Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrake 2500 nirvANa mahotsava ke avasarapara prakAzita jJAnapITha mUrtidevI pranthamAlA apabhraMza pratthAMka 13 mahAkavi puSpadanta viracita vIrajiniMdacariu sampAdana-anuvAda DaoN. horAlAla jaina, ema. e., ela-ela. bI. DI. liT.. bhUtapUrva saMskRta prAdhyApaka madhyaprAnta zikSA vibhAga, saMsthApaka nidezaka prAkRta, jainadharma aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI ( bihAra ), prAdhyApaka va vibhAgAdhyakSa : saMskRta - pAli-prAkRta vibhAga, iMsTITaghuTa oNpha laeNgvejeja eMDa risarca, jabalapura vizvavidyAlaya ( mapra ) eka ebama kahane ko la bafie 20-30 bhAratIya jJAnapITha prakAzana vIra nirvANa saMvat 2500, vikrama saMvat 2021, san 1974 IsvI prathama saMskaraNa - mUlya dasa rupaye
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 1. mahAvorake taurthaka ratvako pRSThabhUmi bhagavAn mahAvIra jainadharmake tIrthakara | kintu jaina aitihAsika paramparAsusAra na to ve jainadharmake Adi pravartaka the aura na sadaibake lie antima tIrthaMkara / anAdi kAla se dharmake tIrthaMkara hote rahe haiM aura Age bhI hote rheNge| unake dvArA upadiSTa dharmameM apane-apane yugAnusAra vizeSatAeM bhI rahatI haiM, aura unake maulika svarUpameM tAlamela bhI banA rahatA hai| vartamAna yugake Adi tIrthaMkara manAtha mAne gaye hai jinakA ullekha na kevala samasta jaina purANoMmeM anivArya rUpase AtA hai, kintu bhAratake prAcInatama dharma-granthoM, jaise Rgveda AdimeM bhI nAnA prasaMgoM meM AyA hai / ' unase lekara mahAvora taka hue caubIsa tIrthaMkaroM ke caritra jaina purANoMmeM vidhivat vaNita pAye jAte haiM / dhArmika, saiddhAntika va dArzanika Adi dRSTiyoM se mAno unameM ekarUpatA tathA eka hI AtmAkI vyAsi prakaTa karane ke lie mahAvIra ke pUrva janmakI paramparA RSabhadeva se jor3I gayI hai / RSabhadeva ke putra hue prathama cakravartI bharata jinake nAmase isa dezakA nAma bhI bhAratavarSaM par3A / yaha bAta samasta vaidika purANoM meM bhI prAyaH ekamata se svIkAra kI gayo hai / inhIM bharatake eka putra the marIci / yaha marIci bhI pUrva janma se Aye 1.10 102 66 10, 136, 10, 166 2, 33 / bhAga. purANa 5, 6 / viSNupurANa 3, 18 aadi| inameM vRSabha kezI va vAtarazana digambara muniyoM ke ullekha dhyAna dene yogya haiN| 2. vamanAyoga sUtra 246 aadi| kalpasUtra / hemacandrakRta triSaSTi-zalAkA-puruSa-carita / tiloya-pati- mahAdhikAra 4 / jinasena kRta AdipurANa guNabhadra-kRta uttarapurANa / padanya-kRta mahApurANa (apabhraMza) / i. bhAgavata purANa 5,4,96 11, 2 / viSNu purANa 21, 31 vAyu purANa 33, 52 / agni purANa 107, 11-12 brahma-pu. 14, 4, 62 / liGga-purANa 1, 47, 23 skanda-purANa kauMgAra-khaNDa 37 57 // mArkaNDeya purANa 50, 41 / inameM spaSTata: ullekha hai ki RSabha bharata ke nAmakhe dI isa dezakA nAma bhAratavarSaM par3A / [ 7 ]
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ borajiNivacariu hue eka zabara kA jIva thA jisane apane sAmAnya jIvanakI pravRtti prANi-hiMsAko tyAgakara madirAka mata yahaphA bhigA thaH nadine vA porake caraNakamaloM meM dIkSA lI thii| kintu usase una Adi tIrthaMkara dvArA nirdiSTa kaThora muninnatoMkA pAlana na ho sakA aura yaha munipadase bhraSTa ho gayA / tathApi usameM dhArmika bIja par3a cukA thA aura saMskAra bhI utpanna ho gaye the| ataeva deva aura manuSya lokameM bhramaNa karate hue antataH usane mahAbIra tIrthakara kA janma dhAraNa kiyaa| isa prakAra yaha sahaja hI dekhA jA sakatA hai ki ina antima tIrthakara bhagavAn mahAvIrakI adhyAtma-paramparA Adi-tIrthakara RSabhadevase jur3I huI pratiSThita pAyI jAtI hai| kintu mahAvIra ke sAtha mI tIrthakara-paramparA TUTatI nhiiN| unake eka ziSya the usa samayake bhArata-nareza zreNika-bimbasAra / unameM bhagavAna mahAvIra dvArA dharmakA bIja Aropita kiyA gayA / yadyapi ve apane pUrva duSkRtyoM ke kAraNa narakagAmI hue, tathApi unameM bhI marIcike samAna dhArmika saMskAra prabalatAse sthApita ho cukA hai, jisake phalasvarUpa ve apane agale janmameM eka nayI tIrthaphara-paramparAke Adi-pravartaka hoNge| arthAt ve bhAbI caubIsa tIrthakaroMmeM mahApadma nAmaka prathama tIrthakara hoNge| isa prakAra samagna dRSTise vicAra kiyA jAye to jaina paramparAmeM yaha bAta dRr3hatAse sthApita kI gayI hai ki jisa prakAra mahAvIra pUrva-paurANika paramparAmeM aitihAsika rUpase antima tIrthakara hai, usI prakAra ve eka nayI tIrthakaraparamparAke janmadAtA bhI haiN| 2. mahAvIra-jIvana, janma va kumArakAla mahAvIra tIrthakarakA jo caritra jaina sAhityameM pAyA jAtA hai vaha saMkSepameM isa prakAra hai| mahAbIrakA janma eka kSatriya rAja-parivArameM huA / unake pitAkA nAma siddhArtha aura mAtAkA priyakAriNI athavA trizalAdevI thaa| siddhArthakA gotra kAdayapa aura trizalAkA paitrika gotra vaziSThakA bhI ullekha pAyA jAtA hai / trizalAdevI usa samayake vaizAlInareza ceTakakI jyeSTha putrI, athavA matAntarase ceTakakI bahana thii| mahAvIrakA zaivAgha va kumArakAla usI prakAra lAlana-pAlana evaM zikSaNa meM vyatIta huA jaisA usa kAlake rAjabhavanoM meM pracalita thaa| unakI cAlakrIDAkA eka yaha AsyAna bhI pAyA jAtA hai ki unhoMne eka bhISaNa sarpakA 1. mahApurAga (saMskRta) parva 74 1 mahApurANa (apabhraMza) sandhi 25 / 2, mahApurANa (saMsthAta) 76, 471-77 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA imAna kiyA thA, aura isI bIratAke kAraNa devane unheM mahAvIra va boranAthako upAdhi pradAna kI / yaha AkhyAna hameM kRSNa dvArA kAliyanAgake damanakA smaraNa karAtA hai| 3. tana apanI tIsa varSako avasthAmai mahAvIrane pravrajyA grahaNa kara lii| unakI ajyAkA svarUpa yaha thA ki ve gRha tyAgakara kuNDapurake samIpavatI jJAtRSaNDakanameM bache gaye aura unhoMne apane samasta bhUSaNa-vastra tyAga diye| apane hAyase unhoMne apane kezoMko ukhAr3a pheMkA aura ve tIna dinakA upannAsa lekara dhyAnastha ho gye| tatpazcAt ve bAhara deza-dezAntarakA bhramaNa karane lge| ve nivAsa to karate the banopananameM ho, kintu apane vratoM aura upanAsake niyamAnusAra dinameM ... eka bAra nagara yA grAmameM praveza kara bhikSA grahaNa karate the| ve dhyAna aura Atma cintana tathA samatA-bhAvakI sAdhanA thA to padmAsana lagAkara karate the athavA khagAsanase khar3e hue hI nAsAna dRSTi rakhakara / lezamAtra hiMsA nahIM karanA, tuNamAtra parAyI vastukA apaharaNa nahIM karanA, lezamAtra bhI asatya vacana nahIM : bomanA, maithunakI kAmanAko manameM bhI sthAna nahIM denA tathA kisI prakArakI dhanasampatti rUpa parigraha nahIM rakhanA-ve hI pAMca unake mahAvrata the| ina niSedhAtmaka yamoM yA pratoMke sAtha-sAtha ve una zArIrika aura mAnasika pIr3AoMko bhI zAnti aura dhairyapUrvaka sahana karanekA abhyAsa karate the jo gRhahIna, nirAzraya, vastrahIna va dhanadhAnya-hIna tyAgI ke lie prakRtitaH utpanna hotI hai, jaise bhUkha-pyAsa, zItaaruNa, hausa-macchara Adiko bAdhAeM jo paropaha kahalAtI hai| 4. kevalajJAna ina tapasyAoMkA abhyAsa karate hue unhoMne apanI pravrajyAphe bAraha varSa vyatIta kara diye / phira eka dina jaba ve RjukUlA nadIke tIrapara jambhaka grAmake samIpa dhyAnamagna the tabhI unheM kevalajJAna utpanna huaa| isa kevalajJAnakA svarUpa yadi hama saralabAse samajhAne kA prayatna kareM to yaha thA ki jIvana aura sRSTike sambandha meM jo samasyAe~ va prazna sAmAnya jijJAsu cintaka ke hRdayameM uThA karate haiM 1. mahApurANa (saM.) 75, 288.95 / mahApurANa ( apabhraMza ) 95, 10, 10015 / bhAgavata-purANa, dazama skandha /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA bIrajikiri J I f 'unakA unheM santoSajanaka rIlise samAdhAna mila gayA / yaha samAdhAna yA ve chaha dravya tathA sAta tattva jinake dvArA trailokya ko samasta vastuoM va ghaTanAoMkA svarUpa samajha meM A jAtA hai / ve chaha dravya isa prakAra haiM- jIva, pudgala, dharma, arma, AkAza aura kAla / aura ve sAta tattva isa prakAra haiM- jIna, ajIva, Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / jIvanakA mUlAdhAra vaha jIva yA Atmatattva hai jo jar3a padArthoM se bhinna hai, Atma-saMvedana tathA para-padArtha-bodha rUpa lakSaNoMse yukta hai evaM abhUrta aura zAzvata hai / tathApi vaha jar3a tattvoMse saMgaThita zarIrameM vyApta hokara nAnA rUpa-rUpAntaroM va janma-janmAntaroMmeM gamana karatA hai / jitane mUrtimAn indriyagrAhya padArtha paramANuse lekara mahAskandha taka hameM dikhAI par3ate haiM ve saba ajIva pudgala dravyake rUpa-rUpAntara haiM / dharma aura adharma aise sUkSma adRzya amUrta tattva hai jo lokAkAzameM vyApta hai aura jo jIva va pudgala padArthoko gaNata karane a hone hetu bhUta mAdhyama haiN| AkAza vaha tatva hai jo anya saba dravyoMko sthAna va avakAza detA hai, aura kAla dravya vastuoMke bane rahane, parivartita hone tathA pUrva aura pazcAtkI buddhi utpanna karanemeM sahAyaka hotA hai / yaha to sRSTike vastroM va tathyoM kI vyAkhyA huii| kintu jIvakI sukhaduHkhAtmaka sAMsArika avasthAko samajhane aura usakI granthiko sulajhAkara Atmatattvake zuddha-buddha pramukta svarUpake vikAsa hetu anya sAta tattvoMko samajhane kI AvazyakatA hai| jIva aura ajIba to suSTikai mUla tattva haiM hii| inakA paraspara samparka honA yahI Asava hai / isa samparka yA Akhavase aise bandhakA utpanna honA jisase AtmAkA zuddha svarUpa Dhaka jAye aura usake jJAna darzanAtmaka guNa kuNThita ho jAyeM, use bandha yA karmabandha kahate haiN| jina saMyamarUpa kriyAoM va sAdhanAoM dvArA isa jIva va ajIvake samparkako rokA jAtA hai use saMdara kahate haiN| tathA jina vrata aura taparUpa kriyAoM dvArA saMcita karmabandhako jarjarita aura vinaSTa kiyA jAtA hai unheM nirjarA kahate haiM / jaba yaha karma-nirjarAkI prakriyA pUrNa rUpa se sampanna ho jAtI hai taba jIva apane zuddha svarUpako prApta kara letA hai, vaha mukta ho jAtA hai, use nirvANa mila jAtA hai / isa prakAra hama dekha sakate haiM ki ukta jIva aura ajIvakI pUrNa vyAkhyAmeM sRSTikA padArtha vijJAna yA bhautikazAstra kA jAtA hai| bhAva va bandhameM manovijJAnakA vizleSaNa A jAtA hai / saMbara aura nirjarA tatvoMke vyAkhyAna meM samasta nIti va AcAra zAstrakA samAveza ho jAtA hai, aura mokSake strarUpa meM jIvanake uccatama Adarza dhyeya va vikAsakA pratipAdana ho jAtA haiM / kevalajJAnameM isI samasta bodha-prabodhakA pUrNataH vyApaka sUkSmatama svarUpa samAviSTa hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 prastAvanA 5. dharmopadeza isa kevalajJAnako prApta kara bhagavAn mahAvIra magadhakI rAjadhAnI rAjagRhameM sAkara vipulAyala parvatapara virAjamAna hue| unake samavasaraNa va sabhAmaNDapakI racanA huI, dharma vyAkhyAna sunane ke icchuka rAjA dha prajAgaNa vahA~ ekatra hue aura bhagavAnune unheM apane pUrvokta tattvoMkA svarUpa samajhAyA, tathA jIvanake sukhamaya Adarza prApta karane hetu gRhasthoMko aNuvratoMkA evaM tyAgiyoM ko mahAvatoMkA upadeza diyA / 6. mahAvIra-vANopara Azrita sAhitya bhagavAna mahAvIrake indrabhUti, gotama, subama, jammU Adi praghA gyAraha ziSya jinheM gaNadhara kahA jAtA hai| unhoMne mahAvIrake samasta upadezoMko bAraha aMgoMmeM prindhArUka kiyA jo isa prakAra the 1. bhAcArAMga-isameM muniyoMke niyamopaniyamoMkA varNana kiyA gyaa| isakA sthAna vaisA hI samajhanA cAhira jaisA bauddha dharmameM vinaya piTakakA hai / 2. sannatAMga-isameM jaina darzana ke siddhAntoM tathA kriyAvAda, akriyAvAda, niyativAda Adi usa samaya pracalita matamatAntaroMkA nirUpaNa va vivecana kiyA / 6. sthAnAMga-isameM saMrUpAnusAra namazaH vastuoM ke bhedopabhedoMkA vivaraNa thaa| jaise darzana eka, caritra eka, samaya eka, pradeza eka, paramANu eka, aadi| kriyA do prakAra kI jaise-tIva-kriyA aura ajova-kriyA / jIva-kriyA punaH do prakAra ko-samparatra-kriyA aura mithyAtva-kriyA / isI prakAra ajIva-kriyA bhI do prakAra kI Ipiyaka aura sAmparAdhika ityAdi / 4. samayAyAMga-isameM padArthoM kA nirUpaNa unake bhedopabhedoMkI saMkhyAke anusAra kiyA gayA hai jaisA ki sthAnAMga meN| kintu yahA~ vastu oMkI saMkhyA sthAnAMga ke samAna daza taka hI sImita nahIM rahI, kintu zata tathA zata-rAhana para bhI pahu~ca gayA hai| isa prakAra ina ye aMgoM kA svarUpa tripiTakake aMgottaranikAyake samAna hai| 5. vyAsapA prajJA-isameM praznotara rUpase jaina darzana va AcAraviSayaka bAtoMkA vivecana thaa| 6. nAsAdhammakahA-isakA saMsthAna rUpa sAmAnyataH jJAta-dhamakayA kiyA jAtA hai aura usakA yaha abhiprAya batalAyA jAtA hai ki usameM jJAtR-putra mahAvIra ke dvArA upadiSTa dhArmika kathAoMkA samAveza thaa| kintu sambhavatayA granthake ukta
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 dhIrajiNivarita prAkRta nAma kA saMskRta rUpAntara nyAyadharma-kathA rahA ho aura usameM pAyoM arthAt jJAna va nItisambandhI saMkSipta kahAvatoMko dRSTAnta svarUpa kathAoM dvArA samajhAnekA prayala kiyA gayA ho to Azcarya nahIM / 7. upAsakAdhyayana-isameM upAsakoM arthAt dharmAnuyAyI gRhasthoM va zrAvakoM ke vratoMko unake pAlanevAle puruSoM ke cAritrakI kathAoM dvArA samajhAne kA prayatna kiyA gayA e| HEER yaha aMga muni AcArako prakaTa karanevAle prathama anya AcArAMga kA paripUraka kahA jA sakatA hai / 8. antakRtadaza-jaina paramparAmeM una muniyoMko antakRta kahA gayA hai jinhoMne ugra tapasyA karake ghora upasarga sahate hue apane janma-maraNa rUpI saMsArakA anta karake nirvANa prApta kiyA / irA prakArake daza muniyoMkA isa aMgameM varNana kiyA gayA pratIta hotA hai| 5. anuttaropapAtikadaza--anuttara una ucca svagoko kahA jAtA hai jinameM bahuta puNyazAlI jIva utpanna hote hai aura vahAM se cayuta hokara kevala eka bAra punaH manuSya yonimeM pAle aura apanI dhArmika vRtti dvArA usI bhavase mokSa prApta kara lete haiM / irA aMgameM aise hI daza mahAmuniyoM va anuttara-svargavAsiyoMke cAritrakA vivaraNa upasthita kiyA gayA thaa| 10. praznadhyAkaraNa-isameM usake nAmAnusAra mata-matAntaroM va siddhAntoM sambandhI praznottaroMkA samAveza thA aura isa prakAra yaha aMga vyAyAprajJasikA paripUraka rahA pratIta hotA hai| . vipAkasUtra--vipAkakA artha hai karmaphala | karmasiddhAntake anusAra satkokA phala sukha-bhoga aura duSkRtyoMkA phala duHstra hotA hai| isI bAtako isa aMgameM dRSTAntoM dvArA samakSAyA gyaa| 11. dRSTivAda-isake pAMva bheda the--parikarma, mUtra, pUrvagata, anuyoga aura calikA / parikarmameM gaNitazAstrakA tathA sUtra meM matoM aura siddhAntoMkA samAveza thA / pUrvagatta ke baudaha prabheda ginAye gaye haiM jinake nAma haiM : 1. utpAdapUrva, 2. agrAyaNIya, 3. vIryAnuvAda, 4. astinAsti pravAda, 5, jJAnaprabAda, 6. satyaprasAda, 7. Atma-pravAda, 8. karma-pravAda, 9. pratyAkhyAna, 10. vidyAnuvAda, 11. kalyANavAda, 12. prANavAda, 13. kriyAvizAla, aura 14. lokbindusaar| inameM apaneapane nAmAnusAra siddhAntoM va tattvoMkA vivecana kiyA gayA thaa| inameM AThaveM pUrva karmapravAdakA vizeSa mahattva hai kyoMki vahI jainadharma ke prANabhUta karma-siddhAntakA mUla srota rahA pAyA jAtA hai aura uttarakAlIna karma-sambandhI samasta racanAe~ usake hI AdhAra kI gayI pratIta hotI haiN| ina samasta racanAoMko pUrvagata - - - - - - - - - - - - - - - - -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAra prastAvanA kaDnakA yahI artha siddha hotA hai ki unake vipayoMkI paramparA mahAvIrase bhI pUrvakAlIna hai| hAM, unameM mahAvIra dvArA apane siddhAntAnusAra saMzodhana kiyA gayA hogaa| dRSTivAdake cauthe bheda anuyogakA bhI jaina sAhitya meM mahatvapUrNa sthAna hai / ise prathamAnuyoga bhI kahA jAtA hai aura samasta paurANika vRtAntoM, dhArmika caritroM evaM AkhyAnAtmaka kathAoM Adiko prayamAnuyogake antargata hI mAnA jAtA hai| SaTsvaNDAgama sUtra 1,1,2 kI abalA TokAke anusAra prathagAnuyogake antargata purANa ke bAraha bheda the jinameM kramazaH arahattoM, cakravaliyoM, vizAdhaNe, vAsudevoM, dhAraNoM, prajJAzramaNoM tathA kuru, hari, izvAku, kAzyapoM, vAdiyoM evaM nAtha vaMzoMkA varNana thaa| dRSTivAdake pAMcaveM bheda cUlikAke pAMca prabheda ginAye gaye hai--jalagata, sthalagata, mAyAgata, rUpagata aura AkAzagata ! ina nAmoM parase pratIta hotA hai ki nirma jala-pala Adi viparyokA bhaugolika va tAtvika vicana kiyA gayA hogA aura sambhavataH unapara adhikAra prApta karane kI mAntrika-tAntrika Rddhi-siddhi sAdhanAtmaka kriyAoM kA vidhAna rahA ho / digambara paramparAnunAra ukta samasta aMgasAhitya kramazaH apane mUla rUpameM vilupta ho gayA 1 mahAvIra-nirmANa ke pazcAt 162 varSoM meM hue ATha muniyoMko hI ina aMgoMkA sampUrNa jJAna thaa| inameM antima zrasakepalI bhadbhayAhU kahe gaye haiN| vatpazcAt kramazaH sabhI aMgoM aura pUrvoke jJAnameM uttarotara hArA hotA gayA aura nirvANase sAtavIM zatI meM aisI avasthA utpanna ho gayI ki kevala kucha mahAmuniyoMko hI ina aMgoM va pUrvokA AMzika jJAnamAtra zeSa rahA jisake AdhArame samasta jaina zAstroM va purANoM kI svatantra rUpase nayI zailI meM vibhinna deza-kAlAnusAra pracalita prAkRtAdi bhASAoMmeM racanA kI gyii| ___zvetAmbara paramparAke anusAra vora-nirmANakI dasavIM zatI meM maniyoMkI eka mahAsabhA gujarAta prAntIya vallabhI ( Adhunika mAlA ) nAmaka nagarameM kI gayI aura vahA~ kSamAzramaNa devaddhi gaNi kI adhyakSatAmeM ukta aMgoMmeM se gyAraha aMgoMkA saMkalana kiyA gayA jo aba bhI upalabdha hai| yadyagi ye saMkalana pUrNataH apane maulika rUpako surakSita rakhate hue nahIM pAye jAte / viSayako dRSTise inameM hInAdhikatA spaSTa dikhAI detI hai| bhASA bhI unakI baha arddhamAgadhI gahIM hai jo mahAvIra bhagavAnke samaya meM pracalita thii| usameM unake kAlase eka sahasra varSa paracAt' utpanna huI bhASAtmaka vizeSatAoMkA samAveza bhI pAyA jAtA hai| tathApi sAmAnyatayA ye prAcInatama viSayoM va pratipAdana-zailokA bodha karAne ke lie paryApta
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacarita haiN| unakA prAcInatama bauddha sAhityase bhI mela khAtA hai| jisa prakAra bauddha sAhitya tripiTaka kahalAtA hai usI prakAra yaha jaina sAhitya garmipiTakake nAma se ullikhita pAyA jAtA hai / yaha samasta sAhitya aMgapraviSTa kahA gayA hai| isake atirikta muniyoMke AcAra va kriyAkalApakA vistArase varNana aMgavAhya nAmaka caudaha prakArakI racanAoM meM pAyA jAtA hai jo isa prakAra haiM 1. sAmAyika, 2. catutrizatistava, 3. bandanA, 4. pratikramaNa, 5. vainayika, 6. kRtikarma, 7. dazakAlika 8. uttarAdhyayana, 9. kalpavyavahAra, 10. kalpakalpa, 11. mahAkalpa, 12. puNDarIka, 13. mahApuNDarIka, 14. nibhiddhikA , ina nAmoM hI spaSTa hai ki ina racanAoMkA viSaya dhArmika sAdhanAoM aura vizeSataH muniyoMkI kriyAoMse sambandha rakhatA hai / yadyapi ve caudaha racanAe~ apane prAcIna rUpameM alaga-alaga nahIM pAyI jAtIM, tathApi inakA nAnA granthoM meM samAveza haiM aura ve muniyoM dvArA aba bhI upayoga meM lAyI jAtI hai / vallabhIpura meM muni saMgha dvArA jo sAhitya-saMkalana kiyA gayA usameM ukta prathama aupArika, rAmnoSi varSa 12 upAMga; nizItha, mahAnizItha Adi 6 chedasUtra; uttarAdhyayana, Avazyaka Adi 4 mUlasUtra; catuHzaraNa, Atura pratyAkhyAna Adi daza prakIrNaka, tathA anuyogadvAra aura nanvI ye vo cUlikA sUtra bhI sammilita ho gaye jisase rAmasta arddhamAgadhI Agama-pranthoM kI saMkhyA 45 ho gayI jise zvetAmbara sampradAya dvArA dhArmika mAnyatA prApta hai| yaha samasta sAhitya apanI bhASA va zaiI tathA dArzanika va aitihAsika sAmagrI ke lie pAli sAhitya ke samAna hI mahattvapUrNa haiM / . 7. mahAvIra pirvANa kAla bhagavAn mahAvIrakA nirvANa kaba huA isake sambandha meM yaha to spaSTa ullekha prApta hotA hai ki yaha ghaTanA kArtika kRSNapakSa caturdazIkI zatrike antima caraNa meM arthAt amAvasyA ke prAtaH kAlase pUrva ghaTita huI aura unake nirvANotsavako devoM tathA manuSyoMne dIpAvalIke rUpameM manAyA / tadanusAra mAjataka kArtikakI dIpAvalI 1. samavAyAMga sU 211-127 / SaTkhaNDAgama 1, 1, 2 viMTara nija : iMDiyana liTarecara bhAga 2 jaina liTarecara nA nikala liTarecara | jagadIzacandra prAkRta sAhitya kA itihAsa, pRSTha 33 Adi hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 45 aadi| nemicandra zAzrI : prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pRSTha 157 Adi / TIkA bhAga 1, pRSTha 26 Adi / kApar3iyA : hisTrI oNpha di jaina "
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA se unakA nirvANa saMvat mAnA jAtA hai jisakA isa samaya san 1971-72 meM pauSIsa sau anThAnnache ( 2498 ) do varSa pracalita hai tathA do varSa pazcAt pUre paccIsa sau varSa honepara eka mahAmahotsava manAnekI pojanA cala rahI hai| kintu isa saMvatsarakA pracalana apekSAkRta bahuta prAcIna nahIM aura mahAvIrake samayameM tathA usake dIkAla pazcAt taka kisI san-saMvatke ullekhakA pracAra nahIM thA / pazcAtkAlIna granthoM meM jo kAlasambandhI ullekha pAye jAte haiM unameM kahIM-kahIM paraspara kucha virodha pAyA jAtA hai aura kahIM anya sAhityika ullekhoM tathA aitihAsika ghaTanAoM se mela nahIM khAtA / isase nirvANa kAlake sambandhameM Adhunika vidvAnoMke bIca bahuta-sA matabheda utpanna ho gayA hai| eka ora jarmana vidvAna DaoN. yAkobIne mahAvIra nirvANa kA samaya I.pU. cAra sau satahattara ( 477) mAnA hai| isakA AdhAra yaha hai ki maurya samrATa candraguptakA rAjyAbhiSeka I. pU. 322 (vIna sau bAIrA ) meM huA aura hemacandra-kRta pariziSTa parva (8-331 ) ke anusAra yaha abhiSeka mahAvIrake nirmANase 155 ( eka sau pacAna ) varSa pazcAt huA thaa| isa prakAra mahAvIra nirvANa 322 + 155 = 447 varSa pUrva siddha huA / kintu dUsarI ora DaoN. kAzIprasAda jAyasavAlakA mata hai ki baukhoMko siMhala-dezIya paramparAmeM buddhakA nirvANa I.pU. 544 mAnA gayA hai| tathA majijhamanikAyake sAmagAma sUktama va tripiTako anyatra bhI isa bAtakA ullekha hai ki bhagavAn buddhako apane eka anuyAyI dvArA yaha samAcAra milA thA ki pAyAmeM mahAvIra kA nirmANa ho gyaa| aisI bhI dhAraNA rahI hai ki isake do varSa pazcAt buddhakA nirmANa huaa| ataeva yaha siddha huA ki mahAvIra-nirvANakA kAla I. pU. 546 hai 1 kintu vivAra karanese meM donoM abhimata pramANita nahIM hote| jaina sAhityika tathA aitihAsika eka zuddha aura prAcIna paramparA hai jo vIra-nirmANa ko vikrama saMvat se 470 ( cAra sau sattara) varSa pUrva tathA zaka saMvat se 605 ( chaha sau pA~ca ) varSa pUrva huA mAnatI hai| isa paramparA kA aitihAsika krama isa prakAra hai : jisa rAtriko vIra bhagavAnkA nirvANa huA usI rAtriko ujjainake pAlaka rAjAkA abhiSeka huaa| pAlakane 6. varSa rAjya kiyA / tatpazcAt nandavaMzIya rAjAoMne 155 varSa, mauryavaMzane 108 varSa, puSyamitrane 30 varSa, balamitra aura bhAnumitrane 60 varSa, nahapAna ( nahRvAna naravAhana yA nahasena ) ne 40 varSa, gardabhillane 13 varSa aura eka rAjAne 4 varSa rASpa kiyA, aura tatpazcAt vikrama-kAla prArambha huA / isa prakAra vIranirvANase 60 + 155 + 108+ 30 +60+ 40+13+ 4 = 470 varSa vikrama saMvatke prArambha taka siddha hue / DaoN. yAkobIne hemacandra AcAryake jisa matake AdhArapara vIra-nirvANa [8]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivaparita aura candragupta maurya ke bIca 155 varSakA antara mAnA hai vaha vastutaH ThIka nahIM hai| DaoN. yAkobIne hemacandra ke pariziSTa parvakA sampAdana kiyA hai aura unhoMne apanA yaha mata bhI prakaTa kiyA hai ki ukta kRti kI racanAmeM zIghratAke kAraNa aneka bhUleM raha gayI hai| ina bhUloM meM eka hai ki pati aura panta kA kAla aMkita karate samaya ve pAlaka rAmAkA 60 varSakA kAla bhUla gaye jise jor3anese vaha ansara 155 varSa nahIM kintu 215 varSakA ho jAtA hai| isa bhUlakA pramANa svayaM hemacandra dvArA ullikhita rAjA kumArapAlake kAlameM pAyA jAtA hai / unake dvArA racita triSaSTi-zalAkA-puruSacarita ( parva 10, sarga 12, zloka 4546 ) meM kahA gayA hai ki vIra nirvANase 1669 varSa pazcAt kumArapAla rAjA hue| anya pramANoMse siddha hai ki kumArapAlakA rAjyAbhiSeka 1142 I. meM ibA thA / ataeva isake anusAra bIra-nirvANakA kAla 1669 - 1142 = 527 I. pU. siddha huaa| DaoN. jAyasavAlane jo buddha nirmANakA kAla siMhalIya paramparAke AdhArase I. pU. 544 mAna liyA hai baha bhI anya pramANoMse siddha nahIM hotA / usase adhika prAcIna siMhalIma paramparAke anusAra maurya samrATa azokakA rAjyAbhiSeka buddhanirvANase 218 varSa pazcAt huA thA / aneka aitihAsika pramANoMse siddha ho cukA hai ki azokakA abhiSeka I. pU. 269 varSa meM athavA usake lagabhaga huA thA / ataena buddha-nirvANakA kAla 218+ 269 = 487 I. pU. siddha huaa| isakI puSTi eka cInI paramparAse bhI hotI hai| bonake kainTana nAmaka nagarameM buddha-nirvANake varSakA smaraNa binduoM dvArA surakSita rakhane kA prayatna kiyA gayA hai| prati varSa eka bindu jor3a diyA jAtA thaa| ina binduoMko saMkhyA nirantara I. san 489 taka calatI rahI aura taba taka binduoM kI saMkhyA 975 pAyI jAtI hai| isake anusAra bRddha-nirvANakA kAla 975 - 481 = 486 I. pU. siddha huA / isa prakAra mihala aura cInI paramparAmeM pUrA sAmaJjasya pAyA jAtA hai / ataeva buddha-nirvANa kA yahI kAla svIkAra karane yogya hai|| ___svayaM pAli tripiTakameM isa bAtake pracura pramANa pAye jAte haiM ki mahAvIra AmumeM aura tapasyA buddhase jyeSTha the, aura unakA nirvANa bhI buddhake jIvana-kAla meM hI ho gayA thA 1 doghanikAyake thAmaNya-phala-sutta, saMyutta-nijhAmake dahara-sutta tathA sutta-nipAtake sabhiya-suttameM buddhase pUrvavartI chaha tIrthakoMkA ullekha AyA hai| unake mAma hai pUraNa kazyapa, mazkhaligozAla, nigaMTha nAtapusa ( mahAvIra), saMjaya belaThiputa, prabuddha kaccAyana aura ajitkesh-kNvli| ina sabhIko bahuta logoM dhArA sammAnita, anubhavI, cirapramajita yamovRddha kahA gayA hai, kintu buddhako ye
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vizeSaNa nahIM lagAye gye| isake viparIta unheM ukta chahakI apekSA janma alpa ayaska va pravrajyA nayA kahA gayA hai| isase siddha hai ki mahAvIra buddhase jyeSTha - the aura unase pahale hI pravRjita ho cuke the / majjhimanikAmake sAma-gAma suttame varNana pAyA hai ki jaba bhagavAn buddha prAma-gAmameM vihAra kara rahe the taba unake pAsa cunda nAmaka zramaNoddeza AyA aura unheM yaha sandeza diyA ki abhI-abhI pAvAmeM nigaMTha nAsaputta ( mahAvIra) kI mRtyu huI hai, aura unake anuyAyiyoMmeM kalaha utpanna ho gayA hai / buddha ke paTTa ziSya mAnandako isa samAcArase sandeha utpanna huA ki kahIM buddha bhagavAnke pazcAt unake saMghameM bhI aisA hI vivAda utpanna na ho jAye / / apane isa saMdehako carcA unhoMne buddha bhagavAnse bhI kii| yahI vRttAnta vIpa-nikAyake pAsAdikasuktameM bhI pAyA jAtA hai| isI nikAmahe saMgolikviAra-ta meM bhI banane meM mahAvIra-nirvANakA vahI samAcAra pahuMcatA hai aura usapara buddhake ziSya sAriputtane bhikSuoMko Amantrita kara vaha samAcAra sunAyA tayA bhagavAna buddhake nirvANa honepara bivAvaphI sthiti utpanna na hone deneke lie unheM satarka kiyA / isapara svayaM buddhane kahA-sAdhu, sAdhu, sAriputra, tumane bhikSuoMko acchA upadeza diyaa| ye prakaraNa nissandeha rUpase pramANita karate haiM ki mahAvIrakA nirvANa' buddha ke jIvana-kAla meM hI ho gayA thaa| yahI nahIM, kintu isase unake anuyAyiyoMmeM kucha vivAda bhI utpanna huA thA jisake samAcArase buddha ke saMghameM kucha cintA bhI utpanna huI yo, aura usake samAdhAna kA bhI prayatna kiyA gayA thaa| isa prakAra buddhase mahAvIrakI variSThatA aura pUrva-nirvANa nissandeha rUpase siddha ho jAtA hai aura unakA donoMkI ukta paramparAgata nirvANa-tithiyoMse bhI mela baMTa jAtA hai| 8. mahAvIra-janmasthAna prastuta grantha saMdhi 1 kaDavaka 6-7 meM kahA gayA hai ki jambUdvIpake bharatakSetrameM sthita kuNDapurake rAjA siddhArtha aura rAnI priyakAriNIke caubIsaveM jinendra mahAvIrakA janma hogA / isa parate itanA to spaSTa ho gayA ki bhagavAnkA janmasthAna kuNThapura thA / kintu vahIM usake bhArata meM sthita hone ke atirikta aura anya 1. mahAvIra aura yuddha ke nirmANa kAlasambandhI uralelA / hArohake lie dekhie biTaraniTana ! hirI oNpha iMDiyana liTarecara bhAga 2 apeNDiksa 1 buddha-nirdhANa va apegi 6 mahAkAra-nivAga] guni magarAja kRta Agama aura tripiTaka : eka anuzaukana, pRSTha 46-128 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivarita koI pradeza AdikI sUcanA nahIM dI gayo / tathApi anya aise ullekha prApta haiM jinase spaSTa ho jAtA hai ki yaha kuNDapura videha pradeza meM sthita thA / udAharaNArtha pUjyapAda svAmI kRta nirvANa-bhaktimeM kahA gayA hai ki : "siddhArtha-napati-janamo bhAratavAsye .videha-kuNThapure / " arthAt rAjA siddhArtha ke putra mahAvIrakA janma bhAratavarSa ke videha pradezameM sthita kuNDapurameM huaa| isI prakAra jinasena kRta harivaMza purANa (sarga 2 zloka 1 se 5) meM kahA gayA hai ki ; atha dezo'sti vistAro jambUdIpasya bhArate / nidena kI vistArapaTasamaH zriyA // vatrAkhaNDalanevAlIpadhinIkhaNDamaNDanam 1 - sukhAmbhaHkuNDamAbhAti nAmnA kuNDapuraM puram // arthAt jambUdvopake bharatakSetra meM vizAla, vikhyAta va samRddhimeM svargake samAna jo videha deza hai usameM kuNDapura nAmakA nagara aisA zobhAvamAna dikhAI detA hai jaise mAno vaha sukharUmI jalakA kuNDa hI ho, tathA jo indra ke sahasra netroMkI paMktiko kamalanI-aNDase maNDita ho| guNabhadrakA uttarapurANa (parva 74 zloka 251-252) meM mo pAyA jAtA hai ki: bharate'sminvidehAsye viSaye bhavanAgaNe / rAmaH kuNsapurezasya vasudhArApatatpRthuH / / aryAt' iso bharata kSetrake videha nAmaka deza meM kuNDapura-narezake prAsAdake prAMgaNa meM vizAla dhanako dhArA dharasI / amAgayo Agamo AdhArAGga sUtra ( 2, 15 ) tathA kalpasUtra ( 110 ) meM bhI kahA gayA hai ki: samaNe bhagavaM mahAbore gAe NAyaputte NAyakulaNivatte videhe videhRditte videhajacce videhasUsAle tIsa vAsAI videhaMsi kaTTu agAramajse vasittA.... / arthAt jJAta, jJAna-putra, jJAtRkulotpanna, vaideha, videhadatta, videhajAtya, videhana sukumAra, bhramaNa bhagavAna mahAvIra 30 varSa videdezake hI gRhameM nivAsa karake prajita hue| aura bhI aneka avataraNa diye jA sakate hai, kintu itane hI ullekhose yaha bhalI prakAra siddha ho jAtA hai ki bhagavAn mahAvIrako janmanagarIkA nAma kuNDapura thA, aura vaha kuNDapura videha pradezameM sthita thaa| saubhAmyase videhakI sImAke sambandhameM kahIM koI vivAda nahIM hai / prAcInatama kAla se bihAra rAjyakA gaMgAse uttarakA bhAga videha aura dakSiNakA bhAga magadha nAmase prasiddha rahA hai / isI videha pradezako taurabhukti nAmase bhI ullikhita kiyA gayA hai jisakA vartamAna
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA rUpa tirahuta aba bhI pracalita hai| purANoMmeM isakI sImAe~ isa prakAra nirdiSTa kI gayI hai : gaGgA-himavatormadhye nadIpaJcadazAntare / tIrabhuktiriti khyAto dezaH parama pAvanaH // kauzikI tu samArampa gaNDakI madhigamya vai / yojanAni patu vizad vyAyAmaH prikiirtitH|| gaGgA-pravAhamAramya yAvad haimavataM param / vistAra: SoDazaM prokto dezasya kulanandana / / isa prakAra videha arthAt tIrabhukti ( tirahuta ) pradeza kI sImAeM sunizcita hai| uttarameM himAlaya parvata aura dakSiNameM gaMgA nadI, pUrva meM kauzikI aura pazcima meM gaNDakI nAmaka ndiyo| kintu videhako me sImAe~ bhI eka vizAla kSetrako sUcita karatI haiM aura aba hamAre lie yaha prazna utpanna hotA hai ki isa pradeza meM kuNDapurako kahA~ rakhA jAye / isake nirNayake lie hamArA dhyAna mahAvIrake jJAtakulotpanna, jJAlaputra Adi vizeSaNoMkI ora AkRSTa hotA hai| ye jJAta kSaSiyavaMzI kahA~ rahate the isakA saMketa hameM bauddha sAhityake eka atiprAcIna grantha mahAvastumeM prApta hotA hai| yahA~ prasaMga yaha hai ki buddha bhagavAn gaMgAko pAra kara vaizAlIko ora jA rahe haiM aura unake svAgatake lie vaizAlI saMghake licchavI Adi aneka kSatriyagaNa zobhAyAtrA banAkara unake svAgatArtha bhAte haiN| isakA varNana karate hue kahA gayA hai ki : savAni rAjyAni prshaaymaanaa| tathA ime lecachavi-madhye snto| devehi zAstA japamAmakAsi / / arthAt ye jo kSatriyagaNa bhagavAnke svAgatake lie A rahe hai unameM jo jJAta nAmaka kSazriyagaNa hai ye apane vizAla rAjyakA zAsana bhale prakArase karate haiM aura ve licchavi gaNake kSatriyoM ke bIca aise pratiSThita aura zobhAyamAna dikhAI dete hai ki svayaM zAstA arthAt svayaM bhagavAn buddhane unakI upamA devoMse kI hai| isa ullekhase eka to yaha bAta siddha ho jAtA hai ki jJAtukulake kSatriyoMkA nivAsasthAna vaizAlI ho thA, aura dUsare ve licchaviMgaNa meM vizeSa sammAnakA sthAna rakhate the| isakA kAraNa bhI spaSTa hai| jJAtRkoMke kulako pratiSThA isa kAraNa aura bhI bar3ha gayI pratIta hotI hai kyoMki unake gaNanAyaka siddhArtha vaizAlI gaNake nAyaka rAjA ceTakake jAmAtA ye| ceTakakI kanyA ( bhaginI ) priyakAriNI trizalAkA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivapariu vivAha jJAtRkula-zreSTha rAjA siddhArthase huA thaa| bhagavAna mahAvIrako baizAlIse sambaddha karanevAlA eka aura puSTa pramANa upalabdha hai| arddhamAgadhI bhAga meM ( sUtrakRtAMga 1, 2; uttarAdhyayana 6 Adi ) aneka sthAnoMpara bhagavAna mahAvIrako desAlIya-vaizAlika kahA gayA hai| yadyapi kucha TIkAkAroMne vaizAlikakA vizAla-vyaktitvazIla, vizAlAmAtAke putra Adi rUpase vividha prakAra artha kiye haiM tathApi ve saMtoSajanaka nahIM haiM / vaizAlikakA yahI spaSTa artha samajhameM AtA hai ki vaizAlI nagarake nAgarika the / Agama meM aneka sthAnoMpara vaMzAlI zrAbakoMkA bhI ullekha AtA hai| bhagavAn RSamadeva kauzala dezake the, ataeva unheM 'marahA kosalIme' ahi koraDa ke sarala RhAra bhI sammoniTa kiyA gayA hai ( samavAyAMga sUtra 141, 162) / isa prakAra yaha siddha ho jAtA hai ki mahAvIra vaizAlI nagarameM hI utpanna hue the aura kuNDapura usI vizAla nagarakA eka bhAga rahA hogaa| aba prazna yaha utpanna hotA hai ki vaizAlIkI sthiti kahA~ thI? isakA spaSTa uttara vAlmIki kRta rAmAyaNa ( 1,45 ) meM pAyA jAtA hai| rAma aura lakSmaNa vizvAmina munike sAtha mithilAmeM rAjA janaka dvArA Ayojita dhanuryajJameM jA rahe haiN| jaba gaMgA-taTapara pahuMce taba munine unheM gaMgA-avataraNa kA AkhyAna sunaayaa| tatpazcAt unhoMne gaMgA pAra kI aura ve usake uttarIya taTapara jA pahu~ce / bahA~se unhoMne vizAlApurIko dekhA: uttaraM tIramAsAdya sampUjyaSigaNa tataH / / gaGgAkUle niviSTAste vizAlAM dadRzuH purIm // 9 // ( rAmA. 45,9) aura ve zIghra hI usa ramya, divya vathA svopama nagarI meM jA pahu~ce / tato munivarastUrNa magAma sahAdhavaH / vizAlA nagarauM rampAM divyAM svopamA tadA / / (rAmA. 1,45, 9-10) yahAM unhoMne eka rAtri nivAsa kiyA aura dUsare dina vahA~ se calakara ve janakapurI mithilAmeM phuNce| 'uSya tatra nizAmeko jammatumithilAM ttH|' bauddha granthoM meM bhI vaizAlI ke aneka ullela' Aye hai aura vahAM bhI spaSTataH kahA gayA pAyA jAtA hai ki buddha bhagavAn gaMgAko pArakara uttarakI ora vaizAlI meM pahu~ce / vaizAlo meM usa samaya licchavi saMghakA rAjya thA tathA gaMgAke dakSiNameM magadhanareza zveNika bimbasAra aura unake pazcAt kuNika ajAtazatrukA ekachatra rAjya thaa| ina donoM rAjyatantroM meM maulika bheda thA aura unameM patA bhI bar3ha
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvamA nayI thii| bauddha santhoMmeM ullekha hai ( dIghanikAya-mahApariNivANa sutta ) ki majA mantrI varSakAra buddha pUla thA yA vaM vaizAlIyo licchavi saMvapara vijaya prApta kara sakate hai ? isake uttarameM buddhane unheM yaha mUcita kiyA thA ki jabataka licchavi gaNa ke loga AnI gaNatantrIya vyavasthAko susaMgaThita ho ephamatase samarthana de rahe hai, nyAyanItikA pAlana karate hai aura sadAcArake niyamoM kA ullaMghana nahIM karate, tabataka unheM koI pr|jit nahIM kara sktaa| yaha bAta jAnakara barSakAra mantrIne kuTanItise licchaviyoMke bIca phaTa DAlI aura unheM gyAyanItise bhraSTa kriyA / isakA jo pariNAma huA usakA vizada varNana arddhamAgadhI Agamake bhagavatI sUtra, saptama zataka meM pAyA jAtA hai| isake anusAra ajAtazatrukI senAne vaizAlIpara AkramaNa kiyaa| yuddha meM mahAzilakaMTaka aura rathamusala nAmaka yuddha-yantroM kA upayoga kiyA gayA / antataH vaizAlI ke prAkArakA bhaMga hokara ajAtazatrukI vijaya ho gayo / tAtparya yaha hai ki mahAvIrake kAlameM vaizAlIkI' bar3I pratiSThA thI aura usa nagarIkA nAgarika honA eka gaurayakI bAta mAnI jAtI thI / isIlie mahAvIrako vaizAlIya kahakara bhI sambodhita kiyA gayA hai / aneka prAcIna nagaroMke sAtha isa vaizAlIyakA bhI dIrghakAla taka itihAsajJoMko atA-patA nahIM thaa| kintu vigata eka zatAbdI meM jo purAtattva sambandhI khoja-zotra huI hai usameM prAcIna bhagnAvazeSoM, madrAoM va zilAlekhoM mAdike AdhArase prAcIna vaizAlIkI Thoka sthiti avagata ho gayI hai aura nissandeha rUpaye pramANita ho gayA hai ki bihAra rAjyase gaMgA ke uttarameM mujaphpharapura jileke antargata basAI nAmaka grAma hI prAcIna vaizAlI hai / sthAnIya khoja-zoSase yaha bhI mAnA gayA hai ki vartamAna basAr3hake samIpa hI jo bAsukuNDa nAmaka grAma hai vahI prAcIna kuNDapura honA cAhie / vahAM eka prAcIna kuNDake bhI cihna pAye jAte haiM jo kSatriyakuNDa kahalAtA rahA hogA / usoke samIpa eka aisA bhI bhUmikhaNDa pAyA gayA jo 'ahalya' mAnA AtA rahA hai| usapara kabhI hala nahIM palAyA gayA, tathA sthAnIya janatAkI dhAraNA rahI hai ki vaha eka atiprAcIna mahApuruSakA janmasthAna thA / isalie use pavitra mAnakara loga vahAM dIpAvalI ko arthAta mahAvIrake nirvANake dina dIpaka jalAyA karate haiM / ina saba bAtoMpara samucita vicAra karake vidvAnoMne usI spalako mahAvIrako janmabhUmi svIkAra kiyA aura bihAra sarakArane bho isI AdhArapara usa sthalako apane adhikArameM lekara usakA gherA banA diyA hai aura vahA~ eka kamalAkAra khedikA banAkara vahA~ eka saMgamaramarakA zilApaTTa sthApita kara diyA hai| usapara ardhamAgadhI bhASAmeM A3 gAthAoMkA lekha hindI anuvAda sahita bhI aMkita kara diyA gayA hai jisameM varNana hai ki yaha baha sthala hai
