Book Title: Taranvani Samyakvichar Part 2
Author(s): Taranswami
Publisher: Taranswami
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009703/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pha prAtaH kAlIna * jinavANI- prArthanA * - jaya karuNAmaya jinavANI ! jaya jaya mAM ! maMgalapANI !! syAdvAda naya ke prAGgaNa meM bahe tumhArI dhArA, parama ahiMsA mArga tumhArA nirmala, pyArA, pyArA ! mA~ ! tuma isa yuga kI vANI saba guNakhAnI !! azaraNa zaraNA, praNatapAlikA mAtA nAma tumhArA / koTi-koTi patitoM ke dala ko tumane pAra utArA // kyA jJAnI kyA ajJAnI ? tiryag prANI !! moha -mAna- mithyAtva meru ko tumane bhasma banAyA / jisane tumheM nayana bhara dekhA, jIvana kA phala pAyA // tuma mukti - nagara kI rAnI ! zivA bhavAnI !! kundakunda, yogIndu deva se tumane suta upajAye / tAraNasvAmI, umAsvAmi se tumane sUrya jagAye // mA~ ! kauna tumhArI zAnI ? tuma lAzAnI !! "yaha bhava-pArAvAra kaThina hai isakA dUra kinArA ! isake tarane ko samartha hai, Atma - jahAja hamArA / " yaha mA~ kI sundara vANI ! zivasukha dAnI !! mAtA ! ye pada - padma tumhAre hamase kabhI na chUTeM / chUTeM hI to taba, jaba 'caMcala' janma-maraNa se chUTeM | mA~ ! tuma candana hama pAnI ! hRdaya samAnoM !! -- 'caMcala' 5.... phra 5 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEEN S WHHA tIrthakSetra zrI memaravaDI jI sTamaraNama Panogamyhemativore-bobawn Swamisamoonamitensite Matterosi t e terinaamavas UNE ALANA Parineetives CHERamachar SEEEEEE RECE Bootarvasna Somatomote Sama Jalesed APE-MAgaires Dom An NEWS Powerwomention wiwww.mhreyprunlwood romanswer Hamaromastramcayncreme maswww m nlymernama A wwwmona COM mp4H-LawyoKAIwnpaikoomeopariwaav Hindimini aunlod Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAraNa-vANI maMgalAcaraNa - 1-OM namaH siddha prom svarUpa ko namaskAra, jo svayaM siddha hai| yaha namaskAra vyaktibAcaka nahIM, guNavAcaka hai| zrI tIrthakara jaba dIkSArtha gamana karate haiM taba OM nama: siddha'' yahI namaskAra karate haiN| yadi ve vyakti ke pujArI hote to apane se pUrva meM hue tIrthaMkaroM ko namaskAra karate / kintu unheM tIrthakaratva abhISTa na thA, unheM to 'OM varUpa apanA prAtmA hI abhISTa thA / namaskAra kA ekamAtra prayojana * tadguNalabdhaye ' hI hotA hai| jainadharma kA mUla siddhAnta yahI hai| isIlie jainadharma svAvalaMbI hai, parAvala bI nhiiN| bhagavAna hamArA kalyANa kareMge athavA bhagavAna kI pUjA se hamArA kalyANa ho jAyagA yA ho rahA hai, yaha parAvalaMbatA hai, jainadharma ke viruddha mAnyatA hai, bhrama hai| prAtmA kI pUjA yAne AtmaguNoM kI dhArAdhanA, bhakti aura vikAza karanA yaha svAvalaMbitA hai, jaina siddhAnta hai, sahI mAnyatA hai / isIlie bho tAraNa svAmI ne grantha ke prAraMbha meM namaskAra-rUpa maMgalAcaraNa " OM nama: siddha " isI kA kiyA hai / aura pUre grantha meM-prAyopAnta OM svarUpa svAtmA ko pUjA, bhakti, ArAdhanA, namaskAra, darzana, stuti karate hue use vikAsa meM lAne, doSa rahita karane va prAtmA meM paramAtmabhAva kI jAprati karane ke samasta sAdhanoM kA varNana kiyA hai| unakA AtmA hI pArAdhaka va prAtmA hI ArAdhya deva thaa| prAtmA hI dhyAna, AtmA hI dhyAtA aura AtmA hI dhyeya thA / AtmA ho jJAna, AtmA hI jJAtA aura prAtmA hI jJeya thA / bhAtmA hI darzana, AtmA hI jJAna aura AtmA hI cAritra thaa| AtmaguNa pUjA kI sApramI, prAtmabhAvanAe~ pujArI aura prAtmA hI deva thaa| AtmA hI AtmA meM AtmA se prAtmA kI zuddha pariNati lekara bhAtmA hI ke liye prAtmakalyANa ko ramaNa karanA thA aura yahI mArga kalyANakArI unako dRSTi meM thA / jainadharmAnusAra thA athavA jana-hitakArI thaa| jainadharma sAmpradAyika nahIM prAtmadharma hai| mAnava to kyA prANomAtra ke sAtha vaha dharma nyUnAdhika rUpa se apanA prakAza kara rahA hai aura yathAyogya hita bhI kara rahA hai| aiso unakI vicAra dhArA thii| unakI isa vicAradhArA ke pramANasvarUpa unake dvArA racita zrI adhyAtmavANI grantha hai tathA jAti-pAti ke bhedabhAva rahita sabako apanAnA hai| pratyeka dhArmika aura vyAvahArika kriyAnoM meM prAtma-jJAna ko puTa honA cAhie yaha unakA mUla mantra hai| binA mAtmabhAvanA ke samasta kriyAe~ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* nirarthaka hai, aisA unhoMne pratipAdana kiyA hai| zrI tIrthaMkaroM ke upadeza kociMtAmaNi ratna ko upamA dekara usa upadeza ke apAra guNa gAye, kintu unake zarIra aura samavazaraNa jo ki unake pueva kI vibhUti thI eka bhI guNagAna nahIM kiyA, pratyuta una guNoM ko prAtmaguNoM meM ghaTAkara yaha batAyA ki prAtmaguNa hI pUjya va kalyANakArI haiM / hamArI ho yA zrI tIrthakaroM kI puNyavibhUti mokSa meM sAtha nahIM jAtI aura na puNyavibhUti se prAtmakalyANa kA koI racamAtra sambandha hI hai| AdhyAtmika puruSa to puNyavibhUti ko Atmahita meM bAdhaka mAnatA hai, taba guNagAna kyoM ? jaba hamArI dRSTi kA AkarSaNa puNyavibhUti kI ora khiMca jAtA hai taba svabhAvataH AtmaguNoM kI ora nahIM rhtaa| kyoMki upayoga eka hI rahatA hai, do nhiiN| ityAdi aneka svayaM ke vicAroM va tatvadRSTi se tathA jainadharma kA vAstavika varNana jaisA kundakundAdi sabhI AcAryoM ne siddhAMta graMthoM meM varNana kiyA hai usa adhyayana ke kAraNa mUti ko mAnyatA nahIM kI / zrI gAMdhI jI ke hRdaya meM jaisA 'rAma mantra' aMkita ho gayA thA aura vahI 'rAma mantra' aMta samaya unake mukhAraviMda se nikalA thA, isI taraha zrI tAraNa svAmI ke hRdaya meM 'Atma mantra' aMkita thA jo unake dvArA racita graMthoM meM pAyA jAtA hai| eka tAraNa svAmI ke hRdaya meM hI kyA pratyeka AdhyAtmika mahApuruSa ke hRdaya meM 'Atma-mantra' aMkita ho jAtA hai Atmamantra kA hI dUsarA nAma 'rAma mantra' hai| eka yahI vaha mantra hai jo puruSa ko mahApuruSa aura mahApuruSa ko mokSadhAma meM pahu~cAne kI sAmarthya rakhatA hai| yaha mantra sAmpradAyika nahIM, saMsAramAnya mantra hai| devadita gAthA zrI mamala pAhur3a jI graMtha kI yaha gAthA sarva prathama gAthA 'maMgalAcaraNa' kI hai| isameM deva ko namaskAra kiyA hai 'devadipta' kaisA hai deva ? prakAzamAna hai AtmA ke apane guNoM se| ve guNa kauna se haiM ? tattvaM ca nanda Ananda maya ceyAnanda sahAva / sapta tattvoM meM paramotkRSTa nanda kahiye mAtmA jo pAnandamaya hai, caitanya svabhAva vAlI hai / paramatattva pada viMdamau namiyo siddha sahAU / paramAtmasvarUpa hai, mokSasvabhAva vAlI hai| aisI AtmA ko joki siddhoM meM aura tatsvarUpa hI hamAre bhItara virAjamAna hai namaskAra karatA huuN| bhAge batAyA hai ki deva-deve so deva aisA zrI kuMdakuMda svAmI ne kahA hai| dene vAlI kyA hai ? aatmaa| detI kyA hai ? uvana kahiye upadeza / usa upadezarUpI zabda vivAna ke avalambana se hI yaha hamArI AtmA saMsAra pAra karatI hai| aisI jo upadeza kI. dAtA ki jisake upadeza se hamArA bhAva parama niraJjana bhAva ko prApta hotA hai-karma mala se chUTa kara zuddha bhAva ko prApta hotA hai, usa aise bhAtmadeva ko so munahu' deva jAna kara namaskAra karo, mArAdhanA karo, bhakti karo, pUjA kro| jisakI ArAdhanA bhakti se bhaya, zaMkA, utpanna huye karma Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAraNa-vANI [3 vilIyamAna hokara yaha prAtmA nirmalatA ko prApta hogii| aisA svarUpa darzAne vAlA yaha mamanapAi aMtha maiM racatA hU~ / aisI pratijJA zrI tAraNa svAmI ne isameM kI hai| - vizeSa-zrI tIrthakara arahaMta bhagavAna ne bharahaMta avasthA meM apanI AtmA se utpanna huA upadeza bhavya jIvoM ko diyA thA, ata: isa unake AbhAra ko mAna kara vyavahAra dRSTi se una zrI arahaMta ko, aura ve hI aba siddha meM jA virAje haiM una siddhoM ko maiM namaskAra karatA hU~, kintu jainadharma ke anusAra nizcaya dRSTi se-na unheM hamAre dvArA namaskAra se prayojana hai aura na hameM unako namaskAra karane se / aba to hamArA prayojana siddha karane vAlI jo hamArI antarAtmA hai jisake AdhAra se hama mokSadvIpa meM pahu~ca sakeMge usakI hI ArAdhanA pUjA bhakti se prayojana hai| tathA usa antarAtmA se utpanna huA jo kSaNa pratikSaNa milane vAlA adhyAtma-upadeza usake anusAra calane meM hI hamArA kalyANa hai| aisI mAnyatA zrI tAraNa svAmI kI thii| usI mAnyatA kA unakA upadeza isa graMtha meM hameM diyA gayA hai| vinatI phUlanA yaha zrI mamalapAhur3a jI kI naM0 7 kI phUlanA hai| isameM zrI tAraNa svAmI apanI hI aMta. rAtmA ko, tAranatarana jinakA sambodhana karate hue vinatI prArthanA kara rahe haiM ki he jina arthAta antarAtmA! tU hI mere lie tAranatarana svarUpa pragaTa huI hai / he jina ! mAnandarUpa hai, cidAnandarUpa hai / tU mere ina utpanna hue karmoM kA nAza kara de| ina karmoM ne mujhe cAroM gatiyoM ke ananta dukhoM meM bhramAyA hai, kahU~ bhI razcamAtra sukha na pAyA / aba tU aise nikRSTa paMcamakAla meM jo ki capala va saba taraha se aniSTarUpa hai aura jisameM iSTa dRSTi kA utpanna honA bahuta hI kaThina ho gayA hai aise samaya meM mere bhAgyodaya se pragaTa huI hai / merA kalyANa kara / terA hI zaraNa hai| aura maiMne isa tattva ko jainadharma ke marma ko samajha liza hai ki-tArana tarana jo arahaMta deva unase mukti kI prArthanA karanA aura mukti pAne ke liye unhIM kI zaraNa meM bane rahanA phalobhUta na hogA, mAnoM apane ApakI AtmajJAna-dRSTi ko bhulA denA hogA / aura tArana tarana kA sahArA ( parAvalambana ) chor3akara svAvalambI (apanI ho AtmA kA avalambana ) honA hI hitakara hogA, kalyANa kArI hogaa| aisA jAnakara he jina ! ( antarAtmA ) maiM saba prakAra zaMkA va zalyoM ko chor3akara nerI hI zaraNa grahaNa karatA hU~, tU mujhe pAra kara / vizeSa-jainadharma bilkula svAvalambI hai, isameM razcamAtra bhI parAvalambatA nahIM hai / koTi varSa hama bhagavAna se yaha prArthanA karate raheM ki he bhagavan ! hameM pAra kara do| to bhI ve pAra nahIM kareMge / pAra karanA to dUra rahA hamArI suneMge bhI nahIM, ki hama kyA kaha rahe haiN| unheM na kisI kI koI bAta sunane se prayojana raha gayA hai aura na kisI ko pAra karane kA hI prayojana raha gayA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-bANI.. hai| aura yaha bhI kahA jA sakatA hai ki unameM kisI ko pAra karane kI zakti nahIM jisa taraha svAvalaMbana ( apanI AtmA ke bala para ) se vaha pAra hue, kisI ne unheM pAra nahIM kiyaa| isI taraha hameM bhI apanI hI AtmA ke bala para pAra honA par3egA, yadi honA hai to| dRSTAMta-tUmar3I kA svabhAva hai ki vaha pAnI meM DUbatI nahIM / Apa do tUmar3iyoM para miTTI lapeTakara pAnI meM DubA 6, unameM se jisa namar3I kI miTTI pahale ghula jAyago vaha pAnI ko sataha para pahale pA jAyagI, kintu usameM yaha zakti nahIM ki dUsarI ko sAtha meM Upara uThAle / varauvanalar3I gAthA ____ "vara uvanalar3I gAthA"-isameM zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki-he bhAI ! merA prama utkRSTa rada kaM (Atma-pada) ke prakAza meM ho rahA hai, mere bhAgya kA udaya huA hai, maine jyotimvarUpa Atma-jinendra ko pA liyA hai / he Atma-jinendra ! terA cAritra acchA lagatA hai, terA cAritra svayaM tujhe pragaTa jinendra pada pradAna kara degA // 1 // he prabhU ! terA pariNamana acchA lagatA hai / tU nibhaya jinendra hai, terI bhakti se tU svayaM abhaya pada pA legA, tere samyagdarzana, jJAna, cAritra-tInoM ranna acche lagate haiN| tU apane ratnatraya meM ramaNa karake pragaTa jinendra pada pA legA // 2 // he prabhU Atma-deva ! terA zrAtmAnubhava paramapriya lagatA hai| tU atIndriya jina hai, tere jJAna se tU svayaM usakA darzana kara rahI hai| tera, vIrya sarvopari hai, tU usa apane bala ke dvArA pragaTa jinendra ho jAyagA // 3 // he prAtmajinendra / terA kSAyika bhAva parama sukha rUpa hai, Ananda rUpa hai / isake dvArA hI karmA kA kSaya hotA hai, isI lie terA Ananda guNa paramapriya laga rahA hai| tere isa Ananda magana hone se tU ananta sukha kA bhoktA bana jAyagA // 4 // he prabhU ! terI Atma-maganatA amRta varSA rahI hai, isI AtmamaganatA ke dvArA aba tere samasta karmamala haTa jAyeMge aura tU pragaTa jinendra ho jAyagA / tega AtmaramaNa rUpa cAritra tujhe kSaNa-kSaNa nirvANa kI ora le jA rahA hai // 5 // he Atma jinendra ! terA nandapanA acchA lagatA hai, jisake dvArA bItarAgatA kA Ananda jhalaka nAtA hai / terA Ananda bhI suhAtA hai, jisake dvArA cidAnanda maI svabhAva sahaja meM mila jAtA hai // 6 // he AtmaprabhU ! terA sahaja svabhAva acchA lagatA hai, jisase paramAnanda meM ramaNa hotA hai| terI mukti rUpa pariNati bhI bhalI jhalaka rahI hai| terI yaha mukti prema-pariNati tujhe mokSa pahu~cA degI // 7 // he pAtma-jinendra ! terA zuddhopayoga to bar3A pyArA lagatA hai ki jisake dvArA tU mokSa meM ramaNa kara kara rahA hai| Aja kA yaha terA mokSabhAva kA ramaNa samaya pAkara tujhe pragaTa mokSa pahu~cA degaa| terA darzana bhI priya laga rahA hai, isI darzana se tU pragaTa jinendra hokara ananta dazana prApta karegA // // he svAmI ! terA AtmIka rasa acchA laga rahA hai, yahI rasa paramAtma rasa kA pAna kraaegaa| terA apane pApa kA dhyAna to zAMti rasa kI varSA kara rahA hai, jo tujhe pragaTa jinendra banAkara zAMtisAgara ke rasa kA pAna karAegA // 6 // he Atmajinendra !! tere pAsa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAraNa-vANI [ 5 1 rahanA acchA parama sukhadAI laga rahA hai; yaha sukha pragaTa jinendra hokara ananta sukha kA bhoga karAegA / terA cetanA guNa acchA lagatA hai, yahI cetanA guNa pragaTa jinendra hokara cetanAnanda kI kAMkI banA degA ||10|| he Atma jinendra ! terA AnandAmRta parama zobhanIka hai| isI kA pAna karate hue tU pragaTa jinendra hokara svayaM rasa- AnaMdAmRta kA pAna karate huye karor3oM mAnavoM ko ise pilAyegA | terA Atma- prakAza tujhe paramAtma-prakAza pradAna karegA aura tU pragaTa jinendra hokara sUrya ko bhI lajjita karegA ||11|| he Atma prabhu ! sUrya svabhAva acchA lagatA hai / terA yaha sUrya svabhAva anubhava - prakAza ke bala se kevalajJAna - sUrya ko pragaTa kara degaa| terA anubhava parama priya hai, yahI anubhava vItarAgatA kI vRddhi karatA huA tujhe parama vItarAgI banA degA ||12|| he hRdaya virAjita bhagavan ! terA parabhAvoM se zUnya svabhAva paramapriya hai ki jisake dvArA sahaja meM hI pragaTa jinendra hokara mokSavAsI ho jAyagA / terA kamala samAna praphullita svabhAva parama zobhAyamAna hai, yahI praphullita svabhAva pragaTa jinendra banA degA ||13|| he AtmaprabhU ! terA svAtmAnubhava suhAtA hai / terA yaha svAtmAnubhava hI tujhe parama jina banA degA | terA yaha svAtmAnubhava apUrva hai jo aba pragaTa huA hai; yaho tujhe parama jina banA degA ||14|| he bhAI ! pAMcoM parameSThiyoM kI padavI se vibhUSita hIre ke samAna camakane vAlI AtmA kA tuma bhI ArAdhana karo, aura usI ke kahe anusAra AcaraNa karo / he bhAI ! vaha utkRSTa samabhAva ko dhAraNa kie hue svabhAva se jinendra pada ko dhAraNa kie hai, usI meM jJAna - lakSmI-sampanna vIra bhagavAn jhalaka rahe haiM ||15|| he Atma - jinendra ! terI vANI zreSTha hai, jo terI vANI se prema karatA hai, usakA manana karatA hai, usameM AcaraNa karatA hai vaha usa cAritra ko pragaTa kara apane jinarAja ke svabhAva meM ramaNa karane laga jAtA hai / he Atmaprabhu ! terA jJAna-prakAza apUrva svarUpa hai / jo ise samajhatA hai vaha svayaM hI jina hokara sahaja rUpa se apane prakAza meM rama jAtA hai ||16|| he Atma-prabhU ! maiM tere kamala svabhAva rUpa se prema kara rahA hU~, jo tere isa vItarAga cAritra meM calatA hai vaha svayaM jinapada pragaTa karake usI meM ramaNa karane laga jAtA hai / jo tere apane paramAtma-pada se prema karatA hai vaha apane atIndriya bhAva kA anubhava karake svayaM hI jina se jinavara ho jAtA hai, anubhava kA aisA hI mahAtmya hai ||17|| he hRdayastha bhagavan prabhU ! jo tujhase prema karatA hai vahI guNasthAnoM para car3hatA huA apane anubhava kI vRddhi dvArA svayaM jinendra ho jAtA hai / aura apane tAraNa taraNa arahanta pada ko pragaTa karake kamala samAna apane jinavara pada meM zobhAyamAna ho jAtA hai ||18|| he bhAtma prabhU ! jo tere-apane svAtma - ramaNarUpa cAritra se prema karatA hai, vaha samabhAva ke sAtha AtmA ko dhyAtA huA svayaM apane paramAtma pada ko pragaTa kara jinavara ho jAtA hai| jo tere meM tanmaya hokara zrAtma-dhyAna karatA hai vaha zuddhAtmA rUpI kamala kA AcaraNa kara jinapada se jinavara pada meM ramaNa karane lagatA hai ||16|| he Atma-prabhU ! jo tere dharma se prema karatA hai vaha karmoM ko jItakara ananta guNadhArI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *tAraNa-pANI jinendra ho jAtA hai| jo tere anupama vIrya ko jAnatA hai vaha svayaM samabhAvadhArI paramAtmA jinavara ho siddha-gati ko calA jAtA hai / he pAtmaprabhU, terI jaya ho / isa stotra ke sambandha meM zrI pra0 zItalaprasAda jI likhate haiM ki isa stotra meM prAtmA. sadhana kI bahuta hI bar3hiyA bhAvanA hai| hameM ucita hai ki hama paramAtmA ke svabhAva ko ThIka ThIka jAneM / unake guNoM ko pahacAneM, unake sAtha aTala prema kreN| yaha bhAvanA utpanna kareM ki yaha saMsAravAsa asAra, duHkha-dhAma hai / jisa taraha tIrthakara saMsAra se udAsa hokara va mokSamArga para calakara paramAtmA huye aura mokSa meM padhAre haiM usI taraha hamako bhI vairAgyavAna hokara mokSa-mArga para calakara paramAtmA pada pragaTa karanA cAhiye, jisase avinAzI mokSa kA lAbha ho aura kabhI bhI phira saMsAra kA bhramaNa na ho / mokSa-mArga bhI nizcaya se apane hI AtmA kA ramaNa va svAnubhava hai / nizcayanaya ke dvArA apane dravya svabhAva ( prAtmasvabhAva ) kA manana, citavana, pArAdhana, dhyAna hI karma-kalaMka jalAne ko eka yogarUpa yajJa hai / jo isa yajJa ke bhItara karmoM kA homa karatA hai vaha Atmazuddhi kara mukti ko pAtA hai| isa mokSamArga ke mArAdhana meM prAtmAnanda kA svAda AtA hai, yaha kaSTaprada bilakula nahIM hai, yaha Ananda kA svAda detA hai, isI se ananta sukha ho jAtA hai| zrI kundakunda svAmI ne samayasAra meM kahA hai- maiM eka hU~. akelA hU~, nizcaya se zuddha hU~, merA koI sAthI nahIM hai, maiM jhAna-darzana svabhAva se pUrNa huuN| isI apane svabhAva meM ThaharA huA usI kA anubhava karatA hunA maiM sarva karmoM kA kSaya karatA hU~, yaha bhAvanA karanI yogya hai|" __ "tAtparya yaha ki apanI AtmA meM paramAtmA kI ArAdhanA karanA hI prAtmA ko paramAtmA banAne kA sAdhana hai| yaho siddhAMta bhI kundakunda svAmI kA thA va yahI siddhAMta zrI tAraNa taraNa sAmI kA thA koI bhI racamAtra bheda na thaa| Atma-bhAvanA hI prAtma-vikAsa kA tathA pAtmajJAna hI kevalajJAna hone kA kAraNa hai| ataH AtmajJAna ke dvArA Atma-bhArAdhanA hI karanA cAhiye / " antaraMga upadeza maiM to apane uvanapai mAIgI ratnI, maiM to apane uvanapai mAhUMgI rahI zrI tAraNa svAmI kI apanI buddhi athavA pratyeka hI samyagdRSTi-jJAnI puruSa kI apanI buddhi kahatI hai ki maiM to apane uvanapai arthAt antarAtmA meM utpanna hue vicAra-upadeza para hI, mAgI ranI arthAt dRr3hatApUrvaka cluuNgii| bharahata ke upadeza meM mokSamArga kA saMketa mAtra milatA hai, jabaki samyagdRSTi-jJAnI puruSa ke bhItara usako apanI antarAtmA se utpanna hue upadeza-vicAradhArA meM mokSamArga hI milatA hai / isI taraha bharahata ke upadeza meM mokSa-sukha kA varNana mAtra hI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-pANI milatA hai jaba ki usakI apanI antarAtmA ke upadeza meM mokSa-sukha hI milatA hai| parahaMta ke upadeza meM saMsAra kI asAratA kA varNana mAtra hI milatA hai, jabaki usakI apanI antarAtmA ke upadeza meM saMsAra kI prasAratA pratyakSa hI dRSTi-gocara hone lagatI hai| parahanta ke upadeza meM prAtmAnada kA varNana mAtra milatA hai, jabaki usakI apanI antarAtmA ke upadeza meM vaha bhAtmAnanda sAkSAta milatA hai| isa taraha mokSamArga, mokSa-sukha, saMsAra kI prasAratA aura prAtmAnanda ina sabhI bAtoM kA jo bhI upadeza zrI arahaMta bhagavAna ke dvArA diyA gayA dharma-pranthoM se milatA hai vaha kevala kathana evaM saMketa mAtra hI milatA hai, jabaki samyagdRSTi hAnI puruSa kI apanI antarAtmA se utpanna hue upadeza meM uparokta cAroM bAteM use pratyakSa rUpa se prApta ho rahI haiN| isI lie vaha kahatA hai ki aba to maiM isa para dRr3hatApUrvaka cluuNgaa| parahanta kA upadeza mAnoM calane kI vidhi mAtra batAne vAlA hai, jabaki usake usa antaraMga upadeza meM vaha sthAna use prApta ho gayA hai-mila gayA hai| itanA antara hai / bhAtmakalyANa ke liye arahanta kA upadeza udAsIna kAraNa hotA hai, jaba ki samyagdRSTi hAnI puruSa kA apanA antaraMga upadeza samartha kAraNa hotA hai jo ki use niyama se pAra kara detA hai| bhagavAna arahaMta kA upadeza sAkSAt unake hI dvArA bhaneka janmoM meM aneka bAra hamane sunA hogA / tathA unakA vahI upadeza guruoM ke mukhAraviMda se hajAroM bAra sunA hogA aura dharmagraMthoM meM lAkhoM bAra par3hA hogaa| parantu, aMtaraMga upadeza ke binA saMsAra meM hI bhaTakate rahe aura jabataka aMtaraMga upadeza nahIM milegA bhaTakate hI rheNge| jo karor3oM AtmAyeM saMsAra se pAra ho kara mokSa gaI haiM ve sabhI apane hI aMtaraMga upadeza ke dvArA gaI haiM / ataH hameM apanI prAtmA ko isa taraha supAtra banAnA cAhiye ki vaha hameM mokSa-mArga kA upadeza dene meM samartha ho jAya / jainadharma pUrNa svataMtra rAjya kI ghoSaNA karatA hai, upaniveza kI nhiiN| parahaMta hamAre rAjya ke samrATa to kyA sarapaMca bhI nahIM haiM, hameM apane prAtma-rAjya kA pUrA saMcAlana aura sukha-dukha tathA hAnilAma kI sArI paMcAyateM svayaM ko karanA hoMgI / unake nAma-rUpa aura puNya kI mahimA se hamArA koI sambandha nhiiN| kevala unake Adarza guNoM se va unakI dI huI zikSAoM se-upadeza se hamArA sambandha raha gayA hai| so bhI pUjA--bhakti-stuti ke lie nahIM / kevala itane bhara ke liye ki una AdarzoM kA smaraNa--dhyAna rakhate hue hama apanA saba vicAra kareM-mArga banAyeM aura usa mArga para caleM / tathA calate hue samaya pAkara unakI hI bilkula barAbarI se jA baitthe| itanA hameM pUrNa adhikAra hai / janmasiddha adhikAra hai, unakA diyA huA nhiiN| samajhe to itanA saba kucha hai| na samajhe to raMka bana kara bhIkha mAMgate hue aneka janma pUre kara pAe, yaha bhI pUrA karake cale jAyeMge / unhoMne na kabhI hamArI bhIkha mAMgane vAlI prArthanA ko sunA hai aura na kabhI sunanA hI hai| hama cAhe jena hoM yA majaina / ve bhagavAna to sabake hai, kintu sunate kisI kI nahIM / aisA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. unakA svabhAva hai / hameM burA lage-cAhe bhalA, isase bhI unheM koI prayojana nhiiN| ve to apane meM magana haiM / tumheM apane meM magana rahanA ho to tumhArI icchA, na rahanA ho to tumhArI icchA ! jAte samaya aisA ve kaha gae the-sandeza de gae the / " tArana tarana phUlanA 'tArana tarana phUlanA-isameM zrI tAraNa svAmI apanI AtmA ko lakSya karake aura aisI hI bhAvanA pratyeka samyakttI AtmAyeM karatI haiM; karatI hI nahIM, pratyuta svabhAvata: utpanna hotI hai| zrI tAraNa svAmI kahate haiM-mujhe tAraNa taraNa svAmI vIra bhagavAna mila gae haiM / kahAM ? merI antarAtmA meM / are bhAI ! vIra bhagavAna to mokSa padhAra gye| nahIM, jo mokSa padhAra gae ve to varddhamAna svAmI the| unhoMne apanI vIratA dikhAkara kevalajJAna prApta kara liyA thA, isase ve 'vIra' padavI se vibhUSita ho gaye the| mujhe jo tAraNa taraNa svAmI vIra bhagavAna mila gaye haiM ve to merI eka akelI AtmA meM kyA sabhI AtmAoM meM virAja rahe haiM, kintu maiMne athavA jina mere sAthiyoM ne arthAt samyaktI mAnavoM ne unheM DhU~r3hA-pAne kA prayatna kiyA, unheM ve mila gaye haiN| jinako unase prema nahIM hai unhoMne na to DhU~DhA hI hai aura na unheM mile hI haiM / taba he bhAI ! tumhAre bhItara mila jAne para aba ve kyA kara rahe haiM ? kyA kara rahe haiM ! unheM bhI kucha kAma karanA hotA hai kyA ? ve to mukti meM ramaNa karate huye prAnanda-paramAnanda meM magna haiM aura caina kI vaMzI bajA rahe haiN| jaba ve caina kI vaMzI bajAte haiM vaha suna par3atI hai ? hAM khUba suna par3atI hai aura jaba use sunatA hU~ taba itanA Ananda magna ho jAtA hU~ ki jisa taraha hariNa vaMzI ko dhvani sunakara jhUmane lagatA hai / he bhAI ! yaha batAo ki taba tuma unakI pUjA bhakti kyA karate ho ? bhaiyA ! unheM na to pUjA priya hai na ve bhakti ke bhUkhe haiN| ve to eka samabhAvasamatAbhAva ke premI haiN| he bhAI ! taba aba ve tumase kucha kahate bhI haiM yA nahIM ? hAM ve vahI saba bAteM kahate rahate haiM / jo jo bAteM zrI vardhamAna svAmI ne samavasaraNa meM zrI gautama gaNadhara, rAjA zreNika athavA indra se kahIM thiiN| taba he bhAI ! tuma unakI bAtoM ko sunakara mAnate ho yA nahIM mAnate 1 hA~ khUba mAnate haiM, eka eka bAta ko ThIka umI taraha se mAnate haiM ki jisa taraha zrI gautama gaNadhara ne zrI vardhamAna svAmI kI eka eka bAta mAnI thii| acchA to he bhAI ! yaha aura batAo ki aba tuma unakI pAhunagata kaisI aura kaba taka karoge ? bhaiyA ! ve hamAre yahA~ pAhune banakara nahIM Ae haiM, svAmI banakara Ae haiM aura mAe hue svAmI ko kyA koI jAne bhI detA hai ? rahI svAgata vAlI bAta, so jaisA svAgata zrI vardhamAna jinendra kA indra ne kiyA thA vaisA hI saba svAgata maiM bhI kruuNgaa| tathA rAjA zreNika ne jaisI bhakti pragaTa kI thI vaisI hI bhakti kruuNgaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAraNa-vANI * [9 he bhaiyA ! to aba tumhArA unakA satsaMga to janma bhara rhegaa| bhAI ! tuma janma bhara kI bAta kyoM karate ho, hamArA unakA sAtha to aba dhruva rUpa se anantakAla ke lie ho gayA hai / taba he bhaiyA ! tuma to jaba unake sAtha mokSa jAoge taba vahAM para ve tumheM mokSa ke bhI sukha dikhAyeMge ? bhAI ! mokSa to ve sAtha meM hI le Ae haiM aura Ate ho se hara ghar3I mokSa ke saba sukhoM kA darzana karA rahe haiM, udhAra kA kAma hI kyA ? he bhAI! tumane to Aja saba bAteM aisI kI haiM ki mAno tuma hI bhagavAna ho / bhaiyA ! hama hI ne aisI bAteM nahIM kI haiM saba hI AcAyoM ne aisA hI kahA hai aura bhagavAna varddhamAna svAmI ne bhI yahI batAyA thA ki bho bhavyo ! tuma saba bhagavAna ho aura tumheM yadi mokSa Ane kI icchA ho to apane-apane bhagavAna ke sAtha meM A jaanaa| hama tumheM apane sAtha nahIM le jAyeMge aura na tumhAre bulAne para kabhI AyeMge hii| hamArA koI bharosA nahIM rakhanA, nahIM to dhokhe meM par3e rahoge / acchA he bhAI! ThIka ve bhI bhagavAna the, tuma bhI bhagavAna ho, hama bhI bhagavAna haiM, to kyA ve hama tuma saba bhAI 2 kI taraha hue to unheM yaha cintA to hogI hI ki yaha hamAre saba bhAI Akara mila jAMya ? nahIM bhaiyA ! aba unheM kisI se koI sarokAra kisI vAta kA raMcamAtra bhI nahIM raha gayA hai "isa phUlanA kA bhAvArtha rUpaka banAkara likhA hai / " I zUnya uvana phUlanA " zUnya uvana phUlanA - uba uvana viMda biMda biMda jina hoI, sui biMda suna suna biMda sameI ||1|| samaya uvana jinavara bandha vileI, kamala kalana jina jinavara soI ||2|| acarI uvana uvana sunna suna suna jina hoI, sui sunna uvana jina sunna sameI ||3|| sudda sunna samaya suI sunna viMda soI, viMda sunna sama jinavara hAI ||4| jina nanna sunna sui nanta viMda soI; sui nanta nanta suna viMda sameI ||5|| suI streni viMda suna kalana jina hoi, suI kalana sunna jina sunna sameI ||6 sui kalana saMni jina kalana samei, sui tAra kamala jina jinavara soI || asa0|| 7 || iti " artha- jaba Atma-jJAna pragaTa hotA hai taba vahI svAnubhavI 'jina' ho jAtA hai, vaha svAnubhava nirvikalpa hai, usI anubhava meM jJAna samA jAtA hai ||1|| svAtma- ramaNa kA virodhI bandha tava bilA jAtA hai aura yaha AtmA - AtmArUpI kamala kA svAda letA huA jinendra ho jAtA hai ||2|| jaba sAdhakoM ke bhAvoM meM zUnyabhAva yA vItarAga bhAva pragaTa hotA hai taba hI vItarAgI bhAvoM se zUnya jinendra hotA hai / taba nirvikalpa zUnya bhAva sadA banA rahatA hai, usI meM jinendra samA jAte haiM ||3|| vItarAgI zUnya AtmA hI zUnya bhAva kA anubhava karatA hai| nirvikalpa anubhava ke hote Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] * tAraNa-vANI. hote samabhAva pragaTa hotA hai taba yahI prAtmA jinendra ho jAtA hai // 4 // jinendra zUnyabhAva meM anaMta kAla taka rahate huye zUnya svabhAva kA anubhava karate rahate haiN| ve anantAnanta zaktidhArI zUnnabhAvoM meM samA jAte haiM // 5 // isI nirvikalpa vItarAga bhAva se kSapakoNI car3hakara zUnyabhAva ke anubhavI jinendra hote haiN| ve isI zUnyabhAva kA svAda lete huye zUnyabhAva meM samA jAte haiM // 6 // jinarAja apane pada meM svAnubhava meM samAye rahate haiN| ve hI tAraNa taraNa kamala samAna jinendra haiM / / 7 / / bhAvArtha-yahAM zUnyabhAva kI mahimA batAI hai / zUnyabhAva hI sAdhaka hai, zUnyabhAva hI nAdhana hai| nirvikalpa vItarAga prAtmastha svAnubhava ko hI zUnyabhAva kahate haiN| yahI vAstava meM mokSamArga hai isI se jo paramAtmA kA pada hotA hai vaha bhI zUnyarUpa hai| vahA~ bhI eka svasamavakapa bhAva hai| samayasAra kalaza meM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai-zuddhajJAna, grahaNa tyAga ke vikalpa se zUnya hokara bhAvoM se chUTakara apane meM nizcala ThaharA huA, apane bhinna vastupane ko (prAtmA kI ekAgratA ko) rakhatA huA aisA sthira ho jAtA hai ki phira usameM Adi, madhya, anta kI kalpanA nahIM hotI hai, sahaja teja (prAtmA kA svabhAvika teja) meM camakatA hai va apanI zuddha jhAna samUha kI mahimA meM sadA prakAza karatA hai / -0 zItalaprasAda jI vizeSa-zUnyabhAva avratasamyagdRSTi cauthe guNavartI zrAvaka ke prArambha ho jAtA hai| yahAM yaha sthAI nahIM rahatA, phira bhI isakI smRti hara samaya banI hI rahatI hai / zUnyabhAva kA sIdhA artha hai Atma-ekAgratA yA nirvikalpa vItarAga bhAva ko jhalaka, jisameM saMsAra se apanatvabhAva chUTane magatA hai aura Atmanatva bhAva jhalakane lagatA hai| isI zUnyabhAva kI bar3hatI huI dazA kA nAma hI AtmazreNI yA guNazreNI kA car3hanA hai| jitanA-jitanA adhika jhalakAva vA isakI sthiranA hamameM hotI jAtI hai utanA-utanA guNasthAna bar3hatA jAtA hai aura bIca meM jitanA isa bhAva kA utAra ho jAtA hai utanA guNasthAna kama ho jAtA hai| jo gyArahaveM guNasthAna paryaMta utAra car3hAva banA rahatA hai| yadi kSapakazreNI mAMDa lI ho to AThaveM ke bAda se hI utAra nahIM hotaa| yahI zUnyabhAva hai, isI kA dUsarA nAma AkiMcana bhAva bhI hai| jo yaha bArahaveM guNasthAna meM pahu~cakara' kevala-jJAna utpanna kara detA hai| usa terahaveM guNasthAna meM yaha zUnyabhAva bilakula sthiratA ko prApta ho jAtA hai tathA yahI zUnyabhAva siddhoM meM sAzvatabhAva se rahA hI karatA hai / prayojana yaha ki prAtma kalyANa ke liye sArI mahimA isa zUnyabhAva ki jisakA AdhAra AkiMcana dharma hai, kI hI hai| prayatna pUrvaka isakI vRddhi karanI cAhiye / " Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. paNavivi badhAo-gAthA [1134 se 1146] taka pana panavivi-parama jinendra sauttau, parama tattu pada vinda mau / parama deU paramakkha sauttau, parama ramana taM parama jinu // 1 // ai parama jinendaha parama sautto, mamala disTi taM nyAna maU / nyAga vinyAnaha samaya sahAo, candanu samayaha vinaya maU // 2 // ai samaya sauttaU siddha sahAo, siddhaha zuddha su-samaya paU / siddha sarUvai suyaM su ramiyo, candanu jina uttu vinyAna maU // 3 // siddhaha siddha sarUna su ramane, siddha sauttau mamala paU / mamala uba esiu mUpima sahiyo, candanu sUpima uva laSiyo // 4 // sUpama sahiyo nyAna vinyAna mau, kamala ramana taM parama paU / kamalaha ramane rayana sarUve, candanu ramiyo jina samae // 5 // jina samaya sulaMkRta siddha sahAve, hita mita parinai parinamaU / komala sahiyo hiya uvayAraha, candanu hiyaI mamala paU // 6 // vinyAna viMda taM samaya saMjuktu, maya mUttiM taM mukti paU / muktihi mukti subhAU sahaja ruI, candanu sahajahi vinayamaU // 7 // ainantAnanta su suddha parama jinu, nanta vizeSa su disTi maU / nyAna vinyAnaha suyaM suramane, ramiyo siddhaha mukti paU // 8 // jinavara uco rayana mamala paU, parine uvana sumala rahiyo / kamma ju viliyo mukti jinendaha, candanu samaya su mukti paU // 9 // paramANuya uttau parama jinendaha, samaya su sahiyo jinaya paU / taM sAhiya samayaha loya aloyani, sUkSama sahiyo mukti paU // 10 // sujyama paraNAmaha suyaM mu galiyo, kammu vilaya avayAsa paU / avayAsaha nantAnanta mamala paU, candanu mamala su vinaya maU // 11 // anmoya nyAna vinyAna susahiyo, pipaka disTi taM pipaka paU / pipaka disTi taM pipaka mamala pau, mukti disTi taM mukti paU // 12 // mukti iSTa taM siddha sahaja rui-nantAnanta su suSimaU / jina suddha parama jinu parama sahavavi-candanu parama su vinaya maU // 13 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] * tAraNa-vANI* isa stotra meM zrI tAraNa svAmI caMdana nAma ke ziSya ko sambodhana karate hue kahate haiMhe vinayazIla caMdana ! siddha-pada kI ruci hI siddha-pada kA kAraNa hai, jisane nizcayanaya kI pradhAnatA se bhale prakAra yaha samajha liyA hai ki yaha prAtmA siddha ke samAna zuddha, amUrtIka, sUkSma, mana va indriyoM se atIta, jJAnamaI, darzanamaI, parama vItarAga va nirvikAra hai va pariNamanazIla hai, sA dRr3ha zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai, aisA dRr3ha jJAna nizcaya samyagjJAna hai, aise hI zraddhAna zAnamaI bhAva meM tanmaya honA so nizcaya samyakacAritra hai| isa ratnatraya kI ekatA ko svAtmAnubhava kahate haiM / yaha prAtmarUpa hI bhAva hai| yaha mokSa kA sAkSAt sAdhana hai / jo isa zuddhabhAva meM gmaNa karatA hai usake vItarAga bhAva ke pratApa se moha kA nAza hokara arahanta pada pragaTa hojAtA hai| jisameM kevalajJAna svabhAva anantAnanta padArthoM kA jJAna rakhatA hai| yahI arahanta phira cAra ayAtiyA kamoM ke kSaya se siddha ho jAte haiN| tAraNa svAmI jora dekara kahate haiM yadi he bhavya jIvo ! tumako siddhapada kI prApti karanI hai to isa mArga kA sevana karo / nizcita hokara AtmA ke bAga meM krIr3A kro| isase yahAM bhI Ananda hogaa| eka bAta khAsa isameM batAI hai ki AtmA ko pariNamanazIla mAnane se hI yaha saMsAra avasthA ko tyAgakara mukta ho sakatA hai / kUTastha nitya mAnane se bandha va mokSa bana nahIM sakatA hai|" zrI yogIndradeva yogasAra meM kahate haiM-"jo AtmA ko isa azuci zarIra se bhinna zuddha anubhava karatA hai vaha avinAzI sukha meM lIna hokara sarva zAstroM ko jAnatA hai / jo koI sarva vikalpoM ko chor3akara parama samAdhi ko pAte haiM ve jisa Ananda ko bhogate haiM usI ko mokSa kA sukha kahate haiM / " "vAstava meM ekAnta meM baiThakara jo isa stotra kA manana karegA vaha AtmAnubhava ko paaegaa| athavA isa stotra ko bahuta bhavya jIva milakara par3eMge va bAje ke sAtha gAyeMge unakA AtmA kI tarapha dhyAna jAyagA / yaha parama kalyANakArI mtotra hai|" -bra0 zItalaprasAda jI kalazoM kI gAthA ___ "kalazoM kI gAthA"-cau uvanna subhAva, digataranantanantAijinadiha / paya kamala sahakAra, krAMti sahakAra kalasajina DhAleya // 1 // sahakAra arthati artha, artha sahakAra kalasajina uttaM / suravijana parinAma, sahasaM aTThami cau uvana cauvIsaM // 2 // isTa darsati indra, appa sahAvena iccha acchariyaM / airAvati bhAyaranaM, kamala sahakAra jinenda viMdAnaM // 3 // kalasa sahAuutta, kamala sarUvaMca mamala shkaar| bhaya vinasya bhaviyAna, dhamma sahakAraM siddhi sampattaM // 4 // siddha sarUvaM rUvaM, siddha guna viseSa mamala sahakAraM / bhayakhipiya kamma galiyaM, dhamma paya pamaDi mukti gamanaM ca // 5 // janma jaivanta subhAva, jAtA uvavanna jayakAra mamalaMca / bhaya khipanika bhaviyAna, jai jai jayavanta janma titthayaraM // 6 // dhamma sahAva saMjutaM, tArana tAranaM ca uvana mamala c| loyAloya payesa, timartha Ayarana siddhi saMpattaM // 7 // bhAvArtha-ina kalasoM kI gAthA meM nizcaya ratnatraya-maI prAtmAnubhava ko Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI ho dharma kahA hai| isI ke sevana se yaha mAtmA zuddha hokara bharahanta tathA siddha paramAtmA ho jAtA hai| yahA~ para tIrthaMkaroM ke janma kalyANaka ko nizcayanaya se ghaTAyA gayA hai / jaise indra tIrthakara ko airAvasa hAthI para ArUr3ha karake meru para lAtA hai aura 1008 kalazoM se nhavana karatA hai vaise yahA~ yaha bAtmA hI indra hai so paramAtma-svabhAvadhArI tIrthakara-svarUpa AtmA ko dekhakara tRpta nahIM hotA hai aura unheM zuddhAcaraNa rUpI airAvata hAthI para virAjamAna karatA hai aura AtmA-rUpa hI meka parvata ke bhItara jo zuddha pariNati rUpI pAMDukazilA hai usa para virAjita karake prAtmAnubhava ke 1008 kalazoM se abhiSeka karatA hai| ina kalazoM meM AtmAnanda rUpI jala bharA huA hai| isa prakAra nhavana karane arthAt AtmAnubhava karane se-va prAtmAnubhava ke bAra-bAra abhyAsa karane se prAtmA cAra ghAtiyA karmo ko hara kara anantadarzana, anaMtajJAna, ananta suba, anantavArya, rUpa cAra catuSTaya se zAbhita hokara arahanna paramAtmA ho jAtA hai| phira yahI zeSa aghAtiyA kamoM kA nAza karake siddhagati kA letA hai : zrAtmAnubhava hI dharma hai / "bra0 zItalaprasAda jI" yo to jaina vidvAnoM meM yaha bhI matabheda hai ki indra kA pAnA, airAvata hAthI ko itanI vizAla kalpanA, kalazoM kA itanA bar3A AkAra ityAdi yaha maya rUpakamAtra hai| phira bhI thor3I dera ko aisA hI mAna lo ki ThIka hai to bhI aba to usa indra kI nakala karane kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki aba vaha vyartha ThaharatI hai| zrI tArana svAmI kahate haiM-bho bhanyo ! bhagavAna kA janma kalyANaka to bhagavAna ke janma samaya ho gayA thaa| aba to tuma apanA janma-kalyANaka mahotsava karake dikhAyo / yahI saccI-sArabhUta dharma prabhAvanA hogii| apanI prAtmA-rUpI indra ko apane bhItara virAjita tIrthaMkara kA darzana karAo, apanI AtmA-rUpI indra ko zuddhAcaraNa rUpI airAvata hAthI ra baiThAyo, zuddha pariNati-rUpI pANDukazilA para apane prAtmA meM virAjita tIrthaMkara ko le jAkara AtmAnanda rUpI bhare hue jala-kalazoM dvArA usakA saccA-sArabhUna abhiSeka kro| aura jisa taraha indra ne bhagavAna ke darzana ko hajAra netra kiye the usI taraha tuma apane prAtmA ke hajAra netroM dvArA apane bhItara jo tIrthakara virAjamAna haiM unakA janma samyakta ke dvArA karake umakA janma kalyANaka karate huye darzana kro| isa taraha kI dharma-prabhAvanA arthAt AtmAnubhava karane para tumhArI AtmA varSa hI samaya pAkara ananta catuSTayadhArI tIrthakAra ho jAyagI / aura phira siddha ho jaaygii|" mAtmA kA jo abhISTa vaha mokSa isa taraha milega / bhagavAna kA janma kalyANaka mahotsava aura vaha bhI indra kI nakala, ina bAtoM se mokSa nahIM milegA, yaha jainadharma kA siddhAnta hai| viroSa-yaha bhI vicAra karo ki janma-kalyANaka ke samaya kI vaha kiyA jabaki pratimA ke Upara ubaTana lagAkara yaha kalpanA karanA ki bhagavAn ke zarIra para mAtA ke garbha kA prazuci dUvya lagA havA he kitane doSa kI bAta hai aura phira usakI prakSAla kiyA karanA ityAdi sabhI the Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] tAraNa-vANI * kriyAyeM karanA jo ki ghara meM bAlaka ke janma samaya hotI haiN| yahAM taka ki soMTha, pIpalAmUra, ajavAna va caruA kI sAja ke saba dastUra va kAyade pUre kiye jAte haiM-- kaisI buddhi ? ki kahA~ to bhagavAn zarIra rahita hokara mokSa meM virAjamAna haiM aura kahA~ hama isa isa taraha kI kalpanAyeM kareM, kyA isameM doSa nahIM lagatA hogA ? yaha ThIka hai ki dharma prabhAvanA meM puNya-baMdha mAnA jAtA parantu usameM bhI to viveka honA cAhie, tabhI puNyabaMdha hotA hai / hai pAtra garbha gAthA ' pAtra garbha gAthA" isameM zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki bho bhavyo ! bhagavAna kA garbha kalyANaka nahIM apanI AtmA kA saccA aura sArabhUta garbha kalyANaka karake dikhAo - kahate haiM"jaba jina garbhavAsa avatariyo, Urdha dhyAnamana lAyo / darzana, nyAna, carana, tava, dhariyo, siddhi mukta phala pAyo // artha - he bhavyo ! tumhArI AtmA jo ki anAdikAla se bahirAtmA bana kara caturgaticaurAsI lAkha yoniyoM ke duHkha bhoga rahA hai| jisa dina tuma bahirAtma bhAvoM ko chor3akara antarAtmA bana jAo samajho ki usa dina tumane saccA aura sArabhUta vaha garbhakalyANaka mahotsava kara liyA ki jo tumheM niyama se mokSa pahu~cA degA / kyoMki jisa dina tumhArI AtmA ke garbha meM 'jina' arthAt antarAtmA zrA jAyagA taba svabhAvata: tumhAre saba bhAva Urdha dhyAna vAle ho jAyeMge aura tuma samyak - darzana, jJAna, cAritra aura tapa ko dhAraNa karane vAle bana jAoge ki jisake phalasvarUpa tumheM mokSa kI siddhi ho jAyagI / ataH yaha garbhakalyANaka karake pAI huI manuSya paryAya ko sArthaka karo ! tumhArI yaha kI huI dharma-prabhAvanA tumhArI AtmA ko mokSa pahu~cAne vAlI hone ke sAtha-sAtha lAkhoM jIvoM ke liye kalyANa kA nimitta banegI / isI taraha kI samasta bhAvanAyeM zrI tAraNa svAmI ne isa pAtra garbha gAthA meM darzAI haiM ki apane bhItara AtmA meM 'jinagarbha kalyANaka' karane kA puruSArtha karo / arthAt samyaktI bano / samyaktI hone kA nAma hI 'jina' hai, bhagavAn arahaMta deva kA nAma to jinavara yA jinendra hai / yahIM se to hamArI bhUla prArambha huI ki hameM apanI AtmA ko samyaktI banA kara use jina banAnA yA mAnanA thA aura usI kI pUjA - bhakti va darzana aura ArAdhanA karanI thI ki he jina ! aba tU jinavara yA jinendra bana kara mokSa-dhAma padhAra ! jisa taraha ki ananta AtmAyeM saMsAra duHkhoM se Uba kara bhagavAn ke upadezAnusAra cala kara pahale jina (samyaktI) banIM aura phira jinavara yA jinendra bana kara mokSa padhAra gaI / " tAraNataraNa phUlanA 3 - tAranatarana phUlanA = isameM zrI tArana svAmI kaha rahe haiM-tAra-tarana mili mukti ramAe Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [15 tArane vAlI paramAtma svarUpa cAtmA tathA tarane kI icchuka ( mumukSu ) merI AtmA ina donoM ke mela se aba maiM mukti meM (bhAva-mokSa meM ) ramaNa kara rahA huuN| he mere svAmI ! he antarAtmA meM virAje hue paramAtmA ! aba tumhAre vacana hI hamAre lie jinavara vacana haiN| he mere svAmI ! tumhArI jaya ho, jaya ho, tumhAre vacana dhuba haiM- sAzvata haiM, sanAtana haiN| ve ho vacana ekamAtra mere svAmI hai| unhIM kI AjJAnusAra aba maiM calUMgA / he svAmI ! ApakI ajJAnusAra calane para hI indra kahiye AtmA dharmazreNI kI vRddhi karegI pUrNatA ko prApta hogii| usa zreNI meM hamArI AtmA dhyAna meM rata hogI- tallIna hogI / usa tallInatA meM hamArI jo tArana-tarana svarUpa AtmA bhalI prakAra AnaMdita aura paramAnaMdita hogI aura vaha Ananda pUrita AtmA mukti ko prApta kregii| isake Age apanA Atma saMtoSa pragaTa karate hue umaMgapUrNa vacanoM meM kahate haiM- maiM pAe dhubajina Apano maiMne sAzvata jo 'jina' ( karmoM ko jItane kI sAmarthavAna ho jAne vAlI zrAtmA ko jo sAmarthazakti caturtha guNasthAna se hI prApta ho jAtI hai ) usa apane 'jina' ko pA liyA hai va usI ke bhItara jo paramAtmasvarUpa jinavara usa apane jinavara ko pA liyA hai| Age isI apanI umaMga bhAvanA ko punaH doharAte hue kahate haiM- maiM pAye svAmI Apano / sui sulpa sAhi samAhi, arthAt maiMne apane usa svAmI ko pAliyA hai ki jisameM sAhi svarUpa paramAtmA kA vAsa hai, maiM pAe tarana jina Apano - maiMne apane tarana jina ko pAliyA hai| isa taraha apanA AnaMda pragaTa karane ke pazcAt bhAvakoM ko upadeza karate hue kahate haiM- he bhanyo ! aisI hI ArAdhanA aura usa ArAdhanA kI saMbhAla tuma karanA Adi upadeza kiyA hai ki 'jina' arthAt antarAtmA ko sanmukha karake hI AlApa yAne stuti, pUjA, bhakti ityAdi samasta dharma kArya va vyavahAra kArya karanA / aMka aMtarAtmA aura saba kucha karanA usake Upara anusvAra -viMdiyAM rakhanA hai / " pAtra vizeSa gAthA "pAtra vizeSa gAthA" isameM pAtra dAna kA bahuta gaMbhIra nizcaya pradhAna kathana manana yogya kiyA gayA hai / Apa hI dAtA hai, Apa hI pAtra hai, Apa hI apane ko dAna detA hai| tInoM hI prakAra ke pAtra apane-apane yogya pariNAmoM ke anusAra apane ko cAroM hI prakAra kA dAna dete haiM / vAstava meM jahAM svAnubhava hai vahAM cAroM hI prakAra ke dAna haiN| AtmA ko jJAna millA, AtmAnanda kA AhAra milA, AkulatArUpI roga miTa kara nirAkulatA milI, sarva bhaya se rahita ho nirbhaya ho gayA / isa taraha jo koI pAtra dAna karate haiM ve mAnava jaghanya pAtra se madhyama pAtra phira madhyama se uttama phira uttama pAtra se siddha ho jAte haiM / vyavahAra meM cAra dAna denA ucita hai| uttama pAtra muni, madhyama pAtra vratI bhAvaka, jaghanya agratI samyagdRSTi bhAvaka haiN| isameM yaha vizeSatA batAI ki uttama pAtra una jJAnI dRr3ha cAritravAna sAdhuoM ko kahA hai jo avadhijJAna kI Rddhi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI sahita haiM va karmoM ke kSaya meM udyamI haiN| madhyama pAtra unako kahA jo vizeSa zAstroM ke jJAtA samyagdRSTi sAdhu yA zrAvaka hai / jaghanya pAtra unako kahA hai jo samyagdarzana ke liye ugamI hokara matijJAna kI nirmalatA se zAstrAvalokana karate haiM va zAstra kI sahAyatA se bhedajJAna kI prApti karake samyagdRSTi ho jAte haiN| nizcaya cAroM dAna kA spaSTIkaraNa-apane bhItara zuddhAtmA kA jJAna pragaTa karanA, svasaMvedanajJAna-rUpa ho jAnA jJAnadAna hai / - -svAtmAnubhava karate huye svAtmAnanda kA lAbha karake apane ko tRpta karanA. AnaMdAmRta kA rasa pilAnA yaha AhAra-dAna hai| 3-sarva bAdhA yA ciMtA se rahita hokara nirAkulanA auSadhidAna hai| 4-sarva bhayoM kA tyAga kara AtmA ke svabhAva meM niHzaGka hokara ramaNa karane se apane ko abhaya kara denA so hI abhaya-dAna hai| vyavahAra meM pAtroM ko AhArAdi cAra dAna karane se puNya bandha hotA hai| nizcayadAna se mvAnubhava kA bhAva bar3hatA hai jisase vItarAgatA kI jAgRti hokara pUrva-baddha karmoM kI nirjarA hotI hai aura navIna karmoM kA saMvara hotA hai| phala yaha hotA hai ki isa dAna ke prabhAva se vaha pAtra (apanA AtmA) siddha paramAtmA ho jAtA hai / 13 vyavahAra dAna karate huye nizcayamAna avazya karanA cAhiye / "zInAlaprasAda" zUnyabhAva kI siddhi-bAraha bhAvanAoM ke cintavana se, sAnaMda vItarAga nirvikalpa samAdhi kI sAdhanA se, prAtma-jJAna se, adhyAtmika graMthoM ke adhyayana, manana, citavana se. AkiJcanyaH dharma kI sthiratA se, brahmacarya kI pravRtti se, darzana-vizuddhi bhAvanA se, saMsAra zarIra bhogoM ke vairAgya se, tattvoM ke yathArtha jJAna--zraddhAna se, tathA cAra ArAdhanAoM se hotI hai / maba kA sAra yahI ki samyakta kI prApti se hI hotI hai / " jIvanamukta-bhAvamokSa-zUnyabhAva-viMdasvabhAva athavA udAsInatA, aNuvrata, mahAvrata-yathAkhyAtacAritra yaha saba hI kArya kAraNa eka mAna zUnya-bhAva kI siddhi ke haiN|" __"zUnyabhAva kI bAdhaka kathAyeM va sAdhaka vairAgya bhAvanA haiM" ataeva hameM apane jJAna puruSArtha se kaSAyoM ko dina-pratidina kama karate hue vairAgya bhAvanAoM kI vRddhi karanA caahie| . __ "dAtR-pAtra phUlanA" isameM dAtAra aura pAtra kA tathA cAra prakAra ke dAna kA bahuta hI manana yogya gambhIra kathana hai / he bhavya jIvo ! yadi bhava-bhramaNa se chuTTI pAnA hai to uttama-pAtra va dAtAra hokara apane ko, apane se, apane lie, prAtmAnubhava kA pavitra dAna kro| "utpanna chanda gAthA" isa gAthAvalI meM samyagdarzana kI manana yogya stuti kI gaI hai| samyagdarzana kA mAhAlya batAyA gayA hai|" Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI # [ 17 "girA chanda gAthA" isa gAthAvalI meM zrI jinavANI kI mahimA bhale prakAra varNana kI gaI hai| vANI sunane se zrotAoM ke midhyAtva chUTate haiM, jinavANI ke manana se hI sarva kAyeM miTatI haiM, darzanamoha kA andhakAra dUra hotA hai, samyagdarzana kA prakAza va samyagjJAna nirmala hota : hai, zrAtmavala prakAzita hotA hai aura vItarAgatA kA jhalakAva hotA hai| zrAtmajJAna kA hI parama manohara amRtamaI pATha yaha jinavANI sikhAtI hai / zrI tAraNa svAmI kahate haiM - he bhavya jIvo ! isa pavitra jala ke samAna AtmA ko pavitra karane vAlI jinavANI-gaMgA ke bhItara snAna karake AtmA ke mala ko dhokara AtmA ko pavitra kara lo / pramAda, lajjA, bhaya ko chor3akara utsAhI hokara jinavANI kI sevA karo / aAnandAmRta kA svAda cakhAne vAlI, sahajAnanda prApta karAne. bAlI hai tathA bhava bhramaNa miTAkara mokSa-dIpa meM pahu~cAne vAlI hai I * "cakSudarzana gAthA" isa gAthAvalI meM zrI tAraNa svAmI ne antaraMga cakSudarzana ( jJAna cakSu darzana) dvArA jo zuddhAtmA kA anubhava hotA hai arthAta zuddhAtmA kA anubhava hotA hai, usI kI mahimA va stuti ramaNIka zabdoM meM kI hai va bArambAra kahA hai ki yaho zuddhAtmAnubhava sarva saMsAra ke bhayoM ko meTane vAlA hai, yahI niHzaMka karane vAlA hai / tatvajJAnI mahAtmAoM kA karttavya hai ki ve aisA hI upadeza kreN| jisase yaha cakSudarzana bhavya jIvoM ke bhItara prakAzamAna ho jAve aura ve saMsAra - sAgara ke pAra pahu~ca jAveM / "kamala vizeSa gAthA" isameM AtmA ko kamala kI upamA dekara zrAtmadhyAna kI va AtmAnubhava kI mahimA gAI hai, AtmA kI stuti karake bhAva - pUjA kI hai| jaba zrAtmA kA sAkSAt -- kAra hotA hai taba hI samyagdarzana kA prakAza hotA hai / - bra0 zItalaprasAda jI " pAtra garbha gAthA" isameM pAtra garbha AtmA ko kahA hai jisake garbha meM sarva zuddha AtmIka guNa vidyamAna haiN| jaba zrI paramAtmA-pada pragaTa ho jAtA hai aura kevalajJAna, darzana Adi zuddha guNoM kA prakAza ho jAtA hai taba usa garbha meM se paramAtma- pada kA janma huA aisA kahA jAta hai / isI bhAva ko isa gAthAvalI meM batAyA gayA hai| usa garbha se jinapada kA janma taba hI hotA hai jaba koI muni cAra ArAdhanAoM ko ArAdhana karake kSapakazreNI car3hakara cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya karatA hai | tAtpaya yaha ki isI taraha anya bhavya jIvoM ko apane hI AtmA ko pAtra garbha samajhanA cAhiye aura garbha ke janma ke liye cAra ArAdhanAoM dvArA zuddhAtmA kA anubhava karanA cAhiye / gRhI ho yA sAdhu, zrAtma- dhyAna se hI kalyANa hogA / - pra0 zItalaprasAda jI "garbha caubIsI gAthA" isa garbha caubIsI meM paramAtmA - pada arahanta yA siddharUpa jo bhavya ata ke bhItara garbha rUpa se rahatA hai usI kI mahimA aneka prakAra ke zabdoM se gAI gaI hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] * tasma-vANI* mara-bAra arahanta va siddhapada kA vicAra kiyA gayA hai / bhAva yaha hai ki he bhApa jIyo ! bhakinAzI bhAnandamaya jJAnamaya va zAMtimaya mokSa ko prApta karanA ucita hai vaha kahIM bAhara nahIM hai, tumhAre hI garbha meM hai, tumhAre hI pAsa hai, usakA janma yA prakAza karanA cAhiye / mAnava janma maphala karane ke liye apane Apa ko pahicAno, apane bhItara se paramAtmA-pada pragaTa hotA hai| yahI bhAvArtha isa pAtra caubIsI kA hai| -0. zItalaprasAda jI "kalyANaka phUlanA" isameM tIrthaMkaroM ke garbhAdi pAMcoM kalyANakoM ko nizcayanaya kI apekSA me prAtmA ke bhItara ghaTAkara varNana kiyA hai ! garbha-kalyANaka use kahA hai jaba kisI bhavya jIva ke hRdaya meM tatvaprIti hokara samyagdarzana kA udaya hotA hai| isa zraddhA kA honA hI mokSamArga kA garbha rahanA hai / sAmAyika nAmakA cAritra honA janma-kalyANaka hai| kSapakazreNI car3hanA dIkSA kalyANaka hai / kevalajJAnI ho jAnA jJAnakalyANaka hai va phira cAra aghAtiyA kamoM ko bhI kSaya karake siddha paramAtmA ho jAnA nirvANakalyANaka hai| hama sabako cAhie ki AtmAnubhava kI sar3aka para calakara AtmAnubhava-rUpI mokSa pada meM pahuMca jAveM; saMsArI se siddha ho jAveM / deha ke bhItara AtmA ko paramAtmA ke samAna jAnakara usakA dhyAna yA anubhava karanA cAhiye / aisA hI paramAtmaprakAza meM kahA hai-jaise nirmala jJAnamaI siddha paramAtmadeva mukti meM virAjate haiM, vaise hI paramabrahma svarUpa paramAtmA apane zarIra ke bhItara virAjamAna haiN| siddha bhagavAna meM va apane AtmA meM guNoM kI apekSA bheda mata kara / / -70 zItalaprasAda jI isa taraha zrI tAraNa taraNa adhyAtmavANI grantha meM, zrI mamalapAhui jI, pAtra garbha gAthA, garbha caubIsI aura kalyANaka phUlanA meM batAyA ki vAhya paMcakalyANakoM ke karane se prAtma-kalyANa nahIM hogA / prAtmA ke bhItara jo paramAtmArUpI arahanta-siddha virAjamAna haiM unakA saccA garbha kalyANaka, janma kalyANaka, dIkSA kalyANaka, jJAna kalyANaka va nirvANa kalyANaka karo isameM tumhArA kalyANa hogaa| isa kalpanA ke paMca kalyANaka karanA niHsAra hai| isakA jo bhAvArtha-zrI pra. zItalaprasAda jI ne likhA va jo bhI apanI anumati isa viSaya meM dI hai usakA saMkSipta bhAva Upara diyA gayA hai| vizeSa jAnane ke liye grantha dekho| usameM mUla, artha, bhAvArtha vistAra pUrvaka milegaa| aura vicAra bhI karo ki bhagavAna to siddhoM meM virAje haiM aura hama paMca-kalyANaka karate samaya kaheM ki Aja bhagavAna garbha meM haiM, bhAja janma honA hai va unakI mAtA bananA ityAdi / kitane doSa kI bAta hai, mAtA banane vAlI saMsArI strI, sapta dhAtuoM se bharA usakA zarIra aura zarIra meM kalpanA karanA ki bhagavAna garbha meM haiN| yaha prathA kevala bundelakhaNDa meM hI jyAdA hai saba jagaha itanI jyAdA nhiiN| "iSTa chana gAthA " isameM zrI vAraNa svAmI ne apane pratyeka pada meM apane mAtmAnubhavapUrNa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 19 zabdoM ke dvArA svAtmAnubhava karane kA upAya svAtma-manana ko malakAyA hai| yaha eka prakAra kA zrAtmA kA stavana hai, yahI jinastuti hai| jina AtmA ko hI kahate haiN|" yahI apane puruSArtha se svAtmaramaNa se kaSAyoM va karmoM ko jIta letA hai| " iSTa utpanna cha" isameM zrI tAraNa svAmI ne arahaMta pada ke lie jisa abhyAsa ko AvazyakatA hai usako batAyA hai, bhavyajIvoM ko ucita hai. ki jinavANI dvArA tatvoM ko jAnakara apane AtmA ke nizcaya svarUpa para vizvAsa lAveM / " " anmoya caubIsI " isameM AtmAnanda kI stuti kI gaI hai, vAstava meM jaina siddhAnta kA yahI sAra hai ki jahAM AtmAnanda kA yA jJAnAnanda kA anubhava hai vahIM dharma hai| " hamagamavaDa phUlanA " isameM svAmI jI ne zuddhAtmA ke ramaNa se jo Ananda hotA hai, usI kI mahimA gAI hai| AtmA ko isI jIvana meM rahate hue vikAza-bhAva kA jo lAbha hotA hai isI ko arahaMtapada kahate haiN|" 66 tarana vivAna vijaurau gAthA " isameM zrI arahaMta paramAtmA kI stuti kA gAna hai, jisake gAne se mana ekAeka arahanta paramAtmA ke zuddha guNoM meM raMjAyamAna arthAt Anandita ho jAtA hai, saMsAra kI pariNati kA moha dUra ho jAtA hai, mokSa-pada kI prApti kA prema umar3a AtA hai| isa stuti meM yaha bhAvanA hai ki merA AtmA bhI arahanta hokara mokSa ke miSTaphala ko prApta karale / " " vivAna arka gAthA " isameM zrI arahanta paramAtmA kI khUba bhAva se stuti kI hai|" vizeSa- zrI tArana svAmI ne apane AtmaprakAza ko vivAna mAnakara usa apane hI vivAna meM virAjita AtmA ko arahanta guNa sampanna mAnakara usake guNoM kI mugdhatA meM tanmaya hokara stuti kI hai| ki he arahanta ! tU vyakta hokara apane vivAna dvArA tIrthaMkara hokara siddhapada meM praveza kara; tU svayaM tAraNa taraNa jahAja hai aura karmaparvatoM ko cUra karane meM samartha hai, nitya, niraJjana hai, zuddha siddha hai / " " jina batIsI gAthA " - isameM arahanta paramAtmA jinendra kI stuti kI gaI hai| yaha stuti vAstava meM nizcaya stuti hai / yahAM unake antaraMga AtmA para AtmAsvarUpa dRSTi hai, bAharI zarIra para va samavasaraNa Adi vibhUti para dRSTi nahIM hai / " "arka cauMtIsI gAthA " - isameM arahanta parameSThI ke antaraMga AtmIka guNoM kI stuti kI hai| isako dhyAnapUrvaka par3hane se arahanta paramAtmA kA antaraMga svarUpa apane dhyAna meM bhAvA 1 bhavya - jIva ko apane AtmA meM hI mokSamArga DhU~r3hanA caahie| bhItara hI mokSamArga hai, bhItara hI mokSa hai jo sva-svarUpa kA premI ho apane AtmA ko zuddhAtmArUpa dhyAtA hai vahI paramAtmA ho jAtA hai / " " kamala kalana gAthA " - isa stotra meM bar3I uttamatA se AtmA ko hI kamala kI upamA dI hai, AtmA ko hI jinabhavana batAyA hai| AtmA ko hI candramA kI upamA dI hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] * tAraNa-vANI * "bandha vilaya phUlanA "-isako bAra-bAra par3hane se va manana karane se avazya karma bandha kA kSaya hogaa| "ukhana milana paJcIsI" isameM zuddhAtmA ke anubhava kI uttama rIti batAI hai| tathA yaha malakAyA hai ki jinendra bhagavAna kA lAbha va jinendra kA darzana usI ko hotA hai jo apane AtmA ko pahacAna kara usake zuddha svarUpa kA nizcaya karake bheda vijJAna pUrvaka usI zuddhAtmA ke jJAna meM ramaNa karatA hai| "jaya raMjasI arka gAthA"-isameM batAyA hai ki jainadharma va jinavANI ke pratApa se mokSamAgaM milatA hai / jo nizcaya se svAtmaramaNa rUpa hai, zuddhopayoga rUpa hai, svAtmaramaNa meM hI ratnatraya garbhita hai| " arka uvana phUlanA "-isameM AtmA rUpI sUrya ke prakAza karane kA upAya bahuta acchI naraha batAyA hai-manana karane yogya hai / " uvana kamala batIsI" - isameM zrI tAraNa taraNa svAmI ne svayaM paramAtmA hone kI suMdara bhAvanA kI hai| bAra-bAra par3hane yogya hai| yaha purAnI hindI kA namUnA hai|" ___dipti vivAna gAthA"-isameM zrI tAraNa svAmI ne yahI kahA hai ki AtmajJAna kI camaka ho vaha jahAja hai jisa para car3hakara yaha jIva nirvANa kA lAbha karatA hai| AtmAnubhava meM AtmarasaMgA kA snAna hai, AtmIka zAMta rasa kA pAna hai, yahI adbhuta prakAza hai, yahI AtmA AtmArUpa rahatA hai; yahI eka deza vikasita kamala hai so hI arahantapada meM pUrNa vikasita kamala ho jAtA hai| AtmAnubhava hI kevalajJAna kA aMkura hai-bIja hai| atizaya cauMtIsa gAthA " isameM zrI tAraNa svAmI jI ne bar3I vidvattA se zrI arahanta paramAtmA kI, AtmA meM cauMtIsa atizayoM ko ghaTAkara stuti kI hai aura digambara jaina zAstroM ke anusAra unheM arahanta kI AtmA meM yukti saMgata siddha kiye haiN|" ... ... ... ... .... "aSTa prAtihArya gAthA"-isameM adhyAtma-dRSTi se zrI arahanta paramAtmA meM ATha pratihArya batAe haiN|" "arahanta sarvajJa phUlanA" isa phulanA meM zrI arahanta paramAtmA ke antara-guNoM kI stuti 'nizcayanaya ke zrAzraya se kI gaI hai| yahI nizcaya stuti kA prakAra hai . . isameM anantadarzana; anantajJAna, anantavIrya, anantasukha, kSAyika samyadarzana, jJAyika cAritra ..yA bItarAgabhAva yA mamabhAva kI acchI mahimA gAI gaI hai| svAtmAnubhava yA zuddhopayoga kI chaTA dikhAI gaI hai| 'arahanta ko kahA gayA hai ki svacAritra rUpI airAvata hAthI para car3hakara indra ke samAna siddhaloka ko jA rahe haiN| paramAtmA kI tarapha bhAnanda se bar3ha rahe haiN| aisI stuti se bhAvoM kI zuddhatA ho kara zukhopayoga ke aMza pragaTa ho jAte haiN| jina aMzoM se pracura pharma kI nirjarA ho jAtI hai, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 21 azubha bhAvoM kA kSaya ho jAtA hai va jitanA zubharAga aMza hotA hai usase mahAn puNya karma kA bandha hotA hai / " "parameSThI tIsI gAthA " - isameM yahI arharata parameSThI ke AtmIka guNoM kI stuti kI gaI hai / " " vijJAna ramaNa phUlanA " - isameM yahI jhalakAyA hai ki bheda-vijJAna dvArA prApta zrAtmAnubhava ke dvArA hI jJAna meM ramaNa karane se zrI arahanta paramAtmA kA pada pragaTa hotA hai| mahaMta pada kA sAna kahIM AtmA se bAhara nahIM hai / " " bra0 zItalaprasAda jI " " samaya uvana gAthA" - isameM batAyA hai ki yaha AtmA Apa hI apane puruSArtha se paramAtmA hokara siddhagati ko pAtA hai, mokSa kA lAbha svayaM hI karanA par3atA hai, koI mukti ko de nahIM sakatA, mukSu ko apane hI zrAtmA kA sAdhana svayaM hI karanA cAhie, AtmadhyAna se vaha paramAtmapada pA legA / "hiya uvana samagra gAthA" - isa chanda meM bar3I hI sundara bhAvanA AtmA meM ramaNa karane kI kI gaI hai / yaha eka stotra hai jise bArabAra par3hane se mana AtmA ke bhItara jamatA hai / I "arka piya gAthA" yaha banda purAnI hindI bhASA kA namUnA hai| isameM bhI bar3I hI uttamatA se AtmA ke manana kI bhAvanA kI gaI hai aura yaha bhale prakAra dikhalA diyA hai ki apane AtmA kehI dvArA AtmA kI unnati hotI hai / "vara uvana lar3I gAthA" - isa stotra meM AtmArAdhanA kI bahuta hI bar3hiyA bhAvanA hai| "mukti vilAsa gAthA" - yaha eka taraha kI bhAvanA hai jisase apane bhAvoM meM zuddhAtmA kA svabhAva jhalaka AtA hai / "arka phUlanA " - isameM jinavANI kA mAhAtmya batAyA hai / "tAra kamala gAthA " - he jinendra ! ApakA prakAzamAna jJAna sAdhane yogya hai, usI jJAna ko pragaTa kara usameM ramaNa karanA caahiye| isI se pUrNa jJAna kA sAdhana hokara jinendra pada hogA, phira mokSa kA lAbha hogA / he bhAI! jinendra ke bhItara ramaNa kro| jaba taka AtmajJAna meM ramaNa nahIM hogA taba taka mokSa kA lAbha nahIM hogA / " jai jai naMdinI gAthA" - yaha chanda bahuta hI upayogI hai jo apane svarUpa kA rucivAna ho jAtA hai vaha avazya hI sva-rUpa ( apanI AtmA ) meM ramaNa karane lagatA hai / "zUnya praveza gAthA " - isameM zUnya-bhAva kI acchI mahimA batAI hai| isake pahale ke landa meM bhI yahI bAta hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] * tAraNa-vANI * ' tArana tarana phUlanA " - isa antima chanda meM zrI tAraNa taraNa svAmI ne yaha sApha-sApha pragaTa kara diyA hai ki maiMne jo kucha kahA hai vaha zrI mahAvIra svAmI kI vANI ke anusAra hai / jaisA dharma kA upadeza unhoMne saudharmendra ko, gautama gaNadhara ko tathA rAjA zreNika ko diyA thA, vaisA hI dharma mere isa kathana meM hai tathA yaha vANI pravAharUpa se dhruva hai / saba ho tIrthaMkaroM ne anAdikAla se aisA hI upadeza diyA thA va AgAmI de rahe haiM va deNge| vaha mokSamArga eka zUnya yA nirvikalpa samAdhi hai usI kA sevana karake zrI vIra prabhu ne mokSapada sAdhA thA yaha bhI kahA hai ki isa tatvopadeza ko samajho, par3ho, manana karo va isake anusAra sAdhana karo, apanI gAr3ha-bhakti zrI vIra bhagavAna meM pragaTa kI hai / / tathA isakI rakSA karo / - tra0 zItalaprasAda jI / zrI 103 jaina dharmabhUSaNa, dharmadivAkara brahmacArI zItalaprasAda jI ( lakhanaU nivAsI ) ne aneka jaina granthoM kI TIkA ke sAtha hI sAtha zrI tAraNa svAmI kRta -- tAraNa taraNA zrAvakAcAra, nyAna samuccayasAra, upadezazuddhasAra, caubIsaThAnA, mAlArohaNa, paMDitapUjA, kamalabattIsI, tribhaMgIsAra aura zrI mamalapAhur3a jI ( tIna bhAga meM ) isa taraha 6 granthoM kI TIkA ( bhASA TIkA ) karake jaina samAja athavA tAraNa samAja kA mahAna upakAra kiyA hai| koTizaH dhanyavAda / Apa bhI tAraNa svAmI kI mAdhyAtmika racanA jo ki bhagavAna mahAvIra kI vANI kA sAra hai, kI TIkA karate-karate isameM kitanA AnaMdAmRta pAna karane lage the ki par3hate hue jhUmane lagate the, jaise bhauMga kamala-puSpa meM zrAnanda vibhora hotA hai usI taraha Apa zrI tAraNa-vANI meM Ananda vibhora ho jAte the / yaha adhyAtmaracanA kA mAhAtmya svabhAvika hI hotA hai| jo bhI bhAI adhyAtmapriya hote haiM unheM hI adhyAtmagranthoM meM rasa AtA hai| yaha rasa hI karma saMvara va nirjarA karatA hai / -- bra0 gulAbacanda | bhAvaka ke zuddha SaTkarma gAthA - paTkarma saMmiktaM suddhaM saMmika artha sAsvataM / saMmikaM suddha dhuvaM sArddha saMmitaM prati pUrjitaM // 38 // ve hI sata SaTkarma ki jinameM, 'darzana' pada-pada Dole / mukharita hokara nita jinameM se, Atma-bhAvanA bole // 'darzana' yuta SaTkarma zuddha haiM, dhruva zraddhAspada haiM ' mokSamahala ke abhinava patha ko ye vidyut ke pada haiM // zrI tArana svAmI ne jaina siddhAMtAnusAra hI SaTkarma kahe haiM- "devapUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna" jabaki "mUrtipUjA" ko hI deva pUjA mAnane vAle bhAI aisA jAnate haiM ki tAraNa samAja meM devapUjA nahIM hotI; ataH isa lekha meM yaha batAyA gayA hai ki jaina Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI AcAryoM ke upadezAnusAra saccI devapUjA hI tAraNa svAmI ne kahI hai| uparokta gAthA meM batAyA hai ki-sacce SaTkarma ve hI haiM ki jina pratyeka SaTkarmoM meM 'darzana' pada-pada Dole va prAtmabhAvanA bole" ata: saccI devapUjA yahI hai ki hama apanI AtmA meM paramAtmasvarUpa kA anubhava kareM aura antarAtmApane ke bhAvoM kI sadaiva rakSA evaM vRddhi karate hue svayaM paramAtmapada ke amilASI bane rheN| isa apanI abhilASA pUrti ke lie AtmadhyAna va prAtma - manana karake AtmIka AnaMda kA svAda lene se hI karmoM kA saMvara aura nirjarA hotI hai ataeva-manana karate samaya bhagavAna arahata ke guNoM kA citavana karanA va tadguNalabdhaye' kI bhAvanA karane ko hI zrI tArana svAmI ne 'devapUjA' kahI hai| jainadharma kI mAnyatA hai ki kevala jina vacana hI mathArtha hote haiM aura samyaktI puruSa unheM hI mAnya kare jabaki jana bacana (dUsaroM ke bacana) ko mAnane vAle midhyAtvI hote haiM, yaha mAnyatA yathArtha hai kalyANakArI hai| parantu pUjA ke viSaya meM yaha bAta kaise saMbhavatI hai ki unhIM prApta-arahaMta ne samozaraNa meM SaTkarmoM kA upadeza karate samaya yaha kahA ho ki zrAvako ! tuma ise hI devapUjA mAnanA ki hamArI mUrti padharA kara usakI aSTadravya se pUjA karanA ki jisase AThoM karmoM kI nirjarA ho jAyagI, yA puNyabaMdha karake svarga aura svarga se mokSa meM pahu~ca jAoge ? yaha itanI moTI bAta hai ki vicAra kiyA jAya to thor3e hI meM samajhI jA sakatI hai| vizeSa yaha ki tArana svAmI ne saccI vahI devapUjA yA jinapUjA kahI hai ki jo zrI kundakunda svAmI ne bodhapAhur3a meM batAI hai aura zrI yogIndradeva ne kahA hai ki vahI samyagdRSTi hai jo "nija svarUpa meM jora meM, tyAga sarva vyavahAra / samyagdRSTI hoi so, zIghra lahai bhava pAra // 8 // " aisI hI nija-svarUpa meM ramaNa karane vAlI jinapUjA kahI hai "hAM mUrti-pUjA tAraNa samAja meM nahIM hotI yaha to spaSTa hI hai|" to kyA 'mUrti-pUjA' nahIM karane vAle devapUjA se vacita hI rahate hoMge ? kintu zAstra siddhAMtAnusAra yadi vicAra kiyA jAya to vastusvarUpa se yahI bAta pAI jAyagI ki AtmA kA pujArI saccI devapUjA karatA hai jabaki pratimA kA pujArI devapUjA se vaJcita raha jAtA hai| kahA hai ki-mahimA apAra sukha siMdhu aiso ghaTa hI maiM, deva bhagavAna lakhi dIpa sukhakArI hai // devana ko deva (arahaMta deva ) so to sevata anAdi Ayo, nijadeva (apanA bhAtmadeva ) see vinu ziva na lahata hai| yaha jJAna darpaNa meM kahA hai| aisI Atma-devapUjA zrI tArana svAmI ne batAI hai ki he bhAvako ! mUrti kI to kyA bAta tuma anAdi kAla se sAkSAt bhagavAna kI pUjA bhI karate rahe phira bhI saMsAra se pAra na huye bhataeva 'prAtmapUjA' karo jisase ki saMsAra se pAra ho sako aura ise samajhane va karane kA yahI avasara hai, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI jabaki zrAvaka kula pAyA hai aura jisameM sacce deva arahanadeva va nipaMthaguru tathA ahiMsA dharma kA saMyoga milA hai| manuSya janma bhI milatA aura yadi yaha saMyoga na milatA to na jAne kaisI kaisI hiMsA meM to dharma mAnate, kaise 2 pAkhaMDI guruoM kI sevA karate aura kaise 2 mithyAtvI devoM kI pUjA karake anaMta khoTe karmoM ko bAMdha kara phira se usahI caurAsI ke cakkara meM par3a jAte ki jahAM se nITha-nITha kara na jAne kisa puNyodaya se yahA~ Akara yaha zrAvaka kula pAyA hai| yadi aba bhI tumheM samyakta va mithyAtva kI pahicAna na huI to kaba hogI ? aisA jAna kara zAstradhyayana karo aura sAta tatvoM ke yathArtha svarUpa ko samajhakara una para zraddhAna karo va samyaktI bno| hama gRhastha haiM, hama abhI vyavahArI haiM, ina kAyaratA kI bAtoM ko chor3o aura Atma-bala se kAma lo tabhI saMsAra ke duHkhoM se chUToge yadi anAdikAla jaisI bhUla phira bhI karate rahe to pchitaabhoge|" puNya kI AkAMkSA chor3akara samyaktI bano / "kASTha, pASANa disTa ca, lepana citra anurAgata: pApa karma ca vardhanti, tribhaMgI asuhaM dalaM // " (tribhaMgIsAra) isa para vicAra-jainadharma vItarAga dharma hai, jo kahatA hai ki azubha rAga aura zubha ina donoM ko chor3akara vItarAga dharma kA sevana karane para hI AtmA zubhAzubha karmoM se chUTegI / azubha kI bAta to dUra rahI, he bhavya ! jaba taka tuma zubha rAga karate hue puNya baMdha bhI karate rahoge taba taka saMsAra se pAra na hoge, isa vicAra se zubharAga dvArA prAtmA meM zubhakarmoM kA baMdha karanA bhI sone kI ber3I yAne baMdhana hai, pApa hai| jaisA ki yogIndradeva kahate haiM ki pApahi pApaDa punya ko, punya kahata saba loii| kahe punya ko pApa jo, viralA paMDita koi // isI dRSTi se zrI tAraNa svAmI ne isa uparokta gAthA meM kahA hai ki-kASTha, pASANa kI mUrti va citroM ko anurAga pUrvaka dekhane se karmoM kA Azrava hI hotA hai cAhe vaha zubhAzrava ho yA prazubhAzrava ho, mAnava hI pApa-baMdha hai| hama kahate haiM ki mahanta kI pratimA ke darzana-pUjana se puNyabaMdha hotA hai thor3I dera ke liye aisA hI mAna leM to bhI jaina siddhAMta ke anusAra jJAnI puruSa ne to use bhI pApa ho mAnA; kyoMki chUTanA hai karmoM se aura darzana karake bAMdhe karma, taba kahA~ vItarAga dharma kI sAdhanA kI ? usase viparIta hI to kiyA aura viparAta ko ho mithyAtva kahate haiN| koI zakA kare ki zAstra darzanapUjana kI bhI yaho bAta hogI ? nahIM; zAstra kA prayojana darzana-pUjana se nahIM, zArU so adhyayanaM. svAdhyAya kI cIja hai yadi koI svAdhyAya nahIM kare, nahIM sune, nahIM manana kare, nahIM usake Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 25 anusAra cale aura khAlI darzana-pUjana meM hI puNya kA baMdha kare to vaha bhI kamoM se nahIM chUTegA, kyoMki yadi hama, mAnalo mUrti ko nahIM mAnate aura zAstra ke mAnane vAle kahe jAte haiM to itane meM hI samyaktI nahIM ho gaye hama bhI midhyAtvI hI rheNge| tAraNapaMthI hoM cAhe mUrti