Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrI bhuvanabhAnusUri janmazatAbdImAM navaluM najarANu - 17 navanirmita - ArthopaniSad - saMskRtavRttivibhUSitAni zrIpratyekabuddhamaharSipraNItAni RSibhASitAni (dvitIyama :) * saMzodhanam - saMskRtavRttinavasarjanam - sampAdanam / vairAgyadezanAdakSa-AcAryadevazrImadvijayahemacandrasUrIzvaraziSya AcAryadevazrImadvijayakalyANabodhisUrIzvarAH mULa graMtha :- zrI RSibhASita (AgamasUtra) bhAga-1/2 mULa graMthakAra :- zrI neminAtha bhagavAna zAsanavartI 20 pratyekabuddha maharSio, zrI pArzvanAtha bhagavAna zAsanavartI 15 pratyekabuddha maharSio tathA zrI mahAvIra svAmi bhagavAna zAsanavartI 10 pratyekabuddha maharSio. Ama kula 45 pratyekabuddha maharSio" navanirmita saMskRta vRtti :- AryopaniSad - bhAga-1/2 mULa graMthanuM 13 hastAdarzo dvArA saMzodhana + saMskRta vRtti navasarjana + saMpAdana :- pa.pU.vairAgyadezanAdeza zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAja viSaya :- adhyAtma, vairAgya, AcAra Adi. vizeSatA :- 10 Agamo para niyukti racanAra zrutakevalI zrI bhadrabAhu svAmie A Agama para paNa niyukti racI hatI. pakakhIsUtra, samavAyAMgasutra, naMdIsutra Adi aneka zAstromAM prastuta Agamano ullekha che. 45 pratyekabuddha maharSio dvArA praNIta eka-eka adhyayana dvArA 45 adhyayanamaya A AgamanI racanA thaI che. mATe tenA kartA koI eka vyakti nathI. paNa saMkalanakAra eka vyakti saMbhava che. sudIrgha parizramanA nicoDarUpa saMzodhana + sarjana + saMpAdananA triveNI saMgamathI A AgamasUtra sauprathamavAra prastutarUpe prakAzita thaI rahyuM che. prastuta navanirmita vRtti sivAya A AgamasUtranI koI prAcInavRtti prApta thatI nathI. prakAzaka : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, muMbaI paThanapAThananA adhikArI : gItArthaguru anujJAta zramaNa bhagavaMta. prati : paLa AvRtti : prathama, prakAzana varSa-vi.saM. 2066, vI.saM. 2536, I.sa. 2010 mUlya : rUA.225/(c) zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa prastuta graMthanA koI paNa aMzano upayoga karatAM pUrve lekhaka ane prakAzakanI lekhita maMjUrI jarUrI che. A graMtha zAnadravyamAMthI prakAzita thayo hovAthI gRhasthoe tenI mAlikI karavI hoya, to tenuM mUlya jJAnakhAtAmAM arpaNa karavuM. * mudraka : zrI pArzva komyuTarsa, amadAvAda. phona : 079-25460295 uttarajhayaLL$ dasAo kawo vavahAro IsabhaifsaMcAIM nie mahAnisIha... pratyekabuddha maharSionI abhuta adhyAtmavANInA rahasya. prakAzaka zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vibhASitAni ...aAmodaL......... abhinaMdatha..... dhaLyavAda._ tsukRta sahayogI : zrI AMbAvADI zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha amadAvAda jJAnanidhi savyayanI bhUri bhUri anumodanA ArSopaniSad - zrI bhuvanabhAnusUri janmazatAbdIe navaluM najarANu jJAnAmRd nam... - pariveSaka pa.pU.vairAgyadezanAdakSa A. hemacandrasUrIzvaraziSya A. kalyANabodhisUrIzvarajI ma.sA. 1. siddhAMtamahodadhi mahAkAvyam - sAnuvAda. 2. bhuvanabhAnavIyam mahAkAvyam - sAnuvAda, savArta5. 3. samatAsAgara mahAkAvyam - sAnuvAda. 4. paramaItaSThA kANam - sAnuvAda, kalAtmaka Albama sAthe. 5. jIrAvalIyam kAvyam - sAnuvAda. 6. premamaMdiram - kalyANarmAdarapAThapUrti stotra - sAnuvAda, savArta5. 7. chaMdolaMkAranarUpaNam - kavi banavAno zorTakaTa - pokeTa SAyarI. 8. dvopaniSad 9. vAThopaniSaddha zrIsiddhasenadivAkarasUrata 10. vedopaniSad - SaSThI, aSTamI, navamI ane aSTAdazI 11. zikSopanaSadda J DhAkA para saMskRta TIkA - sAnuvAda. 12. stavopaniSad - zrIsiddhasenavAkarasUri tathA kalikAlasarvajJathrI hemacaMdrAcAryavRta adbhuta stutionA rahasya - sAnuvAda. 13. sattvopaniSada - yogasAra caturthaprakAzavRtti - sAnuvAda. (mAtra saMyamI bhagavaMto mATe) 14. devadharmopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta devadharmaparIkSA graMthanI gurjara TIkA 15. paramopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajI ATha kRta pAMca 'parama' kRtio para gurjaravRtti 16. AryopaniSadra-1zrI pratyekabuddhipraNIta RSibhASita 17. ArSopaniSadra (IsabhAsiyAI) AgamasUtra para saMskRta TIkA. ....anumodaL.... abhiidathI....... dhaSyavAda..... * [prastAvanA mATe juo bhAga-1) prApti sthAna : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa zrI caMdrakumArabhAI jarIvAlA, du.naM.6, badrikezvara sosAyaTI, marIna DrAIva I roDa, muMbaI-2. phona : 22818390, 22624477 zrI caMdrakAMtabhAI esa. saMghavI, 6 bI, azokA koplekSa, pahelA garanALA pAse, pATaNa-38425, u.gu.), mo. : 990946852 zrI bAbubhAI saremalajI beDAvALA, siddhAcala baMglojha, senTa ena hAIskUla pAse, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5. mo. : 94265 85904.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 18. vairAgyoniSad - zrIhariharopAdhyAyakRta bhartRharinirveda nATaka bhAvAnuvAda. 19. sUktoniSad - paradarzanIya adbhuta sUktono samuccaya tathA rahasyAnuvAda 20. karmounaSad - siddhAntamahodhi zrIpremasUrIzvarajIkRta karmIsaddhi graMtha para bhAvAnuvAda. 21. vizeSoniSad - zrI samayasuMdaropAdhyAyajIkRta vizeSazataka graMtha para gurjara bhAvAnuvAda. rara. hiMsorpanaSad - 23. ahiMsopaniSad- ajJAtakartRka (pravAtaH zrIharibhadrasUri ra4. gharmoniSad - zrI haribhadrasUrikRta svopajJa avarei alaMkRta hiMsASTaka graMtha para gurjara TIkA. 25. zamoniSad - 26. lokoniSad - mahArAjA kRta) nAcittaprakaraNa para saMskRta TIkA-sAnuvAda. veda thI mAMDIne bAIbala sudhInA dharmazAstronA rahasya. nardhArmita saptaka prakaraNa - sAnuvAda. zrI haribhadrasUriSkRta lodnirNaya graMtha para saMskRta vRtti (bhAga-1). 27. AtmopaniSad - zrI uyanAcAryakRta Atmatattvaviveka graMtha para gurjara TIkA (bhAga-1). 28. sAmyoniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajI sadhisAmyadvAtriMzikA citra sAnuvAda. 29. sadbodhoniSad - sadbodhacandvoya paMcAzikA para saMskRta vArttika - sAnuvAda 30. stotrorpanaSad - zrI vajrasvAmikRta zrIgautamasvAmistotra - sacitra sAnuvAda. 6 ArSopaniSad 31. darzanoniSad-1 zrI mAdhavAcAryakRta sarvadarzanasaMgraha graMtha para gurjara bhAvAnuvAda. 3ra. darzanorpanaSa-ra 33. rAmAyaNanA teja kiraNo - rAmAyaNI mATe paryApta AlaMbana 34. asparzopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta 35. hitounaSad - 36. jJAnoniSad - 37. saMbodhorpanaSad - aspRzRtivAda para gurjara vRtti adhyAtmakalpadrumanA zikSopadezadhikAra tathA zikSApaMcAzikA para gurjara vArttaka + sAnuvAda sAvari vicAra aSTAvakra gItA para saMskRta vRtti. saTIka zrIratnazekharasUrita saMbodhasati graMtha para gurjaravRtti 38. ISToniSad - zrIpUjyapAdasvAmikRta ISTopadeza graMtha para saMskRta TIkA-sAnuvAda 39. vimohorpanaSad - zrIyazapAlamaMIkRta moharAjaparAjaya nATaka para viSamapadavyAkhyA ane anuvAda 40. zrAmaNyopaniSad- darzAvadha tidharma para narghArmita prakaraNa (bIjuM nAma zramaNaNataka) 41. saphaLatAnuM saranAmuM saphaLa jIvA jIvavA mATe saphaLa iimayAo 4ra. sUtroniSad - zrIsUtrakRtAMgasUtra-dvitIyazrutaskaMdha para saMskRta saMgrahaNI. (zrIsUtrakRtAMgadIpikA bhAga-ranA punaH saMpAdana sAthe.) 43. pravrajyoniSad - ajJAtapUrvAcAryakRta pravrajyAvidhAna prakaraNa para gurjara vRtti
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 44. prasannatAnI paraba 45. dezanoniSa 46. jIrAvalA juhArIe 47. upadezoniSad - 48. prArthanoniSa aMgopaniSad * vargoniSad boTikoniSa AgamoniSa vaktA-zrotA baMnene upayogI vairAgyAdi rasajharaNA. | n = mujhe hunyAsopaniSada * AcArorpanaSad - vairAgyadezanAkSa pU. gurudevazrInI vAcanAonuM saMskRta kAvyamaya avataraNa. - gIta guMjana. upadezaratnakoSa graMtha para vizada vRtti. alaMkArika stutio para tAtparyavRtti sAnuvAda. ..... adhArvAdha amudrita Agama aMgalikAsUtra para nUtana saMskRtavRtti - adhAdhi amudrita Agama vargalikAsUtra para nUtana saMskRtavRtti - adhAdhi amudrita kRtio-boTika pratiSedha, boTika nirAkaraNa, digaMbaramata khaMDana, boTikoracATananA samanvaya sAthe aneka prAcIna graMthonA AdhAre digaMbaramatanI gaMbhIra samIkSA AgamatipanirAkaraNa (visaMvAda prakaraNa) para viza vivaraNa duHSamaDikA graMtha para vizva vRtti. zrIdevasuMdarasUrita sAmAcArI prakaraNa para viza vRtti 1. 5. 6. - zrI jinazAsana sukRta mukhya AdhArastaMbha (1) nayanabALA bAbubhAI jarIvAlA .. . ha. lInAbena caMdrakumArabhAI jarIvAlA parivAra (muMbaI) (2) mULIbena aMbAlAla zAha ArSopaniSad -GR (1) nayanabALA bAbubhAI jarIvAlA bhANabAI nAnajI gaDA, muMbaI (preraka : pa.pU.gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUri ma.sA.) ra. zeTha ANaMdajI kalyANajI, amadAvAda 3. J. ha. ramAbena puMDarIkabhAI zAha parivAra - khaMbhAta (muMbaI) zrI jinazAsana sukRta AdhArastaMbha ha. zobhanAbena manIzabhAI jarIvAlA parivAra (muMbaI) " zrutasamuddhAraka H zrI zAMtinagara zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka : pa. pU. tapasamrATa AcAryadeva zrImadvijaya himAMzusUri ma.sA.) zrI zrIpAlanagara jaina upAzraya TrasTa, vAlakezvara, muMbaI (preraka : pa.pU.ga.A.rAmacaMdrasUri ma.sA.nI divyakRpA tathA pU. AcAryadeva zrImadvijaya mitrAnaMda sU.ma.sA.) zrI lAvaNya sosAyaTI zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka : pa.pU. paMnyAsajI zrI kulacaMdravijayajI gaNivarya) nayanabAlA bAbubhAI sI. jarIvAlA hA. caMdrakumAra, manISa, kalpaneza (preraka : pa.pU.munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) kezarabena ratanacaMda koThArI hA. lalitabhAI (preraka : pa.pU.gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja) zrI zvetAMbara mUrtipUjaka tapagacchIya jaina pauSadhazAlA TrasTa, dAdara, muMbaI zrI muluMDa zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, muluMDa, muMbaI (AcAryadeva zrIhemacaMdrasUri ma.sA.nI preraNAthI) 10. zrI sAMtAkrujha zve. mUrti. tapAgaccha saMgha, sAMtAkrujha, muMbaI (preraka : AcAryadeva zrIhemacaMdrasUri ma.sA.)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vibhASitAni 11. zrI devakaraNa mUlajIbhAI jaina derAsara peDhI, malADa (vesTa), muMbaI (preraka : pa.pU. munirAjazrI saMyamabodhi vi.ma.sA.) 12. saMghavI aMbAlAla ratanacaMda jaina dhArmika TrasTa, khaMbhAta (pu. sA. zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma.tathA pU.sA. zrI svayaMprabhAzrIjI ma. tathA pu.sA. zrI divyazAzrIjI ma. nI preraNAthI mULIbenanI ArAdhanAnI anumodanArthe) 13. bAbu amIcaMda pannAlAla AdIzvara jaina Tempala cerITebala TrasTa, vAlakezvara, muMbaI-4La006. (preraka : pU. munirAjazrI akSayabodhi vijayajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI mahAbodhi vijyajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI hiraNyabodhi vijayajI ma. sA.) 14. zrI zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI (preraka : pU. munizrI hemadarzana vi.ma. tathA pU. munizrI ramyaghoSa vi.ma.) 15. zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMdha, maMgala pArekhano khAMco, zAhapura, amadAvAda (preraka : pa.pU. AcAryadeva zrI rucakacaMdrasUri ma.) 16. zrI pArzvanAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMdha, sAMghANI esTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) 17. zrI navajIvana sosAyaTI jaina saMdha, bombe senTrala, muMbaI (preraka : pU. munirAjazrI akSayabodhi vi. ma.) 18. zrI kalyANajI sobhAgacaMdajI jaina peDhI, pIMDavADA. (siddhAMtamahodadhi sva. A. zrImadvijaya premasUrIzvarajI ma.sA. nA saMyamanI anumodanArthe) 19. zrI ghATakopara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMdha, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : vairAgyadezanAdakSa pU.A. zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 20. zrI AMbAvADI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMdha, amadAvAda (preraka : pU. muni zrIkalyANabodhi vi.ma.) 21. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMdha, vAsaNA, amadAvAda (preraka : pU. AcArya zrI nararatnasUri ma.nA saMyamajIvananI anumodanArthe pUjya tapasvIratna AcArya zrI himAMzusUrIzvarajI ma.sA.) 22. zrI premavardhaka ArAdhaka samiti, dharaNidhara derAsara, pAlaDI, amadAvAda (preraka : pU.gaNivarya zrI akSayabodhi vijayajI ma.) 23. mahAvIra jaina che. mUrtipUjaka saMdha, pAlaDI, zeTha kezavalAla mUlacaMda jaina upAzraya, amadAvAda. (preraka : pa.pU. AcArya zrIrAjendrasUri mahArAja sA.) 24. zrI mATuMgA jaina che. mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha enDa ceriTIjha, mATuMgA, muMbaI ArSopaniSad - 25. zrI jIvIta mahAvIrasvAmI jaina saMgha, nAMdiyA (rAjasthAna) (preraka : pU. gaNivarya zrI akSayabodhi vijayajI ma.sA. tathA munizrI mahAbodhi vijayajI ma.sA.) 26. zrI vizA osavAla tapAgaccha jaina saMgha, khaMbhAta (preraka : vairAgyaderAnAdakSa pa.pU.AcAryadeva zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 27. zrI vimala sosAyaTI ArAdhaka jaina saMgha, bANagaMgA, vAlakezvara, muMbaI-4La cha9. 28. zrI pAlitANA cAturmAsa ArAdhanA samiti (parama pUjya vairAgyaderAnAdakSa AcAryadeva zrImadvijaya hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA saMvata 2053nA pAlitANA madhya cAturmAsa prasaMge) 29. zrI sImaMdhara jina ArAdhaka TrasTa, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (IsTa), muMbaI (preraka : munizrI netrAnaMda vijayajI ma. sA.) 30. zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina . mUrtipUjaka saMdha, jainanagara, amadAvAda. (preraka : munizrI saMyamabodhi vi.ma.) 31. zrI kRSNanagara jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, saijapura, amadAvAda (pa.pU. AcArya vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. nA kRSNanagara madhye saMvata 2052nA cAturmAsa nimitte pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijaya ma.sA.nA preraNAthI) 32. zrI bAbubhAI sI. jarIvAlA TrasTa, nijAmapurA, vaDodarA 33. zrI goDI pArzvanAthajI Tempala TrasTa, punA (preraka : pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImavijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI mahAbodhi vijayajI ma.sA.) 34. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina vaitAmbara maMdira TrasTa, bhavAnI peTha, punA. (preraka : pU. munirAja zrI anaMtabodhi vijayajI ma.sA.) 35. zrI rAMdera roDa jaina saMdha, surata (preraka : pU.paM. akSayabodhi vijayajI ma.sA.) 36. zrI zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha dAdara jaina pauSadhazAlA TrasTa, ArAdhanA bhavana, dAdara, muMbaI (preraka : munizrI aparAjita vijayajI ma.sA.) 37. zrI javAhara nagara jaina che. mUrtipUjaka saMdha, goregAva, muMbaI (preraka : pU. A. zrIrAjendrasUri ma.sA.) 38. zrI nyArAlA jaina upAzraya, khaMbhAta (preraka : pU.A.zrI raMjanazrIjI ma. sA. ane pU. pra.zrI IMdrathIjI ma.sA.nA saMyamajIvananI anumodanArthe pa.pU.sA. zrI vinayaprabhAzrIjI ma.sA. tathA pa.pU.sA.zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma.sA. tathA sAdhvIjI zrI svayaMprabhAzrIjI ma.sA.) 39. zrI mATuMgA jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMdha enDa cerITIjha, mATuMgA, muMbaI (preraka : pU. paMnyAsapravara zrIjayasuMdaravijayajI gaNivarya)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - li - vipavitAni 40. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, 60 phuTa roDa, ghATakopara (IsTa) (preraka : pU.paM. zrI varabodhivijayajI gaNivarya) 41. zrI AdinAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, navasArI (preraka : pa.pU.A. - zrIguNaratnasUri ma.nA ziSya pU. paMnyAsajI zrIpuNyaratnavijayajI gaNivarya tathA pU.paM. zrIyazoratnavijayajI gaNivarya) 42. zrI koImbatUra jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, koImbatUra 43. zrI paMkaja sosAyaTI jaina saMdha TrasTa, pAlaDI, amadAvAda (pa.pU.A. zrI bhuvanabhAnusUri ma.sA. nI gumUrtipratiSThA prasaMge thayela AcArya paMnyAsa-gaNi padArohaNa-dikSA vagere nimitte thayela jJAnanidhimAMthI) 44. zrI mahAvIrasvAmI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka derAsara, pAvApurI, khetavADI, muMbaI (preraka : pU. munizrI rAjapAlavijayajI ma. sA. tathA pU.paM. zrI akSayabodhivijayajI ma.sA.) 45. zrI hIrasUrIzvarajI jagadaguru zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha TrasTa, malADa (pUrva), muMbaI 46. zrI pArzvanAtha che. mUrti. pU. jaina saMgha, sAMghANI esTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : gaNivaryazrI kalyANabodhi vi.ma.) 47. zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina che. mU. pU. saMdha jaina- nagara, amadAvAda (pU. munizrI satyasuMdara vi.ma.nI preraNAthI cAturmAsamAM thayela jJAnanidhimAMthI) 48. ratanabena velajI gAlA parivAra, muluMDa, muMbaI (preraka : pU. munizrI ratnabodhi vijayajI ma.sA.) 49. zrI marIna DrAIva jaina ArAdhaka TrasTa, muMbaI 50. zrI sahasraphaNA pArzvanAtha jaina derAsara upAzraya TrasTa, bAbulanAtha, muMbaI (preraka : munizrI satvabhUSaNa vijyajI) 51. zrI govAlIyA TaMka jaina saMdha, muMbaI (preraka: gaNivaryazrI kalyANabodhi vi.) para. zrI vimalanAtha jaina derAsara ArAdhaka saMdha, bANagaMgA, muMbaI 53. zrI vADIlAla sArAbhAI derAsara TrasTa prArthanA samAja, muMbaI (preraka : munizrI rAjapAlavijayajI tathA paM. zrI akSayabodhi vijayajI gaNivara) 54. zrI prInsesa sTrITa, luhAra cAla jaina saMdha (preraka : gaNivarya zrI kalyANabodhi vi.) papa. zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdivalI (pUrva), muMbaI (preraka : munizrI rAjapAla vijayajI tathA paM. zrI akSayabodhi vijayajI gaNivara) 56. sAdhvIjI zrI suryayAzrIjI tathA suzIlayazAzrIjInA pAla(pUrva) kRSNakuMjamAM thayela cAturmAsanI AvakamAMthI ArSopaniSad - 57. zrI premavardhaka devAsa che. mUrtipUjaka jaina saMgha, devAsa, amadAvAda (preraka : pU.A. zrI hemacaMdrasUrijI ma. tathA pU. munirAjazrI kalyANabodhivajiyajI ma.) 58. zrI pArzvanAtha jaina saMdha, samA roDa, vaDodarA (preraka : paMnyAsajI zrI kalyANabodhivijayajI gaNivarya) pa9. zrI munisuvratasvAmI jaina derAsara TrasTa, kolhApura (preraka : pU. munirAja zrI premasuMdara vijayajI) 60. zrI dharmanAtha po. he. jenanagara che.mU.5, saMdha, amadAvAda (preraka : pa.pU. paMnyAsapravara puNyaratnavijayajI mahArAja) 61. zrI dipaka jyoti jaina saMdha, kAlAcokI, parela, muMbaI (preraka : pU.paM. zrI bhuvanasuMdara vijayajI gaNivarya tathA pU.paM. zrI guNasuMdara vijayajI gaNivarya) 62. zrI padmamaNi jaina zvetAMbara tIrtha peDhI - pAbala, punA (preraka : 5. kalyANabodhi vijayajI gaNinI vardhamAna tapanI so oLInI anumodanArthe, 5. vizvakalyANa vijayajI) 63. omakAra sUrIzvarajI ArAdhanA bhavana, surata (preraka : A. guNaratnasUri ma.nA ziSya munizrI jinezaratnavijayajI ma.) 64. zrI goDI pArzvanAtha jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMdha, nAyaDu kolonI, ghATakopara (pUrva) muMbaI (preraka : pa.pU. A. zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 65. zrI Adizvara zvetAMbara mUrtipUjaka saMdha, goregAva (preraka pa.pU.A. zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 66. zrI AdIzvara zvetAMbara TrasTa, sAlema (preraka : pU. gacchAdhipati A. jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA.) 67. zrI govAliyA TeMka jaina saMgha, muMbaI | (preraka : pa.pU.paM.zrI kalyANabodhivi.ma.sA.) 68. zrI vilepArle zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha enDa ceriTIjha, vilepArle (pUrva), muMbaI (preraka pa.pU.A.zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 69. zrI nensI kolonI jaina che. mU. pU. saMdha, borIvalI, muMbaI (preraka : pa.pU.paM.zrI kalyANabodhi vi. ma.sA.) che. mAtuzrI ratanabena narasI monajI sAvalA parivAra (preraka : pa.pU.paM. zrIkalyANabodhi vi.nA ziSya muni zrIbhaktivardhana vi. ma. tathA sA. yazIlAzrIjInA saMsArI suputra rAjananI puNyasmRti nimitte ha. suputro navInabhAI, cunIlAla, dilIpa, hiterA)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni 71. zrI sImaMdhara jana ArAdhaka TrasTa, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (pUrva) (preraka : pa. pU. paM.zrIkalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 72. zrI dharmavardhaka zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, kArTara roDa naM.1, borIvalI (preraka : pa.pU. vairAgyadezanAdA AcArya bhagavaMta zrI vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrIkalyANodhi vijayajI gaNivarya) 73. zrI umarA jaina saMghanI zrAvikAo (jJAnanidhimAMthI) (preraka : pa.pU. munirAjazrI jinezaratna vijayajI ma.sA.) 34. zrI kezarIyA AdinAtha jaina saMgha, jhADolI, rAjasthAna (preraka : pa.pU. mu.zrI merucaMdra vi.ma. tathA paM. zrI hiraNyabodhivi.ga.) 75. zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdIvalI (pUrva), muMbaI (preraka : pa.pU. munirAjazrI hemadarzana vi.ma.sA.) 76. zrI jaina zve. mU. sudhArAkhAtA peDhI, mahesANA 77. zrI vikrolI saMbhavanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, vikrolI (pUrva), muMbaInI ArAdhaka bahenoM dvArA jJAnanidhimAMthI 78. zrI ke.pI.saMghavI cerITebala TrasTa, surata, muMbaI (preraka : pa.pU. vairAgyadezanAdA AcArya bhagavaMta zrI vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 79.zeTha kanaiyAlAla beramalajI ceriTebala TrasTa, caMdanabAlA, vAlakezvara, muMbaI 80. zAha jesIMgalAla mohanalAla AseDAvAlAnA smaraNArthe (ha : prakAzacaMdra je. zAha, AphrikAvALA) (preraka : paMnyAsapravara zrIkalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 13 81. zrI navA DIsA zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, banAsakAMThA 8. zrI pAlanapura jaina mitramaMDaLa saMgha, banAsakAMThA (preraka : pU. paMnyAsapravara kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 83. zrI UMjhA jaina mahAjana (preraka : pU. paMnyAsapravara aparAjitavijayajI gaNivarya tathA pU.munirAja zrI hemadarzanavijaya ma.) 84. zrI sImaMdhara jaina derAsara, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (pUrva), muMbaI (preraka pU.sA.zrI svayaMprabhAzrInA ziSyA pU.sA.zrI tattvaprajJAzrIjI Adi) 85. zrI bApunagara pe.mU. jaina saMgha, amadAvAda. 86. zrI zephAlI jaina saMgha, amadAvAda 14 ArSopaniSad 87. zAntAbena maNilAla ghelAbhAI parIkha upAzraya, sAbaramatI, amadAvAda (preraka : sA.zrI suvarNaprabhAzrIjI ma. tathA sA. zrI ratnatrayAzrIjI ma.) 88. zrI ADesara vizA zrImALI jaina derAvAsI saMgha (prareka A.zrI kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA.) 89. zrImad yazovijayajI jaina saMskRta pAThazALA ane zrI zreyaskara maMDaLa, mahesANA. 90. zrI tapAgaccha sAgaragaccha ANaMdajI kalyANajI peDhI, vIramagAma (preraka : A. zrI kalyANabodhisUri ma.) 91. zrI mahAvIra pe.-mUrtipUjaka jaina saMgha, vijayanagara, nAraNapurA, amadAvAda. 92. zrI sImaMdharasvAmi jaina saMgha, aMdherI (pUrva), muMbaI. (preraka : A.zrI svayaMprabhAzrIjI ma.) 93. zrI cakAlA zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha (preraka : A. zrI kalyANabodhisUri ma.) 94. zrI aThavAlAInsa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha ane zrI phulacandra kalyANacaMda jhaverI TrasTa, surata 95. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha - saMsthAna, byAvara (rAjasthAna) (preraka : A. zrI puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA.) pAlanapuranivAsI maMjUlAbena risakalAla zeTha (hAla muMbaI) (preraka : A. zrI kalyANabodhisUri ma.) zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zve.mU. jaina saMgha, padmAvatI epArTamenTa, nAlAsopArA (I), (preraka : pa.pU.A. zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 96. 97. 98. zrI RSabha prakArAbhAI gAlA, saMghANI ghATakopara (ve), (preraka : pa.pU.A. zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 99 zrI pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana, sAbaramatI. (5.pU. vyAkhyAna vAcaspati A.de. zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nI divya kRpAthI)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 15 16 ArSopaniSad sva. pUjya paramagurudevazrInA hastAkSaramAM zrI namaskAra mahAmaMtra namo arihantAeM namo siddhA e namo AyariyA namo nubajhAvA namo loe saca sAhU eM eso paMcama mukArA sa pAyappA sa maMgalArAMca sadhesiM paDhamaM havara maMgala .da.pra.vi
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha RSibhASitAni (bhAga-2) / / atha tryoviNshtitmaadhyaayH|| atrApi prakArAntareNa siddhigatyadhigatimAha"duve maraNA assiM loe evamAhijjati, taM jahA- suhamataM ceva duhamataM ceva" rAmaputteNa arahatA isiNA buit||23-1|| dve maraNe'smiMlloka evamAkhyAyete, tadyathA sukhamRtamsamAdhimaraNam, duHkhamRtam - asamAdhimaraNam, caivau - samuccaye, iti raamputrennaarhtrssinnoditm| atreSTAniSTaprAptiparihAramAtmavyapadezenAha - etthaM vittiM viNNattiM bemi- imassa khalu mamAissa asamAyalesassa gaMDapalighAiyassa gaMDabaMdhaNapaliyassa gaMDabaMdhaNapaDighAtaM kressaami| alaM puremaeNaM, tamhA gaMDabaMdhaNapaDighAtaM karettA NANa-dasaNacarittAI pddisevissaami| NANeNaM jANiya daMsaNeNaM pAsittA saMjameNaM saMjamiya taveNa aTThavihakammarayamalaM - ArSopaniSad - vidhuNita visohiya aNAdIyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM vItivatittA sivamayalamaruyamakkhayamavvAbAhamapuNarAvattayaM siddhigatiNAmadhijja ThANaM saMpatte aNAgataddhaM sAsataM kAlaM ciTThissAmi tti||23-2|| atra vRttim- vyAkhyArUpAm, vijJaptim- nivedanam, bravImi - kathayAmi, asya svAnte vartamAnatayA pratyakSasya, khalu mamAyitasya - mamakArasya, kIdRzasyetyAha - asamAhatalezyasya - samatAnuvedhenApratihatapariNAmasya, gaNDaH - granthiH parigraha iti yAvat, tena parighAtitam - samantAdvinAzitam - gaNDaparighAtitam - parigrahaprabhAvodriktamamakAravikRtAtmasvarUpamityarthaH, etadapi mamAyitavizeSaNam, rAgopayogatayA'syAtmano'bhinna tvAditi, gaNDaH - granthireva, tallakSaNaM bandhanam, tasya palitamkarma' kriyeti yAvat, jIvasya rAgAdibandhananiSpAdanamityarthaH, itthameva subaddhatAyogAt, tasya yadAha - na pemarAgA samamatthi baMdho - iti / tadetadvizeSaNavisaraviziSTasya mamAyitasya duSpariNAmAnanucintya gaNDabandhanapratighAtaM krissyaami| alam - kRtam, purAmRtena - atItakAle'nantazo'nubhUtena duHkhmrnnen| tenodvigno'haM tannibandhananicayaparivarjanadvAreNa tanmukto bhvissyaamiitybhipraayH| ___etadevAha - tasmAd gaNDabandhanapratighAtaM kRtvA jJAnadarzanacAritrANi prtisevissye| jJAnena sarvabhAvAn jJAtvA, 1. AcArAGge / / 1-4-3 / / 2. gautamakulake / 1. etadubhayavaktavyatA prAguditA nAmAntareNa, dRzyatAm / / a.14 / / 2. ka-ga-da-tuNa-na-pa- vitiviNNatti / kha-ja-Tha-dha-vitiM viNNattiM / gha-jha-ta-ca-viNNarti / Ta- vitti viNNatti / dha- vitiM viNatti / 3. ka-ga-ja-da-Ta-Tha- samAha / kha-tha- samahe / Dha-dha-na-paNa- samAhayaM / gha-ca-jha-ta- samAhi / 4. ka-Na- ghAissa / kha-ga-gha-ca-ja-jha-Ta-Tha-Da-Dha-Nata-tha-dha-na-pa- ghaaiyss| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAnidarzanena dRSTvA, saMyamena - cAritreNa, saMyamya - teSu rAgAdinirodhaM kRtvA, karmAzravadvArANi vA saMvRtya, tapasA'STavidhakarmarajaH tadevAtmamAlinyakRttvAnmalaH, taM vidhUya - AtmapradezebhyaH pRthakkRtya, evaM cAtmasvarUpaM vizodhya - bandhavicchedAnubhAvenAsambhavanmalasaMsargatArUpeNa nirmalIkRtya anAdikamityAdi prAgvat / navaraM tiSThantItyasya pade sthAsyAmIti, vyaktaM c| evaM mokSAbhilASeNa yatphalati tadAha evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti trayoviMzatitame rAmaputrIyAdhyayana aarssopnissd| // atha cturviNshtitmaadhyaayH|| anantarAdhyayane bAlamaraNaparihAreNa paNDitamaraNAbhilASa uktaH, atrApi prakArAntareNa sa evAbhidhIyate "savvamiNaM purA bhavvaM, idANiM puNa abhav" harigiriNA arahatA isiNA buitN||24-1|| sarvam - kRtsnam, idam - vakSyamANaM caturgatiparibhramaNam, purA - jinapravacanaprApteraktinakAle, bhAvyamAsIt - sambhAvyamAnamabhavat, savvattha jaMti maNuA - iti vacanAt , aihikasukhamAtrapratibaddhatayA tatpathapathikabhAvAt, yadAgamaH - arakkhio jAipahaM uvei - iti / idAnIm - sAmpratam, punarabhAvyam - 1. RSibhASite / / 3-1 / / 2. laghusaGgrahaNyAm / / 3. dazavaikAlike / / cuu.2/16|| ArSopaniSadasambhAvyamAnam, tattadakaraNaniyamena tattadgatiprAyogyakarmabandhavicchedAt, iti hrigirinnaahtrssinnoditm| uktArthameva sphuTIkurute - cayaMti khalu bho ! ya NeraDyA NeratiyattA tirikkhA tirikkhattA maNussA maNussattA devA devattA, aNupariyaTRti jIvA cAurataM saMsArakaMtAraM kmmaannugaaminno| tadhAvi me jIve idhaloke suhuppAyake, paraloke duhuppAdae aNie adhuve aNitie aNicce asAsate sajjati rajjati gijjhati mujjhati ajjhovavajjati vinnighaatmaavjjti| imaM ca NaM puNo saDaNa-paDaNavikiraNa-viddhaMsaNadhamma aNegajogakhemamAyuttaM jIvassaMtAreluke saMsAraNivveDhiM kareti, saMsAraNivveDhiM karettA sivamacala jAva citttthissaami| tamhA'dhuvaM asAsatamiNaM saMsAre savvajIvANaM saMsatIkaraNamiti NaccA NANa-dasaNa-carittANi sevissAmi, NANadaMsaNaM-carittANi sevittA aNAdiyaM jAva kaMtAraM vItivatittA sivamacala jAva ThANaM abbhuvagate citttthissaami||24-2|| khalu bho ! caH - anantarApekSayA samuccaye, nirayaH - narakaH, tamApannAH - nairayikAH, te nairayikatvAt - svakIyanArakabhAvAt, cyavanti - pRthag bhavanti, tatparyAyaM tyaktvA Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAniparyAyAntaraM pratipadyanta ityrthH| evaM tiryaJcastiryaktvAt, manuSyA manuSyatvAt, devA devtvaat| kimuktaM bhavati - anuparivartante jIvAzcAturantaM saMsArakAntAraM karmAnugAminaH - svasvaprAkkRtakarmAnusAreNa tttdgtyaadibhaajH|| tathApi - evaM sthite'pi, mama jIva ihaloke - vartamAnabhave sukhotpAdakaH - aihikasukhasAdhanAnveSaNaparAyaNaH, ata eva paraloke-pretyabhave, duHkhotpAdakaH - duHkhahetukarmArjayitA, tameva vizeSayati - anijaH, rAgAdikaluSitatvAt, zuddhAtmasvarUpe vikalpamAtrAnavakAzAt, tadAha - tami ya AyasarUvaM visyksaayaaidosmlrhi| vinnANANaMdaghaNaM parisuddhaM hoi pcckkhN|| jalahiMmi asaMkhobhe pavaNAbhAve jaha jltrNgaa| parapariNAmAbhAve Neva viyappA tayA huti|| kA aratI ANaMde ke va tti viyappaNaM Na jtthuttN| aNNe tattha viyappA puggalasaMjogajA katto ? - iti| tasmAt sukhaspRhasya svaparyAyasyApi kathaJcidasvakIyatA prtipttvyeti| ___tathA'dhruvaH, sthiratAvirahAt, dhruva gatau sthairye c| tathA - itiH - samAptiH, tadrahitaH - anitikaH, sukhaspRhAdiparapariNAmahAnamantareNa krmaanugmnnisstthaavirhaat| tathA'nityaH, gtyaadivaicitrybhaaktyaa'niytbhvnshiiltvaat| ata evAzAzvataH, ekasyAmeva gatau shshvdvsthaanaabhaavaat| so'yaM yadviceSTate tadAha - sajati rajyati gRdhyati muhyati 1. adhyAtmadhyAnaikAgratve smullsite| 2. dharmaparIkSAyAm / / 96-98 / / ArSopaniSadadhyupapadyate vinighAtamApadyata iti prAgvat / navaramadhyupapadyata iti tadgrahaNaikAgracitto bhvti| ___ idaM ca punaH zarIram, zaTanam kuSThAdinAGgulyAdevizaraNam, patanam - bAhvAdeH khaDgachedAdinA pAtaH, vikiraNam - kSayAdirogodrekeNApahRtasAratayA vinAzAbhimukhatvam, vidhvaMsanam - prakRterevocchedaH, etAni zaTanAdInyeva, dharmA yasya tat - zaTanapaTanavikiraNavidhvaMsanadharmam, shriirvishessnnmidm| tadarthaM hi jIvA bhogasAdhanAni mArgayanti, sajanti rajanti yaavdvinighaatmaapdynte| tasmAt zarIrameva sNsaaraavrttbmbhrmnnbiijm| kintvanekA yogAH - jJAnAdilakSaNA mokSayojanavyApArAH, ta eva kSemam - kalyANam, tddhetubhaavaat| tena, Ayuktam - tadarpitakaraNatayA'bhividhinA'nuviddham, makAro'lAkSaNikaH, anekayogakSemAyuktam etAdRzaM tvidameva zarIraM jIvasyAntaM Rcchati - prApayatIti - jIvasyAntAram, sApekSasyApi samAso yathA devadattasya gurukulam, yathA cAgame - dukkhassaMtagaveSiNo', laukike'pi - prajJayA sadRzAgamaH - iti / ilu-ka-pratyayau svArthe, liGgavyatyayaH prAkRtatvAt / jIvasya 1. RSibhASite / / 16-2 / / 2. samAyuttaM / hastAdarzapu - mAyuttaM / 3. kha-ja-Ta-ThajAva / 4. ka-ja-Tha-da-ssaMtAreluke / Na-tha-dha-na-pa- ssa'tAreluke / ca-ssa atArelukekiM / gha-ta- ssa'tArelukiM / Ta- saMtAreluke / atra atArelukiM saMsAraNivveDhiM karettA aNAiyaM aNavadaggaM - ityAdimudritapustakeSUpalabhyamAnaM kalpitapAThamupekSya hastAdarzapAThaH svIkRtaH / 5. uttarAdhyayane / / 14-52 / / 6. raghuvaMze / / 2-28 / / 7. yadyapyupalabdhadvAdazAdarzaSvapitAreluke - ityeva pAThaH, tathApyatra lipidopaH smbhaavyte| Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara-RSibhASitAnibhavaparyantaprApakamiti taatprym| etadevAha - saMsArasya nirveSTim - vinAzam, kroti| tadavabuddhaprakRtatattvo'hamapi saMsAranirveSTiM kRtvA zivamacalaM yaavtsthaasyaami| tasmAdadhruvamazAzvatamidaM zarIraM saMsAre sarvajIvAnAM saMsRtiH - bhavAd bhavAntare saMsaraNam, tasyAH karaNam - sAdhanam, prAyastadarthaM pApAnAM kriymaanntvaat| iti - anantaroktam, jJAtvA - zrutaprajJayopalabhya, etena zarIreNa jJAnadarzanacAritrANi seviSye - tadArAdhanAM kariSye, jJAnadarzanacAritrANi sevitvA'nAdikaM yAvasthAsyAmIti prAgvat / jJAnAdinA saMsArakAntAravyativrajanameva spaSTayati - kaMtAre vArimajhe vA, ditte vA aggisNbhme| tamaMsi vA jadhA NetA, tadhA dhammo jinnaahito||24-3|| kAntAre - aTavyAm, vArimadhye vA - avArapArapAnIyamadhyabhAge, dIpte vA'gnisambhrame - jAjvalyamAnajvalanajvAlAvaliDambare, tamasi vA - kajjalasaGkAze'ndhatamase, uktAnyatame'pi dAruNavyasane yathA kazcinnetA - nirApatpadaprApayitA, tathA kAntArapArAvArahutAzanasantamasAdisaGkAze saMsAre'pi jinAkhyAtaH - sarvajJavItarAgabhagavatpratipAdito dharmaH zivAkhyanirApatpadaprApayitA bhvtiiti| upamAntarairdharmamAhAtmyamAha - 1. ka-Dha-Na-dha-na-pa-sivamacala ciTThissAmi / kha-ja-tha- sivamavala jAva ciTThissAmi / gaca- sibamacala0 citttthissaami| gha-ta- annaaiyN0| 2. gha.jha.ta. - sNstiikaarnnm| hastAdazeSu - saMsatIkaraNam / 3.RSibhASite / / 3-1 / / ArSopaniSaddhAraNI susahA ceva, gurU bhesajjameva vaa| saddhammo savvajIvANaM, NiccaM loe hitNkro||24-4|| dhArayati carAcarapadArthAniti dhAraNI - pRthvI, sA yathA sarvaMsahAtvena bhAra-chedana-bhedana-jvAlanAdi sarvaM sutarAM sahata iti sushaa| caiva - smuccye| gRNAti hitAhitatattvamiti guruH, gR zabde, so'tra kalAcAryAdiravagantavyaH, janakAdirvA, sa yathA vyavahArAdau yogakSemakRd bhvti| yathA vA bheSajyam - agada GkAram, rogApahAreNArogyasukhaM ddaati| yathaite svasvaguNAtizayena loke prasiddhAstathA dharmo'pi nityahitakRttvenetyupanayannAha - sarvajIvAnAm - azeSabhavyAtmanAm, nityam - sadApi, loke - ihaparobhayabhave, saddharmaH - samyagArAdhitaH kevaliprajJapto dharmaH, hitaGkaraH - kalyANakArI, ata evoktaM parairapi - dharmasAramidaM jagaditi / evaM sthite'pi dharmAcaraNaM bhavanirveda vinA durghaTamiti tamevotpAdayati - sigdhavAyisamAyutte, radhacakke jahA araa| phaDataM vallichAyA vA, suha-dukkhe sriirinno||24-5|| yathA zIghrau - javanau, vAjinau - turaGgamau, tAbhyAM samAyukte - samyaktayA yogaM kArite rathacakre - syandanapAde, arAH - tumbAdArabhya dhArAparyantaM vyavasthitAzcakrAvayavAH, anArataM viparivartanta iti gmyte| yathA vA vallyAH - vrtteH| chAyA - kAntiH, sphaTAntam Ashopnisad 2.p65 2nd Proof 1. vAlmikirAmAyaNe / / 3-9-29 / /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara-RSibhASitAni- sarpaphaNopAntaM vyavasthitA, manoramA'pi sA viSasaGkrameNa sparzAdinA prANApahAriNI snyjaayte| tathA zarIriNaH-jIvasya sukhduHkhe| na ca duvayaNe bahuvayaNamityanuzAsanabhaGga iti vAcyam, saMskRtakalpArSaprAkRtatvAt, abbavI - iti ythaa| dRssttaantsmnvystvevm| yathA'rANAM santataM zIghraM ca viparivarttaH, tathA sukhaduHkhAnAmapi, sAtAsAtavedanIyodayasyAntargauhUrtikatvAt, sukhasAdhanAnAM sahasA saMhRtezca, yathA''ha- darzayan kimapi sukhavaibhavaM, saMharan tadatha sahasaiva re ! / vipralambhayati zizumiva janaM, kAlabaTuko'yamatraiva re - iti| anyatrApi - nIcairgacchatyupari ca dazA cakranemikrameNa - iti / yathA sarpaphaNopAntaM latA manojJatve'pi duSTatayA heyA, evaM sukhamapi duHkhopAntasthitatvAt, tatsaMvalitatvAdvA, kathaJcittadrUpAdvA heyam, Aha ca - kiM vibhutvena kiM bhogaiH, kiM saundaryeNa kiM shriyaa| kiM jIvitena jIvAnAM, duHkhaM cet praguNaM puraH - iti , tathA pariNAmAcca tApAcca, saMskArAcca budhairmtm| guNavRttivirodhAcca, duHkhaM puNyabhavaM sukham - iti| itthaM satyapi saMsAre savvajIvANaM, gehI sNpriyttte| uducakkA tarUNaM vA, vsnnussvkaarnnN||24-6|| sarvajIvAnAM saMsAre gRddhiH - AsaktyatizayaH, sampa - ArSopaniSad rivartate - sutarAM punaH punarbhavati, kAmAvAptaduHkhAnAmapi kAmAnivartanAt, uktaM ca - saMsAravaMcaNA na vi gaNaMti saMsArasUarA jIvA - iti| tucchasukhAvAptAvapi hRSyanti, alpavarSAyAmapi kssudrndiivdudrekbhaavaat| ___ evaM duHkhAntaM sukhamiti sthite'pi sukhalavamavApya jIvA hRSyanti, zocante cetaraprAptyA, na tu vidanti - kAlAdisAmagrIsampAditamubhayamapi niyatAgamavigamamityatra harSAdi nirrthkm| atrArthe dRSTAntamAha - RtucakrAt - zizirAdiRtusamUhAt, tarUNAmiva - vRkSANAmiva, vyasanam - parizaTitapatraprakarAvasthAlakSaNA vipat, utsavaH - zADvalatApuSpaphalAdyalaGkRtatAlakSaNA sampat, tayoH kAraNam - vidhaapnm| na caitau tarUNAmicchAvidhAyinau taddharSAdisApekSau vA, RtulakSaNakAlahetukatvAttayoH, upalakSaNAdatra niyatyAderapi hetutA bodhyaa| upanayo yojita ev| jJAte'pyetattattve dustyajA saMsAraviSayA gRddhiH, vairAgyaikapratikriyAtvAttasyA iti tadutpattyupAyamAha vaNhiM raviM sasaMkaM ca, sAgaraM sariyaM thaa| iMdajjhayaM aNIyaM ca, saMjhaM mehaM va ciNte||24-7|| vahnim- agnim, jAjvalyamAnatayA namaskRtyam, tameva vidhyAtatayA'vajJApAtraM ca, yadvA sarvabhakSitve'pyatRptam, vairAgyAdhigamAyAnityatAkaluSitaM cintayedityagre yogH| tathA ravim - sUryam, prtidinmudyaastbhaajm| zazAGkam - candram, anizamapi 1. upadezamAlAyAm / / 170 / / 1. zAntasudhArase / / 3-7 / / 2. meghadUte / 3. yogasAre / / 27 / / 4. adhyAtmasAre / / 18-64 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 11 kSayavRddhikadarthitam, yadvA - eko'nubhavati vidhuruparAgaM, vibhajati ko'pi na bhAgam - ityazaraNatAvidhuram / caH - samuccaye / sAgaram - samudram, niyatavRddhihAnikam / tathA saritam nadIm, pratikSaNamaparAparasrotaH parivartitAm / indradhvajam - lokaprasiddha indramahasyAropyamANo laghupatAkAsahasropazobhitaH kauzikaketanaH, sa prAk pUjyamAno'pyutsavAnantaraM kacavarotkaravadavajJAyate / caH samuccaye, sAndhyaM meghamiva - prAk suvarNavarNAdyalaGkRtatayA'tIva manoramam, tatastamAlazyAmaM zatazo vizIrNatayA nAmazeSaM vA, sarvamapyetadanityamiti cintayet - zAntAtmanA bhAvayet / etadapi cintayet - - jovaNaM rUvasaMpatti, sobhaggaM dhaNasaMpadaM / jIvitaM vA vi jIvANaM, jalabubbuyasannibhaM / / 24-8 / / yauvanam - tAruNyam, rUpasampattim - lAvaNyAdinAtimanoramavarNAdiprAptim, saubhAgyam satkArAdyavAptiprayojakaM daivazobhanatvam, dhanasampadam - draviNavibhavam, jIvAnAM jIvitaM vA'pi cintayet, yadetat sarvamapi jalabudbudasannibham, tadvat kssnnbhnggurm| anvAha ca saMjharAgajalabubbu ovame, jIvie ya jalabiMducaMcale / juvvaNe ya naivegasannibhe, pAvajIva ! kimiyaM na bujhase ?' / / yauvanaM naganadIsyadopamaM zAradAmbudavilAsi jIvitam / svapnalabdhadhanavibhramaM dhanaM sthAvaraM kimapi nAsti tattvataH - iti / jIvitasya bhaGguratAmeva samarthayati - 1. zAntasudhArase / / 27 / / 2 cairAgyazatake / / 45 / / 3 zrAvakAcAre / / 14-1 / / - Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 12 deviMdA samahiDDIyA, dANaviMdA ya vissutA / riMdA je ya vikkaMtA, saMkhayaM vivasA gatA / / 24-9 / / devendrAH - vibudhanAthAH, tAneva vizeSayati- samaharddhikAH acintyaizvaryAdiyuktaiH sAmAnikAdisuraiH sahitAH, dAnavendrAzca asurezvarAH, tAneva vizeSayati - vizrutAH meruM daNDaM jambUdvIpaM ca chatraM kartuM sAmarthyameSAmityAdinA prasiddhAH, ye ca narendrAH - cakravartyAdayo nRpAH, tAneva vizeSayati- vikrAntAH vipakSavilayakArivikramavibhUSitAH / te'pi vivazA - kRtAntaprakRtAntatayA parAdhInAH saGkSa aizvaryAdiviziSTatayAtyantamucchedam, gatAH - prAptAH / uktaM ca- ye SaTkhaNDamahImahInatarasA nirjitya babhrAjire ye ca svargabhujo bhujorjitatarA medurmudA meduraaH| te'pi krUrakRtAntavaktraradanairnirdalyamAnA haThAdatrANAH zaraNAya hA dazadizaH praikSanta dInAnanAH - iti' / kathametadevamityAha - savvattha NiraNukkosA, NivvisesappahAriNo (NI ) / suttamatta- pamattANaM, ekA jagati'NiccatA / / / / 24-10 / / sarvatra rAjaraGkAdau bAlavRddhAdau vA, niranukrozA karuNAlezavarjitA, ata eva suptaH - nidrAdhInaH, mattaH - harSAdigarvitaH, pramattaH - madyapAnAdinA pramAdamApannaH, teSAM nirvizeSatayA - sAvadhAnAtmasamatayA, prahAriNI - prahArakartrI, suptAdayo vizeSeNAnukamyA bhavanti, na hi nistriMzo'pi 1. zAntasudhArase / / 2-1 / / - ArSopaniSad - -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAnikSatriyAdisteSu praharatItyanenAsyAH sunighRnntvmaaveditm| kA'sAvityAha- jagati - trailokye'pi ekA - ananyacaritA, anityatA - nshvrtaa| tadadhInamAhAtmyAkhyAnenaiva tanmAhAtmyamAha deviMdA dANaviMdA ya, NariMdA je ya vissutaa| puNNakammodayabbhUyaM, pItiM pAvaMti piivrN||24-11|| devendrA dAnavendrAzca narendrA ye ca vizrutAH, puNyakarmodayabhUtAm - subhagAdizubhakarmavipAkenotpannAm, pIvarAm - rasAtizayodayAnubhAvenopacitAm, prItim - cittaprasannatAm, prApnuvanti - adhigcchnti| kiJca AU dhaNaM balaM rUvaM, sobhaggaM srlttnnN| NirAmayaM ca kaMtaM ca, dissate vivihaM jge||24-12|| AyuH - jIvitam, dhanam - dravyam, balaM-sthAma, rUpam - viziSTavarNAdilakSaNam, saubhAgyam - pUrvoktam, saralatvam - praguNatvam, nirAmayam - nIrogitvam, kAntam - kamanIyatvam, bhAvapradhAnatvAnnirdezasya, cau - smuccye| sarvamapyetad vividham - anekaprakAram, jagati dRzyate - prtykssmuplbhyte| tadevam sadevoraga - gaMdhavve, satirikkhe smaannuse| NibbhayA NivvisesA ya, jage vttey'nnicctaa|| // 24-13 // sadevoragagAndharve - vaimAnika - nAgakumAragandharvAkhyayakSavizeSaiH sahite uplkssnnmetcchessaashessdevaanaam| satiryaJce tairyagyonijasahite, samAnuSe - mnussyshite| itthaM jagati - vizve'pi 14 - ArSopaniSadvizve, nirbhayA - svaparAbhUtyAdibhayalezavarjitA, nirvizeSA ca - sarvatra samavartinI, anityatA, varteta - prAkRtatvAdvartate - vidyata ityrthH| syAdetat, cakravartyapyapratihatazAsanaH prAbhRtAdyAvarjito'nukUlIbhavati, tathA'trApi bhaviSyatIti cet ? na, kathamityAha dANa-mANovayArehiM, sAma-bheyakkiyAhi y| Na sakkA saNNivAreuM, telokkennaavi'nnicctaa|| // 24-14 / / dAnam - prAbhRtAderarpaNam, mAnaH - sanmAnanAdiH, upacAraH - abhyutthAnAdivinayaH, taiH, caH - samuccaye, syati vairamaneneti sAma - sAntvanopAyaH, tacca paJcavidham, yathoktam - parasparopakArANAM, darzanaM gunnkiirtnm| sambandhasya samAkhyAnamAyatyAH smprkaashnm|| vAcA pezalayA sAdhu, tavAhamiti caarpnnm| iti sAmavidhAnajJaiH, sAma paJcavidhaM smRtam - iti| tathA bhedaH - zatroramAtyAdInAmupAyena parato vishlissyaa''tmsaatkrnnm| sa trividhaH, yadAha - sneharAgApanayanaM, saMharSotpAdanaM tthaa| santarjanaM ca bhedajJairbhedastu trividhaH smRtaH - iti / tayoH kriyAbhiH prayogaiH, trailokyeNApyanityatA sannivArayituM na zakyA, dAnAdyaviSayatvAttasyAstadasAdhyatvAt / tatazca - uccaM vA jati vA NIyaM, dehiNaM vA nnmssitN| jAgaraMtaM pamattaM vA, svvtthaannaa'bhilupptii||24-15|| uccaM vA - rAjAdiM prakRSTaM janam, yadi vA nIcam - rorAdiM 1,2. kAmandakIyanItisAre / / 17/4-5,17/8 / / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAnijaghanyaM janam, namaskRtaM vA - paraiH praNamitam, dehinam - jIvam, jAgrantam - sAvadhAnam, pramattaM vA - mdyaadiprmaadvntm| sarvasthAna - luptadvitIyAntatvAt sarvasthAnAni, sarvAvasthAvizeSAvasthitajIvA itybhipraayH| tAnyabhilupyati - vinAzayati, anityatA kAlo veti gmyte| etadeva spaSTayati "evametaM karissAmi, tato evaM bhvissti"| saMkappo dehiNaM jo ya, Na taM kAlo pddicchtii|| // 24-16 / / evam - maccintitaprakAreNa, etat - madabhISTaM dravyArjanAdi, krissyaami| tataH - draviNArjanAdeH, evam - hAdivibhavaprAptikrameNa ciraprArthitaM sukhaM bhvissyti| ityAdi dehinAM yazca saGkalpaH - adyApyaprayukto mAnasagato vikalpaH, taM kAlaH - kRtAntaH, na - naiva, pratIcchati - tatsaGkalpasiddhiM yAvatpratIkSA karoti, uktaM ca - na hi pratIkSate kAlaH, kRtaM vA'tha na vA kRtam - iti| itazcAsyA durnivAratA, pRSThalagnatvAdityAha - jA jatA sahatA je (jA) vA, svvtthevaannugaaminnii| chAya vva dehiNo gUDhA, svvmnnnneti'nnicctaa|| // 24-17 // yA - anityatA, yatA - aviyogAya kRtaprayatlA, kimuktaM bhavati - yA sahatA, luptacaturthyantatayA sahatAyai - sAnnidhyAya 1. mudriteSu - jA jayA sahajA jA baa| hastAdarzaSu - jA jatA sahatA je vaa| gana-Na- jo jatA sahatA je vaa| pa- jo jatA sahatA cevaa| dha - jo jatA sahatA vevaa| Da - jA jayA sahajA je vaa| ArSopaniSadprayatA, vA - prastutArthasyaiva prkaaraantrennaabhidhaandyotkH| ata eva sarvatraiva grAmAraNyaparvatapAtAlAdau, anugAminI - kRtaanvyaa| ata eva dehinazchAyevAnityatA, sarvam - niHzeSacarAcaravastusamUham, anveti - pRSThalagneva sahaiva gcchti| nanu naiSA kadApi lakSyata iti cet ? satyam, yataH gUDhA - abhAvitAnityabhAvanAnAM lInA'lakSyeti yAvat, na caitAvatA tadabhAvaH, itareSAM pratyakSatvAdityAha kammabhAve'NuvataMtI, dIsaMtI ya tadhA tdhaa| dehiNaM pakatI ceva, lINA vttey'nicctaa||24-18|| karmabhAve - jJAnAvaraNAdikarmaNo vipAkasadbhAve, anuvartamAnA - tadvipAkodayAnantarameva svAnubhAvapradarzanena jJApitanijavidyamAnatA, ca: - pUrvavRttasamarthanavyaJjakaH, tathA tathAzreSThiraGkAdivyatyayaprakAreNa dRzyata evaanitytaa| na caitAdRzavyatyayakAla eva tadAgamanam, kathaJcijjIvasvabhAvabhUtatvAttasyA ityAha- dehinAm - jIvAnAm, upalakSaNametaditareSAm, prakRtireva - kathaJcitsvalakSaNameva, lInA - mohAvRtaprekSAcakSuSA'lakSyamAnA'nityatA varteta - prAkRtatvAdvartate - azeSavastuSu vidymaanaivaasti| anityatAbIjamapi karmetyAha jaM kaDaM dehiNaM jeNaM, NANAvaNNaM suhaasuhN| NANAvatthaMtarovetaM, sabvamaNNevi (ti) taM thaa|| // 24-19 // yena - jIvena, dehinAm - SaTkAyajIvAnAM sambandhi, yat, 1. mudriteSu- NNeti, hastAdarzaSu - praNevi / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAninAnAvarNam - vicitraprakAram, zubhAzubham - prazastAprazastam, nAnAvasthAntaropetam - vividhaparyAyasaMvalitam, kRtam - ceSTitam, tatsarvam - kRtsnam, tathA - svapratyayikakarmabandhatadvipAkakrameNa, tam - viceSTAkArijIvam, anveti - anekgunniibhuuyaanusngkrmti| yadAha - vahamAraNa- abbhkkhaanndaannprdhnnvilovnnaainnN| savvajahanno udao, dasaguNio ikkasi kyaannN|| tivvayare u paose, sayaguNio syshsskoddigunno| koDAkoDiguNo vA, hujja vivAgo bahutaro vA - iti / karmanivRttimeva sphuTIkurute - kaMtI jAI vayovatthA, jujjaMte jeNa kmmunnaa| NivvattI tArisI tIse, vAyAe va pddiNsukaa||24-20|| kAntiH -vibhavAdikRtA vibhUSA, jAtiH- ekendriyAditvena janma, vayaH - bAlayuvAdi, avasthA - roginIruktvAdirUpA, tathA yena karmaNA - manovAkkAyaceSTayA jIvA yujyante - tattatkarmapariNatA bhavanti, tAdRzI - tadanurUpA, tasyAH - karmapravRtteH, nirvRttiH - viziSTasthitirasapradeza - saMvalitatvena nisspttirbhvti| atrArtha udAharaNamAha- yathA vAco'nurUpaiva pratizrut - prtidhvnirbhvtiiti| nanu manaHprabhRtInAmeva zubhAzubhAnAM tattatkarmabandhahetukatayA 18 - ArSopaniSadkAntyAderanyathAsiddhiriti cet ? satyam, tathA'pi kAntyAdikRtacittapariNAmaprabhRtivaicitryadarzanAtkathaJcitteSAmapi hetutA draSTavyetyadoSaH, tatazca nAhaM kaDodayubbhUyA, naannaagoyvikppiyaa| bhaMgodaya'NuvattaMte, saMsAre savvadehiNaM / / 24-21 / / kRtam - anantaroktarItyA nirvartitaM karma, tasyodayenodbhUtAH - utpannAH, nAnAgotravikalpitAH - vicitranAmajAtiprakArairvyavahRtAH, bhaGgAH - ajJAnAdiparyAyANAM prakAraH, teSAmudayAH prAdurbhAvAH, nAtham - svakartRkarmakartRtvena svasvAminam, anuvartante - svAnurUpaphalapradA bhvnti| kiM yatkiJcijjIvaM pratIyaM sthitirityatrAha - saMsAre sarvadehinAM bhnggodyaastaanevaanuvrtnte| itthaM ca satatamanuvartamAnabhaGgodayaraGge'nityatAnartakayAH karma eva sUtradhAra iti darzayati kamma(?kaMda)mUlA jahA vallI, vallImUlaM jahA phlN| mohamUlaM tahA kamma, kammamUlA anniccyaa||24-22|| yathA karma - ropaNasiJcanAdikriyA, tadeva mUlam - AdiheturyasyAH sA - karmamUlA, sambhAvyate'tra kaMdamUlA - iti pAThaH, sugmshc| vallI - ltaa| yathA ca vallImUlaM phlm| tathA karma mohamUlam, karmamUlA caanitytaa| tattacchubhAzubhaphalAvahatayA karmaNa eva parivarttamUlatvAt, etadevAcaSTe1. pa-ka-kha-ja-Ta-Tha-Dha-tha-dha-na- nAhaM / ga-gha-cha-jha-ta- taaii| ca- tA hai| Na- naah| 2. bhaGgodayAnAM kartR karma, karmakartA jIvaH, ataH - dAsena me kharaH krIto, dAso mama kharo'pi me - iti nyAyAd bhaGgodayAnAM nAthatvena jIvaH prtipttvyH| 1. upadezamAlAyAm / / 177-178 / / 2. ka-Dha-Na- jAI va / da-pa-kha-ja-Ta-Tha-tha-dha-najA v| ga-jAva v0| gha-jha-ta- jA vA v0| ca-je vA v0| Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara-RSibhASitAni - bajhaMte (bajjhate) bujjhae ceva, heujuttaM subhaasubhN| kaMdasaMdANasaMbaddhaM, vallINaM va phlaaphlN||24-23|| karma badhyate - kSIranIravajjIvanAtmIkriyate, budhyate AgamAnumAnAdinA jJAyate, caiva - avadhAraNe, kIdRzaM karmetyAha- hetuyuktam, mithyAtvAdisvakAraNasahitam, nAkAraNaM bhavetkAryamiti nyaayaat| tameva vizeSayati - zubhAzubham - prshstaaprshstm| atrArtha udAharaNamAha- vallInAmiva - vallarINAmiva, kandasandAnasambaddham- kandena saha sandAnadvAreNa sambaddham, mUlena samyag dIyamAnena rasAdidAnenopacitatayA kAryakAraNabhAvalakSaNasambandhena sambaddhamiti - tAtparyam, phalam - prazastavyuSTiH, aphalam - duSTavyuSTiH, kutsitaM phalamiti yaavt| svasvakandAdyanurUpameva vallInAM zobhanamitaraM vA phalaM jAyata iti| tasmAt karmahetuvicchede yatno vidheyH| kRte'pi tadvicchede prAkkRtakakSapaNaM kartavyatayA'vaziSyata ityAhachiNNAdANaM sayaM kammaM, bhujjae taM na vjje| chinnamUlaM va vallINaM, puvbuppaNNaM phlaaphlN||24-24|| chinnAdAnam - mithyAtvAdivarjanena niruddhAzravavivaram, karma svayaM bhujyata - tapasA kSapayet, tanna varjayet - naiva tadupekSA vidadhyAt, yathA vallInAM chinnamUlamapi pUrvotpannam - prAgjanitam, phalAphalam, tasya bhogAdi kartavyatayA'vaziSyata 20 aarssopnissditi| na cAto bhetavyam, chinnamUlatvAdevetyAha - chinnamUlA jahA vallI, sukkamUlo jahA dumo| naTThamohaM tahA kamma, siNNaM vA hynnaayk||24-25|| yathA chinnamUlA vallI, yathA vA zuSkamUlo drumaH, tathaiva naSTamohaM karma, sarveSAmeSAM prakRtAprakRtAnAM chinnAdAnatayA vinAza eva, udAharaNAntaramAha - hatanAyakaM sainyamiva - vyApAditasenAnIH seneva, atraiva nidarzanAntarANyAha aparohI jahA bIyaM, dhUmahINo jhaa'nlo| chinnamUlaM tahA kamma, naTThasaNNo va deso||24-26|| yathA, na vidyate prarohaH - aGkuro yasya tat- aprarohi, pRthivyAdisahakArisamavadhAnavikalatvena svarUpayogyatAvirahAdvA, biijm| yathA vA dhUmahInaH - dhUmanibandhanendhanazUnyaH, analaH - jvalanaH, tathA chinnamUlam - nihatamohanIyAkhyamUlam, krm| upamAntaramAha- naSTasaJaH - madyAdipratihataprazastaprekSaH, dezaka iva maargaadyupdessttev| sa yathA sarveSAmavajJAspadatvena dezakatvaviziSTaparyAyeNAvazyaM vinazyati evaM prastute'pi drssttvym| upekSitamUlasya jIvasya tu karmaparavazataivetyAha - jujjae kammuNA jeNaM, vesaM dhArei taarisN| vitta-katisamattho vA, raMgamajhe jahA nddo||24-27|| yena karmaNA vipakvena gatijAtyAdinAmakarmAdinA yujyate - abhibhAvito bhavati, tAdRzam - tattatkarmAnurUpam, vizanti Ashopnisad_2.p65 ___AtmAno'treti - vezam - nArakAdizarIram, tddhaaryti| sAnoti _Na - kAnipArI tnaaryti| 1. ka-ja-Tha-tu-Na- bjhte| da-kha-tha-dha-na-pa- vjhte| ga-Ta- bujjht| gha-ta- bujjhe| ca- bujhaMte / jha- bajjhate / da(2)- bujhaMta / 2nd Proof
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ -RSibhASitAni - 21 ___ atra nidarzanamAha - yathA raGgamadhye - nATakabhUmau, vittam - tattannRpAdivezaprAyogyasAmagrI, kAntiH - tatprAyogyA varNAdivibhUSA / tatsampAdane samarthaH - pratyalaH, naTaH - zailUSaH / yathA sAmagryAdivirahe naTo vezaM na dhArayati, tathA karmAbhAve nArakAdigatirapi naiva bhavatIti bhaavH| tadbhAve tu - saMsArasaMtaI cittA, dehiNaM vivihodyaa| savvoduyA layA ceva, svvpussphphlodyaa||24-28|| dehinAm - zarIriNAm, vividhAH - nArakAdyanekaprakArAH, udayAH - tattatparyAyaprAdurbhAvA yasyAM sA vividhodayA, ata eva citrA - anantAnantAvasthAvizeSakarburA, saMsAraH - santatameva saMsaraNam, tasya santatiH - paramparA, bhvti| yathA, sarve RtavaH puSpaphalAdyAvahA yasyAH sA - srvrtukaa| RtukAlo hi kazcit svakIyo viziSya puSpAdyudgamaheturbhavati, asyAstu sarve api RtavaH puSpAdyudgamakAla eveti hRdym| latA - vratatiH, caiva - utprekSAyAm, sarvapuSpaphalodayA - svajanyaniHzeSakusumavyuSTiprAdurbhAvA bhvti| avikalasAmagrIsadbhAve'vazyaM kaaryotpttibhaavaat| tasmAt karmabandhata eva bhetavyam, tata eva vinighAtaprasUteH, etattattvAnabhijJAnAM tu yo viparyAso viDambanAzca bhavanti tadAha pAvaM parassa kuvvaMto, hasae mohmohio| maccho galaM gasaMto vA, viNighAyaM na pssii||24-29|| ArSopaniSad - parovaghAyatalliccho, dppmohbludduro| sIho jaro dupANe vA, guNadosaM na vidii||24-30|| paccuppaNNarase giddho, mohmllpnnollio| dittaM pAvai ukkaMThaM, vArimajhe va vaarnno||24-31|| savaso pAvaM purA kiccA, dukkhaM veei dummii| AsattakaMThapAso vA, mukkadhAho duhtttthio||24-32|| praagvt| evaM ca - caMcalaM suhamAdAya, sattA mohammi maannvaa| AiccarassitattA vA, macchA jhijjNtpaanniyN(yaa)|| // 24-33 / / mAnavAH - manuSyAH, upalakSaNAccheSAzeSajIvAzca, caJcalam - kuzAgrasthajalabinduvadatIva taralam, sukham - yatkiJcittucchamAbhimAnika saukhyam, tadAdAya - klezakoTibhiH prApya, mohe - gRddhyatizaye'jJAne vA, saktAH - nimagnA vrtnte| atropamAmAha- AdityarazmitaptAH - sUryakiraNoSNIbhUtAH, kSIyamANamAdhArabhUtaM pAnIyam - jalaM yeSAm - kSIyamANapAnIyAH, tatkSayazca caNDAMzvaMzubhirbASpIbhavanena bodhyaH, matsA iva - jhaSA iv| velAvRddhau hi sAgarataTaM jalenAvriyate, tadA tucchabhojyAdyAzaMsayA matsyA api tatrAgacchanti, teSu ye tadAsaktyA na nivartanta te gartAdau kSIyamANapAnIye maraNAntA yAtanA viSahante, 1. navaraM mohAvalepenAvaliptaH stabdha ityrthH| 2. dhAhA- ucca rudnm| 3. RSibhASite / / 15/15, 17, 16, 18 / / 1. AbhA rADhA vibhUSA zrIrabhikhyA kAntivibhramaH - abhidhAnacintAmaNI / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni tathA mohasaktA mAnavA apIti / kiJca - adhuvaM saMsiyA rajjaM, avasA pAvaMti saMkhayaM / chijjaM va tarumArUDhA, phalatthI va jahA narA / / 24-34 / / adhruvam - asthiram, rAjyam upalakSaNAdanyadapyAsaktiviSayam, saMzritAH - trailokyasAramidamiti matyA zaraNaM prapannAH, avazAH - karmAyattatayA paratantrAH, saGkSayam - rAjAdiparyAyasya sutarAmucchedam, prApnuvanti puNyakSaye'dhigacchanti, yathoktam dhI dhI dhI saMsAraM, devo mariUNa jaM tirI hoi| mariUNa rAyarAyA, paripaccai nirayajAlAhiM - iti' / - - yathA phalArthina: - AmrAdiphalalipsavaH, narAH puruSAH, chedyam anantarameva skandhAdeva karttanIyam tarum sahakArAdivRkSam, ArUDhAH - taM prati vihitArohaNAH / atra pAkSikA phalalabdhirasaMzayaM tu pAtapIDetyazeSAsaktiviSayeSvapyupanetavyam / idamaparaM viparyastataramityAha - mohodaye sayaM jaMtU, mohaM taM ceva vesaI / chiNNakaNNo jahA koI, hasijjA chinnanAsiyaM / / - - - AtmanaivAtmano mohodaye jantuH jIvaH, svayam chedyavRkSArohaNasaGkAzamauDhyodreke saJjAte sati, tameva - parakIyamauDhyam, dveSTi - vilUna zrotraH, svakIyamohajAtIyameva, moham dhikkurute, yathA kazcit chinnakarNaH 1. vairAgyazatake / / 55 / / 2. syAnnApisyAditi vaikalpikA / - 23 - / / 24-35 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - chinnanAsikam - nikarttitanAsaM puruSaM haset - aho te gatA naasetyuphaaspaatriikuryaat| svasminnapi tulyatayopahAsapAtratAyAstAmpratyandhatayAsya ko'pyapUrvo moha iti bhAvaH / etadevopamAntareNa sphuTayati 24 mohodaI sayaM jaMtU, maMdamohaM tu khisaI / hemabhUsaNadhAri vvA, jahA lakkhAvibhUsaNaM / / 24-36 / / jantuH svayaM mohodaye mandamoham - svApekSayA'pakRSTamauDhyaM puruSam, khiMsati nindati / yathA kazciddhemabhUSaNadhArI suvarNAbharaNadharaH lAkSAvibhUSaNam jatumayAlaGkAradhAriNaM khiset, 'aho te parigrahadoSa' ityAdi, na cAtmano'dhikataraH sa iti nibhAlayatIti vyaktaivAsya mohAdhInatA / etadevAcaSTemohI mohINa majjhammi, kIlae mohamohio / gahINaM va gahI majjhe, jahatthaM gahamohio / / 24-37 / / mohI - mauDhyakaluSitAntaHkaraNaH, mohinAm - AtmasadRzAnAm, madhye mohamohitaH san krIDati viceSTate / grahaH - bhUtAdyAvezaH, so'styasyeti grahI, sa yathA grahiNAM madhye yathArtham - bhUtAviSTa iti svAnvarthamanatikramya, grahamohitaH san kriiddti| puMsAM samAnazIlAnAM sadyo bhavati sauhRdam - iti vacanAt svasadRzeSvevAsya viceSTitavilAsaH, nAnIdRzeSviti bhAvaH / mohodaye cAvazyaM tadbandhaH, je veyai te baMdhai iti vacanAt / upalakSaNametat - 1. yAvantazcakArAstAvantaH samuccaya itivadatrevayathA ityAdiSvapyudAharaNopamAdyupanyAse'vagantavyam / 2. tripaSTizalAkApuruSacaritre / / dazamaparvaNi / /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni - tena zeSakarmaprakRtinAmapi yathAsambhavaM bandho draSTavyaH, itthaM ca - baMdhatA nijjaraMtA ya, kammaM naNNaMti dehiNo / - vAriggAhaghaDIu vva, ghaDijjaMtanibaMdhaNA / / 24-38 / / dehinaH - zarIriNaH, karma badhnanto nirjarayantazca naNNaMti - kUpavadAcaranti / yathA vArigrAhaH - pAtAlasrotolakSaNazirAsakAzAjjalagrahaNam, ghaTI araghaTTakayantravyavasthitaH kSudraghaTaH, etadubhayasmAt sakAzAt kUpe jalAgamastannirgamazca bhavati, tathA dehino'pi ghaTyamAnam niSpadyamAnam, nibandhanam - karmabandhanirjarAnimittaM yeSAM te ghaTyamAnanibandhanAH santi / upamAntareNa vyaktIvidhatte - - - bajjhae muccae ceva, jIvo citteNa kammuNA / baddho vA rajjupAsehiM, Iriyanto paogao / / 24-39 / / jIvazcitreNa - jJAnAvaraNAdyanekaprakAreNa, karmaNA badhyate mucyata eva nAsya karmabandhanirjarAntaraM prApyata iti bhAvaH, yadvA na kevalaM badhyate'pi tu mucyate'pi nana mucyate mucyata evetyavadhAraNayojanam / yathA rajjUpAzairbaddhaH niyantritaH, prayogata: pAzazaithilyAnuguNAt svamokSopAyAnuSThAnAt, eryamAna: gatizIlaH, uktaprayogapravRtta ityarthaH / sa yathA sadupAyAdupeyaM prApnotyevaM prakRte'pi yojyam, tasmAt - kammassa saMta cittaM, sammaM naccA jiiMdie / " - 25 - kammasaMtANamokkhAya, samAhimabhisaMdhae / / 24 - 40 / / 1. ca- nA'NNaMti / Ta- naNaMti / zeSeSu nnnnnNti| mudriteSu na'NNaM ti / ga na'NNaMti / 2. gaNNa iti kUpabAcI dezyazabdaH / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof ArSopaniSad - jitendriyaH pratyAhRtakaraNagrAmaH, manojJetaraviSayayo rAgAdirahito vA, karmaNa: jJAnAvaraNIyAdeH, citrAm asaGkhyabhedaprabhedazabalAm, santatim paramparAm, samyak sadgurUpAsanena, jJAtvA - bhAvanAjJAnaviSayIkRtya, karmasantAnaH - anantaroktatatsantatiH, tasmAnmokSaH - ekAntikAtyantikamuktiH, tasmai tadartham, samAdhim - jJAnakriyayoH samyag yogam, abhisandhayet pravacanapratipAditavidhinA''tmani pariNamayet / etAdRzasamAdhirapi syAdvAdajJaptyaiva, anyataraikAntenopeyaprAptya sambhavAt, yadAha - gANaM kiriyArahiyaM, kiriyAmettaM ca do vi egNtaa| asamatthA dAeuM, jammamaraNadukkha mA bhAI - iti / ataH prathamataH syAdvAda evAvagantavya ityAha davvao khettao ceva, kAlao bhAvao tahA / niccAniccaM tu viNNAya, saMsAre savvadehiNaM / / 24-41 / / prAgvat / upalakSaNametatsattvAsattvAdyanekAntasya yAvajjJAnakriyAsamuccayasya / tatastadanubhAvena 26 - - - - - - niccalaM kayamAroggaM, ThANaM telokkasakkayaM / savvaNNumaggANugayA, jIvA pAvaMti uttamaM / / 24-42 / / sarvajJamArgAnugatAH kevaliprajJaptAgamanItipratipattAraH, jIvAH - bhavyAtmAnaH, nizcalam, tataH svAbhAvikaprAyogikacalanAbhAvAt, kRtArogyam, bhavavyAdhisaGkSapaNena vihita 1. sanmatitake / / 3-68 / / 2. RSibhASite / / 9-35 / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAnisiddhatvam, trailokyena - amaranarAsuravRndopalakSitena, satkRtamparamapUjyatvenAbhimatam, uttamam - sarvotkRSTam, sthAnam - siddhigatinAmadheyaM padam, paramAnandamayasvarUpamAtrAvasthAnaM vA, prApnuvanti - upgcchnti| prakRtatattvAdhigatiphalamAhaevaM siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti caturviMzatitame harigirinAmAdhyayana aarssopnissd| 28 - ArSopaniSad - musaM bhAsaMti0 sAtijati samaNujANaMti; aviratA appaDiha-tapaccakkhAtapAvakammA maNujA adattaM0; annaM0; sAtijjaMti samaNujANaMti; te sayameva abbaMbhapariggahaM giNhaMti mIsayaM bhaNiyavvaM jAva samaNujANaMti, evAmeva te assaMjatA aviratA appaDihatapaccakkhAtapAvakammA sakiriyA asaMvutA ekaMtadaMDA ekaMtabAlA bahuM pAvaM kammaM kalikalusaM samajjiNittA ito cutA duggati-gAmiNo bhavaMti, ehi hAritA ! AtANAhi / / 25-1 / / tataH prastutavaktavyapUrvatanasaMvAdAnantaram, sa tu saMvAdaH smprdaayaabhaavaannocyte| NaM vaakyaalngkaare| ambaDaH parivrAjakaH - etannAmA vidyAdharazrAvaka Agame prasiddhaH, tathApi pratyekabuddharSitayA tadbhavamuktigAmitvena cAyaM tato'nyaH sambhAvyate, na cAnAgatanayApekSayA'yameva sa iti vAcyam, caramajinatrayazAsane samutpanneSu pratyekabuddheSu tadgaNanAnupapatteH, AgarmaprasiddhasyAsya tRtIyabhave mokSagAmitve'pi pratyekabuddhatvavirahAcca, yaduktam - se NaM tahArUvANaM therANaM aMtie kevalaM bohiM bujjhihitti - iti / yogandharAyaNo'pyudAyananRpamantritayA zAstre nirdiSTastadatra tattvaM kevalino vidnti| ambaDaH parivrAjako yogandharAyaNamevamavAdIt - bho ||ath pnycviNshtitmo'dhyaayH|| prakArAntareNa siddhyAdisAdhanamAcaSTe - tae NaM aMbaDe parivvAyae jogaMdharAyaNaM evaM vayAsI - "maNe me viraI bho devANuppio ! gabbhavAsAhi, kahaM na tumaM baMbhacArI ?" tae NaM jogaMdharAyaNe aMbaDaM parivvAyagaM evaM vayAsI - "bhAriyA ! ehi yA ehi tA aayaannaahi| je khalu hAritA ! pAvehi kammehiM aviSpamukkA te khalu gabbhavAsAhi rajjaMti, te sayameva pANe ativAteMti, aNNehi vi pANe ativAtAveMti, aNNe vi pANe ativAtAveMte vA sAtijjaMti samaNujANaMti; te sayameva 1. Arogyam - siddhatvam / / AvazyakavRttI a.2 / / 2. da-ka-kha-ga-ja-Ta-Tha-ha-dha-napa- bhAriyA / gha-jha-ta- aariyaa| ca- haariyaa| Ashopnisad 2.p65 2nd Proof 1. sthaanaanaangge|| 9-692 / / 2. vyAkhyAprajJaptI / / 14-8 / / 530 / / 3. aupapAtike / / 4 / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni devAnupriya ! me - mama manasi - citte, garbhavAsAt kukarmAt, taddhetubhAvAt, bhavati hi kukarmiNaH punarjanmanaH garbhavAsa iti / viratiH uparatiH / kukarmaviratizcAtmaramaNena, tadeva nizcayabrahmacaryamityanenAtmano brahmacAritA jJApitA / parasyApi tadApAdanAya