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ borajiNivaparita jahAM bhagavAna mahAvIrakA janma huA thA aura jahA~se the apane 30 varSake kumArakAlako pUrA kara pravajita hue the / zilAlekhameM yaha bhI uslekha hai ki bhagavAna ke janmase 2555 varSa vyatIta honepara vikrama saMvat 2012 varSameM bhArata ke rASTrapati zrI rAjendraprasAdane vahA~ Akara usa smArakakA udghATana kiyaa| mahAvIra smArakake samIpa hI tathA pUrvokta prAcIna kSatriya kuNDako taTavartI, bhUmipara sAha zAntiprasAdake dAnase eka bhavya bhavana kA nirmANa bhI karA diyA gyaa| hai aura vahA~ bihAra rAjya zAsana dvArA prAkRta jaina zodha-saMsthAna bhI calAyA jA / rahA hai| yaha saMsthAna san 1956 meM mere ( DA. hIrAlAla jaina ) nirdezakasvameM mujaphpharapurameM prArambha kiyA gayA thaa| unhIM ke dvArA vaizAlI meM mahAvIra smAraka sthApita karAyA gayA tathA zoSa-saMsthAnake bhavanakA nirmANa kArya prArambha karAyA gayA 1 vaizAlIkI sthitikA yaha jo nirNaya kiyA gayA usameM eka zaMkA raha jAtI hai| kucha dharma-indhuoMko yaha bAta khaTakato hai ki kahIM-kAha: zAloko sthiti videhameM nahIM, kintu sindhu dezamaiM kahI gayI hai / prastuta grantha ( 5,5 ) meM bhI kahA pAyA jAtA hai ki siMdhavisai vaisAlopuravari' tathA saMskRta uttara purANa ( 75,3 ) meM bhI kahA gayA hai : sindhvAsyaviSaye bhUbhRdrazAlonagare'bhavat / ceTakAkhyo'tivikhyAto vinIta: paramAhata: / / ina donoM sthAnoMpara sindhu viSaya va sigdhvAkhyaviSayekA sAtparya sindha dezase lagAyA jAnA svAbhAvika hI hai| kintu sAtha hI yaha bhI spaSTa hai ki vartamAna sindhadezameM na to kisI vaizAlI nAmaka nagarIkA kahIM koI ullekha pAyA gayA aura na usako pUrvokta samasta aitihAsika ullekhoM aura ghaTanAoMse susaMgati baiTha sakatI hai| vaizAlIkI sthiti meM aba kahIM kisI vidvAnako saMzaya nahIM rahA hai / isa viSayapara maiMne jo vicAra kiyA hai usase maiM isa nirNayapara pahuMcA hai ki uttara purANa meM jo 'sindhvAsyaviSaye pATha hai vaha kisI lipikArake pramAdakA pariNAma hai| yathArthataH vaha pATha honA cAhiye 'sindhyAya-viSaye' jisakA artha hogA baha pradeza jahA~ nadiyoMkA bAhulya hai| tirahuta pradezakA yaha vizeSaNa pUrNataH sAyaMka hai| isa pradezakA ullekha zaMkaradigvijaya nAmaka granthameM bhI AyA hai, aura vahA~ use udakadeza kahA gayA hai| tIrabhukti nAmakI bhI yahI sArthakatA hai ki samasta pradeza prAyaH nadiyoM aura usake taTavartI kSetroMmeM ghaTA huA hai| Upara jo tIrabhukti sambandhI eka ullekha 'uddhRta kiyA gayA hai usameM isa pradezako 'nadI-paJcadazAntarai' kahA gayA hai, arthAt pandraha nadiyoM meM baTA huA pradeza ! vahIM nadiyoM kI bahulatA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA khayA samaya-samayapara pUre pradezakA jalaplAvana Aja bhI dekhA-sunA jAtA hai / ataH pUrvokta donoM ullekhoMse kisI anya sindhu dezakA nahIM, kintu isI sindhubahula, udakadeza yA tIrabhukise hI abhiprAya hai / ____ aba isa viSaya meM eka prazna phira bhI zeSa raha jAtA hai| idhara dIrghakAlase mahAvIra svAmIkA janma-sthAna bihAra ke paTanA jile meM nAlandAke samIpa kuNDalapura mAnA jAtA hai| vahIM eka vizAla mandira bhI hai aura vaha bhagavAnke jammakalyANaka sthAna ke rUpameM eka tIrtha mAnA jAtA hai| isI zraddhAse , vahAM sahasroM pAtrI tIrthayAtrA karate haiM | usI prakAra zvetAmbara sampradAya dvArA bhagavAn kA janmasthAna muMgera jileke lacchUAr3a nAmaka grAmake samIpa kSatriya-kuNDako mAnA gayA hai| kintu ye donoM sthAna gaMgAke uttara videha dezameM na hokara gaMgAke dakSiNa meM magadha dezake antargata haiM aura ina kAraNa donoM hI sampradAyoMke prAcInatama spaSTa anyollekhoMke viruddha par3ate haiM / yathArthataH isa viSayameM sandeha yAkobI Adi una videzI vidvAnoMne prakaTa kiyA jinhoMne isa viSayapara niSpakSatApUrvaka zuddha aitihAsika dRSTise vicAra kiyA thA, aura unhIM kI khoja-zotrI dvArA vaizAlI tathA kuSThapurakI vAstavika sthitikA patA claa| ye jo do sthAna vartamAnameM janmasthala mAne jA rahe haiM unakI paramparA vastutaH bahuta prAcIna nahIM hai| vikAra karanese jJAta hotA hai ki videha aura magadha pradezoMmeM jainadharmake anuyAyiyoMkI saMkhyA mahAvIrake kAlase lagabhaga bAraha sau varpataka to bahula rahA / sAtavIM zatAbdImeM harSavardhanake kAlameM jo cInI yAtrI huyenatyAMga bhAratameM AyA thA usane samasta bauddha tIrthokI yAtrA karane kA prayatna kiyA thaa| vaha vaizAlI bhI gayA thA jisake viSayameM usane apanI yAtrAke varNanameM spaSTa likhA hai ki vahA bauddha dharmAnuyAyiyoMkI apekSA nirmanthoM arthAta jainiyoM kI saMkhyA adhika hai| kintu isake pazcAt sthitimeM bar3A antara pahA pratIta hotA hai, aura aneka kAraNoM se yahA~ prAyaH jainiyoM kA abhAva ho gyaa| isake aneka zatAbdI pazcAt sambhavataH mugalakAlameM vyApArakI dRSTi se punaH janI yahAM Akara base aura unhoMne purAtattva va aitihAsika pramANoMke AdhArapara nahIM, kinnu kevala nAma-sAmya tathA bhrAnta janazrutiyoM ke AcArase kuNDalapura va lacchuAr3ameM bhagavAna ke janmasthAnakI kalpanA kara lii| aba upha donoM sthAna vahA~ke mandiroM ke nirmANa, gatiyoMkI pratiSThA tathA saikar3oM varSoMsa janatAko zraddhA evaM tIrthayAtrAke dvArA tIrthasthala bana gaye haiM aura bane rheNge| kintu jaba hamane yaha jAna liyA ki bhagavAna kA vAstavika janma sthAna vaizAlI va kuNThapura hai use samasta bhAratIya va videzI vidvAnoMne ekamatase svokAra kiyA hai tathA bihAra zAsana dvArA bhI use mAnyatA pradAna kara vahA~ mahAvIra smAraka aura [9] - - -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu zodha-saMsthAna kI sthApanA bhI koI samasta janAko rA . ape: hai nahIM karanA cAhie aura apanA pUrA yogadAna dekara use usake aitihAsika mahasvake / anurUpa gauravazAlI banAnA caahie|' 2. mahAvIra-tapa-kalyANaka kSetra bhagavAnne tagazvaraNa kahA~ prArambha kiyA thA isakA ullekha prastuta grantha / (1, 11 ) meM isa prakAra pAyA jAtA hai : caMdappaha-siviyahi pahu caDipaNu / tAhi~ NAha-saMDavaNi Navara diNNu 11 maggasira-kamaNa-dasamI-diti / saMjAyai tiyasucchavi mahati / / volINai cariyAvaraNa pNki| hatthuttaramajsAsii sasaMki // . chaTThIyavAsu kiu malahareNa / tavacaraNu laiu paramesareNa // isI prakAra saMskRta uttarapurANa (75, 302-304) meM bhagavAnke tapagrahaNakA ullekha isa prakAra pAyA jAtA hai : nAthaH (nAtha-) paNDavanaM prApya svayAnAdavaruhya saH / zreSTha: pAThopavAsena svaprabhApaTalAvRte // 302 // nivizyodaGmukho vIro rUndraratnazilAtale / dazamyAM mArgazIrSasya kRSNAyAM zazini zrite / / hastottarakSayormadhya bhAgaM cApAstalakSmaNi / divasAtrasitau dhIraH saMpamAbhimukho'bhavat // saudharmAdyaH surairetya kRtAbhiSavapUjanaH / / harivaMzapurANa ( 2,50-53 ) ke anusAra : Aruhya divikA divyAmudyamAnA surezvaraiH // uttarAphAlgunIveva vartamAne nishaaphr|| kRSNasya mArgazIrSasma dazamyAmagamad vanam // 1. hAnale upAlaka-dazA, paratAvanA va TippaNa , kembrija hisTrI oNpha ipiDyA, pRSTha 1401 bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 22 Adi /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA apanIya tanoH sarvaM vastramAlyavibhUSaNam / paJcamuSTibhiruddhRtya mUrdhajAnabhavanmuniH // ina tInoM ullekhaoNkA abhiprAya yaha hai ki nAtha, nAtha, nAya athavA jJAta baMzIya bhagavAn mahAvIra ne mArgazIrSa kRSNA 10vIM ke dina SaNDavanameM jAkara tapazcaraNa prArambha kiyA aura ve muni ho gaye / yathArthataH arddhamAgadhI granthoM, jaise kalpasUtrAdimeM ise 'NAya- saMDavana' arthAt jJAtR kSatriyoMke hirasekA vana kahA gayA hai aura mere matAnusAra uttarapurANa meM bhI mUlataH pATha nAtha- SaNDavana va apabhraMzameM t hasaMDaNa rahA hU~ jise ajJAnavaza lipikAroMne apanI dRSTise sudhAra diyA hai / ataH bhagavAnkI tapobhUmi jJAtRvaMzI kSatriyoMke nivAsa vaizAlI va kuNDapurakA samIpavartI upavana hI siddha hotA hai / 10. bhagavAn kA kevalajJAna kSetra bAraha- saMyacchara tava caraNu fee sammaNA dukkiyanharaNu // posaMtu ahiMsati sasahi / bhavaMtu tu viharaMtu mahi // gata jimhi - gAmahu ai-Niyahi / suviuli rijukUlA ihi taDi || 1 bhagavAnko kevalajJAna kahA~ utpanna huA isakA ullekha prastuta grantha (2, 5) maiM nimnaprakAra pAyA jAtA hai ! pattA -- mora kI ra-sArasa-sari ujjAyammi maNohari // 61 sAla- mUli risi-rANau rayaNa - silahi AsIta || 5 // hamadurie~ / paripAliya-teraha vicarie~ || basAha - mAsi siya sabhi diNi 1 avaraha jAyai hima - kiraNi // 1 hatyuttara - majjha samAsiyai / paNa kevala siyai | arthAt bhagavAn mahAvIrane bAraha varSa taka tapasyA kI, tathA apanI svasA candanA ahiMsA aura kSamA bhAvakA poSaNa kiyA evaM vihAra karate hue meM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNidacarita Rmbhika prAmake atinikaTa RjukUlA nadIke taTavartI vanameM pahu~ce / vahAM unhoMne eka sAla vRkSake nIce zilApara dhyAnArUr3ha ho do dina upavAsakara vaizAkha zukla dazamI ke dina aparAhu kAlameM jaba candra uttarApAna aura hasta nakSatroM ke madhyameM, thA taba kevalajJAna prApta kiyaa| yahI bAta uttarapurANa (74, 3, 49 Adi ) meM isa prakAra kahI gayI hai : bhagavAnvardhamAno'pi nItvA dvAdazavatsarAn / / chAdhasthya jagadvandhubhika-nAma-sanidhau / / RjukUlAnadItIre manoharavanAntare / / mahAratnazilApaTTe pratimAyogamAvasan / / sthitvA SaSThopavAsena sodhastrAtsAlabhUrahaH / vaizAkha mAsi sajyotsnadadAmyAmaparAhake // hastottarAntaraM yAne zazinyArUr3ha-zuddhikaH / kSApakazreNimAruhya zukladhyAnena susthitaH // cAtikarmANi nirmUlya prApyAnantacatuSTayam / paramAtmapadaM prApatparameSThI sa sanmatiH / / yahI bAta harivaMzapurANa (2,56-59) meM isa prakAra kahI gayI haiM : manaHparyayaparyanta-caturjJAnamahekSaNaH / / tapo dvAdazavarSANi cakAra dvAdazAtmakam / / biharana tha nAyo'so guNagrAma-parigrahaH ! jukUlApagAkUle jambhika-grAmamoyivAn / / tatrAtApanayogasthaH sAlAnyAsazilAtale / vaizAstra-zuklapakSasya dadAmyAM SaSThamAthitaH // uttarAphAlgunIprApta zukladhyAnI nizAkare / nihatya ghAtisaMghAtaM phevalajJAnamAptavAn 11 isa prakAra bhagavAn mahAvIrakA kevalajJAna-prAmi rUpa kalyANaka jambhika grAmake samIpa prajukUlA nadI ke taTapara sampanna huaa| isa grAmakA nAma bhAcArAMga sUtra va kalpasUtrameM jaMbhiya tathA nadIkA nAma juvAlukA pAyA jAtA hai| yadyapi abhI taka isa grAma aura nadIkI sthitikA nirNaya nahIM huA, tathApi isameM koI sandeha nahIM dikhAI detA ki ukta nadI vahI hai jo aba bhI vihArameM kuyela yA kuela-kUlA nAmase prasiddha hai aura usake taTa para isI nAmakA eka bar3A relave jaMkzana bhI hai / usIke samIpa jamhuI nAmaka nagara bhI hai / ataH yahI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 63 sthAna bhagavAnkA jJAna prApti kSetra svIkAra karake vaha samucita smAraka banAyA khAnA cAhie / 11. mahAvIra dezanA sthala aura usa nagara ke samIpa * kevalajJAna prApta karake bhagavAn rAjagRha pahu~ce vipUlAcala parvatapara unakA samavasaraNa banAyA gyaa| vahIM unakI divyadhvani huI jisakA samaya zrAvaNa kRSNa pratipadA kahA gayA hai| isake anusAra bhagavAnkA prathama upadeza kevalajJAna prAmise 66 dina pazcAt huaa| yaha bAta harivaMzapurANa ( 2,61 Adi ) meM nimna prakAra pAyI jAtI hai : paTSaSTidivasAn bhUyo monena viharan vibhuH / AjagAma jagat khyAtaM jino rAjagRhaM puram // Aruroha giri tatra vipulaM vipulazriyam / prabodhArtha sa lokAnAM bhAnumAnudayaM yathA // zrAsane pati prabhuH 1 pratipadya hi pUrvAhNe zAsanArthamudAharat // isa prakAra bihAra rAjya ke antargata rAjagRha nagara ke samIpa vipulAcalagiri hI vaha pavitra aura mahattvapUrNa kSetra hai jahA~ bhagavAn mahAvIrakA divya zAsana prArambha huA / isa parvatapara pahale se hI aneka jaina mandira haiM, aura koI 25-30 * varSa pUrva yahA~ cIra zAsana smAraka bhI sthApita kiyA gayA thA / tabase vIrazAsana - jayantI bhI zrAvaNa kRSNA pratipadAko manAyI jAtI hai / sabhApi ukta smAraka aura pavitra dinako abhItaka vaha dezavyApI pratiSThA prApta nahIM huI jo unake aitihAsika mahatva ke anurUpa ho / isa hetu prayAsa kiye jAne kI AvazyakatA hai, kyoMki yahI vaha sthala hai jahA~ na kevala bhagavAnkA dharma-zAsana prArambha huA thA, kintu usa samayake suprasiddha veda vijJAtA indrabhUti gautamane Akara bhagavAnkA nAyakatva svIkAra kiyA aura ve bhagavAn ke prathama gaNadhara bane / yahIM unhoMne bhagavAn kI divyadhvaniko aMgoM aura pUrvoke rUpameM vibhAjita kara unheM granthArUr3ha kiyA / yahIM magadhanareza zreNika bimbasArane bhagavAnkA upadeza sunA aura gautama gaNadhara se dharma-carcA karake jaina- purANoM aura kathAnakoM ko racanAkI nIMva DAlI / yahIM zreNikane aisA puNyabandha kiyA jisase unakA agale mAnava janmameM mahApadma nAmaka tIrthaMkara bananA nizcita ho gayA /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacarita 12. mahAvIranirvANa-kSetra RjukUlA nadIke taTapara kevalajJAna prApta kara tathA bipulAcalapara apanI .. divyadhyani dvArA jaina-dharmakA upadeza dekara bhagavAn mahAvIrane 30 varSa taka dezake vividha bhAgoma vihAra karate hue dharmapracAra kiyA 1 tatpazcAt ve pAvApurameM Aye aura vahA~ aneka sarovaroMse yukta vanameM eka vizuddha zilApara virAjamAna hae / do dina taka unhoMne vihAra nahIM kiyA, aura zukladhyAnameM tallIna rahakara kArtika kRSNA pasurdazIkI rAtrike antima bhAgameM jaba candra svAti nakSatra thA taba unhoMne zarIra parityAga kara siddha-pada prApta kiyaa| prastuta anya ( 3,1 ) meM yaha bAta isa prakAra kahI gayI hai: aMta-titthaNAhu vi mahi viharivi / jaNa-duripAI dusaMghaI paribi / / pAvApuravA pattau maNahari / Nava-taru-pallavi yaNi bahu-saravari / / saMThita pavimala-rayaNa-silAyali / rAyarhasu NAvaha pNkp-dli| doNi diyaha pavihAsa mueppiNu / gittii kattii tama-kasaNi pakkha cauddasi-vAsari / sukka-jhANu tijyau jhArappiNa / / thii sasahari duhahari sAivaha pacchimaraNihi atrasari / risisahaseNa samara ramachidaNu / / siddhAra jiNu siddhatyaha gaMdaNu / ThIka yahI vRttAnta uttarapurANa ( 67,508 se 512 ) meM isa prakAra pAyA jAtA hai : ihAntya-tIrthanAtho'pi vihRtya viSayAn bahUn / / kramAtpAvApuraM prApya manohara-vanAmtare / bahunA sarasA madhye mahAmaNi-zilAtale / / sthityA dinadvayaM bItavihAro vRddhanirjaraH / kRSNa-kAtika-pakSasya caturdazyAM nizAtyaye / / svAtiyoge tRtIyeddha-zukladhyAnaparAyaNaH / kRtatriyoga-saMrodhaH samucchinnaniya zritaH / /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hatAghAticatuSkaH sannazarIro guNAtmakaH / gantA munisaharaNa nirvANaM sarvavAJchitam / / ina ullekhoMpara-se spaSTa hai ki bhagavAn mahAyIrakA nirvANa pAvApurake samIpa aise vanameM huA thA jisameM Asa-pAsa aneka sarovara the| vartamAna meM bhagavAnakA nirvANa-kSetra paTanA jileke antargata vihAra-zarIphake samIpa vaha sthala mAnA jAtA hai jahA~ aba eka vizAla sarovarake bIca bhavya' jinamandira banA huA hai, aura isa tIrthakSetrakI vyApaka mAnyatA hai / digambara-zvetAmbara donoM sampradAya ekamatase isI sthalako bhagavAnkI nirvANa-bhUmi svIkAra karate haiN| kintu itihAsa vidvAn isa sthAnako vAstavika nirvANa-bhUmi svIkAra karane meM aneka ApattiyAM dekhate haiN| kalpasUtra tathA pariziSTa parvake anusAra jisa pAvAmeM bhagavAnakA nirvANa huA thA vaha malla nAmaka kSatriyoM kI rAjadhAnI thii| ye malla vaizAlI ke dhajji va licchavi saMghameM praviSTha the, aura magadha eka sattAtmaka rAjyase unakA vaira thA / ataeva gaMgAke dakSiNavartI pradeza jahAM vartamAna pAvApurI kSetra hai vahA~ unake rAjya hone kI koI sambhAvanA nahIM hai| isake atirikta bauddha mamyoM jaise-dIgha-nikAya, majjhima-nikAma Adise siddha hotA hai ki pAvAkI sthiti zAkya pradezameM thI aura vaha vaizAlIse pazcimakI ora kuzInagarase kevala dA-bAraha mIlakI dUrI para thA / zAkyapradeza ke sAma-mAma meM jaba bhagavAn buddhakA nivAsa thA tabhI unake pAsa sandeza pahuMcA thA ki abhI arthAt eka hI dina ke bhItara pAvAmeM bhagavAna mahAvIrakA nirvANa huA hai| isa sambandhake jo aneka ullekha bauddha granthoM meM Aye haiM unakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai| ina saba bAtoMpara vicAra kara itihAsajJa isa nirNayapara pahuMce hai ki jisa pAvApurIke samIpa bhagavAnakA nirvANa huA thA vaha yathArthataH uttarapraveza ke devariyA jilemeM va kuzInagara ke samIpa vaha pAvA nAmaka grAma hai jo Ajakala saThiyA~ca ( phAjilanagara ) kahalAtA hai aura jahA~ bahuta-se prAcIna svagaDahara va bhagnAvazeSa pAye jAte haiN| ataeva aitihAsika dRSTise isa sthAnako svIkAra kara use bhagavAn mahAvIrakI nirvANa bhUmike yogya tIrthakSetra banAnA cAhie / 1, nirvANa bhUmi-sambandhI vistAra pUrvaka vivecana ke lie dekhie zrI kanhaiyAlAla vRta 'pApA samIkSA (prakAzaka-azoka prakAzana, kaTarA bAjAra, chaparA, bihAra 1972 ) / hisTrI eNDa vAlcara oNpha do piuyana pyApila, khaNDa 2 / di ena oNpha ipIriyala yUniTI, pR. 7 maanl|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiniyari 13. mahAvIra samakAlIna aitihAsika puruSa ( ka ) vaizAlI - nareza ceTaka prastuta granyakI sandhi pA~ca tathA saMskRta uttarapurANa ( pa 75 ) meM vaizAlI ke rAjA beTakakA vRttAnta AyA hai / ceTakake viSaya meM kahA gayA hai ki ve ati vikhyAta, vinIta aura parama Arhata arthAt jinadharmAvalambI the / unako rAnIkA nAma subhadrAdevI thA / unake daza patra e - dhanavatta, ghanabhadra, upendra, sudatta, siMhabhadra, kumbhoja, akampana, pataMgata, prabhaMjana aura prabhAsa | isake sivAya inake sAta putriyA~ bhI thiiN| sabase bar3I putrIkA nAma priyakAriNI yA jisakA vivAha kuNDapura nareza siddhArtha se huA thA aura unheM hI bhagavAn mahAvIra ke mAtA-pitA bananekA saubhAgya prApta huaa| dUsarI putrI thI mRgAvatI jisakA vivAha vatsadezako rAjadhAnI kauzAmbIke ke sAtha huaa| tIsarI putrI suprabhA dazArNa deza ( vidizA jilA ) kI rAjadhAnI hemakakSa ke rAjA dazarathako byAhI gayI / cauthI putrI prabhAvatI kuccha dezakI rorukA nAmaka nagarIke rAjA udayanakI rAnI huii| yaha atyanta zIlavatA hone ke kAraNa zIlavatIke nAmase bhI prasiddha huiiN| peTakakI pA~cavIM putrIkA nAma jyeSThA thA / usakI yAcanA gandharva dezake mahIpura nagaravartI rAjA sAtyakine kii| kintu ceTaka rAjAne kisI kAraNa yaha vivAha sambandha ucita nahIM smjhaa| isapara kruddha hokara rAjA sAtyakine ceTaka rAjyapara AkramaNa kiyaa| kintu vaha yuddha meM hAra gayA aura lajjita hokara usane damavara nAmaka muni munidIkSA dhAraNa kara lI / jyeSThA aura chaThI putrI celanAkA citrapaTa dekhakara magadharAja zreNika unapara mohita ho gaye, aura unakI yAcanA unhoMne ceTaka narezase kii| kintu zreNika isa samaya AyumeM adhika ho cuke the, isa kAraNa ceTakane unase apanI putriyoMkA vivAha svIkAra nahIM kiyA / isase rAjA zreNikako bahuta duHkha huA / isakI carcA unake mantriyoMne jyeSTha rAjakumAra abhayakumArase kI | abhayakumArane eka vyApArIkA veSa dhAraNa kara vaizAlI ke rAjabhavana meM praveza kiyA, aura ukta donoM kumAriyoM ko rAjA zreNikakA citrapaTa dikhAkara unapara mohita kara liyaa| usane suraMga mArgase dInoMkA apaharaNa karane kA prayatna kiyA / celanAne AbhUSaNa lAne ke bahAne jyeSThA ko to apane nivAsa sthAnakI ora bheja diyA aura svayaM abhayakumArake sAtha nikalakara rAjagRha A gayI, tathA usakA zreNika rAjA se vivAha ho gyaa| udhara jaba jyeSThAne dekhA ki usakI bahana use dhokhA dekara chor3a gayI to use bar3I virakti huI aura usane eka Arthika ke pAsa jinadIkSA grahaNa kara lI / ceTakakI sAtavIM putrIkA nAma candanA 66
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvamA ka thaa| eka bAra jaba vaha apane parijanoMke sAtha upavanameM kIr3A kara rahI thI taba manobaiga nAmaka eka vidyAdharane use dekhA aura vaha usake saundarya para mohita ho gyaa| usane chipakara candanAkA apaharaNa kara liyA / kintu apanI patnI manovegAke kose bhayabhIta hokara usane candanAko irAvatI nadoke dakSiNa taTavartI bhUta ramaNa mAna chor3a diyaa| vahIM usakI bheMTa eka zyAmAMka nAmaka bhIlase huii| vaha sammAnapUrvaka apane siMha nAmaka bhIlarAjake pAsa le gyaa| bhIlarAjane use kauzAmbI ke eka dhanI vyApArI seTha RSabhasena ke karmacArI mitratrIrako sauMpa dI, aura vaha use apane seThake pAsa le AyA / seThakI patnI bhadrAne IrSyAviza apanI andinI dAsI banAkara rkhaa| isI avasthAmeM eka dina jaba usa nagara meM bhagavAn mahAvIrakA Agamana huA, taba candanAne bar3I bhakti se unheM AhAra karAyA / isa prasaMga se kauzAmbI nagara meM candana kI khyAti huI aura usake viSayameM usakI bar3I ma rAnI mRgAvatI ko bhI khabara lagI / vaha apane putra rAjakumAra udayanake sAtha seThake ghara AyI, aura nandanAko apane sAtha le gyii| phira candanAne vairAgya bhAvase mahAvIra bhagavAnko zaraNameM jAkara dIkSA grahaNa kara lI, aura antataH vahI bhagavAnke AryikA saMghakI agraNI huI / vaigAlInareza ceTaka tathA unake gRha parivAra va sampattikA itanA varNana jainapurANoM meM pAyA jAtA hai / irAse spaSTa ho jAtA hai ki vaizAlIke nareza ceTaka mahAdIra ke nAnA the, magadhanareza zreNika tathA kauzAmbIke rAjA zatAnIka unake mAtR svasA-yati ( mausiyA ) the evaM kauzAmbInareza zatAnIkake putra unake mAtRsvasAputra [ mausayAte bhAI ) the / ( kha ) magadha nareza zreNika-bimbisAra magadha deza ke rAjA zreNikakA bhagavAn mahAvIrase dIrghakAlIna aura ghaniSTha sambandha pAyA jAtA hai / bahuta-sI jaina paurANika paramparA to zreNika ke prazna aura mahAvIra athavA unake pramukha gaNadhara indrabhUtike uttarase hI prArambha hotI hai / unakA bahuta-sA vRttAnta prastuta grantha kI sandhi use gyAraha taka pAyA jAyegA / isa narezakI aitihAsikatA meM kahIM koI sandeha nahIM hai| jaina granthoM ke atirikta bauddha sAhitya evaM vaidika paramparAke purANoMmeM bhI inakA vRtAnta va ullekha pAyA jAtA hai / digambara jaina paramparAmeM to unakA ullekha kevala zreNika nAmase pAyA jAtA hai, kintu unheM bhimbhA arthAt bherI bajAne kI bhI abhiruci thI ( dekhie sam 7 2 ) aura isa kAraNa unakA nAma bhimbhasAra athavA bhambhasAra bhI prasiddha huA pAyA jAtA hai / zvetAmbara anthoMmeM adhikatara isI nAma se inakA ullekha [20]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNidariu kiyA gayA hai| isI zabdakA apabhraMza rUpa bimbisAra yA bimbasAra pratIta hotA / hai, aura bauddha paramparAmeM zreNikake sAtha-sAtha athavA pRthaka rUpase yahI nAma ulli.. khita hubhA hai| bauddha grantha udAna aTukathA 104 ke anusAra bimbi suvarNakA / nAma hai, gauA jArI kisake kAraNa unakA bimbisAra nAma pdd'aa| eka tibbatIya paramparA aisI bhI hai ki isa rAjAkI mAtAkA nAma dhimbi thA aura isI kAraNa usakA nAma bimbisAra pdd'aa| kintu jAna pdd'taa| hai ki ye vyutpattiyA~ ukta nAmapara-se kalpita kI gayI hai| zreNika nAmakI bhI aneka prakArase zutpatti kI gayI hai| hemacandra kRta mabhidhAna-cintAmaNimeM 'zreNoH kArayati zreNiko magadhezvaraH' isa prakAra jo zreggiyoMvI sthApanA kare vaha zreNika, yaha gyutpatti batalAyI gayI hai| bauddha paramparA ke eka vinaya piTakakI pratimeM yaha bhI kahA pAyA jAtA hai ki cUMki bimbisArako usake pitAne aThAraha dheNiyoM meM avatarita kiyA thA, arthAt inakA svAmI banAyA thA, isa kAraNase usakI zreNika nAmase prasiddhi huii| arddhamAgadhI jambUdvIpa paNNattimeM 9 nArU aura 9 kArU aisI aThAraha veNiyoM ke nAma bhI ginAye gaye haiM / nau nAha hai-kumhAra, paTavA, svarNa- / kAra, sutakAra, gandharva ( saMgItakAra ), kAsatramga, mAlAkAra, kacchakAra aura tambUli / tathA nau kArU hai--carmakAra, yantrapIDaka, gaMchiyAM, chimpI, kaMsAra, sevaka, gvAla, bhilla aura dhIvara / vaha bhI sambhava hai ki prAkRta granthoM meM inakA nAma jo 'senIya' pAyA jAtA hai usakA abhiprAya sainika yA senApatise rahA ho aura usakA saMskRta rUpAntara bhramavaza zreNika ho gayA ho| prastuta pratyake anusAra magadha deza sajagRha nagarake rAjA pravegika yA upaveNikakI eka rAnI cilAtadevo (kirAtadevI ) se cilAtaputra yA kirAtaputra nAmaka kumAra utpanna huaa| usane ujjainI ke rAjA pradyotako chalase bandI banAkara apane pitAke sammukha upasthita kara diyaa| isase pUrva udyotake viruddha rAjAne jo audAyanako bhejA thA use udyotane parAsta kara apanA bandI banA liyA thaa| cilAtaputrako saphalatAse usake pitAko bahuta prasannatA huI aura unhoMne use hI apanA uttarAdhikArI banAkara usakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| kintu vaha rAjyakAryameM saphala nahIM huA aura anItipara calane lagA / ataH mantriyoM aura sAmantoMne nirvAsita rAjakumAra zreNikako kAMcIpurase bulavAyA / zreNikane Akara kirAtaputrako parAjita kara rAjyale nikAla diyaa| cilAtaputra banameM calA gayA aura vahA~ ThagoM aura luTeroMkA nAyaka bana gayA / taba punaH eka bAra zreNikane use 1. muni nagarAja : Agana aura tripiTaka, pRSTha 324 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA parAsta kiyaa| antataH bilAsaputrane virakta hophara muni-dIkSA dhAraNa kara lii| isI avasthA meM baha eka zRgAlokA bhakSya banakara svargavAsI huaa| zreNikakA janma upazreNikakI dUsarI patnI suprabhAdevIse huA thA / vaha bahuta vilakSaNa-buddhi thaa| pitA dvArA jo rAjyako yogyatA jAnane hetu rAjakumAroMkI parIkSA kI gayI usameM theNika hI saphala huaa| tathApi rAjakumAroMmeM vara utpanna honeke bhayase usane zramikako rAjyase nirvAsita kara diyaa| pahale to aMNika bhamvagrAmameM pahu~cA, aura phira vahA~se bhI paribhramaNa karatA huA tathA apanI buddhi aura sAhasakA camatkAra dikhAtA huA kAMcIpurameM pahuMca gyaa| magadharme rAjA cilAtaputrake anyAyase trasta hokara mantriyoMne zreNikako Amantrita kiyA aura use magadhakA rAjA bnaayaa| eka dina rAjA apanI rAjadhAnIke nikaTa vanama AkheTa ke lie gyaa| vahA~ usane eka muniko dhyAnArUna dekhakara use eka apazakuna samajhA aura kruddha hokara unapara apane zikArI kuttoMko chor3a diyaa| kintu ve kutte bhI munike prabhAvace zAnta ho gaye aura rAjAke bANa bhI unheM puSpake samAna komala hokara lge| taya rAjAne apanA kroSa nikAla lie eka bhUta rupa nunake gale meM sAla diyaa| isa ghora pApase caNikako saplama narakakA bhAyu-bandha ho gyaa| kintu jaba unhoMne dekhA ki unake dvArA itane upasarga kiye jAnepara bhI una munirAjo lezAmAtra bhI rAgadveSa satpanna nahIM huA, taba unake manogata bhAvoM meM parivartana ho gayA / jaba munine dekhA ki rAjAkA mana zAnta ho gayA hai, taba unhoMne apanI madhura vANIse unheM AzIrvAda diyA aura dharmopadeza bhI pradAna kiyaa| basa, yahIM rAjA zreNikakA mithyAtva bhAva dUra ho gayA aura unheM kSAyika sambatvakI prAsi ho gyii| vaha munirAjake caraNoM meM namaskAra kara prasannalAme ghara lautte| eka dina rAjA zreNikako samAcAra milA ki vipulAcala parvatapara bhagavAn mahAvIrakA Agamana huA hai / isapara rAjA bhaktipUrvaka vahA~ gayA aura usane bhagavAnkI vandanA-stuti kii| isa dharma bhAvanAke prabhAvase unake samyaktvakI paripuSTi hokara saptama narakakI Ayu ghaTakara prathama marakakI zeSa rahI, aura use tIrthakara nAmakarmakA bamdha bhI ho gyaa| isa avasarapara rAjA zreNikane gautama gaNavarase pUchA ki he bhagavan, yadyapi mere mana meM jaina matake prati itanI mahAna zraddhA ho gayI hai, tathApi vrata-grahaNa karanekI merI pravRtti kyoM nahIM hotI? isakA gaNadharane uttara diyA ki pahale tumhArI bhoMgoMma atyanta Asakti rahI hai va gAr3a mithyAtvakA udaya rahA hai / tumane durucaritra bhI kiyA hai aura mahAna Arambha bhI / isase jo tIna pApa utpanna huA usase tumhArI narakakI Ayu baMdha cukI hai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaurajiNivacarita devAyuko chor3akara anya kisI bhI gatiko Ayu jisane bAdha lI hai usameM atagrahaNa karanekI yogyatA nahIM rahatI / kintu aisA jIva samyagdarzana dhAraNa kara sakatA hai| mahI kAraNa hai ki tuma samyaktvI to ho gaye, kintu vrata-pakSaNa nahIM kara pA rhe| sarva nidhAya taccitte zraddhAbhUnmahato mate / jaine kutastathApi syAmna me prava-parigrahaH // ityanuNikapraznAdabAdId gaNanAyakaH / bhoga-saMjananAdvADa-mithyAtvAnubhavodayAt // duzcaritrAnmahArambhArasaMcityanA nikAcitam / nArakaM baddhavAnAmustvaM prAgebAtra janmani // baddhadevAyuSo'nyAyurnAGgI svIkurute pratam / zraddhAnaM tu samApatte tasmAtvaM nAmahInatam / / ( uttarapurANa 74, 433-33) isI samaya gautama gaNadhara ne rAjA zreNika ko yaha bhI batalA diyA ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa hone para jaba caturthakAla kI avadhi kevala tIna varSa ATha mAha aura pandraha dina zeSa raha jAyegI tabhI usakI mRtyu hogii| zreNika itanA dRr3ha samyaktvI ho gayA thA ki surendrane bhI usakI prayAMsA kii| kintu isapara eka devako vizvAsa nahIM huA aura * vaha rAjAkI parIkSA karane AyA / jaba rAjA eka mArgase kahIM jA rahA thA taba usa devane munikA bheSa banAyA aura vaha jAla hAyameM lekara machaliyAM pakar3ane lgaa| rAjAne Aphara munikI bandanA kI, aura prArthanA kI ki maiM ApakA dAsa upasthita hU~ taba Apa kyoM yaha adharmakArya kara rahe haiN| yadi machaliyoMkI AvazyakatA hI hai to maiM machaliyAM pakar3a detA hU~ 1 devane kahA, nahIM-nahIM, aba mujhe isase adhika machaliyoMkI AvazyakatA nahIM / yaha vRttAnta nagarameM phaila gayA, aura loga jaina-dharmakI nindA karane lge| taba rAjA zveNikane eka dRSTAnta upasthita kiyaa| unhoMne apanI sabhAke rAjaputroMko jIvanavRtti sambandhI lekha apanI mudrAse mudrita kara aura use malAvalita kara pradAna kiyaa| unhoMne bar3I prasannatA se isa lekhako apane mastakapara car3hAkara svIkAra kiyaa| taba rAjAne unase pUchA ki ina malina lekhoM ko tumane apane mastakapara kyoM car3hAyA ? unhoMne uttara diyA ki jisa prakAra sacetana jIva malina zarIrase lipta hote hue bhI vandanIya hai, usI prakAra ApakA yaha lekha malina hote hue bhI hamAre lie pUjya hai / taba rAjAne haMsakara unheM batalAyA ki
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pusnAmA 71 isI prakAra dharma - mudrA dhAraka suniyoM meM yadi koI doSa bhI ho, to unase ghRNA nahIM, kintu unakI vinaya hI karanA cAhie aura vinamratA se unheM doSoM se mukta karAnA cAhie / rAjA kI aisI dharma - zraddhAko pratyakSa dekhakara vaha deva bahuta prasanna huA aura rAjAko eka uttama hAra dekara svargalokako calA gayA / yaha kathAnaka isa bAtakA pramANa hai ki jabase zreNikane jaina-dharma svIkAra kiyA tabase unakI dhArmika zraddhA uttarottara dRr3ha hotI gayI aura ve usase kabhI vicalita nahIM hue 1 (ga) zreNika-suta abhayakumAra zreNika jaba rAjakumAra hI the aura rAjyase nirvAsita hokara cilAtaputra ke rAjyakAla meM kAMcIpurameM nivAsa kara rahe the taba unakA vivAha vahA~ke eka dvijakI kanyA abhamamatIse ho gayA thaa| usase unake abhayakumAra nAmakA putra utpanna huA jo atyanta vilakSaNa- vRddhi thaa| usane hI upAya karake apane pitAkA vivAha unakI icchAnusAra celanAdevI se karAyA / vaha bhI zreNika ke sAtha-sAtha bhagavAn mahAvIrake samavasaraNa meM gayA thA, aura na kevala dRr3ha- samyaktvI, kintu dharmakA acchA jJAtA bana gayA thA / yahA~taka ki svayaM rAjA zreNikane usase bhI dharmakA svarUpa samajhane kA prayatna kiyA thA / antataH abhavakumArane bhI muni dIkSA grahaNa kara lI, aura ve mokSagAmI hue| ( uttarapurANa 74, 526-27 Adi ) (gha) zreNika-suta vAriSeNa jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, rAjA zreNikakA celanAdevIse vivAha unako DhalatI huI avasthA meM unake jyeSTha putra abhayakumAra ke prayatnase hI huA thaa| celanAne vAriSeNa nAmaka putrako janma diyaa| vaha bAlyAvasthA me hRIM dhArmika pravRttikA thA, aura uttama vAtrakoM ke niyamAnusAra zmazAna meM jAkara pratimA yoga kriyA karatA thaa| eka bAra vidyuJcara nAmaka aMjanasiddha corane apanI preyaso gaNikAmundarIko prasanna karane ke lie rAjabhavana meM praviSTa hokara calana devI hArakA apaharaNa kiyaa| kintu use vaha apanI priyA ke pAsa taka nahIM le jA sakA / rAjapuruSa usa candrahAsa hArakI camakako dekhate hue usakA pochA karane lage / yaha bAta usa corane jAna lI, aura vaha zmazAna meM dhyAnArUr3ha vAriSeNa kumAra ke caraNoMmeM usa dvArako pheMkakara bhAga gyaa| rAja-sevakoMne isakI sUcanA rAjAko dii| rAjAne vAriSeNako ho ghora jAnakara krodhavaca use mAra DAlane kI AjJA de dii| kintu vAriSeNake dharma-prabhAva se usapara rAjapurupoMke astrazastra nahIM cle| usakA vaha divya prabhAva dekhakara rAjAne unheM manAkara rAja
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ boramaNivaparita mahalameM lAnekA prayatna kiyA, kintu ve nahIM bhAye aura mahAvatI muni ho gye| unhoMne palAsakheDa nAmaka grAmameM bhikSA-nimitta jAkara apane eka bAlasakhAkA bhI sambodhana kiyA aura use bhI muni banA liyaa| eka bAra usakA mana punaH apanI patnI kI ora calAyamAna huaa| kintu bAriSeNane use apanI mAtA pelanAke mahalameM le jAkara apano nirAsakti bhAvanAke dvArA puna: munivratameM dRDha kara diyaa| (Ga) zreNika-suta gajakumAra __rAjA zreNikakI eka anya patnI dhanazrI nAmaka thii| use jaba pAMca mAsakA garbha yA taba use yaha dohalA utpanna huA ki AkAza meghAcchAdita ho, manda-manda dRSTi ho rahI hai, vaha apane pati ke sAtha hAthIpara baiThakara parijanoMke sahita mahotsabake sAtha vanameM jAkara krIDA kre| usa samaya varSAkAla na hote hue bhI abhayakumArane apane eka vidyAdhara mitrakI sahAyatAse apanI vimAtAkA yaha dohalA sampanna karAyA / yathAsamaya rAnI dhanazrIne gajakumAra nAmaka putrako janma diyaa| jaba vaha yuvaka huA taba eka dina usane bhagavAn mahAvIra ko zaraNameM jAkara dharmopadeza sunA aura dIkSA grahaNa kara lo| eka bAra gajakumAra muni kaliMga dezameM jA pahuMce aura vahA~kI rAjadhAnI dantIpurakI pazcima dizAmeM eka zilApara virAjamAna hokara yAjJApana yoga karane lage / vahA~ke rAjAko aise yogakA koI jJAna nahIM thaa| ata: usane apane mantrI se pUchA ki yaha puruSa aisA AtApha * kyoM saha rahA hai ? unakA mantrI buddhadAsa jaina-dharma-virodhI thaa| ataH usane rAjAko sujhAyA ki isa puruSako vAta roga ho gayA hai aura vaha apane zarIrameM garamI lAne ke lie aisA kara rahA hai| rAjAne karuNAbhAvase pUchA, isako isa vyAdhiko kaise dUra kiyA jAye ? mantrIne upAya batAyA ki jaba yaha anAtha puruSa nagarameM bhinA mAMgane jAye, taba usake baiThanako zilAko agnise khUba tapA diyA Aye jisase usake tApa dvArA usapara baiThanevAlekI pramaMjana vAyu upazAnta ho jaayegii| rAjAkI AjJAse vaisA hI kiyA gyaa| pariNAma yaha huA ki jaba gajakumAra muni bhikSAse lauTakara usa zizalApara virAjamAna hae taba ve usakI vIvra tApake upasargako sahakara bhokSagAmI ho gye| pAcAta vahA~ devoMkA Agamana - haA aura vaha mantrI, rAjA tathA anya sahanoM jana dharmameM dIkSita hue| (ca) kauzAmbInareza zatAnIka va udayana tathA ujjainInRpa caNDapradyota candanAke vRttAntoMmeM AyA hai ki vaizAlonareza ceTakakI sAta putriyoMma se eka mugAvatI kauzAmbI ke saumavaMzI nareza zatAnIkase nyAhI gayI thii| yaha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 rAjadhAnI ilAhAbAdase koI 35 mIla dakSiNa-pazcima kI ora vahIM thI jahA~ aba kosama nAmakA grAma hai| jaba mahAvIra kauzAmbI Aye aura candanAne unheM AhAra diyA, taba rAnI mRgAvatIne bhI Akara apanI usa kaniSTha bhaginIkA abhinandana kiyA / zatAnIka ke putra ke udayana the jinakA vivAha ujjainInareza khaNDapradyotakI putrI vAsavadattAse huA thaa| bauddha sAhityika paramparAnusAra udayanakA aura buddhakA janma eka hI dina huA thA / tathA eka sudRr3ha jaina paramparA yaha hai ki jisa rAtri pradyota ke maraNake pazcAt unake putra pAlakakA rAjyAbhiSeka huA usI rAtri mAvorakA nirmANa huA thaa| isa prakAra ye ullekha ukta donoM mahApuruSoM ke samasAmayikatva tathA tAtkAlika rAjanaitika sthitiyoMvara upayogI prakAza DAlate hai / prastAvanA 14. mahAbIra - jIvanacaritra viSayaka sAhitya kA vikAsa (cha) prAkRta meM mahAvIra - sAhitya " bhagavAn mahAvIrakA nirvANa I. san 527 varSa pUrva huA aura usI samayase unake jIvana caritra sambandhI jAnakArI saMgRhIta karanA Arambha ho gayA / bhagavAn ke pramukha ziSya indrabhUti gautama the jo dhavalAke racayitA vIrasena ke anusAra dAroM vedoM aura chahoM aMgoMke jJAtA zIlavAn uttama brAhmaNa the| aise vidvAn ziSyake lie svAbhAvika thA ki ve apane guruke jIvana aura upadezoMko suvyavasthita rUpase saMgRhIta kreN| unhoMne yaha saba sAmagrI bAraha aMgoMmeM saMkalita kI jise dvAdaza gaNi-piTaka bhI kahA gayA hai| inake bArahaveM aMga dRSTivAdameM eka adhikAra prathamAnuyoga bhI thA jisameM samasta tIrthakaroM va cakravadiyoM Adi mahApuruSoMkI vaMzAvaliyoMkA paurANika vivaraNa saMgraha kiyA gayA jisameM tIrthaMkara mahAvIra aura unake nAtha yA jJAtRvaMzakA itihAsa bhI sammilita thA / durbhAgyataH indrabhUti gautama dvArA saMgRhIta vaha sAhitya aba aprApya hai / kintu usakA saMkSipta vivaraNa samasta upalabhya arddhamAgadhI sAhityameM bikharA huA pAyA jaratA hai | samavAyAMga nAmaka caturtha aMga meM caubIsoM tIrthaMkaroMke mAtA-pitA, janmasthAna, pravrajyA -sthAna, ziSya varga, AhAra dAtAoM AdikA paricaya karAyA gayA hu~ / prathama zrutAMga AcArAMga mahAborako tapasyAkA bahuta mArmika varNana pAyA jAtA hai / pA~ca zrutAMga vyArUpA pratimeM jo sahasroM praznottara mahAvIra aura gautama bIca hue grathita haiM unameM unake jIvana va tAtkAlika anya ghaTanAoMkI aneka jhalakeM milatI haiM / unake samayameM pApatyoM arthAt pArzvanAthake anumAyA bAhulya thA tathA AjIvaka sampradAya ke saMsthApaka maMkhali gozAla unake
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vIrajiNivacariu sama-sAmayika the| usI kAlameM magadha aura vaizAlI ke rAjyoM meM bar3A bhArI saMgrAma huA thA jisameM mahAzilA-kaMTaka ve ratha-musala mAmaka yAtra-bAlita zastroMkA upayoga kiyA gayA ityAda / sAtava aMga upAsakAdhyayana meM mahAvIra ke jIvanasa sambaddha vaizAlI mAtR SaNThabana kollAga saniveza, karmAragrAma, vANijyagrAma Adi sthAnoMke aise ullekha prApta hai jinase unake sthAna-nirNayameM sahAyatA milatI hai / nareM zrutAMga anuttaropapAtikameM tIrthakarake sama-sAmayika magadha-nareza zreNikakI khelanA, dhAriNI ya nandA nAmaka rAniyoM tathA unake tevIsa rAjakumAroMke dIkSita honeke ullekha hai / mUlasUtra uttarAdhyayana va dazavakAlikameM mahAvIrake mUla dArzanika, naitika va AcArasambandhI vicAroMkA vistArase paricaya prApta hotA hai| kalpasUtrameM mahAvIrakA vyavasthita rItise jIvana-caritra milatA hai| yaha samasta sAhitya uttarakAlIna arddhamAgadhI bhASAmeM hai| zaurasenI prAkRtameM pativRSabha kRta tiloya-paNNatti ( triloka-prajJapti ) granya bahuta mahattvapUrNa hai, kyoMki usameM prAkRta gAthAoMmeM hameM tIrthaMkaroM va anya zalAkApuruSoMke caritra nAmAvalI-nibaddha prApta hote haiN| inameM mahAvIrake jIvana-viSayaka prAyaH samasta bAvoMkI jAnakArI saMkSepameM smaraNa rakhane yogya rItise mila jAtI hai / ( solApura, 1952) __ isI nAmAvalI-nibaddha sAmagrIke AdhArapara mahArASTrI prAkRtike Adi mahAkAvya parama pariyameM mahAbIrakA saMkSipta jIvana-caritra, rAmacaritrako prastAvanAke rUpameM prastuta kiyA gayA hai ( bhAvanagara, 1994) / saMghadAsa aura dharmadAsa gaNI kRta vasudeva-hiNDI (4-5vIM zatI) prAkRta kathA sAhityakA bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai| isameM bhI aneka tIrthakaroMke jIvana-caritra prasaMgavaza Aye haiM jinameM dhardhamAna svAmI kA bhI hai ( bhAvanagara, 1930-31) / zIlaki kutta caupanna-mahApurirA-cariyaM / vi. saM. 125 ) meM bhI mahAvIrakA jIvana caritra prAkRta 'gadya meM vaNita hai ( vArANasI 1961 ) / ___ bhadrezvara kRta kahAvali ( 12vIM zatI ) meM sabhI vesaTha zalAkApuruSoM ke caritra sarala prAkRta gadyameM varNita hai ( mA. o. sii.)| pUrNataH svatantra prabandha rUpase mahAyIrakA caritra muNacandra sUri dvArA mahAvIra-cariyameM varNita hai ( vi. saM. 1139) / isameM ATha prastAva hai jinameM prathama cArameM mahAvIrake marIci Adi pUrva bhatroMkA vistArase varNana hai ( bambaI 1929 ) / guNacandrake hI sama-sAmayika devendra aparanAma nemicandra sUrine bhI pUrNataH prAkRta padyabaddha mahAvIra-cariyakI racanA kI ( vi. saM. 1141 ) 1 isameM marIcise lekara mahAvIra taka chabbIsa bhokA varNana hai jisakI kula padya-saMkhyA lagabhaga 2400 hai ( bhAvanagara, vi. saM.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 75 1973 ) inase kucha hI samaya pazcAt (vi. saM. 1168 ke lagabhaga ) devabhadra maNIne bhI mahAvIracariyaMkI racanA kI ( ahamadAbAda, 1945 ) / (ja) saMskRta meM mahAvIra - sAhitya sasvArthasUtra jaisI saiddhAntika racanAoM ko chor3a jaina sAhitya sRjanameM saMskRta bhASAkA upayoga apekSAkRta bahuta pIche kiyA gyaa| hama jAnate haiM ki siddhasena divAkarane apanI pA~ca stutimA bhagavAn mahAvIrako hI uddezita karake likhI haiM / ArambhakAlIna kAvyazailI meM likhita jaTila yA jaTAcAryake 'barAMgacarita' tathA raviSeNake 'padmapurANa' (i. sa. 676 ) kI ora saMskRta jaina sAhityameM hama nirdeza kara sakate haiM / ye donoM 'kuvalayamAlA' ( IsAke 7:39 ) se bhI pUrvakAlIna haiM / ) tIrthakaroM ke jIvana caritra para mahApurANa nAmaka sarvAga sampUrNa racanA jinasena aura unake ziSya guNabhadra dvArA zaka saM. 820 ke lagabhaga samApta kI gayI pii| isake prathama 47 parva AdipurANa ke nAma se prasiddha haiM jinameM prathama tIrthakara RSabhadeva aura unake putra prathama cakravartI bharatakA jIvana caritra varNita hai / 48 se 76 Takke parva uttarapurANa kahalAtA hai jisakI pUrI racanA guNabhadra kRta hai / aura usameM zeSa tevIsa sIrthakaroM va anya kAlAkApuruSoMke jIvanavRtta haiN| inameM tIrthaMkara mahAvIrakA caritra antima tIna sagameM ( 74 se 76 taka ) sundara padyoMmeM haiM front kula saMkhyA 549 + 691 + 578 = 1818 hai (vArANasI, 1954 ) / lagabhaga paune tIna sau varSa pazcAt aise hI eka vizAla triSaSTi- zalAkA-puruSaaftant racanA hemacandrAcAryane 10 parvo ko jisakA antima parva mahAvIracarizramika hai ( bhAvanagara, 1913) eka mahApuruSa carita svopajJa TIkA sahita merutuMga dvArA racA gayA jisake pA~ca sagoMmeM kramaza: RSabha, zAnti, nemi, rai aura mahAvIrake caritra varNita hai / yaha racanA lagabhaga 1300 I. kI hai 1 kAvya kI dRSTise zaka saM. 910 meM asaga dvArA 18 sargoM meM racA gayA vardhamAna hai ( solApUra 1931 ) / kintu yahA~ bhI prathama solaha sargoM meM mahAbIra ke pUrva bhokA varNana hai aura unakA jIvana-vRtta antima do sargoM meM / sakalakIrtikRta vardhamAna purANa meM 19 sarga haiM aura usakI racanA vi. saM. 1518 meM huI / padmanandi, kezava aura vANIvallabha dvArA bhI saMskRtameM mahAvIra caritra likhe jAneke ullekha pAye jAte haiM / , ( jha ) mahAvIra - jIvanapara apabhraMza sAhitya samasva tIrthakaroM va anya dAlAkApuruSoMke caritra para apabhraMzameM vizAla aura zreSTha tathA sarva kAvya-guNoMse sampanna racanA puSpadanta kRta mahApurANa hai ( zaka saM [11]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIramaNicariu haiN| unakA prAcInatama bauddha sAhitya se bhI mela khAtA hai| jisa prakAra bauddha sAhitya tripiTaka kahalAtA hai usI prakAra yaha jaina sAhitya gaNipiTakake nAmase ullikhita pAyA jAtA hai / yaha samasta sAhitya aMgapraviSTa kahA gayA hai| isake atirikta muniyoMke AcAra va kriyAkalApakA vistAra se varNana aMgabAhya nAmaka caudaha prakArako racanAoM meM pAyA jAtA hai jo isa prakAra haiM 1. sAmAyika, 2. catuti 34 pratikramaNa, 5. vainavika, 6. kRtikarma, 7. dazakAlika 8. uttarAdhyayana, 9. kalpavyavahAra, 10. kalpA kalpa, 11. mahAkalpa, 12. puNDarIka, 13. mahApuNDarIka, 14. niSiddhikA / ina nAmoMse hI spaSTa hai ki ina racanAoMkA vipaya dhArmika sAdhanAoM aura vizeSataH muniyoMkI kriyAoMse sambandha rakhatA hai / yadyapi ye caudaha racanAe~ apane prAcIna rUpameM alaga-alaga nahIM pAyI jAtIM, tathApi inakA nAnA anyoMmeM samAveza hai aura ve muniyoM dvArA aba bhI upayoga meM lAyI jAtI haiM / vallabhIpurameM muni saMgha dvArA jo sAhitya saMkalana kiyA gayA uttameM ukta prathama gyAraha aMgoM ke atirikta aupapAtika, rAya-paseNiya Adi 12 upAMga nizIya, mahAnizIya Adi 6 chedasUna; uttarAdhyayana, Avazyaka Adi 4 mUlasUtra; vatu:dAraNa, Asura-pratyAsthAna Adi daza prakIrNaka, tathA anuyogadvAra aura nandI me do cUlikA sUtra bhI sammilita ho gaye jisase samasta arddhamAgadhI bAgama-granthoM kI saMkhyA 45 ho gayI jise vetAmbara sampradAya dvArA dhArmika mAnyatA prApta hai| yaha samasta sAhitya apanI bhASA va zailI tathA dArzanika va aitihAsika sAmagrI ke lie pAli sAhitya ke samAna hI mahattvapUrNa hai / 4 7. mahAvIra pirvANa kAla bhagavAn mahAvIrakA nirvANa kaba huA isake sambandha meM yaha to spaSTa ullekha prApta hotA hai ki yaha ghaTanA kArtika kRSNapakSa caturdazI ko rAtri ke antima caraNa meM arthAt amAvasyA ke prAtaHkAlase pUrva ghaTita huI aura unake nirvANotsavako devoM tathA manuSyoMne dIpAvalIke rUpameM manAyA / tadanusAra Ajataka kArtikakI dIpAvalI 1. sanavAyAMga sUtra 211-227 ghaTkhaNDAgama, 1, 2 viMTara nija: iMDiyana liTarecara bhAga 2 jaina liTarecara * TokA bhAga 1, pRSTha 26. Adi / kApaDiyA : hisTrI oNpha di jaina kenAnikala liTarecara | jagadIzacandra prAkRta sAhitya kA itihAsa 14 23 Adi / hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 55 aadi| nemicandra zAstrI : mAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pRSTha 157 Adi
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA se unakA nirvANa saMvata mAnA jAtA hai jisakA isa samaya san 1971-72 meM caubIsa sau anThAnnabe ( 2498 ) vA varSa pracalita hai tathA do varSa pazcAt pUre paccIsa sau varSa honepara eka mahAmahotsava manAnekI yojanA cala rahI hai| kintu isa saMvatsarakA pracalana apekSAkRta bahuta prAcIna nahIM aura mahAvIrake samayameM tathA ghaya dIkA pavAra taka zarA, saMvatyaH rekhakA pracAra nahIM thaa| pazcAtkAlIna granthoM meM jo kAlasambandhI ullekha pAye jAte haiM unameM kahIM-kahIM parassara kucha virodha pAyA jAtA hai aura kahIM anya sAhitpika ullekhoM tathA aitihAsika ghaTanAoMse mela nahIM khAtA / isase nirvANa kAlake sambandhameM Adhunika vidvAnoMke bIca bahuta-sA' matabheda utpanna ho gayA hai| eka ora jarmana vidvAna DaoN. yAphodrIne mahAvIra nirvANa kA samaya I. pU. cAra sau satahattara ( 477 ) mAnA hai| isakA AdhAra yaha hai ki maurya samrATa candraguptakA rAjyAbhiSeka I. 1. 322 ( tIna sau bAIsa ) meM huA aura hemacandra-kRta pariziSTa parva (8-339 ) ke anusAra yaha abhiSeka mahAvIrake nirvANase 155 ( eka sau pacapana ) varSa pazcAt huA thaa| isa prakAra mahAvIra nirvANa 322 + 155 - 447 varSa pUrva siddha huaa| kintu dUsarI ora DaoN. kAzIprasAda jAyasavAlakA mata hai ki bauddhoMko siMhala-dezIya paramparAmeM buddhakA nirvANa I. pU. 544 mAnA gayA hai / tathA majjhimanikAyake sAmagAma sUratameM va tripiTakama anyatra bhI isa bAtakA ullekha hai ki bhagavAna buddhako apane eka anuyAyo dvArA yaha samAcAra milA thA ki pAtrAmeM mahAvIrakA nirvANa ho gyaa| aisI bhI dhAraNA rahI hai ki isake do varSa pazcAt buddhakA nirvANa huaa| ataeva yaha siddha huA ki mahAvIra-nirvANakA kAla I, pa. 546 hai| kintu vicAra karane se ye donoM abhimata pramANita nahIM hote| jaina sAhispika tathA aitihAsika eka zuddha aura prAcIna paramparA hai jo vIra-nirvANa ko vikrama maMvat se 450 (cAra sau sattara) varSa pUrva tayA zaka saMvat se 605 ( chaha sau pA~ca ) varSa pUrva huA mAnatI hai| isa paramparA kA aitihAsika krama isa prakAra hai : jisa rAtriko vIra bhagavAnkA nirvANa huA usI rAtriko ujjainake pAlaka rAjAkA abhiSeka hujA / pAlakane 60 varSa rAjya kiyA / tatpazcAt nandavaMzIya rAjAoMne 155 varSa, mauryavaMzane 108 varSa, puSyamitrane 30 varSa, balamitra aura bhAnumiyane 60 varSa, nahapAna ( nahabAna naravAhana yA nahasena) ne 40 varSa, gardabhillane 13 varSa aura eka rAjAne 4 varSa rAjya kiyA, aura tatpazcAt vikrama-kAla prArambha huaa| isa prakAra vIranirvANase 60 + 155 + 108 -- 30 + 60 + 40 +13+4 = 470 varSa vikrama saMvatke prArambha taka siddha hae / DaoN. yAkobIne hemacandra AcAryake jisa matake AdhArapara vIra-nirvANa [8]
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 dhIrajiNivacariu aura candragupta maurya bIca 155 varSakA antara mAnA hai vaha vastutaH ThIka nahIM hai ! DaoN. yAkobIne hemacandra pariziSTa parvakA sampAdana kiyA hai aura unhoMne apanA yaha mata bhI prakaTa kiyA hai ki ukta kRti kI racanA meM zIghratA ke kAraNa aneka bhUleM raha gayI haiM / ina bhUloMmeM eka yaha bhI hai ki vIra nirvANa aura candraguptakA kAla aMkita karate samaya ke pAlaka rAjAkA 60 varSakA kAla bhUla gaye jise jor3ane se vaha antara 155 varSa nahIM kintu 215 varSakA ho jAtA hai| isa bhUlakA pramANa svayaM hemacandra dvArA ullikhita rAjA kumArapAla ke kAlameM pAyA jAtA hai / unake dvArA racita triSaSTi-zalAkA-puruSa caritra ( parva 10, sarga 12, zloka 4546 ) meM kahA gayA hai ki vIra nirvANase 1669 varSa pazcAt kumArapAla rAjA hue / anya pramANoMse siddha hai ki kumArapAlakA rAjyAbhiSeka 1142 I. meM huA thA / ataeva isake anusAra vIra-nirvANakA kAla 1669 - 1142 = 527 I. pU. siddha huA / DaoN. jAyasavAla ne jo buddha nitraNikA kAla siMhalIya paramparA ke AdhArase I. pU. 544 mAna liyA hai vaha bhI anya pramANoMse siddha nahIM hotA / usase adhika prAcIna sihalIya paramparAke anusAra maurya samrATa azokakA rAjyAbhiSeka buddhanirvANa 218 varSa pazcAt huA thA / aneka aitihAsika pramANoMse siddha ho cukA hai ki azokakA abhiSeka I. pU. 269 varSa meM athavA usake lagabhaga huA thA / ataeva buddha-nirvANakA kAla 218 + 269 - 487 I. pU. siddha huA / isakI puSTi eka cInI paramparAse bhI hotI hai| conake kenTana nAmaka nagara meM buddha-nirvANake varSakA smaraNa binduoM dvArA surakSita rakhanekA prayatna kiyA gayA hai| prati varSa eka bindu jor3a diyA jAtA thaa| isa binduoM kI saMkhyA nirantara I. san 489 taka calatI rahI aura taba taka vinduoM kI saMkhyA 975 pAyI jAtI hai| isake anusAra buddha-nirmANakA kAla 975 - 489 - 486 I. pU. siddha huA / isa prakAra siMhala aura cInI paramparA meM pUrA sAmajasya pAyA jAtA hai| ataeva buddha-nirvANa kA yahI kAla svIkAra karane yogya hai / svayaM pAli tripiTakameM isa bAtake pracura pramANa pAye jAte haiM ki mahAvIra Ayu meM aura tapasyA meM buddha jyeSI the, aura unakA nirvANa bhI zuddha ke jIvana kAla meM hI ho gayA thA / doghanikAya ke zrAmaNya-phala-sutta, saMyuktta nikAyake dahura-suta tathA suttanipAtake sabhaya-sutameM buddha se pUrvavartI chaha tIrthakoM kA ullekha bhAyA hai / unake nAma haiM pUraNa kazyapa, makkha ligozAla, nigaMTha nAtaputa ( mahAvIra ), saMjaya belaTThaputta prabuddha baccAyana aura ajitakeza kaMbali / ina sabhI ko bahuta logoM J dvArA sammAnita, anubhavI, cirapravrajita va vayovRddha kahA gayA hai, kintu buddhako ye