pUjaka hoM cAhe koI bhI hoM nyAya sabake liye eka hI hai aura vaha nyAya yaha hai ki hameM zAstra svAdhyAya karake athavA zravaNa karake, praznottara dvArA samajhakara va zAstra kA marma svayaM samajhakara dUsaroM ko upadeza karake aura sabase mukhya bAta yaha ki apane bhAvoM meM vItarAgatA yAne udAsInatA utpanna karake zAstrAnusAra pravRtti karake, jaise ki AcAryoM ne svAdhyAya ke 5 bheda isa taraha ke batAe haiM- AtmajJAna prApta karanA hogA, AtmajJAna hone kA nAma hI samyakta hai jo samyakta binA zAstra svAdhyAya ke kisI ko bhI na hogA, yahI kAraNa hai ki kinhIM eka bhI AcArya ne (kathAgraMthoM kI bAta chor3a dIjie) mUrti kI mAnyatA na batAkara kevala eka yahI upadeza kiyA ki isa paMcamakAla meM kAladoSa se saMhanana na hone se dhyAna kI siddhi nahIM ataH muni va zrAvakoM ko zAstra svAdhyAya karake samyajJAna prApta karanA caahie| yaha gAthA zrI kundakunda svAmI ne rayaNasAra jI gAthA naM. 64 meM kahI hai, dekha liijie| kathA granthoM kI bAta chor3a dene ko jo kahA hai so kyoM ? ise sabhI vidvAna jAnate haiM ki kathAyeM kitanI managar3hanta likhIM jA sakatI haiM ki jisase ve siddhAMtataH pramANIka nahIM mAnI jAtIM, yadi Apa kathA granthoM ko pramANIka mAnane kA zraddhAna va Agraha rakhate hoM to saMsAra meM sabhI sampradAya vAle kevala kathA granthoM para hI zraddhAna mAna rahe haiM va unhIM ko mAnakara cala rahe haiM phira hamameM aura dUsaroM meM antara ho kyA rahA, socie / ataeva samyakta prApta karake yadi hameM zrAtmakalyANa karanA hai to bahuta vicAra karanA cAhie aura AcAyoM kI AjJA mAnakara calanA caahie| mUrti kA darzana-pUjana athavA zAstra kA bhI khAlI darzana-pUjana kara lene se hameM eka janma to kyA sau janma meM bhI samyakta na hogA, jaba taka ki AcAryoM kI AjJAnusAra zAstrasvAdhyAya karake hama vItarAga bhAva arthAt saMsAra se udAsInatA ko prApta na kara leMge / kyoMki vItarAgatA hI udAsInatA hai, zAstroM va mUrti kA nAma vItarAga dharma nahIM, vaha to AtmA meM haiisalie zrI tAraNa svAmI ne zrI zrAvakAcAra grantha meM zrAvakoM ko sarvaprathama hI yaha upadeza kiyA hai ki he bhAI! yadi tuma samyaktI banakara zAzvata sukha jo mokSa meM hai use pAnA cAhate ho to saMsAra, zarIra aura bhogoM se udAsa hokara verAgya bhAvanA kA citavana karo aura tIna midhyAtva tathA anantAnubandhI cAra kaSAyeM ( krodha, mAna, mAyA, lobha ) chodd'o| kaisI haiM yaha cAra kaSAyeM, jo ki duSTa midhyAtva kI saMgati se tumheM duHkha de rahI haiM va anAdikAla se caturgati caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakA rahI haiM / isa samaya tumheM saba saMyoga prApta haiM ki chUTane kA prayatna kara sakate ho, kyoMki yaha manuSya deha, zrAvaka kula va zrI jinavANI kA saMyoga bar3e hI puNya ke udaya se milA hai, isa samaya cAho to saba kara sakate ho / I Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] * tAraNa-vANI gAthA-mithyAtaM dusTasaMgena, kasAyaM ramate sadA / lomaM krodhaM mayaM mAnaM, gRhitaM anaMta baMdhanaM // 22 // mithyAdarzana-vairI kI kara, saMgati ati dukhadAI / krodha, mAna, mAyA va lobha kI, karatA jIva kamAI // ye kaSAya ve, jinake kara meM, janma maraNa kA thAlA / jisameM nita jalatI rahatI hai, dhU-dhU viSa kI jvAlA // lomaM kRtaM asatyasyA, asAsvataM disTate sadA / anRtaM kRtaM AnaMda, adharma saMsAra-bhAjanaM // 24 // lobhI ko dikhatA hai zAzvata, merI hai yaha kAyA / zAzvata kaMcana, zAzvata kAmini, zAzvata merI mAyA / vaha isa hI mithyA pravRtti meM, nita Ananda manAtA / kintu lobha hai mUla pApa kA, pApa na isasA bhrAtA / / kohAgni prajulate jIvA, mithyAtaM ghRta-telayaM / kohAgniprakopanaM kRtvA, dharmaratnaM ca dagdhaye // 25 // mAnava ke ura meM jalatI jaba, duSTa krodha kI holI / tela aura ghRta banatI usameM, kujJAnoM kI TolI / / hotA hai kyA ? janma janma se saMcita prANoM pyArA / dharmaratna usa pAvaka meM jala, ho jAtA cira nyArA // mAnaM anRtaM gagaM, mAyA vinAsI disTate / asAsvataM bhAva vRddhante, adharma narayaM pataM // 26 // kaisA mAna kare mana mUrakha, kisakA mAna rahA hai ? aura soca mAyA kara kisane, kitanA duHkha sahA hai ? mAna aura mAyA para yadi tUM, car3hatA hI jaayegaa| to adharma-bhAjana banakara tUM, ghora naI pAyegA / jadi mithyA mAyAdi saMpUna, lokamUda rato sdaa| lokadasya jIvasya, saMsAre bhramanaM sadA // 27 // mithyA mAyAdika meM rahatA, rata jo mithyAcArI / lokamUr3hatA kA bana jAtA, hai vaha parama pujArI / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [27 jisakI gardana meM laga jAtI, isa pApina kI phAMsI / mukta nahIM vaha nara ho pAtA, banatA bhava-bhava vAsI // lokamUr3ha-rato jena, devamUDhasya disTate / pAkhaMDI mRda saMgAni, nigoyaM patitaM punaH // 28 // lokamUr3hatA kA bana jAtA, hai jo jova pujArI / devamUr3hatA bhI A karatI, usake sira asavArI // zeSa nahIM pAstraMDamUr3hatA, bhI phira raha pAtI hai| aura ki yaha traya rAzi use phira durgati dikhalAtI hai / / isa taraha mithyAtva kI ( mithyAdarzana kI) saMgati meM par3A huA yaha ajJAnI prANI jo cAroM kaSAyoM va tIna mUr3hatAmoM meM phaMsA huA hai, inheM chor3e va saMsAra, zarIra aura paMcendriya ke jo bhoga unheM samajhe ki yaha saba isa AtmA ke kitane zatra haiM ki jo hameM samyaktI nahIM banane dete ki jisa samyakta ko prApta karake hama mokSa jA sakate haiN| aura puNya ko hama bhalA mAna rahe haiM ki puNya se hameM svarga-sukha mileNge| yaha bhI hameM jAna lenA cAhie ki yadi kadAcina mAna lo hameM svarga meM hIna deva pada milA to vahAM para bhI jharanA kA duHkha rahate hue aMta meM bhI deva to kyA indra ko bhI maraNa samaya itanI vedanA usa jharanA kI hotI hai ki jitanI vedanA narka meM nArakI jIvoM ko bhI nahIM hotii| yaha bAta zrI zubhacandrAcArya ne jJAnArNava paMtha meM kahIM hai / ataH "jJAna samAna na Ana jagata meM sukha ko kAraNa, yaha paramAmRta janma jarA mRtu roga nivAraNa" jAna kara zAstra-svAdhyAya meM ruci utpanna karo aura saMsAra ke svarUpa ko samajho / saMsAra svarUpa-saMsAre bhayaduHkhAni, vairAgyaM yena ciMtaye / anRtaM asatya jAnaMte, asaraNaM duHkha-bhAjanaM // 15 // yaha saMsAra agama aTavI hai, isameM bhaya hI bhaya hai| sukha kA isameM aMza nahIM hai, hAM dukha hai; akSaya hai / jaga asatya, jaga jar3a, midhyA jaga, jaga meM zaraNa nahIM hai| dukha-bhAjana jaga se virakta ho, jaga meM sAra yahI hai / / zarIra-asatyaM asAsvataM disTA, saMsAre duHkhamIruhaM / sarIraM anityaM disTA, asuca ameva paritaM // 16 // yaha saMsAra anitya, nitya kI isameM rekha nahIM hai| dukha hI dukha, sukha isameM milatA hU~r3he se na kahIM hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] * tAraNa-vANI* tana bhI kyA hai ? re kSaNabhaMgura, pala bhara meM miTa jAye / una mala-mUtroM kA ghara, jinakA nAma liye ghina Aye // bhoga-bhogaM duHkhaM atI dusTaM, anartha artha lopitaM / saMsAre lavate jIvA, dArunaM duHkhabhAjanaM // 17 // paMcendriya ke bhoga na sukhakara, ve ati dukhakara bhaaii| anahita kara harate jIvoM kI, ve saba dharma-kamAI // bhava-jana meM bahane vAle jo, zaraNa yahAM lete haiN| ve mAnoM jalatI holI meM, bali apanA dete haiM / mithyAtva-anAdi bhramate jIvA, saMsAra sarana raMjitaM / mithyAta traya saMpUna, saMmiktaM zuddha lopanaM // 18 // traya mithyAtva mahA dukhadAI, janma-maraNa ke pyAle / vyakta nahIM hone dete ye, darzana-guNa matavAle // ina tInoM mithyAtva moha kI, DAla gale meM phAMsI / banatA rahatA hai anAdi se, yaha nara bhava-bhava vaasii| samyakta-vairAgya bhAvanaM kRtvA, mithyA tikta tri medayaM / / kasAyaM tikta catvAri, tiktate suddha disTitaM // 31 // bhavyo ! yadi tuma yaha cAhoM, hoM zuddha dRSTi ke dhArI / to dhyAno vairAgya-bhAvanA, sarva prathama sukhakArI // tyAgo traya mithyAtva aura phira cAra kaSAyeM chodd'o| zuddha dRSTi ho zAzvata mukha se, phira tuma nAtA jodd'o| isa taraha puNya AkAMkSA ko chor3akara samyaktI bano aura zAzvata sukha jo mokSa hai usase nAnA jor3akara mokSamArgI bno| tAraNa-vANI 1-saMvego-zuddhArtha / zuddha prAtmasvarUpa se anurAga hI saccA dharmAnurAga hai| jabaki vyavahArika artha meM-dAna puNya pATha pUjAdi dhArmika kAryoM meM anurAga / 2-nivvemo-nissallo, nirdvando, niHloho / nivveyo ( nirveda ) kA artha hai saMsAra se vaigamya yA udAsIna ho jaanaa| zrI tArana svAmI kahate haiM ki pahale niHzalya, nirdvanda aura niomI sno, taba saccI udAsInatA bhAegI, taduparAnta saccA vairAgya sdhegaa| niHzalya, nirdvanda aura nirlobhI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [29 huye binA kahane bhara kI udAsInatA tathA dikhAne bhara kA vairAgya-bheSa hogA / lobha kevala dhana kA hI nahIM, dhana kA, mAna bar3hAI kA, sukhoM kA, svargAdi pAne ityAdi sabhI bAtoM kA / 3-mana makkar3a cavala sahAvaM-avama jAnehiH / vyavahArika artha meM kuzIla ko avabha yA zrabrahmacarya kahA jAtA hai| yahA~ kahate haiM ki-mana ke caMcala svabhAvAnusAra use mAyA jAla meM phaMsAnA hI kuzIla hai, jabaki mana ko ekAgra karake prAtmastha karanA zIla hai| 4-Asanna bhavya purisA-jJAna valena nivvue jaMtI / nikaTa saMsArI bhavya-jIva jJAna ke bala se mokSamArgI bana kara mokSa jAte haiM, jabaki dIrgha saMsArI kevala kriyAkAMDI bane rahate haiN| 5-mAsa ca asuhabhAva / khoTe bhAva rakhanA mAMsa ke doSa samAna haiN| 6-gaya saMkappa viyappaM / he bhavyo ! saMkalpa vikalpoM ko chor3o, tabhI tumhArA kalyANa hogA yaha bhava aura parabhava sukharUpa bnegaa| 7-jJAna samuccaya bhaniyaM / sadahanaM rUva bhedavijJAnaM / zrI tArana svAmI kahate haiM ki sunojJAna kA sAra yahI hai ki bhedavijJAna ke dvArA apane zrAtma-svarUpa ko jAno aura usa Atma svarUpa kA zraddhAna karo-manana karo--dhyAna karo aura usI ke AnaMda kA pAna kro| 8-jjaya ratto-tiriya duHkha viiymmi| pajjaya kahie zarIrAdi paryAyArthika bhAvoM meM tanmaya honA tiryazcagati ke dukhoM ko pAne kA vIja hai-mUla kAraNa hai| -aneya kaSTa aniSTa, gArava bhAvena nigoya vaasmmi| abhimAna karane vAlA manuSya aneka prakAra ke aniSTarUpa kaSToM ko bhogakara anta meM nigoda-vAsa karatA hai| 10-mana svabhAva para picchaM, pajjaya rato su duggae sahiyaM / jo apane mana svabhAva ko para paryArthika padArthoM meM lagA letA hai-tanmaya kara letA hai so durgati ke duHkhoM ko bhogatA hai / 11-jana kala mana raja vilaMtu suI darzana mohaMdha vilNtu| jo mAnava-jana raMjanarAga, kalaraMjana doSa, aura manaraMjana gArava ko vilIyamAna kara detA hai vahI darzanamohanIya kA nAza kara sakatA hai| 13-saMsAra sarani virayaM-kammakkhaya mukti kAraNaM zuddhaM / jo mAnava mitra, nI, putra, dhana-dhAnyAdi samasta sAMsArika bAtoM se virakta hokara ina saba kA zaraNa-Azraya chor3a detA hai, vahI kamoM ko kSaya karake AtmA kI zuddha avasthA rUpa mukti ko prApta hotA hai, arthAt jisake citta meM prazaraNa-bhAvanA utpanna ho jAtI hai vaha azaraNa-bhAvanA hI kamoM ko kSaya karake mukti kA kAraNa hai| saMsAra kA zaraNa to kyA jainadharma kahatA hai ki bhagavAna kA bhI zaraNa bandha (zubhabaMdha) kA kAraNa hai| bandha zubha ho yA azubha, donoM hI heya haiM, tyAjya haiM, upekSaNIya haiM / 13-uvaesa zuddha sAra-sAra saMsAra sarani muktasya / samasta upadeza kA sAra yahI hai ki he bhanyo ! saMsAra ke zaraNa se mukta homo-chUTo, isI meM bhAtma-kalyANa hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] * tAraNa-vANI * 14-vigata kujJAna sahAvaM jJAnasahAvaM uvaesanaM devaM / arahantadeva kA yahI upadeza hai ki kujJAna-svabhAva ko chor3akara jJAna-svabhAva ko utpanna karo athavA jJAna-svabhAva ko utpanna karake kujJAna-svabhAva ko chor3o-dUra kro|| 15-jJAnena jJAna-vRddhaM jaM zruti vardhati maccha aMganai / yahAM yaha dRSTAMta dekara kahA hai ki jaise machalI kA aNDA machalI kI ati-smRti se vRddhi ko prApta hotA hai usI prakAra he bhavyo ! jJAna se jJAna kI vRddhi hotI hai, ata: jJAna (AtmajJAna ) ko jAgrata kro| AtmajJAna ke utpanna karane para tumhArA AtmA vRddhi ko prApta hotA huA samaya pAkara pUrNajJAnI ( kevalajJAnI ) ho jAyagA / prayojana yaha hai ki prAtma-jJAna ho Atma-vikAza kA kAraNa hai| zubharAga dvArA kiyA gayA puNyabandha vikAza kA kAraNa nahIM / / 16-vipanika bhAva sautta-vipiyo kammAna tivihi joena / nirjaga svarUpa bhAvoM kI jAgrati karane para hI, tInoM prakAra ke jo karma bhAvakama; dravyakarma; nokarma; inakI nirjarA hotI hai| binA nirjarAbhAva utpanna kie, kitanA bhI tapa karane para kamoM kI nirjarA nahIM hotii| vaha tapa akAmanijaro kA rUpa le letA hai| 17-jJAnAMkuraM ca diTTa-ajJAna aMkuranaM taMpi / jJAnAMkura utpanna hone para yA utpanna karane para unheM dekhate hI ajJAnAMkura svayaM isa taraha vilIyamAna ho jAte haiM jaise ki sUrya udaya hote hI rAtri palAyamAna ho jAtI hai athavA dIpaka-prakAza se aMdhakAra / hameM ajJAnAMdhakAra dUra nahIM pratyuta jJAnajyoti kI jAti karanA hai, jisake jAgrata hote hI ajJAnAMdhakAra svayaM calA jAtA hai--vilIyamAna ho jAtA hai| 18-saMsAra sarani virayaM--kammakkhaya kAraNaM suddha' / 'punazca' "saMsarati saMsAraH" saMsAra ke bhramaNa svabhAva aura usameM catugagati ke duHkhoM se bhayabhIta hokara dRr3ha kara liyA hai viraktabhAva jisane, aisA vaha viraktabhAva karmoM ko kSaya karake AtmA ko zuddha karane vAlA hai| yahA~ yaha batAyA hai ki parake ( tIrthaMkarAdi ke ) vairAgya kI anumodanA-stuti se mAtra zubha bandha hotA hai, karmakSaya nahIM hote / karmakSaya ke lie upAdAna ( apanI AtmA ) meM vairAgya utpanna honA caahie| tIrthakara nimittamAtra haiM, upAdAna to apanI AtmA hai| 1-jina subhAva uvanna jJAna mahAvena jina vIraM dehi / jinendra kA yaha upadeza hai ki jJAna-svabhAva ke dvArA apane Apake bahirAtmabhAva ko jo ki parasvarUpa haiM mithyAtvabhAva haiM, unheM dUra kara jinasvabhAva kahie antarAtmapane (samyakta) ke bhAva ko utpanna kro| yahI kalyANakArI hai, upAdeya hai| 20-janaraMjana rAga naraya vaasmmi| jana samudAya ko harSita karane vAle kAryoM meM jo rAgabhAva kI samasta pravRtti so narakagati kA kAraNa hai| yaha vAkya "bahAraMbhaparigrahatvaM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI nArakasya" ko batAne vAlA hai| kyoMki prAraMbha parigraha kA saMcaya va dikhAvA tathA rAgaraMga kI parako prasanna karane vAlI pravRtti hI raudradhyAna (parigrahAnaMdI raudradhyAna) narkagati kA bandha karane vAlI hai, yaha tAraNa svAmI ne batAyA hai| 21-rAga uvanna bhAvaM, rAga-saMsAra sarani sadbhAva / apane Apa meM utpanna huA jo rAgabhAva, usameM rAgarUpa pravRtti so saba hI saMsAra-bhramaNa kI kAraNa hai| 22-rAga sahAva na galiyaM-nahu galiya miccha viSaya salyaM ca / yadi rAga-bhAva na chor3A jAyagA to mithyAtva, viSaya tathA tInoM zalya Adi koI bhI doSa dUra na hoNge| 23-kalaraMjana paranai-kalusa sahAvaM / zarIra ke sukhiyApane meM prasanna hone vAlI jo pariNati so kaluSabhAva rUpa hai, AnaMda-dAyaka nahIM / 24-kalalaMkRta kamma tiviha utranna / zarIra ko alaMkRta ( zobhAyamAna ) karane vAlI jo mana vacana kAya rUpa kiyA so tIna prakAra-(bhAvakarma, dravyakarma, nokama ) ke kamoM ko utpanna karane vAlI hai| 25-jJAnoMkura na lahiya-jJAnAvaraNa naraya vIyammi / apane Apa meM jJAna ko utpanna na karane se jJAnAvarNI karma kI vRddhi hokara vaha jJAnAvarNI karma narka-bIja ho jAtA hai| 26-darzanamohaMdha-pradeva deva ca / darzanamohanIya se aMdha manuSya, nahIM hai jisameM koI eka bhI lakSaNa devatva (bhApta) pane kA aise adeva (dhAtu pASANa kI mUrti) ko deva mAnatA hai| 27-devaM arUva rUvaM rUvAtItaM ca vigata rUvena / deva to arUpI hai, rUpAtIta hai, rUpa se pare hai / yahI kuMdakuMda svAmI aura sabhI prAcAryoM ne kahA hai: ___"jinapada nahIM zarIra ko, jinapada cetana mAMhi" -anAcAra ajJAna caranaM Avarana nigoya vAsammi / yaha mAnava ajJAna pUrvaka anAcAra karatA huA antarAtmA rUpI svarUpAcaraNa cAritra para AvaraNa DAla kara apanI AtmA ko nigodavAsI banA letA hai| 26-jJAnI sasaMka mukka, darzana mohaMdha sasaMka rUvaM / jJAnI puruSa samasta prakAra kI zaMkAoM se mukta rahatA hai jabaki darzanamohanIya se andha puruSa sadaiva hI samasta prakAra kI zaMkAoM meM DUbA rahatA hai| . 30-bolaMti vayana jinayaM, darsanti Atma darsa; icchanti muktipantha, cetanti cittazuddham ruciyanti vimala sahAvaM, parakhai-parama subhAvaM, leyaM zuddha subhAva, pIyosi- pIyUSarUva, diSTatitihavana, lakhyantu alakha lakhiya, anmoyaM-vijJAnajJAnaM, jAnanti-jJAnavimalaM, kahatu-vimalajJAna-- jJAnaM, pokhaMtu-jJAnavijJAna, siddhantu-kammakhipana, gamanaMca-agamagamana, suniyaMca-muktimagga, anu bhavati-arUvarUvaM, lInaca-paramatatva, gahiyaca-zuddha buddha, joyatu-joyayukta, mAnaMtu-appamAna, racayaMti Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] * tAraNa-vANI* vigatarUvaM, pariNaya-paranai zuddhA, paranti-kammakhipana, sAtu-arthazuddha', Rtyatu-RtyarUvaM, sodhaca-prAtmazuddha', avayAsa-nantananta, iSTa-sayogadisTa, garjantu-kamma tivihaM, vijJAna-mAnarUvaM, damana ca-kamma subhAva, galantu-micchakamma, viraya-saMsAra subhAvaM, tiktati-kamma tiviha, chidaMtitiviha kamma, nindati-paradavvabhAvasadbhAva, vedaMtu-vedajJAna / "jJAna dRSTi uvavannaM, je sUraM timiranAzanaM sahasA" jisa taraha ata ke vAkya kI pUrI gAthA do gaI hai isI taraha zrI upadeza zuddhasAra jI graMtha meM uparokta pratyeka vAkya kI gAthAyeM zrI tAraNa mvAmI ne racI hai / " vedatu-veda jJAnaM, arthAta he bhavyo ! anubhava karo to jJAnarUpa veda-zAstroM kA karI ki jisase tumhArI jJAnadRSTi jAgrata hogI, jisa jJAna-sUrya ke udaya hone para ajJAnAMdhakAra svayaM tatkAla nAza ho jaaygaa| noTa:- iso zailI se pratyeka vAkya kI gAthAyeM haiM jina saba vAkyoM kA bhAva par3hate samaya svayaM jhalaka rahA hai, isase pratyeka vAkya kI gAthA va artha nahIM likhA gayA / / 31-'a' lahanto, jina ukta-nigoyaM dala pamyate / jinavANI kI bAta ko athavA aMtaraMga se utpanna yathArtha bAta ko jo grahaNa nahIM karate aise avahelanA karane vAle mAnava hInakoM ko bAMdhate haiN| 32-anRta, RtaM jAnati, prakRti mithyA nigodayaM / mithyAtva prakRti ke vazIbhUta huA mAnava jhUThe padArthoM meM satya kA Aropa karaka-jo apane nahIM unheM apanA mAnakara hInakarma bAMdhatA hai| 33-kudeva kuguru vaMde, adeva aguru mAnyata, kuzAstraM ciMtana sadA, vikahA anRta sadbhAvaM-tribhaMgI naraya dalaM / kudeva (rAgI dveSI deva ) kuguru ( bheSadhArI dravyaliMgI sAdhu ) kI vaMdanA tathA pradeva (nahIM hai devatvapanA aisI acetana mUrtiyA~) aguru ( nahIM hai gurutvapanA jinameM aise manuSyoM) kI jo mAnyatA karatA hai tathA kuzAstra (jina graMthoM meM rAga, dveSa, mohAdi ko poSaNa karane kI kathAyeM hoM) unakA citavana karake jisane vikathAoM ko apane hRdaya meM baiThAla liyA ho isa taraha kI yaha tIna bAteM khoTe karma ko bAMdhatI haiN| 34-'a' lahato jJAna rUpeNa-mithyAt rati ttpraa| jo jJAnasvarUpa prAtmA ko prApta nahIM karatA vaha midhyAtva se prIti karane meM hI tatpara rahatA hai / AtmajJAna se hI mithyAtva dUra hotA hai| 35-mAzA sneha pArakta, lobha saMsArabaMdhanaM / AzA, sneha aura lobha ye tIna bhAva saMsAra-baMdhana ke kAraNa haiN| 36-'a' lahanto nyAnarUpe |-mithyaa mAyA vimohitaM / jo jJAnasvarUpa AtmA ko nahIM prApta karatA, nahIM jAnatA vaha mithyArUpa mAyA (jhUTho mAyA) meM vimohita rahatA hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [33 37-kASTha pASANa disTa ca, lepaM citra anurAgataH / pApa karma ca barddhanti, tribhaMgI asuha dalaM / kASTha pASANa kI mUrti tathA lepa citra; inheM anurAgapUrvaka avalokana meM -anurAga karane meM pApakarma kI vRddhi hotI hai| ___38-apagata paramAnaMda, vigata saMsArasarani mohaMdha / gaya saMkappa viyappa, micchA kujJAna sayala vIyammi // zrAtmAnaMda prApta hone para-saMsAra bhramaNa kA kAraNa jo darzanamohanIya karma vaha tathA saMkalpa vikalpa aura mithyAtva va kujJAna ke samasta vIja, jitane bhI kAraNa hai ve samasta dUra ho jAte haiN| ____3-viriyaM mUr3ha subhAvaM, suddha sarUba nimmalaM suddh| AtmIka zuddha pariNati ke jAgrata hone para mUDha svabhAva arthAt tInoM mUr3hatAyeM-devamUr3hatA gurUmUr3hatA aura pAkhaMDamUr3hatA isa hI kA dUsaga nAma hai lokamUr3hatA, yaha chUTa jAtI haiM, jinakaM chUTa jAne para uttarottara prAtma-pariNAma nirmala hote jAte haiN| 4.- jJAna samuccaya bhaniyaM, saddahana rUva bhedavijJAnaM / jJAna jJAna sarUvaM, khavaI saMsAra sarani mohaMdhaM // zrI tArana svAmI kahate haiM ki jJAna kA samuccayasAra yahI hai ki bhaMdavijJAna ke dvArA AtmasvarUpa ko jAna kara usI kA zraddhAna karo, jJAna se jJAnasvarUpa kI vRddhi hotI hai va saMsAra--bhramaNa kA kAraNa jo mohanIkarma--mohAndhakAra vaha dUra ho jAtA hai / 41-gahanavilaya, agahanu gahau, bhaya salya saMka vilayatu / zrAtmajJAna hone para--jo mithyAtva ityAdi grahaNa kara rakhA hai vaha to vilIyamAna ho jAtA hai tathA jo Aja taka prApta nahIM kara sake vaha samyakta prApta ho jAtA hai va bhaya, zalya, zaMkAyeM saba dUra ho jAtI hai / 42--arka na hasyata naka-jo AtmaprakAza nahIM karate ve naka--dukha dekhate haiM / 43-akasya nanta subhAva-kaisA he vaha AtmaprakAza, anaMta catuSTaya (anaMtadarzana, anaMtajJAna, anantabala aura anantasumva) rUpa hai| 44-arkasya utpanna aka-prAtmaprakAza se hI prAtmaprakAza kI vRddhi hotI hai arthAta AtmajJAna kA nAma hI AtmaprakAza hai| jJAna se jJAna bar3hatA hai / 45-arkasya vizeSa-AtmaprakAza kI vizeSatAyeM utpanaarka-jJAna kI jAti, dasa utpanna-darzana kI utpatti, nyAna vinyAna utpanna-maMdajJAna ko jApati, utpanna sUkSma subhAva-pariNAmoM kI bArAka parakha, sUkSmakrAMti-badalate hue pariNAmoM ko bArIkI se parakha, sukkhena ramaNa-Atmasukha meM ramaNatA, sukkhena kSAyaka-zrAtmasukha meM sthiratA, dukkhena vilayaMgatA-sarva dukhoM kA vinAza ho jAtA hai| 46-utpanna nyAna milana-utpanna hue jJAna milana se raJjaramaNa-AnandalInatA, bhayavinasya-sapta bhayoM kA vinAza, nanda sandanarUpa-nanda Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] * tAraNa-vANI kahie pAtmA AnandarUpa ho jAtA hai| 47-utpanna nyAna-akkhara, sura, vijana, pada arthati artha samartha AtmajJAna ke utpanna hone para akSara, svara, vyaJjana se bane hue jo pada una padoM meM samAyA huA jo ratnatraya kA bhAva use samajhane ko sAmarthya ho jAtI hai| 48-samaya artha, sahakAra sadartha samaya kahiye AtmA use samajha lene para jitane bhI sahakArI kAraNa haiM ve saba madartha kahie sArthaka ho jAte haiM, hitarUpa ho jAte haiM / YE-iSTa utpanna iSTa darza-iSTarUpa AtmA-prAtmajJAna utpanna hone para saba prakAra ke iSTa darza jAte haiM ki prAtmA ke lie iSTa kyA-kyA hai / jabaki binA AtmajJAna ke yaha viveka nahIM hotA hai ki iSTarUpa kyA hai aura aniSTarUpa kyA hai ? yaha na jAnane se aniSTa meM iSTa kI mAnyatA kara letA hai jisase AtmakalyANa karane se vaMcita raha jAtA hai / 5-utpanna lakhya isTa jIvasya AhAna ___"jo mAnava prAtmajJAna utpanna hone para iSTa svarUpa AtmA ko lakha letA hai phira vaha para kA AhvAna na karake svayaM kI AtmA kA hI AhvAna karatA hai / jainadharma ke anusAra arahaMta bhI para hI hai, nija nahIM / prAtmA kA AhvAna karane para AtmA AtI hai, AtmA kA pUjana karane para AtmA prasanna hotI hai aura hameM mArga-darzana karAtI hai| jabaki arahanta siddha kA AhvAna karane para na to ve Ate hI haiM aura na unheM hamArI pUjA se koI prayojana hai, na ve prasanna hote hai aura na va aba hameM mArga-darzana hI karAte haiM, kyoMki ve to aba ina bAtoM se pare-dUra ho gae haiN| unheM na to pUjaka se rAga aura na niMdaka se dveSa hai / itano hI to jainadharma kI vizeSatA hai| isI vijJAna kI bhitti para hI to jena unheM ( Izvara ko ) kartA, dhartA aura hatA nahIM mAnate / isIlie jainadharma anIzvaravAdI hai, IzvaravAdI nahIM / jahAM yaha mAnyatA citta meM AI ki hamArI pUjana se bhagavAna prasanna hote haiM vahIM jainasiddhAMta samApta aura jahAM yaha mAnyatA ki bhagavAna vinA pUjA ke na raha jAya vahAM to bhagavAna kA svarUpa hI samApta ho jAtA hai| zabdoM se kucha bhI kaha, kintu hRdaya meM uparokta donoM saMskAra jama gae haiN| isI mAnyatA ke nirAkaraNa karane ko uparokta vAkya zrI tAraNa svAmI ne kahA hai, yaha spaSTa hai / kyoMki amRta kA pyAlA bharavo gaye, pilAne vAlA koI nahIM / rAstA par3A e sAmane hai, le jAne vAlA koI nhiiN| arthAt ve arahanta bhagavAna to arahanta avasthA meM mArga-darzana karAne vAlA upadeza de gae jo ki dharma-granthoM meM maujUda hai, usa amRta ko pIkara tumheM mokSamArga para calakara mokSa pahu~canA ho to pahu~ca jAyo, nahIM pahu~canA ho na pahu~co, kintu le jAne vAlA koI nahIM hai| yaha hai jaina Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 35 na siddhAMta | aura adhika kyA kaheM, ve to usa arahanta avasthA meM hI hamase aura hamarI pUjA-bhakti se nispRha ho gae the| hamArI pUjA-bhakti se saMtuSTa hokara unhoMne upadeza nahIM kiyA thA aura ve kevala hama jainoM ke ho arahanta bhagavAna the / arahanta to ve ekamAtra apane lie hI bane the, usa arahanta svabhAva se hI unakI vANI "bhavi bhAgana vaza joge vazAya" sabako khirI thI / 51 - tatkAla ramana - darsa - adarsadarsa, zabda- zabdazabda, vayana- zravayanavayana, iccha-aicchaiccha, lakhya- alakhyalakhya, pekhya- apekhya pekhya, ramana -aramana ramana, gahana- agahanagahana, dharana - adharanadharana, sahana - asahanasahana, sAhana- asAhanasAhana, avakAza- anaMta avakAza, samaya-asamayasamaya, zranmoda--paramazranmoda, khipaka- paramapika, mukti-paramamukti, sukha- paramasukha / isameM batAyA hai ki zrAtmaramaNa hone para uparokta ina saba bAtoM kA lAbha tatkAla AtmA meM jhalaka jAtA hai / uparokta vAkyoM kA artha prAyaH spaSTasA hI hai ki AtmaramaNa ke prabhAva se muktisvarUpa sukhasvarUpa ityAdi antaraMga ke zrAnandapradAyaka samasta bhAva jAgrata dazA ko prApta ho jAte haiM / 52-tatkAla utpanna nyAna vinyAna- bhaya vinasya-bhaya, zalya, zaMka vilayaMti / bhedajJAna hone para tatkAla hI bhaya, zalya aura samasta prakAra kI zaMkAyeM vilIyamAna ho jAtI haiM / 53 - arka subhAva diSTi-3 subhAva | AtmaprakAza ko svAbhAvika dRSTi meM yaha mAhAtmya hai ki usake prakAza meM iSTa svarUpa svabhAva jAgrata ho jAtA hai athAt usakI svAbhAvika pariNati i kahie kalyANa rUpa ho jAtI hai| jabaki AtmaprakAza ke abhAva meM manuSya kI samasta pariNa tiyAM cAhe ve pAparUpa hoM yA puNyarUpa sabhI zubhAzubha baMdha karake saMsAra - bhramaNa ke kAraNa svarUpa rahatI haiN| 54 - parameSTi gamana taM nyAna ramana, taM gamya agamya vilasaMtu / parameSTi-- zrAtmA ke lie jo kalyANakArI sI hI parama - uttama, iSTa kahie hita rUpa aisI parameSTi svarUpa jo terI aMtarAtmA . usameM gamana kara arthAt Atma- ramaNa kara yahI terA jJAna - ramaNa hogA / aura tU agamya ko gamya karake yAne apane Apa meM paramAtmapada ko prApta kara usameM vilAsa karaMgA | nU 55 - dipta zabda vivAna utpannA dAtA deu / jo prakAzamAna vacana ( zabda- brahma ) rUpI vivAna kA dAtA so ho deva hai | aisA deva vyavahAranaya se arahaMta aura nizcayanaya se apane Apa kI AtmA ko hI jAno / 56 - tumharI zrakhaya ramana rainArI, ho nyAno bhava-bhaMvara vinaTThI / bho jJAnI ! tumhArI akSaya jo AtmA usameM ramaNa svarUpa jo rainArI kahie pravRtti vahI tumhAre bhava - bhramaNa kA vinAza karegI / arthAt - antara AtmA kI pravRtti aura ramaNatA hI bhava-samudra kI jo bhaMvara usa bhaMvara meM DUbate hue prANiyoM ko nikAlane meM samartha hai 1 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] * tAraNa-vANI 57-bhaya vipanaka jo amiya mau, mamala parama guru utu / guru kahate haiM ki tumhArI jo sarvotkRSTa nirmala zrAtmA vaha amRtamaya hai / usa amRta-pAna karane se samasta bhaya miTa jAte haiN| 5-dhamma jo dhariyo mamala pau, amiya ramana jina utu / vahI dharma dhAraNa karo jo nimalatA ko dene vAlA aura amRta meM ramaNa karAne vAlA tathA antarAtmA ko prakAzita karane vAlA ho / aisA dharma kevala eka prAtma dharma hI hai, use dhAraNa kro| 56-anyAnI anyAna mao, mithyA salya saMjutturenA / mukti-mukti tU ciMtavahi, mUr3hA ! mukti na hoirenA / / ajJAnI prANI ajJAnamaya rahane se bhAMti-bhAMti kI mithyA zalyoM meM DUbA rahatA hai aura bhagavAna se prArthanA karatA hai, he bhagavana hameM pAra karo, tAro / guru kahate haiM, he ajJAnI mAnava ! tere ese citavana se, prArthanA se tujhe mukti nahIM milegii| 60-deva na diTTho amiya maU, parama deva nahu bheurenaa| amRtamaya jo deva-Atmadeva use jAne dekhe binA tU paramadeva-paramAtmA ke bheda ko nahIM dekha sakegA, jAna skegaa| 61-guru navi jAniyo gupita ruI, parama guraI nahu bheurenaa| he bhavya ! tUne gupita raI kahie antarAtmA-rUpI guru ko jaba taka nahIM jAnA hai, usakI AjJAnusAra nahIM calA hai taba taka tU paramaguru jo arahanta unake bheda ko yA svarUpa ko nahIM jAna sakatA hai| vAstava meM terA saccA guru terA hI antarAtmA hai, usI kI AjJA meM cala tabhI terA kalyANa hogaa| 66-dhammaha bheu na jAniyaU, kammaha kiya uvaesurenA / anyAnI vaya taba sahiyo, bhamiyo kAla anaMturenA // tUne ! dharma jo Atma-dharma, usa dharma ke bheda ko nahIM jAnakara jo ajJAnapUrvaka vrata, tapa kie unake phalasvarUpa anantakAla saMsAra meM hI bhramaNa kiyA, mukti na pA sakA / 63-jina jina pati jinaya jinenda po / jina jinayati naMda anaMda parama jina viMda ro|| jinhoMne jinendra bhagavAna kI naya ko pAkara apanI jinasvarUpa AtmA meM paramAtma svarUpa Ananda ko pA liyA hai ve vidarao arthAt jIvanamukta avasthA ko prApta ho jAte haiN| unakI AtmA mokSasukha kA Ananda yahIM para bhogane lagatI hai| jinendra bhagavAna kI naya kyA hai ? "sakalajJeya jJAyaka tadapi, nijAnanda rasalIna / " isI pariNati ko jIvanamukta kahate haiM / 64-gAraba gayaMda galiya, sIha sahAvena mamala sahakAra / siMha svabhAva jaisI vIratva guNavAlI AtmA ke nirmala bhAva ke pratApa se abhimAna rUpI hAtho calAyamAna ho jAtA hai, bhAga jAtA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 37 65 - kamalaM sIhaM sahArtha, nanda zrAnanda ceyAnandaM / kamala kahie zrAtmA kA svabhAva siMha ke samAna vIratva va vicAravAna hai tathA nanda kahie cAra catuSTayarUpa hai, zrAnandarUpa hai, ceyAnandarUpa hai arthAt caitanya lakSaNa saMyukta hai / 66 - saMsarga kamma khipanaM, sAraM tiloya nyAna vinyAnaM / tIna loka meM bhedavijJAna hI sAra hai / bhedajJAna se hI ba~dhe huye karma khipate haiM, nirjarA hotI hai / 67 - ruciyaM mamala subhAvaM saMsAraM taranti muktigamanaM ca / jinheM AtmA ke nirmala svabhAva kI ruci ho jAtI hai, vaha ruci hI unakI mokSamArga hai, mokSamArga ho saMsAra se pAra karake mukti--gamana kA kAraNa hai / jinheM nirmala svabhAva kI ruci ho jAtI hai ve AtmA ko malina karane vAle rAga, dveSa, moha, kAmAdi vikArabhAra apane Apa meM utpanna nahIM hone dete / 68 - jinarAgagalaM, jinadoSa vilaM, jina dipti darsa saMjuttu / jinake bhItara se rAga dUra ho jAtA hai unake doSa svayaM hI vilIyamAna hone lagate haiM athavA dUra ho jAte haiM aura usa rAga ko dUra karane se jina dipti darsa kahie antarAtmA kA prakAza hokara darzana saMyukta ho jAte haiM / arthAta samyahaSTi ho jAte haiM / rAga hI samasta doSoM kA mUla kAraNa hai aisA jAnanA / 66 - jinaraMjaramana janaraMjagalanu jina amiya siddha sampattu / jo bhavya puruSa antarAtmA ke Ananda meM ramaNa karane lagate haiM unake bhItara se loka raMjAyamAna ( saMsAra ko apanA tes dikhAkara prasanna ) karane vAlI bhAvanA nahIM rahatI / aura ve usa apanI antarAtmA ke AnaMdaramaNa meM amRtasvarUpa siddha sampatti kA anubhava karane lagate haiM / / 10 - jina diSTi iSTi taM paramapaU, jina lakhiyo siddha sahAu / jo jJAnI puruSaiSTasvarUpa antarAtmA kI dRSTi ko lakha lete haiM ve paramAtmasvarUpa ko pA jAte haiM / aura siddhoM kA jo svabhAva use apane ApakI AtmA meM dekhane lagate haiM arthAt advaitadRSTi ho jAtI hai "jainadharma ke anusAra - advaita kA artha hai ki mokSadhAma meM virAjita paramAtmA meM jo guNa vyakta haiM ve hI samasta guNa avyakta rUpa se hamArI AtmA meM maujUda haiM yAnI paramAtmA kI aura hamArI tathA sabakI AtmAyeM ekasI haiM, eka hI nahIM / " jaise agni kA prakAza va tApamAna saba ekasA hone para bhI dIpaka va unakI sattA prathak 2 hI hotI hai / 71 - lakhyana jina utraesaM, lakhyanato mamala nyAna vinyAnaM / jo mAnava aMtaraMga Atma upadeza ko lakhate haiM ve hI bhedajJAna ko prApta hokara usa bhedajJAna ke dvArA nirmala AtmA ko lakhate haiM, pAte haiM / 72 - muktisvabhAvaM ThidiyaM, Thidiya mukti mamala nyAnaM c| jo mukti svabhAva - bhAvamokSa kI dRr3hatA rakhate haiM ve muktibhAva kI dRr3hatA ke dvArA kevalajJAna ko prApta karate haiM-kevalI ho jAte haiN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] * tAraNa-vANI # 1 73 - bhayavipaya amiya rasa khanaM, tArana zranmoya parama piujutaM / jo bhavya, zrAtmAnaMda rasa meM ramaNa karate haiM unake samasta bhaya dUra ho jAte haiM / va tArana kahie AtmA, usase prIti karake paramAtmapada saMyukta ho jAte haiM arthAt zrAtmA meM paramAtmapada ko pA jAte haiM / aura dravya, kSetra, kAla, bhAva kI anukUlatA pAte hI mokSadhAma cale jAte haiM / tAtparya yaha ki AtmAnanda rasaramaNa hI mokSa kA mUla hai / 74 - paya saMjoya nanda anandaha, paya parama nyAna saMjunao / apanI AtmA ko AnandarUpa arthAt AtmAnanda svarUpa kA saMyoga jor3e kevalajJAna ko prApta karate haiM / 75 - sunanda naMda ceyanaMda sahajananda nandiyo / paya kahiye AtmA, jo rahate haiM ve hI mAnava suparamananda paramotu suparama siddhi rattazra || zrI tAraNa svAmI ne nanda, Ananda, ceyAnanda, sahajAnanda aura paramAnanda ye pAMca zreNiyAM kahIM haiM / nanda mAne haiM cAra arthAt cAraguNa anantadarzana, anantajJAna, anantabala aura anantasukha / inakara sahita hone se AtmA ko nanda kahA hai / ataH jo bhavya - nanda kahie AtmA ko zrAnandarUpa zreNI meM le jAte haiM ve car3hatI huI dvitIya zreNI vAle hokara ceyAnanda arthAt Atmadarzana ko prApta hokara AtmAnanda meM magna hone lagate haiM / tatpazcAt vaha magnatA sahajAnaMda kA rUpa le letI hai aura vaha sahajAnanda apane Apako AtmA meM paramAnandabhAva kI jAgrati kara detA hai; jisa paramAnandabhAva meM siddhasvabhAva kA vAsa 1 76 - svAmI dehAle suisiddhAle bheu na rahai / ja jAke anmoya sunyAnI mukti lahai || jo svAmI paramAtmA siddhAlaya - mokSa meM hai, he bhavya ! vahI terI deha meM hai| donoM meM rAmAtra bhI bheda nahIM jAnanA / jo jJAnI apanI AtmA se prIti karatA hai vaha mukti pAtA hai / AtmA se prIti karane kA artha hai Atma-zAMti rakhanA, joki rAga, dveSa, viSaya, kaSAya va moha ke abhAva meM hI rahatI hai / 77 - nyAna Dorimana rAkhiyo vIjaurode / he zrAtman ! tU apane Atmabala se jJAna - DorI apane hAtha meM rakhanA / eka mAtra isI Atmabala kI AkA~kSA rakhanA / dUsare saMsArI - janabala, tanabala, buddhibala, dhanabala, ye terA sAtha na de sakeMge / 78 - ne Anandaha nanda suramanaM sukkhama sui paramAnaMda / he bhavya ! tU Ananda svarUpa AtmA meM ramaNa kara / zrAtmAnaMda meM ramaNa karanA hI saccA sukha hai aura soI paramAnaMda avasthA hai yA usa paramAnaMda meM pahu~cAne vAlA hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [39 7-arka lalita uvavanna, lalitasahAvena mamalarUvena / he bhavya ! tU priya jo prAtmaprakAza use utpanna kara, usa prakAza meM jo terA paramapriya AtmasvabhAva jo ki atyanta nirmalarUpa hai vaha tujhe dRSTigocara ho jAyagA / 80-arka komala utta', komala sahakAra lalita sui suvanaM / lalita carana siya caranaM, caranaM kamalasya karna nirvAnaM / / Atma-prakAza meM komalatA-dayA saralatAdi guNa utpanna hote haiN| usa komalatA ke kAraNa priyabuddhi-kalyANakAriNI buddhi utpanna hotI hai| usa buddhi se uttama AcaraNa meM pravRtti hotI hai| usa AtmapravRtti meM 'karnanirvANaM' arthAt bhAvamokSa kI jAgrati ho jAto hai| jo bhAvamokSa niyama se mokSa pahu~cAne kA mUla kAraNa hai / 81-taM amiyaramana rasaramiya sahaja jina sehro| he bhavya ! tU AtmA ke amRta rasa meM ramaNa kara / usa Atmarasa meM ramaNa karane se tujhe sahaja meM hI jinaseharA baMdha jAyagA arthAt jinapada kI prApti ho jaaygii| zrI tArana svAmI ne aneka phUlanAoM kI racanA prasaMga pAkara kI hai| kisI vara ko seharA bAMdhe hue dekha kara seharA phUlanA kI racanA kI gaI hai| usameM kA hI uparokta eka vAkya hai jisameM ve kahate haiM-he mAnava ! tU isa saMsAra prapaMca sehare ko kyA bAMdhe hai ! jina-seharA bA~dha / arthAt aMtarAtmA rUpa seharA bAMdha ki jisase tU mukti-rUpI kanyA ko prApta kara skegaa| 82-nanda anandaha nandaha pUriu, cidAnanda jina uttaM / ___ sahaja nanda taM sahaja sarUve, paramananda sidhiratta // he bhavya ! tU apanI AtmA ko Ananda-Ananda se bhara le, ota-prota kara le / usa Ananda meM tujhe cidAnanda (AnandarUpa AtmA) kA darzana ho jAegA aisA zrI jinendra ne kahA hai| aura usa AtmasvarUpa kA darzana hone para tujhe sahajAnaMda kI prAni hokara sahajamvarUpa se rahate hue tere usa sahaja svarUpa AtmA meM paramAnaMdarUpa siddhapada jhalaka jAyagA / Age kahate haiM 3-paya vidaha vinyAna Uvano, paramatattva jina uttaM / he bhavya ! bhedavijJAna ke dvArA 'payaviMdaha' mokSasvarUpa AtmA kI prApti yA jAgrati karanA hI paramatatva ko pAnA hai, aisA zrI jinendra ne kahA hai| 84-abalabalI anmoya, anmoyaM sui khipiya kamma bandhAna / apAra bala hai jisameM aisI AtmA meM prIti karane se baMdhe hue karma khipate haiM / ata: he bhavya ! tU AtmA se prIti kara / 85-kaliyaM kamalasya karnanirvAna / Atma-dhyAna se bhAvamokSa kI jAprati hotI hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] * tAraNa-vANI # 86 - moya kalana suI ramana ramAI re / anmoya kalana zrI mukti lahAI re || 1 jise dhyAna se prIti hotI hai, vaha dhyAna use AtmaramaNa karane meM sahAyaka hotA hai aura vaha dhyAna ko prIti karane vAlA mAnava - yogI muktizrI mokSalakSmI ko prApta karatA hai / 87 - paM0 zrI lakhimana lakhya mA~ bhaviyana bhavvu siddha sampattu bhaviyana / he bhavyajana ! paM0 zrI zreSTha jo AtmA use lakho / aura apane lakSya meM use ho pratiSThita kro| usakI pratiSThA karane se he bhavyajana ! tumheM bhavya uttama siddhasampatti prApta hogI / - ni:saMkaha ho saMka ju viliyo dhamma sahAe / he bhavya ! niHzaMka hokara tU Atmadharma ko prApta ho, usa Atmadharma ke svabhAva se terI samasta zaMkAyeM vilIyamAna ho jAyaMgIM / - muktisubhAe muktiramana jina, mAM mohi nyAnaramana jina bhAvaigo / jina kahie aMtarAtmA, kaisA hai vaha ? muktisvabhAva vAlA hai va muktiramaNa svarUpa hai / he jinavANI mAtA ! mujhe jo nyAnaramaNa karane vAlA aisA jina (antarAtmA ) vahI priya hai yA hogA / te - 60 - suceyana nandaha sahaja suhAo, paramAnaMdaM taM muktipao / he bhavya ! suceyana-nirmala AtmA usake zrAnandaramaNa se sahaja svabhAvata: hI utpanna hone vAlA paramAnaMda muktipradAyaka hai| 61 - vinyAnavIrya taM muktipatra paya samayaha samaya saMjutu / bhavya ! bhedavijJAna ke bala se mukti prApta karo / bhedavijJAna se hI AtmA samatAbhAva ko prApta hotI hai jo samatAbhAva hI muktipradAyaka hai / vizeSa - zAstrajJAna - mAtra se mukti nahIM milatI, zAstrajJAna se jaba vairAgya bhAvanAyeM jAgrata hokara zrAtmAnaMda jhalakane lagatA hai taba jJAna bhedajJAna kahalAtA hai, jaha bhedajJAna muktipradAyaka hotA hai / 62 - siddha saruva surati, tarana jina khelahiM phAgu | muktipatha sui utrane, sahasamaya siddhi sampatu || tara jina aMtarAtmA phAga khelatI hai yA khelatI hI rahatI hai, kisake sAtha ? apanI AtmA ke siddhasvarUpa kI surati arthAt anubhUti ke sAtha / vaha anubhUti hI muktipaMtha ko utpanna karake samaya pAkara siddhasampatti ko prApta karA detI hai / 63- hama bAhulo ho umAho svAmI tumhare uvaesA / cala cala na ho jinavara svAmI apane desA || zrI tArana svAmI AtmAnaMda meM magna hokara apane Apa kI aMtarAtmA kI dhvani meM bAhule ho jAte haiM, masta - pAgala ho jAte haiN| aura umaMgapUrvaka kahate haiM ki he Atman ! maiM tumhAre upadeza Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [41 yAne dhvani meM bAhulA ho gayA hU~ / arthAt saMsAra kA aba kucha bhI nahIM suhAtA / aura svayaM ke zrAtmA ko hI sambodhana karake kahate haiM ki bho jinavara ! calo, calo apane deza ( mokSadhAma ) ko / vizeSa-jisake bhItara samyakta kA prakAza ho jAtA hai use phira saMsAra rucikara nahIM lagatA / vaha to AtmAnaMda meM masta-pAgala ho jAtA hai / isI dazA ko paramahaMsa dazA kahate hai / 14-paMcAyana ho, paMcanyAnamaya, uvana uvaesA / he AtmA ! tU siMha ke jaisI vIra aura svAvalambI hai, tathA paMca jJAnamaya hai / aisA upadeza meM kahA gayA hai| 65-alakha jina tarana vivAna sumukti pau po| ramanajina tarana vivAna sumukti pao / / ucana jina tarana vivAna sumukti patro / darza jina tarana vivAna sumukti pao / jinaya jina tarana vivAna sumukti pao // isa taraha alakha jo lakhane meM nahIM AtA, ramana jo apane Apa meM ramaNa kara rahA hai, uvana jo upadeza kA dAtA hai, darza jo zraddhA se paripUrNa hai aura jinaya kahie jinendra kI naya meM calane vAlA hai aise jina arthAt antarAtmA ko he bhavya ! tuma tarana vivAna jAno / aura usa tarana vijJAna ko prApta kara mukti pAne ke adhikArI bno| isa taraha alagna, ramana, uvana, darza. jinaya ye pAMca vizeSaNa aMtarAtmA ko zrI tAraNa svAmI ne diye haiN| 66-jinavara uttau samaya saMjuttu saMsargaha jinakammu galatu / zrI jinavara bhagavAna ne kahA hai ki AtmajJAna saMyukta hone para AtmA se saMsarga hue karma gala jAte haiM aisA jAno / 67-cita nATA mere mana rahiyo re / upajiu hai mamala subhAva / zrI tAraNa svAmI apane Apake mana ko sambodhana karake kahate haiM ki he mana ! maiM tujhe jAnatA hU~ ki tU nATA kI taraha ugracaMcala hai, svacchandagAmI hai, tIvra gati vAlA hai / kintu aba mujhe jo nirmala svabhAva jAgrata huA hai usa subhAva-rUpI gyU~Te se tUM bandha gayA hai ataH aba tU mere hI kAbU meM rhnaa| aura apane caMcalapane ko chor3a denaa| ___-yahu muktiramana vilasantu, cita nATA mere mana rahiyo re / he mana ! tU mere kAbU meM rahate hue muktiramaNa meM vilAsa kahie krIr3A karanA / mukti ramaNavilAsa--jIvana mukta dazA meM krIr3A karanA-pAnanda sAgara meM tairanA hai / ___ -sor3hasubhAve ho parinavai suikalana mukti sampatta / jo bhavya AtmA solaha kAraNa bhAvanAnusAra apanI pariNati banA letA hai usakA dhyAna, vicAradhArA itanI pavitra Adarza rahatI hai ki usake phalasvarUpa vaha tIrthaMkara gotra bAMdha letA hai va samaya pAkara mukti pA jAtA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] * tAraNa-vANI * solahakAraNa bhAvanA meM saba kA mUla sarva prathama kI darzanavizuddhi nAma kI bhAvanA hai va isa eka bhAvanA meM hI tIrthakara gotra bAMdhane kA sAmarthya hai| isake vinA zeSa bhAvanAyeM kAryakArI nahIM hotii| 100-parameSTi gamanaM taM nyAna ramana, taM gamya agamya vilasatu / he bhavya ! tU jJAna meM ramaNa kara, jisase terI pahu~ca parameSThI kahie AtmA meM hogI / taba tU agamya jo paramAtmasvarUpa tere hI bhItara hai usameM terI gamyatA ho jAyagI aura usameM hI terA vilAsa hogA, AnandaramaNatA hogI-mokSadarzana hogaa| 101-vabha carana, Ayarana aruha ruI / ruI kahie AtmA kI ArAdhanA karanA aura isameM hI AcaraNa karanA brahmacarya hai / vizeSa-brahmacarya kI prArambha dazA-prathama zreNI zIlatrata hai, dvitIya zreNI strIprasaMga tyAga hai, tRtIya zreNI brahmacarya pada 7vIM pratimA kI dIkSA lenA hai, caturtha zreNI muni avasthA hai jo ki chaThaveM guNasthAna meM rahatI hai, paMcama zreNI munirAja ko 7veM guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna kI car3hatI staranI huI dhyAnAvasthA hai, chaThavIM zreNI yathAkhyAtacAritra bArahaveM guNasthAna kI hai aura sAtavIM zreNI zrI kevalo bhagavAna kI hai ki jahAM paripUrNa kevala eka Atma-AcaraNa hI hai / ata: Atma kalyANArthI zrAvaka-zrAvikAoM ( dampati) ko zIlavata-svadArasantoSa kI pratijJA meM baMdha kara rahanA cAhiye / 102-dahavihi Ayarana suyaM jinaramanaM, bhaya khipanika sui amiya rasaM / dasa dharma (kSamA, mAdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcana, brahmacarya) inakA AcaraNa karane para hI svayaM kI antarAtmA meM ramaNa karane ko sAmarthyavAna hotA hai / aura vahI AtmaramI sapta bhayoM kA nAza karake AtmAnanda rasa kA pAna karatA hai va amRtatva ko prApta hotA hai| uttama kSamAdi dasa dhamA~ kA AcaraNa karanA hI Atma-pUjA hai| 103-asama khima ramana su mamala payaM / kaSAyabhAvoM kI maMdanA va kSamAbhAva meM ramaNa karanA hI AtmA ko nirmala karane kA bhavya dvAra hai yA Atma-darzana kA mArga hai / 104-AkiMcana Ayarana jinaya jinu arthati artha sumamala payaM / he bhavyo ! AkiMcanyamerA kucha bhI nahIM aisI bhAvanAoM meM AcaraNa-pravRtti karanA hI samyakta kA prakAza hai, ki jisa prakAza meM ratnatraya svarUpa nirmala AtmA kI prApti hotI hai, darzana hotA hai / yaha AkiMcanya dharma hI brahmacarya dharma kI bhUmi hai, brahmacarya dharma kevalajJAna kI bhUmi hai, aisA jAnakara AkiMcana dharma ko prApta kro| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [43 105-suddha sarUve sahaja sanande, taba Ayarana suddha sui suddhapayaM / AtmA kA jo zuddha svarUpa hai usameM sahajAnaMda dvArA ramaNa karane laganA hI zuddha tapa hai| vahI saccA tapAcaraNa hai ki jisa tapa ke dvArA zuddhAtmA kI jAgrati yA prApti hotI hai| yahI saccA aMtaraMga tapa hai| prAtmaramaNatA ke binA saba klezamAtra haiM / 106-bhaviyana anmoya tarana, sui siddha jayaM / he bhavyajana ! tarana kahie tumhArI aMtarAtmA se prIti karanA hI mukti prApti kA kAraNa hai| AtmA se prIti, AtmA ke samatAbhAvoM kI va usake Ananda guNa kI rakSA karanA, usameM rAgadveSa, moha, kAma, krodhAdi vikAra bhAvoM kI jAprati na hone denaa| 107-kalana kamala jai jai jai, jayo jayo sajjanaM suvanaM / he sajjano ! mana, vacana, kAya ke ( triyoga ke ) dvArA Atma-dhyAna kI vRddhi karo, vRddhi karo, vRddhi kro| vaha dhyAna hI jJAnavikAsa kA kAraNa hai, jJAna-vikAsa hI kevalajJAna ko prApta karane kA krama hai| 1.8-aho jina jinavara jinake hiya baseM, aho jina tinake hiya huva mukti ramai / jinake hRdaya meM jina tathA jinavara kA vAsa ho jAtA hai unake hRdaya meM mukti kA nizcita nivAsa ho jAtA hai, jo samaya pAkara mukta ho jAte haiN| 106-yuvajina uvane samaya siya ramane, saha samaya mukti patha pAyA re / jinake hRdaya meM sAzvata jinakA ramaNa ho gayA hai unheM mukti-paMtha mila gayA aisA jaano| 190-tAra kamala seharo-AtmakalyANakArI seharA, isameM-ramanajina, kamalajina, viMdajina, dRSTIjina, uvanajina, alakhajina, khipakajina, muktijina, mamalajina, sahajajina, paramajina, suyajina, amiyajita samayajina, nantajina, lakhanajina, nandajina, siyajina, pamejina, taranajina, isa taraha bIsa jina seharoM kA varNana kiyA hai ki he bhavyajIva ! tU ina seharoM ko bAMdha ki jinake dvArA mukti-kanyA ko varegA / 111-jina apane raMga mandira meM re, kIr3a uvana jina svAmI / kamana karna ha~si pUchana lAge, jana kAhe akulAne // tIrthaMkara soM kAsihu bUjhe, kevalI soM kAsihu mAMge / samyagdRSTi AtmA apane Apake AnaMda raMga mandira meM apane Apako tInaloka kA svAmI mAnakara ha~sate hue pU~cha rahA hai ki ye saMsArI prANo kyoM pAkulita ho rahe haiM ? yaha tIrthakara se kyA pUchanA cAhate haiM aura kevalo se kyA mAMganA cAhate haiM ? vizeSa-samyaktI puruSa ko dRSTi meM na to kucha bhI tIrthakara se pUchane vAlo aura na kucha kevalI se hI mAMgane vAlI bAta ho bAkI rahatI hai, aura na para vastu ke mAzrita koI sukhAkA~kSA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] * tAraNa-vANI * hI zeSa rahatI hai / vaha to apane Apa meM pUrNa tRpta aura saba bAtoM se bharapUra sukhI rahatA hai jabaki saMsArI, ajJAnI, mithyAdRSTi puruSa ke bhItara duHkha aura vikalpoM ke Dhera lage rahate haiM aura socanA rahatA hai ki torthaMkara hote to bhaviSya pU~cha lete, kevalI hote to unase mukti kA varadAna nAMga lete, ityAdi vicAroM meM ho DUbA rahatA hai / saMsAra kI isa ajJAna dazA ko dekhakara kabhI no ha~satA hai aura kabhI karuNAbhAva se A~sU bhI bahAtA hai ki dekho ye saMsArI mAtra apanI 1 jJAnatA se hI dukhI ho rahe haiN| yadi yaha AtmA ke Ananda ko samajheM to eka kSaNa meM saba du:kha dUra ho jaayeN| aura AnandaM paramAnandaM kA bhoga karane lageM / anyathA vahI kahAvata caritArtha kara rahe haiM ki jaisA vIra ne kahA hai--"jala meM mIna pyAsI, mohi suna-suna Avata hAMsI" 112 - jina alakha lakhiu sui agama paU, jina agama - agama darzantu / jinhoMne alakha kolakha liyA hai mAno unhoMne agamya kA bhI gamya karake pA liyA hai| aura ve jina hie antarAtmA kI agabhyatA ko pAkara usa agamyatA kA darzana kara rahe haiM, usI meM lIna sarAbora ho rahe haiM / 113 - uba utrana uvana darpaMtu dasaMtu re, uva uvana sahAve samaya mau 1 uba uvana samaya vilasaMtu, vilasaMtu re uba uvana sahAve mukti pau 11 zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki - jisa jJAnI puruSa ko zrI arahaMta kA upadeza hRdayaMgama ho jAtA hai vaha usa upadeza sarovara meM magna ho jAtA hai aura svayaM kI AtmA ko upadeza rUpa banA letA hai aura usa apanI hI AtmA meM utpanna hue upadeza sarovara meM ramaNa karatA hai aura nanda kA bhoga karatA huA usI upadeza ke sahAre mukti ko prApta kara letA hai 1 114 - jina samaya arka sivapaMtha, paMtha jina svAmI ho / jina tArana tarana vivAna mau, suni nyAMnI ho / jina samaya siddhi sampattu, siddha jina svAmI ho / zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki - antarAtmA kA prakAza hI zivapaMtha-mokSamArga hai / anta sammA ke prakAza hone para ho yaha AtmA jinasvAmI ho jAtI hai jise cauthe guNasthAna se zivapatha mila jAtA / bhI jJAno jana ! suno, vahI caturtha guNasthAnavartI AtmA 'jina' tArana tarana vAna bana jAtI hai, aura vahI 'jina' kramazaH guNasthAnoM meM car3hatI huI apanI AtmA kI paripUrA siddhi sampanna hokara jinasvAmI- siddha- - avasthA ko prApta kara letA hai / 115 - jaya jayaM jayaM jina zrAvaliyA, uba ubana samaya muktAvaliyA / jinakA apanA puruSArtha antarAtmA ke bhAvoM kI vRddhi meM hI rahatA hai ve usa apanI AtmA meM hI mukti kA darzana kara lete haiM / mukti-darzana hI paramAtmadarzana hai, yahI bhAvamokSa hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vAraNa-vAcI 116-tArai tara samaya suI tAre, abalavalI jina jinaya jinaM / jina tuva paya hama sarana, kevala jina tuva paya saranaM // tArana tarana jo prAtmA vaha zrI jinendra kI naya ko pAkara apane bala ko prakAza karake jinapada ko prApta karatI hai| zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki-he jinapada prApta AtmA ! maiM tere zaraNa ko prApta hotA hU~ tathA zrI kepalI bhagavAna kI zaraNa ko bhI prApta hotA hU~ ki jinakI naya Adarza se va upadeza se hamArI mAtmA balavAna hokara jinapada-antarAtmapada ko prApta huI hai| "vyavahAre parameSThi jApa, nizcaya zaraNa Apa meM prApa" 117-uva uvana uvana uva milana hai, sui baMdha jinAI / uba uvana ramana rasa pariNamau, sui baMdha vilAI // uva uvana gamana ciMtAmani ciMti mukti milAI / una uvana vAsa malyAgiri vasi mukti basAI // isameM arahanta upadeza kI mahimA batAI gaI hai ki-zrI arahanta kA upadeza milane para ba~dhe hue karma jIrNa-zIrNa, DhIle par3a jAte haiM / aura jo mAnava usa upadeza ke rasa meM ramaNa karake tadanusAra pariNamana-pravRtti karane lagatA hai, usake ba~dhe hue karma vilIyamAna hone lagate haiM / tathA usa upadeza rUpI prakAza meM jo ciMtAmaNi AtmA jhalaka jAtI hai usa Atma-citavana se bhAvamokSa-jIvanamukta dazA kI prApti ho jAtI hai| aura usa upadezarUpa malyAgiri candana kI sugandhi meM vAsa karane arthAt tallIna hone para yaha hamArA AtmA mukti meM vAsa karane lagatA hai jo ki sAkSAt mukti prApta hone kA kAraNa hai| vizeSa-caturtha guNasthAna se chaThaveM guNasthAna paryaMta kI avasthA jIvanamukta dazA hai jabaki sAtaveM se bArahaveM kSINamoha guNasthAna kI jo dhyAnAvasthA hai vaha Atma-tallIna dazA hai jo ki sAkSAt mukti arthAt kevalajJAna ko jAgrata kara detI hai / tAtparya yaha jAnanA ki-upadeza zravaNa, zAstra-svAdhyAya karanA hI AtmakalyANa kA mArga hai, krama hai| ata: hameM svAdhyAyapremI honA caahiye| 118-ciMtA karo, ciMtAmani jaya ramanA, appa parama paya uvanu jinA / zrI tAraNa svAmI kahate haiM, he bhavyo ! ciMtAmaNiratna ke samAna tumhArI jo AtmA usameM ramaNa karane kI vRddhi ho, tallInatA bar3he isakI ciMtA karo, vicAra kro| jisa tallInatA se tumhArI AtmA paramAtmArUpa dikhAI degI, aisA zrI jinadeva ne kahA hai| bhAvArtha-nAzamAna saMsAra kI ciMtAoM ko chor3akara AtmakalyANa kI ciMtA kro| AtmakalyANa kA mArga ekamAtra prAtmadhyAna hI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] * tAraNa-vANI 116-uva uvana uvana uva uvana jinaiyA, uba uvana sahAve kalana kalaiyA / :: ghara carana. cariya jina carana caraiyA, cari kalana uvana jina mukti milaiyA // ___ aba hama vaMde haiM jina jinaya jinaiyA, kama kamala kaliya dhuva mukti ramaiyA / / jo jJAnI puruSa zrI arahaMta ke upadeza ke anusAra naya ke calane vAle ho jAte haiM arthAt nijAnaMdarasa ke premI-prAtmaramI ho jAte haiM, ve hI sacce dhyAnamagna-prAtmadhyAnI sAdhu haiM, sacce AtmadhyAtA haiM / aura unakA cAritra 'jinacarana' antarAtmA ke anusAra hotA hai / jainadharma meM AtmAcaraNa hI karmanirjarA kA kAraNa hai jabaki prAtmAcaraNa ke binA mAtra bAhmAcaraNa karmanirjarA kA kAraNa nahIM / ata: AtmadhyAnI aura AtmAcaraNa karane vAle sAdhuoM ko mukti kA lAbha hotA hai / zrI tArana svAmA kahate haiM ki aise AtmajJAnI-dhyAnI aura AtmAcaraNa karane vAle sAdhuoM kI hama vaMdanA karate haiM / kaise haiM ve sAdhu ? zrI arahaMta kI naya para calane vAle haiM, jala meM kamala kI bhA~ti saMsAra se alipta rahate haiM aura mukti kA jo sAzvata sukha usake bhoktA hote haiN| 190-jayavIra uvana jina aMnijaya, jaya kalana kaliya jina jinaya jinaM / jayatAra kamala 'jina zreni suyaM, saha samaya sAha jina mukti jayaM / / jo mAnava apane Apa meM bala ko utpanna karake apanI Atma-zreNI kI vRddhi karate haiM arthAta apane AtmapariNAmoM ko uttarottara nirmala-pavitra aura samatAzIla karate jAte haiM unakA AtmadhyAna bhI vRddhi pAtA huA jinendra kI naya meM pratiSThita ho jAtA hai / aura ve apanI tAraNa svarUpa prAtmA kI zreNI bar3hAte hue sAhajina-arahaMta hokara mukti ko pA jAte haiM / mUla meM prAtmabala aura anta meM mokSa yaha batAyA hai| 121-nayana mere mamala maya, e jina, dekhata tarana vivAna / nayana mere mamala mayaM, sparsata uvana vivAna // zrI tAraNa svAmI apane Apake jJAnanetra kI sarAhanA karate hue kaha rahe haiM ki-mere pavitratama jJAnanetra meM 'jina' tarana vivAna kA darzana ho rahA hai| tathA 'uvana vivAna' upadeza rUpI vivAna ko mere jJAnanetra chU rahe haiM / 'jina' tarana vivAna aura 'uvana' vivAna, ina donoM kI mahimA zrI tAraNa svAmI ne apane adhyAtmavANI graMtha meM saikar3oM bAra gAI hai| AtmakalyANa ke lie unakI dRSTi meM yaha donoM mUlamaMtra hI the| 'uvana'-arahata kA upadeza aura 'jina'apanI antarAtmA kA prakAza "uvana-nimitta aura upAdAna-aMtarAtmA kA prakAza" ina do ke sivAya unakI dRSTi meM Atma kalyANa ke lie na to bhagavAna kA sAkSAt darzana aura na unake samavazaraNa kI mahimA athavA unakI mUrti yA unake nAma kI jApa upayogI nahIM the| 122-uva uvana uvana uva uvana samAnI, uva uvana sAhi-siya alakha lakhAnI / uva Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI uvana aMka suI viMda samAnI, uva uvana milana sidhi mukti vivAnI // 1 // nyAnI ho jina pragama vivAnI, nyAna vinyAna hoya pahicAnI / uva uvana uvana darasAvo svAmI, nyAnI ho tuma agama vivAnI ||2|| "arka phUlanA" . isa 'arka phUlanA'-prakAza kI umaMga meM-zrI tArana svAmI kahate haiM-jo mAnava zrI arahaMta ke dvArA utpanna hue upadeza meM samA jAtA hai-use hRdayaMgama kara letA hai, usakI zreSTha buddhijJAna meM alakha jo AtmA vaha lakhane meM A jAtI hai arthAt use paramAtmA kA darzana ho jAtA hai aura usa paramAtmadarzana meM hI mokSabhAva kA prakAza ho jAtA hai| vaha mokSabhAva hI use mokSa meM le jAne vAlA vivAna hai| ataeva he svAmI ! yahA~ svAmI kA artha apanI aMtarAtmA se hai ki he AtmA ! tU usahI upadeza ko darzAo joki zrI arahaMta kI prAtmA ne darzAyA thA / usa Apake upadeza kI use hI saccI pahicAna hotI hai jo bhedavijJAna ke dvArA use pahicAnatA hai| he jJAnI ho ! tuma 'jina' agama vivAnI bana kara usake dvArA sidhi mukti meM praveza kro| sapane svarUpa kI jAgrati karanA hI mukti meM praveza karanA hai| 123-vilasa ramana jina moya lai jAI, uva uvana svAda raMga milana milAI / jaM sUra udaya sui rayana galAI, taM uva uvana udaya sui sarana vilAI // 1 // jina dipti uvana sui samaya samAI, jina dipti diSTi sui ramana ramAI / jina suvana surya sui sama vilasAI, sama samaya sarana sama mukti lahAI // 2 // jina disTi uvana sidhi sama vilasAI, ja sUra kamala jina suyaM vigasAI / jina uvana milana sui kAla vilAI, jaM jAya nAma guna sunna samAI // 3 // isa milana samaya phUlanA meM zrI tArana svAmI apanI antarAtmA se kahate haiM-he jina antarAtmA ! tU apane Apake AtmAnanda bhoga meM isa taraha vilAsa kara va ramaNa kara ki terA gaMga va zrI arahata ke upadeza kA raMga donoM kA svAda-raMga ekameka hokara mila jAya / aisA hone para jisa taraha sUrya ke udaya hone para rAtri calI jAtI hai usI taraha arahanta ke upadeza kA udaya jasake bhItara apanI AtmA meM ho jAtA hai usake bhItara se samasta para padArthoM ke prati jo zaraNa bhAvanAyeM saMsArI prANiyoM meM rahatI haiM ve saba vilA jAtI hai, vilIyamAna ho jAtI haiM // 1 // .: jinake bhItara usa upadeza kA prakAza ho jAtA hai unakI AtmA apanI hI AtmA meM samA jAtI hai aura unakI antara prakAza pUrNa dRSTi apane Apa meM ho sthira ho jAtI hai / unakI 'jina suvana'-Atmabuddhi samatAbhAva meM vilAsa karane lagatI hai aura vaha samabhAva yA samatAbhAva ke zaraNa ko prApta huI AtmA mukti pA jAtI hai, adhikArI ho jAtI hai // 2 // jinakI vaha samatAbhAva se paripUrNa utpanna dRSTi siddha ke samAna ( sakala jJeya jJAyaka tadapi, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] * tAraNa - vANI nijAnanda rasalIna ) apanI siddha ke samAna zrAtmA meM vilAsa karatI hai, ramaNa karatI hai unakI apano AtmA isa taraha svayaM vigasAyamAna praphullita ho jAtI hai jisa taraha sUrya ke udaya hone para kamala vigasa jAtA hai, khila jAtA hai| aura itanA hI nahIM jinheM 'jina Davana milana' kahie antarAtmopadeza milane lagatA hai unakA kAla bhI vilIyamAna ho jAtA hai-mRtyu kA bhaya chUTa jAtA hai arthAt samyagdRSTi ko mRtyu bhaya nahIM rahatA / tathA usake bhItara usa AtmaprakAza meM nAma aura nAmAzrita guNa usakI sunya samAdhi meM samA jAte haiM ina kinhIM kA bhI use bhAna nahIM rahatAArAdhanA nahIM rahatI / vaha kevala eka apanI AtmA ke Ananda - paramAnanda kA bhoktA ho jAtA hai ||3|| 124 - raMja ramana sui nanda, ananda nanda sui mukti pau-banajAre ho ! parma tava pada biMda mau-banajAre ho ! banajAre - mokSa ke vepArI ho ! Ananda meM ramaNa karane vAlI jo tumhArI AtmA usa apanI AtmA ko AtmIya mAnanda se bharapUra yAnI ota-prota kara denA hI mukti pAne kA mArga hai, sAdhana hai / kaisA hai vaha tumhArA AtmA ? sAta tatvoM meM sarvottama tatva hai, chaH dravyoM meM paramo - tkRSTa dravya hai, nau padArthoM meM sarvottama padArtha hai, paMcAstikAya meM sarvottama jIvAstikAya hai isa taraha jo sattAIsa tattva kahe gae haiM una saba meM mukhya sarvazreSTha kevala eka jIvatantra hI hai / vahI jIvatatva- paramatatva tumhArI AtmA hai aura vaha biMda kahie mokSapada vibhUSita hai, use prApta karo / yahI tumhArA saccA vyopArIpanA aura sArabhUta vyApAra hai / isa vyApAra meM tuma apanI caturAI kA upayoga karo ki jisase tumheM ciMtAmaNiratna kA lAbha hogaa| AcAryoM ne AtmA ko hI ciMtAmaNiratna kahA hai / 125 - samyakta aura samyaktI kI mahimA kA varNana karate hue kahate haiM-jAkI uvana seja ravi pralaya par3e, tAke nayana koI mata aMjana kahe / samyakta rUpI seja se - samyakta guNa se prIti karate ho arthAt samyakta ke udaya hote hI kamoM para prAya par3a jAtI hai / aura usa samyakta prApta - samyaktI puruSa kI dRSTi meM vicAradhArA meM koI rakhamAtra bhI doSa kisI ke bhI kahane ko nahIM raha jAtA hai arthAt usake samasta kArya nirdoSa hote haiM / 126-- taM biMda ramana sui kamala kaliya jinu, anmoya tarana siddhi jayaM / he bhavya ! tuma mokSabhAva meM ramaNa karoge arthAt jIvanamukta dazA banA loge taba hI tuma Atma- dhyAna kara sakoge, aura jaba tumhArI prIti arthAt anumodanA tarana svarUpa jo 'jina' kahie antarAtmA se ho jAyagI tabhI tumhArI mokSa ko - AtmakalyANa karane vAlI samasta sAdhanAyeM, unakI siddhi hogI aura una sAdhanAoM kI vRddhi hogA / "bhAvamokSa hI AtmakalyANa ke lie mUlamaMtra hai" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa pANI 127- carana sahAI taM carana ramana jinu, carana cariya jinanAtha surya / bhaviyana ! tarana carana jina siddhi jayaM // [ 49 zrI tArana svAmI sAdhuoM ko saMbodhana karate hue kahate haiM- he bhavyajana ! caritra svabhAva hI hai jisa tumhArI AtmA kA, tuma usahI meM cAritra karo, ramaNa kro| vaha zrAtmacaritra svayaM tumheM jinanAtha arthAt arahaMta banA degaa| aura tarana kahie tumhArA aMtarAtmA jo 'jina' usameM cAritra arthAt AtmAnaMda meM pravRtti - magnatA hI saccA cAritra hai vahI zrAtma cAritra tumhArI kalyANarUpa samasta sAdhanoM kI siddhi aura vRddhi karegA, aisA jAno / . 128 - janagana bAvalo re, jJAnI mamala svabhAva / janagana pAgalo re, jJAnI uvana svabhAva / janagana zrAMdhalo re, jJAnI dipti svabhAva / janagana bAdhiro re, jJAnI zabda svabhAva / janagana kAhalo re, jJAnI subana svabhAva / janagana vekalo re, jJAnI kalana svabhAva / janagana baMdha meM re, jJAnI muktasvabhAva / janagana lakha bilI re, jJAnI alakha lakhAva / janagana vivara mau re, jJAnI kamala svabhAva | janagana zaraNa sui re, jJAnI mukta svabhAva / ityAdi prakAra se saMsArI janasamudAya kI aura jJAnI puruSoM kI tulanA zrI tArana svAmI ne kI hai / 926 - Ayarana nyAna, vinyAna surya | Ayarana parama, jina parama suyaM / jJAnapUrvaka zrAcara e karane vAlA svayaM vijJAna rUpa ho jAtA hai| uttama AcaraNa karane vAlA svayaM paramajina- paramAtmA ho jAtA hai / zrAtmajJAnapUrvaka AcaraNa yA AtmAcaraNa ko hI uttama AcaraNa kahA jAtA hai / Atma-jJAna yA zrAtmabhAvanA hIna kriyAkAMDoM kI uttama AcaraNa nahIM kahate - sadAcAra kahA jAtA hai / "sadAcAra sukhadAyaka va uttama AcaraNa kalyANakArI hotA hai" asadAcArI ko sadAcArI va madAcArI ko uttama AcaraNavAna bananA cAhie / 930 - kamala karna sui jayanaM, jaya uvavanna viSaya sui viliyaM / kamala - AtmA, karna- pariNAma Atma-pariNAmoM kI vRddhi karane se; utpanna huI jo viSaya bhAvanAe~ ki jina vAsanAoM ne saMsArI prANiyoM para vijaya kara rakhI hai, ve vilAyamAna ho jAtI haiM / 939 - bhuktaM saMsAra subhAvaM nyAnI disTati baka subhAvaM / baMka aniSTa maiyo, nyAna anmoya bhukta vilayaMti // saMsArI mAnava saMsAra svabhAva kA bhoga kara rahA hai, saMsAra meM hI tanmaya ho rahA hai| jJAnI puruSoM kI dRSTi meM yaha svabhAva ba~ka rUpa hai, Ter3hA hai-- aniSTakArI hai / ata: jJAnadRSTi se prIti karake - anumodanA karake saMsAra svabhAva ko chor3anA cAhie / 132 - zaraNa zaMka bhaya biliyo, mukti paMtha darzantu / he bhavya ! saMsAra kA zaraNa, bhaya aura zaMkAoM ke chor3ane para hI mokSa kA paMtha dikhAI detA hai / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] * toraNa-vANI. 133-arka uttu jina arka uvana, sui sAhi kamala nirvAna / arka-prakAza, aMtarAtmA kA prakAza karane para he bhavya ! tU sAhi arthAt sarvotkRSTa paramAtmapada pAkara mukta ho jaaygaa| 134-taM nyAna vinyAna suva suvana ramAI re / anmoya kalana karna siddhi lahAI re // he bhavya ! tU bhedajJAna ke bala se AtmajJAna prApta kara va usI meM ramaNa kara / aisA karane ne dhyAna meM prIti hogI va tere pariNAma-bhAva siddhi arthAt saphalatA ko prApta hoNge| . 135-taM nyAna vinyAna sahAve uvana ramAI re / sui samaya uvana vIra ! mukti lahAI re // tU bhedajJAna ke svabhAva se arahaMta ke upadeza meM ramaNa kara / usa upadeza meM ramaNa karane se he vIra ! tujhe AtmajJAna kI prApti hogI-jAgrati hogI aura samaya pAkara tU mokSapada ko prApta. kara legaa| amhaMta upadeza hI kalyANakArI hai| 136-'jina' vaMdihau sui nadihau, sui raMja ramana naMda sahaja mukti jina / baMdihau sui naMdihau // ___ yoM to AtmA pratyeka prANImAtra meM hai, cAroM gatiyoM meM hai / kiMtu jisa mAnava kI AtmA apane vahirAtmabhAvoM ko chor3akara antarAtmA hokara kamoM kI nirjarA karane meM samartha ho jAtI hai use 'jina' kahate haiM / yaha jinapada caturtha guNasthAna meM hI prApta ho jAtA hai| jo caturtha guNasthAna se bArahaveM guNasthAna paryanta 'jina' pada kahA gayA hai| terahaveM guNasthAnavartI kevaliyoM ko jinavara' tathA zrI tIrthaMkara ko * jinavarendra ' kahate haiM / isa taraha * jina' * jinavara' jinavarendra' ye tIna zreNiyAM kahI gaI haiM-mAnI gaI haiN| - zrI tAraNa svAmI kahate haiM-he bhavyo ! 