protsAhayannAha kathaM na tvaM brahmacArI ? bhavatA'pi brahmacAriNA bhAvyamityAzayaH / - - 29 - - atretaro'pi svapariNatatattvajJAnAviSkAreNAhamapi brahmacAryeva, majjJAnasya viratyAvahatvena saphalatvAdityAzayenottarayati, etadevAha - tato yogandharAyaNo'mbaDaM parivrAjakamevamavAdIt bhAra vahatIti bhArikaH, bhAra Thak, brahmacaryavratabhAraniravAhaka ityarthaH, tatsambodhanam / ehi yAvadehi tAvadAjAnIhi - samyagavagaccha / ehiyAvadityAdi taddezakAlaprasiddhamAmantraNaM sambhAvyate / AjJAnaviSayamevAha hArIta ! eSa ca kautsagotrazAkhAvizeSaH zramaNazAkhAvizeSo va, yatsambandhitayA'mbaDaH parivrAjako'nenAbhidhAnena smbodhyte| ye khalu pApakarmabhiravipramuktAH - nityaM kRtakukarmasaGgAste khalu garbhavAse kukarmaNi rajanti / ataste svayameva prANAnatipatanti - svayaM jIvahiMsAM kurvanti, anyairapi prANAnatipAtayanti, anye'pi janAH prANAnatipAtayato vA svAdante anumodayanti, samanujAnanti mamApyatIvAbhimatamidamiti tAn kukarmaNi 1. praakRtshbdmhaarnnve|| pR. 145 / / 2. rajjIM rAge / / gaNa. 1 dhAtupAThe - / / 896 / / gha sajjati / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - protsAhayanti / tathA te svayameva mRSAM bhASanta ityAdyuktavat / te'viratA:- prANAtipAtAdivirativarjitAH, na pratihatAni na pratiSedhitAni, atItakAlakRtAni nindanataH, na pratyAkhyAtAni ca bhaviSyatkAlabhAvIni pApakarmANi - prANAtipAtAdivRjinakriyA apratihatapratyAkhyAtapApakarmANaH / yadvA na pratihatAni - sAgaropamakoTAkoTyantaH pravezanena samyaktvalAbhataH, na ca pratyAkhyAtAni sAgaropamakoTAkoTyA saGkhyAtasAgaropamairnyUnatAkaraNena sarvaviratilAbhataH pApakarmANi apratihatapratyAkhyAtapApakarmANaH, jJAnAvaraNAdIni yaiste 30 yaiste - - manuSyA adattamityAdi prAgvat / evameva te'saMyatAH - indriyanigrahAdivarjitAH, aviratA apratihatapratyAkhyAtapApakarmANaH, sakriyAH - paradrohAdiceSTAsahitAH, ata evAsaMvRtAH - aniruddhakarmAzravadvArAH, ata evaikAntadaNDAH, ekAntikajIvadaNDanaprakRtayaH, atyantaM nistriMzA iti bhAvaH / yata ekAntabAlAH - sajjAnalavenApi varjitatayA'jJAH, te bahu - prabhUtam, pApaM karma kalikaluSam kalahahetukaluSam, samarjya - nikAcanAdinAtmIkRtya ito bhavAccyutAH santaH durgatigAmino bhavanti, srvkrmnnaamdRssttaikaantphltvaat| ehi hArIta ! AjAnIhi - iti prAgvat / etatpratipakSamAha - je khalu AriyA pAvehiM kammehiM vipyamukkA te khalu 1. dha mIsiyaM / 2. vipAkazrute / / 11 / / -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni gabbhavAsAhi No sajjaMti, te No sayameva pANe ativArtiti, evaM tadheva vivarItaM jAva akiriyA saMvuDA ekaMtapaMDitA vavagatarAga-dosA tiguttiguttA tidaMDovaratA NIsallA AyarakkhI vavagayacaukkasAyA cauvikahavivajjitA paMcamahavvayatigguttA, paMcidiyasusaMvuDA chajjIvaNikAyasuDDu- NiratA sattabhayaviSyamukkA aTThamayaTThANajaDhA NavabaMbhaceraguttA dasasamAhiTThANasaMpayuttA bahu pAvakammaM kalikaluSaM khavaittA ito cuyA soggatigAmiNo bhavati / / 25- 2 / / ye khalu, ArAdyAtA pApahetubhya AryAH, ata eva pApaiH karmabhirvizeSeNa - trikaraNazuddhayA, prakarSataH - yogatrayAdapi, muktA: - varjitAste khalu garbhavAse na sajanti / te na svayameva prANAnatipatanti, evaM tathaiva pUrvoktaprakAreNaiva viparItam - naJsahitam, yAvat akriyAH saMvRtAH, paNDA tattvAnusAriNI buddhiH, sA saJjAtaiSAmiti paNDitAH, te ca mithyAtvalakSaNAjJAnalezenApyakalaGkitatvenaikAntapaNDitAH / ata evApagatarAgadveSA: - sthitaprajJatvena bhAvamaunasampannAH, anvAha - na prahRSyetpriyaM prApya, nodvijet prApya cApriyam / sthirabuddhirasammUDho brahmavid brahmaNi sthitaH - iti / ata eva - triguptayaH - aprazastamanovAkkAyAnAM saMvRtayaH, 1. bhagavadgItAyAm / / 5-20 / / 31 Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - N tAbhirguptAH - saMvRtAH - triguptiguptAH / ata eva daNDyatenArakAdiyAtanAviSayIkriyate janturyena saH - daNDaH - duSTapravRttiH, sa ca manovacanavapuH sambandhitayA trividhaH, tatsakAzAduparatAH nivRttAH - tridaNDoparatAH / tathA niHzalyAH - prAkkRtadaNDAnAmAlocanAdinA kRtazalyoddhArAH, mAyAnidAnamithyAtvazalyavipramuktA vA AtmarakSiNaH susamAhitendriyAH, indriyasamAdherevAtmarakSopAyatvAt, yadAgamaH appA khalu sayayaM rakkhiyavvo, savviMdiehiM susamAhiehiM iti / apagatacatuSkaSAyAH - nigRhItakrodhAdyudayAH, caturvikathAH - rAjabhakta-deza-strIkathAlakSaNAH, vikathAtvaM cAsAM saMyamaviruddhakathAbhAvAt, tAbhirvivarjitAH - svapne'pi tadyogavimuktAH, paJcamahAvrataistriguptAH paJcamahAvratatriguptAH, kathaJcit prANAtipAtAdiviramaNa eva manoguptyAdyantarbhAvAt / 32 tathA paJcendriyasusaMvRtAH sampratyAhRtaspArzanAdikaraNAH, vizeSaNaparanipAtaH prAkRtatvAt, SaDjIvanikAyaH - pRthivyAdijIvasaGghAtaH, tasya yatanAyAM suSThu saGghaTTaparitApopadravAdisarvopAdhizuddhyA niratAH tatparAH / ata eva saptabhayavipramuktAH, cAritrapariNatyA tallezasyApyasparzanAt, yadAha - citte pariNataM yasya cAritramakutobhayam / akhaNDajJAnarAjyasya, tasya sAdhoH kuto bhayam ? - iti / bhayasaptakaM cedam ihalokabhayam, paralokabhayam, AdAnabhayam, akasmAdbhayam, 11. dazarvakAlike / cU-2 / / 2. jJAnasAre / / 17-8 / / - - - -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 33 34 nala-RSibhASitAniAjIvikAbhayam, azlokabhayam, maraNabhayaM ceti| tathA'STamadasthAnatyaktAH - samutsRSTajAtyAdigarvapadAH, vizeSaNaparanipAtaH prAkRtatvAt, jAtyAdayaH - jaatilaabhkulaishvryblruuptpHshrutruupaaH| tannimittagarvavimuktatA paramabodhAvApteH, yadAha - 'ahaM'bhAvodayAbhAvo, bodhasya paramAvadhiH - iti / tathA navabrahmacaryaguptAH - nava brahmacaryasya guptayaH stryAdyasaMsaktavasatyAdayaH prasiddhAH, tAbhiH guptAH - vihitbrhmrkssnnaaH| tathA - samAdhAnaM samAdhiH samatA sAmAnyato rAgAdyabhAva ityarthaH, sa copAdhibhedAddazadhA, yadAgamaH - dasavihA samAhI paNNattA, taM jahA - pANAivAyaveramaNe musAvAyaveramaNe adiNNAdANaveramaNe mehuNaveramaNe pariggahaveramaNe iriyAsamiI bhAsAsamiI esaNAsamiI AyANauccArapAsavaNakhelasiMghANagapAriTThAvaNiyAsamiI - iti / evaM dazavidhasamAdhayaH, teSu sthAnam - baddhAvasthititA, tena samyak - paripUrNAcArapUrvakam, prakarSeNa sadadhyavasAyotkarSeNa yuktAH - sahitAH - samprayuktAH - dshsmaadhisthaansmpryuktaaH| ta evambhUtA bahu pApakarma kalikaluSaM kSapayitvA itaH - ihalokAt, cyutAH santaH sadgatigAmino bhavanti, savvaM suciNNaM saphalaM narANaM - iti vacanAt / teSAmeva vizeSavaktavyatAmAha - - ArSopaniSadte NaM bhagavaM ! suttamaggANusArI khINakasAyA daMteMdiyA sarIrasAdhAraNaTThA jogasaMdhANatAe NavakoDIparisuddhaM dasadosaviSpamukkaM uggamuppAyaNAsuddhaM itarAitarehi kulehiM parakaDaM pariNiTThitaM vigatiMgAlaM vigatadhUmaM piMDaM sejjaM uvadhiM ca gavesamANA saMgataviNayovayArasAliNIo kala-madhura-ribhitabhAsiNIo saMgata-gatahasita-bhaNita-suMdarathaNajahaNapaDirUvAo itthiyAo pAsittA No maNasA vi pAubbhAvaM gacchaMti / / 25-3 // te - AryatvAdyuktavizeSaNaviziSTA mahAtmAnaH, NaM - vAkyAlaGkAre, bhagavan ! - he pratyekabuddhatvaizvaryasampanna ! - ambddprivraajkmuddishyaamntrnnmidm| sUtram - jinAgamaH, tannirdiSTo mArgaH - muktipadavI, tadanusAriNaH - praguNatayA tamevAnusRtya gamanakartAraH - sUtramArgAnusAriNaH, kSINakaSAyAH - prahINasvajanyavikArajananazaktayaH krodhAdayaH, tatkSayazcAtra tannigrahaprayuktodayanirodheNa draSTavyaH, uktaM ca - kohavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kohavijaeNaM khaMti jaNayai, kohaveyaNijja kammaM na baMdhai, punabaddhaM ca nijjarei - iti / dAntedriyAH - svasvaviSayAnudhAvanapravRtteSvindriyeSu kRtprtyaahaaraaH| ____ eSAM niravadyAM jIvikA nIrAgacittatAM ca vyAcaSTe - zarIrasya samyak - AvazyakAparihANi yathA syAttathA, dhAraNam - 1. uttarAdhyayane / / 29-67 / / 1. (jainetarAyAm) adhyAtmopaniSadi / / 41 / / 2. sthaanaangge||10-3|| 3. uttarAdhyayane / / 13-10 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara-RSibhASitAninirvAhaH, tadartham - tatprayojanena - shriirsNdhaarnnaarthm| etadeva prakArAntareNAha - yogaH - mokSayojanavyApAraH, jnyaanaadhaaraadhnetyrthH| tasya sandhAnam - AtmanyanuvedhaH, tasya bhAvaH yogasandhAnatA, tasyai - yogsndhaantaayai| nava koTayaH - zuddhiprakArAH, te caivam - Na haNai Na haNAvei haNataM NANujANai, Na patati, Na patAveti pataMtaM NANujANati, na kiNati Na kiNAveti kiNaMtaM NANujANati - iti / taiH sarvairapi zuddham - navakoTiparizuddham, piNDAdi gaveSayamANA ityagre yogH| daza zaGkitAdaya eSaNAsambandhino doSAH, tairvipramuktam - varjitam, dazadoSavipramuktam, udgamaH - AdhAkarmAdiH SoDazavidhaH, utpAdanA ca dhAtrIdUtyAdikA SoDazavidhaiva, etadantargatadoSamuktatayA zuddham - udgamotpAdanAzuddham, itaretaraiH kulaiH - anyAnyairgRhaiH, etenaikapiNDasya niyatapiNDasya ca pratiSedha uktaH, sAmudAnika piNDAdi gaveSayanta iti taatprym| ___paraH - gRhI, tenAtmArthaM kRtam - niSpAdanAyArabdham, parArthameva pariniSThitam - siddhiM prAptam, antarA zramaNArthAdhikaprakSepAdinA mizrajAtAdidoSairaduSTamiti hRdym| yadvA dvicatvAriMzadoSanikurambasamparihAreNa pUrNazuddhiM prAptam - prinisstthitm| sAmprataM grAsaiSaNAdoSavirahamAkhyAti- vigateGgAlam - rAgodayamantareNa paribhuktam, vigatadhUmam - dveSodayaM vinaivopabhuktam, kimityAha- piNDaH - saMyamayAtropayogi pRthivyAdidravyam, zayyA ArSopaniSad-50 - vasatiH, upadhiH - vastrapAtrAdi, cakAreNAnyadapi tathAvidhamAgamAnujJAtaM vastu samuccitaM drssttvym| etAn gaveSayantaH saGgataH - vicakSaNavanitA'nurUpaH, vinayopacAraH - abhyutthAnAdiyogaH - saGgatavinayopacAraH, tena zAlanta iti saGgatavinayopacArazAlinyaH, kalam - sundaram, madhuram - zrutimAtrajanitAlAdam, ribhitam svaragholanAsaMvalitam, IdRg vacanaM bhASanta iti kalamadhuraribhitabhASiNyaH, samyak - manojJatayA gamyata iti saGgatam, saGgataM gatam - haMsAdisadRzA gatiryAsAM tAH - saGgatagatAH, evaM saGgatahasitAH snggtbhnnitaashc| tathA nandayanti kAminaH puruSAniti sundarANi, sundaraiH stanajaghanaiH pratirUpAH - kamanIyAH sundarastanajaghanapratirUpAH, tataH pUrveNa krmdhaaryH| yadvA saGgatagatahasitabhaNitaiH sundarastanajaghanaizca pratirUpA iti vigrahaH kaaryH|| evambhUtAH striyo dRSTvA - cakSurviSayIbhUtatayA'zakyAdarzanatvena kSaNArdhamavalokya, na manasApi - cittenApi, AstAM kAyenetyapizabdArthaH, prAdurbhAvam - vedodayam, gcchnti| tadavalokanaM prAyo bhikSAcaryAyAM smbhvtiitiitthmupnyaasH| vedodayastvA navamaguNasthAnakaM sambhavatItyuktagranthaviSayo vItarAga eva kazcit syAdityAzaGkAyAmuttarayati - se kadhametaM vigatarAgatA ? sarAgassa vi ya NaM avikkhahitamohassa tattha tattha itarAitares kulesa 1. ka-da-ba-dha-na-pa- avikkhahita / kha-ja-Tha-dha- avikkhhitaa| ga-ca- avikkhahata / gha-jha-cha-ta- avikkhahata / Ta- avikkhhittaa| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1. sthAnAGge / / 9-3 / / 681 / /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni parakaDaM jAva rUvAiM pAsittA No maNasA vi pAdubbhAvo bhavati / / 25-4 / / atha kathameSA vigatarAgatA pravrajitamAtrasyAnavAptavItarAgabhAvasya sambhavatIti cet ? na sarAgasyApi ca chadmasthasyApi ca, api ca ityanena vItarAgasya tu sutarAmaprAdurbhAva ityaaveditm| NaM - vAkyAlaGkAre, apekSA muktilipsA, tayA hRtaH - niSkAsitaH, moho yasya sa - apekSAhRtamohaH, mumukSutayA kSINotthAnazaktikamoha ityarthaH, tasya tatra tatretyAdi praagvt| yadvA'pakRSTatvena jaghanyatvenekSaNam - apekSA, tayA hato moho yasyetyapekSAhRtamohaH, yadAha - na mUtraviSTApiTharISu rAgaM, badhnanti kAntAsu samAdhizAntAH / anaGgakITAlayatatprasaGgama brahmadaurgandhyabhayAstyajanti iti / zeSaM prAgvat / taM kahamiti ? - tadapi mohApaharaNam, kathamitIdAnImapi mamArekA, atra dRSTAntenaiva pratividhatte - mUlaghAte hato rukkho, puSkaghAte hataM phalaM / chiNNAe muddhasUIe, kato tAlassa rohaNaM ? / / 25-5 / / mUlasya ghAte kRte sati vRkSo hata eva tadvinAzAnuvinazvaratvAttasya / puSpaghAte phalaM hatameva, tadudgamasyaiva smucchedaat| mUrdhasUcyAM chinnAyAM satyAM tAlasya rohaNaM kutaH ? naiva tadrohaNaM sambhavati, mUrdhasUcichedAnantarameva tadvinAzabhAvAt / - 1. samAdhisAmyadvAtriMzikAyAm / / 15 / / 2. prAgvyAkhyAtamidaM vRttam, RSibhASite / / 15-10 / / 37 - - Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - evamAjJAyogakhaDgaprahArajarjarito mRtaprAyo moho yadyapi vidyamAnaH, tathApi hata evetyatropanayaH sugamaH / AjJAyogo'pyatIva duranuSTheya ityAha- se kadhametaM ? atha kathametadAjJAyogAnuSThAnameva sambhavati ? sudustyajatvAtkAmAnAmityatrAha - 38 hatthimaharukkhaNidarisaNaM, tellapAudhammaM kiMpAgaphalaNidarisaNaM / se jadhANAmate sAkaDie akkhaM makkhejjA " esa me No bhajjissati bhAraM ca me vahissati', evAmevovamAe samaNe NiggaMthe chahiM ThANehi AhAraM AhAremANe No atikkameti, vedaNA-veyAvacce0 taM ceva / se jadhANAmate jatukArae iMgAle agaNikAyaM NisirejjA "esa me agaNikAe No vijjhAhiti jatuM ca tAvessAmi, ' evAmevovamAe samaNe NiggaMthe chahiM ThANehiM AhAraM AhAremANe No atikkameti, vedaNA-veyAvacce0 taM cev| se jadhANAmate usukArae tusehiM agaNikAyaM sirejjA "esa me agaNikAe No vijjhAtissati usuM ca tAvessAmi', evAmevovamAe samaNe NiggaMthe0, sesaM taM ceva / / 25- 6 / / hastimahAvRkSanidarzanam gajaprayogakampravizAlapAdapa 1. ka tellapAudhamA kha-ja-Tha-tha-na tellapAudhamaM ga-dha-ca-jha-ta- tellApAudhammaM / 8. Dha. tellapAudhamaM / dha-pa- tellapAudhammaM /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 39 dRSTAntamatra bodhyam, tacca madhubindurasAsvAdalolupatayA gajAjagaramadhumakSikAdaMzAdiduHkhopekSAkArimanuSyodAharaNaM sambhAvyate, atra vistarArthaH prasiddha eva / tadetannidarzanena hA visamA hA visamA, visayA jIvANa jehi paDibaddhA / hiMDaMti bhavasamudde, aNaMtadukkhAI pAvaMtA - 'ityAdibhAvanayA kAmanikAreNAjJAyogaH sukara eveti bhAvaH / yadvA kathamanAdikAlInamohasyAjJAyogena vighAta ityatrAhahastimahAvRkSanidarzanam, yathA hyanekazatavarSaprAcInamapi vizAlaM viTapinaM kuJjara unmUlayituM zaktaH, evamAjJAyogo vidyamAnasyAtibhairavasyApi karmaNa udayanirodhe pratyalaH, etacca No maNasA vi pAdubhAvo bhavati ityanena sAkSAduktameva / tadAhurAcAryA:parisuddhANAjogA, pAeNaM AyacittajuttANaM / airoddaM pi hu kammaM, Na phalai tahabhAvao ceva iti / - - tathA tailapAtradharmam tailenAtyantaM bhRtaM pAtraM haste dhRtaM pramAdalezenApi bindumujjhatItyevambhUtaM tatsvabhAvaM vicintyAjJAyogAnuSThAnaM sukrm| tailapAtradharadRSTAntaM suprasiddham, yathA tena maraNabhayena kAmatyAgaH kRtaH, atyantaM duSkaramapyanuSThitam, tathA prakRte'pi bodhyamityAzayena tailapAtradharmamitimAtreNAtidezaH kRtaH / tathA kimpAkaphalanidarzanam jahA ya kiMpAgaphalA maNoramA, raseNa vanneNa ya bhuMjamANA / te khuTTae jIviya paccamANA, - 1. indriyaparAjayazatake / 84 / / 2 RSibhASite / / 25-4 / / 3. upadezapade / / 323 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - ovamA kAmaguNA vivAge iti / tadetannidarzananikareNa bhAvitAtmanAM na kiJcidduSkaram / syAdetat, uktarItyaiSAM kAmatyAgenAhAro'pi tyAjyaH, anyathA rasAsvAdalAmpaTyena kAmahAnasya nAmazeSIbhavanAditi dRzyamAnamumukSUNAmevAnupapattirdambhamAtraM veti cet ? na, araktadviSTabhAvena saMyamayAtrAnirvAhamAtrameva tairabhyavaharaNAt, atraiva nidarzanAnyAha - sa yathAnAmakaH zAkaTikaH - zakaTena ganyA caraNakartA, akSam - rathAvayavavizeSam, prakSet - tailAbhyaGganaM kuryAt / kiM sampradhAryetyAha- eSa me na bhakSyati AmardanaM prApsyati, prakSaNAnubhAvena, bhAraM ca me dhAnyAdibhAritazakaTasya vahiSyatIti / na cAsyAkSamrakSaNavidhAvabhiSvaGgaH, uktarItyA saprayojanatvena mAtrayaivAbhyaJjanakaraNAt / evamevopamayA zramaNaH tapodhanaH, zrAmyati tapaseti nirukteH, zramu khede tapasi ca / dravyabhAvagranthAnniSkrAntaH - nirgranthaH, sa SaDbhiH sthAnaiH puSTAlambanairAhAramAhArayan - udgamAdidoSavarjitaM bhaktamiGgAlAdidoSaparihAreNAbhyavaharan nAtikrAmati kAmatyAgimaryAdAm, jinAjJAM vA / evamAhArayanapyasau kAmatyAgyevetyabhiprAyaH, AjJAyogArAdhanAcca, yadAjJA - vraNalepAkSopAGgavadasaGgayogabharamAtrayAtrArtham / pannaga ivAbhyavaharedAhAraM putrapalavacca iti / tadrItyA''hAro'pi kAraNaSaTkopasthitAvityuktamiti tAnyevAcaSTe - vedanA - kSutpIDA, vaiyAvRtyam - glAnAdi 1. indriyaparAjayazatake / / 14 / / 2 prazamaratau / / 135 / / 40 - - - -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- RSibhASitAni paricaryA, tadeva AgamaprasiddhaM vRttamatrAnusandheyamityatidezaH, tadArSam - veyaNaveyAvacce, IriyaTThAe saMjamaTThAe / taha pANavattiyAe, chaTThe puNa dhammaciMtAe iti / atra niryuktiH - natthi chuhAe sarisA viyaNA bhuMjejja tppsmnntttthaa| chAo veyAvaccaM Na tara kAuM ao bhuNje| iriaM na vi soheI pehAIaM ca saMjama kAuM / thAmo vA parihAi guNa'NuppehAsu a asatto - iti / vRttileza: - nAsti kSudhA - bubhukSayA, sadRzI vedanA, uktaM capaMthasamA natthi jarA, dAriddasamo ya paribhavo natthi / maraNasamaM natthi bhayaM, chuhAsamA veNAnatthi / / taM natthi jaM na bAhai, tilatusamittaM pi ettha kAyassa / sannijjhaM savvaduhAI deMti AhArarahiyassa / / tataH tatprazamanArtham - kSudvedanopazamArthaM bhuJjIta, tathA chAto- bubhukSitaH san vaiyAvRtyaM na zaknoti kartum, tathA coktam - galai balaM ucchAho, avei siDhilei sayalavAvAre / nAsai sattaM araI, vivaDDae asaNarahiyassa - ato vaiyAvRtyakaraNAya bhuJjIta - iti / ziSTaM - spaSTam / - - 41 nidarzanAntaramAha - sa yathAnAmako jatukArakaH- lAkSAkRt, aGgAreSvagnikAyam - hutAzaM nisRjet - araNyAdinotpAt sngkrmyet| kiM sampradhAryetyAha- eSa me'gnikAyo na vidhyAyiSyati - indhanAnubhAvena na nirvANatAmupayAsyati, jatuM ca - lAkSAM ca, tApayiSyAmi - madabhISTAkAraniSpattyanuguNa tayoSNIkariSyAmi / evamityAdi prAgvat / 1. sthAnAGge / / 6-3 / / 500 / / uttarAdhyayane / / 26-32 / / piNDaniryuktI / / 662 / / 2. sthAma balaM prANa ityeko'rthaH / 3. piNDaniryuktI / / 663-664 / / 4. piNDaniryuktau / / 663-664 / / vRttI / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof ArSopaniSad - dRSTAntAntaramAha sa yathAnAmakaH, iSuH bANaH, tatkArakastuSaiH - tRNavizeSairagnikArya nisRjedityAdi pUrvavat / iSuM ca tApayiSyAmi iSusatkalauhabhAgaM tApanena yathocitasandhAnAdya kariSyAmIti bhAvaH / evamityAdi prAgvat / paryavasitamAha - evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi / / evam AjJAyogAnatikrameNa, saH - zramaNo nirgranthaH, siddha ityAdi prAgvat / iti paJcaviMzatitame'mbaDAdhyayana ArSopaniSad / 42 - / / atha SaDviMzatitamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane zramaNAnAM sarvathA niravadyA jIvikoktA, atasta eva paramArthena brAhmaNAH, mA naiva hanti paritApanAdiviSayIkurvanti prANinaH - mAhanA iti niruktiyogAt, tato'tra jAtimadaM parihRtya bhAvabrAhmaNyasampAdanAyaivopadezamAha" katare dhamme paNNatte ?, savvAuso ! suNedha me / kiMNNA baMbhaNavaNNAbhA, yuddhaM sikkhaMti mAhaNA / / / / 26-1 / / brAhmaNatvasamucitAcAraH, kataraH - kiMsvarUpaH, dharmaH prajJaptaH - sarvajJaiH pratipAditaH, tadahaM nivedayAmi, he sarve'pyAyuSmantaH ! mama nivedayatastadvaktavyaM zRNuta / kathaM brAhmaNavarNaH bharatacakravarttisthApitA mAhanAbhidhA jAtiH, zrAvakanikara ityarthaH, tadAbhA - tannAmamAtrasAdRzyabhAjaH, sAnvarthatAvirahAt, 1. gha-jha-ta-tha-Ta- kinnaa| na- kiMNNA / - - -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni mAhanAH - sAmpratakAlIyA dhigjAtIyAH, yuddham - saGgrAmam, zikSanti - dhanurvidyAdyadhyayanaM kurvanti ? mAhanasya yuddhazikSA mAtA ca vandhyA cetivadvyAhateti prshntaatprym| yataH - rAyANo vaNiyA jAge, maM(mA)haNA satthajIviNo / aMdheNa juge Naddhe vipallatthe uttarAdhare / / 26 - 2 / / - rAjAna: nRpAH, te ca prAyaH kSatriyA eva bhavantIti tadupanyAsaH, vaNijaH - vyavahAriNaH, vaizyakulA iti tAtparyam / te yAge yajJakarmaNi pravRttAH / mAhanAzca brAhmaNAH zastrajIvinaH khaDgAdipraharaNadhAraNatatprayogakRtaprANadhAraNAH / trayANAmapi svAcAraviruddhamidaM vRttamatyantamasamaJjasamityatrodA haraNamAha- andhena naSTalocanayugalena yuktaH - sahitaH, yuddhakarmaNyayaM mama sahAya iti sampradhArya pragalbhatayA naddhaH - kavacitaH, tameva vizeSayati- uttaram - adhikam, ahara iti dezyazabdo'samarthavAcI, tato'tyantamazakta ityarthaH, sa yathA'ndhasahAyo yuddhAya prAgalbhyamavalambamAno viparyastaH - zakyAdivicAre svaucityacintane nijahitaviSaye ca nitarAM viparyAsaM prAptaH, tathA prakRte'pi drssttvym| yadyevaM viparyAsaH syAt, yuddhautsukyaM cAnalpaM vartate, tarhi kiM kartavyamityatrAha - ArUDhA(Dho) rAyarahaM aDaNIe yuddhamArabhe / - - 43 - 1. ka-kha-ja-Ta-Tha-Dha-tha-dha-na-pa- mahaNA ga-gha-ca-ta- maahnnaa| 2. ka-da-Dha-dha-na-paArUDhA rAyahaM kha-ga-ca-ja-Ta-Tha-tha- ArUDhA rAyarahaM gha-ta-jha- ArUDho rAyarahaM / 3. ka-ga-dha-ca-ja-Ta-Tha-Dha-ta-dha-na-pa- mArabhe kha-tha mAraMbhe Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - 'dhammAI' piNiddhati vivetA bamhapahuNeya / / 26- 3 / / rAjaratham - zreSThaM pavitraM vA syandanam, pUrvoktaM zIlAkSajJAnadarzanasArathikamadhyAtmarathamityarthaH / ArUDhaH - abhividhinA kRtavyavasthitiH, aDaNI-dezyazabdo'yaM mArgaparyAyaH, tato mArge shivpuraadhvniityrthH| svazarIreNaiva viSayasukhapipAsunA svairiNA sArdhaM yuddham - saGgrAmam, Arabheta sattvaprakarSeNopakramet, imeNa ceva jujjhAhi kiM te jujjheNa bajjhao ? juddhArihaM khalu dullaha ityAdyAgamavacanamanusmaran / kimatra pratipakSapraharaNapratirodhAya kavacaM syAdityAha - dharmAH - kSamAdayaH, vivektA - lupta dvitIyAntatvAd vivektAram dehAtmabhedavijJAnasampannam, brahmaprabhuH vizuddhazIlasvAmI, guruguNayukto gururityarthaH, tena neyaH - prajJApanIyatayA praNeyaH, etenAsya gItArthanizritatayA zuddhacAritritoditA, atrApi luptadvitIyAntatvam, brahmaprabhupraNeyamiti, piNiddhaMti - sahanazIlatAdilakSaNaM kavacaM paridhApayanti / bAhyasaGgrAmapravRttau tvasya brAhmaNatvAyoga ityAha - 44 - - 1. kha-ja-Tha-tha-dha- bhe dhaMmAi ca-gadha-jha-ta sadhAmAI - dhmmaai| Ta-na-pa- dhamAI / 2. dharmapadaM prAkRta ubhayaliGgamiti mUle 'dhammAI' padam / 3. da-kha-ja- bamhapahuNeya / ka- bamhapahuNAya / ga vamhapAhuNe dha-jha-ta- bambhapAlaNA ca bambhapAlane Ta-Ta-Dha-dhana-pa- vaMmhapahuNeya da vamhapAlaNe sambhAvyate'tra lipidoSaH hastAdarzapATheSvarthasya duHsaGgateH, chandobhaGgAcceti vicArya bahuzrutaiH / 4. pAiyasaddamahaNNavo / / pR.710 / / 5. RSibhASite / / 4-25 / / 6. AcArAGge / / 1-5-3 / / 153-154 / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ -RSibhASitAniNa mAhaNe dhaNurahe, satthapANI Na maahnne| Na mAhaNe musaM bUyA, cojjaM kujjA Na maahnne|| // 26-4|| brAhmaNaH - savvamappe jie jiaM - iti jJAnavibhUSitaH, brahma jJAnamaNatIti brAhmaNa iti nirukteH| dhanuzca rathazca yasya saGgrAmodyatasya sa dhanurathaH, na - naiva sambhavati, ukta brAhmaNatva sadbhAve'sya praakrmnnaabhiyogsyaivaasmbhvaat| ata eva brAhmaNo mAhano vA, zastraM pANau yasya sa zastrapANiH, na - naiva sambhavati, uktaM ca - yo na hanti na ghAteti, tamahaM brUmi brAhmaNam - iti / tathA brAhmaNo mRSAm - asatyaM, na - naiva brUyAt, anyathA svarUpatyAgaprasaGgAt, tathA cAgamaH - kohA vA jai vA hAsA, lohA vA jai vA bhyaa| musaM na vayai jo u, taM vayaM bUma mAhaNaM - iti / anyatrApi - yamhi saccaM ca dhammo ca, so sucI so ca brAhmaNo - iti / tathA brAhmaNaH, cauryam - steyam, na - naiva, kuryAt, cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jai vA bhu| na giNhAi adattaM jo, taM vayaM bUma mAhaNaM - ityukteH| tathAmehuNaM tu na gacchejjA, Neva geNhe prigghN| dhammaMgehiM NijuttehiM, jhaannjjhynnpraaynne||26-5|| - ArSopaniSad___maithunaM tu - abrahma naiva gacchet, tupadenAvadhAraNaniyama uktaH - nirpvaadtvaadbrhmvirteH| brAhmaNa iti vartate, tathA coktam - divvamANusatericchaM, jo na sevai mehunnN| maNasA kAyavakkeNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM - iti| anyatrApi - brAhmaNo brahmacaryeNa - iti / sa parigraham - mUrchAm, naiva gRhNIyAt - Atmani pariNamayet, yadAha - jahA pomaM jale jAya, novalippai vaarinnaa| evaM alittaM kAmehi, taM vayaM bUma mAhaNaM - iti / tadAha - aheriva gaNAd bhItaH, sauhityaannrkaadiv| kuNapAdiva ca strIbhyastaM devA brAhmaNaM viduH / / sarvakAmAnavalipto brAhmaNa iti taatprym| evaM niSedhanikurambamuktvA vidhimAha - dharmAGgaH - kSAntyAdibhirdharmapuruSAvayavaiH, niyuktaiH - candanagandhavatpariNataH, kSAntyAdInAtmani niyojyetyAzayaH, dhyAnam - dharmazuklalakSaNam, adhyayanam - vAcanAdipaJcavidhaH svAdhyAyaH, tayoH parAyaNaH - tanmayaH, brAhmaNo bhavatIti gamyate, tadAha - satyaM dAnaM kSamA zIlamAnRzaMsyaM tapo ghRnnaa| dRzyate yatra rAjendra !, sa brAhmaNa iti smRtaH - iti / tathA - zamo damastapaH zaucaM, santoSaH kssaantiraarjvm| madbhaktizca dayA satyaM, brahmaprakRtayastvimAH - iti / tathA- zikhA jJAnamayI yasya, upavItaM ca tnmyN| brAhmaNyaM sakalaM tasya, iti vedAnuzAsanam - iti / lakSaNAntaramAha 1. Ta-na- mahaNe dhaNuraha stth| Tha-dha- mahaNe dhaNurahe stth| pa- mahANa dhaNuraha satya / 2. ka- vnnuvre| kha-gha-ca-ja-ta-tha- dhnnurhe| ga- dhaNuraha / Dha- vnnucre| jhadhaNurahe (?hre)| 3. ka-Dha- satthu / kha-ga-gha-ca-ja-ta-tha- stth| 4. dha-na-pa- paNamANe musN| Ta-Na mANe susaM / 5. suttanipAte / / pR.58|| 6. uttarAdhyayane / / 25-23 / / 7. udAne / / 1-9 / / 8. scittmityrthH| 9. uttarAdhyayane / / 25-25 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1. uttraa.||25-26 / / 2. vedAGkuza uddhRtam / pR.33 / / 3. uttarAdhyayane / / 2525 / / 4. sanyAsagItAyAm / 77 / / 5. mahAbhArate / / 181-21 / / 6. bhAgavate / / 1117-16 / / 7. zATyAyanIyopaniSadi / / 7 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 nala-RSibhASitAni sabiMdiehiM guttehiM, saccappehI sa maahnne| sIlaMgehiM NiuttehiM, sIlappehI sa maahnne||26-6|| yaH sarvendriyaiH - azeSaspArzanAdikaraNaiH, guptaiH - svairaviSayapracArAdrakSitaiH, satyam - sadbhyo hitam, yatkiJcidapi kalyANanibandhanameva sAnubandhamanuSThAnamityarthaH, tadevopAdeyatayA prekSituM zIlamasyeti satyaprekSI, sa brAhmaNaH - paramArthabrAhmaNyasampanno bhvti| yaduktam - yogastapo damo dAnaM, satyaM zaucaM dayA shrutm| vidyA vijJAnamAstikyametad brAhmaNalakSaNam - iti / ___tathA zIlAGgaH - AgamoditASTAdazasahasrasaGkhyaiH zIlAvayavaiH, tanniSpattizcaivam - joe karaNe saNNA, iMdiyabhUmAdisamaNadhamme y| sIlaMgasahassANaM, aTThArasagassa NipphattI - iti / atra prakriyA - Na kareti maNeNAhArasaNNA vippajaDhago u nniymenn| soiMdiyasaMvuDo puDhavikAya - AraMbha khaMti juo - iti zeSazIlAGgeSu dik| tairniyuktaiH - santatamabhyastatayA vacanAnuSThAnaviSayAdasaGgAnuSThAnaviSayatAM prApitaiH zIlameva jIvitatayA prekSituM zIlamasyeti zIlaprekSI, sa eva brAhmaNo bhvti| etena lakSaNalakSitasya zUdrasyApi brAhmaNatvamuktam, itarasya tu tato'pyadhamataiva, yadAha - zUdro'pi zIlasampanno, guNavAn brAhmaNo bhvet| brAhmaNo'pi kriyAhInaH, zUdrApatyasamo bhvet|| caturvedyapi durvRttaH, zUdrAt - ArSopaniSad - pApataraH smRtaH - iti / pradhAnalakSaNamAkhyAyopasaMharati chajjIvakAyahitae, svvsttdyaavre| sa mAhaNe tti vattavve, AtA jassa visujjhtii||26-7|| SaDjIvakAya: - pRthivyAdijIvasamUhaH, teSu hitakaH - kRtamaitrIbhAvaH, ata eva sarvasattveSu - kRtsnajIveSu, dayA - karuNA, tasyAM paraH - tatparaH, tathA yasyAtmA vizudhyati - uttarottaravizuddhAdhyavasAyapariNatyA bhAvamalamutsRjati, sa eva brAhmaNa iti vaktavyaH, naanyH| tadasya paramArthabrAhmaNasyAnuSThAnamupamAvizeSeNa sphuTayati divvaM so kisiM kisejjA No vappiNejjA mAtaMgeNaM arahatA isiNA buit||26-8|| saH - brAhmaNaH, divyAm - lokottarAm, jaghanyato'pi svargaprApikAM vA, kRSim - karSaNaM halakarmakaraNamiti yAvat, kRSet - kuryAt, vizeSasamavadhAne vizeSANAmapi saamaanyaabhidhaanteti| no - naiva, avArpayet - prakRtAnuSThAnakhedAdinA dAtre tatpratyarpaNaM kuryAt, tyajediti yaavt| yadvA na, vappiNa - dezyazabdaH kSetraparyAyaH, luptadvitIyAnto'yaM zabdaH, laukikakRSibhUmimityarthaH, ayet - gacchet, prastutapratipakSatvAt, pApatvAcca tasya, yadAhuH pare'pi - hastatalapramANAM tu, yo bhUmi karSati dvijH| nazyate tasya brahmatvaM, zUdratvaM tvabhijAyate - iti / 1. vaziSThasmRtau / / 1-6-20 / / 2. paJcAzake / / 14-3 / / 3. paJcAzake / / 14-6 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1. itihaase| 2. paJcAzake / / 14-6 / / 3. vappiNa + ejjA (iM gtau)| 4. paaraashrsmRtii|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- RSibhASitAni 49 ata eva koSaH - anRtaM kRSiH, na RtamanRtaM pApakarmatvAditi / kimupajJamidamityAha - mAtaGgenArhatarSiNoditam / divyAM kRSimeva tattatkRSisAdhanotprekSayA vyAkhyAti - AtA chettaM, tavo bIyaM, saMjamo juaNaMgalaM / jhANaM phAlo nisitto ya, saMvaro ya bIyaM daDhaM / / 26-9 / / AtmA kSetram, tapo bIjam, saMyamaH - paJcAzravaviramaNapaJcendriyanigrahakaSAyajayadaNDatrayaviratilakSaNaH, sa yugalAGgale, tatra yugam - voDhRskandhakASTham, lAGgalam - halam / dhyAnam dharmazuklalakSaNam, phalati niSpadyate kRSiraneneti phAla: - kuzikaH, lohakuzI iti khyAtaH, tameva vizeSayatinizitazca tIkSNaH, saMvaraH - AzravanirodharUpaH caH - apyarthaH, dRDham apratihatasAmarthyam, bIjam / saMvaro'pi bIjamityuktyA punaruktiH parihRtA / kiJca - - - - akUDattaM ca kUDesuM, viNae niyameNa vi / titikkhA yA halIsA tu, dayA guttI ya paggahA / / / / 26-10 / / kSetrapakSe'samatayoccapradezeSu, AtmapakSe svasmin kUTeSu vaJcakeSu, caH - prAgvRttApekSayA samuccaye, akUTatvam - kSetrapakSe uccAvacatAvarjitabhAvaH, prastAvAttadApAdanam, matyena samI - 1. abhidhAnacintAmaNI / / 866 / / 2. vyutpattiratnAkare / / 866 / / 3. ka-Dha-NapiyameNa vi pa-kha-ja-Tha-tha-dha-na- niyamaNe vi te| ga-gha-jha-ta- NiyamaNe Thite / caNiyameNa Thite Ta NiyamANa vi te| 4. ka-kha-ja-Ta-Tha-Dha-Na-tha-na- yA ha0 gaghata jha ya ha0 / dha-pa- gA ha0 / 5. samAra iti khyAtena / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - karaNamiti yaavt| AtmapakSe saralatvam, mAyiSvapyamAyitvamityarthaH, na ca vrajanti te mUDhadhiyaH parAbhavaM bhavanti mAyAviSu ye na mAyinaH ' ityAdyukteraniSTasAdhanatayA'sya vidhitvAsambhava iti vAcyam, tasya rAjanItiviSayatayA prakRte'nupayogAt / vinaye kSetrapakSe halasya bhUmivilekhanAnuguNe saJcAraNe, AtmapakSe jJAnAdivinaye, apiH - praguNatvAdisthito'trApi tiSThedityarthadyotakaH, niyamena - avazyameva, viNao guNANa mUlaM - ityuktestadvirahe zeSaguNAsambhavaprasaktyA tatra niyatAvasthAnamuditam / yA titikSA sahanazIlatA, sA tu haleSA - halasya ISA sItA daNDapaddhatiriti yAvat / dayA - anukampA, guptizca - manovAkkAyasaMvararUpAH, pragrahAH - sUryAMzavaH, te cauSadhiprarohopayoginaH, yadvA pragRhyante karSakairiti pragrahAH - khanitrAdayaH / tathA - 50 - sammattaM gotthaNavo, samitI u samilA thaa| dhitijottasusaMbaddhA, savvaNNuvayaNe rayA / / 26 - 11 / / samyaktvaM gokSaNakam - godAraNam - kuddAlaH / samitiH IryAdikA, sA tu zamilA - yugakIlakaH / tathA ye sarvajJavacane - kevaliprajJapte dharme ratAH kRtapakSapAtAH, te, dhRtireva yoktram - Abandha: - dhRtiyoktram, tena sutarAM samyak - 1. kirAtArjunIye / / / / 2. dha-ka-kha-ga-ca-Na-tha-pa- gocchaNavo gha-jha-ta- gotthaNavo / Tha-ja- gocchnnve| Ta- gocchaNavA Dha- gocchaNago na mochnnvo| 3. gAvaM pRthivIM kSaNotIti / 4. jotra iti khyAtaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni baddhA: - dhRtiyoktrasusambaddhAH / na hi pravacanapratipattimantareNa pradhAnaguNaprAptiriti / evam paMceva iMdriyANi tu, khaMtA daMtA ya NijjitA / mAhaNesu tu te goNA, gaMbhIraM kasatI kisiM / / 26 - 12 / / paJcaivendriyANi tu kSAntAni - amanojJAnAmapi samanubhavane sakSamANi yato dAntAni - svairabhAvataH pratyAhRtya niyantritAni, kimuktaM bhavati - nirjitAni - vazIkRtAni bhavanti, tAni tu brAhmaNeSu vyavasthitAni, brAhmaNasatkAnIti yAvat, gAvaH balIvardabhUtAni gacchanti prApnuvantyenAM zazvacchasyalipsava iti gambhIrA, tAm, kRSiM bhAvakarSaNam, kRSanti vacanavyatyAsaH praakRttvaat| uktasAmagrIphalamAha kurvanti, - tatto bIyaM avaMjhaM se, ahiMsA NihaNaM paraM / vavasAtoya dhaNaM tassa, juttA goNA ya saMgaho / - 51 - / / 26-13 / / tato'syAM kRSyAmuptaM bIjamavandhyam avazyaM phalAvahaM bhavati, apratihatazaktikasya bIjasya sahakArisamavadhAne sati phlaavhtaaniymaat| ahiMsaivAtra paraM nitarAM khanyate'neneti nikhanam - jityAbhidhaM mahAhalam, tasya - brAhmaNasya vyavasAyazca 1. zasyazabdasyArthadvayam - dhAnyaM kalyANaM ca / 2 mudriteSu ya vinA / 3. NihaNa ni + khan / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - vIryAnigUhanena sarvAtmanodyamaH, sa eva dhanam dravyam / yuktAH - samityAdAvupayuktAH, gAvazca - indriyarUpA balIvardAH, ta eva saGgrahaH - kRssiprdhaanaanggsmpaadnm| IryAdyupayuktacakSurAdIndriyANyevAdhyAtmakRSau pradhAnAGgatAM bhajanta iti / tathA 52 dhitI khalaM va suyikaM, saddhA meDhI ya nnicclaa| bhAvaNA u vatI tassa, iriyA dAraM susaMvuDaM / / 26 - 14 / / dhRtiH - vyasanAzanisannipAte'pyavicalitaprakRtibhAvaH, saiva zucikam - pavitram, khalamiva - dhAnyaniSpannavanakSetramiva zraddhA parAnurodhazUnyo'dhyAtmakRSiviSayo nijAbhilASaH, saiva nizcalA sthirasvabhAvA, methi: - khale gobandhArthaM dAru, caH - samuccaye, bhAvanAstu - anityAdikAH, tasya prakRtakRSisAdhanasandohasya, vRtti: - vATa kaNTakAdiveSTanam IrSyA - sAmAnyataH sAdhukriyA, saiva susaMvRtaM dvAram, tadanubhAvenAbhibhavapravezaniSedhabhAvAt, yadAha AcArAdhyayanoktArthabhAvanAcaraNaguptahRdayasya / na tadasti kAlavivaraM yatra kvacanAbhibhavanaM syAt - iti / kiJca - - - kasAyA malaNaM tassa, kittivAto ya tkkhmo| NijjarA tu "livAmIsA, iti dukkhANa Nikkhati / / / / 26-15 / / 1. vADa iti khyAtaH / 2 prazamaratI / / 119 / / 3 gha jha-ta- takkhamA / 4. gha. jha.ta. -lvaa| hastAdarzaSu liyaa|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni kaSAyAH krodhAdayaH, tasya kRSisatkAnuSThAnasya, mardanenApAsyata iti mardanaM malanaM vA - tuSAdikacavaraH, sa ca kRSAvevotpanno'pi tyajyata evamadhyAtmakRSAvapi kathaJcidutpannAH saJjvalanakaSAyA hAtavyAH / kathameSAM hAnamityAha- kIrttiH nirjitakaSAyAnAM mahAtmanAM zlAghA pramoda iti yAvat, saiva vAtaH - malanAnuguNaH pavanaH, sa tatkSamaH kaSAyamardane samarthaH / nirjarA tu, lipyate'nayeti lipA tailam, kothAdeH saMrakSaNArthaM tadyuktaMtalliptamAmiSam - dhAnyarUpaM bhojyaM vastu - lipAmiSam, liGgavyatyayaH prAkRtatvAt / yadvA lipyata iti lipam snehopadigdhaM dhAnyam, tallakSaNamAmiSaM bhojyaM vastu yatra sA lipAmiSA - dhAnyavasatiH koSThAgAra iti yAvat / saiva loke kRSiphalatayeSyata ityadhyAtmakRSAvapi nirjarAyA eva phalasthAnIyatayA tadvyapadezaH / iti - evamadhyAtmakRSayA, duHkhAnAm - zArIramAnasakaSTAnAm, niSkRtiH - pratikriyA bhavati, ayaM bhAvaH, nirjarAprakarSeNa kRtsnakarmakSayaH, tato vizuddhAtmasvarUpAvirbhAvaH, sa ca paramAnandamaya evetyupapannaiva duHkhasandohaniSkRtiH, etadevAha etaM kisiM kasittANaM, savvasattadayAvahaM / mAhaNe khattie vesse, sudde vA pi visujjhatI / / - 53 - - / / 26-16 / / etAM - anantaroktAm, sarvasattvadayAvahAm- sarvajIveSvanugrahakAriNIm, kRSim - adhyAtmakarSaNam, kRSTvA - kRtvA, Ashopnisad_2.p65 2nd Proof - ArSopaniSad - N brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdro vA'pi vizudhyati - karmakSayopazamakSayakrameNa vizuddhAtmasvarUpAvirbhAvabhAg bhavati / etadeva vyAsata Aha 54 evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi / / evamityAdi prAgvat / iti SaDviMzatitame mAtaGgIyAdhyayana ArSopaniSad / / / / atha saptaviMzatitamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane'dhyAtmikakRSirabhihitA, saiva saccaritramityatra tadvyAkhyAnamabhidhatte " sAdhu sucaritaM avvAhatA samaNasaMpayA" vArattaNaM arahatA isiNA bujhataM / / 27 - 1 / / sAdhnotyarthaM mokSalakSaNamiti sAdhu, sarvatra vihitakriyAgatAvitathabhAvena samanvitatayA zobhanatamaM caritam cAritramsucaritam, na ca sAdhAveva zobhanataratAsamAvezAtpunaruktiriti vAcyam, tAratamyopalambhAt, yadAgamaH - carittArAhaNA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA ? tivihA paNNattA, taM jahA - ukkosiyA majjhimA jahaNNA iti ( vyAkhyAprajJaptau / / 8 - 10 / / ) / mokSasAdhakatA tu triSvapi yaduktam ArAdhanAzca teSAM tisrastu - -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - jghnymdhymotkRssttaaH| janmabhiraSTatyekaiH sidhyantyArAdhakAstAsAm - iti (prazamaratau / / 233 / / ) / tadatrAdyadvaye kAlayApanena vilmbittaalkssnnvyaaghaatmaapnnaa'rthsiddhiH| antime tu nedRzItyAha- avyAhatA-vilambAdivyAhativarjitA, zramaNaH paramazrAmaNyazAlI, tenaiva sampadyate-prApyata iti zramaNasampat - zivalakSmIH / sAdhusucarita eva zramaNasampattvAbhidhAnaM tdvndhyhetubhaavaat| iti vaarttkenaarhtrssinnoditm| tadvRttaM samAsataH - vArattapure jAyaM, sohammavaDaMsayA cittaannN| siddhi vihuyarayamalaM, vArattarisiM namasAmi - iti (RSimaNDalaprakaraNe // 76 / / ) / vyAsatastvidam (RssimnnddlvRttau|| pR.97||) - bahuzrutazca viharan, (dhrmghossrssiH)vaarttpurmiiyivaan| tatrA''ste'bhayasenAkhyo, yathArthaH pArthivaH punH||1|| mantrI vArattakastatra, dharmaghoSo mhaamuniH| bhraman gocaracaryAyAM, madhyAhne'syAgamad gRhm||2|| pAyasasthAlamAnItaM, srpirmdhusmnvitm| dAvyA pradIyamAne'smai, pAyase pRssto'ptn||3|| parizATiritISTaM na, tadalAtvA muniryyau| vArattako gavAkSasthastad viikssyedmcintyt||4|| kiM manye muninA tena, zuddhA bhikSeyamujjhitA ? / tAvat tatrApatan bindau, makSikA rsbhkssikaaH||5|| ArSopaniSad - daivAt tA jakSituM kuDyamatsyo'gAt saraTazca tm| saraTaM punarmArjAro, mArjAraM gRhkurkurH||6|| pratyantavAsinaH zvA taM, saGgrAmo'bhUt tayordvayoH / yudhyamAnau bahiH praaptaaviiyushcaatithikurkuraaH||7|| svAminAM sArameyAnAM, saGgrAmo'bhUt mahAn mithH| mantrI dadhyau dhruvaM tyaktA, sA tenAnena hetunaa||8|| cintayaMzcAsmarad jAtiM, lebhe prtyekbuddhtaam| liGgaM devatayA''nItamAdAyApyAdade vrtm||9|| vArattakamuniH so'tha, viharannanyadA yyau| susumArapure tatra, dhundhumAro'sti paarthivH||10|| tasyA'GgAravatI putrI, shrmnnopaasikottmaa| sA parivrAjikAM vAde'nyedhuzcakre niruttraam||11|| sApalye pAtayAmyenAM, ruSTA dadhyau tpsvinii| tato'syAH phalake rUpaM, vijnyaanaadhikyto'likht||12|| caNDapradyotabhUpasya, darzitaM tat tyaa'dbhutm| so'pyapRcchadiyaM devI, kinnarI vA khacAriNI ? / / 13 / / tapasvinyAha bhuubhtrmaanvynggaarvtysau| dhundhumAraM prati premNA, preSId dUtaM tato nRpH||14|| so'pyUce prArthyate kanyA, vinayena pipaasyaa| na prasotyasau rAjJA, dhrssito'gaadinaantikm||15||
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 Re-RSibhASitAni ruSTastadvacasA cnnddprdyotshcnnddshaasnH| caturaGgacamUcakracaJcuzcakre pryaannkm||16|| sarvataH senayA''veSTya, suMsumArapuraM sthitH| tasthau cAlpabala iti, dhundhumAraH puraantraa(rm)||17|| nAgAgAre tadA tasthau, mhrssishctvraantike| dhundhumAro nRpo bhItaH, pratyarthI blvaaniti||18|| naimittikaM tato'pRcchat, purezaH so'pyupshrutim| zRNvAno bhApayAmAsa, bhRzaM krIDAparAn shishuun||19|| bhItAste kampamAnAGgA, yyurittkaantikm| sa daivAt kRpayA teSAM, mA bhIrdAnaM dadau tdaa||20|| zobhanopazrutiriti, jJAtvA''gatya nimittvit| dhundhumAramuvAcoccairjayaM jAnIhi hstgm||21|| jJAtvA'dhvakhinnaM tat sainye, madhyAhne puu:ptishchlaat| upariSTAt papAteva, zyenazcaTakapeTakam (ke)||22|| bhagnaM ripubalaM baddhvA''nItastadadhipaH pure| vizuddhAdhvAdhvanInAnAM jayaH prAyaH kraashryii(y)||23|| puradvArANi baddhAni, pradyoto bhuubhujoditH| vAtaH kutomukho vAti, tava bho ! brUhi pArthiva ! / / 24 / / pradyoto'pyAha yad vetsi, dhundhumAra ! kuruSva tt| so'pyuvAca mahArAja !, hatena mama kiM tvayA ? / / 25 / / ArSopaniSad - tato'GgAravatI tasmai, dttvaa(ttaa)''ddmbrpuurvkm| puradvArANi muktAni, pradyoto'sthAt pure sukhm||26|| ke'pyAhurdevamuddizyopavAso bhUbhujA kRtH| DimbharUpaM kRtaM tena, nimittaM cAva(vA vi)lokitm||27|| pradyoto dviradArUDho, bhramannalpaparicchadaH (m)| puraM vIkSya priyAM proce, kathaM me'bhUt parAjayaH ? / / 28 / / sAdhuvAganubhAvena, bbhaasse'nggaarvtypi| hAsyan naimittikaM sAdhu, vande tvAmityavak nRpH||29|| upayukto'bhavad vArattakarSizcAvratAt smRtm| mA bhIrdAnaM tadA'rbhAnA, vratinAM vrtduusskm||30|| yadArSam - 'thevo vi gihipasaMgo, jaiNo suddhassa pNkmaavhi|| jaha so vArattarisI, hasio pjjoynrvinnaa||31||' tadAlocya pratikramya, mithyaadusskRtpuurvkm| vArattakamuniH kSINakarmA prApa mhodym||32|| so'yaM maharSiH sucaritopAyamevAhana ciraM jaNe saMvase muNI, saMvAseNa siNehu vddtii| bhikkhussa aNiccacAriNo attaTTe kammA duhAyatI // 27-2 // muniH-sucariteNaiva zivamiti tattvamantA zramaNaH, jane ekasminneva loke, tAtsthyAttadvyapadezAd grAmAdAvityarthaH, ciram -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - bahukAlam, mAsakalpAdipUrtAvapyurdhvakAlamityAzayaH, na saMvaset, puSTAlambanamantareNa naiva nivAsaM kuryaat| yataH saMvAsena - lokena saha vAsakaraNena, anyonyasya snehaH-prema, vardhate saMyamapratibandhakatAprAyogyAM sphAtiM prtipdyte| yaduktam - saMvAsAjjAyate sneho jiivitaantkressvpi| anyonyasya ca vizvAsaH, zvapacena zuno yathA - iti (mahAbhArate 12-139-40) ____ tasmAtsaMvAsaM parihAya sUtroktavihAre yatitavyam, yataH anityacAriNaH - vasatibhikSAcAryAdau sarvatra nityatAparihAreNa viharataH, bhikSoH - zramaNasya, Atmano'rthaH - prayojanamAtmArtha:- mokSaH, tasmin - tatsAdhanavidhau, karmANi - jJAnAvaraNAdIni, dvidhAyante-bhedamupayAnti, AjJAyogasya krmviyogaavhtvsvaabhaavyaat| ataH - payahittu siNehabaMdhaNaM jhANajjhayaNaparAyaNe munnii| NidhuteNa sayA vi cetasA NivvANAya matiM tu saMdadhe // 27-3 / / sneha eva bandhanam - snehabandhanam, na pemarAgA samamatthi baMdho-ityukteH, prajahAya - prakarSaNa - tallezasyApyanutsargavarjanena tyaktvA, dhyAnAdhyayane - prAgvat, tatparAyaNo muniH sadA'pi nibhRtena - mokSavinayavinItena, cetasA - manasA, nirvANAyasiddhyadhigamArtham, manyate'nayA matiH - tattvanizcayaH, tAM ArSopaniSad - sandadhyAt - candanagandhavadAtmani pariNamayya bhaavyet| jJAnayogasya zuddhatapastvena nikAcitakarmaNAmapi kSayApAdanena nirvANanibandhanatvAt, taduktam - jnyaanyogstpHshuddhH-mityaahurmunipunggvaaH| tasmAnnikAcitasyApi, karmaNo yujyate kSayaH - iti (adhyaatmsaare||18-164||)| jJAnayogo muneH pArzvamAkaivalyaM na muJcati - iti (adhyaatmopnissdi||2-3||) c| ataH prathamatastu snehabandhanamuktau yatitavyam, yastu tadeva dRDhIkaroti, tamadhikRtyAhaje bhikkhu sakheyamAgate vayaNaM kaNNasuhaM parassa buuyaa| se'NupiyabhAsae hu muddhe AtaTTe NiyamA tu haaytii||27-4|| yo bhikSuH sakhedam - lokavijayAdhugracaryAnirvedasahitaM bhAvam, AgataH - kathaJcit prAptaH, parasya gRhasthasya, tadAvarjanAbhisandhinA karNasukham - zrotrasaukhyotpAdakam, vacanam - vAkyam, brUyAt - kathayet, janacittaraJjanaM kuryaadityaashyH| saH - uktabhikSuH, anupriyabhASakaH - sAgArikAnuvartanena tadAvarjanaikacittatayA zrAmaNyamudrAM tyaktvA tadabhISTavAdI, huH - khede, mugdhaH - svArthabhraMzaparatvena mUDhaH, AtmArthe - svasiSAdhayiSitaprayojane, mokSahetujJAnAdyArAdhanAyAmityarthaH, niyamAt - avazyameva, hIyate - yAvaducchedamapi haanimaapnoti|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni 61 kathaJcidAjJAyogaM eva ratnatrayIsAmagryAt, tasya ca tena virAdhanAditi / prakRte jinAjJA-gihisaMthavaM na jA (dazavaikAlike / / 8-52 / / ), tesiM ihalogaphalaTTayAe jo saMthavaM na karei sa bhikkhU (uttarAdhyayane / / 15 - 10 / / ) / ata evAgamaH - pahINasaMthave - prakSINaH pUrvapazcAtsaMstavarUpo vacanasaMvAsarUpo vA gRhibhiH saha saMstavo yasya sa prakSINasaMstavaH / ata eva janasamparka eva paraiH pratikruSTaH, tadAha-janebhyo vAk tataH spando manasazcitravibhramAH / bhavanti yena samparka, janairyogI tatastyajet - iti (samAdhitantre 72 ) / tathA yogI carennityaM satAM dhrmmduussyn| janA yathAvamanyeran, gaccheyurnaiva saGgati - miti (nAradaparivrAjakopaniSadi ) / na hyantaravArapAra nimajjanamantareNa jJAnAnandAdiratnaprAptiriti / idaM tvatyasamaJjasamityAhaje lakkhaNa- sumiNa - paheliyAo akkhAIyai ya kutUhalAo / bhaddadANAI gare pauMjae, sAmaNNabhAvassa mahaMtaraM khu se / / 27-5 / / yaH - nAmazramaNaH, lakSaNam- strIpuruSayoryathA cakkhusiNehe suhito daMtasiNehe ya bhoyaNaM miTTha tayaNeheNa ya sokkha NahaNehe hoi paramadhaNaM- ityAdi / gajAdInAM ca yathAyathaM vAlukApyAdivihitam / svapnam - svapnagataM zubhAzubhakathanam, yathA-gAyane rodanaM brUyAnnartane 1. prakRte jinAjJA piyamappiyaM kassai no karejjA iti (sUtrakRtAGge / 1911 / / 7 / / ) / 2. utta0 / / 21-21 / / ArSopaniSad vdhbndhnm| hasane zocanaM brUyAtpaThane kalahaM tathA - ityAdi / tathA prahelikA abhipretArthasaMvaraNakArivacanavinyAso gUDhAzayapadyamiti yAvat / sA ca cyutAkSarAdyanekaprakArA, kriyAguptipramukhA ca yathA - pANDavAnAM sabhAmadhye duryodhana upAgataH / tasmai gAJca hiraNyaJca sarvANyAbharaNAni ca - iti kriyAguptiH / evaM lakSaNaM ca svapnaM ca prahelikAM ca - lakSaNa - svpnprhelikaaH| kutuhalAt - lokasatkArAdyavAptyautsu - kyAt, AkhyAti - pRSTo'pRSTo vA'pi kathayati, pRSTenA'pi na jAne - ityeva vaktavyamiti siddhAntaH ( oghaniryuktau gAthA- 425 vRttau ) / ayaM tUpetya svarasena vadatIti / tathA bhadram - viSayAzaMsAtRptihetukasukhAsikA, tadarthaM cUrNa bhasma davarakAdInAM dAnAni bhadradAnAni, nare - loke prayojayet bhadradAnaprayogeNa satkArAdiprAptau yatnaM kuryAditi hRdayam, tasya - vezaviDambinaH, zrAmaNyam - cAritram (uttarAdhyayanabRhadvRttau / / a. 18 / / ), tasya bhAvaH - Atmani pariNatiH - zrAmaNyabhAvaH, tasya ca khalu mahadantaram, ayaM zrAmaNyabhAvasya sudUre vartata iti bhAvaH tnmudraasmullngghnaat| 62 - itazcAsya zrAmaNyavirahaH, vilakSaNatvAt, yadArSam - chinnaM saraM bhomaM aMtalikkhaM, suviNaM lakkhaNaM daMDa vatthuvijjaM / aMgavigAraM 1. pANDavAnAM sabhAyA madhye yaH adhano daridra upAgata upasthita AsIt, tasmai gAM hiraNyaM suvarNaM ca sarvANi AbharaNAni ca adurdattavantaH ityarthaH / sAhityadarpaNe / / dazamaparicchedaH / / kusumapratimAyAM vRttau / / pR. 596 / / 2. ubhayoH madhye bRhadantarAlaM vidyate - ityarthaH / 3. vigataM vakSyamANaM zramaNalakSaNaM yasmAt sa vilakSaNaH /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni sarassa vijayaM jo vijjAhiM na jIvaI sa bhikkhU - iti (uttraadhyyne||15-7||)| ___ evaM cAsya janasatkArAdilobhena saMyamasAmrAjyabhraMzaH, so'yaM kAkiNIhetoH koTihAnanyAyApAtaH, uktaM ca - kintu sAtaikalipsuH sa, vsvaahaaraadimuurcchyaa| kurvANo mantratantrAdi, gRhavyAptiM ca gehinaam|| kathayaMzca nimittAdyaM, lAbhAlAbhaM shubhaashubhm| koTiM kAkiNImAtreNa, hArayet svaM vrataM tyajan - iti (yogsaare||4/22-23||)| nanvastu zrAmaNyAdantaram, satkArAdisukha eva paritoSayogAnna naH kiJcicchinnamiti cet ? na, vadhyamaNDanakalpatvAttAdRzasatkArAdeH, yadAha- je lakkhaNaM suviNa pauMjamANo nimittkohlsNpgaaddhe| kuheDavijjAsavadArajIvI, na gacchaI saraNaM taMmi kaale|| tamaMtameNeva u se asIle, sayA duhI vipriyaasuvei| saMdhAvaI naragatirikkhajoNI moNaM virAhittu asAhurUve - iti (uttraadhyyne|| 20/45-46 / / ) / atha kazcinna lakSaNAdyAkhyAti, anavagamAt, kintu gRhigehataptiM vidhatte, tamadhikRtyApyAhaje colaka-uvaNayaNesu vA vi AvAha-vivAha-vadhUvaresu y| juMjei jujjhesu ya patthivANaM, sAmaNNabhAvassa mahaMtaraM khu se||27-6|| yaH - nAmazramaNaH caulakAni - vidhinA bAlakAnAM cUlA - ArSopaniSad - karmANi-muNDanAni, upanayanAni - yajJasUtraparidhApanarUpA upavItasaMskArAH, teSu vA'pi, AvAhaH - vivAhAt prAktanakAlIna utsavavizeSaH, navavadhvA varagRha AnayanaM vA, vivAhaH - pANigrahaNam, vadhUvarau - dayitAdayitau, tayoranyadapi yatkiJcit karmeti bhAvaH, teSu ca, pArthivAnAm - rAjJAm, yuddheSu - saGgrAmeSu, upalakSaNAdIzvarAdInAM kalaheSu ca, AtmAnaM muktamaryAdatayA yojayati - svayaM tatra vyApArayati, sahAyAdibhAvaM bhajate vA, tasyetyAdi praagvt| zrAmaNyabhAvAdasyAntaraM mudhaajiivitvkssteH| ata eva gihikajjaciMtago- iti ( updeshmaalaayaam||373||)| pAramarSe saadhvaabhaaslkssnnm| evaJca hiMsAdyanumatyAdiH, tato vajralepAyamAnA dAruNadurgatisantatiH, tathoktam- tyaktvA gRhaM svaM paragehacintA - taptasya ko nAma guNastavarSe ! / AjIvikA te yativezato'tra sudurgatiH pretya tu durnivArA - iti (adhyaatmklpdrume||13-47||)| zeSasyApIdRzakRtyasya saGgrahArthamAhaje jIvaNahetuM pUyaNaTThA kiMcI ihalokasuhaM puNje| aTThivisaesu payAhiNe se, sAmaNNabhAvassa mahaMtaraM khu se||27-7|| yaH - nAmazramaNaH, jIvanaheto:- AjIvikArtham, pUjanArtham - lokasatkArazlAghAdyavAptyarthaM vA, kiJcidihaloke 1. mudhAjIvitvasvarUpAvagamAya dRzyatAM dazavakAlike / / 5-1/99-100 / / vRttiH / 2. SaSThyarthe dvitiiyaa|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 Re-RSibhASitAni sukham - sukhahetukRtyam, prayojayet - saGkliSTAdhyavasAyaprakarSeNa kuryAt, sa vezaviDambakaH, arthI - matprayojanasAdhako'yaM bhaviSyatIti matvA namasyamAno bhaktajanaH, tasya viSayAH - gRhavyavahArAdyAH , teSu, dakSate parakArya zIghraM karotidakSiNaH, svarasasamAvezAt prakarSeNa dakSiNaH - prdkssinnH| tsyetyaadipraagvt| atra hetuH pravacanapratikruSTasya pratipattireva, tadArSam - jIviyaM nAbhikaMkhe (dshvaikaalike||10-17||) no'viya pUyaNapatthae siyA (suutrkRtaangge|| 1-3-16 / / ), caijja pUyaNaM (aacaaraangge||2-45-7||), Na ya pUyaNaTThI na siloyakAmI ya parivaejjA (suutrkRtaangge|| 1-10-23 / / ), gihiNo veyAvaDiyaM na kujjA (dshvaikaalike||cuu.2-9||) - ityaadi| sarvamidaM pUjanAdi pratiSThAyai kAjhyate, saiva yogibhirninditA, tadAhuH pare'pi - pratiSThA sUkarIviSThA samA gItA mhrssibhiH| tasmAdenAM parityajya kITavat paryaTedyatiH - iti (naardprivraajkopnissdi||5-15||)| viSasyevodvijetaiva sanmAnAt sarvadA ytiH| amRtasyevAtRpyeta cApamAnasya sarvadA - iti| tadevaM sthite yatkartavyaM tadupadizativavagayakuruje saMchiNNasote pejjeNa doseNa ya visspmukke| piyamappiyasahe akiMcaNe ya AtaTuM Na jahejja dhmmjiivii||27-8|| vizeSeNApagatAH kutsitA rujAH - bhAvarogAH yasya saH - 1. rogo rujA rugAtaGkaH - haima / - ArSopaniSad - vyapagatakurujaH - viliinpuujaadigRddhirityaashyH| samyak - rAgAdyapAsanena, chinnaH-nikRtto viSayapracAro yeSAM tAni saJchinnAni, sacchinnAni srotAMsi - indriyANi yasya sa sacchinnasrotA:, sambhinnasrotolabdhisampanno vA, vizuddhacAritrAnubhAvenaikendriyeNApi pnycendriyvissysNvettetyrthH| chinnAni vA zrotAMsIva zrotAMsimithyAdarzanAdIni yenAsau chinnshrotaaH| premNA dveSeNa ca vipramuktaH, sAmyasAmartheneti gamyate, yadAha- ko mohaH ? kaH zokaH ? ekatvamanupazyataH-iti (iishaavaasyopnissdi||7||)| ata eva priyApriyasahaH, iSTAniSTeSu viSayeSu rAgadveSanigrahakaraNe samarthaH, tadAha- priyApriye prApya harSadveSau ye prApnuvanti n| brahmAzritA asammUDhA brahmajJAH samabuddhayaH - iti (gnneshgiitaayaam||4-10||)| piyamappiyaM savvaM titikkhaejjA - (uttraadhyyne||21-15||) iti pAramarSapariNatisampanna iti taatprym| na vidyate kiJcanam - dravyabhAvagranthilakSaNam, yasya so'kiJcanaH, sarvatra pratibandhavinirmuktatvAt, dharmeNaiva jIvituM zIlamasya- dharmajIvI, itarathA prANavisraSTA, dharmaruciprabhRtivaditi hRdym| sa evaMvidho bhUtvA kadApi Atmano'rthaH - mokSalakSaNaM prayojanam-AtmArthaH, taM na jahyAt- naiva tyjet| pravrajyAdisarvAbhiyogo mama mokSAyaiveti kadApi na vismaret, tadvismaraNa eva puujnaadyaihikpryojnodbhvaat| yAvanmumukSutAmeva mumukssujiivnmiti| evamAtmArthAtyAgena yatparyavasati tadAha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi / / evamityAdi prAgvat / iti saptaviMzatitame vArattakanAmAdhyayana ArSopaniSad | 67 zramaNaviDambanoditA, / / athASTAviMzatitamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane pUjanAdyAzaMsAbhiH atrApyAzaMsAvyucchedameva kartavyatayopadeSTichiNNasote bhisaM savve kAme kuNaha savvaso / kAmA rogA maNussANaM kAmA duggativaDDhaNA / / 28-1 / / sarvazaH - sarvaprayatnena sarvAn kAmAn lokasatkArAdyAzaMsArUpAn, zabdAdyupabhogatRSNArUpAn vA, bhRzam - bADham, chinnAni srotAMsi - pUraNamArgA yeSAM te chinnasrotasaH, tadrUpAn kuruta, kAmapUraNena tadabhivRddhibhAvAt, yadAha - na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavartmeva bhUya evAbhivardhate - iti ( viSNupurANe / / 4 -10-23 / / ) / yato manuSyANAm - mAnavAnAm, upalakSaNAccaturgatikajIvAnAm, kAmA eva rogAH, duHkharUpatvAt, tadAha- kAmarAgasamaM duHkhaM naiva bhUtaM bhaviSyati - iti (premagItAyAm / / 247 / / ) / etenaihikaduHkhatoktA, sAmpratamAmuSmike'pi duHkhAvahatAmAcaSTe - kAmA durgatiH - narakAdiH, tA vardhanta iti durgativardhanAH, ataH - NAsevejja muNI gehI ekNtmnnupssto| kAme kAmemANA akAmA jaMti doggatiM / / 28-2 / / ArSopaniSad muniH - kAmairdurgataya itijJAnasampannaH, monaM vuccati jANaM iti nirukteH (mhaaniddespaalisuutre||1-2-14 / / ) / gRddhim - viSayAsaktim, nAseveta - naiva kuryAt kIdRzo munirityAha- eka evAhamityanto nizcayaH ekAntastaM nizcayamanupazyanvicArayan, tadupayukta iti yAvat, ekatvabhAvanAM bhAvayanniti bhAvaH prathamArthe sssstthii| tadbhAvanAbhAvanena na me'tipriyA api viSayA sahAyAH syurityAdisaMvitteH syAdeva gRddhyapagama iti / itazca gRddhyapagamaH, vakSyamANatattvaparibhAvanAdityAhakAmAn kAmayamAnAH - abhilaSantaH, apizabdasya luptanirdiSTatvAt prArthayamAnA api, AsatAM samprAptakAmAH, akAmAH iSyamANakAmavarjitAH, yAnti gacchanti, durgatim duSTAM narakAdigatim, na copabhujyamAnA eva, api tu prArthyamAnA api kAmA durgativardhanA iti hRdayam / kiJca - je lubdhaMti kAmesu tivihaM havati tuccha se / ajjhovavaNNA kAmesu bahave jIvA kilissaMti 68 - / / 28-3 / / ye - jIvAH, kAmeSu lubhyanti - satRSNA bhavanti teSAm, tisro vidhA yasya tat trividham manovAkkAyakadambakam, tuccham kSudraM bhavati, nirvIryatAyogAt kAmatyAgenaiva vIryayogasambhavAt, yadAha brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH - iti ( yogasUtre / / 2 - 38 / / ) / tathA kAmeSvadhyupapannAH - tallInacittAH, 1. kha tucche se ca.ga.gha.jha.ta.ja.Ta. Tha.Dha.. dha.na.pa. tuccha se / - - -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni bahavaH - prabhUtAH, jIvAH klizyanti - zArIramAnasAnantakaSTasandohaM viSahante / tadAha - kAmasaMpADaNanimittaM0 kilissanti akilissiyavvaM iti (samarAdityakathAyAM navame bhave ) / tasmAt - sallaM kAmA visaM kAmA kAmA AsIvisovamA / bahusAdhAraNA kAmA kAmA saMsAravaDDhaNA / / 28-4 / / zalati - dehAntazcalatIti zalyam- zarIrAntaH praviSTaM tomarAdi / zalyamiva zalyam, ke te ? kAmyamAnatvAtkAmAH - manojJazabdAdayaH, yathA hi zalyamantazcaladvividhabAdhAvidhAyi tathaite'pi tattvata eSAmapi sadA bAdhAvidhAyitvAt, tathA veveSTivyApnotIti viSam- tAlapuTAdi, viSamiva viSaM kAmAH, yathaiva hi tadupabhujyamAnaM madhuramityApAtasundaramivA''bhAti, atha ca pariNatAvatidAruNamevamete'pi kAmAH / tadAha- viSayendriyasaMyogAt yattadagre'mRtopamam / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam - iti (bhagavadgItAyAm / / 18-38 / / ) / tathA kAmAH, Asya:- daMSTrAstAsu viSamasyetyAzIviSa- stadupamAH, yathA hyayamajJairavalokyamAnaH sphuranmaNiphaNAbhUSita iti zobhana iva vibhAvyate, sparzanAdibhiranubhUyamAnazca vinAzAyaiva bhavati tathaite'pi kAmAH / kiJca kAmA bahusAdhAraNAH, kukkurazUkarAdyadhamajIveSvapi samAnatayopabhujyamAnAH, atastadAdRtau zUkarAderAtmano nirvizeSataiva syAt / tathA kAmAH saMsAraM vardhayantIti saMsAravardhanAH, yataH patyaMti bhAvao kAme je jIvA mohamohiyA / duggame bhayasaMsAre te dhuvaM dukkhabhAgiNo / / 28-5 // 69. ArSopaniSad ye mohaH - atattvadarzanam, tena mohitAH vinaSTavivekaprajJA:- mohamohitA jIvA bhAvataH - svarasataH, kAmAn prArthayanti abhilaSanti, te - jIvA anekAdhivyAdhizokajanmajarAmaraNAdijaTilatvena duHkhena gamyate yatra sa durgamaH, tasmin, ata eva bhayanicite saMsAre bhayasaMsAre dhruvam - sunizcitam duHkhabhAginaH kaSTalabdhAraH / yaduktam visae avaikkhatA, paDati saMsArasAyare ghore iti (indriyaparAjayazatake / / 28 / / ) / etadevAha - kAmasallamaNuddhittA jaMtavo kAmamucchiyA / jarA-maraNakaMtAre pariyaMttaMti vakkamaM / / 28-6 / / kAmena kAmeSu vA mUrcchitA jantavaH kAmazalyamanuddhRtya jinapravacanazalAkayA taduddhAramakRtvA, jarAmaraNAnyeva gupilatayA kAntAraH - jarAmaraNakAntAraH, tasmin, apagataH kramo yathA syAttathA'pakramam, pRthivyAdiSvaniyatamiti bhAvaH, parivartante punaH punarudbhavamApnuvanti / ato'vazyaM kAmazalyamuddharitavyam, prApteSvapi kAmeSu tRptyasambhavAccetyAtmavyapadezenaivAha 70 - - - - - - - sadevamANusA kAmA mae pattA sahassaso / na yAhaM kAmabhogesu tittapuvvo kayAi vi / / 28- 7 // 1. ka.Na parivyayaMtivakkamaM / kha pariyattaMtivakkavaM / ga.da. Dha. dha.na.pa.pariyattaMti vakkamaM / ghata pariyattantavukkamaM / ca pariyattaMtyavakkamaM / ja pariyattaMti pakkavvaM / Tapariyanttati pakkavaM / Tha pariyattaMti pakkavaM / jha pariyattaMtavukkamaM tha pariyattaMti vakkavaM /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - - 71 daivairmAnuSaizca kAmaiH sahitAH - sadevamAnuSAH, kAmA mayA sahasrazaH, upalakSaNAdantazo'pi prAptAH, na ca tathApyahaM kadApi kAmabhogeSu tRptapUrvaH - prAk prAptatRptiH, yadAha- deviMdacakkavaTTittaNAi rajjAi uttamA bhogaa| pattA aNaMtakhutto na ya haM tattiM gao tehiM - iti (indriypraajyshtke||16||)| dahanastRNakASThasaJcayairapi tRpyeduddhirndiishtaiH| na tu kAmasukhaiH pumAnaho balavattA khalu kApi karmaNaH - iti (cndrprbhkaavye||) c| ataH tittiM kAmesu NAsajja pattapuvvaM annNtso| dukkhaM bahuvihAkAraM kakkasaM prmaasubhN||28-8|| kAmeSu tRpti nAsAdya - aprApya, anantazo rogazokAdiprakArairbahuvidhA AkArAH- svarUpA yasya tad bahuvidhAkAram, karkazadravyamiva (vyaakhyaaprjnyptau||9-33||) karkazamaniSTamiti yAvat, karkazasparzasampAditatvena (sthaanaangge|| navame sthaane||) caNDa vA, yathA karkaza-pASANasaGgharSaH zarIrasya khaNDAni troTayati, evamAtmapradezAn troTayad yaduHkhamupajAyate (raajprshniiye|) ttkkaishm| paramAzubham - atyantamazivaM duHkhaM prAptapUrvam, yataH kAmANa maggaNaM dukkhaM tittI kAmesu dullbhaa| vijjujjoto paraM dukkhaM, taNhakkhaya paraM suhN|| // 28-9 // kAmAnAM mArgaNam - anveSaNam, duHkham, apekSAyA eva duHkharUpatvAt, tathA ca pAramarSam - avikkhA aNANaMde - iti (paJcasUtre / / 5 / / ) / 72 ArSopaniSad - anvAha ca - puraHphalAyAmAzAyAM janaH kAmaM viDambyate iti (vidgdhmaadhve||4-18||)| kAmeSu pravRttasya tRptirdurlabhA, kAmAnAmevAtRptibIjatvAt, tadAha- Arambhe tApakAn praaptaavtRptiprtipaadkaan| ante sudustyajAn kAmAn kAmaM kaH sevate sudhIH - iti (issttopdeshe||17||)| tattvamapyeSAM saGkalpenApi tRSNAvahatvAt, tadAha- api saGkalpitAH kAmAH sambhavanti yathA ythaa| tathA tathA manuSyANAM tRSNA vizvaM visarpatiiti (jnyaanaarnnve||20-30||)| kiJca vidyuta udyota iva vidhududyotaH, kAmasukhasya kSaNikatvamityAzayaH, tadAzrayasya jIvitasyaiva tadAbhatvAt, yadAha- vijjulayAcaMcalaM jae jIaM - iti (vairaagyshtke||36||)| atastadapi param- paramam, duHkhm| kiM tarhi sukhamityAha- tRSNAkSayaH paraM sukham, uktaM ca - AzA hi paramaM duHkhaM, nairAzyaM paramaM sukham- iti (bhaagvte||11-844||)| syAdetat, yatkAmamArgaNe duHkhamuktaM tattu daridrANAmeva saGgatimaGgati, nRpAdInAM tu naitaditi teSAM sukhasambhavaH syAditi cet ? na, pariNAmAdinA kAmAnAmeva duHkhAtmakatAyAH prAgupapAditatvAt, pariNAmavirasatvAcca, etadevAcaSTe - kAmabhogAbhibhUtappA vitthiNNA vi nnraahivaa| phItiM khitiM imaM bhoccA doggatiM vivasA gtaa|| // 28-10 // 1. atRptivIjatvaM kAmAnAm / 2. gha.jha.ta. - pijjujjogaa|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ e RSibhASitAni 73 sAmrAjyAntaHpurabalavAhanAdibhirvistIrNA api - vistRtasukhasAdhanasampannA api narAdhipAH - bhUpAlAH, kAmabhogenAbhibhUtaH- viDambita AtmA yeSAM te kAmabhogAbhibhUtAtmAnaH santaH, kaJcit kAlaM yAvadimAm - pratyakSaM dRzyamAnAm, sphItim sAgaramekhalAlaGkRtatayAtIva vizAlAm, kSitim - pRthivIlakSmIm, bhuktvA tatsvAmitayA tadupabhogaM kRtvA, vivazA:kAmabhogopArjitakliSTakarmavipAkAdhInatvena paratantrAH, durgatim narakAdiduSTagatim, gatAH - upayAtAH / ata eSAM sukhamapi paramArthato heyameva, Aha ca- kiM vibhutvena ? kiM bhogaiH ? kiM saundaryeNa ? kiM zriyA ? / kiM jIvitena jIvAnAM duHkhaM cet praguNaM - iti ( yogasAre / / 4 - 27 / / ) / evaM ca - kAmamohitacitteNaM vihArAhArakaMkhiNA / puraH duggame bhayasaMsAre parItaM kesabhAgiNA / / 28 - 11 / / kAmamohitacittena jIvena vihAraH - svairaratikrIDAdiH, AhAra : - madhurAdyabhISTabhojanam, vihArazcAhArazca vihArAhArau, tau kAGkSate- kAmakAmitayA samabhilaSati - vihArAhArakAGkSI, tena, klezabhAginA - duHsahaduHkhasandohapAtreNa satA, durgame bhayasaMsAre prAgvat, parisamantAt itam gatam bhrAntamiti yAvat - priitm| yadArSam - kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM savva loyassa sadevayassa - iti (uttarAdhyayane / / 32 - 19 / / ) / evaJca taddhetorevAstu kintenetinyAyAtsvayameva jIvo duHkhakartetyAha - ArSopaniSad appakkatAvarAho'yaM jIvANaM bhavasAgaro / seo jaraggavANaM vA avasANammi duttaro / / 28-12 / / jIvAnAmayaM bhavasAgara AtmakRtAparAdhaH Atmanaiva prAkkRtavRjinavyuSTirUpa iti bhAvaH, hetau phlopcaaraat| jaradgavAmiva - vRddhabalIvardAnAmiva seyaH paGkaH, tathA'vasAne - paryante duHkhena tIryata iti dustaraH, bhavati / ayaM bhAvaH, yathA hi te balIvardAH svarasata eva paGke nimajjanti, paryante ca tata AtmAnamuddhartumazaktAstatraivAvasannAstIramavAptuM na zaknuvanti, tathA jIvA api svavazatayA karmANi kRtvA tadvipAkakAle vivazatayA sIdantIti / itthaM ca - appakkatAvarAhehiM jIvA pAvaMti vedaNaM / appakkatehiM sallehiM sallakArI va vedaNaM / / / / 28-13 / / jIvA Atmanaiva kRtaiH vihitaiH, aparAdhaiH duSTakRtyaiH, vedanAm du:kham, prApnuvanti / yathA kazcit zalyam praharaNavizeSaH, taM karoti nirvartayatIti zalyakArI, sa pramattaH san, AtmakRtaireva zalyairvedanAm - svahastAdivedhakRtapIDAm, prApnoti / yathoktam haNAi satthaM jaha kuggahIyaM ( uttarAdhyayane / / 20 - 44 / / ) / tasmAt - jIvo appovaghAtAya paDate mohmohito| baMdhamoggaramAle vA NacvaMto bahuvArio / / 28 - 14 // mAlo vA Ta mAMlodA / mAvodA pmaa| kodA / 74 - - 1. paapphlm| 2. gha. jhatamAle vA / ca DhamApodA / Na maayodaa| dhamAkodA / na - - iti