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vizeSaNa nahIM lagAye gye| isake viparIta unheM una chahakI apekSA janmase alpa vayaska va pravajyAmeM nayA kahA gayA hai| isase siddha hai ki mahAvIra buddhase jyeSTha . the aura unase pahale hI pratrajita ho : majjhimanikAyake sAma-gAma sutameM varNana AyA hai ki jaba bhagavAn buddha sAma-gAmameM vihAra kara rahe the taba unake pAsa zunda nAmaka zramaNoddeza AyA aura unheM yaha sandeza diyA ki abhI-abhI pAvAmeM nigaMTha nAtaputa ( manAvIra) kI mRtyu huI hai, aura unake anuyAyiyoMmeM phalaha utpanna ho gayA hai / buddhake paTTa ziSya Anandako isa samAcArase sandeha utpanna huA ki kahIM buddha bhagavAnke pazcAt unake saMghameM bhI aisA hI vivAda utpanna na ho jaaye| apane isa saMdehako carcA unhoMne buddha bhagavAn se bhI kii| yahI vRttAnta dIgha-nikAyake pAsAdikasutta meM bhI pAyA jAtA hai / isI nikAyake saMgIti pariyAya-suttameM bhI buddha ke saMghameM mahAvIra-nirvANakA vahI samAcAra pahu~catA hai aura usapara buddha ke ziSpa sAriputtane bhikSuoMko Amantrita kara vaha samAcAra sunAyA tamA bhagavAn buddhake nirvANa honepara vivAdakI sthiti utpanna na hone dene ke lie unheM satarka kiyaa| isapara svayaM buddhane kahA-sAdhu, sAsu, sAripuSa, sumane bhikSuoM ko acchA upadeza diyaa| me prakaraNa nissandeha rUpase pramANita karate hai ki mahAvIrakA nirvANa' buddhake jIvana-kAlameM hI ho gayA thaa| yahI nahIM, kintu isase unake anuyAyiyoMmeM kucha vivAda bhI utpanna huA thA jisake samAcArase yuddha ke saMghameM kucha cintA bhI utpanna huI thI, aura usake samAdhAna kA bhI prayatna kiyA gayA thaa| isa prakAra buddhase mahAvIrakI variSThatA aura pUrva-nirvANa nissandeha rUpase siddha ho jAtA hai aura unakA donoMkI ukta paramparAgata nirvANa-tithiyoM se bhI mela baiTha jAtA hai| 8. mahAbora-janmasthAna prastuta grantha saMdhi 1 kaDavaka 6-7 meM kahA gayA hai ki jammUDhIyake bharatakSetrameM sthita kuNDapurake rAjA siddhArtha aura .rAno priyakAriNIke caubIsaveM jinendra mahAvIrakA janma hogA / isa parase itanA to spaSTa ho gayA ki bhagavAnakA janmasthAna kuNDapura thA / kintu vahA~ usake bhArata meM sthita hone ke atirikta aura anya 1. mahAvAra aura cuke nirmANa kAla sambandhI ballekhA va kahArohake lie dekhie viTAniSTa na : hisTrI oNpha iMDiyana liTarecara bhAga 2 apeTiksa ! buddha-nibANa na apeNDiksa 6 mahAvIra-nivauMga / muni nagararAja vRtta Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana, pRSTha 47-128 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ porajiNivacarita koI pradeza AdikI sUcanA nahIM dI gayI / tathApi anya aise ullekha prApta haiM jinase spaSTa ho jAtA hai ki yaha kuNDapura videha pradezameM sthita thA / udAharaNArtha pUjyapAda svAmI kRta nirvANa-bhaktimeM kahA gayA hai ki :__ "siddhArthanapati-janayo bhAratavAsye, videha-kuNDapure / " arthAt rAjA siddhArtha ke putra mahAvIrakA janma bhAratavarSa ke videha pradezameM sthita kuNDapura meM huaa| isI prakAra jinasena kRta harivaMza purANa (sarga 2 zloka 1 se 5) meM kahA gayA hai ki : atha dezo'sti vistAro jambUdvIpasya bhArate / videha iti vikhyAsaH svargakhaNDasamaH zriyA / / tatrAkhaNDalanevAlIpadminIkhaNThamaNDanam / sukhAmbhaHkuNDamAbhAdi nAmnA kuNDapuraM puram / / arthAt jambUdropake bharatakSetra meM vizAla, vikhyAta va samRddhimeM svargake samAna jo videha deza haiM usameM kuNDapura nAmakA nagara aisA zobhAyamAna dikhAI detA hai jaise mAno vaha sukharUpI jalakA kuNDa hI ho, tathA jo indra ke sahasra netroMkI panihAmI kamalI-sase gaNita ho / gugata sarapurANa ( parva 74 zloka 251-252) meM bhI pAyA jAtA hai ki : bharate'sminvidehAsye viSaye bhavanAGgaNe / rAjJaH kuNDapurezasya pasudhArApatatpRthuH // arthAt isI bharata kSetrake videha nAmaka dezamai kuNDapura-narezake prAsAdake prAMgaNa meM vizAla dhanako dhArA barasI / arddhamAgapo Agamake AcArAGga mUtra ( 2, 15) tathA kalpasUtra ( 110 ) meM bhI kahA gayA hai ki: samaNe bhagavaM mahAbore jAe gAyaputte NAyakulaNimatte videhe videhaditte videha jacce videhasUmAle tosaM vAsAI videhasi kaTu agAramajhe vasittA.... / ___ arthAt jJAta, jJAta-putra, jJAtRkulotpana, vaideha, videhadatta, videhamAtya, videhana sukumAra, zramaNa bhagavAn mahAvIra 30 varSa videha dezake hI gahameM nivAsa karake prabajita hue| aura bhI aneka avataraNa diye jA sakate hai, kintu itane hI ullekhoMse yaha bhalI prakAra siddha ho jAtA hai ki bhagavAn mahAvIrakI janmanagarIkA nAma kuNDapura thA, aura vaha kuNDapura videha pradezameM sthita thaa| saubhAgyase videhako sImAke sambandha meM kahIM koI vivAda nahIM hai| prAcInatama kAla se bihAra rAjyakA gaMgAse uttarakA bhAga videha aura dakSiNakA bhAga magadha nAmase prasiddha rahA hai / isI videha pradezako torabhukti nAmase bhI ullikhita kiyA gayA hai jisakA vartamAna ni /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA rUpa tirahuta aba bhI pracalita hai| purANoM meM isakI sImAeM isa prakAra nirdiSTa kI gayI hai : gaGgA-himavatomadhye nadIpaJcadazAntare / tIrabhuktiriti khyAto dezaH parama-pAvanaH // kauzikI tu samArabhya gaNDakImadhigamya / yojanAni catuvizad dhyAyAmaH prikiirtitH|| gaGgA-pravAhamAramya yAvad hamavarta gharam / vistAra goyanoko sma 'tulaadaa| isa prakAra videha arthAt torabhukti ( tirahuta ) pradeza kI sImAe~ sunizcita hai| uttarameM himAlaya parvata aura dakSiNa meM gaMgA nadI, pUrvameM kauzikI aura pazcimameM gaNDako nAmaka nadiyA~ / kintu videhakI ye sImAeM bhI eka vizAla kSetrako sUcita karatI hai aura aba hamAre lie yaha prazna utpanna hotA hai ki isa pradezAmeM kuNDapurako kahA~ rakhA jaaye| isake nirNayake lie hamArA dhyAna mahAvIrake jJAtakulolana, jJAtaputra Adi vizeSaNoM kI ora AkRSTa hotA hai / ye jJAta kSatriyavaMzI kahA~ rahate the isakA saMketa hameM bauddha sAhitya ke eka atiprAcIna grantha mahAvastumeM prApta hotA hai| vahA~ prasaMga yaha hai ki buddha bhagavAn gaMgAko pAra kara vaizAlIko ora jA rahe haiM aura unake svAgata ke lie vaizAlI saMghake licchavI Adi aneka zvatriyagaNa zobhAyAtrA banAkara unake svAgatArtha Ate haiN| isakA varNana karate hue kahA gayA hai ki: sphItAni rAjyAni prazAsyamAnA / sampag rAjyAni karonti jJAtayaH / / tathA ime lecchavi-madhye snto| devehi zAstA upamAmakAsi / / arthAt ye jo kSatriyagaNa bhagavAnke svAgataphe lie A rahe haiM unameM jo jJAta nAmaka kSatrigaNa hai ye apane vizAla rAjyakA zAsana bhale prakArase karate hai aura meM licchavi gaNake kSatriyoM ke bIca aise pratiSThita aura zobhAyamAna dikhAI dete haiM ki svayaM zAstA arthAt strayaM bhagavAn buddhane unako upamA deyoMse kI hai / isa ullekhase eka to yaha bAta siddha ho jAtI hai ki jJAtRkulake kSatriyoMkA nivAsasthAna baizAlI ho thA, aura dUsare ke licchavigaNa meM vizeSa sammAnakA sthAna rakhate the| isakA kAraNa bhI spaSTa hai| jJAtukoMke kulakI pratiSThA isa kAraNa aura bhI bar3ha gayI pratIta hotI hai kyoMki unake gaNanAyaka siddhArtha vaizAlI gaNake nAyaka rAjA ceTakake jAmAtA ye 1 ceTakako kanyA ( bhaginI ) priyakAriNI trizalAkA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhauraNiNivacarita vivAha jJAtakula-zreSTha rAjA siddhArthase huA thaa| bhagavAn mahAvIrako baizAlIse sambaddha karanevAlA eka aura puSTa pramANa upalabdha hai| arddhamAgadhI AgamoMmeM ( sUtrakUtAMga 1, 2, uttarAdhyayana 6 Adi ) aneka sthAnoMpara bhagavAna mahAvIrako besAlIya--vaizAlika kahA gayA hai / yadyapi kucha TIkAkAroMne vaizAlikakA vizAla-vyaktitvazIla, vizAlAmAtAke putra Adi rUpase vividha prakAra artha kiye haiM tathApi ve saMtoSajanaka nahIM haiN| vaizAlikakA yahI spaSTa artha samajhameM AtA hai ki vaizAlI nagarake nAgarika the| Agama meM aneka sthAnoMpara vaizAlI dhAvakoMkA bhI ullekha bhAtA hai| bhagavAna RSabhadeva kauzala dezake the, ataena unheM 'ahA kosalIye' arthAt kauzala dezake arahanta kahakara bhI sambodhita kiyA gayA hai ( samavAyAMga sUtra 141, 162 ) / isa prakAra yaha siddha ho jAtA hai ki mahAvIra vaizAlI nagarama hI utpanna hue the aura kuNDapura usI vizAla nagarakA eka bhAga rahA hogaa| aba prazna yaha utpanna hotA hai ki vaizAlI kI sthiti kahA~ thI ? isakA spaSTa uttara vAlmIki kRta rAmAyaNa (1,45 ) meM pAyA jAtA hai| rAma aura lakSmaNa vizvAmitra munike sAtha mithilAmeM rAjA janaka dvArA Ayojita dhanuryajJameM jA rahe. haiN| jaba veM gaMgA-taTapara pahuMce taba munine unheM gaMgA-avataraNakA AkhyAna sunaayaa| tatpazcAt unhoMne gaMgA pAra kI aura ve usake uttarIya taTapara jA pahu~ce / vahA~se unhoMne vizAlApurIko dekhA : uttaraM tIramAsAdya sampUjyarSigaNaM tataH / gaGgAkUle niviSTAste vizAlAM dadRzuH purIm / / 9 / / ( rAmA. 45,9) aura ve zIghra hI usa ramya, divya tathA svargApama nagarI meM jA phuNce| tato munivarastuNaM jamAma saharAghavaH / vizAlAM nArI rayAM dinAM svopamA tadA / / ( rAmA. 1,45, 9-10) yahA~ unhoMne eka rAtri nivAma kiyA aura dUsare dina vahA~sa calakara ve janakapurI mithilAmeM phuNce| 'udhya taka nibhAmekA jagmatumithilAM ttH|' bauddha granthoM meM bhI vaizAlo ke aneka ullekha Aye haiM aura vahA~ bhI spaSTataH kahA gayA pAyA jAtA hai ki buddha bhagavAn gaMgAkI pArakara uttarakI ora vaizAlomeM phuNce| vaizAlA meM usa samaya licchavi saMvakA rAjya thA tathA gaMgAke dakSiNa meM magadhanareza zreNika bimbasAra aura unake pazcAt kuNika ajAtazatrukA ekachatra rAjya thaa| ina donoM rAjyatantroMma maulika bheda thA aura unameM zatrutA bhI bar3ha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA gayI thii| bauddha granyoMmeM ullekha hai ( dIghanikAya-mahApariNibANa sutta ) ki ajAtazatruke mantro varSakArane buddhase pUchA thA ki kyA ve zAloke licchavi saMghapara vijaya prApta kara sakate hai ? isake uttarameM buddhane unheM yaha sUcita kiyA thA ki jabalaka licchavi gaNake loga apanI gaNatantrIma vyavasthAko susaMgaThita ho ekamata se samarthana de rahe hai, nyAyanItikA pAlana karate haiM aura sadAcAraphe niyamoM kA ullaMpana nahIM karate, tabataka unheM koI parAjita nahIM kara sktaa| yaha bAta jAnakara varSakAra mantrI ne kUTanItise licchaviyoM ke bIca phUTa DAlI aura unheM bhyAyanItise bhraSTa kiyA / isakA jo pariNAma huA usakA vizada varNana bharddhamAgadhI Agamake bhagavatI sUtra, saptama zataka meM pAyA jAtA hai| isake anusAra aAta. zatrukI senAne vaizAlIpara AkramaNa kiyaa| yuddhameM mahAzilakaMTaka aura raSamusala nAmaka yuddha-yantroM kA upayoga kiyA gayA / antataH vaizAlI ke prAkArakA bhaMga hokara ajAtazatrukI vijaya ho gayo / tAtparya yaha hai ki mahAvIrake kAla meM vaizAlI kI bar3I pratiSThA thI aura usa nagarIkA nAgarika honA eka gaurabakI bAta mAnI jAtI thI / isIlie mahAvIrako vaizAlIya kahakara bhI sambodhita kiyA gayA hai / aneka prAcIna nagaroMke sAtha isa vaizAlIyakA bhI dIrghakAla taka itihAsajJoMko atA-patA nahIM thaa| kintu vigata eka zatAbdI meM jo purAtattva sambandhI khoja-zodha huI hai usase prAcIna bhagnAvazeSoM, mudrAoM va zilAlekhoM Adike AdhArase prAcIna vaizAlIko ThIka sthiti avagata ho gayI hai aura nissandeha rUpase pramANita ho gayA hai ki bihAra rAjyase gaMgAke uttarameM mujaphpharapura jileke antargata basAi nAmaka grAma hI prAcIna vaizAlI hai| sthAnIya khoja-zodhase yaha bhI mAnA gayA hai ki vartamAna basAr3hake samIpa hI jo vAsukuNDa nAmaka grAma hai vahI prAcIna kuNDapura honA cAhie ! vahA~ eka prAcIna kuNDake bhI cihna pAye jAte haiM jo kSatriyakuSTha kahalAtA rahA hogaa| usI ke samIpa eka aisA bhI bhUmikhaNDa pAyA gayA jo 'ahalya' mAnA jAtA rahA hai| usapara kabhI hala nahIM calAyA gayA, tathA sthAnIya janatAko dhAraNA rahI hai ki vaha eka atiprAcIna mahApuruSakA janmasthAna thaa| isalie use pavitra mAnakara loga vahA~ dIpAvalIko arthAt mahAvIrake nirvANake dina dIpaka jalAyA karate haiN| ina saba bAtoMpara samucita vicAra karake vidvAnoM ne usI sthalako mahAvIrakI janmabhUmi svIkAra kiyA aura bihAra sarakArane bhI isI AdhArapara usa sthalako apane adhikArameM lekara usakA gherA banA diyA hai aura vahA~ eka kamalAkAra vedikA banAkara vAhA~ eka saMgamaramarakA zilApaTa sthApita kara diyA hai| usapara arddhamAgadhI bhASAmeM ATha gAthAoMkA lekha hindI anuvAda sahita bhI' aMkita kara diyA gayA hai jisameM varNana hai ki yaha baha sthala hai
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 borajiNivaparita jahA~ bhagavAn mahAvIrakA janma huA thA aura jahA~se ve apane 30 varSake kumArakAlako pUrA kara pravajita hue the 1 zilAlekha meM yaha mo ullekha hai ki bhagavAna ke janmase 2555 varSa vyatIta honepara vikrama saMvat 2012 varSameM bhArata ke rASTrapati zrI rAjendraprasAdane vahA~ Akara usa smArakakA udghATana kiyaa| mahAvIra smArakake samIpa hI tathA pUrvokta prAcIna kSatriya kuNDakI taTavartI bhUmipara sAhU zAntiprasAdake dAnase eka bhavya bhavanakA nirmANa bhI karA diyA gayA hai aura vahA~ bihAra rAjya zAsana dvArA prAkRta jaina zodha saMsthAna bhI calAyA jA rahA hai| yaha saMsthAna san 1956 meM mere ( DA. hIrAlAla jaina ) nirdezakatvameM mujaphpharapurameM prArambha kiyA gayA thaa| unhIM ke dvArA baMzAlI meM mahAvIra smAraka sthApita karAyA gayA tathA zodha-saMsthAnake bhavanakA nirmANa kArya prArambha karAyA gayA / vaizAlIko sthitikA yaha jo nirNaya kiyA gayA usameM eka zaMkA raha jAtI hai| kucha dharma-andhuoMko yaha bAta khaTakatI hai ki kahIM-kahIM zAlIkI sthiti videhameM nahIM, kintu sindhu dezameM kahI gayI hai| prastuta grantha ( 5,5) meM bhI kahA pAyA jAtA hai ki sidhunisai vaisAlIpuravari' tathA saMskRta uttara purANa (75,3 ) meM bhI kahA gayA hai : sindhvAsyaviSaye bhUbhavazAlInagare'bhavat / ceTakAkhyo'tivikhyAto binItaH paramAhavaH // ina donoM sthAnoMpara sindhu viSaya va sindhvAkhyaviSayekA tAtparya sindha dezase lagAyA jAnA svAbhAvika hI hai| kintu sAtha hI yaha bhI spaSTa hai ki vartamAna sindhadezameM na to kisI vaizAlI nAmaka nagarIkA kahIM koI ullekha pAyA gayA aura na usako pUrvokna samasta aitihAsika ullekhoM aura ghaTanAoMse susaMgati baiTha sakatI hai| vaizAlIkI sthitimeM aba kahIM kisI vidhAnako saMzaya nahIM rahA hai| isa viSayapara maiMne jo vicAra kiyA hai usase maiM isa nirNayapara pahuMcA hai ki uttara purANameM jo 'simsyAsyaviSaye pATha hai vaha kisI lipikAra ke pramAvakA pariNAma hai| yathArthataH vaha pATha honA cAhiye 'sindhyAya-viSaye' jisakA artha hogA vaha pradeza jahA~ nadiyoMkA bAhulya hai| tirahuta pradezakA yaha vizeSaNa pUrNataH mArthaka hai| isa pradezakA ullekha zaMkaradigvijaya nAmaka grandharma bhI AyA hai, aura vahA~ use udakadeza kahA gayA hai| tIrabhukti nAmakI bhI yahI sArthakatA hai ki samasta praveza prAyaH nadiyoM aura usake taTavartI kSetroMmeM baTA huA hai| Upara jo tIrabhukti sambandhI eka ullekha uddhRta kiyA gayA hai usameM isa pravezako 'nadI-paJcadazAntare' kahA gayA hai, arthAt pandraha nadiyoM meM baTA huA pradeza / bahA~ nadiyoMkI bahulatA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 59 tathA samaya-samaya para pUre pradezakA jalaplAvana Aja bhI dekhA-sunA jAtA hai| ataH pUrvokta donoM ullekhoMse kisI anya sindhu dezakA nahIM, kintu isI sindhubahula, udakadeza yA tIrabhuktise hI abhiprAya hai / aba isa viSaya meM eka pradana phira bhI zeSa raha jAtA hai| iSara dIrghakAla se mahAvIra svAmI kA janma sthAna bihAra ke paTanA jilemeM nAlandA ke samIpa kuNDalapura mAnA jAtA hai| vahA~ eka vizAla mandira bhI hai aura vaha bhagavAnke janmakalyANaka sthAnake rUpameM eka tIrtha mAnA jAtA hai| isI zraddhAse vahA~ sahasroM yAtrI tIrthayAtrA karate haiM / usI prakAra zvetAmbara sampradAya dvArA bhagavAnkA janmasthAna muMgera jileke lachuA nAmaka grAmake samIpa kSatriya kuNDako mAnA gayA hai / kintu ye donoM sthAna gaMgA ke uttara videha deza meM na hokara gaMgA ke dakSiNa meM magadha deza ke antargata haiM aura ina kAraNa donoM ho rAmpradAyoMke prAcInatama spaSTa grantholleoke viruddha par3ate haiM | yathArthataH isa viSaya meM sandeha yAkobI Adi una videzI vidvAnoMne prakaTa kiyA jinhoMne isa viSayapara niSpakSatApUrvaka zuddha aitihAsika dRSTi se vicAra kiyA thA, aura unhIMkI khoja-zodhoM dvArA vaizAlI tathA kuNDapurakI vAstavika sthitikA patA claa| ye jo do sthAna vartamAna meM janmasthala mAne jA rahe haiM unako paramparA vastutaH bahuta prAcIna nahIM hU~ / vicAra karanese jJAta hotA hai ki videha aura magadha pradezoM meM jainadharma ke anuyAyiyoMkI saMkhyA mahAvIrake kAlase lagabhaga bAraha sau varSataka to bahuta rhiiN| sAtavIM zatAbdI meM kAlameM jo cInI yAtrI huyenatsAMga bhArata meM AyA thA usane samasta bauddha tIrtho kI yAtrA karane kA prayatna kiyA thA / vaha vaizAlI bhI gayA thA jisake viSayameM usane apanI yAtrA varNana meM spaSTa likhA hai ki vahA~ bauddha dharmAnuyAyiyoM kI apekSA nirgranthoM arthAt jainiyoMkI saMkhyA adhika hai / kintu isake pazcAt sthiti meM bar3A antara par3A pratIta hotA hai, aura aneka kAraNoMse yahA~ prAyaH jainiyoM kA abhAva ho gyaa| isake aneka zatAbdI pazcAt sambhavataH mugalakAla meM vyApArakI dRSTise puna: jainI yahA~ Akara base aura unhoMne purAtatva va aitihAsika pramANoMke AdhArapara nahIM, kintu kevala nAma sAmya tathA bhrAnta janazrutiyoMke AvArase kuNDalapura va lacchuAr3a meM bhagavAn ke janmasthAna kI kalpanA kara lI / a ukta donoM sthAna vahA~ ke mandiroMke nirmANa, mUrtiyoMkI pratiSThA tathA saikar3oM varSoMse janatAkI zraddhA evaM tIrthayAtrA ke dvArA tIrthasthala bana gaye haiM aura bane raheMge | kintu jaba hamane yaha jAna liyA ki bhagavAnkA vAstavika janma-sthAna vaizAlI na kuNDapura hai use samasta bhAratIya va videzI vidvAnoMne ekamata se svIkAra kiyA hai tathA bihAra zAsana dvArA bhI use mAnyatA pradAna kara vahAM mahAvIra smAraka aura [3]
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu zodha-saMsthAna kI sthApanA bhI kI hai taba samasta jaina samAjako isa sthAnakI upekSA nahIM karanA cAhie aura apanA pUrA yogadAna dekara use usake aitihAsika mahatvake anurUpa gauravazAlI banAnA caahie| 9, mahAvIra-tapa-kalyANaka kSetra bhagavAnne tapazcaraNa' kahA~ prArambha kiyA thA isakA ullekha prastuta grantha (1,11 ) meM isa prakAra pAyA jAtA hai| caMdappaha-sivihiM pahu caDiNNu / tahiM NAha-saMDavANi gavara diNNu || maragasira-kasaNa-samI-diti / saMjAyai tiyasucchavi mahati / / dholINai cariyAvaraNa paMki / hatyuttaramaajhAsida sasaMki / / . chaTTovavAmu kiu malahareNa / tatracaraNulaina paramesareNa / / isI prakAra saMskRta uttarapurANa (75, 302-304) meM bhagavAn ke tapagrahaNakA ullekha isa prakAra pAyA jAtA hai : nAthaH (nAtha-) paNDavanaM prApya svayAnAdavaruddha saH / zreSThaH SaSThopavAsena svaprabhApaTalAvRte // 302 // nivizyodamukho voro rUndraratnazilAtale / dazamyAM mArgazIrSasya kRSNAyAM zazini cite // hastottarakSayomadhyaM mAgaM cApAstalakSmaNi / divasAvasito dhIraH saMyamAbhimukho'bhavat // saudharmAdyaiH surairetma kRtAbhiSavapUjanaH / / harivaMzapurANa ( 2,5052 ) ke anusAra : Aruhya zivikA divyAmuhyamAnAM surezvaraiH // uttarAphAlgunISveva vartamAne nizAphare / kRSNasya mArgazIrSasya dezamyAmagamad vanam // 1. hAnale : upAsaka-dazA, mastAvanA va TippaNa / phembija hisTrI oNpha iNDiyA, pa3 t4 / bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 22 Adi /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA apanIya tanoH sarca vastramAlyavibhUSaNam / paJcamuSTibhiruddhRtya mUrghajAnabhavanmuniH / / ina tInoM ullekhoMkA abhiprAya yaha hai ki nAya, nAdha, nAya athavA jJAta vaMzIya bhagavAn mahAvIra ne mArgazIrSa kRSNA 10vIM ke dina paNDavanameM jAkara tapazcaraNa prArambha kiyA aura pula ho gaye / gAyata agAmI soM, jaise kalpasUtrAdimeM ise 'NAya-saMDavana' arthAt jJAtu kSatriyoM ke hissekA bana kahA gayA hai aura mere matAnusAra uttarapurANameM bhI mUlataH pATha nAtha-paNDavana va apabhraMzameM gAhasaMuvaNa rahA hai jise ajJAnavaza lipikAroMne apanI dRSTise sudhAra diyA hai / ataH bhagavAnjhI tapobhUmi jJAtRvaMzI kSatriyoM ke nivAsa vazAlI va kuNDapurakA samIpavartI upavana hI siddha hotA hai| 10. bhagavAna kA kevalajJAna-kSetra bhagavAnko kevalajJAna kahA~ utpanna huA isakA ullekha prastuta grantha' (2, 5) meM nimnaprakAra pAyA jAtA hai / bAraha-rAMvacchara-taba-caraNu / kiu sammaiNA dukkiya-haraNu 11 posaMtu ahiMsa saMti zasahi / bhayavaMtu saMtu viharaMtu mahi // gata jimhihya-gAmahu ai-Niyachi / suviuli riz2akUlA-Naihi taDi / / ghattA-mora-kIra-sArasa-sari ujjANamma maNohari / / sAla-mUli risi-rANau rayaNa-zilahi AzINa ||511 chaSTeNuvavAse ydurieN| paripAliya-teraha-viha-carie~ // vaisAha-mAsi siya-dasami diNi / adharaNhai jAyai hima-kiraNi / / hatyuttara-majma-samAsiyAi / pahu baDivaNNau kevala-siyai / / arthAt bhagavAn mahAvIrane bAraha varSa taka tapasyA kI, tathA apanI svasA candanAke ahiMsA aura kSamA bhAvakA poSaNa kiyA, evaM vihAra karate hue ve
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIrarjAiNavacarita jambhika grAmake atinikaTa RjakalA nadI ke taTavartI vanameM phuNce| vahAM unhoMne eka sAla vRkSake nIce zilApara dhyAnArUda ho do dina upavAsakara vaizAkha zukla dazamIke dina aparAla kAlama jaba candra uttarASAr3ha aura hasta nakSatroM ke madhyameM thA taba kevalajJAna prApta kiyA / yahI bAta uttarapurANa ( 74, 3, 49 Adi ) meM isa prakAra kahI gayI hai : bhagavAnvedhamAno'pi nItvA dvAdazavatsarAn / / chAyasthyena jagadvandhujambhika-grAma-saMnidhau / / RjukUlAnadItIre manoharavanAntara / mahAratnazilApaTTe pratimAyogamAvarAn // sthitvA SaSThopavAsena sozvastAtsAlabhUruhaH / vaizAkhe mAsi sajyotsnadazamyAmaparAlake / / hastottarAntaraM yAte zazinyArUr3ha-zuddhika: 1 sApakazreNimAruhma zukladhyAnena susthitaH / / ghAtikarmANi nirmUlya prApyAnantacatuSTayam / paramAtmapadaM prApatparameSThI sa sanmatiH / / yahI bAta harivaMzagurAga (2,56-59) meM isa prakAra kahI gayI hai : manaHparyayaparyanta-catujJAnamahezaNaH / tapo dvAdazavarSANi cakAra dvAdazAtmakam / / biharanna tha nAtho'sau guNagrAma-parigrahaH / RjukUlApagAkUle jambhika-grAmamoyivAn / / tatrAtApanayogasthaH sAlAbhyAsazilAtale / yaizAkhna-zuklapakSasya dazamyAM SaSThamAzcita: / / uttarAphAlgunI prApte zukladhyAnI nishaakre| nitya ghAtisaMghAtaM kevalajJAnamAptavAn / / isa prakAra bhagavAn mahAvIrakA kevalajJAna-prApti rUpa kalyANaka jambhika prAmake samIpa RjukulA nadIke taTapara sampanna huaa| isa grAmakA nAma AcAraMga sUtra va kalpasUtrama jabhiya tathA nadIkA nAma RjuvAlukA pAyA jAtA hai| adyApi abhI taka isa nAma aura nadIko sthitikA nirNaya nahIM huA, tathApi isameM koI sandeha nahIM dikhAI detA ki ukta nadI vahI hai jo aba bhI vihArameM kuyela yA kuela-kUlA nAmase prasiddha hai aura usake taTa para isI nAmakA eka bar3A relave jaMkzana bhI hai| usI ke samIpa jamhuI nAmaka nagara bhI hai / ata: vahI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sthAna bhagavAnkA jJAna-prApti kSetra svIkAra karake vahA~ samucita smAraka banAyA jAnA caahie| 11. mahAvIravezanA-sthala kevalajJAna prApta karake bhagavAn rAjagRha pahu~ce, aura usa nagarake samIpa vipulAcala parvatapara unakA samavasaraNa banAyA gyaa| vahIM unakI divyadhvani huI jisakA samaya zrAvaNa kRSNa pratipadA kahA gayA hai / isake anusAra bhagavAnakA prathama upadeza kevalajJAna-prAsise 66 dina pazcAt huaa| yaha bAta harivaMzapurANa ( 2,61 Adi ) meM nimna prakAra pAyI jAtI hai : padapaSTidivasAna bhUyo maunena viharan vibhuH / AjagAma jagat khyAte jino rAjagRhaM puram / / Aruroha giri tatra vipulaM vipulathiyam / praznodhArtha sa lokAnAM bhAnumAnudayaM yathA // zrAvaNasyAsite pakSe nakSatre'bhijiti prabhuH / pratipadya hi pUrvAhe zAsanArthamudAharat // __isa prakAra vihAra rAjya ke antargata rAjagRha nagarake samIpa vipulAcalagiri hI vaha pavitra aura mahattvapUrNa kSetra hai jahA~ bhagavAn mahAvIrakA divya zAsana prArambha huaa| isa parvatapara pahalese hI aneka jaina-mandira hai, aura koI 25-30 varSa pUrva yahA~ vIra-zAsana smAraka bhI sthApita kiyA gayA thaa| tabase vIrazAsana-jayantI bhI zrAvaNa kRSNA pratipadAko manAyI jAtI hai| tathApi ukta smAraka aura pavitra dinako abhItaka vaha dezavyApI pratiSThA prApta nahIM huI jo unake aitihAsika mahattvake anurUpa ho / isa hetu prayAsa kiye jAne kI AvazyakatA hai, kyoMki yahI vaha sthala hai jahA~ na kevala bhagavAnkA dharma-zAsana prArambha huA thA, kintu usa samapake suprasiddha veda-vijJAtA indrabhUti gautamane Akara bhagavAnkA nAyakatva svIkAra kiyA aura ve bhagavAnke prathama gaNaghara bane / yahIM unhoMne bhagavAnkI divyadhva niko aMgoM aura pUrvoke rUpameM vibhAjita kara unheM granthArUna kiyaa| yahIM magadhanareza zreNika bimbasArane bhagavAnkA upadeza sunA aura gautama gaNagharase dharma-carcA karake jaina-purANoM aura kathAnakoMkI racanAkI nIMva DAlI / yahIM zreNikane aisA puNyabandha kiyA jisase unakA agale mAnava janmameM mahApA nAmaka tIrthakara bananA nimcita ho gayA /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu 12. mahAvIranirvANa-kSetra RjukUlA nadIke taTapara kevalajJAna prApta kara tathA vipulAcalapara apanI divyadhvani dvArA jana-dharmakA upadeza dekara bhagavAn mahAvIrane 30 varSa taka dezake vividha bhAgoM meM vihAra karate hue dharmapracAra kiyaa| tatpazcAt ve pAvApura meM Aye aura vahAM aneka sarovaroMse yukta vanameM eka vizuddha zilApara virAjamAna he| do dina taka unhoMne vihAra nahIM kiyA, aura zukladhyAnameM tallIna rahakara kArtika kRSNA caturdazI kI rAtrike antima bhAgameM jaba candra svAti nakSatrameM thA taba unhoMne zarIra parityAga phara siddha-pada prApta kiyA / prastuta grantha ( 3,1 ) meM yaha bAta isa prakAra kahI gayI hai : aMta-titmaNAhu vi mahi viharivi / jaNa-duriyA dulaMbaI paharivi / / pAvApuravaru pattau mazahari / Nava-tara-pallani vaNi bahu-saravari / / saMThiu pavimala-rayaNa-silAyali / rAyahaMsu pAvai paMkaya-dali / / dogiNa diyaha pavihArA mueppiNu / Nibattii kattii tama-karANi pakkha bajaddasi-yAsari / sukka-jhANu tijau jhAeppiNa / / thii sasahari duhahari sAivAi pacchimaraNihi avarAri / risisahaseNa samau rayachiMdaNu / / siddhau jiNu siddhatyA gaMdaNu / ThIka yahI vRttAnta uttarapurANa ( 67,508 se 512) meM isa prakAra pAyA jAtA hai : ihAntva-tIrthanAtho'pi vihatya viSayAn bahun / kramAtpAvApuraM prApya manohara-banAntare / bahUnAM sarasAM madhye mahAmaNi-zilAtale // sthitvA dinadvayaM vItavihAro vRddhanirjaraH / kRSNa-kArtika-pakSasya caturdazyAM nizAtyaye / / svAtiyoge tRtIyeddha-zukladhyAnaparAyaNaH / kRSiyoga-saMrodhaH samucchinnakriyaM zritaH / /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hatAghAsicatuSkaH sannazarIro guNAtmakaH / gantA munisahasreNa nirvANaM sarvavAJchitam / / ina ullekhoMpara se spaSTa hai ki bhagavAn mahAvIrakA nirvANa pAvApurake samIpa aise vanameM huA thA jisameM Asa-pAsa aneka sarovara the| vartamAnameM bhagavAnakA nivANa-kSetra paTanA jile ke antargata vihAra-zarIphake samIpa vaha sthala mAnA jAtA hai jahAM aba eka vizAla sarovarake bIca bhavya jinamandira banA huA hai, aura isa tIrthakSetrakI vyApaka mAnyatA hai| digambara-zvetAmbara donoM sampradAya ekamatase isI sthalako bhagavAnkI nirvANa-bhUmi svIkAra karate haiM / phintu itihAsajJa vidvAn isa sthAnako vAstavika nirvANa-bhUmi svIkAra karane meM aneka ApattiyAM dekhate haiN| kalpasUtra tathA pariziSTa parvake anusAra jisa pAvAma bhagavAnkA nirvANa huA thA vaha malla nAmaka kSatriyoM kI rAjadhAnI thii| ye malla vaizAlIke vajji va licchavi saMgha meM pravi the, aura magadhake eka sattAtmaka rAjyase unakA vaira thA / ataeva' gaMgAke dakSiNavartI pradeza jahA~ vartamAna pAvApurI kSetra hai vahA~ unake rAjya hone kI koI sambhAvanA nahIM hai| isake atirikta bauddha andhI jaise-dha- niya, zAntimA pise siddha hotA hai ki pAbAkI sthiti zAkya pradezameM thI aura vaha vaizAlIse pazcimakI ora kuzInagarase kevala daza-bAraha mIlakI dUrI para thaa| zAkyapradezake sAma-gAma meM jaba bhagavAn buddhakA nivAsa thA tabhI unake pAsa sandeza pahu~za thA ki abhI arthAt eka hI dina ke bhItara pAvAmeM bhagavAna mahAvIrakA nirmANa huA hai| isa sambandhake jo aneka ullekha bauddha santhoM meM Aye haiM unakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai| ina saba bAtoMpara vicAra kara itihAsamA isa nirNayapara pahuMce haiM ki jisa pAvApurIke samIpa bhagavAnkA nirvANa huA thA vaha yathArthataH uttarapradeza ke devariyA jilemeM va kuzInagara ke samIpa vaha pAvA nAmaka nAma hai jo Ajakala saThiyAMva ( phAjilanagara ) kahalAtA hai aura jahA~ bahuta-se prAcIna khaNDahara va bhagnAvazeSa pAye jAte haiN| ataeva aitihAsika dRSTise isa sthAnako svIkAra kara use bhagavAn mahAvIrako nirvANa bhUmike yogya tIrthakSetra banAnA caahie|' 1. nirmANa bhUmi-sambandhI vistAra pUrvaka vivecana ke lie dekhie zrI kanhaiyAlAla kRta 'pAvA samIkSA (prakAzaka- azoka prakAzana, vATarA bAjAra, lApA, bihAra 19:42 ) / himI eDa kalcara oNpha do iNDiyana prIpila, khaNDa 2 / di eja aeNpha imIriyala yUniTI, pR. 7 gll|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacarita 13. mahAvIra samakAlIna aitihAsika puruSa (ka) vaizAlI-nareza ceTaka yuta prAkI gandhi pAcama tathA saMskRta uttarapurANa (parva 75) meM vaizAlI ke rAjA ceTakakA vRttAnta AyA hai| ceTakake viSayameM kahA gayA hai ki ve ati vikhyAta, vinIta aura parama Aheta arthAt jinadharmAvalambI the / unako rAnIkA nAma subhadrAdevI thaa| unake daza patra hara-dhanadatta, dhanabhadra, upendra, sudatta, siMhabhadra, kumbhoja, akampana, pataMgata, prabhaMjana aura prabhAsa / isake sivAma inake sAta puSiyAM bhI thiiN| sabase bar3I putrIkA nAma priyakAriNI thA jisakA vivAha kuNDapura nareza siddhArtha se huA thA aura unheM hI bhagavAna mahAvIra ke mAtA-pitA bananekA saubhAgya prApta huaa| dusarI putrI thI magAvatI jisakA vivAha vatsadezako rAjadhAnI kauzAmbIke candravaMzI rAjA zatAnIkake sAtha huaa| tIsarI putrI supamA dazANa deza ( vidizA jilA ) kI rAjadhAnI hemakabhake rAjA dazarathako vyAhI gayI / cauthI putrI prabhAvatI kaccha dezakI rorukA nAmaka nagarI ke rAjA udayanakI rAnI huii| yaha atyanta zIlavatA honeke kAraNa zIlavatIke nAmase bhI prasiddha huii| ceTakakI parivoM putrIkA nAma jyeSThA thaa| usakI yAcanA gandharva dezake mahIpura nagaravartI rAjA sAtyakine kii| kintu ceTaka rAjAne kisI kAraNa yaha vivAha sambandha ucita nahIM samajhA / isapara kruddha hokara rAjA sAtyakine ceTaka rAjyapara AkramaNa kiyA 1 kintu vaha yuddhameM hAra gayA aura lajjita hokara usane damavara nAmaka munise munidIkSA dhAraNa kara lI / jyeSThA aura chaThI putrI celanAkA citrapaTa dekhakara magadharAja zreNika unapara mohita ho gaye, aura unakI yAcanA unhoMne ceTaka narezase kii| kintu zreNika isa rAmaya AyumeM adhika ho cuke the, isa kAraNa ceTakane unase apanI putriyoMkA vivAha svIkAra nahIM kiyaa| isase rAjA theNikako bahuta duHkha huaa| isakI carcA unake mantriyoMne jyeSTha rAjakumAra abhayakumArase kI / abhayakumArane eka vyApArIkA veSa dhAraNa kara vaizAlIke rAjabhavanameM praveza kiyA, aura ukta donoM kumAriyoMko rAjA zreNikakA citrapaTa dikhAkara unapara mohita kara liyaa| usane suraMga mArgase donoMkA apaharaNa karanekA prayala kiyaa| celanAne AbhUSaNa lAneko bahAne jyeSThAko to apane nivAsa sthAnakI aura bheja diyA aura svayaM abhayakumArake sAtha nikalakara rAjagRha A gayI, tathA usakA zreNika rAjA se vivAha ho gyaa| udhara jaba jyeSTAne dekhA ki usakI bahana use dhokhA dekara chor3a gayI to use bar3I virakti huI aura usane eka AyikAke pAsa jinadIkSA grahaNa kara lii| peTakakI sAtavIM putrIkA nAma candanA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA thA / eka bAra jaba vaha apane parijanoMke sAtha upavanameM krIr3A kara rahI thI taba manovega nAmaka eka vidyAdharane use dekhA aura vaha usake saundarya para mohita ho gayA / usane chipakara candanAphA apaharaNa kara liyaa| kintu apanI patno manovegAke kopase bhayabhIta hokara usane candanAko irAvatI nadIke dakSiNa taTavartI bhUtaramaNa nAmaka vana meM chor3a diyaa| vahAM usakI bheMTa eka zyAmAMka nAmaka bhIlase huii| vaha use sammAnapUrvaka apane siMha nAmaka bhIlarAjake pAsa le gayA / bholarAjane use kauzAmbIke eka dhanI vyApArI seTha RSabhasenake karmacArI mitravIrako sauMpa dI, aura yaha use apane seTake pAsa le aayaa| seThakI patnI bhadAne I-vaza apanI yandinI dAsI banAkara rkhaa| isI avasthAmeM eka dina jaba usa nagarameM bhagavAn mahAvIrakA Agamana huA, taba candanAne bar3I bhaktise unheM AhAra kraayaa| isa prasaMgase kauzAmbI nagarameM candanAkI khyAti huI, aura usake viSayameM usakI bar3I bahana rAnI mugAvatIko bhI khabara lgii| vaha apane putra rAjaghumAra udayanake sAtha seThake ghara AyI, aura candanAko apane sAtha le gayI ! phira candanAne vairAgya bhAvase mahAvIra bhagavAnakI zaraNameM jAkara dIkSA grahaNa kara lI, aura antataH vahI bhagavAna ke AyikA-saMghakI agraNI huii| __vaizAlInareza ceTaka tathA unake gRha-parivAra va sampattikA itanA varNana jainapurANoM meM pAyA jAtA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki vaizAlI ke nareza ceTaka mahAvIrake nAnA the, magadhanaretA zreNika tathA kauzAmbIke rAjA zatAnIka unake mAta-svasA-pati ( mausiyA ) the, evaM kauzAmbInaregA zatAnIkake putra unake mAtRstrasAputra ( mausayAte bhAI ) the| (kha) magadha-nareza zreNika bimbisAra magadha dezake rAjA theNikakA bhagavAn mahAvIrase dIrghakAlIna aura dhaniSTa sambandha pAyA jAtA hai| bahuta-sI jaina paurANika paramparA to zreNika ke prazna aura mahAvIra athavA unake pramukha gaNadhara indrabhUtike uttarase hI prArambha hotI hai| unakA bahuta-sA vRttAnta prastuta grantha kI sandhi chahase gyAraha taka pAyA jaayegaa| isa narezakI aitihAsikatAmeM kahIM koI sandeha nahIM hai| jaina granthoM ke atirikta bauddha sAhityameM evaM vaidika paramparAke purANoMmeM bhI inakA vRttAnta va ullekha pAyA jAtA hai / digambara jaina paramparAmeM to unakA ullekha kevala zreNika nAmase pAyA jAtA hai, kintu unheM bhimbhA arthAt bherI bajAnekI bhI abhiruci thI ( dekhie sandhi 7,2 ) aura isa kAraNa unakA nAma bhimbhasAra athavA bhAbhasAra bhI prasiddha huA pAyA jAtA hai / zvetAmbara manyoM meM adhikatara isI nAmase inakA ullekha [10]
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhIrajiNivarita kiyA gayA hai| isI zabdakA AnaMza rUpa bimbisAra yA bimbalAra pratIta hotA hai, aura bauddha paramparAmeM zreNikake sAtha-sAtha athavA pRthaka rUpase yahI nAma ullina khita huA hai| bauddha grantha udAna aTukathA 104 ke anusAra nimbi suvarNakA eka nAma hai, aura rAjAkA zarIra svarNake samAna-varNa hone ke kAraNa usakA bimbi. pAra nAma par3A ! pana tibbatIya paramparA aisI bhI hai ki isa rAjAkI mAtAkA nAma vimbi thA aura isI kAraNa usakA nAma bimbisAra pdd'aa| kintu jAna par3atA hai ki ye vyutpattiyA~ ukta nAmapara-se kalpita kI gayI hai| zreNika nAmakI bhI aneka prakArase vyutpatti kI gayI hai| hemacandra kRta abhidhAna-cintAmaNi meM 'zreNI: kArayati zreNiko magadhezvaraH' isa prakAra jo zreNiyoMkI sthApanA kara vaha zreNika, yaha vyutpatti batalAyI gayI hai| bauddha paramparA ke eka vinaya piTakako pratimeM yaha bhI kahA pAyA jAtA hai ki cUMki bimbisArako usake pitAne aThAraha zreNiyoM meM avatarita kiyA thA, arthAt inakA svAmI banAyA thA, isa kAraNase usakI zreNika nAmI prasiddhi huI / arddhamAgadhI jambUdvIpa paNyattimeM 9 nArU aura 9, kArU aisI aThAraha zreNiyoM ke nAma mI ginAye gaye hai| nau nArU hai-kumhAra, paTavA, svarNakAra, sUtakAra, gandharva ( saMgItakAra ), kAsavaga, mAlAkAra, kacchakAra aura tambUli / tathA nI kArU hai--carmakAra, yantrapIr3aka, gaMchiyAM, chimpI, kaMsAra, sevaka, gvAla, bhilla aura dhIvara / yaha bhI sambhava hai ki prAkRla granthoM meM inakA nAma jo 'senIya' pAyA jAtA hai usakA abhiprAya sainika yA senApatise rahA ho aura usakA saMskRta rUpAntara bhramavaza zreNika ho gayA ho| prastuta grantha ke anusAra magadha deza rAjagaha nagarake rAjA prakSeNika yA upazreNikakI eka rAnI cilAtadevI ( kirAtadevI ) le cinnAtaputra yA kirAtaputra nAmaka kumAra utpanna huA / usane ujjainIke rAjA pradyotako chalase bandI banAkara apane pitAke sammukha upasthita kara diyaa| isase pUrva udyotake viruddha rAjAne jo audAyanako bhejA thA use udyotane parAsta kara apanA bandI banA liyA thA / cilAtaputrakI saphalatAse usake pitAko bahuta prasannatA huI aura unhoMne use hI apanA uttarAdhikArI banAkara unakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| kintu vaha rAjyakAryameM saphala nahIM huA aura anItipara calane lagA / ataH mandhiyoM aura sAmantoMne nirvAsita rAjakumAra zreNikako kAMcIpurase bulavAyA / zreNikane Akara kirAtapatrako parAjita kara rAjyase nikAla diyA / cilAtaputra banameM calA gayA aura ahA~ ThagoM aura luTeroMkA nAyaka bana gyaa| taba punaH eka bAra dheNikane use 1. muni nagarAja : mAgama aura tripiTaka, pRSTa 324 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA parAsta kiyaa| antataH cilAtayane virakta hokara muni-dIkSA dhAraNa kara lo| isI avasthAmeM vaha eka zRgAlokA bhakSya banakara svargavAsI huaa| zreNikakA janma upakSeNikakI dUsarI patnI suprabhAdevIse huA thA / vaha bahuta vilakSaNa-buddhi thaa| pilA dvArA jo rAjyakI yogyatA jAnane hetu rAjakumAroMkI parIkSA kI gayo usameM zreNika hI saphala huaa| tathApi rAjakumAroMmeM vara utpanna honeke bhayase usane zreNikako rAjyase nirvAsita kara diyaa| pahale to zreNika nandagrAmameM pahu~cA, aura phira vahA~se bhI paribhramaNa karatA huA tathA apanI buddhi aura sAha / / namaskAra mitata: halA janagugaM pahuMca ra, / magadha rAjA cilAtaputra ke anyAyase trasta hokara mastriyoMne theNinAko Amantrita kiyA aura use magadhakA rAjA bnaayaa| eka dina rAjA apanI rAjadhAnIke nikaTa vanameM AkheTake lie gyaa| vahIM usane eka muniko dhyAnArUDU dekhakara use eka apazakuna samajhA aura kruddha hokara unapara apane zikArI kuttoMko chor3a diyaa| kintu ye kutte bhI munike prabhAvase zAnta ho gaye aura rAjAke bANa bhI unheM puSpake samAna komala hokara lge| taba rAjAne apanA krodha nikAlane ke lie eka mRta sarpa munike gale meM DAla diyaa| isa ghora pApase zreNikako saptama narakakA Ayu-bandha ho gyaa| kintu jaba unhoMne dekhA ki unake dvArA itane upasarga kiye jAne para bhI una munirAjake lezamAtra bhI rAgadveSa utpanna nahIM huA, taba unake manogata bhAvoM meM parivartana ho gyaa| jaba manine dekhA ki rAjAkA mana zAnta ho gayA hai, taba unhoMne apanI madhura vAzIse unheM AzIrvAda diyA aura dhamopadeza bhI pradAna kiyaa| basa, yahIM rAjA theNikakA mithyAtva bhAva dUra ho gayA aura unheM kSAyika samyaktvanI prApti ho gyii| vaha munirAjake caraNoMmeM namaskAra kara prasannatAse ghara lauTe 1 eka dina rAjA zreNikako samAcAra milA ki vipulAcala parvatapara bhagavAn mahAvIrakA Agamana hubhA hai| isapara rAjA bhaktipUrvaka vahA~ gayA aura usane bhagavAnkI vandanA-stuti kii| isa dharma-bhAvanAke prabhAvase unake samyaktvako paripuSTi hokara saptama narakakI Ayu ghaTakara prathama naravakI zeSa rahI, aura use tIrthakara nAmakarmakA bandha bhI ho gyaa| isa avasarapara rAjA zreNikane gautama gaNadharase pUchA ki he bhagavan, yadyapi mere manameM jaina matake prati itanI mahAn zraddhA ho gayI hai, tathApi vrata-grahaNa karanekI merI pravRtti zyoM nahIM hotI ? isakA gaNadharane uttara diyA ki pahale tumhArI bhoMgoM meM atyanta Asakti rahI hai va gAda mithyAnakA udaya rahA hai / tumane duzcaritra bhI kiyA hai aura mahAna Arambha bhii| isase jo tIbra pApa utpanna huA usase tumhArI narakakI Ayu baMdha cukI hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivaca rija devAyuko chor3akara anya kisI bhI gatikI Ayu jisane bAMdha lI hai usameM vratagrahaNa karanekI yogyatA nahIM rahatI / kintu aisA jaba samyagdarzana dhAraNa kara sakatA hai / yahI kAraNa hai ki tuma samyaktvI to ho gaye, kintu vrata grahaNa nahIM kara pA rhe| 70 gaNanAyakaH / sarva nidhAya taca zraddhAbhUnmahatI mate / jaine kutastathApi syAnna me vrata - parigrahaH // ityanuzreNika praznAdavAdId bhoga-saMjananAdvAva-mithyAtvAnubhavodayAt // duzcaritrAnmaddArambhAtsaMcityainAM nikAcitam / mArakaM baddhavAnAyustvaM prAgevAtra janmani // devAyuSo'yAyurnAGgI svIkurute vratam / zraddhAnaM tu samAdhatte tasmAtvaM nAgrahItam // ( utarapurANa 74, 433-33 ) isI samaya gautama gaNadhara ne rAjA zreNika ko yaha bhI batalA diyA ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa hone para jaba caturthakAla kI avadhi kevala tIna varSa, ATha mAha aura pandraha dina zeSa raha jAyegI tabhI usakI mRtyu hogI / zreNikA itanA dRDha samyaktvo ho gayA thA ki surendrane bhI usakI prazaMsA kii| kintu isapara eka detrako vizvAsa nahIM huA aura vaha rAjAko parIkSA karane AyA / aba rAjA eka mArgase kahIM jA rahA thA taba usa devane mUnikA bheSa banAyA bora baha jAla hAthameM lekara machaliyA~ pakar3ane lagA / rAjAne Akara munizrI vandanA kI, aura prArthanA kI ki meM ApakA dAsa upasthita hU~ taba Apa kyoM yaha adharmakArya kara rahe haiM / yadi machaliyoMkI AvazyakatA hI hai to meM machaliyA~ pakar3a detA hai| devane kahA, nahIM nahIM, aba mujhe isase adhika machaliyoM kI AvazyakatA nahIM / yaha vRttAnta nagarameM phaila gayA, aura loga jaina dharmakI nindA karane lage / taba rAjA zreNikane eka dRSTAnta upasthita kiyaa| unhoMne apanI sabhA ke rAjaputrako jIvanavRtti sambandhI lekha apanI mudrAse mudrita kara aura use malAvalita kara pradAna kiyaa| unhoMne bar3I prasannatA se isa lekhako apane mastakapara car3hAkara svIkAra kiyA / taba rAjAne unase pUchA ki ina malina lekhoM ko tumane apane mastakapara kyoM car3hAyA ? unhoMne uttara diyA ki jisa prakAra khacetana jIva malina zarIra se lipsa hote hue bhI vandanIya hai, usI prakAra ApakA yaha lekha malina hote hue bhI hamAre lie pUjya hai / taba rAjAne ha~sakara unheM batalAyA ki
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isI prakAra dharma-mudrAke dhAraka muniyoM meM yadi koI doSa bhI ho, to unase ghRNA nahIM, kintu unakI vinaya hI karanA cAhie, aura vinamratAse unheM doSoMse mukta karAnA cAhie / rAjAkI aisI dharma-zraddhAko pratyakSa dekhakara vaha deva bahuta prasanna huA aura rAjAko eka uttama hAra dekara svargalokako calA gyaa| yaha kathAnaka isa bAtakA pramANa hai ki jabase zreNikane jaina-dharma svIkAra kiyA tabase unakI dhArmika zraddhA uttarottara dRr3ha hotI gayI aura ve usase kabhI vicalita nahIM hue / (ga) zreNika-suta abhayakumAra zreNika jaba rAjakumAra hI the aura rAjya nirvAsita hokara cilApatrake rAjyakAlameM kAMcIpurameM nivAsa kara rahe the taba unakA vivAha vahA~ ke eka dvijakI kanyA abhayamatIse ho gayA thaa| usase unake abhayakumAra nAmakA putra utpanna huA jo atyanta vilakSaNa-buddhi thaa| usane hI upAya karake apane pitAkA vivAha unakI icchAnusAra celamAdevI se karAyA / vaha bhI zreNikake sAtha-sAtha bhagavAn mahAvIrake samavasaraNameM gayA thA, aura na kevala dRr3ha-samyamatvI, kintu dharmakA acchA jJAtA bana gayA thaa| yahAMtaka ki svayaM rAjA zreNikane usase bhI dharmakA svarUpa samajhanekA prayatna kiyA thaa| antataH abhayakumArane bhI muni-dIkSA grahaNa kara lI, aura ve mozagAmI hue / ( uttarapurANa 74, 526-27 Adi ) (gha) zreNika-suta vAriSeNa jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, rAjA zreNikakA celanAdedIse vivAha unakI DhalatI huI avasthAmeM unake jyeSTha putra abhayakumArake prayatnase hI huA thaa| pelanAne vAriSeNa nAmaka putra kA janma diyaa| vaha bAlyAvasthA se hI ghAmika pravRttiyA thA, aura uttama bhAvakoMke niyamAnusAra zmazAnameM jAkara pratimAyoga kiyA karatA thaa| eka bAra vidyApacara' nAmaka aMjanasiddha ghorane apanI preyasI gaNikAsundarIko prasanna karane ke lie rAjabhavana meM praviSTa hokara celanAdevI ke hArakA apaharaNa kiyaa| kintu use vaha apanI priyAke pAsa taka nahIM le jA rAkA / rAjapuruSa usa candrahAsa hArako camakako dekhate hue usakA pIchA karane lge| yaha bAta usa corane jAna lI, aura vaha zmazAnameM dhyAnArUr3ha vAriSeNa kumArake caraNoM meM usa hArako pheMkakara bhAga gyaa| rAja-sevakoMne isakI sUcanA rAjAko dii| rAjAne vAriSeNako hI cora jAnakara krodhavaza use mAra DAlanekI AjJA de dI / kintu vAriSeNake dharma-prabhAyase usapara rAjapuruSoMke astrazastra nahIM cale / usakA vaha divya prabhAva dekhakara rAjAne unheM manAkara rAja