'jina' vadihau, sui naMdihau / arthAta svayaM kI AtmA jisane ki jinapada ko apane bhedajJAna ke dvArA prApta kiyA hai usa 'jinapada' kI vaMdanA karane para ho (guNagAna karane para hI) tumheM Ananda milegA, kalyANa kA mArga banegA, mukti paaoge| phaMsA hai vaha AtmA ? jisane ki 'jinapada' prApta kara liyA hai, AnaMdarUpa hai, Ananda meM ramaNa karane vAlA hai, aura sahaja mukti hai arthAt svabhAva se hI muktasvarUpa hai / he bhavya ! aise 'jina' kI vaMdanA hI AnandadAyinI hai| " vaMdihau sui naMdihala, 'jina' vaMdihau sui naMdihau / " / ... zrI tAraNa svAmI ne uparokta prakAra se samyaktI ho jAne vAlI apanI AtmA kI vaMdanA karane vAloM ko * jinavaMdanA' kahI hai / sAkSAt zrI arahaMta athavA unakI pratimA kI vaMdanA ko Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [51 jinavaMdanA nahIM mAnA hai / yahI zrI kundakunda svAmI ne kahA-jinapada nahIM zarIra ko, jinapada cetana mAhi / .. dharma yA mokSamArga kahIM bAhara nahIM hai, AtmA meM hI hai va prAtmIka anubhava se hI vaha prApta hotA hai / yahI jaina siddhAMta hai| 137-cali calahu na ho mukti zrI tuma nyAya sahAe / kalalaMkRta ho kamma na upa , mamala subhAe // zrI guru kahate haiM bho ziSyo ! calo, calo mukti lakSmI se milane ko, jJAna kA sahArA lekara / tathA upadeza karate haiM ki he bhavyo ! hara samaya apane bhAvoM ko nirmala-pavitra rakkho / nirmala bhAvoM ke rakhane se isa AtmA ko zarIra meM bAMdhakara rakhane vAle karmoM kA vadha nahIM hotA hai| tatha pUrva meM bAMdhe hue kamoM kI nirjarA hote, hote samaya pAkara yaha AtmA mokSa ko pA letI hai| 138-uva uvano ho nyAna vinyAnaha tattva sahAe / he bhavya ! tAtvajJAna yA tAtvika buddhi ke dvArA zrI arahanta kA upadeza zravaNa kara ke usa meM se bhedajJAna ko jAgrata kro| "bhedajJAna hI mokSa kA dvAra yA prathama sIr3hI hai-mUlamantra hai / " 136-nanda bhAva jo parinamau, pada pakhalana jina uttu / zrI tAraNa svAmI kahate haiMnanda kahie AtmA, isa AtmabhAvAnusAra pariNamana karanA pravRtti karanA hI saccA pAda prakSAlana karanA hai aisA arahanta ne kahA hai / isa taraha ke prakSAla karane se hI AtmA ecitra-nirmala hogii| 140-vigasau jinapau vigasamau, payAcarana pada viMda / he bhavya ! Atma-Ananda meM Anandita ho, praphullita ho, AnandaM paramAnanda kI dhvani meM magna ho / aisI prAnanda magna praphullita bhAvanAoM meM tuma antarAtmA ko pA jaaoge| kaisA hai ? svayaM Ananda svarUpa hai aura usa payA-- caraNa kahie AtmAMcaraNa ke bhItara hI viMdapada-mokSasvarUpa paramAtmA kA nivAsa hai, usakA darzana ho jaaygaa| pratyeka mAnava-paramAtmA ke darzana kA icchuka hai / parantu paramAtmA kahAM hai ? isakI khabara nahIM hai| zrI tArana svAmI kahate haiM tumhAre AtmAnanda meM hI vaha virAjamAna hai / jabaki ajJAnI jana bAhara bhauti-bhAMti kI kalpanAoM meM hU~r3ha rahe hai| 141-nyAna sahAve darasiu, vIraja appa sahAurinA / __ Atma-bala kA darzana jJAna ke dvArA hI hotA hai / 142-kamala sahAve pattu jai, siddha sarUva sa uttarinA / he muni ! AtmasvabhAva yA AtmajJAna hI pAtratA hai aura isa hI pAtratA meM tumheM siddhasarUpa kI prApti hogI / 143-jaM darzanamohe aMdha patro, sui parama iSTi vilyntu| mohAndha manuSya darzanamohanI ke rahate taka iSTasvarUpa jo 'jinapada' kahie antarAtmA kA darzana nahIM hotA hai / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] *tArama-pAnI144-bhayavinAsa bhaviyana, nyAnI ! bhanmoya nanda mAnanda / he bhanyajana mAnI puruSo! sarva prakAra ke bhayoM kA nAza eka mAtra prAtmIka bhAnanda meM laya hone para hI hotA hai| 145-vairAgaha ho tivihi saMjuttu, prantha mukku nirmanya muni / saMsAra, zarIra aura bhoga kahie paMcendriyoM ke viSaya ina tInoM meM vairAgya hone para hI parigraha kA tyAga honA vAstavika nigraMthapanA hai anyathA dravyaliMgIpanA hI jaano| 146-jinananda nanda Ananda mao, jina uvanau siddha sahAu / antarAtmAnaMda ke Ananda se bharabhara bhAtmA kA honA hI apanI AtmA meM siddhasvarUpa ko jAprati karane yA prApti karane kA ekamAtra upAya hai, kAraNa hai| 147-bhayavinasya bhaviyana, amiya anmoya vyAna vinyAnaM / bhedajJAna ke dvArA amiya kahie mAtmA meM prIti karane para-AtmAnaMda meM magna hone vAle ko koI bhaya nahIM rahatA / vaha karma siddhAMta kA jJAtA hone se bhalIprakAra jAnatA hai ki jo bhavitava jA jIva kI, jA vidhAna kari hoya / jauna kSetra, jA kAla meM, so avazya kari hoya / / use aisA dRr3ha nizcaya rahatA hai| aisA jAna kara vaha nizaMka nirbhaya rahatA hai| 148-saMsAra utpanna bhramaNa svabhAva-manuSya ke apane mana kI caMcalatA athavA rAga dveSa moha kI prabalatA va saMkalpa vikalpa mana meM bane rahanA ityAdi kevala mana ke doSoM ke kAraNa hI yaha prANI saMsAra meM utpanna-janma maraNa kara rahA hai / 146-saMsAra saraNi svabhAva-saMsAra parivartanazIla hai / 150-utpanna hitakAra sahakAra ti artha-ratnatraya kahie-samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra ko utpanna karo aura ise hI hitakArI samajha kara use sAtha meM rakho, sAthI rho|| 151-kevali ukta yaha Adi Ahi dekhau, nAhIM khAMDo dekhau / sarvajJa kevalI kA upadeza hI jisameM kevala Atmadharma ko hI prakAzita karanA kahA hai dekho| yadi Atmadharma ko nahIM dekhoge to saMsAra rUpI khAMr3e meM bhramaNa karanA pdd'egaa| Atmadharma ho Adi hai-sanAtana haisarvamAnya hai| 152-tadsvabhAva arka na dRzyate, tad nakaM / jo Atma-svabhAvarUpI prakAza ko nahIM dekhate ve saMsAra ke naka-dukhoM ko bhogate haiM / "AtmaprakAza yAnI Atmadharma" 153-akasya vikala vikatraya / jo mAnava apanI AtmA meM vikalabhAva rakhate haiM-mArta dhyAna rakhate haiM ve vikalatraya yoni ko prApta hote haiN| 154-arkasya bhAvaraNa tada thAvara / jo mAnava apanI AtmA meM moharUpI mithyAtva tIvra AvaraNa kara lete haiM ve paca sthAvara yoni ko prApta hote haiM / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [53 145-parka svabhAva, na bhava bhaya / prAtmaprakAza hone para bhava-bhaya nahIM rahatA, ve samaya pAkara bhavoM se chUTa jAte haiN| 156-samyakta, darzana, jJAna, vIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva, avyAvAdhatva aSTa guNa hu~ti siddhANaM / siddhoM ke uparokta ATha guNa kahe haiN| jo isa jIva meM bhI zakti apekSA se haiM kintu-mohanIya, darzanAvarNI, jJAnAvarNI, antarAya, nAma, Ayu gotra, vedanIya ina ATha kamoM se yathAkrama Dhake hue haiM / karmAvaraNa jitanA-jitanA kSINa hotA jAtA hai utane-utane ye guNa pragaTa hote jAte haiM, kamoM kA sarvathA abhAva hone para ye guNa pUrNa pragaTa ho jAte haiN| 157-tiartha arka na dRzyate, bhayabhIta / jaba taka ratnatraya kA prakAza nahIM hotA taba taka yaha jIva bhayabhIta rahatA hai / 158-nIca, U~ca dRzyate, tad nIca nigoda khAMDo dRzyate / jo mAnava apane ko U~ca tathA para ko nIca mAnane kI dRSTi, mAnyakula, varNa athavA jAti apekSA se rakhatA hai vaha isa apanI bhAvanA kI parAkASThA ke phalasvarUpa nIca yoni athavA nigodarUpa khar3e taka meM jA giratA hai| karma ko apekSA nIca UMca mAnA hai, kula jAti kI apekSA nhiiN| sevA nIcakarma nahIM, vidvattA uccakarma nahIM / dhArmikatA uccakarma va pApiSThatA nIcakarma mAnA hai / hiMsaka aura duvryasanapravRtti adhA-- mikatA hai, ahiMsaka aura sadAcArapravRtti dhArmikatA hai| isI taraha hiMsaka, chala kapaTa pUrNa vyApAra adhArmikatA hai aura ahiMsaka, nizchala tathA nyAyapUrNa vyApAra dhArmikatA hai| kaThorabhAva rakhanA adhArmikatA aura karuNA-dayAbhAva rakhanA dhArmikatA hai| jaisA zrI gAMdhI jI ne kahA thA ki bhaMgI kA maila to nahAne se chUTa jAtA hai, parantu kaThora hRdaya pApI puruSa kA maila chUTanA kaThina hotA hai| zrI tAraNa svAmI ne janmanA nahIM, karmaNA ho nIca, U~capanA mAnA hai, aisA hI samasta jainAcAryoM ne mAnA hai| jabaki vartamAna mAnyatA kevala janmanA hI jainasamAja meM kyA deza bhara meM pAI jA rahI hai| 156-jina svabhAva utpannI, bhaya vinAza / AtmajJAna ke hone para bhayoM kA nAza ho jAtA hai, nirbhayapanA A jAtA hai| 160-sahakAra jina svabhAva utpanna, tad sAgara vilI / AtmajJAna-samyakta hone para sAgaroM kA-ananta bhramaNa chUTa jAtA hai / AtmajJAna kA aisA hI mAhAtmya hai| 161-dekhiu na kahai, suneu na kahai, hita upajiu na kahai, bole to na bole-ityaadi| aisI dazA samyaktI kI kahI hai| use saMsAra kI ina kinhIM bhI bAtoM meM rasa nahIM rhtaa| vaha to apanI AtmamagnatA-AtmAnaMda meM DUbA rahatA hai aura sukha ke sAmane indra tathA cakravartI ke sukhoM ko go heya arthAt tuccha mAnatA hai, heya jAnatA hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] * tAraNa-vANI* 162-utpanna prAyarana sAdhana arhanta siddha / samyaktI-puruSa apane AtmAcaraNa kI sAdhanApAtmadhyAna kI sAdhanA meM apane Apa meM arhanta, siddha kI bhAvanA bhAtA hai tathA puruSArtha kI siddhi meM svayaM ahanta va siddha bana jAtA hai-prAtmA se paramAtmA yA nara se nArAyaNa ho jAtA hai / yahI mAnyatA jainadharma kI kyA, prAya: sabhI dharmoM kI hai| kintu kathanazailI tathA sAdhanAoM meM antara ho gayA hai| isIlie yathArtha mokSamArga kA pAnA kaThina ho gayA hai / nakala kI vAhulyatA ne asala ko chipA diyA hai| nakala kI mAnyatAoM ne asala kI mAnyatA (Atma mAnyatA) se baMcita kara diyA hai / bhagavAna virAjamAna haiM ghaTa meM, DhUMDha rahe haiM bAhara / zrI kuMdakuMda svAmI kahate haiM keI udAsa rahe prabhu kAraNa, keI kaheM uThi jAya kahIM ko| kaI praNAma kareM ghaNa mUrata, keI pahAra paDhe car3ha chIMke || keI kaheM AsamAna ke Upara, kaI kaheM prabhu heTha jamI ke / mero dhanI nahiM dUra dezAMtara, mohi meM hai mohi sUjhata nIke / / ( nATaka samayamAra banArasIdAsa ) 163-arka bhUle, naka Thidi pre| AtmaprakAza yA AtmajJAna ko bhUla kara hI ajJAnI mAnava nakabhUmi meM par3a rahA hai athAt saMsAra meM nArakIya duHkha bhoga rahA hai / AtmaprakAza, AtmajJAna, Atma-ArAdhanA, prAtma--pUjA, Atma-bhakti, Atma--bhAvanA, AtmAcaraNa, AtmapravRtti, AtmA meM paramAtmA, ghaTa meM bhagavAna, AtmA so paramAtmA, bhagavAna sarUpa AtmA. hRdaya meM virATa rUpa kA darzana, so'haM, rAma meM bhakti, kRSNa kI zaraNa, jinavaMdanA, jinadarzana, jinapUjA, analahaka va AdhyAtmikatA ina maba kA artha eka hI hai / tAtparya yaha ki 1008 nAma prAtmA ke hI haiM, vyaktivizeSa ke nahIM / bhagavAna mahAvIra jainiyoM ke, bhagavAna buddha bauddhoM ke, bhagavAna rAma, kRSNa hindu ke, ImA IsAiyoM ke, aura khudA musalamAnoM ke baTavAre meM bhale hI AjAyaM; kintu 1008 nAma vAlI AtmA kisI ke bhI baTavAre meM nahIM A sakatI / yaha to sUrya kI bhA~ti binA bhedabhAva ke sarvatra prakAza kara rahI hai| jisameM jitanI buddhi, jJAna, bala vA sAdhanA ho utanA lAbha isake prakAza kA hara kAI le sakatA hai aura le rahe haiN| manuSya to kyA, pazu pakSI bhI AtmaprakAza se lAbha lene ke adhikArI haiM aura liyA bhI hai| adhika kyA kaheM / 'Atmadharma mAneM mAnavadharma mAnavadharma mAne Atmadharma' yaha AtmaprakAza kI paribhASA hai / aura AtmaprakAza hA mokSamAga hai / bAhya kriyAkANDa mokSamArga nahIM puNyamArga hai / bhagavAna kA nAma mahAvAra nahIM, mahAvAra nAma to nAmakarma ke udaya se hone vAle usa zarIra kA thA ki jisa zarIra se chUTana ka lie unheM nAmakarma ke nAza karane Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI ko tapasyA karanI par3I thI, jaba kahIM ve usa zarIra se chUTa sake the| zarIra ne jaba taka unheM nahIM chor3A taba taka ve mokSa na jA ske| tAtparya yaha ki bhagavAna unakI AtmA kA nAma thA aura mahAvIra nAma thA unake zarIra kA / yadi hama bhagavAna ke pujArI hai to AtmA kI pUjA karanI hogI, zarIra kI nhiiN| 164-padai, gune, mUr3ha na raha jAya / jo mAnava par3hane vAlo bAta ko viveka pUrvaka gunatA hai, vicAra karatA hai tathA Agama pramANa, anumAna pramANa aura pratyakSa pramANa, isa taraha se use naulatA hai vaha mUr3ha nahIM rahatA / "Agama prmaa| yAnI siddhAMtadRSTi " kevala zAstra meM likhI hone se nhiiN| 165-mukti pramANa, so pAtra / zrI tAraNa svAmI pAtra kI taula yaha batA rahe haiM ki jisa manuSya meM jitane pramANa bhAvamokSa ho vaha utane hI pramANa kA pAtra hai| mAtra veSa kI zaila para pAtratA kI taula nahIM hotii| jaisA ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai - moha rahina jo hai gRhastha bhI, mokSamArga anugAmI hai / ho anagAra na moha tajA to, vaha kupaMtha kA gAmI hai / / 166-Apano Apano utpanna, nimiSa-nimiSa lehu-lehu / zrI tAraNa svAmI kahata ha bho bhavya puruSo : jisakI apanI AtmA se jisa kSaNa jo jJAna kI bhAvanA jAgrata ho-utpanna ho use leha-leha arthAt grahaNa karo-grahaNa kro| vAstava meM hara samaya sAtha rahakara saccA upadeza dane vAlI hamArI AtmA hI hai / yadi hama usakI bAta mAnate cale jAya to AtmakalyANa niyama se hotA calA jAya / kiMtu mAnate nahIM / AtmA kI apanI cIja eka jJAna hI hai| 167-jina raMja, jinarAja raMja, na dRzyata rAja caudaha utpanna / jina kahie aMtarAtmA jinarAja-paramAtmA, raja kahie Ananda, jo mAnava antarAtmAnanda nathA car3hatI huI Ananda zreNI jo paramAtmAnanda yA paramAnanda kA bhoga karata hai ve mAnava phira isa caudaha rAjU vAle saMsAra ko nahIM dekhate aura na isameM janma hI lete haiM athAna AtmA nahIM, mAnava janma-maraNa ke cakkara se chUTa jAte haiM, mukta ho jAte haiN| 168-pada utpanna dRzyate, tad palyavilI svAtikA vilayaMti / jo mAnava AtmA meM paramAtmapada utpanna karake use dekhate haiM, darzana kara lete haiM yA pA jAte haiM ve phira isa palyoM kI Ayu vAle saMsAra meM bhramaNa nahIM karate, unakA saMsAra chUTa jAtA hai / 166-sahakAra jina svabhAva utpanna, tadmAgara vilI / jo mAnava apanI AtmA meM antarAtmabhAva ko utpanna kara use apanA sahakArI banA lenA hai athAta bahirAtmA se aMtarAtmA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] * tAraNa- vANI * ho jAtA hai usakA yaha sAgaroM kI Ayu baMdha karane vAlA saMsAra vilIyamAna ho jAtA hai, saMsAra bhramaNa chUTa jAtA hai / 170 -- gatikSINa, khAtikakSINa, sAgarakSINa, kAlakSINa, bhramaNakSINa saMsArano Dhalani vilayatitad 'muktisvabhAva' mukti: siddhagatigamanam / zrI tAraNasvAmI 'muktisvabhAva' kA arthAt bhAvamokSa yA jIvanamukta dazA kA mAhAtmya kahate haiM ki- jo mAnava 'muktisvabhAva' ko utpanna kara lete haiM unakA saba prakAra se saMsAra bhramaNa chUTa jAtA hai aura ve bhavya saMsAra-mukta hokara siddhagati - mokSa dhAma meM gamana kara jAte haiM / 171 - midhyA sahakAra tad vilakhate / jo ajJAnI mAnava midhyAtva ke sahakArI arthAta midhyAtvI bane rahate haiM ve isa caturgati caurAsI lAkha yoniyoM ke dukhoM ko bhogate hue anantakAla paryanta bhramaNa karate hue bilakhate rahate haiM / 172 - rAjU tIna sau tiratAlIsa, tat saMsAra ananta jIva ananta bhramaNa svabhAva | isa 343 ghanAkAra rAjU saMsAra meM ananta jIva ananta bhramaNa apane midhyAtapUrNa ajJAna svabhAva ke kAraNa kara rahe haiM / zrAcArya kahate haiM 'jo sarada hai aura kI aura, so midhyAtva lAbha kI daura' rthAt viparIta mAnyatAoM kA nAma hI midhyAtva hai ataH samyagjJAna pUrvaka vastu kA yathArtha svarUpa jAnanA cAhie / (mokSamArga prakAza) 173 - bhaya vilI U~ca-nIca na dRzyate, khAMDo na dRzyate / jo mAnava karmasiddhAMta para aTala hokara nirbhaya rahate haiM va nIca U~ca kI bhAvanA chor3akara samabhAva vAle ho jAte haiM ve saMsAra kI nIcagati rUpa khAMDe - gaDDhe meM nahIM girate / 174 - utpanna utpanna arkasya akaM / utpanna hue AtmaprakAza se prakAza kI vRddhi svayaM hotI jAtI hai| agni meM IMdhana milate jAne se jaise agni bar3hatI jAtI hai usI taraha AtmaprakAza meM zubha bhAvanAyeM vRddhi kI kAraNa haiM / 175 - [jananAtha ramana ake raMja ramana Ananda arka, ananta utpanna svabhAva / AtmA meM paramAtmabhAva sa ramaNa karane para Ananda kA prakAza hotA hai athavA usa prakAza meM Ananda jAprata hotA hai, usa AnaMda meM ramaNa karane se usa AnaMda prakAza meM anaMta utpanna - ananta catuSTaya utpanna jAte haiM / 176--samaya nyAna sahAvena samaya saMjuttA samaya nyAna saMjutta / zrAtmajJAna svabhAva se hI Atmadarzana hotA hai / aura Atma - dazana hone para vaha AtmA kevalajJAnI ho jAtI hai| 177 - jinavara svAmI tU bar3o, maiM jinavara hoM bhalo / zrI tArana svAmI apane isa vacana 1 1 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 57 meM 'so'ha' kI bhAvanA pragaTa kara rahe haiN| he jinavara ! tU apane samavazaraNa meM virAjamAna hokara lAkhoM-karor3oM deva, mAnavoM kA kalyANa kara rahA hai isalie saMsAra meM bar3A hai / maiM bhI apane bhItara ke isa choTe se samavazaraNa meM bhalA hU~ ki jisameM baiThI huI merI AtmA AtmakalyANa kara rahI hai| vizeSa - bhagavAna kA samavazaraNa to nimittamAtra hI hotA hai, usake dvArA hama apanA kalyANa kareM yA na kareM / parantu samyaktI puruSa ke bhItara kA usakA apanA samavazaraNa to nizcita hI use mokSa pahu~cA detA hai| yahI to jainadharma kI vizeSatA hai / 178 - dekhata ho re ! suna samUha, bAvare ! hRdaya dekho / kaise premapUrNa zabdoM meM gurudeva ziSyasamUha se kaha rahe haiM ki he bAvare ! bAhara kyA dekhate ho ? hRdaya dekho / zrahaH ! yaha kaha lAtA hai guruoM kA premapUrNa hRdaya / 176 - sarana vilI, mukta vilAsa / jaba zaraNabhAva vilIyamAna ho jAtA hai, taba mukti meM vilAsa hotA hai / saMsAra kA zaraNa to saMsAra meM DubA hI rahA hai, parantu jaba taka jo AtmA bhagavAna kI zaraNa meM hU~ yaha mAnatA hai taba taka usakA mukti meM athavA muktabhAva meM vilAsa nahIM hotA, yahI to jainadharma kI Azcaryajanaka eka vizeSatA hai / 180 - mukta svabhAva, zalya zUnya / jahAM mukta svabhAva jAgrata huA ki samasta prakAra kI zalyoM se hRdaya zUnya ho jAtA hai / 181 - trailokya maNDana svabhAva payapUjya utpanna catuSTaya | tIna loka ko zobhAyamAna karane vAlI jo samyakta svabhAva vAlI AtmA, vahI pUjya hai tathA vahI cAra arahaMta guNoM ko utpanna karane meM sAmarthyavAn hai / 182 - zrayam ayam ayam jayaM jayaM jayaM rayana tIna jaya jaya jaya saMsAra to Avahi jAhi / zrI guru mahArAja kahate haiM he bhAI! yaha saMsAra to AvAgamana svabhAvA hai isameM saMmArI prANI A jA hI rahe haiM; tU to samyagdarzanarUpa apanI AtmA, samyagjJAnasvarUpa apana AtmA aura samyak cAritrasvarUpa apanI AtmA kI unnati mana, vacana, kAya se kara, ratnatraya kI vRddhi mana, vacana, kAya se kara / yahI terA kartavya hai, kalyANamArga hai / 183 - caturaMga senA jayana kamala / he bhavya ! tero AtmA kI jo caturaMga senA - anaMtadarzana, anantajJAna, anantabala aura anantasukha, inakI vRddhi kara / darzanAvarNI, jJAnAvarNI, aMtarAya aura mohanIya ina cAra karmoM ke nAza karane kA puruSArtha kara / 184 - mamAtmA guM suddhe, namaskAra sAsvataM dhuvaM / zrI tAraNa svAmI apanI hI zrAtmA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] * tAraNa-vANI * ke jo sAzvata va dhra va guNa haiM unhIM ko namaskAra karate haiM / kyoMki unheM prAtmA ke hI apane guga prApta karanA abhISTa thA / apane hI guNa hameM mokSa pahu~cAne meM samartha hote haiM, parake nahIM / bhagavAna mahAvIra pUjyadRSTi se saba kucha haiM kintu vastuta: to para hI haiN| unake guNa unake liye va hamAra guNa hamAre liye upayogI haiM, yahI jaina siddhAMta hai| 185-cetanA lakhyano dhammo, cetyanti sadA vudhai| dhyAnasya jalaM suddha', nyAnaM snAna paMDitA // apanI jo caitanya lakSaNa AtmA usa Atma-dharma kA hI he buddhimAno ! sadaiva cintana karo / tathA dhyAna-rUpI jala se snAna karo, yahI saccA dharma kA ciMtana va snAna karanA hai| paMDitoM se karane yogya aimA hI dhyAna, snAna va Atma-ciMtana dharma jaannaa| 186-prakSAlitaM azubha bhaavnaa| azubha bhAvanAoM kA tyAga kro| 187--vastraM ca dharmasadbhAva, AbharanaM ratnatrayaM / mudrakA sama mudrasya, mukuTa nyAnamayaM dhuvaM / he bhavyo ! sadbhAvarUpI dharma ke vastra pahino, ratnatraya ke AbhUSaNa pahino, samatArUpI mudrikA va jJAnarUpa mukuTa bAMdho / isa taraha kI sajAvaTa hI mokSamArga hai / 188-vairAgya tivihi ubanna / saMsAra, zarIra, bhogoM se vairAgyavAna bano / 16-darzana mohaMdha vimukka, rAgadoSa ca viSaya galiyaM ca / he bhavya ! moha, rAga, dveSa tathA viSaya kapAyoM kA tyAga kro| 160--saMsAra zaraNa nahu dinTaM, nahu disTaM samala prajAva sNbhaavN| he bhavya ! saMsAra kA zaraNa aura pArthika mailebhAva, ye duHkhadAyaka hai, mokSamArga meM bAdhaka haiM inakI ora dRSTipAta mata kro| 161-zrI tAraNa svAmI ne uvanaralo kI taraha caubIsa arkaralI gAdhA zrI mamalapAhur3a ndha (adhyAtmavANI) meM likhI haiM una uvana utrana uba uvanaralI, uva uvana samaya rali mukti milI / uva uvana ukna 'kalikamala' ralI, uva kalana kamala rali mukti milI / / uba uvana carana uva caranaralI, uba carana kamala rali mukti milii| uba uvana ramana uva ramanaralI, uba ramana kamala rali mukti milii| ucana samaya-antaraAtma upadeza, kalikamala-AtmadhyAna, carana kamala-AtmacAritra, ramana kamala-AtmaramaNa, anmoya kamala-AtmaprIti. isa taraha lakhanaralI, haMsaralI, viMdaralo, alavaralI, AnandaralI, arkaralI ityAdi bhedoM dvArA AtmaprakAza karane kA AdhyAtmika manana kiyA hai aura yaha bhAva darzAyA hai ki jisa prakAza ko prakAzita karake caubIsa tIrthakara hue haiM / he bhavya ! vaha prakAza tarI AtmA meM bhI hai, tU use prakAzita karake svayaM tIrthaMkara bana sakatA hai| ata: svayaM tIrthaMkara banane kA udyama kara, puruSArtha kara / tIrthaMkarapada va mokSapada puruSArtha para nirbhara hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* nizcaya tathA vyavahAra dharma meM bhI saccI jina-pUjA kA svarUpa zrI kundakundAcArya jI ne rayaNasAra jI meM kahA hai sammattarayaNasAraM mokkhumahArukkhamUlamidi maNiyaM / taM jANijjai NicchayavavahArasarUvadomedaM // 4 // bhayavisaNamalavivajjiya saMsArasarIrabhogaNiviNNo / aTaguNaMgasamaggo daMsaNazuddho hu paMca'gurubhatto // 5 // NiyasuddappaNuratto bahirappAvacchavajjio gANI / jiNamuNidhamma maNNai gayadukkhI hoi saddiTTI // 6 // artha-samyaktaratna hI sAra hai, yahI mokSarUpa mahAvRkSa kA mala kahA hai / he bhavya ! nizzya aura vyavahAra aise isake do bheda jaano| sAta bhaya, sAta vyasana, zaMkAdika paccIsa dopa rahita tathA saMsAra, zarIra, bhogoM se viraktabhAva aura niHzaMkAdika ATha guNoM sahita paMca parameSThI meM bhaki. bhAvanA rakhanA zuddha darzana hai| jo vicArazIla bhavyAtmA apano AtmA ke zuddha bhAva meM anurakta (tanmaya) hotA hai aura parapadArtha-janya pudgaloM kI zubhAzubha paryAyoM se virakta hotA hai. jo zrI jinendra bhagavAna, nigraMtha guru tathA jinadharma ko zraddhAbhAva bhakti-pUvaka mAnanA hai vaha saMsAra ke samasta prakAra ke duHkhoM se rahita samyagdRSTi hai / maya mUDhamaNAyadaNaM saMkAi vasaNa bhayamaIyAraM / jesiM cauDAledo Na saMti te hu~ti saMhiTThI // 7 // artha-jinakaM ATha mada, tIna mar3hatA, chaha anAyatana, ATha zaMkAdi doSa, sAta vyasana, sAta prakAra ke bhaya, pAMca pratIcAra; ye cavAlIsa dUSaNa nahIM hai ve puruSa samyagdRSTi hai / uddayaguNavasaNabhayamalaveraggaicAramattivigdhaM vA / ede sattattariyA dasaNasAbayaguNA maNiyA // 8 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] * tAraNa-vANI* artha-pATha mUlaguNa, bAraha uttaraguNa (bAraha guNavata), sAta vyasana tathA samyakta ke pacIsa doSoM kA parityAga, bAraha bhAvanAoM kA citavana, samyagdarzana ke paMcAticAroM kA tyAga aura bhaktibhAvanA tathA sAta bhayoM kA na honA, yaha 77, isa prakAra darzana ko dhAraNa karane vAle samyagdRSTi bhAvaka ke satahattara guNa haiN| devagurusamayamattA saMsArasarIrabhoyaparicittA / rayaNattayasaMjuttA te maNuvA sivasuhaM pattA // 9 // artha-deva, guru, zAstra meM bhakti, saMsAra zarIra bhogoM se hai virakta bhAvanA jinakI va unnatrayayukta, aise puruSa zivasukha ko pAte haiM / ___ bhAvArtha- samyagdarzana kI prApti hone se ratnatraya kI prApti svayameva ho jAtI hai tathApi vyavahAra ratnatraya ko dhAraNa kiye binA mokSamArga kI vyaktatA nahIM hai| jaba taka samyakcAritra kI prApti nahIM hai taba taka sAkSAta mokSamArga nahIM hai / samyagdarzana hone para bhI eka samyakacAritra ke binA addha pudgala parAvartanakAla paryanta paribhramaNa ho sakatA hai| parantu yathAkhyAtacAritra ke hone para mvalpa samaya meM hI kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai| isaliye mokSamArga kI prApti ke liye vyavahAra ratnatraya dhAraNa karane kI paramAvazyakatA hai| dANaM pUjA sIlaM uvavAsaM bahuvihaM pi khavaNaM pi / sammajudaM mokkhasuhaM samma viNA dIhasaMsAraM // 10 // artha-dAna, pUjA, brahmacarya, upavAsa aura aneka prakAra ke vrata va muniliMga dhAraNa Adi sarva eka samyagdarzana hone para mokSamArga ke kAraNabhUta haiM aura samyagdarzana ke binA japa, tapa, dAna pUjAdi sarva kAraNa saMsAra ko hI bar3hAne vAle haiN| dANaM pUjAmukkhaM sAvayadhamme Na sAvayA teNa viNA / jhANajjhayaNaM mukkhaM jahadhamme taM viNA tahA so vi // 11 // artha-zrAvaka kA mukhya dharma dAna, pUjA va muni kA dhyAna adhyayana hai| inake binA koI zrAvaka yA muni nahIM ho sktaa| dANu Na dhammu Na cAgu Na moguNa bahirappa jo payaMgo so| lohakasAyaggimuhe paDiu mariu na saMdeho // 12 // artha-jisameM na dAna, na dharma, na tyAga, na nItipUrvaka bhoga guNa hoM aisA bahirAtmA pataMga kITa ko taraha lobha-kaSAyAgni meM jalakara maratA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI brahmacArI jI . va zrI devI jI K (zrI semarakher3I jI meM zrImanta sA0 ke mele ke samaya) ji0 bha0 zrImanta meTha sA0 mapatnIka . (zrI semarakher3I jI kSetra ko vedI sUtana kara rahe haiM) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI jiNapUjA muNidANaM, karei jo dei sattirUpeNa / sammAiTThI sAvayadhammI so hoi moksamaggarao // 13 // pUyA phaleNa tilloke surapujjo havei suddhamaNo / dANaphaleNa tiloe sArasuhaM bhaMjade NiyadaM // 14 // artha-jo zrAvaka jina-pUjA karatA hai va apanI zakti anusAra supAtroM ko cAroM prakAra kA dAna detA hai, vaha samyagdRSTi zrAvaka mokSamArgI hai / vaha pUjA ke (jinapUjA ke) phala se tIna loka ke devatAoM dvArA pUjya hotA hai tathA zuddha mana se diye huye supAtradAna ke phala se tonaloka ke sArabhUta sukhoM ko bhogatA hai, aisA nizcaya jAno // 13-14 // ___ zrI kundakunda svAmI ne zrI rayaNasAra jI grantha kI ina donoM ( 13-14 vI ) gAthAoM meM banAyA hai ki jinapUjA karane vAlA samyagdRSTI zrAvaka mokSamArgI va tInaloka ke devatAoM dvArA jya hotA hai tathA zuddha mana se diye hue supAtradAna ke phala se tInaloka ke sArabhUta sukhoM ko bhogatA hai, aisA nizcaya jaano| isa para hI hameM vicAra karanA hai ki jinapUjA kyA hai ? ki jisa jinapUjA karane vAlA zrAvaka tIna loka ke devatAoM dvArA pUjya hotA hai / kyA aSTadravya se bhagavAna kI pratimA kI pUjA karane se hama tIna loka ke devatAoM dvArA pUjya ho jAyeMge ? kyA isI pUjA se hama samyagdRSTi zrAvaka ho jAya~ge ? yadi aisA hI mAnA jAya taba to samyagdRSTipanA prApta karanA aura arahantapada pA lenA (kyoMki arahanta bhagavAna hI tInaloka ke devatAoM dvArA pUjya hote haiM taba to samyagdRSTipada aura arahantapada pAlenA) bar3A hI sastA aura sugama ho gayA va prAcAryoM ne jo yaha kahA hai ki isa paMcamakAla meM samyagdRSTi puruSa virale hI ( karor3oM meM eka hI ) haiM taba to yaha AcAryavAkya yathArtha sA nahIM lagatA, kyoMki pUjA karane vAle to hameM hajAroM pratyakSa dikhAI de rahe haiN| aura yadi prAcArya vacana mithyA nahIM, satya hI hote haiM taba hameM jinapUjA ke marma ko samajhanA hogA ki jinapUjA ' kyA hai ? kise kahate haiM ? jisako karane vAlA zrAvaka samyagdRSTi pada aura arahantapada pAkara tInaloka ke devatAoM dvArA pUjya hokara mokSa pA letA hai, jaisA ki kahA gayA hai ___ AtmA ke tIna bheda AcAryoM ne kahe-bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA / bahirAtmA use kahate haiM jo saMsArI prANI moha meM, mithyAtva meM DUbe haiM / antarAtmA unheM kahate haiM ki jo samyamhaSTi hojAte haiM va saMsAra zarIra tathA bhogoM se udAsa hokara jinake AtmakalyANa kI bhAvanA jAgrata ho jAtI hai| isa antarAtmA ke bhI tIna bheda hote haiN| 1-atratasamyagdRSTi jo ki cauthe guNa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] * tAraNa-vANI sthAna vAlA hotA hai, jisameM saMsAra se saccI udAsInatA A jAtI hai aura vaha gRhastha hone para bhI "gehI pai gRha meM na race, jyoM jalameM bhinna kamala hai; nagaranAri ko pyAra yathA kAde meM hema amala hai" aisI pariNati jisakI bana jAtI hai| yahIM se use jina saMjJA' prApta ho jAtI hai, jisake liye samayamAra jI grantha meM zrI kundakunda svAmI ne tathA samayasAra nATaka prantha meM zrI 50 banArasIdAsajI ne aise udAsIna cauthe guNasthAna vAle zrAvaka ko 'bhagavAna kA choTA putra' kahA hai bhedavijJAna jagyau jinake ghaTa, zItala citta bhayau jimi candana / keli kareM zivamAraga meM, jagA~hi jinezvara ke laghunandana / matya svarUpa sadA jinhake, pragaTayo avadAta mithyAta-nikaMdana / zAMta dazA tinhakI pahicAni, kareM kara jora banArasi baMdana // 6 // AtmakalyANArthI sajjano ! ise samajho aura bhagavAna ke choTe putra ( bhagavAna ke premI athavA Age calakara svayaM bhagavAna ) bano, tathA apanI paraNati ( bhale hI tuma Aja gRhastha ho to bhI ) aisI banAyo ki svAratha ke sAMce, paramAratha ke sAMce, citta sAMce, sAMce baina kaheM, sAMce jainamatI haiM / kAhU ke viruddhi nAhi, parajAya-buddhi nAhi, AtamagaveSI, na gRhastha haiM na jatI haiM / riddhi-siddhi-vRddhi dIsai ghaTa meM pragaTa sadA, antara kI lacchi soM ajAMcI lacchapatI haiN| dAsa bhagavanta ke, udAsa raheM jagata soM, sukhiyA sadaiva, aise jIva samakitI haiM // 7 // jAke ghaTa pragaTa viveka ganadhara ko sau, hiradai harakha mahAmoha kauM haratu hai / sAMcau sukha mAnai nija mahimA aDaula jAneM, ApuhI meM Apanau subhAva le dharatu hai / / jaise jalakardama kataka phala bhinna kare, taise jIva ajIva vilakSanu karata hai| mAtama sakati sAdhe, jJAna ko udo ArAdhe, soI samakiti bhavasAgara taratu hai / / 8 / / nATaka samayasAra chandobaddha 60 banArasIdAsa kRta ke prathama stuti adhyAya meM uparokta tIna savaiyoM meM hI banArasIdAsa jI ne kahA hai ki-eka gRhastha hI kyoM na ho vaha bhI bhedajJAna prApta karake samyaktI hokara bhagavAna ke choTe putra jaisA banakara manuSya tathA devoM dvArA pUjya va namaskAra kA pAtra bana sakatA hai / aise samakitI puruSoM ko zrI paM0 banArasIdAsa jI jo ki paMDita hone para bhI Aja AcAryakoTi jaise vidvAna va mAnya samajha jAte haiM, unhoMne bhI hAtha jor3akara baMdanA kI hai / aura bhI sunie, jainadharma meM eka baMdanA haiprathama praNami arahanta, bahuri zrI siddha namijje, prAcAraja, uvajjhAya, sAdhu pada vaMdana kijje / sAdhu sakala-guNavaMta-zAMtimudrA lakhi baMdoM, zrAvaka paDimA dharaNa caraNa lakhi pApa nikaMdoM / / samyaktavata svabhAva dhara jIva jagata meM hoMhi jita, tita tita trikAla baMdata bhAvasahita sira nAya nita // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * isameM paMca parameSThI, pratimAdhArI zrAvaka tathA sabhI samyaktI jIvoM ko cAhe ve devayoni meM ho. manuSya hoM athavA pazu va narka meM bhI kyoM na hoM, sabako vaMdanA kI gaI hai| hAM, to aba Apa samajhie ki bhedajJAnI aimI paraNati vAle cauthe guNasthAnavartI avirata mAyagdRSTi gRhastha zrAvaka ko paMca parameSThI aura ailaka-kSullakAdi pratimAdhArI zrAvakoM ke sAtha meM vadanA kI gaI hai| kyoMki samyakta kA aisA hI mAhAtmya jainadharma meM hai| esA aviratasamyagdRSTi zrAvaka ( gRhastha ) jaghanya antarAtmA hai va pratimAdhArI zrAvaka paMcama guNasthAnavartI se gyArahaveM guNasthAna vAle munIzvara madhyama antarAtmA tathA bArahaveM guNasthAna yathAkhyAnacAritra vAle munirAjoM ko uttama antarAtmA kahA hai / paramAtmA ke do bheda sakala paramAtmA arahanta va nikala paramAtmA zrI siddha bhagavAna ko, isa taraha se zrI kundakunda svAmI ne prakaraNa hai ki jinapUjA kyA hai, jisa jinapUjA ke phala se hama tInaloka ke devatAoM dvArA pUjya ho jAte haiM ? vahI isameM batAyA gayA hai ki-cauthe guNavartI aviratasamyagdRSTi zrAvaka tro 'jinasaMjJA' prApta ho jAtI hai, bhale hI vaha gRhastha ho / yAnI yadi hama gRhastha haiM aura hamane samyakta prApta kara liyA hai to hamArI AtmA 'jina' ho gaI, kyoMki vahIM se yaha hamArI AtmA janapada vAlI ho jAtI hai ki jahAM hameM samyakta huA aura usake hote hI saMsAra se udAsInatA AI tathA hamArI krodha, mAna, mAyA va lobha kaSAe~ upasama ( manda ) hone lagoM tathA samyakta ke prabhAva se avipAkanirjarA hone lagI arthAt binA rasa diye hI karma khirane lage; mAno hamArI ghAtmA svayaM jina' ho gii| aba hameM karanA hai jinapUjA / isake pahile yaha batAdeM ki 'jina' kI bhI tIna zreNI haiM / pahalI jina, dUsarI jinavara, tIsarI jinendra / jinazreNI cauthe guNasthAna se bArahaveM guNasthAna paryanta arthAt kevalajJAna nahIM huA vahA~ taka ke muni athavA zrI gaNadhara maba hI 'jina' haiM / jinheM kevalajJAna ho gayA aise samasta hI sAmAnya kevalI jinavara haiM tathA una sabameM indra ke samAna zrI tIrthaMkara bhagavAna 'jinendra' haiM / aba hameM jinendra-pUjA nahIM, jinavara-pUjA nahIM, 'jinapUjA' karane ko zrI kundakunda svAmI ne kahA hai ki jo zrAvaka jinapUjA' karatA hai vaha tInaloka ke devoM dvArA pUjya hotA hai| yaha pahale batA diyA hai ki abhI hama jo aSTadravya se arahanta athavA jinendradeva kI pUjA karate haiM isa pUjA karane se hama tInaloka ke devoM dvArA pUjya nahIM ho sakeMge arthAt arahanta pada nahIM pA sakeMge, kyoMki tInaloka ke devoM dvArA pUjya ve hI hote haiM / jabaki samyaktI kevala vinaya-namaskAra kA pAtra hotA hai dUsaroM ke dvArA, usa zreNI kA sarvotkRSTa pUjya nahIM hotA jisa sarvottama zreNI meM zrI arahanta va bhI tIrthakara hote haiM, jinakI pUjA va prabhAvanA deva Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] * tAraNa-vANI * sahita indra bhI karate haiN| to mAnalo Aja hama sabhyaktI haiM taba to vinaya ke pAtra haiN| aura hameM ''jinapUjA' karake tIna loka ke devoM dvArA pUjya arahanta bananA hai to kaise bneNge| usa marma ko jAnanA hai to vaha marma jAnane ke liye 'jina' tathA 'pUjA' ina donoM kA kyA artha hai yaha jAneM 1 jo 'jina' kA artha to Apa uparokta prakaraNa meM samajha cuke haiM ki hamArI samyakta prApta Atma hI hamAre liye aura zrI munirAjoM ko samyakta prApta zrAtmA unake liye jina kahalAI / eka bAta dUsarA artha 'pUjA' kA kevala itanA hI hai ki uttama guNa, jo guNa ki kalyANakArI - mokSamArga meM lagAkara isa AtmA ko mokSa pahu~cA deM una aise bhagavAna ke guNa, munirAjoM ke, ailaka kSullakAri pratimAghArI zrAvakoM ke guNa tathA hamArI ApakI svayaM kI AtmA meM utpanna huA jo samyakta, ki jisa samyakta ke hone para hamAre samasta guNa kalyANakArI hokara mokSamArga meM lagA dete haiM aura dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI anukUlatA hone para mokSa pahu~cA dete haiN| una dUsaroM ke va apane svayaM ke guNoM ko pUjyadRSTi se dekhanA, una guNoM kI vinaya karanA, bhaktibhAva rakhanA tathA vRddhi ke liye athavA prApti ke liye ArAdhanA karanA, yaha saba hI bheda pUjA ke jAnanA / ata: apanI jinasvarUpa jo AtmA hai usameM utpanna huA jo samyakta aura usake prAzrita utpanna hue samyakta ke jo nizaMkitAdi aSTaguNa tathA saMvegAdi ATha lakSaNa inako kalyANakArI jAnakara inheM pUjya dRSTi se dekhanA, inhIM guNoM kI vinaya tathA bhaktibhAva sahita vRddhi ke liye ArAdhanA karate rahanA aura unhIM apane bhItara utpanna hue samyakta guNoM kI saMbhAla ke lie barA bhAvanA (anityAdika) sadaiva bhAte rahanA yAnI citta meM rakhanA aura inhIM apanI AtmA jo ki samyakta guNa se vibhUSita hone se 'jina' bana gaI hai usa jinapada kI vRddhi ke liye hamArI Atma vRddhi karate hue jinapada se jinezvarapada athavA jinendrapada ko prApta kare, isaliye darzana - vizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoM ko pratidina pratikSaNa bhAte rahanA / bandhuo ! yahI hamArI ApakI saccI jinapUjA hai / hamArI ApakI hI nahIM, yahI 'jinapUjA' zrI munirAjoM kI hai| isI ko 'jinapUjA' kaho, cAhe AtmapUjA athavA Atma - sevaH kaho, saba ekArthabAcI vAkya haiM / kucha bhI kaho / Apa kadAcita kaho ki vAha, yaha to khUba batAI ki devoM ke deva arahaMtadeva kI sevApUjA to chor3a deM aura apanI hI AtmA kI sevA-pUjA karane lageM ! isakA samAdhAna yaha hai ki yaha bAta maiMne nahIM, sabhI AcAyoM ne batAI hai| isake hajAroM pramANa apane jainazAstroM meM haiM, unhIM meM se do cAra pramANa yahAM detA hU~ / devana ko deva (arahaMta deva) so to sevata anAdi AAyau I nija deva (apanI AtmA) see binu ziva na lahtu hai / / (jJAnadarpaNa) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI isakA artha spaSTa hai ki-hama Apa-arahatadeva kI pUjA jisa taraha Aja kara rahe hai aisI to anAdikAla se hajAroM kyA lAkhoM janma meM karI, mUrti ke sAmane to kyA sAkSAta bhagavAna ke sAmane bhI kI, parantu mokSa na pAI | prAcArya kahate haiM ki he bhAI ! nijadeva kahie apane Atma-deva kI pUjA kie binA mokSa nahIM pAoge / deva bhagavAnasau sarUpa lakheM ghaTa hI meM, aise jJAnavAna bhavasiMdhu ke taraiyA hai / vIraja anaMta sadA sukha ko samudra zrApa, dharama anaMta tAmaiM aura guNa gAie | aiso bhagavAna-jJAnavAna lakhai ghaTa hI meM, aiso bhAva bhAya dIpa amara kahAie / Apa abaloke bina kacha nAhI siddhi hota, koTina kalezani kI karau bahU krnnii| kriyA para kie parabhAvana kI prApati hai, maukSapatha sadhai nAhIM baMdha hI kI dhrnnii| kAraNa teM kArija kI siddha hai anAdi hI kI, zrAtmIka jJAna taiM anaMta sukha pAie / ADavara bhAratai uddhAra kahu~ bhayau nAhI, kahI jinavANI mAhiM Apa ruci taarnnii| jJAnamaI mUrati meM jJAnI hI suthira rahai, karai nahiM phira kahu~ bAna kI upAsanA | isa taraha yaha jJAnadarpaNa meM bahuta vistAra se kahA hai aura kahA hai ki he bhAI ! 'anubhI anUpa rasapAna lai amara hUje / ' aura adhika kahA loM kahai / isa taraha 'jinapUjA' kA marma samajha kara yadi hama aisI jinapUjA jo ki uparokta prakAra kI banAI gaI hai taba to nizcaya samajhiA ki hama isa taraha kI pUjA karane se zrI kuMdakuMda svAmI ke kahe anumAra prajanapUjA' ke puNya ke phala se tIna loka ke devoM dvArA pUjya ho sakeMge aura yadi isa taraha kI jinapUjA na karake jisa taraha kI kI jA rahI hai to phira tIna loka ke devoM dvArA pUjya hone vAlI jhUThI pAza ko chor3a diijie| aisA eka nahIM sabhI prAcAryo kA kahanA hai, so vidvAnoM se samajha lIjie : __ aba Apake citta meM eka bAta yaha uTha sakatI hai ki kahAM itane bar3e arahaMta bhagavAna jo ki aba mokSa meM virAjamAna haiM aura kahAM hamArI yaha saMsArI AtmA joki karmA meM phaMmaH huI pApoM meM DUbI hai aura gagadveSa moha meM DUba kara mahAna mailI hai, una bhagavAna kI taraha isa apanI AtmA ko kaise mAnaleM aura bhagavAna kI pUjA chor3a kara isa apanI AtmA kI pUjA karane lageM ? bhApake isa prazna kA samAdhAna Apako prAcAryo ke kahe anusAra kiye detA hU~savaiyA keI udAsa raheM prabhu kArana, keI kahaiM uThi jAhi kahIM ko| keI pranAma karaiM gar3hi mUrati, keI pahAra car3he car3ha chIMke // keI kaheM asamAna ke Upara, keI kaheM prabhu heThi jamI ke / mero dhanI (bhagavAna) nahiM dUra dizAntara, mohi meM hai mohi sUjhata nIke / yaha zrI kudakuda svAmI kA kahanA hai jo nATaka samayasAra meM likhA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* jo jina so Atama lakho, nizcaya bheda na razca / yahI sAra siddhAMta kA, chor3o sarva prapaMca // jinavara aru zuddhAtma meM, kiMcit bheda na jAna / ye hI kAraNa mokSa ko, dhyAvo zraddhA ThAna // Atama paramAtama viSai, zakti-vyakti kari bheda / nAtara ubhaya (prAtmA-paramAtmA) samAna haiM, kara nizcai taji kheda // yaha zrI yogIndrAcArya ne samayasAra meM kahA jo svAnubhavadarpaNa meM hai| cetana rUpa arUpa amUrati, siddha samAna sadA pada mero / aiso cidAnaMda yAhI ghaTa meM nikaTa tere, tAhi tUM vicAra bAra saba dhaMdha hai // dohA-taji vibhAva hUje magana, zuddhAtama pada mAMhi / eka mokSamAraga yahai, aura dUsaro nAMhi // dohA-je vivahArI mUr3ha nara, parajai buddhi jIva / tinake bAhija kriyA viauM, hai avalamba sadIva / / ( nATaka samayasAra) zubharAga meM dharma nahIM hotA, kevala puNya kA hI baMdha hotA hai / bhavyo ! kalyANa karane ke lie hI dharma kA sevana kiyA jAtA hai / dharma use hI kahate haiM jo uttama sukha ko prApta karAve / uttama sukha mokSa meM kahA gayA hai, svarga sukhoM ko uttama sukha nahIM kahA / varga sukha to isa jIva ne ananta vAra bhoge phira bhI AvAgamana banA rahane se manuSya, tiryaJca tathA nAraka gatiyoM meM rulatA rahA aura aba bhI rula rahA hai, aura rulatA hI rahegA jaba taka ki mokSasukha pAne vAle dharma ko dhAraNa nahIM kregaa| mokSa kA mUla kAraNa ekamAtra 'samyaktva' AcAryoM ne kahA hai aura hama Apa bhI jAnate haiM isameM kisI kA matabheda nhiiN| ataH samyaktva se mokSa, aura dharma se samyaktva hotA hai / puNya se samyaktva nahIM hotA, kyoMki isa jIva ne puNya to ananta bAra kiyA jisake phalasvarUpa bhvargasukha bhoge parantu samyakta na huaa| niSkarSa yaha nikalA ki samyaktva aura puNya donoM eka nahIM do prathaka prathak mArga huye| puNya karate karate hameM samyaktva ho jAyagA yaha mAnyatA na rahI / ThIka isI prAzaya ko spaSTa karane vAlA sAhitya aura pravacana zrI kAnajI svAmI kA prakAzita ho rahA hai jo unhoMne bhagavAna kundakunda svAmI ke sAhitya-samudra ko mathana karake 'dharmaratna' prApta kiyA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* hai / ve kaha rahe haiM ki he bhAI! puNya to anaMtIvAra ananta janmoM meM kiyA, khUba kiyA, aura phira bhI karate rahe to AtmakalyANa na hogA, jaisA ki abhI taka nahIM ho sakA hai| ata: isa bhrama ko chor3a do ki puNya karate karate prAtmakalyANa ho jaaygaa| aba to yadi AtmakalyANa karanA cAhate ho aura saMsAra bhramaNa se chUTanA cAhate ho to dharma karo, dharma karo, yahI vAra vAra kaha rahe haiM aura samajho ki dharma kyA hai, aura puNya kyA hai ? bhagavAna meM zubharAga karake bhagavAna kI pUjA karanA dharma nahIM hai, puNya hai| jabaki samyaktva prApta karanA dharma hai jo ki dharma mokSapradAyaka hogaa| ataH mokSaprApti ke liye dharma karanA hogA, jisase samyaktva kI prApti hogii| jisa samyaktva ke zrI kundakunda svAmI ne do bheda batAevyavahAra samyaktva aura nizcaya samyaktva, kyoMki vyavahAra samyaktva nizcaya samyaktva kA kAraNa hai, vyavahAra samyaktva nizcaya samyakta na hogA / jo yahIM se yaha bAta calI ki binA vyavahAra ke nizcaya nahIM hotA / puNya ke liye yaha bAta lAgU nahIM hotI ki vyavahAra puNya se nizcaya puNya hogaa| kyoMki 'puNya' meM do bheda nahIM haiM ki-'vyavahAra puNya', aura 'nizcaya puNya' / basa, yahIM se jainadharma ke marma ko samajhane meM bhUla huI aura ho rahI hai ki bhagavAna kI pUjA ko vyavahAra puNya mAnakara nizcaya puNya kI bAta kI jAne lagI ki vyavahAra puNya karate karata nizcaya puNya ho jAyagA aura nizcaya puNya se hamArI AtmA mokSa prApta kara legI / ___ yaha bhUla sAdhAraNa bhUla nahIM, isa bhUla ne mokSamArga hI roka diyA, mAno jala maMthana-karate karate ghRta pAne kI AzA lagAlI, jisa AzA kI ora se mor3anA kaThina ho rahA hai / puNyadRSTi kI bahulatA ke kAraNa dharmadRSTi kA lopa ho rahA hai, jisake kAraNa dharma dRSTi vAlI bAta mvayaM dikhAI denA to dUra rahI prAcArya granthoM ko par3hate hue tathA zrI kAnajI svAmI naise parama AdhyAtmika vettAoM ke upadezoM dvArA bhI nahIM dikhAI detI / yadi hameM isa bhala ko dUra karake mokSamArga ko pAnA hai, to jainadharma ke isa mama ko samajhanA hogA ki dharma aura puNya yaha donoM prathak prathak mArga haiM, eka ho nahIM / puNya-svarga kA mArga hai, jabaki dharma mokSa kA mArga hai| puNya mArga para calate calata kabhI bhI mokSa na pAyeMge jaba taka ki dharma kA mArga grahaNa na kreNge| ataeva puNya mArga meM nizcaya aura vyavahAra nahIM, dharma mArga meM nizcaya aura vyavahAra kahA gayA hai, aura dharma kA hI dUsarA nAma samyaktva hai / yaha mAnyatA dRr3ha karake samyaktva mArga para calane ke liye samyaktva ke nizcaya aura vyavahAra ke bheda ko jAnanA hogaa| jise ki zrI kundakunda svAmI ne darzana pAhur3a gAthA 16 va 20 meM kathana kiyA hai, ki Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] * tAraNa-vANI * chaddava Nava payatthA paMcatyI satta tacca giddiA / saddahai tANa rUvaM so saddiSTI muNeyanvo // 19 / jIvAdI saddahaNaM sammattaM jiNavarehiM paNNatvaM / vavahArA Nicchayado appANaM havai sammattaM // 20 // bhAvArtha-chaha dravya, nau padArtha, paMcAstikAya, samatatva ko zAstrasvAdhyAya ke dvArA jAnakara inameM zraddhAna karane vAlA samyaktvI hai, tathA jIva Adi je padArtha tinako zraddhAna karane vAlA sA samyaktvI zrI jina bhagavAna ne vyavahAra samyaktvI kahA aura jaba vaha samyaktvI apane namyaktva ke dvArA nizcaya teM apanI AtmA hI kA zraddhAna kare use nizcaya samyaktvI kahA hai / spaSTIkaraNa-mAtra jIvAdi tattvoM ke bhedAnubheda ko pAMDitya dvArA jAna lenA, usakA vyAtyAna kara denA tathA jAnane kA AdhAra pustakAdi likha denA, itane bhara se hI hama vyavahAra namyaktvI ho gae aisA na mAna lenA, pratyuta inake bhedAnubheda kA hRdayaMgama hokara tadanusAra hamArI vRtti bana jAya aura usa vRtti ke anusAra hamArI pravRtti ho jAya ki jisa hamArI pravRtti meM saMsAra kI asAratA jAnakara saMsAra zarIra aura bhogoM se Antarika aruci ho jAya aura kSaNatikSaNa kevala tyAga kI bhAvanA rahane lage, jitanA tyAga kara sakeM utanA karate jAe~ aura jisa karane meM Aja asamarthatA dikhAI detI ho usa sAmathrya prApti ke liye hama prayatnazIla raheM, jaisA ki zrI kundakunda svAmI ne gAthA 22 meM kahA hai ki jaM sakkai taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca saddahaNaM / kevali jiNehiM bhaNiyaM sadahamANassa sammattaM // bhAvArtha-jo karane kU (jitanA tyAga karane kI) sAmarthya hoya so tyAga karake usa tyAga kI uttarottara vRddhi karatA huA zraddhAna eka yahI rahe ki kaba gRhavAsa se udAsa hoya vana seOM, ve nija rUpa rokU~ gati mana-karI kii| rahi ho aDola eka Asana acala aMga, sahi hoM parISada zIta, ghAma, medha jharI kii| sAraMga samAja pAna kaba dhoM khujAve khAja, dhyAna dala jori, jItUM senA moha parI kI / ekala bihArI yathAjAta liMga dhArI, kaba hoU~ icchAcArI balihArI vA gharI kI / aisI prota-prota bhAvanA hamameM jAprata rahe, taba jAnanA ki hama samyaktvI haiM aura aise sacce samyaktvI ko hI vyavahAra samyaktvI taba taka kahA gayA hai jaba taka ki vaha svarUpAcaraNa cAritra kI isa dazA ko prApta na ho jAya, jisameM kahA gayA hai Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * jisa hota pragaTai prApanI nidhi, miTai para kI pravRtti saba / jina parama painI, subudhi chainI, DAri antara bhediyA / varNAdi aru rAgAdi taiM, nija bhAva ko nyArA kiyA || nija mAMhi nijake hetu, nijakara, Apako zrApai gahyo / guNa guNI jJAtA jJAna jJeya, maMkAra kachu bheda na rahyo / jahaM dhyAna dhyAtA dhyeya ko na, vikalpa vaca bheda na jahA~ / cidbhAva karma dideza kartA, cetanA kiriyA tahA~ / tInoM abhinna akhinna lakhi zudha - upayoga kI nizcala dazA / pragaTI jahAM haga-jJAna-vrata ye, tInaghA ekai lazA || paramANanaya nikSepa ko, na udyota anubhava meM dikhe / Taga - jJAna-sukha bala maya sadA, nahiM zrAna bhAva ju mo viSai // maiM sAdhya sAdhaka, maiM zravAdhaka, karma aru tasu phalani taiM cita piMDa caMDa zrakhaMDa, suguna- karaMDa, cyuta puni kalaniteM // ciMtya nija meM thira bhae, tina akatha jo AnaMda lahyo / so indra nAga narendra vA ahamindra ke nAhIM kahyo / i 1 [ 69 isa avasthA meM ( svarUpAcaraNa cAritra meM ) A jAya taba vaha nizcaya samyaktvI kahA gayA hai / tAtparya yaha ki dravyAdi tatvoM ke yathArtha svarUpa ko hRdayaMgama karake jisane cauthe guNasthAna ko jo ki atrasamyagdRSTi kahA gayA hai, se vaha vyavahArasamyaktvI kahA jAtA hai aura isa vyava hArasamyaktva kI vRddhi karake puruSArtha dvArA pAMcavAM guNasthAna jo ki vratI zrAvaka kA jisameM ki gyAraha pratimAoM kI uttarottara vRddhi karatA huA arthAt uttamottama zrAvaka, ailaka pada prApta karanA kahA hai / tatpazcAt puruSArtha dvArA chaTavAM guNasthAna munipada ko prApta karake dhyAna kI jo avasthA 7 guNasthAna se lagAkara 11 veM guNasthAna paryanta kI hai, yahAM tAMI vaha vyavahArasamyaktrI hI hai, aura isa vyavahAra puruSArtha ke dvArA jaba vaha bArahaveM guNasthAna yathAkhyAtacAritra ko prApta kara tA hai ki jisa yathAkhyAtacAritra meM - "yoM ciMtya nijameM thira bhae, tina akatha jo AnaMda lahyo / so indra nAga narendra bA, ahaminda ke nAhIM kahyo / " taba nizcaya samyaktrI jAnanA / ki jisake hote hI antarmuhUrta meM kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| prayojana yaha ki yathAkhyAtacAritra bArahava guNasthAna ke na hone taka cauthe guNasthAna avratasamyagdRSTi se lagAkara 11veM guNasthAna taka kI muni avasthA vAle jIva saba vyavahAra samyaktvI jAnanA aura sirpha eka bArahaveM guNasthAna vAle ko nizcaya samyaktva jAnanA ki jisake hote hI kevalajJAna ho jAtA hai| dhyAna rahe ki gAthA 16 va 20 meM dravyAdi tattvoM ko zraddhAna karane vAlA samyavatvA kahA tathA gAthA 22 meM zakti anusAra vAlI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * bAta kahI, parantu inake bIca meM gAthA naM0 21 meM kahA hai ki 70 ] evaM jiNapaNNattaM daMsaNarayaNaM dhareha bhAveNa / sAraM guNarayaNattaya sovANaM paDhama mokkhassa ||21|| artha - aise jo ( pUrvokta prakAra ) jinezvara deva dvArA kahA gayA darzana hai so guNoM meM aura darzana jJAna cAritra ina tIna ratnani meM sAra hai uttama hai, aura mokSa mandira ke car3hane kU~ prathama sIr3hI hai| so AcArya kaheM haiM- he bhavya jIva ho ! tuma yAkU antaraMga bhAva se dhAraNa karo, vAhya kriyAdika kari dhAraNa kiyA to paramArtha nAhIM, antaraMga kI rucikara dhAraNA hI mokSa kA kAraNa hai| sArAMza - aise darzana kauM bhagavAna jinendradeva ne mokSa kI prathama sIr3hI kahA, na ki pratimA ke darzana ko / isI taraha uparokta prakAra vyavahAra va nizcayasamyaktva kahA, na ki mAtra dravyAdi tattvoM ko jAna lene se vyavahAra va zraddhAna kara lene ko nizcaya samyaktva kahA aura uparokta prakAra hI vyavahAra va nizcaya kahA, na ki zrAvaka kA vyavahAra dharma aura muni kA nizcaya dharma kahA jaisI ki mAnyatA sarva sAdhAraNa janoM meM ho gaI hai| jahA~ taka puruSArtha dvArA uttarottara unnati Atmonati kI sAdhanA hai vaha saba vyavahAradharma yA vyavahArasamyaktva hai, kyoMki yaha pahile kaha diyA gayA hai ki dharma va samyaktva eka hI bAta hai jabaki puNya inase bilkula hI alaga va dUsarI cIja hai / aura jaba Atmasiddhi - pUrNa paripUrNa AtmalInatA ho jAtI hai ki jise AcAryoM ne bArahavAM guNasthAna yathAkhyAtacAritra kahA hai vaha nizcayadharma yA nizcayasamyaktva jAnanA / hA~, svAdhyAya meM -- vyavahArasvAdhyAya va nizcayasvAdhyAya yaha do bheda haiN| zrI jaina zAstroM ko par3hanA vyavahArasvAdhyAya hai, va unake dvArA dravyAdi tatvoM ke svarUpa ko jAnanA vyavahAraskhAhai / muni zrAvaka kI kriyAoM evaM puNya-pApa ke svarUpa ko jAnanA vyavahArasvAdhyAya hai jabaki gAthA 16 meM kahe anusAra dravyAdi tattvoM ko jAnakara unake yathArtha svarUpa meM zraddhAna uttarottara zrAtmAnubhava bar3hatA jAnA hI nizcayasvAdhyAya hai / jisake dvArA dhyAya satya pratIti avasthA jAkI, dina dina rIti gahai samatA kI / china china kare satya ko sAkau, samakita nAma kahAve tAkau // svAdhyAya karate hue aisI dazA meM praveza honA aura samatAbhAva bar3hatA jAnA tathA Ananda magnatA hone laganA yaha saba nizcayasvAdhyAya hai| sone se sone ke pAtra aura cAMdI se cAMdI ke pAtra banate haiM, cAMdI se kabhI bhI sone ke pAtra nahIM bana sakate haiM, ThIka isI prakAra dharma se mokSa va puNya se svarga kI prApti jAnanA / puNya se kabhI bhI mokSa na hogA, cAhe karor3oM janma taka karate raho / hAM, pApa ko tyAgakara puNya karanA- isa dRSTi se puNya acchA hai ki pApa se narkAdi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 71 ke duHkhoM ko bhoganA par3atA hai jabaki puNya se jo vaha bhI vAstavika puNya ho ( puNya ke dhokhe meM pApa na ho kyoMki prAya: ajJAnI jIva puNya ke dhokhe meM pApa karate hue apane ko puNyAtmA mAna rahe haiM) usase manuSya va devAdi ke sukha milate haiM ki jisase mokSa to kyA mokSamArga kA bhI raMcamAtra sambandha nahIM / ata: dharma aura puNya ina donoM ke svarUpa ko samajho, ThIka ThIka samajho, dharma samajhakara puNyopArjana meM hI yaha manuSya janma pUrA na kara do, jisa manuSya-janma se dharma ke dvArA mokSamArga banAyA jA sakatA hai / yadi isa janma meM hamane mokSamArga para calanA prAraMbha kara diyA to mAnoM mokSa kI ora hama cala par3e haiN| bhale hI calane meM 1, 2, 4 bhava laga jAveM, kiMtu nizcita hI hama mokSamahala ko prApta kara leMge, avazya kara leMge / jabaki puNya karoDoM janmoM se karate cale A rahe haiM, vaha bhI itanA ki sAkSAt bhagavAna ke darzana samozaraNa meM karake puNya milA, phira bhI Aja taka mokSa na pAyA; saMsArI hI bane haiM aura isI taraha puNya ko mokSa kI pahalI sIr3hI mAnate huye karor3oM janma bhI puNya karate hue mokSa na pA sakeMge, saMsArI hI bane raheMge / anta meM Atmahita kI dRSTi se hameM yahI mAnanA hogA ki vastu-svabhAva ke nyAya se AtmA kA svabhAva hI dharma hai, jisa Atmadharma ko pAne ke liye samyakta hI mUla kAraNa hai / usa samyakta kI prApti ke liye zAstra svAdhyAya hI ekamAtra kAraNa hai, jisa zAstra svAdhyAya se dravyAdi tattvoM ke svarUpa kA jJAna hotA hai aura dUsare kisI bhI kAraNa se nahIM / bhagavAna kI mUrti to kyA mAkSAta bhagavAna ke darzana se bhI samyakta nahIM ho sakatA, phira bhI hama kahAM aTaka rahe haiM ? sarva sAdhAraNa puruSa bhale hI yaha sunakara cauMka uTheM ki-- zrare sAkSAt bhagavAna ke darzana se mI samyakta nahIM hotA aura midhyAtva nahIM chUTatA hai / parantu jinheM siddhAMta jJAna hai ve ise bhalI prakAra jAnate haiM / yahI bAta vairAgya ke sambandha meM hai ki mUrti to kyA sAkSAt bhagavAna ke darzana karane para bhI vairAgya nahIM hotA / yadi aisA hotA to samozaraNa meM pahu~cane vAle sabhI ko rAgya ho jAyA karatA, Apa kahIM se caleM, AnA yahIM par3egA ki zAstra svAdhyAya se, bhagavAna athavA AcAryoM ke upadeza se isa taraha svAdhyAya ke jo 5 bheda ( paThana, prazna, zrutacintavana, pravartana, upadeza ) kahe unake dvArA dravyAdi tantroM kA svarUpa jAnakara una para zraddhAna karane para hI samyakta hogA, samyakta hone para hI mokSamArga banegA, mokSamArga para AtmapariNAma uttarottara nirmala pavitra hote jAyeMge, jitane 2 pariNAma nirmala hote jAyeMge utanI 2 vibhAva pariNati kama hotI jAyagI aura zuddhAtmA meM maganatA bar3hatI calI jAyagI, basa ekamAtra yahI mokSamArga hai dUsarA koI mokSamArga ho hI nahIM sakatA / taji vibhAva hUje magana, zuddhatama pada mA~hiM / eka mokSamAraga yahai, aura dUsaro nA~hiM // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] * tAraNa-vANI dhyAna rahe ki- ' vyavahAramokSamArga aura nizcayamokSamArga' isa taraha se mokSamArga do nahIM hote, yaha to eka hI hotA hai| tathA gRhastha ke liye yA gRhastha kA mArga vyavahAramokSamArga hai, para hotA hogA aura muniyoM ke liye yA muniyoM kA nizcaya mokSamArga hai aisA bhI na jAnanA / yadi samajhapUrvaka mokSamArga para calA jAya to eka gRhastha saccA mokSamArgI hai yadi na samajhI se calA jAya to gRhastha to kyA muni bhI saMsAramArgI-kupaMtha kA gAmI hai| jaisA ki zrI ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahA hai ki moha rahita jo hai gRhastha bhI, mokSamArga anugAmI hai / muni hokara bhI moha na chor3A, vaha kupaMtha kA gAmI hai| yadi Apa kaheM ki chahaDhAlA kI tIsarI DhAla meM daulatarAma jI ne to kahA hai ki mAtama ko hita hai sukha, so sukha AkulatA bina kahiye / mAkulatA zivamaoNhi na tAteM, zivamaga lAgyo cahiye / samyagdarzana-jJAna-carana zivamaga, so duvidha vicaaro| jo satyAratha-rUpa so nizcaya, kAraNa so vyvhaaro||1|| paradravyana bhinna ApameM, ruci samyaktva bhalA hai| AparUpa ko jAnapano so, samyagjJAna kalA hai // AparUpa meM lIna rahe thira, samyakcArita soI / aba vyavahAra mokSamaga suniye, hetu niyata ko hoI // 2 // jIva ajIva tattva aru pAzrava, baMdharu saMvara jaano| nirjara mokSa kahe jina tinako, jyoM ko tyoM saradhAnau / hai soI samakita vyavahArI, aba ina rUpa bakhAnau / tinako suna sAmAnya vizeSa, dRr3ha pratIta ura bhAnau // 3 // isa taraha nizcayamokSamArga va vyavahAramokSamArga khe| yadi Apa kaheM ki taba nATaka samayasAra grantha meM paM0 banArasIdAsa jI ne athavA zrI kundakunda svAmI ne mokSamArga eka hI kyoM kahA ? so yaha to pahile kaha cuke ki dravyAditatvoM kA zraddhAna vyavahArasamyakta athavA vyavahAramokSamArga hai, jabaki prAtmA jo ki ratnatrayarUpa se apane ApameM paripUrNa zuddha hai usameM pUrNaparipUrNa tallInatA nizcayasamyakta yA nizcayamokSamArga hai, jaisAki daulatarAma jI ne uparokta do va tIna na0 kI caupAiyoM meM kahA hai, parantu pahalI caupAI meM vyavahAra aura nizcaya ina donoM kA muha eka hI dizA meM karake bAMdha diyA hai ki- 'duvidhi vicArau', kintu-jo vyavahAra nizcaya kA kAraNa ho, arthAt jaisA Upara bahuta vistAra se batAyA jA cukA hai ki-samyaktI jIva cauthe Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [73 guNasthAna se vyavahArasamyaktI hokara gyArahaveM taka, jahAM taka ki use puruSArtha karanA hai vyavahAra samyaktI jAnanA, va vArahaveM meM puruSArtha kI siddhi ho jAne para nizcayasamyaktI jAnanA ki jisase kevalajJAna kI jAprati ho jAtI hai| isa taraha kahane ke lie hI 2 bheda huye kintu eka hI dizA meM calane se vAstava meM donoM eka hI kahalAye aisA jAnanA cAhiye / na ki aise do bheda ki bhagavAna kI pUjA, dAna-puNya, ekAta upavAsa, tIrtha yAtrA, bhagavAna athavA bhagavAna kI pratimA kA darzana, tyAgI muni ityAdi ko zrAhAra athavA dharma-prabhAvanAdi kAryoM se hameM puNya baMdha rahA hai yaha vyavahAramokSamArga yA vyavahArasamyagdarzana hai| aura jaba jo koI yA hama muni ho jAte haiM, vaha nizcayamokSamArga hai| hAM, sacce deva arahata, sacce nigraMtha guru aura dayAmayI dharma kA jo svarUpa zrI kundakundAdi sabhI AcAryoM ne batAyA hai unakI mAnyatA, jainadhama kI prabhAvanA ko prakAzita karane vAlI dharmaprabhAvanAdi dAna-puNya upavAsAdi so bhI samatA aura vivekapUrvaka kie jAne para puNyabaMdha karane vAle haiN| kintu dhyAna rahe ki-- puNyabaMdha ke bhI do bheda haiM, puNyAnubaMdhI puNyabaMdha aura pApAnubaMdhI puNyabaMdha samyaktI jIva ko sAtizaya puNyabaMdha tathA samatA va vivekapUrvaka karane vAle ko puNyAnubaMdhI puNyabaMdha aise sAmAnya bheda se yaha do rUpa to puNyAnubaMdhI puNyabaMdha ke jAnanA tathA avivekapUrvaka mAnAdi kaSAyoM kI pUrti hetu kiye gaye puNya kAryoM meM pApAnubadhI puNya baMdhatA hai| vizeSa-zrI tIrthaMkarAdi kevalI puruSoM kA sAtizaya puNya hai, tathA jinake puNya kA udaya hai aura usa puNya ke udaya meM jo samyakta prApta karane vAle puruSArtha meM saphalIbhUta ho jAte haiM unakA bhI pUrva puNya tathA samyaktI hone poche bAMdhA huA puNyabaMdha saba sAtizaya puNya ho jAtA hai, isa aura bhI saralatA se aisA samajho ki-darzanavizuddhi bhAvanA kI paripUrNatA meM to zrI tIrthaMkara gona jaisA mahAnatama sAtizaya puNya kA tathA darzanavizuddhi bhAvanA kI sAdhAraNatA meM usake aMza pramANa sAtizaya puNyabaMdha hotA hai| dRSTAMta ke liye--jaise tIrthaMkaroM kI apekSA sAmAnya kevaliyoM kA / puNyAnubaMdhI puNya use kahate haiM ki jisa puNya ke udaya meM manuSya nUtana puNyabaMdha ke puNya kArya karatA rahe, jaise dharmaprabhAvanA, pAtradAna, paropakAra, zIlavatAdikoM kA pAlana, yathAzakti cAroM dAna, tIrthayAtrA tathA pAtroM kI vaiyAvRtAdi / pASAnubaMdhI puNya use kahate haiM jima puNya ke udaya meM manuSya apane puNya ke bala ke dvArA pApopArjana karane vAle pApa kArya karatA rahe-jaise kuzIlAdi sapta vyasanoM kA sevana, pAMcoM pApoM meM pravRtti, vyavahAra meM lena dena meM kaThoratA va kaSAya bhAvoM kI vRddhi, bahu prArambha parigraha Adi / adhika kyA likheM-manuSya janma pAne kI sArthakatA evaM uttamatA to ekamAtra yahI hai ki hama samyakta prApta karaleM aura sAtizaya puNyabaMdha lekara parabhava meM jAveM aura dUsare hI athavA 2-4 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] * tAraNa - vANI * bhavoM meM saMsAra se chUTa jAveM / madhyamatA yaha hai ki puNyAnubaMdhI puNya sAtha lekara sukha - sAtA dene vAlI manuSya tathA devagati ko prApta kareM aura pApAnubaMdhI puNya aura pApAnubaMdhI pApa karane vAle jaghanya tathA nikRSTa manuSyoM ko to dukhadAyaka gatiyoM ke sabhI dvAra khule haiM / dharmAyatana tathA jinapratimA kA saccA svarUpa zrI kundakundAcArya racita zrI 'rayaNasAra' jI grantha - isameM sarva prathama gAthA --- maMgalAcaraNa kI meM hI kahA hai ki isa rayaNasAra ko zrAvaka ora munidharma ( donoM ke lie ) pAlane vAloM ko kahU~gA / jo isameM to zrAvakoM ke lie aSTa dravya se pratimA pUjana kA upadeza honA hI cAhie thA, kintu kahIM racamAtra jikra bhI nahIM kiyA gayA, taba kaise mAna liyA jAya ki zrI kundakundAmnAya meM yaha mAnyatA kalyANakArI hai / NamiUNa vaDamANaM paramappANaM jiNaMti suddeNa / bocchAmi rayaNasAraM sAyAraNayAradhammINam // 1 // - artha -- triyogazuddhi pUrvaka bhagavAna varddhamAna ko namaskAra karake gRhastha aura muni ke dharma kA vyAkhyAna karane vAlA 'raya esAra' kahU~gA / sammattarayaNasAraM mokkhamahA rUkkhamUlamidi bhaNiyaM / taM jANijjaha NicchayavavahArasarUvadomedaM // 4 // artha-samyagdarzana hI samasta ratnoM meM sArabhUta ratna hai aura vahI mokSarUpI mahAvRkSa kA mUla hai / usake (samyagdarzana ke) nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana isa prakAra do bheda jAnanA / isake gAthA 66 tAIM lagAtAra zrAvaka ( gRhastha ) dharma kA upadeza hai jisameM zrAvakoM kI 53 kriyAeM, 70 guNa, pAtroM ko 4 dAna ityAdi sabhI bAtoM ko acchI taraha btaayaa| parantu, kahIM bhI pratimA kA aura aSTa dravya kA nAma bhI nahIM AyA, yahAM taka ki gAthA 32 se 37 taka meM yaha to batAyA ki jo dharma, dAna, pAThazAlAdi ke dhana ko apaharaNa kara letA hai athavA dharmakAryoM meM antarAya karatA hai use tIvra pApabaMdha hotA hai, jisake phala se kor3hI ityAdi dukha va narakagati ke dukha bhogatA hai / bandhuo ! niSpakSa vicAra karo ki zrI kundakunda svAmI ko isameM avazya hI aSTadravya For vAloM ko bhI pApabaMdha hotA hai yaha likhanA thA / balki gAthA 56 meM yaha likhA hai ki- isa bharatakSetra meM avasarpiNI paMcamakAla meM midhyAtvI manuSya adhika haiM, parantu samyagdRSTi gRhastha aura munIzvara durlabha haiN| isake Age gAthA 61 meM likhA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [75 hai ki azubhabhAvoM se narkAdi durgati hotI hai, zubhabhAvoM se svarga ke anupama sukha prApta hote haiM / duHkha aura sukha kI prApti apane zubhAzubha bhAvoM para hI nirbhara hai| he bhavya ! jo tujhe rudai so kr| anta meM 66 vI gAthA meM kahA ki-samyagdarzana se zubhagati aura mithyAtva se durgati niyama se hotI hai, isaliye he bhavya ! jo tujhako rucai-acchA lage so kara, adhika kyA kaheM ? iha NiyasuvittavIyaM jo babai jiNuttasattakhettesu / so tihuvaNarajjaphalaM bhujadi kallANapaMcaphalaM // 18 // artha-jo bhavyAtmA apane ( nItipUrvaka saMpraha-kamAe huye dhana ko ) dravya ko zrI jinendra bhagavAna ke kahe hue sAta kSetra meM vitaraNa ( kharca ) karatA hai vaha paMcakalyANa kI mahAvibhUti se suzobhita tribhuvana ke rAjyasukha ko prApta hotA hai / sapta kSetra kauna kauna haiM unako batAne vAlI gAthA jo aSTapAhur3a meM hai AyadaNaM cediharaM jiNapaDimA, daMsaNaM ca jiNavivaM / bhaNiyaM suvIyarAyaM jiNamuddA, gANamAdatthaM // 3 // artha-pAyatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, jinaviMva, jinamudrA, jJAna, ki jisase AtmA kA prayojana-kalyANa-sukha ho, aise yaha sAta kSetra jisa taraha vItarAga bhagavAna ne kahe haiM taise jAnanA-mAnanA / kyoMki dharmamArga meM kAladoSa teM aneka mata bhaye haiM tinimeM Ayatana Adi vi viparItatA bhaI hai, inakA sAMcA svarUpa to loga jAne nAhI pAra dharma ke lobhI bhaye jaisI vAhA pravRtti dekheM tisameM hI pravRtti karane lageM tinako saMbodhana ke liye yaha bodhapAhur3a racA hai / isa lekha se bilkula hI spaSTa ho gayA ki bhagavAna ne jo svarUpa dharmAyatana, jinapratimA, jinadarzana, jinavi tathA caityagRha kahA thA use mithyAdRSTiyoM ne dUsarI taraha se batAkara ajJAna' logoM ko usameM pravRtti karAdI-phaMsA diyaa| rayaNasAra kI gAthA naM0 18 spaSTa bhAvakoM ke liye kaha rahI hai ki zrAvakoM ko apanI nyAyopArjita dravya ko (dhana ko) bhagavAna vItarAga ke kahe gae sAta kSetroM meM dAna, puNya karake (kharca karake ) puNyopArjana karanA cAhiye na ki mithyAdRSTiyoM ke batAe huye sAta kSetroM meM / sAta kSetroM kA spaSTIkaraNa arthAt vAstavika svarUpa samajhakara unameM kiyA huA dAna sudAna hogA, supAtra dAna hogA, jainadharma kI saccI prabhAvanA karane vAlA hogA ki jisake puNya phala se svarga-mokSa kI prApti hogI, jabaki isake viparIta midhyAtva bar3hAne vAle kAryo meM kharca karane se vaha kudAna ho jAne se durgatibaMdha kA kAraNa hogA, aisA jAnakara dAna, puNya va dharma kArya meM bhI viveka se kharca karanA caahiye| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] * tAraNa-vANI * Ayatana-nAma jAmeM basiye, nivAsa kariye tAkA nAma hai / so jAmeM dharma svarUpa prAtmA nivAma kare tAkU dharma paddhati se dharmAyatana kahiye hai / jo kevalI kU siddhAyatana aura vizeSa tathA mAmAnya muniyoM ko jo ki ratnatrayadhArI haiM unheM dharmAyatana kahA hai| bheSadhArI, pAkhaNDI, viSaya kaSAyana meM Asakta, parigrahadhArI dharmAyatana nAhI tathA jainamata meM bhI je sUtra viruddha pravatteM haiM te bhI Ayatana nAhI, sarva anAyatana haiN| tAtparya yaha ki mokSamArgI jo AtmAyeM ve jisa zarIra meM nivAsa kara rahI hoM so hI dharmAyatana hai, saMsAramArgI saba bhanAetana haiM / mokSamArgI uttama madhyama jaghana trividha ke, antara pAtama jJAnI / dvividha saMga bina zudha upayogI, muni uttama nija dhyaanii|| madhyama antara bAtama haiM, je dezatratI . AgArI / jaghana kahe avirata samadRSTi, tInoM zivamaga cArI // isa prakAra jo bhI antara AtmAe~ vaha tathA kevalI bhagavAna so dharmAyatana jAnakara inakI yadhAbhakti vinayapUrvaka dhana ko kharca karanA, vaiyAvRta karanA, sthitikaraNa karanA, sevA saMbhAla karanA so hI supAtradAna hai| zaMkA-muni avasthA taka to vaiyAvRna va dAna kA yoga bana sake parantu siddha pAyatana jo kevalI unake prati dAna va vaiyAvRta kaise hoya ? samAdhAna-kevalI bhagavAna kA kahA huA jo dharma kA upadeza arthAt jinazAsana usako prabhAvanA karanA, pracAra karanA ki jisase dUsare jIva manuSya use pAlana karake apanA AtmakalyANa kareM va dUsare saba jIvoM kI jisase rakSA ho yahI bhagavAna kevalo kI saccI vaiyAvRta va supAtra dAna hai| dAna kI tIna zreNI-supAtradAna, dAna aura kudAna / ___ supAtradAna-jisa hamAre cAroM prakAra ke dAna ko pAkara pAne vAlI AtmAe~ apane prAtmamvarUpa kI sthiratA ko prApta hoM, usameM dRr3ha hoM, usameM pragati kareM aura dUsaroM kA kalyANa kreN| . dAna-jise pAkara ve dukha se chUTeM, dharma meM rucivAna hoM, dharma prabhAvanA kareM aura jJAna prAma kareM tathA cAritravAna bane / kudAna-jise pAkara ve mithyAtva kA poSaNa kareM, pApoM meM pravate; svayaM dukhI hoM, dUsaroM ko dukhI kareM, dharma kI aprabhAvanA kareM aura ko kumArga para lagAveM, apane kumArga kA anumodana va samarthana prApta kareM athavA dAtAra nidAna bhAva se dAna de yaha saba kudAna hai| ata: kevalI ko siddhAyatana va muniyoM ko dharmAyatana kahA so bhagavAna jo yaha dharmAyatana Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [77 kahe inahIM kI vinaya, prazaMsA, stuti karanA va inahIM kA prAzraya lenA dharmAtmA puruSoM ko yogya hai / yaha bodhapAhur3a prantha nirmANa karane kA prAzaya hai| bahuri jAmeM aise (sacce pAyatana svarUpa) muni vaseM aise kSetra kU bhI Ayatana kahiye hai so yaha vyavahAra hai // 7 // bodhapAhui-60 jayacanda jI / yahAM vicAra karo ki-sarvaprathama to zrI kundakunda svAmI ne bhagavAna kI pratimA ko dharmAyatana nahIM kahA, dAna ke sAta kSetroM meM pratimA pUjana aSTadravya se' karane ko sAta kSetroM meM nahIM ginA taba gRhastha jo dravya kA kharca pratimApUjana pratiSThAdi meM karate haiM vaha kauna se kSetra meM samajhA jAya ? tathA jisa zarIra ko bauddhamata ne dhamAyatana mAnakara pratimA kI mAnyatA kI unakI usa mAnyatA ko to kalpita kahA so ThIka hI hai, phira kyA vahI kalpitapanA di0 pratimA meM lAgU nahIM hotA ? kyoMki saiddhAMtika nyAya to sabake sambandha meM ekasA hI hotA hai, do prakAra kA nhiiN| nathA Upara jo sacce munirAjoM ke basane ke sthAna vasatikAdi kSetra ko dharmAyatana vyavahAra se mAnA, uma vyavahAra kA vizeSarUpa yahAM taka bhI mAnA jA sakatA hai ki jisa sthAna meM dharmAtmA puruSa baiThakara ekatra hokara dharma kI sAdhanA kareM aise mandira sthAna ko bhI vyavahAra dharmAyatana kahA jA makatA hai, dharmasthAna kahA jA sakatA hai, kyoMki dhamasAdhana kA sthAna hai, jahAM baiThakara zAstra svAdhyAya karake zAstrapravacana sunakara jJAnI puruSoM dvArA tattvacarcA sunakara ke athavA paraspara meM tattvacacI karake vyaktigata yA sAmUhika rUpa se bhagavAna ke guNagAna karake va unake zarIrAzrita nahIM pratyuta AtmAzrita guNoM ko stuti karake apane Apa kI AtmA meM prAtmajJAna kI prApti kI jAtI hai va saMsAra, zarIra, bhogoM ko dukhadAyI va nAzavAna samajhakara vaigagyabhAvanA jAgrata ho sakatI hai| tAtpaya yaha ki caityagRha vAstava meM to zrI kundakunda svAmI ne caitanya prAtmA ko jAnane vAle jo paMca mahAvratI munirAja ki jinake zarIra meM-deha meM ApApara ko jAnane vAlI bheda-jJAnI ni:pApa zuddha jJAnamayI zrAtmA virAja rahI hai unako caityagRha kahA hai| ise bhI hama Ayatana kI bhAMti vya. vahAradRSTi se yaha jAnakara ki jisa sthAna meM baiThakara hameM bhedajJAna prApta hokara apano cainya AtmA kA jJAna hotA hai vahAM para baiThakara hama AtmA kA dhyAna karate haiM aura apane prAtmasvarUpa ko prApta karate haiM tathA tyAga vairAgya kI bhAvanA utpanna hokara paMca mahAvratI banate haiM, isase aise dharmasthAna ko vyavahAra se caityagRha yA caityAlaya kahA gayA hai va kaha sakate haiM, na ki pratimA ke sthAna ko / kyoMki yadi zrI kundakunda svAmI ko pratimA ke sthAna ko caityagRha yA vyavahAra caityagRha hI mAnanA hotA to ve avazya hI kahate / kyoMki jaba unhoMne zrAvaka aura muni tathA nizcaya aura vyavahAra ina sabakA varNana apane pranyoM meM kiyA hai to kyA ve ina saba vyavahAra kI mAnya. tAoM kA varNana spaSTa nahIM kara sakate the ? jinhoMne zrI kundakundAcArya racita granthoM kA adhyayana kiyA hai ve sabhI vidvAn bhalIbhA~ti jAnate haiM ki zrI kuMdakuda svAmI ne donoM nayoM kI kathanI kI hai| nahIM jAnane vAle kucha bhI kheN| isa taraha pAyatana tathA caityagraha kA svarUpa jAnanA / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa - vANI * zrI kundakunda svAmI ne strayaM boghapAhur3a kI dUsarI gAthA meM kahA kisakalajanabodhanArthaM, jinamArge jinavarairyathA bhaNitam / vakSyAmi samAsena ca SaTkAya hitaMkaraM zRNu // 2 // artha - AcArya kahai haiM jo maiM chaha kAya ke jIvani kU~ sukha kA karane vAlA jigamArga viSai jinadeva ne jaisA kahA taisA samasta lokani kA hita kA hai prayojana jAmeM aisA grantha saMkSepa kari kahU~gA tAkU he bhavya jIva ! tuma suno / 78 ] isa gAthA se bilkula spaSTa ho gayA ki - zrI kundakunda svAmI ke kathana meM zrAvaka tathA muni ina donoM kI mAnyatA vAlI sabhI bAteM giiN| hama apanI tarapha se vyavahAra kahakara unakI AjJA ke bAhara nahIM cala sakate / yadi apane ko kundakundazamnAyo mAnate haiM to aura adhika pramANa kyA deM ? arahanta tathA siddhoM kA svarUpa jAnanA paramAvazyaka hai vi jANaI jiNasiddhasarUva tiviNa taha yippANaM / jo tibvaM kuNai tavaM so hiMDaI dIhasaMsAre || 124 // artha - jo muni na to bhagavAna arahantadeva kA svarUpa jAnatA hai, na bhagavAna siddhaparameSThI kA svarUpa jAnatA hai aura na bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke bheda se apane AtmA kA svarUpa jAnatA hai vaha muni yadi tIvra tapazcaraNa kare to bhI vaha isa janma-maraNarUpa mahAsaMsAra meM dIrghakAla taka paribhramaNa karatA hai / bhAvArtha- paMca parameSThI kA tathA AtmA kA svarUpa jAnanA samyagdarzana kA sAdhana hai| jo inakA svarUpa nahIM jAnatA vaha samyagdarzana ko bhI prApta nahIM kara sakatA tathA binA samyagdarzana ke tIvra tapazcaraNa karane para bhI vaha saMsAra meM hI paribhramaNa karatA rahatA hai| yahAM isa bAta ke vicArane kI AvazyakatA hai ki sarva sAdhAraNa meM aisI jo mAnyatA hai ki bItarAga mUrti ke darzana sehata bhagavAna ke svarUpa kI tathA pItala meM jo AkAra banAkara siddha kI mAnyatA hai usase siddha bhagavAna ke svarUpa kI yAda AtI hai, jAnakArI hotI hai| kahAM isa gAthA meM zrI kundakunda jI yaha kaha rahe haiM ki jina muniyoM ko arahanta