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 75 Re-RSibhASitAni ___ mohamohito jIva AtmopaghAtAya - svavadhAya pApeSu ptti| yathA badhyata iti bandhaH - gumphaH, sa ca prastAvAt zlatho gRhyate, tena sahitA modgarAH - kusumavizeSAH, tairyathAkathaJcinirmito mAlaH - maJcaH, tAtsthyAttadvyapadezayogAttatra sthitA lokA ityrthH| sa bahubhiH - prabhUtaiH ziSTajanaiH, vAritaH - bahuvArito'pi nRtyan - nartanapravRttaH san, AtmopaghAtAya pttyeveti| AtmopaghAtakramameva sphuTayati - asabbhAvaM pavAtaMti dINaM bhAsaMti viikvN| kAmaggahAbhibhUtaNyA jIvitaM payahaMti y||28-15|| kAma eva graha iva grahaH- kAmagrahaH, bhUtAvezavadviceSTitAdijanakatvasAdharmyAt, tenAbhibhUtaH saJjAtavikRtiH, AtmA yeSAM te- kAmagrahAbhibhUtAtmAnaH, vacanavyatyAsaH prAkRtatvAt asadbhAvam- avidyamAnavastu pravAcayanti - unmattatAprakarSaNa lapanti, yathoktam - kundAnyasthIni dazanAn mukhaM zleSmagRhaM vidhum| mAMsagranthiH kucau kumbhau hemno vetti mamatvavAn - iti (adhyAtmasAre 8-14) / tathA dInaM viklavaM ca yathA syAttathA bhASante, dainyAdiviziSTaM vaco vA bhASanta ityarthaH, yathoditam - maraNe vi dINavayaNaM mANadharA je narA na jNpNti| te vi hu kuNaMti lalliM, bAlANaM nehghghilaa|| sakko vi neva khaMDai mAhappamaDupphuraM jae jesiM te vi narA nArIhiM karAviA niayadAsattaM- iti (indriyaparAjayazatake 66-67) / tathA jIvitam- prANadhAraNam, caH- samuccaye, prajahati - sarvathA tyajanti, maraNaM ca hoi dasame 1. mogarA - iti gurjre| ArSopaniSad - - ityukteH (pravacanasAroddhAre - dvAra 169) / kiJca - hiMsAdANaM pavatteMti kAmato keti maannvaa| vittaM gANaM ca viNNANaM keyI aiti hi sNkhyN|| // 28-16 // kecit mAnavAH kAmataH - antarjAjvalyamAnecchAmadanadahanAt santaptAH santastannirvApanAya hiMsAyA AdAnam - sAdhanaM kharakarmAdi prvrttynti| nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavatItyanyamapi tathAvidhahiMsAyA AdAnamatra drssttvym| tathA kecit kAmata eva svakIyaM vittam-dhanam, etacca cAritriNo'pekSayA cAritrameveti dhyeyam, jJAnam- sAmAnyamatiprabhavo'vabodhaH, vijJAnam-sa eva zrutAdiparikarmitaH, caH - samuccaye, saGkSayaM hi nayanti - svajanyajananaprakSINasAmarthyatAmeva prApayanti, uktaM ca - tajjJAnaM tacca vijJAnaM tattapaH sa ca saMyamaH, sarvamekapade bhraSTaM sarvathA kimapi striyaH - iti| anyatrApi - na tasya dhanaM dharmaH zarIraM vA yasyAsti striSvatyAsaktiH - iti (nItivAkyAmRte / / 3-12 // ) / atra mAnavA iti vyapadeza upalakSaNam, anyatrApi kAmaviDambanAsadbhAvAditi spaSTayati - sadevoragagaMdhavvaM satirikkhaM smaannusN| kAmapaMjarasaMbaddhaM kissate vivihaM jgN||28-17|| devAH - jyotiSkavaimAnikasurAH, uragAH - nAgakumArAkhyabhavanapativizeSAH, upalakSaNametaccheSabhavanapatinAkinAm, gandharvAH - vyantaravizeSAH, uplkssnnmetcchessvyntraannaam| etaiH sahitam
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 RSibhASitAni sdevorggndhrvm| tathA tiryaJcaiH sahitam - satiryaJcam, evaM mAnuSaiH sahitam - samAnuSam, kimityAha-jagat- vizvam, kAma eva bandhanahetutvAt paJjaram - kAmapaJjaram, tasmin sutarAM baddham - sambaddham, vividhaM anekaprakAraM yathA syAttathA, yathoktam - kAmakAmI khalu ayaM purise, se soyati jUrati tippati phiDDati paritappati- iti (AcArAge 1-2-5) / yadvA jgdvishessnnmidm| klizyate - viDambyate / tadAha- strIsamudre'tra gambhIre nimagnamakhilaM jagat - iti ( yogasAre 4 - 15 ) / avadAma cAtra - anantalokamita nigodajIvAH, asaGkhyatanmitA ekendriyAH, vikalanirayiprabhRtayo'saGkhyAzca satataM tRtIyaprakRtayastadvedavedayitAraH / manujaviDambanA api pratyakSasiddhAH / paramazucidivyarUpaizvaryANAmacyutAntasurANAmapi kadAcidatipazu-viNmUtrabIbhatsamanuSyavanitAsu nidhuvanaviDambanA bhavantIti pAramarSa uktam / zakrendro'pyanekazaH zacIpraNatipravaNo bhavati - iti (sattvopaniSadi - 15 ) / tatra naratiryagviDambanA yathA-vyAbhinnakesarabRhacchirasazca siMhA, nAgAzca dAnamadarAjikRzaiH kapolaiH / medhAvinazca puruSAH samare ca zUrAH, strIsannidhau paramakApuruSA bhavanti / / kRzaH kANaH khaJjaH zravaNarahitaH pucchavikalaH, kSudhAkSAmo jIrNaH, piTharakakapAlArditagalaH / vraNaiH pUyaklinnaiH, kRmikulazatairAvRtatanuH, zunImanveti zvA, hatamapi ca hantyeva madanaH - iti| surasaGklezo yathA - ramaNIviraheNa vahninA, bahubASpAniladIpitena yat / tridazairdivi duHkhamApyate, ghaTate tatra kathaM sukhasthitiH - iti (adhyAtmasAre 7-19 ) / tasmAt 77 78 ArSopaniSad kAmaggahaviNimukkA dhaNNA dhIrA jitiMdiyA | vitaraMti meiNiM' rammaM suddhappA suddhavAdiNo / / / / 28-18 / / ye kAmagraheNa vizeSeNa niHzeSatayA muktA:kAmagrahavinirmuktAH, manovikAralezasyApyabhAvAt / ta eva dhanyAH, dharmadhanalabdhatvAt, dhIrAH, sAnubandhasukhAsukhahetuvivekadhiyA rAjitatvAt, jitendriyAH, parivazIkRtapratyAhAratvAt / evaM ca zuddhAtmAnaH, kelAkelikalaGkAkalaGkitatvAt, zuddhavAdinaH, azuddhavAdahetuvirahAt itthambhUtAzca te ramyAm - tattvajJamanomanojJAm, medinIm - vizuddhataradharmabhUmikAm, vitaranti - vicaranti, uttarottaravizuddhadharmArAdhakA bhavantItyarthaH / yadvA ramyAM medinImiti ramaNIyasvargabhUmimityarthaH, tAM ca brahmacaryAdiphalatvenAvApya tatra vicarantItyarthaH, vivakkatavabaMbhacerANaM devANaM - ityukteH (sthAnAGge 5-2- 464) / yadvA ramyAM medinIM sundarasuralokavasundharAM devakurvAdilakSaNAM bhogabhUmiM ca vitaranti siddhisamprAptyA samullaGghayanti / tato'pyanantaguNaramaNIyabhUmikA'vAptyA bhavedeva tatsamullaGghanamiti / mukhyo'rtha eSa eva siddhereva kAmagrahavinirmuktimukhyaphalatvAt, yadAhuH- esa dhamme dhuve nicce sAsae jiNadesie / siddhA sijjhati cANeNaM sijjhissaMti tahA'vare - iti (uttarAdhyayane 16 - 1. ka.Ta. Tha.Dha.. - meiNi ramaM / kha- meiiNi ramaM suddhavAdiNo / ga gha ca jhata. meiNi rammaM / na.dha.pa.pha. meiNi raMmaM / 2. kAmadevaH / 3. brahmacaryalakSaNaH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 - ArSopaniSad - jalamadhya eva sIdati - nimjjtiityrthH| atra kAmamUDhasya jAtyandhasAdharmyam, bhogAnAM ca sacchidrapotasaGkAzatetyupanayaH Re-RSibhASitAni - 19) / meiNiramaM - iti pAThe tu viraktA rAjAnaH svakIyAM pRthvIlakSmI (medinIramAM) vitaranti - uttarAdhikAriNaM samarpayanti, pravrajanti cetyrthH| tadetad brahmaphalam, itaraphalamAha je giddhe kAmabhogesu pAvAiM kurute nre| se saMsarati saMsAraM cAurataM mahabbhayaM / / 28-19 / / yo naraH kAmabhogeSu gRddhaH- tadekAdhyavasitatAlakSaNA''saktyatizayAnusyUtAntaHkaraNaH san pApAni hiMsAdirUpANi, kurute, sa cAturantaM - nArakAdicaturvibhAgam, mahAbhayam, sarvabhayanilayatvAt, evambhUtaM saMsAram - santatasaMsRtyekalakSaNaM bhavam, saMsarati - bambhramIti, Aha ca - avidvAn pudgaladravyaM, yo'bhinandati tasya tt| na jAtu jantoH sAmIpyaM, caturgatiSu muJcati iti - (iSTopadeze 46) / tasmAt saukhyArthinAM kAmabhogA anAzrayaNIyA eva, anyathA'pAyadhrauvyAditi nidarzayati - jahA 'assAviNiM nAvaM jAtiaMdho duruuhiyaa| icchate pAramAgaMtuM aMtare cciya siidti||28-20|| yathA kazcijjAtyandhaH - janmata eva nayanayugalavikalaH, AsamantAt sravati jalaM chidrasahasrasaGkulatvAdityAsrAviNI, tAm, nAvam - potam, Aruhya pAramAgantumicchati, na cAsau sacchidrapotArUDhatayA pAragAmI bhavati, kiM tarhi ? antara eva - ___ dvitIyAGga idameva dRSTAntaM sopanayamabhihitaM yathA- jahA AsAviNiM nAvaM, jAiaMdho duruhiyaa| icchaI pAramAgaMtuM aMtarA ya visiiyti|| evaM tu samaNA ege micchadiTThI annaariyaa| soya kAsiNamAvannA AgaMtAro mahabbhayaM - iti (sUtrakRtAGge 1-11/ 30-31) / atropanayavRttiH- evameva zramaNA eke zAkyAdayo mithyAdRSTayo'nAryA bhAvasrotaH karmAzravarUpaM kRtsnaM sampUrNamApannAH santaste mahAbhayaM pauna:punyena saMsAraparyaTanayA nArakAdisvabhAvaM duHkham, AgantAraH - AgamanazIlA bhavanti, na teSAM saMsArodadherAsrAviNIM nAvaM vyavasthitAnAmivottaraNaM bhavatIti bhaavH| atra zramaNAnAmapi prakaraNAdviSayaiSiNAmeva grahaNamityupalakSaNametattathAvidhAnAmanyeSAmapIti na prakRtavisadRzamidaM nidarzanamupanayazceti dhyeym| ka evamAhetyAha- addaeNa arahatA isiNA buitaM - aardrkenaarhtrssinnoditmiti| yadyevaM kAmabhogA heyAstarhi kiM kartavyamityAhakAle kAle ya mehAvI paMDie ya khaNe khnne| kAlAto kaMcaNasseva uddhare mlmppnno||28-21|| trikAladarzinI pratibhA medhA, medhA kAlatrayAtmiketyukteH, sA'styasyeti medhAvI, tathA paNDA-tattvAnusAriNI matiH, paNDA tattvAnugA - iti vacanAt (abhidhAnacintAmaNau 310) / sA 1. ka.Dha.Na - jahA assaa| kha - jehaarissaa| ga.dha.ca.cha.ta.jha - jahA nissaa| ja.Tha.tha.dha.na.pha - jahA rissaa| Ta - jahA rizrA / Da - jahA hissA / pa - jahAM rissaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - - 81 saJjAtA'syeti pnndditH| sa kAle kAle glAnapraticaraNAdipratyekAvasare, kSaNe kSaNe tAdRzAvasaravirahe'pi svAdhyAyasaddhyAnopayuktatayA pratikSaNam, cakArau - smuccye| kAlAt kramazo bhAvamalahAnaprAyogyAdhvanaH, kAJcanasyeva - suvarNasyeva, Atmano malam - karmakuvAsanAtmakaM bhAvakacavaram, uddharet - svsmaatpRthkkuryaat| ___ idamuktaM bhavati, yathA chedadAhakrameNa suvarNaM nirmalIkriyate, tathA tattatkAlocitAnuSThAnAsevanAdbuddhimatA''tmA nirmalIkartavyaH, itthameva medhaadisaaphlyaaditi| kiJca - aMjaNassa khayaM dissa vammIyassa ya sNcyN| madhussa ya samAhAraM ujjamo saMjame vrN||28-22|| aJjanasya - kajjalasya pratidinaM mrakSyamANatayA kSayamsamAptim, dRssttvaa-prtykssmuplbhy| idamuktaM bhavati yatheSadiSadapi gRhyamANamaJjanaM kAlAntare niHzeSIbhavati, tathAyurapi pratisamayaM tanUbhavat samApti prati dhAvati, niyatakAle cAzeSatayA kSIyate tadetadaJjanajJAtenopalabhya saMyama udyamo varatara ityagre yogH| ca - tathA valmIkasya - vAmalUrasya, saJcayam - kRmibhiH kriyamANamupacayam, dRSTveti vrtte| yathA kRmibhiraNuraNurupanIyamAno mahato valmIkasya hetutAM prtipdyte| tathA kSaNaM kSaNamapi saMyamArAdhanena saphalIkRtaM mahate phalAya sampadyata iti bhaavH| syAdetat, dhanamapi pratidinaM saJcIyamAnamasmAkaM samIhitasiddhividhau pratyalamityasmAkaM tu tatsaJcaya evAbhiyoga 82 - ArSopaniSad - ityatrAha - madhunazca makSikAbhiratiyatnena stokaM stokamupanIya saJcitasya samAhAram- ekapada eva barbarAdijaghanyajanakRtApaharaNaM dRSTvA saMyama eva udyamaH saJcayayatnaH varam- shresstthtrH| ayaM bhAvaH, kadaryasyArthasaGgraho rAjadAyAdataskarANAmanyatamasya nidhiH - ityukteH (nItivAkyAmRte 2-11) / madhumakSikAvattatsaJcitamapi sapadi hriyate, yAvadante'ntaka eva sarvaM saMharati, na tu saMyamadhanamIdRzam, tadapahArAsambhavAt, tatphalasya saanubndhbhaavaacc| ato'traivAbhiyogaH shreyaan| nanu tathApi dhanenaivottamasukhasAdhanasaMyoga iti pratyakSamIkSyata iti kiM na tatraiva yatAmaha iti cet ? atrAha uccAdIyaM vikappaM tu bhAvaNAe vibhaave| Na hemaM daMtakaTuM tu cakkavaTTI vi khaade||28-23|| etanmamotkRSTaM sukhasAdhanametanmadhyamaM nikRSTaM caitaditilakSaNamuccAdikaM vikalpam - AbhimAnikaM saGkalpamAtram, bhAvanayA - anAdikuvAsanayA, vibhAvayet, mUDhajanturvimRzatItyarthaH, tattvata uccatvAderevAbhAvAt, vastusvarUpasya rAgAdezca praavrttnshiiltvaat| ___ yadvA yo'nantarokta uccAdiko vikalpaH, taM bhAvanayA - tattvacintanena vibhAvayet, kiMsvarUpayA bhAvanayetyAhayaccakravartyapi - sArvabhaumo'pi haimam- sauvarNam, dantadhAvanArthaM kASThaM dantakASTham, na-naiva khAdayet, dantadhAvana upayuddhyAt, prkRtaanucittvaat| cakrI-api prAkRtajanavat prAkRtadantakASThameva
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni - dantadhAvane vyApArayati, dhAnyaniSpannamevApUpAdyabhyavaharati na tu sauvarNamiti vyartha evoccAdivikalpa iti bhAvaH / Aha ca sahasriNo'pi jIvanti, jIvanti zatinastathA / dhRtarASTra ! vimuJcecchAM, na kathaJcinna jIvyate iti (mahAbhArate udyogaparvaNi 39-83) / na ca jIvanasAmye'pi dhaninAM viziSTatarabhogyabhogAtsukham, duHkhaM cetareSAmiti vaiSamyamiti vAcyam, viparyAsasyApyupalambhAt, yathoktam sampannataramevAnnaM daridrA bhuJjate sadA / kSut svAdutAM janayati sA cADhyeSu sudurlabhA iti (mahAbhArate 534-50) / tathA - prAyeNa zrImatAM loke bhoktuM zaktirna vidyate / jIryantyapi hi kASThAni daridrANAM ca sarvazaH- iti (mahAbhArate 12-18-29) / - vastutastu duHkhAvahaM sukhamapi duHkhameveti heyaiva vadhyamaNDa - nakalpasya sukhasAdhanasyAzaMsA, tasmAdalaM dhanAdinA, saMyamodyamenaiva kSaNAdi sArthakIkriyatAmityupadizati - khaNathovamuhuttamaMtaraM suvihita ! pAuNamappakAliyaM / tassa vi vipule phalAgame kiM puNa je siddhiM parakkame ? kSaNaH - / / 28-24 / / locananimeSamAtraH kAlaH (Avazyake / / a. 311), stokaH saptaprANAtmakaH kAlavizeSaH, muhUrttaH - ahorAtrasya triMzattamo bhAgo dvighaTikArUpaH, etAvanmAtramapyantaram - yatheSTAcaraNAyAvakAzam kIdRzamityAha - alpakAlInam uktAntarasyAtyalpAdhvarUpatvAt prApya - kathaJcidupalabhya, he suvihita ! ArSopaniSad - he zobhanAcaraNazAlI ! yastAvantamapi kAlaM jJAnAdyArAdhanayA sAdhikadvinavatikoTipalyopamanayati, tasyApi vipulaH devAyuSyAdilakSaNo'nalpaH, phalAgamaH - avandhyazubhakarmAzravozubhanirjarA ca / uktaM ca yasya kSaNo'pi suradhAmasukhAni palyakoTirnRNAM dvinavatiM hyadhikAM dadAti / kiM hArayasyadhama ! saMyamajIvitaM tad hA hA pramatta ! punarasya kutastavAptiH ? - iti ( adhyAtmakalpadrume 13-56 ) / kiM punaryaH siddhim- kRtsnakarmakSayalakSaNAM muktiM prAptuM tadabhIpsayA sarvAtmanA tapaHsaMyamayoH parAkramet - apUrvavIryollAsenodyamAtizayaM kuryAt ? tasya tu tarkAtItanirUpamaphalAgama i bhAvaH / nanu yadyapi tarkAtIta upamArahatizcAsau, tathApi parAkramituryatsampadyate, tallezenApyucyatAm, parAkramaprAyogyavIryoullAsasya tacchravaNanAntarIyakatvAdityatrAha 84 - evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati / / tti bemi / / evam - tapaH saMyamaparAkrameNa sa ityAdi prAgvat / ityaSTAviMzatitama ArdrakIyAdhyayana ArSopaniSad / / / athaikonatriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane kAmabhogatyAgo'bhihitaH, tatra yatamAnasyApyanAdikuvAsanAvazAt kasyacitpUrvavadeva viSayapravRttirbhavatIti tanmukhenaiva praznayati -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni savaMti savvato sotA kiM Na sotoNivAraNaM ? | puTThe muNI Aikkhe kahaM sote pihijjati ? | - indriyANi, hRSIkamakSaM karaNaM srotaH khaM vaddhamANeNa arahatA isiNA bujhataM / srotAMsi viSayIndriyam - ityukteH ( abhidhAnacintAmaNI 1383) / , sarvataH samantAt, sravanti syandanti / yatra yatrAbhISTaviSayopalabdhistatra tatra dhAvantItyAzayaH / kiM na srotasAm indriyANAm, viSayapravRttAnAmiti gamyate, nivAraNam pratyAhAralakSaNA viSayebhyaH samAhRtiH ? iti pRSTe sati katham - kenopAyena, srotaH pidhIyate viSayAvagamadvArAvacchedena saMvRtIkriyate, tanmuniH vakSyamANopAyAdRtyavAptopeyo yatiH, AkhyAt pratipAditamaryAdayA'vocat / pravacana - - 85 - / / 29-1 / / - - idamapi kenoditamityAha- vaddhamANeNa arahatA isiNA buitaM varddhamAnenArhatarSiNoditamiti / srotonivAraNopAyamabhidhAtukAma evopakramate - paMca jAgarao suttA, paMca suttassa jAgarA / paMcahiM rayamAdiyati, paMcahiM ca rayaM Thae / / 29-2 / / paJca paJcasaGkhyA zabdAdiviSayAH, jAgrataH - nidrAdipramAdarahitasya suptA iva suptAH, bhasmacchannavahnivatpratihatazaktayo bhavanti / karmabandhakAraNasya pramAdasya tadAnIM teSAmabhAvAt karmabandhakAraNAni na bhavantItyarthaH / ArSopaniSad tathA ta eva paJca zabdAdayaH suptasya nidrAdipramAdavato jAgarA iva jAgarAH, zabdAdayo hi suptAnAM saMyatAnAM jAgradvahnivadapratihatazaktayo bhavanti, karmabandhAbhAvakAraNasyApramAdasya tadAnIM teSAmabhAvAt, karmabandhakAraNAni bhavantItyarthaH / tathA ca pAramarSam- saMjatamaNussANaM suttANaM paMca jAgarA paNNattA, taM jahA saddA jAva phaasaa| saMjatamaNussANaM jAgarANaM paMca suttA paNNattA, taM jahA saddA jAva phAsA iti (sthAnAGge 5-2-460) tathA paJcabhiraguptairindriyai rajaH karmalakSaNam, jIvasvarUpoparaJjanAt, Adatte nAtItyarthaH / paJcabhizca guptairindriyaiH, rajaH sthagayet saMvarAnubhAvena svasminnAzravannivArayet / gRhNAti 86 1 - yadvA paJcabhirAzravaiH prANAtipAtAdibhI raja Adatte, saMvaraizca paJcabhistat sthagayedityarthaH / yadArSam - paMcahiM ThANehiM jIvA rataM AiyaMti, taM jahA pANAtivAteNaM jAva pariggaheNaM / paMcahiM ThANehiM jIvA rataM vamaMti, taM jahA pANAtivAtaveramaNeNaM jAva pariggahaveramaNeNaM iti (sthAnAGge 5-2- 461) / yadyevaM tarhi saMvaropAya eva tAvaducyatAmityatrAhasaddaM sotamuvAdAya maNuNNaM vA vi pAvagaM / mammi Na rajjejjA, Na padussejjA hi pAvae / / / / 29-3 / / zrotram - karNaH, manojJam - priyam, vA, pApakam - apriyamapi vA zabdam dhvanim, upAdAya yogya -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 RSibhASitAni saMyogenopalabhya, manojJe na rajyeta - nAbhiSvaGgaM kuryAt, pApake hi na praduSyet na pradveSaM vidadhyAt, tattvabhAvanayeti zeSaH, yathA - sacetanAH pudgalapiNDajIvA, arthAH pare cANumayA dvaye'pi / dadhatyanantAn pariNAmabhAvAMstatteSu kastvarhati rAgaroSau iti ( adhyAtmakalpadrume 1 - 34) / tataH - - mammi arajjaMte aduTThe iyarammi ya / asutthe avirodhI NaM evaM cakkhU pahijja 87 mammi arajjate aduTThe iyarammi ya / asutthe avirodhI NaM evaM soe pihijjati / / 29-4 / / manojJe'rajyan, itare cAmanojJe, adviSTaH - dveSalezavirahitaH, aguptairindriyairAzravadvAreSu sutarAM sthitaH - susthaH, nAsau- asustha: manojJAmanojJaviSayeSu rAgadveSaparihAreNa sarvAtmanA saMvRtaH, ata evAvirodhI - aviparyastaH - samyak srotonivAraNopAyapravRtta iti yAvat, evam - itthaMbhavanena, srotaH pidhIyata iti prAgvat / tathA - rUvaM cakkhumuvAdAya maNuNNaM vA vi pAvagaM / maNuNNammi Na rajjejjA, Na padussejjAhi pAvae / / 29-5 / / / / 29-6 / / 1. ka. kha. ja. Tha Da Dha Na da..dha.na.pa.pha. asutthe / ga asute / gha.ca.ta. jha asutte| Ta- amutte| 88 ArSopaniSad gaMdha ghANavAdAya maNNaM vA vi pAvagaM / mammi Na rajjejjA, Na padussejjAhi pAvae / / 29-7 / / mammi arajjaMte aduTThe iyarammi ya / asutthe avirodhI NaM evaM ghANe pihijjati / / 29-8 / / saMjibbhavAdAya maNuNNaM vA vi pAvagaM / maNuNammi Na rajjejjA, Na padussejjAhi pAvae / / 29-9 / / maNuNNammi arajjaMte aduTThe iyarammi ya / asutthe avirodhI NaM evaM jibbhA pihijjati / / 29-10 / / phAsaM tayamuvAdAya maNuNNaM vA vi pAvagaM / mammi Na rajjejjA Na padussejjAhi pAvae / / 29-11 / / mammi arajjaMte aduTThe iyarammi ya / asutthe avirodhI NaM evaM phAse pahijjati / / 29- 12 / / zrotrAlApakAnusAreNa sugamAH / nanu suduSkaro'yamindriyanigrahaH, dustyajau ca rAgadveSAviti kathameSa upadezo'nusaraNIya iti cet ? nigrahAnigrahavipAkA''locanayeti gRhANa, kastadvipAka iti cet ? atrAha -
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni duhaMtA iMdiyA paMca saMsArAya sarIriNaM / te ceva NiyamiyA sammaM NevvANAya bhavaMti hi prAgvat (RSibhASite 16- 3 ) / uktameva samarthayati - duddatehiMdieha'ppA duppahaM hIrae balA / 89 / / 29-13 / / - dudaMtehiM turaMgehi sArahI vA mahApahe / / 29-14 / / durdAntaiH - atyucchRGkhalatayA damayitumazakyaiH, indriyaiH hRSIkaiH, AtmA jIva, balAdapi duSpatham - unmArgaM prati hriyate, bhavahetukriyAkAritAM nIyata iti hRdayam / atra nidarzanamAha - yathA mahApathe rAjamArge samyag vrajannapi sArathi - durdAntaisturaGgaiH - azvairhaThAdapyunmArgaM nIyate / uktapratipakSamAhaiMdihiM sudaMtehiM Na saMcarati goyaraM / vidheyehiM turaMgehiM sArahi vvA va saMjae / / 29 - 15 / / yathA vidheyaiH - jAtyatayA suzikSitatayA ca prajJApanIyaiH, vinItairiti yAvat, turaGgai:- hayaiH, sArathirunmArgaM na nIyate, tathA saMyato'pi sudAntaiH pravacanapratipAditavidhinA suSThu damitaiH, indriyaiH - akSaiH, gocaraM na saJcarati, viSayeSu na pravartata ityarthaH / evaM ca tAnIndriyANi jAtyAzvavat sanmArganayaneneryAsamityAdyupayuktAni zivapuraprApakAnyeva syurityabhiprAyaH / indriyadamanopAya - mevAbhidadhannAha - - puvvaM maNaM jiNittANaM vAre visayagoyaraM / vidheyaM gayamArUDho sUro vA gahitAyudho / / 29 - 16 / / ArSopaniSad pUrvaM mana: - cittam, jitvA vazIkRtya, viSayagocaram - zrotrAdIndrayopalabdhAn zabdAdiviSayalakSaNAnarthAn rAgAdiviSayIkurvan, vArayet - nirundhyAt, itthamevAsya nirviSayatvApattyA muktinibandhanabhAvAt / atraiva dRSTAntamAha- yathA gRhItAyudhaH hastAdivyavasthitacApAdipraharaNa:, vidheyam prajJApanIyam, gajam - hastinam, ArUDhaH zUraH subhaTaH / sa yathA sisAdhayiSitasiddhipratyalo bhavati, evaM prakRte'pyanusandheyam / manovijayAdiphalamAha 90 jittA maNaM kasAe yA jo sammaM kurute tavaM / saMdippate sa suddhappA aggI vA havisA''hute / / / / 29-17 / / yaH kazcidAtmA manaH kaSAyA~zca jitvA samyak tapaH kurute, sa zuddhAtmA - bhAvamalApagamaprayuktanirmalatAkalitAtmA, haviSA - ghRtAdinA, AhutaH - abhividhanA homagocarIkRtaH, agniriva vahnivat, sandIpyate - saGkSiptavipulatejolezyatvAdilabdhyA samyak cakAsti / tadevam - sammattaNirataM dhIraM daMtakohaM jitiMdiyaM / devA vi taM NamaMsaMti mokkhe ceva parAyaNaM / / - / / 29-18 / / samayaktvam tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM (bhagavatI sUtrAdau ) ityAstikyamUlakazubhAtmapariNAmaH, tasmin niratam - parAyaNam, santataM tadbhAvabhAvitAntarAtmetyAzayaH, tam, = -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - dhiyA - samyagjJAnAnuviddhamatyA rAjata iti dhIraH, tam, tathA dAntaH - anantAnubandhyAdyavacchedena kSayAdibhAvamAnItaH, sajvalanAvacchedena ca nigRhItaH krodho yena saH, dAntakrodhaH, tam mAnAdidamanopalakSaNamidam, jitendriyam - vshiikRtkrnngraamm| atrAdyavizeSaNayugalena samyagdarzanajJAnasampannatA caramavizeSaNadvayena saccAritrazAlitA coktaa| evaM mokSa eva hetau phalopacArAt sajjJAnAdilakSaNamuktimArga eva, parAyaNam - ekAyanIbhAvaM prAptam, atraivakAreNAnyatrAntarbhAvavyavacchedo bodhyaH, tam - jIvanmuktaM mahAtmAnam, devA api namasyanti, AstAM raajaadiritypishbdaarthH| so'yam - savvattha viraye daMte savvavArIhiM vaarie| savvadukkhappahINe ya siddhe bhavati nniirye||29-19|| sarvatra - tRNamaNistraiNapalAlAdau, virataH - saMhRtaratyAdivikAraH, dAntaH - jitAtmA, sarvAbhiH dvArikAbhiH saMvarachiTTairAzravairiti yAvat, vAritaH - kRtanivartanaH, sarvAtmanA susaMvRta ityrthH| evaM cAzravanirodhanirjarAbhyAM krameNa kRtsnakarmakSayeNa, prahINAni sarvaduHkhAni yasyAsau sarvaduHkhaprahINo bhavati, hetau vilIne na phalasya bhAva iti nyAyAt, vizeSaNaparanipAtaH prAkRtatvAt, tatazca nIrajAH - AtmasvarUpoparaJjakaiH karmanokarmavikalpAdilakSaNai rajobhirvimuktaH, kimuktaM bhavati - siddho bhvtiiti| karmakSayo'pi tatkSayopazamakrameNa sambhavatItyAha evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davIe alaMtAtI No - ArSopaniSad - puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti|| tti bemi|| evamityAdi praagvt| ityekonatriMzattame vardhamAnanAmAdhyayana aarssopnissd| // atha triMzattamo'dhyAyaH / / ihAnantarAdhyayane siddhabhAvAvAptyupAyo'bhihitaH, atrApi sa eva prakArAntareNAbhidhIyate - adhAsaccamiNaM savvaM vAyuNA saccasaMjutteNaM arahatA isiNA buitaM / / 30-1 // yathAsatyam - satyaM nyAyopapannatvamanatikramya vyavasthitam, sarvam - niHzeSam, idam - pratyakSata upalabhyamAnaM vstujaatm| ayaM bhAvaH, iha hi jagati yasya yasya vastuno heturadhyakSato nopalabhyate, tatra tatrendrajAlatvAnyAyyatvAsattvAdyAzaGkA na nivartate, evaM rAjaraGkAdivaicitryamapi nirmUlatayAnupazyataH kasyacittatrAsattvAdyArekA'bhUt, yannirAsAyedaM vAkyamuditam - ythetyaadi| kenaivamabhihitamityAha- vAyunA satyasaMyuktena - manovAkkAyavisaMvAdaparihArata RtambhareNa, arhtrssinnoditm| uditamevopapattibhiH samarthayannAha idha jaM kIrate kammaM taM prttovbhujji| mUlasekesu rukkhesu phalaM sAhAsu dissti||30-2|| yat zubhAzubhaM karma iha janmani kriyate, tat - hetau phalopacArAttadApAditaM phalam, paratra - paraloke, upabhujyate - ttkvaanubhuuyte| atraiva laukikaM nidarzanamAha - mUle seko yeSAM te mUlasekAH, teSu vRkSeSu zAkhAsu phalaM dRshyte| na ca ko'pi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 Re-RSibhASitAni paryanuyuGkte - kathamanyatra seko'nyatra phalotpattiriti, mUlazAkhAdyavacchedena vRkSasya bhinnatve'pi vastuta ektvaat| evaM narAmarAdiparyAyaparAvRttAvapyAtmano dravyatvenaikatvAdya eva karmakartA sa eva tatphalabhokteti srvmvdaatm| nidarzanAntaramAha - jArisaM vuSpate bIyaM tArisaM bajjhae phlN| NANAsaMThANasaMbaddhaM nnaannaasnnnnaabhisnnnnitN|| // 30-3 // yAdRzaM bIjamupyate - vapanakriyAviSayIkriyate, tAdRzaM phalaM vRntAdau badhyate - nirvrtyte| kIdRzamityAha - nAnA - anekaprakArANi, saMsthAnAni - avasthAvizeSarUpANi - nAnAsaMsthAnAni, teSu sambaddham - kRtasambandham, tathA nAnA saJjAH - sahakAranimbakadalIpramukhA AkhyAH, tAbhirabhisajJitam - vihitvypdeshm| upanayati - jArisaM kijjate kammaM tArisaM bhujjate phlN| NANApayogaNivattaM dukkhaM vA jai vA suhN|| // 30-4 // evaM yAdRzaM zabhAzubhaM karma kriyate tAdRzameva phalaM bhujyate, punaH kIdRzamityAha - nAnA - anekaprakAraH, karmodayanibandhanAnAM prakarSaNa - avandhyarUpeNa, yogaH - prayogaH, tena nirvRtam - nAnAprayoganirvRtam, punaH kIdRzamityAha - duHkhaM vA - duHkhAtmakaM vA, yadi vA sukham - sukhaatmkm| atra yAdRzamityAdi sAmAnyato'bhihitam, tadeva vizeSAbhidhAnena ArSopaniSad - spaSTayati - kallANA labhati kallANaM, pAvaM pAvA tu paavti| hiMsaM labhati hatAraM, jaittA ya praajyN||30-5|| kalyANAH - pareSAM kalyANe kAraNabhUtAH, hetau phalopacArAt, kalyANam - abhyudayAdilakSaNamAtmanaH zreyaH, lbhntepraapnuvnti| pApAstu pApam - duHkham, hetau phalopacArAt, praapnuvnti| hiMsan - prANinaM vyApAdayan, hantAram svAtmavyApAdayitAram, labhate, hiMsAkRtakarmavipAkakAle'vazyatayA prApnoti, parAna hiMsan svayaM hiMsyata iti taatprym| tathA jitvA ca - pareSAM parAjayaM kRtvA, svayaM parAjayaM lbhte| tathA - sUdaNaM sudaittANaM NidittA vi a jiNdnnN| akkosaittA akkosaM Nasthi kammaM nnirtthkN|| // 30-6 // sUdayitvA - mArayitvA, sUdanam, Atmana eva mAraNaM labhate, parAn ninditvA'pi ca nindanaM labhate, nindApAtraM bhavatItyarthaH, Akrozya cAkrozaM labhate, yataH karma nirarthakam - niSprayojanam, naasti| etadeva karmatvena pariNatasya kArmaNa-vargaNApudgalasya prayojanaM yat kaH svAnurUpaM phalaM daatvymiti| yadvA karmeti zubhAzubhakRtyameva, tacca na nirarthakam - niSphalaM bhavati, kRtnaashprsnggaaditi| tasmAcchubhaphalamicchatA zubhaM karma kartavyam, tadarthaM cAtmanA zubhena bhAvyam, yataH -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni maNNeti bhaddakA bhaddakAI madhurAI madhuraM mnnnneti| kaDuyabhaNiyAI kaDuaM, pharusaM pharusAI maNNeti // 30-7 // bhadrakAH - svataH sundarAtmAnaH, pareSAM yAdRzatAdRzAnyapi vacAMsi bhadrakAnIti manyante, tathaiva yasya vaco madhuram, madhurarasavadapareSAmAlAdanibandhanam, so'pareSAM vacanAni madhurANyeva mnyte| yasya ca kaTukaM vacaH, kaTukarasAsvAdavadudvegajanakamityarthaH, so'pareSAM kaTukabhaNitAnyeva manyate, evaM yasya paruSaM vacanaM sa itareSAM vacAMsi paruSANyeva mnyte| ayamAzayaH, yathA dRSTistathA sRSTiritinItyA bhadrapariNAmasya sarveSu bhadrakatAdarzanaM saJjAyate, evaM ca svataH zobhanasya, sarveSu zobhanatvadarzinasteSu vyavaharato madhuravacanAnyeva nisargato niHsRjyante, tacchravaNena saJjAtAlAdAtizayAH pare'pyanena saha tathaiva vyvhrnti| tatazcAsau manyate svabhAvata eva madhurANi vcaaNsyessaamiti| 1. ka.ja. - maNNeti bhaddakA bhaddakAI / kha. tha - moNaMti bhaikAI / ga.Dha.pha - maNNeti bhahakA bhhkaaii| Na.dha.pa - maNNeti bhaikA bhdd'kaaii| gha.ta. . maNNaMti bhaddakA bhaddakA i madhuraM madhuraM ti mANati / kaDuyaM kaDuyaM bhaNiyaM ti pharusaM pharusaM ti mANati / / 2. kar3ha - madhurAI madhuraM maNNeti / ga - madhuraM madhuNati ca - madhuraMti mANa ti| kha.ja.Tha.dha.dha.na.pa.pha - madhurAI - vinA / Na - madhurAI madhuramANNeti / 3. ka.kha.ja.DhaNa.tha - kaDuyabhaNiyAI kdduaN| ga - kaDuyaM (kaDuya) bhaNiyAI / jha - kaDuyaM kaDuyabhaNiyaM ti / dha.na.pa.pha - kaDuyaM - vinaa| 4. ka.kha.ja.Dha.Na.tha.dha.na.pa - pharusaM pharusAI maNNeti / ga - pharusaM pharusAI maannti| - ArSopaniSad - ___ yastu kaTukameva vacanaM bhASate, so'pi svAnurUpaprativacanAnyavApya sarveSAmapi kaTukabhaNitAnyeva svabhAvata iti manyate, evaM paruSeSvapi jnyeym| uktaM ca - nAdattaM labhyate kvacit - iti| tasmAt - kallANaM ti bhaNaMtassa kallANA e pddissuyaa| pAvakaM ti bhaNaMtassa pAvayA te pddissuyaa||30-8|| kalyANamiti bhaNataH pratizrud girikandarAdau kalyANA ityAkAraiva bhavati tathaiva pApakamiti bhaNataH pratizrut pApakA ityAkAraiva bhavatIti prsiddhm| dArTAntikamAha paDissuyAsarisaM kammaM NaccA bhikkhU subhaasubhN| taM kammaM tu NisevejjA jeNaM bhavati nniire||30-9|| bhikSuH - rAgAdilakSaNakSuttiA, pratizrutsadRzam - anantaroktazubhetarazabdAnurUpapratizabdasaGkAzam, zubhAzubham - kalyANaM pApakaM ca, karma-manovAkkAyakRtyam, iti jJAtvA, tat karma tu - tadeva kRtyam, niHzeSeNa - sarvAtmanodyamya, seveta - ArAdhayet, yena - yatkarmaNA, nIrajAH - nirgatakRtsnakarmareNuH, bhvti| nIrajaskIbhavanameva vyAsata Aha - evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti|| tti bemi|| evam - nIrajaskAvasthAbIjabhUtakarmaniSevanena, saH - niSevitA, siddha ityAdi praagvt| iti triMzattame vAyunAmAdhyayana aarssopnissd|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni - / / athaikatriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane karmajaM lokavaicitryamityabhihitam, atra tu tad vaicitryameva vivicyata ityatrAdAveva tannirUpayitukAmastajjijJAsAmutpAdayati ke'yaM loe 1 ? kar3avidhe loe 2 ? kassa vA loe 3 ? ke vA loyabhAve 4 ? keNa vA adveNa loe pavuccaI 5 ? kA gatI 6 ? katividhA gatI 7 ? kassa vA gatI 8 ? ke vA gatibhAve 9 1 keNa vA adveNa gatI pavuccati 10 ? ko'yaM lokaH ? iti svarUpaprazna H (1) / katividho lokaH ? iti prakArapraznaH (2) / kasya vA lokaH ? iti svAmitvapraznaH (3) / ko vA lokabhAvaH ? iti bhAvapraznaH ( 4 ) / kena vA'rthena loka iti procyate ? iti vyutpattipraznaH ( 5 ) / kA gati: ? iti svarUpaprazna : ( 6 ) / katividhA gatiH ? iti bhedapraznaH ( 7 ) / kasya vA gatiH ? iti svAmitvapraznaH ( 8 ) / ko vA gatibhAvaH ? iti bhAvapraznaH (9) / kena vA'rthena gatiriti procyate ? iti vyutpattiprazna H (10) | ka evamAhetyatrAha- pAseNa arahatA isiNA bujhataM pArzvenArhatarSiNoditam / atra pratyuttarayatyapi jIvA ceva ajIvA ceva 1 / cauvvihe loe viyAhite davvato loe khettao loe kAlao loe bhAvao loe 2 / attabhAve loe sAmittaM paDucca jIvANaM - 97 - - 98 ArSopaniSad loe, nivvattiM paDucca jIvANaM ceva ajIvANaM ceva 3 / aNAdIe aNihaNe pAriNAmie lokabhAve 4 / lokatIti loko 5 jIvANa ya puggalANa ya gatIti AhitA 6 | jIvANaM puggalANaM ceva gatI 8 davvato gatI khettao gatI kAlao gatI bhAvao gatI 7 / aNAtIe aNidhaNe lokabhAve 9 / gammatIti gatI 10 / / 31-1 / / jIvA evAjIvA eveti lokasvarUpam, evakAreNa tadatiriktavyavacchedaH, tadatiriktasya lokasyaivAbhAvAt (1) / tathA caturvidhaH - catuSprakAraH, loko vyAkhyAtaH, tadyathA dravyato lokaH SaDdravyalakSaNaH, kSetrato lokaH asaGkhyeyAkAzapradezaparimANaH, kAlato lokaH - anAdyanantaH, bhAvato lokaH - anantotpAdAdyAtmakaH pAriNAmiko vA (2) / tathA AtmabhAve lokaH, sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ceti vcnaat| svAmitvaM pratItya jIvAnAM lokaH, indro dakSiNArdhajambUdvIpAdhipatirityAdivyavasthAdarzanAt, na caivaM kadAcidajIvAnAM svAmitvavyapadeza iti / nirvRtiM pratItya tu jIvAnAmevAjIvAnAmeva, na tu keSAJcidekeSAmevetyavadhAraNatAtparyam, ajIvairapi lokanirvRtibhAvAditi (3) / - evamanAdiH, dravyatvenotpattivirahAt / anidhana:, tattvenaivAntAbhAvAt / kimuktaM bhavati pAriNAmiko lokabhAva iti, tadAha- niSpAdito na kenApi, na dhRtaH kenacicca saH / svayaMsiddho