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghorajibhivacarita mahala meM lAnekA prayatna kiyA, kintu ve nahIM Aye aura mahAvatI muni ho gye| unhoMne palAsakher3a nAmaka grAmameM bhikSA-nimitta jAkara apane eka bAlasakhAkA bhI sambodhana kiyA aura use bhI muni banA liyaa| eka bAra usakA mana punaH apanI patnIkI aura lApamAna huaaa| kintu bAragI use apanI mAtA pelanAke mahalameM le jAkara apano nirAsakti bhAvanAke dvArA punaH munivratameM dRr3ha kara diyaa| (Ga) zreNika-suta gajakumAra rAjA thaNikakI eka anya patnI dhanazrI nAmaka thii| use jaba pAMca mAsavA garbha thA taba use vaha dohalA utpanna huA ki AkAza meghAcchAdita ho, manda-manda vRSTi ho rahI ho, taba vaha apane pati ke sAtha hAthIpara baiThakara parijanoMke sahita mahotsavake sAtha anameM jAkara krIDA kre| usa samaya varSAkAla na hote hue bhI abhayakumArane apane eka vidyAdhara mitrakI sahAyatAse apanI vimAtAkA yaha dohAlA sampanna karAyA / yathAsamaya rAnI dhanazrIne gajakumAra nAmaka putrako janma diyaa| jaba vaha yuvaka huA taba eka dina usane bhagavAna mahAvIra kI zaraNameM jAkara dhopadeza sunA aura dIkSA grahaNa kara lii| eka bAra gajakumAra muni kaliMga dezameM jA pahuMce aura vahA~kI rAjadhAnI dantIpurakI pazcima dizAmeM eka zilApara virAjamAna hokara AtApana yoga karane lage / vahA~ke rAjAko aise yogakA koI jJAna nahIM thaa| ataH usane apane mantrIse pUchA ki yaha puruSa aisA AtApa * kyoM saha rahA hai ? unakA mantrI buddhadAsa jaina-dharma-virodhI thaa| ataH urAne rAjAko sujhAyA ki isa puruSako vAta roga ho gayA hai aura vaha apane zarIrameM garamI lAne ke lie aisA kara rahA hai / rAjAne karuNAbhAvase pUchA, isakI isa vyAdhiko kaise dUra kiyA jAye ? mantrIne upAya batAyA ki jaba yaha anAtha puruSa nagarameM bhikSA mAMgane jAye, taba usake baiThane kI zilAko agnise khUba napA diyA jAye jisase usake tApa dvArA usapara baiThanevAlekI prabhaMjana vAyu upazAnta ho jaayegii| rAjAkI AjJAse vaisA hI kiyA gayA / pariNAma yaha huA ki jaba gajakumAra muni bhikSAse lauTakara usa zilApara virAjamAna hue taba ve usakI tIvra tApake upasargako sahakara mokSagAmI ho gye| pazcAt vahAM devoMkA Agamana huA aura vaha mantrI, rAjA tathA anya sahanoM jana dharma meM dIkSita hue / (ca) kauzAmbInareza zatAnIka va udayana tathA ujjainInRpa caNDapradyota candanAke vRttAntoMmeM AyA hai ki baizAlInareza ceTakakI sAta putriyoM meM se eka mamAvatI kauzAmbI ke saumavaMzI nareza zatAnIkase byAhI gayI thii| yaha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA rAjadhAnI ilAhAbAdase koI 35 mIla dakSiNa-pazcimakI ora vahIM thI jahA aba kosama nAmakA grAma hai / aba mahAvIra kauzAmbI Aye aura candanAne unheM AhAra diyA, taba rAnI mRgAvatIne bhI Akara apano usa kaniSTha bhaginIkA abhinandana kiyaa| dAtAnIka ke putra ce udayana the jinakA vivAha ujjainI nareza caNDapradyotakI putrI vAsavadattAse huA thaa| pausa sAhityika paramparAnusAra udayanakA aura buddhakA janma eka hI dina huA thA / tathA eka sudRr3ha jaina paramparA yaha hai ki jisa rAtri pradyotake maraNake pazcAt unake putra pAlakakA rAjyAbhiSeka huA usI rAtri mahAvIrakA nirvANa huA thA 1 isa prakAra ve ullekha ukta donoM mahApuruSoM ke samasAmayikatva tathA tAtkAlika rAjanaitika sthitiyoMpara upayogI prakAza hAlate haiN| 14. mahAvAra-jIvanavAviSayaka sAhitya kA vikAsa (cha) prAkRtameM mahAvIra-sAhitya bhagavAn mahAvIrakA nirvANa I. san 527 varSa pUrva huA aura usI samayase unake jIvana-caritra sambandhI jAnakArI saMgRhIta karanA Arambha ho gayA / bhagavAna ke pramukha ziSpa indrabhUti gautama the jo dhavalAke racayitA vIrasenake anusAra cAroM vedoM aura chahoM aMgoMke jJAtA zIlavAna uttama brAhmaNa the| aise vidvAn ziSyake lie svAbhAvika thA ki ve apane guruke jIvana aura upadezoMko suvyavasthita rUpase saMgrahIta kreN| unhoMne yaha saba sAmagrI bAraha aMgoM meM saMkalita kI jise dvAdaza gaNi-piTaka bhI kahA gayA hai / inake bArahaveM aMga dRSTivAdameM eka adhikAra prathamAnuyoga bhI thA jisameM samasta tIrthakaroM va cakravatiyoM Adi mahApuruSoMkI vaMzAvaliyoMkA paurANika vivaraNa saMgraha kiyA gayA jisameM tIrthakara mahAvIra aura unake nAtha yA jJAtavaMzakA itihAsa bhI sammilita thaa| durbhAgyataH indrabhUti gautama dvArA saMgRhIta yaha sAhitya ana aprApya hai / kintu usakA saMkSipta vivaraNa samasta upalabhya arddhamAgadhI sAhityameM bikharA huA pAyA jAtA hai / samavAyAMga nAmaka caturtha aMgameM caubIsoM tIrthaMkaroMke mAtA-pitA, janmasthAna, prabhajyA-sthAna, ziSya-varga, AhAra-dAtAoM AdikA parinaya karAyA gayA hai| prathama zrutAMga AcArAMgameM mahASIrakI tapasyAkA bahuta mArmika varNana pAyA jAtA hai / pA~ca dhutAMga vyApA-prajJaptimeM jo sahasroM praznottara mahAvIra aura gautamake bIca hue athita hai unameM unake jIvana va tAtkAlika anya ghaTanAoMkI aneka jhalakeM milatI haiN| unake samayameM pApityoM arthAt pArzvanAthake anuyAyiyoMkA bAhulya thA tathA AjIvaka sampradAyake saMsthApaka maMkhali-gozAla unake
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIraNiNivaparita sama-sAmayika the| usI kAlamaiM magadha aura vaizAlI ke rAjyoM meM bar3A bhArI saMgrAma huA thA jisameM mahAzilA-kaMTaka ve ratha-musala nAmaka yantra-cAlita zastroMkA upayoga kiyA gayA ityAdi / sAtaveM aMga upAsakAdhyayanameM mahAvIrake jIvanase sambaddha vaizAlI jJAta-SaNDavana kollAga sanniveza, karmAragrAma, vANijyagrAma Adi sthAnoMke aise ulradesa prApta hai jinase unake sthAna-nirNayameM sahAyatA milatI hai| natheM zrutAMga anuttarIpapAlikameM tIrthakarake sama-sAmayika magadha-nareza zreNikakI celanA, dhAriNI va nandA nAmaka rAniyoM tathA unake tevIsa rAjakumAroMke dIkSita honeke ullekha hai / mUlasUtra uttarAvyayana va dazavakAlikameM mahAvI rake bhUla dArzanika, naitika va AcArasambandhI vicAroMkA vistArase paricaya prApta hotA hai / kalpasUtra meM mahAvIrakA vyavasthita rItise jIvana-caritra milatA hai| maha samasta sAhitya kAlona adbhamAyA bhASAma hai| zauraronI prAkRtameM yativRSabha kRta tiloya-paNNatti ( triloka-prajJapti ) granya bahuta mahatvapUrNa hai, kyoMki usameM prAkRta gAyAoMmeM hameM tIrthakaroM va anya zalAkA. puruSoMke caritra nAmAvalI-nibaddha prApta hote haiN| inameM mahAvIrake jIvana-viSayaka prAyaH samasta bAtoMkI jAnakArI saMkSepameM smaraNa rakhane yogya rItise mila jAtI hai| ( solApura, 1952) isI nAmAvalI nibaddha sAmagrIke AdhArapara mahArASTrI prAkRta ke Adi mahAkAvya pacama-cariyameM mahAvIrakA saMkSipta jIvana caritra, rAmacaritrakI prastAvanAke rUpameM prastuta kiyA gayA hai / bhAvanagara, 1914) / saMghadAsa aura dharmadAsa gaNI kRta vasudeva-hiNDI ( 4-5vI zAptI) prAkRta kathA sAhityakA bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai| isameM bhI aneka tIrthakaroMke jIvana-caritra prasaMgavaza Aye haiM jinameM varSamAna svAmIkA bhI hai ( bhAvanagara, 1930-31 ) / zIlAMka kRta ca upana-mahApurisa-cariyaM ( vi. saM. 925 ) meM bhI mahAvIrakA jIvana-caritra prAkRta gahAmeM daNita hai ( dhArANasI 1961 ) / bhazvara kRta kahAvali ( 12vIM zatI ) meM sabhI premaTha zalAkApuruSoMke caritra sarala prAkRta gadyameM varNita hai ( gA. o. sI.)1 pUrNataH svatantra prabandha rUpase mahAvIrakA caritra guNacandra sUri dvArA mahAvIra-cariyameM varNita hai ( vi. sa, 1139 ) / isameM ATha prastAva hai jinameM prathama cArameM mahAvIrake marIci Adi pUrva bhavoMphA vistArase varNana hai ( bambaI 1929) / guNacandra ke hI sama-sAmayika devendra aparanAma nemicandra sUrine bhI pUrNata: prAkRta padyabaddha mahAbIra-cariyakI racanA kI ( vi. saM. 1141 ) / isameM marIcise lekara mahAvIra taka chabbIsa bhavoMkA varNana hai jisakI kula padma-saMkhyA lagabhaga 2400 hai ( bhAvanagara, vi. saM.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 1973 ) / inase kucha hI samaya pazcAt ( vi. saM. 1168 ke lagabhaga ) devabhadra magIne bhI mahAbIra-cariyako racanA kI ( ahamadAbAda, 1945 ) / (ja) saMskRtameM mahAvIra-sAhitya tatvArthasUtra-jaisI saiddhAntika racanAoM ko chor3a jana sAhitya sRjanameM saMskRta bhASAkA upayoga apekSAkRta bahuta pIche kiyA gayA / ( hama jAnate hai ki sikhasena vivAkarane apanI pAMca stutiyAM bhagavAn mahAvIrako hI uddezita karake likhI haiN| bArambhakAlIna kAvyazailImeM likhita jaTila yA jaTAcArya ke 'varAMgacarita' tathA raviSeNake 'padmapurANa' (i. sa. 676 ) kI ora saMskRta jaina sAhityameM hama nirdeza kara sakate haiN| ye donoM 'kuvalayamAlA' (IsAphe 779 ) se bhI pUrva kAlIna haiM / ) tIrthakaroMke jIvana-paritra para mahApurANa nAmaka sAga-sampUrNa racanA jinasena aura unake ziSya gaNabhadra dvArA zaka saM. 820 ke lagabhaga samAna kI gayI thii| isake prathama 47 parva AdipurANake nAmaro prasiddha hai jinameM prathama tIrthakara RSabhadeva aura unake putra prathama cakravartI bharatakA jIvana caritra Nita hai / 48 se 76 taka ke parva uttarapurANa kahalAtA hai jisakI pUrI racanA muNabhadra-kRta hai| aura usameM zeSa tevIsa tIrthakaroM va anya zalAkApuruSoM ke jIvanavRtta haiN| inameM tIrthakara mahAvIrakA caritra antima tIna sImeM ( 74 se 76 taka ) sundara padyoMmeM hai jinakI kula padya-saMkhyA 549 + 691 + 578 = 1818 hai (vArANasI, 1954) / lagabhaga paune tIna sau varSa pazcAt aise hI eka vizAla triSaSTi-zalAkA-puruSacaritakI racanA hemacandrAcAryane 10 poMmeM kI jisakA antima parva mahAvIracaritraviSayaka hai ( bhAvanagara, 1913 ) / eka mahApuruSa-carita svopaja TIkA sahita merutuMga dvArA racA gayA jisake pAMca sagoMmeM kramazaH RSabha, zAnti, nemi, pAva aura mahAvIrake caritra varNita hai| yaha racanA lagabhaga 1300 I. kI hai| kAvyakI dRSTise zaka saM. 910 meM asaga dvArA 18 sagoM meM racA gayA vardhamAna carita hai ( solApura 1931) / kintu yahA~ bhI prathama solaha sameiM mahAvIrake pUrva bhavoMkA varNana hai aura unakA jIvana-zusa antima do sgomeN| sakasakItikRta vardhamAna purANameM 19 sarga haiM aura usakI racanA vi. saM. 1918 meM huI / payanandi, kezava aura vApIvallabha dvArA bhI saMskRta meM mahAvIra caritra line jAneke ullekha pAye jAte haiN| (A) mahAvIra-jIvanapara apabhraMza sAhitya samasta tIrthakaroM va anya zalAkApuruSoM ke caritra para apabhraMzameM vizAla aura zreSTha tathA sarva kAvya-guNoMse sampanna racanA puSpadanta kRta mahApurANa hai ( zaka saM0 [11]
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu 887 ) / isameM kula 102 sandhiyA hai, jinameM mahAvIrakA jIvana-caritra sandhi 95 se anta taka vaNita hai ( bambaI 1941 ) / svatantra rUpase yaha paritra kavi zrIdhara dvArA racA gyaa| unako eka anya racanA pArANAha-cariukA samApti-kAla vi. saM. 1189 ullikhita hai, ataH isI kAlake lagabhaga prastuta granthakA racanAkAla nizcita hai| zrIdharakI apanaza racanAe~ isa kAraNa bhI vizeSa rUpase dhyAnAkarSaka haiM ki kayine apaneko hariyANA nivAsI prakaTa kiyA hai| hariyANA 'AbhIrakANAma' kA apabhraMza hai jisase vaha AbhIra jAtikI bhUmi siddha hotI hai, aura kAvyAdarzake kArtA dADauke anusAra AbhIroM AdikI bolIke AdhArase apabhraMza vAvyako zailI vikasita huI thii| ataH kahA jA sakatA hai ki pAMcavIMchaThI zatIsa lekara bArIM zatI taka hariyANAma apabhraMza racanAko paramparA pracalita rhii| sojase isa pradezake kaviyoMkI anya racanAoM kA patA lagAnA, tathA unake AdhArase usa kSetrako pracalita boliyoMkA tulanAtmaka adhyayana karanA bhASAzAstra va aitihAsika dRSTise bahuta mahatvapUrNa hogaa| vikrama saMvat 1500 ke Asa-pAsa gvAliyarake tomaranareza DUMgara siMha aura unake putra kItisiMhake rAjyakAlameM kannivara rayadhane aneka racanAmoM dvArA apabhraMza sAhityako puSTa kiyaa| unake dvArA racita 'sammA-cariu' dasa sandhiyoMmeM pUrNa huA hai| narasena-kRta 'bamANa-kahA' kI racanAkA ThIka samaya jJAta nahIM / kintu isI kavikI eka anya racanA 'sirivAla-cariu kI hastalikhita prati vi. saM. 1512 kI hai| ataH narasenakA racanA-kAla isake pUrva siddha hotA hai| jayamitra halla kuta 'aGkamANa-kathya' kI eka hastalikhita prati vi. saM. 1545 ko prApta hai / granyo antameM pAnandi munikA ullekha hai jo anumAnataH prabhAbandra bhaTTArako ve hI ziSya haiM jinake vi. saM. 1385 se 1450 takake lekha mile hai / kavine apanI racanAko 'holivamma-kaNNAbharaNa' kahA hai tathA hariindu ( harizcandra ) kaviko apanA guru mAnA hai| (a) mahAbIra-jIvanapara kannar3a sAhitya saMskRtameM asama viracita 'varddhamAnapurANa' se aneka Rnnar3a kaviyoMko sphUrti milI hai| asagakA 'agasa' aise hI likhate haiM aura kannar3ameM isakA artha rajaka ( ghotrI ) hotA hai ! phintu sacamuca 'asaga' zabda 'asaMga' zabdakA janasAdhAraNa uccAraNa jaisA mAlUma hotA hai| abhI-abhI dUsare nAgadharma viracita 'vIravardhamAnapurANa' ke eka hastalikhita bhI prakAza bAyA hai| isameM solaha saMga hai, aura unameM mahAvIrakA pUrvabhava aura prastuta jIvanakA varNana hai| yaha eka
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA campUkAvya hai aura isameM kaI saMskRta vRttakA upayoga huA hai| isakA kAla san 1042 hai | usake bAda AcaraNane 'vartamAnapurANa' likhA hai / inakA sammAnasUcaka nAma vANI vallabha thA / yaha eka campU haiM aura isakI racanA saMskRta kAvya zailI meM huI hai| isameM bhI solaha sarga hai aura kavine kaI eka alaMkAroM kA upayoga kiyA hai / isakA kAla lagabhaga san 1195 hai / padmakavile 1527 meM janasAdhAraNa zailI meM sAMgatya chandameM 'varddhamAnacaritra' likhA hai| isakI bAraha sandhiyA~ haiM / ( Ta ) bauddha tripiTaka - pAli sAhityameM mahAvIra wy jaina Agama granthoMmeM buddha ke koI spaSTa ullekha nahIM milte| kintu bauddha tripiTakameM 'nirgaThanAtaputa' ( nirgrantha jJAtRputra ) ke nAmase mahAvIra va unake upadeza Adi sambandhI aneka sandarbha pAye jAte haiM / inakA patA lagabhaga sau varSa pUrva taba calA jaba candanakI pAli TaiksTa sosAyaTI tathA sekreTa buksa oNpha dI IsTa nAmaka granyamAlAoMmeM bauddha evaM jaina Agama granthoMkA prakAzana prArambha huaa| DaoN. harmana yAkobIne AcArAMga kalpasUtra, sUtralAMga, uttarAdhyayana sUtrakA anuvAda kiyA ( se. bu. kra. 22 va 45 ) aura unakI prastAvanA meM pAli sAhityake una ullekhoMkI ora dhyAna AkRSTa kiyA jindameM niggaMThanAtaputta ke ullekha Aye haiM / tatpazcAt kramadAH aise ullekhoM kI jAnakArI bar3hatI gayI aura antataH bhuni nagarAjajIne 'Agama aura tripiTaka: eka anuzIlana' zIrSaka grantha ( kalakattA 1969 ) meM choTe-bar3e aise 42 pAli uddharaNoMkA saMkalana kiyA hai jinase nissandeha rUpase siddha ho jAtA hai ki donoM mahApuruSa sama-sAmayika the, unameM mahAvIra jeThe the, tathA unakA nirvANa bhI buddha pUrva ho gayA thaa| unhoMne pUrI chAna-cIna ke pazcAt vIra nirvANa kAla I. pU. 527 hI pramANita kiyA hai / 1 15. prastuta saMkalana tIrthakaroMke caritrasambandhI apabhraMza sAhitya meM prAcInatama racanA puSpadanta kRta mahApurANa huuN| cUMki isa granthako racanA mAnyakheTameM usa samaya huI thI jaba vahA~ rASTrakUTanareza kRSNarAja { tRtIya ) ko rAjya thA, tathA svayaM kavike kathanAnusAra unhoMne usakI racanA siddhArtha saMvatsara meM prArambha kara krodhana saMvatsara meM samApta kI thI, ataH usakA samAsi kAla zaka 887 ( san 165 I. ) sunizcita hai / upa mahApurANako 102 sandhiyoMmeM se antima ATha arthAt 95 se 102vIM sandhiyoMmeM bhagavAn mahAvIrakA jIvana caritra varNita hai aura unhIM meM se pradhAnatayA yaha saMkalana kiyA gayA hai| mUlameM viSaya-krama isa prakAra hai- mahAvIrake janma se lekara kevalajJAna takakI ghaTanAe~ ( sandhi 95-97 ), mahAvIrake AryikA saMghako
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vIrajiNivacarita prathama maNinI candanAkA jIvana-vRtta ( sandhi 98), jIvandhara munike pUrva bhava ( sandhi 99 ), ambusvAmIkI vIkSA (sandhi 100), prItikara-AkhyAna ( sandhi 101 ) tathA mahAvIranirvANa ( sandhi 102) / inameM se jIvandhara aura prItikarake AkhyAnoMko mahAvIrake aitihAsika jIvana-vRttase asambana hone ke kAraNa pUrNatayA chor3a diyA gayA hai, aura zeSa vivaraNoMko isa prakAra saMkSisa kiyA gayA hai ki unameM mahAvIrakA caritra nidhi dhArA rUpase A jAye ( sandhi 1-3 ) va unake gaNadhara ziSya jambUsvAmIkA ( sandhi 4) tathA AyikA candanAkA ( sandhi 5) caritra svatantra rUpase prastuta ho jAye / ___mahAvIrake sama-sAmayika magadhamareza zreNika bimbisAra the jinake praznoMke AdhArase hI rAmasta janapurANa sAhityakA nirmANa mAnA gayA hai| kintu unakA tathA mahAvIrakI vizeSa bhakta mahArAnI belanAkA evaM zreNikake putroMkI dIkSAdikA vRttAnta mahApurANameM nahIM A pAyA | usakI pUrti sandhi 6-11 meM zrIcandra kRta kahAkosu kramazaH sandhi 50; 12, 13, 14, 3 aura 49se kara lI gayI hai jisase zreNikase pUrvake magadhanareza cilAtaputra ( sandhi 6) zreNikakA rAjyalAma, dharmalAbha va parIkSAdi ( sandhi 7-9) evaM unake putra bAriSeNa ( sandhi 10 ) aura gajakumAra (sandhi 11) kA vRttAnta vidhivat samAviSTa ho gayA hai| zrIcandra kRta kathAkozakA racanAkAla vi. saM. 1123 ke lagabhaga (prakAzana ahamadAbAda, 10.69) tIrthakarake dharmopadezake binA yaha saMkalana apUrNa raha jaataa| ataeva irA viSayakA Akalana antima 12vIM sandhimeM mahApurANakI sandhi 10-12 se kiyA gayA hai| isa prakAra yadyapi sandhiyoMko saMkhyA 12 ho gayI hai tathApi ve bahuta choTo-choTI hai aura unameM kula kaDavakoMkI saMkhyA kevala 71 hai| kaDavaka bhI prAya: bahuta choTe-choTe hI haiN| prayatna yaha kiyA gayA hai ki alpakAlameM hI mahAvIra tIrthakara va unake samayakI rAjanaitika paristhitiyoM kA spaSTa jJAna pAThakako ho jAye tathA mahAkavikI racanA-zailI va kAvyaguNoMkI rucikara jAnakArI bhI prApta ho jAye / prastAvanAmeM ghaTanAoM va mahApuruSoMsambandhI vivecana sAhityika paramparAko spaSTa karane kI dRSTiseM kiyA gayA hai / mUla pAThameM samAsAntargata pratyeka zabdako laghurekhA dvArA pRthak kara diyA gayA hai jisase artha samajhanemeM saralatA ho / kucha sthAnoM para pATha-saMzodhana bhI kiyA gayA hai, va nayI paddhati ke anusAra hrasva e aura tho kI mAtrAe~ bhinna rakhI gayI haiM / anuvAda mUlAnugAmI hote hue bhI bhASAkI dRSTi se muhAvarese hIna na ho yaha bhI prayatna kiyA gayA hai| sAtha hI usameM Aye nilaSTa va pAribhASika zabdoM ko kucha kholakara samajhAne kA bhI prayApta
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isa prakAra AzA hai ki yaha choTA-sA grantha saMkalana hote hue bhI mahAvIra bhagavAnke jIvana caritraviSayaka vizAla sAhityameM apanA eka vizeSa sthAna prApta kregaa| mayI racanAkA nAmakaraNa bhI eka samasyA hotI hai| vizeSataH jaba eka hI viSaya para nayI-gurAnI aneka racanAe~ upalabhya ho taba unake nAma spaSTata: puthaka na honese bhrAntiyAM utpanna hotI hai| prAkRta va apabhraMzameM Upara ullikhita granyanAmAvalimeM mahAvIra cariya, alamANa-cariu, baDDamANa-kahA va sammai-cariu nAma A cuke haiM / puSpadantane isa carita ke AdimeM 'sammaI' nAmase nAyakakI vandanA kI hai va sandhiyoMkI puSpikAoMmeM unake nAmollekha 'vIrasAmi', 'vIraNAha', 'vaDamANasAmi' va 'jiNida' rUpase kiye haiN| ataH maiMne Adi aura antake puSipakollekhoMko milAkara prastuta granthako bIra-jiNida-carita kahanA ucita samajhA / -hIrAlAla jaina
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama sandhi -1 bhagavAnakA garbhAvataraNa, janma aura tapa [2-23] kavaka 1 maMgalAcaraNa tathA kAvya-racanAkI prtijnyaa| 2 jambUdvIpa, pUrvavideha, puSkalAvatI dezake vanameM pururava nAmakA zavara aura zabaharI / 3 zabarIkA muniko mAranese zabarako rokanA aura use munikA dharmopadeza / 4 ayodhyA nagarIke rAjA bharata cakravartI / 5 bharata cakravartIkI rAnI anantabhatIne usa zabarake bIvako marIdhi nAmaka putrake rUpa meM janma diyaa| 6 marIcikA jIva puSpotsara nAmaka svargake vimAnase Akara rAjA siddhArtha va rAnI priyakAriNI nizalAkA puSa huaa| " kuNDapurakI shobhaa| 8 priyakAriNI devIkA svapna 1 9 tIrthakara mahAvIrakA garbhAvataraNa, janma tathA mandarAcala para abhiSeka / 1. bhagavAnkA nAmakaraNa, svabhAva-varNana, bAla-krIDA tathA deva dvArA parIkSA / 11 bhagavAnko muni-diikssaa| sandhi-2 kevalajJAnotpatti 24-37] 1 kUlagrAmameM bhagavAnako AhAradAma / 2 ujjainI meM bhagavAnkI rudra dvArA priikssaa| 3 rudrakA upasarga viphala huaa| 4 kauzAmbI meM candanA kumArI dvArA bhagavAnkA darzana /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu karavaka 5 candanA dvArA bhagavAnko AhAra-dAna / 6 bhagavAnko kevalajJAnakI utpati / 7 bhagavAn ke indrabhUti gautamAdi ekAdaza gaNadhara / 8 bhagavAnkA munisaMgha sahita vipulAcala parvata para Agamana / sandhi -3 vIrajinendrako nirvANa-prApti [38-45] 1 bhagavAnkA vipulAcalse vihAra karate hue pAvApura Agamana / 2 bhagavAnkA nirvANa tathA unakI ziSya-paramparA / 3 prastuta grantha kI pUrva paramparA / 4 kavi kI loka-kalyANa bhaavnaa| 5 kvi-pricy| sandhi -4 jambUsvAmikI-pravrajyA [46-59] 1 rAjA zreNika dvArA antima kevalI viSayaka prazna va gautama gaNadhara kA uttr| 2 jambUsvAmi-vivAha va gRha meM cora praveza / 3 corako jambUsvAmI ko mAtAse bAtacIta aura phira jambUsvAmIse vArtAlApa | 4 ambUsvAmI aura vidhuccara corake bIca yuktiyoM aura dRSTAntoM dvArA vAda vivAda / / 5 dRSTAntoM dvArA vAda-vivAda cAlU / 6 janmakUpakA dRSTAnta va jambUsvAmI tathA vidyutaparako pravajyA / 7 nambUstrAmIko kevalajJAna-prApti / sandhi -5 anyanA-tapagrahaNa [60 -73] 1 rAjA ceTaka, unake putra-putriyAM tathA citrapaTa / 2 rAjA thezikakA citrapaTa dekhakara celanA para mohita honA aura usakA rAjakumAra dvArA apaharaNa /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama kar3abaka 3 jyeSThA-vairAgya, calanI-Nika-vivAha tathA candanAkA manovega vidyAdhara dvArA apaharaNa va irAvatI ke tIrapara usakA tyAga / 4 candanAkA vanameM tyAga, bhillanI dvArA rakSaNa tathA kauzAmbIke seTha dhanadattake ghara Agamana / 5 seThAnI dvArA viza candanAkA bandhana, mahAborako AhAradAna va tapagrahaNa / sandhi -6 cilAtaputra-paroSaha-sahana {74-83] 1 dilAtaputra kA janma / 2 cilAtaputrako rAjya-prApti / 3 cilAtaputrakA rAjyase niSkAsana va vanavAsa tathA dheNikakA rAjyAbhiSeka / 4 cilAtaputra dvArA kanyApaharaNa, zreNika dvArA AkramaNa kiye jAnepara kanyA-ghAta tathA bhAragiri para muni-darzana / 5 munikA upadeza pAkara cilAtaputrakI pravanyA, jyantarI dvArA upasarga tathA marakara mahamindrapada-prAti / sandhi -7 zreNika-rAjyalAbha [84-21] 1 jambUdvIpa, bharatakSetra, magaradeza, rAjagRhapura, rAjA upaNika, rAnI suprabhA, putra theNika / sImAntanareza abhidharmake preSita azva dvArA rAjAkA apa* haNa va vanameM kirAtarAjakI putrI tilakAvatIse vivAha / / 2 kirAta-kanyAse cilAtaputrakA janma / rAjA dvArA rAjakumAroMkI priikssaa| 3 rAjaputra zreNika parIkSAmeM saphala, kintu bhrAtR-vairako AzaMkAse usakA nirvAsana / 4 cilAtaputrakA rAjyAbhiSeka gha anyAyake kAraNa mantriyoM dvArA zreNika kA Anayana / 5 cilAtaputrakA nirvAsana aura zreNikakA rAjyAbhiSeka /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu kar3avaka zreNika dharmalAbha va tIrthaMkara gotra-bandha [92-99] 1 rAjA zreNikakI AkheTa-yAtrA, muni-darzana va bhAva parivartana / 2 zreNikarAjA jana-zAsanake bhakta banakara rAjadhAnI meM lautte| 3 mahAvIrane vipulAcala para mAnekI sUcanA aura zreNikakA unakI bandanA hetu gamana / 4 mahAvIrakA upadeza sunakara rAjA zreNikako kSAyika-samyaktvakI utpatti / sandhi -2 zreNika-dharma-parIkSA [100-105] 1 zreNikake samyaktvakI parIkSA hetu devakA dhIvara-rUpa-dhAraNa / 2 devamunike dhIvara-karmase logoMmeM digambara dharmake prati dhuNA tathA zreNika dvArA usakA nivAraNa / 3 malina mudrAoM ke udAharaNase sAmantoM kI zaMkA-nivAraNa ya deva dvArA rAjAko varadAna / sandhi-10 zreNika-putra vAriSeNakI yoga-sAdhanA [106-113] .1 vAriSeNakI dhArmika-vRtti / vidyuccara caurakI prayasI gaNikAsundarIko celanA rAnIkA hAra pAnekA unmAda / 2 vidyuccara ghora dvArA rAnIke hArakA apaharaNa tathA rAjapuruSoM dvArA pIchA kiye jAnepara dhyAnastha vAripeNake pAsa hAra pheMkakara palAyana | rAjA dvArA vAriSeNako mAra DAlanekA Adeza / 3 devoM dvArA vAriSeNakI rakSA / rAjAke manAnepara bhI muni-dIkSA evaM palAsakheDa grAmameM AhAra grahaNa / 4 puSpaDAla sAhmaNakI dIkSA, mohotti aura usakA nivAraNa /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNaka viSayAnukrama sandhi-11 zreNika putra gajakumArakI dIkSA [ 114- 119 ] 1 zreNika patnI dhanazrIkA garbhadhAraNa, dohalA tathA gajakumArakA janma / 2 gajakumArakI dIkSA, dandIpurakI yAtrA tathA vahA~ parvatapara AtApana yoga / 3 zilAntApanale upasarga, gajakumArakA mokSa aura rAjA tathA mantrIkA jainadharma-prahRNa / sandhi - 12 tIrthaMkarakA dharmopadeza [ 120 - 143 ] 85 1 bhavyoM kI prArthanApara jinendrakA upadeza -- jIvoMke bheda-prada / 2 ekendriyAdi jIvoMke prakAra / 3 jIvoMke saMjJI asaMjJI bheda va daza prANa | 4 gati, indriya Adi caturdaza jIva-mArgaNAe~ va guNasthAna 5 karmabandha va karmabheda-prabheda / 6 kaSAyoM kA svarUpa tathA mohanIya karmakI va anya kramako usara - prakRtiyA~ / 7 nAma, Ayu, gotra va antarAya karmoMke bheda | 8 siddha jIvoMkA rUpa 9 ajIva tattvoMkA svarUpa | 10 pudgala dravyake guNa upadeza sunakara aneka narezoM kI pravrajyA /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiniMdacariu
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pa 20 25 sandhi 1 1 viddhasiya-raivai surabai-paravaiphaNivai-paya Diya - sAsaNu / paNavaiviNu samma jiMdiya-dummai jimmala - manga- payAsaNu // dhruvaka viNAso bhavANaM maNe saMbhavANaM / dine mA khayamgI-zikSANaM thiro mukka-mANo arINaM suhINaM sameNaM varAya calaM dubviNIyaM NiyaM pANa-magaM sayA kisAo sayA saMpaNNo pahANI gaNANaM Na pemme siNo tamIsaM jaINaM damANaM jANaM pahU umANaM / tANaMpiNaM / vasI jo samANo / surINaM sudIrNa / pataM sarAyaM jayaM jeNa NIyaM / kathaM sAsamaggaM / sayA catta-mAo | sayA jo visaSNo / su-divvaMgaNANaM mahAvIra saNNo / jae saMjaNaM / khamA-saMjANaM | patthamANaM / jiNaM vaddhamANaM | caritaM bhaNAmo / NisAmeha kavvaM / bhae kiMpi siddhaM / uhANaMramANaM dayA-SaDDhamANaM sireNa namAmo puNo tassa divvaM gaNesehiM di dhattA - pAyaDa - ravi dIvaha jaMbU- dIvai putra- videha maNahari / sIya uttarayala pavimala sarajali pukkhalabaha-de saMtari ||1||
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 1 bhagavAnkA garbhAvataraNa, janma aura tapa 1 maMgalAcaraNa tathA kAvya-racanAko pratijJA maiM una sanmati bhagavAnko praNAma karatA hU~ jinhoMne kAmadevakA vidhvaMsa kiyA hai, jinakA zAsana surapati, narapati tathA nAgapati dvArA prakaTa kiyA gayA hai, jinhoMne kuzAnakI nindA kI hai aura nirmala mokSamArgakA prakAzana kiyA hai| ve bhagavAn janma-bharaNakI paramparAke vinAzaka haiM tathA manuSyoM ke mana meM utpanna hue ajJAnarUpI andhakArako dUra karane ke lie sUrya samAna haiM / ve prabhu pAparUpI IMdhanako naSTa karane ke lie agni samAna uttama tapoMke nidhAna haiN| ve sthira haiM, mAnase mukta haiM aura indriyoMko vaza meM karanevAle haiM, tathA zatru aura mitra, surI aura sudhIjanoMpara samAna dRSTi rakhate haiM / unhoMne apane samatAbhAva dvArA, pramAdI rAgayukta tathA durvinIta caMcala manako parAjita kara diyA hai| unhoMne isa jagatko jJAnake mArga para lagAyA hai, tathA zAzvata mArgako sthApanA kI hai| ve sarvadA kaSAyarahita haiM aura viSAdahIna hai / unake harSa bhI nahIM hai aura mAyAkA bhI abhAva hai| ve sadaiva suprasanna rahate haiN| AhAra, bhaya Adi saMjJAe~ unake nahIM hotIM / ve una tapasvigaNoMke pradhAna haiM, jinhoMne divya dvAdaza aMgoM kA jJAna prApta kiyA hai / ve mahAvora nAmaka torthaMkara, uttama devAMganAoM ke premameM Asakta nahIM hue| aise una jagat bharake muniyoM aura akAoMke svAmI, dama, yama, kSamA, saMyama evaM abhyudaya aura niHzreyas rUpa donoM prakArake lakSmI tathA samasta dravyoMke pramANake jJAnI, dayAse vRddhizola vardhamAna jinendrako meM apanA mastaka jhukAkara namana karatA hU~ aura unake caritrakA varNana karatA huuN| unake isa divya kAvyako sunie / isakA gaNadharoMne to vistArase upadeza diyA hai, kintu meM yahA~ thor3e meM kucha varNana karatA hU~ / sUryarUpI dIpakase prakAzamAna isa jambUdvIpa ke pUrvavideha nAmaka manohara kSetra meM nirmala jalake pravAhase yukta sautA nadI ke uttara taTapara puSkalAvatI nAmaka deza hai || 1 ||
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ to 15 sang 20 vIrajiNicariu 2 / viyasiya- sarasa- kusuma-ratha-dhUsari / pacimala-muSa-kamala-chAiya-sari // sira-ala-badda - pUriya-kaMdari / kiMNara kara vINA-rava-suMdari // kesari-kararuha dAriya-mayagachi / giri-guha- Nihi Nihitta-muttAili // hiMDira-kathUriya-mayaparimali / kurara-kIra - kalayaM ThI-kalayali || pariosiya-vilasiya-vaNayara-gaNi / mahuyara - piya-maNahari mahuyara-vaNi / / sabaru su-dUsiu du-pariNAmeM / hota Asi pururau NAMmeM || caMDa-phaMDa-koDa-pariggahu / kAla- sabari-AliMgiya-viggahu // ai-parirakkhiya thAvara-jaMgamu | sAyaraseNu NAmu jai- puMgasu // vidhahu~ teNa tetthu ADhatta / jAva Na maragaNu kaha va Na ghittara || tAma tamAla-nIla maNi-vaNNa hU~ / sisu kari daMta khaMDa-kaya-kaNNaI // pattA--taNa viraiya- kIla hU~ gaya-maya-gIla haiM taru-pattAi-Niyattha hU~ | vellI-Dita paMkayanta hU~ pala-phala- piDhara- vihRtthaI ||2|| 3 bhaNiu pulidiyAi~ mA ghAyahi / hA hai mUDha Na kiMpi viSeyahi || migu Na hoi buhu devu bhaDArau | hu paNavijana hoya piyAraNa || [ 1.2.1
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 3.4 ] hindhI anuvAda jambUdIpa pUrva videha puSkalAvatI dezake dhanameM pururava mAmakA zabara aura zabarI usa deza meM eka vana thA, jo phUle hue sarasa puSyoMko parAgase dhUsara thA / vahA~ke sarovara sundara phUle hue kamaloMse AcchAdita the| kandarAeM jharanoMke jalapravAhase pUrita thiiN| vahA~ kinnaroMke hAthoMko vINAoMkI sundara dhvani sunAI deto thii| kahIM siMhoM ke paMjoMse madonmatta hAthI vidArita ho rahe the, to kahIM parvatako guphAoMmeM gaja-muktAoMko nidhi surakSita rakhI gayI thI | kahIM dhUmate hue kastUrI-mRgoMko sugandha A rahI thI, to kahIM kurara, zuka aura kokilAoMkA kalarava sunAI de rahA thaa| kahIM vanacaroMke samUha santoSapUrvaka vilAsa meM magna the, to kahIM bhramaroMkI priya aura manohara dhvani sunAI par3atI thii| aise usa madhukara nAmaka vanameM purUrava nAmakA eka zabara rahatA thaa| vaha atyanta durbhAvanAoMse dUSita thaa| eka samaya jaba vaha apane pracaNDa dhanuSa aura bANako liye hue apanI kRSNavarNa zabarIke sAtha usa vanameM vicaraNa kara rahA thA, tabhI usane sthAvara aura jaMgama jIvoMko yatnapUrvaka rakSA karanevAle zreSTha muni sAgarasenako dekhaa| usane tatkAla unheM apane bANase cheda denekA vicAra kiyA, kintu vaha apane bANako jaba taka hAthameM le tabhI usako strIne use rokaa| vaha zabarI tamAla va nIlamaNike sadRza kAlI thI, choTe hAthoke dA~take Tukar3oMse nirmita karNa-bhUSaNa pahane hue thI tathA tRNake bane kIla dhAraNa kiye thii| vaha hAthoke madake samAna nIlavarNa thI, vRkSoMke pattoMse bane vastra dhAraNa kiye thI aura latA-belIse bane kaTisUtrako pahane thI / usake hAthameM mAMsa evaM phaloMse bharI piTArI thii| usake netra nola-kamalake sadaza the // 2 // zabarokA muniko mAramese zabarako rokanA aura use munikA dharmopadeza usa zabarIne zabarase kahA-mata maar| hAya re mar3ha, tU kucha bhI viveka nahIM krtaa| yaha koI mRga nahIM hai| ve jJAnI munirAja haiM jo
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 10 15 20 25 vIrajijidacAreja taM NisuNiSi bhuya-daMDa-bihU saNu / mukku puliMdai mahihi sarAsaNu // paNa suNi bAradu sabbhAveM / teNAbhAsi NAsiya pAveM // bho bho dhamma-buddhi tuha hojjau / bohi samAhi-muddhi saMpaja // jIva mahiMsahi ali ma bollahi / kara yalu paraNi kahi~ mi ma callahi // para-ramaNihi muha kamalu ma joyahi || - maMDalikara- pattu meM Dhoyahi // ko vima dihi dUsiGa doseM / saMga pamANu karahi saMtosa // paMcuMbara-mahu pANaNibAyaNu / rayaNI-bhoyagu dukkha bhAyaNu // vAha vivajjaddi maNi paDivajjahi / Niccameva jiNu bhakti pujjahi // taM NisuNevi maNuya-guNa-NAsaha~ / lakSya Nivitti teNa mahu-mAsahU~ || dhattA - huu jIva dayAvaru sabaru nirakkhara laggau jiNavara dhammai / kAleM jaMteM giliu kathaM teM paNa soham ||3|| muu 4 tetdhu su-divya bhoya bhuMje piNu / ekku samudoSa jIveppizu // patthu ciuli bhAradda - varisaMtari / kosa - visai susAsa- NiraMtari / / gaMdaNa-vaNa-rahI-rava-rammahi / parihA - salila - valaya- avigammahi || kaNaya - viNimmiya-maNi-maya- sammahi / NAyaraNAra- viraiya-saha-kammahi || [ 1. 3.5
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 4.8 ] hindI anuvAda lokapriya haiM, aura sabhI unheM praNAma karate haiN| zabarI kI yaha bAta sunakara usa pulinda ne apane bhujadaNDa ke bhUSaNa dhanuSako bhUmipara paTaka diyA aura sadbhAvapUrvaka munivarako praNAma kiyaa| pApakA nAza karanevAle una munirAjane use AzIrvAda dete hue kahA - he zabara tujhe dharma- buddhi tathA zuddha jJAna aura samAdhi prApta ho / aba tu jovoMkI hiMsA mata karanA, jhUTha mata bolanA tathA kabhI bhI parAye dhanako hAtha nahIM lagAnA, parAyI striyoM ke mukha kamalako ora mata ghUranA aura unake stana maNDalapara hAtha nahIM calAnA / doSoMse dUSita honepara bhI kisIko nindA nahIM karanA, gharameM kitanA sAja-sAmAna rakhanA hai isakI santoSa pUrvaka somA kara lenA / vaTa, pIpala, pAkara, umara va kaThUmara ina pA~ca udumbara phaloMkA, tathA madhu, madya aura mAMsakA bhojana evaM rAtribhojana, duHkhake kAraNa banate haiM / tU AkheTa karanA chor3a de / isakI apane manameM dRr3ha pratijJA kara le | pratidina bhakti bhAva pUrvaka jinabhagavAnkI pUjA karanA / munike isa upadezako sunakara usa zabarane mAnavIya guNoM kA nAza karanevAle maghu aura mAMsake syAgakI pratijJA le lii| isa prakAra vaha nirakSara zabara jIvadayA meM tatpara ho gayA aura jina dharma meM laga gyaa| kAla vyatIta honepara vaha yama dvArA nigalA jAkara marA aura saudharma svarga meM deva utpanna huA // 3 // 4 ayodhyA nagarIke rAjA bharata cakravartI 7 usa svarga meM divya bhogoMko bhogakara sathA eka sAgaropama kAla jIvita rahakara vaha zabara svargase cyuta huA / usa samaya isa vizAla bhAratavarSameM kozaladeza dhana-dhAnya se sampanna thaa| usakI rAjadhAnI ayodhyA nagarI ke nandanavana mayUroMko dhvanise ramaNIka the / usake cAroM ora khAIkA maNDala thA jo pAnIse bharA thA aura jisake kAraNa vaha nagarI zatruoMke lie durgama thI / vahA~ke mahala svarNase nirmita aura maNiyoMse jar3e hue the / vahA~ nAgarika loga zubha karma hI karate the, azubha karma I
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacarita sura-taru-pallava-toraNa-vArahi / vaNNa-vicitta-satta-pAyAhi / / dhUya-dhUma-kajjaliya-gavakkhahi / bhUmi-mayAraMjiya-sAhasakkha hi / / ujjhA-Nayarihi paya-pAya-suravai / hotau risaNAhu ciru Naravai / / pavimala-NANa-dhAri suh-sNkr| padama-pariMTu paDhama-vitthaMkara / / Ai-baMbhu maievu mahAmahu / bhuSaNa-ttaya guru puNNa-maNorahu / / tadu pahilArahu sukha bharasaru / jo chaklaMDa-dharaNi-paramesaru / / mAgahu vara-taNu aNa pahAsu vi / jittA suru veyaDUDha-NivAsu vi // vijjAhara-bai bhaya-kAviya / Nami-viNamIsa vi seva karAviya // ghatA-jo sisu-hariNacchiA seviu lacchii gaMgai siMdhui siNciH| Naca-kamala-dalakkhahi ubavaNa-jakkhahi NANA-kusumahi aMci // 4 // 20 . tA kaMkellI-dala-komala kr| vINA-vaMsa-haMsa-koila-sara / / tAsu devi uttuNg-pyohr| NAma aNaMtamai tti maNohara | so sura-suMdari cAliya-dhAmaha / tAhi galibha jAyau sabarAmaru // suja NAmeM marIi vikkhAyaDa / bahu-lakkhaNa-samalaMkiya-kAyau / / deSa-deu accaMta-viveiu / NIlaMjasa maraNeM ujvei u / /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 5. 10] hindI anuvAda nhiiN| vahA~ke toraNa-dvAra kalpavRkSoMke pallavoMse suzobhita the| vaha vicitra varNake sAta prAkAroMse surakSita thaa| vahA~ke gavAkSa dhUpake ghUeMse kAle ho rahe the| bahAke bhUmibhAga itane sundara the ki ve indrakA bhI manoraMjana karate the| aisI usa ayodhyA nagarIke rAjA RSabhanAtha the, jinake caraNoM meM devendra bho namaskAra karate the| unhoMne dIrghakAla taka rAjya kiyaa| ve vizuddha jJAnake dhAraka zubhazaMkara ( puNya aura sukhakartA ) prathama narendra aura prathama tIrthakara hue| ve hI Adibrahma, mahAdeva aura mahAviSNu khlaaye| ve tInoM lokoMke guru tathA manorathoMke pUraka hue| unake prathama putra bharatezvara the, jo SaTkhaNDa pRthvoke samrAT hue| unhoMne ghetADhya giripara nivAsa karanevAle sundara dehadhAro mAgadhaprabhAsa nAmaka devako bhI jIta liyaa| unhoMne vidyAdharIka svAmI nAma jora kimi nAmaka rAjAoMko bhayase kampAyamAna karAkara unase apanI sevA kraayii| bALamaganayanI lakSmI bhI unakI sevA karatI thii| gaMgA aura sindhu nadI-deviyAM unakA abhiSeka karatI thoM tathA naye kamaladaloMke sadRza netroMvAle upavana-nivAso yakSa bhI nAnA prakArake puSpoMse unako pUjA karate the // 4 // bharata cakravartIkI rAnI anamtamatIne usa zabarake jIvako marIci nAmaka putra ke rUpameM janma diyA bharatakI rAnI anantamatI atyanta sundara thii| usake hAtha kaMkelI puSpoMke daloMke samAna komala tathA usakA svara vINA, haMsa, bAMsurI va kokilake samAna madhura thaa| usI tuga-payogharI devoke garbha meM vaha zabarakA jIya Akara utpanna huA, jisake Upara devalokako sundariyAM camara DhoratI thiiN| unakA vaha putra marIci nAmase vikhyAta huaa| usakA zarIra aneka zubha lakSaNoMse alaMkRta thaa| jaba usake pitAmaha devoM ke deva va atyanta jJAnavAn nIlAMjasA nartakoke maraNase virakta hokara pRthvI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1. 5. 11 yorajiNivacariu caraNa-kamala-juya-NamiyAhaMDalu / dikkhaMkiu mellivi mahimaMDalu / / hari-kuru-kula-kacchAiNariMdahi / samau NamaMsiu iMda-paDidahi / / jhANAlIgu piyAmA jiyhuN| Nattau jaha pAvaiyau tajhyahu~ / duccara-risai-mahA-taya-laggau / bhaga NarAhiva eha vi bhagAu / / saravarasAlegu pi6i gAu bhukkhaI bhajjai lajjai Naggau / / vakalu parihAi taru-hala bhkkhi| micchAihi asaccu Nirikkhai / / pattA-bahu-duriya-mahalle micchA-salleM vivih-deh-sNghaar| marahesara-gaMdaNu saMsaya-haya-maNu cira hiMDivi saMsArai / / 5 / / duvaI--dhuva-NIsAsu muyai so tettiya pakkhahi~ duh-vihNjnno| jANai tAma jAma chaTThAvaNi vaDiya-ohi-dasaNo // paramAgama-sAhiya-diva-mANi / NivasaMtahu pupphuttara-vimANi || jazyaha baTTAi chammAsu tAm / paramAu-mAu paramesarAsu // tajhyahu~ sohamma-surAhiveNa / paNi kuberu icchiya-siveNa || yaha jaMbudIvi bharatarAli / namaNIya-visai sohA-visAli / / kuMDari rAu siddhatthu sahita / jo siriharu maggaNa-vesa rahiu /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 6. 14 ] hindI anuvAda maNDalakA rAjya tyAgakara dIkSita muni ho gaye aura indra bhI unake caraNa-kamaloMko praNAma karane lage, taba indra aura pratIndra evaM harivaMza va kuruvaMzake kacchAdi rAjAosahita unake isa pote maronine bhI apane pitAmahako dhyAnalIna avasthAmeM namana kiyA aura yaha usI samaya pravajita ho gyaa| kintu zIna hI una bhagavAna RSabhadevake duzcara mahAtapako asahya pAkara jaba aneka anya dIkSita rAjA tapase bhraSTa hue, taba vaha bhI bhraSTa ho gayA / vaha valkala dhAraNa karane lagA, vRkSoMke phala khAne lagA aura mithyAdaSTi ho kara asatya bAtoMpara daSTi dene lagA / isa prakAra nAnA mahAna pApoMse yukta mithyAtvarUpI zalyake kAraNa usane aneka janmoM meM aneka prakArake zarIra dhAraNa kiye, aura vaha bharatezvaraputra hokara bhI mana meM saMzayake AghAtase cirakAla taka saMsAra meM bhramaNa karatA rahA // 5 // marocikA jIva puSpottara nAmaka svargake vimAnase Akara rAjA siddhArtha va rAnI priyakAriNI (trizalA ) kA putra huA usa svarga meM devarUpase rahate hue vaha sahasra varSa meM eka bAra AhAra karatA thA aura utane hI pakSoM meM zvAsocchvAsa letA thaa| vahA~ samasta duHkhoM kA vinAzakara apane avadhi-darzana dvArA chaThI pRthvI taka kI bAteM jAna letA thaa| isa prakAra paramAgamameM kahe hue guNose yukta divya pramANavAle usa puSyottara vimAna meM rahate hue jaba apanI utkRSTa AyupramANake chaha mAsa zeSa rahe tabhI saudharma svarga ke indra ne jagat-kalyANako kAmanA se prerita hokara kuberase kahA-isa jambUdvIpake bharata kSetra meM vizAla zobhAdhArI videha pradezameM kuNDapura nagarake rAjA siddhArtha rAjya karate haiN| ve Atma-hitaiSI haiM aura zrIdhara hote hue bhI viSNuke samAna vAmanAvatAra
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 20 25 30 12 vIra jigirija akavAla- conju jo deu ruddu / mahiSa surehiM jo guNa-samRddu // Na giliu gaddeNa jo samara-sUru | jo dhammAnaMdu Na saghara-dUru // jo ru ahiMdala daliya-mallu / jo para-ra-NAhahu jaNai salchu || aNivesiya-piya-maMDala- kuraMgu / jo bhaSaNaiMdu aviDiyaMgu // jo kAmadheNu pasu bhAva cukku / jo ciMtAmaNi ciMtA- vimukku // aNavaraya-cAi cAra ghaNNu / asahoyara-riu sayameva kaNNu // do-bahuvi jo raNi sahasabAhu | suhi-diNNa jI jImUyabAhu // bAlihAri rAyAhirAta | jo kaparukkhu Nava kaTTabhAva // battA - piyakAriNi devi tuMga- kuMbha- kuMmatthaNi / tahu rAyahu iha NArIyaNa - cUDAmaNi ||6|| 7 dubaI - yahu~ bihiM mi jakkha kamalakkha kharakhiyAsabo / cavIsa jigiMdu sukha hohI paya-jaya Naviya vAsavo // [ 1.6.15 : 1 }