tathA siddhoM ke svarUpa kI va tIna bheda se AtmasvarUpa kI khabara nahIM hotI ve muni dIrghakAla taka saMsAra paribhramaNa karate rahate haiM to mAlUma huA ki unake ( arahanta siddha ke ) svarUpa ko jAnanA koI gaharI bAta hai, itanI sarala bAta nahIM hai Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [79. ki mUrti-darzana se parahanta, siddha kA svarUpa yAda A jAtA ho / taba yaha mAnyatA nirAdhAra va kalpita siddha huI ki jo bAta muni taka ko to kaThina batAI jA rahI ho aura zrAvaka vaha bhI par3e, binA par3he aura strI baccoM ko sarala ho| ataeva arahanta siddha kA vAstavika svarUpa yadi jAnA jA sakatA hai to kevala zAstrAdhyayana se hI jAnA jA sakatA hai, mUrti se to jIvana bhara baiThe hue bhI nahIM jAnA jA sakatA ki darzana karate raheM aura jAna jaaeN| jJAnavAna-vivekI sajjanoM ko isa para gaharA vicAra va manana karanA cAhiye anyathA mRgamarIcikA jaisI bhUla na bano rahe ki AzA 2 meM jIvana calA jAya aura prAtmakalyANa kA sacA mArga hama na pA skeN| bodhapAhur3a gAthA 24 meM-deva vAkU kahie dIkSA jAkai hoya / gAthA 25 meM kahA kidavo vavagayamoho udayakaro bhavyajIvANaM / deva hai so naSTa bhayA hai moha jAkA aisA hai so bhavya jovanikeM udaya karane vAlA hai| 26 meM-NiruvamaguNamArUDho arahano eriso hoI / 30 meMhatUNa dosakamme huu NANamayaM ca arhnto| gAthA 31 meM to sthApanA kA bilkula hI spaSTa kara diyA hai ki- guNasthAna, mArgaNAsthAna, paryApti, prANa bahuri jIvasthAna ina pAMca prakAra kari arahanta puruSa kI sthApanA prApta karanI athavA tAkU praNAma karanA / isa artha ke sAmane aba kahAM yaha guMjAisa raha jAtI hai ki cAra nikSepa meM eka sthApanAnikSepa kaha kara pratimA kI sthApanA karake use praNAma karanA aura prANapratiSThA karake arahanta mAnanA / jisa prANapratiSThA (maMtra ke dvArA usameM prANa DAlanA) ko Aja bar3e bar3e vaijJAnika ki jinhoMne Azcaryajanaka camatkAra dikhA diye ve kisI dhAtu, pASANa, kASTha ityAdi meM prANa pratiSThA na kara sake jo prANa pratiSThA hamAre pratiSThAcArya mAtra pAMca pacAsa rupaye meM hI kara dete hai| bAkI guNasthAna, mArgaNA, paryApti jIva phira bhI yaha 4 bAkI raha jAte haiM jabaki zrI kundakunda svAmI kahate haiM ki jisameM pAMca hoM use hI bharahanta jAnakara praNAma karanA / terahame guNaThANe sajoikevaliya hoi arahanto / cautIsaaisayaguNA hoti hu tassahapaDihArA // 32 // gAthA 33 meM kahA ki-caudaha mArgaNA apekSA arahanta kI sthApanA jAnanA, jina caudaha mArgaNAoM meM pahalI gati mArgaNA' se manuSyagati ho, aba jahAM pahalI mArgaNA meM ho 0 ho vahAM aura kI carcA to vyartha hI hai| gAthA 34 meM-AhAra, zarIra, indriya, mana, zvAsocchavAsa, bhASA ina chaha paryApti guNa kari samRddha so uttamadeva arahata haiN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI gAthA 35 meM-pAMca indrI, mana, vacana, kAya ( yaha tIna bala ) zvAsocchavAsa, aura zrAyu prANa-yaha 10 prANa kari arahata kA sthApana hai| pratiSThAcArya mahodaya 10 prANoM meM se ina dasoM kI hI yA kina kina prANoM kI prANapratiSThA karate haiM ? tAtparya yaha ki gAthA 28 se 41 taka caudaha gAthAoM meM cAroM nikSepa kA varNana karate huye yaha batAyA ki isa prakAra jAmeM hoMya so hI arahaMta praNAma karave yogya hai, anyathA nhiiN| noTa-dravyApekSA 10 aura nahIM to-kAya, vacana, zvAsocchvAma, Ayu yaha 4 prANa kahe / isa taraha jo yathArtha svarUpa arahata kA thA kA varNana zrI kundakunda svAmI ne kiyA hai prAkRta bhASA meM, jisameM kahIM razcamAtra bhI gaMdha isa bAta kI nahIM hai ki yaha to nizcaya kathana hai aura vyavahAra meM kASTha, pASANa, dhAtu kI pratimA mAnanA-pUjanA yogya hai| aba jaba TIkAkAroM ne athavA vartamAna ke paMDitoM ne ki jinhoMne graMthoM ko chapAyA apanI tarapha se binA kisI pramANa die limva diyA ki yaha to nizcaya kathana hai, kyoMki mUrti kA astitva hI samApta prAya: unheM digbAI diyA; kintu unakA ligvanA to pAnI meM tela kI taraha spaSTa dikhAI detA hai| zrI kundakunda svAmI kI camakatI huI nirmala cAMdanI tathA zItalatA meM koI antara nahIM paayaa| zrI kundakunda mvAmI kI jaya tathA kundakunda svAmI ke siddhAMta ko mAna kara usakA hI prakAza karane vAle prAcArya maNDala kI jaya ki jinhoMne unake siddhAMta ko akSaNNa rakkhA aura adhyAtmadharma jo ki jainadharma kA prANa hai usa prANa kI jIvana-jyoti ko bujhane se bacA liyA, anyathA bhaTTArakoM ne to prANa-ghAtaka prahAra kara hI diyA thaa| jina bhaTTArakoM ke saMbaMdha meM va unako mAnane vAloM ke sambandha meM svayaM zrI kundakunda svAmI ne khedapUrvaka yaha vacana kahe ki je daMsaNesu bhaTThA pAe Na paDaMti dasaNadharANaM / te hoti lallamA bohI puNa dullahA tesiM // 12 // jepi paDaMti ca tesiM jANaMtA lajjagAravamayeNa / tesi pi Natthi bohI pAvaM aNamoamANANaM // 13 // artha-je puruSa darzana se bhraSTa haiM aura dUsare darzanadhArakoM se apane paga par3AveM, namaskAra karAveM te parabhava viSaM lUlA va mUka hoya hai tathA phira unheM jJAnaprApti durlabha ho jAya hai / tathA je unheM darzanabhraSTa jAna kara bhI lajjA, bhaya, garva kI icchA se unake paga par3ate haiM unheM bhI parabhava meM bodhi-ratnatraya kI prApti durlabha ho jAya hai / kyoMki pApa kI anumodanA karanA bhI pAe karane va karAne vAlA ho jAya hai / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * acetana jinapratimA aura jinaviMva kozrI kundakunda svAmI ne amAnya ThaharAyA / Aruhavi aMtarappA bahirappA chaMDiUNa tiviheNa / jhAijjai paramappA uvahaTTha' jiNavadeihi ||7|| ( mokSapAhuDa ) [ 81 artha - bahirAtmA kUM mana, vacana, kAya kara chor3i antarAtmA kA Azraya leya kari paramAtmA kUM dhyAiye, yaha jinavarendradeva ne upadezyA hai / nijadehasadRzaM dRSTvA paravigrahaM prayatnena / acetanamapi gRhItaM dhyAyate paramabhAgena ||9|| artha - midhyAdRSTi puruSa apanA deha sArikhA para kA deha kUM dekha kara yaha deha acetana hai as freera kara AtmabhAva kari bar3A yatna kari para kA AtmA dhyAvai hai || bhAvArtha - bahirAtmA midhyAdRSTI kaiM midhyAtkarma kA udaya kari midhyAbhAva hai so apanA deha kUM ApA jAne hai taise hI para kA deha acetana hai tauU tAkU para kA AtmA jAni dhyAve hai, mAne hai, tAmaiM bar3A yatna kare hai yA aise bhAtra ke chor3anA yaha tAtparya hai / jo midhyAdRSTi apanA deha sArakhA para deha kU dekhi tisakUM para kA zrAtmA mAna hai / Age gAthA naM0 10, 11, 12 meM yaha batAyA hai ki yaha jIva ima hI bahirAtmabhAva se strI putrAdi kUM apanA jAni moha meM pravarte hai Adi kahakara batAyA ki jo bahirAtmA ke bhAva kU chor3i antarAtmA ho paramAtmA meM lIna hoya hai so mokSa pAvai hai / yaha upadeza janAyA hai / paradravyarataH vadhyate virataH muJcati vividhakarmabhiH / eSa jinopadeza: samAsataH baMdhamokSasya || 13 || artha - jo jIva paradravya viSai rata hai rAgI hai so tau aneka prakAra ke karmani kara baMdhai hai, karmani kA baMdha kareM hai, bahuri jo paradravya viSai virata hai rAgI nAhIM hai so aneka prakAra ke karmani taiM chUTai hai, yaha baMdha kA ara mokSa kA saMkSepa kari jinadeva kA upadeza hai / bhAvArtha-baMdha mokSa ke kAraNa kI kathanI aneka prakAra kari hai tAkA yaha saMkSepa hai-jo paradravya sU' rAgabhAva so tau baMdha kA kAraNa ara virAgabhAva so mokSa kA kAraNa hai, aisA saMkSepa kari jinendra kA upadeza hai | 13 || Age gAthA 14 meM kahA hai ki jo svadravya viSai rata hai so samyagdRSTi hoya hai aura karma kA nAza kare hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 * tAraNa-vANI* jo apanA svarUpa, svarUpa kI zraddhA-ruci, pratIti, AcaraNa kari yukta hai so niyama kari samyagdRSTI hai| gAthA naM0 15 meM kahA jo paradravya viSai rata hai so midhyAdRSTi bhayA karma kU bAMdhe hai / gAthA naM0 16 meM kahA ki-paradravya teM to durgati hoya hai bahuri svadravyatai sugati hoya hai yaha pragaTa jANauM, jAte he bhavyajIva ho ! tuma aiseM jAna kari svadravya virSe rati karo ara itara jo paradravya tAte virati kro| gAthA naM0 17 meM kahA ki-apanA jJAnasvarUpa AtmA sivAya anya acetana mizra vastu haiM te sarva hI paradravya haiM aise ajJAnI ke janAvaneM kU sarvajJadeva ne kahA hai| gAthA 18 meM kahA ki jo prAtmasvabhAva svadravya kahA hai so aisA hai, jJAnAnandamaya amUrtIka jJAnamUrti apanAM prAtmA hai so hI eka svadravya hai anya sarva cetana-acetana mizra paradravya haiN| gAthA 16 meM kahA ki jo aise nijadravya kU' dhyAve haiM te nirvANa pAve haiM ye dhyAyaMti svadravyaM paradravya parAGmukhAstu sucaritrAH / te jinavarANAM mArgamanulagnAH labhate nirvANam // 19 // bhAvArtha-paradravya kA tyAga kari je apanA svarUpa kU dhyAve he te uttama-cAritrarUpa hoya jinamArga meM lAgeM te mokSa pAvai haiM, taduparAnta gAthA 20 meM batAyA ki jo jinamArga meM lagyA yogI zuddhAtmA * dhyAya mokSa pAvai hai to kahA tAkari svarga nahIM pAvai ? pAvai hI pAvai // Age gAthA 58 meM kahA acetanamapi cetayitAraM yo manyate sa bhavati ajJAnI / saH punaH jJAnI maNitaH yo manyate cetane cetayitAram // 18 // artha-jo acetana virSe cetana kU mAneM hai so ajJAnI hai, bahuri jo cetana virSe hI cetana kU mAneM hai so jJAnI kahA hai| __ bodhapAhur3a ke adhyayana se to maiM yahI samajhA thA ki zrI kundakunda svAmI ne jinapratimA, jinaviMva bhAdi kA svarUpa varNana karake hI acetana pratimA va acetana jinavi ko amAnya ThaharAyA hai jabaki yogIndradeva ne khulA khaMDana kiyA hai| jaba maiMne zrI kundakunda svAmI ke mokSapAhur3a ko dekhA to usameM to gAthA naM0 7 se 20 taka mUrti mAnane vAloM ko spaSTa hI kahA ki mUrti kI mAnyatA mithyAtva hai va gAthA naM06 meM to bilkula hI khulAsA kara diyA ki acetana hai toU pAtmabhAva kari bar3e yatna se dhyAveM haiM, je midhyAdRSTI puruSa haiM tathA isI mokSapAhui kI gAthA 58 meM yaha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 83 spaSTa hI kara diyA ki acetana meM cetana kUM mAnai so ajJAnI haiM va jo cetana meM cetana kU mAne sohI jJAnI haiN| isase adhika aura kyA likhate ? ki acetana ko dhyAvai so midhyAdRSTi haiM va nijadravya jo AtmA tAkU dhyAvai so hI samyagdRSTi hai va nirvANa kU pAvai hai / prayojana yaha ki yadi isa mAnyatA ko hI rakhanA hai ki hama kundakundAmnAyI haiM to Apa unake racita apAhuDa, rayaNasAra Adi upalabdha granthoM ko zrAdyopAMta dekha lIjie ki pratimA khaNDana hI to milegA, mAnyatA kI eka bhI koI gAthA Apako nahIM milegI, na munidharma ke upadeza meM aura na zrAvaka dharma ke upadeza meM; taba to hamArI mAnyatA pratimA meM na rahanA cAhiye / hA~, yaha dUsarI bAta hai ki kahane bhara ke liye hama unake anuyAyI hoM va jo mAnyatA hRdaya meM bana baiThI hai vaha to nahIM chUTa sakatI / kyoMki bhaTTArakoM kA bichAyA huA jAla jo ki saikar3oM varSa se hamAre saMskAra meM baiTha gayA hai usakA chUTa jAnA bhI to AsAna nahIM, kyoMki unhoMne to kyA kyA jAla bichAe ? itihAsa dekho taba A~kheM khulatI haiM aura AtmA meM mahAn kheda bhI hotA hai| dekho zrI nAthUrAma jI premI dvArA sampAdana kiyA huA 'jaina sAhitya aura itihAsa' usakI eka carcA jaba unakA ( bhaTTArakoM kA ) pUrA pUrA jora thA taba kI to kyA kaheM ? abhI abhI vi0 saM0 1636 meM gajapaMthA kSetra banA diyA va gajapaMthA pUjana vidhAna eka hI dina meM bhaTTAraka kSemendrakIrtti ne banA liyA / isa taraha itihAsa yadi niSpakSa bhAva se dekhA jAya to patA calegA ki bhaTTArakoM ne dhArmika mAnyatAoM ke sambandha meM hameM kitane gahare pAnI meM utAra diyA ki jisameM se nikalanA hI kaThina ho gayA hai / kintu yadi hA~, vidvadvarga prayatna kare to saphala ho sakatA hai / jinapratimA kA darzana nahIM, samyagdarzana hI mokSamahala kI sIr3hI hai / kAUNa NamukkAraM jiNavaravasahassa vajramANassa / daMsaNamaggaM vocchAmi jahAkammaM samAseNa || 1 || ( maMgalAcaraNa ) prAtaHsmarNIya 108 zrI kundakundAcArya aSTapAhuDa vipaiM prathama darzanapAhur3a meM zrI RSabhadeva se lagAya zrI vardhamAna zrI tIrthaMkaroM tAI namaskAra karake darzana kahie samyagdarzana kA mArga yathA krama hone kI pratijJA kare haiN| 1 daMsaNamUlo dhammo uvahaTTho jiNavarehiM sissANaM / taM soUNa sakaNNe daMsaNahINo Na vaMdivbo ||2|| artha - zrI jinendradeva ne ziSyoM ke lie dharma kA mUla darzana kahA hai so he ziSyo ! kAna Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] * tAraNa-vANI dekara suno ki darzana hIna baMdive yogya nahIM / bhAvArtha-isa uparokta gAthA se bilakula spaSTa ho jAtA hai ki dharma kA mUla samyagdarzana hai jisameM samyagdarzana na ho vaha baMdive yogya nhiiN| he ziSya ! isa bAta ko tuma kAna dekara suna lo| vizeSa-pranimA to kyA sacetana prANI bhI yadi samyagdarzana hIna hai to vaMdive yogya nahIM aura yadi samyagdarzanadhArI U~ca nIca manuSya to kyA deva, nArakI tathA pazu bhI kyoM na ho vaMdive yogya hai| ata: dravyaliMgI sAdhu tathA pratimA aura samyagdarzana hIna sabhI deva, kSetrapAla, padmAvatI devI ityAdi avaMdanIya haiM / isa gAthA kA yahI niSpakSa artha hai, raJcamAtra bhI hama apanI tarapha se yaha artha ghumA phirA kara nahIM lagA sakate ki yaha to munizrI ke lie kahA hai pratimA ke vAvata nahIM kahA ki samyagdarzana hIna muni kI vaMdanA nahIM karanA cAhie. bhagavAna kI pratimA kI athavA jina' zAsana kI rakSaka padmAvatI kSetrapAlAdi kI to karanA cAhiye athavA zrAvakoM ko to pratimA kI vaMdanA karanA cAhie, muniyoM ko nahIM / yadi hameM zrI kundakunda svAmI ke batAe hue isa siddhAMta ko ki jise vaha kitanI gar3hAkara kahate haiM ki kAna dekara suno ki bhagavAna ne jo yaha hama tuma sabhI ziSyoM ke lie upadeza kiyA hai ki he ziSyo! darzanahIna vaMdive yogya nhiiN| ataeva yadi hama samyagdarzana ko prApta karake bhavasAgara se pAra honA cAhate haiM to hameM AzA, bhaya, lobha, sneha ina sabhI saMsArI bAtoM ko chor3akara zrI kuMdakaMda svAmI dvArA batAe huye bhagavAna jinendradeva ke isa upadeza ko mAnanA cAhiye / kyoMki sAMsArika kAmanAoM kI pUrti ke vazIbhUta huA AtmAanAdikAla se bhaTaka rahA hai, aba isa manuSya janma aura pAe hue jainadharma ko sArthaka karo / sone meM sugandhi kI bhAMti yaha yoga milA hai / yadi pratimA anAdi tathA zrI kundakunda svAmI ko mAnya hotI to ve apanI isa gAthA ke Age vAlI gAthA meM apane grantha meM ise spaSTa kara dete ki bhagavAna kI pratimA vaMdanIya hai| tathA vizeSa Azcarya kI bAta to yaha ki bhagavAna jinendradeva hI to yaha upadeza deM ki darzanahIna vaMdave yogya nahIM aura vahI apanI pratimA ke lie isakI chUTa kara deM kaise ho sakatA hai ? yaha to aisI bAta hai ki hama kaheM ki auroM ke lie rAtribhojana banAne meM doSa hai kintu hamAre lie banAne meM doSa nahIM lgegaa| yaha bAta to yadi samajhI jAya to itane meM hI samajha meM A sakatI hai ki jainadharma ke mUla upadezakartA bhagavAna zrI tIrthaMkara mahAvIra mvAmI aura ve hI apanI pratimA pUjane kI kahate ? yahI kAraNa hai ki eka zrI kundakunda svAmI kyA kinhIM bhI pramANIka bar3e bar3e prAcAryoM ne kinhIM siddhAMta granthoM meM isa ( pratimA pUjana ) kA samarthana nahIM kiyaa| yadi unake samaya meM yaha hotI to ve avazya hI sArthakatA kA kathana karate jabaki unhoMne sapta tatvoM ke sAtha sAtha sUrya, candra, praha, nakSatra, samudra, nadI, parvata aura tIna loka kA sUkSmAtisUkSma varNana kiyA hai to kyA kAraNa hai ki itanI dharma pradhAna mAnI jAne vAlI cIja Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [85 kA varNana na karate aura bAraha vratoM meM ise zAmila na kara jAte jo ki zrAvakoM ke lie kahe gaye haiN| zrI tattvArthasUtrajI grantha, jisameM tIna loka kA saba varNana hai usameM bhI jisakA nimAtra koI jikra nhiiN| kahate haiM ki pahile pratimA kASTha kI thI phira lohe kI calI phira pASANa kI; sabase pIche dhAtu kI calIM / ThIka hai bhaTTArakoM ne jo calAI so calI; parantu yadi AcAryoM ke samaya meM yaha saba kucha huA hotA to Akhira ve bhI kahIM apane zAstroM meM siddhAMta rUpa se isakA varNana karate / saba se prAcIna itane bar3e bar3e pUjya grantha zrI jayadhavala, mahAdhalala, inameM to pratimA kA prakaraNa avazya hI nikalanA cAhie jaba ki yaha mahAgrantha sarva prathama racanA ke haiM, aura hai tathA mAne jAte haiM / isa dUsarI gAthA ke AdhAra para itanA adhika isaliye hI likhanA par3A ki yahIM se to ThIka samajhakara Age calanA hai| bhagavAna jinendradeva hameM sadbuddhi deM ki hamameM koI bhUla na rhe| svargIya paM0 jayacanda jI ki jinake putra bhI jayapura ke samasta paMDitoM meM sarvazreSTha the, ve paM0 jayacanda jI aSTapAhur3a kI apane dvArA kI gaI bhASATIkA meM likhate haiM ki- "jAke darzana nAhIM tAkeM dharma bhI nAhIM, mUla binA vRkSa ke skandha, zAkhA, puSpa, phalAdika kahAM te hoMya, tAta yaha upadeza hai-jAkeM dharma nAhI tisakeM dharma kI prApti nAhI, tAkU dharma nimitta kAheko vadie / 'dharma' isa zabda kA artha yaha hai jo AtmA kU saMsAra teM udghAri sukhasthAna virSe sthApe so dharma hai / bahuri darzana nAma dekhane kA hai| aiseM dharma kI mUrti dekhane meM Ave so darzana hai so prasiddhatAmeM jAmeM dharma kA grahaNa hoya aisA mata... 'darzana' aisA nAma kahiye hai / so lAka meM dharma ko tathA darzana kI sAmAnyapane mAnyatA to sarva ke hai parantu sarvajJa binA yathArtha mvarUpa kA jAnanA hoya nAhI, ara chadmastha prANI apanI buddhi teM aneka mvarUpa kalpanA kari anyathA svarUpa sthApi nisako pravRtti kareM haiM / " Adi, Adi / dasaNamaTThA bhaTThA daMSaNabhaTThassa Nasthi NivANaM / sijhaMti cariyabhaTThA dasaNabhaTThA Na sijhati // 3 / / artha-je puruSa darzana teM bhraSTa hai te bhraSTa haiM, je darzana teM bhraSTa haiM tinika nivANa nAhI hoya hai, jAteM yaha prasiddha hai je cAritra teM bhraSTa haiM te to siddhi kU~ prApta hoya haiM ara darzana bhraSTa hai te siddhi kU prApta nahIM hoya haiN| sammattasyaNamaTThA jANaMtA bahuvihAI satthAI / ArAhaNAvirahiyA bhamaMti tattheva tattheva // 4 // artha-je puruSa samyaktarUpa ratna kari bhraSTa haiM aura bahuta prakAra ke zAstrani kU jAne haiM toU te bhArAdhanA kari rahita bhaye sate isa saMsAra virSe ho bhrameM haiM / doya bAra kahane teM bahuna bhramaNa Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] * tAraNa-vANI janAyA hai / Age zrI kundakunda svAmI pAMcavIM gAthA meM kaheM haiM ki- je puruSa samyaktahIna haiM te bhale prakAra ugratapa kU AcArate hU bodhi kahie samyagdarzana-jJAna-cAritramayI apanA mvarUpa tAkA lAbha kU nAhI pAveM haiN| bhAvArtha-hama kitane hI zAstra ke jJAtA hoM, kitanA bhI upra tapa karate hoM, parantu samyagdarzana prApta kie binA 'AtmA' ke svarUpa ko na jAna sakeMge, binA prAtmasvarUpa ke kadApi mokSamArga na banegA aura hamArA saMsAra-bhramaNa na chuuttegaa| sammattaNANadaMsaNabalabIriyavaDDamANa je savve / kalikalusapAvarahiyA varaNANI hoti aireNa // 6 // artha-je puruSa samyaktva jJAna darzana bala vIrya ini kari varddhamAna haiM, ara kali kaluSa pApa kahie isa paMcama kAla ke malina pApa kari rahita haiM ( nirdoSa haiM ) te sarva hI thor3e hI kAla meM vara jJAnI kahiye kevalajJAnI hoya haiN| ___ bhAvArtha--isa paMcamakAla meM jar3a vakra jIvana ke nimitta kari yathArtha mArga apabhraMza (viparIta) bhayA hai, tisakI vAsanA te rahita bhaye je jIva yathArtha jinamArga ke zraddhAna rUpa samyaktva sahita jJAna-darzana apanA parAkrama balakU na chipAya kari ara apanA vIrya jo zakti tAkari varddhamAna bhaye saMte pravarte haiM te thor3e hI kAla meM ho kevalajJAnI hoya mokSa pAveM haiN| je daMsaNesu bhaTThA NANe bhaTThA carittabhaTThA ya / __ ede bhaTThavibhaTThA sesaM pi jaNaM viNAsaMti // 8 // artha-je purupa darzana virSe bhraSTa haiM, bahuri jJAna-cAritra teM bhI bhraSTa haiM ne puruSa bhraSTani virSe bhI vizeSa bhraSTa haiM, te Apato bhraSTa haiM hI, parantu Apa sivAya anya jana haiM tinikU bhI naSTa karaiM haiN| bhAvArtha- yahAM sAmAnya vacana hai tAteM aisA bhI Azaya sUce hai jo satyArtha zraddhAna jJAnacAritra to dUri hI raho jo apane mata (jainadharma ) kI zraddhA, jJAna, AcaraNa teM bhI bhraSTa haiM te to nirargala svecchAcArI haiM, te zrApa bhraSTa hai taise hI anya lokana kU upadezAdika kari bhraSTa kareM haiM tathA tinikI vRtti dekhi svayameva loka bhraSTa hoya hai tAteM aise totra kaSAyI niSiddha tinakI saMgati karanA bhI ucita nahIM / ( yaha bhAvArtha paM0 jayacanda jI ne likhA hai ) isase bilkula spaSTa pratIta hotA hai ki zrI kundakunda svAmI ke samaya bhaTTArakoM kI bhraSTa lIlA prArambha ho gaI thI ki jinakI dharmaviruddha lIlA se dukhI hokara aise vedanApUrNa udgAra zrI svAmI jI ko nikAlanA pdd'e| jaise ki-zrI prAtmAnuzAsana graMtha meM zrI guNabhadrAcArya ko Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [87 nikAlanA par3e, ki-hAya-hAya inheM daNDa dene vAlA koI nahIM jo ki zrAvakoM ko baila kI bhAMti nacAkara apanA svArtha sAdhe haiN| ___ ina bhaTTArakoM kA itihAsa par3ho taba AMsU A jAte haiM ki inhoMne kaisI 2 tarakIboM se pratimAoM kA camatkAra dikhA kara zrAvakoM ko ThagA va viparIta zraddhAna meM phaMsAyA, ye jantra, mantra vidyAoM meM itane pravINa the ki becAre bhole zrAvaka zrAvikAe~ pha~sa hI jAte the, ve dekhane bharake strIvihIna, bAkI to unake rAjAoM jaise vaibhava the| rezamI jarI jarakasa ke kinArIdAra unake vastra, maikar3oM hathiyAra, myAne. pAlako, paharedAra ityAdi / zrAvakoM ko unake myAne pAlakI meM lagakara le calanA par3atA thA va a~dhazraddhAlu zrAvaka mvayaM lagate the| kahAM to apane jainadharma meM guruoM kA yaha svarUpa ki viSayAzAvazAtIto nirAraMbho'parigrahaH / jJAnadhyAnatapo raktastapasvI sa: prazasyate // ___ kahAM bhaTTAraka jaise kuguruoM kI itanI mAnyatA? uma mamaya inakI calatI kitanI na hogI jabaki vidvAnoM kA prabhAva sA thaa| Aja bhI yadi unakA namUnA dekhanA hai to dakSiNa meM milegaa| abhI bhI myAne pAlakI meM ve calate haiN| mUlavadrI meM jo ratnoM kI pratimA hai, 27) dene para unakA darzana karAyA jAtA hai| jainavadrI meM bhI ratnoM kI pratimA hai, unakA baMdhA nahIM, ve bhaTTAraka jI, dhanI dena kara taya kara lete haiM / tIrthakSetra kameTI kaI varSoM se prayatnazIla hai ki vahA~ ke mandira kameTI ke adhikAra meM AjAyeM parantu saphalatA nahIM pA rahI hai / maiM jaba unake pAsa tAi-patra likhe hue graMthoM ke dekhane ko gayA to ona guru bhaTTAraka mahodaya kI sAbuna sephaTorejara se dAr3hI bana rahI thI / dUsare eka mandira meM eka munirAja virAjamAna the, jo mandira ke pAsa eka kamarA banavA rahe the| maiM apane sAthiyoM sahita unake darzanoM ko gayA to dharmopadeza to kucha nahIM, hAM candA kI lisTa mAmane A gaI / maiMne kahA ki mahArAja yaha kyA ? bole; paropakAra hai paropakAra / dhanya hai isa paJcamakAla ke paropakAra karane vAle muniyoM ko aura hamArI mAnyatA ko| dharmabandhuo ! yaha jo kucha bhI digdarzana kiyA gayA hai, nindA kI dRSTi se nahIM, ekamAtra vastusvarUpa ko samajhane aura samajhAne kI dRSTi se / dhyAna rakhiye ki maiM ajana nahIM hU~ ki jo jainadharma ke prati niMdA kI bhAvanA se kucha bhI likhA ho, kaMvala eka isa bhAvanA se ki zrI jinendra kA zAsana yathAvata jaisA ki zrI kundakundAcAryAdi mahAn AcAryoM ne granthoM meM batAyA hai use samajhe aura usa para calakara AtmakalyANa kareM / kyoMki maiM isa bAta ko bhalIbhA~ti jAnatA hU~ ki kisI eka vyakti kI niMdA karane meM bhI pApa kA baMdha hotA hai to dharma kI niMdA karane meM kitane mahAn pApa kA baMdha na hotA hogA / ata: jo kucha bhI likhA hai athavA lilU~gA ekamAtra jainadharma kI pavitratA ke hetu hI liluuNgaa| zrI jinendradeva isake sAkSI haiM / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa - vANI * caitya kA artha AtmA hai, pratimA nahIM zrI kundakunda svAmI ne - bodhapAhur3a meM AThavIM gAthA viSai caitya-zra - zrAtmA ko kahA pratimA ko nahIM, tathA caityagRha sacce muni ke zarIra ko kahA hai, pratimA rakhe jAne vAle sthAna - caityAlaya athavA jinAlaya athavA jinamandira ko nahIM / jAmeM ApA para kA jAnane vAlA jJAnI fasure nirmala aisA caitya kahiye cetanA svarUpa AtmA basai so caityagRha hai, so aisA caityagraha saMyamI muni hai| 88 ] tAtparya yaha ki artha kA anartha batA kara pravRtti cala par3I hai / caitya kA artha cetanAsvarUpa AtmA, jinakA artha jo AtmA samyaktva hokara karmoM ko jItane lage, vAstavika artha yaha hai | jabaki loga isa vAstavika artha ko na jAna kara manamAnA artha karane lage / yAnI caitya mAneM pratimA aura pratimA kA sthAna caityAlaya ( jisa mandira meM zikhara nahIM hotI use caityAlaya kahA jAtA hai) kahane lage, jina mAne jinapratimA aura jinapratimA ke sthAna ko jinamandira yA jinAlaya kahane lage / isI viSaya ko havIM gAthA meM aura bhI spaSTa kiyA gayA hai ki laukika jana caityagraha kA svarUpa anyathA mAne haiM tinakU sAvadhAna kiyA hai- jo jina sUtra meM chaha kAya kA hita karane vAlA jJAnamayI saMyamI muni hai so caityagraha hai / Age jinapratimA kA nirUpaNa kare haiM saparA jaMgamadehA daMsaNaNANeNa suddhacaraNANaM / niggaMthavIyarAyA jiNamagge erisA paDimA || 10 | - jaM caradi suddhacaraNaM jANai picche suddhasammattaM / sA hoI vaMdaNIyA NiggaMthA saMjadA paDimA || 11 // 1 uparokta ina do gAthAoM meM to jinapratimA kA svarUpa spaSTa bhaine kI bhAMti kaha kara ' sA hoI baMdaraNIyA' aisI pratimA vaMdanIya hai / jo darzana jJAna kari zuddha, nirmala hai caritra jinake writer para kI cAlatI deha hai so jinamArga viSai jaMgama pratimA hai / jo zuddha AcaraNa ke meet agr samyagjJAna kari yathArtha vastu kUM jAne hai bahuri samyagdarzana kara apane svarUpa kU dekhe hai aiseM zuddha samyakta jArke pAiye hai aisI saMyama svarUpa pratimA hai so baMdive yogya hai / zrI kuMdakuMda svAmI ne vaMdanIya pratimA kA jo vAstavika svarUpa thA so kahA; isameM nizcaya aura vyavahAra kA koI prayojana ho nhiiN| jaise daza daza mila kara bosa hI hoMya haiM, isameM koI bheda nizcaya aura vyavahAra kA nahIM / yadi zrI kundakunda svAmI ko nizcaya aura vyavahAra kA koI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [89 bheda karanA hotA to ve apanI isa gAthA meM to yaha kahate ki nizcaya meM aisI pratimA vaMdanIya hai tathA dUsarI gAthA vyavahAra meM jisa taraha kI pratimA vaMdanIya hotI vaisA kathana kara dete / koI yaha kahe ki-zrI kuMdakuMda svAmI ne to yaha nizcayanaya kA graMtha racA hai / jo yadi yaha kevala nizcayanaya kA hI graMtha hotA to phira isI pratha meM cAritrapAr3a meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ( darzana, vrata, sAmAyika, proSadhopavAsa ityAdi ) kA kathana kyoM karate ? athavA zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA jahAM vyavahAra meM mAnane vAlI pratimA kA kathana to avazya hI kara denA thA ki avratI zrAvaka tathA pratimAdhArI vratI zrAvakoM ko vyavahAra meM dhAtu pASANa kI pratimA baMdanIya hai| kintu jaba muni ke nizcayarUpa cAritra meM aura zrAvaka ke vyavahArarUpa cAritra meM koI razvamAtra kathana na to pratimA kA aura na usakI aSTadravya se pUjana kA hI milatA hai taba bicAra hotA hai ki phira kima AdhAra se ise mAnya samajhe ? aura kucha vicAra kreN| koI kahe ki yaha to ati zrAvakoM ke liye pahalI sIr3hI hai to bhI AcAryo ke liye isakA kathana pAkSika yA naiSThika zrAvakoM ke vidhi vidhAna meM arthAt unake niyamoM meM-aSTamUla guNoM meM athavA samyaktva ke aSTa aMgoM meM kahIM bhI to sthAna dete; so sthAna to dUra rahA gaMdha taka kahIM nahIM pAI jaatii| tathA mAna lo aSTa dravya se pUjana meM zrAvaka kA ilya kI vyavasthA meM yathAzakti pAMca daza yA kitane bhI jo kharca ho jAte haiM vaha kharca cAroM dAna meM se kisI dAna meM yA pAMcavAM dAna dravyapUjAdAna aisA kucha bhI kahIM kisI bhI darbAje se praveza kara jAte so bhI nahIM / siddhAMta zAkhoM meM jahA~ taka dekhate haiM cAroM tarapha darvAje banda pAe jAte haiN| kathA purANoM kI bAta kA siddhAMtadRSTi se yadi milAna na baiThe to koI darvAjA mAnA nahIM jAtA, yaha sabhI vidvadvarga jAnate hI haiN| kyoMki jhA~sI meM jaba lagabhaga 30 varSa pahile AryasamAja se apane jaina vidvAnoM kA zAstrArtha huA thA taba apane vidvAnoM ne pahile hI yaha spaSTa kara diyA thA ki zAstrArtha meM kinhIM bhI kathA prathoM ( prathamAnuyoga ke prathoM ) kA pramANa na mAneMge kyoMki kathA prathoM kI sabhI bAteM saiddhAMtika nahIM hotI haiN| siddhapratimA nirUpaNa dasaNaaNataNANaM agaMtavIriya aNaMtasukkhA ya / sAsayasukkha adehA mukA kammabaMdhehi // 12 // niruvamamacalamakhohA nimmiviyAjaMgameNa haveNa / sidahANammi ThiyA bosarapaDimA dhuvA siddhA // 13 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] * tAraNa-vANI * ___ artha-jo anantacatuSTaya yukta hai, zAzvata avinAzI sukha-svarUpa hai, adeha hai, aSTa kamoM se rahita hai, tathA upamArahita hai, acala hai, akSobha hai, nizcala hai, jaMgamarUpa hai arthAt aSTa kamoM se chUTane ke pIche loka ke agrabhAga ( mokSa ) meM jAya hai isase jaMgamarUpa kahI, aisI pratimA siddha pratimA hai aisA jAnanA / bhAvArtha-pahale dAya gAthA meM (18-11 meM) to jaMgama pratimA saMyamI munini kI deha sahita kahI, bahuri ini doya gAthAni meM thira pratimA siddhani kI kahI, aise jaMgama thAvara pratimA kA svarUpa kahA, anya koI anyathA bahuta prakAra kalpai haiM so pratimA vaMdive yogya nAhI hai / jinabiMba nirUpaNa jiNaviMbaM gANamayaM saMjamasuddhaM suvIyarAyaM ca / jaM dei dikkhasikkhA kammakkhayakAraNe suddhA // 16 // artha-jinabiMba kaisA hai- jJAnamayI hai, saMyamakari zuddha hai, atizaya kari vItarAga hai, jo karmakSaya kA kAraNa ara zuddha hai, aisI dIkSA aura zikSA deya hai / aisA prAcArya jinabiMdha hai / jina kahiye arahaMta, sarvajJa kA pratibiMba kahiye tAkI jAyagAM tisakI jyoM mAnane yogya hoya, aise prAcArya haiM jo zikSA-dIkSA bhavyajIvana kU deya haiM. aise AcArya kU jinabiMba jAnanA / aise jinabiMba kI pUjA karo / so kundakunda svAmI kahe haiM tassa ya karaha paNAmaM savvaM pujjaM ca viNaya vacchallaM / jassa ya daMsaNa NANaM atthi dhurva ceyaNAbhAvo // 17 // aise pUrvokta jinabiMba kU' praNAma karo, saba prakAra pUjA karo, vinaya karo, vAtsalya kro| kAhe tai-jA dhruva kahiye nizcaya nai darzana jJAna pAiye hai, aura cetanA bhAva hai / tAtparya yaha ki arahata ke na hone para unakA kArya AcArya karate haiM, isaliye sacce prAcArya hI jinabiMba hai| ____ yahA~ gAthA naM. 18 meM arahantamudrA kA nirUpaNa kiyA tathA 16 meM jinamudrA kA nirUpaNa kiyA hai, so jaannaa| tavaSayaguNehiM suddho jANadi picchehi suddhasammattaM / arahantamudda esA dAyArI dikkhasikkhA ya // 18 // artha-jo tapa, vrata, uttaraguNa se zuddha hoya, samyagjJAna se padArthoM ke svarUpa ko yathArtha jAnatA ho va samyagdarzana se padArthanikU dekhe, aisA zuddha samyaktvI AcArya so hI arahanta kI mudrA hai, jo ki dIkSA zikSA deya hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * daDha jamuddA iMdiyamuddA kasAyada muddA | muddA iha NANAe jiNamuddA erisA bhaNiyA ||19|| [ 91 arthavayavat saMyama sahita hoya, indriyAM vazIbhUta hoM aura kaSAyabhAva na hoM tathA jJAna svarUpa AtmA meM lInatA - dhyAnasthapanA aisA muni hoya so hI jinamudrA hai / isa taraha caityagRha, jinapratimA, siddhapratimA, jinabiMba, arahantamudrA tathA jinamudrA ina sabakA hI vAstavika svarUpa zrI kundakundAcArya ne kathana kiyA hai / ataeva hama jabaki apane ko kundakundAnnAyI mAnate haiM taba to hameM isa taraha hI mAnanA cAhiye ! anyathA inakA AmnAyI na mAnakara jinhoMne dhAtu- pASANa kI mUrti meM hI jinapratimA, siddhapratimA, jinabiMba, arahantamudrA tathA jinamudrA ina sabakA svarUpa batAyA ho unakA hI AmnAyI mAnanA cAhiye / hama apane ko jina kA AmnAyI kaheM aura unakI bAta na mAneM yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? 17vIM gAthA jisameM jinabiMba kA svarUpa AcArya ko kahA hai usameM praNAma karo, vinaya karo, vAtsalya (prema) karo tathA 'savvaM pujja' yAnI saba prakAra se pUjo / yadi aSTadravya se pUjA karAnA hotI to gAthA meM yaha zabda hotA ki 'aSTadravya pujja' lekina unheM to aSTadravya kI pUjA se koI prayojana hI na thA, pUjA kA matalaba hotA hai ki unake pUjya guNoM meM arthAt uttama guNoM meM pUjyabhAva - bhaktibhAva rakhanA jo AcAyoM meM saba taraha se pUjyabhAva yAnI bhaktibhAva rakhanA, na ki dravya se pUjA karanA / pratimA kA darzana nahIM, zAstra svAdhyAya hI samyagdarzana kA mUla kAraNa hai / zrI sAra jI gAthA 123 meM zrI kundakunda svAmI ne pAtroM ke bheda kahe haiMaviradadesamahantra AgamaruNaM vicArataccaNhaM / pattaMtaraM sahassaM Niddi jiNavariMdehiM // 123 // avirata deza mahAvirata, zruti ruciratva vicAra | pAtra nu aMtara sahasa guna, kahi jinapati niradhAra // artha - zraviratasamyagdRSTi, dezapratI - zrAvaka aura mahAvratiyoM ke bheda se zrAgama meM ruci Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] * tAraNa - vANI * rakhane vAloM ke bheda se bhagavAna jinendradeva ne hajAroM prakAra ke pAtra batalAye haiM / sammAiguNavisesaM, pattavisesaM jiNehi Niddicha / artha - bhagavAna jinendradeva ne kahA hai ki jisameM samyagdarzana kI vizeSatA hai usI meM pAtra pane kI vizeSatA samajhanA cAhiye / tAtparya yaha ki bhAvoM kI apekSA se pAtroM ke hajAroM bheda ho jAte haiM / jisake jitane sAdhAraNa nirmalabhAva hoMge vaha sAdhAraNa pAtra, jisake jitane vizeSa nirmalabhAva hoMge vaha vizeSa pAtra hogA / isa taraha se hajAroM bheda kahe haiN| jaisA jaimA samyagdazana vizuddha hotA jAtA hai vaisI vaisI hI pAtratA meM vizeSatA va nirmalatA zrAtI jAtI hai / isa gAthA meM kundakunda svAmI ne aviratasamyagdRSTi tathA dezavratI zrAvaka va mahAtratI muni aura gama kahiye zAstra meM ruci rakhane vAle isa taraha cAra bheda ke antargata bhAvoM kI apekSA pAtroM ke hajAroM bheda kahe haiM / isase spaSTa hai ki yA to zrI kuMdakuMda svAmI ke samaya meM mUrti kI mAnyatA hI na thI anyathA jaise unhoMne zAstra meM ruci rakhane vAloM ko pAtroM kI zreNI meM batAyA vaise ho pAMcavA nAma digambara mUrtipUjA va darzana karane vAloM ko bhI pAtroM kI zreNI meM batAte, avazya hI batAte / yA phira yaha kahA jA sakatA hai ki zrI kundakunda svAmI ne mUrti ke darzana pUjA karane taka pAtroM kI zreNI meM hI nahIM liyA, jaba taka ki jo zAstra svAdhyAya kA rucitrAna na ho jAya, kyoMki isI graMtha kI gAthA naM0 155 meM kaha cuke haiM ki jJAnAbhyAsa hI samyagdarzana kA mUla hai aura anta meM bhI gAthA naM. 166 maM kahA haika gaMdhamiNaM jo Na diTTha, gahu maNNaha Na hu suNeha Na hu paDhai / Na hucita Na hu bhAvaha, so caitra haveha kuddiTThI // 166 // artha - jo manuSya isa grantha ko na dekhatA hai, na mAnatA hai, na sunatA hai, na par3hatA hai, na citavana karatA hai aura na hI bhAvanA karatA hai usako midhyAdRSTi samajhanA caahiye| ataeva - idi sajjaNapujjaM rayaNasAraM gaMthaM NirAlaso NiccaM / jo paDhai suNaha bhAva pAvaha so sAsayaM ThANaM // 167 // isameM batAyA ki - yaha rayaNasAra grantha sajjanoM dvArA pUjya hai, Alasya tyAgakara nitya hI jo par3hatA hai, sunatA hai tathA bhAvanA karatA hai so sAzvata sthAna (mokSa) ko pAtA hai / bhAvArtha- ina donoM gAthAoM kA yaha samajhanA cAhiye ki - rayaNasAra kahiye ratnasAra yAnI samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra ina tIna ratnoM ke ( ratnatraya ke ) sAra arthAt rahasya yA marma ko batAne vAle jo grantha jainagranthoM ko jo ki sajjana kahiye dharmAtmA puruSoM dvArA pUjya haiM, mAnya Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [93 haiM. aise siddhAMta granthoM ko jo bAlasa chor3akara nitya hI par3hate haiM, sunate haiM, aura bhAvanA karate haiM arthAt tadanusAra pravRtti karate haiM, ve to sAzvata sthAna (mokSa) ko prApta karate haiM, mokSamArgI haiM tathA jo uparokta aise siddhAMta granthoM ko jinameM ki ratnatraya kA sAra hai unako na dekhatA hai, na mAnatA hai, na sunatA hai, na par3hatA hai, na citavana karatA hai aura na bhAvanA karatA hai vaha midhyAdRSTi hai, aisA jaannaa| ho sakatA hai ki isaliye zrAgama zAstra kA sacivAna na hone taka mAtra mUrtidarzana pUjana kI zreNI vAloM ko pAtroM meM sammilita na kiyA ho| kyoMki pAtra prakaraNa kI gAthA 120 ke bAda 121 va 122 meM samyagdarzana vAle muniyoM kA varNana kiyA aura unheM vizeSa pAtra kahA hai| jabaki gAthA 122 ke cauthe caraNa (anta meM) yaha bhI kahA hai ki-'te guNa hINo du vivarIdo' jisa muni meM ye Upara kahe hue guNa nahIM hai vaha usase viparIta arthAt apAtra hai / to jabaki guNahIna muni ko bhI zrI kundakunda svAmI ne pAtra na mAnakara apAtra kahA taba guNahIna zrAvakoM ko va kaise pAtrazreNI meM mAna lete ? kyoMki unakI mAnyatA to avatasamyagdRSTi, dezavatI zrAvaka, mahAvratI muni aura Agama-zAstra kA rucivAna, inako pAtra mAnane kI thii| zrI kundakunda svAmI ne jo rayaNasAra jI graMtha meM gAthA 123 meM jo bhAgama rucivAna ko pAtra kahA jabaki auroM ko nahIM yAnI, pAgama rucivAna na ho mAtra mUrti kA darzana pUjana athavA kaMvala bahirAtmabhAvoM se zrAvaka va muni taka ke kriyAkANDo ko bhI pAtrazreNI meM nahIM liyA jo isa vicAra se ThIka bhI baiThatA hai ki pAtra use hI mAnA jAtA hai jisake pariNAma nirmala rahate ho athavA bahirAtmabhAva janita malina-rAga, dveSa, moha, kaSAya, viSaya, paMcapApa joki asaMyama ke kAraNa haiM, unheM zAstra svAdhyAya karate hue kama karane meM prayatnazIla hokara nirmala pariNAmoM kI ora agrasara ho rahA ho, ki jo pariNAma isa jIva ko mithyAtva guNasthAna se nikAla kara caturtha guNasthAna meM pahu~cA kara avatasamyagyadRSTi banA dete haiN| ataeva zAstra svAdhyAya karane para hI yaha jIva pAtra bana sakatA hai, binA zAstra svAdhyAya ke nhiiN| kyoMki yaha nizcita hai kizAstra meM ruci rakha kara svAdhyAya karane vAle ke pariNAmoM meM avazya hI nirmalatA AtI hI hai / jabaki mAtra kriyAkAMDa-darzana, pUjana, ikAta, upavAsAdi vratoM ko karane vAloM meM nirmalatA to dUra rahI kaThora pariNAmI hI pAye jAte haiM cAhe ve di. jaina athavA tAraNapaMthI koI bhI kyoM na ho| zrI kundakunda svAmI gAthA 67 meM kahate haiM ki he mumukSa ! pAvAraMmaNivittI, puNNAraM me pauttikaraNaM pi / NANaM dhammajjhANaM, jiNamaNiyaM sannajIvANaM // 17 // artha-pApakArya kI nivRtti aura puNyakAryoM meM pravRtti kA mUlakAraNa eka samyagjJAna hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] * tAraNa-vANI isalie mumukSa jIvoM ke liye samyagjJAna hI dharmadhyAna zrI jinendradeva ne kahA hai, jo samyagjJAna ekamAtra rucipUrvaka zAstramvAdhyAya karane se hI hotA hai| bhAvArtha-samyagjJAna ( svAdhyAya ) se tatva-atatva, puNya-pApa, dharma-adharma, hita-ahita, yogya-ayogya, karttavya-akarttavya, prAha aura agrAha kA bodha hotA hai| bhavyajIva samyagjJAna searthAta svAdhyAya karane se apanI AtmA kA zuddhasvarUpa vicAra kara apane AtmapariNAmoM (samatAdi guNoM) ke sivAya parapadArthoM meM rAga, dveSa, moha nahIM karate haiM aura na viSaya kaSAyoM ko siddhi ke liye iSTAniSTa bAhya parapadArthoM meM zubhAzubha-saMkalpa vikalpa hI karate haiM / isaliye samyagjJAnI puruSa kI ( jisane ki zAstra mvAdhyAya ke dvArA pApa puNya ityAdi karmoM ke bandha va unake acche bure phala aura saMsAra, zarIra, bhogoM ke svarUpa ko tathA cAroM gati ke sukha duHkhAdi ko bhalIbhAMti se jAna liyA ho aura svAdhyAya karate hue vizeSa jAnane meM prayatnazIla rahatA ho aise Agama ke rUcivAna puruSa kI ) svAbhAvika svayameva aisI vizuddha paraNati ho jAtI hai ki jisase usakI hiMsAdika pApakAryoM meM pravRtti nahIM hotI hai| vaha puNyotpAdaka zubha caritra kI nirantara pravRtti karatA rahatA hai isIlie samyagjJAna se jIvoM ke bhAvoM meM sAmyabhAva kI sthiratA pragaTa hotI hai| rAga dveSAdi vikArabhAva rahita sAmya avasthA hI dharmadhyAna hai| samyakacAritra bhI samyagjJAna se hI hotA hai isalie samyagjJAna hI dharmadhyAna hai| kyoMki samyaJcAritra ke abhyAsa ke binA dharmadhyAna kadApi nahIM hotA hai / samyakcAritra (sAmyabhAva-samatAbhAva) kI prApti hI dharmadhyAna kA saccA svarUpa hai aisA jAnanA / zrAvaka to kyA yadi muni bhI acchI taraha se jinAgama kahiye zAstroM kA abhyAsa nahIM karatA hai aura binA jinAgama ke abhyAsa ke hI tapazcaraNa karatA hai, vaha ajJAnI hai aura saMsArika sukhoM meM lIna hai aisA samajhanA cAhiye / jinAgama ke abhyAsa se hI bhavyajIvoM ko samyagdarzana kI prApti aura vastusvarUpa kA yathArtha bodha hotA hai isaliye jinAgama kA abhyAsa hI bhAvazruta aura dravyazruta kA pradhAna kAraNa hai| jina bhavya yatIzvaroM ko jinAgama ke abhyAsa dvArA samyagdarzana prApta ho gayA hai ve hI samyaka tapazcaraNa kara kamoM kA nAza karake mokSasukha ke adhikArI hote haiN| yaha saba zrI rayaNasAra jI graMtha kI ra mI gAthA kA artha hai| sudaNANamAsaM jo kuNaI sammaM Na hoi tavayaraNaM / kuvaM jai mUDhamai saMsArasukhANuratto so // 18 // tAtparya yaha ki-sabhI AcAryoM kA eka yahI mata pAyA jAtA hai ki-zAstra ke avalambana se hI jJAna-samyagjJAna hotA hai, samyagjJAna se samyakcAritra hotA hai aura samyakcAritra-tapa dvArA koM kI nirjarA hokara mokSa hotA hai| ata: AjJAsamyakta prApti hetu zAstrasvAdhyAya anivArya hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * tIrthaMkara ke zarIra athavA puNya vaibhava kI stuti tIrthakaroM kI stuti nhiiN| tIrthakara jAke deha yuti soM dasoM dizA pavitra bhaI, jAke teja Age saba tejavaMta ruke haiM / jAko rUpa nirakhi thakita mahA rUpavaMta, jAke vapu vAsamau suvAsa aura lUke haiM / jAkI divyadhvani suni zravaNa ko sukha hota, jAke tana lachana aneka Aya Dhake haiM / teI jinarAja jAke kahe vivahAra guna, nihace niravi suddha cetana moM cUke haiM / / 25 / / (jIvadvAra) jinarAja kA yathArtharUpa jinapada nAhiM zarIra ko, jinapada cetana mAMhiM / jinavarNana kachu aura hai, yaha jinavarNana nAhi // 27 // jAmeM bAlapano, tamanApA, vRddhapano nAhi, aAyu parajata mahArUpa mahAbala hai / binA hI yatana jAke tana meM aneka guna, atimai virAjamAna kAyA niramala hai| jaise vinu pavana samudra avicala rUpa, taise jAko mana aru Asana acala hai| eso jinarAja jayavaMta hou jagata meM, jAke zubhagati mahAM sukRti kA phala hai / / 26 // dhAtu-pASANa kI mUrti kI stuti, pUjA vyavahArastuti tathA sAkSAta bhagavAna tIrthakara ko stuti-pUjA nizcayastuti pUjA nahIM hai| yaha uparokta batAI huI stuti vyavahArastuti hai, jabaki nizcayastuti Age kheNge| yAnI samayasArajI prantha meM zrI kundakunda svAmI ke kahe anusAra 'nATaka samayasAra jI' meM banArasIdAsa jI kahate haiM ki yadyapi zarIra ko jinapada nahIM hai, jinapada to cetana AtmA meM hai / he tIrthakara bhagavAna ! phira bhI ApakI stuti hamAre liye sukRta puNyaphala dene vAlI hai / yadyapi yaha maiM jAnatA hU~ ki Apake zarIrAzrita jitane bhI guNoM kI mahimA hai usa mahimA kI stuti se jinastuti na hogI kyoMki jinaguNa varNana to kucha aura hI hai ki jisakA saba sambandha aApakI AtmA se hai, zarIra se nahIM / tAtparya yaha ki sAkSAt tIrthakara bhagavAna ke sAmane pratyakSa meM yA parokSa meM unake zarIrAzrita guNoM kI mahimA kA-samozaraNa kI mahimA kA varNana bhaktibhAva se karanA vyavahArastuti karanA hai aura unakI AtmA ke ananta catuSTaya guNoM kI stuti nizcayastuti hai / U~ce U~ce gar3ha ke kaMgUre yoM virAjata haiM, mAnau nabhaloka gIlave ko dAMta diyo hai / sohe cahuMora upavana kI saghanatAI, gherA kari mAno bhUminoka ghera liyo hai / / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96] * tAraNa-vANI * | gaharI gaMbhIra khAI tAkI upamA batAI, nIco kari Anana pAtAla jala piyo hai| aisI hai nagara yA nRpa kau na aMga koDa, yoM hI cidAnanda soM zarIra bhinna kiyo hai || 2 || isameM batAyA hai ki - jaise itanA zobhAyamAna gar3ha va nagara kA varNana karane para bhI isameM rAjA kA bilkula hI varNana na huA ThIka isI prakAra zrI tIrthaMkara bhagavAna ke zarIra tathA samozaraNa ko cAhe jitanI mahimA kA varNana va stuti karo, isameM unakI AtmA kI jo vAstava meM bhagavAna hai aura jisa AtmA ko siddhapada pAnA hai usakI rakhamAtra bhI stuti na hogI / tAtparya yaha ki jaba sAkSAt torthaMkara ke zarIra kI stuti karane para bhI bhagavAna kI stuti na kahalAI taba pratimA ko avalokana karate huye stuti karane para bhagavAna kI stuti kaise mAnI jA sakatI hai / ataH bhagavAna kI saccI stuti kaise hogI ? ise batAte haiM / tIrthaMkara ke nizcayasvarUpa kI stuti - lokAloka ke subhASa pratibhA se saba, jagI jJAnazakti vimala jaisI ArasI / darzana udyota liyo aMtarAya anta kiyau gayau mahAmoha bhayau mahARSI sanyAsI sahaja jogI joga soM udAsI jAmeM, prakRti pacAsI laga rahIM jari chArasI / sohai ghaTa mandira meM cetana prakaTa rUpa, aisau jinarAja tAhi vandata banArasI ||26|| he tIrthaMkara bhagavAna ! ApakI jisa AtmA meM itane guNoM kA prakAza ho gayA hai, aisI jo ApakI AtmA cetanarUpa Apake ghaTa meM pragaTa hokara zobhAyamAna ho rahI hai usa jinarAja svarUpa ApakI AtmA kI maiM banArasIdAsa vandanA karatA hU~ / bhavyo ! saccI vandanA bhagavAna kI yaha hai / samajho ki bhagavAna kA zarIra bhI bhagavAna nahIM hai, unakI AtmA hI bhagavAna hai, usa AtmA kI vandanA kro| aba Apa vicAra karo ki AtmA kI kyA koI mUrti bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI / vandanA kA artha hai vinaya bhaktipUrvaka guNAnuvAda gAnA | kyA guNAnuvAda gAne meM una guNoM ko athavA una guNoM vAle bhagavAna ke sAmane hone kI AvazyakatA hai ki jaba ve sAmane hI baiThe hoM taba guNAnuvAda gAye jA sakate haiM ? nahIM, ve arahanta bhagavAna jaba samozaraNa meM virAjamAna the, taba sAmane pahu~cakara sabhI mAnava, deva unakI bhakti karate karate hue guNAnuvAda gAte the, aba ve siddha hokara mokSa padhAra gae, to hama Apa guNAnuvAda gAte raheM, yahI hamArA kartavya hai nahIM bana sakatI hai / / kyA guNoM kI mUrti bana sakatI hai tAtparya yaha hai ki na mUrti bana sakatI hai aura na mUrti kI koI AvazyakatA hI hai / dekhiye nATaka samayasAra meM spaSTa kahA hai ki Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [97 tana cetana vivahAra eka se, nihace bhinna bhinna haiM doi / tana kI thuti vivahAra jIva thuti, niyata dRSTi mithyA thuti soi // jina so jIva, jIva so jinavara, tana jina eka na mAne koi / tA kArana tana kI saMstuti soM, jinavara kI saMstuti nahiM hoi // 30 // isakA saba bhAvArtha to Apa samajha hI gaye hoMge, dekhie isameM yaha khulAsA kahA hai ki 'niyata dRSTi mithyA thuti soi' isakA artha hai ki nizcayadRSTi se tana kI stuti karanA mithyAmnuti hai arthAt tana kI stuti karane se jinavara kI stuti nahIM hotI / samayasAra kI mUlagAthAyeM va unakI bhASA TIkA iNa maNNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNitu muNI / maNNadi hu saMdhudo vaMdido mae kevalI bhayavaM // 28 // taM NicchayeNa jujadi Na sarIra guNAhi hoti kevaliNo / kevali guNo thuNadi jo so tacca kevaliM thuNadi // 29 // artha-jIva se bhinna isa pudgalamayI deha kI stuti karake sAdhu asala meM aisA mAnatA hai ki maiMne kevalI bhagavAna kI stuti kI aura vaMdanA kI // 28 // vaha stavana nizcaya (vAstava) meM ThIka nahIM hai, kyoMki zarIra ke guNa kevalI ke nahIM / jo kevalI ke guNoM kI stuti karatA hai vahI paramArtha se kevalo kI stuti karatA hai // 26 // ata: aba hama AcArya vAkyoM ko mAne yA saMsAra kI apanI 2 managaDhaMta bAtoM ko / bahuta se bhAI kahate haiM ki bAlakoM ko jisa taraha prathama kakSA meM A mAne zrAma, i mAnai imalI, par3hAI jAtI hai isI taraha sarva prathama hameM-pahalI kakSA kI taraha pratimApUjana kahI gaI hai| jo sabase pahile yaha batAo ki kauna se graMtha meM yaha bAta kahI hai, tathA bAlakoM ko prA mAne Ama i mAne imalI eka dina hI par3hAyA jAtA hai yA janma bhara / athavA kyA Apa esA mAnate haiM ki eka janma meM pahalI kakSA aura dUsare janma meM dUsarI, isa taraha se dhIre dhIre 50, 100 janmoM meM hama kevalajJAnI ho jAveMge, to kyA ApakI hamArI saba kI yaha manuSya paryAya pahalI ho hai yA ananta bAra mila cuko, aura yadi isake pahile bhI aneka bAra manuSya paryAya aura jainadharma mila cukA to phira aba to sabase UMcI kakSA meM honA thA ? athavA kyA aisA mAnate ho ki jisa taraha yaha manuSya paryAya tathA jainadharma abhI milA hai isI taraha lagAtAra milatA jAyagA ? ataeva yaha kahanA bilkula nahIM banatA ki pahalI kakSA hai| hAM, yadi aisA bhI dikhAI detA ki calo kucha anapar3ha bAlaka bAlikAye pahilI kakSA kI bhA~ti pratimA pUjate haiM aura jo bilkula hI abodha choTe choTe bacce haiM ve mAtra darzana hI karate haiM bAkI to saba Age kI kakSAoM meM A cuke haiM so bhI nhiiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] * tAraNa -rANI * koI kahate haiM ki avalambana to honA hI cAhiye / to kyA vartamAna meM deza videza kI saMkhyA lagabhaga do araba hai yAnI (do sau karor3a) jisameM 75 phIsadI se || araba yAnI (Der3ha sau karor3a) manuSya amUrti-pUjaka haiM aura 25 phIsadI manuSya mUrti pUjaka haiM to kyA amUrti-pUjaka Der3ha araba binA avalaMbana ke bhagavAna kI bhakti pUjA-gugAnuvAda nahIM kara pAte hoMge ? Apa kaheM saba saMsAra kI aura saba dharmo kI bAtoM se hameM kyA karanA hai, hameM to apane hI jainadharma se matalaba hai, to suniye ki apanA jainadharma bhI kyA kahatA hai dohA - taji vibhAva hUje magana, zuddhAttama pada mAMhi / eka mokSamAraga yahai, aura dUsarI nAMhiM // 118 // je vivahArI mUr3ha nara, paryaya buddhI jIva / tinakeM bAhya kriyA hI ko, hai avalamba sadI || 121 // uparokta donoM dohoM kA artha samajha meM A hI gayA hogA, ki vAhya kriyAoM ke avalaMbana se kadApi mokSamArga nahIM banatA jaba taka ki zuddhAtmAnubhava na kiyA jAya / yadi kadAcita hamameM itanI yogyatA nahIM ki AtmAnubhava kara sakeM to hameM bhagavAna ke anaMtacatuSTayarUpa guNoM kI ArAdhanA karanA cAhiye na ki unake zarIra aura zarIra kI pratimA kI / ye yajante zrutaM bhaktyA, te yajante'JjasA jinam / na kiJcidantaraM prAhurAptA hi zrutadevayoH // paM0 AzAdhara kRta zrAvakAcAra artha - jo bhaktipUrvaka zAstra kI pUjA karate haiM, ve mAno niyamapUrvaka jinendra bhagavAna kI hI pUjA karate haiM / kyoMki jinendra bhagavAna ne zAstra aura deva meM nizcaya karake kucha bhI bheda nahIM kahA hai / yadi kadAcit aisI bhAvanA rahatI ho ki samozaraNa meM pahu~cakara bhagavAna kI vANI sunate aura unakI bhaktipUrvaka pUjA karate to AcArya kahate haiM ki he bhavyo ! zAstra kI bhaktipUrvaka pUjA karo kyoMki bhagavAna jinendradeva meM aura zAstra meM jabaki kucha bhI bheda nahIM aura zAstroM meM hI bhagavAna kI vANI kA upadeza bhI milatA hai taba eka paMtha do kAma pUre hote haiM / yaha bhI dhyAna rahe ki bhaktipUrvaka pUjA kA artha yaha jAnanA ki bhaktibhAva sahita zAstroM ke upadeza ko sunanA aura zakti anusAra pAlana karanA, yathAyogya unakI vinaya karanA, vinayapUrvaka uThAnA rakhanA, na ki dravya se pUjA karanA / isI sambandha meM aura bhI kahate hai ki saMpratyasti na kevalI kila kalau trailokyacUr3AmaNiH / taduvAcaH paramAsate'tra adhunA sAkSAjinaH pUjitaH || sadratnatrayadhAriNo yativarAsteSAM samAlambanam / tatpUjA jinavAci pUjanamataH sAkSAjinaH pUjitaH // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [99 artha-yadyapi isa samaya kalikAla meM tIna loka ke pUjanIka kevalI bhagavAna virAjamAna nahIM haiM to bhI isa bharatakSetra meM samasta jagata ko prakAza karane vAlI una kevalI bhagavAna kI vANI maujUda hai tathA usa vANI ke AdhAra zreSTha ratnatraya ke dhArI muni haiM, isaliye una muniyoM ko pUjana to sarasvatI kI pUjana hai tathA sarasvatI ( jina-vANI ) kI pUjana sAkSAt kevalI bhagavAna kI pUjana hai| isa taraha jabaki zrI jinavANo ( sarasvatI ) ko sAkSAt kevalI bhagavAna kI pratimA bnaaveN| kyA hameM ina AcArya vacanoM para vizvAsa na karanA cAhiye ? prAcArya vacanoM ke sAtha sAtha svayaM ke anubhava se bhI yaha bAta bilkula hI ThIka baiThatI hai ki vartamAna meM ekamAtra jinavANI hI hamArI AtmA kA kalyANa karane meM bhagavAna kI taraha sAmarthyavAna hai| bahirAtmabhAvoM ke tyAgane para hI kalyANa hotA hai kiM bahuNA ho taji bahirappasarUvANi sayalabhAvANi / bhaji majjhimaparamappA vatthusarUvANi bhAvANi // 141 // artha-bahuta kyA kahaiM ki-bahirAtmasvarUpa vAle jitane bhAva haiM una sabako chor3a denA cAhiye aura antarAtmA tathA paramAtmApane ke yathArtha svabhAva ko grahaNa karanA cAhiye-apanAnA cAhiye / isI ke Age kI gAthA 142, 143 meM yaha spaSTa kiyA hai ki-bahirAtmA jIvoM ke jo bhAva hote haiM ve cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karAne ke kAraNa hote haiM aura aneka mahAduHkha denevAle hote haiM, tathA aMtarAtmA aura paramAtmApane ke jo vAstavika-bhAva hote haiM ve mokSagati meM pahuMcAne ke kAraNa hote haiM aura atizaya puNya ke kAraNa hote haiN| gAthA 146 meM batAyA ki-1, 2, 3 guNasthAna vAle bahirAtmA tathA cauthe guNasthAna vAle mamyagdRSTi jIva jaghanya antarAtmA hai va 5veM se 11veM guNasthAna vAnle madhyama tathA 12veM guNasthAna ke uttama antarAtmA hai tathA 13ve 14ve ke sakala tathA siddha bhagavAna nikala paramAtmA hai emA jAnanA / Age gAthA 151 meM kahA ki-bahuta kahane se kyA lAbha ? thor3e meM hI yaha samajha lenA cAhiye ki bhagavAna arahana aura middha paramAtmA jo devendra, dharaNendra, cakravartI aura gaNadhara devAdikoM dvArA pUjya hue haiM so samyagdarzana pratyeka bhavyajIva ko dhAraNa karanA kartavya hai| uksamaI sammattaM, micchatta baleNa pellae tassa / parivadRti kasAyA, avasappiNikAladoseNa // 155 // artha-isa avasarpiNIkAla meM isa kAla ke doSa se mithyAtvakarma kA tIvra udaya upa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] * tAraNa-vANI * zama samyakta ko nAzakara detA hai tathA kapAyoM kI vRddhi adhika hotI hai, aura midhyAstra kA pracala udaya rahatA hai jisase upazama samyakta bhI ho nahIM sakatA, aura yadi hotA hai to zIghra naSTa ho jAtA hai| phira bhI hAra na mAnakara dRr3hatApUrvaka hameM prApta karanA cAhiye, kyoMki yaha manuSya janma kaThinatA se milA hai / zrataeva zrI kundakunda svAmI ne ekamAtra yahI mArga AtmakalyANa kA batAyA hai-- NANeNa jhANasiddhI jhANAdo savcakammaNijjaraNaM / NijjaraNaphalaM mokkhaM gANanmAsaM tado kujjA || 145 / / artha thaM - AtmajJAna se dhyAna kI siddhi hotI hai, dhyAna se samasta karmoM kI nirjarA hotI hai tathA samasta kamoM kI nirjarA ho jAne se mokSa kI prApti hotI hai / isaliye bhavyajIvoM ko mokSa prApta karane ke liye sabase pahale jJAna kA abhyAsa karanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki zrI tAraNa svAmI ne bahirAtmApane ke avalambanoM se chur3Akara antagatmA banane ke liye ekamAtra zAstramanana ke dvArA jJAna kA abhyAsa karane ke liye zrAvakoM ko zAstroM kA avalambana karAyA aura batAyA ki AtmakalyANa ke liye sarvaprathama sarvazreSTha aura samartha kAraNa yadi koI avalambana hai to jJAnAbhyAsa ke mUla kAraNa zAstra haiM aura zAstra hI samyakta prApti ke liye prathama sIr3hI / kahAM aura kyA antara raha gayA zrI kuMdakuMdAdi AcAryoM meM aura zrI tAraNa taraNAcArya meM ? maiM to kahU~gA ki samasta jainaprathoM kA dohana karake zrI tAraNa svAmI ne sabakA sAra apane graMthoM meM bhara diyA hai yadi koI niSpakSa dRSTi se dekhe to saccI kuMdakuMdAmnAya use zrI tAraNasvAmI ke graMthoM meM milegI / dhyAna rahe uparokta gAthA naM0 145 kA kathana zrAvaka ke lie hI kiyA gayA hai kyoMki gAthA naM0 153 aura 154 meM zrAvaka kI 53 kriyAoM kA krama se varNana cala rahA hai / zrI kundakunda svAmI ne jisa taraha zrAvakoM ko zrAvaka dharma ke liye sarvaprathama jJAnAbhyAsa karane kA upadeza kiyA hai usI taraha Age gAthA naM0 156 meM muni ke liye bhI zrutabhAvanA arthAt zAstrAdhyana karate rahane kA upadeza kiyA hai isase yaha bilkula spaSTa ho gayA ki gAthA naM0 155 zrAvakoM ko tathA gAthA naM0 156 muniyoM ke liye kahI gaI hai| Age gAthA 160 meM kahA ki koI cAhe jaisA vidvAn kyoM na ho tathApi binA samyagdarzana ke use anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai, saMsAra se pAra kara denevAlA eka samyagdarzana hI hai, samyagdarzana ke sivAya anya kisI se bhI mokSasukha kI prApti nahIM ho sakatI / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * kAladoSa se jainadharma meM bhI aneka matabheda ho gaye hama to bhagavAna jinendradeva mahAvIra svAmI se prArthanA karate haiM ki samyakta vAlI saccI samabhI huI bAta ko mAnane aura usa para calane kA bala hama saba ko pradAna kareM, cAhe koI kitanA bhI virodha kyoM na kare, kyoMki yaha manuSya janma, uttamakula, uttamakSetra tathA sarvottama jaina dharma bar3e bhAgya se milA hai ki jaise samudra meM DUbI huI rAI phira se mila jAya / [ 101 zrI kundakundAcArya kRta aSTapAhur3a hai, jisameM sarvaprathama darzanapAhur3a kahA kyoMki 'dasaNa mUlo dhamma' darzana hI dharma kA mUla hai| isa prathama darzanapAhur3a kI rahavIM gAthA meM kahA hai ki jo cauMsaTha camana kara sahita haiM, bahuri cauMtIsa atizaya kari sahita haiM, bahuri nirantara bahuta prANInikA hita jAkari hoya hai aise upadeza ke dAtA haiM, bahuri karma ke kSaya kA kAraNa haiM, aise tIrthaMkara paramadeva haiM, te baMdive yogya haiM / aba yahIM para yaha vicAranA hai ki yadi usa samaya pratimA hotI to zrI kundakundAcArya barAbara isI prasaMga meM yaha likha dete ki aura jaba ki Aja isa paMcama kAla meM aise zrI tIrthaMkaradeva nahIM haiM to unakI pratinA vaMdive yogya hai; lekina yaha pUre grantha meM kahIM nahIM likhA, pratyuta gAthA 35 meM aura bhI yaha spaSTa kiyA hai ki viharadi jAva jiniMdo sahasasulakkhaNehiM saMjuttA | cautIsa aisayajudo sA paDimA thAvarA bhaNiyA ||35 // viharati yAvajjinendraH sahasrASTa sulakSaNaiH saMyuktaH / catustriMzadatizayayutaH sA pratimA sthAvarA bhaNitA ||35|| artha - kevalajJAna bhaye pIche jinendra bhagavAna jaba taka AryakhaNDa meM bihAra kareM taba taka tinakI pratimA kahiye zarIra sahita pratibiMba tisakU' 'thAvara pratimA' aisA nAma kahiye / bhAvArtha - bhagavAna jinendradeva jaba taka 1008 sulakSaNoM sahita aura cauMtIsa atizaya yukta vihAra kareM unheM sthAvara pratimA kahA I isase yaha spaSTa jhalakatA hai ki zAyada usa samaya jabaki zrI kundakunda svAmI the bauddha yA hindUdharma meM pratimA cala par3I hogI usI ke samAdhAna meM yaha socakara ki kahIM hamAre jainadharma meM aisI pratimA (dhAtu pASANa kI ) na cala jAya, zrI kundakunda svAmI ko yaha likhanA par3A ki bhagavAna jaba taka svayaM rahate hue bihAra karate haiM taba taka ve ho arthAt unakA zarIra hI sthAvara pratimA hai / kundakunda svAmI kA samaya koI pahalI, koI tIsarI aura pAMcavIM tathA koI vIM vIM zatAbdi mAnate haiM aura yaha pratimA prathA jenasamAja meM vIM vIM zatAbdi se calI hai aisA anubhavI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] * tAraNa-vANI jaina vidvAnoM kA mata hai| kyoMki eka daphA bhI phUlacandra jI siddhAMtazAstrI mahodaya ne mujhe batAyA thA ki pratimA kA pracAra 7 vI 8 vIM zatAbdi se hI huA hai jo eka aisA anubhava zrI kuMdakuMda mvAmI kI isa gAthA 35 se jhalakatA hai ki zrI kundakunda svAmI kA samaya 7 vI 8 vIM zatAdvI hI hai aura usa samaya bhaTTArakoM dvArA yaha bAta pratimA prathA kI uThAI gaI ho jo ki zrI kundakunda svAmI ko mAnya na huI ho aura unhoMne spaSTa karane ke liye yaha zloka na. 35 kA likha diyA ho| itanA hI nahIM Age isI paTapAhara yA apAhar3a prantha meM jo cauthA bodhapAhur3a hai usameM to bilkula hI spaSTa kara diyA ki Ayatana, siddhAyanana, caityagraha, pratimA, siddhapratimA kise kahate haiM ? tathA darzana kA svarUpa kyA hai ? jinabiMba kA kyA svarUpa hai ? kase jinabiMba kI pUjA karanA cAhie ? arahantamudrA kise kahate haiM ? jJAna kA svarUpa kyA hai ? deva kA svarUpa kyA hai ? sacce tIrtha kauna aura kyA 2 hai ? ki jinase kalyANa hotA hai| isa taraha 1-Ayatana, 2-caityagraha, 3-jinapratimA, 5-darzana, 5-jinabiMba, 6-jinamudrA, 7-jJAna, 8-deva, I-tIrthaMkara, 10-arahanta tathA 11-vizuddhapravajyA, jaise arahanta bhagavAna ne kahe taise isa grantha ( aSTapAhur3a virSe cauthe bodhapAhui ) meM gyAraha sthala kahe haiN| kyoMki kAladoSa se aneka mata bhaye haiM tathA jainamata meM bhI bheda bhaye haiM tinameM Ayatana Adi ( uparokta gyAraha bAtoM ) meM viparyaya ( viparIta ) bhayA hai, inakA paramArthabhUta ( kalyANasvarUpa ) sAMcA svarUpa no loka jAne nAhI ara dharma ke lobhI bhaye jaisI bAhyapravRtti ( lokAdi ) dekheM tisahI meM pratratane lagi jAMya, tinakU sambodhane arthi yahu bodhapAhui racyA hai tAmeM pAyatana Adi ( uparokta ) gyAraha sthAnakani ( bAtoM ) kA paramArthabhUta sAMcA svarUpa jaisA sarvajJadeva ne kahA hai taisA kaheMge tathA anukrama te inakA vyAkhyAna kareMge so jAnane yogya hai| ___ zrI kundakunda svAmI ke isa taraha ke uparokta saba vicAra ki jinakA spaSTIkaraNa zrI paM0 jayacanda jI chAvar3A jayapura nivAsI ne 16 vIM zatAbdi meM tathA isake pahile zrI zrutisAgara jI sUri ne kiyA hai ki jina svargIya paM0 jayacandra jI kA pANDitya haraeka viSaya meM apUrva thA, jAnakara bilkula yaha samajhA jAtA hai ki zrI kundakunda svAmI 7 vI 8 vIM zatAbdi meM hue haiM jaba ki bhaTTArakoM dvArA jinapratimA, jinabiMba, siddhapratimA tathA darzana, pUjA sambandhI vivAda cala par3A thA aura jisa vivAda kA nirAkaraNa (khaNDana ) karane ko unheM itanA likhanA par3A / parantu usa samaya 7 vI 8 vI zatAbdi meM Aja kI taraha ke Ane jAne ke to koI sAdhana na the aura na tAra TelIphona the ki eka zrI kundakunda svAmI saba bhaTTArakoM ke isa svArthapUrNa vAtAvaraNa yA praNAlI ko khatma kara dete / ata: yatratatra dUradeza unake samaya meM hI athavA unake svargagamana bAda bhaTTArakoM ne apanI manamAnI yaha prathA calA dI, jo cala par3I so cala par3I / parantu jabaki hama Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [103 apane ko zrI kundakundAmnAyI terahapaMthI digambara jaina mAnate haiM to unake hI zAnoM kI bAta mAnanA cAhiye; vaha cIja jo ki zrI kundakunda svAmI ne sakhI aura kalyANa karane vAlI jisa taraha se batAI ho usI taraha se mAnanA hI unakA AmnAyI kahalA sakatA hai anyathA nhiiN| hA~, zrI kundakunda svAmI ke race hue jo-samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra, rayaNasAra, aSTapAhui, dvAdazAnuprekSA yaha sAta graMtha dekhane meM Ate haiM jo yaha sabhI chapa bhI gaye haiM, yadi inameM kahIM bhI pratimA pUjana yA darzana kA ullekha ho to barAbara sabako mAnya karanA caahiye| zrI tatvArthasUtra jise jaina samAja sunane bhara se hI mahAna-puNya va eka upavAsa kA phala mAnatI hai usameM bhI pratimA kA koI jikra ho yA samarthana ho to batAie aura mAniye / isI tattvArthasUtra kI vistRta TIkA joki bAbU jagarUpasahAya eTA vAloM ne 18 varSa meM likhI hai, jisakA mUlya usa saste samaya meM 25) thA jo aba to 100) hogI, usameM kahIM jikra ho to dekha liijiye| unhoMne to hamAre sAmane acche bar3e bar3e vidvAn zrI paM0 phUlacandra jI siddhAMtazAstro, zrI paM0 vaMzIdhara jI siddhAMtazAstrI Adi aneka vidvAnoM se bharI sabhA meM vi0 saM0 1988 meM kahA thA ki jo yaha kahA jAtA hai ki nandIzvara dvIpa meM prakRtima caityAlaya va pratimA haiM yaha bAta vilkula asatya aura nirAdhAra hai, siddhAMtazAstroM meM isa bAta kA koI pramANa nahIM hai| aura buddhi se vicAro to akRtima pratimAyeM ho hI nahIM sakato, kyoMki bhagavAna kI pratimA isase yaha spaSTa humA ki pahile bhagavAna hue, taba vAda meM unakI pratimA banI, taba batAie ki vaha prakRtima kahAM raho, yaha samajha lanA to bilkula moTo bAta hai, hara koI sAdhAraNa AdamI bhI samajha le / eka kundakundAcArya hI nahIM aura bhI kinhIM prAmANika AcAryoM ke siddhAMta graMthoM meM jaba yaha pratimApUjana nahIM milatI hai athavA zrI tAraNa svAmo ko nahIM milI tabhI unhoMne ise amAnya kiyaa| svAdhyAya kA mAhAtmya hI sarvopari hai anjhayaNameva jhANaM paMcediyaNiggahaM kasAyaM pi / tatto paMcamayAle pavayaNasAramAsameva kujjAho // 15 // artha-pravacanasAra (jinAgama) kA abhyAsa, paThana-pAThana, citavana-manana aura vastusvarUpa kA vicAra hI dhyAna hai / jinAgama ke abhyAsa se ho indriyoM kA nigraha, mana kA vazIkaraNa aura kaSAyoM kA upazama hotA hai, isaliye paMcamakAla meM bharatakSetra meM eka jinAgama kA hI abhyAsa karanA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] * tAraNa-vANI * zreSTha hai / karmoM ke nAza karane kA yahI mUla kAraNa hai ki svAdhyAya karanA / bhAvArtha - zrI jinendra bhagavAna kA praNIta satyArtha kA prakAza karane vAlA bhAgama hai| jinAgama k abhyAsa se dravyazruna kI prApti ke sAtha mana aura indriyoM kA pUrNa nigraha hotA hai aura viSaya - kaSAya tathA kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSAdi vikArabhAvoM se AtmA kI para gati ruka jAtI hai, isa prakAra rAga dveSa kI paragati kA saMrodha hone se zrAtmA apane zuddha svasamayarama tallIna ho jAtA hai / svAtmasvabhAva meM sthira honA hI dhyAna hai| 'yaha artha - bhAvArtha zrI kSa0 jJAnasAgara jI kA likhA huA hai / pAThako ! itanA spaSTa likhane para phira bhI aba kahAM se eka dUsarA mUla kAraNa mUrti bana gaI ki jo mUrti ke virAjamAna karane ko to bar3I bar3I saMgamaramara kI vediyAM banAI jAveM aura unapara sunahalI patra car3heM tathA jinAgama - jainazAstra jinheM ki zrI kundakunda svAmI dharmadhyAna kA mUla kAraNa va sarva zreSTha kaheM ve eka tAka yA almArI meM rakhe hue dhUla se DhaMke raheM unakA adhyayana to dUra rahA darzana bhI na kiyA jAya, dhAtu pASaraNa kI mUrtiyoM ko to bhagavAna kI taraha pUjA jAya jisakA ki zrI kundakunda svAmI ne tathA jaina siddhAMta graMthoM ke racayitA kinhIM eka bhI AcArya ne apane graMthoM meM nAma bhI nahIM liyA ho, va jina jainazAstroM ko sabhI zrAcAryo ne dharma kA mUla va sarvazreSTha kahA unakI koI prabhAvanA nahIM, vedI meM rakhane kI prathA nahIM, darzana nahIM, pUjana nhiiN| maiMne dekhA ki pratimA jI to sunahalo vedI jI meM virAjamAna haiM aura zAstra eka TUTI sI kASTha kI peTI meM parikramA ke eka kone meM rakhe haiM, jinapara dhUla car3hI aura dImaka tathA cUhe khA rahe haiM kyA yahI kundakundAmnAya hai ? saccI kundakundAmnAya ko zrI tArana svAmI ne samajhA thaa| yadi kadAcit zrI kundakunda svAmI ko mUrti kI mAnyatA karAne kI AvazyakatA zrAvakoM ke liye hotI to jahAM yaha gAthA 65 naM0 kI paMcamakAlIna bharatakSetra ke zrAvakoM ke liye banAI thI isake pahile eka gAthA aSTadravya se mUrti pUjA ko mUlakAraNa va sarvazreSTha batAne ke liye banAte ki jisakA unhoMne jikra bhI nahIM kiyaa| maiM kisI rAgadveSa se nahIM, kevala ekamAtra isa dRSTi se saba kucha isa viSaya meM likha rahA hU~ ki vastusvarUpa ko samajho aura yadi apane ko kundakundAnnAyI kahate ho to sacce kundakundAmnAyI bano aura unake batAe hue sacce jainadharma ke mArga para calakara AtmakalyANa karo, aura apanI adhyAtmika vRtti aura AdhyAtmika pravRtti ke dvArA saMsAra ke hitU va premapAtra bano tathA tana, mana aura dhana lagAkara isa mahAna pavitra jainadharma kA pracAra-prasAra saMsAra meM karo tathA jo saMsthAeM athavA mahApuruSa jainadharma kI pracAraka hoM unheM pUrNatayA sahayoga do ekamAtra yahI karttavya hamArA Apa sabakA hai / samaya kI gati - vidhi aura logoM kI manaHsthiti ko dekho, aba samaya sone cAMdI kI camaka dikhAne kA nahIM hai apane vyavahAra kI va dharma siddhAMta kI camaka dikhAne kA samaya hai| aisA dikhAI detA hai| ki yaha sone cAMdI kI camaka cAhe gharoM kI ho athavA mandiroM kI ho zAyada kabhI ghAtaka na ho jAya / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 105 tatparya yaha hai ki jaba taka samAja meM zAstrasvAdhyAya aura zAstramanana ko pramukhatA na dI jAyagI tathA sAhitya pracAra meM pUrNazakti na lagAdI jAyagI taba taka samAja kI pravRtti meM dhArmikatA yA zrAdhyAtmikatA na AegI ki jo samAjonnati kA evaM dharmonnati kA mUla kAraNa hai| isa mUrtivAda ne hI jaina samAja nAmaka eka ghara ke kitane Tukar3e kara diye, yadi yaha na ho to Aja saba eka ho sakate haiN| hA~, yadi mUrtivAda jainadharma meM siddhAMtataH hotA to yaha bhI kahA jA sakatA thA ki mUrtivAdI banakara saba eka ho jaaeN| maiM to kahU~gA ki eka samiti acche dhuraMdhara 10-5 jaina vidvAnoM kI niyukta kI jAya jo sapramANa yaha nirNaya de ki mUrti kI mAnyataH saiddhAMtika hai yA kevala bhaTTArakoM kI dena hai | samAja kA yaha prayAsa samAja ko bahuta upakArI hogA aura dharma ke mUla kAraNa kA yathArtha vastusvarUpa sAmane A jAyagA / svAdhyAya ke abhAva meM jIva kaThora pariNAmI bana jAtA hai ajjavasappiNibhara he paurA ruddaTTajhANayA diTThA / TThA duTTA kaTThA pAviTThA kiNNaNIlakA odA ||58 || ( rayaNasAra) artha - isa bharatakSetra meM avasarpiNI paMcama kAla meM durdhyAnI rudrapariNAmI, kRSNAdi azubhalezyA ke dhAraka, karavabhAva vAle, na duSTa pApiSTha aura kaThAra bhAvoM ko dhAraNa karane vAle adhika manuSya hote haiN| kArya meM kAraNa avazya hotA hai| isa paMcamakAla meM aise kaThora pariNAmI va caturthakAla meM sarala pariNAmI dayAlu zubhalezyA vAle jIva kyoM hote haiM ? caturthakAla meM zrAvakoM ko bhagavAna kA tathA hajAroM muniyoM ke bihAra hote rahane se pratidina upadeza milatA rahatA thA, kyoMki upadezazravaNa va zAstrastrAdhyAya se pariNAmoM meM dayA, saralatA, dhArmikatA va saMsAra kA svarUpa jAnane se udAsInatA banI rahatI hai jabaki binA upadeza va zAstrasvAdhyAya kie binA pariNAmoM meM kaThoratA, krUratA, pApiSThAdi jitane doSa zro kundakunda ne kahe ve saba rahate haiM 1 isI para eka ghaTanA kA dRSTAMta hai ki eka pitA, putra the, pitA pUjA karane vAle the aura apane ko bar3A dharmAtmA bho mAnate the / putra kI ruci zAstrasvAdhyAya meM laga gaI thI jo vaha svAdhyAya ke kAraNa AdhyAtmikavRtti kA komala pariNAmI ho gayA thA / nAja kI dukAna thii| eka dina pitA putra donoM sAtha meM mandira se dukAna para A rahe the, putra Age thA, pitA pIche | dukAna para gehU~ kI DherI meM eka gAya gehU~ khA rahI thI, putra ne socA ki dhIraja se pahu~cakara gAya ko haTA deMge, pIche pitA jo 10-25 kadama pIche thA usake hAtha meM lakar3I thI kyoMki vRddha thA, vaha lar3ake para nArAja hotA jhaTa se lapaka Age bar3hA aura jora se eka lakar3I gAya ko mAra dI, yaha dekhakara Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] tAraNa - vANI putra kA hRdaya tilamilA gayA va bolA pitAjI Apa to itane dharmAtmA, itane jora se lakar3I nahIM mAranA thI, pitA bolA tuma bar3e dharmAtmA, mandira kA dharama ghara dukAna meM kAma nahIM jAtA / putra ne kahA ki pitAjI dharama to use hI kahate haiM ki jo hara ghar3I sAtha meM rahe, itanA kahakara tyAgI hokara ghara se hI calA gayA, dhanya hai, ise kahate haiM jJAna va dharmAtmApanA / prayojana yaha ki binA zAstrasvAdhyAya ke manuSya bhale hI jIvanabhara pUjA kare yA koI bhI kriyAkANDoM ko karatA rahe unameM dharmAtmApanA nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki sabhI jainAcAyoM AtmakalyANa ke liye ekamAtra zAstrasvAdhyAya kA hI upadeza kiyA hai tathA zrI tAraNa svAmI ne tAraNa samAja meM zAstra kI mAnyatA karAI aura dUsare ADambaroM se chur3AyA; kyoMki pariNAmoM kI pavitratA se hI AtmakalyANa hotA hai, jo pavitratA ekamAtra zAstrasvAdhyAya va zAstra upadeza zravaNa karane se hI hotI hai| ataH pratyeka manuSya jo apanA AtmakalyANa karanA cAhate hoM unheM zAstrasvAdhyAya kI pratijJA le lenA cAhie, zAstrasvAdhyAya hI saccI devapUjA hai| kyoMki zrI zrarahaMtadeva to mokSa padhAra gaye unheM hamAre dvArA pUjA karAne kI racamAtra bhI AvazyakatA nhiiN| hameM apanI AtmA kA kalyANa karanA hai isake liye hameM apanI AtmA kI sevA-pUjA karanA hai, sevA pUjA se yaha na samajheM ki hama apane sAmane aSTadravya kA thAla rakhakara pUjA ke mantroM ko par3heM yA dUsaroM se par3havAveM / Atma-pUjA kA artha yaha hai ki hamArI AtmA meM jo zAMti - samatA, uttamakSamAdi guNa haiM unakI rakSA va vRddhi karanA, AtmA meM bharA huA jo zrAnandAmRta use pAna karanA, vrata, niyama, zIla, saMyama, sAmAyika, svAdhyAya karanA aura apanI AtmA kI taraha sabakI AtmA ko samajhanA, dAna, puNya paropakArAdi kI sadaiva bhAvanA rakhate hue hara samaya citta meM udAsInatA banI rahane ko anityAdi bAraha bhAvanAoM ko tathA apanA karttavya samajhane ko solahakAraNa bhAvanAoM ko bhAte rahanA, samyakUdarzana, jJAna, cAritra va tapa inakI ArAdhanA karate rahanA, ina sabakA nAma hI AtmapUjA hai - devapUjA hai / manuSya isa devapUjA ko bhUla jAne se hI kaThora pariNAmI ho gayA jaisA ki zrI kundakunda svAmI ne kahA hai| ataeva he bhAiyo ! dUsare mAneM cAhe na mAneM tumheM to zrI kundakunda va tArana svAmI kI AjJAnusAra zAstra svAdhyAya karake pratidina devapUjA yAnI zrAtmapUjA niyama se karanA cAhiye tabhI samyaktI bana sakoge / caudaha guNasthAna midhyAtva guNasthAna meM - dharmadhyAna hotA hI nahIM, Artta, raudra kA hI sadbhAva hai isameM sujJAna hotA hI nahIM, tIna kujJAnoM kA hI sadbhAva hai aura asaMyamabhAva hI rahatA hai / hAM baddoM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [107 lezyAoM kA sadbhAva avazya hai| upayoga bhI 3 kujJAna aura cakSu0 acakSudarzana isa taraha 5 hI rahate haiM (12 meN)| tAtparya yaha ki isameM thor3I sI acchAI yadi hai to lezyAoM bhara meM hai ki yadi hama zubhalezyA rakha sakeM to puNyabaMdha kara sakate haiM so vaha bhI pApAnubaMdhIpuNya hogA ki jo car3hAkara niyama se girA hI detA hai, kyoMki samyakta ke binA puNyAnubaMdhIpuNya nahIM hotaa| cauthA aviratasamyakta guNasthAna-isameM cAra anaMtAnubaMdhI kaSAyeM nahIM rahatIM, tIna kujJAna na rahakara tInoM sujJAna ho jAte haiN| upazama, vedaka, kSAyika ye tInoM samyakta va avadhijJAna isameM ho sakatA hai| sadbhAva chahoM lezyAoM kA hai parantu sujJAna hone se zubha lezyAoM ko bala adhika milatA hai / yadi vaha haThAt azubha lezyAoM kA upayoga na kare to isa sthAna meM 10 dhyAnoM (4 Arta, 4 raudra, 1 AjJA, 1 apAya vi0) kA sadbhAva hai arthAna AjJAvicaya aura apAyavicaya dharmadhyAna kara sakatA hai| prAjJAvicaya dharmadhyAna ke yaha cAra pAe-padastha, piMDastha, rUpastha, rUpAtIta haiM / yaha bhavyajova ke hI hotA hai, vaha strI ho yA puruSa ( sadbhAva tInoM veda kA hai ), isameM tInoM sujJAnopayoga va ca0 a0 a0 isa taraha chaha upayoga hote haiM / 57 AzravoM meM 46 Azrava aura sabase bar3A lAbha yaha hai ki 58 lAkha yoniyoM kA gamana chUTakara mAtra 26 lAkha yoniyoM meM hI gamana raha jAtA hai| yaha cAroM gatiyoM meM ho sakatA hai, kintu sainI paMcendriya jIva ke hii| pAMcavAM dezavata-yaha manuSya aura pazu sainI paMcendriya meM hI hotA hai. isameM anantAnubaMdhI va apratyAkhyAna ye 8 kaSAyeM nahIM rahatI, bhAva saMyamAsaMyama rahane laga jAtA hai, tIna zubha lezyAoM kA hI sadbhAva raha jAtA hai / uparokta 10 dhyAnoM ke sAtha vipAkavicaya milakara 11 dhyAnoM kA sadbhAva hai / zrAzrava 37 tathA gyAraha pratimAoM kA isI guNasthAna meM pAlana hotA hai| yadi anantAnubaMdhI va apratyAkhyAna kaSAyeM va azubha lezyAoM kA sadbhAva hai to vaha saccA pratimA. dhArI zrAvaka nahIM, bheSamAtra hI jAnanA / chaThavAM pramattaguNasthAna-yaha muni avasthA kA hI hai ( jabaki zrAyikA, kSullaka, ailaka yaha pAMcaveM guNasthAnavartI hI haiM ), yaha manuSya mAtra ke hI hotA hai / isameM 6 kaSAe~ va 4 saMjvalana isa taraha 13 kaSAyeM hI sadbhAva rUpa se rahatI haiN| manaparyayajJAna ho sakatA hai, sAmAyika saMyama, chedopasthApanA, parihAravizuddhi ye tIna saMyama isameM hote haiN| isameM cAroM dharmadhyAna va iSTaviyoga aniSTasaMyoga, pIr3A citavana ye tIna pAe prArtadhyAna ke isa taraha dhyAna 7 kA sadbhAva hai| isameM Azrava dvAra 24 ho raha jAte haiN| cAroM raudradhyAna va nidAnabaMdha nAmaka AtadhyAna kA sarvathA abhAva hai| anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna va pratyAkhyAna ina bAraha kaSAyoM kA sarvathA abhAva hai, asaMyama bhAva kA sarvathA abhAva hai, tInoM khoTI lezyAoM kA sarvathA abhAva hai / tAtparya yaha ki prabhAva vAlI yadi koI bhAvanAe~ muni meM haiM to vaha isa guNavarvI AtmA na hone se vAsta Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] * tAraNa-vANI vika muni nahIM, mAtra bheSadhArI hai| vaikriyakaRddhi, dharmopadeza, AhAra vihAra kA upayoga isI guNasthAna meM hI hotA hai isake Age ke guNasthAna bArahaveM taka ke dhyAna avasthA ke haiM, jo 7 se 12 taka meM yaha kucha nahIM hotA hai| hAM tapa ke prabhAva se Upara ke guNasthAnoM meM Rddhi-siddhi bhale hI ho jAya parantu usakA upayoga isI chaThaveM guNasthAna meM hI hogA / yahI kAraNa hai ki pAMcaveM meM yoga ! aura sAtaveM meM yoga : hote haiM jabaki isameM yoga 11 ho jAte haiM / ___ sAtavAM apramatta-isameM AhAra saMjJA kA abhAva ho jAtA hai tathA pAte, zaidradhyAna ke 8 bhadoM kA sarvathA abhAva hokara mAtra dharmadhyAna ke jo cAra bheda unakA hI sadbhAva raha jAtA hai| bAkI saba bAtoM kA sadbhAva chaThaveM guNasthAna ke jaisA hI jAnanA / yaha guNasthAna sthira nahIM hotA / dhyAna ke puruSArtha se Age bar3he to Age bar3he anyathA chaThavAM sAtavAM car3hatA utaratA huA hI rahatA hai| hAM yaha avazya hai ki isa guNavartI jIva ko chaThaveM ko apekSA yaha sAtavAM guNasthAna adhika priya hotA hai| ata: chaThaveM meM A jAne para bhI puna: puna: prayatna isI meM Ane kA karatA hai| yahI guNasthAna muni kI zobhAjanaka hai| ___ AThavoM apUrvakaraNa-isameM mAtra zukla lezyA hI rahatI hai| va pahalA zukladhyAna 'pratha. ktvavitarkavIcAra' rahatA hai| sAmAyika, chedopasthApanA ye do saMyama, upazama, kSAyika samyakta ina do samyakta kA sadbhAva hotA hai| yahIM se yadi kSapakazreNI bana gaI to ber3A pAra ho gayA aura yathAkrama car3hate hue kevalajJAnI ho jAtA hai yadi kadAcita upazamazreNI hI rahI to gyArahaveM aura chaThaveM meM car3hAva utAra hI hotA rahegA / isa car3hAva utAra meM AdinAtha bhagavAna ko 1000 varSa laga gaye, bhagavAna mahAvIra ko 12 varSa lage, bAhubali ko eka varSa lagA jabaki bharata jI ko kSapakazreNI mADhI aura 48 minaTa meM kevalajJAnasUrya kA prakAza ho gyaa| yaha dhyAna rakho ki-upazamazreNI vAlA eka kSaNa meM hI apane AtmapuruSArtha se lAga laga jAe to kSapakazreNI vAlA ho jAtA hai kiMtu kSapakazreNI para Ae binA kevalajJAna kisI ko bhI nahIM hotA yaha anivArya hai / nauvA~ anivRttikaraNa-isameM 4 saMjvalana, 3 veda, 7 kaSAyeM, maithuna, parigraha ye do saMjJA, raha jAtI haiM / AhAra, bhaya ina do saMjJAoM kA prabhAva ho jAtA hai / dazavA~ sUkSmasAMparAya-yahAM veda kA abhAva, eka saMjvalana lobhakaSAya kA sadbhAva, eka sUkSmasAmparAya saMyama, eka parigraha sU0 lo) saMjJA, daza bhAva dvAra ( yoga 1 kaSAya ) va zeSa uparokta hI hote haiN| gyArahavAM upazAMtakaSAya-yahAM kaSAya kA prabhAva, yathAkhyAtasaMyama, saMjJA kA prabhAva, nau yoga, nau Azrava raha jAte haiN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranworn inwwwner on............................ * tAraNa-vANI. [109 ..................................... . bArahavA~ kSINakaSAya-eka kSAyika samyakta tathA dUsarA zukladhyAna-ekattvavitarka-avIcAra terahavA~ sayogakevalI- eka kevalajJAna, eka kevaladarzana, eka zuklalezyA, eka tIsarA zukladhyAna ( sUkSmakriyApratipAti ) satya mana vaca 2, anubhaya 2. audArikakAya 2, kArmANa 1 yaha 7 yoga, 7 Azrava / caudahavA~ prayogakevalI--yoga 0, lezyA 0, zrAzrava * tathA teraha va caudahaveM meM kaSAya 0, cauthA vyuparatakriyAnivarti zukladhyAna honA hai| 5 mithyAtva+12 avata+25 kaSAya+15 yoga=57 Azrava / noTa-pAMca mithyAtva chUTane para hI dUsara guNasthAna meM Ane se 50 zrAzrava raha jAte hai / va cAra anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ke chUTane para mizra meM AtA hai| paccIsa kaSAyeM bhAcAyoM ne kaSAyeM paccIsa kahIM, una para vicAra anantAnubaMdhI cAra (krodha, mAna, mAyA, lobha ) kapAyeM to mithyAtvaguNavartI sabhI carAcara paTakAyika jIvoM meM rahatI hI haiM / arthAta tIna mithyAtva aura ye cAra kaSAyeM milakara hI akSayAnaMna jIvoM ko anAdikAla se isa caturgati caurAmI lAkha yoni-saMsAra meM bhramaNa karA rahI hai| ya hI samyakta kI ghAtaka haiN| inake rahane samyakta kA udaya nahIM hotaa| inako chor3ane kI bhaM zakti kevala sainI paMcendrI jIva meM hotI hai bAkI ekandriya se lekara asainI paMcendriya jIvoM naka meM to chor3ane kI zakti hI nahIM / ata: jo sainI paMcendriya jIva pAMca mithyAtva ( ekAMta, vinaya, viparIta, saMzaya, ajJAna ) ko chor3e taba hI mithyAtva guNasthAna se nikala kara dUsare sAsAdana guNasthAna meM AtA hai, nahIM to nahIM / aura jaba yaha mithyAtva chUTe taba kahIM usameM sAmarthya hotI hai ki vaha anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ko chor3a sake / mithyAtva ke rahate anaMtAnubaMdhI kaSAyeM niyama se rahatI hI hai| aba yaha jo jIvoM meM pariNAmoM kA bheda dikhAI detA hai ki koI tIvakaSAyI, koI maMdakaSAyI, koI lobhI, koI dAnI, koI dharmAtmA, koI pApI, isI taraha pazu pakSiyoM meM koI kara, koi sarala, koI mAMsAhArI, koI nirAmiSabhojI, ye saba bheda lezyAoM ke kAraNa se jaannaa| kyoMki mithyAtva guNasthAna meM bhI chahoM lezyAoM kA sadbhAva hai| jisa jIva ke jaba bhI jisa lezyA kA yoga hotA hai Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] * tAraNa-vANI # I kI nahIM hai| tathA baMdha vaimI pariNati bAhara dikhAI detI hai| tAtparya yaha ki anantAnubaMdhI kaSAyoM ke rahate huye bhI bAharI pravRtti meM jo saba prakAra ke bheda dRSTigocara hote haiM ve chahoM lezyAoM kA sadbhAva bhavya, abhavya sabhI jIvoM meM rahatA hai| isaliye lezyAoM ke bheda se hI saba bheda dikhAI dete haiM / lezyAoM ke bheda se samyakta - mithyAtva athavA kaSAyoM kA bheda na jAnanA caahiye| dUsarI eka yaha bAta ki lezyAoM meM zakti puNya-pApa baMdha karane bhara kI hai, karma - nirjarA karane huye puNya-pApa karmoM meM sthiti va anubhAga karane kI zakti kaSAyoM meM hai / prayojana yaha ki maMtra kaSAya yA dhArmika pariNati athavA dAna-puNya karane mAtra se hama yaha na samajha leM ki hamAre bhItara atAnubaMdhI kapAyoM va midhyAtva kA abhAva ho gayA hai aura jabataka anaMtAnubaMdhI kaSAyeM va midhyAtva nahIM chUTa jAtA hai, taba taka saMsAra bhramaNa chUTatA nhiiN| koI aisA mAne ki bhagavAna meM dharma meM zubharAga tathA dAna-puNya karate huye dhIre-dhAre hamArA saMsAra bhramaNa chUTatA jA rahA hai yaha bhrama hai / kyoMki gaga, baMca kA hI kAraNa hai, nirjarA kA nhiiN| avipAkanirjarA se ho saMsAra - bhramaNa chUTatA hai aura yaha samyakta se hI hotI hai / sabhyakta taba hotA hai jabaki mithyAtva va anaMtAnubaMdhI kaSAyeM chUTa jaayeN| sArAMza yaha ki - midhyAtva ke chUTane para yaha jIva midhyAtva guNasthAna se nikala kara dUsare guNasthAna meM va kaSAyoM (anaMtAnubaMdhI) ke chUTane para hI tIsare mizra guNasthAna meM hotA huA cauthe atratasamyakta guNasthAna meM Ane para hI 'samyaktI' hotA hai / mAtra dAna-puNya yA dhArmika kriyAoM se hI athavA jAti-sampradAya se hI va kaSAyoM kI maMdatA se hI hama apane ko samyaktI na mAna leM / ataH midhyAtva tathA anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ko chor3ane kA hameM puruSArtha karanA hai, va isa marma ko samajhanA hai / kyoMki binA mama ke samajhe chor3anA bhI kaise bana sakatA hai / midhyAtva ke pAMca bheda kahe haiM, kintu vastutaH to eka yahI bheda hai ki vastu kA jo yathArtha svarUpa hai usako aura kA aura mAnanA, jaise saMsAra meM apanA kucha bhI nahIM para zarIra, strI, putra, dhanAdi ko apanA mAnanA ityAdi bheda se pAMca bheda yaha haiM (1) ekAMta midhyAtva - apekSA ko na samajhakara eka hI naya se mAna baiThanA / (2) vinaya midhyAtva - kudeva, zradeva ko deva mAnakara, kuguru, aguru ko guru mAnakara tathA kuzAstroM ko dharmazAstra mAnakara vinaya karanA / (3) viparIta midhyAtva - hiMsA meM dharma mAnanA, pApa kriyAoM ko dharma kriyA mAnanA / (4) saMzaya midhyAtvatoM meM athavA karma siddhAMta kI bAtoM meM saMzaya rakhanA jaise ki kauna dekha bhAyA ki AtmA hai yA nahIM hai, narka svarga haiM yA nahIM haiM, ityAdi / (5) ajJAna midhyAtva - prAtmajJAna kI prApti na karanA, yahI ajJAna midhyAtva hai / saMsAra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [ 111 kI saba bAtoM kA jJAna karake cAhe dhuraMdhara vidvAn bana jAo parantu eka pAtmajJAna ke binA acAna midhyAtvI hI rahoge aura isake rahate taka Upara ke saba hI mithyAtva raheMge bAhara se, aura bAhara se nahIM to bhItara se / aura yadi pAtmajJAna ho gayA to pA~coM hI mithyAtva samUla naSTa ho jAyeMge anaMtAnubaMdhI cAra kaSAe~-krodha, mAna, mAyA, lobha inakI pariNati kA prAtmA meM gaharA cipaTAva rahanA, lezyAoM ke kAraNa ina cAroM ke dikhAve meM to bahuta jyAdA kamI bar3hI dikhAI degI paraMtu bhItara pUrA astitva rahegA hii| ataeva pAMcoM mithyAtva va ina cAroM kaSAyoM ko bhItara se chUTanA cAhiye tabhI hama mithyAtva guNasthAna se bAhara nikala sakate haiM, anyathA nahIM / apratyAkhyAna cAra kaSAe~-jaba yaha jIva cauthe avatasamyakta guNasthAna meM Akara samyakto ho jAtA hai taba ye kaSAe~ hameM tyAga vairAgya lene se rokatI haiM, aura prAtmA ko aisA puruSArthahIna mA rakhatI haiM ki sadhegA nahIM / yadyapi AtmA meM saMsAra kI asAratA dikha gaI hai, caurAsI ke dukhoM se bhayabhIta ho gaI hai, mokSa kI kAmanA kSaNa-kSaNa rahane lagI hai, vastusvarUpa kA bhAna hone lagA hai, tyAga vairAgya ke AnaMda kA svAda Ane lagA hai, ghara prahasthI se udAsI ho gaI haikaba chUTa nikaleM yaha bhAvanA rahane lagI hai parantu himmata nahIM par3atI aura yaha kaSAe~, kahIM loka-- lAja, kahIM nahIM sadhane kA bhaya, kahIM sneha kA baMdhana aura kahIM zarIra kA sukhiyApanA dikhAkara Age bar3hane nahIM detI hai| ata: hameM ina kaSAyoM ko bAtoM ko na mAnakara AtmapuruSArtha se Age bar3hanA cAhiye / yahI ina kaSAyoM ke jItane kA upAya hai| jisa taraha kSudra puruSoM kA hamAre acche kAmoM meM bAdhA DAlane kA svabhAva hotA hai aura yadi hama apanA kAma karate hue bar3hate hI jAte hai to ve apane Apa cupa raha jAte haiM, baiTha jAte hai / tAtparya yaha ki ina kaSAyoM ko jItane para hI hama tyAgI vratI hokara pA~caveM guNasthAna dezatrata meM A sakate haiM aura aNutratoM yA gyAraha pratimAoM kA pAlana kara sakate haiN| vizeSa yaha ki jaba taka yaha AtmA mithyAtva guNasthAna meM anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ke AdhIna rahatI hai taba taka to bilakula parAdhIna hone se una kapAyoM kA mukAbalA-sAmanA karane meM asamartha rahatI hai; jaise kAla koTharI meM banda huA bNdii| kadAcit usa bandI se koI purupArtha kI bAta karatA hai to use vaha puruSArtha kI bAta priya to lagatI hai parantu phira bhI nikala bhAgane se apane ko lAcAra hI pAtA hai| parantu cauthe guNasthAna vAlI samyaktI AtmA kAla koTharI se chUTa gaI hai aba to vaha mAtra najarabanda ke jaisI hai aura usameM yaha sAhasa ho gayA hai ki vaha apratyAkhyAna kaSAyoM kA sAmanA kara sake aura karato bhI hai tathA samaya pAkara vinayazIla bhI ho jAtI hai| isa taraha jaya-parAjaya, jaya-parAjaya usake bhItara calatA hI rahatA hai / aura jahA~ jaya kA DaMkA bajAkara tyAga-vairAgya kA mArga le letI hai vahAM yaha cAroM kaSAya sarvathA parAjita ho jAte haiN| aura vaha AtmA vairAgyavRtti banAkara tyAgI (aNuvratI ) ho jAtI hai| dhyAna rahe ki tyAgI hone ke bAda muni hone meM abhI eka samudra bIca meM sAmane pAyagA usakA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] * tAraNa-vANI * nAma hai 'pratyAkhyAna kaSAya' / prayojana yaha ki pUre AtmapuruSArtha se hameM apratyAkhyAna kaSAyoM kA sAmanA karake tyAga kA mArga grahaNa karanA cAhie / pratyAkhyAna cAra kapAe~ ---- jaba hama pAMcaveM dezavrata guNasthAna meM Ane para tyAgI - zraNutrI, pratimAdhArA ho jAte haiM taba yaha cAroM hI kaSAe~ aba hameM 'munipada' lene se rokatI hai| kahanA rahatI haiM ki dekho ! dezakAla nahIM, parISaha sahana na kara sakoge, cala-vicala ho jAoge ityAdi ityAdi / aba yahAM para yadi hamArI AtmA meM pUrvAcala sphurAyamAna ho jAtA hai taba to ina kapAyoM ko bhI parAjita karake hama Age bar3ha jAte haiM aura munipada grahaNa kara lete haiM anyathA agu tI hI bane rahate haiN| hA~, vairAgyabhAvanA hamArI AtmA ke saMskAra meM banI rahatI hai jo janma meM munipada kA yogAnuyoga milA detI hai| yahAM para yaha eka bAta bahuta dhyAna meM rakhane kI haiM ki kapayoM ko parAjaya kie binA mAtra lezyAoM ke Avega meM jisakA ki dUsarA nAma bhAvukatA hai, kara na to ata kI aura na mahAvrata kI hI dIkSA lenA caahie| yaha jo tyAgI hokara yA na hokara kalakina hote rahate haiM unake bhItara ke pariNAma kalupita yA kodhI, lobhI, mAnI, mAyAcArI rahate haiM / isakA matalaba yahI hai ki ve kapAyoM ko jIte binA bhItara se to midhyAtva guNamthAna meM hI haiM parantu bhAvukatA meM Akara tyAgI yA muni bana gae haiM, isase apane pada ko nirdoSa nahIM pAla sakate aura apavAda ke pAtra bane rahate haiN| aura akAmanirjarA se bhavanatrika devoM kI mithyAtva yoni athavA tapa kI sAdhanA to sahI aura pUrI, parantu AtmajJAna se hIna hone ke kAraNa 'munitratadhAra anaMtavAra, grIka upajAyo / pai nija zrAtamajJAna binA sukhaleza na pAyo / vAlI bAta caritArtha kara dete haiM, jo mokSamArgI na banakara saMsAramArgI hI bane rahate haiM / yahIM para yaha bAta lAgU ho jAnI hai ki- moha rahita jo hai ( samyaktI ) gRhastha bhI, mokSamArga anugAmI hai| muni hokara bhI moha ( mithyAtva ) na chor3A, vaha kupaMtha kA gAmI hai / * prayojana yaha ki bhItara se midhyAtva va anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ko chor3akara yadi AtmajJAna pUrvaka ( samyaktI banakara ) hama atrata samyagdRSTi yA aNuvratI zrAvaka bana jAyeM to bhI usa dravyaliMgI muni se lAkha darje uttama haiM / aura yadi AtmajJAnI ( samyaktI ) hokara munipada ho taba to sone meM sugandhi vAlI bAta bana jAya / saMjvalana cAra kaSAe~--jaba hama pramatta nAmaka chaTaveM guNasthAnavartI arthAt muni avasthA meM pahu~ca jAte haiM vahAM mAtra ye hI saMjvalana kaSAe~ rahatI haiM aura yaha nauveM anivRttikaraNa guNasthAna taka sAtha rahatI huI yathAkhyAtacAritra (pUrNa AtmaramaNa yA pUrNa AtmacAritra ) hone se roke rahatI haiN| kitanA bhI duddhara tapa karate raho parantu kevalajJAna nahIM ho pAtA, jaba taka ki ina kaSAyoM para vijayazIla na ho jaayeN| jaba yaha jIva saMjvalana, krodha, mAna, mAyA ko sarvathA jIta letA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [113 hai aura saMjvalana, lobha ko ghAyala kara detA hai arthAt ( saMjvalana sUkSmalobha ) raha jAtA hai taba dasaveM sUkSmasAMparAya guNasthAna meM pahu~catA hai| aura yahAM para jaba yaha usa 'saMjvalana sUkSmalobha' ko bhI jIta letA hai taba kSapaka zreNI ke bala se gyArahaveM meM na jAkara sIdhA kSINamoha nAmaka yA kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna ko prAptakara antarmuhUrta meM hI kevalajJAnI ho jAtA hai| aura Ayu paryanta isa terahaveM guNasthAna meM banA rahakara Ayu ke anta meM caudahaveM guNamthAna ko sparza karatA huA siddhaloka meM jA virAjatA hai / ___ paJcIsa kaSAyoM meM 16 kaSAe~ to uparokta tathA 6 nokapAe~ inameM AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna taka to sabhI kA sadbhAva rahatA hai, nauveM meM 6 chUTakara mAtra 3 vada kapAe~ sadbhAva rUpa se rahatI hai, taduparAMta inakA bhI savathA abhAva ho jAtA hai| uparokta paJcIsa kaSAyoM ke isa lekha kA ekamAtra prayojana yahI hai ki hamArI AtmA ko saMsAra meM rokane vAlI yaha kapAe~ hI hai| athavA apanI hI ina kaSAyoM se hama saMsAra ko apanA mAnakara svayaM baMdhe hue hai aura kahate yaha rahate hai ki hama kyA kareM ? yaha saMsAra hameM chor3anA nahIM hai / ata: yadi vAstava meM hameM isa saMsAra se pAra honA hai to mithyAtva aura mithyAtva se utpanna huI ina kaSAyoM ko uttarottara kama karataM, jItate jAnA caahie| yahI kalyANa mArga hai, Atmonnati hai, AtmavikAza hai| yadi hama kaSAyoM ko kama na kara sake, jIta na sake to saba kucha karane para bhI kucha nahIM hai, digvAvA mAtra hai, mAyAcArI hai, chala hai| nathA saMsAra kA chUTanA to dUra rahA ulTA bar3hAnA hI ho jAtA hai| BaklowN Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI -- devatva se hIna adevoM kI arcanA : isa viSaya meM zrI tAraNataraNamaNDalAcArya kI jo mAnyatA thI, vahI zrI kundakundAcArya, yogIndradevAcArya Adi AcAryoM tathA 50 AzAdhara jI, dIpacanda jI, paM0 banArasIdAsa jI Adi aneka vidvAnoM kI thii| zrI tAraNataraNAcAyaM kRta-zrAvakAcAra: mithyAdevaM, guru, dharma, mithyAmAyAvimohitaM / anRta aceta rAgaM ca, saMsAre bhramanaM sadA // 19 // lokamUr3ha rato jena, devamUDhasya disTate / pAkhaMDImUda saMgAnI, nigoyaM patitaM punaH // 28 // adevaM deva proktaM ca, aMdha aMdhe na disTate / mArga kiM pravezaM ca, aMdhe kUpaM pataMti ye // 6 // adeva jena disTate, mAnate mUr3ha saMgate / te narA tIvraduHkhAni, narayaM tiryazcaM pataM // 61 // anAdikAla bhramanaM ca, adevaM deva ucyate / anRtaM aceta disTaMte, durgati gamanaM ca saMyutaM // 62 // anRtaM aceta mAnaM ca, vinAzaM jatra pravartate / te narA thAvaraM duHkhaM, e indrI ityAdi bhAjanaM // 3 // mithyAdeva adevaM ca, mithyAdRSTi ca mAnate / mithyAtvaM madadRSTI ca, patitaM saMsArabhAjanaM // 64 // adeva deva uktaM ca, madadRSTi prakIrtitaM / acetaM asAsvataM yena, tiktaMti zuddhadRSTinaM // 243 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI - [115 azuddhaM proktaMscaiva, devala devapi jAnate / khetraM anaMta hiDate, adevaM deva ucyate // 310 // mithyAmaya mUDharaSTI ca, adevaM deva mAnate / parapaMca yena kRtaM sAdha, mAnate mithyAdRSTi taM // 311 // zrI tAraNataraNAcArya kRta nyAnasamuccayasAra: adevaM aguru jena, adharma azuddhaM padam / saMsAra sarani zarIrasya, na disTate zuddhadRSTinaM // 161 // devamRdaM ca utpAdyaM, adevaM deva ucyate / azAsvataM anRtaM yena, kujJAnaM ramate sadA // 181 // devamUDhaM ca mUDhatvaM, rAgadopaM ca saMjutaM / mAnyate jena kenApi, durgatibhAjana te narA // 18 // devamUdaM ca muI ca, jJAnaM kujJAna pazyati / mAnyate loka mUDhasya, mithyAmaya nigoyaM pataM // 183 // mithyAdevaM adevaM ca, jJAnaM kujJAna pazyate sarva / suhaM asuhaMpi na bujhaMti, nahu jAnAdi loyavivahAraM // 182 // utpatti nasthi adeyaM ca, kRta kArita mUDhaloyasya / je devaMpi kahatA, te sabbe mUr3ha dubuddhi // 193 // kudevadhArI puruSA hihaMti saMsAraduHkhasaMtattA / thAvara viyalendriyA, narayaM gacchehi duHkha saMtattA // 194 // adevaM jo vande, pUje, Arahi bhattimArena / so duggaipi sahatA, nigoyavAsaM muNeyadho // 195 // kudevaM adevayatvaM, jo citehi kumayamayamaMtA / cintA sAyare bUDhaM, saMsAre sarani na lahe thAhaM // 196 // anAyataM SaTkazcaiva, jo mAna micchAdisTi smaao| so mithyAmayehi bhariyaM, saMsAre duhakAraNaM tapi // 206 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] * tAraNa-vANI * zrI tAraNataraNAcAryakRta upadezazuddhamAra: mohaMdhaM ca subhAvaM, kudevaM deva sayala sahakAraM / adevaM anumoyaM, darzanamohaMdha nigoya vAsammi // 181 // darzanti azuddha darza, rUpa sahAvena sarani saMsAre / anuta aceta sahAvaM, darzana mohaMdha duggaye pattaM // 201 / / zrI tAraNasvAmIkRta tribhaMgIsAra: kASTha pASANa diSTaM ca, lepaM citra anurAgataH / pApakarma ca varddhanti, tribhaMgI asuhaM dalaM // 36 // zrI paMDitapUjA jI tAraNa svAmIkRta adevaM anyAna mudaM ca, aguru apUjya pUjitaM / mithyAtvaM sakala jAnanti, pUjA saMsAra-bhAjanaM // 24 // asatyaM anRta na diSTaMte, acetadRSTi na hIyate / diSTataM zuddha samayaM ca, samiktaM zuddhaM dhruvaM // 17 // isa taraha zrI tAraNa svAmI ne eka nahIM uparokta pAMca granthoM meM 25 gAthAyeM jo devatva se hIna pradevoM kI ( mUrti kI ) arcanA-pUjA, bhakti, ArAdhanA karane meM jo AtmA kI hAni arthAta saMsAra-bhramaNa kI kAraNa hai, kahIM hai| aisI bAta na jAnanA ki kisI deza-kAla kI paristhiti ke kAraNa se unhoMne mUrtipUjana nahIM batAyA pratyuta siddhAntata: athAta jainadharmAnusAra mUrti amAnya sarvathA amAnya hai, jisake aneka pramANa jainazAstroM meM pAye jAte haiM, unheM suniye aura svayaM anubhavapUrvaka vicAra kiijie| zrI yogIndradevAcArya kRta yogasAra jisakA padyAnuvAda zrI nAthUgama jI labhecU ne kiyA hai tIrtha divAlaya deva na, deha divAlaya deva / / jinavANI guru yoM kaheM, nizcaya jAnoM eva // 41 // tana mandira meM jIva jina, mandira mUrti na deva / siddha bane bhikSahi bhrame, sanmugya hAMsI eva // 42 // mUDha ! divAlaya deva na, mUrti citra na deva / tana mandira meM deva jiya, jJAnI jAneM bheva // 43 / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [117 tIrtha divAlaya deva jina, yoM bhASe saba muuddh'| tana mandira 'jinadeva' jiya ! jJAnI jAneM gUDha // 44 // kitanA spaSTa mUrti kA khaNDana yogIndrAcArya ne kiyA hai ki jina yogIndrAcArya ke yogasAra, paramAtmaprakAzAdi aneka pramANIka grantha jaina samAja meM saiddhAntika evaM uccakoTi ke mAne jAte hai / phira bhI jaina samAja kahAM bhUla gaI ? isakA Azcarya ke sAtha kheda bhI hai| samyak AcAra samyaka vicAra- (grantha se) jina mUDha puruSoM para, kusaMgati kA akATya prabhAva hai| jinake hRdaya meM rAjya karatA, bheda-jJAna prabhAva hai / / va deva-sI karate adevoM kI, satata .. .. ...aArAdhanA / narka-sthalI yA tiryagagati pA, duHkha ve sahate ghanA // 61 / / yaha hI nahIM ki pradeva ko, satadeva kahanA bhUla hai / paripakva isa ajJAna se, hotI are bhava-bhUla hai / jar3a-pattharoM ke darzanoM se, karma hI baMdhate nhiiN| unakA pujArI narka taja, jaga meM na thala pAtA kahIM // 6 // jisa ora sarva vinAza kI, vikarAla dAvA jala rahI / jinake vadana se pralayakara, giri-tulya jAla nikala rahI / jo nara asat ko satya kaha, jAtA kahIM isa ora hai / ekendriyoM meM janma le vaha, kaSTa sahatA ghora hai // 6 // jo nara kudRSTI haiM, na jinake pAsa bheda-vijJAna hai / jo nita kudeva adeva ke, karate suvistRta gAna hai / unase nahIM hotI bilaga, saMsAra kI krIr3A-sthalI / ve nita nayA jIvana-maraNa le, chAnate jaga kI galI // 6 // caitanyatA se hIna jo, ajJAna jar3a svameva haiM / unako banA ArAdhya ye nara, kaha rahe ye deva haiM / / andhoM ko andherAja hI yadi, svayaM patha dikhalAyeMge / to hai sunizcita ve pathika jA, kUpa meM gira jAyeMge // 6 // jar3a vantu kI ArAdhanA kyA ? re nirA mUDhatva hai| agaNita maloM kI bhIti para, jisakA banA astitva hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] * tAraNa-vANI * kUla haiM / ke phUla haiM / / 243|| " jisake hRdaya samyaktvarUpI, salila jAke arpita na karate ve adevoM ko, hRdaya jo mandiroM kI mUrtiyoM ko mAnate bhagavAna haiM / ve jIva karate haiM asabhya, azubha karma mahAn haiM | pASANa ko, jar3a ko are, jo deva kahakara mAnate I ve ra anantAnanta yuga taka dhUla jaga kI chAnate ||310|| midhyAtva mAyAcAritA ke, jo agAdha nidhAna hai / hI aceta deva ko kahate are bhagavAna haiM // ina pattharoM ke devatAoM ke' jo bite jAla haiM / pha~satI hai midhyAdRSTi jIvoM kI mithyAdevoM ko yaha mAnava nitya devoM ke DhiMga jAkara miyA mAyA meM pha~sakara yaha banatA aura isI se bhava-bhava phira yaha banatA apane deva banAtA | unako zIza jhukAtA // " zravRta pujArI / unameM mAla haiM ||311 // avRta pujArI // durgatidhArI // 16 // lokamUr3hatA kA bana jAtA hai jo jIva pujArI | devamUr3hatA bhI A karatI, usake sira asavArI // zeSa nahIM pAkhaNDamUr3hatA, bhI phira raha pAtI hai / aura ki yaha rAzi use phira durgati dikhalAtI hai ||28|| paMDita pUjA (tAraNa triveNI prathamadhArA ) deva, kintu devatvahIna jo, ve 'deva' kahalAte hai / vahI 'guru' jar3a jo guru banakara, jhUThA jAla bichAte haiM / aise ina 'deva' aguroM kI pUjA hai midhyAtva mahAna / jo inakI pUjA karate ve, bhava-bhava meM phirate ajJAna ||24|| om kA svarUpa aura usakI mahimA : om rahA hai aura rahegA, satata ucca sadbhAvAgAra / paramabrahma, Ananda om hai, zrom amUrta zUnya - zrAkAra // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [119 bhom paMca parameSThI maMDita, zrom Urdhvagati kA dhArI / kevalajJAna-nikuJja om hai, oma amara dhruva avikArI // 1 // jagata pUjya arhanta jinezvara, jisakA dete nava upadeza / sAmyadRSTi sarvajJa sunAte, jisakA ghara-ghara meM sandeza / / jo bhacakSu-darzana-cakhagocara, jo cita camatkAra saMpanna / oMkAra kI zuddha vaMdanA, karatI vahI jJAna utpanna ||4|| oMkArarUpI vedAnta hI hai, re tattva nirmala zuddhAtmA kA / oMkAra ratnatraya ko maMjUSA, oMkAra hI dvAra paramAtmA kA / oMkAra hI sAra tattvArtha kA hai, oMkAra caitanya pratimAbhirAma / oMkAra meM vizva, oMkAra jaga meM, oMkAra ko nitya mega praNAma ||1|| isa brahmarUpI nija prAtmA kA, kAyA barAbara svacchanda tana hai| mala se vinirmukta, hai yaha dhanAnaMda, caitanya saMyukta tAranatarana hai / / jo isa niraMjana zuddhAtmA ke, zaMkAdi taja kara banate pujaarii| ve hI saphala haiM nija Atmabala meM, ve hI sujana haiM samyaktvadhArI // 3 // kaisA hai 'om', sarvocca uttama bhAvoM se paripUrNa hai / paramabrahmasvarUpa aura AnandarUpa hai / amUrta-zrAkAra rahita hai / paMca parameSThI ke guNoM kara maMDita arthAt zobhAyamAna hai / amara, dhruva, avikArI aura kevalajJAnamaya UrdhvasvabhAvI hai| aise oMkAra kI zuddha-vaMdanA ( pavitra bhAvoM se kI huI vaMdanA ) jJAna ko (AtmajJAna ko ki jo AtmajJAna vairAgya utpanna karatA hai) utpanna karatA hai| aisI oMkArasvarUpa caitanyapratimA joki ghara-ghara meM zarIrAkArarUpa se virAjamAna hai, usa aisI Anandaghana tAranatarana svabhAvI jo AtmA usakA jo pujArI hai so hI samyaktI hai-Atmabala meM saphala hai / basa yahI zrI tAranasvAmI kA mUlamaMtra hai-ikAI hai| samyaka deva kA svarUpa aura usakI pUjA jinheM vastu ke satUcita-jJAyaka, yA nizcayanaya kA hai jJAna / vahI anubhavI pArakhi karate, nija-svarUpa kI sat pahicAna / / antamtala AsIna AtmA, ho hai apanA 'deva' lalAma / Atma-dravya kA anubhava karanA, hI hai pravala praNAma ||2|| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] * tAraNa-vANI - yogIjana nita om namaH kA, zuddha dhyAna hI dharate haiN| 'soha' pada para car3ha kara hI ve, prApta siddhapada karate haiN| 'om namaH' japate japate jo, nija svarUpa meM rama jAtA / vahI devapUjA karatA hai, paMDita vaha hI kahalAtA // 3|| samyaka devArcanAHsamyak bhAcAra samyaka vicAra jisa jyotirmaya kA mArAdhana, karate tribhuvanapati arahaMta / lokAloka prakAzita karatA, jo vikhera ravirazmi ananta / / dravya-rAzi ko hastamalakavata, karatA jo nita vyakta lalAma / usa punItatama mahA mom ko, karatA hU~ maiM prathama praNAma ||1|| zuddha zreSTha sadbhAva-puMja ho, jisa pada kA kaMcana dhana hai / nirAkAra niSkala nimUrta, zuci zUnyayukta jisakA tana hai| svayaMzuddha zrutajJAna tattra kA, jo asIma bhaNDAra mahAna / usa vizuddha bhom hI zrI kA, karatA hU~ maiM pratipala dhyAna // 2 // Adi anAdi maloM se maiM bhI, ho jAU~ tuma sA svAdhIna / isI siddhi ko chUne ko maiM, hotA hU~ tumameM tallIna / paMcadIpti ! samyaktvasUrya tuma, maiM hU~ kSudra anala kA kaNa / mujhako bhI anurUpa banAlo, he paripUrNa ! tumheM vandana / / 3 / / tribhuvana ke jo tilaka kahAkara, zobhA dete haiM chavimAna / bhavana ananta catuSTaya ke jo, kevalajJAna nidhAna mahAn / / aise una devAdhideva kI, raja mastaka para dharatA huuN| parajyoti arahanta prabhU ko, namaskAra maiM karatA hU~ // 4 // jo anantadarzana ke dhArI, jJAna vIrya ke pArAvAra / nikhila vizva jinake nayanoM meM, zrutasamudra ke jo AgAra // nirAkAra, nimUrti, jagatraya, karatA jinakA guNavAdana / mukti-ramAvara una siddhoM kA, karatA hU~ maiM abhivAdana // 5 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [121 jinake kevala-jJAna-mukura meM, yugapata dikhate tInoM loka / karmoM kA pAvaraNa haTA jo, zaraccandra se bane nizoka / / samyak vidhi se vyakta kintu jo, azarIrI bhavyakta arUpa / namaskAra karatA maiM unako, svIkRta kareM vIra cidrUpa / / 6 / / siddha-zilA jagamagA rahe haiM, koTi koTi jo kevanadhAma / usa punItatama siddharAzi ko, mere savinaya koTi praNAma / tIna taraha ke dharmapAtra haiM, deva, zAkha, guru saukhya sadana / unakI bhI maiM pUrNa bhakti se, karatA hU~ isa kSaNa vandana // 7 // guru vandanAparigrahoM kI daladala se jo, dUra dUratama rahate haiN| eka sUtra ke ambara ko bhI, ADambara jo kahate haiM / jinakA jJAna samasta jagata meM, chiTakAtA rahatA Aloka / pratibhASita hote rahate haiM, jisameM nitaprati lokAloka // 8 // ratnatraya se Alokita haiM, jinake antaratama ke deza / sArabhUta zuddhAtmatatva kA, karate jo nitaprati nirdeza / dharma-zukla dhyAnoM se jinane, kiyA pUrNavaza matta-gajarAja / jinako jJAyaka banA jJAna ne, pAyA nava vasanta kA sAja |6| Arta, raudra bhramaroM ko haiM jo, caMpaka ke se nirmama phUla / darzanamoha naSTakara jinane, dhvaMsa kiye bhava-bhava ke zUna / / nijasvarUpa meM dRr3ha hokara jo, karate bhava-bhava kA kaMdana / aise jagadpUjya sadguru kA, karatA hU~ nitaprati vaMdana // 10 // zAstra vandanAzrI jinendra ke hRdaya-kamala meM, jo samyak vidhi se AsIna / dRzyamAna hote haiM jisameM, zrom hI zrI nitya navIna / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] * tAraNa-vANI * dvAdazAMga ho huI prasphuTita, jisakI zrutamaya zucitama dhAra / jisake kaNa-kaNa meM 'kala kala' kara, bahatA Atma-tattva kA sAra // 11 // tInoM hI kujJAna rahita hai, jisakI nirmalatama kAyA / bhUla nahIM par3atI hai jisa para, mithyAdarzana kI chAyA || zrI jinendra kA mukha - sarasIruha, jisakA udgama tIrtha mahAn / gaNadharAdi se vyakta sadA jo, bahatI rahatI eka samAna ||12|| midhyAjJAna timira ko hai jo, jJAnAJjana upacAra mahAn / jisake varNa varNa meM hote, dRzyamAna kevali bhagavAna || saMzaya, viparyAdika khagadala, jise dekha ur3a jAtA hai / aisI usa jinavANI mA~ ko, yaha raja zIza jhukAtA hai ||13|| deva guru zAstra ko samuccaya vandanA - jina vibhUtiyoM ke jJAnoM se, pAtA svayaM jJAna zRMgAra | aise deva, zAstra, guru ko ho, namaskAra nita bArambAra || namaskAra nita bArambAra ||14|| zrI tAraNa svAmI ne tAraNataraNa zrAvakAcAra meM zrAvakoM ke liye sarva prathama caudaha gAthAoM meM uparokta prakAra ke sandeva, sataguru aura satzAstra kI arcanA bandanA karane kA upadeza kiyA hai| kyoMki dharma ke mUla ye hI tIna deva, guru aura zAstra haiN| jahA~ ye sat svarUpa haiM vahAM samasta dharma sat-dharma rUpa hogA / aura jahA~ inameM koI bhI prakAra kA doSa athavA kalpanA kI bAta hai vahAM para to sata-dharma kA abhAva hI jAno, kyoMki mUla vinA vRkSa aura nIMva ke binA mahala kI sthiratA hI nahIM raha sakatI / unhIM caudaha gAthAoM kA yaha padyAnuvAda zrI caMcala jI ne 'samyak AcAra samyaka vicAra' nAmaka grantha meM kiyA hai| jo anubhava aura manana karane yogya hai / zrI tAraNasvAmI ke apane siddhAMta aura unameM zrI kundakundAdi AcAryoM kA samarthana: kiMcita mAtra uvaesa ca, 'jina tArana' mukti kAraNam // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 123 artha - tArana svarUpa jo tumhArA antarAtmA eka mAtra vahI mukti kA kAraNa rUpa hai, basa yahI saMkSipta meM upadeza hai / jinavANI hRdayaM ciMte, jina uktaM jinAgame / mavyAtmA mAvaye nityaM paMthaM muktizriyaM dhruvaM // artha - he bhavya ! jinAgama meM kahI gaI jo jina ukta vANI, aisI usa jinavANI kA hRdaya meM ciMtana karo | bhavyAtmAoM ke dvArA nitya bhAvanA kI gaI jinavANI hI mokSalakSmI ko prApta karane kA zAsvata mArga hai 1 tattvAdi sapta taccAnAM dravyakAya padArthakaM / sArdhaM karoti zuddhAtmA, tribhaMgI samayaM kiM karoti // artha - sAta tattva, chaha dravya, paMcAstikAya aura nau padArtha - inakA svarUpa jAnate hue jI mAnava zuddhAtmA kI zraddhA rakhatA hai usa mAnava kI AtmA kA tribhaMgI arthAt mana, vacana aura kAya kI kriyA kyA karegI arthAt usake mana, vacana aura kAya kI kriyA se Azrama, baMdha nahIM hogA / vairAgyaM tivihi uvanaM, janaraMjana rAgabhAva galiyaM ca / kalaraMjana doSa vimukkaM, manaraMjana gAravena tiktaM ca // artha - he mumukSu ! yadi tumheM mokSAkA~kSA utpanna huI hai to tuma tIna bAtoM se vairAgya bhAva karo - arthAt kala kahiye zarIra ko Anandita karane vAle doSoM ko tathA mana ko Anandita karane vAle garva ko aura purajana parijanoM ko Anandita karane vAle rAgabhAva kA tyAga karo 1 tAtparya yaha ki majanita rAga, vacanajanita garva aura zarIrAzrita samasta doSoM ko tyAga karane para hI tumhArI mokSAkA~kSA pUrI hogI / jinadiSTi iSTa saMzuddha, iSTaM saMjoya tikta aniSTaM / (kha) iSTaM iSTarU, mamala sahAvena kamma saMkhivanam // (37) artha - he bhavya ! irUpa tumhArI apanI AtmA use ho tuma iSTarUpa samajho, kyoMki AtmA kA jo nirmala svabhAva, usa nirmala svabhAva ke dvArA hI bhalI prakAra karma khipate haiM, ataH jinadRSTi arthAt tumhArI antara - AtmadRSTi, vahI iSTa hai aura tumhArI AtmA ko pUrNarUpeNa zuddha karane vAlI hai aisA jAnakara iSTarUpa AtmasaMyoga ke dvArA nirUpa kamoM ko tyAga arthAt nAza karo - nirjarA karo I bhAvArtha -- karmanirjarA ekamAtra AtmA ke nirmala bhAvoM ke dvArA hotI hai, dUsarA aisA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] * tAraNa-vANI* koI upAya nahIM ki jisake dvArA karmoM kI nirjarA hotI ho, aisA jAnakara AtmA ke nirmala bhAvoM ke saMyoga meM hI sadaiva rho| punazca-uparokta vacana kI puSTi karane ke hetu kahate haiM: iSTaM ca parama iSTaM, iSTaM anmoya vigata aniSTaM / artha-iSTa hI parama iSTa hai usa aimI paramotkRSTa jo tumhArI AtmA usase prIti karane para hI tumhAre samasta prakAra ke aniSTa dUra hoMge, aisA nizcita siddhAMta jaano| bhAvArtha-jisase hamArI prIti hotI hai, use hama duHkhoM meM na DAlakara use sadaiva sukhI rakhanA cAhate haiM, ThIka usI taraha yadi tumhArI prIti AtmA se hai to use kAma, krodha, lobha, moha tathA rAgadveSAdi viSaya kaSAyoM aura paMcendriyajanita viSaya-vAsanAoM ke vikalparUpa dukhoM meM DAlakara mamatArU.pa sukha meM rakhate hue apane AtmAnanda kA bhoga karane do, yahI usase sacco prIti karanA hai| isake viparIta jo apanI AtmA ko viSayAnanda athavA rAga, dveSa, mohAdi meM phaMsAte haiM ve usa apanI AtmA ke zatru haiM, mitra nhiiN| jina uttaM sadahanaM appa paramappa zuddhamamalaM ca / parama bhAva uvalabdha, dhamma subhAvena kamma vilayati / / artha-jina uttaM kahiye jinavANI para zraddhAna karake apanI AtmA ko paramAtmA ke samAna zuddha, nirmalasvabhAva vAlI jAno, aura usa svabhAva kI upalabdhi karo, kyoMki AtmA kA zuddha, nirmala mvabhAva hI usakA apanA dharma hai ki jo dharma hI kamoM ko vilIyamAna karane vAlA hai arthAt Atma dharma se hI kamoM kI nirjarA hotI hai yahI sArabhUta siddhAnta jinavANI meM kahA hai, usa para zraddhAna karo aura apanI AtmA ke nirmala svabhAvarUpa AcaraNa kro| basa yahI karmasaMvara aura nirjarA kA mUla kAraNa hai| nyAnaM anmoya vinyAnaM, mamalasarUvaM ca muktigamanaM ca / artha-he bhavya ! jJAna arthAta zAstrajJAna ( jinavANI ) se prIti karane se arthAt usake adhyayana, manana aura parizIlana karane se vijJAna kahiye bhedajJAna kI prApti hotI hai aura bhedajJAna hone para AtmA kA nirmalasvarUpa pragaTa hotA hai jo nirmalasvarUpa hI muktigamana karAne vAlA kahA gayA hai| zuddhatattvaM ca ArAdhya, vandanA pUjA vidhIyate / artha-zuddhatattva jo AtmA tattvaM ca kahiye prAtmA tatva kA jJAna karAne vAlI jo jinavANI ( zAstra ) ina donoM kI vandanA aura pUjA vidhivat arthAt yathArtharUpa se karane kA hI upadeza Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [125 bhagavAna ne kiyA hai kAraNa ki nizcayarUpa se AtmA kI pUjA aura vyavahArarUpa se zAstrapUjA yahI puNyabaMdha tathA nirjarA kI kAraNa hai| uparokta vacana kI puSTirUpa gAthA jo pUjA-pATha ke anta kI hai: etat samikta pUjasya, pUjA-pUja samAcaret / muktizriyaM paMthaM zuddhaM, vyavahAra nizcaya zAzvataM / / atha-bho zrAvako ! uparokta prakAra kahI gaI jo pUjA, kaisI hai, samyak rUpa hai, isa aisI pUjA ko hI pUjya samajhakara usa pUjArUpa prAcaraNa karo arthAt zAstra kI pUjA yahI ki jinavANI svarUpa je zAstra- vacana una para zraddhAna karo / tathA prAtmA kI pUjA yahI hai ki AtmarUpa jo pAcaraNa, kaisA hai vaha AcaraNa, samatArUpa, AnandarUpa, nivRttirUpa aura maMgalasvarUpa hai / aisI jo pUjA, mokSalakSmI prApta karAne vAlI zuddhamArgAnusArI hai, arthAt mokSamArga meM sahAyaka hai aura vyavahAranaya tathA nizcayanaya ina donoM nayoM meM zAzvatasvarUpa hai / bhAvArtha yaha ki uparokta prakAra kI pUjA zrAvaka aura muniyoM donoM ko karane yogya hai / prAcArya zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki aura adhika kyA kaheM je siddhanaMtaM muktipravezaM, te zuddha svarUpaM guNamAlagrahitaM / je kevi bhavyAtma saMmikta zuddhaM, te jAta-mokSaM kathitaM jinendraM // artha-jo ananta siddha mukti ko prApta huye haiM ve saba hI AtmA ke zuddha-svarUpa guNoM ko hI (guNarUpI mAlA ko hI ) grahaNa karake huye haiM, tadanusAra jo koI bhavyAtmA zuddha samyaktarUpa AtmaguNoM kI mAlA ko grahaNa kareMge ve bhI mokSa jAne vAle hoMge, aisA zrI jinendra ne kahA hai| zrI kundakundAcAryativacana ( jilANI ) hI samyakta ke kAraNa hai jinavacanamauSadhamidaM viSayasukhavirecanamamRtabhUtam / jarAmaraNavyAdhiharaNaM kSayakaraNaM sarvaduHkhAnAm / / ( aSTapAhui 17) bahuta kahane kari kahA, sarva siddhi zuddha bhAvoM meM hI hai Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] * tAraNa-vANI * ki jaripatena pahunA arthoM dharmazca kAmamokSazca / anye'pi ca vyApArA mAve paristhitAH sarve // 16 // (bhAvapAhuDa) jinavacana virSe darzana ke tIna liMga haiM cauthA nahIM eka jinasya rUpaM dvitIyaM utkRSTazrAvakAnAM tu | avarasthitAnAM tRtIyaM caturtha punaH liMgadarzanaM nAsti // (a. pA0 18) appANaM pi Na picchai Na muNai Na vi saddahai Na mAvei / bahudukkhabhAramUlaM liMgaM cittUNa kiM karaI // 8 // ( rayaNasAra ) artha-jo apanI AtmA ko nahIM dekhatA hai, nahIM jAnatA hai, AtmA kA zraddhAna nahIM karatA hai, na pAtmA ke svarUpa ko apane bhAvoM meM lagAtA hai aura na yaha AtmA apanI AtmapariNati meM tallIna hotA hai to phira bahuta duHkha kI kAraNabhUta sAdhu avasthA se bhI kyA lAbha ? jAva Na jANai appA appANaM dukkhamappaNo tAvaM / teNa aNaMtasuhANaM appANaM bhAvae joI // 89 // Niyataccuvaladdhi viNA sammattuvaladdhi gasthi NiyameNa / sammattuvaladdhi viNA NinvANaM Natthi jiNudiDa // 10 // artha-apane prAtmasvarUpa kI prApti ke binA samyakta kI prApti nahIM hai aura samyakta ke binA mokSaprApti sarvathA nahIM hai, yaha zrI jinendradeva kA sudRr3ha nizcita siddhAMta hai / tIrthakaramASitArtha gaNadharadevaiH graMthitaM samyak / bhAvaya anudinaM atulaM vizuddhabhAvena zrutajJAnam // 90 // (bhAvaprAbhRta) artha-he bhavya ! zrI tIrthakara-bhASita va zrI gaNadharoM dvArA jo samyak prantha race gaye haiM unakI hI bhAvanA-svAdhyAya pratidina karo / kyoMki zAstrajJAna hI bhAvoM kI zuddhi ke liye atulaM kahiye pradhAna va samartha kAraNa hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI - [ 127 yogIndrAcArya nija para kA anubhava kare, para taja dhyAvai Apa / antarAtmA jIva so, nAza karai ya tApa / / 8 / / Apa Apane rUpa ko, jAne so ziva hoya / para meM apanI kalpanA, karai bhramai jaga soya // 12 // svAtama ke jAne binA, karai puNya bahu dAna / tadapi bhramaiM saMsAra meM, mukti na hoya nidAna // 15 / / jaba taka Atama jJAna nA, mithyA kriyAkalApa / bhaTako tInoM loka meM, zivasukha laho na Apa // 27 // jo zuddhAtama anubhave, prata saMyama saMyukta / kaheM jinezvara jIva so, nizcaya pAvai mukta // 30 // lahai puNya se svargasukha, narka par3e kari pApa / puNya pApa taja ApameM, rameM lahai ziva Apa // 31 // vrata tapa saMyama zIla jiya, ziva kAraNa vyavahAra / nizcayakAraNa mokSa ko, Atama anubhava sAra // 32 // eka sacetana jIva saba, aura acetana jAna / so cetana dhyAvo sadA, turata lahau zivathAna // 35 // cetana hI sarvajJa hai, anya ajIva na koya / kahA kahata jinamuni yahI, nizcaya jAnoM soya // 38 // jahAM jIva taha~ sakala guNa, kahata kevalI ema / pragaTa svAnubhava ApakA, nirmala karo saprema ||4|| puruSAkAra pavitra ati, dekhe Atama rUpa / mo pavitra ho ziva lahai, hove tribhuvanabhUpa // 6 // isa taraha kundavandAcArya, yogIndradevAcArya ityAdi sabhI prAcIna AcAryoM dvArA racita pArSa granthoM meM zrI tAraNa mvAmI ke siddhAMta-poSaka hajAroM pramANa pAThakoM ko mileMge, jinameM AtmA kI mAnyatA-pUjA kI tathA kevala eka jinavANI kA AdhAra aura usa prAdhAra dvArA bhAvoM kI zuddhi karane para hI mokSamArga banatA hai / dUsarA koI avalambana mokSamArga nhiiN| jaina siddhAMta kI eka yahI to sarvopari vizeSatA hai ki yaha jaina siddhAMta bhagavAna kI pratimA to kyA, sAkSAt bhagavAna kI pUjA se bhI mokSaprApti nahIM mAnatA / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] * tAraNa-vANI kevala isI tattva kA kathana zrI tAraNa svAmI ne apane 'zrI tAraNa taraNa adhyAtmavANI jI' prantha meM kiyA hai| isa grantha kI TIkA aura AdyopAnta paThana, manana, parizIlana zrI bra. zItalaprasAda jI ne karate samaya aneka prAcAryoM ke uddharaNa dekara apanI ananya-bhakti zrI tAraNa svAmI meM pragaTa karate huye likhA hai ki zrI tAraNa svAmI kA siddhAMta bilakula kundakundAmnAyAnusAra hai / jo inake granthoM ko par3heMge aura manana kareMge unheM kalyANa kA mArga milegaa| aura anta meM yaha bhI likhA hai ki maiM jitanA jitanA adhika zrI tAraNa svAmI ke granthoM kA paThana tathA manana karatA hU~ utanI utanI ho bAdhaka bhakti aura zraddhA zrI tAraNa svAmI ke prati bar3hato jAtI hai / tAtparya yaha hai ki zrI tAraNa svAmI ne apane granthoM meM jisa adhyAtma siddhAMta kA kathana kiyA hai vaha vilakula hI jaina siddhAMtAnusAra sArabhUta kathana hai aisA jAnanA / zrI tAraNa svAmI ke samarthana meM kundakunda svAmI (mAvapAhui-kundakunda svAmI) pUjAdiSu vratasahitaM puNyaM hi jinaiH zAsane bhaNitam / mohakSomavihInaH pariNAmaH Atmano dharmaH // 81 // artha-jinazAsana virSe jinendradeva aiseM kahA hai jo pUjA Adika ke virSe ara vratasahita hoya so to puNya hai, bahuri moha ke kSobha kari rahita jo mAtmA kA pariNAma so dharma hai| ___ bhAvArtha-deva-guru--zAsana ke prati zubharAga sahita pUjA--bhakti-vaiyAvRtAdi kriyA tathA upavA-- sAdi vrata so puNyabaMdhakAraka hai / je kevala zubhapariNAma hI kU dharma mAni saMtuSTa haiM tinike dharma kI prApti nAhIM hai, yaha jinamata kA upadeza hai| zraddadhAti ca pratyeti ca rocate ca tathA punarapi spRzati / puNyaM bhoganimittaM na hu tat karmakSayanimittam // 8 // artha-je puruSa puNya kU dharma jAni yAkA zraddhAna, jJAna, mAcaraNa kareM haiM tAke puNya karma kA baMdha hoya hai, tAkari svargAdika ke bhoga kI prApti hoya hai, para tAkari karma kA kSayarUpa saMvara nirjarA, mokSa na hoya hai| AtmA Atmani rataH rAgAdiSu sakaladoSaparityaktaH / saMsArataraNahetuH dharma iti jinaH nirdiSTaH // 3 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 129 hai 1 artha- jo AtmA AtmA hI viSai rata hoya, kaisA rata bhayA hoya ? rAgAdika samasta doSanikari rahita bhayA saMtA aisA dharma jinezvaradeva ne saMsAra - samudra taiM tiroM kA kAraNa kahA Age kahe haiM jo AtmA ko iSTa nAMhI kareM hai ara samasta puNya kUM AcaraNa kareM hai tauU siddhi kUM na pAvai hai; - atha punaH AtmAnaM necchati puNyAni karoti niravazeSANi / tathApi na prApnoti siddhiM saMsArasthaH punarbhaNitaH // 84 // artha- -- athavA jo puruSa AtmA kU nAMhI iSTa kare hai ara sarva prakAra samasta puNya kUM karai toU siddhi kahie mokSa tAhi nahIM pAvai hai, bahuri vaha puruSa saMsAra hI meM tiSThA rahe hai / bhAvArtha - Atmika dharma dhAraNa kie binA sarva prakAra puNya kA AcaraNa kareM toU mokSa na hoya, saMsAra meM hI rahe hai / etena kAraNena ca tamAtmAnaM zraddhatta trividhena / yena ca lamadhvaM mokSaM taM jAnIta prayatnena // 85 // artha - pUrve kahA jo AtmA kA dharma to mokSa hai, tisa hI kAraNa kahai haiM jo - he bhavya jIva ho ! tuma tisa zrAtmA kUM prayatnakari sarva prakAra udyamakari yathArtha jAno, bahuri tisa AtmA kU' zraddho, pratIti karo, Acaro, mana vacana kAya kari aiseM karo jAkari mokSa pAvo ! bhavya jIvana ko yahI upadeza hai / massyo'pi zAlisiktho'zuddhabhAvo gataH mahAnarakam / iti jJAtvA AtmAnaM bhAvaya jinabhAvanAM nityam ||86 // artha - he bhavya jIva ! tU dekhi zAlisiktha kahie taMdula nAmA mastya hai so bhI azuddhabhAva svarUpa bhayA saMtA sAtaveM naraka gayA, isa hetu teM tokU upadeza kareM haiM jo apane AtmA kU' jAnane kU niraMtara jinabhAvanA bhAya / bhAvArtha - azuddhabhAva se taMdula matsya jaisA sUkSma jIva bhI sAtaveM naraka gayA to bar3A jIva kyoM naraka na jAya, tAteM bhAva zuddha karane kA upadeza hai / zrara bhAva zuddha bhaye apanA para kA svarUpa jAnanA hoya hai, ara apanA parakA svarUpa kA jJAna jinadeva kI AjJA kI bhAvanA niraMtara bhAye hoya hai; tAtaiM jinadeva kI AjJA kI bhAvanA niraMtara karanA yogya hai / uparokta prakAra zrI kundakundAcArya ne pUjAdi ko kevala puNyabaMdha kA kAraNa kahA jabaki Atma-bhAvanA karate hue AtmA ko hI iSTa mAnanA mokSaprApti kA kAraNa kahA / aura niraMtara Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] *tAraNa-vANI jina mAjhA kahie jinavANo kI bhAvanA bhAne kA upadeza diyA ki jinavANI se hI apanAparakA svarUpa jAnA jAya hai| zrI kundakunda svAmI kA pratyeka vacana zrI tAraNa svAmI ke siddhAMta se milatA hai, kyoMki yahI saba to zrI tArana svAmI ne adhyAtma-vANI meM kahA hai / azuddhabhAva sahita bAhya pApa karanA to naraka kA kAraNa hai hI, parantu bAhya hiMsAdika pApa kie binA kevala azuddha bhAva ho tisa samAna hai, tAtai bhAva meM azubha--dhyAna chor3i zubhadhyAna karanA yogya hai| aisA bhI jAnanA jo pahale rAjya pAyA thA so pUrve puNya kiyA thA tAkA phala thA, pIche rAjya pAya kubhAva bhaye taba naraka gayA / yAteM AtmajJAna vinA kevala puNya hI mokSa kA sAdhana nAhIM hai aisA jAnanA / karma zubhAzubha bAMdhi, udai bharamai saMsAra / pAvai duHkha ananta, cAroM gati meM Duli sArai // kAkaMdIpura kA rAjA sUrasena va usakA rasoIyA mAMsabhakSI the| donoM maraNa kara rasoIyA to rAghau mastya bhayA va sUrasena usake pAsa hI taMdula matsya huA, taduparAnta maraNa kari donoM sAtaveM naraka gye| ___kAkaMdIpura ke rAjA sUrasena kI to kyA, subhauma va brahmadatta cakravartI bhI saMsArI tRSNA rUpa azubhabhAvoM ke kAraNa bhAraMbha parigraha ke pApa-bhAra se tathA rAvaNa jaisA samartha puNyavAn azubhabhAvoM ke phalasvarUpa sAtaveM naraka meM gayA / isI dRSTi se-tattvajJAniyoM kI dRSTi meM puNya kA mUlya nahIM, kevala eka AtmajJAna kA ho mUlya hai jo saMsAra-pAra karane meM samartha hai, mUlakAraNa hai| yahI kAraNa hai jo zrI kundakunda tathA tAraNa svAmI ne bAra bAra yahI upadeza diyA ki bhI bhavyo ! kevala puNya meM hI saMtuSTa mata ho, mokSa kA mUlakAraNa jo AtmajJAna use prApta karo, jisase saMsAra se chUTa sko| yaha puNya kA udaya to aneka janmoM meM bhogA aura phalasvarUpa nIcI, U~cA sabho gatiyoM ke sukha, duHkha bhoge kintu unase prAtmA kA koI kAma na calA kaMbala viDambanA hI rahI, aisA jAnakara tattvajJAna kI dRSTi kA upayoga karo aura usake dvArA AtmajJAna kI prApti kro| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tAraNa-vANI [131 aSTapAhur3a (mokSapAhur3a meM ) zrI kundakunda svAmI tattvaruciH samyaktvaM tatvagrahaNaM ca bhavati saMjJAnam / cAritraM parihAraH prajalpitaM jinavarendraH // 38 // artha-tattvaruci hai so samyaktva hai, tattra kA prahaNa hai so samyagjJAna hai, parihAra hai so cAritra hai, aisA jinavarendra tIrthakaradeva ne kahA hai| nivRttirUpa jo antaraMgakriyA arthAt pariNati so hI parihAra arthAt cAritra jaannaa| darzanazuddhaH zuddhaH darzanazuddhaH lamate nirvANam / darzanavihInapuruSaH na labhate taM iSTaM lAmam / / 39 // artha-jo puruSa darzana kari zuddha hai so hI zuddha hai jAteM darzanazuddha hai so nirvANa * pAvai hai, bahuri jo puruSa samyagdarzana kari rahita hai so puruSa icchitalAbha jo mokSa tAhi na pAvai hai / iti upadezaH sAro janmamaraNaharaM sphuTaM manyate yattu / tat samyaktvaM maNitaM zramaNAnAM zrAvakANAmapi // 40 // artha-iti kahiye aisA samyagdarzana-jJAna-cAritra kA upadeza hai so sAra hai, janma-maraNa kA harane vAlA hai tahAM yAkU jo mAne haiM, zraddhe hai so hI samyaktva kahA hai so munini kU tathA zrAvakani kU sarvahI kU kahA hai tAteM samyaktvapUrvaka jJAna-cAritra kU aMgIkAra kro| madamAyAkrodharahitaH lomena vivarjitazca yo jIvaH / nirmalasvabhAvayuktaH sa prApnoti uttamaM saukhyam // 45 // artha--jo jIva mada, mAyA, krodha inikari rahita hoya bahuri lobha kari vizeSa kari rahita hoya so jIva nirmala, vizuddhasvabhAvayukta bhayA uttama sukha kU pAvai hai / caraNaM bhavati svadharmaH dharmaH saH bhavati AtmasambhAvaH / sa rAgaroSarahitaH jIvasya ananyapariNAmaH // 50 // artha-svadharma kahiye AtmA kA dharma hai so caraNa kahiye cAritra hai, bahuri dharma hai so AtmasamabhAva hai sarva jIvana virSe samAnabhAva hai, jo apanA dharma hai so hI sarva jIvani meM hai athavA sarva jIvani kU pApa samAna mAnanA hai / bahuri jo AtmasvabhAva sU rAgadveSa kari rahita hai kAhU te iSTa aniSTa buddhi nAhIM hai aisA cAritra hai so jaiseM jIva ke darzana zAna hai vaise hI ananya pariNAma hai jIva hI kA bhAva hai| rAgadveSa rahita bhAva hI cAritra hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] * tAraNa-pANI Asravahetuzca tathA bhAvo mokSasya kAraNaM bhavati / sa tena tu ajJAnI AtmasvabhAvAt viparItaH // 55 // artha-jaiseM paradravya virSe rAga karmabandha kA kAraNa pUrve kahA taisA hI rAgabhAva jo mokSa nimitta meM bhI hoya to bhI Asrava hI kA kAraNa hai karma kA baMdha hI kare hai / rAgabhAva mAtmasvabhAva te viparIta hai, AtmasvabhAva kU jAnA nAhIM / rAga kU bhalA jAne so ajJAnI hai| ____ bhagavAna mahAvIra ke mokSa sidhArane para gautama gaNadhara ko viyoga-janita kheda utpanna huA aura tatkAla hI jaba AtmasvarUpa kA vicAra AyA aura jisa rAga ke kAraNa viyoga-janita kheda ho rahA thA usa rAga ko ( bhale hI vaha bhagavAna ke prati zubharAga thA ) bhI karmabandha kA kAraNa jAnakara heya samajhA aura use tyAga kara (Antarika pazcAtApapUrvaka tyAga kara ) prAtmadhyAna meM sthira huye ki usI dina unheM kevalajJAna utpanna ho gyaa| isa jaina siddhAMta ke marma ko samajho / isa tattvajJAnadRSTi se hI mokSamArga banegA, baccoM ke jaisA khela karane se mokSamArga nahIM banatA / dUsaroM kI rAmalIlA aura hama jainiyoM ke paMcakalyANaka nATaka meM kyA antara hai ? koI razcamAtra antara nhiiN| kisI hada taka to dUsaroM ko rAmalIlA isaliye ThIka baiThatI hai kyoMki ve rAja avasthA ko mAnate haiM kintu hama to vairAgya avasthA ko mAnane vAle haiM taba nATaka kaisA ? -smpaadk| dhruvasiddhistIrthaMkaraH catuSkajJAnayutaH karoti tapazcaraNam / jJAtvA dhruvaM kuryAt tapazcaraNam jJAnayukto'pi // 60 // artha-AcArya kaheM haiM dekho jAke niyama kari mokSa honI hai ara cAra jJAna kari yukta hai aise tIrthaMkara bhI tapazcaraNa kareM haiM, aisA jAnakara tapazcaraNa karanA yogya hai| kyoMki tapa karane se hI karmanirjarA hotI hai| sukhena bhAvitaM jJAnaM duHkhe jAte vinazyati / tasmAt yathAvalaM yogI AtmAnaM duHkhaiH bhAvayet // 62 // artha-jo sunvaka 6 bhAyA hukAna hai so upasarga parISahAdi kari duHkhakU upajate naSTa ho jAya hai, tAteM yaha upadeza ke jo yogA dhyAnI muni hai so tapazcaraNAdi ke kaSTa duHkha sahita AtmA kU bhAva / bhAvArtha-tapazcaraNa kA kaSTa aMgIkAra kari jJAna kU' bhAvai to parIpaha Aye jJAnabhAvanA te cigai nAhIM, tAteM zaktisArU duHkha sahita jJAna kU bhAvanA / sukha hI meM bhAvai duHkha pAye vyAkula hoya taba jJAnabhAvanA na rahai; tAteM yaha upadeza hai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [133 yena rAge pare dravye saMsArasya hi kAraNam / tenApi yogI nityaM kurzadAtmani svabhAvanAm // 71 // artha-jA kAraNa kari paradravya virSe rAga hai so saMsAra hI kA kAraNa hai, tisa kAraNa hI kari yogIzvara muni haiM te nitya pAtmA hI virSe bhAvanA kareM haiN| bhagavAna kI mUrti kI bAta to dUra raho, sAkSAt bhagavAna bhI to paradrabya haiN| hamArI jo zrAtmA vahI hamAre liye svadravya hai aura unakI prAtmA unake liye svadravya thii| ata: ve bhI siddhoM kA nahIM apanI hI AtmA kA dhyAna karate the aura vahI upadeza dUsaroM ko diyA thaa| aisA nahIM kahA thA ki bho zrAvako ! tuma hamArI mUrti banAkara usameM hameM zrAhvAna karanA so hama usameM A jAyA kareMge aura hamArI pUjA se tumheM mokSa kI prApti athavA puNya kA lAbha ho jAyagA / bhagavAna to bahuta bar3I cIja haiM, gA~dhI jI ne bhI di0 8-4-46 ke sAptAhika arjuna meM likhA thA ki- yadi hamAre pIche hamArI mUrti banAkara usakI mAnyatA kI gaI to kAza ! hamArI AtmA svarga meM bhI hogI to vahA~ para bhI rudana kregii| kyoMki mUti kI mAnyatA hone para siddhAMtamAnyatA zithila hone laga jAtI hai aura thor3e kAla pIche usakA to prabhAva ho jAtA hai, kevala mUrti- mAnyatA hI apanI pradhAnatA le letI hai| bilakula yahI dazA hama jainiyoM kI huI, jo hamAre Apa sabake sAmane spaSTa hai ki hamArA siddhAMta hamameM nahIM, kevala siddhAMta granthoM meM raha gayA, hamAre dharma kI itizrI to kevala mUrti meM hI ho gii| -smpaadk| nindAyAM ca prazaMsAyAM duHkhe ca sukheSu ca / zatrUNAM caiva baMdhUnAM cAritraM samabhAvataH // 72 // artha--nindA-prazaMsA virSe, dukha-sukha virSe, zatru, bandhu aura mitra viauM samabhAva jo samatA pariNAma, rAgadveSa se rahitapaNA aise bhAvateM cAritra hoya hai / adyApi triratnazuddhA AtmAnaM dhyAtvA labhate indratvam / laukAntikadevatvaM tataH cyutvA nirvANaM yAti // 77 // artha-zravAra isa paMcamakAla meM bhI je jIva samyagdarzana, jJAna, cAritra zuddha kari saMyukta hoya haiM te prAtmA * dhyAya kari iMdrapaNA pAve haiM tathA laukAntikadevapanA pAve haiM, bahuri tahAM se cayakara nirvANa kU prApta hoya haiN| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] * tAraNa-vANI devagurUNAM bhaktAH nirvedaparaMparA vicintayantaH / dhyAnaratAH sucaritrAH te gRhItA mokSamArge // 8 // artha-je muni deva guruni ke bhakta haiM bahuri nirveda kahiye saMsAra, deha bhogate virAgatA ko paramparA kU citavana kareM haiM, bahuri dhyAna ke viSai rata haiM, rakta haiM, tatpara haiM, bahuri bhalA hai caritra jinakA, te hI mokSamArgI haiN| nizcaya vyavahArAtmaka samyakacAritra jinake pAiye hai te hI muni mokSamArgI haiM, mAtra bheSI mokSamArgI naahii| urdhAdhomadhyaloke kecit mama na ahakamekAkI / iti bhAvanayA yoginaH prApnuvaMti hi zAzvataM saukhyam / / 81 / / artha-muni esI bhAvanA karai jo maiM tInoM loka meM ekAko hU~, dUsarA koI merA nAhIM te hI mokSa kU pAveM haiM / jAke nirantara ekAkI kI bhAvanA rahe hai bhapa leya kari bhI laukika jananisUM lAna pAla arthAta adhika sneha vyavahAra garva hai mA mokSamArgI nahIM / puruSAkara AtmA yogI vagjJAnadarzanasamagraH / yo dhyAyati sa yogI pApaharo bhavati nirdvandvaH / / 84 // artha-yaha AtmA dhyAna ke yogya kaisA hai, puruSAkAra hai, bahuri yogI hai, mana vacana kAya kA jAke nirodha hai, sarvAMga sunizcala hai, bahuri vara kahiye zreSTha mamyak rUpa jJAna ara darzana kari samagra hai, paripUrNa hai, kevalajJAna darzana jAkeM pAiye hai, aisA AtmA kU jo yogI dhyAnI muni dhyAvai hai so muni pApa kA harane vAlA hai, ara nirdvandva hai, gAgadveSa Adi vikalpani kari rahita hai / etat jinaiH kathitaM zravaNAnAM zrAvakArNA punaH punaH / saMsAravinAzakaraM siddhikaraM kAraNaM paramaM // 85 // artha-evaM kahiye pUrvokta prakAra to upadeza zramaNa je muni tinikU jinadeva ne kahA hai| bahuri atra zrAvakani kU kahiye hai so suno, kaisA kahiye hai-saMsAra kA to vinAza karanevAlA ara siddhi jo mokSa tAkA karane vAlA utkRSTa kAraNa aisA upadeza hai / zrAgai zrAvakani kU prathama kahA karanA, so kahaiM haiM, gRhItvA ca samyaktvaM sunirmalaM suragiririva niSkapam / tad dhyAne dhyAyate zrAvaka duHkhakSayArthe // 86 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI # [ 135 artha - prathama to zrAvakani kU sunirmala kahiye bhale prakAra nirmala bhara meruvat niHkaMpa acala ara cala mala agAr3ha dUSaNa rahita atyanta nizcala aisA samyaktva kU grahaNa kari tisakU dhyAna viSai dhyAvanA, kauna artha - duHkha kA kSaya ke arthi dhyAvanA / bhAvArtha- zrAvaka pahile to niraticAra nizcala samyaktva kU grahaNa kari jAkA dhyAna kareM, jA samyaktva kI bhAvanA taiM gRhastha ke gRhakArya sambandhI AkulatA kSobha duHkha hoya so miTi jAya hai, kArya ke bigar3ane sudharane meM vastu ke svarUpa kA vicAra Avai taba duHkha miTai hai | samyagdRSTi ke aisA vicAra hoya hai- jo vastu kA svarUpa sarvajJa ne jaisA jAnA hai taisA nirantara pariNamai hai so hoya hai, iSTa aniSTa mAna duHkhI sukhI honA niSphala hai| aise vicAra taiM du:kha miTai hai, yaha pratyakSa anubhavagocara hai, tAtaiM samyaktva kA dhyAna karanA kahA hai / samyaktvaM yo dhyAyati samyagdRSTiH bhavati sa jIvaH / samyaktvapariNataH punaH kSayati duSTASTakarmANi // 87|| artha - jo zrAvaka samyaktva kU dhyAvai hai so jIva samyagdRSTi hai, bahuri samyaktva rUpa pariyA saMtA duSTa je ATha karma tinikA kSaya kareM hai / bhAvArtha - samyaktva kA dhyAna aisA hai jo pahale samyaktva na bhayA hoya tauU yAkA svarUpa jAni yAkU' dhyAvai to samyagdRSTi ho jAya hai / bahuri samyaktva bhaye yAkA pariNAma aisA hai jo saMsAra ke kAraNa je due akarma tinikA kSaya hoya hai, samyaktva hote hI karmani ko guNazreNI nirjarA hone laga jAya hai, anukrama taiM muni hoya taba cAritra ara zukla dhyAna yA sahakArI hoMya tatra sarva karma kA nAza hoya hai / kiM bahunA bhaNitena ye siddhA naravarA gate kAle / setsyaMti yespi bhavyAH tajjAnIta samyaktvamAhAtmyam ||88|| artha - AcArya kaheM haiM jo bahuta kahane kari kahA sAdhya hai, je narapradhAna atIta kAla viSai siddha bhaye ra AgAmI kAla viSai siddha hoMyage so samyaktva kA mAhAtmya jAno / aisA mata jAno jo gRhastha ke kahA dharma hai, so yaha samyaktva dharma aisA hai jo sarva dharmani ke aMni kUM saphala kareM hai. 1 te dhanyAH sukRtArthAH te sUrAH te'pi paMDitA manujAH / samyaktvaM siddhikaraM svapne'pi na malinitaM yaiH // 89 // artha - jina puruSanine svapna meM bhI samyaktva kU' malina na kiyA te hI puruSa dhanya haiM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] * tAraNa-vANI zUravIra haiM, paMDita haiM, manuSya haiM / aura te hI bhale prakAra kRtArtha haiM / yA binA manuSya pazu samAna haiM aisA samyaktva kA mAhAtmya kahA / hiMsArahite dharma aSTAdazadoSavarjite deve / nigraMnthe prAvacane zraddhAnaM bhavati samyaktvam // 10 // artha-hiMsA rahita dharma, aThAraha doSa rahita deva, nimrantha pravacana, ini virSe zraddhAna hote saMte samyaktva hoya hai / ye hI samyaktva ke bAhya cinha haiM / Age mithyAdRSTi ke cinha kahaiM haiM kutsitadevaM dharma kutsitaliMgaM ca bandate yastu / lajjAbhayagAravataH mithyAdRSTibhavet sa hu // 12 // artha-kutsita deva, kutsita dharma, kutsita bheSa jo koI lajjAteM bhayateM mAna bar3AI ke rakSArtha inikoM vandai hai vaha pragaTa mithyAdRSTi hai / samyagdRSTiH zrAvakaH dharma jinadevadezitaM karoti / viparItaM kurvan mithyASTiH jJAtavyaH // 14 // artha-jo jinadeva kA upadezyA yA dharma karai hai so samyagdRSTI zrAvaka hai, bahuri jo usake viparIta dharma kU karai hai so mithyAdRSTi hai, aisA jaanoN| mithyA dRSTiH yaH saH saMsAre saMsarati sukharahitaH / janmajarAmaraNapracure duHkhasahasrAkule jIvaH // 95 // artha-jo mithyAdRSTi jIva hai so jarAmaraNanikari pracura bhayA aru hajArAni duHkhani kari vyApta jo saMsAra tA virSe sukha kari rahita duHkhI bhayA bhramaiM hai / samyaktvaM guNaH mithyAtvaM doSaH manasA parimAvya tatkuru / yatte manase rocate kiM bahunA pralapitena tu // 16 // artha-he bhavya ! aise pUrvokta prakAra samyaktva ke guNa para mithyAtva ke doSa tinikU apane mana kari bhAvanA kari para jo apanA manakU rucai so kro| nataiH yat namyate dhyAyate dhyAtaiH anavaratam / stUyamAnaH stUyate dehasyaM kimapi tat manuta // 103 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. [137 artha-he bhavya jIva ho ! tuma yA deha virSe jo tiSThayA aisA jo pAtmA tAhi jAnoM / kaisA hai-loka meM namane yogya indrAdika haiM tinikari to namane yogya para dhyAvane yogya hai, bahuri je tIrthakara stuti karane yogya tinakai hU stuti karane yogya hai, aise AtmA kU jo ki deha virSe tiSThe hai tAkU yathArtha jaanoN| __ arhantaH siddhA AcAryA upAdhyAyAH sAdhavaH paMcaparameSThinaH / te'pi hu tiSThanti Atmani tasmAdAtmA hu me zaraNam // 10 // artha-paMcaparameSThI haiM te bhI AtmA virSe hI ceSTA rUpa haiM prAtmA kI avasthA hai tAtai mere AtmA hI kA zaraNa hai, aise yaha antamaMgala kiyA hai| samyaktvaM sajjJAnaM saccAritraM sattapazcaiva / catvAraH tiSThanti Atmani tasmAdAtmA hu me zaraNam // 105 // artha-samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra para samyak tapa, ye cAra prAradhanA hai te bhI AtmA virSe hI ceSTArUpa haiM, ye cAroM AtmA hI kI avasthA haiM, tA" AcArya kaheM haiM merai AtmA hI kA zaraNa hai| evaM jinaprajJaptaM mokSasya ca prAbhRtaM sumaktyA / yaH paThati zRNoti bhAvayati sa prApnoti zAstrataM saukhyam // 106 // artha-evaM kahiye aise pUrvokta prakAra jinadeva naiM kahA aisA mokSapAhuDa grantha hai tAhi jo jIva bhakti bhAva kari par3he hai yAko bAraMvAra cintavana rUpa bhAvanA kare hai tathA sune hai so jIva zAzvatA sukha jo nitya atIndriya jJAnAnaMdamaya sukha tAhi pAvai hai / __ bhAvArtha-mokSapAhuDa meM mokSa ara mokSa kA kAraNa svarUpa kahA hai ara je mokSa kA kAraNa svarUpa anya prakAra mAneM haiM, tinikA niSedha kiyA hai| aiseM zrI kundakundAcArya ne yaha mokSapAhuDa gAthA 106 (jisameM se yaha 28 gAthAyeM likhIM ) meM sampUrNa kiyA yAkA saMkSepa aisA jAnanA: jo yaha jIva zuddha darzana jJAnamayI cetanAsvarupa hai toU bhanmadi meM hI pudgala karma ke saMyoga te prajJAna mithyAtva rAga dveSAdika vibhAva rUpa pariNama hai tA" navIna karma baMdha ke saMtAna kari saMsAra meM bhramai hai / tahAM jIva kI pravRtti ke siddhAnta meM sAmAnya kari caudaha guNasthAna nirUpaNa kiye haiM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] * tAraNa-vANI tini meM mithyAtva ke udaya kari mithyAtva guNasthAna hoya hai, para samyaktva mithyAtva doU ke milApa kari mizra guNasthAna