Book Title: Agam 01 Ang 01 Aacharang Sutra Part 04 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
मर्मप्रकाशिका टीका श्रुतस्कंध २ उ. १ सू. १ चतुर्थ भाषाजातमध्ययननिरूपणम् ५९५ जाताध्ययनस्य चत्वारि अनुयोगद्वाराणि भवन्ति तत्र द्रव्यजातस्य उत्पत्तिजात-पर्यवजातअन्तरजात-ग्रहणजातभेदेन चातुर्विध्यं भवति, तत्र यानि द्रव्याणि भाषावर्गणान्तःपातितया काययोगेन गृहीतानि वाग्योगेन निसृष्टानि भूत्वा भाषात्वेन प्रादुर्भूयन्ते तदुत्पत्तिजातमुच्यते, एतावता भाषात्वेन उत्पन्नं द्रव्यम् उत्पत्तिजातमिति फलितम्, यानि पुनद्रव्याणि तैरेव पागनिसृष्टभाषाद्रव्यविश्रेणिस्थानि भाषावर्गणान्तःपातीनि भूत्वा निसृष्टद्रव्यपराघातेन भाषापर्यायत्वेनोत्पद्यन्ते तानि द्रव्याणि पर्यवजातशब्देन व्यपदिश्यन्ते, यानि पुनद्रव्याणि अन्तराले समश्रेण्यामेव निसृष्टद्रव्यमिश्रितानि भूत्वा भाषापरिणाम भजन्ते तानि द्रव्याणि अन्तरजातशब्देन व्यवहियन्ते, यानि तु द्रव्याणि समश्रेणिविश्रेणिस्थानि भूत्वा भाषात्वेन
और किस प्रकार का वचन नहीं बोलना चाहिये इस के कथन से प्राप्त भाषा जात नामका अध्ययन आरम्भ किया जाता है-भाषा जात अध्ययन के चार अनुयोगदार होते हैं, उनमें द्रव्यजात के १-उत्पत्ति जात, २-पर्यवजात, ३अन्तर जात, और ४-ग्रहण जात के भेदों से चार भेद होते हैं उन में जो द्रव्य, भाषा वर्गणा के अन्दर आ जाने से काययोग से गृहीत होते है और वाग्योग से बाहर निकाले जाने पर भाषा रूपमें उत्पन्न होते हैं उस द्रव्य जात को उत्पत्ति जात कहते हैं, अर्थात् भाषा रूप से उत्पन्न द्रव्य उत्पत्ति जात कहलाता है और जो द्रव्य उन्हीं वार निसृष्ट भाषा द्रव्यों से विश्रेणिस्थ होते हुए भाषा वर्गणा के अन्दर पड़कर निसृष्ट-बाहर निकाले गये द्रव्यों के पराघात से भाषापर्यायके रूपमें उत्पन्न होते हैं उन द्रव्योंको पर्यवजात शब्द से व्यवहार किया जाता है और जो द्रव्य मध्य में समश्रेणी में ही रहते हुए निसृष्ट-बाहर निकाले गये द्रव्यों से मिश्रित होकर भाषा रूप में परिणत हो जाते हैं उन द्रव्यों को अन्तर जात शब्द से व्यवहार किया जाता है किन्तु जो द्रव्य समश्रेणी ओर विश्रेणी में रहते हुए भाषा रूप में परिणत होते हुए कर्णસંબંધી આ ભાષાજાત નામના અધ્યયનનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. ભાષાજાત અર્થ ચનના ચાર અનુયોગ દ્વાર છે, તેમાં દ્રવ્યજાતના ઉત્પત્તિ જાત ૧, પર્યાવજાત ૨, અંતરજાત ૩, અને ગ્રહણજાત ના ભેદથી ચાર ભેદ થાય છે. તેમાં દ્રવ્ય, ભાષા વર્ગણામાં આવી જવાથી કાયયેગથી ગ્રહીત હોય છે. અને વાગૂ વેગથી બહાર કહાડવાથી ભાષાપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ દ્રવ્ય જાતને ઉત્પત્તિ જાત કહે છે. અર્થાત્ ભાષાપણાથી ઉત્પન્ન થયેલ દ્રવ્ય ઉત્પત્તિ જાત કહેવાય છે. અને જે દ્રવ્ય એ જ વાણુંથી નીકળેલ ભાષા દ્રથી વિશ્રેણિસ્થ થઈને ભાષા વર્ગણાની અંદર પડીને બહાર કહાડવામાં આવેલ દ્રવ્યના અથડાવાથી ભાષા પર્યાયરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. એ દ્રવ્યને પર્યવજાત શબ્દથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. પરંતુ જે દ્રવ્ય સમશ્રેણી અને વિશ્રેણીમાં રહીને ભાષાપણાથી પરિણત થઈને કણ શખુલીના વિવરમાં અર્થાત્ કાનની અંદર
श्री सागसूत्र :४