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.7.4 ] hindI anuvAda sambandhI yAcaka veSase rahita haiN| ve duHkho janoMko Azcarya-janaka dAna dekara sukhI banAnevAle zaMbhu hai, kintu ve ai jAna nahIM hai jo kapAla dhAraNa karake kautuka utpanna karate haiN| ve guNoMke samudra hote hue bhI samudra ke samAna devoM dvArA mathita nahIM kiye gye| ve samara-zUra hote hue bhI aise sUrya nahIM haiM jise ketu graha nigala jaaye| ve dharmameM Ananda mAnate haiM aura AnandapUrvaka dhanuSa bhI dhAraNa karate haiM, tathApi ve apane gharase nirvAsita hokara dharmarAja yudhiSThirake samAna dUra nahIM gaye / ve acche-acche malloMko bhI parAjita karanevAle nara the, kintu nara arthAt arjunake samAna unheM bahanalA nAmaka nartakIkA veSa dhAraNa nahIM karanA pdd'aa| ve apane zatru-rAjAoMke hRdaya meM bhayarUpI zalya utpanna karate the| unake rAjyameM grAma saghanatAse base hue the, jisake kAraNa unameM magoMko basaneke lie sthAna nahIM thaa| ve sarvAMga aise pUrNa aura sundara the jaise mAno pRthvopara indra ho utara AyA ho| ve bhuvana-maNDalake candramA the, kintu candra ke samAna unakA aMga khaNDita nahIM hotA thaa| ve yAcaka janoMko kAmanAoMko pUrNa karane vAle kAmadhenu hote hue bhI kAmadhenu jesI pazuavasthAse mukta the| ve manameM cintita abhilASAoM ko pUrA karanevAle cintAmaNi hote hue bhI apane mana meM cintAoMse vimukta rahate the| ve karNake samAna nirantara dAnazIla tathA dhanuvidyAmeM khyAti-prAsa the, tathApi ve kaNake samAna apane sahodara bhrAtAoke zatru nahIM bane / unako bhujAeM to do ho thoM, kintu yuddhameM ve sahasrabAhu jaisI vIratA dikhalAte the| ve sUdho arthAt vidvAnoMko jIvikA pradAna karate the, ataeva ve sAkSAt jomUtavAhana the jinhoMne apane mitrake lie apanA jIvana dAna kara diyaa| ve rAjAdhirAja logoMke dAridrayako dUra karanevAle kalpavRkSa the, tathApi kalpavRkSa ke samAna ve kASTha evaM kaTu bhAva-yukta nahIM the| aise una siddhArtha rAjAkI rAnI priyakAriNo devI thoM jo vizAla hAthiyoM ke kumbhasthaloMke samAna pInastanI hotI huI samasta nArI-samAjako cUDAmaNi thIM // 6 // ___ kuNDapurako zobhA indra kuberase kahate haiM ki he kamala-nayana yakSa, inhIM rAjA siddhArtha aura rAnI priyakAriNIke zubha lakSaNoMse yukta madirAdi vyasanokA tyAgI putra caubIsavA tIrthakara hogA, jisake caraNoMmeM indra bhI namana kareMge /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' vIrajiNivacariu [ 1.7. 5eyaha dohi mi sura-siri-vilAsu / kari ghaNaya kaNaya-bhAsuru NivAsu / / tA kayau kuMDapuru teNa cAru / samvattha rynn-paayaar-bhaaru|| samvattha rahaya-pANAndavAkA samvattha pAreD-pariruddha-cAru / / samvattha phliy-nndnn-vnnaalu| samvattha trunni-nncnnvmaal|| samvattha dhcl-paasaaytu| savvastha si hira-cuMbiya-Natu / / savyastha phaliha-baddhAmaNilchu / savvattha dhusiNa-rasa-char3aya-gillu // savyattha nihitta-vicitta-phullu / samvattha suphullaMdhaya-piyallU / / sadhvastha vi dibba-pasaMDi-piMgu / samvattha vi mottiya-raiya-raMgu / / samvattha vi varulie iphurh| samvattha vi sasikatehi saraha / samvattha vi ravikatehiM jalada / samvattha caliya-ciMdhehi cli|| savattha paDaha-mahala rayAlu / savvastha NaDiya-gaDa nnsaalu| samvattha NAriNeura-Nighosu / samvattha sommu parigaliya dosu / dhattA- pahupaMgaNi tetthu vaMviya-carama-jiNiH / chammAsa biraya rayaNamiTTi jakkhi // 7 duvaI-Thiya-sauhayala-Nihiya-sayaNayalai syl-duhoh-haarinnii| Nisi NihaMgayAi siviNAvaNi dosai sokkhakAriNI //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.8.4] hindI anuvAda ataeva he kubera, ina donoMke nivAsa bhavanako svarNamayo, kAntimAn va devoMkI sIne vilAsa yogya banA do| indrakI AjJAnusAra kuberane kuNDapurako aisA hI sundara banA diyaa| usake cAroM tarapha ratnamayI prAkAra bana gayA jisake saba ora nAnA prakAra ke dvAra the aura usake cAroM ora aisI parikhA thI jisase vahA~ zatruoMkA saMcAra avaruddha ho jaaye| nagarake cAroM ora phala-phUloMse susajjita nandana vana the, aura sthAna-sthAnapara taruNI striyoM ke lie uttama natya-zAlAe~ thiiN| sarvatra dhavala prAsAda dRSTigocara hote the, jinake zikhara AkAzakI antima sImAko cUma rahe the| unake tala mAgakI bhUmi sphaTika zilAoMse paTI huI thI, aura sabhI sthAna kezarake rasake chir3akApase gIle ho rahe the| sarvatra rakhe gaye phUloMkI vicitra zobhA thI jinakA bhramara rasapAna kara rahe the| samasta sthAna dIptimAna svarNase pIlA par3a rahA thA, aura sarvatra motiyoMse racita raMgAvalI dikhAI detI thii| pUrA bhavana vaiDUyaM maNiyoMse camaka rahA thA, candrakAnta maNiyoMse jala jhara rahA thA aura sUryakAnta maNiyoMse jvAlA prajvalita ho rahI thii| usake Upara ur3atI huI dhvajAoMse bhavana calAyamAna sA dRSTigocara ho rahA thaa| sabhI ora nagAr3oM aura mRdaMgoMkI dhvani sunAI par3a rahI thI, tathA sarvatra nRtyazAlAoM meM nRtya aura nATaka ho rahe the, kahIM nAriyoMke nUpuroMkI madhura dhvani sunAI de rahI thii| sarvatra zAnti vyApta tho aura kahIM bhI dveSa va aparAdhoMkA nAmonizAna nahIM thaa| aise usa rAjabhavanake prAMgaNa meM antima tIrthaMkarako vandanA karanevAle usa yakSoMke rAjA kuberane chaha mAsa taka ratnoMko vRSTi ko // 7 // priyakAriNI devaukA svapna eka dina jaba priyakAriNo devI apane prAsAdake sauratala (karI maMjila ) meM sthita zayanAlayameM zayana kara rahI thIM, taba unheM nidrAmeM samasta duHkhoMkA apaharaNa karanevAlI aura sukhadAyI svapnAvalI dikhAI do| usa surendrako apsarAoMke samUha dvArA sammAnita tathA samasta
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacarita [ 1.8.5suriNdcchraa-thott-sNmaanniyaae| susiddhattha-siddhattha-rAyANiyAe || salIlaM caraMto calo NaM giriMdo / jirNayAi diTTho pamaso kariyo / / sitA vilaMbata shaa-smeo| harI bhIsaNo diva-pomAhiseo / / gharaM dAma-jumma vihU viia-dhNto| ravI rssi-jaalaavlii-vissphurNto|| sarate saraMta visArINa daMdaM / ghaDANaM juyaM loya-kallANa-vaMdaM / / phullt-raaiiv-raaii-nnivaaso| pavaDhata-velA-visAso sarIso / pahA-ujjalaM hema-sehora-pIDhaM / mahAhiMda-hamma vilAsehiM rUDhaM / marudhUya-ciMdhaM subhittI-vicittaM / gharaM cAru AhaMDalIyaM pavittaM / / maNINaM samUha pahA-cipphuraMtaM / paraM sohmANaM tamoha harataM / / jalato huyAso dharAyAM sadhAme / Niyacchevi dIhacchi sAmA-virAme / / viuddhA gayA jattha raayaahiraao| dharittIsa-cUDAmaNI-ghi-pAo / / piyAe suI dasaNANaM variTuM / phalaM pucchiyaM teNa siTuM visiTuM / / suo tujjha hohI mhaa-devdevo| mahA-vIyarAo vimukApaleSo / / mahA-dhIravIro mahA-mokkhagAmI / tiloyassa baMdo tiloyassa sAmI / pattA-gharapaMgaNi tAsu rAyahu suha-panbhArahi / cuTTau dhaNaNAhu aviDiya-dhaNa-dhArahi // 8 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.8 34 ] hindI anuvAda 7 chAoMko siddha karanevAle rAjA siddhArthaMko rAnI bhAvo jinendrakI mAtAne nimnalikhita solaha svapna dekhe -- 1. lIlAmaya gati se calate hue girIndra ke samAna madonmatta hAthI / 2. laTakatI huI sAsnAyukta (gala-kambala) se mahAn vRSabha / 3. bhoSaNa siMha / -4, divya abhiSeka-yukta lakSmI devo / 5. uttama do puSpamAlAe~ / 6. andhakArako dUra karatA huA candramA / 7. kiraNa jAlAvalise sphurAyamAna sUrya / 8. sarovara meM calatI huI do machaliyA~ | 9, loka-kalyANa ke pratIka vandanIya do kalaza / kI prirocana | mile hue (11. chalatI huI taraMgoMko niyantrita karanevAlA samudra / 12. prabhAse ujvavala svarNamaya siMhAsana / 13. vilAsoMse samRddha mahAnAgendrakA prAsAda | 14. pavanase ur3atI huI dhvajAoM sahita uttama bhittiyoMse vicitra sundara aura pavitra indrabhavana | 15. prabhAse sphurAyamAna atyanta zobhanIya tathA andhakArake samUhako dUra karanevAlA maNipaMna / 16. jAjvalyamAna agni / apane nivAsagRha meM rAtri ke antima praharameM ina solaha svapnoMko dekhakara dIrghanayanI mahArAnI priyakAriNI jAga uThIM, evaM ve vahA~ gayIM jahA~ rAjAdhirAja siddhArthaM virAjamAna the, jinake caraNoMkA gharSaNa bar3ebar3e narezoMke zirapara cUDAmaNiyoMse kiyA jAtA thaa| unase unakI priyA rAnIne apane svapnoMkA phala pUchA / rAjAne unakA phala zubha aura zreSTha batalAyA, aura vizeSa bAta yaha kahI ki tumhAre eka putra hogA jo mahAdevoMkA deva, mahAn vItarAga, abhimAnase muphta, mahAvIroMkA vIra, mahAmokSagAmI, trailokya dvArA vandanIya aura trilokakA svAmI hogA | indrane kuberako Adeza diyA ki rAjA siddhArthake prAsAdake prAMgaNa meM pracura rUpase nirantara vanakI dhArAvRSTi hotI rahe ||8|| 3 ,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ baurajiNivacariu [1.2.1 duvaI-kaya-vinbhama-vilAsa paramesari bAla-marAla-cAriNI / kaMkaNa-hAra-dora kahisuptaya kuMDala-mauDa dhAriNI / / caMdakka kati saMpaNNa-kitti / siri hari salacchi dihi paMkrayacchi / sai kisi buddhi jayanagabbha-suddhi / AsADha-mAsi ssiyr-pyaasi| pAnAMnA li hA sini mAlika disa-Nimmalammi chaTThI- dimmi / saMsAra-seu thila gambhi deva / saMpaNNa-hiti kaya knny-vitttti| javakheNa tAma Nava-mAsa jAma / mAsammi pati cittA-Niutti / siya-terasIha jaNio saIda / jiNu muvaNa-NAtu mammAha-dehu / muNi-bhAsiyA papaNAsiyAi~ / saha dosayAI jaiyahu~ gyaa| Nivui jiNidi ah-timiryNdi| siripAsaNAhi lacchI saNAhi / 'taNu keti-kaMtu tajhyahu~ tiyNtu| baddhAumANu sirivadramANu / jaivahu pahUDa jy-tilybhuuss| ___ghattA-payaNi hi-khIrehi kalasahi jiya-chaNayaMdahi // ahi sittu jiNiTu maMdara sihari suriMdahi // 9 // duvaI-pujiu pujjaNijju maNi-dAmahi bhUsiu bhuvaNa-bhUsaNo / saMthuja citta-vitta-vAvArahiM ku-smy-riy-duusnno||
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ -1. 10.4] hinyo anuvAda tIrthaMkara mahAvIrakA garbhAgakaraNa, janma taNA mandarAcalapara abhiSeka vibhrama aura vilAsase yukta bAlahaMsacAriNI, kaMkana, hAra, Dora, kaTisUtra, kuNDala aura mukuTa dhAraNa kiye hue candra aura sUryake sadRza . kAntiyukta tathA kortisampanna kamalanayanA paramezvarI zrI, hrI, lakSmI, dhRti, kIti aura buddhi, ina deviyoMne svayaM Akara mahArAnoke garbhako zaddhi kii| ASAr3ha mAsake candrase prakAzamAna va andhakAra-samahako dUra karanevAle zuklapakSameM chaThI tithi ke dina jaba dizAeM nirmala thIM, taba saMsArake setubhata bhagavAna mahAvIra, mAtAke garbha meM Akara sthita hae / .. tabase nava mAsa taka dharaNendra yakSa AnandadAyI svarNako vRSTi karatA rhaa| jaba citrA nakSatra ghukla caitramAsakA Agamana huA taba zuklapakSakI trayodazoke dina usa satIne svarNako AbhAse yukta zarIravAn bhuvananAtha jinendrako janma diyaa| jaba pAparUpI andhakArako naSTa karane ke lie candrake sadaza lakSmInAtha zrIpArzvanAtha jinendrako nirvANa prApta kiye .. do sau pacAsa varSa vyatIta hue the tabhI una zarIrakAntise yukta janmajarA-maraNa-atIta, vyAdhiyokA anta karanevAle, jagatake tilakabhUta zrI vardhamAna jinendra apanI Ayu bA~dhakara utpanna hue / tatpazcAt surendroMne jinendrako mandara parvatake zikharapara le jAkara pUrNa candrako kAntiko jItanevAle kalazoM dvArA kSIrodadhike jalase unakA abhiSeka kiyaa| :. bhagavAnakA nAmakaraNa, svabhAva-varNana, bAla-krIr3A tathA deva dvArA parIkSA bhagavAnkA abhiSeka karaneke pazcAt una devendroMne maNimaya mAlAoM dvArA unakI pUjA kI, jo trailokya dvArA pUjita the| unheM AbhUSaNoMse vibhUSita kiyA, jo svayaM bhuvana-bhaSaNa the, tathA nAnA prakArake kriyAkalApoM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacarita [ 1. 10.5Aghosiu NAmeM baDhamANu / jagi bhaNami bhaDArau kahu samANu / / jo pekkhivi Nau gaMbhIru uyahi / jo pekkhiviNa thira giriMTu samahi // jo peknivi caMdu Na katikaMtu / jo pevikhavi sUru Na teyavaMtu / / majjhattha-bhAu suha-suka-lesu / NaM dhammu parihiu purisa-vesu / / bujhiy-prmkkhr-kaarnnehi| o saMjaya-vijayahiM cAraNehiM / avaloira sesavi devadeu / hau bhIsaNu saMdeha he // sammai kokila sNjm-dhnnehiN| virakya-guru-viNaya payAhiNehiM / / ahiseya-salila-dhuya-maMdareNa / jo Nibbhau bhaNi puraMdareNa / / taM NisuNivi deva saMgameNa / hoivi bhImeM urajaMgameNa // NaMdaNavaNi kIlA-saru Nirudhu / gaya sahayara sisu thiu tijagabaMdhu // tahu phaNi-mANikkaI phasamANu / aviulu acalu vi siri-vaDDhamANu / dhattA-phaNa-muha-dADhAu kara phusaMtu Na saMkiu / pujjhivi deveNa dhIraNAhu tahi kokkiu // 10 // duvaI-je sisundasaNeNa riuNo vi hu hoti vimukk-mcchraa| assa kumAra-kAla-parivaTTaNa vaSaya tIsa vaccharA //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 11.4] hindI anuvAda sahita unakI stuti kI jo mithyAmatoMmeM dUSaNa dikhAnevAle the| unakA nAma vardhamAna rakhA gayA / kavi kahate haiM ki una bhagavAnako maiM kisake samAna kahUM ? unheM dekhakara to samudra bhI gambhIra nahIM ThaharatA, aisI unako gambhIratA hai| ganI vicaratA na dhIratA aiso ki unheM dekhakara pathvI aura sumeru parvata bhI sthira nahIM kahe jA sakate | ve aise kAntivAn haiM ki unheM dekhakara candrako kAnti kucha nahIM rhtii| tejasvI bhI ve aise haiM ki unheM dekhakara sUrya bhI tejavAna nahIM rhtaa| ve mAdhyastha bhAvase yukta tathA zubha zuklalezyAvAle the| mAno svayaM dharma hI puruSakA veSa dhAraNa kara A upasthita huA ho| saMjaya aura vijaya nAmaka cAraNaRddhidhAro devoMne paramopadeza rUpa vANI ko samajhakara hI unake zaizavakAlameM hI dekhakara unheM devoke deva tIrthaMkara jAna liyA aura unake bhISaNa sandehakA kAraNa dUra ho gyaa| saMyamadhArI muniyoMne atyanta vinayabhAvase unakI pradakSiNA kI aura unheM sanmati kahakara pukaaraa| unake abhiSeka-jalase mandara parvatako dhonevAle purandarane unheM nirbhaya khaa| devoMko sabhAmeM unako aisI prazaMsA sunakara saMgama nAmaka eka devane unako parIkSA karanI caahii| baha bhayaMkara sarpakA rUpa dhAraNa karake kuNDapurake nandanavana meM AyA, jahA~ kumAra mahAvIra kor3A kara rahe the| ve jisa vRkSapara krIr3A kara rahe the, usa kror3A-vRkSako usa sarpane cAroM taraphase ghera liyaa| yaha dekha unake sAtha krIr3A karanevAle sahacara zizu saba bhAga gaye, kintu ve trijagatke bandhu vahIM Thahare rahe / ve zrIvardhamAna niryAkula aura acala hokara usa bhayaMkara sarpake phaNapara ke mANikyakA sparza karane lge| ve usake phaNa aura mukha kI dAr3hoMkA apane hAthase sparza karate hue jarA bho zaMkita nahIM hue| yaha dekha usa devane unako pUjA kI aura unheM vIranAtha kahakara pukArA // 10 // bhagavAnko muni-dIkSA kumArakAlase hI jinake darzanamAtrase zatru apane dveSa-bhAvako chor3a dete the, unake kumArakAlako pravRttike tIsa varSa vyatIta ho gye| aba
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jI vIrajiNivacariu [1.15. 5- . jo stt-hty-supmaanniyNgu| meM viddhaMsiu dUsahu annNgu|| Ninveiu so maaliy-krehi| saMbohiu loyaMtiya-surehi // adisiMciu puNu sylaamrehi| vijijataDa cAmara-varehi / / caMdappaha-siviyahi~ pahu caDipaNu / tahiM pAha-saMDa-baNi Navara dipaNu / / maggasira-kasaNa-dasamI-diti / saMjAyai tiyasumachavi mahati / / colINai cariyAvaraNa-pIka / hatthuttara-majjhAsii sasaMki / / chaTTovavAsu kiu malachareNa / tavacaraNu lahaDa paramesareNa maNimaya-paDale lepiNu sasesa / iMde khIraNNavi ghitta kesa // dhattA-parameTTi risiMdu thiu paDivajjivi saMjamu / thuu bharaha-Narehi pupphayaMta-vaMdiya-kamu // 11 // iya vIrajiNidacarie gamAvataraNa-jamma-tapa-vaNNaNo NAma paTamo saMdhi // 1 // ( mahApurANu saMdhi 95-96 se saMkalita )
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 11. 24 ] hindI anuvAda unake zarIrakA pramANa pUre sAta hAtha ho gayA thA, tathApi unhoMne kAmake vazIbhUta na hokara kAmadeva ko jIta liyA thaa| tabhI laukAntika devoMne Akara unheM sambodhita kiyA aura hAtha jor3akara unheM verAgya-bhAva utpanna karA diyaa| phira uttama camaroMse vyajana karate hue samasta devoMne unakA abhiSeka kiyaa| phira bhagavAn candrako prabhAse yukta pAlakIpara virAjamAna hue aura jJAtaSaNDavana meM phuNce| vahAM una pApahArI paramezvarane, mArgazIrSa ( agahana ) kRSNapakSa dazamIke dina jaba devoMkA mahotsava ho rahA thA aura candramA uttarAphAlgunI kaura hAla nakSoM ke bhoga sthita thA, tabhI apane cAritrAvaraNa karmarUpI malako dUra kara, SaSTha upavAsa sahita tapazcaraNa grahaNa kiyA / tabhI unhoMne keza-loMca kiyA aura indra ne una kezoMko eka maNimaya paTala meM lekara kSIrodadhimeM visarjita kara diyaa| isa prakAra ve munIndra parameSThI saMyama grahaNa kara AsIna hue| bhAratavarSako samasta janatAle unako stuti ko / kavi puSpadanta bhI unake . caraNoMko bandanA karate haiM // 11 // iti vIra jinenna garbhAvasaraNa, janma aura Thapa viSayaka prathama sandhi samApta / / sandhi 1 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 2 maNapajjaya-saMjuttama devadeu thira-cittaH / tAra-hAra-paMDura-ghari kUla-gAma-NAmaha puri ||dhuvk|| bhikkhahi paramesaru pisri| ghari ghari susamaMjasu saMcarai / / maNapajjaya-gayaNe pariyariu / kUlahu ghara-paMgaNi avayariu // rAyahu piyaMgu-vaNNujjalahu / paNavatahu mAlaya-karayalahu ! thiu bhuvaNa-NAhu diNNau asaNu / Nava-koDi-sudhu muNi-divvasaNu / / taM leppiNu kira jA NIsariu / tA bhUmi-bhAu rayaNahiM bhariu // devahi jayatUra, taaddiyii| gayaNayalahu phullaI pADiyaI / / mo cAru dANu unghosiyr| ai-surahiu pANiu varasiyau // maMdANiTu yUDhaTa sIyalau / Niu Nara-vaMdiu bahu-guNa-Nilau / / ettahi. dukammaI Nidvavai / bhIsaNi NijaNi vaNi diNu gamai / / jiNu jiNa-kappeNa ji cakamai / jo pANa-hAri tAsu vi khamai // ghattA-suNaha-sIha-sIyAlaha~, orasiyaha sadUlahU~ / vaNi acchai unbhunbhaja raNihi NaM thiru khaMbhau // 1 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 2 kevalajJAnotpatti kUlagrAmameM bhagavAnko AhAra-vAna devoMke deva bhagavAna mahAvIra sthira citta tathA manaHparyaya jAnase yukta hokara usa kUlagnAma nAmaka purImeM pahuMce jahA~ke nivAsagRha tAroM aura hAroMke samAna ujjvala dRSTigocara hote the| vahAM una paramezvarane bhikSAke lie praveza kiyA aura bar3e sAmya-bhAvase eka gharase dUsare gharakI ora gamana karane lge| ve apane manaHparyaya jJAnarUpI netrase hI apane AsapAsake logoMke manako jAna rahe the / ve vahA~ka rAjA kUlake gRhaprAMgaNameM avatarita hue| usa priyaMgu varNa-se ujjvala narezane hAtha jor3akara unheM praNAma kiyaa| ve bhuvananAtha vahAM Thahara gaye aura rAjAne unheM munike yogya nava-koTi-zuddha AhAra diyA / jaba AhAra lekara bhagavAn bAhara nikale taba jisa bhUmibhAgapara unhoMne AhAra liyA thA vaha ratnoMse paripUrNa ho gyaa| devoMne ayadhvani karate hue tUrya bajAye tathA AkAzase phUla brsaaye| unhoMne ghoSita kiyA-aho, yaha bar3A sundara dAna huA / isa samaya atisugandha-yukta pAnI barasA / manda aura zItala pavana pravAhita huA tathA usa aneka guNoMke nivAsa rAjA kI logoMne vandanA kii| yahA~ jina bhagavAn mahAghora apane duSkarmoko vinaSTa karate hue usa purIke samIpa bhoSaNa nirjana vanameM dina vyatIta karane lge| ve jinakalpI cAritrase apano caryA karate the aura jo koI unake prANa haraNa karaneko icchA se unake samIpa AtA thA usake prati bhI ve samabhAva rakhate the| jisa vanameM zvAna, siMha aura zRgAla tathA zArdUla garjanA karate hue cAroM aura vicaraNa karate the usI vanamaiM ke rAtribhara khar3e-khar3e aise dhyAna-magna rahate the jaise mAno vaha koI sthira stambha ho / / 1 / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ d 10 15 20 25 26 bIrajivicariu Na karai sarIra-saMThappa - cihni / suparIsaha sahai Na muyaha dihi || vaData kesa jaDa-mAliyara / caMda phaNiula-mANiyau || ujjehi pivaNi bhayayarihi / tama- kasaNahi bhIma-vihAvarihi / / aNNahi viNi siddhi-puraMdhi-piu pivaNi paDimA joeNa thila // joIsara jaNa-jaNaNattiharu | atraloi ruhe paramaparu // maI kaya uvasaggahu kiM tasai / piya cariya giriM kiM lhasai / kiM Na NaMdaNu piyakAriNihi / joyau~ jiNu samma dhAriNihi // isa citithi jehA-taNuruhiNa | piMgacchi- bhiuDi-bhIsaNa- muhiNa || beyAla kA kaMkAla -ghara / karavAla-sUla-kSasa para suMkara // piMguddha kesa dIhara-hara | philikili-rava-bahiriya-bhuvaNahara / / coiya dhAiya haridiSNa-kama | phuphupphuyaMta visi visavisama || pattA- kaya- bhuSaNaya la-vima [ 2.2.1 puNu tri hareNa raheM || Niya-vijjahiM darisAviDa guru pAusu varisAviGa // 2 // 3 puNu vaNayara-gaNu kaya-paMDikhalaNu / puNu dhagadhagaMtu jAliu jaNu // deviMda caMda dappa-haraNa haiM / puNu mukta gANA-paharaNa hU~ ||
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 2.3.4 ] hindI anuvAda unI meM bhayAnako nahArA parIkSA bhagavAna apane zarIrake saMskArako koI kriyA nahIM karate the| ve bar3e-bar3e pariSahoMko bho sahana karate the aura dhairya nahIM chor3ate the| apane bar3hate hue kezoMkI jaTAoMse lipaTe hue ve aise dikhAI dete the mAno aneka sapaMrUpI mAlAoMse veSTita candanakA vRkSa ho / eka dina ujjainIke bhayaMkara zmazAna meM andhakArase kAlo bhoSaNa rAtrike samaya ve siddhi rUpI mahilAke priyapati pratimA yogase sthita the, tabhI usa avasthAmeM logoM ke janma-maraNa rUpI vyAdhikA haraNa karanevAle paramazre yogIzvarako rudrane dekhaa| rudrane vicArA-dekhU, kyA yaha upasarga karanepara asta hotA hai aura kyA apane cAritrarUpI girIndrase nIce giratA hai ? dekhU ki yaha samyakadarzana dhAraNa karanevAlI priyakAriNI devokA hI putra jinendra hai, yA nhiiN| aisA vicAra karake usa jyeSThAke putra rudrane lAla A~kheM, TeDhI bhauheM aura bhISaNa mukha banAkara kAla-kaMkAladhArI baitAla banAye jo apane hAthoM meM talavAra, zUla, jhaSa aura pharase liye the| unake keza piMgala varNa aura khar3e hue the, nakha bar3e lambe the tathA ve apanI kilakilAhaTako dhvanise bhuvanarUpI gRhako bahirA kara rahe the| rudrakI preraNAse ve saba bhagavAnako ora daudd'e| siMha bhI unapara jhapaTa par3e aura bhISaNa viSadhArI sarpa bhI unakI ora phuphakAra karate hue daur3a pdd'e| isake atirikta bhI una rudra harane jo bhutranamAtrakA saMhAra karane meM samartha the, apanI vidyAoM dvArA bhISaNa meghoMko darzAyA aura ghora jala vRSTi kI // 2 // rudrakA upasarga viphala humA rudrane samasta vanacaroM dvArA kSobha utpanna kraayaa| dhagadhakAtI huI agni bhI jalAyo aura nAnA prakArake aise astra-zastra bhI chor3e jinase deva, indra aura candrakA bhI dapaM cUra-cUra ho jAya / kintu rudrake samasta
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ voraniNivaparita [2. 3.5samvai~ gayAI vihalAI kiha / / kiSiNahu maMdiri vINAi~ jiha // saJcai-taNaeNa pavuttu hali / girivara-sui viyasiya-muha-kama li || vIrahu vIrattu Na sNcli| ki meru-mihari kathai Dhalai // iya maNivi be vi divi gaya hai / SasahAruDhai raha-rasa-sya hai| ceDaya-rAyahu laya-laliya-bhuya / Niya-pura-vari caMdaNa NAma suya / gaMvaNavaNi kIDa kamala-muhi / jiha jaNaNi-jaNaNu Na vi muNai suhi // ghattA-tiha vilasiya-bammIseM Niya keNa vi khayarIseM / puNu Niva-pariNi bhAeM vaNi dhajhiya su-vijoeM // 3 // Niya-baMdhu-vioya-visaNNa-mai / tahiM diTTI vAheM haMsagai / dhaNayatte vasahayAta vaNihi / te dipaNI vaNicUDAmaNihi // thaNiNA Niya-maMdiriNihiya sai / rUveNa NAI paccakna raha / paDicakkha-guNehi vimasthii / citiu tahu piyai suhariyaha / / pahI kumAri jai ramai vru| to puNu mahu dukA hoi ghara // eyahi kerau sahu~ jovvaNiNa / NAsami vararUu kubhoyaNiNa / iya bhaNivi NiyaMbiNi rosavasa / ghallaMti bhIma-duvvayaNa-kasa // koDya-karahu sarAu bhari / / sahu~ kajieNa rasa-pariha rija / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 4. 16 ] hindI anuvAra upasarga aise viphala hue jaise kRpaNa puruSake ghara jAkara dInajana viphala hI vApasa ho jAte haiN| taba una sAtyakI-putra rudrane pArvatIse kahA-he praphulla-kamalamukhI girivara-putrI pArvatI, dekho isa vIrakI vIratA lezamAtra bhI calAyamAna nahIM hotI / bhalA kyA sumeraparvata kahI isakatA hai ? aisA kahakara ve donoM bhagavAnkI vandanA karake apane vRSabhapara ArUr3ha ho, rati-rasameM anurakta hote hue vahAMse cale gye| udhara cetakarAjAkI, latAke samAna komala bhujAoMvAlI kamalamukhI candanA nAmako putrI jaba apane nagarake nandanavana meM kor3A kara rahI thI, tabhI kAmavAsanAse prerita hokara eka vidyAdharane usakA cupacApa apaharaNa kara liyaa| isase usake mAtA-pitA tathA sakho-sAthiyoMko isakA koI patA na claa| vaha vidyAdhara use le to gayA kintu bocameM hI apanI gRhiNIke krodhakI AzaMkAse bhayabhIta hokara usane use vanameM hI chor3a diyA ||3|| kauzAmbomeM candanA kumArI dvArA bhagavAnkA varzana apane bandhu-vargase bichur3akara aura usa vanameM apaneko akelI pAkara candanAko bar3A duHkha huaa| usI samaya usa haMsagAminIko eka dhanadatta nAmaka vyAdhane dekha liyaa| usane use apane sAtha le jAkara usa nagarake zreSTha dhanI vRSabhadatta nAmaka vaNikko sauMpa diyaa| vaNikne usa satIko apane gharameM rakhA / kintu vaha apane saundarya se sAkSAt rati hI thii| ataeva usa vaNikako subhadrA nAmaka patnIne pratikUla bhAvanAoMse prerita hokara vicAra kiyA ki yadi merA pati isa kUmArIpara Asakta ho gayA to phira mere lie yaha ghara duSkara ho jAyegA / ataeva acchA hogA ki meM kutsita bhojana dvArA isake yauvanake sAtha-sAtha sundara rUpako bhI naSTa kara dUM / aisA vicArakara vaha strI roSake vazobhUta ho usapara bhISaNa durvacanarUpI kor3oMkA prahAra karane lgii| use vaha nitya hI eka kaTore bhara rasa-vihIna kodoMkA bhAta kAMjIke sAtha khAneko de detI thii|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vIrajiNivacarita [2. 4. 17sA Nicca deva tahi Naca-Navau / ettahi parameTi su-bhairabau / / guru-pAva-bhAva bhrvivsiyu| visahepipaNa hara-davilasiyana / sama-sattu-mitta-jIviya-ramaNu / aNNahi diNi bhavba-samuddharaNu / / piMDasthiu jANiya-jIva-gai / kosaMbI-pura-vari paisarai / / ghattA-Niyala-miruddha-payAi ceddhy-nniv-duhiyaai|| Avidhi saMmuhiyAi paNaveppiNu duhiyAi // 4 // 25 kohava-sitthai~ sarAvi kayaI / . sauvIra-vimIsaI hayamayaI // muNi-NAhu karayali ddhoiyii| teoga vi Niyadidii joiyaI / / jAyAI bhojju rasa-diSaNa-dihi / aTThAraha-vaNDa-payAra-vihi / / jiNa-dANa-pahAve durmii| Ayasa-DiyaI rohiya-kramaI / / sajjaNa-maNa-gayaNANaMdaNahi / parigaliyaI NiyalaI caMdaNahi // amarahiM mahuyara-muha-pelliya hai / kuMdaI maMdAraI ghalliyaI / / rayaNAI vnnyaa-knyburiyaaii| pasarata-kiraNa-vipphuriyAI / / hya duduhi sAhukkAra kAu / guNi-saMga kAsu Na jAla ju|| karaNahi guNohu viusehiM thutra | sahu~ baMdhavehi saMjoja huu / / bAraha-saMvacchara-tava-caraNu / kiu sammaiNA duvakraya-haraNu /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 2. 5. 20 ] hindI anuvAda isI bIca rudra ke dvArA kiye gaye usa atyanta bhayaMkara tathA bhISaNa pApabhAvase prerita hokara kiye gaye upasagako sahanakara ve parameSThI bhagavAn mahAvIra jo zatru-mitra tathA jIvana aura maraNa Adi dvandvoMmeM samatA-bhAva rakhate the, ve eka dina bhavyoMke uddhArakI bhAvanA rakhate hue tathA jIvoMkI vicitra gatiko samajhate hue AhArake nimitta kauzAmbIpurameM praviSTa hue| tabhI sAMkala se ba~dhe hue pairoMse yukta usa du.khI cetakarAja putrIne bhagavAnke sammukha Akara unheM praNAma kiyA // 4 // candanA dvArA bhagavAnako AhAra-dAna candanAne apane kodoka bhAtako chA~chase mizrita kara aura kaToremeM rakhakara munirAjakI hathelI meM arpita kara diyaa| bhagavAnne jaba use apanI dRSTise dekhA to vaha aThAraha prakArake svAdiSTa aura nAnA rasoMse yukta bhojana bana gyaa| candanAke bhagavAnako diye usa AhAra-dAnake prabhAvase usakI gatimeM bAdhA DAlanevAlI ve lohekI banI sAMkale TUTakara gira gayauM jirAse sajjanoMke antaHkaraNa aura netroMko bahA Ananda haA / devoMne bhramaroMke mukhase prerita jhaMkArayukta mandAra puSpoMkI varSA ko / unhoMne nAnA varNose vicitra tathA .apanI phailatI huI kiraNoMse sphurAyamAna ratnoMkI bhI vRSTi kI, dundubhi bhI bajAyI aura sAdhu-sAdhukA uccAraNa bhI kiyaa| bhalA guNIjanoMke saMsargase kise ullAsa nahIM hogA? vidvAnoMne usa kanyAke guNoMkI stuti kii| usakA apane mAtApitA Adi bAndhavoMke sAtha saMyoga bhI ho gayA / sanmati bhagavAnne duSkarmoMkA hanana karate hue bAraha varSa taka tapazcaraNa kiyA / apanI usa candanA nAmaka bahanake ahiMsA aura
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIiiNavacarita [2. 5. 21- / posaMtu ahiMsa khaMti sasahi / bhayavaMtu saMtu viharaMtu mAhi // gaDa jimyi-gAmA ai-NiyADa / suviuli rijukUlA-Naihi taDi // pattA- mora-kIra-sArasa-sari sujANammi maNohari / / sAla-mUli risi-rANau rayaNa-silahi AsINau / / 5 / / 25 chaTTeNubavAseM hydurieN| paripAliya-teraha-viha-carieM / vaisAha-mAsi siya-sami diNi | avaraNDaha jAyada hima-kiraNi / / htthuttr-mjh-smaasiyi| paTu baDivaNNA kevala-siyai / / ghaNaghaNaI ghAikammaI iya hai / / khuhiyAI jhatti tiNi vi jayaI / / ghaMTA-rava hari-rava paDaha-raca' / AyA asaMkha sura saMkha-rava / / vaMdiyau tehiM vIrAhivAi suttAmau caraNa-jayalu nnvii|| kiu samavasaraNu gaya-sara-saraNa : uvaTTha tihuvrnn-jnn-srnnu|| AheDaleNa papphulla-muhu / seNiya hArDa ANi diya-pamuhuH / / mahu saMsayeNa saMbhiSaNa mii| jiNu pucchiA jIvahu taNiya gai / / gAheM mahu saMsau NAsiyau / / maI appaDa dikkhAi bhuusiyaa|| maI samau samaNa-bhASahu gyii| pAvaiyaI diyaha paMcasayaha / / ghattA-patte mAse sAraNi bahule pAtivae diNi / / uppaNNau na ju-buddhiSTa mahu sapta vi risi-riddhi |6||
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 6. 26 } hindI anuvAda kSamA-bhAvoMkA poSaNa karate hue tathA pRthvIpara bihAra karate hue ve bhagavAn RSirAja jRmbhikA nAmaka grAmake ati vikRta RjukulA nadIke vizAla taTavartI manohara udyAnameM jahA~ mayUra, zuka aura sArasa krIr3A kara rahe the vahA~ mAlavRkSake mUloM par3I huI ratnazikAra liAsamAna dura / / 5 / / bhagavAnko kevalajJAnako utpatti pApakA haraNa karanevAle paSTopavAsa karate hue tathA teraha prakArake cAritrakA pAlana karate hue bhagavAna apanI tapasyAmeM lIna rahane lge| phira vaizAkhamAsake zuklapakSako dazamI tithiko aparAhRmeM jaba candra hasta aura uttarA phAlguni nakSatrake madhyameM sthita thA taba bhagavAnko kevalajJAnarUpI lakSmIko prApti huI / unake saghana ghAtikarma vinaSTa ho gaye / usa samaya tInoM lokoMmeM jAgRti utpanna huI / ghaNTA, paTaha tathA zaMkhoMkI dhvani evaM siMhanAda karate hue asaMkhya deva A upasthita hue| unhoMne mahAvIra bhagabAnkI bandanA kii| indrane bhI unake caraNa-yugalameM namana kiyA / phira unhoMne samavazaraNakI racanA kI jisake mAdhyameM kAmako dUra karanevAle evaM bhuvanake logoMko AzrayabhUta bhagavAn virAjamAna hue| gautama gaNadhara rAjA zreNikase kahate haiM ki he zreNika, usa samaya indra prasaptamukha hokara mujha dvija-pramukhako yahA~ le AyA / usa samaya merI mati saMzayase bhrAnta thI, ataeva maiMne jinendrase jIvakI gatike viSayameM prazna kiyaa| bhagavAnne mere saMzayako dUra kara diyA, taba maiMne apaneApako muni-dIkSAse vibhUpita kiyaa| mere sAtha anya pA~ca sau dvija bhI pravrajyA lekara zramaNa bana gye| tatpazcAt zrAvaNamAsake kRSNapakSako pratipadAkA dina Anepara mujhe cAroM prakAravI buddhi tathA sAtoM RSi-RddhiyAM bhI utpanna ho gayoM // 6 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ paurAjigirida mahato mahANANavato sbhuuii| gaNI vAubhUI puNo aggibhUI / / sudhammo muNido kulaayaas-cNdo| aNido NivaMdo carite amaMdo / / isI mori muMDI suo ctt-gaavo| smuppnnnn-viirNghi-raaiiv-bhaavo|| sayA sohamANo taveNaM khgaamo| pavitto sacitteza mitteya NAmo !! sayAkaMpaNo Niccalako pahAso / vimukaMga-rAo rii-nnaah-nnaaso|| ime evamAI gaNesA muNillA ! jiNidassa jAyA asallA mahallA / / sa-puSvaMgadhArINa mukkAvaINaM / pasiddhAi~ guttI-sayAI jaINaM / / dahekkUNayAiM tarhi sikkhumaann| samummillasavAvahI-caklayANaM / / ghasA-moheM loheM cattara tihi sahi saMjuttau / ekku saddasu saMbhUyau khama-dama-bhUsiya rUvAu |7|| paMceva ca uttha-gaNa-dharahaM / satteva sukethali-jai-baraI // cattAri sabaI vAI-barahuM / diya-sugaya-kavila-hara-Naya harahaM // chattIsa sahAsaI sNjiihiN| bhaNu eka lakgnu maMdirajaIhi // bakhAI timiNa jAhi sAvaihiM / sura-devahiM mukka-saMkha-gaihiM / / saMkhejaehiM tiriehiM shuN| parameTTi dera sokkhAi mahu~ /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 8. 10 / hindI anuvAda bhagavAna ke indrabhUti gautama Adi ekAdaza gaNadhara mahAjJAnavAn evaM vibhUtiyukta indrabhUti gautama mahAvIra bhagavAnke zreSTha gaNadhara hue| dUsare vAyubhUti, tIsare agniti, cauthe sUdharma munIndra jo apane kularUpI AkAzake candramA the, aniMdya, nara-vandya tathA cAritrameM amaMda the / pAcavaM RSi mArya, chaThe muNDa ( bhAgya ), sAtave suta (putra.) jo indriyoMkI AsattiAse rahita tathA vIrabhagavAnke caraNakamaloMke bhakta the / AThaveM maitreya jo mahAnagase zobhAyamAna, indriyajit va zukladhyAnI tathA cittase pavitra the / navameM akampana jo sadaiva tapasyAmeM akampa rahate the| dasa acala aura gyArahaveM prabhAsa jo dehake anurAgase rahita tathA kAmadeva ke vinAzaka the| jinendra bhagavAnke ye gyAraha gaNadhara mani hue jo zalya-rahita aura mahAna the| inake atirikta bhagavAnake tIna sau ziSya aise the, jo samasta puNe evaM aMgoM ke jJAtA the, suprasiddha the evaM avatoMke tyAgI arthAt mahAnatI the| bhagavAnke nau sau ziSya aise the jinake sarvAvadhi jJAnarUpI cakSu khula gaye the arthAt jo sabidhi-jJAna-dhArI the| bhagavAnke saMghameM eka hajAra tIna sau se muni bhI the jo moha aura lobhake tyAgI tathA kSamA aura dama Adi guNoMse bhUSita the // 7 // bhagavAnkA munisaMghasahita vipulAcala parvatapara Agamana bhagavAnke saMghameM pA~ca caturtha-jJAna-dhArI arthAt manaHparyayajJAnI tathA sAta kevalajJAnI muni bhI the| unake cAra sI aise zreSTha vAdI muni the jo dvija, sugata (buddha), kapila aura hara ( zitra ) inake siddhAntoMkA khaNDana karanemeM samartha the| ina muniyoMke atirikta saMghameM chattIsa sahasra saMyaminI arthAt aNikAeM, eka lAkha gRhastha thAvaka tathA tIna lAla zrAvikAe~ thiiN| deva aura deviyoMkI to saMkhyA asaMkhya thii| una parameSThI devake sAtha saMkhyeya tiryaMca bhI the jo unake sAtha rahane meM sukhakA anubhava karate the|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ boraniNivacarija [2, 8.11jANA-vihoya-jiya-suraI / vihareppiNu veDa gaampurii| sammatta dhoya-micchA-malaI / saMbohivi bhv-jiiv-kulii|| viharaMtu vasucha vidvattharaha / viulahari pAu bhunamanaH / / AvepipaNu 'duha-NiNNAsa-yarU / seNiya paI vaMdiu titthayarU || pucchiyau purANu mahaMtu pii| bhAsiyau asesu vi tujjhu maI / / ghattA-NisuNivi gottamamAsiyaM bharahANaMda-vihUsiyaM / / saMbuddhA visahara-NarAM puSphayaMta-joIsaroM // 8il hya vIrajiNivacarie kevalaNANuSpattivapaNaNo NAma vidiyo sandhI // 2 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.8. 22 ] hinvI anuvAda isa vizAla caturvidha saMghasahita evaM nAnA vibhUtiyoM dvArA devoMko bhI anurAga utpanna karate hue bhagavAnne aneka grAmoM evaM nagaroMmeM bihAra kiyA tathA bhavya jIvoMke bizAla samudAyoMkA sambodhana karake samyakadamarUpI jalase unake mithyAtvarUpI malako dho ddaalaa| ve tribhUvananAtha vasudhApara bihAra karate hue tathA kAma-vyasanako dUra karate hue rAjagRhake samIpa vipulAcala parvatapara phuNce| gautama svAmI rAjA zreNikase kahate haiM ki he zreNika, tUne vipulAcalapara Akara una duHkhavinAzaka tIrthakara bhagavAn mahAbIrakI vandanA kI / tUne mahApurANa sambandhI prazna bhI kiye jinake uttarameM maiMne tujhe samasta purANa kaha sunaayaa| gautama gaNadharake usa bhASaNako sunakara samasta bhAratadeza Anandase vibhUSita ho gayA tathA puSpadanta kavi kahate haiM, nAga manuSya tathA yogezvara sabhIkA saMbodhana ho gayA // 8 // iti vIrajinendra caritameM kevalajJAnotpatti viSayaka dvitIya sandhi samAsa / saghi 2 / / ( mahApurANu sandhi 97 se saMkalita )
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 3 vIra-jiNida-NivvANa-patti aMta-titthaNAhu vi mahi viharivi / jaNa duriyAi~ dulaMghaI paharivi / / pAvA-puravaru pattA maNahari / Nava-taru-pallavi vaNi bahu-saravari / / saMThina pavimala rynn-silaayli| rAyahaMsu NAvai paMkaya dli|| dogiNa diyaha pavihAru mueppiNu / sukka-jhANu tiujau jhAepiNu // dhattA--Nibattii kattiha tama-kasaNi patra ca uddasi vAsari / thii sasahari dui~hari sAivai panichama-raNihi avasari ||1|| kaya-tijoya-sugiroha aNihau / kiriyA-chipAi jhANi parihiu / / NiyAghAi-cakku adeha u / vasu-sama-guNa-sarIjha NipaNehau / / risi-sahaseNa samara raya-chidaNu / siddhAu jiNu siMdvatthaDu NaMdaNu / / tiyasa-vilAsiNiNanica'u tAlahiM / amariMdahi va kuvalaya-mAlahiM / / Ninvui cIri galiya-maya-rAyau / iMdabhUi gaNi kevali jAyau / / so viulairihi gau NivAhu / kamma-vimukkau sAsaya-ThANahu / /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 3 vIra jinendrakI nirvANa-prApti 1 bhagavAnkAme bihArapura Agamana ve antima tIrthaMkara bhagavAn mahAbIra bipulAcalase calakara pRthvIpara bihAra karate hue evaM janatAke durlakSya duSkarmIkA apaharaNa karate hue pAvApura nAmaka uttama nagarameM pahu~ce / usa nagarake samIpa eka manohara vana thA, jahA~ vRkSa naye pallavoM se AcchAdita the aura aneka sarobara the| usa vana meM bhagavAn eka vizuddha ratnazilA para virAjamAna hue, jaise mAno eka rAjahaMsa kamala - patrapara AsIna ho / vahA~se unhoMne do dina taka koI vihAra nahIM kiyA aura ve tRtIya zukladhyAna meM magna rahe / phira kArtika mAsa kRSNapakSako caturdazIke dina rAtrike antima bhAga meM jaba candra sukhadAyI svAti nakSatra meM sthita thA, taba unheM nirvANakI prApti ho gayI ||1|| 2 bhagavAn kA nirmANa tathA unakI ziSya-paramparA bhagavAn ne apane mana, vacana aura kAya ina tInoM yogoMkA bhale prakAra nirodha karake chinna-kriyA-nivRtti nAmaka dhyAna dhAraNa kiyaa| unhoMne cAroM adhAti karmIkA nAza kara ddaalaa| aura isa prakAra ye siddhArthaM rAjAke putra jinendra mahAnU jina, rAga-dveSarahita hokara tathA samasta pApa rUpI rajako dUra karake, zarIra rahita hote hue, samyaktva Adi aSTaguNoMse yukta siddha ho gaye / unake sAtha anya eka sahasra muni bhI siddhatvako prApta hue| usa samaya naye kamala-puSpokI mAlAoMko dhAraNa kiye hue surendroMne tAla de dekara, devalokakI apsarAoMkA nRtya karAyA / vIra bhagavAn ke nirvANa prApta karanepara mada aura rAgako vinamra kara indrabhUti gaNadhara ne kevalajJAna prApta kiyaa| ve apane karmoMsa mukta hokara,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 20 25 40 10 vIrajiNi vari tahiM vAsari utpAda kevalu | suNihi suSamma pakkhAliya-malu // taNNavvANai jaMbUdAru / paMca divva NANu haya-kAmahu // maMdi su-dimitta avaru vi munni| govadbhaNu catdhu jalahara-jhuNi // e pacchai samattha suya-pAsya / girasiyA - micchAyama rui NIraya // puNu vi visahaja pohila khattiva / jau gAu vi siddhatthu iyati // dise vijaya buddhillau / gaMgu dhammase viNIsallaDa || puNu vAkkhatta puNu jasavAla 1 paMDa NAma ghusegu guNAlaca // [ 3.2.13 ghattA -- aNukaMsau appana jiNici thiu puNu suhaddu jaga-suharu 11 jasabhadu akhudu amaMda-maMda NArNe NAvara gaNaharu ||2|| 3 maddavAhu loku bhaDArau | AyAraMga dhAri jaga-sArau // yahi savyu satdhumaNi mANiu / sesa ekku desu pariyANi // puvvayAli sui NisuNiya bharaheM / rAeM riGa bahu-dAghiya viraheM || eva rAya-parivADi NisuNiu / dhammu mahAmuni jAhahiM pisuNiu // seNiya-rAu dhamma-soyAra hU~ / pachillau vajjiya-bhaya-bhArahU~ || jiNaseNeNa vIraseNeNa vi // jiNa sAsaNu sevitra maya-giri-pavi || tA vipaccha bahu-rasa-gaDiyai / bhara kArAtri paddhaDiya || 1
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 3.14 ] hindI anuvAda vipulagiri parvatapara nirvANarUpI zAzvata sthAnako prApta ho gye| usI dina sudharma muniko pAyamalakA prakSAlana karanevAlA kaMvalajJAna utpanna huaa| sudharma munikA nirvANa honepara kAmako jItanevAle jambU nAmaka gaNadharako vahIM paMcama divyajJAna arthAt kevalajJAna utpanna huaa| ukta tIna pradhAna kevalajJAnI gaNadharoMke pazcAt kramazaH nandi, nandimitra apara ( aparAjita ), aura cauthe govardhana tathA pAMcaveM bhadrabAhu, pe medhake samAna gambhIra dhvani karanevAle samasta zrutajJAnake pAragAmI arthAt zrutakevalI hue jinhoMne mithyAtvarUpI malako dUra kara zuddha bItarAga bhAva prApta kiyaa| unake pazcAt ( gyAraha aMgoM tathA dazapUrvoke jJAtA kramazaH nimnalikhita ekAdaza muni hue) vizAstra, proSThila, kSatriya, jaya, nAgasena, siddhArtha, dhRtisena, vijaya, buddhila, gaMga aura niHzalya dharmasena / inake pazcAt nakSatra, yazapAla, pANDu, dhruvasena aura kaMsa, ye pautra gyAraha aMgadhArI hue / kaMsake pazcAt subhadra va yazobhadra muni hue jo AtmajayI, janasukhakArI, mahAn tInabuddhi tathA gaNadharake samAna jJAnI the||2|| 3 prastuta granthako pUrva paramparA yazobhadrake pazcAt bhadrabAhu tathA lohAcArya bhaTTAraka hue| ye ( cAroM AcArya ) jagatke sArabhUta AcArAMgake dhArI the| inhoMne AcArAMga zAstrakA pUrNajJAna apane manameM dhAraNa kiyA thA, tathA zeSa AgamoMkA unheM kevala ekadeza arthAt saMkSipta. jJAna thaa| pUrva kAlameM jisa zrutajJAnako zatruoMkI vadhuoMko vaidhavya dikhalAnebAle ( zatru-vijayI ) rAjA bharatane sunA thA, vahI rAjaparipATIse nirantara sunA jAtA rahA aura 'usI dharmako mahA muninAthoMne prakaTa kiyaa| una saMsArake bhayarUpI bhArako dUra karanevAle dharmazrotAoMmeM sabase pichale rAjA zreNika hue| AcArya vIrasena aura jinasenane bhI usa jaina zAsanakI sevA kI jo madarUpI parvatakA vajrake samAna vinAzaka hai| unake pazcAt use nAnA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vauramiNivacariu [3. 3, 15paDhivi suNivi AyaNNivi Nimmali / / payaDiu mAmaieM iya mahiyali 11 kamma-klaya-kAraNu gaNi-dihau / evaM mahApurANu bhai sihara // etthu jiNida-maggi UNAhiTa / yuri-vihIna sAhina !! taM mahu khamahu tiloyahu sArI / aruhuggaya suyaevi bhaDArI / / calaSIsa vi mahu kaTusa-khayaMkara | deMtu samAhi bohi titthaMkara // ghantA-duhu chiMda ja Nadau muyaNayali Niruvamu kaNNa-rasAyaNu // AyapaNau maNNau tAma jaNu jAma caMdu tArAyaNu // 3|| 25 darisala meha-jAlu vsujhaarhi| mahi piccara bahu-dhaNA-payArahi / / gaMdau sAsaNu vIra-jiNesahu / seNiu Niggau garaya-NivAsaha // laggaDa pahavaNAraMbhahu suravai / dau paya suha gaMda Naravai / / jaivau desu muhika viyaMbha3 1 jaNu-micchattu ducitta NisuMbhau / / paDivaSNiya paripAlaNa-sUrahu / hou saMti bharahahu vara-vIrahu // hoja saMti bahu-guNa-gaNavaMtaha~ / saMsaha dayavaMsahaM bhayavaMtahU~ / / hou saMti saMtahu daMgaiyahu / hou saMti suyaNahu saMtaiyahu / / jiyA-paya-paNamaNa-viyaliya-ganvara / hou saMti Nosesaha bhavvAh / / ghattA--iya divvahu kamvahu taNau phalu lahu jiNaNAhu paracchaDa / / siri-bharahahu asAhu jahi gamaNu puraphayaMtu tahi gacchau // 4 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.4.18 ] hindI anuvAda rasoMse jaTita paddhaDiyA chandameM mahAmantri bharatane likhavAyA / use par3hakara, sunakara va kAnoMmeM dekara mAmaiyA dvArA vahI nirmala mahItala para prakaTa kiyA gayA / gaNadharoM dvArA upadiSTa yaha purANa karmakSayakA kAraNa hai| isI dRSTi se maiMne isa mahApurANako sRSTi kI hai / isa jinendra mArgake kathanameM mujha buddhihIna dvArA jo kucha kama yA adhika kahA gayA ho use trailokyako sArabhUta arahaMta bhagavAna dvArA prAdurbhUta pUjya dhrutadevI kSamA .. kareM ! ne naubIsoM tIrthakara, jo mAtra pAgoMkAkSA karanevAle haiM, mujhe samAdhi aura bodhi pradAna kreN| yaha anupama karNa-rasoyanarUpa racanA bhuvanatala para duHkhoM kA nAza kare aura Ananda utpanna kare, tathA loga use taba taka zravaNa aura manana kareM jabataka AkAzameM candra aura tArAgaNa vidyamAna haiM / / 3 // kavikI loka-kalyANa bhAvanA megha-samUha yathAsamaya saMpattidhArAose varSA kareM / pRthvI pracura dhana-dhAnyase bharI rhe| vIra jinendrakA zAsana jIvoMko AnandadAyI ho| rAjA zreNika apane naraka-nivAsase bAhara nikale aura AgAmI tIrthakarake rUpameM devendra unakI abhiSeka-vidhimeM laga jaaveN| samasta prajA sukhase Ananda kare aura zAsakagaNa bhI prasanna raheM / dezabharameM Ananda ho aura subhikSa phailA rahe / loga apane mithyAtva aura duzcintanakA vinAza kareM / apanI pratijJAke paripAlanameM zuravIra zreSTha subhaTa bharatako zAnti prApta ho| nAnA guNa-samUhoMke dhArI dayAvAn santa aura maniyoMko bhI zAnti prApta ho| majjana, daMgayyA aura sUjana saMtaiyAko bhI zAnti mile| zeSa una samasta bhavyoMko bhI zAnti mile jinakA garva va abhimAna jinendra bhagavAnke caraNoMmeM praNAma karanese dUra ho gayA hai| isa divya kAvyako racanAkA phala jinendra bhagavAn mujhe zIghra pradAna kareM tathA mujha puSpadanta kavikA gamana bhI vahIM ho jahA~ zrI bharata aura bhagavAn arahaMta gaye haiM // 4 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vIrajiNivadharita [3. 5.1 siddhi-SilAsiNi-maNahara-dUeM / muddhaapvii-tnnu-sNbhuueN| NiddhaNa-sadhaNa-loya-samacitte / saba-jIva-NikAraNa-mitte / / sh-slil-privddhiy-soteN| kesava-putte kAsava-goneM / viml-sraasi-jnniy-vilaaseN| suSNa-bhaSaNa-devalaya-NivAseM / / kalimala-pabala-paDala-paricatte / ghireNa gipputt-klte|| i-vAvI-talAya kaya hANeM / jara-cAvara-vakAla-parihANe / / dhIre dhuulii-dhuusriygeN| dUrayarujhiya dujnn-sNge| mahi-sayaNayale kara-paMguraNeM / maggiya-paMDiya-paDiya-maraNe / / maNNakheDa-puravari NivasaMte / maNi arahaMta-dhammu jhaayte|| maraha-maNNaNijja pAya-NilaeM / kanva-pabaMdha-jaNiya-jaNa-pulae / / puSphayaMta-kaiNA cuya-pake / jaha ahimANamera-NAmaMke / / kayau kancu bhatti paramatthe / jiNa-paya-paMkaya-maliya-ittheM / / kohaNa-saMvacchari AsADhai / dahamai diyahi caMda-saha-paDhai / ghattA-Niha girahahu marahahu bahuguNahu kaikulatilaeM bhaNiyau / / supahANu purANu tisahihiM mi parisaha cariu samANiyau // 5 // iya vIrajiNidacarie jimbANagamaNo NAma tahalo sandhI // 3 // ( mahApurANa sandhi 172 se saMkalita )