hoya hai, isa tIsare guNasthAna tAI to AtmajJAna kA abhAva hI jAnanA, bahuri jaba kAla labdhi ke nimitta taiM jIvAjIva padArthani kA jJAna zraddhAna bhaye samyaktva hoya taba yA jIva kU apanA para kA ara hitAhita kA heya upAdeya kA jAnanA hoya hai| taba AtmA kI bhAvanA hoya hai taba avirataguNa ( avirata samyagdRSTi ) nAmaka cauthA guNasthAna hoya hai, ara jaba eka deza para dravya te nivRtti kA pariNAma hoya hai taba jo eka deza cAritra rUpa pAMcavA~ guNasthAna hoya hai tAkU zrAvaka pada kahiye hai, bahuri sarva deza para dravya te nivRtti rUpa pariNAma hoya sakala cAritra chaTThA guNasthAna kahiye, yahIM se munipaNA kA prAraMbha jAnanA, ityAdi / aise mokSa kA ara mokSa ke kAraNa kA svarUpa jina Agama teM jAni ara samyagdarzana jJAna cAritra mokSa kA kAraNa kahA hai, tAkU nizcaya vyavahAra rUpa yathArtha jAni sevanA ara tapa bhI mokSa kA kAraNa hai so bhI cAritra meM antarbhUta kari trayAtmaka hI kahA hai| esai ini kAraNani teM prathama to tadbhava hI mokSa hoya hai ara jete kAraNani kI pUrNatA na hoya tA pahile kadAcita Ayu karma kI pUrNatA ho jAya to svarga virSe deva hoya hai, tahAM bhI yaha vAMchA rahai jo yaha zubhopayoga kA aparAdha hai, yahAM se cayakari manuSya hoU~gA, taba samyagdarzanAdi mokSamArga kU seya mokSa prApta karU~gA, aisI bhAvanA rahai hai taba tahAM saMcaya manuSya janma leya mokSa kU jAya hai, pAvai hai / ara abAra isa paMcamakAla meM dravya kSetra kAla bhAva kI sAmagrI kA nimitta nAMhIM tAte tadbhava mokSa nAhI, tauU jo ratnatraya kU zuddhatA kari sevai tau yahA~ taiM deva paryAya pAya poche manuSya hoya mokSa pAvai hai / tAteM yaha upadeza hai jaise baneM taiseM ratnatraya kI prApti kA upAya karanA, tahA~ bhI samyagdazana pradhAna hai, tAkara upAya to avazya cAhiye, tAteM jina Agama kU' samajhi samyaktva kA upAya to avazya hI karanA yogya hai, aisaiM isa grantha kA saMkSepa jaanoN| (pa) jayacanda jI chAvar3A jayapura / ) pAThako ! isa lekha meM saMsArI AtmA ko mokSa pAne taka kahIM bhI pratimA pUjana kI AvazyakatA nahIM batAkara ekamAtra jinAgama ko samajhane kI preraNA kI gaI hai ki jisake dvArA mamyagdarzana jJAna cAritra aura tapa ina sabakA jAnanA hoya hai aura jAnakara unheM mAnakara calane se hI mokSamArga bane hai| Agama ke jAnaiM binA mokSamArga nahIM bane hai ata: AgamajJAna hI kAryakArI hai| pAThako ! isa lekha meM saMsArI AtmA ko mokSa pAne taka kahIM bhI pratimA pUjana kI AvazyakatA nahIM batA kara ekamAtra jinAgama ko samajhane kI preraNA kI gaI hai ki jisake dvArA samyagdarzana jJAna cAritra aura tapa ina sabakA jAnanA hoya hai aura jAnakara unheM mAna kara calane Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI se hI mokSamArga bane hai| Agama ke jAneM binA mokSamArga nahIM bane hai, ata: bhAgama jJAna hI kAryakArI hai| zrI kundakundAcArya racita jitane bhI prathoM kA tathA unhIM meM se yaha aSTapAhur3a pratha kA AdyopAnta adhyayana kiyA jisakI pratyeka gAthAoM kA aura zrI tAraNa svAmI racita zrI adhyA-- tmavANI jI pratha kI pratyeka gAthA kA bilkula eka hI siddhAMta pAyA gyaa| kahIM koI raMcamAtra bhI antara nahIM pAyA jaataa| pratyuta aisA hI lagatA hai ki zrI kundakunda svAmI ke siddhAMtoM ko jo avahelanA bhaTTArakoM ko svArthaparatA ke kAraNa jaina samAja meM ho rahI thI usa bhUla ko dUra kara puna: zrI kuMdakunda svAmI ke siddhAMta kI pratiSThA zrI tAraNa svAmo ne kI / siddhAMtavettA vidvAna isa satya se kabhI inkAra nahIM kara sake haiM aura na kara hI sakeMge, aisA merA Atma-vizvAsa hai / yadi kadAcita zrI kundakunda svAmI ko mUrti kI mAnyatA abhISTa hotI to mokSapAhuDa kI ( gAthA 085 se naM0 106 taka ) gAthA 22 meM spaSTa ho zrAvakoM ko usakI mAnyatA karane kA vidhi vidhAna avazya hI batAte / aura use mAnane pUjane vAloM ko mokSamArgI nahIM to kama se kama dharmAtmApane ke zabdoM se to saMbodhana avazya hI karate, kintu nahIM, kahIM raMcamAtra bhI koI carcA nahIM kI hai| isase adhika aura kyA pramANa deM ? -- gulAbacanda / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] * tAraNa-vANI. mokSa-zAstra (vyAkhyAtA zrI kAnajI svAmI ke AdhAra para) bhagavAna mahAvIra svAmI kI aura gautama gaNadhara kI jaya ! kArtika vadI amAvasyA kA vahI dina ki prAtaHkAla meM bhagavAna mahAvIra mokSa sidhAre aura sAryakAla meM zrI gautamagaNadhara ko kevalajJAna kI jAgrati huI / aisA svarNayoga kyoM milA ? bhagavAna ke mokSa sidhArane se zrI gautamagaNadhara ko viyogajanita kucha zoka huA, kyoMki bhagavAna mahAvIra ke prati ApakA zubha rAga thaa| rAga duHkha kA kAraNa hotA hI hai, jo Apako bhI huA / kar3abI coja saba ko hI kar3avI lagego, cAhe gRhastha ho yA muni / bhale hI Apa cAra jJAna ke dhArI the phira bhI chaThaveM guNasthAna meM cAra saMjvalana aura no no kaSAyoM kA sadbhAva to rahatA hI hai| ata: zoka-kaSAya unake sAtha bhI apanA kAma kara gaI / kintu jaba Apane usa kaSAyajanita kar3Apana kA vicAra kiyA, use heya samajhA aura Atma-bala ke prayoga dvArA citavana karane lage ki are ! hama nAhaka zoka kyoMkara rahe haiM, kauna kisake sAtha AtA hai aura kauna kisake sAtha jAtA hai / isa taraha ke aneka vicAra bala ke dvArA bhagavAna ke prati jo rAga bhAvanA thI use apane hRdaya se dUra karane kA puruSArtha karane lge| rAga ko dUra karane ke puruSArtha meM saphala hote hI Apako kevalajJAna kI jAgrati ho gii| yadi kadAcita usa rAga ko kar3avAhaTa kA Apa anubhava na karate aura zubha rAga meM miThAsa mAna kara jo viyogajanita zoka utpanna huA thA vahI banA rahatA to Apa kevalajJAna se vazcita raha jAte / yaha rAga bhAga dahe sadA, tAteM samAmRta seiye / cira bhaje viSaya kaSAya, aba to tyAga nija pada veiye // basa, Apane rAga (bhale hI vaha bhagavAna se thA, to kyA) chor3a kara 'nija pada jo AtmA' usakA avalokana kiyA aura kevala jJAna sUrya kA prakAza pA liyaa| "mArga saba kA eka yahI hai ki zubhAzubha rAga ko chor3ane para hI mokSamArga banatA hai| mokSa kA mAga muni pada se hI nahIM, use to zrAvaka pada se hI prArambha karanA par3atA hai / mokSamArga kI prathama bhUmikA zrAvaka avasthA hI hai, muni pada ugA huA vRkSa hai aura usameM lagA humA phala-mokSa hai|" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA - lekhikA tyAgamUrti bAlabrahmacAriNI pUjyA zrI vimalAdevI jI sAhityaratna, zAstrI zrI guru tAraNa ke ananya ziSya pUjya zrI brahmacArI jI mahArAja (semarakher3I ke jaMgala meM tapasyA karate huye ) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [141 * bhagavAna mahAvIra ne jagata ke jIvoM ke prati duHkha se mukta karane vAlI karuNAbuddhi se aura maMsAra ko asAra jAnakara prAtmakalyANa karane vAlI vairAgya--bhAvanA se 30 varSa kI avasthA meM dIkSA lI thii| karuNAbuddhi se usa samaya kI pracalita yAjJika hiMsA ko banda karAne kA prayatna karate huye phira bhI ve lakSyabindu yahI rakhate the ki kaba hama apane Atma-puruSArtha ke dvArA isa zubha gaga se mukta hokara kaivalya dazA ko prApta hoN| isa puruSArtha kI saphalatA pAne meM Apako bAraha varSa lage aura anta meM byAlIsa varSa kI Ayu meM kevalajJAna ko prApta kiyA tathA tIsa varSa kevalajJAnI bane rahakara jaga-jIvoM kA kalyANa karake bahattara varSa kI Ayu meM mokSadhAma sidhAre / __ mokSaprApti ke liye jo bhagavAna mahAvIra ne kiyA, vahI saba kucha hameM karanA hogA tathA aura bhI jo ananta jIva mokSa gaye unheM jo kucha karanA par3A thA vahI saba kucha bhagavAna mahAvIra ko karanA par3A, taba hI mokSa jA sake / arthAt zubhAzubha rAga se chUTane kA zrAtma-puruSArtha unheM bhI karanA par3A thA aura hameM bhI karanA par3egA / kuTumba, dhana, zarIrAdi ke rAga ko azubha rAga aura bhagavAna se karane vAle rAga ko zubha rAga kahate haiN| jo zAstra nyAya kI kasauTI-samyagjJAna ke dvArA parIkSA karane para prayojanabhUta bAtoM meM saccA -yathArtha mAlUma par3e use hI satzAstra mAnanA caahiye| kisI grantha ke kanA ke rUpa meM tIrthakara bhagavAna kA, kevalI kA, gaNadhara kA yA AcArya kA nAma diyA ho isI lie use saccA hI zAstra mAna lenA so nyAyasaMgata nahIM hai / mumukSu jIvoM ko tattvadRSTi se parIkSA karake satya-asatya kA nirNaya karanA cAhiye / bhagavAna ke nAma se kisI ne kalita zAstra banAyA ho use sat zAstra mAna lenA so satazAstra kA avarNavAda hai| isa lie satyAsatya kI parIkSA kara asatya kI mAnyatA chor3anA cAhiye / kyoMki asat zAstra jIva kA mahAn ahita karate haiM / __ RddhiprApta=RSi, avadhi--mana:paryayI=muni, idriyajita yati, aura sarvasAdhAraNa sAdhu so anagAra kahe jAte haiM / ( sAdhu saMgha cAra prakAra kA isa taraha kahA gayA hai) tathA muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikAyeM, yaha bhI cAra saMgha kahA gayA hai / pAtradAna meM ina sabakA sthAna hai| dukhita ko denA-karuNAdAna, prItibhoja-samadattidAna, supAtra ko denA-pAtradAna aura sarvatyAga ko sarvadattidAna kahate haiN| jo aAtmasvabhAva ke svAzraya se zuddha pariNamana hai so dharma hai| samyagdarzana pragaTa hone para yaha dharma prAraMbha hotA hai| zarIra kI kriyA se dharma nahIM hotA, puNya vikAra hai ata: usase dharma nahIM hotA tathA vaha dharma meM sahAyaka nahIM hotA / aisA dharma kA svarUpa hai / isase viparIta mAnanA so dharma kA avarNavAda hai / (mokSazAstra kAnajI svAmI) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] * tAraNa-vANI - kevalI, zruta, saMgha, dharma aura deva kA aparNavAda karanA so darzana mohanIya karma ke Azrava ke kAraNa haiM / (mo0 a0 6.13) caturtha guNasthAna-(samyagdarzana ) sAtha meM le jAne vAlA AtmA puruSa--paryAya meM hI janmatA hai, strI yA napuMsaka meM kabhI bhI paidA nahIM hotaa| aisA mAnanA ki kevalI tIrthaMkara bhagavAna ne aisA upadeza kiyA hai ki 'zubharAga se dharma hotA hai, zubha vyavahAra karate karate nizcaya dharma hotA hai' so yaha unakA avarNavAda hai / / bhagavAna ne zubhabhAva ke dvArA dharma hotA hai' yaha jAnakara zubha bhAva kiye the / bhagavAna ne to dUsaroM kA bhalA karane meM apanA jIvana hI arpaNa kara diyA thA' ityAdi rUpa se bhagavAna kI jovana- kathA likhanA so apane zuddha mvarUpa kA aura upacAra se anaMta kevalo bhagavAnoM kA avarNavAda hai / (mokSazAstra kAnajI svAmI, pRSTha 532) jaba itanI bArIka bArIka bAtoM ko ziddhAMtaviruddha likhane para kevalI--avarNavAda aura zruta-avarNavAda kA doSa lagakara darzanamohanIya karma kA AvaraNa--Azrava hotA hai jo honA hI cAhiye, taba unake nAma para athavA unake dvArA kahI gaI kaha kara manamAnI siddhAMtaviruddha kriyAyeM karane aura rAgaraMjita kukathAyeM kathA--purANa graMthoM meM ligvane tathA mAnane vAloM ko kitanA avarNavAda--janita doSa lagatA hogA isa para bhI vicAra hameM avazya hI karanA cAhiye / kyoMki dUsaroM ke ghara kI bhUla se dUsaroM kI hI hAni hotI hai, apanI koI hAni nahIM hotI / jabaki apane ghara kI bhUla se apanI hAni niyama se hotI hai| ataeva hameM dUsaroM kI bhUla batAne ke pahale apanI bhUla ko dUra kara denA cAhiye, tabhI hamArA kalyANa hogA / dUsaroM kI bhUla kahane kA prayojana hI yaha honA cAhiye ki yaha bhUla hamameM to nahIM hai aura yadi hai to na rahanI cAhiye / ___ pAMca prakAra ke avarNavAda darzana mohanIya ke zrAzrava ke kAraNa haiM aura jo darzanamoha hai so anaMta saMsAra kA kAraNa hai| zubha vikalpa se dharma hotA hai, aisI mAnyatA rUpa agrahIta mithyAtva to jIva ke anAdi se calA AyA hai / manuSyagati meM jIva jisa kula meM janma letA hai usa kula meM adhikatara kisI na kisI prakAra se dharma kI mAnyatA hotI hai / aura usa kula--dharma meM kisI ko devarUpa se, kisI ko gurU rUpa se, aura kisI graMtha--pustaka ko zAstra rUpa se tathA kisI kriyA ko dharma rUpa se mAnA jAtA hai / jIva ko bacapana meM isa mAnyatA kA poSaNa milatA hai| aisI paristhiti ke Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [143 prasaMga se jIva viveka pUrvaka satya-asatya kA nirNaya nahIM karatA aura satya-asatya ke viveka se rahita dazA hone se sacce deva, guru, zAstra aura dharma kI mAnyatA se vaMcita rahatA hai tathA bhAMtibhAMti kI mithyA kalpanA evaM mAnyatAyeM karatA rahatA hai / yaha mAnyatA isa bhava meM naI grahaNa kI huI hone se aura mithyA hone se use grahIta mithyAtva kahate haiM / ye agrahIta aura grahIta mithyAtva anaMta saMsAra ke kAraNa haiN| isalie sacce deva-guru-zAstra, dharma kA aura apane AtmA kA yathArtha svarUpa samajha kara agrahIta tathA grahIta donoM mithyAtva kA nAza karane ke liye jJAniyoM kA upadeza hai / AtmA ko na mAnanA, satya mokSamArga ko dUpita-kalpiA karanA, asan mArga ko matya mokSamArga mAnanA, parama satya vItarAgI vijJAnamaya upadeza kI niMdA karanA--ityAdi jo jo kArya mamyagdarzana ko malina karate haiM ve saba darzana--mohanIya ke Azrava ke kAraNa hai, anaMta saMsAra ke kAraNa haiM / (kAnajI svAmI) uparokta lekha kA sArAMza yahI hai ki-kula athavA jAti -paramparAgata deva guru zAstra aura dhArmika kriyAoM ko isa lie hI satya nahIM mAna lenA cAhie ki ye to hamArI paramparAgata mAnyatAyeM haiM / yadi asatya hotI to hamAre pUrvaja kyoM mAnata athavA isa lie satya hai ki hamAre dharma-graMthoM meM likhI haiM aura itane bar3e bar3e vidvAna mAna rahe haiN| hameM svayaM apanI tattvadRSTi se una para vicAra karanA caahie| yadi nirNaya meM ThIka utareM to mAnanA cAhie, anyathA vizeSa vidvAnoM se samajhane kA prayatna karanA cAhie / aura galata sAbita hoM to chor3a denA cAhie tathA jo satya pratIta hoM unheM grahaNa kara lenA caahie| 'hamArA dharma hI saccA hai' isa buddhi ne hI saMsAra kA nAza kiyA hai / karttavya to yaha honA thA ki hama jisa dharma ko mAna rahe haiM usakI jA~ca-par3atAla hameM bahuta vivekapUrvaka karanA cAhie thI, so yaha to nahIM kiyA jAtA aura prAMkha mUMda kara 'aMdhazraddhA' se mAnate cale jAte haiM / yadi kadAcita koI hamArI mAnyatA meM bhUla batAtA hai to use dharma-drohI mAna lete haiM / taba samyak-- mArga kaise mile ? yaha kaThina samasyA sAmane hai| uparokta bhUla kisI eka sampradAya meM nahIM, jaina--ajainAdi sabhI sampradAyoM meM hai| ataH saba ko hI isa para vicAra karanA cAhie / aura yathArthatA ko grahaNa karanA caahie| kyoMki sarpa aura siMha se pallA par3a jAya to eka hI janma ke jIvana-maraNa kA sabAla sAmane khar3A hotA hai| kintu kudeva kuguru kuzAstra aura kudharma kA pallA pakar3a lene se to bhava--bhava bigar3a jAte haiN| jabaki yadi vivekabuddhi se grahaNa kiye hue sudeva suguru satazAstra aura sudharma bhava-bhava kA sudhAra kara dete haiM, itanA hI nahIM saMsAra pAra hI karA dene kA mArga batA dete haiM / ataeva isa sambandha meM AzA bhaya sneha aura lobha sArI bAtoM ko chor3a kara ucita nirNaya dvArA inheM grahaNa karanA caahie| aisA upadeza zrI tAraNa svAmI kA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] * tAraNa-vANI aura kundakundAdi sabhI prAcAryoM kA hai / isakA hameM pUrA-pUrA dhyAna rakhanA yogya hai| hama sAMsArika kAmoM meM jitanI apanI buddhi lagA kara apane saba kAma banAte haiM usase saugunI buddhi kA cAturya isameM lagA kara apanI AtmA kA parabhava sudhAranA caahiye| kudeva--mithyA kudeva--pradeva, kuguru--aguru, kuzAstra- prazAstra aura kudharma-adharma, inakI satya AlocanA karane ko avarNavAda nahIM kahate, kyoMki isa AlocanA meM jIva-hita kI bhAvanA aura vasturUpa kI yathArthatA sthApita hotI hai| yadi mithyAmata kA nirAkaraNa na kiyA jAya to satya asatya kA nirNaya kaise ho ? aura jIva ko sumArga kaise mile ? hA~, AlocanA honI cAhie hitadRSTi se| "bahvAraMmaparigrahatvaM naarksyaayussH|" artha-bahuta prArambha aura bahuta parigraha kA honA narakAyu ke Azrava kA kAraNa hai / bahu prAraMbha-parigraha kA jo bhAva hai so upAdAna kAraNa hai aura jo bAhya bahuta Arambhaparigraha hai so nimitta kAraNa hai / "mAyA tairyagyonasya / " artha-mAyA--chala kapaTa tiryaMcAyu ke Azrava kA kAraNa hai / jo AtmA kA kuTila svabhAva hai so mAyA hai / "arapArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / " artha--thor3A prArambha aura thor3A parigrahapanA manuSya Ayu ke Azrava kA kAraNa hai / aura yadi samyakta ho gayA ho to kalpavAsI deva kI Ayu kA baMdha karate haiM / "svabhAvamArdavaM ca / " artha-svabhAva se hI sarala pariNAma honA so manuSyAyu ke Azrava kA kAraNa hai / tathA devAyu ke Azrava kA bhI kAraNa hai| "niHzIlavatatvaM ca sarveSAm / " artha--zIla aura prata kA jo abhAva hai vaha bhI sabhI prakAra kI Ayu ke mAnava kA kAraNa hai| isa sUtra kI racanA bhogabhUmiyoM jIvoM kI apekSA se pradhAnatayA jAnanA, kyoM ki vahAM ke manuSya aura pazu sabhI devAyu kA baMdha karate haiM / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 145 yaha bAta dhyAna meM rahe ki midhyAdRSTi ke sacce zIla yA vrata nahIM hote / midhyAdRSTi jIva cAhe jitane zubha rAgarUpa zIla- vrata pAlatA ho to bhI vaha sacce zIla- vrata se rahita hI hai / samyagdRSTi hone ke bAda yadi jIva aNuvrata yA mahAvrata ko dhAraNa kare to utane mAtra se vaha jIva Ayu ke baMdha se rahita nahIM ho jAtA / samyagdRSTi ke aguvrata aura mahAtrata bhI devAyu ke Ava ke kAraNa haiM, kyoMki vaha bhI rAga hai / mAtra vItarAgabhAva hI baMdha kA kAraNa nahIM hotA / kisI bhI prakAra kA rAga ho vaha to Azrava-baMdha kA hI kAraNa hotA hai / ." sarAgasaMyama saMyamAsaMyamA kAmanirjarAbAlatarpAsi daivasya / " artha---sarAga saMyama, saMyamAsaMyama, zrakAmanirjarA aura bAla tapa, ye devAyu ke prasava ke kAraNa hai / pariNAma bigAr3e binA maMda kaSAya ( zubha bhAva ) rakhakara duHkha sahana karanA so kAma -- nirjarA hai / midhyAdRSTi ke akAmanirjarA aura bAlatapa hI hotA hai / jaba ki samyagdRSTi jIva ke pAMcaveM guNasthAna meM saMyamAsaMyama aura chaThaveM guNasthAna meM sarAga saMyama hotA hai| aisA bhI hotA hai ki samyagdarzana hone para ( cauthe guNasthAnavartI ata samyagdRSTi jIva ke ) aNuvrata to nahIM hote parantu samyakta ke jo ATha guNa niHzaMkitAdi tathA prazamAdi guNa haiM ina guNoM se vaha jIva hiMsAdi kI pravRtti se nivRtta hone kI bhAvanA rakhatA huA zobhAyamAna rahatA hai aura vyavahAra dRSTi se apane kula paramparA ke ( jaina kula ke) sabhI vrata - niyamoM ko pAlatA hai / I darzana -- pUjA, svAdhyAya, anukampA ityAdi zubha bhAva, yaha to pahale guNasthAna se cauthe taka sabhI meM ho sakate haiM / pahale mithyAtva guNasthAna vartI aura cauthe guNasthAna vartI jIva meM yaha aMtara rahatA hai ki cauthe guNasthAna vartI samyagdRSTi jIva meM darzana-pUjA, anukampA ityAdi jo zubha bhAva hote haiM unake sAtha usakI ruci saMsAra, zarIra aura bhogoM meM nahIM rahatI, udAsa rahatI hai, vaha saMsAra (gRhastha dazA) se chUTane kA abhilASI ho jAtA hai / jabaki mithyAtva guNasthAna vartI jIva darzana -- pUjA, svAdhyAya, anukampA ityAdi zubhabhAva karane ke sAtha saMsAra, zarIra aura bhogoM meM Asakta rahatA hai tathA apane acche kAmoM ke karane meM phala kI kAmanA rakhatA hai ki hamArI kIrti pratiSThA kuTumba - vaibhava kI vRddhi ho / sarAga saMyama aura saMyamAsaMyama meM jitanA vItarAgI bhAvarUpa saMyama pragaTa hotA hai utane aMza meM vaha Asrava kA kAraNa nahIM hai aura jitane aMza meM usameM rAga rahatA hai utane aMza meM vaha rAga zrasrava kA kAraNa hai / vaha Asrava devAyu kA kAraNa hotA hai / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] * tAraNa-vANI * "samyaktvaM ca / " artha- samyagdarzana bhI devAyu ke Azrava kA kAraNa hai / arthAt samyagdarzana ke sAtha rahA huA jo rAga hai vaha rAga devAyu kA kAraNa hotA hai| dhyAna rahe ki samyagdarzana ke sAtha zubha rAga hI hotA hai, azubha rAga nahIM hotA / samyagdarzana svabhAvataH rAgarahita aura abaMdha rUpa hai / use rAga priya nahIM lagatA, ataH vaha apanA bala rAga ko dUra karane meM lagAyA hI karatA hai / usakI vaha saphalatA atI se vratI, vratI se mahAtrI aura mahAtrI se svarUpAcaraNa cAritra kI ora bar3hatI huI anta meM isa AtmA ko kevalajJAnI banAkara mokSa prApta karA detI hai / samyagdRSTi manuSya tathA tiryaMca ko jo rAga hotA hai vaha vaimAnika devAyu ke hI Azrava kA kAraNa hotA hai, halake devoM kA nahIM / samyagdRSTi ke jitane aMza meM rAga nahIM hai utane aMza meM Ava-baMdha nahIM hai aura jitane aMza meM rAga hai utane aMza meM Asrava-baMdha hai| midhyAdRSTiko kisI bhI aMza meM rAga kA abhAva hotA hI nahIM, isaliye vaha sampUrNa rUpa se hamezA baMdha bhAva meM hI rahatA hai / maraNa samaya raudradhyAna ho to narakAyu kA Azrava hotA hai, ArtadhyAna ho to tica Ayu kA aura dharmadhyAna ho to manudhyAyu kA tathA dharmadhyAna ke sAtha niyama saMyama ke bhAva hoM to devAyu kA zrAzrava hotA hai / isI liye maraNa samaya bar3I sAvadhAnI rakhanI cAhiye / mithyAdarzana sahita hInAcAra, tIvra krodha, mAna, mAyA, lobha, duSTa pariNAma, dUsaroM ko dukha dene kI bhAvanA va baMdhana karane kI bhAvanA, nirantara ghAtaka bhAva, paravadha kAraka jhUTha vacana, para dhana haraNa, paramnI sevana, adhika maithuna, ati Arambha, kAma bhogoM kI uttarottara vRddhi, zIla sadAcAra rahita svabhAva, abhakSa bhakSaNa karanA - karAnA, adhika kAla taka baira rakhanA, mahA krUra svabhAva, binA vicAre rone kUTane kA svabhAva, deva-zAstra-guru meM mithyA doSa lagAnA, kRSNa lezyA aura raudradhyAna meM maraNa karanA, ye saba narakAyu ke kAraNa haiM / mAyAcArI se mithyAdharma kA upadeza denA, bahuta Arambha parigraha meM kapaTayukta pariNAma rakhanA, kapaTa - kuTila kama meM kuzala, krodhI svabhAva, zIla rahita zabda se - ceSTA se tIna mAyAcAra, para ke pariNAma meM bheda utpanna karanA, ati anartha pragaTa karanA, jAti kula-zIla meM dUSaNa lagAnA, visaMvAda meM prIti rakhanA, dUsaroM ke uttama guNoM ko chipAnA, apane meM jo guNa nahIM unheM batAnA, nIla- kApota lezyA, dhyAna meM maraNa, ye tiryaMcAyu ke kAraNa haiM / midhyAtva sahita buddhi, vinayazIlatA, bhadra pariNAma, komala pariNAma, zreSTha AcaraNoM meM sukha mAnanA, alpa krodha, guNI janoM ke prati priya vyavahAra, thor3A Arambha - parigraha rakhanA, saMtoSI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [147 bhAva, hiMsA se virakta, bure kAryoM se nivRtta honA, tathA mana meM jo bAta hai use saralatA se usI ke anusAra kahanA, vyartha kI bakavAda na karanA, pariNAmoM meM madhuratA kA honA. sabhI logoM ke prati upakArabuddhi rakhanA, pariNAmoM meM vairAgyavRtti rakhanA, kisI ke prati IrSyAbhAva na rakhanA, kApota tathA pIta lezyA kA bhAva rahanA, dharmadhyAna meM maraNa honA, ye pariNAma manuSyAyu ke kAraNa haiN| tapa-tyAga, vairAgya, saMyama, zIla dAna ityAdi zubha bhAva tathA padma-zukla lezyA ke bhAva deva Ayu ke kAraNa hai| uparokta cAroM gatiyoM ke kAraNa rUpa prAsrava ke jo bhAva haiM unheM bhalI bhAMti samajhakara narakaHyu tathA tiryaMcAyu ke jo baMdhakAraka bhAva haiM unheM sarvathA hI chor3anA cAhiye tathA manuSyAyu aura devAyu ke kAraNa rUpa jo bhAva hai unakA avalambana rakhanA cAhiye / itanA hI nahIM, manuSya janma kI sArthakatA to isameM hI hai ki hama apanI AtmA ko cAroM hI gatiyoM se chur3Ane kA prayatna kareM / isake liye AvazyakatA hai tattvajJAna kI, AtmajJAna kI aura adhyAtmagraMthoM ke svAdhyAya kii| dhyAna rahe, bahuta se bhAI mAtra apanI zubha bhAvanAoM ke hone se apane ko samyaktI mAna lete haiM, unakI yaha mAnyatA bhramarUpa hai; kyoMki bhAvanAoM kA sambandha to lezyAoM se hai| kRSNa, nIla, kApota ina tIna azubha lezyAoM ke hone para azubha bhAva hote haiM aura pIta, padma, zakla ina tIna zubha lezyAoM ke hone para zubha bhAva hote haiN| aura ina chahoM lezyAoM kA sadbhAva mithyA.. dRSTi meM bhI rahatA hai / azubha bhAvoM se adhogati aura zubha bhAvoM se zubhagati hotI hai| parantu saMsAra-bhramaNa nahIM chUTatA / cAge hI gatiyAM saMsAra--bhramaNarUpa hai| yadi hama apanI AtmA ko cAroM ho ga tayoM ke bhramaNa se chur3AnA cAhate hai to hameM samyakta kI prAni karanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki zrI tAraNa svAmI ne apane adhyAtmavANI graMtha meM kevala vahI saba vicAradhArAe~ batAi hai jo ki isa AtmA ko puNya pApa se chur3Akara samyakta prApta karAne vAlI hai / mokSa kI prAni karane vAloM ko samyakta prApta karanA hI pahalI sIr3hI hai, puNya prApta karanA pahalI sIr3hI nahIM hai, aisA jAnanA cAhiye / ___mokSa zAstra adhyAya 6 pRSTha 533 meM kAnajI svAmI ne kahA ki--bhagavAna ko para kA kartA ThaharAnA bhagavAna kA avarNavAda hai| taba bhagavAna ko dhAtu-pASANa kI mUrti meM kalpanA karanA, prANapratiSThA karanA aura mUrti ke aMga-bhaMga hone para bhagavAna ke aMga-bhaMga hue mAnakara zoka karanA tathA jina AraMbhoM kA unake tyAga ho cukA thA ve AraMbha unake nAma para karanA. tathA ve to mokSa dhAma meM virAjamAna haiM aura unheM garbha meM haiM, janma huA hai, aisA kahanA pAra bhagavAna bina pUjA ke raha gae, yaha saba kyA avarNavAda nahIM haiM ? Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] * tAraNa-vANI zrata kA artha hai zAstra, vaha jijJAsu jIvoM ke zrAtmA kA svarUpa samajhane meM nimitta hai isaliye mumukSuoM ko sacce zAstroM ke svarUpa kA bhI nirNaya karanA cAhiye / darzana-vizuddhi bhAvanA kI paripUrNa nirmalatA se sarvocca pada tIrthakara prakRti kA ba~dha hotA hai, jabaki usakI nirmalatA kI nyUnatA meM sAtAvedanIya ke bhoga karAne vAle dUsare-dUsare ucca pada isa jIva ko prApta hote haiN| darzana-vizuddhi bhAvanA ho jAne para zeSa pandraha bhAvanAyeM hRdaya meM sadbhAva rUpa se ho jAtI haiN| yadi darzanavizuddhi bhAvanA pragaTa na ho to zeSa bhAvanAyeM yathArtha rUpa se ho ho nahIM sakatI, vyavahArika rUpa se bhale hI hoM / binA ikAI ke bhAge kI saMkhyA nahIM bntii| yahI bAta uttama kSamA dharma kI jAnanA / binA uttama kSamA ke zeSa dharma ho hI nahIM sakale / darzana-vizuddhi bhAvanA, uttama kSamA dharma, niHzAMkita guNa, saMvegAdi lakSaNa, anityAdi bhAvanA ityAdi yaha saba to jaMjIra ke samAna kar3I kI taraha eka ke sAtha eka prAyaH sabhI baMdhe rahate haiM, arthAt prathama bhAvanA yA guNa pragaTa hone para zeSa ke sabhI niyama se hRdaya meM sadbhAvarUpa se ho hI jAte haiM, rukate nhiiN| vizeSa yaha ki jisa taraha eka dIpaka ke prakAza meM ghara kI saba cIjeM dikha jAtI haiM ThIka usI taraha eka samyakta hone para uparokta sabhI guNoM kA sadbhAva ho jAtA hai| "yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH / " artha-bhAvArtha-yoga kahie mana, vacana, kAya meM kuTilatA-cakratA-jar3atA rakhanA aura aise prayojana kA visaMvAda karanA-kahanA ki jisase dUsaroM ke mana, vacana kAya meM kuTilatAdi dUSita bhAvoM kI jAgrati ho jAya, kisI se burA vacana bolanA, citta kI asthiratA, kapaTarUpa hInAdhika mApa-taula, para ko niMdA, apanI prazaMsA, kisI se glAni karanA, glAnita saMketoM se dUsaroM ko dukhI karanA, aise sthAna meM mala-mUtrAdi kA kSepaNa karanA jisase dUsaroM ko glAni utpanna ho, rUpa kI prazaMsArtha zarIra-aMgAra tathA dUsaroM ke zarIra ko rUparahita karane ityAdi kI kriyA yA bhAva, yaha saba hI azubhanAma karma ke Asrava ke kAraNa haiN| "tadviparItaM zubhasya / " artha-Upara se viparIta saba acchAiyoM kA prayoga karanA hI zubhanAma karma ke prAva ke kAraNa kahe haiN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 149 solaha kAraNa bhAvanAyeM tIrthaMkara nAma karma ke zrAzrava kI kAraNa haiN| solahakAraNa bhAvanAoM meM darzana vizuddhi hI mukhya hai / isake abhAva meM anya sabhI bhAvanAyeM hoM to bhI tIrthaMkara nAma karma kAva nahIM hotA aura darzana vizuddhi ke sadbhAva meM anya bhAvanAyeM hoM yA na hoM to bhI tIrthaMkara nAma karma kA ava hotA hai / tIrthaMkara prakRti kA baMdha gRhastha tathA muni donoM ko hI ho sakatA hai, kintu samyagdRSTi hone para hI hotA hai / samyagdarzana ke atirikta dharma kA prArambha anya kisI se nahIM arthAt samyagdarzana hI zurUta ikAI hai aura siddha dazA usakI pUrNatA hai / bhAta samyagdRSTi ke jisa bhAva se tIrthaMkara prakRti baMdhatI hai vaha puNya bhAva hai, use ve AdaraNIya nahIM mAnate / ( paramAtmaprakAza pRSTha 165 - 2 - 54 ) jise AtmA ke svarUpa kI pratIti nahIM usake zuddha bhAvarUpabhakti arthAt bhAva-bhakti to hotI hI nahIM, kintu isa sUtra meM kahI huI sat ke prati zubharAga vAlI vyavahArabhakti arthAt dravya - bhakti bhI vAstava meM nahIM hotI, laukika bhakti bhale ho / ( mo0 zA0 kAnajI svAmI pR0 555 ) arihaMtoM ke sAta bheda - 1 pAMca kalyANI, 2-tIna kalyANI, 3 - do kalyANa vAle, 4 - atizaya kevalI, 5 - sAmAnya kevalI, 6 - antakRta kevalI, 7-upasarga kevalI / --- kevalajJAna to saba kA eka sA hI hotA hai, yaha uparokta bheda to puNya kI nyUnAdhikatA athavA nimitta ko batAne vAle haiN| mahAvideha kSetra ke alAvA bharata - airAvata kSetroM meM jo tIrthaMkara hote haiM ve sabhI paMcakalyAka vAle hote haiM / garbha, janma, tapa, jJAna, mokSa, yaha paMcakalyANa kahe jAte haiM, parantu yaha to kevala unake puNya-vaibhava kA digdarzana karanA hai, isa digdarzana se aura unake Atma-kalyANa se koI sambandha hI nahIM, hama yaha digdarzana kareM yA nahIM kareM / dUsaroM kI nindA aura apanI prazaMsA karanA tathA pragaTa guNoM ko chipAnA va apragaTa guNoM ko prasiddha karanA so nIca gotra ke Azrava ke kAraNa haiM / ekendriya se saMjJI paMcendriya paryaMta taka sabhI tiryaMca nArakI jIvoM ko nocagotra, devoM ko uba gotra tathA manuSyoM ko donoM prakAra ke gotra kA udaya rahatA hai| para prazaMsA, Atma nindA, namra vRtti honA, mada kA abhAva, yaha ucca gotra karma ke Azrava ke kAraNa haiM / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] * tAraNa-vANI* dAna, lAbha, bhoga, upabhoga tathA vIrya meM vighna karanA so antarAya karma ke Azrava ke kAraNa prANiyoM ke prati aura vratadhAriyoM ke prati anukampA dayA, dAna, sarAga saMyamAdi ke yoga. kSamA aura zauca, ahaMtabhakti ityAdi sAtAvedanIya karma ke bhAva ke kAraNa haiM / apane meM, para meM aura donoM ke viSaya meM sthita- duHkha, zoka, tApa, Akrandana, badha aura parivedana, ye asAtA vedanIya karma ke prAzrava ke kAraNa haiN| jJAna aura darzana ke sambandha meM Aye huye pradoSa, nihana, mAtsarya, aMtarAya, prAsAdAna aura upaghAta, ye jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa kamozrava ke kAraNa hai / sarva jJAnoM meM AtmajJAna adhika pUjya hai, vaise hI bAhya padArthoM ke darzana karane se aMtardazana arthAt Atmadarzana adhika pUjya hai / ( kAnajI svAmI ) ba hya padArtha yAnI--arahaMta deva, nimrantha muni aura zAstra isa taraha deva, guru zAstra ye bAhya padArtha hI haiM, inake ( sAkSAt arahanta deva, muni aura zAstra ) darzana se prAtmadarzana adhika pUjya hai / imI taraha sampUrNa zAstroM athavA unake dvArA huye tIna loka ke samasta padArthoM ke jJAna kI apekSA AtmajJAna hI pUjya hai, kalyANakArI hai| Ayukarma ke atirikta anya sAta kamoM kA Asrava prati samaya huA karatA hai| zaMkAH-dukha meM asAtA vedanIya karma kA Asrava hotA hai to muniyoM ko kezalauMca, anazana, tapa, AtApana yoga ityAdi meM bhI to duHkha hotA hogA, taba unheM bhI yahI Azrava hotA hogA jaisA ki krodhAdi kaSAya ke dvArA duHkha meM hotA hai / samAdhAna:-samyagdRSTi muniyoM ko duHkha nahIM hotA pratyuta vairAgya bhAvanA kI prabalatA,kA Ananda AtA hai / ho,jo mithyAdRSTi muni mAna poSaNArtha uparokta kriyAyeM karate haiM aura lokalajjA kI dRSTi se kheda sahana karate haiM unheM to asAtA vedanIya karma kA hI bhAva hotA hai, isaliye jainadharma meM haThayoga nahIM jJAnayoga aura karmayoga ko hI mAnyatA dI gaI hai| ___ karmayoga aura jJAnayoga donoM eka sAtha rahate haiM pRthak-pRthak nahIM rhte| karmayogI ko jJAnayogI aura jJAnayogI ko karmayogI kI apanI maryAdA ke bhItara rahanA anivArya hai| yaha dazA chaThaveM guNasthAna taka kI jAnanA / hAM, sAtaveM guNasthAna jahAM se dhyAnAvasthA hotI hI hai vaghaM se mAtra jJAnayoga raha sakatA hai, kyoMki anta meM jJAnayoga para pahu~cane aura usakI pUrNatA hone para hI kevalajJAna kI prApti hotI hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI / [151 karmayoga mAnI kartavya yoga, jJAnayoga mAnI aatm-yog| dhyAna avasthA ke nahIM rahane para ina donoM kA upayoga rahatA hai jabaki dhyAnAvasthA meM kevala jJAna yoga rahatA kyA hai citta kI sthiratA pUrvaka rakhanA hI cAhiye, tabhI dhyAna kI siddhi hotI hai, anyathA nahIM hotii| haThayoga asAtA vedanI zrAdi azubha karmabaMdha kA karmayoga sAtA vedanI Adi zubha karmabaMdha kA aura jJAnayoga kama nirjarA kA kAraNa hotA hai| ata: AtmakalyANakArI to anta meM kevala eka jJAnayoga hI hai| mithyAtva ko anusaraNa kara jo kaSAya baMdhato hai use anantAnubaMdhI kaSAya kahate haiN| yaha zrAtmA ke svarUpAcaraNa cAritra ko rokatI hai| zuddhAtmA ke anubhava ko svarUpAcaraNa cAritra isakA kahate haiN| prArambha cauthe guNasthAna se hotA hai aura caudahaveM guNasthAna meM isakI pUrNatA hokara siddha dazA pragaTa hotI hai| abhavya jIva ko mana:paryaya jJAna tathA kevalajJAna kI prApti karane kI sAmarthya nahIM hotii| zrAtmA ke svarUpa ko tathA deva guru zAstra dharma ke svarUpa ko anyathA mAnane kI ruci ko viparIta mithyAtva kahate haiN| uttama kSamAdi dazadhoM meM utsAha na rakhanA, ise sarvajJa deva ne pramAda kahA hai| jisake midhyAtva aura avirata ho usake pramAda to hotA hI hai / vrata aura usake prakAra "ni:zalyo vrato"--mithyAdarzana Adi zalya rahita jIva hI vratI hotA hai, arthAta mithyAdRSTi ke kabhI vrata hote hI nahIM, samyagdRSTi jIva ke hI yathArtha vrata ho sakate haiN| hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha arthAt padArthoM ke prati mamatva rUpa pariNAma-ina pAMca pApoM se (buddhipUrvaka ) nivRtta honA so vrata hai| ___ bhagavAna ne mithyASTi ke zubha rAga rUpa vrata ko bAla vana kahA hai / 'bAla vrata kA artha ajJAna vrata hai' / ( samayasAra gA0 152 ) aNuvrata-mahAtrata rUpa jo cAritra so vAhya cAritra hai vyavahAra cAritra hai| prAtmakalyANakArI to aMtaraMga cAritra hotA hai| samyagdRSTi jIva ke sthiratA kI vRddhi rUpa jo nirvikalpa dazA hai so nizcaya vrata hai usameM jitane aMza meM vItarAgatA hai utane aMza meM yathArthacAritra hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] * tAraNa-vANI * samyagdarzana - jJAna hone ke bAda para dravya ke AlaMbana ko chor3ane rUpa jo zubha bhAva hai so aguna - mahAtrata hai, use vyavahAra vrata kahate haiN| yadyapi isa vyavahAra vrata kI AvazyakatA hai, kintu yaha kalyaNakArI tabhI hai jabaki uparokta nizcayarUpa vrata va yathArthacAritra isake sAtha meM ho ana - pApabaMdha kA aura aNuvrata mahAtrata puNya baMdha kA tathA nizcaya-trata cAritra karma nirjarA kA kAraNa 1 1 rAga dveSa rUpa saMkalpa vikalpoM kI taraMgoM se rahita tIna guniyoM se gupta samAdhi meM zubhAzubha ke tyAga se paripUrNa vrata hotA hai / samyagdRSTi ke jo zubhAzubha kA tyAga aura zuddha kA grahaNa hai so nizcaya vrata hai aura unake ( samyagdRSTi ke ) azubha kA tyAga aura zubha kA jo grahaNa hai so vyavahAra vrata hai - aisA samajhanA / midhyAdRSTi ke nizcaya yA vyavahAra donoM meM se kisI bhI taraha ke vrata nahIM hote / tatra jJAna ke binA mahAtratAdika kA AcaraNa mithyAcAritra hI hai / samyagdarzana bhUmi ke binA ta rUpI vRkSa hI nahIM hotA / nizcaya vrata arthAt svarUpa sthiratA athavA samyak cAritra, ye tonoM ekArthavAcI haiM aura yaha zrAtmakalyANa karane vAle haiN| 1 jIvoM ko sabase pahale tatrajJAna kA upAya karake samyagdarzana jJAna pragaTa karanA cAhiye, use pragaTa karane ke bAda nija svarUpa meM sthira rahane kA prayatna karanA aura jaba sthira na raha sake taba azubha bhAva ko dUra kara dezatrata mahAtratAdi zubhabhAva meM lage, kintu usa zubha ko dharma (Atmadharma ) na mAne tathA use dharma kA aMza yA sAdhana na mAne / pazcAt usa zubha bhAva ko dUra kara nizcaya cAritra pragaTa karanA caahie| yaha mo0 zA0 zra0 7 ke pahale sUtra kA siddhAnta hai I midhyAtva sadRza mahApApa ko mukhya rUpa se chur3Ane kI pravRtti yA upadeza na karanA aura kucha bAtoM meM hiMsA batAkara use chur3Ane kI mukhyatA karanA so kramabhaMga upadeza hai / ( mokSamArga prakAzaka a0 5 pRSTha 526 ) ekadeza vItarAgatA aura zrAvaka kI vratarUpa dazA ke nimitta naimittika sambaMdha hai, arthAt eka deza vItarAgatA hone para zrAvaka ke atrata hote hI haiN| isI taraha vItarAgatA aura mahAvrata ke bhI nimitta naimittika sambandha hai| dharma kI parIkSA antaraMga vItarAga bhAva se hotI hai, zubhabhAva aura bAhya saMyoga se nahIM hotI / ( mokSamArga prakAzaka ) samyagdRSTi abhiprAya meM nirbhaya aura niHzaMka rahatA hai / cAritra kI apekSA se to AThaveM guNasthAna paryaMta bhaya kA sadbhAva mAnA gayA hai / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [ 153 mithyAdRSTi dravya liMgI muni pAMca mahAvrata niraticAra pAlate haiM, unake bhI nizcaya aura vyavahAra donoM hI pratyAkhyAta nahIM hote, kyoMki ye bhAvanAe~ pAMcaveM aura cha guNasthAna meM samgaradRSTi ke hI hotI haiM, mithyAdRSTi ke nahIM hotii| krodha, lobha, bhaya, hAsya tathA anuvIci bhASaNa ye pAMca bhAvanAe~ arthAta krodha tyAga, lobha tyAga, bhaya tyAga, hAsya tyAga tathA satya vacana bolanA satyatrata kI bhAvAnAyeM haiN| anuvIci bhASaNa yaha bhAvanA bhI samyagdRSTi hI kara sakatA hai, kyoMki use hI zAstra ke marma kI khabara hai, isI liye vaha sat zAstra ke anusAra nirdoSa vacana bolane kA bhAva karatA hai| isa bhAvanA kA rahasya yaha hai ki sacce sukha kI khoja karane vAle ko jo mat zAstroM ke rahasya kA jJAtA ho aura adhyAtma rasa dvArA apane svarUpa kA anubhava bhayA ho aise AtmajJAnI ko saMgati pUrvaka zAstra kA abhyAsa karake usakA marma samajhanA caahiye| zAstroM meM bhinna bhinna sthAnoM para prayojana sAdhane ke liye aneka prakAra kA upadeza diyA hai, use yadi samyagjJAna ke dvArA yathArtha prayojana pUrvaka pahicAne to jova ke hita-ahita kA nizcaya ho / isaliye 'syAt' pada kI sApekSatA sahita jo jova samyagjJAna dvArA hI proti sahita jina vacana meM ramatA hai vaha jIva thor3e hI samaya meM svAnubhUti se zuddha prAtmasvarUpa ko prApta karatA hai| ___ mokSamArga kA prathama upAya Agama kA jJAna kahA hai. isaliye saccA AgamajJAna kyA hai isakI parIkSA karake AgamajJAna prApta karanA caahiye| AgamajJAna ke binaH dharma kA yathArtha sAdhana nahIM ho sakatA / isaliye pratyeka mumukSu jIva ko yathArtha buddhi ke dvArA satya Agama kA abhyAsa karanA aura usake dvArA samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / isI se hI jova kA kalyANa hotA hai| ( mo. zA0 574 ) uparokta lekha meM mokSamArga kA prathama upAya prAgamajJAna kahA hai, na ki mUrti kA darzanapUjana karanA, jaisI ki sarva sAdhAraNa logoM kI dhAraNA-mithyA dhAraNA hai / isI taraha satya Agama kA abhyAsa karanA hI samyagdarzana pragaTa karane kA sAdhana batAyA hai, na ki pUjana-prakSAla / tAtparya yaha hai ki tattvajJAna se hI AtmajJAna hotA hai aura tattvajJAna pUjana-prakSAla se nahIM, Agama abhyAsa se hI hotA hai| pAgama bhI adhyAtmajJAna kI carcA vAle hoM, na ki rAgaraMjita karane vAle kathA purANa yA sAMsArika pralobhana dene vAlI kalpita evaM mithyAtvapoSaka kathA pustakeM / inase jina vacana kA marma nahIM samajhA jA sakatA pratyuta ulTA hI asara AtmA meM hokara sAMsArika kAmanAyeM bar3ha jAtI haiN| ratna kI parakha karanA caturAI nahIM, saccI caturAI to zAstra kI parakha karane meM hai ki jisake dvArA AtmA kA kalyANa honA hai| yadi ThIka parakha na kara sakoge to AtmA kA mahAn ahita hogA aura vaha saMsAra meM adhika bhaTaka jAyagI / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] * tAraNa-vANI * jisane mithyAtva chor3A ho bahI asaMyata samyagdRSTi, dezaprati aura sarvavirati - mahAvratI ho sakatA hai / mAtra kudevAdika kI mAnyatA chor3a dene bhara se mithyAtva chor3a diyA nahIM samajha lenA cAhiye / hRdaya meM jo viparIta zraddhAna baiThA hai ki jisake kAraNa saMsAra se moha aura rAgadveSa kI pariNati tathA krodhAdi kaSAyeM lagI haiM unheM chor3ane para tathA sacce deva guru zAstra athavA dharma-Atmadharma kI mAnyatA ho taba midhyAtva chor3a diyA samajhanA cAhiye / hama arahaMta bhagavAna kI pUjA- baMdanA - bhakti karate haiM, jaina muniyoM ko mAnate haiM, jaina zAstra par3hate yA sunate haiM, tathA hamane jaina kula meM janma liyA hai athavA dUsare dharma vAloM kI nindA karate haiM itane meM hI apane ko samyaktI nahIM mAna lenA cAhiye / samyaktI banane ke liye to AtmajJAna cAhiye aura AtmajJAna ke liye adhyAtma granthoM kI svAdhyAya karanA cAhiye taba kahIM samyaktI bana sakoge / prANImAtra ke prati nirvaira buddhi, adhika guNa vAloM ke prati pramoda - harSa, duHkhI rogI jIvoM kaM prati karuNA aura haThagrAhI midhyAdRSTi jIvoM ke prati mAdhyastha bhAvanA - ye cAra bhAvanA ahiMsAdi pAMca vratoM kI sthiratA ke liye bAra bAra rakhanA, cintavana karanA yogya hai I koI kriyA jar3a hai koI zuSka jJAnI hai aura ina donoM ko mokSamArga mAna rahe haiM, aise jJAniyoM ke prati bhI jJAnI puruSa karuNA bhAva ho rakhate haiM, dveSa nahIM krte| kyoMki ve vicAre vasturupa ke viveka se rahita haiM athavA khoTI gati meM le jAne ko karma kI preraNA ke AdhIna haiM / 'ananta jIvoM meM kucha sukhI haiM aura bahu saMkhyA ke jIva duHkhI haiN| jo jIva sukhI haiM ve samyagjJAna se hI sukhI haiM, vinA samyagjJAna ke koI jIva sukhI nahIM ho sakatA, samyagdarzana samyagjJAna kA kAraNa hai| isa taraha sukha kA prArambha samyagdarzana se hI hotA hai aura sukha kI pUrNatA siddha dazA meM hotI hai / svarUpa - zrAtma svarUpa ko nahIM samajhane vAle midhyAdRSTi jIva dukhI haiM / jIva meM jitane aMza meM rAga-dveSa kA abhAva hotA hai utane aMza meM bItarAga-jJAna- zrAnanda sukha kA sadbhAva hotA hai 1 zrI tAraNa svAmI ne samyagdRSTi jIvoM ko saMvega aura vairAgya ke liye saMsAra - zarIra aura bhogoM ke svabhAva kA citavana karane ke liye kahA hai / bArabAra cintavana karane ko kahA hai| kyoMki yaha ciMtana dharmAnurAga tathA vairAgya bhAvanA kA preraka hai samyagdRSTi jIva hI saMsAra, zarIra aura bhogoM ke svabhAva kA yathArtha vicAra kara sakatA hai / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa - vANI * [155 jabaki midhyAdRSTi jIva yathArtha vicAra nahIM krtaa| hAM, bacanoM se bhale hI bar3I bar3I bAteM vairAgya kI karatA hai, kintu isa taraha kI kapaTa chala kI bAtoM se koI kalyANa nahIM hotA / sacce jJAnapUrvaka vairAgya hI saccA vairAgya hai / AtmA ke svabhAva ko jAne vinA yathArtha vairAgya nahIM hotA / AtmajJAna ke binA mAtra jagata aura zarIra kI kSaNikatA ke lakSya se huA vairAgya anitya jAgRti hai / isa bhAva meM dharma nahIM hai / dharma to AtmajJAna ke prakAza meM hai / 1 AtmA ke zuddhopayoga rUpa pariNAma ko ghAtane vAlA bhAva hI sampUrNa hisA hai, ata: apane va para ke zuddhopayoga ko ghAta karane vAlI koI bhI kriyA mana, vacana, kAya kI bhUlakara bhI na karanI cAhiye / rAga-dveSa mohAdi bhAvoM kI utpatti so hiMsA hai aura nahIM honA so hI ahiMsA hai / yaha jainadharma kA rahasyapUrNa siddhAMta hai / samyagdarzana pUrvaka abhyAsa se paramArtha satya kathana kI pahicAna ho sakatI hai aura usake vizeSa abhyAsa se sahaja upayoga ( zrAtma-upayoga ) rahA karatA hai / sahaja upayoga-mAnI zrAtma - upayoga yA sahajAnanda | ujvala vacana, vinaya vacana aura priya vacana rUpa bhASAvargaNA samasta loka meM bharI huI haiM, usakI kucha nyUnatA nahIM, kucha kImata denI nahIM par3atI, aura phira mIThe komala rUpa vacana bolane se jIbha nahIM dukhatI, zarIra meM kaTa nahIM hotA, aisA samajha kara asatya vacana ko duHkha kA mUla jAnakara asatya kA tyAga aura satya tathA hita, mita aura priya vacana kI pravRtti karanI caahie| khAja khujAne ke sugvAbhAsa meM jisa taraha duHkha kA hI bhoga karanA par3atA hai ThIka yahI dazA indriyajanita sukhAbhAsa kI hai, kintu phira bhI na jAne kyoM ajJAnI - moho viSaya lampaTI joba bhogoM meM priyatA mAnakara donoM bhavoM kA nAza karate haiM / - nirAkulatA hI saccA sukha hai| binA samyagdarzana jJAna ke vaha sukha nahIM ho sakatA / dhana-saMcaya tathA kuTumba-vRddhi meM kalpanA kA raMcamAtra sukha aura AkulatA kA apAra du:kha sahana karanA par3atA hai 1 jo muni (dravyaliMgI) jinapraNIta tantroM ko mAnatA hai phira bhI vaha midhyAdRSTi hai / vaha zarIrAdi kriyAkAMDa ko apanA mAnatA hai, atratra bandha rUpa zIla saMgamAdi pariNAmoM ko vaha saMvara nirjarA rUpa mAnatA hai / aura yadyapi vaha pApa se virakta hotA hai parantu puNya meM upAdeya buddhi rakhatA hai, isaliye use tantrArtha kI yathArtha zraddhA nahIM; ataH vaha midhyAdRSTi hai / 'dravyaliMgI muni kI bhAMti dravyaliMgI zrAvaka bhI midhyAdRSTi hotA hai / 1 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] * tAraNa-vANI* bhAvaliMgI muni samyagdRSTi hotA hai, usI taraha bhAvaliMgI zrAvaka bhI samyagdRSTi hotA hai| bhAvoM kI hI pradhAnatA hai| para dravya ko hitakArI yA ahitakArI mAnanA so mithyAtva sahita rAga hai| para dravya cAhe zubha rUpa hoM yA azubharUpa / jo apane ko yA para ko para dravya kartRtva mAnatA hai vaha cAhe laukika jana ho yA muni jana, midhyAdRSTi hI hai| samyagdRSTi para dravyoM ko burA nahIM jAnatA; ve aisA jAnate haiM ki para dravya kA grahaNa yA tyAga ho hI nahIM sktaa| vaha apane rAgabhAva ko burA jAnatA hai isIliye sarAgabhAva ko chor3atA hai aura usake nimitta rUpa dravyoM kA bhI sahaja meM tyAga ho jAtA hai| padArtha kA vicAra karane para to koI padArtha para dravya bhalA yA burA hai hI nhiiN| mithyAtva bhAva hI sabase burA hai / samyagdRSTi ne vaha mithyA bhAva to pahale hI chor3A huA hai| zalya kA abhAva huye binA koI jIva hiMsAdika pApa bhAvoM ke dUra hone mAtra se vratI nahIM ho sakatA / zalya kA abhAva hone para vrata ke sambandha se vratItva hotA hai, isI liye sUtra meM niHzalya zabda kA prayoga kiyA gayA hai / paMcANuvrata tathA sapta zIla vrata ( tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ) ye zrAvaka ke bAraha vrata haiM / jo aNuvratoM ko puSTa kare so guNatrata tathA jisase munitrata pAlana karane kA abhyAsa ho vaha zikSAprata hai| dhyAna meM rakhane yogya siddhAMta anarthadaNDa nAmaka pAThaveM vrata meM duHzruti kA tyAga kahA hai / vaha yaha batalAtA hai kijIvoM ko duHzruti rUpa zAstra kauna hai aura suzruti rUpa zAstra kauna hai isa bAta kA viveka karanA caahie| jisa jIva ke dharma ke nimitta rUpa se duHzrati ho, arthAt kuzAstroM kI mAnyatA ho usake samyagdarzana pragaTa ho nahIM hotA aura jisake dharma ke nimitta se suzruti ( satzAla ) kI mAnyatA ho usako bhI unakA marma jAnanA cAhiye / yadi unakA marma samajhe to hI samyagdarzana pragaTa kara sakatA hai aura yadi samyagdarzana pragaTa karaleM to hI saccA aNuvrata dhArI bhAvaka yA mahAvrata dhArI muni ho sakatA hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [157 jo jIva suzAstra kA marma jAnatA hai vahI jIva satyavrata sambandhI anuvIci bhASaNa arthAta zAstra kI AjJAnumAra nirdoSa vacana bolane kI bhAvanA kara sakatA hai| pratyeka manuSya suzAstra aura kuzAstra kA viveka karane ke liye yogya hai, anyathA niyama se ho jAnA cAhiye / mumukSu jIvoM ko tattvavicAra kI yogyatA pragaTa karake yaha viveka avazya karanA cAhiye / yadi jIva sata asata kA viveka na mamajhe, na kare, to vaha saccA banadhArI nahIM ho sktaa| (mo. zA0 kAnajI svAmI 601). samyagdarzana dharma rUpI vRkSa kI jar3a hai, mokSa-mahala kI pahalI sIr3hI hai; isake binA jJAna aura cAritra samyakapane ko prApta nahIM hote / ataH yogya jAvoM ko yaha ucita hai ki jase bhI bane vaise AtmA ke vAstavika svarUpa ko samajhakara samyagdazana rUpI ratna se apanI AtmA ko bhUpita kare aura samyagdarzana ko niraticAra bnaave| dharma rUpI kamala ke madhya meM samyagdarzana rUpI nAla zobhAyamAna hai| nizcaya vrata, zIla ityAdi usakI paMkhuDiyAM haiN| isaliye gRhasthoM aura muniyoM ko isa samyagdarzana ko nAla meM atI. cAra na lagane denA cAhiye / vratadhArI zrAvaka maraNa ke samaya hone vAlI sallekhanA ko prIti pUrvaka sevana kare / isa loka yA paraloka sambandhI kisI bhI prayojana kI apekSA kiye binA zarIra aura kaSAya ko samyaka prakAra kRza karanA so sallekhanA hai / zarIra-vyAdhi ke prakopa se maraNa ke samaya pariNAma meM AkulatA na karanA aura svasanmukha AtmazAMti kI ArAdhanA se calAyamAna na honA hI yathArtha kAya-sallekhanA hai, aura moha, rAga dveSAdi se maraNa ke samaya apane samyagdarzana jJAna pariNAma malina na hone denA so kaSAya sallekhanA hai| AtmA kA svarUpa samajhane ke liye zaMkA karake jo prazna kiyA jAve vaha zaMkA nahIM kintu prazaMkA hai| aticAroM meM jo zaMkA doSa kahA hai usameM isakA samAveza nahIM hotaa| vratadhArI ko apane vrata meM lage huye doSoM ke prati yadi kheda, pazcAtApa hotA hai to vaha aticAra hai, yadi doSoM meM pazcAtApa na ho to vaha to anAcAra hai, vrata kA abhAva hai| satpAtra tIna taraha ke hote haiM 1. uttamapAtra-samyak cAritravAna muni / 2. madhyamapAtra-vratadhArI samyagdRSTi / 3. jaghanyapAtra-ati samyagdRSTi / ye tInoM samyagdRSTi hone se supAtra haiN| jo jova binA samyagdarzana ke vAhya trata sahita ho vaha kupAtra hai aura jo samyagdarzana se rahita tathA vAhya vrata cAritra se bhI rahita hoM ve apAtra haiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] * tAraNa-vANI * wer jIvoM ko duHkha se pIr3ita dekhakara una para dayA bhAva se unake duHkha dUra karane kI bhAvanA gRhastha avazya kare, kintu unake prati bhakti bhAva na kare; kyoMki aisoM ke prati bhakti bhAvanA karanA so unake pApa kI anumodanA hai| kupAtra ko yogya rIti se ( karuNAbuddhi dvArA ) AhArAdi kA dAna denA cAhiye / ( mo0 zA0 pRSTha 617 ) vItarAgatA to samyak cAritra ke dvArA pragaTa hotI hai aura vrata to zubhAbhava hai, isaliye vrata saccA tyAga nahIM, kintu jitane aMza meM vItarAgatA ho vahAM utane aza meM samyak cAritra pragaTa ho jAtA hai aura usameM zubha-azubha donoM kA svabhAvataH tyAga hai / mithyAdarzana ( pAMca midhyAtva ) avirati ( bAraha ata ) pramAda ( pandraha pramAda ) kaSAya ( paccIsa kaSAya ) ina santAna ke sadbhAva meM yoga ( triyoga ke pandraha bhedoM ) dvArA karmoM kA Ava hokara baMdha hotA hai / jaba ki dvAdaza tapa, teraha vidhi cAritra, daza dharma tathA bAIsa pariSahajaya, ina 57 se karmoM kA saMbara hotA hai va nirjarA hotI hai / uparokta zrava tathA saMvara ke bhedoM ko hameM bhalI bhAMti jAnanA cAhiye / dharma meM praveza karane kI icchA karane vAle jIva tathA upadezaka 'mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAyayogA baMdhahetavaH' jaba taka isa sUtra kA marma nahIM samajhate taba taka eka bar3I bhUla karate haiM / vaha isa prakAra hai-baMdha ke pAMca kAraNoM meM pahale midhyAdarzana dUra hotA hai aura phira avirata Adi dUra hote haiM, tathApi ve pahale midhyAdarzana ko dUra kiye binA avirata ko dUra karanA cAhate haiM aura isa hetu se unake mAne huye bAla vrata Adi grahaNa karate haiM tathA dUsaroM ko bhI vaisA upadeza dete haiN| punazca ve aisA mAnate haiM ki bAlavrata ( ajJAna vrata ) Adi grahaNa karane se aura unakA pAlana karane se mithyAdarzana dUra hogaa| una jIvoM kI ( vidvAn bhAvaka va muniyoM kI ) yaha mAnyatA pUrNa rUpeNa mithyA hai, isaliye isa sUtra meM 'mithyAdarzana' pahale kahA hai / mithyAdarzana cauthe guNasthAna meM dUra hotA hai, avirata pAMcaveM chaTTo guNasthAna meM dUra hotA hai, pramAda sAtaveM guNasthAna meM dUra hotA hai, kaSAya bArahaveM guNasthAna meM pUrNatayA naSTa hotI haiM aura yoga caudahaveM guNasthAna meM naSTa hote haiM / vastusthiti ke isa niyama ko na samajhane se ajJAnI pahale bAla vrata ( ajJAna - aNuvrata mahAtrata ) 'gIkAra karate haiM aura use dharma mAnate haiN| isa prakAra adharma ko dharma mAnane ke kAraNa unake mithyAdarzana bhara anaMtAnubaMdhI kaSAya kA poSaNa hotA hai / isaliye jijJAsuoM ko vastusthiti ke isa niyama ko samajhanA khAsa vizeSa Avazyaka hai| isa niyama ko samajhakara asata upAya chor3akara pahale mithyAdarzana dUra karane ke liye samyagdarzana pragaTa karane kA puruSArtha karanA yogya hai / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [159 baMdha ke pAMca kAraNa kahe, unameM aMtaraMga bhAvoM kI pahacAna karanA caahiye| yadi jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga ke bhedoM ko vAhya rUpase jAne kintu aMtaraMga meM ina bhAvoM kI pahacAna na kare to mithyAtva dUra nahIM hotaa| anya kudevAdika ke sevana rUpa gRhIta mithyAtva ko to mithyAtva rUpa se jAne kintu jo anAdi agRhIta mithyAtva hai use na pahacAne to mithyA mAnyatA dUra nahIM hotii| isaliye aMtaraMga bhAva ko pahacAna kara usa sambaMdhI anyathA mAnyatA dUra karanI cAhiye / ___ anAdi se jIva ke midhyAdarzana rUpa avasthA hai| samasta duHkhoM kA mUla midhyAdarzana hai| jIva ke jaisA zraddhAna hai vaisA padArtha-svarUpa na ho aura jaisA padArtha-svarUpa na ho vaisA ye mAne, use midhyAdarzana kahate haiN| yaha jIva jahAM zarIra dhAraNa karatA hai vahAM kisI anya sthAna se pAkara putra, stro, dhanAdi ko svayaM prApta hotA hai| yaha jIva una sabako apanA jAnatA hai, parantu ye sabhI apane apane AdhIna hone se koI prAte koI jAte aura koI aneka avasthA rUpa se pariNamate haiM / kyA yaha apane AdhIna hai ? ye jIva ke AdhIna nahIM haiM to bhI yaha jIva unheM apane prAdhIna mAnakara khedakhinna hotA hai / yahI isakA mithyAdarzana hai / aura vastusvarUpa ko yathArtha jAnanA aura vaisA hI yathArtha zraddhAna mana meM rakhanA so hI samyagdarzana hai / samyagdarzana hI sukha kA mUla hai / yaha jIva deva guru zAstra athavA dharma kA jo anyathA kalpita svarUpa hai usakI to pratIti mAnyatA karatA hai, kintu unakA jo yathArtha svarUpa hai usakA jJAna nahIM karatA, yahI isa jIva kA mithyAdarzana hai, mithyAjJAna hai| jagat kI pratyeka vastu arthAt pratyeka dravya-saMyoga apane apane prAdhIna pariNamate haiM, kintu yaha jIva aisA nahIM mAnatA aura yoM mAnatA hai ki svayaM use pariNamA sakatA hai athavA kisI samaya AMzika pariNamana karA sakatA hai| yahI isakA viparIta abhiprAya-mAnyatA miyAdRSTipanA hai, mithyAdarzana hai, mUla meM bhUla hai| midhyAdRSTi jIva to rAgAdi bhAvoM ke dvArA sarva dravyoM ko, samasta saMyogoM ko apanI icchA ke anukUla pariNamane kI bhAvanA va prayatna karatA hai, kintu ye sarva dravya saMyoga jIva kI icchA ke AdhIna nahIM pariNamate / isIliye ise AkulatA hotI hai| yadi jIva kI icchAnusAra hI saba kArya hoM, anyathA na hoM to hI nirAkulatA rahe, kintu aisA to ho hI nahIM sktaa| kyoMki kisI dravya kA pariNamana hamAre AdhIna nahIM hai / isaliye hamAre rAgAdi bhAva dUra hoM to hI nirAkulatA hotI hai, anyathA nhiiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] * tAraNa-vANI* mithyAtva ke do bheda haiM-agRhIta mithyAtva aura agRhIta mithyAtva | agRhIta mithyAtva anAdikAlIna hai| prazna-jisa kula meM jIva janmA ho usa kula meM mAne huye deva, guru, zAstra sacce hoM aura yadi jIva laukika rUr3hi dRSTi se saccA mAnatA ho to usake gRhIta mithyAtva dUra huA yA nahIM ? ____ uttara-nahIM, usake bhI gRhIta mithyAtva hai, kyoMki sacce deva, sacce guru, aura sacce zAstra kA svarUpa kyA hai tathA kudeva kuguru aura kuzAstra meM kyA doSa hai, isakA sUkSma dRSTi se vicAra karake sabhI pahaluoM se usake guNa aura doSoM kA yathArtha nirNaya na kiyA ho vahAM naka jIva ke gRhIta mithyAtva hai aura vaha sarvajJa vItarAga deva kA saccA anuyAyI nahIM hai| ___ arahanta deva, nigrantha guru aura jainazAstroM ko mAnane para bhI unake svarUpa kA apanI navabuddhi se nirNaya karanA cAhiye / ima jIva ne pahale ananta bAra gahIta mithyAtva chor3A aura dravyaliMgI muni ho niraticAra mahAvrata pAle, parantu agRhIta mithyAtva nahIM chor3A, isIliye saMsAra banA rahA, aura phira gRhIna mithyAtva svIkAra kiyA / vItarAga deva kI pratimA ke darzana pUjanAdi ke zubharAga ko dharmAnurAga kahate haiM, parantu vaha dharma nahIM hai, dharma to nirAvalambI hai| jaba deva zAstra guru ke avalambana se chUTakara zuddhazraddhA dvArA mvabhAva kA (prAtmA kA-AtmasvabhAva kA) Azraya karatA hai taba dharma pragaTa hotA hai| yadi zubharAga ko dharma mAne to usa zubha bhAva kI-svarUpa kI viparIta mAnyatA hone se viparIta mithyAtva hai| chaTTe adhyAya ke 13 veM sUtra kI TIkA meM avarNavAda ke svarUpa kA varNana kiyA hai, usakA samAveza viparIta mithyAtva meM hotA hai| baMdha kA mukhya kAraNa to mithyAtva, avirati, pramAda aura kapAya haiM aura ina cAra meM bhI sarvotkRSTa kAraNa mithyAtva hI hai / mithyAtva ko dUra kiye binA avirati Adi baMdha ke kAraNa dUra hI nahIM hote, yaha abAdhita siddhAnta hai / jIva ke sabase bar3A pApa eka mithyAtva hI hai / jahAM mithyAtva hai vahA~ anya saba pApoM kA sadbhAva hai| mithyAtva ke samAna dUsarA koI pApa nahIM / ise prayatnapUrvaka chor3anA caahiye| saMsAra kA mUla mithyAtva hai aura mithyAtva kA abhAva kiye binA anya aneka upAya karane para bhI mokSa yA mokSamArga nahIM hotaa| isaliye sabase pahale yathArtha upAyoM ke dvArA sarva prakAra se udyama karake isa mithyAtva kA sarvathA nAza karanA yogya hai / apanI sthiti pUrI hone para kamAM kI jo nirjarA-savipAka hai / samaya ke pahale Atma Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [ 161 puruSArtha se kI huI nirjaga-avipAka hai| isI ko sakAma nirjarA bhI kahate haiM tathA pApa kamoM kI nirjarA tapa ke dvArA karanA aura devAyu ke puNya kamoM kA baMdha karanA mo akAma nirjarA hai| ___ zubha yA azubha donoM baMdha bhAva haiN| ina donoM se ghAti karmoM kA baMdha nirantara hotA hai| sabhI ghAti karma pApa rUpa hI hai aura vahI AtmaguNa ke ghAta meM nimitta hai, taba phira zubha baMdha acchA kyoMkara ho sakatA hai ? mithyAdarzana kI kucha mAnyatAyeM1-svapara ekatva darzana, 2-para kI kartRtva buddhi, 3-paryAya buddhi, 4-vyavahAra vimUr3ha, 5-atatva zraddhAna, 6-sva svarUpa ko bhrAnti, 7-rAga se-zubha bhAva se prAtmalAbha ho aimI buddhi, 8-bAhira dRSTi, -viparIta maci, 10-jaisA vastusvarUpa ho vaisA na mAnanA aura jaisA na ho vaisA mAnanA, 11- avidyA, 12-para se lAbha hAni hotI hai aisI mAnyatA, 13-anAdi ananta caitanya mAtra cirakAlI AtmA ko na mAnanA kintu vikAra jinano hI AtmA mAnanA, 14-viparIta abhiprAya, 15-para samaya, 16-paryAya mUr3ha, 17-aisI mAnyatA ki jIva zarIra kI kriyA kara sakatA hai, 18-jIva ko para dravyoM kI vyavasthA karane vAlA tathA usakA karo, bhoktA, dAtA, hanA mAnanA, 16-jIva ko ho na mAnanA, 20-nimittAdhIna dRSTi, 21-aisI mAnyatA ki parAzraya se lAbha hotA hai, 22-zarIrAzrita kriyA se lAbha hotA hai aisI mAnyatA, 23-savajJa kI vANI meM jaisA AtmA kA pUrNa svarUpa kahA hai vaise svarUpa kI azraddhA, 24-dAmtava meM vyavahAra naya ke AdaraNIya hone kI mAnyatA, 25-zubhAzubha bhAva kA svAmitva, 26-zubha vikalpa se AtmA ko lAbha hotA hai aisI mAnyatA, 27-aisI mAnyatA ki vyavahAra ratnatraya karata karata nizcaya ratnatraya pragaTa hotA hai, 2-zubha azubha meM sadRzanA na mAnanA arthAt emA mAnyatA ki zubha acchA hai aura azubha kharAba hai, 26--mamatva buddhi se manuSya aura tiryaMca ke prati karuNA honA / (mo0 zA0 pR0 630) anAdi mithyAdRSTi jIva ke yathArtha saMvara aura nijasa tatva kI pragaTa nahIM hue, isIliye usake yaha saMsAra rUpa vikArI bhAva banA rahA / aura prati samaya ananta duHkha pAtA hai / isakA mUla kAraNa mithyAtva hI hai| ___dharma kA prArambha saMvara se hotA hai aura samyagdarzana hI prathama saMvara hai, isIliye dharma kA mUla samyagdarzana hI hai / saMvara kA artha jIva ke vikArI bhAtra ko rokanA hai / samyakdarzana pragaTa Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] * tAraNa-vANI karane para mithyAtva prAdi bhAva rukatA hai, isIliye sabase pahale mithyAtva bhAva kA saMbara hotA hai| yahI se dharma kA prArambha hotA hai| pAtratra ke rokane para prAtmA meM jisa paryAya kI utpatti hotI hai vaha zuddhopayoga hai yA yoM samajho ki zuddhopayoga ke dvArA hI mAnava rukatA hai aura saMvara bhAva hotA hai| aMdhakAra jAne para prakAza pAtA hai aisA nahIM, pratyuta prakAza Ane para aMdhakAra calA jAtA hai. isI taraha zuddhopayoga rUpa saMvara bhAva hone para prAstraba ruka jAtA hai aisA jaannaa| upayoga svarUpa zuddhAtmA meM upayoga kA rahanA-sthira honA so saMvara hai| upayoga svarUpa zuddhAtmA meM jaba jIva kA upayoga rahatA hai taba navIna vikArI paryAya (mAnava ) rukatI hai arthAta puNya-pApa ke bhAva rukate haiM / isa apekSA se saMvara kA artha jIva ke navIna puNya-pApa ke bhAva ko rokanA hotA hai| AtmA meM nirmala bhAva pragaTa hone se prAtmA ke sAtha eka kSetrAvagAha rUpa meM pAne vAle navIna karma sakate haiM, isIliye karma kI apekSA se saMvara kA artha hotA hai navIna karma ke prAsrava kA makanA / 1-prAstratra kA tiraskAra karane se jisako sadA vijaya milI hai aise saMvara ko utpanna karane vAlI jyoti, 2-para rUpa se bhinna apane samyak svarUpa meM nizcala rUpa se prakAzamAna, cinmaya ujvala aura nija rasa se bharI jyoti kA pragaTa honA so saMvara hai| jina puNya pApa nahiM kInA, Atama anubhava cita dInA / tina hI vidhi Avata roke, saMvara lahi sukha avaloke // zubhAzubha bhAva ko rokane meM samartha jo zuddhopayoga hai so bhAva saMvara hai| bhAva saMvara ke AdhAra se navIna karma kA nirodha dravya saMvara hai| sAta tatvoM meM saMvara aura nirjarA yaha do tatva mokSamArga rUpa haiM / zuddhopayoga kA artha samyagdarzana jJAna cAritra hai / saMbara tathA nirjarA donoM eka hI samaya meM hote haiM, kyoMki jisa samaya zuddha paryAya (zuddha pariNati ) pragaTa ho usI samaya navIna azuddha paryAya (zubhAzubha pariNati ) rukatI hai so saMvara hai aura isI samaya AMzika azuddhi dUra ho zuddhatA bar3he so nirjarA hai| tAtparya yaha ki-azuddha ( zubhAzubha ) pariNati mAnava-baMdha kI kAraNa hai aura zuddha (prAtmabhAvanA rUpa) pariNati saMvara aura nirjarA ko kAraNa hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [163 saMvarapUrvaka jo nirjarA hai so mokSamArga hai / zubhAzubhAsrava ke nirodha rUpa saMvara aura zuddhopayoga rUpa yogoM se saMyukta aisA jo bhedavijJAnI jIva, aneka prakAra ke aMtaraMga-bahiraMga tapoM dvArA upAya karatA hai, so nizcaya se aneka prakAra ke karmoM kI nirjarA karatA hai / yaha nirjarA bhavipAka yA sakAma hotI hai / siddhAnta yaha hai ki aneka kamoM kI zaktiyoM ko naSTa karane meM samartha bahiraMga antaraMga tapoM se buddhi ko prApta huA jo zuddhopayoga hai so bhAva nirjarA hai| (paMcAstikAya pRSTha 206 ) he bhavya prANI ! tU jJAna meM nitya rata arthAt prIti vAlA ho jJAna meM hI nitya santuSTa ho aura jJAna meM hI tRpta ho, aisA karane se tujhe uttama sukha-mokSasukha hogA, Ananda kA bhoga hogaa| prabhAvanA kA artha hai pragaTa karanA, udyota karanA aadi| isaliye jo nirantara abhyAsa se apane jJAna ko pragaTa karatA hai bar3hAtA hai, usake prabhAvanA aMga hotA hai / anukrama se AtmA ke bhAva zuddha honA so nirjarA tatva hai aura sarva karma kA prabhAva honA so mokSa tatva hai| saMvara tatva meM AtmA kI zuddha paryAya pragaTa hotI hai aura nirjarA tatva meM prAtmA kI zuddha paryAya kI vRddhi hotI hai| isa zuddha paryAya ko eka zabda se zuddhopayoga kahate haiM, do zabdoM se kahanA ho to saMvara aura nirjarA kahate haiM, aura tIna zabdoM se kahanA ho to 'samyagdarzana jJAna cAritra' kahate haiM / saMvara aura nirjarA meM pAMzika zuddha paryAya hotI hai| jahAM jahAM saMvara aura nirjarA kA kathana ho vahAM vahAM aisA samajhanA ki AtmA kI paryAya jisa aza meM zuddha hotI hai vaha saMvara-nirjarA hai| jo vikalpa rAga yA zubha bhAva hai vaha saMvaranirjarA nhiiN| parantu isakA nirodha honA aura AMzika azuddhi kA khira jAnA-jhar3a jAnA so saMbara-nirjarA hai| ajJAnI jIva ne anAdi se mokSa kA vIja rUpa saMvara nirjarA bhAva kabhI pragaTa nahIM kiyA aura isakA yathArtha svarUpa bhI nahIM samajhA / saMvara-nirjarA svayaM dharma hai| __ saMvara kA lakSaNa-"prAsravanirodhaH saMvaraH // " artha-mAnava kA rokanA so saMbara hai arthAt mAtmA meM jina kAraNoM se karmoM kA pAsava hotA hai una kAraNoM ko dUra karane se karmoM kA AnA ruka jAtA hai, use saMvara kahate haiM / saMvara dharma hai| jIva jaba samyagdarzana pragaTa karatA hai taba saMvara kA prArambha hotA hai / samyagdarzana ke binA kabhI bhI yathArtha saMvara nahIM hotA / samyagdarzana pragaTa karane ke liye jIva, ajIva, Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] * tAraNa-vANI * zrAmaba, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa, ina sAta tattvoM kA svarUpa yathAtha rUpa se viparIta abhiprAya rahita jAnanA caahiye| ___samyagdarzana pragaTa hone ke bAda jIva ke prAMzika vItarAga bhAva aura AMzika sarAga bhAva hotA hai| vahAM aisA samajhanA ki vItarAga bhAva ke dvArA saMvara hotA hai aura sarAga bhAva ke dvArA zubha baMdha hotA hai| zubhAstrava se puNya baMdha hotA hai / jisa bhAva se baMdha ho usI bhAva ke dvArA saMvara nahIM hotaa| AtmA ke jitane aza meM samyagdarzana hai utane aza meM saMvara hai aura baMdha nahIM, kintu jitane aza meM rAga hai utane aza meM baMdha hai, jitane aza meM samyagjJAna hai utane aza meM saMvara hai, baMdha nahIM, kintu jitane aza meM rAga hai utane aza meM baMdha hai, tathA jitane aza meM samyakcAritra hai utane aMza meM saMvara hai baMdha nahIM; kintu jitane aza meM rAga hai utane aza meM baMdha hai| ( 'puruSAtha siddhyupAya' gAthA 212-214) tIrthaMkara nAma karma kA baMdha cauthe guNasthAna se AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga paryaMta hotA hai aura tIna prakAra kI samyakta kI bhUmikA meM yaha baMdha hotA hai| vAstava meM ( bhUtArthanaya senizcayanaya se ) samyagdarzana mvayaM kabhI bhI baMdha kA kAraNa nahIM hai, kintu isa bhUmikA meM rahe huye rAga se hI baMdha hotA hai / tIrthakara nAma karma ke baMdha kA kAraNa bhI samyagdarzana kI bhUmikA meM rahA hA rAga baMdha kA kAraNa hai / jahA~ samyagdarzana ko Asrava yA baMdha kA kAraNa kahA ho vahA~ mAtra upacAra ( vyavahAra ) se kathana hai aisA samajhanA, ise abhUtArtha naya kA kathana bhI kahate haiN| samyarajJAna ke dvArA naya vibhAga ke svarUpa ko yathArtha jAnane vAlA hI isa kathana ke Azaya ko aviruddha pa se samajhatA hai| samyagdRSTi jIva do prakAra ke haiM-sarAgI aura viitraagii| unameM se sarAga-samyagdRSTi jIva rAga sahita haiM ( zubha rAga sahita hote haiM ) ata: rAga ke kAraNa unake karma prakRtiyoM kA prAsrava hotA hai aura aisA bhI kahA jAtA hai ki ina jIvoM ke sarAga samyaktva hai, parantu yahA~ aisA samabhanA ki jo rAga hai vaha samyaktva kA doSa nahIM kintu cAritra kA doSa hai / jina samyagdRSTi jIvoM ke nirdoSa (Atma ) cAritra hai unake vItarAga samyaktva kahA jAtA hai| vAstava meM ye do jIvoM ke samyagdarzana meM bheda nahIM kintu cAritra kI (AtmacAritra kI ) apekSA se ye do bheda haiN| jo samyagdRSTi jIva cAritra ke doSa sahita haiM arthAta jinake prAtmacAritra meM zubha rAga kA samAveza hai unake sarAga samyaktva hai aisA kahA jAtA hai aura jisa jIva ke nirdoSa cAritra hai arthAt jinake AtmacAritra meM vItarAgatA kA samAveza hai unake vItarAga samyaktva hai aisA kahA jAtA hai| isa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [165 taraha se prAtmabhAva rUpa cAritra kI sadoSatA yA nirdoSatA kI apekSA se bheda hai| samyagdarzana svayaM saMvara hai aura yaha to zuddha bhAva ho hai, isaliye yaha bhAsrava yA baMdha kA kAraNa nahIM hai / saMbara ke kAraNa-"sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritra" // artha-tIna gupti, pAMca samiti, daza dharma, bAraha anuprekSA aura pAMca cAritra ( sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmasAMparAya, yathAkhyAta ) tathA bAvIsa parISahajaya, ina chaha kAraNoM se saMbara hotA hai| jisa jIva ke samyagdarzana hotA hai usake saMvara ke ye chaha kAraNa hote haiM miyAdRSTi ke ina chaha kAraNoM meM se eka bhI yathArtha nahIM hotA / samyagdRSTi gRhastha ke tathA mAdhu ke ye chahoM kAraNa yathAsambhava hote haiN| saMvara ke ina chaha kAraNoM kA yathArtha svarUpa samajhe binA saMvara kA mvarUpa samajhane meM bhI jIva kI bhUla huye binA nahIM rahatA / isaliye ina chaha kAraNoM kA ,yathArtha mvarUpa ( mokSazAstra kAnajI svAmI dvArA ) samajhanA cAhiye / ( pR0 678 ) ___ gupti-vItarAga bhAva hone para jIva jitane aza meM mana, vacana, kAya kI tarapha nahIM lagatA utane aza meM nizcaya gupti hai aura yahI saMvara kI kAraNa hai| jo jIva nayoM ke rAga ko chor3akara nija svarUpa meM gupta hotA hai usa jIva ke gupti hotI hai| usakA cina vikalpa-jAla se rahina zAMta hotA hai aura ve sAkSAt amRta rasa kA pAna karate haiN| yaha svarUpa-gupti kI zuddha kriyA hai| jitane aMza meM vItarAga dazA hokara svarUpa meM pravRtti hotI hai utane aza meM gupti hai / isa dazA meM lobha miTatA hai aura atIndriya sukha anubhava meM pAtA hai| samyagdarzana aura samyarajJAna pUrvaka laukika bAMchA rahita hokara triyogoM kA yathArtha nigraha karanA so gupti hai| yogoM ke nimitta se Ane vAle kamoM kA ruka jAnA so saMvara hai| gupti kA prArambha cauthe guNasthAna se hI ho sakatA