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - nirAdhAro gagane kintvavasthitaH - iti (yogazAstre 4-106) / tathA lokyate - kevalAlokenAvalokanagocarIkriyata iti lokaH (5) / jIvAnAM ca pudgalAnAM ca yA gamanakriyA saiva gatirityAkhyAtA (6) / jIvAnAM pudgalAnAmeva gatiH, evakAreNAkAzAdau gatipariNativyavacchedaH proktaH, tatra tadabhAvAt (8) / dravyato gatiH dravyANAm, dravyAn prati, dravyeSu vA gatiH, kSetrato gatiH kSetre gatiH, kAlato gatiH kAle gatiH, bhAvato gatiH - paryAyAtparyAyAntare gamanam (7) / anAdiko'nidhano lokabhAvaH, yathA'sau tathA gatibhAvo'pi lokasya jIvAjIvAtmakatvAt, teSAM ca kathaJcidgatikriyAtmakatvAt, kathaJcittadabhinnatvAt, ekAntabhede teSAM gatiritivyapadezAnupapatteH, sambandhAbhAvAt, anyathA'tiprasaGgAcceti sUkSmamIkSaNIyam (9) / vyutpattimAha - gamyata iti gatiriti (10) / jIvAnAM pudgalAnAM ca gatirityuktam, idAnIM tatsvarUpamevAvedayannAha uddhagAmI jIvA, ahegAmI pogglaa| kammappabhavA jIvA, pariNAmappabhavA pogglaa| kammaM pappa phalavivAko jIvANaM, pariNAmaM pappa phalavivAko pogglaannN| NevimA payA 'kayAI 1. ka - pyaayii| kha.ga.gha - kayAI / ca - kayAi / Dha.pa - kayAyI / ArSopaniSad - avvAbAhasuhamesiyA, kasaM ksaavittaa| jIvA duvihaM vedaNaM vedeti, pANAivAeNaM musAvAeNaM adinnAdANeNaM evaM jAva micchAdasaNasalleNaM kiccA jIvA asAya NaM veyaNaM vedeti| pANAtivAtaveramaNeNaM jAva micchAdasaNaveramaNeNaM kiMtu jIvA sAta NaM veyaNaM vedeti| jassaTTAe Niheti samaticchijjissati, aTThA "samucchi NiTThitakaraNijje 'saMtisaMsAramaggA 1. ka.Dha - pANAivAeNaM musAbAeNaM adinnAdANeNaM evaM jAba micchAdasaNasalleNaM kiccA jIvA asAya NaM veyaNaM veyaMti (Dha - vedeti) pANAtivAtaveramaNeNaM jAba micchaadsnnvermnnennN| kha.ga.ca.ja.Ta.Tha.tha.dha.pa . pANAtivAtaberamaNeNaM jAva micchAdasaNaveramaNeNaM kiM tu (dha.pa - kiM ca) jIvA sAta (dha.pa . sAta) NaM vedaNaM vedeti| (kha.tha - pratau vedaNaM dvirsti)| gha.ta.jha . pANAtIvAta- (....) veramaNeNaM jAva micchaadsnnvermnnennN| kiccA (jha . kiMtu) jIvA, sAtaNaM veyaNaM vednti| Na jIvA, du vadaNa vedeti pANAivAeNaM musaavaae| adinaadaannennN| evaM jAva micchAdasaNesallaNaM kiccA asAyaNaM veyaNaM veti / pANAtivA--NaM jAva micchAdasaNaverameNa / 2. ka.Na.dha.na.pa.pha - Niheti / kha.ja.Ta.Tha.dha - Niheti viheti / ga - jiheti biheti / gha.ta . biheti| ca . viheti| Dha - nniiheti| 3. ka.jha.DhaNa.dha.na.pa.pha . samaticchijjissati / kha.Tha.tha - samaticchijjassati / ja.Ta - samatichijjassati / ga - samatticchiTThAssati / gha.ca.ta - samucchijjissati / 4. ka.kha.DhaNa.tha.na.pa.pha - samucchiNidvitakaraNijje / ja - samuchiNihitakaraNijje / ga - samucchiTThAssati nni0| gha.ta - samucciTThisati nni0| Ta - smcchinnihitkrnnijje| ca / samucchihissati nni0| Tha, dha- samucchiNNiddhitakaraNijje / 5. Na ka - sati / kha - st| ga.ja.Ta.tha.dha.na.pa - saMti / gha.ta - sante / ca - saMte /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - aMmaDAI NiyaMThe NiruddhapavaMce vocchiNNasaMsAre vocchiNNasaMsAravedaNijje pahINasaMsAre pahINasaMsAraveyaNijje No puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti||31-2|| urdhvagAmino jIvAH, tathAsvabhAvAt, adhogAminaH pudgalAH, tata ev| na ca viparyAsasyApyupalabdhermithyedamiti vaacym| svabhAvagateradhikRtatvAt, itarasya karmAdijatvAt, tadAhaUrdhvagauravadharmANo jIvA iti jinottmaiH| adho gauravadharmANaH pudgalA iti coditm|| yathAdhastiryagUdhaM ca lossttvaayvgniviityH| svabhAvataH pravartante tathordhvaM gtiraatmnaam|| atastu gativaikRtyameSAM yduplbhyte| karmaNaH pratighAtAcca prayogAcca tdissyte|| adhastiryagathordhvaM ca jIvAnAM karmajA gtiH| Urdhvameva tu taddharmA bhavati kSINakarmaNAm - iti (tattvArthabhASyasambandhakArikAyAm 213/16) / nanu ca kathaM mUrteNa karmaNA'mUrtasya jIvasya pratighAta iti cet ? na, madirayA jJAnopaghAtasya prasiddhatvAt, yadAhamutteNamamuttimao uvaghAyA'NuggahA vi jujjNti| jaha viNNANassa iha mairApANosahAdIhiM- iti (yogazatake 56) / yuktaM caitat, saMsArijIvasya kathaJcit karmanirvartitatvena mUrtarUpatvAdityAha 102 ArSopaniSad - karmaprabhavA jIvAH, bhavati hi tattadgatijAtizarIrAdiviziSTAnAmAtmanAM krmprbhvtvmiti| pudgalAstu kimprabhavA ityAha - pariNAmaprabhavAH pudgalAH, prayogavisrasAnyatarapariNAmenaiva tattadvarNAdiviziSTatayA pudglaanaamutpttiriti| uktameva spaSTayati - karma prApya phalavipAko jiivaanaam| pariNAmaM prApya phalavipAkaH pudglaanaam| syAdana kasyacidAzaGkA - yadi jIvAnAM phalavipAkaH karmAdhInaH, pudgalA api cedaparAparapariNAmapariNatA bhavanti, tadA kadAcittathAvidhakarmodayAdutkRSTasukhasAdhanIbhUtapudgalasaMyogAccotkRSTaM sukhaM sambhaviSyatItyatrAha - imA - pratyakSamIkSyamANA, prajA - jantujAtarUpA, kadAcidapi naivAvyAbAdhasukham - duHkhasambhinnatvAdyakalaGkitatvena paramaM sukham, eSeta - prApnuyAt, karmaNAM pudgalAnAM ca tatprayojakatvAsambhavAt, zuddhAtmasvarUpasamprAptAveva svatastadAvirbhAvabhAvAt, na ca tat kadAcidapi dRzyamAnai vaiH samprAptam, kathamiti cet ? anupAyapravRtteH, tAmevAha - kaSaM kazAyitvA - hiMsAM kRtvA, bhavati hi vizeSasamavadhAne viziSTAnAmapi sAmAnyArthatA, yathA tapastaptam - tapaH kRtamiti, tathA prakRte'pi drssttvym| hiMsAM kRtvaitAbhiH prajAbhirduHkhamevAnubhUtam, kuto'vyAbAdhasukhavArteti bhaavH| yadyevaM tarhi sukhaduHkhahetUneva sphuTIkriyatAmityatrAha- jIvA dvividhAM vedanAm- anubhUtim, vedayanti - anubhavanti, sahetukAmAdyAM vedanAmAha- prANAtipAtena, mRSAvAdena 1. ka.ga.Na - amddaai| kha.ja.Ta.tha.dha.na.pa.da - amddaai| gha.ta. - mddaai| jha - mddaaii| ca - bhddaaii|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni - 103 adattAdAnena, evaM yAvanmithyAdarzanazalyena pApakarma kRtvA tadvipAkakAle jIvA asAtarUpAM vedanAM vedayanti / dvitIyAmAha- prANAtipAtaviramaNena yAvanmithyAdarzanaviramaNena, kintuH - pUrvasmAdbhinnapakSadyotakaH, jIvAH sAtarUpAM vedanAM vedayanti / evaM yaH kRtaprANAtipAtaviramaNaH, sa yasya - kRtsnakarmasamucchedalakSaNasya, arthAya - uktasamucchedaniSpattyai pazyati apekSate samIhata iti yAvat, samIhAmeva kaNThata Aha- samyak - ekAntikatayA, ati - AtyantikarUpeNa chetsyate me karmabandhanamiti / Niheti so'sau sadupAyapravRttyA, artha: - kRtsnakarmasamucchedalakSaNaH, A - pravacanapratipAditenAbhividhinA, samucchia iti dezyazabdastoSitaparyAyaH, tasmAdartha AtoSitaH paripUrito yena saH - arthAsamucchiH, ktAntaparanipAtaH prAkRtatvAt, kRtakarmasamaticcheda iti samAsArthaH, ata eva niSThitakaraNIyaH kRtakRtyaH, zAnti : - mokSa:, saMsAraH - bhavaH, tayormArgAn sAdhanAn prati samacittaH, ubhayatra spRhAvigamAt, tadAha- mokSe bhave ca sarvatra niHspRho muniH sattamaH - iti / ammaDastatkAle prasiddhaH kazcidantakRnmahAtmA sambhAvyate, sa yasyA''lambanIyatayA''dirasau ammaDAdiH / nirgrantha:aSTavidhakarmagranthivinirmuktaH, niruddhaprapaJcaH - pratiSiddhacaturazItiyonilakSabhImabhavagrahaNaH, ata eva vyucchinnasaMsAra: 1. AcArAGge / / 1.2.4.4 / / sUtrakRtAGge / / 1.1.1 / / sthAnAGge / / 8 / / - - - ArSopaniSad ekAntikAtyantikatayA kSINasaMsRtiH, yataH, vyucchinnaM saMsAre vedanIyamanubhavanIyaM karma yasya saH vyucchinnasaMsAravedanIyaH, prakSINazcaturgatikaH saMsAro yatsambandhitayA'sau prakSINasaMsAra:, yataH, prakSINaM saMsAre vedanIyamanubhavanIyaM karma yasya saH prakSINasaMsAravedanIyaH / sa evambhUtaH siddhisaudhAdhyArUDhaH san na punarapi ityartham - itthaMbhUtaM janmAdi - duHkhAtmakaM saMsArAkhyamarthaM havvamiti kadAcid, Agacchati, apunarAgatigatatvAttasya / uktaniSThitakaraNIyAditvamapyasya krameNa bhavatItyAha - evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati / / tti bemi / / evamityAdi prAgvat / ityekatriMzattame pArzvIyanAmAdhyayana ArSopaniSad / / / athaikatriMzattamasyaivAdhyayanasya vAcanAntaram / / gativAgaraNagaMthAoM pabhiti jAva samANitaM imaM ajjhayaNaM tAva imo bIo pADho dissati / taM jahA 104 - gativyAkaraNagranthAt prathamavAcanoktAt prabhRti yAvat samAptamidamadhyayanaM tAvadayaM dvitIyaH pATho dRzyate, tadyathAjIvA ceva gamaNapariNatA poggalA ceva gamaNapariNatA 6 / duvidhA gatI-payogagatI ya vIsasAgatI ya 7 / jIvANaM ceva poggalANaM ceva 8 / udayapAriNAmie gatibhAve 9 / gammamANA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 Re-RSibhASitAni iyi gatI 10 / gatisvarUpamabhidhatte - jIvA eva gamanapariNatAH, pudgalA eva gamanapariNatAH, tato vyatiriktAyA gateranupalambhAt, etena dravyakarmaNorekAntabhedo nirastaH (6) / bhedamAha - dvividhA gatiH prayogeNa nirvRtA gatiH prayogagatiH - yathA cApAdiprayuktA bANAdigatiH, visrasAgatizca - svabhAvasampannA gatiH, yathA paramANorgatiH (7) / gatisvAminamAha- jIvAnAmeva pudgalAnAmeva, AkAzAdInAM gativirahAdevakAreNa tadvyavacchedaH (8) / bhAvamAha - audayikapAriNAmiko gatibhAvaH, tatra jIveSvaudayiko gatibhAvaH, karmanivRtatvAt, pudgaleSu tu pAriNAmikaH, visrasAdilakSaNa - svbhaavaahittvaat| yadvobhayamapyubhayatra yathAnayamanuyojyam, yathA kArmaNAdizarIralakSaNapudgalAnuviddhatvAjjIvasya pudgaleSvapyaudayiko gatibhAvaH, yadvA'cittapudgalAnAmapi jIvAnugrahopaghAtanibandhanagatidarzanAttasyA api tttcchubhaashubhkrmhetuktvenaudyikbhaavo'viruddhH| evaM jIvAnAmapyazeSakarmavinirmuktAnAmurdhvagatiH pAriNAmikabhAva iti pratipattavyam, tatra karmodayasya hetutvena vaktumazakyatvAt, na cAsya pAriNAmikatve'bhyupagamyamAne sadA tadbhAvaprasaGga iti vAcyam, tatsvabhAvasadbhAve'pi pratibandhakena kAryotpattipratirodhAt, na caitAvatA'sya svabhAvavigama iti bhaavniiym| anyathA tu maNipratibaddhadAhazaktevaDherapi dAhakasvarUpavigamaprasaGgaH / 106 - ArSopaniSad - pratibandhakau ca prakRte karmaprayuktapratighAtAbhAvo lokAntAt paraM dharmAstikAyAbhAvazceti sarvamavadAtam (9) / vyutpattimAha - gamyamAneti gatiriti (10) / gatyAdivaktavyatAmAha - uDuMgAmI jIvA adhegAmI poggalA, pAvakammakaDe NaM jIvANaM pariNAme, pAvakammakaDe NaM pugglaannN| Na kayAti payA adukkhaM pkaasiiti| attakaDA jIvA kiccA kiccA vedeti, taM jahApANAtivAeNaM jAva prigghennN| esa khalu asaMbuddhe asaMvuDakammate, cAujjAme NiyaMThe aTThavihaM kammagaMThiM pagareti, se ya cauhiM ThANehiM vivAgamAgacchati, taM jahANeraiehiM tirikkhajoNiehiM maNussehiM devehiN| urdhvagAmino jIvAH, adhogAminazca pudgalAH, tthaasvbhaavaat| nanu kathaM tarhi viparItagatipariNAmadarzanamiti cet ? atrAha- pApakarmakRto jIvAnAM prinnaamH| ayaM bhAvaH, yA jIvasyAdhastiryagAdivicitragatirupalabhyate sA gatyAdinAmakarmavihito jIvapariNAmaH, yadvA yadyajjIvasyaupAdhikamaudayika rUpaM dRzyate tattat sarvamapi pApakarmanirvartito jiivprinnaamH| na ca devAdi-paryAyasya pApakarmanivartitatvAbhAvAdvyabhicAra iti vAcyam, sarvasyApi karmaNo muktipratibandhakatayA kthnycitpaapruuptvaa-virodhaat| pudgalapariNAmamAha- pApakarmakRtaH pudgalAnAM prinnaamH|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ -107 Re-RSibhASitAni - idamatra tAtparyam, tattadupabhoktRpApakarmavazAttattadpudgalAnAM pariNAmaH saJjAyate, yathA narakeSu kSuraprasaGkAzaH pRthiviiprinnaamH| atrApyAkSepaparihArau puurvvdvaacyau| ___ evaM pApakarmodayAnubhAvena na kadAcidapi prajA - jantujAtarUpA, aduHkhamakArSIt, sadaiva duHkhmevaanvbhvdityrthH| duHkhamapi karmamUlakam, tadapi svayaMkRtamiti sphuTayati - jIvA AtmakRtAni karmANi kRtvA kRtvA tatphalaM vedayanti, tadyathA - prANAtipAtena yAvat prigrhenn| pnycaashrvairityrthH| eSa khalu asambuddhaH - mithyAtvopetatayA sajjJAnavivarjitaH, asaMvRtakarma - AzravavizeSabhUtaM kRtyam, tasyAntaH pariNAmo vipAka iti yAvad bhogyatayA yatsambandhI saH - asaMvRtakarmAntaH, cAturyAmaH - vyavahAramAtrataH pratipannayamacatuSTayaH, nirgranthaH - muktakaJcukaviSadharavad bAhyagranthamAtratyAgI, nAmanirgrantha ityaashyH| so'STavidham - jJAnAvaraNIyAdyaSTaprakAram, karma eva granthiH - karmagranthiH, bandhanahetutAsAdharmyAt, taM prakaroti azubhAdhyavasAyaprakarSaNa bdhaati| sa ca karmagranthizcaturbhisthAnavipAkamAgacchati, tadyathA - nairayikaistiryagyonikairmanuSyairdevaiH, etatparyAyAnanubhUyamAnaistaistatkarmavipAko vedyata ityrthH| saiSA'zubhakarmavedanavaktavyatA, sAmprataM zubhakarmavedanaviSayamAha attakaDA jIvA No parakaDA kiccA kiccA vedeti, taM jahA - pANAtivAtaveramaNeNaM jAva prigghvermnnennN| esa khalu saMbuddhe saMvuDakammate 108 - ArSopaniSad - cAujjAme NiyaMThe aTTavihaM kammagaMthiM No pakareti, se ya cauhi, ThANehiM No vipAkamAgacchati, taM jahA - NeraiehiM tirikkhajoNiehiM maNussehiM devehi| jIvA AtmakRtAnyeva karmANi, na - naiva parakRtAni, kartA yaH karmaNAM bhoktA tatphalAnAM sa eva tu - ityukteH (svruupsmbodhne)| tAni karmANi kRtvA kRtvA - pratisamayamapi baddhavA, vedayanti, vipAkakAle ttphlmnubhvnti| kathaM babhantItyAhatadyathA - prANAtipAtaviramaNena yAvat parigrahaviramaNena sNvrpnyckenetyrthH| atrApi sarAgasaMyamena devAyuSyAdizubhakarmabandhaM prati hetutA draSTavyA, evaM ca savizeSaNasya vidhervizeSaNe'nusaGkramAt prazastarAgasyaiva zubhakarmabandhanibandhanatvamApannam, saMvarasya taddhetutvAyogAditi bhaavniiym| yadvA vItarAgasaMyamaviSaya evAyaM vidhiriti saMvaralakSaNakAraNasya yadyadakriyApramukhaM phalam, tadeva tatkRtatvena kAryatayA karmarUpeNa vivakSitam, saMvarAnubhAvena tattatphalaM jIvA anubhvntiiti| tameva vItarAgasaMyamazAlinamadhikRtyA''ha - eSa khalu sambuddhaH - kevalajJAnAtmakasambodha sampannaH, saMvRtakarma - paJcAzravaviramaNAdirUpaH saMyamaH, tasyAntaH - pariNAmo bhoktavyatayA yasya sambandhI saH - saMvRtakarmAntaH, tameva vizeSayati - cAturyAmaH paramArthataH pratipannayamacatuSTayaH, saphalatvenArthakriyAkAritvalakSaNasallakSaNayogAdasya yamacatuSTayasya pAramArthikateti bhaavniiym|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni tameva vizeSayati - nirgranthaH - kAJcanAdirUpabAhyagranthenASTavidhakarmAdyAtmakAbhyantaragranthena ca vinirmuktaH, ata evAsau aSTavidhaM karmagranthiM na prakaroti / ato'kRtatvAdeva sa ca karmagranthizcaturbhirasthAnairna vipAkamAgacchati / tadyathA nairayikaistiryagyonikairmanuSyairdevaiH / naiSa nirgranthastAn paryAyAn prApya tadvipAkamanubhavatItyabhiprAyaH / uktagaticatuSTayaM ca samAsato loka eveti tadvaktavyatAmAhaloe Na katAi NAsI, Na katAr3a Na bhavati, Na katAi Na bhavissati, bhuviM ca bhavati ya bhavissati ya, dhuve Nitie sAsae akkhae avvae avaTThie Nicce, se jahANAmate paMca asthikAyA Na kayAti NAsI jAva NiccA evAmeva loke vi Na kayAti NAsi jAva Nicce / / loko na kadAcinnA''sIt, api tu sadaivAsIt / na kadAcinna bhavati, api tu sadaiva bhavati / na kadAcinna bhaviSyati, api tu sadaiva bhaviSyati / kimuktaM bhavati abhavat - bhavati bhaviSyati ca kAlatraye'pyasyAvasthAnamiti dhruvaH, mervaadivt| dhruvatvAdeva sadaiva niyataH, caturgatiSu saMsAravacanavat, niyatatvAdeva zAzvataH zazvadbhavanasvabhAvaH, zAzvatatvAdevAkSayaH, tatpradezamAtrasyApi kSayavirahAt, akSayatvAdevAvyayaH, mAnuSottarAdbahiH samudravat / avyayatvAdeva sadaiva pramANe'vasthitaH, jambUdvIpAdivat evaM ca sadAvasthAnena nitya:, - - 109 110 ArSopaniSad AkAzavat / nidarzanena vyaktIvidhatte - te yathAnAmakAH paJcAstikAyAH jIvadharmAdharmapudgalAkAzalakSaNAH, na kadAcinnAsan yAvannityA evameva loko'pi na kadAcinnAsIdyAvannityaH / prakRtAdhyayanapariNatiphalamAha evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati / / tti bemi / / evamityAdi prAgvat / ityekatriMzattamasya pArzvIyAdhyayanasya vAcanAntara ArSopaniSad / / / atha dvAtriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane saMvaropadezo'bhihitaH, atra tu sa evopamAnenAbhidhIyate " divvaM bho kisiM kisejjA No appiNejjA" piMgeNa mAhaNaparivvAyaeNaM arahatA isiNA bujhataM / / 32 - 1 / / divyamityAdi prAgvat ( RSibhASite 26 - 8 ) / kenaivamuktamityAha - piGgena brAhmaNaparivrAjakenArhatarSiNoditam / divyakRSyupadeSTrA svayamapyavazyaM tatkartrA bhAvyam, kintu nAsya tathAvidhasAdhanalezo'pi dRzyata ityAzaGkya kazcit praznayati - kato chettaM ? kato bIyaM ? kato te juga-jaMgalA ? | goNA vi te Na passAmi ajjo ! kA NAma te kisI ? / / 32-2 / / kutaH kSetram ? kimpArzvato tava kSetraM vartate ? kva tava kSetraM -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni .111 vidyata iti praznayiturAzayaH / kuto bIjam ? kRSividhau vyApAryamANaM tava bIjamapi kva ? kutazca te yugalAGgale vodRskandhakASThahalalakSaNe ? he Arya ! te gAvAvapi na pazyAmi ? na te balIvardAvapi me dRSTigocarIbhavataH, na kevalaM kSetrAdyeva tava na pazyAmi gAvAvapi dRgaviSayAvityapizabdArthaH / ato'darzanAnumitaM tadasadbhAvameva vitarkya pRcchAmi kA nAma te kRSi: ? naiSA ghaTAkoTimATIkate, niHsAdhanAyAH siddherasambhavAdityAzayaH / atrottarayati - AtA chettaM, tavo bIyaM, saMjamo juga-NaMgalA / ahiMsA samitI jojjA esA dhammaMtarA kisI / / / / 32-3 / / AtmetyAdi prAgvat (RSibhASite 26 - 9 ), asyAM kRSi - prakriyAyAmahiMsA samitizca yojyA, atropalakSaNAtsatyAdergrahaH, samitizabdeneryAdipaJcakasaGgraho bodhyaH / etadyojanaprayojanaM ca zasyaniSpattireva, sahakArivikalasya bIjamAtrasya tanniSpattAvapratyalatvAt / saiSA dharmAntarA - lokottaradharmarUpA kRSiH / laukikakRSisAdhanAdarzanenAnumitastadasadbhAvastu yathArtha eva, kintUktakRSistu mama vidyata eva, AtmAditatsAdhanasadbhAvAdityabhiprAyaH / nanu laukikAyAmapi kRSau kSetrAdi bhavati, asyAmapi, tadA ko'syA vizeSa iti cet ? atrAha - 1. tulanA suttanipAte turye kasibhAradvAjasutte dvitIyaM vivaraNam / ArSopaniSad esA kisI sobhatarA aluddhassa viyAhitA / esA bahusaI hoi paralokasuhAvahA / / 32-4 / / eSA - lokottarA kRSirlaukikAyAH sakAzAt zubhatarA, etenAsyAH svruupmuktm| alubdhasya - vinivartitaviSayatRSNasya, vyAkhyAtA pravacane pratipAditA, etenAsyA adhikArI jJApitaH / etaduktaM bhavati, yaH ko'pi viSayeSvalubdho'nutkaTamohaH so'syA adhikArI, na tu brAhmaNAdireveti sphuTIbhaviSyatyanantaravRtta eva / tathaiSA bahusatI - atisAdhvI, bhavati, yataH paraloke'pi sukhAvahA- paralokasukhAvahA, etenAsyAH phalamAveditam / itthaM cAsyAM laukikakRSivatphalavyabhicAritAyA abhAvAt, ekAntikAtyantikaphalabhAvAt, ubhayalokahitatvAcca sphuTamevAtizayitvamiti siddhamevAsyAzzubhataratvam / upalakSaNametat tena krameNa siddhisampAdakatA'pyasyA draSTavyetyAha - eyaM kisiM kasittANaM savvasattadayAvahaM / mAhaNe khattie vesse sudde vA viya sijjhatI / / / / 32-5 / / etAmityAdi prAgvat (RSibhASite 26 - 16) / paryavasitamAhaevaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati / / tti bemi / / evamityAdi prAgvat / iti dvAtriMzattame piGgAdhyayana ArSopaniSad / 112 1. ka.Na. sobharatA / kha sotataroga gha. ca. cha. Dha.ta.dha.pa.na.phasobhatarA ja.Ta.Tha.tha sotatarA / sobha (suddha ) tarA /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - / / atha trystriNshttmo'dhyaayH|| anantarAdhyayane divyakRSirabhihitA, tasyAM ca stenasthAnIyA bAlajIvA vighnA bhavanti, sahAyAzca sajjanasthAnIyAH paNDitajIvAH, atasteSAM parihAraparicaryAsiddhaye'tra tAn vivecayannAha - dohiM ThANehiM bAlaM jANejjA, dohiM ThANehiM paMDitaM jANejjAsammA-micchApaoteNaM, kammuNA bhAsaNeNa y||33-1|| dvAbhyAM sthAnAbhyAM bAlaM jAnIyAt- vakSyamANalakSaNadvayenAyaM bAla iti lakSyaparijJAnaM kuryaadityrthH| evaM dvAbhyAM sthAnAbhyAM paNDitaM jaaniiyaat| sthAna eva spaSTamAcaSTe - samyagmithyAprayogeNa karmaNA bhASaNena c| etaduktaM bhavati - samyak prayogo yasya tat - samyakprayogam - samIcInatayA prayuktamityarthaH, svarUpato sundarasyA'pyasamyak prayuktasyAsundaratvApatteritthamabhidhAnamiti dhyeym| evaM mithyAprayogamityatrApi jnyaatvym| pratyeka karmavizeSaNamidam, tena karmaNA - kRtyena bhASaNena - vAcA c| nanu duSTAduSTamano'pi talliGgaM bhavatIti nyUnateti cet ? na, tasyAgdRizAmagocaratvena prakRte'nupayogAt, arvAgdRza evoddizya prstutopdeshsyopdisstttvaacc| sAmpratameta eva sthAne vyAsata Aha dubhAsiyAe bhAsAe dukkaDeNa ya kmmunnaa| bAlametaM viyANejjA kjjaakjjvinnicche|| // 33-2 // 114 - ArSopaniSad - durbhASitayA bhASayA, etaccAhitApriyatvAdinA svarUpato duSTatvAt, asamyak prayuktatvAdvA, duSkRtena ca karmaNA, uktahetudvayenaivAtrApi duSTatA prtyeyaa| etat kAryam - karaNIyam - kartumucitamiti yAvat, itaraM tvakAryam, uktaviparItam, evaM kAryAkAryayorvizeSeNa nizcayo yasyAsau kAryAkAryavinizcayaH, sa etam - durvAkkarmaviziSTaM yaM kaJcit, bAlam - bAlavadajJatayA hitetaravivekazUnyam, vizeSeNa - avyabhicArilakSaNalakSitatayA, jAnIyAt - avgcchet| yadvA kAryAkAryavinizcayavidhAvayaM bAlaH - ajJaH ityenaM vijaaniiyaadityrthH| paNDitaparijJAnopAyamAha subhAsiyAe bhAsAe sukaDeNa ya kmmunnaa| paMDitaM taM viyANejjA dhmmaadhmmvinnicchye|| // 33-3 / / subhASitayA - hitamitapriyalakSaNayA zobhanayA bhASitayA, bhASayA - vAcA, sukRtena - svaparahitAnubandhitayA vihitena, karmaNA - kRtyena, caH - smuccye| ayaM dharmo'dharmo'yamiti vizeSeNa - aviparyastarUpeNa nizcayo yasya sa dharmAdharmavinizcayaH, tam - sadvacanAdivibhUSitam, paNDitam - tattvAnugAminIprajJAsampannatvenAtmaparahitanibandhanam, vijAnIyAt prijnyaangocriikuryaat| yadvA'yaM dharmAdharmavinizcaye paNDitaH - vicakSaNaH, iti taM vijaaniiyaadityrthH| durbhASitAdInevopamayA spaSTayati -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni -115 dubhAsiyAe bhAsAe dukkaDeNa ya kmmnnaa| 'jAvakheva mahaMtaM tu usu vAyA va siNcti||33-4|| durbhASitayA bhASayA duSkRtena ca karmaNA, jApaH - devatAdhArAdhyasya satataM saMsmaraNaphalam, hetau phalopacArAt, jApAnubhAvAbhimatavastu - iti yAvat, tasya kSepaH - nyAsaH, svasmin pratiSThA, phalAvAptiriti yAvat, tam, luptadvitIyAnto nirdezaH praakRttvaat| mahat - kAGkSat, cittamiti gmyte| USam - kSArabhUmim, vAcA - vAGmAtreNa siJcatIva - zasyAzayA sekAdhikaraNIkuruta iv| atra prathamaM tu tAvaduSapRthivyAM siJcanameva niSphalam, tadapi cedvAGmAtreNa, tadA tu kiM vaacymityntnissphltvsaadhrmyaannidrshnaucitym| tadvaddaSTavAkkarmakalaGkitasya yatkiJcidArAdhanAprayAso'pyatyantaM viphala eveti bhaavH| itaragocaramAha - subhAsiyAe bhAsAe sukaDeNa ya kmmunnaa| pajjapaNe kAlAvAsI vA jasaM tu abhigcchti|| // 33-5 / / subhASitayA bhASayA, sukRtena ca karmaNA, kAlavarSI parjanya iva yogyakAle varSAkArI jaladhara iva saphalatAM labhate, yadyatkRtyaM kurute tattat saphalIbhavati, ata eva yazastu-kIrtimeva, abhigacchati - prApnoti - apayazomUlavaiphalyavirahAt, vAgAdi1. kha.Ta.tha - jAvakhevamahataM / ga - jogakkhema bahaMtaM / ghata - jogakakhemaM vhntN| ca - jogakkhemaM vahataM / na.dha.Na.ja.Thar3ha - jobkhevmhtN| pa jopkhevmhNtN| pha - jovakhebamahataM / ArSopaniSad - doSaviraheNa lokpriyiibhvnaacc| ato nityameva paNDitajanaireva saMsargaH karaNIyaH, mahAguNasvarUpasubhASitAdizAlitvAtteSAm, etadeva vyatirekeNAha Neva bAlehiM saMsaggiM va bAlehiM sNthvN| dhammAdhammaM ca bAlehiM Neva kujjA kadAyi vi|| // 33-6 // bAlaiH - uktalakSaNaiH saha saMsargam - pArzvasevAdi, kadApi naiva kuryaat| bAlaiH saha saMstavamapi paricaya - AlApapramukhamapi naiva kuryaat| tathA dharmAdharmam - padaikadeze padasamudAyopacArAt dharmAdharmaviSayA zAstravArtetyarthaH, taM ca bAlaiH saha kadApi naiva kuryaat| yato kRtabAlasaMsargaH - ihevAkitti pAvehiM peccA gaccher3a doggti| tamhA bAlehiM saMsaggiM Neva kujjA kadAyi vi|| // 33-7 / / ihaiva - iha bhava eva, akIrtim - ayamapyetAdRza evetyAdyAkArakamapayazaH, prApnoti- svaviSayatayA'dhigacchati, cauragrAme nivaaskaarisjjnvt| uktaM ca- pakkaNakule vasaMto sauNIpAro'vi garahio hoi| iya garahiyA suvihiyA majjhi vasaMtA kusIlANaM - iti (Avazyakaniryuktau - 1126) / pretya punaH durgatim - narakAdilakSaNAm, gacchati - baalsNsrgaanubhaavaanusngkraantdosssndohpryuktklissttkrmvipaakenaanuyaati| tasmAt - uktApAyabhayAt, bAlaiH saha kadApi naiva saMsargaM kuryaat| kaistarhi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni -117 kuryAdityAha sAhUhiM saMgamaM kujjA sAdhUhiM ceva sNthvN| dhammAdhammaM ca sAhUhiM sadA kuvejja pNddie||33-8|| sAdhubhiH - suvihitAcaraNazAlibhiH, saha saGgamam - pArzvasevAm, kuryAt - vidadhIta, sAdhubhireva saMstavam - paricaryAlApasaMlApAdim, kuryAt, paNDitaH - AtmahitatatvAnusAriNIpratibhApUtAtmA, sadA'pi sAdhubhireva saha dharmAdharmam - dharmAdharmagocarAM vicAraNAm, caH - samuccaye, kuryaat| yataH - iheva kittiM pAuNati peccA gacchai sogti| tamhA sAdhUhiM saMsaggiM sadA kuvijja paMDie / / // 33-9 // ihaiva - iha loka eva, kIrtim - sajjanasaMsargasaJjanitajanazlAghAm, praapnoti| pretya ca sugatim - sudevasumanuSyalakSaNAm, gacchati - stsNsrgaanubhaavaanusngkraantsdaacaarsmbddhstkrmvipaakenaanuyaati| atrAnuyAtIti teSAmeva satAM sadgatiM gacchatAmanugamanaM karotItyarthaH, bldevmunisaannidhysevkhrinnvt| tasmAt paNDitaH sadA'pi sAdhubhireva saMsarga kuryaat| uktaM ca - paricaritavyAH santo yadyapi na kathayanti knycidupdeshm| yAsteSAM svairakathAstA eva bhavanti zAstrANi - iti| evaM hi kadAcikliSTakarmodayAtsambhAvyamAnAtpatanAdapi rakSaNaM bhavati, tadAha - yadyapi nirgatabhAvastathA'pyasau rakSyate sdbhirnyaiH| veNurvilUnamUlo'pi vaMzagahane mahIM naiti - iti (dharmabinduvRttA 118 - ArSopaniSad - vuddhrnnm)| evaM ca sphuTa eva durgatinirodhaH, sadgatidhrauvyaM ca, viparyayazca viparyaye, anvAha- yadi satsaGganirato bhaviSyasi bhvissysi| athAsajjanagoSThISu patiSyasi patiSyasi - iti (dhrmbinduvRttaavuddhrnnm)| itazca satsaGga AsevyaH, dharmazravaNasyAnyathAnupapatteH, tasya ca mahAphalatvAt, yataH - khaiNaM pamANaM vattaM ca dejjA avvIti yo dhnnN| saddhammavakkadANaM tu akkhayaM amataM va tN||33-10|| yo dhanaM dadyAt, sa kSayinam - kSayazIlaM padArtham, pramANam - niyatapramANopetatvena parimitam, vArttam - asAram, rAjadAyAdAdisAdhAraNatvAt, sapadi jvalanAdinAzyatvAt, prAyo mamatvamAtraphalatvAt, sukhAnudAna ekaantiksaamrthyvirhittvaacc| arvAgevaiti - anuyAtIti - arvAgeti - prAkRtatvAt - avvIti - rUpasiddhiH, maraNakAle tvavazyameva viyujyata iti hRdayam, caH - vishessnnsmuccye| etAdRzameva vastu dhanadAtA dadAtItyatra na ko'pytishyH| kutrastatizaya ityAha- yastuH- punaH saddharmavAkyaM dadAti - saddharmaM zrAvayati tena dattaM saddharmavAkyalakSaNaM dAnamakSayam - tadavApya phalasyAkSayatvAt, ata eva naittprimitm| nApi vArtam, anapahAryatvAt, sadyaH saanubndhshrmbiijtvaacc| saGkhapata Aha - yadvA tadamRtameva, sudhAsarUpasya jinavacanasyAmaratvapradAnapratyalatvAt, Aha ca- pItAmRteSvapi mahendrapuraHsareSu, mRtyuH 1. ga - accAti / gha.ca.chata - ajjati / jha - ajjeti / tha.ja - avvIti /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni svatantrasukhadurlalitaH suressu| vAkyAmRtaM tava punarvidhinopayujya, zUrAbhimAnamavazasya pibanti mRtyoH - iti (siddhasenI dvAtriMzikAyAm 2-4) / ata etadeva paramArthato'mRtam, aparatra vAGmAtratvAditi siddham / tasmAt puNaM titthamuvAgamma peccA bhojjAhi jaM phalaM / saddhammavAridANeNaM khippaM sujjhati mANasaM / / 119 / / 33-11 / / puNyam - vakSyamANarItyA manovizuddhihetutvena pavitram, tIrtham saMsArasAgaranistArakam, etacca sAdhujanavizeSaNam, yadAha - sAdhUnAM darzanaM puNyaM, tIrthabhUtA hi sAdhavaH / tIrthaM phalati kAlena, sadyaH sAdhusamAgamaH - iti / tadetat tIrthamupAgamya dharmazrotA pretya yadasya pUrvoktamamRtAtmakaM phalaM tad bhuJjyAt / uktaphalAvAptirapi zubhAnubandhipuNyavazAt, tadapi tathAvidhamanaH pariNAmavizuddhyeti dharmazravaNasyaitadevAnantaraphalatvena sAkSAdAha- saddharma eva vAri jalam, malazodhanasAdharmyAt, tasya dAnena - dharmavAkyazrAvaNenetyAzayaH, kSipram jhaTiti, yogye zrotari tatphalotpattau kAlakSepAyogAt, mAnasam - antaHkaraNam, zudhyati - bhAvamalApagamena nirmalIbhavati / adharmavAkyaM tu viparItaphalamityAha sabbhAvavakkavivasaM sAvajjAraMbhakArakaM / dummittaM taM viyANejjA ubhayoloyaviNAsaNaM / / / / 33-12 / / ArSopaniSad svabhAvena - prakRtyaiva, yadutsUtratvAdidoSaduSTaM vAkyam - vacanam, tadvaktuM vivazam - paratantram, ayaM bhAvaH - utsUtrAdeH kaTuvipAkatve'pi tathAvidhabhavitavyatAderasAvavazatayA tadeva vaktIti / tathA sAvadyaH pApasahitaH, Arambha:- gRhanirvartanAdiviSaya upakramaH, tasya kArakaH - kArayitA, na caitadviSayapreraNamapi yujyate, anarthadaNDApatteH, kintvasau dhASTaryamavalambya tamupadizya kArayatIti / upalakSaNametat, tenAnyA'pyasya tathAvidhA svaparApakArakahetutA drssttvyaa| tadevamutsUtrabhASaNAdidoSaduSTaM taM durmitram duSTahRdaM nAmasuhRdam, abhidhAnamAtreNa mitraM paramArthazatrumityarthaH, ubhayalokayoH ihapararUpayoH, vinAzanam - sukhalezocchedakam vijAnIyAt shrutprjnyaackssussaa'vgcchet| yataH - sappo ikkaM maraNaM kuguru aNaMtAI dei mrnnaaii| to vari sappaM gahiuM mA kugurusevaNaM bhadda ! iti (SaSTizatake 37 / / ) / bhavati hi durmitrasevayA daurgatyAdidu:kham, uktaM ca- amitto mittaveseNa kaMThe ghettUNa roya / mA mittA suggaiM jAsu do vi gacchAmu doggaI - iti (sUtrakRte 13- 2 vRttI) kastarhi sanmitramityatrAha - 120 - - sammattariyaM dhIraM sAvajjAraMbhavajjakaM / taM mittaM suThu sevejjA ubhaolokasuhAvahaM / / / / 33-13 / / samyaktvam - prazamAdivyaktIbhavan zubhAtmapariNAmaH, tasmin niratam - satataM pariNatam / dhiyA samyagjJAnapUtaprajJayA rAjata iti dhIraH, tm| tathA sAvadyArambhasya varjakam - triyogakaraNazuddhyA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ -121 122 Re-RSibhASitAni - tyAginam, evaM samyagdarzanajJAnacAritravibhUSitatayA svaparayorhitahetutvenobhayalokasukhAvahaM, taM mitraM - sadguruM, suSThu samyagrItyA, yathA daridrAdirIzvarAdi sevate tathA prayatnapurassaramityarthaH seveta - paryupAseta, tatra bahumAnAdiyuktatayA tadAjJAcaro bhavediti yAvat, uktaM ca - sevejja dhammamitte vihANeNa, aMdho viya aNukaDDhage, vAhio viva vejje, darido viya Isare, bhIo viva mhaanaayge| na io suMdarataramannaM ti bahumANajutte siyA, ANAkaMkhI, ANApaDicchage, ANA avirAhage, ANAnipphAyage tti - iti (paJcasUtre 2) / nanu nirarthako'yamupadezaH, mitraamitryorkinycitkrtvaat| etacca maNikAcajJAtenaiva siddham, yadAha- ekatra viniveze'pi kAcaH kAco maNirmaNiH - iti (triSaSTizalAkApuruSacaritre) cet ? na, maNyAderabhAvukadravyenodAharaNavaiSamyAt, jIvasya bhAvukadravyatvAt, pavanAdivadityAha saMsaggito pasUyaMti dosA vA jai vA gunnaa| vAtato mArutasseva te te gaMdhA suhaavhaa||33-14|| doSA vA - kuzIlatvAdayaH, yadi vA guNAH - suzIlatvAdayaH, saMsargataH - durmitramitrasaMstavAdeH, prasUyante - prAgasanto'pi smudbhvnti| vAtataH kRtacandanavanAdisamparkAt pavanataH, mArutasyeva - aparasamIraNasyeva, te te zubhAvahA gandhA bhavanti - tAdRza-tAdRzamanojJasurabhihetukasukhanibandhanAni jAyanta ityrthH| evaM nagaranirdhamanAdidiza Agatasya vAtasya durbhitaa'pyuuhyaa| - ArSopaniSad - tadvadbhAvukadravyasya jIvasya guNadoSabhAvo draSTavyaH, uktaM ca - jIvo aNAinihaNo tabbhAvaNabhAvio ya sNsaare| khippaM so bhAvijjai melnndosaannubhaavennN|| aMbassa ya nimbassa ya duNDaMpi samAgayAI muulaaii| saMsaggIi viNaTTho aMbo nibattaNaM patto - iti (Avazyakaniyuktau 1129-1130) / nidarzanAntaramAha - saMpuNNavAhiNIo vi AvannA lvnnoddhiN| pappA khippaM tu savvA vi pAvaMti lvnnttnnN|| // 33-15 // sampUrNavAhinyo'pi - vimalamadhurasalilaparipUrNataTinyo'pi, AsatAM kaluSitapAnIyA nadya itypishbdaarthH| lavaNarasamudadhim - samudram - lavaNodadhim, ApannAH, pratigatA militA ityarthaH, taM sAgaraM prApya tu kSipram - tvaritam, sarvAH - niHzeSA api tAstaraGgiNyaH, lavaNatvaM prApnuvanti, svasaMsargAdhikaraNadoSAnuSaGgena taddoSaduSTA bhavantItyarthaH, anvAhajaha nAma mahurasalilaM sAyarasalilaM kameNa sNpttN| pAvei loNabhAvaM melnndosaannubhaavennN|| evaM khu sIlavaMto asIlavaMtehiM mIlio sNto| pAvai guNaparihANi melnndosaannubhaavennN|| khaNamavi na khamaM kAuM aNAyayaNasevaNaM suvihiyaannN| haMdi samuddamaigayaM udayaM lavaNattaNamuvei - iti (Avazyakaniyukto 1133-1135) / dRSTAntAntaramAha samassitA giriM merUM NANAvaNNA vi pkkhinno| savve hemappabhA hoMti tassa selassa so gunno|| // 33-16 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni - 123 sugmm| uktaM ca - uttamaguNasaMsaggi, sIladariddaM pi kuNai sIla / jaha merugirivilaggaM taNaM vi kaNagattaNamuvei - iti / atra zIlaguNAnusaGkramodAharaNameva dADharyArthamupanyasyati - kallANamittasaMsaggiM saMjayo mihilAhivo / phItaM mahitalaM bhoccA tammUlAkaM divaM gato / / / / 33-17 / / mithilAdhipaH mithilAnagarIsvAmI, saMyataH svanAmakhyAto rAjA, kalyANaprayojakaM mitram - kalyANamitram, tasya saMsargaM kRtvA, prAgavasthAyAM sphItam - vistIrNam, mahItalam - vasundharAtalam, bhuktvA, svakIyarAjyalakSmItayopabhogaM kRtvA, tanmUlakam saH - kalyANamitrasaMsargaH, yathA mUlam - nibandhanaM syAttathA, divam - svargam, gataH prAptaH, satsaGgAnubhAvAnuSaktazIlAdiguNapariNatiprabhAvena surAlayamAsasAdetyAzayaH / - eSa ca rAjA tRtIyAGgoditaH zrIvIrasvAmipravrAjitanRpASTakamadhyagataH sambhAvyate, yathoktam samaNeNaM bhagavatA mahAvIreNa aTTha rAyANo muMDe bhavettA agArAto anagAritaM pavvAvitA, taM0 - vIraMgaya vIrajaye saMjaya - eNijjate ya rAyarisI / seyasive udAyaNe (taha saMkhe kAsivaddhaNe ) - iti (sthAnAGge 8- 732) / ka evamAhetyatra pratividhatte - aruNeNa mahAsAlaputtreNa arahatA isiNA bujhataM / aruNena mhaasaalputrennaarhtrssinnoditm| upasaMharati sammattaM ca ahiMsaM ca sammaM NaccA jitiMdie / - 124 ArSopaniSad kallANamittasaMsaggiM sadA kuvvejja paMDite / / / / 33-18 / / - tasmAt jitendriyaH amitrasaMstavAdau pratiSiddhendriyaH, samyaktvam - samyagdarzanam, etena samyagjJAnagrahaH, sahabhAvitvAt / ahiMsAm - samyakcAritram, cau- samuccaye / etatritayameva samyak samIcInamiti jJAtvA pravacanena pratipadya paNDitaH - mitrAmitraparijJAnapaTumatiH, sadA - nityam, kalyANamitrasaMsarga kuryaat| tata eva saddarzanAdisamprAptestadvizuddhezca smbhvaat| tadetat kalyANamitrasaMsargasyAnantaraM phalam, sAmprataM paramparaphalaM sAkSAdevAbhidadhannAha - - evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati / / tti bemi / / evam nityaM kalyANamitrasaMsargAt, saH - - tatsaMsargakRt, siddha ityAdi prAgvat / iti trayastriMzattame'ruNIyAdhyayana ArSopaniSad / - / / atha catustriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane bAlasthAnIyAmitraparihAra upadiSTaH, taM pariharato'pi kadAcid bhavitavyatAdiyogAttataH parISahAdisambhavaH syAt, atastatkAlocitaM kartavyamAha paMcahiM ThANehiM paMDite bAleNaM parIsahovasagge udIrijjamANe sammaM sahejjA khamejjA titikkhejjA adhiyAsejjA - bAle khalu paMDitaM parokkhaM pharusaM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -125 vdejjaa| taM paMDite bahumaNNejjA - "ditu me esa bAle parokkhaM pharusaM vadati, No paccakkhaM, mukkhasabhAvA hi bAlA, Na kiMci bAlehiMto Na vijjti|" taM paMDite samma sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA / paJcabhiH sthAnaiH - sahanazIlatAdyAlambanaiH, paNDitaH - vakSyamANasthAnavizAradaH, bAlaH - tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi - ityAdisiddhAntAnabhijJaH, tena, udIryamANAn - balAdapyudayaM prApyamANAn, parISahopasargAn samyak - paramAnandarasamanupibanniva, saheta, bhayAbhAvenAvicalanAt (sthaanaangge5-1-443||)| kSameta, kssaantyaa| titikSeta, adiintyaa| adhyAsIta - parISahAdAvevAdhikyenAsIta, na cledityrthH| atrA''dyaM sthAnamAha - bAlaH khalu paNDitaM parokSam - tasyAzRNvataH paruSam - jAtyudghaTanAdi kaThoraM vacanaM vdet| tat paNDito bahumanyeta, kiM sampradhAryetyAha- diSTyA eSa bAlo me - mahyam, madviSayamiti yAvat parokSaM paruSaM vdti| na prtykssm| yadvA diDhe - iti dviSTaH, madviSayadveSasahita ityarthaH, zeSa praagvt| hi - yasmAt, mUrkha iva svabhAvaH - prakRtiH, yeSAM te mUrkhasvabhAvA bAlAH, na hi te vidanti yadanyasmai paruSavadane mamaiva paruSaphalaM bhaviSyantItyajJA eta iti bhaavH| tasmAn na kiJcid 126 - ArSopaniSad - bAlebhyo na vidyate, naiSo'pAyo yo bAlaiH parasya na kriyte| uktaM ca - nAsti klissttsttvaanaamkRty-miti| sarvamapi yAvadatijaghanyamapi taiH kriyamANaM sambhavatyevetyahaM tu kevalaM parokSamAkruSTaH, na tu pratyakSaM paruSaM bhASito'pIti kiM mamaitanmAtreNa, atisusahamevaitaditi vibhAvya tat paNDita ityAdi praagvt| dvitIyaM sthAnamAha - bAle khalu paMDitaM paccakkhameva pharusaM vdejjaa| taM paMDie bahumaNNijjA - "diTe me esa bAle paccakkhaM pharusaM vadati, No daMDeNa vA laTThiNA vA le?NA vA muTThiNA vA bAle kavAleNa vA abhihaNati tajjeti tAleti paritAleti paritAveti uddveti| mukkhasabhAvA hi bAlA, Na kiMci bAlehito Na vijjti|" taM paMDite samma sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA 2 / pUrvAnusAreNa netvym| navaram - diSTyeti sadaivena na daNDena vA laSTyA vA leSTunA vA muSTyA vA bAlaH kapAlena vA'bhihanti - Abhimukhyena pradveSajanitena ghAtaM kurute, tarjayati - ziro'gulyAdisphoraNato jJAsyasi re jAlma ! ityAdi bhaNati, 1. gha.ca.jha.ta - TThiA me| kha.ga.ja.Tha.DhaNa.tha.dha.pa.pha - diDhe me| 2. kha.ja.Tha.tha. - No daMDeNa vA lahiNA vA muTThiNA vAlo kavAleNa vaa| ga - No daMDe bA laTThiNA vA (leNA vA) muTTiNA vA bAle kavAleNa baa| gha.ca.jha - No daNDeNa vA laTThiNA vA lekhaNA vA muTTiNA vA bAle kavAleNa vaa| dha.pa.pha - Nao DaMDeNa vA laTThiNA vA muTTiNA vA bAle kavAleNa vaa| 1. kha.ja.Ta.tha.pa.pha.dha - di8 esa same bAle / ga.da - diDhe me esa vAle / gha.ca.cha.jha.ta - diTThA me esa bAle / Dha - diDhe esa me bAle /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni tADayati - uraHziraHkuTTanakezaluJcanAdi karoti, paritADayati parisamantAt tADanaM vidhatte, paritApayati - paritastApa atipAtazeSapIDAmudIrayati / tRtIyaM - mutpAdayati, apadravati sthAnamabhidhatte - - bAle ya paMDitaM daMDeNa vA evaM ceva, NavaraM laTThaNA vA leNA vA muTThiNA vA kavAleNa vA abhihaNejjA tajjejjA tAlejjA paritAlejjA paritAvejjA uddavejjA / taM paMDie bahumaNNejjA " diTThA me esa bAle daMDeNa vA laTThiNA vA leDuNA vA muTTiNA vA kavAleNa vA abhihaNati tajjeti tAleti paritAleti paritAveti uddaveti No aNNatareNaM satyajAteNaM aNNayaraM sarIrajAyaM acchiMdai vA, vicchiMdai vA, mukkhasabhAvA hi bAlA, Na kiMci bAlehiMto Na vijjati / " taM paMDie sammaM sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA 3 / 127 - pUrvavat, kevalam na anyatareNa zastrajAtena asyAdizastravizeSeNa, anyataraM zarIrajAtam zarIrAvayavam, Acchinatti vA - iSatchedagocarIkurute, vicchinatti vA - vizeSeNa chedaviSayIkRtya zarIrAt pRthakkurute / turyamAha bAle ya paMDiyaM aNNatareNaM satthajAeNaM aNNataraM sarIrajAyaM acchiMdejja vA vicchiMdejja vA taM paMDie bahu mannejjA - " diTThA me esa bAle aNNatareNaM satyajAteNaM - - ArSopaniSad aNNataraM sarIrajAyaM acchiMdati vA vicchiMdati vA, No jIvitAto vavaroveti, mukkhasabhAvA hi bAlA, Na kiMci bAlehiMto Na vijjati / " taM paMDie sammaM sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA 4 || prAgvat, navaraM jIvitAdvyaparopayatIti vyApAdayati / 128 caramamAha - bAle ya paMDitaM jIviyAo vavarovejjA, / taM paMDita bahumaNNejjA 'diTThA me esa bAle jIvitAo vavaroveti No dhammAo bhaMseti, mukkhasabhAvA hi bAlA, Na kiMci bAlehiMto Na vijjati / taM paMDite sammaM sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA 5 / " sugamam / navaraM dharmAd bhraMzayatIti pratipannazIlAditaH pAtayatItyarthaH, yathA'bhayArAjJI sudarzana zreSThinaM prati tAdRzayalaM kRtavatI / tadidamAha vAcakamukhyaH - bAlasvabhAvacintanAcca (kSamitavyam) parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha parokSamAkrozati bAle kSamitavyameva, evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti, diSTyA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti lAbha eva mantavya iti / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyam, vidyata evaitadbAleSu, diSTyA ca mAM pratyakSamAkrozati na tADayati, etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH | tADayatyapi -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni 129 bAle kssmitvym| evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti, diSTyA ca mAM tADayati, na prANairviyojayatIti, etadapi vidyate baalessviti| prANairviyojayatyapi bAlaiH kSamitavyam, diSTyA ca mAM prANairviyojayati na dharmAd bhraMzayatIti kssmitvym| etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH - iti (tattvArthabhASye 9-6) / etadeva samAsata uktamanyatra-akkosa-tADaNa-mAraNadhammabhaMsANa baalsulbhaann| lAbhaM mannai dhIro jahuttarANaM abhAvammi - iti| kenaivamuktamityAha isigiriNA mAhaNaparivvAyaeNaM arahatA buit||1|| RSigiriNA braahmnnprivraajkenaarhtrssinnoditmiti| itthaM ca - jeNa keNai uvAeNaM paMDio moijja appkN| bAleNudIritA dosA taM pi tassa 'hitA bhve|| // 34-2 // paNDitaH-anantaroktatattvakovidaH, yena kenApyupAyena kSamAnuguNAdhyavasAyena, AtmAnam - nijam, mocayet - kopvikaarvimuktiikuryaat| kathametanmocanaM parISahAdau zakyamiti cet ? atrAha - bAlenodIritA doSAH - AkrozAdyapAyAH, tadapyudIraNaM pANDityAnubhAvena tathA pariNamet yad te - uktApAyA api tasya hitAH - kalyANakarA eva bhaveyuH, kssmaagunnsphaatihetubhaavaaditi| 1. ka.ga.da.Dha.Na.dha.na.pa.pha - hitaa| kha - hNtaa| ghata.jha- hitaM / ca- hijaM / ja.Ta..tha - htaa| 130 - ArSopaniSad - syAdetat, adhyAsyApi cedasau bAlaM prativacaHpramukhaM dadyAt, tadA tu doSavRddhireveti kathaM hitamiti cet ? na, prativacasa evAbhAvAt, etadeva spaSTayati apaDiNNabhAvAo uttaraM tu Na vijjtii| saI kuvvai vese No apaDiNNe iha maahnne||34-3|| na vidyate kAcit pratijJA - sarvairapi mayA sahAnukUlIbhUya eva varttitavyamityAdilakSaNA yasya saH-apratijJaH, tasya bhAvaH - apratijJabhAvaH, tasmAt, uttaram - prativacaH, na tu naiva, vidyate yadA'sya pANDityAnubhAvenAkrozAdyapi bAlasulabhatayA saGgatatvenaiva pratibhAsate, tadA ko'sya prtivcogndho'piiti| tasmAdapratijJo mAhanazcAsau iha - adhyAsanavidhau svayaM kadApi dveSAn - virodhAn, na karoti - naivodiiryti| atra virodhAnudIraNe kartRvizeSaNadvAreNa hetudvayamupadarzitam, apratijJatvAt, ahamAkrozAderaviSaya eva, mA bhUnmameSadapi kaSTam, sarvaiH sajjanaireva bhAvyam, mayA sahAnukUlameva vyavaharitavyam - ityAdyAkArAyA pratijJAyA abhAvAt - ityAdyo hetuH| tathA mAhanatvAt - manasA'pi parapIDAparihAraparAyaNatvAttAdRzavacoviSaye'sya mUkatvAdityaparo hetuH| anayA codAravicAraNayA paNDita upekSata ityAha kiM kajjate u dINassa NaNNatA dehkkhnnN| 1. ka.ja.Tha..Na - nnnnnntaa| kha - paNNatA vi ha kakhaNaM / ga - nn'nnnnttaa| gha.ta.jha - nn'nnnntv| ca - nnnnnntth| Ta.pha - nnnntaa| pa. paanntaa| dha.pa - gnnnnnntaa|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni kAlassa kaMkhaNaM vA vi NaNNattaM vA vi haaytii|| // 34-4 // dInasya - utkaTamohodayavivazasya, tuH- prajJApanIyAdbhinnapakSadyotakaH, kim - guNakaraNoddezena prativacanAdi, kriyate - kartuM zakyate ? na kinycidityaashyH| yato NaNNa iti dezyazabdo durjanaparyAyaH, tadbhAvo NaNNatA, durjanatetyarthaH, sA kiMrUpetyAha - dehakAGkSaNam, AtmIyaihikazarIramAtrasukhAbhIpsA, na parazarIrapIDAsApekSatA, nApyAtmana eva paralokIyakAyasaukhyaspRhA tasya bhavatIti hRdayam, tasmAdasminnuktamapi viphalatAmeva bhajata iti na kinycidsmaayucyte| yadvA tAdRzasyAnugrahArthamapi kAlasya - ucitasamayasya, kAGkSaNam - pratIkSA kartavyA, kiM sampradhAryetyAha- yadbApyasya NaNNatvam - durjanatvam, tathAvidhabhavitavyatAdiparipAkato'ntarAle hIyate - haanimaapdyte| na cAptavacaso'pi tadarvAk pariNamanaM sambhavItyavazyaM kAlapratIkSA kartavyA, uktaM ca- nAgamavacanaM tadadhaH samyak pariNamati niyama esso'tr| zamanIyamivAbhinavajvarodaye'kAla iti kRtvA - iti (SoDazake 5-4) / anyatrApi - gurukammANaM jamhA kiliTThacittANa tassa bhaavttho| no pariNamei samma kuMkumarAgo va mlinnmi|| viTThANa sUaro jaha uvaeseNa vi na tIrae dhriuN| saMsArasUaro iya, avirattamaNo akajjammi - iti (paJcavastuke 42-43) / evaM copadezasyApyaviSayatvena durlabhabodhiko lokastattadakAryapravRttestatpratyayikakarmANi baddhvA vipAkakAle 132 ArSopaniSad - nipIDyate, etadapi paNDitasya nirvedAyetyAha NaccANa AturaM lokaM NANAvAhIhi piilitN| Nimmame NirahaMkAre bhave bhikkhU jitidie|| // 34-5 // nAnA - kuSThAdyanekaprakArAH, vyAdhayaH-rogAH, taispIDitam - duHkhitam, ata evAturam - glAnimApannam, lokaM jJAtvA - zrutAdicakSuSopalabhya, bhikSuH, tattadduHkhanibandhanarAgAdidoSAtmakakSudhAbhidAkRt, nirmamaH - svazarIre'pi mamakAravarjitaH, nirahaGkAraH - ahambhAvamAtreNA'pyaspRSTaH, jitendriyazca - upasraSTurapyanukampanIyatayA taddoSekSaNAdAvavyApRtendriyaH, bhvet| kiJca - paMcamahavvayajutte akasAe jitidie| se hu daMte suhaM suyati Niruvasagge ya jiivti|| // 34-6 // paJcamahAvratairyuktaH - santatasamyagabhyastatayA tadanusyUtAtmA, paMcamahavvayagutte - iti pAThe tu paJca mahAvratAni yasya vidyante saH - paJcamahAvrataH, sa ca trisRbhirguptibhirgupta iti krmdhaaryH| yadvA paJcamahAvratairguptaH - hiMsAdipApebhyaH kRtAtmarakSaNa ityrthH| tathA'kaSAyaH - udayanirodhanigrahAbhyAmaphalatA''pAdanenAkiJcitkaratayA'satprAyAH - krodhAdikaSAyA yasya saH, tameva 1. ka.kha.ga.gha.ja.Ta...Nata - bhikkhU / ca.tha.dha.pa.pha.jha - bhikkhu / 2. ka.kha.ja.da.Ta.Tha.DhaNa.tha.na.pha - mahabvayagutte / ga.gha.ca.cha.jha.ta.dha.pa - mahavvayajutte /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 133 - vizeSayati - jitendriyaH - sukhAsukhanimittabhUtaviSayeSu samacittaH / uddezyamabhidhAya vidheyamAha sa tu sa eva, dAntaH - damitAtmA, sa eva sa sukhaM svapIti - caturvidhasaMvarasamAdhilakSaNasukhazayyopabhogaM vidhtte| nirupasargazca jIvati, samyak titikSayA kramazo'sAtavedanIyakarmakSapaNAt, hetvabhAvatastata upsrgnimittaayogaat| yadvopasargasadbhAve'pi titikSAdiyogamAhAtmyAttadavedanAnnirupasargajIvanaM vijJeyam, taduktam - avedanaM viduryogam - iti (adhyupaniSadi - 2) / upasargeSvapyanukUlopasargAH suduHsahA iti tatphalaprakhyApanena tadadhisahanAyopadeSTi - jeNa lubdhati kAmehiM chiNNasote 'annssve| savvadukkhappahINo hu siddhe bhavati NIrae / / / / 34-7 / / yaH - mahAtmA, chinnAnyapanItAni srotAMsi saMsArAvataraNadvArANi yathAviSayamindriyavartanAni, prANAtipAtAdIni vA''zravadvArANi yena saH chinnasrotA, ata evAnAzravaH - pApakarmabandharahitaH, yadvA''zravati viSayAn zobhanatvenAzobhanatvena vA gRhNAtItyAzravaH, nAzravaH - anAzravaH, ata eva kAmaiH - manojJaiH zabdAdiviSayaiH, na lubhyati na tRSNAvikAramApAdayituM zakyate sa sarvaduHkhAni zArIramAnasakaSTAni, prahINAni kSINAni yasya sa sarvaduHkhaprahINaH, vizeSaNaparanipAtaH prAkRtatvAt, tuH - duHkhAkrAntAzeSavizvavaiziSTyadyotakaH, duHkha 1. ka. kha. ja. Ta. Tha.Dha Na tha.dha.na.pa.pha aNarasave / ga.gha.ca. cha. jha.ta aNAsave / - - - 134 ArSopaniSad kSayo'pi kathamityAha - sitam pUrvabaddhaM karma, dhmAtam zukladhyAnAnalaparipluSTaM yena saH siddhaH, duHkhahetuvinAzena tadvinAzanAdityAzayaH, kimuktaM bhavati - nIrajAH - vyapagatAtmasvarUpoparaJjakAzeSopAdhirajA bhavati / etadeva vyAsata Aha - - yannAha - evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie / alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati / / ti bemi / / evam - kAmatRSNAviraheNa, saH paNDitAtmA siddha ityAdi prAgvat / iti catustriMzattama RSigirinAmAdhyayana ArSopaniSad / // atha paJcatriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane titikSAdyupadezo'bhihitaH, sa ca kaSAyanigrahamantareNAnuSThAtumazakyaH, tasmAdatra tannigrahavidhAvevopadeza " cauhiM ThANehiM khalu bho ! jIvA kuSpaMtA 'majjetA gUhaMtA lubdhaMtA vajjaM samAdiyaMti, vajjaM samAdiittA cAuraMtasaMsArakaMtAre puNo puNo attANaM paDividdhaMsaMti, taM jahA- koheNaM mANeNaM mAyAe lobheNaM / tesiM ca NaM ahaM paDighAtaheuM akuppaMte amajjate agUhaMte alubdhaMte tigutte tidaMDavirate sille agArave cauvikahavivajjie paMcasamite 1. ka. kha. ja. Ta. Tha. tha. dha.na.pa.pha mejjatA / ga.ca.jha.Dha majjantA / Na majjatA / 2. ka. kha. Dha dha ja tha na.pa. pha Ta Tha Na. ta vivajjie / majjatA / gha. cha. ta vivjje| ga.gha.ca.jha.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni paMceMdiyasusaMvuDe sarIrasAdhAraNaTThA jogasaMghaNaTThA NavakoDIparisuddhaM dasadosavippamukkaM uggamuppAyaNAsuddhaM tattha tattha itarAitarakulehiM parakaDa - paraNiTTitaM vigatiMgAlaM vigatadhUmaM satyAtItaM satyapariNataM piMDa sejjaM uvahiM ca ese bhAvemi" tti addAlaeNaM arahatA isiNA bujhataM / / 35 - 1 / / caturbhirasthAnaiH - aprazastayogAlambanabhUtaiH khalu bhoH ! jIvAH kupyantaH kopavikAravazIbhavantaH, mAdyantaH abhimAnaM kurvantaH, gUhantaH - mAyAvazavartinaH, lubhyantaH satRSNIbhavantaH, vajram - pApam, samAdadati / vajraM samAdAya cAturantasaMsArakAntAre punaH punarAtmAnaM parividhvaMsayati, kRtakarmavipAkakAle chedanAdiviSayIkurvanti / na cAkAmatvAdanyakarturupalambhAcca parividhvaMsakartRtvena vyapadezasyAnupapannateti vAcyam, karmaNa evAntaraGgatvena mukhyahetutvAt, tatrA'pi taddhetorevAstu kiM teneti nyAyena karmakartRtvena jIvAnAmeva parividhvaMsakartRtvamAyAtamiti sarvamavadAtam / - 135 caturbhissthAnaiH parividhvaMsayantItyuktam, tAni sthAnAnyevAbhidadhannAha - tadyathA - krodhena mAnena mAyayA lobhena / teSAM ca kaSAyANAmahaM pratighAtahetorakupyannamAdyan agUhannalubhyaMstriguptastridaNDavirato niHzalyaH - mAyAdizalyarahitaH, agAravaH 1. ka.ga.gha.ca. cha. jha. ja. Tha.Dhata vigatiMgAlaM / kha pha vitigAlaM / tha.dha.na.pa - vitiMgAlaM / ArSopaniSad RddhyAdigAravavarjitaH, stryAdicaturvidhavikathAvivarjitaH, paJcasamitaH, paJcendriyasusaMvRtaH, zarIrasandhAraNArthaM yogasandhAraNArthamityAdi prAgvat ( RSibhASite 25 - 3 ) | navaraM zastrAtItamiti zastreNAkrAntapUrvam, ata eva zastrapariNatam zastrapragatAsUkam / piNDAdi gaveSamANa eSo'haM saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayAmIti yathAtAtparyamadhyAhAra udyaH / ityaddAlakenArhatarSiNoditam / krodhAdipratighAto'pi tadvipAkAlocanayetyAha aNNAvippamUDhappA paccuppaNNAbhidhArae / kovaM kiccA mahAbANaM appA viMdhai appakaM / / / / 35-2 / / ajJAnena vizeSaNa - jJAnAMzamAtravarjanarUpeNa, prakarSeNa tadvazavarttitayA, mUDhaH - mohavikAravikRtaH, AtmA yasya saH - ajJAnavipramUDhAtmA / tameva vizeSayati- pratyutpannam - vartamAnayatkiJcidAbhimAnikasukhasAdhanam, tamevAbhimukhyenopAdeyatayA dhArayati manyata iti pratyutpannAbhidhArakaH, sa AtmA kopam - krodhAtmakam, mahAbANam, bhAvaprANApahArakSamatvena bAhyatIrAtizAyinaM zilImukham, kRtvA prayujya, AtmAnameva vidhyati manastApAdikaTuvipAkarUpavedhavyathAviSayIkurute / mahattAmeva prastu tabANasya prastauti - 136 - - maNNe bANeNa viddhe tu bhavamekkaM viNijjati / kodhabANeNa viddhe tu NijjatI bhavasaMtati / / 35-3 / / etadahaM manye yad - bANena - bAhyakANDena, viddhaH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni -137 samyak zaravyIkRtastu, ekaM bhavameva vinIyate, vArtamAnikabhavamAtraM samApyetarabhavaM nIyata ityarthaH, krodhabANena viddhastu - kopodayakaluSitAntaHkaraNastu, bhavasantatim - yAvadanantajanmaparamparAm, nIyate - bhraamyte| evam - aNNANaviSpamUDhappA pccuppnnaabhidhaare| mANaM kiccA mahAbANaM appA viMdhar3a appkN|| // 35-4 // maNNe bANeNa viddhe tu bhavamekkaM vinnijjti| mANabANeNa viddhe tu NijjatI bhvsNtti|| // 35-5 // annANavippamUDhappA pccuppnnaabhidhaare|| mAyaM kiccA mahAbANaM appA viMdhai appkN|| // 35-6 // maNNe bANeNa viddhe tu bhavamekkaM vinnijjti| mAyAbANeNa viddhe tu NijjatI bhvsNtti||35-7|| annANavippamUDhappA pccuppnnnnaabhidhaare| lobhaM kiccA mahAbANaM appA vidhai appkN|| // 35-8 // maNNe bANeNa viddhe tu bhavamekkaM vinnijjti| lobhabANeNa viddhe tu NijjatI bhvsNtti||35-9|| puurvvt| yata evam - 138 ArSopaniSad - tamhA tesiM viNAsAya sammamAgamma sNmti| ayaM paraM ca jANittA care visygoyrN||35-10|| tasmAt - krodhAdInAM dAruNavipAkavattvAt, teSAm - kopAdInAm, vinAzAya - ekAntikAtyantikakSayopapattyai, samyak - nizcayasAram, sanmatim - kaSAyaprakSayapraguNAM prajJAm, Agamya, samprApya, AtmAnaM paraM ca jJAtvA, svaparasambandhikaSAyavipAkAdi viditvetyarthaH, viSayAH - kaSAyanigrahanibandhanabhUtA arthavizeSAH, ta eva gocaraH - anuprekSAviSayo yathA syAttathA-viSayagocaram, caret - sarvAvasthAsu vihret|| ayamabhiprAyaH, parISahAdyavasthAsvapi dvidhA manaHpariNAmasambhavaH kaSAyodayAnuguNastannirodhapraguNazca, tasmAdAsvavasthAsu tathA caredyathA tannirodhAlambanamevArthapadaM manoramaNaM kuryaaditi| etadeva vyatirekato nirUpayati - jesu jAyate kodhAtI kammabaMdhA mhaabhyaa| te vatthU savvabhAveNaM savvahA privjje||35-11|| yeSu - nimitteSu satsu, karmabandhA mahAbhayAzca, taddhetubhAvAt, krodhAdayo jAyante - udayadvAreNAvirbhavanti, tAni kaSAyanibandhanabhUtAni vastUni sarvabhAveNa - tatparihArapariNatisAmagryeNa, sarvathA - trividhatrividhena, parivarjayet - yathA svapne'pi teSAM yogo na syAttathA tyjet| syAdetat, kRte'pi nimittatyAge yadi naimittikasamunmajjanaM tadaitadapi parivarjanaM viphalameveti cet ? na, nimittatyAgasyaiva tattvato
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ArSopaniSad - ayamAzayaH, yathA svAtmA sukhapriyastathA pareSAmapi, yathA ca svAtmA duHkhadviT, tathA pressaampi| yathA mamAkrozo'priyaH, kenacidAkrozagocarIkriyamANo'haM duHkhamanubhavAmi, tathA mayA'pi kazcittathAkriyamANa ityalamAkrozenetyAdicintanena kaSAyanirodhaH krtvyH| Re-RSibhASitAni - naimittikaparihArarUpatvAt, kevalaM parivarjane sadyalo vidheyH| etattu loke'pi siddhamiti nidarzayati - satthaM sallaM visaM jaMtaM majjaM vAlaM dubhaasnnN| vajjeMto taNNimeteNaM doseNaM Na vilupti|| // 35-12 // zastram - mudgarAdi, zalyam - kaNTakAdi, viSam - sadisatkam, yantram - matsyAdyapekSayA galayantrAdi, madyam - drAkSAdiniSpannam, vyAlam - gonasAdi viSadharam, durbhASaNam - pareSAM jAtyudghaTanAdikRd vacanam, tadetat pratyekaM sarvANi vA varjayan tannimittena - tatsaMyogahetukena doSeNa - zira:kuTTanAdyapAyena, nApi lupyati - naiva vinaashmaapnoti| evaM kaSAyanimittavarjane'pi vijnyeym| itazca kaSAyanigrahaH sukara ityAha - AtaM paraM ca jANejjA savvabhAveNa svvdhaa| AyaTuM ca paraTuM ca piyaM jANe taheva y||35-13|| sarvabhAvena - niHzeSanayAbhiprAyeNa, sarvathA-sukhaduHkhAdyazeSasaMvittiprakAreNa, AtmAnam-pratyakSasiddhamAtmasvabhAvam, paraM ca - ceSTAdiliGgAnumitaM ca svavyatiriktajIvasvabhAvam, jAnIyAt - avgcchet| tathaiva ca AtmArthaM ca parArthaM ca priyaM jaaniiyaat| ___ athAtrA'pi kazcidevaM cintayet - para evAkrozAdinA krodhAdi mA kuryAt, sarve'pi pare doSazodhanaM kurvantu iti, taM pratyupadeSTi sae gehe palittammi kiM dhAvasi praatkN| 'sayaM gehaM NirittANaM tato gacche praatk||35-14|| svake - AtmIye, gRhe - mandire, pradIpte - jAjvalyamAnajvalanajvAlAsahasrAkule sati, kimarthaM pareNAtmIkRtam - svIkRtam - parAtmakam, parakIyaM gRhamityarthaH, tad vidhyApayituM dhAvasi ?, naitat prekSAvallakSaNamiti bhaavH| arthApannamevAhasvakam - nijaM gRhaM niricya - vidhyApanAdyupAyairniragniM kRtvA, tataH parAtmakam - parakIyaM gRhaM vidhyApanArthaM gcchet| anyathA lokopahAsapAtratA - dhnvinaashaadypaayaanussnggaat| evaM dRSTAntamabhidhAya sAmprataM dArTAntikamAcaSTe - AtaDhe jAgaro hohi mA prtttthaahidhaare| AtaTTho hAyae tassa jo prtttthaahidhaare||35-15|| 1. kha.Tha.tha - bAlaM / 2. ka.gha.ca.cha.jha.DhaNa.ta - luppati / kha.Ta.Tha.tha.dha.na.pa.pha - lippati / ga - Na vilappati / 1. ka.Dha - setaM / kha.da.Tha.dha.na.pha - settaM / ga.gha.ca.cha.jha.Da.ta - syN| Ta - sattaM / Na - set| tha - se|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -141 AtmArthe - doSavizodhanAdilakSaNa AtmIyaprayojane, jAgaraH - pratibuddhaH sAvadhAna iti yAvat, bhava, etadeva vyatirekeNa niyamayati parArthameva sAdhanIyatayA''bhimukhyena dhArayati - manyata iti parArthAbhidhArakaH, tAdRzo mA bhuuH| atraiva hetumAha - yato yaH parArthAbhidhArako bhavati, tasyAtmArtho hIyate, sa nijaprayojanAd bhrshytiityrthH| nanvevamAgamavirodhaH, paratthakaraNamiti prArthanAsUtre prArthanIyatvenAbhidhAnAt, na cAnyatarasambhavagocaraM prastutAbhidhAnamiti vAcyam, tathAtve'pi virodhadhrauvyAt, yaduktamanyatra - upakAro vinAzena sahito'pi prshsyte| vikrIyApi nijAtmAnaM bhavyottama ! vidhehi tam - iti (kurlkaavye)| yuktaM caitat, nijaprayojanaM gauNIkRtya parArthaM prAdhAnyena pazyata eva paramArthataH parArthakAritvAt, ata eva parArthameva svArthatvena manyamAnaH sajjanatallajaH, yadabhihitam - kSudrAH santi sahasrazaH svabharaNavyApAramAtrodyatAH, svArtho yasya parArtha eva sa pumAnekaH staamgrnniiH| duSpUrodarapUraNAya pibati, srotaHpatiM vADavo, jImUtastu nidAghasambhRtajagatsantApavicchittaye - iti (bhrtRhrikRtshtke)| svArthAya parArthapratighAtastu pratyakSameva rAkSasalakSaNam, yadAha - ete satpuruSAH parArthaghaTakAH svArtha parityajya ye, sAmAnyAstu parArthamudyamabhRtaH svArthAvirodhena ye| te'mI mAnavarAkSasAH parahitaM svArthAya nimnanti ye, ye tu manti nirarthaka parahitaM te ke na jAnImahe- iti (bhrtRhrikRtshtke)| na ca parArthapratighAtasyApratijJAtatvenAnabhyupagatopAlambho'yamiti vAcyam, 142 - ArSopaniSad - parArthopekSAyA eva kathaJcittattvAt (praarthprtighaatruuptvaat)| na caivaM parArthopekSayiturmumukSutA'pi saGgatimaGgati- nirvyapekSaM parArtheSu baddhakakSA mumukSuvaH - iti tallkSaNAyogAt (anagAra- dharmAmRte 111-35 uddhrnnm)| ata eva parArtharasikAH zAstreSu stUyante, yathA attuvagAramaI vi hu jAyai jamhA jayaMmi viralANaM te uNa viralayara cciya parovayAre maI jANaM- iti (bhavabhAvanAyAm 6) itthaM ca sarvathA'pyuktAbhidhAnamanupapannatayAvasthitamiti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, ya Atmanyeva dravyadayAM pareSveva bhAvadayAM vicintayati, svazarIraM pratipAlayan paradoSadarzanameva kurute, svAtmadoSopekSAM vidhatte, tamuddizya prakRtopadezapravRtteH, yathoktam - kAryaM ca kiM te paradoSadRSTyA, kAryaM ca kiM te paracintayA c| vRthA kathaM khidyasi bAlabuddhe ! kuru svakAryaM tyaja sarvamanyat - iti (hRdayapradIpe 12) / AtmavikrayeNa parArthopadezo'pi tathAvidhapAtravizeSe dazAvizeSApekSayaiva jJeyaH, so'pi yathA''tmArthahAnirna syAttathaiva, anyathA tu so'pi pratikruSTaH, tadAha- appahiyaM kAyavvaM jai sakkai parahiyaM ca kaayvN| appahiyaparahiyAdo appahidaM suTTha kAdavvaM - iti (bhagavatyArAdhanAyAm 154-351 uddhrnnm)| ataH parArtho gauNatvena, svArthazca pradhAnatvena siddhH| uktaM ca - tad dvidhA'tha ca vAtsalyaM, bhedAt svprgocraat| pradhAnaM svAtmasambandhi guNo yAvat parAtmani - iti (paJcAdhyAyyAm 809) / naitanmAtram, dazAvizeSe tu paracintAmAtramapi niSiddham,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni paraguNakIrtanasyApi pratiSedhAt, yadAha - yAvatparaguNadoSaparikIrtane vyApRtaM mano bhvti| tAvadvaraM vizuddha, dhyAne vyagraM manaH kartum - iti (prazamaratau 184) / kiJca, jJAnAnandasamAdhisamudranimagnasya kva paracintAvakAzo'pIti vicAraNIyam, uktaM ca - labhrUNa vihi ekko tassa phalaM aNuhavei sujnntte| taha NANI NANavihiM, bhuMjei caittu paratattiM - iti (niyamasAre 157) / nanu mA bhUt paradoSadarzanam, parapApAcaraNaniSedhastu kathaM na karaNIya iti cet ? atrAha jar3a paro paDisevejja pAviyaM pddisevnnN| tujjha moNaM kareMtassa ke aTe parihAyati ? / / // 35-16 // yadi paraH pApikam - pApasambandhi pratisevanaM pratiseveta, tadA tava maunam - munibhAvavyavasthitim, vacananirodhaM vA, kurvataH, ko'rthaH - prayojanaM parihIyate ? na kazcidityAzayaH, parakIyapApAnAmAtmArthe haanipryojktvaabhaavaat| nanvevaM pApapratiSedhopadezo'kartavyatAmApadyata iti cet ? ApadyatAM nAma dazAvizeSApekSayA, aparathA tu so'pi kartavyatayaivAbhyupagamyata ityaanedditmev| tadatra niSkarSamAha - AtaTTho NijjarAyaMto paraTTho kmmbNdhnnN| attA samAhikaraNaM appaNo ya parassa y|| // 35-17 / / AtmArthaH, nirjarAyan - nirjarAprayojakaH, parArthaH - 144 ArSopaniSad - anadhikAriNa AtmArthadrohakalaGkitaH paropakAraH, karmabandhanam, tddhetubhaavaat| ___ adhikAriNamuddizyA''ha - Atmanazca parasya ca samAdhikaraNam - doSApanodo guNapraguNatAvidhAnaM ca, AtmA, padaikadeze padasamudAyopacAreNAtmArtha ityrthH| ayamAzayaH, adhikAriNastu svaparayorubhayorapyupakaraNamAtmArtha eva, paropakArasyApi nirjraanibndhntvaaditi| anadhikAriNastu parArthAbhiyoga ubhayabhraMzaH, AtmArthavaJcitatvAt, ata eva pAramArthikaparAyogAcceti taM pratyupadeSTi - aNNAtayaMmmi aTTAlakammi kiM jaggieNa vIrassa ? / Niyagammi jaggiyavvaM imo hu bahucorato gaamo|| // 35-18 / / ajJAtake - aparicite, etacca parakIyatvAtizayapradarzanArthaM vizeSaNam, aTTAlake-kSaume, prAkArAgrasthe raNagRha ityarthaH, vIrasya - subhaTamanyasya, jAgaritena - rakSAbaddhakakSatayA nirnimeSaM nizAnayanena, kim ? ko'rtho'nena setsyati ? nirrthkmetditybhipraayH| nijagrAme muSyamANe sati paratra jAgaritasya viphalatvAt, kuphalatvAcceti paryavasitamAha - nijake - AtmIye, aTTAlake jAgRtavyam, tuH - yato'yaM bahavazcaurA yasmin saH - bahucaurakaH, grAmaH - AtmIya aavsthH| Atmani tu caurasthAnIyA bahavo doSAH svapratyakSA eveti tebhya AtmA rakSaNIyaH, Atmanyeva saMzayArUDhe prrkssaa'smbhvaat| atra