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 5. 28] hindI anuvAda kavi-paricaya isa purANakI racanA kazyapagotrIya kezava bhaTTa tathA mugdhA devIke putra puSpadanta dvArA kI gayI hai| ve siddhirUpI vilAsinIke manohara dUta haiN| unakI cittavRtti nirdhana aura dhanI logoM ke prati samAna rahatI hai| be samasta jIvoM ke niSkAraNa mitra haiN| unake kAna zabdarUpI jalase bhare hue haiN| ve svaccha nirmala sarasvatIkA Azraya lekara prasanna rahate haiM / ve zunya graha yA devAlayako apanA nivAsa banA lete haiN| ve kalikAlakI malinatAke prabala paTalase rahita haiN| unakA na koI apanA nijI ghara hai aura na koI putra va strI hai| ve kahIM bhI kisI nadI, kue yA tAlAbameM snAna kara lete haiM aura kaise bhI jIrNavastra yA balkalako pahana lete haiN| ve dhUlise dhUsarita aMga bhI raha lete haiN| ve dhairyavAna haiM aura durjanoMke / saMgakA durase hI parityAga karate haiN| ve bhUmitalako hI apanI dauyA banA lete haiM aura apane hI hAthakA takiyA lagA. lete haiN| ve paNDita-paNDitamaraNa arthAta zreSTha muniyoM jaise samAdhimaraNako yAcanA karate haiN| unhoMne isa uttama mAnyakheTa nagarameM nivAsa kiyA va manameM arahanta dharmakA dhyAna rkhaa| ve bharata mantrI dvArA sammAnita hue| ve naya-nidhAna apane kAvya-prabandhakI racanA dvArA logoMko romAMcita kara dete the| apane manomAlinyako durakara, bhakti sahita paramArthakI bhAvanAse jinendrake caraNakamaloMmeM hAtha jor3akara praNAmakara jagatmeM abhimAna-meru nAma se vikhyAta unhIM puSpadanta kavine isa kAvyakI racanA kI ora use krodhanasaMvatsarake ASAr3ha mAsake zuklapakSako dazamI tidhiko pUrNa kiyaa| isa prakAra niHzeSa pApoMse rahita bahuguNI bharatake nimitta uktakavikulatilaka puSpadanta dvArA varNita yaha vesaTha-zalAkA-puruSa-carita rUpI supradhAna purANa samApta huA ||5|| iti pIra-jinenna-vastimeM nirvANaprApti viSayaka tRtIya saMdhi samAsa // 3 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 4 jambUsAmi-pavajA pAhiDiSi maMDivi sayala mahi dhammeM risi paramesA / samiti hi viulAnidhi Ayala kAle vIra-jiNesaha ||dhruvk|| seNiu gau puNu vaMdaNa-tti / samavasaraNu joyaMtara bhattii / puNu magahADi bhAveM ghosi| deva carama kevali ko hosaha // bhAraha-varisi gaNesaru bhaasii| ehu su vijjumAli suru dIsai // bhUsiu accharAhiM gunnvNbhi| vijjuveya-vijjuliyA kaMtahiM / / pika: sAli-chettu jalio sihi / maya-matta kariMdu bahu-maya-Nihi / / deva-diNNa-jaMbUhala-dAyai / iya siviNaya-daMsaNi saMjAya // asahayAsa-baNiyahu ghaNa-thaNiyahi / suravaru jiNadAsihi sehiNiyahi / / sattama-divasi gabhi thaaesi| jaMbU surahu pujja pAvesai / / . jaMbusAmi NAma ihu hosaha / takkAlai Nindui jAesai / / vaDhamANu pAvApura-sara-vaNi / Niddha-NIla-Naya-varaMgula-taNi ||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 4 jambUsvAmikI pravrajyA rAjA zreNika dvArA antima kevalI viSayaka prazna va gautama gaNadharakA uttara bhagavAn mahAvIra vicaraNa karate hue tathA apane dharmopadezase samasta jagatko alaMkRta karate hue yathA samaya sundara vipulAcala parvatapara Akara virAjamAna hue / taba magadhake rAjA zreNika bhaktipUrvaka unakI vandanAke lie gayA aura bhagavAnke samosaraNake darzana kiye| phira magadha narezane dharmabhAvase prazna kiyA he deva, isa bhAratavarSameM antima kevalajJAnI kauna hogA? isapara gautama gaNadhara bole-he rAjan, yaha jo tuma apane sammukha vidyutke samAna kAntivAn aura guNavatI apsarAoM sahita vidyunmAlI devako dekha rahe ho, vahI Ajase sAtaveM divasa bharahadAsa seThako usa jinadAsI seThAnIke garbhameM utpanna hogA jaba vaha pake hue zAlikSetra, jalatI huI agni, madonmatta tathA bahunase madase AcchAdita hAthI aura deva dvArA diye hue jambUphalake upahArako apane svapnameM dekhegI, taba usa svapnake phalasvarUpa unakA putra jambU deva dvArA pUjA prApta karegA, aura isa pRthvIpara usakA nAma jambUsvAmI hogA aura vaha usI janmameM nirvANa prApta kregaa| usI samaya snigdha nIlavarNa caurAnabe aMgula U~ce zarIrake dhArI bhaga- . vAn vardhamAna pAvApurake sarovara yukta vanameM aise nirvANako prApta hoMge, jo
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 20 25 25 5 48 dhIrajaniri tayahu~ jAesai mitrANahu / acalahu kevala-gANa-pahANahu || pattA - iu~ kevalu addaNimmalu pAviSi samaya suhammeM || eka ji puru vosiya suru Avesami haya-kamme ||1|| 2 suNi seNiya kUNiu tuha NaMdaNu / bosama suraNAdaNu // jaMbUsAmivi tahiM Avesai / ree - dikkha bhanti magesaha // sayahiM so pijjesaha maDi | yi puri satta-bhUmi-dhiya-maMDai || taha pAraMbhavva / te viniya-maNi abadderivva // sAyaradatta-taNaya pomAvai / avara sulakkhaNa sura-gaya-vara gai || posiriti kaNayasiri suMdari / viyasiriti avara vara ghaNasiri || bhavaNa-majjhimANika-paIvaha / racaNa-cuNNa raMgAvali bhAva || ehiM sahu~ taha~ acchA maNaharu / uSNaviyaya va kaMkaNa karu / / baru bahuhu~ karayalu kari Dhoyai / jagaNitAsu pachaSNu paloyai || tahi abasara suramma-desaMtari / bijjarAya suDa poyaNapuravari // vijjuhu NAmeM suhaDammaNi / kuddha so ari-giri-sodAmaNi || keNa vi kAraNeNa NaM diggau / Niya puru mellivi sahasA nibhAu || [ 4.1.25 aNu kavADa ugdhAdaNu / sikSi loya-buddhi- NiddhASNu ||
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 2. 16 ] hindI anuvAda 49 acala hai aura kevalajJAnapradhAna hai| usa samaya maiM arthAt gautama gaNadhara ati nirmala kevalajJAna prApta karU~gA aura karmaghAtI gaNadhara sudharma sahita isI devoMko santuSTa karanevAle rAjagRha nagara meM AU~gA // 1 // 2 svAmI vivAha va gahameM cora praveza P gautama gaNadhara kahate haiM ki hai zreNika, tumhAre putra kuNika ko maiM saMbodhita karU~gA aura vaha zrutajJAna pAkara Anandita hogA / usI samaya jambUsvAmI bhI vahA~ AvegA aura vaha bhaktipUrvaka arahantadIkSA mA~gegA 1 kintu usake bandhujana use balapUrvaka rokeMge aura vaha apane nagara meM sapta bhUmiprAsAda arthAt satakhaNDe mahalameM rahane lgegaa| phira usake bivAhakI taiyArI kI jaaygii| kintu vaha apane manameM usakI avahelanA karegA tathApi sAgaradatta seThakI putrI padmAvatI, devagajagAminI sulakSaNA, padmazrI, sundarI kanakazrI, vinayazrI, dhanazrI bhavana ke madhya mANikya pradIpake samAna mANikyavatI aura ratnoMke cUrNase nirmita raMgAvalIke samAna sundarI raMgAvali, inake sAtha vaha varake rUpameM naye kaMkana bAMdhe apanA hAtha uThAkara una vadhuoMkA pANigrahaNa kregaa| usI rAtri jaba usakI mAtA cupacApa dekha rahI thI, tabhI unake gharameM eka corane praveza kiyaa| yaha cora yathArthaMtaH usI samaya suramyadezako rAjadhAnI podanapurake vidyutya nAmaka rAjAkA putra thaa| usakA nAma vidyuccara thA aura vaha subhaToMkA agraNI thaa| vaha zatrurUpI parvatoM ke lie bajrasamAna diggaja kisI kAraNase kruddha ho gayA aura akasmAt apanA nagara chor3akara calA gyaa| usane adRzya hone, kapATa kholane tathA logoMkI buddhiko vinaSTa karanekI vidyA 7
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaurajiNidacarita [4.2.17vija corU NiyANAu kahepiNu / paMcasayAi~ sahAyahaM leppiNu // ghattA-- balavaMtahi maMtahi tatahi gAvitra Dhukkau takAra // aMdhArai ghorai pasariyai rayaNihi dUsiya-bhavasvarU // 2 / / mANaveNa u keNa vi diTura / aruhadAsa-vaNi-bhavaNi paiTThau / diTTI teNa tetthu pasariya-jasa / jiNavaradAsi Naha-NiddAlasa / / pucchiya kusumAle ki ceyasi / bhagu bhaNu mAiri kiM NA sovasi // tAI pabolli u mahu suDa sukha-maNu / parai bappa paisarai tavovaNu putta- viotha-dukkhu taNu vaav| teNa Niha mahu ki pi viNAvai / / buddhimaMtu tuhu~ cui-viNNAyahi / ehu NivArahi suhaDovAhi // . paI hau~ vaMdhatru paramu ghiyappami / jaM maggahi ta daviNu samappami || taM NisuNivi Niruku gau tettahi / acchai sahu~ vahuyahiM varu jettahi // jaMpai bho kumAra Nau jujjai / jaNu paraloya-AheNa ji khijjdd'|| giyaDu mANai dUru ji pecchaha / pallar3a taNu-mupavi maha vaMchaha / / NivaDiu kakkari seli silAyaryAla / jiha so tiha tuhu~ marahima ziphali / / tavi kiM laggai mANahi kaNa | tA pabhaNai varu tuha~ vi ji sugaNatra / / jIvahu titti bho ra vijjd| iMdiya-sokkhaM tiTTaNa chijjai //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 3.26 1 hindI anuvAda sIkha lI evaM apanA nAma vidyuccora rakha liyaa| vahI apane pAMca sau sahAyakoMko lekara tathA balavAna mantra-tantroMkA garva rakhatA huA rAtrike ghora andhakArameM dUSita annamayI narakarake rUpameM jama gharameM pahu~cA / / 2 // corako jambUsvAmIkI mAtAse bAtacIta aura phira jambUsvAmIse vArtAlApa aruhRdAsa seThake bhavana meM praveza karanepara bhI use kisI bhI manuSyane nahIM dekha pAyA / usa corane vahA~ yazasvinI jinadAsI seThAnIko nidrA aura Alasya rahita jAgatI huI dekhA / taba corane usase pUchA ki he mAtA, tuma jAga kyoM rahI ho, sotI kyoM nhiiN| seThAnIne kahA-merA zuddhamana putra agale dina tapovanameM praveza kregaa| yahI putraviyoga kA duHkha mere zarIrako tapta kara rahA hai, aura isI lie he bAbU , mujhe tanika bhI nidrA nahIM aatii| tU buddhimAna hai ataeva he subhaTa, kinhIM buddhimAnoM dvArA jAne hue upAyoMse isako roka le 1 maiM tujhe apanA paramabandhu samajhatI haiN| ataeva yaha kAma kara denepara tU jitanA dhana mAMgegA maiM utanA hI duuNgii| seThAnIko vaha bAta sunakara vidyuccora usI sthAnapara gayA jahA~ apanI vadhaoMke sAtha vara baiThA thaa| vaha cora bolA-he kumAra, yaha tumheM ucita nahIM ki apane paralokake Agrahase tuma apane svajanoMko kheda utpanna kro| tuma nikaTa kI bAtako to dekhate nahIM, dUra kI vastu dekhate ho / jisa prakAra hAthIkA zAvaka nikaTavartI pallava aura tRNako chor3akara Upara lagI huI madhukI icchA karatA haA kaMkara-pattharoMse pUrNa zilAtalapara gira kara maraNako prApta hotA hai, usI prakAra tuma niSphala apanA maraNa mata karo / tapasyAmeM kyoM lagate ho? ina kanyAoMse prema kro| isapara varane kahA--tU buddhise zUnya hai| bhogase jIvakI tupti nahIM hotii| indriya-sukhose usakI tRSNA nahIM bujhAtI /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaurajizivacarita [4. 3. 27dhattA-tA ghoreM coreM bolliyau savareM viddhau kuMjara / / so bhillu sasallu dumAsiAya phaNiNA daTTau duddharu / / 3 / / teNa vi so ta mAriu visaharu / muu kari muu sabarullu dhaNuddharu / / tetthu samIhi vi mAsAhArau / tahi avasari Ayau koTThArau / / luddhara Niya-taNu-loheM rNji| cAva-siMthaNAU kira bhuMjai / / tuTTa-NibaMdhaNi muharuha moDii / tAlu vihiSNu sarAsaNa-koDii / / muu jaMbuu aitii bhggH| jiha tiha so paraloyahu bhaggau / / ma maru ma maru rai-suhu aNuhuMjahi / bhaNai taruNu takkara paDivajahi || sulaha I pecchivi vivihaI rynn|| gaDa paMdhiu daMkivi Niya-gayaNaI / / jiNavara-vayaNu jIu u bhAva / saMsaraMtu vivihAvai pAvaha / / koheM loheM moheM mujjhi| aTTa-payAre kammeM bjjhi|| kahai theNu ekkeya siyaaleN| mAsa-khaMDa chaDivi tihaaleN| taNu ghalliya upari parihanchahu / tIriNi-salilucchaliMgraha macchahu // Amisu gahiyau pvikhnni-nnaa| so kaDDhivi Niu salila-pavAheM / muja gomAu macchu jali acchiJca / tA laMpeksyu vareM Nimapichau / / caNiyaha paMthi ko vi suha suttau / rayANa-karaMDau tahu tahi hittaH / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 4. 28 hindI anuvAda 53 jambUsvAmIkI isa bAtapara usa ghora corane kahA- kisI eka zabarane apane bANase eka hAthIko bedhA / usa bANadhArI durdhara, duSTa bhillako vRkSa-vAsI sarpane isa liyA // 3 // jambUsvAmI aura vidyuccara corake bIca yuktiyoM aura vRSTAntoM dvArA bAda-vivAda isapara usane sIpako bhI mAra ddaalaa| isa prakAra vaha hAthI bhI marA, dhanurdhArI zabara bhI marA aura sarpa bhI / usI samaya eka zrRMgAla mAMsAhArakI icchAse vahA~ aayaa| usa lobhIne usa dhanuSakI pratyaMcA rUpa snAyuko khAnA prArambha kiyA aura vaha apane hI zarIra ke raktase prasanna hone lagA / dhanuSake choroMse bandhana TUTa jAneke kAraNa zRgAlake dA~ta mur3a gaye aura tAlu chida gyaa| isa prakAra apanI ati tRSNA ke kAraNa becArA zRgAla bhI mArA gayA / isI prakAra usakI dazA hotI hai jo paralokake pIche daur3atA hai / ataeva maro mata! bhoga-vilAsa ke sukhakA upabhoga kro| isapara yuvaka ne kahA- he cora, suna ! eka pathikane mArga meM nAnA ratnoM ko dekhaa| unako sulabha jAna vaha apane netroMko DhA~kakara isalie Age calA gayA ki inheM koI dUsarA na dekha pAye aura maiM lauTate hue inheM letA jAU~gA / kintu loTanepara use ve ratna nahIM mile| isI prakAra jinendrake vacanarUpI ratna jisa jIvako nahIM bhAte bahu saMsArameM bhramaNa karatA huA nAnA prakArakI vipattiyA~ pAtA hai / vaha krodha, lobha, aura mohase mUr3ha banakara AThoM prakArake karmabandhana meM par3atA hai| taba cora kahatA hai - eka zrRMgAla mAMsakA Tukar3A liye hue nadI pAra jA rahA thA | usane dekhA ki usa vegavatI nadIke pAnI meM eka matsya apane zarIrako U~cA kara uchala rahA hai| usakI tRSNAvaza zrRMgAlane apane mu~hake mAMsakhaNDako chor3akara matsyako pakar3anekA prayatna kiyA | matsya mu~hameM na AyA / kintu usake mukhase chUTe mAMsa khaNDako eka gRddha jhapaTakara le ur3A / zrRMgAla svayaM jalake pravAha meM bahakara mara gayA aura matsya jalameM jIvita baca gayA / isapara barane corakI punaH bhartsanA kI aura kahA - eka varNika mArga meM sukhase so gayA, aura vahIM usake ratnoMkI piTArIko koI curA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 10 15 20 25 54 yora jifvacarija vaNi tumhArisehiM aNNAmahiM / so kusI kahiMsiya pAhiM // [ 4.4.29 ghattA - duHpekkheM dukkheM pIDiyau vaNivai Avai pattau | jiNa-vaya rayaNeM vajjiyau jIu vi paraha gita ||4|| gaDa pAvidu ummagge / trisaya kasAya- bora-saMsarge // taM ANivi-para-vaNa-hAreM / uttara viSNu buddhi-vitthAre !! sAsuya kuddha sugrah haNAlai | maraNa - kAma DiTThI tara mUlai // NisuNi suvaNNadAru pAuhie / AharaNahu lohe maha-rahieM // maraNovAu sid dhavalacchihi / gaya-mayaNahi ghara-paMkaya lihi // mahala pAya diSNu galli pAsava | tagNibAi sukha dura durAsau // so mukha joivi NIsAsuhai / -gamagu paDivaNNava suhai || jiha so muDa - kaMkaNa-moheM / tiha tuhu~ ma maru mokkha -suha-loheM / / bhai kumAra dhutta lalizraMgala / ekkahiM yari asthi raha-raMga // taM jayaMti kA vi maNi- mehala | kaya maya mahavi visaMThula // ANi dhAi pacchimadAreM / tas ramitra suNiu parivAreM // rAeM jAu so hikkAviu | asura-pavaNi vivari ghallAviva / / kimi khajaMtu dukkhu pAveSpiNu / usI rayahu pANamupappiNu / /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 5. 26 ] hindI anuvAda le gyaa| usI vanameM tumhAre samAna ajJAnI prANi-hiMsakoMne usa vaNika ko kuzIla banA diyA aura vaha ApattimeM par3a kara ghora duHkhoMse pIr3ita huA / yahI dazA hotI hai usa jIvakI jo jina-vacana rUpI ratnoMse rahita hokara narakameM pahu~catA hai / / 4 / / dRSTAntoM dvArA vAda-vivAda ghAlU viSaya aura kaSAya rUpI coroMke saMsargase jIva unmArga-mAmI, pApI aura duSTa bana jAtA hai| jambUsvAmIkI yaha bAta sunakara usa parAye dhanakA apaharaNa karanevAle corane apane buddhi-vistArase isa prakAra uttara diyA-koI eka putravadhU apanI sAsase kruddha hokara vanameM gayI aura vahA~ vRkSake mUlameM AtmaghAtakI icchA karane lgii| isa avasthAmeM use suvarNadAru nAmaka eka mRdaMga bajAnevAlene dekhaa| isakI bAta sunakara usa murkhane usake AbhUSaNoMke lobhase usa gharakI kamala-lakSmI dhavalAkSI kAma-rahita jIvanase virakta huI mahilAko maranekA upAya batalAnekA prayatna kiyaa| usane apane mRdaMgapara paira rakhakara vRkSase laTakate hue pAzako apane galemeM DAlA kintu isI bIca vaha mRdaMga phisalakara gira gayA aura vaha duSTa durAzaya phA~sIse laTakakara mara gayA ! usako marA dekhakara usa putravadhUne uSNa niHzvAsa chor3ate hue ghara lauTa jAnA ucita smjhaa| jisa prakAra vaha mRdaMgabAdaka usa vadhUke dhana-kaMkana Adike mohase mr| base hI tU mokSasUkhake lobhase mata mr| kumArane uttara diyA-eka lalitAMga dhUrta krisI nagarameM rahatA thA aura rAga-raMgameM Asakta thA / isako dekhakara rAjAkI maNimekhalA-dhAriNI eka rAnI kAma-pIr3Ase vihvala ho utthii| usane apanI yAtrIke dvArA use pazcima dvArase bulavA liyA aura usake sAtha ramaNa kiyaa| yaha bAta parivArako jJAta ho gayI aura rAjAko usakI sUcanA mila gayI 1 taba rAnI ne umako chipAneke lie apane azuci malase pUrNa zauca-sthAnameM halavA diyaa| vahA~ kor3e use khAne lage aura vaha duHkha pAte hue prANa
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhorajiNidacariu [4.5.27jiha so tiha jaNu bhoyAsattau / / marai bApa NAri-yagaDa rattara / / dhattA-Niya-icchai pacchai bhIruyaha jIvahu veya-samaggau / / gAsaMtahu aMtahu bhava-haNi maccu-gAma kari laggau ||5|| NivaDiu jamma-kUda vihi-vihiyai / kula-tama-mUla-jAla-saMpihiyai / / laMbamANu paramAusu-vaillihi / paMciMdiya-mahu-biMdu-mulliAhi // kAle kasaNa-sipAhi vihipnnii| sA diyahuMdurehi~ vicchiNNI / / NivaDiu Naraya-bhIma-visahara-muhi / paMca-payAra-ghora-dAviya-duhi / / iya AyapiNavi taha AhAsiu / samvahi dhammi sa-hiyAu Nivesiu / / jaNaNiitakkaraNa vara-kaNNahi / maragaya-maNahara-kaMcaNa-yaNNahi / / tA aMbari uggamiu divAyaru / jaMbUdeu pararAiDa sAyaru / / kUNiraNa rAeM gayanAmihi / NikkhavaNAhiseu kiu sAmihi / / siviyahi rayaNa-kiraNa-vipphuriyahi / ArUDhAu yara-maMgala-bhariyahi // NANA-sura-taru-kusuma-pasatthai / viuli vijala-dharaNIhara-matthaI / / baMbhaNa-vaNiyahiM patthiva-puttahiM / putta-kalatta-moha-paricattahi / / vijjUcoreM samau sa-teyau / coraha~ paMca-saehi smyu|| nnicaaraahiy-viir-jinnidhu| pAsi sadhamma? dhammANaMdaGa /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 6. 26 ] hindI anuvAda chor3akara narakako gayA / jisa prakAra vaha dhUrta bhogAsakta honeke kAraNa isa vipattimeM par3A, vaise hI strIke premameM anurakta huA manuSya maraNako prApta hotA hai| eka bhIru manuSya bhavarUpI vanameM jA rahA thaa| usake pIche svecchAro mRtyu nAmaka vegavAn hAthI laga gyaa| usake bhayase vaha jIva bhAga khar3A huA ||511 janmakUpakA dRSTAnta va jambUsvAmI tathA vidyumcarako pravajyA bhAgate-bhAgate vaha eka vidhi-vihita janmarUpI kUpameM jA girA jo kUlarUpI vRkSakI jar3oMke jAlase Acchanna thaa| kupake madhyameM hI vaha utkRSTa AyurUpI ballIse laTaka gyaa| vahA~ use paMcendriya rUpI madhuke bindukA sukha prApta huA / kintu usa beliko kAla dvArA kRSNa aura zveta varNoMse vibhinna rAtri aura divasarUpI cUhoMne kATa ddaalaa| usa belike kaTanese vaha jIva narakarUpI bhayaMkara sarpake mukhameM jA par3A, jahAM use pA~ca prakArake ghora duHkhoMko bhoganA pdd'aa| kumArake isa dRSTAntako sunakara una sabhI zrotAoM, arthAt kumArakI mAtA, cora aura marakata-maNi tathA suvarNake samAna manohara-varNavAlI una zreSTha kanyAoMkI dharmameM zraddhA utpanna ho gyii| isI samaya AkAzameM sUryakA udaya ho gayA aura jambUsvAmI gharase nikala pdd'e| rAjA kuNikane gajagAmI jambasvAmIkA niSkramaNa-abhiSeka kiyaa| kumAra ratnoMkI kiraNoMse sphUrAyamAna tathA zreSTha maMgala dravyoMse bharI huI zivikA (pAlako ) meM ArUr3ha hue| ve tejasvI kumAra nAnA kalpavRkSoMke puSpoMse zobhAyamAna vipulAcala parvatake mastakapara pahuMcakara, apane putra aura striyoMke mohakA parityAga karanevAle brAhmaNa, vaNika tathA kSatriya putroM sahita evaM usa vidyuccora tathA usake pA~ca sau sAthI coroM sahita vIra jinendrake pAsa dharmanandI sudharmAcAryase
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaurajiNivacarita pattA-tau lesai hosai para jai hoeppiNu suyakevali / / haya-kammi sudhammi suNinvuyaha jiNa-paya-viraiya-paMjali ||6|| pattai bArahamai sNvcchri| citta-parihiha viyaliya-manTari / / paMcamuNANu paThu paavesi| bhavu NAmeNa mahArisi hosai // teNa samau mahinali biharesai / daha-guNiyara cattAri kahesai / / varisaI dhammu svv-bhvohhuuN| viddhaMsiya-bahu-michA-mohahU~ / aMpiAko ti holA mahu pahu-vaMsahu uNNai hosai / / iya vIrajiNidacarie jambUsAmi-pavajAvaNNaNo NAma cauttho saMdhi // 4 // ( mahApurANu saMdhi 100 se saMkalita )
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 7. 10 ] hindI anuvAda tapa grahaNa kareMge, vA zreSTha yati hoveMge aura phira sudharma AcAryake karmoMkA vinAza kara nirvANa prApta kara lenepara, ve jinendra bhagavAnke caraNoM meM hAtha jor3akara zrutakevalI hoveMge / / 6 / / jambUsvAmIko kevalajJAna-prApti isake pazcAt bArahavAM varSa Anepara ve apane manako samAdhimeM sthita kara rAgadveSa rahita hote hue paMcamajJAna arthAta kevalajJAnako prApta kreNge| unake ziSya bhava nAmaka RSi hovegeN| usake pAsa jambUsvAmI mahItalapara bihAra karate hue daza guNita cAra arthAt cAlIsa varSa taka samasta bhavya jIbauMko dharmakA upadeza deveMge, aura unake mithyAtva aura mohakA vidhvaMsa kreNge| isa prakAra jambUsvAmI antima kevalI hoveMge aura mere vizAlavaMza rUpI ziSya-paramparAkI unnati hogii| . isi jambUsvAmi-pravajyA viSayaka caturtha sandhi samApta sandhi // 4 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi caMdaNA-tavagaNaM pabhaNai mahiyala-NAhu gaya-micchatta-tamaMdhahi / / aNu caMdagAha bhavAI surahiya-caMdaNa-gaMdhahi / / saMghisugeviNa mAsa guNiyA / suNi seNiya akkhami tuha ghaiyaru / / siMdhu-visai vaisAlI-puravari / ghara-siri-ohAmiya-sura-vara-ghari / / cer3au NAma Naresaru Nivasai / devi akhuda suhadda mahAsai / / dhaNayatta dhaNabhadu uviMdau | suhayattau hariyattu NiyaMgau || kaMbhoyau kaMpaNau pyNgu| avara pahaMjaNu puttu pahAsA / / dhIyau satta rUvAghiNNAsau / / seyaMsiNi sUhava piyakAriNi / avara migAvai jaNa-maNa-hAriNi / / suppaha devi pahAvai celiNi / bAla-marAla-lIla-gainagAmiNi / / jeha visiha bhaDArI cNdnn| rUva-riddhi-rajiya-saMkaMdaNa / / piyakAriNi vara-mAha-kulesahu / siddhatthahu kuDaura-paresahu || dipaNa sayANIyassa migAvai / soma-vaMsa-rAyahu maMtharagai / / sUra-vaMsa-jAyahu sasi-yara-gaha / dasaraha-rAyagu dipaNI suSpaha //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 5 candanA-tapagrahaNa rAjA ceTaka, unake putra-putriyoM tathA citrapaTa dharAdhIza zreNikane pUchA-he bhagavana , mujhe usa AryikA candanAkA caritra sunAie,jisake zarIrameM candanakI sugandha hai tathA jisane mithyAtvarUpI andhakArako dUra kara diyA hai| rAjAke isa praznako sunakara gautama munivarane kahA he zreNika, maiM candanAkA vRttAnta kahatA hU~, tuma suno| sindhu-viSaya ( nadI-pradhAna videha nAmaka pradeza ) meM vaizAlI nAmaka nagara hai jahA~ke ghara apanI zobhAse devoMke vimAnoMkI zobhAko bhI jItate haiM / usa nagarameM ceTaka nAmaka narezvara nivAsa karate haiN| unakI mahArAnI mahAsatI subhadrAse unake dhanadatta, dhanabhadra, upendra, zivadatta, haridatta, kAmboja, kampana, prayaMga, prabhajana aura prabhAsa nAmaka putra hae / unakI atyanta rUpavatI sAta putriyA~ bhI huIM jinake nAma haiM, zreyAMsinI subhamA priyakAriNI, janamanohAriNI mugAvatI, suprabhA devI, prabhAvatI, celinI bAlahaMsalIlAgAminI jyeSThA aura vizeSa rUpase pUjya candanA / ye sabhI kanyAeM apanI rUpaRddhise indrake manako bhI anurakta karatI thiiN| priyakAriNIkA vivAha zreSTha nAyavaMzI kuNDapura nareza siddhArthake sAtha kara diyA gyaa| maMdagAminI mRgAvatI, kauzAMbIke somavaMzI rAjA zatAnIka ko byAha dI gayIM / candra kiraNoMke samAna camakIle nakhovAlI suprabhAkA vivAha sUryavaMzameM utpanna dazaratha rAjAke sAtha ho gyaa| urvazI aura
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vorajiNivacarita [5. 1. 26uddAyANahu pahAvai rANI / vizAlI upAsanA mahiuri kAma-vANa-parihahau / alahamANu avaru ci AmhA / / jehi kAraNi sakacai NAmeM / AyAu jujjhahu duSpariNAmeM / padau Ai vi cer3aya-rAyahu / ko sakA karavAla-NihAyahu / / ai-dUsaha-NinveSaM laiyAu / damavara-mugihi pAsi pavaDhyAu / / aNNahi diNi cittayareM lihiyAI / rUvaI bara-paTuMtara-NihiyaI / / kAma-vilAsa-visesumpattihi / joiyAI rAeM Niya-puttihi / / paDiu biMdu celiNi-UrUyali | viTThala kayalI kaMdala-komali // tAyeM toDu kayau vivarerau / cittayareM bolliDa sui-sArau / / evaM viNu paDibiMbu Na sohai / dhAi jAma Urutthalu cAhai / tA dihAu tahi laMchaNu eyi| akhiu rAyahu jAya-viveyai / / ghattA-tA saMnda gariMdu gau rAyaharahu lIlai / / jiNa-paDibiMbaha~ pAsi paDu saMNihiu dhaNAlai // 1 // diu paDu paI pucchiya kiMkara / tehiM pavuttaH bari-bhayaMkara / / eyaI lihiyaI vinny-vinniiyh| vicaI ceDaya-mahivA-dhIyah / / cauhu~ vivAha huyaTa vihuraMtau ! tIhi majjhi Dho jovaNavaMtau / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ -5. 2. 6 ] hindI anuvAda rambhAke samAna prabhAvatI uddAyana narezakI rAnI huii| kintu mahIpurakA rAjA sAtyaki kAmake bANase prerita hote hue bhI una kanyAoMmeM se kisIko na pAkara ruSTa ho uThA aura vaha durbhAvanAke vaza jyeSThAko balapUrvaka prApta karane hetu usake pitAme yuddha karane A phuNcaa| kintu baha yuddhameM ceTaka rAjAse parAjita hokara bhAga gyaa| kauna aisA hai jo ceTaka rAjAke khaDgakI mArako saha sake ? isa para rAjA sAtyaki atyanta dussaha virakti ke vaza hokara damavara munike pAsa pravajita ho gyaa| eka dina rAjA ceTakake pAsa eka citrakAra AyA aura usane rAjakUmAriyoMke sundara citrapaTa bnaaye| rAjAne apanI putriyoMke una citroMko dekhA jo apane saundaryase kAma-bilAsakI bhAvanAko utpanna karate the| kintu unhoMne dekhA ki kadalI-kaMdala samAna komala celinI kI jaMghApara eka syAhIkA bindu par3A hai| use dekha calinoMka pitAna' apanA mukha phera liyaa| citrakArane rAjAkI manaHsthiti jAna lii| usane citra-zAstrake marmakI bAta batAte hue rAjAse kahA-he mahArAja, isa binduke binA yaha citra zobhAyamAna nahIM hotaa| isI bIca dhAtrIne jAkara celinI rAjakUmArIke jaMghA-sthalakA nirIkSaNa kiyA aura usake vahA~ bhI tilakA kAlA bindu dekhaa| taba usa vivekazAlinI dhAtrIne Akara yaha bAta rAjAse khii| isapara narendra bahata ruSTa ho utthe| unake krodhase bhayabhIta hokara yaha citrakAra cupacApa vaizAlI nagarase nikala bhAgA / vaha rAjagRha pahuMcA aura vahA~ usane rAjakumArI celanAke citrapaTa ko rAjAke udyAna mandirameM jina-pratibimbake pAsa rakha diyA // 1 // rAjA zreNikakA citrapaTa dekhakara celanApara mohita honA __ aura usakA rAjakumAra dvArA apaharaNa gautama gaNadhara rAjA zreNikase kahate haiM ki he rAjan, tumane usa citrapaTako dekhA aura usake viSayameM apane kiMkaroMse puuchaa| unhoMne batalAyA-he zatru-bhayaMkara nareza, ye citrabiMba ceTaka rAjAkI vinayazIla putriyoMke likhe gaye haiN| inameMse prathama cArakA vivAha ho cukA hai, kintu unase laghu tIna se do yadyapi yauvanako prApta ho gayI haiM, tathApi abhI taka
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivarita [5. 2.7ajja ghiNiva dijjati Na kAsu yi / eka kaNa sahaI khala-tama-ravi / / te vayaNeNa bhyaann-sr-vnniyu| dA~ tu tihiM sui dina hA hA he kumAra tuha tAyaDeM / baDha3 kAmAyastha sarAyaDu / / ceDaya-dhIyahi ai-Asattau / sUru va didvinAmmu aimattaDa / / sasuru Na dez junnnn-vyvNth| vaTTai avasarU mai-dihivaMtahu / / tA kumare tuha rUve kiu paDu / taM NivAsu leviSNu gau bhaDu paDu // paMDiu vIra-Niya-kaya-vesau / Ayau kaNNa uNaya-yaya-vesau || pucchiu tAhi lihiu te bhANi / kiMNa muNaha magahAhiu seNiu / / tA doha mi kaNNahU~ my-mttii| pemma kusubhaI rattaI gettii|| kuDilAi celiNIi sara-ruddhada / kapaDe iTTa jeTTa rai-luddhai / bhaNiya jAhi AharaNa laeppiNu / Avahi lahu vaccahu~ lhi kapiNu / / lamgahu~ galakaMdali magahesahu / ali-jala NIla-Niddha-mau-kesahu / / ghattA-AharaNAI lAvi jA paDiAvai baalii| tA tahiM tAza NaM diTTa celiNi mayaNamayAlI / / 2 / / bahiNi-vioya soya-saMtattI / khaMtihi jasamaIhi upasaMtI / / pAya-mUli tavacaraNu laeppiA / thaka jeTa iMdiyAI jinneppigu||
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 3. 4 ] hindI anuvAda unakA kisI ke sAtha vivAha sambandha nahIM huaa| he khalarUpI andhakArake sUrya, sabase choTI kanyA ( candanA) abhI bhI abodha hai| apane kiMkaroMke ina vacanoMse tuma madanake bANase Ahata ho gaye / taba tumhAre mantriyoMne tumhAre putrase kahA-hAya, hAya, he kumAra, tumhAre pitA kAmAsakta hokara isa avasthAko prApta hue haiN| ve rAjA ceTakakI pUrvIpara atyanta Asakta hokara aise anurakta dikhAI dete haiM jaise sUrya atyanta raktavarNa hokara sabake dRSTigocara ho jAtA hai / kintu unake prastAvita zvasura arthAt rAjA ceTaka unheM isa kAraNa apanI kanyA nahIM denA cAhate, kyoMki ve AyumeM bRddha ho cuke haiN| yaha avasara haiM jaba tuma apanI buddhi aura dhairyakA acchA paricaya de sakate ho / gautama muni rAjA zreNikase kahate haiM ki he rAjana, mantriyoMkI ukta bAtako sunakara rAjakumArane tumhArA citrapaTa bnvaayaa| citrapaTa bana jAnepara eka bhaTa use kumArake nivAsasthAnapara le gyaa| phira vaha rAjakumAra paNDita vodra ( baila lAdane vAle ? ) vaNikkA veza banA kara vaizAlI nagarameM phuNcaa| rAjakanyAoMne citrapaTameM likhita navabayaska tathA sundara veSayukta puruSako dekhakara usake sambandhameM pUchatAcha kii| taba vaNika-veSadhArI rAjakUmArane kahA-kyA Apa nahIM jAnatI ki ye magadhake narendra zreNika haiN| yaha sunakara una donoM kanyAoMke netra madonmatta ho uThe aura premarUpI kegarase raMjita ho gaye / donoM bahinoMmeM celinI adhika catura thii| usane kAmase pIr3ita tathA rati se lubdha hokara bahina jyeSThAse chalapUrvaka kahA-Apa apane nivAsapara jAkara AbhUSaNoMko le Aie, taba hama donoM yahA~se capacApa chipakara nikala caleMge, tathA bhramara samUhake samAna nIla aura snigdha tathA mRdu kezoMse yukta magadhezake galemeM lagakara unakA AliMgana kreNge| kintu jana jyeSThA AbhUSaNa lekara lauTI taba usane vahA~ madanotsuka celinoko nahIM dekhA // 2 // jyeSThAkA vairAgya, celinI-zreNika vivAha tathA canvanAkA manovega vidyAdhara dvArA apaharaNa va irAvatI ke torapara usakA tyAga apanI bahinake viyogake zokase saMtapta hokara jyeSThA yazomati nAmaka AryikAke samIpa jAkara upazAnta huI aura unhIse tapazcaraNakI dIkSA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghorajiNivacarita [ 5. 3. 5celiNi puNu tuha putteM Dhoiya / para sa-saNeheM Niru avaloiya // pariNiya suMdari jy-jy-sheN| ghara ANiya daiyeNa shheN| tahi mahaevI-paTTa Nibaddha / sA rai tuhu~ NAvai mayaraddhau // tAhi sukhaMtihi pAsi NihAliu / caMdaNAi sAvaya-vaja pAliu // sahu~ sammatta cAra gunnddddy| dAhiNa-seDii giri veyaDDa / sovaNNAhara puri mnnveyu| viharamANu Nahi pariNi-sameyara / / Ayau uvavaNi Nicca-vasaMtaI / diTThI caMdaNa caMdaNacaMtaI / / Niyaya-dhariNi Niya gehe thacepiNu / paDiAveppiNu kaNa laeppiNu / / so jA gacchada puNu Niya-bhavaNaSTha / AloyaNiya diTTa tA gayaNahu / / avayaraMti AhAsa vaiyaru / debiI tuha~ jANiu mAyAyara // tujjhu vijja ky-ros-nnihaaeN| tADiya devaya vAma paaeN| evahiM kiM kumAri paI cAliya / acchA kova-jalaNa-pajAliya / / Niccameya hiyavada saMkaMtahi / taM NisuNivi so bhIyau kaMtahi / / ghattA-bhUya ramaNa-vaNa-majjhi pavara-irAvai-tIrai / / sAhiya teNa khageNa vijja phIsara keraha / / 3 / / pattalaya NAmeNa nnihitii| tAha putti saMpatta dharitI //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 5.4.2] hindI anuvAda lekara indriyoMko jItate hue unhIMke caraNoMmeM rahane lgii| udhara celinIko tumhArA putra rAjagRha le AyA aura usakA tumane atyanta snehabhAvase avalokana kiyaa| tumane jaya-jaya ghoSake sAtha usa sUndarIkA pariNayana kara liyA aura sauhArdapUrNa bhAgyase use apane ghara le aaye| tumane celanAko mahAdevI padapara pratiSThita kiyaa| isa prakAra vaha rati aura tuma kAmadevake samAna sukhase rahane lge| udhara ceTakakI sabase lahurI putrI candanAne dharmabhAvase prerita hokara sukSAnti nAmaka AryikAke.samIpa thAvaka vrata grahaNa kara liyaa| samyaktva bhAvase sundara guNa-pracura vetADhyagirikI dakSiNa zreNImeM sthita suvarNanAbha nAmaka purImeM manovega nAmaka vidyAdhara rahatA thaa| eka dina vaha apanI gRhiNIke sAtha AkAzameM vihAra karatA huA usa upavanameM AyA jahA~ nitya hI vasanta Rtu rahA karatI thI aura jahA~ candanake vRkSoMkI sugandha rahatI thii| vahAM usane candanA kumArIko dekhaa| dekhane hI usane vApisa jAkara apanI gRhiNIko to apane gharameM jA chor3A aura punaH usI upavanameM Akara kanyAkA apaharaNa kara liyaa| use lekara jaba vaha apane gharako punaH jAne lagA taba usane AkAzase utaratI huI AlokitI vidyAdevIko dekhaa| devIne usase bAta kahI ki devI ( terI patnI manovegA ) ne tumheM mAyAcArI jAna liyA hai, aura roSapUrNa hokara tarI vidyAko apane bAyeM parase ThukarA diyA hai 1 tumane isa prakAra isa kumArIko kyoM apahRta kiyA ? isIlie terI gRhiNI kopAgnise prajvalita ho rahI hai / yaha sunakara manovega nitya apane hRdayameM virAjamAna rahanevAlI apanI kAntAse bhayabhIta ho utthaa| usa vidyAdharane vizAla irAvatIke tIra para sthita bhUtaramaNa nAmaka vanake bIca phaNIzvara (nAgezvara yA garuDa) kI vidyAko siddha kiyA // 3 // candanAkA vana tyAga, bhilloM dvArA rakSaNa tathA kauzAmbIke seTha dhanadattake ghara Agamana ! manovegane patralaghu nAmakI apanI usI vidyAke balase candanAko ukta vanameM pheMka diyA aura vaha usIke prabhAvase bhUmitalapara utara gyii|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 20 25 30 68 vIra jiNicariu paMcakkhara hU~ citiM vijjhAya | dhamma-mANu Nimmalu upAya || viyaliya jisa ugamiDa payaMgaDa / vAyaru eka pattu sAmaMga // nAmeM kAlu tAsu jiNa vayaNa hU~ / sAhiyAI muddha jaga-sayaNa hU~ / / aNu tihu diI AharaNahu~ / pahata diyara kiraNa hU~ | se tujheM yi suMdari tettahiM / bhIma - sihara - giri - NiyaDa jenahiM // bhillU bhayaMkari pallihi rANau / nAmeM sIhu sIhu-rasa- jANau // tAsu bAla kAle samappiya / teNa vi kAmAlA vilupiya // kA thiya paramesari | jA lagai vaNayaru vaNa-kesari // tA so rukkhu jeba ummUliu / sAsaNa- devayAhiM paDikUliGa || re cilAya karu sumi hoyahi / appara kAla vayama zivAyahi // tA so tasiu thakku tuNDikau / patra- juya vaDiu vicAra-vimukkau || kaMda-mUla-phala-dAbiya-sAthai / posiya devi visAya mAya // zriya iva diNA hU~ tahiM jayahu~ / vaccha desi 'kosaMviddi taiyahu~ / sahasreNu vaNiva dhaNaittau / mittIka tahurkikasa bhattau // mittu so jisIhahu vaNa-gAhahu // gharu Ayau suSTiya jalavAhuhu // api tAsu teNa patthiva suya / bAla- muNAla-balaya- komala-bhuya || [ 5.4. 3
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ hinyo manubhAva vaha apane cittameM paMcAkSara mantrakA dhyAna karatI aura nirmala dharmadhyAna utpanna karane lgii| jaba rAtri vyatIta ho gayI aura sUryakA udaya huA taba eka zyAmAGga vanacara vahA~ AyA / usakA nAma kAla thaa| candanAne use jagatke AznayabhUta jinavacanoMkA upadeza diyA tathA sUryakI kiraNoMke samAna kAntiyukta AbharaNa bhI diye / vaha isa prakAra santuSTa hokara usa sundarIko vahA~ le gayA jahA~ bhImazikhara nAmaka parvatake nikaTa eka bhayaMkarI nAmaka pallI meM madya-rasa-pAna karanevAlA siMha nAmaka bhilla rAjA rahanA thaa| kAla-vanacarane bAlikAko use hI samarpita kara diyA aura usane bhI kAmAsakta hokara use chipAkara rakha liyaa| vaha paramezvarI vahAM kAyotsarga bhadrAmeM dhyAna karane lgii| usa avasthAmeM jaba vaha banakesarI, vanacara usakA AliMgana karaneko udyata huA taba vaha unmUlita vRkSake samAna stabdha raha gayA aura zAsana-devatAne use phaTakArA-dekha kirAta, khabaradAra ! tu usa putrIko apanA hAtha nahIM lagAnA / tU apaneko kAlake mukhameM mata DAla / isapara baha bhillarAja asta hokara mauna huA ruka gayA aura vikArako chor3a usake caraNa-yugalameM A pdd'aa| tatpazcAt usa niSAdako mAtA, use svAdiSTa kanda-mUla va phala dekara poSaNa karane lgii| isa prakAra jaba vaha vahAM kucha dinoM taka raha cukI taba eka dina vatsadezako kauzAmbI nagarIkA vRSabhasena nAmaka dhanavAn vaNika vahA~ aayaa| usakA mitravIra nAmaka eka bhakta kiMkara banarAja siMhakA mitra thaa| ataH baha sUkRtake jalapravAha rUpa bhillake ghara AyA / vanarAjane usa kamala. mAlake samAna komala bhujAoMvAlI rAjakanyAko usIko arpita kara dI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ yojizivacarita [5. 4. 35Dhoiya baNi kula-gayaNa-sasaMkahu / bhicce vasahaseNa-gAmaMkahu // cattA-ekahi vAsari jAva joivi seTTi tisAica / / baMdhivi kotala tAi jala-bhiMgAbAila / / 4|| ciTTha-duTTha-kaTThAi raudai / tA diTThI seTThiNii suhRdai / / muMDiu siru pAvaI pammellahi / Ayasa-Niyalu ghittu NIsallAhi // kodava-kUru sajina dijai / Niyameva jA eva damijai / / tA parameTThi chiNNa-saMsArau | Ayau bhikkhahi vIka bhaDArau / / pakhilAhivi vihIda kiu bhoyaSNu / diyaNau taM tahu sauvIroyaNu / / patta-dANa-taru takkhaNi phliyaa| gayAgahu kusuma-NiyA parighuliyau / / ganjiya duMduhi bahu-mANika hai| paDiyaI bhA-bhAraMparikAI / / ravaNa-vicitta-dipaNa-vivihaMgaya / devehi mi devihi baMdiya paya // niyasa-ghosa-kolAhala saha / jaya-jaya-jaya-saMjAya-NiNa / / gamiya migAvaie lahuyArI / bahiNi saputtai guNa gruyaarii|| yabhi-suyAi pAvidui jaM ki / to viSa sAhai vilasiu vippi3 // seDiNi sedi be vi km-nnmiyii| amhaI pAva I pAveM khviyaaN| paramesari tuha saraNu pttttii| evahiM paritAyahi pAvihaI /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 5.26 ] hindI anuvAda 71 aura vaha bhRtya use apane kularUpI AkAzake candra vRSabhasena nAmaka vaNik ke pAsa le aayaa| eka dina usane seThako pyAsA dekhakara apane kezako bAMdhA aura vaha jalakA kalaza uThAkara usake pAsa AyI ||4|| seThAnI dvArA IrSyAviza candanAkA bandhana, mahAvIrako AhAradAna va sapa-grahaNa isI avasthA meM use dhRSTa, duSTa, kaSTadAyI va krodhI subhadrA nAmaka seThAnIne dekha liyA / candanAke pApavRttise mukta aura niHzalya honepara bhI usa duSTa seThAnIne usakA sira mur3avA DAlA aura usake pairoMmeM lohekI sAMkala bA~dha dii| vaha use pratidina kaoNjI ke sAtha kodoMkA bhAta khAne ko detI thii| isa prakAra jaba use daNDita kiyA jA rahA thA, tabhI saMsArake bhramaNako chinna karanevAle parameSThI jinabhagavAn vahA~ bhikSAke nimitta Aye / unakA paDagAhana karake candanAne unheM bahI kA~jI aura odanakA AhAra vidhipUrvaka diyA / yaha pAtradAna rUpI vRkSa tatkSaNa ho phalita ho uThA aura AkAzase puSpakaliyoMkI varSA huI / dundubhi bajane lagI tathA bahutase mANikya camacamAte hue pracuramAtrAmeM vahA~ gire / devane Akara usa devI ko ratnoMse jar3e hue nAnA prakArake AbhUSaNa pradAna kiye aura usake caraNoM kI vandanA kii| una dezoMkI ghoSaNA va kolATyadhvanise tathA jaya jayake zabdoM ke ninAdase AkRSTa hokara rAnI mRgAvatI apane putra sahita vahA~ AyI aura usane apanI choTI bahanako usake guNoMse bar3I honeke kAraNa namana kiyaa| usa pApinI vaNik patnIne usake sAtha jo burA vyavahAra kiyA thA, vaha candanAne nahIM batalAyA / seTha aura seThAnI donoMne usake caraNoMmeM namana kiyA aura kahA ki hama pApI vApase pIr3ita the aba hama tumhAre garaNa meM praviSTa hue haiM / he
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 35 72 vIramiNicariu tA caMdraNa bhaNiu ko dugu / ko saMsAri etthu kira sajaNu // dhammeM sacchu hoi bhallAu / pAyeM puNu jaNa vipiya-gAra // isa - disu patta yatta jaya-siri-dhava | Aiya paramANar3eM baMdha baMda vIra sAmi paramappaDa | eyANeya - viyampasamagaca / / [ 5.5.27 dhattA - jiga-paya-paMka- mUli bAraha-bihu visthiNNava / caMdraNAi ta ghoru tarhi takkhANi paDivagaDa | isa vIrajidicarie caMdapaNaM NAma paMcama sNdhi||5|| ( mahApurA se
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 5. 36 ] hindI anuvAda 73 paramezvara, aba hama pApiSThoMkI rakSA kiijie| taba candanAne kahA - isa saMsArameM yathArthataH kauna durjana hai aura kauna sajjana hai ? dharma se hI sabakA bhalA aisA hai, aura pApa hI loga burA karanevAlA bana jAtA hai| yaha vArtA dazoM dizAoM meM phaila gyii| taba rAjazrIke dhanI candanAke bandhubAndhava bhI paramAnanda sahita vahA~ aaye| unhoMne paramAtmA vIra bhagavAnkI vandanA kii| una jina bhagavAn ke caraNa-kamaloMmeM baiThakara eka va aneka bheda rUpa bAraha prakArakA mahAn ghora tapa usI kSaNa candanAne svIkAra kara liyA ||5|| to iti candrA tapagrahaNa viSayaka paMcama samdhi samApta sandhi // 5 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 5 15 20 25 saMdhi 6 paraseNiya- supa - cilAya putta - parosaha 1 sacvaMgu vi miliyahiM ujaMguliyahiM cAlaNi vya kiu dhIra-maNu / sahavi niravo na vi niya-kajaho caliu cilAyaputtu samagu // mahA-visa asi guNavaMtaDa / guhila satyavAhi vaNi hota // teNa siyAla paMtha samaleM / gacchate same sa- satyaM // suNi gAmaMtara tara nAmaca / bhikkhAgaDa nivi jiya-kAma || siddhau annu natthi samabhAviu | gulu tila-baTTi devi bhuMjAvi // teNa phaleNa dIva pada millA / hamavayammi khette sohillA || kAlu kareNu ko mAga / huna palioma jIvita mANana || puNe naMdaNavarNa suru tatto cuu / magahA- maMDale rAyagihe huu / / paraseNiyo nariMdo naMda | rUvaM jaNa-madhya-NayaNANaM // jaNiu cilAya devi jeNa jaM / nAma cilAyaputtu kiDa teNa je 1 zracA ekahiMdi rAma~ baddha-kasAe~ adAya ujjeNi puri / saMgari saMdANahi baMdhevi ANahi pesa pajjoho uvari // 1 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi6 cilAtaputra-parIpaha-sahana cilAtaputrakA janma ujjaMguli ( kAkI ) ne Akara sarvAMga cAlinIke samAna cheda DAlA, to bhI dhIra manasvI cilAtaputra zramaNa apane nirdoSa tapasyA-kAryase vicalita nahIM hue / prAcIna kAlameM magadha dezameM guNavAn-gunahila ( guNadhIra ) nAmaka sArthabAha baNika rahatA thaa| eka dina vaha apane sArtha sahita banamArgameM gamana kara rahA thA, tabhI eka grAmameM usane bhikSAke lie Aye hue tapadhara nAmaka kAmavijayI muniko dekhA / vaNikke pAsa usa samaya koI siddha anna nahIM thA, ataeva usane una samabhAvI muniko gur3a aura tilapaTTI dekara AhAra kraayaa| isa pAyadAnake phalasvarUpa vaha marane para prathama dvIpa arthAt jambudvIpake zobhAyamAna hemavat nAmaka kSetrameM eka koza-pramANa zarIrayukta va palyopamakAla taka jIvita rahanevAlA mAnava utpanna huaa| phira vaha nandana vanameM deva huA aura vahA~se cyuta hokara magadhamaNDala ke rAjagRha nagarameM rAjA prazreNikakA cilAtadevI dvArA utpanna tathA rUpase logoMke mana aura nayanoMko AnandadAyI cilAtaputra nAmaka rAjakumAra huaa| eka dina rAjA pradheNivAne kruddha hokara rAjaputra udAyanako yaha Adeza dekara ujjayinIpurIko bhejA ki vahA~ke rAjA pradyotako yuddha meM jItakara aura bandhanoMse bAMdhakara mere pAsa le Ao ||1||
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vIrajiNivacariu tA tahi gAura-uragapura-sAmiu / pajjoega ciraNe aayaami| baMdhevi dhariu suNepiNu dhutte| vijayakhaNa narAhiva-putte / / tattha sastha-vAhiNa havepiNu / AppiDa gaMpichaleNa hareriNAM / / roseM teNa desu naasNtu| sabalu hovi parajou pAttaH / / AyanneppiNu pahu ciMtAviu / paTTagammi paDahAu devAviu / / jo mahu vahari gharepiNa dAvai / so jaM maggai taM phuDa pAvaDa / / tA cilAyaputte herAviu / sara mala-kora mArata pAviu / / baMdhavi ujjaiNI vaDa ANi / tRsepiNu naMdaNu sammANi // dinna 3 maggi ra mghaa-raaeN| pure sacchaMda-vihAka pasAe~ / ghasA-bahukAle rANau suTchu sayANa , gharu puru pariyaNu prihrevi| bhava-saya mala haraNaho gau tavayaraNaho . rajje cilAyapunu dharavi // 2 // rajju karate Avaha pAviya / paya cilAyaputta saMtAviya / / taho annA u niyavi nyvNthuuN| jAu acittu maMti-sAmaMtahU~ / / raiu maMtu savvada maNe bhAviu / seNita kaMcipuraho ANAcitra / /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI anuvAda 2 vilAtaputrako rAjya prAmi isI bIca pradyotane gaura uragapurake svAmIko raNa meM bA~dha liyaa| usake bandhanakI bAta sunakara magadha narezake vijaya nAmaka putrane sArthavAhakA veza dhAraNa karake chalapUrvaka use chur3A liyA aura rAjagRha le aayaa| isa bAtapara ruSTa hokara pradyotane apane dala-bala sahita magadha dezapara AkramaNa kara diyA / yaha bAta sunakara magadha narendrako cintA utpanna huI aura unhoMne rAjadhAnImeM bherI bajavAyI ki jo koI mere bairIko pakar3akara mujhe dikhalAyegA vaha jo kucha mAMgegA vahI dU~gA / taba cilAtaputrane usapara ghAta lagAyI aura jaba vaha jalakrIDA kara rahA thA tabhI usa ujjayinIpati pradyotako pakar3a liyA aura bA~dhakara rAjagRha le AyA / rAjAne santuSTa hokara apane putrakA sammAna kiyA / magadharAjane prasannatA pUrvaka cilAtaputrako mana sonA dAna tathA nagara meM svacchanda vihArakA upahAra diyA 1 6. 3.6 ] 5161 isake bahuta kAla pazcAt jaba rAjA prazreNika bahuta sayAne ho gaye taba unhoMne ghara, pura aura parijanoM kA tyAga kara saikar3oM bhavoM ( janmoM) ke pApakA haraNa karanevAlA tapazcaraNa svIkAra kara liyA aura rAjyapara cilAtaputrako pratiSThita kara diyA ||2|| cilAtaputrakA rAjyase niSkAsana va vanavAsa tathA zreNikakA rAjyAbhiSeka rAjya karate-karate cilAtaputrapara eka Apatti A gayI, kyoMki usase prajA santapta ho uThI thI / usakA anyAya dekhakara nItivAn mantriyoM aura sAmantoM kA citta usase haTa gayA thaa| unhoMne mantraNA kI jo sabhI manako bhA gyii| unhoMne kAMcIpura se zreNikako bulA liyA / : ----..