hai yadi jIva puruSArtha kare to| vAstava meM AtmA kA svarUpa ( nija rUpa ) hI parama gupti hai, isIliye AtmA jitane aza meM apane zuddha svarUpa meM sthira rahe utane aMza meM gupti hai / kucha loga mana, vacana, kAya kI ceSTA dUra karane, pApa kA citavana na karane, mauna dhAraNa karane tathA gamanAdi na karane ko gupni mAnate haiM, kintu yaha vyavahAra gupti bhale hI mAna lI jAya, vAstavika gupti nahIM hai, kyoMki jIva ke mana meM bhakti Adi prazasta rAgAdika ke aneka prakAra ke vikalpa hote haiM aura vacana, kAya kI ceSTA rokane kA jo bhAva hai so to zubha pravRtti hai, pravRtti meM guptitva nahIM bntaa| "tapasA nirjarA ca // " artha-tapa se nirjarA hotI hai aura saMpara bhI hotA hai| kintu samyaka tapa hI nirjarA, saMbara kA kAraNa hai| samyagdRSTi jIva ke hI samyak tapa hotA hai| midhyAdRSTi jIva ke tapa ko bAla tapa kahate haiM aura yaha prAsrava hai| jo samyagdarzana aura AtmajJAna se rahita haiM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] * tAraNa-vANI aise jIva cAhe jitanA tapa kareM to bhI unakA samasta tapa bAla tapa (arthAt majJAna tapa, mUrkhatA vAlA tapa ) kahalAtA hai ( dekho samayasAra gAthA 152 ) bhAva karma kA nAza karane ke liye mba (AtmA) kI zuddhatA ke pratapana ko tapa kahate haiN| yaha samyagdRSTi ke hotA hai| zrI pravacanasAra kI gAthA 14 meM "svarUpavizrAMtanistaraMgacaitanyapratapanAcca tapa:" arthAt-svarUpa meM vizrAMta, taraMgoM se rahita jo caitanya kA pratapana he so tapa hai| bahuta se anazanAdi ko tapa mAnate haiM aura usa tapa se nirjarA mAnate haiM, kintu bAhya napa se nirjarA nahIM hotI, nirjarA kA kAraNa to zuddhopayoga hai| zuddhopayoga ke binA mAtra anazana ( bhUkhe rahane ) se nirjarA hotI to tiryaMcAdika bhI bhUkha pyAsAdi ke duHkha sahana karata haiM isaliya unake bhI nirjarA honI cAhiye / dharma kI buddhi se bAhya upavAsAdika to kare kintu vahAM zubha, azubha yA zuddha rUpa jaimA upayoga pariNamatA hai usI ke anusAra baMdha yA nirjarA hotI hai| ata: zuddhopayoga hI samyak tapa hai| jJAnI puruSa ke upavAmAdi ko icchA nahIM kintu eka zuddhopayoga kI hI bhAvanA hai| jJAno puruSa upavAsAdi ke kAla meM zuddhopayoga bar3hAtA hai, kintu jahA~ upavAsAdi se zarIra kI yA pariNAmoM kI zithila nA ke dvArA zuddhopayoga zithila hotA jAnatA hai vahA~ AhArAdi grahaNa karatA hai / yadi upavAsAdi se hI siddhi hotI to zrI ajitanAtha Adi tIrthakara dIkSA lekara do upavAsa hI kyoM karate ? unakI to zakti bhI bahuta thI, parantu jaisA pariNama huA vaise hI sAdhana ke dvAra eka vItarAga zuddhopayoga kA abhyAsa kiyA, bar3hAyA / ___ samyagdRSTi jIva ke vItarAgatA bar3hatI hai, vahI saccA tapa hai| anazanAdi ko mAtra nimitta kI apekSA se 'tapa' saMjJA dI gaI hai| 'samyagdRSTi jIva ke tapa meM rAga ke jitane aMza hote haiM unake dvArA puNya kA baMdha hotA hai tathA jitane aMza meM zuddhopayoga rUpa vItarAgatA ke bhAva hote haiM utane baMza meM nirjarA hotI hai|' anAdi ajJAnI jIvoM ne kabhI samyaggupti dhAraNa nahIM kii| aneka vAra dravyaliMgI muni hokara jIva ne zubhopayoga rUpa gupti samiti Adi niraticAra pAlana kI kintu vaha samyak na thii| kisI bhI jIva ko samyagdarzana prApta kiye binA samyaggupti nahIM ho sakato aura usakA bhava bhramaNa dUra nahIM ho sakatA / isaliye pahale samyagdarzana pragaTa karake kramakrama se bhAge bar3hakara samyaggupti pragaTa karanI caahiye| 'akele prazasta rAga-zubha rAga' se puNyAzrava bhI mAnanA aura saMvara nirjarA bhI mAnanA so bhrama hai| mizra rUpa bhAva meM bhI yaha sarAgatA hai aura yaha vItarAgatA hai aisI yathArtha pahicAna samya Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* gdRSTi ke hI hotI hai, isIliye ve bhavaziSTa sarAgabhAva ko heya rUpa se zraddhAna karate haiN| miyAdRSTi ke sarAgabhAva aura vItarAga bhAva ko yathArtha pahicAna nahIM hotI, isIliye vaha sarAga bhAva ko sevara rUpa mAnatA hai, aura prazasta rAga rUpa kAryoM ko upAdeya rUpa zraddhAna karatA hai, so bhrama hai, ajJAna hai aura yaha ajJAna saMsArabhramaNa kA kAraNa hai, bhale ho vaha devagati ko prApta kyoM na ho jAya ? devati bhI to saMsAra hI hai| ____ "mArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyA parISahAH // " artha-saMbara ke mArga se cyuta na hone aura kamoM kI nirjarA ke liye bAvIsa parIpaha sahana karane yogya haiN| parISahoM ke bAre meM yaha bAta vizeSa rUpa se dhyAna rakhanI cAhiye ki-saMkleza rahita nirmala AnandavRtti banAe rakhakara paroSahoM ko jIta lene se hI saMvara hotA hai / yadi pariNAmoM meM saMklezatA ho jAya aura parISahoM ko jItA jAya to saMbara nahIM hotA, pariNAmoM ke anusAra puNya-pApa kA baMdha hI hotA hai athavA akAma nirjarA hotI hai, kyoMki sakleza pariNAmoM sahita jo parISahoM ko jItanA so kutapa kA rUpa bana jAtA hai| ajJAnI aisA mAnate haiM ki parISaha sahana karanA duHkha hai, kintu aisA nahIM hai| parISaha sahana karane kA artha duHkha bhoganA nahIM hotA / samyagdRSTi jIva ko to parISaha jaya karate samaya Ananda kI pakar3a aura usa Ananda kI vRddhi hotI hai aura vaha saMvara nirjarA kA kAraNa hotI hai| punazca ajJAnI aisA mAnate haiM ki pArzvanAtha bhagavAna aura mahAvIra bhagavAna ne parISaha ke bahuta duHkha bhoge; parantu bhagavAna to sva ke ( AtmA ke ) zuddhopayoga dvArA AtmAnubhava meM sthira the aura svAtmAnubhava ke zAnta rasa meM jhUlate the, lIna the, magna the, isI kA nAma parISahajaya hai / logoM kI ( saMsAra dRSTi kI ) apekSA se bAhya saMyoga cAhe pratikUna ho yA anukUla ho tathApi rAga yA dveSa na hone denA arthAt vItarAga bhAva pragaTa karane kA nAma hI parISahajaya hai arthAt use hI parISaha sahana kiyA kahA jAtA hai / yadi acche bure kA vikalpa uThe to parISaha sahana karanA nahIM kahalAtA kintu rAga-dveSa karanA kahalAtA hai| rAga-dveSa se kabhI saMvara hotA hI nahIM kintu baMdha hI hotA hai| isaliye aisA samajhanA ki jitane aMza meM vItarAgatA hai utane aMza meM parISahajaya hai aura vaha parISahajaya sukha-zAnti rUpa hai| loga parISahajaya ko duHkha kahate haiM so asat mAnyatA hai| loga jise pratikUla mAnate haiM aise saMyogoM meM bhI bhagavAna nija svarUpa se cyuta nahIM huye the isIliye unheM duHkha nahIM huA kintu sukha huA aura isI se unake saMvara-nirjaga huI thii| yaha dhyAna rahe ki vAstava meM koI bhI saMyoga anukUla yA pratikUla rUpa nahIM hai, kintu jIva svayaM jisa prakAra ke bhAva karatA hai usameM vaisA Aropa kiyA jAtA hai arthAt vaisI hI mAnyatA ho jAtI hai aura isIliye Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] * tAraNa-vANI loga use anukUla yA pratikUla kahate haiM / -- (1) kSudhA-parISaha karanA yogya hai / asAtAvedanI karma kI udIrNA ho tabhI kSudhA utpanna hotI hai / muni ke jaba yaha utpanna hotI hai tathApi ve AkulatA nahIM karate aura bAhAra nahIM lete kintu dhairyarUpI jala se uma kSudhA ko zAnta karate haiM, taba unake parISahajaya karanA kahA jAnA hai| chaTTe guNa sthAna meM rahane vAle muni ke bhI itanA puruSArtha hotA hai ki yadi yogya samaya nirdeSa AhAra kA yoga na bane to zrAhAra kA vikalpa chor3akara nirvikalpa dazA meM lIna ho jAte haiM taba unake parISahajaya kahA jAtA hai| isI taraha kI parISahajaya zeSa ikaIma parISahoM kI muniyoM kI tathA yathAzakti aura yathAyogya parISahajaya zrAvakoM kI jAnanA cAhiye / yAcanA dharmarUpa uccapada ko nIcA karatI hai aura yAcanA karane se dharma kI hInatA hotI hai| yAcanA karane kA nAma yAcanA parIpahajaya nahIM hai kintu yAcanA na karane kA nAma yAcanA parIpahajaya hai| arati dveSa karane kA nAma arati parISaha nahIM kintu arati na karanA so arati paraSada jaya hai| prajJA-jJAna na honA prajJA parISaha nahIM kintu vizeSa jJAna hone para bhI usakA abhimAna na honA so hI prajJA parISaha jaya hai| yadi vedanIya karma kA udaya ho aura mohanIya karma kA udaya na ho to jIva ke vikAra arthAt rAga dveSa kI saklezatA nahIM hotI; yadi manda mohanIya kA udaya ho to alpa hI saMklezatA hogI aura yadi tIbra mohanIya ho to tIna saMklezatA hogii| prayojana yaha ki sugya kA kAraNa manda mohanI aura duHkha kA kAraNa tIbra mohanI hai aura parama sukha kA kAraNa mohanIya karma kA sarvathA abhAva ho jAnA hai| jIva kA saccA puruSArtha-mohanIya karma para vijaya pAnA hai, kyoMki saba kamoM kA rAjA mohanIya karma hai| zeSa sAtoM karma to usakI senA ke samAna haiN| dhyAna rahe, zubharAga bhI mohanIya karma kI senA hai, cetana isa zubharAga ko apanA hitU mAnatA hai, parantu yaha moha kA hI gupacara hai jo cetana ko moha kA bandI banA detA hai| cetana yadi apanA puruSArtha pragaTa kare to eka kSaNa meM moha kA nAza krde| aura jinhoMne apanA puruSArtha pragaTa kiyA unhoMne yaha karake dikhA diyA tathA jo apanA puruSArtha pragaTa karane meM asamartha haiM ve anAdikAla se isa saMsAra meM bhaTaka rahe haiM aura anantakAla taka bhaTakate rheNge| jIva ne puNya puruSArtha ko hI apanA puruSArtha mAna liyA, isI eka bhrama ne ise anAdi. kAla se bhaTakAyA aura aba bhI bhaTakA rahA hai / 'puNya mIThA viSa hai|' Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [ 169 jIva apane puruSArtha ke dvArA jitane aMza meM parISaha vedana na kare utane aMza meM usane parISaha jaya kiyA aura isIliye usane aMza meM karmoM kI nirjarA kii| sampUrNa mohanIya karma ke kSaya athavA upazama se AtmA ke zuddha svarUpa meM sthira honA so yathAkhyAta cAritra hai| yaha cAritra gyAraveM se caudahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| zuddha bhAva se saMbara hotA hai, kintu zubhabhAva se nahIM hotA, isIliye ina pAMcoM prakAra ( cAritra ) meM jitanA zuddha bhAva hai utanA cAritra hai aisA samajhanA / akaSAya dRSTi aura cAritra-AtmacAritra se jitane daraje (aMza ) meM rAga dUra hotA hai unane daraje meM saMvara nirjarA hai, tathA jitanA zubhabhAva hai utanA baMdhana (zubhabaMdha ) hai / vizeSa yaha ki paMcama guNasthAna vAlA upavAsAdi vA prAyazcita kare tathA aura bhI taparUpa sAdhanAyeM kare usa kAla meM bhI use nirjarA alpa aura cha8 guNasthAna vAlA (muni ) AhAra vihAra Adi kriyA kare uma kAla meM bhI usake nirjarA adhika hai| isase aisA samajhanA ki-bAhya pravRtti ke anusAra nijarA nahIM hai / ( dekho mokSamArga pra0 pR0 341) kitane hI jIva zuddha bhAvoM ko saMbhAla kiye binA mAtra hiMsAdika pApa ke ( paMca pApoM ke) nyAga ko cAritra mAnate haiM aura mahAvratAdi rUpa zubhopayoga ko upAdeya rUpa se grahaNa karate haiM, kintu yaha yathArtha nahIM hai| kyoMki mokSazAstra ke sAtaveM adhyAya meM prAzrava padArtha kA nirUpaNa kiyA gayA hai, vahAM mahAvrata aura aNuvrata ko prAzrava rUpa mAnA hai, to vaha upAdeya kaise ho sakataH hai ? Asrava to baMdha kA kAraNa hai aura cAritra mokSa kA kAraNa hai, isaliye una mahAtratAdi rUpa prAstrava bhAvoM ke cAritra kA honA saMbhava nahIM hotA, kintu jo sarva kaSAya rahita udAmIna bhAva hai usI kA nAma cAritra hai / samyagdarzana hone ke bAda jIva ke kucha bhAva vItarAga huye hai aura kucha bhAva sarAga hote haiN| unameM jo aza vItarAga rUpa hai vahI cAritra hai aura vaha cAritra saMvara kA kAraNa hai / ( mokSamArga prakAzaka pRSTha 337 ) prazna-jo vItarAga bhAva hai so cAritra hai, aura vItarAga bhAva to eka hI taraha kA hai, to phira cAritra ke bheda kyoM batalAye ? uttara-vItarAga bhAva eka taraha kA hai, parantu vaha eka sAtha pUrNa pragaTa nahIM hotA, kintu krama krama se pragaTa hotA hai, isIliye usameM bheda hote haiN| jitane aMza meM vItarAga bhAva pragaTa honA hai utane aMza meM cAritra pragaTa hotA hai, isaliye cAritra ke bheda kahe haiM / prazna-yadi aisA hai to cha? guNasthAna meM jo zubhabhAva hai use bhI cAritra kyoM kahate ho ? Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] * tAraNa-vANI uttara-vahAM zubhabhAva ko yathArtha meM cAritra nahIM kahA jAtA, kintu usa zubhabhAva ke samaya jisa aMza meM vItarAga bhAva hai, vAstava meM use cAritra kahA jAtA hai| prazna-kitaneka jagaha zubhabhAva rUpa samiti, gupti, mahAtratAdi ko bhI cAritra kahate haiM, isakA kyA kAraNa hai ? uttara-vahAM zubhabhAvarUpa samiti Adi ko vyavahAra cAritra kahA hai| vyavahAra kA artha hai upacAra; chaTTa guNasthAna meM jo vItarAga cAritra hotA hai, usake sAtha mahAnatAdi hote haiM, aisA sambandha jAnakara yaha upacAra kiyA hai| arthAt vaha nimitta kI apekSA se yAnI vikalpa ke bheda batAne ke liye kahA hai, kintu yathArtharItyA to niSkaSAya bhAva hI arthAt vItarAga bhAva ho cAritra hai, zubharAga cAritra nhiiN| sAmAyika kA svarUpa-samasta trasa sthAvara prANiyoM meM samatAbhAva rakhanA, samyagdarzana jJAna cAritra svabhAva vAlA paramArtha pariNamana, niyama-saMyama kA aura yathAzakti tapa kA sAdhana, rAga-dveSa moha pariNati kA prabhAva, zubhAzubha vikalpa rahita, indriya vijayI, pApAraMbha se nivRtta, gupti, samiti kA pAlana, mAdhyastha bhAva, tathA dharmadhyAna, zukladhyAna kA karane vAlA hI yathArtha sAmAyika karane kA adhikArI hotA hai| cAritra arthAta zrAtmaramaNatA hI mokSa prApti kA sAkSAt kAraNa hai| isakI pUrNatA caudahaveM guNasthAna ke anta meM hotI hai ki jisake hote hI yaha jIva tatkAla mokSa gamana kara jAtA hai / ata: AtmaramaNatA hI kalyANakArI hai| zubhAzubha ko nivRtti kA nAma saMvara hai| prAtmA ke svarUpa meM jitanI abhedatA hotI hai utanA saMvara hai / zubhAzubha bhAva kA tyAga nizcaya vrata athavA vItarAga cAritra hai| jo zubhAzubha rUpa vrata hai vaha vyavahAra rUpa rAga hai, jo puNyAzrava kA kAraNa hai, saMvara kA kAraNa nahIM / jisake saMvara ho usI ke nirjarA ho / prathama saMvara to samyagdarzana hai, isIliye jo jIva samyagdarzana pragaTa kare usI ke hI saMvara-nirjarA ho sakatI hai / miyAdRSTi ke saMvara nirjarA gahIM hotii| tapa se nirjarA hotI hai, kintu kevala bAhya tapa se nirjarA nahIM hotii| anazanAdi tapa bAhya tapa haiM, svAdhyAyAdi aMtaraMga tapa haiN| aMtaraMga tapa meM svAnubhUti-prAtmAnubhava hotA hai taba nirjarA hotI hai / bAhya tapa aMtaraMga tapa ke sAdhaka haiM, isaliye AvazyakatA inakI bhI hai, parantu kevala unhIM meM aTaka kara na rahA jAya, isakA dhyAna rahe / anazanAdi ko tathA prAyazcittAdi ko tapa kahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadi jIva anazanAdi tathA prAyazcittAdi rUpa pravarte aura rAga ko dUra kare to vItarAga bhAva rUpa satya tapa puSTa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. [ 171 kiyA jA sakatA hai, isIliye una anazanAdi tathA prAyazcittAdi ko upacAra se tapa kahA hai| yadi koI jIva vItarAga bhAva rUpa satya tapa ko to na jAne aura una anazanAdi ko hI tapa jAnakara saMgraha kare to vaha saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai| itanA khAsa samajha lenA ki-nizcaya dharma to vItarAga bhAva hai, anya aneka prakAra ke jo bheda kahe jAte haiM ve bheda bAhya nimitta kI apekSA se upacAra se kahe jAte haiN| inake vyavahAra mAtra se dharma saMjJA jaannii| jo jIva isa rahasya ko nahIM jAnatA nasake nirjaga tattva kI yathArtha zraddhA nahIM hai / ata: rahasya jAnanA cAhie / jisa jova ke samyagdarzana na ho vaha bana meM rahe, cAturmAsa meM vRkSa ke nIce rahe, prAmaRtu meM atyanta dhUpa va zIta kAla meM totratama zIta kI bAdhA sahe, anya aneka prakAra ke kAya. kleza kare, zAstroM ke par3hane meM bahuta catura ho, mauna vrata dhAraNa kare, ityAdi saba kucha kare, kintu usakA yaha saba kucha vRthA hai, saMsAra kA kAraNa hai| inase puNyabadha ke sivAya dharma kA aMza bhI nahIM hotaa| kArya kI siddhi nahIM hotii| isaliye he jIva ! AkulatA rahita samatA devo kA kula maMdira jo ki sva kA prAramatatva hai, usakA hI bhajana kara / bAraha tapoM meM 'samyaka' zabda kA prayojana yahI hai ki pratyeka tapa meM vItarAga svarUpa ke ( AtmA ke ) lakSa ke dvArA aMtaraMga pariNAmoM kI zuddhatA kA samAveza ho tabhI ve kAryakArI hai, saMvara nirjarA ke kAraNa haiM aura saMsArabhramaNa se chuTAne meM samartha haiM, anyathA nahIM / pAMca bheda svarUpa svAdhyAya kA prayojana aura lAbha-prajJA ( jJAna ) kI adhikatA, prazaMsanIya abhiprAya, udAsInatA, tapa-tyAga kI vRddhi, aticAra kI vizuddhi honI cAhiye / aSTapAhur3a ke mokSa pAhur3a meM kahA hai ki jIva Aja bhI tIna ratna ( ratnatraya ) ke dvArA zuddhAtmA ko dhyAkara svargaloka meM athavA laukAntika meM devatva prApta karatA hai aura vahAM se cayakara manuSya hokara mokSa prApta karatA hai ( gAthA 77 ) isaliye paMcamakAla ke anuttama saMhanana vAle jIvoM ke bhI dharmadhyAna ho sakatA hai, AtmadhyAna ho sakatA hai| isa jagata meM do hI mArga hai-mokSamArga aura saMsAra maarg| ArtadhyAna, raudradhyAna ye saMsAramArga haiM; dharmadhyAna, zukladhyAna ye mokSamArga haiM / midhyAdRSTi jIva para vastu ke saMyoga-viyoga ko prAtadhyAna kA kAraNa mAnatA hai, isIliye usake yathArtha meM ArtadhyAna maMda bhI nahIM hotA / samyagdRSTi jIvoM ke prArtadhyAna kvacit hI hotA hai aura isakA kAraNa usake AtmapuruSArtha kI kamajorI hai aisA vaha jAnatA hai| isIliye vaha sva kA puruSArtha bar3hAkara dhIre dhIre ArtadhyAna kA prabhAva karake anta meM usakA sarvathA nAza kara detA hai / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] * tAraNa-vANI * midhyAdRSTi jIva ke svIya jJAna svabhAva kI aruci hai, isIliye usake sarvatra, nirantara, duHkhamaya dhyAna bartatA hai / samyagdRSTi jIva ke sva ke jJAnasvabhAva kI akhaNDa ruci zraddhA vartatI hai isIliye usake hamezA dharmadhyAna rahatA hai, mAtra puruSArtha kI kamajorI se kisI samaya azubha bhAvarUpa dhyAna ho jAtA hai, kintu vaha maMda hotA hai / 1 hiMsA, asatya, corI aura viSayasaMrakSaNa ke bhAva se utpanna huA dhyAna raudradhyAna hai / yaha dhyAna pahale se pAMcaveM guNasthAna paryanta hotA hai- ho sakatA hai / dharmadhyAna - ( dharma kA artha hai aura dhyAna kA artha hai ekAgratA ) apane zuddha svabhAva meM jo ekAgratA hai so nizcaya dharma dhyAna hai; jisameM kriyA kANDa ke sarva ADambaroM kA tyAga hai, aisI ataraMga kriyA ke AdhAra rUpa jo AtmA hai use maryAdA rahita tInoM kAla ke kamoM ko upAdhi rahita nija svarUpa se jAnatA hai| vaha jJAna kI vizeSa pariNati yA jisameM AtmA svAzraya meM sthira hotA hai so nizcaya dharma dhyAna hai aura yahI saMvara nirjarA kA kAraNa hai| jo vyavahAra dharmadhyAna hai vaha zubha bhAva hai, karma (kriyA) ke citavana meM mana lagA rahe, yaha to zubha pariNAma rUpa dharma dhyAna hai / jo kevala zubha pariNAma se mokSa mAnate haiM unheM samajhanA cAhiye ki zubha pariNAma se air vyavahAra dharma se mokSa nahIM hotaa| hAM, puNya baMdha hotA hai, jo saMsAra hI hai / ( samayasAra gAthA 261 ) " zukle cAdye pUrvavidaH ||" artha - pahale do prakAra ke zukla dhyAna arthAt pRthaktva vitarka aura ekatva bitarka ye do dhyAna bhI pUrva - dhArI zrutakevalI ke hote haiN| noTa- isa sUtra meM ca zabda hai vaha yaha batalAtA hai ki zrutavalI ke dharmadhyAna bhI hotA hai / isa sUtra meM pUrva dhArI zrutakevalI ke zukladhyAna honA batAyA hai so utsarga kathana hai, isameM apavAda kathana kA gauNa rUpa se samAveza ho jAtA hai| apavAda kathana yaha hai ki kisI jIva ke nizcaya svarUpAzrita mAtra kA samyagjJAna ho to vaha puruSArtha bar3hAkara nija svarUpa meM sthira hokara zukla dhyAna pragaTa karatA hai, zivabhUti muni isake dRSTAMta haiN| unake vizeSa zAstrajJAna na thA tathApi ( aura upAdeya kA nirmala jJAna thA ) nizcaya svAzrita samyagjJAna thA, aura isI se puruSArtha bar3hAkara zukladhyAna pragaTa karake kevalajJAna prApta kiyA thA / kitane hI jIva kevala vyavahAra naya kA avalaMbana karate haiM, unake para dravya rUpa bhinna sAdhana sAdhya bhAva kI dRSTi hai, isIliye ve vyavahAra meM ho khedakhinna rahate haiN| ve bahuta puNya ke bhAra se garbhita citavRtti dhAraNa karate haiM isIliye svarga lokAdi kI kleza prApti karake paramparA se dIrghakAla taka saMsAra sAgara meM paribhramaNa karate haiN| ( dekho paMcAstikAya gAthA 172 kI TIkA ) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. [173 prazna-paMcAcArAdi gupti samiti jo jo kArya saMvara-nirjarA rUpa kahe haiM yadyapi una kAryoM ko mAtra vyavahArAlambI jIva bhI grahaNa karatA hai tathApi usake saMvara nirjarA kyoM nahIM hotI ? uttara-jo kArya saMvara-nirjarA rUpa kahe haiM ve vyavahArAlambI ( midhyAdRSTi ) jIva ke zubha bhAvarUpa nahIM haiM, parantu samyagdRSTi ke zubhabhAva rUpa samajhanA kyoMki mithyAdRSTi jIva zubha bhAva ko dharma mAnatA hai tathA use dharma meM sahAyaka mAnatA hai, isIliye usake zuddhatA pragaTa nahIM hotI aura saMvara-nirjarA kI prApti nahIM hotii| jina jIvoM ke zuddha nizcaya naya kA alaMgana ho ve hI samyagdRSTi hai, ve zubha bhAva ko dharma nahIM maante| unake rAgadveSa dUra karane, puruSa rtha karane para azubha rAga dUra hokara jo zubha rAga raha jAtA hai use ve sahAyaka bhI nahIM mAnate; imIliye ve anukrama se vItarAga bhAva bar3hAkara usa zubha rAga bhAva ko bhI dUra karate haiN| aise jIvoM ko unake isa vyavahAra ko upacAra se saMvara-nirjarA kA kAraNa kahA hai| yaha upacAra bhI jJAnI ke zubha bhAva rUpa vyavahAra ke lAgU hotA hai kyoMki unake usa vyavahAra kI heyabuddhi hai, ata: ve use dUra karate haiN| ajJAnI to zubha vyavahAra ko hI dharma mAna kara-bhalA mAnakara grahaNa karatA hai, isIliye usakA zubha rAga upacAra se bhI saMvara-nirjarA kA kAraNa nahIM kahalAtA / vAstava meM to zuddha bhAva ho saMvara-nirjarA rUpa hai / yadi zubha bhAva yathArtha meM saMbara-nirjarA kA kAraNa ho to kevala vyavahArAvalambI ke samasta prakAra kA niranicAra vyavahAra hai isaliye usake zuddhatA pragaTa honI cAhiye / parantu rAga saMvaranirjarA kA kAraNa hI nahIM hai / ajJAnI zubha bhAva ko dharma mAnatA hai isa vajaha se tathA zubha karate karate dharma hogA aisA mAnane se aura zubha-azubha donoM dUra karane para dharma hogA aisA nahIM mAnane se usakA samasta vyavahAra nirarthaka hai, isIliye use vyavahArAbhAsI (mithyASTi) kahA hai / bhavya tathA abhavya jIvoM ne aisA vyavahAra (jo vAstava meM vyavahArAbhAsa hai|) anaMtavAra kiyA hai aura isake phala se anantavAra navameM graiyeyaka svarga taka gayA hai, kintu isase dharma nahIM huaa| dharma to zuddha nizcaya svabhAva ke Azraya se hone vAle ratnatraya se hI hotA hai| yadyapi abhavya jIva bhI zIla aura tapa se paripUrNa tIna gupti aura pAMca samitiyoM ke prati sAvadhAnI se vartatA huA ahiMsAdi pAMca mahAvrata rUpa sAvadhAnI se vyavahAra cAritra karatA hai tathApi vaha cAritra rahita ( nizcAritra ) ajJAnI aura mithyAdRSTi hI hai kyoMki nizcaya cAritra ke kAraNa rUpa jJAna-zraddhAna se zUnya hai, rahita hai / nizcaya samyagjJAna-zraddhA ke binA vaha samyakcAritra nAma nahIM pAtA, isa apekSA nizcAritra (cAritra rahita ) kahA hai| noTa-yahAM abhavya jIva kA udAharaNa diyA hai kiMtu yaha siddhAMta vyavahAra kA Azraya lene vAle samasta jIvoM ke eka sarIkhA lAgU hotA hai| jo zuddhAtmA kA anubhava hai so yathArtha mokSamArga hai / isIliye usako nizcaya kahA hai| vrata, tapAdi koI sacce mokSamArga nahIM, kintu nimittAdika kI apekSA se upacAra se use mokSa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] * tAraNa-vANI mArga kahA hai, isIliye ise vyavahAra kahate haiN| isa prakAra yaha jAnanA ki-bhUtArtha mokSamArga ke dvArA nizcaya naya aura abhUtArtha mokSamArga ke dvArA vyavahAra naya kahA hai| kintu ina donoM ko ho yathArtha mokSamArga jAnakara use upAdeya mAnanA so to mithyA buddhi hI hai| kisI bhI jIva ke nizcaya-vyavahAra kA svarUpa samajhe binA dharma yA saMbara-nirjarA nahIM hotI / zuddha AtmA kA yathArtha svarUpa samajhe binA nizcaya-vyavahAra kA yathArtha svarUpa samajha meM nahIM AtA; isaliye pahale AtmA kA yathArtha svarUpa samajhane kI AvazyakatA hai| jina dharma kA artha hai vastusvabhAva / jitane aza meM AtmA ko svabhAva dazA (zuddha dazaH) pragaTa hotI hai utane aMza meM jIva ke jina dharma' pragaTa huA kahalAtA hai| jina dharma koI saMpradAya bAr3A yA saMgha nahIM kintu prAtmA kI zuddha dazA hai; aura zrAtmA kI zuddhatA meM tAratamyatA hone para zuddha rUpa to eka hI taraha kA hai ata: jina dharma meM prabheda nahIM ho sakate / jaina dhama ke nAma meM jo bAr3A-baMdI dekhI jAtI hai use yathArtha meM jinadharma nahIM kaha skte| bharata kSetra meM jina dharma pAMcaveM kAla ke aMta taka rahane vAlA hai, arthAt vahAM taka apanI zuddhatA pragaTa karane vAle manuSya isa kSetra meM hI hote haiM aura unake zuddhatA ke upAdAna kAraNa kI taiyArI hone se AtmajJAnI guru aura sat zAstroM kA nimitta bhI hotA hI hai| jaina dharma ke nAma se kahe jAne vAle zAstroM meM se kauna se zAstra parama satya ke upadezaka hai, isakA niNaya dharma karane ke icchuka jIvoM ko avazya karanA caahiye| jaba taka jIva svayaM yathArtha parIkSA karake kauna sana zAstra hai, isakA nirNaya nahIM karatA, taba taba gRhIta mithyAtva dUra nahIM hotA / gRhIna mithyAtva dUra hue vinA agRhIta mithyAtva dUra hokara samyagdarzana to ho hI kaise sakatA hai ? isIliye jIvoM ko stra meM jina dharma pragaTa karane ke liye arthAt yathArtha saMvara-nirjarA pragaTa karane ke liye samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / samasta parAzrita vyavahAra yadi ve zubha hote haiM to zubha-baMdha ke aura azubha hote haiM to azubha-baMdha ke kartA jAnakara unheM chor3anA tathA svAbhita, AtmAzrita jo jo bhI pravRttiyAM haiM ve saba karmanirjarA kA kAraNa jAnakara unheM grahaNa karanA, basa yahI eka mAtra upadeza zrI tAraNa svAmI kA pAyA jAtA hai| nizcayanaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aMgIkAra karanA cAhiye, aura vyavahAranaya dvArA jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA cAhiye / ( zrI kAnajI svAmI) zrI samayasAra kalaza 173 meM bhI yahI kahA hai ki jisase sabhI hiMsAdi tathA ahiMsAdi meM adhyavasAya haiM ve saba chor3anA-aisA zrI jinadeva ne kahA hai| usase maiM ( amRtacandrAcArya ) aisA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [175 mAnatA hU~ ki jo parAzrita vyavahAra hai vaha sArA chur3avAyA hai| to satpuruSa eka nizcaya ko hI bhalI bhAMti nizcaya rUpase aMgIkAra karake zuddha jJAnaghanarUpa apanI Atma-mahimA meM sthiti kyoM nahIM karate ? 'bhAvArtha-yahA~ vyavahAra kA tyAga karAyA hai, isaliye nizcaya ko aMgIkAra karake nija mahimA rUpa pravartana yukta hai / aSTapAhur3a meM mokSapAhuDa kI 31 vI gAthA meM kahA hai ki jo vyavahAra meM sote haiM ve yogI apane kArya meM jAgate haiM; tathA jo vyavahAra meM jAgate haiM vaM apane kArya meM sote haiM, isaliye vyavahAranaya kA zraddhAna chor3a kara nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai| ___ vyavahAra naya mvadravya-paradravya ko tathA usake bhAvoM ko tathA kAraNa-kAryAdi ko kisI ke kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai isaliye aise hI zraddhAna se mithyAtva hai, isaliye usakA tyAga karanA cAhiye / aura nizcayanaya usI ko yathAvat nirUpaNa karanA hai tathA kisI ko kisI meM nahIM milAtA, isaliye aise hI zraddhAna se 'samyaktva' hotA hai, isaliye usI kA (nizcayanaya kA ) zraddhAna karanA caahiye| (mokSazAstra kAnajI svAmI ) prazna-agara aisA hai to kyA kAraNa hai ki jinamArga meM donoM nayoM ko grahaNa karanA kahA hai ? uttara-jinamArga meM kisI sthAna para to nizcayanaya ko mukhyatA sahita vyAkhyAna hai; use to "satyArtha aisA hI hai" aisA jAnanA; tathA kisI sthAna para vyavahAranaya kI mukhyatA sahita byAkhyAna hai use "aisA nahIM hai kintu nimittAdi ko apekSA se yaha upacAra kiyA hai" aisA jAnanA cAhiye aura isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai| kintu donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "isa prakAra bhI hai aura isa prakAra bhI hai" aise bhramarUpa pravartana se donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM kahA hai| (mokSamArga prakAzaka adhyAya 7 nizcayavyavahAra nayAbhASAvalambI mithyAdRSTiyoM ke nirUpaNa meM uparokta kathana bhalIbhAMti se spaSTa kiyA hai / ) inhIM saba vicAroM se zrI tAraNa svAmI ne apane dvArA racita 'adhyAtma vANI' grantha meM nizcayanaya kI mukhyatA batAkara samasta vyavahAra karane kA kathana isa uttama DhaMga se kiyA hai ki jo bhI vyavahAra karo usameM pAtmajJAna kA AdhAra honA cAhiye; binA Atma jJAna ke kiyA huA samasta vyavahAra mithyA vyavahAra hai, kriyAyeM mithyA kriyAyeM haiM / jabaki prAtma-jJAnapUrvaka kiye gaye samasta vyavahAra samyak vyavahAra haiM, kriyAyeM samyak kriyAyeM haiN| aisA nahIM kahA ki saba vyavahAra chor3a do aura nizcayAmASI ( mithyAdRSTi ) bana jAbho / kyoMki vyavahAra to kevalajJAnI hone ke pahale taka muniyoM ke sAtha bhI rahatA hai aura usakA rahanA bhI anivArya hai| taba vyavahAra chor3a dene kI bAta bhI tAraNa svAmI yA koI bhI bhAcArya kaise kaha sakate haiM ? Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] * tAraNa-vANI * zrI kundakunda svAmI ne jo vyavahAra meM sone aura nizcaya meM jAgane ko kahA hai isakA yaha artha nahIM jAnanA ki vyavahAra chor3a dene ko kahA hai| hAM, vyavahAra meM madhyasthatA aura nizcaya meM satarkatA kI vRtti aura buddhi rakhanI cAhiye / yahI Azaya zrI kundakunda, tAraNasvAmI aura sabhI AcAryoM kA jAnakara tadanusAra pravRtti karanA ho samyak mArga hai / * toM kA varNana karake usakA A ke vana kA samAveza ho jAtA hai / mokSazAstra ( tatvArtha sUtra ) ke sAtaveM adhyAya meM zubhAsratra kA varNana kiyA hai| usameM bAraha ke kAraNa meM samAveza kiyA hai| isa adhyAya meM zrAvakAcAra ( kAnajI svAmI ) zrAcArya zrI kundakunda svAmI ne isa zAstra kA prArambha karate huye pahale hI sUtra meM yaha kahA ki 'samyagdarzana jJAna cAritra hI mokSamArga hai|' usameM garbhita rUpa se yaha bhI A gayA ki isase viruddha bhAva arthAta zubhAzubha bhAva mokSamArga nahIM hai, kintu saMsAra-mArga hai / isa prakAra isa sUtra meM jo viSaya garbhita rakhA thA vaha viSaya AcArya deva ne ina chaTTo sAtaveM adhyAyoM meM spaSTa kiyA hai| cha adhyAya meM kahA hai ki zubhAzubha donoM bhAva bhAva hai aura isa viSaya ko adhika spaSTa karane ke liye isa sAtaveM adhyAya meM mukhyarUpa se zubhAstrava kA alaga varNana kiyA hai / pahale adhyAya ke cauthe sUtra meM jo sAta tattra kahe haiM unameM se jagata ke jIva atra tatva kI jAnakArI ke kAraNa aisA mAnate haiM ki 'puNya se dharma hotA hai'| kitane hI loga zubhayoga ko saMbara mAnate haiM tathA kitane hI aisA mAnate haiM ki aNuvrata mahAtrata maitrI ityAdi bhAvanA, tathA karuNAbuddhi ityAdi se dharma hotA hai athavA vaha dharma kA ( saMvara kA ) kAraNa hotA hai, kintu yaha mAnyatA ajJAna se bharI huI hai | ye ajJAna dUra karane ke liye khAsa rUpa se yaha eka adhyAya alaga banAyA hai aura usameM isa viSaya ko spaSTa kiyA hai| 1 1 isa adhyAya meM batalAyA hai ki samyagdRSTi jIva ke hone vAle vrata, dayA, dAna, karuNA, maitrI ityAdi bhAva bhI zubhAsrava haiM aura isaliye ve baMdha ke kAraNa haiM to phira midhyAdRSTi jIva ke ( jisake yathArtha vrata ho hI nahIM sakate ) usake zubha dharma saMvara yA usakA kAraNa kisa taraha ho sakatA hai ? kabhI ho ho nahIM sakatA / ajJAnI kA zubhabhAva to azubha bhAva kA ( pApa kA ) paramparA kAraNa kahA jAtA hai / itanI bhUmikA lakSa meM rakhakara isa adhyAya ke sUtroM meM rahe huye bhAva barAbara samajhane se vastusvarUpa kI bhUla dUra ho jAtI hai / ( mokSazAstra kAnajI svAmI ) uparokta kathana kA sArAMza yaha hai ki - puNya aura dharma ye donoM eka hI nahIM haiM / puNya saMsAra - sukha kA kAraNa / puNya se mokSa nahIM hotA jaba ki dharma se mokSa kI prApti hotI hai / nahIM jAnane vAle puNya se hI dhIre-dhIre mokSa ho jAyagA aisA hI mAnate haiM / unake isa ajJAna ko dUra karane ke liye AcArya zrI ne sAtaveM adhyAya kA varNana vizada rUpa se kiyA hai / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 177 aNuvrata, mahAvrata, dAna, maitrI, karuNA bhAva ina sabase puNya kA baMdha hotA hai / puNya se svargAdisampadA milatI hai, saMsAra ko cAroM gatiyoM meM puNya sahAyaka hotA hai ki jisakI sahAyatA se dukhoM kA nivAraNa aura sukha-sAtA kI prApti hotI hai / ataH jaba taka hamArI AtmA ko saMsAra meM rahanA hai hameM puNya kI parama AvazyakatA hai| isaliye hameM devapUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye zrAvaka ke SaTU karma niyama se pAlane hI caahie| aisA nahIM ki puNya se bhI jaba baMdha kahA hai to puNya kArya chor3a hI dene cAhie / yadi aisI bhUla kI gaI to (jaisA ki kAnajI svAmI kA pravacana sunakara yA unakA sAhitya par3hakara kaI bhAI puNya kArya chor3akara ucchaqhala ho gaye haiM ) idhara ke raheMge na udhara ke / 'mAyA milo na rAma' yahI dazA hogii| hA~ samajhanA hai ki puNya se hI saMsAra bhramaNa nahIM chUTegA jaba taka ki hama 'dharma kI prApti karane kA puruSArtha nahIM kareMge / "dharma kI paribhASA hai AtmA kA apanA svabhAva / " yaha taba hI prApta hogA jaba ki hama AtmA kI ArAdhanA kreNge| yadi hama Atma-ArAdhanA chor3akara bhagavAna kI ArAcanA jo ki - puNya-baMdha ko karane vAlI hai use hI mokSaprApti kA kAraNa jAnakara karate raheMge to dhokhe meM par3e raheMge aura mokSa nahIM pAyeMge / ataeva pratyeka zrAvaka kA karttavya hai ki vaha SaT karma karatA huA bhI Atma ArAdhanA karatA rahe; kintu SaT karmoM ko na chor3a baiThe / hA~ paTa karma' zuddha aura azuddha do prakAra ke hote haiM unheM bhalI bhAMti samajhale, isakA varNana zrI tAraNa svAmI ne zrI zrAvakAcAra jI grantha ( adhyAtmavANI ) meM gAthA naM0 320 se 376 taka vistAra rUpa se kiyA hai| yadi hamane zuddha paT karma ko nahIM samajhA aura azuddha SaT karma hI karate rahe to puNya baMdha kI bajAya pApa baMdha hI hotA rahegA / graha deva kA svarUpa kyA hai / use to nahIM samajhA aura kudeva midhyAkudeva tathA pradeva (mUrti) ko deva mAnakara inakI pUjA ko devapUjA, nirgrantha guru kA svarUpa kyA hai / use to nahIM samajhA aura rAgI - dveSI, parigrahadhAro ( bhale ho unhoMne apanA kSetra muni kA hI kyoM na banA liyA ho ) guru kI upAsanA ko gurUpAsti / svAdhyAya kA vAstavika artha hai svAtmAnubhava aura aise hI granthoM kI svAdhyAya karanA, ise na kiyA aura vikathA evaM kukathAoM ko varNana karane vAle kathA purANoM ke par3ha lene ko mAna liyA svAdhyAya, tathA isI taraha asaMyama ko saMgrama, kutapa ko tapa, aura kudAna ko dAna mAnakara karate rahe to kevala pApa kA hI baMdha karane vAlA paT karma hogA; aura yadi zuddha SaT karma kiyA jAyagA to puNya baMdha hotA rhegaa| phira bhI yaha dhyAna rakhanA jaisAki zrI kundakunda svAmI ne kahA hai ki puNya-baMdha se mokSa nahIM hotI mokSa to kevala apanI Atma-ArAdhanA se hI hotI hai| ataeva zrAvaka ho cAhe muni, sabako hI zrAtma ArAdhanA karanI hI caahiye| isa taraha puNya-baMdha Atma ArAdhanA kI doharI lAina ApakI yA hamArI sabakI calatI rahane para samyakta Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] * tAraNa-vANI kI prApti ho jAyagI / aura jaba samyakta prApta ho jAyagA vaba svataH svabhAva puNya-phala se aruci ho jAyagI, puNya se nahIM / sAtha hI sAtha prAtma bhArAdhanA bar3hatI calI jAyagI aura vaha AtmaArAdhanA hameM mokSa prApta karA degii| tAtparya yaha hai ki hameM puNya-karma nahIM chor3anA haiM, puNya-phala kI AkAMkSA ko chor3anA hai aura bhagavAna kI pUjA nahIM chor3ano hai bhagavAna kA yathArtha svarUpa samajhanA hai aura samajhanA hai pUjA kA saccA vidhividhAna ki saccI pUjA kise kahate haiM aura vaha kisa taraha kisakI kI jAnI cAhiye / yahI bhAva zrI kAnajI svAmI kA hai ki jo ve apane pravacana meM bArabAra kahate haiN| hama use to ThIka-ThIka samajhane kA prayatna nahIM karate haiM aura manamAnA artha samajhakara ucchRkhala bana jAte haiN| isa jagata meM jIva aura ajIva kevala do hI dravya haiM aura unake pariNamana se prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa yaha milakara sAta tatva kahe gaye haiN| aura inhIM meM puNya-pApa ye do milakara nau tatva yA padArtha kahe jAte haiN| ___jaise sphaTika maNi yadyapi svabhAva se nirmala hai tathApi raMgIna DAMkapatra ke sAmIpya se apanI yogyatA ke kAraNa se paryAyAMtara pariNati grahaNa karatI hai| yadyapi sphaTikamaNi paryAya meM upAdhi kA grahaNa karatI hai to bhI nizcaya se apanA jo nirmala svabhAva hai use vaha nahIM chodd'tii| ThIka aisA ho svabhAva jIva kA hai ki jIva zuddha dravyArthika naya se to sahaja zuddha cidAnanda eka rUpa hai, paraMtu svayaM anAdikarma baMdharUpa paryAya ke vazIbhUta hone se vaha rAgAdi paradravya upAdhi paryAya ko grahaNa karatA hai| yadyapi jIva paryAya meM para paryAya rUpa se pariNamatA hai tathApi nizcayanaya se apane zuddha svarUpa ko nahIM chodd'taa| cidAnanda mAnI prAtmA AnandarUpa hai / isa Ananda rUpa kA anubhava karate rahanA, Ananda rUpa meM rahanA hI Atma ArAdhanA karanA hai, AtmAnubhava karanA hai| aura usa pAtmAnanda ko paramAnanda pariNati kI ora agrasara karate rahanA hI bhAtma-pUjA karanA hai, bhagavAna kI pUjA hai| isI taraha dUsare manuSya aura prANImAtra AtmAnanda ko prApta hoM aisI hamArI pratyeka kriyAeM dUsaroM kI Atma-pUjA karanA hai, bhagavAna kI pUjA karanA hai| isa pUjA meM hI ahiMsA paramo dharmaH samAyA hai / isa tatva ko samajhe vinA bhagavAna kI pUjA, pUnA nahIM aura mUrtipUjA se to bhagavAna kI pUjA kA koI sambandha hI nhiiN| sAta tatvoM meM jIva tatva kI nirmalatA evaM siddhi ke liye ajIva, Azrava, baMdha ye tIna tatva to heya haiM aura saMvara, nirjarA tathA mokSa ye tIna tatva upAdeya haiN| zeya-mAtmapadArtha, heya uparokta tIna tatva tyAgane yogya aura tIna tatva upAdeya parthAt grahaNa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [179 karane yogya haiN| inakA bhalI bhAMti anubhava jJAna ho jAnA nitAnta Avazyaka hai| isI ko heya, jJeya aura upAdeya kA jJAna kahate haiN| vAstava meM sukha aura duHkha nAma kI koI cIja hai hI nahIM, apane samyaktabhAva meM sukha aura mithyAtva bhAva meM hI dukha hai kyoMki samyakta svayaM sukharUpa hai aura mithyAtva bhAva svayaM duHkharUpa hai| mithyAtva aura zubhAzubha rAgAdi bhAva pragaTa rUpa se duHkha ke dene vAle haiM, kintu ajJAnI manuSya na jAne kyoM inameM ho miThAsa mAnakara Atma-sukha se vaMcita ho rahA hai ! ___jar3a se kaTe huye vRkSa ke hare patte sUkhane vAle hI haiM, isI taraha mithyAtva rUpI vRkSa kaTa jAne para karmarUpI patte niyama se sUkhakara jhar3a hI jAte haiM / __ yoga meM zubha yA azubha aisA bheda nahIM, kintu aMtaraMga cAritra guNa kI paryAya meM upayoga tadanurUpa pariNamana kara letA hai| prAtma-bhAvanA zuddha pariNati rUpa ho to zuddhopayoga, zubha pariNati rUpa ho to zubhopayoga aura azubha pariNati rUpa ho to azubhopayoga kahA jAne lagatA hai / zuddhopayoga, nirvikalpa Ananda rUpa hai aura paramAnanda kI ora agrasara karane vAlA hai, karma nirjarA ko karane vAlA yahI hai| zubhopayoga savikalpa hai aura kevala sukhAbhAsa hI karAnA hai| jabaki azubhopayoga kevala kheda aura AkulatA janaka hI hai / kahA gayA hai ki zuddhopayoga apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNa meM pragaTa hotA hai yaha ThIka hai phira bhI isakI jhalaka cauthe guNasthAnavartI atrata samyagdRSTi ko hone laga jAtI hai| yahI jhalaka to use 'sAnanda vItarAga nirvikalpa samAdhi' kI ora agrasara karatI hai| zuddhopayoga AtmAzrita hotA hai, kyoMki yaha AtmA kA nija svabhAva rUpa hai| zubha aura azubhopayoga para padArthoM ke Azraya se hotA hai, kyoMki yaha donoM vikArI bhAva hai, isIliye kamabaMdha ke kAraNa haiM, jabaki zuddhopayoga karma nirjarA karane vAlA hai| zubhopayoga aura azubhopayoga karate huye to isa AtmA ko anAdikAla bIta gayA kintu eka zuddhopayoga ke nahIM kara sakane ke kAraNa se saMsArabhramaNa ho karatI rhii| aura phira bhI isa manuSya janma, zrAvaka kula ko pAkara zuddhopayoga na kara sake to Age bhI anantakAla bhaTakatI hI rhegii| prazna-AtmA ke parAdhIna karane meM puNya aura pApa donoM hI samAna kAraNa haiM-sone kI ber3I aura lohe kI ber3I kI taraha puNya aura pApa donoM hI AtmA kI svataMtratA kA abhAva karane meM samAna haiM, to phira usameM zubha aura azubha aise do bheda kyoM ? uttara-unake kAraNa se milane vAlI iSTa-aniSTa gati, jAti ityAdi kI racanA ke bheda kA jJAna karAne ke liye usameM bheda kahe haiM-arthAt saMsAra kI apekSA se bheda hai, dharma kI apekSA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] * tAraNa-vANI se bheda nahIM, arthAt donoM prakAra ke bhAva 'adharma' haiN| adharma ke mAnI prAtmadharma nahIM aisA jaannaa| tItra kaSAya se zubha prakRti kA rasa to ghaTa jAtA hai aura asAtA vedanIyAdika azubha prakRti kA rasa adhika ho jAtA hai, maMda kaSAya se (zubha bhAva se ) puNya prakRti meM rasa bar3hatA hai aura pApa prakRti meM rasa ghaTatA hai / isaliye sthiti tathA rasa ( anubhAga ) kI apekSA se zubha pariNAma ko puNyAsrava aura azubha pariNAma ko pApAsUtra kahA hai / . zubha yoga ke nimitta se jJAnAvaraNI Adi azubha karma bhI ba~dhate haiM / isakA spaSTIkaraNa zubha yoga se zubha aura azubha yoga se azubha karmoM kA ba~dha to hotA hI hai kintu kabhI kabhI zubha yoga meM azubha karma kA bho ba~dha hamArI ajJAnatA se ba~dha jAtA hai| jaise-dhArmika (rUr3hi ) bhAvanA se kisI ko maMdira Ane se rokanA, zAstra nahIM par3hane denA, dharma kAma ke liye kisI ko satAkara usakA dravya le lenA athavA dabAkara dAna karA denA yA apanI dhArmika sAdhanAoM ke nimitta dUsaroM ko kalezita kara denA va apane bhAvoM ko bigAr3a lenA, dharma pracAra kI bhAvanA se matapuSTi kAraka asana granthoM kA prakAzana karanA athavA asat upadeza karanA, dAna, pUjAdi karake mAna-pratiSThA aura svAdi sukha-bhogoM kI icchA karanA, dharmakArya karane hetu anyAya se dravyopArjana karanA aura apanI kutsita bhAvanApUrti ke liye dharma kArya karanA va puNya-kArya se pApoM kA kSaya ho jAtA hai isa vicAra se pApa kAya karate rahanA aura unake kSaya hone kI bhAvanA se dharma kArya karate rahanA, ityAdi ityAdi, zubha yoga se azubha karma baMdha jAte haiN| puNya karane se ba~dha hue pApa karmoM kI nirjarA nahIM hotii| hA~, pApa karmoM kA rasa maMda par3a jAtA hai aura puNya kA badha to hotA hI hai / dhyAna rahe, rasa maMda par3a jAnA bhI bahuta bar3I bAta hai / aura isI taraha pApa karane se puNya karmoM kI nirjarA nahIM hotI, parantu usakA rasa maMda par3a jAtA hai aura pApa karma kA baMdha to hotA hI hai / jo yaha sAdhAraNa nahIM bahuta bar3I hAni karane vAlI bAta hai| tAtparya yaha ki puNya karma se Dabala lAbha aura pApa karma se Dabala hAni hotI hai| anaH hamArI saMsAra yAtrA sukha se bIte isaliye pApa kArya chor3akara nirantara puNya-kAya karanA cAhie / aura yadi hama saMsAra se chUTakara mokSaprApti karanA cAhate haiM to puNya karane se hI nahIM baTa jAyeMge, isake liye hameM puNya kI bhI AkAMkSA chor3akara prAtma-dharma karanA hogA / vinA Atmadharma kI sAdhanA kiye mokSaprApti na hogii| vItarAga pariNati se prAtma-dharma hotA hai| puNya pariNati se puNya-ba~dha aura pApa pariNati se pApa kA baMdha hotA hai| vItarAga pariNati, amRta tulya mIThA svAda detI hai, AtmAnanda kA bhoga karAtI aura mokSa prApta karAtI hai| jaba ki puNya pariNati kevala svarNa ke samAna zobhAyamAna hai, saMsArika indriya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 181 janya ! parAdhIna ) sukha detI hai aura eka prakAra se AtmA ko parataMtra hI karatI hai, isIliye prAtmajJAna kI dRSTi se 'puNya pApa prakSAlita' kahA hai| tathA pApa pariNati to pratyakSa hI duHkhadAyaka hai tathA narka nigodAdi dIna-hIna gatiyoM meM le jAtI hai / nirjarA zuddha bhAva se hI hotI hai arthAt tattvadRSTi ke binA, saMvara pUrvaka nirjarA nahIM hotI / saMvara pUrvaka nirjarA hotI hai, usI kA nAma dharma athavA prAtma-dharma hai jo ki hamArI prAtmA ko karma-baMdhana se uttarottara chuTakArA karAtI hai / yathArtha jJAna kA nAma ho tatvadRSTi athavA navaSTi kA nAma hI yathArtha jJAna hai. samyagjJAna hai / isakA ho jAnA hI saccA bhAgyodaya hai| isaliye prAcAryoM ne kahA hai kidhana kana kaMcana rAja-sukha, sabahi sulabhakari jaan| durlabha hai saMsAra meM, eka jathAratha jJAna / / jitane aMza meM zuddha bhAva kI pragaTatA hotI hai utane aMrA meM dharma hotA hai aura dharma se hI saMvara pUrvaka nirjarA hotI hai| dharma AtmA kA apanA nija bhAva hai / dharma kA hI dumarA nAma samyakta hai aura samyakta kA nAma hI dharma hai / tIvra bhAva, maMda bhAva, jJAna bhAva, ajJAna bhAva, adhikaraNa vizeSa aura vIrya vizeSa se Azrava meM vizeSatA hInAdhikatA hotI hai| adhikaraNa-jisa dravya kA Azraya liyA jAve vaha adhikaraNa hai| bIrya-dravya kI zaktivizeSa ko vIrya (bala ) kahate haiN| tattvajJAna kI dRSTi se 'Azrava' hI duHkha kA mUla hai / vaha zubha ho yA azubha / prazna-prazubhAzrava se bacane ke liye hama pApa-kArya na kareM yaha to ThIka hai parantu kyA zubhAzrava se bacane ke liye hameM puNya-kArya bhI na karane cAhie ? uttara-pratyeka ko apane pada ke anusAra puNya-kArya to karane caahiye| parantu puNya-kArya karate huye kisI prakAra kI AkAMkSA nahIM karane para zubhAzrava na hogA aura yadi hogA bhI to sAtizraya puNya-baMdha kAraka hogA jo ki AtmakalyANa meM bAdhaka nahIM pratyuta sAdhaka hogA / "adhikaraNaM jIvA'jIvAH / " adhikaraNa jIva dravya aura ajIva dravya aise do bheda rUpa hai| isakA spaSTa artha hai ki AtmA meM jo karmAsrava hotA hai usameM do prakAra kA nimitta hotA hai; eka jIva nimitta aura dUsarA ajIva nimitta / / jisa kaSAya se jIva apane svarUpAcaraNa ciritra ko pragaTa na kara sake use manatAnubaMdhI kaSAya kahate haiM / jisa kaSAya se jIva eka deza rUpa saMyama ( samyagdRSTi zrAvaka ke vrata ) kiMcit mAtra bhI prApta na kara sake use apratyAkhyAna kaSAya kahate haiN| jisa kaSAya se samyagdarzana pUrvaka sakala saMyama ko grahaNa na kara sake use pratyAkhyAna kaSAya kahate haiN| jisa kaSAya se jIva kA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] * tAraNa-vANI saMyama to banA rahe parantu zuddha svabhAva meM-zuddhopayoga meM pUrNa rUpa se lIna na ho sake use saMja. lana kaSAya kahate haiN| samyagdRSTi jIva AtmasvabhAva kI pratIti karake ajJAna moha ko jItakara rAga dveSa ko tyAga detA hai arthAt rAga dveSa kA svAmI nahIM hotA; vaha bharata cakravarti kI bhA~ti vaibhava-saMyoga meM rahatA huA bhI 'jina' hai| cauthe, pAMcaveM guNasthAna meM rahane vAle jIvoM kA aimA svarUpa hai / samyagdarzana kA mAhAtmya kaisA hai yaha batAne ke liye ananta jJAniyoM ne yaha svarUpa kahA hai| ina samyagdRSTi jovoM ke apanI zuddha paryAya ke anumAra zuddhatA ke pramANa meM saMvara-nirjarA hotI hai| uparokta kathana se yaha spaSTa huA ki cauthe guNasthAna se hI yaha jIva 'jina' pada kA adhikArI ho jAtA hai| antarAtmA mAno 'jina', isakI tona zreNiyAM (1-atrata samyagdRSTi, 2-dezavato, 3-mahAvato ) hotI hai| paramAtmA mAnI jinavara, jinendra va siddha / jahAM se yaha jIva kaSAyoM ko jItanA prArambha karatA hai vahIM se jina pada ho jAtA hai| cauthe guNasthAna se hI yaha jIva kaSAyoM ko jItanA prArambha kara detA hai arthAt puruSArtha karane lagatA hai| ___ samyagdarzana ke mAhAtmya ko nahIM samajhane vAle midhyAdRSTi jIvoM kI bAhya saMyogoM aura bAhya tyAga para dRSTi hotI hai, isIliye ve uparokta kathana kA bhAzaya nahIM samajha sakate aura samyagdRSTi ke antaraMga pariNamana ko ve nahIM samajha sakate / isaliye dharma karane (AtmakalyANa karane ) ke icchuka jIvoM ko saMyoga dRSTi chor3akara vastusvarUpa ko samajhane kI aura yathArtha tattvajJAna pragaTa karane kI AvazyakatA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura una pUrvaka samyak cAritra ke binA saMvara-nirjarA pragaTa karane kA anya koI upAya nahIM hai| isa jagata meM do hI mArga hai, mokSa mArga aura saMsAra mArga / samyaktva mokSa mArga ko jar3a hai aura mithyAtva saMsAra kI jar3a hai| jo jIva saMsAra mArga se vimukha hoM ve hI mokSa mArga prApta kara sakate hai| mumukSu jIvoM ko mokSamArga pragaTa karane ke liye uparokta pAre meM yathArtha vicAra karake saMvara nirjarA tattva kA svarUpa barAbara samajhanA cAhiye / jo jIva anya pA~ca tattvoM sahita isa saMvara tathA nirjarA-tatva kI zraddhA karatA hai, jAnatA hai vaha apane caitanya svarUpa kI ora mukakara samyagdarzana pragaTa karatA hai tathA saMsAra cakra ko tor3akara alpa kAla meM vItarAga cAritra ko pragaTa kara nirvANa-mokSa ko prApta karatA hai| yadyapi kevalajJAna kI utpatti ke samaya yathAkhyAta cAritra ho gayA hai tathApi abhI parama Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [ 183 yathAkhyAta cAritra nahIM huaa| kaSAya aura yoga anAdi se anusaMgI ( sAthI ) haiM tathApi prathama kaSAya kA nAza hotA hai, isIliye kevalI bhagavAna ke yadyapi vItarAgatA rUpa yathAkhyAta cAritra pragaTa huA hai tathApi yoga ke vyApAra kA nAza nahIM humA / yoga kA parispaMdana rUpa vyApAra parama yayAkhyAta cAritra meM dUSaNa utpanna karane vAlA hai| isa yoga ke vikAra ko krama krama se bhAva nirjarA hotI hai / isa yoga ke vyApAra kI saMpUrNa bhAva nirjarA ho jAne taka terahavAM guNasthAna rahatA hai| terahaveM guNasthAna meM saMsArittva rahane kA yathArtha kAraNa yaha hai ki vahA~ jIva ke guNa guNa kA vikAra hai tathA jIva ke pradezoM kI yogyatA usa kSetra meM (zarIra ke sAtha) rahane kI hai, tathA jIva ke avyAvAdha, nirnAmo, nirgotrI aura anAyuSI zrAdi guNa abho pUrNa pragaTa nahIM huaa| isa prakAra jIva apane hI kAraNa se saMsAra meM rahatA hai / vAstava meM jar3a aghAti karma ke udaya ke kAraNa yA kisI para ke kAraNa se jIva saMsAra meM rahatA hai, yaha mAnyatA bilkula asat hai| yaha to vyavahAra kathana mAtra hai ki-'terahaveM guNasthAna meM cAra aghAti karmoM kA udaya hai isIliye jIva siddhatva ko prApta nahIM hotA' jIva ke apane vikArI bhAva ke kAraNa saMsAra hone se terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM bhI jar3a karma ke sAtha nimitta-naimittika sambadha kaisA hotA hai yaha batAne ke liye karmazAstroM meM Upara batAye anusAra vyavahAra kathana kiyA jAtA hai / vAstava meM karma ke udaya sattA ityAdi ke kAraNa koI jova saMsAra meM rahatA hai yaha mAnanA so, jIva aura jar3a karma ko ekameka mAnane rUpa mithyA mAnyatA hai / zAkhoM kA artha karane meM ajJAniyoM kI mUlabhUta bhUla yaha hai ki vyavahAra naya ke kathana ko vaha nizcaya naya kA kathana mAnakara vyavahAra ko hI paramArtha mAna letA hai| yaha bhUla dUra karane ke liye prAcArya ne mokSazAstra ke prathama a0 ke chaha sUtra meM pramANa tathA naya kA yathArtha jJAna karane kI AjJA kI hai| isIliye jijJAsutroM ko zAboM kA kathana kisa naya se hai aura isakA paramArtha (bhUtArtha-satyArtha) artha kyA hotA hai yaha yathArtha samajhakara zAstrakAra ke kathana ke mama ko jAna lenA cAhiye, kintu bhASA ke zabdoM ko nahIM pakar3anA cAhiye / isa ajJAna ko dUra karane ke liye samayasAra jI prantha meM gAthA 324, 325, 326 kahI haiN| ___ jIva meM yoga guNa kA vikAra hone para tathA avyAvAdhAdhi guNoM meM vikAra hone para bhI aura parama yathAkhyAta ke cAritra huye binA, jIva kI zuddha dazA pragaTa ho jAyagI jo ki azakya hai; yahI kAraNa hai ki kevalI bhagavAna ko bhI nirodha karanA par3atA hai tabhI ve siddha avasthA ko prApta yaha niyama hai ki jisa samaya jo jIva apane upAdAna kI jAti se (bhAtmapuruSArtha se ) dharma (Atmadharma ) prApta karane ko yogyatA prApta karatA hai usa samaya usa jIva ke itanA puNya kA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] * tAraNa-vANI * saMyoga hotA hI hai ki jisase use upadezAdika yogya nimitta ( sAmagrI ) svayaM milate hI haiN| upAdAna ( AtmA ) kI paryAya kA aura nimitta kI paryAya kA aisA hI sahaja svAbhAvika nimina naimittika sambandha hai| yadi aisA na ho to jagata meM koI jIva dharma (AtmajJAna-prAtmazAntiAtmIya zrAnanda-sahajAnanda ) prApta kara hI na sakeMge / aura ve sukhasvarUpa kabhI nahIM ho skeNge| isa para se yaha samajhanA ki jIva ke upAdAna ke pratyeka samaya kI paryAya kI jisa prakAra kI yogyatA ho tAnusAra usa jIva ke usa samaya ke yogya nimitta kA saMyoga svayaM milatA hI hai| mokSa yatnasAdhya hai| jIva apane yatna se ( puruSArtha se ) prathama mithyAtva ko dUra karake samyagdazana pragaTa karatA hai aura phira vizeSa puruSArtha se krama krama se vikAra ko dUra karake mukta hotA hai / puruSArtha ke vikalpa se (arthAt khAlI vicArane bhara va kahane bhara se ) mokSa kI sAdhanA aura prApti nahIM hotii| mokSa kA prathama kAraNa samyagdarzana hai aura vaha puruSArtha se hI pragaTa hotA hai| he bhavya ! tujhe vyartha hI kolAhala karane se kyA lAbha hai ? isa kolAhala se tU virakta ho aura eka caitanyamAtra vastu ko svayaM nizcala hokara dekha / isa prakAra chaha mahonA abhyAsa kara aura dekha ki aisA karane se apane hRdaya-sarovara meM zrAtmA kI prApti hotI hai yA nahIM ? arthAt ainA karane se avazya AtmA kI prApti hotI hai| (samayasAra ) he bhAI ! tU kisI bhI taraha mahAkaSTa se athavA marakara ke bhI ( arthAta hara prayatnoM ke dvArA) satvoM kA kautUhalI ( tamAzagIra banakara ) isa zarIrAdi mUrta dravyoM kA eka mahUrta ( do ghar3I ) par3osI hokara AtmA kA anubhava kara ki jisase nija prAtmA ko vilAsarUpa sarva paradravyoM se bhinna dekha kara isa zarIrAdi mUrtIka pudgala dravya ke sAtha ekatva ke moha ko tU chor3a hI degaa| ___ yadi yaha bhAtmA do ghar3I, pudgala dravya se bhinna apane zuddha svarUpa kA anubhava kare ( usameM lIna ho), parISaha Ane para bhI na Dige, to ghAti karma nAza karake kevalajJAna utpanna karake mokSa ko prApta ho / AtmAnubhava kA aisA hI mAhAtmya hai| samyak puruSArtha ke dvArA mokSa kI prApti hotI hai| samyaka puruSArtha kAraNa hai aura mokSa kArya hai / binA kAraNa ke kArya siddha nahIM hotaa| isa kAraNa aura kArya ko ThIka ThIka jAnanA para. mAvazyaka hai| isa kAraNa aura kArya ko nahIM jAnane vAle ajJAnI jana zubharAga arthAt puNya ko kAraNa aura mokSa ko kArya mAna rahe haiM, yahI mUla meM bhUla ho rahI hai| ___ jaba jIva mokSa kA puruSArtha karatA hai taba parama-puNya kA udaya to svayaM hotA hI hai aisA nimitta-naimittika sambandha hI hai| majJAnI midhyAdRSTi jisa sAdhana kA phala svarga mAnatA hai usI jAti ke sAdhana kA phala Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [185 vaha mokSa mAnatA hai| vaha yaha mAnatA hai ki isa kisma ke alpa sAdhana hoM to unase indrAdi pada milate haiM aura jisake vaha sAdhana sampUrNa ho to vaha mokSa prApta karatA hai| isa pramANa se vaha donoM ke sAdhana kI eka jAti mAnatA hai| indra Adi kA jo sukha hai vaha to kaSAya bhAvoM se bhAkulatA rUpa hai, ataeva paramArthataH vaha duHkhI hai / aura siddha ke to kaSAya rahita anAkula sukha hai| isaliye donoM sukhoM ko jAti eka nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / svarga kA kAraNa to prazasta rAga hai aura mokSa kA kAraNa vItarAga bhAva hai / isa prakAra una donoM ke kAraNa meM antara hai| jina jIvoM ke aisA bhAva nahIM bhAsanA unake mokSa tatva kA yathArtha zraddhAna nahIM hai / mokSamArga do nahIM haiM, eka hI hai, kintu mokSamArga kA nirUpaNa do taraha se kiyA gayA hai / jahAM sacce mokSamArga ko mokSamArga nirUpaNa kiyA hai vaha nizcaya ( yathArtha ) mokSamArga hai; tathA jo mokSamArga to nahIM hai kintu mokSamArga meM nimitta hai athavA sAtha meM hotA hai use upacAra se mokSamArga kahA jAtA hai, lekina vaha saccA mokSamArga nahIM hai| jo sva dravya (AtmA) ko hI zraddhAmaya tathA jJAnamaya banA lete haiM aura jinake prAtmA kI pravRtti upekSA rUpa hI ho jAtI hai aise zreSTha muni nizcaya ratnatraya yukta haiN| aura ve hI yathArthata: mokSamArgI haiN| buddhimAna aura saMsAra se upekSita huye jo jIva tatvArtha ke sAra ko Upara kahe gaye bhAtra anusAra samajhakara nizcalanApUrvaka mokSamArga meM pravRtta hogA vaha jIva moha kA nAza kara saMsArabaMdhana ko dUra karake nizcala caitanyasvarUpI mokSa tatva ko prApta kara sakatA hai| tAtparya yaha ki saMsAra se upekSAbhAva kiye binA arthAt udAsIna bhAva kiye binA mokSa kI prApti nahIM ho sktii| pahale bhedavijJAna prApta kara yaha nizcaya karanA ki eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM kara sakatA, yaha nizcaya karane para jIva ke sva kI ora hI ( svayaM AtmapuruSArtha kI ora hI ) jhukAva rahatA hai / aba sva kI tarapha jhukane meM do pahalU haiN| unameM eka trikAlI caitanya svabhAva bhAva jo parama pAriNAmika bhAva kahA jAtA hai-vaha hai| aura dUsarA sva kI vartamAna paryAya / paryAya para lakSya karane se vikalpa ( rAga ) dUra nahIM hotA, isaliye trikAlI caitanya svabhAva kI tarapha jhukane ke liye sarva vItarAgI zAstroM kI, aura vItarAgI guruoM kI AjJA hai / ata: usakI tarapha mukanA aura apanI zuddha dazA pragaTa karanA yahI jIva kA kartavya hai| isIliye tadanusAra hI sarva jIvoM ko puruSArtha karanA cAhiye / isa zuddha dazA ko hI mokSa kahate haiN| mokSa kA artha nija zuddhatA kI pUrNatA athavA sarva samAdhAna hai| aura vahI avinAzI aura zAzvata saccA sukha hai| jIva pratyeka samaya saccA zAzvata sukha prApta karanA cAhatA hai aura apane jJAna ke anusAra pravRtti bhI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] * tAraNa-vANI - karatA hai, kintu use mokSa ke sacce upAya ko khabara nahIM hai ata: viparIna upAya prati samaya kiyA karatA hai / isa viparIta upAya se pIche haTakara sacce upAya kI tarapha pAtra jIva jhukeM aura sampUrNa zuddhatA pragaTa kareM yahI samasta zAstroM kA hetu hai|| aisA mAnanA ki kisI samaya nizcaya naya AdaraNIya hai aura kisI samaya vyavahAra naya AdaraNIya hai so bhUla hai / tInoM kAla akele nizcaya naya ke Azraya se hI dharma pragaTa hotA hai, aisA smjhnaa| vyavahAra naya ke jJAna kA phala usakA Azraya chor3akara nizcaya naya kA Azraya karanA hai| yadi vyavahAra ko upAdeya mAnA jAya to vaha vyavahAra naya ke sacce jJAna kA phala nahIM hai kintu vyavahAra naya ke ajJAna kA arthAt mithyAtva kA phala hai / mithyAdarzana saMsAra kA mUla hai, vaha samyagdarzana ke dvArA hI dUra ho sakatA hai, binA samyagdarzana ke utkRSTa zubha bhAva ke dvArA bhI vaha dUra nahIM ho sakatA / saMvara-nirjarA rUpa dharma kA prArambha samyagdarzana se hI hotA hai| samyagdarzana pragaTa hone ke bAda samyaka cAritra meM kramazaH zuddhi pragaTa hone para zrAvaka dazA tathA muni dazA hotI hai| yadi kisI samaya bhI muni parISahajaya na kare to usake baMdha hotA hai, pArISahajaya hI savara-nirjarA rUpa haiM, kiMtu samyaktvapUrvaka / __ samyagdarzana jJAna cAritra kI ekatA kI pUrNatA hone para (arthAt saMvara nirjarA kI pUrNatA hone para ) azuddhatA kA sarvathA nAza hokara jIva pUrNatayA jar3a karma aura zarIra se prathak hotA hai aura punarAgamana rahita avicala sukha dazA ko prApta karatA hai| yahI mokSa tatva hai| isakA varNana mokSazAstra ke dasaveM adhyAya meM kiyA hai| prAtaHsmaraNIya zrI umAsvAmI ne apane advitIya manana aura parizIlana ke dvArA isa mokSazAstra ( tatvArtha sUtra ) grantha meM samasta jaina dharma ke sAra ko gAgara meM sAgara' kI bhAMti bhara diyA hai| hameM isake mama ko samajhanA cAhie, na ki mAtra zravaNa karake eka upavAsa kA nAma mAnakara saMtoSa kara lenA aura itane meM hI itizrI mAna lenA cAhiye / pAThakoM ko isameM pada pada para zrI tAraNa svAmI ke siddhAMta kA samarthana milegaa| he zrAvaka ! saMsAra ke duHkhoM kA kSaya karane ke liye parama zuddha samyaktva ko dhAraNa karake aura use meru parvata ke samAna niSkapa rakhakara usI ko dhyAna meM dhyAte raho / adhika kyA kahA jAya ? bhUtakAla meM jo mahAtmA siddha huye haiM aura bhaviSya kAla meM hoMge Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [187 vaha saba isa samyaktva kA hI mAhAtmya hai aisA jaano| siddhikartA aise samyaktva ko jisane svapna meM bhI malina nahIM kiyA hai usa puruSa ko dhanya hai, vahI sukRtArtha hai, vahI vIra hai, aura vahI paMDita hai| (mokSapAhuba 86-88-86 ) ___ jo samyagdRSTi gRhastha hai vaha mokSamArga meM sthita hai, parantu mithyAdRSTi muni mokSamArgI nahIM hai, isaliye midhyAdRSTi muni kI apekSA samyagdRSTi gRhastha hI zreSTha hai| (ratnakaraDa zrAvakAcAra 33) samyagdarzana sahita jIva kA narakavAsa bhI zreSTha hai, parantu samyagdarzana rahita jIva kA svarga meM rahanA bhI zobhA nahIM detA; kyoMki prAtmabhAna binA (AtmajJAna binA ) svarga meM bhI vaha duHkhI hai / jahAM pAtmajJAna hai vahIM saccA sukha hai| ( sArasamuccaya 36) ___ sAdhaka jIva prArambha se anta taka nizcaya kI mukhyatA rakhakara vyavahAra ko gauNa ho karatA jAtA hai; isIliye sAdhaka dazA meM nizcaya kI mukhyatA ke bala se sAdhaka ke zuddhatA kI vRddhi hotI jAtI hai aura azuddhatA haTatI jAtI hai isa taraha nizcaya kI mukhyatA ke bala se hI pUrNa kevalajJAnI hote haiM, phira vahAM mukhyatA gauNatA nahIM hotI aura naya bhI nahIM hotaa| ____ zrI vItarAga deva ne sampUrNa svatantratA kI ghoSaNA kI hai| isakA spaSTa artha huA ki ve isa jIva ko apane Azrita rakhane ko bhI nahIM kahate pratyuta jIva svayaM apanA puruSArtha kare to hI karma bandhana se mukta hogA arthAt bhagavAna kI vandanA pUjA bhakti aura nAmasmaraNa mokSapradAyaka nahIM, kevala puNya-baMdhakAraka hI jAnanA / sat zAstra kA dharmabuddhi dvArA abhyAsa karanA samyagdarzana kA kAraNa hai| nizcaya samyagdarzana se hI dharma kA prArambha hotA hai / mUlabhUta bhUla ke binA duHkha nahIM hotA, aura usa bhUla ke dUra hone para sukha huye binA nahIM raha sakatA-yaha abAdhita siddhAMta hai| vastu kA yathArtha svarUpa samajhe binA vaha bhUla dUra nahIM hotii| ajJAna dazA meM jIva duHkha bhoga rahe haiM, isakA kAraNa yaha hai ki unheM apane svarUpa ke sambandha meM bhrama hai, jise ( jisa bhrama ko) mithyAdarzana' kahA jAtA hai / 'darzana' kA eka artha mAnyatA bhI hai / yahA~ isaliye mithyAdarzana kA martha mithyA mAnyatA hai| jahAM apane svarUpa kI mithyA mAnyatA hotI hai vahA~ jIva ko apane svarUpa kA jJAna mithyA hI hotA hai| usa mithyA yA khoTe jJAna ko 'mithyAjJAna' kahA jAtA hai| jahAM svarUpa kI midhyA mAnyatA aura mithyAjJAna hotA hai vahAM cAritra bhI mithyA hI hotA hai| usa mithyA yA khoTe cAritra ko 'mithyAcAritra' kahA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] * tAraNa-vANI * jAtA hai| anAdikAla se jIvoM ke mithyAdarzana-jJAnacAritra' apanI bhUla se cale A rahe haiM, isI. liye jIva anAdikAla se duHkha bhoga rahe haiM, anaMta duHkha bhoga rahe haiN| jIva dharma karanA cAhatA hai, kiMtu use sacce upAya kA patA nahIM hone se vaha khoTe upAya kiye binA nahIM rahatA, ata: jIvoM ko yaha mahAn bhUla dUra karane ke liye pahale samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / isake binA kabhI kisI ke dharma kA prArambha ho hI nahIM sktaa| sInoM kAla aura tInoM loka meM jIvoM kA samyagdarzana ke samAna dUsarA koI kalyANa aura midhyAtva ke samAna akalyANa nahIM hai / samyagdarzana aMdhazraddhA ke sAtha eka rUpa nahIM hai, usakA adhikAra prAtmA ke bAhara yA mvacchaMdI nahIM hai; vaha yuktipurassara ( viveka kI tola para ) jJAna sahita hotA hai; usakA prakAra vastu ke darzana ( dekhane ) ke samAna hai| Apa usake sAkSIpanA kI zaMkA nahIM kara sakate / jahA~ taka (mbambampa kI) zaMkA hai vahAM taka saccI mAnyatA nahIM hai| usa zaMkA ko dabAnA nahIM cAhiye, kintu usakA nAza karanA cAhiye / ( kisI ke ) bharose paravantu kA grahaNa nahIM kiyA jAtA / pratyeka ko svayaM svataH usakI parIkSA karake usake liye yatna karanA caahiye| prazna-samyagdarzana hone para kyA hotA hai ? uttara-samyagdarzana hone para svarasa (prAtmarasa ) kA apUrva Ananda anubhava meM AtA hai| AtmA kA sahaja pAna dapragaTa hotA hai| prAtmIka Ananda uchalane lagatA hai / aMtaraMga meM apUrva AtmazAMti kA vedana hotA hai / bhAtmA kA jo sukha aMtaraMga meM hai vaha anubhava meM AtA hai / isa apUrva sukha kA mArga samyakdarzana hI hai| maiM bhagavAna AtmA caitanya svarUpa hU~, isa prakAra jo nirvikalpa zAMtarasa anubhava meM AtA hai vahI zuddhAtmA arthAt samyagdarzana tathA samyagjJAna hai| yahAM samyagdarzana aura AtmA donoM abheda rUpa se liye gaye haiN| bArambAra jJAna meM ekAgratA kA abhyAsa karanA cAhiye___sarva prathama prAtmA kA nirNaya karake phira anubhava karane ko kahA hai| sabase pahile jaba taka yaha nirNaya nahIM hotA ki-maiM nizcaya jJAna svarUpa hU~, dUsarA koI rAgAdi merA svarUpa nahIM hai taba taka sacce zrutajJAna ko pahicAna kara ( zAstra jJAna ko pahicAna kara ) usa zAstrajJAna kA paricaya karanA caahiye| sat zruta ke paricaya se jJAnasvabhAva prAtmA kA nirNaya karane ke bAda mati-zrutajJAna ko usa jJAna svabhAva kI ora le jAne kA prayatna karanA, nirvikalpa hone kA prayatna karanA hI prathama arthAt samyagdarzana kA mArga hai| isameM to bAraMbAra jJAna meM ekAgratA kA abhyAsa hI karanA hai, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [189 bAhya meM kucha karane kI bAta nahIM hai, kintu jJAna meM hI samajha aura ekAgratA kA prayAsa karane kI bAta hai| jJAna meM abhyAma karane karate jahA~ ekAgra huA vahA~ usI samaya samyagdarzana aura samyagjJAna rUpa meM yaha AtmA pragaTa hotA hai / yahI janma-maraNa ko dUra karane kA upAya hai| mAtmA kA eka mAtra jJAnA svabhAva hai, umameM dUsarA kucha karane kA svabhAva nahIM hai| nirvikalpa hone ke pUrva aisA nizcaya karanA cAhiye / isake anirikta marA kucha mAne to samajhanA cAhiye ki use vyavahAra se bhI AtmA kA nizcaya nahIM hai| ananta upanAma karane para bho AtmajJAna nahIM hotA, bAhara kI daur3a dhUpa se bhI AtmajJAna nahIM honA, kintu jJAnamvabhAva kI pakar3a se ho AtmajJAna hotA hai| sacce dharma kI yaha paripATo hai ki pahale jIva mamyaktva pragaTa karanA hai, pazcAt vrata rUpa zubha bhAva hote haiM / mamyaktva mva aura para kA zraddhAna hone para hotA hai; tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga arthAta adhyAtmazAstroM kA abhyAsa karane se hotA hai, imaliye pahale jIva ko dravyAnuyoga ke (adhyAtmazAstroM ke ) anusAra zraddhA karaka samyagdapi honA cAhiye, aura phira svayaM caraNAnuyoga ke anumAra sacce banAdi dhAraNa karakaM vratI honA caahie| isa prakAra mukhyatA se to nicalI dazA meM arthAta sarva prathama adhyAtma-pranthoM kA hI svAdhyAya karanA kAryakArI hai, upayogI hai| apanI bAta-isI paripATI se hameM sahI mArga milaa| jIva anAdikAla se asat vikArI bhAva para dRSTi rakha rahA hai, isIliye use paryAyabuddhi vyavahAravimUr3ha, ajJAnI, mithyAdRSTi, mohI aura mUr3ha bhI kahA jAtA hai, kyoMki vaha asat ko sat mAna rahA hai| yadi samyagdarzana na ho to gyAraha aMga kA jJAtA bhI midhyAjJAnI hai aura usakA pAritra bhI mithyA cAritra hai / tAtparya yaha ki samyagdarzana ke binA vrata, tapa, japa, bhakti, pratyAkhyAna mAdi jitane AcaraNa hai ve saba mithyA cAritra haiM, isaliye yaha jAnanA bhAvazyaka hai ki-samyagdarzana kyA hai aura vaha kaise prApta ho sakatA hai| mAtmA kA jo zuddhopayoga hai, anubhava hai vaha cAritra guNa hai| mAtmA kI zuddha upalabdhi sabhyagdarzana kA lakSaNa hai| apane svabhAva kI pratIti, zAna aura anubhava meM bateM aura apane bhAva meM apanI cUciyo ko paramArtha samyaktva hai| nirvikalpa anubhava kA prArambha caudhe guNasthAna se hI hotA hai, kintu isa guNasthAna meM vaha bahuta kAla ke aMtara se hotA hai, aura Upara ke guNasthAnoM meM jaldI jalI hotA hai| nIce aura Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] * tAraNa-vANI Upara ke guNasthAnoM ko nirvikalpatA meM bhera yaha hai ki pariNAmoM kI maganatA Upara ke guNasthAnoM meM vizeSa hai| samyagdarzana to cauthe guNasthAna se caudahaveM taka eka sA hI hotA hai kintu jJAna aura cAritra kI nirmalatA arthAt vizeSatA kramazaH hoto hai, isIliye samyagdarzana ( samyaktva ) ke bheda kiye gaye haiM / hAM, yaha avazya hai ki samyagdarzana ke sAtha jJAna aura cAritra pragaTa ho hI jAtA hai / guNasthAnoM kA car3hAva aMtaraMga cAritra para hI nirbhara hai| anantAnubandhI kaSAya ke sAtha jisa prakAra kA bhaya rahatA hai usa prakAra kA bhaya samyagdaSTa ko nahIM hotaa| samyagdarzana hone para bhI jJAna aura cAritra kI vRddhi karanI cAhiye / jJAna ke liye adhyayana aura cAritra ke liye dhyAna kA avalambana Avazyaka hai| aura dhyAna ke liye ekAntavAsa karanA / darzana kAraNa aura cAritra kArya hai| yaha niyama samyak aura mithyA donoM tarapha lAgU hotA hai| arthAt samyagdarzana samyak cAritra kI aura mithyAdarzana mithyAcAritra kI vRddhi kA kAraNa hotA hai| darzanamoha aparimita moha hai aura cAritramoha parimita / samyaktva kI utpatti se saMsAra kI jar3a kaTa jAtI hai, kintu dUsare karmoM kA usI kSaNa sarvanAza nahIM ho jaataa| jaise jaDa kaTa jAne para bRkSa gira jAtA hai kintu tatkSaNa sUkha nahIM jAtA, sUkhane meM samaya lagatA hI hai| jisane nijasvarUpa ko upAdeya jAnakara zraddhA kI usakA midhyAtva miTa gayA, kintu puruSArtha ko hInatA se cAritra aMgIkAra karane kI zakti na ho to jitanI zakti ho utanI hI kare / aisI zraddhA karane vAle ke bhagavAna ne samyaktva kahA hai| dhyAna rahe ki zakti ko chipAve bhI nhiiN| samyagdRSTi jIva zubharAga ko tor3akara vItarAga cAritra ke sAtha alpakAla meM tanmaya ho jAyagA itanA sambandha batAne ke liye usa nizcaya samyagdarzana ko zraddhA aura cAritra kI ekatva apekSA se vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| na ki sacce deva guru zAstra kA nAma le lene mAtra se hama vyavahAra samyagdRSTi ho jAte haiN| yaha mAnyatA bhrama hai| AtmA kI prabhutA kI mahimA bhItara paripUrNa hai, anAdikAla se usakI samyak pratIti ke binA usakA anubhava nahIM huA, anAdikAla se para-lakSya kiyA hai kintu svabhAva kA lakSya nahIM kiyaa| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [191 nirvikalpa svabhAva ke avalambana se samyagdarzana pragaTa hotA hai| yaha samyagdarzana hI AtmA hai ke sarva sukha kA mUla 1 AY eka bAra nirvikalpa hokara akhaNDa jJAyaka svabhAva ko lakSa meM liyA ki vahAM samyak pratIti ho jAtI hai / zrakhaNDa svabhAva kA lakSya hI svarUpa kI zuddhi ke liye kAryakArI hai 1 vikalparahita hokara abheda kA anubhava karanA hI samyagdarzana hai| arthAt nirvikalpa hokara AtmAnanda meM maganatA honA, tanmaya honA soI samyagdarzana kA svarUpa hai / akhaNDAnanda zrabheda AtmA kA lakSya naya pakSa ke dvArA nahIM hotA / nayapakSa kI vikalpa rUpI vicAradhArA cAhe jitanI daur3AI jAya, maiM jJAyaka hU~, zuddha hU~, abhedarUpa hU~, aise vikalpa kareM phira bhI ve vikalpa Atma-svarUpa ke AMgana taka hI le jAyeMge, kintu svarUpAnubhava ke samaya to ve Rafaepa chor3a hI dene pdd'eNge| vikalpa ko sAtha lekara ( rakhate huye ) svarUpAnubhava nahIM ho sakatA / jaba svasanmukha anubhava dvArA abheda kA lakSya karatA hai taba bheda kA lakSya chUTa jAtA hai, pratyakSa svarUpAnubhava hone se apUrva samyagdarzana pragaTa hotA hai / samyagdarzana hI zAnti kA upAya hai anAdikAla se AtmA ke akhaNDa rasa ko samyagdarzana ke dvArA nahIM jAnA hai isaliye jIva para maiM aura vikalpa meM rasa mAna rahA hai / kintu maiM akhaNDa ekarUpa svabhAva hU~ usI meM merA rasa haiM, para meM kahIM merA rasa nahIM - isa prakAra svabhAva dRSTi ke bala se eka bAra sabako nIrasa banA de | tujhe sahajAnanda svarUpa ke amRta rasa kI apUrva zAnti kA anubhava pragaTa hogA / usakA upAya samyagdarzanahI hai| 1 saMsAra kA abhAva samyagdarzana se hI hotA hai anantakAla se ananta jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM aura anantakAla meM anantajIva samyagdarzana ke dvArA pUrNa svarUpa kI pratIti karake mokSa ko prApta huye haiN| jIvoM ne saMsAra pakSa to anAdikAla se grahaNa kiyA hai kintu siddhoM kA ( mokSa kA ) pakSa kabhI grahaNa nahIM kiyA / zrava siddhoM kA pakSa grahaNa karake apane siddhasvarUpa ko jAnakara saMsAra kA abhAva karane kA avasara AyA hai, aura usakA upAya eka mAtra samyagdarzana hI hai / 1 - nijapada kI prApti hotI hai| 2- bhrAMti kA nAza hotA hai / 3 - AtmA kA lAbha hotA hai / 4 - bhAva karma balavAna nahIM hotA / 5- anAtmA kA parihAra siddha hotA hai / 6 - rAga dveSa moha utpanna nahIM hote / 7 - punaH karma kA zrAzrava nahIM hotA / 8- punaH karma nahIM baMbatA / 6-3 - pUrvavaddha karma bhogA jAne para nijerita ho jAtA hai / 10 - mokSa hotA hai| AtmAvalambana kI aisI hI mahimA hai / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] * tAraNa-vANI * pAtra jIva ke lakSaNa-jijJAsu jIvoM ko bampa kA nirNaya karane ke liye zAstroM ne pahile ho jJAna kriyA banalAI hai| bApa kA nirNaya karane ke liye dUsarA koI dAna-pUjA-mani-vrata. napAdi karane ko nahIM kahA hai. kintu zAstrajJAna se jJAnasvarUpa AtmA kA nirNaya karane ko hI kahA hai| kuguru, kudeva aura kuzAstra kI ora kA Adara aura usa ora kA jhukAva to haTa hI jAnA cAhiye tathA viSayAdi paravantu meM se sugvavRddhi dUra ho jAnI caahie| saba ora se maci haTa. kara apanI AtmA kI ora maci DhalanI caahie| aura deva-zAstra-guru ko yathAthanayA pahicAna kara usa ora Adara kare, aura yaha maba yadi mvabhAva ke lakSya se huA hA tA usa jIva kA pAtratA huI kahalAtA hai / inanI pAtratA to abhI samyagdarzana kA mUla kAraNa nahIM hai ! samyandazena kA mUla kAraNa caitanya samAva kA lakSa karanA hai, kintu pahale kudavAdi kA savathA tyAga nA sacce deva, guru, zastra aura matsamAgama kA prama, pAtra jIvoM ke hotA hI hai| aise pAtra hue ko AtmA kA svarUpa samajhane ke liye kyA karanA cAhie, sI yahA~ gaSTa batAyA hai| samyagdarzana ke upAya ke liye jJAniyoM ke dvArA batAI gaI kriyApahale zAstrajJAna ke avalaMbana se janasAva AtmA kA nizcaya kara ke, phira aAnmA kI pragaTa prasiddhi ke liyaM. para padArtha kA pramida ke kAramA jI indriyoM ke dvArA aura mana ke dvaar| jo pravatamAna buddhayAM haiM unheM mayAdA meM lAkara jiyo apana manijJAna tattva ko ( vivaka ko ) Atmasanmumba kiyA hai emA, tathA nAnA kAra ke kakSA ke AlaMbana se hone vAle aneka vikAroM ke dvAga AkulanA ko utpanna karane vAlI anasana kI buddhiyoM kA bhI mAna mayAdA meM jAkara yuktajJAna -natva kA bhI Anmasanmukha karanA huA, anyanta bikalpa rAhata hokara pala apanI paramAtmasvarUpa AtmA ko jaba AtmA anubhava karatA hai usI samaya AtmA sampanna yA dikhAi danA hai ( athAna zraddhA kI jAtI hai ) aura jJAna hotA hai vahI, samyandazana aura samyagjJAna hai| . .. .. ' . . . (dayo samayasAra gAthA 144 kI dIkA ) prathama zratajJAna (zAstrajJAna ) ke avalaMbana se jJAnamvabhAva AtmA kA nibhA kara phle| bhagavAna ne apanA kArya bhalIbhAMti kiyA, kintu ve danara kA kucha bhI kara pAki jisakA jo kucha bhI bhalA-burA hotA hai vaha apane hI upAdAna se hotA hai ! pratyeka dravya pRthaka pRthaka svataMtra hai, koI kisI kA kucha nahIM kara sktaa| isa prakAra .samajha lenA hI bhagavAna ke dvArA kahe gaye zAstroM kI pahicAna hai, aura vahIM zrutahIna hai| prabhAvanA kA saccA svarUpa-koI jIva para dravya kI prabhAvanA nahIM kara sakatA, kintu jaina dharma jo ki AtmA, kA kItasarA svabhAva hai usakI prabhAvaladharmI jIva karate hai| ! Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa - vANI * [ 193 AtmA ko jAne binA AtmasvabhAva kI vRddhirUpa prabhAvanA kaise kI jA sakatI hai ? ko svataMtra, svAdhIna aura paripUrNa sthApita karatA hai / jaina zAsana to vastu bhagavAna ne athavA anaMta kevaliyoM ne apanI svataMtra sattA ke bala se apanA vikAsa kiyA aura tumheM tumhArI svataMtra sattA banAI / bhagavAna ne to AtmA ke svabhAva ko pahicAna kara jJAtA mAtra bhAva kI zraddhA aura ekAtA dvArA kAya bhAva se apane AtmA ko bacAne kI bAta kahI hai; aura yahI saccI dayA hai 1 AtmA kA nirNaya kiye binA jIva kyA ( kalyANa ) kara sakatA hai ? bhagavAna ke jJAna meM to yaha kahA hai ki tU svataH paripUrNa hai, pratyeka tattva, svataH svataMtra haiM kisI ta ko dUsare tatra kA Azraya nahIM hai / isa prakAra vastusvarUpa ko pRthak svatantra jAnanA so ahiMsA hai aura vastu ko parAdhIna mAnanA ki eka dUsare kA kucha kara sakatA hai tathA rAga se dharma mAnanA ( zubha rAga se dharma mAnana! ) sI hiMsA hai| puNya baMdha bhI AtmA ko svagIdi uttama gatiyoM meM bAMdhatA hai, kintu mokSamArga meM bAdhaka hone kI apekSA jJAna kI dRSTi se hiMsA kahI / jagata ke jIvoM kI sukha cAhiye aura sukha kA inAma dharma hai| dharma karanA hai arthAta AtmazAMti cAhiye hai athavA acchA karanA hai| aura vaha acchA kahAM karanA hai yaha dhyAna rahanA cAhie / AtmA kI avasthA meM duHkha kA nAza kara ke narAgI Ananda pragaTa karanA hai / vaha AnaMda aisA cAhie ki jo svAdhIna ho, jisake liye para kA avalaMbana na ho| aisA na karane kI jisakI svArtha bhAvanA ho so vaha jijJAsu kalA hai| apanA pUgAnanda pravaTa karane kI bhAvanA yAtrA vilAsu pahile yaha dekhatA hai ki aisA nandakise pragaTa huA hai ? apane ko abhI aisA Ananda pragaTa nahIM huA hai aura jinheM ha Ananda pragaTa huA hai unake nimitta se svayaM use anya ko pragaTa karane kI mAne jAne le / aura aisA jAnale so usameM madhye nimittoM kI higAna bhI thA gii| jaba taka inaka hai taba taka vaha jijJAsu hai / apanA meM (AtmA meM ) adhama- zani hai, use dUra karake dharma-zAMti pragaTa karanA 4 hai / vaha zAMti-dharma apane AvAra se aura paripUrNa honI caahiye| jise aisI jijJAsA hotI hai vaha pahile yaha nizcaya karatA hai ki maiM eka mInA paripUrNa sukha pragaTa karanA cAhatA hU~ / to vaisA paripUrNa sukha kisI aura ke pragaTa huA honA caahie| yadi paripUrNa sukha - Ananda pragaTa na ho to dukha kahalAye | jise paripUrNa aura svAdhIna Ananda pragaTa hotA hai vaha sampUrNa mukhI hai; aura aise sarvajJa vItarAga haiN| isa prakAra jijJAsu apane jJAna meM sarvajJa kA nirNaya karatA hai| jise Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] * tAraNa-vANI para se haTakara Atmahita karane kI jijJAsA huI hai aise jijJAsu jIva kI yaha bAta hai| para dravya ke prati sukha buddhi aura ruci ko dUra kI; vaha pAtratA hai| bhora svabhAva kI ruci tathA pahicAna honA so pAtratA kA phala hai| dukha kA mUla apanI hI bhUla hai| jisane apanI bhUla se duHsva utpanna kiyA hai vaha apanI bhUla ko dUra kare to usakA duHkha dUra ho| anya kisI ne bhUla nahIM karAI, isaliye dUsakA koI apanA du:kha dUra karane meM samartha nahIM hai| kucha loga vItarAga dharma kA laukika vAdoM ke sAtha samanvaya karate haiN| jaise vItarAga bhagavAna ko rAjA kI upamA dekara aSTa dravya yA lavaMgAdi lekara maMdira meM jAnA aura yaha kahanA ki jisa taraha rAjA ke sAmane bheMTa le jAnA par3atI hai vaise hI bhagavAna ke sAmane bheMTa le jAnI cAhie / yaha viparyaya hai| zrutajJAna ( zAkhajJAna ) kA avalambana hI pahilI kriyA haijo AtmakalyANa karane ko taiyAra huA hai aise jijJAsu ko pahile kyA karanA cAhiye, yaha batalAyA jAtA hai| AtmakalyANa kahIM apane Apa nahIM ho jAtA, kintu vaha apane jJAna meM ruci aura puruSArtha se hotA hai| apanA kalyANa karane ke liye pahile apane jJAna meM yaha nirNaya karanA hogA ki jinheM pUrNa kalyANa pragaTa huA hai ve kauna haiM aura ve kyA kahate haiM / tathA unhoMne pahile kyA kiyA thA / arthAt sarvajJa kA svarUpa jAnakara unake dvArA kahe gaye zrutajJAna ke (zAstra jJAna ke ) avalambana se prAtmA kA nirNaya karanA cAhiye, yahI prathama kartavya hai| kisI para ke ava. lambana se dharma pragaTa nahIM hotA, phira bhI jaba svayaM apane puruSArtha se samajhatA hai taba sammukha nimitta rUpa se sacce deva guru hI hote haiN| isa prakAra prathama hI yaha nirNaya huA ki koI pUrNa puruSa sampUrNa sukhI hai aura sampUrNa jJAnA hai, vahI puruSa pUrNa sukha kA pUrNa satyamArga kaha sakatA hai, svayaM use samajhakara apanA pUrNa sukha pragaTa kara sakatA hai aura svayaM jaba samajhatA hai taba sacce deva guru zAstra hI nimitta rUpa hote haiM / jise dhana strI putrAdi kI arthAt saMsAra kI va saMsAra ke nimittoM kI tIvra ruci hogI use dharma ke nimitta-bhUta deva zAstra guru ke prati ruci nahIM hogI arthAt use zAstrajJAna (zrutajJAna ) kA avalambana nahIM rahegA aura zrutajJAna ke avalambana ke binA prAtmA kA nirNaya nahIM hogaa| kyoMki AtmA ke nirNaya meM sat nimitta ho hote haiM, kuguru kudeva kuzAla ityAdi koI bhI prAtmA ke nirNaya meM nimittarUpa nahIM ho skte| jo kudevAdi ko mAnatA hai use to bhAtmanirNaya ho hI nahIM sktaa| jijJAsu kI yaha mAnyatA to ho hI nahIM sakatI ki dUsare kI sevA kareMge to dharma hogA, Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. [195 kintu vaha yathArtha dharma kaise hotA hai isake liye pahale pUrNa jJAnI bhagavAna aura unake kathita zAstroM ke avalambana se jJAnasvabhAva prAtmA kA nirNaya karane ke liye udyamI hogaa| anaMtakAla se jIva ne dharma ke nAma para moha kiyA ( zubharAga kiyA ) kintu dharma kI kalA ko samajhA hI nahIM hai| yadi dharma kI eka kalA ko hI sIkha le to usakA mokSa hue binA na rhegaa| jijJAsu jIva pahile kudevAdika kA aura sudevAdika kA nirNaya karake kudevAdika ko chor3atA hai aura phira use sacce deva guru kI aisI lagana laga jAtI hai ki usakA ekamAtra yahI lakSa ho jAtA hai ki satpuruSa kyA kahate haiM use samajhA jAya, arthAt vaha azubha se to alaga ho hI jAtA hai| yadi koI sAMsArika ruci se pIche na haTe to vaha zrutAvalaMbana meM ( zAstrajJAna kI vicAradhArA meM ) Tika nahIM skegaa| dharma kI kalA mAnI AtmajJAna kI klaa| jIva ne eka bAra bhI AtmajJAna kI kalA ko samajha liyA hotA aura usa kalA se use AtmAnanda kA rasa mila gayA hotA to yaha jIva puNya ke rasa meM lolupa na hotA aura puNya kI jo miThAsa ise A rahI hai yaha phira nahIM aatii| yaha miThAsa AtmA ke liye to kaDubAhaTa kA ho kAma karatI hai / baMdhana lohe kI ber3I kA ho yA sone kI ber3o kA donoM haiM to baMdhana hI / eka jIva pApa ke udaya meM ulajhA huA Atmahita nahIM kara rahA hai jaba ki dUsarA eka jIva puNya ke vaibhava meM ulajha kara Atmahita nahIM kara rahA hai| Atmahita karane se vaMcita donoM hI haiN| pharka kyA rahA ? pApa ke udaya-bhoga ke samaya to saMsAra kucha asAra sA hI lagatA rahatA hai, puNya ke udaya-bhoga meM to yaha bhI use dhyAna nahIM pAtA, imIliye prAcAryo ne kahA hai ki-'sUraja udaya asta hai kahA~, viSayo viSaya magana haiM jahA~' isa ukti ke anusAra viSayI jIvoM kA pUrA jIvana bIta jAtA hai aura unheM Atmahita kI koI eka bhI bAta nahIM sUjhatI, mAnoM unheM Atmahita se prayojana hI nahIM, unakI dRSTi to yahA~ taka nikRSTa ho jAtI hai ki ve Atmahita meM lage huye jIvoM ko niThallA aura apane Apako bar3A puruSArthI mAnate haiN| ve ajJAnI jIva yaha nahIM jAnate ki yaha hamArA prAraMbhajanita puruSArtha hI hameM narka yoni meM DAla kara sAgaroM kI dukhI avasthA meM pahuMcAne vAlA hogA / dharma kahAM hai aura vaha kaise hotA hai ? bahuta se jijJAsuoM ko yahI prazna hotA hai ki dharma ke liye pahile kyA karanA cAhiye ? kyA parvata para car3hanA cAhiye, yA sevA pUjA dhyAna karate rahanA cAhiye, yA guru kI bhakti karake unakI kRpA prApta karanA cAhiye athavA dAna denA cAhiye ? isa sabakA uttara yaha hai ki isameM kahIM bhI mAtmA kA dharma nahIM hai| dharma to apanA svabhAva hai, dharma parAdhIna nahIM hai| kisI ke pravalaMbana Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * me dharma nahIM hotaa| dharma kisI ke dvArA diyA nahIM jAtA kintu apa hI ( AtmA kI hI ) pahicAna se dharma hotA hai| ____ jise pUrNAnanda arthAna apanI mA kA pUrNAnanda cAhiye hai use yaha nizcita karanA cAhiye ki pUrNAnanda kA svarUpa kyA hai aura yaha kise pragaTa huaA hai ? jo Ananda maiM cAhatA hai vaha pUrNa pravAdhita Ananda cAhanA huuN| abhI koI prAtmA vaise pUrNAnanda dazA ko prApta huye haiM aura nanheM pUrNAnanda dazA meM jJAna bhI pUrNa hI hai, kyoMki yadi jJAna pUrNa na ho to rAga-dveSa rahegA, usake rahane se duHkha rahegA aura jahAM duHkha hotA hai vahAM pUrNAnanda nahIM ho sakatA / isaliye jinheM pUrNAnanda pragaTa huA hai aise sarvajJa bhagavAna haiM / unakA aura ve kyA kahate haiM isakA jijJAsu ko nirNaya karanA cAhiye / isIliye kahA hai ki 'pahalo anajJAna ke avalambana se prAtmA ke pUrNarUpa kA niNaya karanA cAhiye / ' isameM upAdAna kI va nimina kI sandhi vidyamAna hai / jJAnI kauna hai, sata bAna kauna kahatA hai, yaha saba nirNaya karane ke liye aura nizcaya karane ke liye nivRtti lenI cAhiye / cadi strI kuTumba lakSmI kA prema aura saMsAra kI maci meM kamI na Aye to vaha sata samAgama ke liye nivRtti nahIM le sakegA / jahA~ zruta kA avalambana lene ko kahA hai vahIM tIbra azubha bhAva kA tyAga aa gayA aura sacce nimittoM kI pahacAna karanA bhI A gayA / sukha kA upAya bAna aura samAgama tujhe to sumba cAhie ? yadi tujhe munna cAhiye hai to pahile yaha nirNaya kara ki sukha kahAM hai aura vaha kaise pragaTa hotA hai| sukha kahAM hai aura vaha kaise pragaTa hotA hai, isakA jJAna kiye binA ( bAyAcAra karake yadi ) sUkha jAya taba bhI sukha nahIM milatA, dharma nahIM hotA / sarvatra bhagavAna ke dvArA kathita zrutajJAna ke ( zAsanA ke ) avalaMbana se yaha nirNaya hotA hai aura isa nirNaya kA karanA hI prathama dharma hai / jise dhama karanA ho vaha dharmI ko pahicAnakara ve kyA kahate haiM isakA nirNaya karane ke liye sat samAgama kre| sat samAgama se jise bhUtajJAna kA avalaMbana prAna huA hai ki aho! paripUrNa pAtmavastu hI utkRSTa mahimAvAna hai, maiMne aisA parama svarUpa banata. kAla meM pahile kabhI nahIM sunA thA-aisA hone para use svarUpa kI ruci jAgrata hotI hai aura satsamAgama kA raMga laga jAtA hai arthAt use kudAdi yA saMsAra ke prati ruci ho hI nahIM sktii| ___yadi apanI vastu ko pahicAne do aMga jAgrata ho aura usa tarapha kA puruSArtha Dhale / mAtmA anAdikAla se svabhAva ko bhUlakara puNya-pa.pa bhaya parabhAva rUpI paradeza meM paribhramaNa kara rahA hai, svarUpa se bAhara saMsAra meM paribhramaNa karate karane parama pitA zrI sarva deva aura parama hitakArI zrI parama guru se bheMTa huI aura ve pUrNa hita kaise hotA hai yaha sunAte haiM tathA bhAtmasvarUpa kI pahicAna karAte haiN| apane svarUpa ko sunate hue kisa dharmI ko ullAsa nahIM hotA ? hotA hI hai, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [197 prAtmasvabhAva kI bAta sunate hI jijJAsu jIvoM ko prAtmA kI mahimA pAtI hI hai ki-aho ! anaMtakAla se yaha apUrva jJAna nahIM huA; aura svarUpa ke bAhara parabhAva meM bhramita hokara anaMtakAna taka dukhI huaa| yadi yaha apUrva jJAna pahile kiyA hotA to yaha duHkha nahIM hotaa| isa prakAra svarUpa kI cAha jAgrata hokara rasa Aye, mahimA jAge aura isa mahimA ko yathArthatayA raTate hue svarUpa kA nirNaya kare / isa prakAra jise dharma karake sukhI honA ho use pahile zratajJAna kAzAstrajJAna kA avalaMbana lekara AtmA kA nirNaya karanA cAhiye / bhagavAna kI zrutajJAna rUpI DorI ko dRr3hatApUrvaka pakar3a kara usake avalavana se arthAt jinavANI rUpa zAstroM ke avalaMbana se unake marma ko svAdhyAya dvArA samajha kara svarUpa meM pahuMcA jAtA hai| zrutajJAna ke avalaMbana kA artha kyA hai ? sacce zAstrajJAna kA hI rasa hai, anya kuzrutajJAna kA (khoTe zAstroM ke jJAna kA) rasa nahIM hai| saMsAra kI bAtoM kA tIbra rasa Tala gayA hai aura zratajJAna kA tIna rasa Ane lagA hai| isa prakAra zrutajJAna ke avalambana se jJAna svabhAva AtmA kA nirNaya karane ke liye jo taiyAra huA hai use alpakAla meM prAtmapratIti hogii| saMmAra kA tIna moha-rasa jisake hRdaya meM ghula rahA ho use parama zAMta svabhAva kI bAta samajhane kI pAtratA hI jAgrata nahIM hotii| yahAM jo 'zruna kA avalambana' zabda diyA hai so vaha avalambana svabhAva ke lakSa se hai, pIche na haTane ke lakSa se hai / jisane jJAnasvabhAva zrAtmA kA nirNaya karane ke liye zAstra kA avalambana liyA hai vaha AtmasvabhAva kA nirNaya karatA hI hai / usake pIche haTane kI bAta zAstra meM nahIM lI gaI hai| saMsAra kI ruci ko ghaTAkara Atma-nirNaya karane ke lakSa se jo yahA~ taka AyA hai use zAtrajJAna ke avalambana se nirNaya avazya hogaa| yaha ho ho nahIM sakatA ki nirNaya na ho / sacce sAhUkAra ke bahI-khAte meM divAliyApana kI bAta hI nahIM ho sakatI, usI prakAra yahA~ ( sacce zAkhoM meM ) dIrgha saMsArI kI bAta hI nahIM hai| yahAM to sacce jijJAsu jIvoM kI hI bAta hai / sabhI bAtoM kI hAM meM hAM bhare aura eka bhI bAta kA apane jJAna meM nirNaya na kare aise dhvajapuccha' jaise caMcala citta vAle jIvoM kI bAta yahAM nahIM hai / yahAM to nizcala aura spaSTa bAta hai / jo anaMta kAlIna sasAra kA anta karane ke liye pUrNa svabhAva ke lakSa se prArambha karane ko nikale haiM aise jIvoM kA prArambha kiyA huA kArya phira pIche nahIM haTatA, aise jIvoM ko hI yahAM bAta hai| yaha to apratihata (nirAvAdha ) mArga hai / pUrNatA kI lakSa se kiyA gayA prArambha hI vAstika prArambha hai| pUrNatA ke lakSa se kiyA gayA prArambha pIche nahIM haTatA, pUrNatA ke lakSa se pUrNatA avazya hotI hai| jisa ora kI ruci usI ora kI raTana eka ko bAta hI puna: puna: ( adala badala kara ) kahI jA rahI hai, kintu rucivAna jIva ko Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] * tAraNa-pANI ukatAhaTa nahIM hotI / nATaka kA rucivAna manuSya nATaka meM 'vansa mora' kahakara apanI ruci vAlI vastu ko bArabAra dekhatA hai| isI prakAra jina bhavya jIvoM ko prAtmaruci huI hai aura jo zrAtmakalyANa karane ko tatpara hue haiM ve bAraMbAra rucipUrvaka prati samaya khAte-pIte, calate-phirate, sotejAgate, uThate-baiThate, bolate-cAlate, vicAra karate hue niraMtara zruta kA hI avalaMbana svabhAva ke lakSa se karate haiM. usameM kisI kAla yA kSetra ko maryAdA arthAt bahAnA nahIM karate / unheM zrutajJAna ko ruci aura jijJAmA aisI jama gaI hai ki vaha kabhI bhI nahIM haTatI / aimA nahIM kahA hai ki amuka samaya taka avalambana karanA cAhiye aura phira chor3a denA cAhiye, kintu zrutajJAna ke ( zAstramvAdhyAya ) ke avalambana se prAtmA kA nirNaya karane ko kahA hai| jise saccI tattva kI ruci huI hai vaha dUsare saba kAryoM kI prIti ko gauNa hI kara detA hai| arthAta usakI svAbhAvika ruci sabase haTa jAtI hai| prAtmA kI prIti hote hI tatkAla khAnA pInA saba chUTa jAya aisA niyama nahIM hai, kintu usa ora kI ruci to avazya kama ho hI jAtI hai / parameM se sukhabuddhi ur3a jAya aura sabameM eka AtmA hI Age rahe, isakA artha yaha hai ki nirantara AtmA kI hI tIvAkAMkSA aura cAha hotI hai| aisA nahIM kahA hai ki mAtra zrutajJAna ko sunA hI kare, kintu zrutajJAna ke dvArA AtmA kA nirNaya karanA cAhiye / zrutAvalambana kI dhuna lagane para vahAM deva guru zAstra, dhama, nizcaya vyavahAra ityAdi aneka prakAra se bAteM AtI haiM, una saba prakAroM ko jAnakara eka jJAnasvabhAva prAtmA kA nizcaya karanA cAhiye / usameM bhagavAna kaise haiM, unake zAstra kaise haiM aura ve kyA kahate haiN| ina sabakA avalambana yaha nirNaya karAtA hai ki tU jJAna hai, bhAtmA jJAnasvarUpI ho hai, jJAna ke atirikta vaha dUsarA kucha nahIM kara sktaa| deva guru zAstra kaise hote haiM aura unheM pahicAnakara unakA avalambana lene vAlA svayaM kyA samajhA hai, yaha isameM batAyA hai| tU jJAnasvabhAvI bhAtmA hai, terA svabhAva jAnanA hI hai, kucha para kA karanA yA puNya pApa ke bhAva karanA terA svarUpa nahIM hai| isa prakAra jo batAte hoM ve sacce deva guru zAstra haiM, aura isa prakAra jo samajhatA hai vahI deva guru zAstra ke avalambana se zrutajJAna ko (zAstrajJAna ko ThIka ThIka ) samajhA hai| kintu jo rAga se, nimitta se dharma manavAte hoM aura jo yaha manavAte hoM ki AtmA zarIrAzrita kriyA karatA hai va jar3a karma prAtmA ko hairAna karate haiM ve deva guru zAtra sacce nahIM haiN| jo zarIrAdi sarva para se bhinna jJAna-svabhAva prAtmA kA svarUpa batalAtA ho aura yaha batalAtA ho ki puNya pApa kA kartavya pAtmA kA nahIM hai vahI sat zAstra hai, vahI saccA deva hai Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa - vANI [ 199 aura vahI saccA guru hai| aura jo puNya se dharma batAye, zarIra kI kriyA kA kartA AtmA ko aura rAga se dharma batAve vaha kuguru kudeva kuzAstra haiM, kyoMki ve yathAvat vastusvarUpa ke jJAtA nahIM haiM, pratyuta ulTA svarUpa batalAte haiM, ve koI deva, guru yA zAstra sacce nahIM haiN| bhutajJAna ke avalambana kA phala AtmAnubhava 'maiM AtmA jJAyaka hU~' puNya pApa kI pravRttiyoM merI jJeya haiM, ve mere jJAna se pRthak haiM, isa prakAra pahile vikalpa ke dvArA deva- guru zAstra ke avalambana se yathArtha nirNaya karanA cAhiye / yaha to abhI jJAnasvabhAva kA anubhava nahIM huA usase pahile kI bAta hai| jisane svabhAva ke lakSa se arthAt apanI AtmA ke svarUpa jAnane ke vicAra se zAstra kA avalambana kiyA hai vaha alpakAla meM zrAtmAnubhava avazya kregaa| prathama vikalpa meM jisane yaha nizcaya kiyA ki maiM para se bhinna hU~, puNya pApa bhI merA svarUpa nahIM hai, mere zuddha svabhAva ke Azraya se hI lAbha hai, deva guru zAstra kA bhI avalambana paramArtha se nahIM hai, maiM to svAdhIna jJAnasvabhAva hU~; isa prakAra nirNaya karane vAle ko anubhava hue binA nahIM rahegA / puNya-pApa merA svarUpa nahIM hai, maiM jJAyaka hU~ - isa prakAra jisane nirNaya ke dvArA svIkAra kiyA hai usakA pariNamana puNya-pApa kI ora se pIche haTakara jJAyaka svabhAva kI ora Dhala gayA hai arthAt use puNya pApa kA zrAdara nahIM rahA, usameM phalAzakti nahIM rahI, isaliye vaha alpakAla meM hI puNya-pAparahita svabhAva kA nirNaya karake aura usakI ( apane AtmasvabhAva kI ) sthiratA karake bItarAga hokara pUrNa ho jAyagA / yahA~ pUrNa kI bAta hai, prArambha aura pUrNatA ke bIca koI bheda hI nahIM kiyA, kyoMki jo prAraMbha huA hai so vaha pUrNatA ko lakSa meM lekara hI huA hai| satya ko sunAne vAle aura sunane vAle donoM kI pUrNatA hI hai| jo pUrNa svabhAva kI bAta karate haiM ve deva- guru aura zAstra, tInoM pavitra hI haiN| unake avalaMbana se jisane hA~ kahI hai vaha bhI pUrNa pavitra hue binA nahIM raha sakatA / jo pUrNa kI hoM kahakara AyA hai, tatpara huA hai vaha pUrNa hogA hI, isa prakAra upAdAna - nimitta kI saMdhi sAtha hI hai / samyagdarzana hone se pUrva -- AtmAnanda pragaTa karane ke lie pAtratA kA svarUpa kyA hai ? tujhe to dharma karanA hai na ? to tU apane ko pahicAna / sarva prathama saccA nirNaya karane kI bAta hai| are, tU hai kauna ? kyA kSaNika puNya-pApa kA karane vAlA tU hI hai ? nahIM, nhiiN| tU to jJAna kA karane vAlA jJAnasvabhAva hai / tU para ko grahaNa karane vAlA yA chor3ane vAlA nahIM hai, tU to kevala jAnane vAlA hI hai| aisA nirNaya hI dharma ke prArambha kA ( samyagdarzana kA ) upAya / prArambha meM arthAt samyagdarzana se pUrva Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] * tAraNa-kSaNI * yadi aisA nirNaya na kare to vaha pAtratA meM bhI nahIM hai arthAt vaha jIva pAtra hI nahIM / merA sahaja svabhAva jAnane kA hai, aisA zAstra ke avalaMbana se ( svAdhyAya se ) jo nirNaya karatA hai vaha pAtra jotra hai / jise pAtratA pragaTa huI use prAMtarika anubhava avazya hogA / samyagdarzana hone se pUrva jijJAsu jIva-dharmasaMmukha huA jIva-satsamAgama meM AyA huA jIva-zAstrajJAna ke avalaMbana se, jJAna laMbana se jJAnasvabhAva AtmA kA nirNaya karatA hai / maiM jJAnasvabhAva jAnane vAlA hU~, merA jJAnasvabhAva aisA nahIM hai ki jJeya meM kahIM rAga-dveSa karake aTaka jAya; para padArtha cAhe jaisA ho, maiM to usakA mAtra jJAtA hU~, merA jJAtA svabhAva para kA kucha karane vAlA nahIM hai, maiM jaisA jJAnasvabhAva hU~ usI prakAra jagata ke sabhI AtmA jJAnasva haiM; ve svayaM apane jJAnasvabhAva kA nirNaya ( karanA ) cUka gaye haiM isaliye duHkhI haiM / yadi ve svayaM nirNaya kareM to unakA duHkha dUra ho| maiM kisI ko badalane meM samartha nahIM huuN| maiM para jIvoM kA duHkha dUra nahIM kara sakatA, kyoMki unhoMne duHkha apanI bhUla se kiyA hai, yadi ve apanI bhUla ko dUra kareM to unakA dukha dUra ho jAya / pahile zAstra kA avalaMbana batAyA hai, usameM pAtratA huI hai, arthAta zAstrAvalaMbana se AtmA kA vyakta nirNaya huA hai, tatpazcAt pragaDa anubhava kaise hotA hai yaha nIce kahA jA rahA hai| isa nirNaya ko jagata ke saba saMjJI AtmA kara sakate haiN| sabhI AtmA paripUrNa bhagavAna hI haiM isaliye saba apane jJAnastrabhAva kA nirNaya kara sakane meM samartha haiM / jo zrAtmahita karanA cAhatA hai use vaha zrAtmahita ho sakatA hai, kintu anAdikAla se apanI ciMtA nahIM kI hai| are bhAI ! tU kauna vastu hai, yaha jAne binA tU kyA karegA ? pahile isa jJAnasvabhAva AtmA kA nirNaya karanA cAhie / isake nirNaya hone para avyakta rUpa se zrAtmA kA lakSa ho jAtA hai; aura phira para ke lakSa se tathA vikalpa se haTakara sva kA lakSa pUrNa svarUpa kI pratIti anubhava rUpa se pragaTa karanA cAhie / AtmA kI pragaTa prasiddhi ke liye indriya aura mana se jo para lakSya jAtA hai, use badalakara usa masijJAna ko nija meM ekAgra karane para bhAtmA kA lakSa hotA hai arthAt AtmA kI pragaTa rUpa se prasiddhi hotI hai| zuddha AtmA kA pragaTa rUpa anubhava honA hI samyagdarzana hai aura samyaka darzana hI dharma hai / dharma ke liye pahile kyA karanA cAhiye ? ke kaI loga kahate haiM ki yadi AtmA ke sambandha meM kucha samajha meM na Aye to puNya zubha bhAva karanA cAhiye yA nahIM ? isakA uttara yaha hai ki- pahile Atmatya bhAva ko samajhanA hI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI. [201 dharma hai / dharma se hI saMsAra kA aMta hotA hai| zubhabhAva se dharma nahIM hotA aura dharma ke binA saMsAra kA anta nahIM hotaa| dharma to AtmA kA svabhAva hai, isaliye pahile svabhAva hI samajhanA cAhiye / prazna-yadi svabhAva samajha meM na Aye to kyA karanA cAhiye ? aura yadi usake sambandha meM dera lage to kyA azubha bhAva karake durgati kA bandha karanA cAhiye ? kyoMki Apa zubha bhAvoM se dharma honA to mAnate nahIM, usakA niSedha karate haiM / uttara-pahile to, yaha ho hI nahIM sakatA ki yaha bAta samajha meM na Aye / hAM, yadi samajhane meM dera lage to vahAM nirantara samajhane kA lakSa mukhya rakhakara azubha bhAvoM ko dUra karane kAzubha bhAva karane kA niSedha nahIM hai, kintu mithyA zraddhA kA niSedha hai / yaha samajhanA cAhiye ki zubha bhAva se kabhI dharma nahIM hotaa| jaba taka jIva kisI bhI jar3a vastu kI kriyA ko va rAga kI kriyA ko apanI mAnatA hai tathA prathama vyavahAra karate karate bAda meM nizcaya dharma hogA aisA mAnanA hai taba taka vaha yathArtha samajha ke mArga para nahIM hai, kintu viruddha meM hai| sukha kA mArga saccI samajha aura vikAra kA phala jar3a___ yadi AtmA kI saccI ruci ho to samajha kA mArga mile binA na rhe| yadi satya cAhiye ho, sukha cAhiye to yahI mArga hai| samajhane meM bhale dera lage kintu saccI samajha kA mArga to grahaNa karanA hI cAhiye / yadi saccI samajha kA mArga prahaNa kare to satya samajha meM Aye binA raha hI nahIM sktaa| yadi isa manuSya deha meM aura sat samAgama ke isa suyoga meM bhI satya na samajhe to phira aise satya samajhane kA suavasara nahIM miltaa| jise yaha khabara nahIM hai ki maiM kauna hU~ aura jo yahAM para bhI svarUpa ko cUka kara jAtA hai vaha anyatra jahA~ jAyagA vahA~ kyA karaMgA ? zAMti kahA~ se lAyagA ! kadAcit zubha bhAva kiye hoM to usa zubha kA phala jar3a meM jAtA hai, prAtmA meM puNya kA phala nahIM phuNctaa| jisane AtmA kI cintA nahIM kI aura jo yahIM se mUr3ha ho gayA hai isaliye una rajakaNoM ke phala meM rajakaNoM kA hI saMyoga milegaa| una rajakaNoM ke saMyoga meM atmA kA kyA lAbha hai ? AtmA kI zAnti to AtmA meM hI hai, kintu usakI cintA kabhI bhI kI nahIM hai| asAdhya kauna hai ? aura zuddhAtmA kauna hai ? ajJAnI jIva jar3a kA lakSa karake jar3avat ho gayA hai, isaliye marate samaya apane ko bhUlakara, saMyogadRSTi ko lekara maratA hai; asAdhyatayA pravRtti karatA hai arthAt caitanyasvarUpa kA bhAna nahIM hai / vaha jote jI hI asAdhya hI hai / bhane zarIra hile-Dule, bole-cAle, kintu yaha to jar3a kI kriyA hai / usakA svAmI ho gayA hai| kintu aMtaraMga meM sAdhyabhUta jJAnasvarUpa kI jise khabara nahIM hai vaha asAdhya (jIvita murdA ) hai / yadi samyagdarzana pUrvaka jJAna se vastusvabhAva ko yathArtha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] * tAraNa-vANI * tayA na samajhe to jIva ko svarUpa kA kiMcita lAbha nahIM hai| samyagdarzana - jJAnake dvArA svarUpa kI pahicAna aura nirNaya karake jo sthira huA usI ko 'zuddhAtmA' nAma milatA hai, aura zuddhAtmA hI samyagdarzana tathA samyagjJAna hai / 'maiM zuddha hU~' aisA vikalpa chUTakara mAtra AtmAnubhava raha jAya so hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai, ve kahIM AtmA se bhinna nahIM haiM / jise satya cAhie ho aise jijJAsu samajhadAra jIva ko yadi koI asatya batalAe vaha asatya ko svIkAra nahIM kara letaa| jise satya bhAva kI cAha hai vaha svabhAva se hI viruddhabhAva ko svIkAra nahIM karatA / vastu kA ( AtmA kA ) svarUpa zuddha hai isakA ThIka nirNaya kiyA aura vRtti chUTa gaI, isake bAda jo abheda zuddha anubhava huA vahI dharma hai| aisA dharma kisa prakAra hotA hai aura dharma karane ke liye pahile kyA karanA cAhie ? tatsaMbaMdhI yaha kathana cala rahA hai 1 dharma kI ruci vAle jIva kaise hote haiM ? dharma ke liye sarva prathama zAstrajJAna kA avalaMbana lekara zravaNa-manana se jJAnasvabhAva AtmA kA nirNaya karanA cAhie ki maiM eka jJAnasvabhAva huuN| jJAnasvabhAva meM jJAna ke atirikta anya koI karane dharane kA svabhAva nahIM hai| isa prakAra sat ke samajhane meM jo kAla vyatIta hotA hai vaha bhI anantakAla meM pahale kabhI nahIM kiyA gayA, apUrva abhyAsa hai| jIva ko sat kI ora ruci hotI hai isaliye vairAgya jAgrata hotA hai aura samasta saMsAra kI ora kI ruci ur3a jAtI hai, caurAsI ke ''avatAra ( caurAsI lakSa yoniyoM meM janma-maraNa ke cakkara ) ke prati trAsa jAgrata ho jAtA hai ki yaha kaisI viDambanA hai ? eka to svarUpa kI pratIti nahIM hai aura udhara pratikSaNa parAzraya bhAva meM race-pace rahate haiM, bhalA yaha bhI koI manuSya kA jIvana hai ? tiyaMca ityAdi ke duHkhoM kI bAta hI kyA, kintu isa nara - deha meM bhI aisA jIvana ? aura maraNa samaya svarUpa ke se bhAna rahita asAdhya hokara aisA dayanIya maraNa ? isa prakAra saMsAra sambandhI trAsa ( aMtaraMga kheda ) utpanna hone para svarUpa ko samajhane kI ruci utpanna hotI hai / vastu ko samajhane ke liye jo kAla vyatIta hotA hai| vaha bhI jJAna kI kriyA hai, sat kA mArga hai / - jijJAsuoM ko pahile jJAnasvabhAva AtmA kA nirNaya karanA cAhie ki- " maiM sadA eka jJAtA hU~, merA svarUpa jJAna hai, vaha jAnane vAlA hai, puNya-pApa ke bhAva, yA svarga-naraka Adi koI merA svabhAva nahIM hai," isa prakAra zAstrajJAna ke dvArA AtmA kA prathama nirNaya karanA hI prathama upAya hai / upAdAna - nimitta aura kAraNa -kArya 1 - sacce zAstrajJAna ke avalaMbana ke binA aura 2 - zAstrajJAna se jJAnasvabhAva mAtmA kA nirNaya kiye binA AtmA anubhava meM nahIM aataa| isameM AtmA kA anubhava karanA kArya hai, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [203 AtmA kA nirNaya karanA upAdAna kAraNa hai aura zAma kA avalaMbana nimitta kAraNa hai| zAma ke aba laMbana se jJAnasvabhAva kA jo nirNaya kiyA usakA phala usa nirNaya ke anusAra pAcaraNa arthAt anubhava karanA hai| prAtmA kA nirNaya kAraNa aura AtmA kA anubhava karanA kArya hai / isa prakAra yahAM liyA gayA hai arthAt jo nirNaya karatA hai use anubhava hotA hI hai, aisI bAta kahI hai| aMtaraMga anubhava kA upAya arthAt jJAna kI kriyA aba yaha batalAte haiM ki AtmA kA nirNaya karane ke bAda usakA pragaTa anubhava kaise karanA cAhiye / nirNayAnusAra zraddhA kA AcaraNa anubhava hai| pragaTa anubhava meM zAMti kA vedana lAne ke liye arthAt AtmA kI pragaTa prasiddhi ke liye parapadArthoM kI prasiddhi ke kAraNoM ko chor3a denA cAhiye / pahile 'maiM jJAnAnanda svarUpa AtmA hU~ aisA nizcaya karane ke bAda AtmA ke Ananda kA pragaTa bhoga karane ke liye (vedana yA anubhava karane ke liye ), para padArtha kI prasiddhi ke kAraNa, jo indriya aura manake dvArA para lakSa meM pravartamAna jJAna hai use sva kI ora lAnA ( AtmA kI ora lAnA ), deva guru zAstra ityAdi para padArthoM kI ora kA lakSa tathA manake avalambana se pravartamAna buddhi arthAt mati ( matijJAna ) ko saMkucita karake maryAdA meM lAkara svAtmAbhimukha karanA so AMta. rika anubhava kA paMtha hai, sahaja zItala svarUpa anAkula svabhAva kI chAyA meM praveza karane kI pahilI sIr3hI hai| prathama, AtmA jJAnasvabhAva hai aisA bhalI bhA~ti nizcaya karake phira pragaTa anubhava karane ke liye para kI ora jAne vAle bhAva jo matijJAna aura zratajJAna haiM unheM apanI ora ekAgra karanA cAhiye / jo jJAna para meM vikalpa karake ruka jAtA hai athavA maiM jJAna hU~, va mere vikalpa meM ruka jAtA hai usI jJAna ko vahAM se haTAkara svabhAva kI ora lAnA cAhiye / mati aura zrutajJAna ke jo bhAva haiM ve to jJAna meM hI rahate haiM, kintu ve bhAva pahile para kI ora jAte the, aba unheM Atmonmukha karane para svabhAva kA lakSa hotA hai| prAtmA ke svabhAva meM eka na hone kI yaha kramika sIr3hI hai| jisane mana ke avalaMbana se pravartamAna jJAna ko mana se chur3Akara AtmA kI ora kiyA hai vahI parama puruSArtha hai| jisakA svabhAva kI bora kA puruSArtha udita huA hai use bhava kI zaMkA nahIM rhtii| jahA~ bhava kI zaMkA hai vahAM saccA jJAna nahIM hai, jahAM saccA jJAna hai vahAM bhava kI zaMka nhiiN| mati aura zruta jJAna ko prAtma sammukha karanA hI samyagdarzana hai| zuddhAtmA kA svarUpa vedana kaho, jJAna kaho, zraddhA kaho, cAritra kaho, anubhava kaho, yA sAkSAtkAra kaho-jo kaho so yaha eka prAtmA hI hai| adheika kyA kaheM ? jo kucha hai so yaha eka Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] * tAraNa-vANI AtmA hI hai, usI ko bhinna bhinna nAmoM se kahA jAtA hai| kevalI pada, siddha pada, yA sAdhu pada yaha saba eka AtmA meM hI samAviSTa hote haiN| samAdhi maraNa, ArAdhanA ityAdi nAma bhI svarUpa kI sthiratA hI hai / isa prakAra prAtmasvarUpa kI samajha hI samyagdarzana hai, aura yaha samyagdarzana hI marva dhamoM kA mUla hai, samyagdarzana hI a.tmA kA dharma hai tathA samyagdarzana hI mokSa kA mArga hai, pahalI sIr3hI hai| jIva ke zubhAzubha bhAva-vikArI bhAvoM ke kAraNa jIva kA anAdikAla se paribhramaNa ho rahA hai usakA mUla kAraNa midhyAdarzana hai| isaliye bhavya jIvoM ko mithyAdarzana dUra karake sabhyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / samyagdarzana kA bala aisA hai ki usase kramazaH samyakcAritra bar3hAtA jAtA hai aura cAritra kI pUrNatA karake parama yathAkhyAta cAritra kI pUrNatA karake, jIva siddha gati ko prApta karanA hai| . deva guru dharma ke zraddhAna meM hIna buddhi manuSya ko aisA bhASita hotA hai ki arahaMta devA-- davAdi ko hI mAnanA cAhie aura anya ko nahIM mAnanA cAhiye, itanA hI samyaktva hai, kintu vahA~ use jIva ajIva ke baMdha-mokSa ke kAraNa kArya kA svarUpa bhAsita nahIM hotA aura usase mokSa mAga rUpa prayojana kI siddhi nahIM hotI hai, aura jIvAdi kA zraddhAna hue binA mAtra uparokta isI zraddhAna meM santuSTa hokara apane ko samyaSTi mAne va kudevAdi ke prati dveSa rakhe kintu rAgAdi chor3ane kA udyama na kare, aisA bhrama utpanna hotA hai, mithyAdRSTipanA hai / zaMkA-sabhI nAra kI jIva vibhaMga jJAna ke dvArA eka do yA tIna Adi bhava jAnate haiM, usase sabhI ko jAtismaraNa hotA hai, isaliye kyA sabhI nArakI jIva samyagdRSTi ho jAyeMge ? samAdhAna- sAmAnyataH bhavasmaraNa ( AtismaraNa ) dvArA samyaktva kI prApti nahIM hotI kintu pUrva bhava meM dharmabuddhi se kiye huye anuSThAna viparIta (viphala) the, aisI pratIti prathama samyastra prApti kA eka kAraNa kahA hai| agale bhava kI smRti A jAne ko hI to jAtismaraNa kahate haiM aura use bhI samyaktva prApti kA eka kAraNa kahA hai; kintu he jIva ! tU yadi anubhava se vicAra kare to eka agale bhava kI smRti kyA, ananta bhavoM ke sambadha meM bhI yaha vicAra kara sakatA hai ki isa jIva ne aneka vAra sAtaveM mahAtama naraka kI yAtanA bhI bhogI aura anekabAra navapraiveyaka svarga ke sukhoM ko bhI bhogA, jo ki solaha svargoM ke Upara haiM tathA puNya-pApa ke phalasvarUpa ina donoM ke bIca kI sukhaduHkha rUpa prAya: sabhI bhavasthAnoM ko prApta huA aura unake anusAra bar3e se bar3e sukha tathA mahAn se mahAn duHkhoM ko bhogA, phira bhI bhAja taka anta nahIM pAyA; Age calakara bhI vahI pahAr3a sAmane Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 205 dikhAI de rahA hai / yaha saba vicAra kyA jAtismaraNa se kama haiM ? kyA isameM bhI tujhe zaMkA hai ki tUne anaMta janmoM ko ( bhatroM ko ) dhAraNa nahIM kiyA ? aura unameM hone vAle avAra duHkhoM ko nahIM bhogA ? yadi tU eka bAra bhI vivekapUrvaka una bhavoM tathA una sambandhI hone vAle sukha-duHkhoM kI antara kA vicAra kareM to Aja bhI ve vicAra jAtismaraNa kA kAma kara sakate haiM, samyaktva utpanna kara sakate haiM / kintu jaba tU vicAra kare taba hI to kAma bane; aura terI yaha samajha meM Aye ki isa jIva kA kAma na to indra jaise bhAMgoM se, na cakravartI jaise adhikAra se ho calA aura madana karate hue naraka tathA tiryaMca yoni ke duHkhoM ko bhogane para bhI unase sarvathA chuTakArA nahIM huA, phira bhI ve sAmane khar3e hI haiM, kAma to ekamAtra samyaktva se hI calane vAlA hai, ataH jaise bane vaise lAkha prayatnoM dvArA sabhyatva ko prApta kara / zaMkA- yadi vedanA kA anubhava samyaktva kI utpatti kA kAraNa hai to sabhI nArakiyoM ko samyaktva ho jAnA cAhie, kyoMki sabhI nArakiyoM ke vedanA kA anubhava hotA hai / samAdhAna - vedanA sAmAnya samyaktva ko utpatti kA kAraNa nahIM hai, kintu jina jIvoM ke aisA upayoga hotA hai ki midhyAtva ke kAraNa isa vedanA kI utpatti huI hai, una jIvoM ke vedanA samyaktva kI utpatti kA kAraNa hotA hai, dUsare jIvoM ke vedanA samyaktva kI utpatti kA kAraNa nahIM hotA / vedanA ko bhI samyaktva kI utpatti kA eka kAraNa kahA hai aura usa vedanA kI bAta nArakI - jIvoM ke sambandha se lI hai| kyA naraka vedanA hI samyaktva kA kAraNa hai ? manuSya tathA tiryaMca gati ke duHkha kyA kama haiM ? aura kyA inase samyaktva nahIM hotA ? hotA hai; kintu yadi tU ina duHkhoM kA jo kAraNa mithyAtva hai usa midhyAtva kA vicAra kare to Aja bhI tere ye duHkha samyautpatti ke kAraNa ho sakate haiN| parantu tU to sAtA zrasAtA ko sAtAvedanI aura asAtAvedanI kA udaya kahakara TAla detA hai, yaha vicAra kabhI nahIM karatA ki sAtA - asAtA vedanIya kA udaya AyA kahA~ se! yaha bhI to hamAre midhyAtva kA hI phala hai / yadi maiMne isa midhyAtva kA nAza kara diyA hotA to isa sAtA - asAtA ke cakkara se hI chuTakArA pA jaataa| mUla kI bhUla vAlI bAta ko nahIM dekhatA, Upara Upara kI bAtoM ko dekhatA hai aura rotA pITatA rahatA hai / he bhavya ! yadi isa rone-pITane se chuTakArA pAnA ho to isa midhyAtva kA samUla nAza krde| isake nAza karate hI sAtA - asAtAvedanI apane Apa kSINa ho jAyagI aura tU sacce AtmIya Ananda kA bhoktA bana jAyagA | terI pAI huI yaha manuSyaparyAya sArthaka ho jAyagI / ajJAnI manuSya sAtAvedanI ko mIThA aura asAtAvedanI ko kaDuA mAnatA hai, kintu tattva Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] * tAraNa-vANI * jJAna kI dRSTi se sAtAvedanI mIThA viSa hai aura amAtA vedanI kaDuA viSa hai| zrAtmasvabhAva ke arre donoM hI haiN| isa tatra kA vicAra karane para dharma kA svarUpa samajhA jA sakatA hai, anyathA sAtA - asAtA ke cakkara meM anAdikAla se par3A hai aura par3A hI rahegA / jaise koI anArya - mleccha ko mleccha-bhASA ke binA artha grahaNa karAne meM samartha nahIM hai usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza azakya hai, isaliye vyavahAra kA upadeza hai 1 aura isI sUtra kI vyAkhyA meM yaha kahA hai ki isa prakAra nizcaya ko aMgIkAra karAne ke liye vyavahAra se upadeza dete haiM, kintu vyavahAranaya aMgIkAra karane yogya nahIM hai| ( mokSamArga prakAzaka ) mumukSuoM kA kartavya Ajakala isa pacamakAla meM isa kathana ko samajhane vAle samyagjJAnI guru kA nimitta sulabha nahIM haiM. kintu jahA~ ve mila sakeM vahA~ unake nikaTa se mumukSuoM ko yaha svarUpa samajhanA cAhiye aura jahA~ ve na mila sakeM vahA~ zAstroM ke samajhane kA nirantara udyama karake ise samajhanA cAhiye / isake ( zAstroM athavA guruoM ke ) Azraya se samyagdarzana kI prApti hotI hai, isaliye ise yathArtha samajhanA cAhiye, sat zAstroM kA zravaNa paThana, citavana karanA, bhAvanA karanA, dhAraNa karanA, hetu yukti ke dvArA nayavivakSA ko samajhanA, upAdAna nimitta kA svarUpa samajhanA aura vastu ke anekAnta svarUpa kA nizcaya karanA cAhiye / yaha saba kucha karane kA mUla sAdhana eka zAstroM kA svAdhyAya karanA hI hai aura vaha samyagdarzana kI prApti kA mukhya kAraNa hai, isaliye mumukSu jIvoM ko usakA arthAt zAstroM ke svAdhyAya kA nirantara upAya karanA cAhiye / rUpa isI dRSTi se zrI tAraNa svAmI ne 'zrI tAraNa taraNa adhyAtmavANI' prantha ko sat zAstra ke meM racanA karake vyavahAra tathA nizcaya kA yathArtha svarUpa kathana karake yaha upadeza diyA hai ki jisa vyavahAra meM nizcaya kA lakSa ho vahI vyavahAra kAraNarUpa aura yathArtha hai, kAryakArI hai; aura jisa vyavahAra meM nizcaya kA lakSavindu nahIM hai vaha sabahI vyavahAra midhyAvyavahAra hai, kAryakArI nahIM hai, mAtra ADambara rUpa hai, ataH mumukSu jIvoM ko vyavahAra tathA nizcaya kA yathArtha svarUpa varNana karane vAle sat zAstroM kA svAdhyAya-manana- citavana nirantara karanA cAhiye, yahI mokSamArga kI prathama sIr3hI hai, samyagdarzana prApti kA mukhya upAya hai, balavAna sAdhana hai| 1 deva, guru, zAstra ke avalaMbana ke binA guNa ( samyakdarzana ) kaise ho sakatA hai ? jise aisI zaMkA hotI hai vaha apane bhrama ke dvArA apane svatantra guNa ( samyakdarzana ) kA nAza karatA hai / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa - vANI * [ 207 samyakjJAna rUpI DorA yadi AtmA meM piroyA ho to caurAsI ke avatAra meM ( janma-paraNa ke cakkara meM ) kho nahIM sakatA / jIva ne ananta bAra bAhya meM dayA dAna pUjA aura nIti pUrvaka AcaraNa ityAdi saba kucha kiyA hai, vaha kahIM nayA nahIM hai aura usa zubha karane ke phalasvarUpa zubha- devAdi gatiyoM ko pAyA hai / dharma ke nAma para, AtmapratIti ke binA hI vrata tapa ananta bAra kara cukA hai, kintu atmapratIti ke binA saMsAra meM paribhramaNa karanA banA hI rahA / jisa jIva ne samyaka darzana prApta kara liyA hai, vaha bhale hI kucha samaya taka saMsAra meM rahe kintu usakI dRSTi meM to saMsAra kA abhAva ho ho cukI hai 1 dharma ke nAma para ( ajJAnI jIva bhI ) bAhya saba kucha kara cukA hai, natra pUrva aura gyAraha aMgoM ko bhI vyavahAra se anantavAra jAnA hai, kintu yaha jJAta nahIM huA ki paramArtha kyA hai, kyoMki usane svAdhIna svabhAva ko hI nahIM jAnA / kucha nimitta cAhiye yA parAzraya cAhiye, isa prakAra mUla zraddhA meM hI anAdi se gar3abar3a kara rakhI hai| 1 maiM zuddha hU~, para se bhinna hU~, aisA mana saMbaMdhI vikalpa bhI parAzraya rUpa rAga hai, dharma nahIM hai / mana ke avalambana ke binA sthira nahIM raha sakatA, mAtra svabhAva meM nahIM raha sakatA, isa bhrama ke dvArA parAzraya kI zraddhA ko nahIM chor3atA aura parAzraya kI zraddhA ko chor3e binA yathAtha zraddhA nahIM hotI / AtmA kI anubhUti rUpa svAzraya ekAgratA ko hI zAMta jJAna kI anubhUti kahA hai| ajJAnI jana jJeyoM meM hI, indriyoM se hone vAle jJAna ke viSayoM meM hI lubdha ho rahe haiM / jinazAsana kisI bAhya vastu meM nahIM hai, koI sampradAya jinazAsana nahIM hai, kintu paranimitta ke bheda se rahita, nirAbalambI bhAtmA meM aura parAzraya rahita, zraddhA jJAna evaM sthiratA meM saccA jinazAsana hai / jina zAsana = jina kahie antarAtmA, zAsana kahiye adhikAra meM, antarAtmAnukUna pravartana honA so hI jinazAsana jAnanA / cAhe jaisA ghora andhakAra ho, kiMtu use dUra karane kA ekamAtra upAya prakAza hI hai| saMsAra ke dUsare koI karor3oM upAya bhI andhakAra ko dUra nahIM kara skte| ThIka isI taraha ajJAnAMdhakAra ko dUra karane meM samartha ekamAtra AtmajJAna rUpI prakAza hI hai aura vaha AtmA meM maujUda hI hai| jisa taraha diyAsalAI kI sIMka meM andhakAra ko dUra karane vAlA prakAza maujUda hai, kevala ghisane kI yukti bhara lakSa meM ho / yahI bAta AtmajJAna-prakAza karane kI jAnanA / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] * tAraNa-vANI * jo ghora andhakAra hajAroM kuzalI phAvar3oM ke calAne para dUra nahIM kiyA jA sakatA vaha diyAsalAI kI eka sIMka se dUra ho jAtA hai; isI taraha kI zraddhA hameM apane antara- cAtmajJAna meM karanI cAhie / anantakAla meM durlabha manuSyatva prApta huA hai aura satya ko sunane kA suyoga milA hai| yadi satya ko ekabAra yathArthatayA svIkAra karake sune to ananta saMsAra TUTa jAye, saMsArabhramaNa miTa jAye / dharmI jIva ke utkRSTa pavitra svabhAva kA bahumAna hotA hai, isaliye nimitta rUpa se bAhara mukha para saumyatA, prasannatA aura vizeSa prakAra kI zAMti sahaja hotI hai / jJAnI puruSa bAhya meM bhI ajJAnI se alaga hI mAlUma hotA hai| usake vacanoM meM aura ce maiM nihatA aura dhairya dikhAI detA hai aura usameM kartRtva bhAva tathA ahaMbhAva nahIM hotA / jaise DibbI ke saMyoga meM ( rakhA huA ) horA ajaga hI hai usI prakAra dehAdi saMyoga meM rahane vAlA bhagavAna - zrAtmA usase alaga hI hai; isaliye usa para lakSa dene se terA svAdhIna sugva pragaTa hogA / jaise diyAsalAI meM vartamAna avasthA meM uSNatA aura prakAza pragaTa nahIM haiM tathApi ve zakti rUpa se vartamAna meM bhI bhare hue haiM, aisI zraddhApUrvaka use yadi yoga - vidhi se ghisA jAye to usameM seni pragaTa hotI hai, isI prakAra AtmA meM tIna loka ko prakAzita karane vAlI kevalajJAna jyotirUpa zakti bharI huI hai / cauMsaTha puTI leMr3I pIpala meM jo rasAyana zakti pragaTa hotI hai vaha usI meM thI, bAhara ke ghisane bAle patthara meM se nahIM bhAtI hai, isI taraha AtmA meM kevalajJAna zakti maujUda hai, kahIM bAhara deva guru zAstra meM se nahIM AtI hai, yahI svatantratA kI parakha hai / loga kula devatAdi ko sarva samartha, rakSaka mAnate haiM, kintu yaha to vicAra kara ki tujha meM kucha dama hai yA nahIM ? tU nitya hai yA anitya ? svAdhInatA ke lakSa se andara to dekha ! yadi AtmA meM pUrNa zAMti, aura apAra jJAna-sukha na ho to azAMti aura parAzrayatA kA duHkha hI banA rahe / yadi svabhAva meM sukha na ho to cAhe jitanA puruSArtha karane para bhI vaha pragaTa nahIM ho sakatA, kintu aisA nahIM hai / vyavahAra kA upadeza to ajJAnI jIvoM ko paramArtha samajhAne ke liye kiyA hai, kintu grahaNa karane yogya to mAtra nizcaya hI hai 1 vyavahAra kA upadeza dene vAle aneka sthala haiM, kintu jisase janma-maraNa dUra ho jAye, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI . [209 aise sanAtana satya mArga kA upadeza ho atyanta durlabha hai| asatya ko mAnane vAloM kI saMkhyA isa jagata meM adhika hI rahegI, kintu isase satya kahIM DhaMka nahIM jaataa| vartamAna meM atyanta durlabha manuSya bhava milA hai, tathApi prApta avasara ke mUlya ko na jAna. kara puna: svarga kI yA manuSyabhava kI athAt puNya ke saMyoga kI icchA karatA hai| koI devapada kA icchuka hai to koI rAjapada kA AkAMkSI hai, koI mAnArthI hai to koI rAgArthI hai; aura isa taraha apane jIvana ko kho rahA hai| __ jaba taka yaha nahIM jAna lenA ki svayaM kauna hai, taba taka deva guru zAstra ko bhalI bhA~ti nahIM jAnA jA sakatA / vItagagI deva guru AtmA hI hai, aura jo AtmA kI svatantra vItarAgatA ko batalAte haiM vahI sarvajJa vItarAga kathita zAstra hai| jo aisI zaMkA karatA hai ki are, merA kyA hogA ? use bhagavAnasvarUpa apanI AtmA kI zraddhA nahIM hai| jise puruSArtha meM mandeha hotA hai, tathA bhava kI zaMkA rahatI hai use apane svabhAva kI hI zaMkA rahatI hai, usane vItagaga mvabhAva kI zaraNa hI nahIM lI hai / jo sakacA nirAkula samkha vItarAga svabhAva kI zaraNa meM milatA hai vaha sukha samrATa kI zaraNa meM bhI nahIM miltaa| he jagata ke jIvo ! anAdikAlIna saMsAra se lekara Aja taka anubhava kiye gaye moha ko aba to chodo| jaise koI DubakI lagAne vAlA sAhasI puruSa kue~ meM DubakI mArakara nIce se ghar3A nikAla kara le pAtA hai, usI prakAra jJAna se bhara huye caitanyarUpI kue~ meM puruSArtha karake gaharI Dubako lagA aura jJAnaghaTa ko le bhA, tatvoM ke prati vismayatA lA, aura duniyAM kI cintA chor3a de / duniyAM tujhe eka bAra pAgala kahegI, kintu duniyAM kI aisI aneka prakAra kI pratikUlatAoM ke Ane para bhI tU unheM sahana karake, unakI upekSA karake caitanya bhagavAna kaise haiM, unheM dekhane kA eka bAra kautUhala to kara ! yadi tU duniyoM kI anukUlatA yA pratikUlatA meM laga jAyagA to tU apane caitanya bhagavAna ko nahIM dekha skegaa| isaliye duniyA~ ke lakSa ko chor3akara aura unase alaga hokara eka bAra kaSTa sahakara bhI tatva kA (mAtmatatva kA) kautUhalI ho / kautUhalI yAnI Ananda lene vAlA ho / yadi tIna kAla aura tIna loka kI pratikUlatAoM kA samUha eka hI sAtha sammukha vA upasthita Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] * tAraNa-vANI ho to bhI mAtra jJAtArUpa rahakara una sabako sahana karane kI zakti AtmA ke jJAnasvabhAva meM vidyamAna hai, kyoMki AtmA kA apanA ta kucha hai hI nahIM, bane aura bigar3egA kyA ? isake liye eka pAzvanAtha bhagavAna kA dRSTAMta hI paryApta hai / naraka meM rahane para bhI samyagdRSTi jIva ko vahA~ kI vedanA kA anubhava nahIM hotA, yaha AtmapuruSArtha, Atma-bala hI to hai / naraka kI vedanAoM meM bhI jIva AtmAnubhava kara letA hai| tU manuSyabhava pAkara bhI vyartha kA ronA kyoM royA karatA hai ? yahA~ to naraka ke barAbara vedanA nahIM hai, ata: satsamAgama kA lAbha le| bhagavAna ko tAraNa taraNa kahA jAtA hai, kintu jIva taratA to apane hI bhAva se hai, bhagavAna ko to mAtra bahumAna dene kA hI prayojana hai ki he bhagavAna ! Apane hameM tAra diyA hai| taratA to svayaM hI hai| vyavahAra vyavahAra se saca hai, paramArtha se asamartha hai / isa syAdvAda naya ko bhalIbhAMti mamajhanA caahiye| jaise nagara kA varNana karane para. rAjA kA varNana nahIM hotA, usI prakAra deha ke guNoM kA stavana karane para kevalI bhagavAna kA stavana nahIM hotaa| kevalIpanA to AtmA meM hotA hai, deha meM nhiiN| ___ jIvoM ne anAdikAla se yaha nahIM jAna pAyA ki-tatva kyA hai, puNya-pApa kyA hai, dharma kyA hai, vastusvabhAva kyA hai / aura na kabhI isakI jijJAsA hI kI hai; kintu dUsare kA aisA kara hU~, vaisA karadU, isa prakAra para meM viparIta zraddhA jamI huI hai, jJAna meM viparItatA ko pakar3a rakhA hai aura ulTA sIdhA samajha rakhA hai| kintu yadi svabhAva meM kulAMTa mAre to viparIta zraddhA nAza hokara saccI zraddhA pragaTa ho jAye / ajJAnI mAnatA hai ki bhagavAna mujhe saMsAra se pAra utAra deMge, isakA artha yaha humA ki vaha apane ko bilakula nirmAlya mAnatA hai, dIna-hIna mAnatA hai| aura isa prakAra parAdhIna hokara bhagavAna kI pratimA athavA sAkSAt bhagavAna ke samakSa khar3A hokara dInatApUrvaka bhagavAna se kahatA hai ki mujhe mukta kara do| dIna bhayo prabhu pada japai mukti kahA~ se hoya ?" phira bhI dIna-hIna aura nirmAlya hokara kahatA hai ki he prabhu ! mujhe mukti diijiye| kintu bhagavAna ke pAsa terI mukti kahAM hai ? terI mukti to tujhameM hI hai| bhagavAna tujhase kahate haiM ki-pratyeka AtmA svatantra hai, maiM bhI svatantra hU~ aura tU bhI svatantra hai, terI mukti tujhameM hI hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI* [211 pAtmA apane pada kI (svabhAva kI ) ora unmukha na ho aura mAtra para-prabhu pada ko bhajatA rahe to kauna mukti de degA ? yaha nizcaya jAna ki terI mukti tujha hI meM hai| AtmA ko pahicAne binA anantabAra zubha bhAva kiye tathApi bhava kA anta nahIM aayaa| bhava kA anta honA hI saMsAra se chUTanA hai / mtuti kA artha hai ki jisakI stuti karatA hai usI jaisA aMza apane meM svayaM pragaTa karanA / bhUla ko svIkAra kara lene mAtra se bhUla dUra nahIM ho jAtI aura bhUla ke dUra hue binA dharma nahIM hotaa| vastusvabhAva ko (AtmA ke svabhAva ko ) jAne binA kahAM TikA jAye ? aura Tike binA ( sthira huye binA ) cAritra nahIM honA, tathA cAritra ke binA mokSa nahIM hotA, isaliye mokSa ke liye cAritra cAhiye aura cAritra ko yathArtha jJAna cAhiye ! mana, vacana, kAya kA jo yoga hai usa yoga ko kama karanA arthAt vikalpoM ko kama kara denA aura prAtmasvarUpa meM ekAgra honA so bhagavAna kI saccI stuti hai / bhagavAna kI stuti apane prAtmA ke sAtha sambandha rakhatI hai, para bhagavAna ke sAtha sambandha nahIM rakhatI / sanmukha vidyamAna ( sAkSAt virAjamAna ) bhagavAna kI ora jo paganmugva bhAva hai so zubha bhAva hai, usase puNya baMdha hotA hai, dharma nahIM / strI putrAdi kI ora jAne vAlA bhAva azubha bhAva hai / usa azubha bhAva ko dUra karane ke liye bhagavAna kI ora zubha bhAva se yukta hotA hai| kintu prAtmA kyA hai aura dharma sambandha mere AtmA ke sAtha hai, yaha na jAne, na mAne to use bhagavAna kI saccI stuti yA bhakti nahIM ho sktii| jo isa pacaraMgI duniyAM meM acchA zarIra, acche khAna-pAna aura acche rahana-sahana meM racA pacA rahatA hai use yaha dharma kahAM se samajha meM A sakatA hai ? samyakdarzana ke binA sacce vrata nahIM hote aura saccA tyAga nahIM hotaa| caturtha guNasthAna kI khabara na ho aura sAtaveM kI bAta kare to vyartha hai / loga tyAga hI tyAga kI bAta kahate haiM kintu tyAga to antaraMga se hotA hai, kevala bAtoM se nhiiN| - yadi ananta avyAbAdha sukha pragaTa karanA ho to vartamAna avasthA ke bheda kI dRSTi kA tyAga kara aura avikArI svabhAva kI bhora bhAra de| anantakAla meM bhI svabhAva ke bala se eka kSaNa bhara ko bhI sthira nahIM huA hai| terI svatantra dRSTi se hI ananta kevalajJAna lakSmI uchala utthegii| jaba Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] * tAraNa-vANI* lakSmI tilaka karane pA rahI hai taba mu~ha dhone mata jaa| puna: pasA suyoga anantakAla meM bhI milanA kaThina hai / samudra meM DUbI huI rAI ke samAna puna: milane jaisI isa manuSya paryAya ko milI huI jAnakara ise sArthaka kara / viSaya kaSAyoM meM naSTa na kr| adhika kyA kaheM ? bhagavAna ne kahA hai ki paryAyadRSTi kA phala saMmAra aura dravyadRSTi kA phala vItarAgatA aura phira mokSa hai| yadi koI kahe ki maiM puruSArtha to bahuta karatA hU~ kintu pUrva karma ke udaya kA bahuta bala hai mo icchina phala nahIM mila pAtA, to yaha bAta mithyA hai, kyoMki kAraNa kI bahulatA ho aura kAya ( usakA phala ) kama ho aisA nahIM ho sakatA / apane puruSArtha kI kamI ko nahIM dekhakara para nimitta ke bala ko dekhatA hai, yahI sabase bar3A gar3abar3a-ghoTAlA hai / nimittadRSTi saMsAra hai, aura svataMtra upAdAna-svabhAva dRSTi mokSa hai| binA samajhe jIva ne ananta bAra aneka zAstra par3he, paMDita huA, vItarAga deva ke kahe gaye sanAtana jaina dharma kA nagna digambara sAdhu huA, navatatvoM kA mana meM yathArtha nirNaya kiyA, kintu nimitta para lakSa banA rahA ki mana kA pAlambana Avazyaka hai, zubharAga se dhIre-dhIre Upara jA sakeMge, aura isa prakAra para se, vikAra se guNa kA honA mAnA; kintu nirapekSa, nirAvalambI, akriya, ekarUpa AtmamvabhAva kI zraddhA nahIM kii| samyakdarzana kisI sampradAyavizeSa kI vastu nahIM hai| AtmasvabhAva ko sampUrNatayA lakSa meM liye binA dharma nahIM hotaa| jIva ananta bAra sAkSAt prabhu-bhagavAna ke pAsa hI AyA aura dharma ke nAma para aneka zAstra raTa DAle, kintu yathArtha Atma-nirNaya nahIM kiyA, imaliye bhavaduHkha-bhavabhramaNa dUra nahIM huaa| yadyapi jIva cittazuddhi ke AMgana meM ananta vAra bhAyA hai, kintu use lAMghakara ekarUpa mvabhAva kA lakSa kabhI nahIM kiyA / isaliye nirvikalpa svabhAva ko pahicAna kara, vastu kI mahimA ko jAnakara pUrNa kI ora kI ruci karanA cAhie / jaba yathArtha sva-lakSa ke bala se nirvikalpa zAMti kI anubhava rUpa antaraMga ekAgratA hotI hai taba samyagdarzana kI nirmala avasthA pragaTa hotI hai aura bhrAMti kA nAza hotA hai| jaise roga ke miTa jAne para kucha prazakti raha jAtI hai jisakI sthiti adhika lambI nahIM hotI, vaha padhyasevana se dUra ho jAtI hai; isI prakAra svabhAva meM virodha rUpa mAnyatA kA nAza hone para (nAza kara dene para ) usake bAda vartamAna puruSArtha ko prazakti adhika samaya taka nahIM rhtii| vikAra ke nAzaka svabhAva kI pratIti ke bala se alpakAla meM pUrNa niroga paramAtmadazA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI * [ 213 pragaTa hotI hai| zarIra meM to udayAnusAra hotA hai, kiMtu svatantra svabhAva meM apanA kArya barAbara hotA hI hai| svabhAva kI zraddhA ke binA jitanA tarka hotA hai so sarva viparIta hI hai / tatva kI bAta samajhane yogya hai| jo samajhanA cAhe vaha samajhe, aura jise ruce vaha mAne / sat kisI vyakti ke liye nahIM hai| sat ko saMkhyA kI AvazyakatA nahIM hai| sat sat para abalaMbita hai / sat ko kisI kI cintA nahIM hotI / trikAla meM kisI ne kisI kA na to kucha sunA hai aura na koI kisI ko kucha sunAtA hai, sabhI apane bhAva meM apanI ruci ke gIta gAte haiM / ruci kA khulA nimantraNa hai, jise jo anukUla par3A so mAnatA hai / I miThAI kI dukAna para aphIma kI goliyAM nahIM bikatIM, isI taraha tatrajJAna meM idhara-udhara kI vyAvahArika bAtoM se kAma nahIM calatA / tattvajJAnI kA kAma to tatvajJAna se hI calatA hai| jisane amUlya avasara pAkara apUrva samyakdarzana kA nirNaya zrAtmA meM nahIM kiyA usane kucha nahIM kiyA / jIvana vyatha kho diyA / I tIna loka meM aura tIna kAla meM koI kisI kA hita athavA ahita nahIM kara sakatA / saba apanI apanI anukUlatA ko lekara acche bure bhAva hI kara sakate haiN| vItarAga ke mArga meM pratyeka vastu kI svatantratA kI spaSTa ghoSaNA hai / dUsarA saba kucha bhUlakara eka bAra svabhAva ke samIpastha ho / yadi tU saMsAra ke bhramaNa se thakakara hamAre pAsa AyA hai taba dUsarA saba kucha bhUlakara hamAre anubhava ko samajhale; aura svataMtra svabhAva ko svIkAra kara / saMsAra meM mAtA bAlaka ko vizrAma lene ke liye sulAtI hai, kintu AcArya tujhe vizrAma prApta karAne ke liye mukti kI bAta kahakara anAdi kAlIna nidrA se jagAte haiM / he bhAI! tRSNAdi ke pApa bhAvoM ko kama karake puNya bhAva karane se koI nahIM rokatA, kintu yadi usa puNya meM ho saMtoSa mAnakara aura vikAra ko dharma kA sAdhana mAnakara baiThA rahe to kadApi mukti nahIM hogI / yahA~ dharma meM aura puNya meM udaya asta jaisA antara hai, yahI samajhAyA jA rahA I saMyogAdhIna dRSTi vAlA dharma ke liye sAkSAt tIrthaMkara bhagavAna ke nikaTa jAkara bhI apanI viparIta mAnyatA ko cipakAye huye, yoM hI vApisa A jAtA hai / jisane caturtha guNasthAna meM yathArtha pratIti pUrvaka nirAvalaMbI pUrNa svabhAva ko jAnA hai, usane sarva zAstroM ke rahasya ko jAna liyA hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] * tAraNa-vANI* "dIna bhayo prabhu pada japai, mukti kahA~ se hoya ?" parAzraya rahita mvAdhIna aAtmasvarUpa kI anubhUti hI samasta jinazAsana kI anubhUti hai| maiM zuddha hU~, prasaMga hU~, ajara-amara, avinAzI hU~; aisI ddhA ke bala se nirmalatA pragaTa hotI hai| parAzrita bAhyonmukharUpa gaga ko guNakara mAne to vaha vyavahAra nayAbhAsa ( mithyAtva ) hai| maiM para se bhinna nirAvalambI vItarAgI svabhAva rUpa hU~; puNya-pApa rahita zraddhA. jJAna aura sthiratA hI mArga hai| jinazAsana meM 'jina' zabda kA artha jItanA hai; aura usameM gaga-dveSa evaM ajJAna ko jInakara (naSTa karake ) parAzraya rahita jJAnasvabhAva svataMtra hai| isa prakAra jAnanA aura zraddhA karanA mo yaho gaga-dveSa-moha aura paMcendriya ke viSayoM kI vRtti ko jItanA hai / kriyAkAMDa kI bAhya vRtti se prAMtarika svabhAva kI pratIti nahIM hotii| usameM aMtaravRtti ho to hI prAMtarika svabhAva kI pratIti hotA hai / aura vahI kalyANakArI hai / jJAnI kI dRSTi meM rAga kA tyAga haikisI bhI prakAra kI zubhAzubha rAga kI pravRtti honA vyabahAranaya nahIM hai| koI bhI vikArI bhAva guNakArI nahIM hai, kintu vaha virodhI bhAva hai, aura jitanI hada taka sva-lakSa meM TikA rahe utanA nirmala bhAva hai; ise jAnanA so isakA nAma vyavahAranaya hai / logoM ko yathArtha dharma kA svarUpa samajha meM na pAye isaliye kyA kahIM adharma ko dharma mAnA yA manavAyA jA sakatA hai ? 'isa samaya samajha meM nahIM A sakatA' isa niSedhAtmaka zalya ko dUra kara denA caahie| jise paramArtha jinadarzana kI khabara nahIM hai use vyavahAra kI bhI saccI zraddhA nahIM hotI, isaliye usake dvArA mAne gaye yA kiye gaye vrata, tapa, pUjA, bhakti ityAdi yathArtha nahIM hote| ___ pApa se bacane ke liye zubhabhAva kare to puNyabaMdha hotA hai, isakA kauna niSedha karatA hai ? kintu yadi usa puNya kI zraddhA kare, use AtmA kA svarUpa mAne aura yaha mAne ki usake avalambana ke binA puruSArtha udita nahIM hotA--guNa pragaTa nahIM hotA to vaha mahAmithyAdRSTi hai, vaha svAdhIna sat svabhAva kI pratisamaya hatyA karane vAlA hai| yadi yaha kaThina pratIta ho to satyAsatya kA nirNaya kare, kintu asat se to kabhI bhI sat kI prApti nahIM ho sakatI / samyakdarzana hone se pUrva bhI azubhabhAvoM ko chor3ane ke liye dayA ityAdi ke zubhabhAva karatA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAraNa-vANI [215 avazya hai, karanA hI cAhiye, kintu yaha mAnyatA mithyA hai ki usase samyakadarzana hotA hai yA guNa-lAbha hotA hai / anAdikAla se zubhAzubha bhAva karatA calA A rahA hai, phira bhI abhI saMsAra meM kyoM bhramaNa kara rahA hai ? logoM kI anAdikAla se puNyabhAva anukUla pratIta ho rahe haiM isa. liye unheM chor3ane kI bAta nahIM ructii| jise svabhAva ke apUrva pavitra guNa pragaTa karanA hai usameM zubhabhAva jitano laukika nIti kI pAtratA to hotI hI hai, sacce vyavahAra kA jJAna to hotA hI hai| usake binA samyakadarzana ke AMgana meM Ane kI taiyArI nahIM ho sakatI / yahAM yaha nahIM kahate hai ki-zubhabhAva se guNa pragaTa hote haiM, kyoMki dharma ke nAma para utkRSTa zubhabhAva bhI jIva ne anaMta vAra kiye hai, kintu pratIti ke binA kiMcit mAtra bhI guNa pragaTa nahIM hue| yahAM aisA vastumvarUpa kahA jA rahA hai ki jisase janma-maraNa dUra ho sakatA hai / aura jo kucha kahA jA rahA hai use svayaM apane Apa nizcita kara sakatA hai, aura abhI bhI vaha ho sakatA hai| puNya kA niSedha karane kA yaha artha nahIM hai ki pApa kiyA jAve yA pApa bhAvoM kA sevana kiyA jaaye| jise dharma kI ruci hai vaha pApa kI pravRtti chor3akara dayA dAna ityAdi zubhabhAva kiye binA rahatA hI nhiiN| deha kI anukUlatA ke liye yA strI putra dhana pratiSThA ke liye jitanI pravRtti karatA hai vaha sArI sAMsArika pravRtti azubha rAga hai-pApa hai| jinazAsana meM, kisI zAstra meM kriyA kI bAta (nimitta kA jJAna kagane ke liye) AtI hai. vahAM upacAra se vaha kathana samajhanA caahie| yadi paramArtha se vaisA hI ho to paramArtha mithyA ho jAya / zrAtmA guNarUpa hai; aura jo guNa haiM so doSoM ke dvArA, zubhAzubha gaga ke dvArA pragaTa nahIM hote| yadi vratAdi ke zubhabhAvoM se guNa pragaTa hoM to abhavya jIva mithyAda bhI uma vyavahAra ke dvArA zubha bhAva kara ke navameM aveyaka taka anantavAra ho pAyA hai, kintu use kabhI guNa-lAbha arthAna AtmA kA jo samyakadarzana hai guNa usakA lAbha nahIM huA; isaliye siddha huA ki zubha rAga yA mana, vacana, kAya kI kriyA se jinazAsana (AtmasvarUpa ) kI prApti nahIM hotI, phira bhI yadi koI use mAne to vaha apanI mAnyatA (mithyAmAnyatA ) ke liye svataMtra hai| paralakSa ke binA kabhI bhI rAga nahIM hotA, isaliye zAstra meM azuddha avasthA ke vyavahAra kA aura zubha rAga meM avalambana kyA hotA hai, isakA jJAna karAne ke liye asadbhUna vyavahAra kI bAta kahI hai| yadi ajJAnI usameM dharma mAna le to rAga aura para kI pravRtti hI dharma ho jAye / jIva anAdikAla se para padArtha para tathA rAgAdi karane para bhAra detA A rahA hai, isaliye yadi koI vaisI bAta karatA hai to vaha use jhaTa anukUla par3a jAtI hai / jJAniyoM ne parAzraya meM dharma sthApita Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] * tAraNa-vANI nahIM kiyA, nahIM mAnA, kiMtu nimitta aura avasthA ityAdi kA jJAna karAne ke liye saMkSipta bhASA meM upacAra se kathana kiyA hai| saccA paramArtha to alaga hI hai| puNyabhAva cAhe jaisA U~cA ho tathApi vaha bandhana bhAva hI hai| prAtmasvabhAva prabandha hai| svabhAva meM puNya-pApa ke baMdhana bhAva nahIM haiN| sacce deva guru zAstroM ne puNya-pApa ke kisI bhI rAga bhAva se rahita mokSamAge kahA hai, aura AtmA ko karmabandha se pRthak evaM parAzraya rahita batAyA hai| yadi parAzraya ke kathana ko hI paramArtha jAnakara pakar3a le, arthAt jo abhUtArtha vyavahAra tyAgane yogya hai usI ko pAdaraNIya mAnale aura vyavahAra ke kathanAnusAra hI prathe mAnale to spaSTa hai ki usane vyavahAra se bhI jinazAsana ko nahIM jAnA, kintu para nimitta ke bheda se rahita abaddha Adi pA~ca bhAvarUpa zuddha prAtmA ko yathArtha svAmita pratIti ke dvArA jisane jAnA hai usI ne jinazAsana ko jAnA hai, aura usI ne sarva AgamoM ke rahasya ko jAna liyA hai / rahasyajJAtA hI samyagdRSTi mokSamArgI hai| upasaMhAra jainAgama ne, jainAcAryoM ne aura jainazAsana ke prAcIna evaM vartamAna tatvajJoM ne vastusvarUpa kA jo vivecana kiyA hai, usakA kucha sAra yahA~ diyA gayA hai paramapUjya zrI tAraNasvAmI ke vastuvivecana se isakA khUba mela baiThatA hai, isIliye yaha vicAra isa 'tAraNa-vANI' grantha meM sAbhAra sammilita kiye haiN| aba, pAThakoM se hamArA anurodha hai ki isa mahatvapUrNa, rahasyamayI carcA ko par3heM, guneM aura samajhe, tathA isameM jo AtmakalyANakArI saccA mArga darzAyA hai use grahaNa kareM / jaba taka nizcaya aura vyavahAra ke rahasya kA bhalI bhAMti jJAna nahIM hogA taba taka Atma-kalyANa kI bhora prathama caraNa bhI nahIM rakhA jA skegaa| isaliye buddhi aura viveka ko jAgRta karake sAvadhAnI pUrvaka isa tatva-rahasya ko samajha kara satyArtha kA anusaraNa karo, yahI prAtmakalyANakartA zrI tAraNasvAmI kA sadupadeza hai| -0 gulAbacanda / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- Page #225 -------------------------------------------------------------------------- Page #226 -------------------------------------------------------------------------- _