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ' 15 20 769 vIrajivicarija miliDa pariggahu salu vi eviNu / nasAri vAiDa cappeviNu // mAyAmaho pAsa jAeviNu / kANaNe visa ko virAetriSu || rajja-bhadra ho / thiM jIvai mAvazyaho vittina // bhaddamitta to mita piyAra / naM rAmo lakkhaNu dihi-gArau || ruddamitta-mAulo kerii| dhI suhada suhAi~ jaNerI // so pariNaNa na pAi avaraho / dijja laggI sAbiya pavaraho // dhattA - iya vatta supiNu tatthAveSpiNu melAvepi suDasa | te maDDe hareSpiNu kanna epi jagaha niyaMto ve yi // 3 // 4 vakta guNepi seNiya-rANau | alagga seNA sAgara // rAutahiM jAna cAhiya / pigu Na-pavesi paDigAhiya / / biM suha sUrA pajara bhayaMkara / rAyaha ki karaMti kira takkara // tA ke viruddha vRddhA / ke vikato paNe chuddhA // pani niyavi nirAriu sennaho / jiha amma hi hoi na annaho / ema bhaNevi kumAri viyAriya / sA cilAyaputtaM saMghAriya || [ 6.3.7
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. 4. 12 ] hindI anuvAra 79 samasta parijana jAkara ekatra hue aura unhoMne durbuddhi cilAtaputrako nagarase nikAla bAhara kiyaa| usane apane mAtAmahake pAsa jAkara vanameM eka prabala koTa bnaayaa| vaha rAjyabhraSTa hokara vahA~ anItipUrvaka cauravRttise jIvana-yApana karane lgaa| usakA eka bhadramitra nAmaka priyamitra thA, jaise rAmako lakSmaNa atyanta priya the| usa ke rudramitra nAmaka mAmAkI eka sukhadAyaka subhadrA nAmaka putrI thI / cilAtaputra usakA pariNaya nahIM kara pA rahA thA, kyoMki usakA vAgadAna kisI anya balavAnko kara diyA gayA thaa| yaha bAta sunakara cilAtaputrane saikar3oM subhaTa ekatra kiye aura vahA~ Akara balapUrvaka kanyAkA apaharaNa kara liyaa| logoMke dekhatedekhate hI ve donoM vahA~se cale gaye ||3|| cilAtaputra vArA kanyApaharaNa, zreNika dvArA AkramaNa kiye jAnepara usakA dhAta tayA bhAragiripara muni-darzana yaha bAta sunakara rAjA zreNika senA sahita usakA pIchA karane lgaa| rAjA va dhur3asavAra jaba vahA~ pahu~ca bhI na pAye tabhI usane eka vanapradezameM jAkara usa kanyAse vivAha kara liyaa| yadyapi usake pAsa bahuta-se bhayaMkara zaravIra yoddhA the, taba bhI bhalA cora rAjAkA kyA sAmanA kara sakate haiM ? unameM se kitane hI asta hue, niruddha hue aura bA~dha liye gaye tathA kitane hI yamarAjakI pAlakImeM DAla diye gaye / senA dvArA kiye gaye usa bhArI saMhArako dekhakara cilAtaputrane vicAra kiyA ki jaba yaha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 10 20 15 5 15 80 corajidicariu hUI aMtari tahi jivaNaMtare / apaNu pANa bhae du-saMcare // caDi palAU garuyAraNa vyami pAvaNe va bhAra || battA - muditu bhaDArau bhava-bhaya-hArarAva saha saMgheya niyacchiya | bhaya-vevira gatte pAva-virate - teNa navepaNu puchiu |4|| kahi kahi sAhu kiMpi saMkheveM / sAsu kahiu jo deveM // tA vasu tAsu suhayArau / kahila risIse saba sArakha // jaM icchasi taM neccha aM puNa necchasi tumaM purisa-sIha | taM insu jai icchasi saMsAra-mahannavaM tariDhuM / / ciyAiya para bhAva visajjahi / nivvisAiyaniya pavijahi // suNevi evaM nibvee~ laiyau / saMkheveNa je so pavvaiyau // Ayaala stars viseseM / thiu pAugga-maraNe saMtoseM // tA seNiusa se tatthAya u / bhAi nipani sAhu saMjAyata || caMga kiyaupasaMsa kareSpiNu // aMcevi pujevi paNavepizu // etyaMtara aMtarie nihAliGa / baira basAna tAna khambhAlina || prANatyo sabaliyana haveSiNu / kaGkSiya loNa siri vaiseSpiNu // [ 6.4.13
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. 5. 22] hindI anuvAva kanyA hamArI ho cukI hai taba use anya kisIkI nahIM hone denA caahie| aisA vicAra kara usane usa kumArIko hatyA kara dii| vaha marakara usI vanameM vyantara devI huii| aura cilAtaputra apane prANoMke bhayase bhAgakara durgama aura ucca babhAra parvata para jA cddh'aa| usa puNyabhUmimeM use bhavabhayahAraka munidatta nAmaka manike saMgha sahita darzana hue| cilAtapUtrane bhayase kA~pate hue zarIra sahita pApase virakta hokara muniko namaskAra kriyA aura unase pUchA ||4|| munikA upadeza pAkara cilAtaputrakI pravrajyA, vyansarI dvArA upasarga tathA marakara ahamindra pada-prApti he sAdhu, mujhe saMkSepameM vaha sArabhUla upadeza kahie jo jinadevane kahA hai| taba una munIzvarane use sabameM sArabhUta aura sukhakArI upadeza kahA jo isa prakAra hai-he puruSavara, tU jisakI icchA karatA hai usakI icchA mata kara, aura jisakI ta icchA nahIM karatA usakI icchA kara, yadi isa saMsAra rUpI mahAsamudrako pAra karanA cAhatA hai| jo indriyoMke viSaya Adi parabhAva haiM unako chor3a aura jo viSayoM se rahita AtmabhAva hai, unako grahaNa kara / munikA yaha upadeza sunakara cilAtapUtrako vairAgya utpanna ho gayA aura saMkSepa yaha ki usane pravrajyA dhAraNa kara lI / manise yaha sunakara ki aba usakI Ayu thor3I hI zeSa raha gayI hai, usane vizeSa santoSake sAtha prAyogya maraNa nAmaka samAdhi le lii| taba rAjA zreNika vahIM apane sainya sahita aayaa| aura usane dekhA ki usakA bhAI sAdha ho gayA hai tava 'yaha bahuta acchA kiyA' aisI prazaMsA karake tathA pujA, arcA va praNAma karake vahA~te gamana kiyaa| yahA~ isI bIca usa vyantarIne use dekhA aura bairake vaza hokara usane usakA upasarga kiyA ! usane cIla pakSIkA rUpa dhAraNa karake usake dhyAnastha hote hue sirapara baiThakara
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 81 vIraNiNivacariu vaDa-muMDa kIDiyahi niraMtara | ghattA-paNiya pAta dukkhu mahaMta sahiUNa samAhi-jutra / so sokkha niraMtara paMcANuttare // siddhi vimANamiMdu hu ||5|| - [ 6.5.23 vIrajidicarie cilAyaputta parIsaha sahaNI NAma saMdhi // 6 // ( zrIcandrakRta kahAko saMdhi 50 se saMkalita )
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.5.28 ] hindI anuvAdha 83 usakI A~kheM nikAla lii| usane bar3I-bar3I muNDoM vAle kIToMke dvArA usake zarIrako calanIke samAna beca ddaalaa| aisI prANAntakArI mahAn duHkhakI vedanAko sahakara bhI samAdhimeM tallIna rahakara cilAtaputra mRni nirantara sukhadAyI paMcaanuttara vimAnoM meM se siddhivimAna meM ahamindra deva hue ||5|| iti vilAtaputra- parISaha viSayaka chaThI sandhi samApta // sandhi 6 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi 7 seNiya-raja-laMbho 5 dhruvaka--paNaveppiNu jiNava siddhi-bahU-para dUrosAriya-duccaritra / bhASaNaha kA sorA mAmalA AhAsami seNiya-cariu || dhruvakaM / / khaMDayaM-jaMbU-dIdhi dAhiNe bhAraha-vatti sohiNe | magahA desi suMdaraM asthi rAyagiha puraM // jahi dosu maNA-vi na guNu ji savvu / tahi asthi rAu pahayAri-gantu / / jyasepiu nAmeM parama-kitti / taho suppaha devi su-sIla-vitti / / huna puttu tAha seNija kumaar| guNa-gaNa-nivAsu paccakkhu mAjha / puvilTu sareppiNu vaira-heca / paJcaMta-careNa payaMDa-beu / / ekahiM diNi rAe~ duTchu Asu / ahidhamma saMpesija hayAsu / / pekkheppiA pariosiu maNeNa / thuu bAi niveNa sa-pariyaNeNa / / tathAruhevi dujau ylnn| gara yAhiMyAli koUhaleNa // tA nara-hari hariNA harivi teNa / nija bhIsAvaNu vaNu takhaNeNa || caiUNa turau taru-tale nividacha / tattha vi kirAya-rANa didachu / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 7 zreNika-rAjya lAbha ambUdvIpa, bharatakSetra, magadhaveza, rAjagRhapura, rAjA upayaNika, rAnI suprabhA, putra zreNika / sImAnta nareza abhidhamake preSita azva dvArA rAjAkA apaharaNa va vanameM kirAtarAjako putrI tilakAvatose vivAha siddhirUpI vadhUke vara tathA duzcaritra kA durase apaharaNa karanevAle jinendrako praNAma karake maiM logoMke manamohaka suhAvanI kathArUpa zreNikacaritakA varNana karatA huuN| use suno / jambUdvIpake dakSiNa bhAgameM zobhAyamAna bharatakSetra hai aura usake magadha dezameM sundara rAjagRha nAmaka nagara hai| vahA~ tanika bhI koI doSa nahIM, aura sabhI guNa vartamAna haiN| vahA~ zatruke garvakA vinAza karanevAle paramakIrtivAn rAjA upazreNika rAjya karate the| unakI atyanta zIlavatI rAnI suprabhA devI thii| unase gheNika kumAra nAmaka putra utpanna huA jo nAnA guNoMkA nivAsabhUta aura sAkSAt kAmadevake samAna sundara thaa| eka dina unake sImAntavartI rAjA abhidharmane pUrva vairakA smaraNa kara magadharAjako eka pracaNDavega, duSTa azva bhejaa| usa azvako dekhakara rAjAke manameM bar3A santoSa huA tathA usane apane parijanoM sahita azvakI khUba prazaMsA kii| vaha balapUrvaka durjeya rAjA kutuhalavaza usa azvapara ArUr3ha hokara bAhara maidAna meM gayA / tatkSaNa hI vaha azva rAjAkA apaharaNa karake eka bhISaNa vanameM le gyaa| turagako chor3akara rAjA jaba eka vRkSake nIce baiThe the, tabhI vahA~ke kirAtarAjane unheM dekhaa|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ rak 30 f fo 15 a vo rajiNivacariu jamadaMDe duTTa-kayaMta vAsu / saMgahiu namasivi niu nivAsu // sammANiUNa avitattha-saMdhu | kAUNa te cAyA nibaMdhu // jo homai Ayahe deva puttu / dAyabbu rajju to hU~ nittu // ghattA - iya bhaNivi manohara pINa-paohara tilayAvai tama-hara-muhiya / ari-dalavaTTaNu pariNAvepiNu niya-duhiya // 1 // pesiu suhava 86 2 khaMDa-tA tahiM tIna samaM taho bahu- samaeNa sarIkha kiu tAeM nAu cilAyaputtu | kAleza kumAra pamANanyattu // ekkahi diNi sakka sabhANapaNa | phiDa nemittika rANaraNa || [ 7.1.25 raha-sokkhaM mAgata ho / jAyada mayamantarI // mahupa puttaha~ majju etthu / kahi hosaha ko rajo samatthu // AhAsai pariyANiya-samatyu | jI niva siMghAsaNa-matthayatthu // tADaMtu bheri bhImAri tAsu / suhANa detu caranmai-payAsu // bhuMjesa pAyasu so niruttu | hosa tuha rajjaho joggu puttu // tA teNa parikkhA cheu sanbu / sohaNi digi karaNa sulagge sabbu || hakkArivi paMca vi suya-sayAI / bhaNiyA nariMdeM nuya payAhU~ || jaM jaM tumha paDihAi sthu / taM taM nimsakiya patdhu // nimuNeSi eDa pahasiya-muhehiM / sahasA putra I-sara-taguruhehi //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 2. 22] hindI anuvAda baha yamadaNDa nAmaka kirAta duSToMke lie yama-nivAsake samAna usa rAjAko namaskAra karake use apane ghara le gayA aura rAjAkA khUba sammAna kiyaa| kirAtarAjakI sundara yauvanavatI putrIko dekhakara rAjA usapara mohita ho gyaa| taba kirAtarAjane rAjAke sAtha yaha zapathabandha kiyA ki jo usakI putrIkA putra hogA use hI rAjya diyA jaaye| aisA pakkA nibandhana karake usane apanI manohara pInapayodhara candramukhI putrI-tilakAvatIkA vivAha rAjAke mAtha kara diyA tathA usake sAtha sukhIbhUta zatruvijayI rAjAko unake nagarako preSita kara diyA // 11 // kirAta kanyAse bisAtaputrakA janma / rAjA dvAra rAjakumAroMko parIkSA apanI rAjadhAnI rAjagRhameM pahuMcakara rAjA upazreNika apanI isa nayI patnIke sAtha ratisukhakA anubhava karate hue rahane lgaa| bahuta samayake pazcAt unake madanake samAna sUndara putra utpanna huaa| pitAne apane isa putrakA nAma cilAtaputra rakhA / yathA samaya kumAra apanI taruNAvasthAko prApta huaa| eka dina usa indrake samAna rAjAne eka naimittikase pUchA ki yaha batalAo ki mere ina aneka putroMke bIca kauna mere pazcAt rAjyakA bhAra sa~bhAlane meM samartha ho skegaa| samasta bAtoMko jAnanevAle usa naimittika ne kahA---he rAjan, jo rAjaputra, rAjasiMhAsanake Upara baiThakara bherI bajAtA huA tathA zvAnoMko bhI kucha khAneko detA huA pAyasa ( khIra) kA bhojana karegA vahIM apanI zreSTha buddhiko prakAzita karanevAlA, bhayaMkara zatruoMko trasta karanevAlA, tumhAre rAjyako saMbhAlane yogya putra hogA, isameM sandeha nhiiN| yaha sunakara rAjAne eka zubha dina, zubhakaraNa aura zubha lagnameM parIkSAke hetu apane sabhI pA~ca sau putroMko bulavAyA / ve Akara rAjAko praNAma kara baiTha gaye / taba narendrane unase kahA ki tumheM jo-jo vastu pasanda ho, usa-usako niHzaMka hokara le lo| rAjAko yaha bAta sunakara una rAjakumAroMne prasannamukha hote hue kinhIMne AbhUSaNa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 vIrajiNivacarita [7. 2. 23vattA kehi vi AharaNaI hari kari-rayaNaI gaMdhaI taMbolaI vrii| lAI suvicittaI bara-bAittaI kehi mi kusuma I suMdaraI // 2|| khaMDayaM-sepio siMhAsaNe maNi-gaNa-kiraNubbhAsaNe / Amheti bheri vari thakko kAmaM kari / / parivADie sUyArahiM kumAra / baimAriya sayala viNa kumAra // rAyApaseNa suvaNNa-thAla / dAUga khIri vaDhiya-rasAla / / bhuMjaMtaha tAhU~ lalaMtajIha / payimukA maMDala nAisIha / / AvaMta nieppiNu bhIma sANa / sahasA bhaeNa sayala vi palANa // gaMbhIra dhIru pari ekku thakku / seNiya-kumAra bhy-bhaav-mukku|| tADaMtu viNoNa bheri ditu / suNahANa thova-tho hsNtu|| jemija vIsasthau maI-visAlu / jAyau nicchaya-maNu bhUmipAlu / / jo rajjaho joggu aNaMta-vijju / so samba-payatte pAlaNijju / / iya ciMtivi dAyajja bharaNa / puddaIsareNa jANiya-naeNa // maMDala-vidyAliu eha pAu / jo desAi Ayaho ko vi ThAu || sI hau vi su-ninchau tAsu sabbu / adhiyAru haresami pANa-incu // ghattA-iya depiNu ghosaNa khala-maNa-posaNA nIsAriDa nagaraho turiu / tisa-bhukkhAyAmiu siMdhura-gAmitra naMdagAmu so paisarija / 3 / / 25
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 3.28 ] hindI anuvAda 81 liye, kinhoMne ghor3e, hAthI va ratna liye, kinhoMne uttama gandha va tAmbUla liye, kinhoMne vicitra-vicitra uttama vAditra liye, aura kinhoMne sundara puruSa hI grahaNa kiye // 2 // rAjaputra zreNika parIkSA meM saphala, kintu bhrAtR-vairakI AzaMkA se usakA nirvAsana kintu rAjakumAra zreNika maNi-samUhoM kI kiraNoMse dIptimAn siMhAsanapara apane sundara hAtha meM bherI lekara jA baiThA / rasoiyoMne una saba kumAroM ko, jo kArtikeya ke sadRza the, kramazaH baiThAyA aura rAjAke AdezAnusAra unheM svarNake thAloMmeM svAdiSTa khIra parosa dii| jyoM hI unhoMne apanA bhojana prArambha kiyA tyoM hI siha ke samAna jIbha lapalapAte hue zvAna chor3a diye gye| sabhI rAjakumAra una bhayaMkara zvAnoMkI Ate dekha sahasA bhaya se bhAga uThe / kintu ekamAtra gambhIra aura dhIra zreNika kumAra bhayakI bhAvanAse mukta hote hue apane Asanapara baiThe rhe| ve vinodapUrvaka bherI bajAte jAte the aura haMsate hue thor3A-thor3A, bhojana kuttoMko bhI dete jAte the / isa prakAra usa vizAla buddhimAn rAjakumArane vizvasta bhAva se apanA bhojana samApta kiyA / yaha dekha bhUSAlane apane manameM nizcaya kara liyA ki yahI rAjakumAra rAjya karane yogya hai| sAtha hI unhoMne yaha bhI vicAra kiyA ki, jo rAjakumAra ananta vidyAoMkA dhanI hai, aura rAjya karane yogya hai usakA samasta prayatnapUrvaka saMrakSaNa karanA caahie| aisA cintana kara usa nItijJa dharAdhIzane dAyAdoM ( rAjyake bhAgIdAra bhrAtAoM) ke bIca vaira ke bhayase zreNika kumArako isa ghoSaNAke sAtha nagarase bAhara nikAla diyA ki isane kuttoMke jUThe bhojana karanekA pApa kiyA hai, ataeva jo koI ise apane yahA~ Thaharaneko sthAna degA, usake samasta dhana aura prANoMkA bhI meM nizcayarUpase haraNa kara lU~gA / aise khala puruSoMke manako prasanna karanevAlI ghoSaNA karAkara rAjAne turanta hI zreNika kumArako nagarase nikAla diyA / taba vaha gajagAmI rAjakumAra bhUkha aura pyAsaro trasta hotA huA nandagrAmameM jAkara praviSTa huA ||3 // 12 * 1
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNivacariu [7. 4. -1 acchai tahiM bhoyAsattu jAma / etaha vi tAsu tATaNa tAma || dAUNa cilAyasuasa rajju / dhIreNa ANuviu appa-kanju / saMjAyau rAu cilAyaputtu / so karai kayAvi na ki pi juttu // tA maMtihiM dRu lahevi suddhi / saMpesiu kaMcIpura subuddhi / / gaMbhUta sumph-sumaasu| uvaesiu vaiyara Niva-suyAsu // rajjammi thavevi cilAya puttu / saMjAyau tAtra muNI tinamuttu / sayala vi paya rajju karaMtapaNa / saMtAviya tega kayaMtAgaNa / / kiM bahuNA gacchahu~ ehi sigghu / kula rajju NivArahi loya-vigdhu / / ghattA-jANa-vallaha pomiNi jiha gaya-gomiNi pariSIDiya dosAyareNa | saMbhAi pahAyaka deu divAyaru tida paI paya paramAyareNa // 4 // khaMDayaM-abhayamaI basumittau puLeci kato katau / rAyANa sa-purohiyaM Ayau so NilayaM NiyaM / / gaMpiNu cappevi cilAyaputtu / gIsAravi dhalliDa aNaya juttu // suha-diMga suhi-sayahiM badhu pardu / suMdara-mai ari-gAya-ghaDa-ghara1 // tosevi su-vayahiM saba loya / thina rajje diva muMjaMtu bhoya / 5 / / isa vIra-jigiMdararie meNiya-raja-laMbhI NAma sattamo saMdhi // 7 // ( zrIcandrakRta kahAkosu saMdhi 12 se saMkalita )
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ hinyo anuvAda cilAtaputrakA rAjyAbhiSeka va anyAyake kAraNa mastriyoM dvArA zreNikakA Anayana yahA~ bhogoMmeM Asakta rahate hue eka dina rAjA upazreNinAne apanA rAjyabhAra cilAtaputrako sauMpa diyA aura dhIratApUrvaka AtmakalyANakA kArya arthAt dIkSA grahaNa sampanna kiyaa| cilAtaputra rAjA to ho gayA, kintu baha ucita kArya kadApi nahIM karatA thaa| taba mantriyoMne zreNikakumArakA patA lagAyA aura yaha jAnakara ki be aba kAMcIpurameM jA pahuMce haiM, unhoMne eka buddhimAna dUtako kAMcIpura bhejaa| usane suprabhAke putra theNika rAjakumArake pAsa jAkara unheM vRttAnta sunAyA ki tumhAre pitA to cilAtaputrako rAjyapara baiThAkara vinuptidhArI muni ho gaye, aura idhara rAjya karate hue cilAtaputrane yamake samAna samasta prajAko santApita kara diyA hai / bahuta kahanero kyA lAbha, Apa zIghra hI hamAre sAtha calie, rAjya sa~bhAlie aura prajAke kaSTokA nivAraNa kiijie| jisa prakAra lokapriya pacinI sUryake asta honepara doSAkara arthAt nizAdhIza candrase paripIr3ita hotI huI prabhAkara sUryadevakA smaraNa karatI hai, usI prakAra prajA parama Adara bhAvase Apako pratIkSA kara rahI hai / / 4 / / cilAtaputrakA nirvAsana aura zroNikakA rAjyAbhiSeka zreNika kumAra apanI nayI pariNItA abhayamatI aura vasumitrA nAmakI priyapatniyoMse tathA rAjA va purohitase puchakara apane pUrva nivAsa rAjagRhameM AyA / Ate hI usane anItivAn cilAtaputrako parAjita kara vahA~se nikAla bAhara kiyaa| phira eka zubha dina samasta suhRd aura sujanoMne usa sundara buddhizAlI zatrurUpI gaja rAmUhako naSTa karanevAlaM rAjakumArako rAjapaTTa bA~dha diyA / apane madhura vacanoM dvArA saba logoMko santuSTa karatA huA rAjA zreNika rAjasiMhAsanapara pratiSThita huA aura divyabhogoMkA upabhoga karane lagA / / 5 / / iti zreNika-rAjya lAbha viSayaka saptama sandhi samApta // sandhi 7 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi 8 seNiya-dhamma-lAho titthaMkara-gotta-baMdho ya ekkahiM diNe kiMkara-pariyariu / pAraddhiAde naravai nIsarira || aDavihi paisAri samaya-paru / paramesarU avahI-nANa-dharu / / muNi jasaharU pepichavi jasahA paDimA-joeM duriy-hru| kahi diTTau pahu agiTTala a-sajaNu kaja-viNAsa-yaka | ai-rola-ghaseNa muNIsaraho / puddaIsareNa paramesaraho // baha-heDa kayaMta va jaNiya-bhayA / sugahANa vimukkA paMca-sayA // muNi-mAha peNa viNIya kiyaa| dAUNa payAhiNa puraja thiyA / te nivi nariMde ni-pasarA / kare karivi sarAsaNu mukka sarA / / maNi-mAhaho hovi puSpha-payarU / calaNovari yaDija bAga-niyaru / / puNu sappu cittu muu jhatti gale / tabayaraNa-karaNa-Nihaviya-male / / risi-baha-pariNAmeM tahiM samae / narayammi naresaru sattamaya // baddhAna haveppiNu uvasamiu / taM cojju nievi muNiha namiu / /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 8 zreNika-dharma-lAbha va tIrthakara gotra-bandha rAjA zreNikako AkheTa-pAtrA muni-darzana va bhAva-parivartana eka dina rAjA zreNika apane kiMkaroM sahita AkheTake lie niklaa| vanameM pahu~cate hI usane Atma aura parako samadRSTi se dekhane vAle avadhijJAnadhArI yazarabI parama manIndra yazodharako karmoko naSTa karanevAle pratimA yogameM sthita dekhA / unheM dekhakara rAjAne socA-are! kAryavinAza karanevAlA yaha aniSTa-apazakuna mujhe kahA~se dikha gayA? isa prakAra atyanta krodhake vazIbhUta hokara rAjAne una paramezvara munIndrakA vadha karaneke lie unapara yamarAjake samAna bhayaMkara pA~ca sau zvAna chodd'e| kintu munike mAhAtmyase ve vinayayukta ho gaye aura unakI pradakSiNA karake unake sammukha baiTha gye| yaha dekha kara rAjAne apane hAthameM dhanupa lekara tIna bANa chodd'e| kintu baha bANoMkA samUha bhI puSpapuMja banakara munirAjake caraNoMmeM jA pdd'aa| taba rAjAne eka mRta sarpa uThAkara turanta unake gale meM DAla diyA jo ki apane tapazcaraNa dvArA pApamalako dUra kara cuke the / munikA vadha karane kI bhAvanAke kAraNa usI samaya rAjAne saptama narakameM utpanna honekA Ayu-bandha kiyaa| kintu usI samaya munikA ukta Azcarya dekhakara unakA mana upazama bhAvase vyApta ho gayA aura unhoMne
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8. 1. 25 25 porajiNivacarita ghattA-bharAvate sama-ri-mitra jANepiNu upasaMta-maNu / vara-bhAsA puNya-payAsapa uccArivi AsI-vayaNu / / 1 / / dukkiya-kambhidhaNa-jalaNa-siha / kiya dhamma-savaNa aya-viha / / nisuNevi ayoramu muNi-vayaH / nivu nidivi appuNu puNu ji puNu / / jAyau jiNa-sAmaNi lINa-maNu | paDibannau khAiDa sadahaNu / / nahanyAla surehi ahiNaMdiyau / tA rAu jAu ANadiyau || baMdepiNu siri-jasahara-savaNu / Ayau guhAI-vaI niya-bhavaNu || durujjhiya micchA-samaya-mANu / suhu~ karada rajju pAliya suyA / cellapa-maha evidha prithriu| rAmu va sIyA alaMkariu / / ekkahiM diyahammi sahA-bhaghaNe / jAmacchai pahu nara-niyara-ghaNe // ghattA-AveppiNu kara malaMppiNu tA baNavAle vinnaviu / paramesara nANa-diNesara deva-deu sura-nara-naviu // 2 // mAmiya tailoya-loya-saraNu / amarA hiva-raiya-samosaraNu || jiy-dujy-kaam-ksaayaarnnu| dUrIkaya jAi-jarA-maragu //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 8. 3 4 ] hindI anuvAda muniko namana kiyaa| ve bhagavAn muni to zatru aura mitra ke prati samadRSTi rakhate the | unhoMne rAjAko upazAntamana hue jAnakara puNyaprakAzI uttama bhASAmeM AzIrvAdakA uccAraNa kiyA // 1 // 2 zreNika rAjA jaina zAsana ke bhakta banakara rAjadhAnI meM lauTe rAjA zreNikane yazodhara munise duSkRta karmarUpI IMdhanako jalAne vAle agni ke samAna aneka prakArakA dharmaM zravaNa kiyaa| munike una anupama vacanoMko sunakara rAjAne bArambAra apane ApakI nindA kI 1 ve aba jinazAsanameM lIna-mana ho gaye aura unhoMne Arthika samyak darzanakA lAbha prApta kiyaa| AkAzameM devoMne unakA abhinandana kiyA / isase rAjAko aura bhI adhika Ananda huaa| phira una zramaNamuni yazodharako vandanA karake rAjA apane bhavanameM lauTa aaye| ve aba apane manase midhyA matoMko dUra chor3akara sajjanoMkA pAlana karate hue, sukhapUrvaka rAjya karane lage / celanA mahAdevI ke sAtha ve sItAke sAtha rAmake sadRza alaMkRta dRSTigocara hote the / eka dina jaba ve nara-samUhase bhare hue apane sabhA bhavanameM baiThe the, tabhI banapAlane Akara aura hAtha jor3akara vinatI kI ki he mahArAja, devoM aura manuSyoM dvArA namita, jJAna- divAkara, devoMke deva, paramezvara mahAvIrakA Agamana huA hai ||2|| 3 mahAvIrake vipulAcalapara AnekI sUcanA aura zreNikakA unakI vandanA hetu gamana banapAlane kahA - he svAmI, trilokake logoM ke zaraNabhRta indra dvArA jinake samoragakI racanA kI jAtI hai, jinhoMne durjaya kAma aura kaSAyake raNako jIta liyA hai, janma-jarA aura mRtyuko dUra kara diyA hai :
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ aurajinapiu [ 8 3.5duggaindu ha-paMkanidAha niNu / viula iri parAiu vIra-jiNu / / AyANavi e3 dharA-dharaNu / taho devi samva-aMgAharaNu || sahasatti kayAsaNa-pariharaNu / paya satta su-viNayAlaMkaraNu / / pariosiDa taddisi kaya-gamaNu / jaya deva bhaNetri pasanna-maNu // eNavepiNu bhU-yali luliya-taNu / bherI-rava-paripUriya-bhuSaNu / / sammata saMgaya-savva-jaNu / gar3a vaMdaNa-tti kari va khaNu // gacchaMtu saMtu sNpy-bhvnnu| saMpattau sela-samIva-vaNu / / ghattA-bara-baMsa laga-pasaMsala sa-kari ma-hari sa-bamA sa-siri / dhara-dhArau rayaNahiM sArau niya-samu rAe~ dichu giri // 3 // paNaveppiNu sama-pariNai saNAhu / saMthu paya-matti-bhareNa sAhu / / teNa vi suha-duha-gahamAga-hena / utrAsiu dhammAhamma-bheu / / nisuNeppiNu sAsaya-suha-nihANu / paDivannara khAi sahavANu || jo vihiu sAhu-baha-karaNi bhAu / taM sattama-nirA nibaddha Au ! kaTTibi ta u niru nimmala-maNeNa / puNu badhu paDhami dasaNa-baleNa // guru-saMvegeNa maNohirAmu / etyajjiA paI titthayara nAmu / /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 4. 12 ] hindI anuvAda tathA jo durgatike duHkharUpI kIcar3ako sukhAne ke lie grISmakAlIna dinake samAna haiM, aise vIra jinendra vipulAcala giripara Akara virAjamAna hue haiN| yaha bAta sunakara rAjA zreNikA apameM samasta dahaka AbhUSaNa vanapAlako de diye aura tatkAla apane siMhAsanako chor3akara sadvinayase apaneko alaMkRta karate hue ve sAta pada Age bddh'e| unhoMne prasanna hokara usI dina bhagavAnakI vandanAke lie jAnekA nizcaya kara liyaa| unhoMne 'jaya deva' kahakara prasanna manase bhUmitalapara aSTAMga praNAma kiyA, aura bandana-yAtrAko sUcanA-rUpa bherI bajavA kara usakI dhvanise samasta bhuvanako paripUrita kara diyaa| saba logoMke ekatra ho jAnepara, rAjA zraddhApUrvaka bandanAbhaktise prerita ho utsava sahita cala pdd'aa| calate-calate vaha rAjyalakSsIkA nidhAna rAjA zreNika parvatakI bhUmike samIpavartI vanameM phuNcaa| vahA~se rAjAne usa parvatako dekhA jo usake hI samAna zreSThavaMza ( uttama kula athavA acche bA~sa vRkSoM ) se yukta thA, prazaMsA prApta thA, hAthI, ghor3oM, camara aura zobhAse yukta thA, dharAdhAraka tathA ratnoMkA sAra thA // 3 // mahAvIrakA upavezA sunakara rAjA zreNikako kSAyika samyaktvako utpatti rAjAne samatA bhAvase yukta hokara bhagavAnako praNAma kiyA aura unake caraNoMkI bhaktike bhArase prerita ho unakI stuti kii| bhagavAnne bhI rAjAko zubhagatimeM jAneke hetu dharma tathA durgati-gamanake hetubhUta adharmameM bheda karanekA upadeza diyA / bahu upadeza sunakara rAjAne zAzvata sukhake nidhAna kSAyika samyaktvako prApta kiyaa| unhoMne jo pahale sAdhukA badha karaneke bhAvase sAtaveM narakakI AyukA bandha kiyA thA, usako kATakara atyanta nirmala bhAvase apane samyak darzanake bala dvArA use prathama narakake AyubandhameM badala diyaa| isake atirikta unhoMne apane vizeSa saMvega bhAvase manohara tIrthakara nAma-karmako arjita kiyA / gautama gaNa 13
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vorajiNidadharita [8. 4. 13 - muvnn-yh-pnnynyaayaarviNde| nivuddha-pare sammai-jiNa-bariMde / / tinni ji saMbacchara aTTha mAsa / dasa avara viyANahi paMca divasa / / patniI accheti turige kAle / paMcatta havesai tuh kyAle / sImaMta-naraNa duksaho khANIhiM / jANavau pa, par3hamAvaNIhi / / nAraiTa niraMtara-dukkha-barimu / hosa hi caurAsI parisa-sahasu / / nAsArathi taoM hy-dukkh-jaali| osa ppiNIhe taiyammi kAli / / ghattA-siricaMdujala kini jaga-guru saba-suhakara / nAmeM pomu mahAi hosahi tuhu~ titthaMkaru // 4 // iya vIrajiNi cariza seNiya-dhammalAha-tisthayara-gona-dho NAma aTTamo saMdhi // 8 // 25 ( zrIcandrakuta kahAkosu saMdhi 13-14 se saMkalita )
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 4. 26 ] hindI anuvAda 99 dharane rAjA zreNika se kahA ki he rAjan, jaba bhuvanapatiyoM dvArA jinake caraNAravindako namana kiyA jAtA hai ve sanmati jinendra nirvANa prApta kara leMge, taba usake tIna varSa, ATha mAsa aura pandraha divasa itanA samayamAtra caturthakAlakA zeSa raha jAyegA, tabhI vayovRddha hote hue tumhArI mRtyu hogI aura tuma DubakI khAni thama pRthvI meM jAkara utpanna hoge| vahA~ tuma nirantara duHkhakI vRSTi sahate hue caurAsI sahasravarSoM taka nArakIyake rUpameM rahoge / bahA~se avasarpiNIke tRttIyakAla meM apane saba duHkha jAlako dUra kara nikaloge aura candrake samAna ujjvala kortise yukta sarvasukhakArI jagadguru mahApadma nAmaka tIrthaMkara hoge ||4|| iti zreNika dharmalAbha va tIrthaMkara-gotrabandha viSayaka aSTama sandhi samApta || saMndhi 8 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ // b 15 20 saMdhi 9 seNiya-dhamma- parikkhA 1 avaru vijabagRhaNa akkhAgaDa | kahami samujjhiya-do suhAgana // ca - viha- sura- nikAya - majjhatthaM / suya-nANIhi mANa sAmatyeM // micchA dhamma kareiMdra made | araMja kahA suriMde // dhamma-ssa karate saMteM / pheDiya - pucchaya jaNa saNa-bhaMteM || bhUli rAyA seNiya- sanniGa | diDha sammattu bhaNepiNu vanni || taM nisuci a-sahasAu / epiNu nahi coya-sa-bisAu // nipravi narAhiu eMtu saseNa / maga sarovara kaDiya mINau || cAmaravAdihANu vikhAyau | sura-varu jAla-itthu risi jAyaja || tA tahiM magasaru saMpatta / jana Alovi jAlu triyaMta // guru-hAraja mINapaMta | paNa veSpiNu viNaNa uttara || maIM dAneM hoteNAhamsau / jujjai tumha I ela na kammara || ghattA - jai kajju bhasehiM to tumha hai pAsatya pahu // hoehiu~saMpAmi maccha bahu || 1 ||
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 9 zreNika - dharma - parIkSA 1 zreNika ke samyaktvakI parIkSA hetu vebakA dhIvararUpa dhAraNa J kavi kahate haiM ki aba maiM yahA~ upagUhana guNake dRSTAnta svarUpa rAjA zreNika viSayaka AkhyAna kahatA hU~, jo samyaktvameM utpanna hote hue doSoM kA nivAraNa karAtA hai| eka bAra zrutajJAna aura avadhijJAnakA sAmarthya rakhanevAle tathA midhyAdharmarUpI gajendra ke lie mRgendrake samAna surendrane catuvidha deva-nikAyoM ke madhya baiThe hue sabhAsadoMke manoraMjanArtha dharmakathA kahI aura praznakartAoMkI bhrAntiyoMko dUra kiyA / isa sambandha meM unhoMne pRthvIttalapara vartamAna rAjA zreNikako dRDha samyaktvadhArI kahakara usakI prazaMsA kii| use sunakara eka devako usake saca hone kA vizvAsa nahIM huA / ataeva isakI parIkSA karane hetu apane vimAnako AkAzameM calAtA huA vaha deva vahA~ aayaa| usane dekhA ki rAjA zreNika apanI senA sahita kahIM gamana kara rahA hai / ataeva vaha deva cAmarava nAmaka vikhyAta RSikA rUpa dhAraNa kara tathA apane hAtha meM jAla lekara rAjAke mArgavartI eka sarovara meM machaliyAM pakar3ane lgaa| jaba magavezvara vahA~ pahu~ce taba unhoMne dekhA ki eka RSi jAla pheMkakara machaliyoMko pakar3a rahe haiM aura unheM eka bhAravAhI ajikAko dete jA rahe haiN| yaha dekha rAjAne unheM praNAma kiyA aura vinayapUrvaka kahA ki he munirAja, mujha dAsa ke hote hue, Apako svayaM yaha adharma kArya karanA ucita nahIM hai| yadi Apako matsyoMse kAma hai to Apa eka tarapha ho jAie aura maiM ApakA yaha matsyabadhakA kArya sampAdita kara detA hU~ // 1 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ f 10 15 20 4 102 boraNicariu 2 viyAyi nimsa-usame parantu parva muNiM tega || varAhaya ettiyametahiM caiva / annahiM netra || ko devi / / oNu mI tao viraha karAu latri / kare aNimesa gao mahAvas rohiM naveci / bisajjita saMjaya saMjar3a ve vi // niebiNu tArisa tANa vidhammu / dui loDa viyaMbara-dham // muNevi viGkSiNa anna- diNammi | binu saMvisAye sati // sa- leha-dalAu niyaMka-dharAhu / karepizu mudda jIvaNu tAhu || cidinnaDa savvahu~ rAya-suyAhU~ / [ purIsa vittiya kArivi vAhU~ ] // naveSpiNu nimbidigiMcha-maNehi / karevi kathaMjali satva jahi // caDAciMDa tADa upavi sa-sIse I sa-sehara caMpaya-vAsa vimI || [ 9.2.1 ghattA - taM niviNiveNa bhaNiya saJca sAmaMta vare / muddiyaDa kiyAu kiM tumhahiM viruyAu sire ||2 // 3 jaya sattu ca suva-sAmi cakkeNa | vieNa saMvica sAmaMta cakkaMNa // ehamha jIvassa caiyaNana taju jema / saMpuNinAdi-vaMda priya phuDu tama || taM vayaNu nisuNevi kula-kumuya - caMdreNa / visevitaM bhaNiya seziya-nariMdeza ||
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ -2. 3. 6 ] hinyI amuvAva devamunike dhovara-karmase logoM meM digambaradharmake prati ghaNA tathA thaNika dvArA usakA nivAraNa rAjAkI usa bAtase devane apane mana meM jAna liyA ki rAjAkA samyaktvabhAva sarvathA vizuddha hai / tathApi unhoMne bahAnA banAkara kahAhe rAjendra, hameM itane hI matsyoMse prayojana hai, hameM aura nahIM cAhie / taba rAjAne usa viratA AmikAke hAthase matsyoMko le liyA aura apane sevakako sauMpa diyaa| phira unheM namaskAra karake magadha nareza apane ghara cale gaye tathA usa saMyamI aura saMyaminI donoMko bidA kara diyaa| usa mani aura ajikAke usa adharma-kAryako dekhakara loga digambara dharmase ghRNA karane lge| yaha bAta jAnakara usa buddhimAn rAjAne eka dina, eka nidarzana ( udAharaNa ) upasthita karake dikhlaayaa| unhoMne jIvana vRttisambandhI lekhapatroMko apanI mAga-mudvAro mAnita karane lagA unheM palase vilita karake saba rAjapUtroMko vitaraNa kara diyaa| unhoMne una dAnapatroMko pAkara manameM kisI prakArake ghRNAbhAva dhAraNa kiye binA hAtha jor3akara rAjAko namana kiyA, aura dAnapatroMko apane mukuTayukta tathA campaka puSpoMkI bAsase sugandhita siroMpara car3hA liyaa| yaha dekhakara rAjAne una saba zreSTa sAmantoMse kahA ki tumane merI una malina mudrAoM ko apane sirapara kaise rakha liyA ? // 2 // malina mudrAoM ke udAharaNase sAmantoMko zaMkA-nivAraNa va deva dvArA rAjAko varadAna rAjAke ukta prakAra pUchanepara zatru-cakrako jInanevAle tathA apane svAmIke bhaka una sabhI sAmantoMne vinaya pUrvaka uttara diyA-he deva, jisa prakAra hamArA yaha zarIra malina honepara bhI cetanA gaNato kAraNa zreSTha mAnA jAtA hai, usI prakAra Apake dvArA diye hue ye mudrAMkita patra malina hote hue bhI hamArI jIvikAke sAdhana haiM, ataeva ve saba prakAra pUjanIya aura vandanIya haiN| unake isa vacanako sunakara apane kularUpI kUmadako candramAke samAna prasanna karanevAle zreNika narendrane musakarAte hue
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vIrajiNivacarita [2. 3. 7. jai nihila-jiya-nAha-jiNa-mudda-dhArassa / guru-liNAma gurule pani sH / / maI muyavi vidigiMcha navagrAma kina tAsu / tA tumha kiM kAraNaM karahu uvahAsu / / tA tehiM taM mantiyaM kaya-paNAmehiM / mannAvio sAmio vihiya-sAmehi // tuhu~ ekku para dhaSNu bho rAya-rApasa / jasu acalu mAgu dhamma kaya-pAva-vihema / / nigvajju jaya-pujja para ekku jiNa-dhamma / dosa a-sakkassa ki hoi nau gammu // taM suNivi Avevi deveNa nara-niyara | mAjhe nRvo bhaNiu ho bhAvi-titthayara // cutto si tuhu~ jAriso deva-rApaNa | ahipaNa phuDu tArito dhamma-rApaNa / / iya bhaNidhi pujjevi vittaMtu akvevi / gau amaru muralou taho hAru baru devi // taM niyaghi vittaMtu micchatti pavirattu / saMjAu jaNu savvu jiNa-samaya agurattu / / ghattA-avareNa vi eva sAsaya-mokthukkaMThiANa || kAyanbu sayA vi uvagRhaNu samaya- hiNa ||3|| 25 hya vorajiNidacarie seziya-dhamma-parikrayA-NAma Navamo saMdhi // 1 // ( zrIcandrakRta kahAko saMdhi 3 se saMkalita )
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. 3. 26 ] hindI anuvAda 105 7 unase kahA -- yadi aisA hai to maiMne yadi samasta duSkarmo ko jItane vAle jinendra bhagavAna kI mudrA dhAraNa karanevAle, dhIvara muniko bhI guruvinayapUrvaka, ghRNA chor3akara, namaskAra kiyA to tuma loga kisa kAraNa merA upahAsa karate ho ? rAjA ke isa dRSTAntase una sabhI sAmantoMne dharmake marma kI bAta samajha lii| unhoMne rAjAko praNAma kiyA aura samatAbhAva sahita apane svAmIko manA liyaa| unhoMne kahA- he rAjarAjezvara he pApavidveSI, Apa hI eka dhanya haiM, jinakA mana dharmameM isa prakAra acala hai / yaha jinadharma hI nirdoSa aura sarvopari jagat-pUjya hai| jo koI doSoM meM anAsakta hai usake lie vaha gamya kyoM nahIM hogA ? yaha saba dekha sunakara vaha deva vahA~ AyA, aura samasta janasamUhake madhya rAjAse bolA - he bhAvI tIrthakara, tumhArA jisa prakAra varNana devarAjane kiyA thA, usase bhI kahIM spaSTataH, kahIM adhika tumhArA dharmAnurAga hai / aisA kahakara, rAjA kI pujAkara tathA apanA pUrva vRttAnta sunAkara vaha deva rAjAko eka sundara hAra dekara devalokako calA gyaa| isa vRttAntako dekhakara saba loga mithyAtvase virakta tathA jainadharma meM anurakta ho gaye / anya jo koI bhI dharmAvalambI zAzvata sukharUpa mokSake lie utkaNThita ho use bhI sadA isI prakAra upagUhuna aMgakA pAlana karanA cAhie // 3 // 14 iti zreNika - dharma - parIkSA viSayaka navama sandhi samApta // sandhi 9 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ya d saMdhi 10 seNiya suya-vAriseNa - joya-sAhaNaM 1 sirisevi behmaNa deviza kAle jaMteM mala- bilau / saMjaNiya NAmaiM bhaNiyau vArise su guNa - nilau // rAyarohi pakSa sAhiya- rAyar3o / vAriseNu suDa seNiya-rAyaho // saNa-nA-carita-samiddhau | pAliya-vAsu pasiddhau // eyaMtraru nisi paDimA - joe~ / accha piuvarNa pAva- vioe~ / tamsi ceya nayara mmi sattAsau / asthi coru vijjunacara - nAmau || bhaNa-mohaNAi bahu-vijjau / aMjaNa siddha kayaM va vija // sAhasa-pau bahu-vasa'mArphata | gaNiyA suMdari gaNiyA kaMtara // ekkahiM diyahi jAma taha maMdiru | jAi nikhahiM so navagAdiru || tAma bhaja peccha vicchAI / virAya - caMda caMdrama naM rAI // pucchiya mantrAvi varANaNi / ag samora kAhU~ akAraNa || bhAi gaNiyA suMdari dullaha na tujvari kohu hu balla //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 10 zreNika-putra vAripeNakI yoga-sAdhanA vAriSeNako dhArmika vRtti / vizuccara corako preyaso gaNikAsundarIko celanA rAnIkA hAra pAnekA unmAda kucha samaya jAnepara lakSmI dvArA sevita celanAdevIne vAriSeNa nAmaka putrako janma diyA, jo pApa-vinAzaka tathA muNoke nidhAna hue| rAjagahameM nItise samasta rAjAoMko nItike mArgase apane vaza meM karanevAle rAjA zreNikakA yaha vAriSeNa nAmaka putra darzana, jJAna aura cAritra se sampanna parvopavAsakA pAlana karanevAlA prasiddha ho gyaa| eka bAra vaha eka vakSa dhAraNa kiye hue zmazAnameM rAtrike samaya pApa-vinAzaka pratimAyogase sthita thaa| usI nagarameM logoMko trAsa denevAlA vidyaccara nAmaka cora rahatA thaa| vaha stambhana, mohana Adi bahuta sI vidyAoMko jAnatA thA, aura aMjanasiddha (aMjana dvArA adRzya honekI kalAkA jJAtA ) thA, jaise mAno sAkSAt yamarAja ho / vaha bar3A sAhasI tathA aneka vyasanoMke vazIbhUta thA / isakA prema nagarakI prasiddha vezyA gaNikAsundarIse thaa| eka dina jaba vaha apanI usa preyasIke netroMko sukhada nivAsapara rAtrike samaya gayA, taba usane apanI usa preyasIko udAsamana dekhA, jaise mAno candramAkI cA~danIse rahita rAtri ho| corane use manAkara pUchA, he sundara mukhI, tU binA kAraNa mere Upara ruSTa kyoM ho gayI hai ? isapara gaNikAsundarIne kahA, he mere durlabha vallabha, merA tumhAre
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 10 25 15 108 baura jiNivacariu kiMtujANa caNammi mahA-pahu / cihnaNa-devihi kaMThi suhAbahu || hAru niravi majjha ummAhuu | jAviva bhoyadhaNa-lAhau // far pavi pi teguddee~ / tA dhIriya dhaNa kaya-jaya khee~ / pattA- uhi devi kari siMgAru cita haNahi / kiM ekke te avaru vi ANami jaM bhaNahi // 6 // [ 10.1.25 - raMjiUNa bhAmiNIhi addharati rAyagehu nimgao lapavi hArU naM kayaMta baddha-koha hArateya-maggilagga je masANe hakamANa kAusariMga amANu tattha pAca-pakkhi- seNu ghalliUNa caMdahAsu naM kile siddha koi taM niyavi haru levi tehi bhAsiya suNeSi. rAiNA sira dhuNevi / pesiyA bhaDA bhavi mahu tAsu ke luvi / duTTapaNa kiM suSaNa kusuNa kiM suSaNa | kiMkarA suNevi vANi patthara kharagapANi / jhanti eta taM parasu jantha so visuddha-laMsu / yattA - caladisu vedevi koliGa so tehi hi / rayaNAyara-veLa- jala-kallolahiM selU jiha ||2|| cittu haMsagAmiNIhiM | piccha-nehu | bujhiama pAtra cAru | dhAiyA nariMdra jor3a | vAsa mAyA samA / bANa jAlu mellamANa | api appu jhAyamANu / pecchivAriseNu | pAya- mUli hAru tAsu / so thio a-lakkhu ho / gaMpi sAmiNo navebi
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 10. 2. 18 / . hindI anuvAda Upara koI krodha nahIM hai| kintu udyAnavanameM maiMne celanAdevIke gale meM mahAkAntivAn aura muhAvanA hAra dekhA hai, jisase mujhe use pAnekA hI unmAda ho uThA hai aura anya bhoga va dhanake lAbhakI koI icchA nahIM rahI hai| he priya, usI udvegase saba kucha chor3akara baiThI huuN| apanI preyasIko yaha bAta sunakara logoMko duHkha denevAle usa corane apanI usa priyAko dhairya bNdhaayaa| usane kahA-he devI, uTho-uTho, apanA zRMgAra karo aura cintAko chodd'o| usa eka hArakI to bAta hI kyA hai, aura bhI jo bastu tuma kaho use lAkara de sakatA hU~ // 1 // vidyaccara cora dvArA rAnoke hArakA apaharaNa tathA rAjapuruSoM dvArA pIchA kiye jAnepara dhyAnastha dhAriSeNake pAsa hAra pheMkakara palAyana / rAjA dvArA vAriSeNako mAra DAlanekA Adeza apanI usa haMsagAminI bhAminIke cittako isa prakAra prasanna karake vidyuccara cora arddharAtrike samaya dhanake lobhase rAjamahalameM jA ghusA aura rAnIkA hAra lekara vahA~se nikala bhaagaa| usake pairoMkI AhaTa sunakara rAjAke yoddhA sevaka krodhapUrvaka yamarAjake samAna usake pIche daur3a pdd'e| ve corake hAthameM jo hAra thA, usake tejake mArgase hI usake pIche lage the| ve hA~ka lagA rahe the aura bANajAla chor3a rahe the| jaba vaha cora zmazAna meM pahu~cA, taba usane vahA~ kAyotsarga mudrAmeM sthita apane meM apanI AtmAkA dhyAna karate hae vAriSeNako dekhaa| vaha pApI cora zyena pakSIke samAna vAriSeNake caraNoMmeM, apane usa candrahAsa hArako pheMkakara, kisI siddha hue klezake samAna adRzya hokara Thahara gyaa| rAjasevakoMne hArako dekhA aura use lekara ve rAjAke pAsa gye| unhoMne rAjAko satra vRttAnta sunA diyaa| unakI bAta sunakara rAjAne apanA sira hilAyA aura apane bhaToMko yaha kahakara bhejA, ki tuma jAkara vAriSeNakA sira kATa ddaalo| duSTa putrase kyA lAbha ? kutsita zAstrake munanese kyA hita hotA hai ? rAjAkI vANI sunakara ve kiMkara hAthameM khaDga lekara tatkAla usa sthAnapara pahu~ce jahA~ zuddha bhAvanAoMse yukta bAriSeNa dhyAnamagna thaa| bhaToMne use cAroM orase gherakara aisA jhakajhorA jaise samudra taTapara jalakI kalloloMse parvata // 2 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 vIrajiNivaparita [10.3.1 jAI jAI paharaNaI sarosahi / mukaI rAyAese dAsahiM / tAI tAI hoiSi sayayattaI / dhamma-phaleNa dharAyalu psh| puNu asi-lahi pamelliya kNtthho| vijju va mehahiM giri-uckNtthho|| sA vi mAla saMjAya suhilliya | naM tava-bahu sayaMvari ghalliya / / tahi avasari nahiM daMduhi vajjiya / evi surehiM tAsu paya pujiya / / taM suNavi kiya-para-vasAeM / gaMpi puttu manAvija rAe~ // . acchiu to vi neva kula-maMDaNu | jAu mahA-risi koha vihaMDANu // ekkAha vAsari pAliya dikkhaha / gAmu palAsakheDa gau bhikkhahe / / tattha phuphpha-DAleNa niyanchina / cAla-sahAe~ eMtu pddimchi| bhuMjAvivi bolAthahu~ muNivaru / niggau piya pucchepiNu diyavaru / / ramma-paesa sayAI kahatau / gau dUraMtaho paya paNavaMtau / / to vi niyatahe bhaNai na saMjau / gaya vegiNa yi jaNa jAhiM risi-Asau / / pattA-keza vi tahiM buttu vakre Na guNa-maNi-khaNihe / tavacaraNaho Au sahayaru vAriseNa-mugiha / / 3 / / 25 taM suNevi lajaNa yadhvaiyau / abhichau rai-saMbharaNe lakSyaH / / bAraha barisaI mahi viSTaraMtatra / samavasaraNu sa-mittu saMpattau / /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. 4.4 1 hinyo anuvAra devoM dvArA vAriSeNako rakSA / rAjAke manAnepara bhI muni bIkSA evaM palAsakheDa prAmameM AhAra grahaNa rAjAke AdezAnusAra usake ne roSapUrvaka pI. 5.96-3.14 chor3e ve sabhI vAriSeNake dharmaphalase kamalapuSpa hokara dharAtala para gire| taba rAja-puruSoM ne usake kaNTa para khaDgase prahAra kiyA, jaise medhaparvatakI upakaNTha bhUmipara bijalIkA prahAra huA ho / kintu vaha khaDga bhI sukhadAyI puSpamAlA banakara usake kaNThapara aisA girA jaise mAno taparUpI vadhane unake gale meM svayaMvara-mAlA apita kI ho| usa avasarapara AkAzameM dundubhI bajI aura devoMne Akara unake caraNoMkI pUjA kii| isa atizayakA vRttAnta sunakara rAjAko bahuta kheda huA aura usane svayaM jAkara apane putrako manAyA / kintu isapara bhI ve kulabhUSaNa vAriSeNa gharameM na rahe / ve krodhake vinAzaka mahARSi bana gye| ___ apanI dIkSAke vratoMkA pAlana karate hue, eka dina dhAriSeNa muni bhikSAko lie palAsakher3a nAmaka grAmameM gye| vahAM unakA bAlakapanakA sAthI puSpaDAla nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| usane jaba vAriSeNako gA~vameM Ate dekhA to unheM Amantrita kiyA aura AhAra kraayaa| vaha munivarake mukhase kucha bulavAnA cAhatA thA, ataeva apanI bhAryAse pUchakara munike sAtha grAmase calA gyaa| vaha saikar3oM ramya pradezoMkA varNana karatA jAtA thaa| bahuta dUra taka cale jAnepara usane munike caraNoMmeM praNAma kiyA, kintu isapara bhI una saMyamI munine use lauTa jAneko nahIM kahA, aura ve donoM jana usa sthAnapara pahu~ca gaye jahAM RSi-Azrama thaa| vahA~ kisI ekane vyaMgAtmaka vANImeM kahA, dekho, isa guNarUpI maNiyoMke khAna bAriSeNa munikA eka sahacara tapazcaraNakI dIkSA lene yahA~ AyA hai // 3 // puSpaDAla brAhmaNako dIkSA, mohotpatti aura usakA nivAraNa pUrvokta bAta sunakara vaha brAhmaNa lajjita huA aura usane pravajyA grahaNa kara lii| tathApi use apanI gRhasthIke bhogavilAsakA smaraNa banA rahatA thaa| usane apane mitrake sAtha bAraha varSa taka vihAra kiyA aura
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pojiNivarita [ 10.4.5tattha naveSigu biir-jinnidho| be vi baiThTha majjhi munni-viNdho| dhammAhammu suhAsuha-saMgamu / sAgavAnA kara nimaam| aMsaha tAlayA-hara bhddvi| gAyana keNa vi sura-gaNa-taMDavi / / "maila kucelI dummaNA nAheM prayasieNa | kimA jIvesaha dhaNiya dhara ujyaMtI viraheNa // " suNavi e diya-muNi maNi sallina / piyaha pAsu niya-gAmaho calliu / / calamaNu pariyANeppiNu dhutta / nitra niya-nayaraho bholivi mite / / puttu sa-mittu eMtu pekvappiA / sahasA anmuTThANu kareppiNu || navivi parikkhA-heja rvnnii| cellamAna AsaNaI viiNNAI // nIrAyAsaNammi vaisemiNu / niya-ateura kokAveppiNu // lai lai eyaja mitta sa-rajvau | bhaNiTa cAriseNeNa maNojau / / kiM bhaSNu ekA tAna nihiinn| baMbhaNI dogaka, khINa / / taM nisuNevi suTTa so lajiu / diDha-maNu du-ppariNAma-vijita || taho divasaho laggivi saMjAyau / guru-AloyAya-tilthe pahAyaca / / ghattA-avareNa ci evaM cala-cittaho duphiya-haraNu / kAyabu avassa pajara-pattihiM ThidikaraNu / / 4 / / haya vIrajiNidacariNa seNiya-suya-vAriseNa-joya-sAhaNaM ___ zAma dahamo saMdhi // 10 // ( zrIcandrakRta kahAkosu saMdhi 3 se saMkalita )
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. 4.32 ] hindI anuvAda 113 tatpazcAt ve bhagavAn mahAvIrake samavazaraNameM jA pahu~ce / vahA~ unhoMne vIra jinendrako namana kiyA aura donoM jana munivRnda ke bIca jA baiThe / unhoMne vahA~ dharma ke dvArA zubhakarma aura adharma ke dvArA azubha karmake AgamanakA upadeza sunA aura tatpazcAt ve vahA~se bAhara nikala Aye / jaba ve jA rahe the, taba eka sthAnapara latAgRha maNDapa meM devagaNoMke tANDava nRtya ke sAtha kisIke dvArA gAyA huA eka gIta sunAI par3A jo isa prakAra thA apane patike pravAsa meM jAnepara usakI mailI-kucailI udAsamana patnI virahase jalatI huI kaise jIvita raha sakatI hai ? yaha gIta sunakara usa dvija- munike mana meM zUla utpanna huA aura vaha apanI priyA ke pAsa pahu~cane ke lie apane grAmakI nIrava par3A usako huA jAnakara usakA catura mitra bhulAvA dekara use apane nagarakI ora le gayA / apane putrako mitra sahita Ate dekha rAnI celanA ne akasmAt uThakara unakA svAgata kiyA, namana kiyA aura parIkSA hetu, unheM ramaNIya Asana baiThaneko diye / kintu vAriSeNa tyAgiyoMke yogya Asanapara hI baitthe| phira unhoMne apane antaHpurakI striyoMko bulavAyA aura kahAhe mitra, inameM jo tumheM manoja dikhAI deM, unheM rAjya sahita grahaNa kara lo| bhalA batalAo, inake Age usa ekamAtra dIna-hIna tathA durgatise kSINa brAhmaNIse kyA lAbha? vAriSeNakI yaha bAta sunakara vaha brAhmaNa bahuta 'lajjita huaa| usane apane manakI durbhAvanAoMko chor3a diyA aura bahu dharmameM dRr3hamana ho gyaa| usa dinase lekara vaha saccA saMyamI bana gayA aura usane apanI pApa bhAvanA kI AlocanArUpI tIrtha meM snAna kara liyA / - . isI prakAra dUsaroMke dvArA bhI jisakA mana dharma se calAyamAna ho, usakA avazya hI uttama uktiyoM aura udAharaNoMse pAe vinAzaka sthitikaraNa karanA cAhie / 15 iti zreNikaputra vAripeNakI yogasAdhanA viSayaka daza sandhi samApta // sandhi 10 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi 11 seNiya-suya-gayakumAra-dikkhA pecchaha jiNida-dhammaho pahAu / taliya: malahamAre saar| aTThAraha-jala-nihni jIviyaMti / pure rAyageha magahA jaNate / dhaNasiriyaha seNiya nitha praNA / abainnu jayare nava-jovvaNAhe // sibiyaMtare deviNa dida? bhAu / paMcamaNa mAse dohalau jAu / / puri pariyAyeNa sahu~ rhy-sohe| ArUhe vi durA cala-mAyarohe / / barisaMta vimale jale duddiNammi / maha ucchaveNa gaMpiNu vammi // kIleva asthi piyaannuraau| ciMtAviu taM NisuNevi rAma / / so abhayakumAra cAru-citta / pUraviDa sarepipaNu khayaru mitta // sohANa-diNe jaNa-gaNa-jaNiya harisu / utpannau dhannau pula-purisu // siviNaNa gau deviza vidachu jeNa | kiu gayakumAra taho nAmu teNa || ghattA-vadiu jAu juvANau sayala-kalA-kusalu / mayaNu va have jiNesara-pAya-poma-bhasalu // 1 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 11 zreNika-putra gajakumArakI dIkSA zreNika-patnI dhanazrokA garbhadhAraNa, dohalA tathA gajakumArakA janma jainadharmake isa prabhAvako dekhie ki eka tiryaMca bhI sahastrAra svarga meM deva huaa| vahA~ apanI aThAraha sAgaropama Ayuke pazcAt vaha magadha dezake rAjagaha nagarameM zreNika rAjAkI navayauvanA patnI dhanazcIke udarameM avatIrNa huaa| rAnIne apane svapna meM evA nAga ( hastI ) dekhA aura tadanusAra hI garbhake pAMcaveM mAsameM use eka dohalA utpanna huaa| usakI icchA haI ki pUrIke parijanoM sahita zobhAyamAna ba bhramarasamUhoMse yukta hAthI. para ArUr3ha hokara jaba AkAza meghAcchAdita ho aura zuddha jalavRSTi ho rahI ho, taba mahAt utsabake sAtha vanameM jAkara krIDA kI jaaye| apanI priyapatnIkI yaha icchA jAnakara priyAnurAgI rAjA zreNika cintita ho utthe| kintu isa dohalekI pUrti abhayakumArane apane sadabhAvapUrNa vidyAdhara mitrake smaraNase kii| tatpazcAt eka zubha dina vaha dhanya puNyazAlI puruSa utpanna huA, jisane saba logoMkI manaHsthitimeM harSa utpanna kara diyaa| devIne apane svapnameM eka gajako dekhA thA, ataeva unake usa putrakA nAma gajakumAra rakhA gyaa| bar3hate-bar3hate gajaputra yauvanako prApta ho gye| ve samasta kalAoMmeM kuzala, madanake samAna surUpa tathA jinezvarake caraNakamaloMke bhramara samAna sevaka hue // 1 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ borajiNivarita [ 11.2.1 ekahi vAsari bIru jinnesaa| Agau gau taM navahu~ naresaru / / Ayannevi dhammu vitthaar| laiya dikkha tahiM teNa kumAra / / saMcaraMtu Agane tisthyrho| gau kaliMga-bisayaho daMtiuraho / / pacchima-disiha digaMvara-sAra / gayakumAru giri-sihare bhaDAra u / / thiu AyAvaNe joya-niroha / paNaviu gaMpiNu bhanna-naroha // tannayarAhiyeNa para-sIha / visama-bahari-dANava-narasIha / / tivvAyau visahaMtu niyanchi / buddhadAsu miya-maMti papucchiu / / saMghahi kAI eu emacchai / tA pancuttara pisuNu payacchaha / / dhattA-ehu aNAhu samIre suTTa katthiyaH / teNatyacchaha sAmi tibbAyave thiyaDa // 2 / / pucchiu puNu vi gariMdai aayho| phiTTa kema pahajaNu kaayho| bhaNiu amace ettiu kijai / eyaho sila tAvepiNu dijai / / tA puhaIse so je putt| kArAvahi paDiyAra niruttau / / teNa vi pAviya-rAyApaseM / sila lAvAvevi mukka viseseM / / ettahe cariya karevi niyattaja | tatthArUdau cAru-carittaH //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. 3. 10) hindI anuvAda 117 gajakumArakI vIkSA, vantIpurakI yAtrA tathA vahA~ parvatapara AtApana yoga eka dina vahAM vIra jinendrakA Agamana huaa| unako namana karaneke lie rAjA zreNika unake pAsa gaye, usa avasarapara vistArapUrvaka dharmopadezakA zravaNa karake gajakumArane vahIM dIkSA le lii| ve phira tIrthaMkarako AjJAnusAra vicaraNa karate hue kaliMga dezake dantIpura nAmaka nagarameM phuNce| nagarakI pazcima dizAmeM parvatake zikharapara ve zreSTha aura pUjya digambara muni gajakumAra yoga-nirodha karake AtApana yogameM sthita ho gaye / bhavyajanoMne jAkara unheM praNAma kiyaa| usa nagarake rAjA narasiMha, jo apane bairIrUpI dAnavoMke lie narasiMha the, ne gajakumAra muniko tIna AtApa sahate hue dekhA aura apane mantrI buddhadAsase pUchA ki isa munisaMghameM yaha eka muni isa prakAra kyoM AtApa saha rahA hai ? isapara usa duSTa mantrIne uttara diyA-yaha becArA anAtha vAtarogase atyanta pIr3ita ho gayA hai aura isalie vaha isa tIvra sUryakI garmI meM sthita hai // 2 // zilA-sApanase upasarga, gajakumArakA mokSa aura rAjA tathA mantrIkA jainadharma-grahaNa mantrIkI yaha bAta sunakara rAjAne usase pUchA ki munike zarIrakA yaha vAtaroga kisa prakAra miTAyA jA sakatA hai ? amAtyane kahAmahArAja, aisA karanA cAhie ki inake baiThanekI zilAko taptAyamAna kara diyA jAye / taba isapara rAjAne mantrIse kahA ki turanta munike rogakA yaha pratikAra karA do| mantrIne bhI rAjAkA Adeza pAkara usa zilAko khUba agni dvArA tApita karAke chor3a diyaa| idhara jaba gajakUmAra muni nagarameM AhAranimitta caryA karake lauTe taba ve zuddha cAritravAn usI tapI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 20 118 affairs so uvasaggu sahepiNu dhIraja / mokkho jAya a-sarIrau || devagama nivi uvasaMta | jADa buddhadAsu jiNa bhattau // narasIha vi narapAlaho puttaho / rajju samapevi guNa- gaNa - juttaho || rAya sahAseM sahu~ pavvaiyau | huupasidhu tatra asai !! cattA - siricaMdujala- kAya deva- nikAya - dhura / jAyada gevajjAmaru kAle kalusa - cuu ||3|| [ 113. 11 iya vIrajidicarie seNiyasuya-gaya kumAra - divakhAvaNo praNAma eyadahamo saMdhi // 11 // ( zrIcandrakRta kahAko 49 se saMkalita )
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.3.20 ] hindI anuvAda 119 huI zilA para AsIna ho gaye / usa upasargako dhairya ke sAtha sahana karake ve mokSagAmI aura azarIrI siddha ho gaye / usa samaya unake nirvANa-utsavake lie jo devoMkA Agamana huA, use dekhakara buddhadAsa mantrIke manameM bhI upazama bhAva utpanna ho gayA aura vaha jina bhagavAnkA bhakta ho gayA / rAjA narasiMha bhI apane guNazAlI putra narapAlako rAjya samarpita karake anya eka sahasra rAjAoMke sAtha prabajita ho gaye, aura ve apanI tapasyA dvArA atyanta prasiddha hue| ve candrake samAna ujjvala - kAya hote hue, devasamUhoM dvArA prazaMsita hote hue, yathAsamaya pApoMse mukta hokara, graiveyaka svarga meM deva hue ||3|| iti zreNikasuta gajakumArakI dIkSA viSayaka gyArahavIM sandhi samApta // sandhi 11 //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi 12 titthaMkara-desaNA kaya-paMjali-yana eNamaMta-sisa bhatti-harisa-viyasiya-bayaNu | saMsAra-dukkha-givya u joyavi miliyau bhanva-yANu / / tA NiggaMta-dhIra-dibba-jhuNi tosiy-phnni-nnraamro| jIvAjIva-NAma-kaya-bheyaI taJcaI kahai jignnvro|| sAbhavAbhava jIva dubheya hoti / te ma-bhava sa-kammeM pariNamaMti / / caurAsI-joNihi paribhamaMti / aNNAga-deha-rAeM rmNti|| viyaliMdiya sayaliMdiya aNeya / ekiMdiya bhAsiya paMca-bheya / / AhAra-sarIridiya mnnaah| ANA-bhAsA-paramANUyAhU~ / / jaM kAraNu NivattaNa samatthu / taM pajatti-tti bhAgati etthu / / taM kaThivaha parameseM pAtratta / ahameNa ThAi aMtomuhuttu // jita pAraNasu tiha sura-varesu / dasa-barisa-sahAsaI vasai tesu / / parameM ti-tIsa saayr-smaaii| maNupasu tiSiNa palioSamA / /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi 12 tIrthaMkarakA dharmopadeza 1 bhoMko prArthanAvara jinendrakA upadeza - jIvoMke bheda-prabheva J jaba jinezvara bhagavAnne bhavyajanoM ko hAtha jor3a, sirase praNAma karate hue, bhaktipUrvaka harSase praphulla-mukha tathA saMsArake duHkhose udvigna hokara vahA~ ekatra hote dekhA, taba unhoMne apane mukhase nikalatI huI dhIra aura divya dhvani se nAgoM, manuSyoM aura devoMko santuSTa karate hue tatvoM ke svarUpakA varNana kiyaa| unhoMne kahA ki saMsAra ke samasta vastra mukhyataH do bhAgoM meM bA~Te jA sakate haiN| eka jIva aura dUsarA ajIva / jIva punaH do prakArake haiM - sabhava arthAt saMsAra meM bhramaNa karanevAle aura dUsare abhava arthAt mukta jIva jo nirvANako prApta ho gaye haiM aura jinako aba punarjanmamaraNakI bAdhA nahIM rhii| jo ve saMsArI jIva haiM, ve apane-apane karmAnusAra pariNamana kara rahe haiM / ve jIvoMkI caurAsI lAkha yoniyoMmeM bhramaNa kara rahe haiM, aura anya anya zarIra dhAraNa karake unhIM ke anurAgameM ramaNa karate haiM / indriyoMkI apekSA jIva tIna prakArake haiM- ekendriya, vikalendriya aura sakalendriya / inameM ekendriyake punaH pA~ca bheda kahe gaye haiM jinakA Age varNana kiyA jaayegaa| ina sabhI prakArake jIvoMke AhAra, zarIra, indriya, AnaprANa, bhASA aura manarUpa paramANuoMkI viziSTa racanA karanekA jo sAmarthya hai use paryApta kahA jAtA hai| yaha paryApti AhAra Adi ukta bhedoMke anusAra chaha prakArakI kahI gayI hai| jIvakI eka bhavameM kamase kama Ayusthiti antarmuhUrta arthAt eka mUhUrtakAla ke bhItara hai| kintu nArakIya jIvoM tathA devoMkI jaghanya Ayu dasa sahasra varSakI tathA utkRSTa Ayu tetIsa sAgaropama kAlakI kahI gayI hai / manuSyoMkI utkRSTa Ayu tIna 16 .
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vIrajiNivacariu [12. 1. 25-- eIDipasu catnAri hoti| viliMdipasu paMca ji kahati / / tA jAma asaNNiAda paMca-karagu / saNNiu pajattI-chaka-dharaNu // prayahi je pacappaMti Neya / te jati apajjattA aNeya !! pajapatahu lagai khaNAlu | jagi sabaha bhiSaNamuhuttu kAlu // ghattA-orAliu tiriyahu~ mANabahu~ sura-NArayahu~ viuviy| hAra gaMtu kA vi gugi kammu teu sayalaha~ vi thiu // 1 // 30 tiriya havaMni duvidya tasa thAvara thAvara paMca-bheyayA / puhavI Au teDa vAU vi ya ___ bahu-viha hariya-kAyayA // kasiNAruNa hariya su-pIyAlaya paMDura avara vi dhUsariya | pahI mahi-kAyahu~ mauya mahi paMca-vaNNa maI bajariya //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 2.8] hindI anuvAda 123 palyopamakAlakI, ekendriya jIvoMkI cAra palyopama tathA vikalendriya jIvoMkI pA~ca palyopama kahI gayI hai| pUrvokta AhArAdi chaha paryAptiyoMmeM asaMjJI jIvoMne prathama pA~ca arthat sAhAra, garI, antirA, AnaprANa aura bhASA ye pA~ca paryAptiyA~ hotI haiN| unake mana nahIM hotaa| kintu saMjJI jIbAMke mana bhI hotA hai aura isa prakAra unake sabhI chaha paryAptiyA~ hotI haiM / jIvake naye janma dhAraNa karate samaya jabataka unake ye paryAptiyAM pUrI nahIM hotIM, arthAt ve AhArAdi grahaNa karake pUrNa zarIra va indriyA~ dhAraNa karane tathA zvAsocchvAsa karane va zabdoccAraNa karanekI yogyatA prApta nahIM kara lete, tabataka ve aparyApta kahalAte haiM / aneka jIva aise bhI hote haiM jo apanI aparyApta avasthAmeM hI janma-maraNa karate rahate haiN| aise jIva labdhyaparyApta kahalAte haiM / paryApta jIvoMko apanI paryAptiyA~ pUrNa karanemeM kamase kama eka kSaNa tathA adhikase adhika bhinna-muhUrta arthAt eka muhUrta ke lagabhaga samaya lagatA hai| saMsArI jIvoMke zarIra pA~ca prakArake hote haiM-audArika, baiMkriyika, AhAraka, kArmaNa aura taijasa / inameM se tiryaca aura manuSyoMke sthUla zarIra audArika kahalAte haiN| devoM aura nArakI jIvoMke zarIra aise sthUla nahIM hote ki ve icchAnusAra badala na sakeM / unake ye zarIra kriyika kahalAte haiM / AhAra zarIra kevala kucha vizeSa RddhidhArI muniyoMke hI hotA hai jisake dvArA ve anya kSetrameM jAkara bizeSa jJAniyoMse apanI zaMkAoMkA nivAraNa karate haiN| kArmaNa aura taijasa zarIra sabhI saMsArI jIvoMke sadaiva hI bane rahate haiN| kArmaNa zarIrameM unake karma-saMskAra upasthita rahate haiM aura taijasa zarIra dvArA unake anya zarIrose mela banA rahatA hai ||1|| ekendriyAdi jIvoM ke prakAra tiryaMca jIva do prakArake hote haiM- asa aura sthAvara / inameM se sthAvara jIvoMke pA~ca bheda haiM--pRthvI kAyika, jala-kAyika, agni-kAyika, vAyukAyika tathA nAnA prakArake harita banaspati-kAyika / pRthvI kAyika jIva de hote haiM, jinakA zarIra kAlA, lAla, harita, pIlA, zveta athavA dhUsaravarNa hI hotA hai, aura isa kAraNa ina pRthvIkAyika ekendriya jIvoMke ye hI pA~ca varNa kahe gaye haiM / ye mRdula, pRthvIkAyika jIva hote haiM /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 to 25 30 vIra jiNivacariu kaMNa tajaya laMba maNi rupaya khara- puhuI pAsiyA | vAruNi khIra khAra ghaya-mahu- sama jala jAI vi bhAsiyA || dUrahu darisAviya dhUma - maliNu / abhI kaDe viSa voi japu // upAli maMDala guMjA - NiNAu | disa - vidisA gaM bhiNNu vAu || gumche gumma balI rANesu / pasu rukkha sAhA-ghaNesu // su-pasiddhu vaNAsai-kADa esu / upaja jaha ghosaha jaIsu || paJcateyara humerA vi / duma sAhAraNa pataMya ke vi // sAdhAraNAe~ sAhAraNA hU~ / ANApANaI AhAraNA hai | patteyahu~ pattayai~ gayAe~ / chiMda-bhiMdaNa- NiNaM gayA hai dAdi kukhi kimi khuda saMkha / bI- iMdiya mA~ bhAsiya asaMkha || tI- iMDiya gomi pipIliyAI / cauridiya macchiya-mahuyarAI // yattA - parivADie kiMpi NANa-bhavaNu 124 eyaha~ jutti sAcaDai | rasugaMdhu Naya phAsahu uyari / ekeka iMdi caDara ||2|| i patI paMca kama-saMThiya chaha sattaTTha prANayA / tesiM hoMti ema pabhaNaMti mahA muNi vimala pANayA // / 12. 2.9
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 3. 4 ] hindI anuvAda 125 suvarNa, tA~bA, tripuS arthAt zIzA, maNi aura cA~dI, ye khara pRthvIkAyika kahe gaye haiN| jalakAyika jIvoMkA zarIra vAruNi arthAt madya, kSIra, kSAra, ghRta, madhu aura jala Adi rUpa kahA gayA hai| agnikAyika ve hote haiM jo dUrase hI apanA svarUpa dhUmrase malina huA dikhalAte haiM, athavA jo vajra, vidyut, ravi, maNi va jvAlArUpa jyotirmaya hote haiM / dizAoM aura vidizAoMmeM jo utkali ( jhaMjhAvAta ), maNDalI ( cakravAta) athavA gaz2A-ninAda svarUpa bAya bahatI hai vaha vAyakAya hai| vanaspatikAyika jIva suprasiddha hI haiM jo gucchoMmeM, gulmoMmeM, valliyAmeM aura tRNoMmeM, parbomeM tathA vRkSoMkI saghana zAkhAoMmeM utpanna hote haiM, aisA yatIzvarane kahA hai| vRkSarUpa vanaspatikAya jIva paryApta bhI hote haiM, aura aparyApta bhI; sukSma bhI hote haiM aura bAdara arthAt sthUla bhI, aura sAdhAraNa bhI hote haiM evaM pratyeka bhI / sAdhAraNa jIva ve hote haiM, jinakA zvAsocchvAsa aura AhAra sAdhAraNa arthAt eka sAtha hI hotA hai| pratyeka vanaspati jIva ve hote haiM jo eka-eka vRkSameM eka-eka rUpase rahate haiM tathA jo chedana aura bhedana kriyAoMse mRtyuko prApta ho jAte haiN| dvIndriyajIva tundAdhi arthAt peTake kITANu kukSimi va kSubdha ( pAnI meM DUbe hue ) zaMkha Adi asaMkhya bhedarUpa kahe gaye haiN| gomI aura pipIlikA arthAta cITiyA~ Adi zrIndriya evaM mAkhI aura bhramara Adi cauindriya jIva haiN| ina jIvoMmeM kramaza: ekendriyase lekara cAra indriyoM takakrI jJAnendriyA~ hotI haiM, arthAt ekendriya jIvake sparzamAtrakI eka hI indriya hotI hai| dvIndriyoMmeM sparza aura rasa ye do indriyAM hotI haiM / trIndriyoMke sparza, rasa aura gandha ye tIna indriyA~ tathA caturindriya jIboMke sparza, rasa, gandha aura netra ye cAroM indriyA~ hotI haiM / / 2 / / jIvoMke saMjJI-asaMzo bheva va vaMza prANa ukta prakArake ekase lekara cAra indriyoM takake jIvoMmeM kramazaH tIna, cAra aura pA~ca paryAptiyA~ hotI haiM / arthAt ekendriyoMmeM AhAra, zarIra tathA sparzendriya dvIndriyoMmeM AhAra, zarIra va prathama do indriyAM aura AnaprANa ye cAra paryAptiyA~; trIndriyoMmeM AhAra, zarIra, prathama tIna indriyA~ aura AnaprANa ye cAra paryAptiyA~; tathA caturindriya jIvoMmeM AhAra, zarIra, cAra
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vIrajinivariu [ 12. 3. 5paMciMdiya saNNi asaNiNa dogiNa / maNa-vajiya je te dhva asagiNa | sikkhAlAvADhU Na leti pAva / aNNANa-gUDha-daDha-mUDha-bhAva // asu Nava ji samattiu paMca taahuuN| vajjara jiNiMdu asaNiyAha~ / / lahiM pajanihiM pajattaehi / saMphAsaNa-loyaNa sottarahi / / maNa-bayANa-kAya-rasa-ghANahi / ANApAgAu a prANahiM / / dahahi mi jiyaMti sapiNaya tirikha / akvami NANA viha Tu-Nirikkha / / jalayara sasAi paMca-ppayAra / kacchaca mayarohara suMsuthAra // yahayara samugga phuDa-viyaGa pakkha | aNNaka camma-ghA-loma-pakkha / / thalayara ca upaya caubiha' ameya / eka-khura du-khura kari-guNaha-pAya / / urasApa mahoraya ajgraai| kiM tAha. gaiMdu vi kavalu hoI / / bhuya-sappa vi bakkhANiya sabheya | saraduMdura-godhA-NAmadheya // pattA--jalayara jalesu khaga taru-girisu. thalayara gAma-puraMsu vaNe | . dIvAyahi maMDala-majjhi tarhi paDhamu dIvu bhAsaMti jaNe / / 3 / / saMsAriya jIba cau-viha ca-gai bhigA jiha / iMdinya-bhASaNa paMca-payAra pautta tiha / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 4.2] hindI anuvAda 127 indriyA~, AnaprANa aura bhASA ye pA~ca paryAptiyA~ hotI haiN| inake daza prANoMmeMse kramazaH chaha, sAta aura ATha prANa hote haiN| arthAt ekendriya jIvoMke eka sparza indriya, eka kAyabala, AnaprANa aura Ayu sahita rasanA aura vAka milakara dvIndriyoMke chaha prANa hue| inameM prANa milanese zrIndriyake sAta, tathA unameM cakSu milanese caturindriyake ATha prANa hue / aisA nirmala-jJAnI mahAmani kahate haiN| paMcendriya jIvoMke do bheda haiM, saMjJI aura asNjnyii| jinake mana nahIM hotA ve nizcaya se asaMjJI kahalAte haiN| ve apane pApake phalasvarUpa zikSA va AlApa Adi grahaNa nahIM kara sakate / ve nirantara ajJAnameM gahare DUbe rahate haiN| ajJAnI jItroMka jinendra bhagavAnne daza prANoMmeMse manako chor3akara zeSa nau prANa tathA chaha paryAptiyoMmeMse manaparyAptiko chor3akara zeSa pA~ca paryAptiyA~ kahI haiN| saMjJI tiryaMca jIva chahoM payAptiyoMse paryApta hote haiN| ve sparza, rasa, ghrANa, netra aura dhotra ye pAMcoM indriyoMko dhAraNa karate haiM tathA pA~ca indriyoM, mana, vacana aura kAya ina tIna baloM tathA AnaprANa aura Ayu ina do sahita dago prANoMse yukta hote hue jIvita rahate haiN| aba maiM inake nAnA prakAroMkA varNana karatA hU~ jo sAmAnyatayA dekhane meM nahIM aate| jalacara jhasa Adi pA~ca prakArake hote haiM jinameM kacchapa, makara aura makarApahartA zuzumAra bhI haiN| nabhacara anetrA prakArake hote haiM / kucha aise hote haiM jinake paMkhe bar3e-bar3e aura spaSTatayA vilaga hote haiM, tathA kuchake paMkhe carmase lage hue, saghana romoM sahita hote haiM / thalacara caupAe cAra prakArake hote haiN| eka-khura, do-khura, hastipada aura zvAnapada / inake asaMkhya bheda haiN| urusI, mahoraga, ajagara Adi itane vizAla bhI hote haiM ki ve hAthIko bhI nigala sakate haiM / bhujaso bhI saraDa (chipakalI), undura (bhUSaka), godhA (goha ) Adi nAmadhArI aneka bheda kahe gaye haiN| jalacara jIva jala meM rahate haiM, khuga vRkSoM aura parvatopara tathA thalacara grAma, pUra aura vanameM rahate haiM 1 dvIpoM aura samudroMke balayAkAra maNDala asaMkhya haiM jinakA madhyavartI prathamadvIpa jambUdvIpa kahA gayA hai ||3|| gati, indriya adi caturdaza jIva-mArgaNAeM va guNasthAna (1) saMsArI jIva manuSya, tiryaMca, nAraka aura deva, ina cAra gatiyoMke anusAra cAra prakArake hote haiN| (2) sparzAdi pAMca indriyoMke bhedase ve pAMtra prakArake kahe gaye haiN| (3) kAyakI apekSAse jIvoMke chaha
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 dhIrajiNivacariDa kAeM chaThiyaha cavala-thireNa vi | tiviha tiviha-jopaM veeNa vi / / jalaNihi-viha vi kasAeM jAyA / aTTa-bheya NANe viNNAyA / / saMjama-daMsapeNa ti-cu-vih| lesA-parimANeNa vi ch-vih| bhavvatteNa viviha smmtte| saNiNa asaNI do saNNitte / / AhAra AhAya je je| causu vi gaisu pariTTiya te te // kevali samuhaya vigaha-gar3a gyaa| ajhaha ajoi siddha paramappaya / / te ga leMti AhAru viyaariy| sesa jIva jANahi AhAriya / / maggaNa-ThANaI caudh-bheyii| NimuNa hi guNaThANAI mi eyii| micchAdihi pahillaja giiyu| sAsaNu bIyau mIsu vi toyau / / abiraya-sammAiTi cautthau / paMcabhu birayAvirau pasatthau / /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 4. 22 ] hindI anuvAda 122 bheda haiM--bAdara aura sUkSma-ekendriya tathA dvIndriya Adi cAra sa / (4) yogako apekSA ve tIna prakArake haiM-kAyayogI, vatranayogI aura mnyogii| ( 5 ) vedakI apekSA bhI unake tIna bheda haiM, pulliMga, strIliMga aura napuMsaka / ( 6 ) kaSAyakI apekSA ve krodhI, mAnI, mAyAvI, aura mohI aise cAra prakArake haiN| (7) jJAnako apekSA unake ATha bheda haiMmatijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnI ye pA~ca tathA kumati, kuzruta, aura kuavadhi ye tIna kujnyaanii| ( 8) saMyamakI dRSTise jIvoMke tIna bheda haiM saMyamI, saMyamAsaMyamI aura asaMyamI; athavA sAmAyika chedopasthApanA, sUkSma sAmparAya aura yathAkhyAta ina cAra saMyamoMkI dRSTi se ve cAra prakArake haiN| (9) darzanakI dRSTise kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika ye tIna bheda haiM; athavA cakSu, acakSu, avadhi, aura kevala ye cAra darzana-rUpa haiN| (10) lezyA bhAvake anusAra unake kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla, ye chaha bheda haiM / ( 11) bhavyalagI. kahA jIvoM ko to haiM, laura apatya : 12) samyaktva. kI apekSA bhI unake do prakAra haiM, upazama-samyaktvo aura kSAyikasamyaktvI / (13) saMjJAkI apekSA ve do prakArake haiM, saMjI, aura asNjnyii| (14) AhArakI apekSA jIva do prakArake hote haiM / saMsArakI cAroM gatiyoMmeM jo jIva haiM, ve saba AhAraka hai, kintu jo jIva kebali-samudghAta kara rahe haiM, vigraha gatimeM haiM tathA jo arahanta, ayogI va siddha paramAtmA ho cuke haiM, ve AhAra nahIM lete ataeva ve anAhAraka haiM / zeSa sabhI jIvoMko AhAraka jAnanA caahie| ye caudaha mArgaNA-sthAna haiM, kyoMki inake dvArA nAnA dRSTiyoMse jIvoMke bhedoMko khojA-samajhA jAtA hai|| ___ aba caudaha guNasthAnoM ( AdhyAtmika unnatiko bhUmikAoM) ko sunie| pahalA guNasthAna mithyAdRSTiyoMkA hai, jisameM samyagjJAnakA sarvathA abhAva hotA hai / samyagjJAna prApta kara vahA~se mithyAtvakI ora girate hue jIvoMkA sthAna sAsAdana kahalAtA hai aura vaha dUsarA guNasthAna hai| tIsarA guNasthAna samyaktva aura mithyAtvake mizraNarUpa honeke kAraNa mizra guNasthAna kahalAtA hai| caturtha guNasthAna aise jIvoMkA kahA gayA hai jinheM samyagdRSTi to prApta ho cukI hai, kintu viSayoMse viraktirUpa saMyama utpanna nahIM huA hai| ataeva yaha guNasthAna avirata samyagdRSTi kahalAtA hai / pA~cavA~ guNasthAna una jIvoMkA hai, jo samyagdRSTi bhI haiM aura pUrNarUpase saMyamI na hote hue bhI aNuvratI arthAt zrAvaka haiM; isIlie yaha guNasthAna
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12. 4. 23 porajiNivacariu chaTTau puNu pamatta-saMjama-dharu / sattamu a-ppamattu guNa-suMdaru // aTTamu hoi auvu aUvau / aNittillara Navamu a-vana / dahamau suhama-rAu jANijjai / eyArahamuvasatu bhaNijjai // bArahamA pr-khiinnksaayu| terahamaTa sa-joi-jiNu jAyau / / ujjhiya-tiviha-sarIra-bharataru / uvarillaja ajoi paru akkharu / / dhattA--NAraya cattAri cattAri ji puNu sura-pavara / tiriyaMca vi paMca NIsesammi caDati Nara || kamma-vihammamANa sa-sarIrA / sAsaya karaNukSaya vivreraa| dsnn-gaann-shaav-phttttaa| hoti jIva ukiTa-Ni kiTThA /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 12. 5. 4] hindI anuvAda viratAvirata nAmase bhI jAnA jAtA hai| chaThA guNasthAna una saMyamI muniyoMkA hai, jinameM mahAvatoMkA pAlana hote hue bhI kucha pramAda zeSa rahatA hai; ataeva yaha pramatta-saMyama guNasthAna kahalAtA hai| sAtavAM guNasthAna, sundara guNazAlI apramatta-saMyamI muniyoMkA hai| aSThama guNasthAnameM muniyoMke uttarottara, apUrva bhAvazuddhi hotI jAtI hai; ataeva yaha guNasthAna apUrvakaraNa kahalAtA hai| navama guNasthAna anivRttikaraNa hai jahA~ mAna kaSAyakA abhAva honese munike nIce giranekI sambhAvanA nahIM rhtii| dazabA~ guNasthAna sUkSma-sAmparAya yA sUkSma-rAga kahalAtA hai. kyoMki yahA~ pahu~canepara muniyoMkI kaSAyeM atyanta manda aura sUkSma ho jAtI hai / gyArahavA~ guNasthAna upazAnta-kaSAya kahA gayA hai, kyoMki yahA~ sAdhakake sabhI kaSAyoMkA upazamana ho jAtA hai| bArahavAM gaNasthAna kSINa-kaSAya hai kyoMki yahA~ kaSAyokA upazamana mAtra nahIM, kintu AtmapradezoMmeM unakA pUrNatayA kSaya ho jAtA hai / terahavAM guNasthAna sayogi-jina athavA sayogikevalI kahalAtA hai, kyoMki isa sthAnapara AtmAko kevalajJAna prApta ho jAtA hai, kintu zarIrakA vinAza nahIM hotA aura isalie ye sayogikevalI dharmakA upadeza bhI karate aura tIrthakara bhI hote haiM / antima caudahavA~ gaNasthAna una ayogi kebalI jIvoMkA hotA hai jinhoMne mana, vacana aura kAya ina tIna yogoMkA parityAga kara diyA hai tathA audArika, tejasa aura kArmaNa ina tInoM zarIroMke bhArase mukta hokara akSaya pada prApta kara liyA hai, arthAt paramAtmA ho gaye haiN| jIvoMke AdhyAtmika utkarSa tathA krama-vikAsakI dRSTise jo ye caudaha guNasthAna kahe gaye haiM inameMse nArakIya jIvoMke prathama cAra hI guNasthAna ho sakate haiM, aura bar3e-bar3e deva bhI ve hI cAra guNasthAna prApta kara sakate haiM / tiryaMca jIvoMke pA~ca guNasthAna bhI ho sakate haiM, kintu prathamase lekara caudahaveM taka samasta guNasthAnoMmeM to kevala manuSya hI car3ha sakate haiM / / 4 / / karmavadha karmabheva-prabheda saMsArI jIva zarIradhArI hote haiM, aura ve nirantara apane karmoMse pIr3ita rahate haiN| inase viparIta jo muktiprApta jIva haiM, ve zAzvata bhAvase yukta haiM aura apane darzana-jJAnarUpI svAbhAvika sukha meM tallIna rahate haiN| isa
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 20 25 30 132 vIrajiNicariu tAhu~ ceTu jA hoi samAsama / sA taddaliya - grahaNa-bhAvakkhama // jema tellu sihi- siha pariNAma | tema kamma paglu bi pisAmahu || jIveM laiyau jAi jiyattahu / tibva-kamAya-rasehiM pamattahu // jiha sihi bhAva babai iMdhaNu / tiha kammeNa ji kammahu baMdhaNu || asu asu su su saMghai / siddha bhaDAraNa kiM piNa baMdhai || abhava jIva jiNaNAheM icchiya / ekuNa te vi agaMta priyacchiya // maha-su-ohi maNapajjava kevala / NANAvaraNa-vimukta su-Nikala // ziddANi palApayalA | zrIgiddhi giddA puNu payalA // cakkhu acakkhu daMsaNAvaraNau | avahI kevala- daMsaNavaraNau // tehiM viNA siu va saMkhAyau | veyaNIya- dugu sAyAsAyau // daMsaNa-mohaNIu sammantu vi / micchantu vi sammA-micchantu vi // duvihu carita- mohu vikkhAyau | No-kasAu NAmeNa kasAyau || taM kasAya - jAyaDa solaha-vihu | iru bhaNemi pacchadda Natra - bihu || paDhama-kasAya-cacakku su-bhIsaNu | sattama-rava-gAmi dihi-dUsaNu // [ 12.5.5 pattA - ai-kohu samANu mAyA lohu vi dutthayaru | samahu~ jAi jai vi pabohai titthayaru ||5|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 5.34 ] hindI anuvAda 133 prakAra jIva nikRSTa aura utkRSTa hote haiM / jIvoMkI jaisI ceSTA arthAt mana, vacana aura kAya ko kriyA sama va asama arthAt zubha aura azubha hotI haiM, usI prakAra unameM zubha aura azubha karmoMka grahaNa karaneke nAnA bheda hote haiM / jisa prakAra dIpakameM jalatA huA lela agnikI zikhArUpa parivartita hotA rahatA hai, usI prakAra karmarUpI pudgala paramANu bhI jIvoM dvArA grahaNa kiye jAte aura tIvra kaSAyarUpI rasoMke balase usa jIva meM pramattabhAva utpanna karate haiN| isa prakAra karmake dvArA hI karmakA bandhana usI prakAra huA karatA hai, jaise agnimeM par3A huA IMdhana agnibhAvako prApta ho jAtA hai| azubhabhAvase azubhakarmakA tathA zubhabhAvase zubhakarmakA sandhAna hotA hai / parantu siddha bhagavAn kisI prakArakA bhI karmabandha nahIM krte| jinendra mata ke anusAra abhavya jIva eka nahIM haiM, ve ananta haiM / karma bhI ananta rUpa hote haiM, kintu vizeSa rUpase unheM ATha prakArakA batalAyA gayA hai| pahalA jJAnAvaraNa karma hai, jisake pA~ca bheda haiM - matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaH paryeya jJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa | ye apane- apane nAmAnusAra pA~ca prakAra ke jJAnoMkA AvaraNa karate haiM, arthAt unheM Dhaka dete haiN| ina jJAnAvaraNoMse sarvathA vimukta to azarIrI siddha bhagavAn hI hote haiN| darzanAvaraNa ke nava bheda haiM - nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, nidrA aura pracalA tathA cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhi- darzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa / inase spaSTatayA ukta nidrA Adi zArIrika doSa utpanna hote haiM tathA cakSu Adi darzanoMkA AvaraNa hotA hai| tIsarA karma vedanIya do prakArakA hai - sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / ye vedanIya karmake do prakAra kramazaH sukha va duHkhakA anubhavana karAte haiN| cauthA mohanIya karma hai aura usake mukhyatayA do bheda haiM-darzana-mohanIya aura cAritra mohanIya | darzana - mohanIyake midhyAtva, samyakmithyAtva aura samyaktva ye tIna upabheda haiM | cAritra mohake prathamataH kaSAya aura nokaSAya ye do bheda haiM / kaSAyake pahale cAra mukhya bheda aura phira una cAroMke kramazaH cAramvAra bheda isa prakAra solaha bheda haiM / aura nokaSAyake nau bheda haiM jinheM Age batalAyA jaayegaa| cAra mukhya kaSAya bar3e bhISaNa hote haiN| ve jIvake bhAvoM meM dUSaNa utpanna karake use saptama naraka taka le jAte haiM / ye kaSAya haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha / apane kaThora rUpameM ye itane duSkara hote haiM ki unake rahate jIva upazama bhAvako prApta nahIM hotA, bhale ho
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4 dhorAjaNivAraMTa / 12.6.1 avaru a-pacakkhANu gurukaH / pazcakavANu cakku vimukaNDa / / saMjalaNu vi jalaMtu ulhAviu thI-pu-saMDha rAja uDAviDa / / bhaya-rada-arai-duguMcha u jittaDa | hAsu yi sahu~ soeNa Nihittau / / sura Nara Nazya tiriya cau Au vi / bAyAlIsa-viheyau gAu vi / / gai-NAmau vi jAi-NAmu vi bhaNu | taNuHNAmau pugu taNuhi NibaMdhaNu / / taNu-saMghAu taNuhi saMThANau / taNu-aMgovaMgu Ni NAmANau / / taNu-saMghaDaNu kaNa-gaMdhillaDa / rasa-NAma avaru vi phAsillau / / ANupundhi agurulahu lakkhiu / uvaghAu vi paradhAu vi aksidd| UsAsu vi aadaayujoyu| aNNu vihAyagai vi tasa-kAyau / / thAvara thUlu-suhumu pajatAu / aNNu vi maNiu a-ppajjattau / patteyaMga-gAu sAhAraNu / thira adhika yi suhaNAu sa-kAraNu // asuhu subhagu dubbhagu su-sarillau / dussaha Adejau jagi bhallA // NAu aNAdejAu jasa kitti vi| titthayarattu NimiNu malakitti vi|| 25
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 12. 6. 26 ]. hindI anudAna svayaM tIrthaMkara hI usakA sambodhana kreN| yaha kaSAyoM kA anantAnubandhI svarUpa haiM ||5|| kaSAyoMkA svarUpa tathA mohanIya karmako va anya karmoMkI uttara prakRtiyA~ kaSAyoMkA dUsarA prakAra apratyAkhyAna kahalAtA hai, jisake hote hue samyaka darzanakI prAptimeM to bAdhA nahIM par3atI, kintu vratoMke grahaNa karanekI vRtti utpanna nahIM hotI / kaSAyoMkA tIsarA prakAra pratyAkhyAna hai, jisake sadbhAvameM samyakadarzana tathA aNuvratoMkA grahaNa to ho sakatA hai, kintu mahAvratoM kA pAlana nahIM ho sktaa| cauthA kaSAyabheda hai saMjvalana, jisake hote hue jIva mahAvratI muni to ho jAtA hai, tathApi vaha sUkSma rUpa meM kaSAyoMko liye hue rahatA hai, jisakA svarUpa dasaveM sUkSma-sAmparAya nAmaka guNasthAnameM kiyA gayA hai| cAroM kaSAyoMke tIvratA se utarate hue unake mandatama rUpako dikhAnevAle ye cAra prakAra pratyeka kaSAyake hote haiM, aura isa prakAra ukta cAra kaSAyoMke solaha bheda ho jAte haiM / ye saba kaSAya siddha bhagavAnne tyAga diye hai| aba Age una nau nokaSAyoM ko kahate haiM, jinakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| ye haiM--strIveda, puMveda tathA napuMsakaveda rUpa tInoM rAga, bhaya, rati, arati, jugupsA, hAsya aura zoka | inheM bhI jinabhagavAnne ur3A diyA hai, jIta liyA hai va apane antaraMga se bAhara pheMka diyA hai / isa prakAra mohanIya karmake samagrarUpase ye ( 4x4+9=25 ) paccIsa bheda hue / jIva kabhI devakI Ayu bAMdhatA hai, kabhI naraka kI, kabhI manuSyakI aura kabhI titheca yoni kI; isa prakAra Ayukarmake cAra bheda haiN| nAmakarmake bayAlIsa bheda haiM, jinake nAma haiM 1. gati, 2. jAti, 3. zarIra, 4. nibandhana, 5. zarIra saMghAta, 6. zarIra saMsthAna, 3. zarIraaMgopAMga, 8. zarIra saMhanana, 9 varNa, 10 gandha, 11. rasa, 12. sparza, 13. AnupUrvI, 14 agurulaghu, 15. upaghAta, 16, paraghAta, 17, ucchavAsa, 18. AtApa, 19. udyola, 20. vihAyogati, 21. sakAya, 22. sthAvarakAya, 23. bAdarakAya, 24. sUkSmakAya, 25 paryApti 26 aparyApta, 27. pratyeka zarIra, 28. sAdhAraNa zarIra, 29. sthira, 30. asthira, 31. zubha, 32. azubha, 33. subhaga, 34. durbhaga, 35. susvara, 36. dusvara,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIraniNivacariu [12. 6. 27ghattA-cara-gai-jammeNa gai-NAmau advddh-vih| iMdiyaI gaNevi jAi-NAmu bhaNu paMca-vihu ||kssaa haNivi paMca NAma. pNc-vihii| ekku ti-bheyau do do du-vihaI / / do chaha puNu do cau aTTha-vihai~ / uccAruyai~ jAi~ eka-vihaI / samalAmalai doNNi jagi gottaha / tAI mi jehiM dUri paricattaI / / dANa bhoya-uvabhoya-NivArau / vIriya-lAhu heu-saMghArau // aMtarAu paMcavihu dhuNeppiNu | aDyAlIsara saja vihuNepiNu / /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 7. 10 ] hindI anuvAra 37. Adeya, 38. anAdeya, 39. yazaskIti, 40, ayazaskIti, 41. nirvANa, aura 42, tIrthakaratva / ye bayAlIsa prakArake nAmakarma haiM, jinake dvArA zarIrake, unake nAmAnusAra, vividha prakArake guNa-dharma utpanna hote haiM / inameM se anekake kucha upabheda bhI haiM, jaise-gatinAma karma, naraka, tiryaka, manuSya aura deva, ina gatiyoMke anusAra cAra prakArakA hai / ekendriya Adi pA~ca indriyoM takake bhedAnusAra jAtinAma karmake pAMca bheda haiM // 6 // nAma, Ayu, gotra va antarAya karmoke bheda audArika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura kArmaNake bhedase zarIra nAmakarma pA~ca prakArakA hai| ina pAMcoM zarIroMke alaga-alaga bandhana hote haiM, jo zarIra bandhana nAmakarmase utpanna hote haiN| unhIMke anusAra una zarIroMke pAMca saMghAta hote haiN| zarIra-saMsthAnake chaha prakAra haiM-samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, svAti, kubja, vAmana aura huNDa / zarIrAMgopAMgake audArika, vaikriyika aura AhAraka ye tIna bheda haiN| zarIra-saMhananake chaha bheda haiM-vaja-vRSabha-nArAca, nArAca nArAca, nArAca, ardha-nArAca, kIlita aura asNpraaptaasRpaattikaa| varNa pA~ca haiM, kRSNa, nIla, rakta, harita aura zukla / sugandha aura durgandhake bhedase gandha nAmakarma do prakArakA hai| rasa pA~ca haiM--tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura / sparzanAmakarmake ATha bheda haiM-kaThora, mRdu, guru, laghu, snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa / naraka Adi cAroM gatiyoMke anusAra AnupUrvI nAmakarma cAra prakArakA hai| vihAyogatike do bheda haiM--prazasta aura aprazasta / ina saba upabhedoMko milAkara nAmakarma ke tirAnabe bheda ho jAte haiM, jinake anusAra samasta saMsArI jIvoMke zarIrameM dikhAI denevAle nAnA bhedoMkA nirmANa hotA hai| gotrakarma do prakArakA hotA hai| samala arthAt pApa-pravRtti karAnevAlA aura amala arthAt zuddha pravRtti kraanevaalaa| ina donoMko bhI siddhAtmAe~ dUra kara detI haiM / antarAya karmake pAMca bheda haiM-dAnAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya aura lAbhAntarAya, jo una-una guNoMkI prAptimeM bAdhaka hote haiN| ukta AThoM karmokI uttara prakRtiyoMko milAnese ve saba eka sau ar3atAlIsa ho jAtI haiN| ina sabakA 18
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrajiNicArija [12. 7. 11payaDihi mANavaMgu melleppiNu / suddhasahAja suiMmu laheppiNu / / je gaya jIva parama-NibANahu / dukkha-vimubahu sAsaya-ThANahu / / carama sriir-maaminnaa| vadhagaya-roya-soya avilINA / / Nimmala Nirubama girhNkaaraa| jIva-dava-ghaNa nnaann-sriiraa|| uDU-gamaNa-sahAva gaMpiNa / / ula-lou sayalu vi laMgheppiNu / / ahama puhaI-TTi NiviTThA / abhava jIva jiNadeveM diTThA / / ghattA-te sAi aNAi duviha aNaMta ji bibih-duhe| te puNu Na maraMti gaTa paDati saMsAramuha // 7 // Na bAla u cuddha NIsAva NittAtha NANaMga Nimmeha zikoha Nilloha Nivena gijoya giddhamma Nikkamma NIrAma NikAma Nizvesa Nillesa / NIrasa mahAbhASa aJcatta cimmata Na chuhAi gheppati Na ruyAi jhijjaMti jAhAru muMjeti jamaleNa lippati Na mukkha suviyaTa / piragAva nnippaav| NipaNeha Nihaha / NimmANa nnimmoh| NIrAya nnibbhoy| Nicchamma nnijmm| NibAha NiddhAma / NigaMdha NipphAsa / NIsaha NIrUpa / NiJcita Nizcitta / Na tisAi chippaMti / Na raIha sijati / osahu Na jujjati / Na jaleNa dhuppNti| 10
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 8. 14 ] hindI anuvAda 139 vinAza karake jIva zuddha hotA aura nirvANa prApta karatA hai / ina karmaprakRtiyoM sahita apane mAnavazarIrako chor3a tathA AtmAke svayaM zuddha svabhAvako prApta kara jo jIva dukha-rahita, zAzvata sthAna svarUpa parama nirvANako prApta karate haiM ve apane antima mAnava zarIrake pramANase kucha choTa hote haiM, unake roga-zoka nahIM hotA tathA ve kabhI mRtyuko prApta nahIM hote / ve sadaiva nirmala, nirupama, nirahaMkAra, jIva dravyase saghana aura jJAnazarIrI hote haiM, ve madhyalokase svabhAvataH Urdhvagamana karate haiM aura samasta UrdhvalokakA ullaMghana kara sarvopari aSTama pRthvIke pRSThapara niviSTa ho jAte haiM, unakA punarjanma nahIM hotA aisA ina mukta jIvoMkA svarUpa jinendra bhagavAnne kahA hai / ye mukta jIva apanI isa muktAvasthA kI dRSTise sAdi aura ananta haiM tathA unake jIvadravyakI dRSTise anAdi aura ananta hai, kyoMki ve aba punaH maraNa nahIM karate aura na vividha dukhoMse pUrNa saMsAra ke mukha meM par3ate ||7|| ra siddha jIvoMkA svarUpa ve siddha jIvana bAlaka hote na vRddha, na mUrkha aura na catura / ve na kisIko zApa dete na tApa, na garva rakhate aura na pApa krte| ve jJAnazarIrI hote haiM, kintu unake medhA arthAt mastiSka va indriya-janya bodha nahIM hotA / na unake sneha hai aura na deha hI hai| ve krodharahita, lobharahita, mAnarahita aura moharahita hote haiN| unake na strI, puruSa Adi liMgabheda hai aura na mana, vacana, kAyarUpa yogoMkA bheda hai / na unake rAga haiM, na bhoga, na ramaNa hai, na kaam| ve indriya sukhase va janma-maraNase rahita haiM / ve nirvAdha haiM, aura nirdhAma haiM / na unake dveSa hai, na lezyA hai / ve mahAnubhAva gandha, sparza, rasa, zabda aura rUpa ina indriya viSayoMse rahita haiN| ve avyakta haiM, cinmAtra haiM, nizcinta aura nivRtta hai / ve na to kSudhAke vazIbhUta hote, aura na tRSAse Atura hote; na rogoMse kSINa hote, aura na ratise pIr3ita hote / na ve AhAra - bhojana karate aura na auSadhikA upayoga karate / na ve malase lipta hote aura na !
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 20 10 15 20 140 vIrajiNica rija midaM Na gacchati amaNA vi jAti siddhANa jaM soksyu ki mAnavI ko vi aNayaNa vichati / sayarAyaraM jhati / [ 12. 8. 15 taM kaI camma | suru khayaru devo bi / ghattA - paMcidiya-mukku paramapara hubau cimale / jaM siddhaha~ sodhakhu taM Na vi kAsu vi bhuvaNa-yale ||8|| ehA duhi jIva ma asyi / kahama ajIva vi jema Nirikkhiya || dhamma ammu do virUvujhiya / AyAseM kAle sahu~ bujjhiya / / gai ThANoggahvattaNa- lakkhaNa | ke trisuti su-mANa vikkhaNa || saMtu aNAi samau basaMta tIya kAlu agAmi anaMta / / tAsu ThANu bhaNNai Nara-loyaDa | dhamAdhamma samba-tiloyaDa // vihi miloya-ha-mANa viyappaDa | AyAsu vi anaMtu susirappau || taM ji aloDa joi paNNattau / poggalu hoi paMca-guNavaMta || sa gaMdhe veM phAseM / juttau bhiNNa aNNa viSNArse || baMdhu desu addhaddha parasuvi / paramANu avidhAi asesu bi // ghatA - taM suhasu vithUlu thUlu-suddama puNu thUlu bhaNu / thUlu cau-payA mahu muNa maNu ||9|| bhrUlANa tri ,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 9.20 ] hindI anuvAda 141 unheM jalase dhonekI AvazyakatA hotI / ve nIMda nahIM lete| netra na hote hue bhI ve saba kucha dekhate haiN| unake mana nahIM hotA to bhI ve nirantara sacarAcara jagatko jAnate haiN| siddhoM kA jo sukha hai, use yaha carmacakSu, koI mAnava, suradeva, yA vidyAdhara kaise varNana kara sakatA hai ? paMcendriyoMse mukta jo sukha zuddha paramAtma padako prApta siddhoMke hotA hai, vaha isa bhuvanatalapara kisI anya jIvako nahIM milatA // 8 1 ajIva tattvoMkA svarUpa isa prakAra saMsArI aura siddha ina donoM prakArake jIvoMkA vyAkhyAna kiyA gyaa| aba maiM usa ajIva tattvake viSayameM jo kucha jAnA gayA hai, usakA varNana karU~gA / dharma aura adharma ye donoM tattva tathA AkAza aura kAla, isa prakAra ye cAroM atI tattva rUparahita arthAt ki jAne gaye haiM / inakA svarUpa vizeSa jJAniyoM aura vidvAnoMne isa prakAra jAnA hai | dharmadravyakA svabhAva anya jIvAdi dravyoMke gamana kAryameM sahAyaka hotA hai, aura adharma dravyakA svabhAva hai gamana karate hue dravyoMko Thaharane meM sahAyaka honA / AkAzakA kAryaM zeSa sabhI dravyoMko avakAza pradAna karatA hai, aura kAlakA lakSaNa vartanA arthAt bhUta, bhaviSyat va vartamAna samayakA vibhAjana karanA hai| isa prakAra kAla anAdi aura ananta samaya rUpa hai / usakA jo yuga, varSa, mAsa Adi rUpa vyAvahArika svarUpa hai, usakA pracalana naraloka mAtra meM hai, jabaki dharma aura adharma kI vyApti samasta triloka mAtrameM hai / AkAza ananta hai aura zabda-guNAtmaka hai| usakA do bhAgoM meM vibhAjana pAyA jAtA hai- eka lokAkAza, dUsarA alokAkAza | lokAkAzameM sabhI dravyoMkA vAsa tathA gamanAgamana hai, jo sabhI anubhava meM AtA hai| kintu usake pare jo anya dravyoMse rahita alokAkAza hai, usakA varNana kevala yogiyoM dvArA kiyA gayA hai / pudgala dravya pAMca guNoMse yukta hai - zabda, gandha, rUpa, sparza aura rasa / rUpakI apekSA pudgala dravya kRSNAdi nAnA varNoMse yukta hai / pramANakI apekSA vaha skandha, deza, pradeza, ardhapradeza, ardhi pradeza Adi rUpase vibhAjya hotA huA paramANu taka pahu~catA hai, jahAM usakA punaH vibhAjana nahIM ho sktaa| isa prakAra yaha pudgala sUkSma bhI hai, sthUla bhI, sthUlasUkSma bhI, va sthUla sthUla / isa prakAra pudgala dravya caturbhedarUpa jAnA jAtA hai ||9|| 1 i I 1
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhorajiNivariu [ 12. 10. 1. gaMdhu vaNNu rasu phAsu sa-sahala / suhamu thUla vajarai sa-saddacha / / thUlu-suhamu jonnhaa-chaayaain| thUlu salilu vIreNa Niveiu || thUlu-lu puSNu dharaNI-maMDala | samga vimANa-paDalu maNi-Nimmalu / / suhamaI kammAiyaI s-gaamii| maNa-bhAsA-vamgaNa-pariNAmaI / / vaNNAiyahi rasehiM aNeyahi / pariNamaMti saMjoya-vioyahi // puurnn-glnn-shaay-nniuttii| poggalAI vivihAra paupsa haiN| bhAsiJjatau parama-jiNiH / NisuNivi dhammu sudhammANadeM // vasahaseNu suhamA liyuu| purimatAlApuravA pAvazyau // iSa vIra-jiNida-carie jiNa-desaNA NAma dodahamo saMdhi // 12 // iya bora-jiNiMda-cariu saMpuSaNau / { puSpadanta-kRta mahApurANu sandhi 10-12 se saMkalita )
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 10. 16 / hindI anuvAra pudgala dravyake guNa / upadeza sunakara aneka narezoMkI pravrajyA pudgala dravya gandha, varNa, rasa, sparza aura zabda ye paMcaguNAtmaka haiM / usake sUkSma, sthUla, sthUlasUkSma aura sthUlasthUla ye cAra prakAra pAye jAte haiM / prakAza aura chAyA ye pudgala dravya sthUlasUkSmake udAharaNa haiM / sthUlakA udAharaNa jAla hai, sthUlasthUlakA yaha dharaNImaNDala, evaM maNiyoMke samAna svarga-vimAnapaTala / sUkSmapudgala apane-apane nAmoMvAle nAnA karmoke rUpameM pAyA jAtA hai, tathA mana aura bhASA rUpa vargaNAe~ bhI usIke pariNamana haiN| aisA bhagavAnne dayApUrvaka kahA hai| yaha pudgala dravya aneka varNoM, aneka rasoM Adi rUpa pariNamana karatA hai aura usakA saMyoga arthAt jor3a aura viyoga arthAt vibhAjana bhI hotA hai| isa prakAra jo nAnAvidha pudgaloMkA varNana kiyA gayA, vaha pudgala zabdakI isa niyukti arthAt vyutpatti va zabda-sAdhanAke anurUpa hai| jisa dravyakA svabhAva pUraNa aura galana rUpa ho vaha padgala hai| jaba Adideva bhagavAn RSabhadeva tIrthakarane dharmakA yaha vyAkhyAna kiyA, taba saddharmase Anandita hokara tathA zubha bhAvanAoMse prerita ho parimatAla nagarake svAmI vRSabhasena pravajita ho gaye / somaprabha ba zreyAMsa narezvarane bhI apane mAnarUpI svarakA vinAza kara pravrajyA grahaNa kara lii| isa prakAra apane viSAdako chor3a caurAsI. rAjA RSabha tIrthaMkarake gaNadhara ho gaye // 10 // iti tIrthakara dharmopadeza viSayaka bArahavIM samdhi samApta // sandhi 12 // iti bIra-jinendra-carita samApta