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 RSibhASitAni kiM jAgaritenetyaMzamAtragrahAnmA bhUt kasyacit suSuptAveveSTasAdhanatA pratItirityAha jaggAhi, mA suvAhI, mA' hu te dhammacaraNe pamattassa / kAhiMti bahuM corA saMjamajoge hiTThAkammaM / / / / 35-19 / / jAgRhi - AtmArthavidhau jAgRto bhava, mA pramatto bhUriti yAvat, atraiva niyamayati - mA svapihi - mAtmArtha upekSAM vidhehi / mA te dharmacaraNe pramattasya bahavazcaurAH - vakSyamANAH saMyamayoge'dhaH karma kArayiSyanti, saMyamayogeSvaticArAdyApAdanena tatastvAM pAtayiSyantItyarthaH / ka ete caurA ityAha - 145 paMciMdiyAI saNNA daMDA sallAI gAravA tiNNi / bAvIsaM ca parIsaha corA cattAri ya kasAyA / / paJcendriyANi AhArAdayaH, daNDAH mAyAdIni, gauravANi - / / 35-20 / anigRhItAni zrotrAdIni, saJjJAH duSprayuktamanaH prabhRtayaH, zalyAni RddhipramukhANi trINi, etacca 1. ka.kha. ga.da. 8. Tha. Dha Na. tha. dha.na.pa.phamA hu te / gha ca jhata mA te / 2. Na hiDAkamma ka.kha.gha.ca. cha. jha.ta.dha.na.pa.pha hiDAkammaM / Dha hiDAkamaM / hiMDAkammaM / Ta - daMDasallAi / kha tha ga- corA saMjamajogehiM DAkammaM (0joge hiTThA) / datha hiMDAkaMmmaM / Tha hiTThAkaMmaM / 3. ka.ja.Ta. Tha.Dha. dha.na.pa.pha daMDasaNAi / jha daMDA sllaaii| gadaMDa sallAI / gha cha ta ca - daMDa sallAi / 4. ka. ga.gha.ca. cha. jha. DhaNa.ta.na daNDA sallAI / coraa| kha. da. ja.Ta. Tha. tha cArA dha.pa. phasahA cArA 146 ArSopaniSad daNDAdISu pratyekamabhisambandhyate / dvAviMzatizca parISahA: kSudhAdayaH, ete cAjitAzcaurA vijJeyAH, na tu svarUpataH / catvAri ca kaSAyAH - krodhAdayaH / evaM caurAn parijJApya punarapi tataH sambhAvyamAnApAyabhayAdapramattatvamupadeSTi - jAgaraha NarA niccaM, mA bhe dhammacaraNe pamattANaM / kAhiMti bahU corA doggatigamaNe hiTThAkammaM / / / / 35-21 / / prAgvat ( RSibhASite 35-19 ) / navaraM durgatigamane prayojakamadhaH karma - ninditakRtyam, kArayiSyanti tvayA, yato'vazyaM tava narakAdidurgatirbhAvinIti / kiJca - aNAyakammi aTTAlakammi jaggaMta soyaNijjo si / NAhisi vaNito saMto osahamullaM aviMdaMto / / / / 35-22 / / anAyake - AtmanA nAyakatayA'nadhiSThite, parakIya ityarthaH, aTTAlake jAgrat pratijAgaraNaM kurvan, zocanIyo'si, prekSAvatAM zokaviSayo bhavasItyarthaH / zokazcAtraitadAkAro jJeya:asthAnAbhiyuktaH sthAne cAvajJAtA'yaM varAko'cirAdvinazyatIti / etadeva nidarzanenAha- vraNitaH saJjAtakSataH san kazcid 1. ka. Dha hiDAkaMmaM / khatha hiTThAkamaM / ga.gha.ca. cha. jha. ta ja.Ta. Tha. dha.na.pa.pha hiTThAkaMmaM / 2. ka. kha.Ta. Tha.Dha. dha. dha.na.pa.pha gha.ca. cha- aNNAyakaMmi ja aNAyaMkaMmi / Na annaaykmi| ta.jha - aNNAyakammi / 3. ka.ga.ca.ja.jha.Ta.Tha.Dha.dha.pa saMto kha tha siMto gha. cha. ta - snto| Na.na.pha saMto binaa| hiDakammaM / aNAyakaMmi / -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni auSadham - vraNacikitsArthaM bheSajam, tatkrayaNArthaM mUlyam - ucitaM dhanam - auSadhamUlyam, tadavindan - nirdhanatvenAprApnuvan, yathA nazyati, tathA tvamapi nkssysiiti| tasmAt - jAgaraha NarA NiccaM jAgaramANassa jAgarati suttN| je suvati na se suhite jAgaramANe suhI hoti|| // 35-23 // he narA ! yUyaM nityaM jAgRta - AtmArthe sadA'pyapramattA bhvt| ayamaparo jAgrato guNa ityAha - jAgrataH sUtram - pUrvAdhItaM zrutam, jAgarti - svanAmavat sadApi smRtAvupasthitaM sthiraparicitaM ca bhavati, yadAha - suai suaMtassa suaM, saMkiyakhaliyaM bhave pmttss| jAgaramANassa suaM thirpriciymppmttss|| jAgaraha NarA NiccaM jAgaramANassa vaDDae buddhii| je suai Na so dhaNNo, jo jaggai so sayA dhnnnno|| nAlasseNa samaM sokkhaM Na vijjA saha niddyaa| Na veragaM pamAdeNa, NAraMbheNa dyaaluyaa|| suvai ya ayagarabhUo, suyaM pi se NassatI amybhuuyN| hohI goNatabhUo, NaTThammi sua amayabhUe - iti (AcArAGge 1-3-1) / / yata evaM tasmAt - yaH svapiti na sa sukhito bhavati, kintu jAgran sa sukhI bhvti| na hi pramAdapaGkanimagnAnAM sukhalezo'pi sambhAvyate, azeSaduHkhasandohasya pramAdamUlakatvAt, tasmAdanizamapramattairbhAvyamiti bhaavH| jAgran sukhI bhavatIti yaduktam, tatraiva hetumAha - 148 ArSopaniSad - jAgaraMtaM muNiM vIraM dosA vajjeMti dro| jalaMtaM jAtateyaM vA cakkhusA daahbhiirunno|| // 35-24 // jAgratam - apramattam, tameva vizeSayati munim - bhAvamaunamAlinam, tameva vizeSayati - vIram - karmasaGgrAmazUram, doSAH - rAgAdayaH, rAgo doso moho ee etthA''yadUsaNA dosA - iti vacanAt (yogazatake 53) / te dUrataH varjayanti, apramAdabhAvAdilakSaNatatpratipakSasadbhAvAt, teSAM ca prsprprihaarennaavsthittvaat| etadeva dRSTAntata AcaSTe yathA jvalantaM jAtatejasam - vahnim, yathA dAhabhIravaH- saJjAtapariploSasAdhvasAH, cakSuSA dRSTvaiva varjayanti, yadvA yathA'gnirdRSTiviSayo'pi na syaattthaa'psrntiityrthH| evaM se siddha buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti|| tti bemi|| evam - jAgaraNAnubhAvato'zeSadoSavarjanena, saH - jAgRto muniH, siddha ityAdi praagvt| iti paJcatriMzattame'ddAlakIyAdhyayana aarssopnissd|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - // atha SaTtriMzattamo'dhayAyaH / / anantarAdhyayane kaSAyanigrahaH pratipAditaH, teSu cAgresaraH kopaH, ityatra tadurvipAkAdinirUpaNena tadvijayAyotsAhayati'uppatatA uppatatA uppayaMtaM piteNa vocchaami| kiM saMtaM vocchAmi, Na saMtaM vocchAmi kukkusayAvitteNa tArAyaNeNa arahatA isiNA buitN||36-1|| utpatatotpatatA - bhRzamudIryamANena, krodheneti gamyate, utpatantam - atyantamAdhmAtam, krodhanamanuSyamiti gamyate, priyeNa - manojJena, vacaseti jJAyate, vakSyAmi- kathayiSyAmi, krodhAmAtaM priyavacanena nirvApayiSyAmIti hRdym|| kiM zrAntam - priyeNApi kSamAdhupadezena nirviNNamahaM vakSyAmi ? ayaM bhAvaH, khedApannaM cittaM priye'pyaratijvarAta bhavatItyasau priyabhASaNasyApyakAla eveti praznakAro'nyeSAmapyaucityavyutpAdanAya kSamAvaco'vasaraM prakhyApayati, na zrAntaM vakSyAmIti, tadodIritavacaso vaiphalyAt, prtypaayaavhtvaacc| kenaivamuktamityAha- kukkusa iti dezyazabdaH palAlavAcI, svArthe kapratyayaH, dIrghabhAvaH prAkRtatvAt, rAmAputta iti ythaa| tataH kukkusakaH - palAlakalpaM nissAraM cIvarAdi, sa eva vittam - dharmopakaraNatvena parigRhItam, tyaktAzeSavibhavanenA'pi svasvAmikatayAGgIkRtamiti yAvat, yasya saH - kukkusakavittaH, ten| etenAsyAcelakalpArAdhakatvamuktam, upalakSaNaM caitat svaprAyogya 150 ArSopaniSad - shessklpaanaam| vizeSaNamabhidhAya viziSTamAha - taaraaynnenaarhtrssinnoditmiti| yogyAvasare tu yadvakti tadAha pattassa mama ya annesiM mukko 'ko(vo) duhaavho| tamhA khalu uppataMtaM sahasA kovaM NigiNhitavvaM / / // 36-2 // pAtrasya - krodhAdhmAtaprakopabhAjanIbhUtasya, paruSavacanaviSayIbhUtasyetyarthaH, mama - pravaktuH pratyekabuddhasya, anyeSAM ca - madvidhAnAM paruSabhASitanizitazarazaravyIkRtAnAm, muktaH- utsRSTaH, asmAkaM prati vyaktIkRta ityarthaH, krodhaH - prabalakrodhodayenodIritamatikaTukaM vacanam, phale hetUpacArAt, duHkhAvahaH- duHkhanibandhanaM bhvti| yataH - rohate sAyakairviddhaM vanaM parazunA htm| vAcA duruktaM bIbhatsaM na saMrohati vAkkSatam - iti (mhaabhaarte)| tasmAt khalu utpatan - udayAbhimukhIbhavan, sahasA - sapadi, avizvasanIyatvAt kaSAyANAm, uktaM ca - alpe'pi sAdhuna kaSAyavanA - vahnAya vizvAsamupaiti bhiitH| pravardhamAnaH sa dahed guNaughaM sAmyAmbupUrairyadi nApanItaH - iti (adhyAtmopaniSadi 411) / kopaH - manyuH, nigRhItavyaH - pravacanapratipAditopAyena nigrhgocriikrtvyH| krodhasya duHkhAvahatvamevopamAbhiH sphuTayati kovo aggI tamo maccU visaM vAdhI arI ryo| jarA hANI bhayaM sogo mohaM sallaM praajyo||36-3|| 1. ka.ja.Ta.Tha.DhaNa.dha.na.pha - koduhaa| kha - keduhA / ga ko (vo) duhA / dha.pa - kkoduhaa| gha.ca.cha.jha.ta - kovoduhA / 1. ga.da - tato uppttaa| Ta . tatA uppttaa|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni .151 krodha evAgniH, dAhakatAsArUpyAt, tadAha- krodhaH paritApakara: iti (prazamaratau 26) / tathA krodha eva tamaH - ajJAnam, tddhetubhaavaat| andhakAro vA, sadbodhAntarAyakAritAsAdharmyAt / mRtyuH, maraNaparamparAbIjatvAt, bhAvaprANApahArakatvAcca / viSam, ata eva / vyAdhiH, balAdikSayanimittatvAt / ariH, ekAntAhitatvAt / rajaH, aatmsvruupoprnyjnaat| jarA, sarvodvegayonitAsAdRzyAt, uktaM ca- sarvasyodvegakArakaH krodhaH - iti ( prazamaratau 26 ) / tathA hAni - naikAnarthaprayojakatvena dhanAdihAnibIjatvAt, uktaM ca - anarthAH kSipramAyAnti vAgduSTaM krodhanaM tathA - iti / evaM bhayam - aihikaadibhykaarnntvaat| zokaH, avicAritakAryaprayojakatvena zokaparyavasAyitvAt / moha: - mohanIyaprakRtirUpatvAt, mohahetutvAdvA, kAmasyaiva kutazcit parAhatasya krodharUpeNa pariNamanAdvA, uktaM ca - kAmAt krodho'bhijAyate iti ( bhagavadgItAyAm 2-62 ) / kAmasya mohAtmakatA tu prasiddhaiva / zalyam - vedhasavidhavyathAvahatvAt / parAjayazca vaiphalyavidhAyitvAt, krodhaH kAryavibhaGgAya ityukteH / kintvetadapi sarvamupamAmAtrameva, paramArthato mahadantaratvAdityagnito'syAtizayakhyApanenAtideSTi vahiNo No balaM chittaM kohaggissa paraM balaM / appA gatI tu vahissa, kovaggissa'mitA gatI / / / / 36-4 / / - - ArSopaniSad vaneH - analasya, balam - anarthApAdanasAmarthyam, kSiptam saGkSiptam - parimitamiti yAvat, na nAsti, tatkaNasyApi tRNyAM bhasmasAtkartuM samarthatvAt / tathApi krodhAgneH kopalakSaNajvalanasya tu param - atyutkRSTam, balam - pratyapAyajananasAmarthyaM vartate / yato vastu gatiralpA vidyate, dAhyavinAzAnuvinAzazIlatvAttasya, dRSTamAtrApAyaphalatvAcca / krodhAgnestvamitA gatirasti, tajjanyApAyAnAmanantenApi kAlena niSThAvirahAt / itazca krodhasyAgneratizaya ityAha - sakkA vahI NivAretuM vAriNA jalito bahi / savvodahijaleNAvi kovaggI duNNivArao / / 152 - - - prAgvat (RSibhASite 3 - 11) / kiJca ekaM bhavaM dahe vahI dahassa vi suhaM bhave / imaM paraM ca kovaggI NissaMkaM dahate bhavaM / / 36-6 / / vahnirekameva bhavaM dahati, tasya pretyAnugAmitAvirahAt, dagdhasyApi sahasotthitAnalopadraveNa paripluSTasyApi bhasmAvazeSIbhUtasyApi sukham - vyantaranikAyikaM saukhyam, bhavet sambhAvyate, tathAvidhamaraNena mRtasyAtmaghAtino vA tatkAlInazubhAdhyavasAyAnubhAvena vyantaragatibhAvAt, suhabhAvA huMti vaMtariyA iti vacanAt (bRhatsaGgrahaNyAm) / ayam - prakaraNa prastutatvena buddhipratyakSaH, kopAgnizca - / / 36-5 / / -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni niHzaGkaM param prakRSTaM yathA syAttathA bhavam janmasAmAnyAvacchinnam, anekajanmAntarANi yAvaditi bhAvaH, dahate - svajanyapratyapAyalakSaNadAhena duHkhitaM vidhatte / ayamaparo'pyatizaya ityAha = 153 1. ka. kha. ja. Ta Tha Da tha.dha.na saMti puNau Na satI / Dha - aggaNA tu ihaM daDDhA saMtimicchaMti mANavA / kohaggiNA tu daDDhANaM dukkhaM 'saMti puNo vi hi / / / / 36-7 / / ihAgninA dagdhA: - bhavitavyatAdiyogena hastAdyavacchedena dAhavedanAM prAptAH, mAnavAstu zAntim - dAhaduHkhopazamanam, icchanti - atyantamabhilaSanti, ata eva sarvaprayatnena tatpratipakSAsevanamagniparihAraM ca vidadhanti / krodhAgninA tu dagdhAnAm - hRdayadAhAdyapAyakadarthitAnAm, uktaM ca - hRdayadAhAGgakampAkSirAgendriyApATavAdinimittajIvapariNAmaH krodhaH iti (dhavalAyAm 12-4-2-8 ) / punarapi zAntiH - krodhavihitavyathopazamaH, duHkhaM hi duHkhenaiva bhavati, atyantaM duHkhaprApyaM krodhajanitapratyapAyapratividhAnamityAzayaH / na hi pratipakSahetusadbhAve prakRtakAryajananaM ghaTAkoTimATIkate, auSNahetusadbhAve zaityavat / tasmAt krodhanasya krodhajanitadAhopazamo naiva sukhasAdhyatAmupayAti / dAhopazamalepavilepane'kRte, punaH punazca dAhaviSayIkRte ca zarIrabhAge kutastaro dAhopazamAvakAzo'pIti / - saMtI gajha saMti / gha cha ta santi / casaMtIpuNodahi / papha saMtIpuNo hi / ArSopaniSad nanvanubhUtatatkaTuphalAnAmapi kathaM tatparihAro na sambhavatIti cet ? 154 atrAha sakkA tamo nivAretuM maNiNA jotiNA vi vA / kovatamo tudujjeyo saMsAre savvadehiNaM / / 36-8 / / maNinA bhAsvararatnavizeSeNa, jyotiSA'pi vA sUryAdisambandhinA dIpakAdinA vA, tamaH - andhakAraH, nivArayituM zakyaH, tannivAraNenaiva jyotirAdisvarUpalAbhAt, (naitajjyotireva yattamo na nivArayatIti ) / kopatama: - krodhAtmakaM santamasam, tuH laukikatamo'pekSayA bhinnapakSadyotakaH, durjeyaH atiduSkaranivAraNaH, keSAmityAha - saMsAre sarvadehinAm saMsAravartinAM prAyaH srvessaampysumtaam| tatazca krodhAbhibhUtAnAM yA viDambanA bhavanti, tA Aha - - - sattaM buddhI matI medhA gaMbhIraM saralattaNaM / kohaggaha'bhibhUyassa savvaM bhavati NippabhaM / / 36-9 / / sattvam - vIryollAsaH, buddhiH - tatkAladarzinI pratibhA, matiH - AgAmikI manISA, medhA kAlatrayAtmikA prekSA, gambhIram - bhAvapradhAnatvAnnirdezasya gAmbhIryam, tacca harSaviSAdAdAvanupalabhyamAnacittavRttitvam, saralatvam - manovAkkAyAvisaMvAdatA, tadetat sarvamapi, krodha eva grahaH krodhagrahaH, viceSTitatvAdiprayojakatAsAmAnyAt, tenAbhibhUtasya parAbhUtasya, niSprabham - apagatakAnti, svAnubhAvamanudarzayitumakSamamiti yAvat, - -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni bhvti| kiJca - gaMbhIramerusAre vi' pumaM hoUNa sNjme| kovuggmryodhuute'tsaarttmticchti||36-10|| gambhIraH - atucchaH, yato meruvat sAraH - nicitasajAtIyatvena vijAtIyAMzenApyakalaGkitaH, gambhIrazcAsau merusArazca - gambhIramerusAraH, tasminnapi - AstAM tucchAdAvityapizabdArthaH, saMyame - AzravaviratyAdirUpe, pumAn - naraH, bhUtvA - vyavasthitiM sambadhya, kopodgama eva rajaH - AtmasvarUpoparaJjanAt, tena dhUtaH - ucchalitaH, avaguNDita AvRta iti yAvat, so'tyasAratvam - sarvathA saMyamasArarahitatvam, aticchati - upayAti, pratipadyata ityrthH| yadAgamaH - jaM ajjiyaM carittaM desUNAe vi puvkoddiie| taM pi kasAiyametto nAsei naro muhutteNa - iti (nizIthabhASye 2793) / kaSAyAtizayasya saMyamapratipakSatvAt, uktaM ca - kaSAyasahio na saMjao hoi - iti (bRhatkalpabhASye 2712) / nissArIbhavanamevopamayA spaSTayati - 156 ArSopaniSad - mahAvise va'hI ditte 'cre'dttNkurodye| ciTTe ciTTe sa rUsaMte nnivvisttmupaagte|| // 36-11 // dRptaH - uditAnalpadarpaH, mahAviSo'pyahiH - sarpaH, na datto'GkurasyApyudayo yena saH - adattAGkurodayaH, tathA san caret - viharet, caNDakauzikavadazeSavanaspatyAdIn bhasmasAt kurvan bhrmedityaashyH| kiM sarvadA'pyasau mahAviSaH ? netyAha- sa ruSan - dRSTiviSayamAtramApanne'tIva krudhyan, tathAvidhAvasthAyAmeva tiSThet tiSThet - bhRzamavasthitiM banIyAt, evaM ca santatamapyudgIrNahalAhalo'sau nirviSatvamupAgato bhvti| svazarIre vissjnnsaamrthyaadpydhikmaatrtdvyybhaavaaditybhipraayH| upanayati - evaM tavobalatthe vi NiccaM kohpraaynne| acireNa vi kAleNaM tvorittttmicchti||36-12|| evaM tapa eva balam, tapobalam, nikAcitakarmaNAmapi nirmAzane'cintyasAmarthyazAlitvAt, tasmiMstiSThati - tAdAtmyena pariNamatIti - tapobalasthaH, so'pi yadi nityaM krodhaparAyaNo bhavati, tadA'cireNApi kAlena taporiktatAmRcchati - abhigcchti| yataH - 1. kha.ja.Tha - care dapbhaM / Ta - care daptaM / tha - care dappaM / dha. care dittaM / 2. ja.Tha.tha - ciTTha viddhe / Dha - ciTTha viTTha / Na vidve viDhe / pha - viTTha viTTha / 3. ka.gha.ca.cha.jhar3ha.Na.ta . nnibbistt| kha.tha - Nibbe satta / ja.Ta.dha.na.pa.pha - nnibvstt| Tha - Niccasatta / 1. ka.pha.na - vi yumNhouunn| kha.ja.Ta.Tha.tha.dha.pa - vipumaM / ga.gha.ca.cha.jha.ta - vi puvvaM / Na - viyuma / 2. ka.kha.ja.Ta.Tha.Dha.Na.tha.dhana.ca.pha - tasArattaM / gata (a)saartt| gha.ca.cha.jha.ta . asAratta /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ na-RSibhASitAni - gaMbhIro vi tavorAsI jIvANaM dukkhsNcito| dukkho vaNaM davaggI vA kovaggI dahate khnnaa|| // 36-13 // jIvAnAM duHkhena - anazanAdikaSTasahanena saJcitaH - yAvatpUrvakoTiprAya:kAlena santatamAsevitatayopacitaH - duHkhasaJcitaH, ata eva gambhIraH - atucchaH, etAdRgapi taporAziryo bhavati, taM kopAgnistathA kSaNAddahati - tajjanitAmAtmazuddhiM tathA'pAkurute, yathA duHkhaH - mUrtimAn duHkhameva, taddhetubhAvAt, davAgniH - davAnalaH, kSaNAdeva vanaM dhti| kiJca - koheNa apaM DahatI paraM ca ___ atthaM ca dhammaM ca taheva kaamN| tivvaM ca varaM pi kareMti kodhA adharaM gatiM vA vi uviMti kohA / / 36-14 / / jIvaH krodhenAtmAnaM paraM ca dahati - tjjnitpritaappaatriikurute| arthaM ca dharmaM ca tathaiva kAmamapi dahati, tatrArthadAho'narthayogAt, anarthAH kSipramAyAnti vAgduSTaM krodhanaM tathA - ityukteH (mahAbhArate 38-35), dharmahAniH, krodhAbhibhUtasya tattyAgayogAt, vakSyate ca - jeNAbhibhUto jahatI tu dhammaM - iti (RSibhASite-36-17), kAmakSatizca - kAmavyAghAtahetu1. ka.kha.ga.gha.ja.jha.Tha.ta.tha - sNcito| ca - sNcio| Ta . saMcitto / Dha.Na.dha.na.pa.pha - sNvito| 158 - ArSopaniSad - kazcittavRttivizeSaH krodha iti tallakSaNena spssttaa| kiJca krodhAjjIvAstIvramapi vairaM kurvanti, vairAnuSaGgajanakaH krodhaH - ityukteH (prazamaratau 26), agnishrmvt| yadvA'pi krodhAdadharAm - nIcAm, gatim - sarpAdiyonim, upayanti - tatpratyayikakarmavipAkAdhInatayA gcchnti| atra vA - zabdaH kopavipAkasamuccaye draSTavyaH, yadvA'nAlocitApratikrAntasyaiva kRtakrodhasyAdhogatiriti pAkSiko'yaM vipAka ityetatpradarzanArthaM vA - pdmityvgntvym| krodhato'rthAdihAnirityuktam, tatraiva pradhAnahetumabhidhatte - kohAviddhA Na yANaMti mAtaraM pitaraM guruuN| adhikkhavaMti sAdhU ya rAyANo devayANi y|| // 36-15 / / krodharUpazUlena viddhAH, krodhaviddhAH, samuditakrodhAtizayA ityarthaH, te mAtaraM pitaraM guruMzca - kalAcAryAdIn, na jAnanti, na bahumanyante, yadvaite mama pUjanIyAH, sarvathA'pyanadhikSepyA iti vismrnti| uktaM ca - kruddhaH pApaM na kuryAt kaH, kruddho hanyAd gurUnapi - iti (vAlmikIrAmAyaNa - sundarakANDe 55-4) / ___ tathA sAdhUn, rAjJazca daivatAni cAdhikSipanti - aakroshgocriikurvnti| tadAha - kruddho hi sammUDhaH san gurumAkrozati - iti (bhagavadgItA - zAGkarabhASye 2- 63) / anyatrApi - nAkAryamasti krUddhasya nAvAcyaM vidyate kvacit - iti (vAlmikIrAmAyaNe 5-55-5) / evaM ca nItyatikramAdanartha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - 159 paramparAnimantraNameva, nItizcaivaM vyavasthitA - atikruddho'pi na mAnyamatikrAmedavamanyeta vA - iti (nItivAkyAmRte 25-80) / kiJca mAtrAdyavajJAto labhyA avajJA bhavati, yaduktam - mAtApitRbhyAM manasApyavamanyamAneSvabhimukhA api zriyo vimukhIbhavanti - iti (nItivAkyAmRte 24-77) / itthaM ca kovamUlaM NiyacchaMti dhaNahANiM baMdhaNANi y| piyaviSpaoge ya bahU jammAI maraNANi y|| // 36-16 // krodha eva mUlam - nibandhanaM yathA syAttathA krodhamUlam, dhanahAni bandhanAni ca niyacchanti - krodhavazagAH prApnuvanti, krodho hyavivekajanakaH, sa ca paramApadAM pdmiti| aparANyApyanarthAni prApnuvantItyAha- bahUn priyaviprayogAMzca krodhAt prItipranAzabhAvAt, yadArSam - koho pII paNAsei - iti (dazavaikAlike 8-38) / tatazca jJAtyAdiviyogaH, taduktam - Ati - mittA suhajjA ca parivajjanti kodhanaM - iti (aGguttaranikAye 7-6-12) / kiJcAnyat, janmAni maraNAni ca, niyacchantIti vartate, janmamaraNAtmakasaMsRteH kaSAyamUlakatvAt, tathA coktam - saMsArassa u mUlaM kammaM tassa vi hu~ti ya kasAyA - iti (AcArAGganiyuktI 189) / anyatrApi dhik krodha svaparApakArakaraNaM saMsArasaMvardhanam - iti (harivaMzapurANe 61-108) / tadatra niSkarSamAha - 160 - ArSopaniSad - jeNAbhibhUto jahatI tu dhamma viddhaMsatI jeNa kataM ca punnnnN| sa tivvajotI paramappamAdo kodho mahArAja ! Na mucciyavvo // 36-17 / / he mahArAja ! etacca sambodhanaM pratyekabuddhamaharSiNA parSadi pradhAnazrotRbhUtaM kaJcid rAjAnamuddizyAbhihitamiti sambhAvyate, bhagavato 'goyamA' - itismbodhnvt| yadabhihitaM tadAhayenAbhibhUtastu dharma jahAti-loka-lokottaramaryAdAyA ullaGghanaM vidhatte, yena ca prAkkAle kRtaM puNyaM vidhvaMsayati, sa tIvrajyotiH - jvAlAsahasrasaGkulajAjvalyamAnajvalanAdapyatizAyitayAtyugradIptiH, paramapramAdaH, kathaJcidazeSapramAdAdhikatvAt, krodhaH - kopaH, na - naiva, avinAzya moktavyaH, upekSitavyaH, yat pAramarSam - aNathovaM vaNathovaM aggIthovaM kasAyathovaM c| Na hu bhe vIsasiyavvaM thevaMpi hu taM bahu hoi - iti (Avazyakaniyuktau 120) / krodhanigrahAnigrahaphalopadarzanenopasaMharati - haTTaM karetIha NirujjhamANo bhAsaM karetIha vimuccmaanno| haTTaM ca bhAsaM ca samikkha paNNe kovaM NiruMbhejja sadA jitppaa||36-18|| 1. ka.da - nnmucciybyo| kha.ja.Tha.DhaNa.dha.dha.na.pa.pha - nnmubbiyvyo| ga.gha. ca.cha.jha.ta - Nirujjhiyavyo / Ta - Namubbiyamo / 2. ka.ga.da.ja.Tha.DhaNa.tha.dha.na.pa.pha - kreNtii| kha - karati / gha.ca.jha.Ta.ta - kareti /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - iha nirudhyamAnaH - nigRhyamAnaH, krodhaH, puruSaM hRSTam - AnanditaM nIrogaM vA karoti, anyathA pazcAdanuzayAdinA harSAdyanApatteH, krodhena dhAtukSobhAdinA rogsmunmjjnaacc| etadevAha- iha vimucyamAnaH- upekSyamANatvenAnigRhItaH krodhaH bhasma karoti, prAguktahRdayadAhAdyapAyapAtrIkuruta ityarthaH / tasmAt prAjJaH - pariNataprakRtAdhyayana - tAtparyArthaH, hRSTaM ca bhasma ca samIkSya - dvayorapi vipAkaM paryAlocya, jitAtmA - vazIkRtAtmA, sadA kopaM nirundhyaat| krodhanirodhasyAnantaraphalatayA harSa uditH| sAmprataM paramparaphalamAha evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti|| tti bemi|| evam - krodhanirodhena, saH - jitAtmA, siddha ityAdi praagvt| iti SaTtriMzattame tArAyaNIyAdhyayana aarssopnissd| ||ath spttriNshttmo'dhyaayH|| anantarAdhyayane krodhanirodhaH kartavyatayA pratipAditaH, tatra yatamAnasyApi kutIrthikasaMstavAdinA vicikitsA sambhavati, tatazca samyaktvadUSaNena kaSAyanirodho'pi kadAcid viphalatAmupayAyAditi kutIrthikavizeSamataM mithyAtayopapAdya samyaktve sthirIkartuM prathama tanmatamupanyasyati - 'savvamiNaM purA udagamAsi' tti sirigiriNA mAhaNaparivvAyageNa arahatA isiNA buddyN||37-1|| sarvamidam - dRzyamAnaM jagat, purA - prAkkAle, udakam - - ArSopaniSad - jalasvarUpam, aasiit| iti pUrvapakSAnuvAdena zrIgiriNA pUrvAvasthApekSayA braahmnnprivraajkenaatrssinnoditm| sa cAyaM pUrvapakSaH- AsIdidaM tmobhuutmprjnyaatmlkssnnm| aprataya'mavijJeyaM prasuptamiva srvtH|| tasminnekArNavIbhUte nssttsthaavrjnggme| naSTAmaranare caiva, prnssttorgraakssse|| kevalaM gahvarIbhUte, mhaabhuutvivrjite| acintyAtmA vibhustatra, zayAnastapyate tapaH - ityaadi| tataH - etthaM aMDe saMtatte, etthaM loe saMbhUte, etthaM 'sAsese, iyaM Ne varuNavihANA, ubhayokAlaM ubhayosaMjhaM khIraM NavaNIyaM madhu samidhAsamAhAraM khAraM saMkhaM ca piMDettA aggihottakuMDaM paDijAgaramANe viharissAmIti, tamhA eyaM savvaM ti bemi, Na vi mAyA, Na kadAti NAsi, na kadAti na bhavati, na kadAti na bhavissati y||37-2|| atrANDaM santatam - vistIrNam, uktaM ca-mAhaNA samaNA ege Aha aMDakaDe jage - iti (sUtrakRtAGge 1-1-3) / yadodakamantareNa na kiJcidapi vastvAsIt, padArthamAtrazUnyo'yaM saMsAro'bhUt, tadA brahmA'psvaNDamasRjat, tacca krameNa vistRtbhaavmupyaatm| tad dvidhA kRtvA bhagavAn divaM bhUmiM ca nirmame, tadAha - nArAyaNaparA'vyaktA- dnnddmvyktsmbhvm| aNDasyAntastvamI 1. ka.ja.Ta..DhANa.dha.na.pa.pha - sAsese / kha.tha. sAseiyaM / ga.gha.ca.cha.jha.ta - saasaase|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 Re-RSibhASitAni bhedAH, sapta dvIpA ca medinii|| garbhodakaM samudrAzca jarAyuzcApi prvtaaH| tasminnaNDe tvamI lokAH, sapta sapta prtisstthitaaH|| tatrehAdyaH sa bhagavAn, uSitvA privtsrm| svayamevAtmanA dhyAtvA tadaNDamakarod dvidhaa| tAbhyAM sa zakalAbhyAM tu divaM bhUmiM ca nirmame - iti (lokatattvanirNaye 25-27) / etadevAha - atra - uktANDe, lokaH - dyAvApRthivyAdilakSaNaM bhuvanam, sambhUtaH - utpnnH| atra loke, sAsese - iti sAsaese - sAsadese - shsydeshH| dhAnyAdisampanno bhUmibhAgo'pi sambhUta ityaashyH| evaM jIvanAnukUle'smin loke sarvA prakRtayo'bhUvan, evaM pRthivyptejovaayvaakaashsmudrsritprvtmkraakrniveshaadisNsthitirpybhuut| tadeSAM sarveSAmapyAdikAraNaM jalameveti matvA tadadhiSThAtAraM varuNadevaM pratitarpayantaste yatprocustadAha- idam - anuSThAnam, naH - asmAkam, varuNavidhAnAt, - varuNadevatoddezena zAstranirdiSTAt pavitravidhAnAt, pravRttamastIti gmyte| etadvidhAtRpratijJAmevAha - ubhayataH kAlam - prAtaHkAle sAyaMkAle ca, etadevAha- ubhayataH sandhyam, kSIraM navanItaM madhu samitaH - homAIkASThAni, tAsAM samAhAraH samyagAharaNam - samitsamAhAraH, tam, kSAram - agnihotra upayujyamAnaM bhasma, zaGkhaM ca piNDayitvAgnihotrakuNDam - yajJakuNDam, pratijAgarat- paryupAsan, vihrissyaamiiti| atra pratividhIyate - jagato hyutpattiH sataH syAdasato vA, nAdyaH, anutpanne jagati kasyacidapi sato'sambhavAt, nApyasataH, ArSopaniSad - kharaviSANAderapi bhaavodbhvprsnggaat| kiJca jagadapi sajjAyate'sadvA ? na prathamaH, kAlatraye'pi sata uttpattyayogAt, anavasthAnaprasaGgAcca, nApyasataH, khrshRnggsyodbhvaadrshnaat| kiJca yebhyaH saMsArotpattiriSTA, teSAmavasthAnaM kutrA''sIt ? pralaye ca dharAjalAdi kiMrUpaM bhavati ? na hi mUrtaM kadApyamUrttatAM pratipadyate mUrta vyaktameveti naitadavyaktaM bhvitumrhti| yadi ca sarvathA'pyavyaktamanirdezyameva rUpaM saMhRtasya jagata iSyate, tattu vandhyAputrasyaiva yujyte| evaM ca yathA khapuSpAt kUrmaromaprasUtirnAsti, tathA'bhUtebhyo bhUtAnAmapyudbhavo na smbhvti| kiJca bhUtagaNavirahe brahmAdeH zarIrasyaivAsambhava iti kutastanniHsRtANDAjjagatprasUtivArtA'pIti vicAraNIyam, dehAbhAve ca buddhyAderapyasambhavAd vAGmAtraM tataH jgjjnm| __kiJca so'pi brahmAdiH kena kRtaH ? akRta evaiSa sanAtana iti cet ? tathaiva loko'pi zAzvata evAbhyupagamyatAmityAnIto'si maarge| etadAzayenaivAha- tasmAdetadeva vakSyamANaM sarvaM samyagiti bravImi, yan nApi mAyA - na mAyAmAtramidaM jagat, yataH sA'pi satyasatI veti duruttaraH prynuyogH| na kadAcidapi loko nA''sIt, api tvAsIdeva, na kadAcidapi na bhavati, api tu bhavatyeva, na kadAcinna bhaviSyati ca api tu bhvissytyev| tasmAt - sarvAH pRthivyazca samudrazailAH, ssvrgsiddhaalymntrikssm| akRtrimaH zAzvata eSa lokaH, ato bahiryattadalaukikaM tu - iti pratipattavyam (lokatattvanirNaye 3-34) / tasmAt -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni paDuppaNNamiNaM soccA sUrasahagato gacche, jattheva sUriye atthamejjA khettaMsi vA NiNNaMsi vA tattheva NaM pAduppabhAyAe rayaNIye jAva teyasA jalate, evaM khu me kappati pAtINaM vA paDiNaM vA dAhiNaM vA udINaM vA purato jugamettaM pehamANe ahArIyameva rItittae / / 37 - 3 / / idam - anantaroktam, pratyutpannam - yuktisahatvena vartamAnaM jainamatam, zrutvA - nizamya tadArAdhako bhUyAt / tadArAdhanA kRtsnA sarvaviratAveveti tadAcAravizeSamabhidadhannAha - sUrasahagato gacchet, sUrye'nastagata evAhAravihArAdikriyAH kuryAt, anyathA prANivyApAdanAdidoSaprasakteH / etadeva vyatirekeNAha - yatraiva sUryo'stamiyAt, kSetre vA nimne vA kathaJcidadhovyavasthite bhUbhAge, vAzabdenAnyasyApi tathAvidhaprAsukasthAnasya grahaNaM draSTavyam / tatraiva vAsaM kalpayet, kiyatkAlaM yAvadityAha - prAduH - prAkAzye, tataH prakAzaprabhAtAyAM rajanyAm, atra yAvatkaraNAdidaM draSTavyam phuluppalakamalakomalummilitaMmi aha paMDure pahAe rattAsogappagAsakiMsuasuamuhaguMjaddharAgasarise kamalAgarasaMDabohae uTThiyammi sUre sahassarassiMmi dinayare teyasA jalate - iti / atra vyAkhyA - phullaM-vikasitaM ca tadutpalaM - padmaM ca - phullotpalaM tacca kamalazca - hariNavizeSaH, tayoH komalam = 165. 1. ka. kha. ga. ja. Dha.. dha.na.pa.pha paDaNaM / gha.ca. cha. jha.ta paDaNaM / Ta Tha peDigaM / Na paDaNa / ArSopaniSad akaThoram, unmIlitam - dalAnAM nayanayozvonmIlanaM yasmiMstattathA, atha rajanIprabhAtAnantaraM pANDure - zukle, prabhAte - uSasi, raktAzokasya - taruvizeSasya, prakAzaH - prabhA, sa ca kiMzukaM ca - palAzakusumam, zukamukhaM ca pratItam, guJjA - raktakRSNaH phalavizeSaH, tadarddhaM ceti dvandvaH, eSAM yo rAgo raktatvam, tena 'sadRzaH - samo yaH sa tathA, tathA kamalAkarAH - padmotpattisthAnabhUtA hRdAdayasteSu yAni SaNDAni - nalinavanAni teSAM bodhaka:vikAzako yaH sa tathA, tatra, utthite - udgate, sUre- ravau, kimbhUte ? sahasraM razmInAm kiraNAnAM yasyeti sahasrarazmiH, tasmin, dinaM karotIti dinakaraH, tatra, tejasA dIptyA, jvalanniva jvln| sUryodayaM yAvattu tatraiva tiSThedityAzayaH / tataH kiM kuryAdityAha evaM khalu me sarvaviratasya mama, AtmavyapadezenaitadupalakSaNamazeSasarvaviratAnAm, utsargato rAtrivihArAderniSiddhatvAt, prAcInaM vA - pUrvadigbhavaM dezam, grAmAdi vA, evaM pratIcInaM vA - pazcimadigbhavam, dAkSiNaM vA udIcInaM vA - uttaradigbhavam, purataH - agrataH, yugamAtram - zarIrapramANam, zakaTorddhisaMsthitamiti yAvat, bhUbhAgaM prekSamANaH prANipIDAparihArArthaM - kartavyatayA yujyate / nibhAlayan, yatheryAmeva etuM kalpate yatheryAsamitiH pravacane pratipAditA tathaivAnupAlayato mamAvazyakakAryAya gamanamarhatItyAzayaH / itthaM ca pravacanapakSapAtitayA yatphalamApnoti tadAha - evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No 166 - - -
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti|| tti bemi|| evam - IryAsamityAderyathArthArAdhanena, saH - ArAdhakaH, siddha ityAdi prAgvat, iti saptatriMzattame zrIgirinAmAdhyayana aarssopnissd| // athaasstttriNshttmmdhyynm|| anantarAdhyayana IryAsamityAdhupadezo'bhihitaH, sa ca sukhAbhilASiNAM duranuSTheya iti duHkhAnubandhisukhanirvedotpAdanAyAha jaM suheNa suhaM laddhaM accaMtasukhameva tN| jaM sukheNa duhaM laddhaM mA me teNa smaagmo||38-1|| yatsukhena - puNyAnubandhipuNyodayaprAptena saukhyena, sukhaM labdham, atyantasukhameva tat, tadeva pAramArthikaM sukham, pariNAmaramyasyaiva tattvato rmytvaat| evakAravyavacchedyamAha - yatsukhena - pApAnubandhipuNyavipAkaprAptena saukhyena, yatsaukhyAnubhaveneti bhAvaH, duHkhaM labdham, mA me tena - duHkhAvahasukhena saha samAgamo bhUt, uktaM ca - sato'sattA sthitA mUrdhni, ramyANAM muurdhyrmytaa| sukhAnAM mUrdhni duHkhAni kimekaM saMzrayAmyaham ? - iti (mahopaniSadi 6-24), heyameva duHkhAvaha saukhymitybhipraayH| kenaivamuktamityAha- sAtiputteNa buddheNa arahatA isiNA buitaM - sAtiputreNa buddhenaarhtrssinnoditm| nanu yadi sukhasya heyatvaM pratijJAyate, tadaitadvirudhyate - 168 - ArSopaniSad - maNuNNaM bhoyaNaM bhoccA maNuNNaM synnaasnnN| maNuNNaMsi agAraMsi jhAti bhikkhU smaahie|| // 38-2 // manojJam - sundaram, bhojanaM bhuktvA , manojJaM zayanAsanamupabhogaviSayIkRtya, manojJe'gAre - vihArAlaye, samAhitaH - sukhasAdhanasampAditasamAdhAnazAlI, bhikSuH, dhyAyati, sukhena dhyAnanirmagno bhvtiityaashyH| etadeva vyaterekeNAbhidhatte - amaNuNNaM bhoyaNaM bhoccA amaNuNNaM synnaasnnN| amaNuNNaMsi gehaMsi dukkhaM bhikkhU jhiyaayti|| // 38-3 // amanojJamityAdi sugmm| navaramiSTaviyogAniSTayogakadarthito'sAvArtadhyAnamupayAti, ataH sukhena saddhyAnaM kartuM na shknotiityaashyH| ___ yadi sukhasamAgama neSyate, tadA saddhyAnamapi kathaM bhaviSyatIti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, manojJamiti yajjJAninAM manobhiH pariNAmasundaratayA jJAyate tt| tato nAtra snigdhatvAdiviziSTameva bhojanAdi vivakSitam, api tu saMyamAvirodhi, tata eva dhyAnasya sudhyeytaasmbhvaat| kiJca saMyaminAM sundaramapyetadeva yat saMyamopaSTambhakam, uktaM ca-tittagaM va kaDuaM va kasAyaM aMbilaM va mahuraM lavaNaM vaa| ealaddhamannattha pauttaM, mahughayaM va bhuMjijja saMjae - iti(dazavaikAlike 5-1-97) / yadi tu manojJAbhyavaharaNameva pratijJAyate, tadedaM virudhyate - dugaMdha vA sugaMdhaM vA, savvaM bhuMje na
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 169 chaDDae - iti (dazavaikAlike 5-2-1) / evaM zayanAdAvapi jJeyam, na caitanmahArghaM bhikSUNAM kalpate'pi / pratizrayastu sundara pravacane pratikruSTaH, yaduktam - maNoharaM cittagharaM, malladhUveNa vAsiyaM / sakavADaM paMDurulloyaM, maNasA vi na patthae / / iMdiyANi u bhikkhurasa, tArisammi uvassae / dukkarAI nivAreu, kAmarAgavivaDaNe / / susANe sunnagAre vA, rukkhamUle va egago / pairikke parakaDe vA, vAsaM tattha'bhiroyae iti (uttarAdhyayane 35 / 4-6 ) | ato yathAbhihitA vyAkhyaivA'trAnusandheyAH, sattvAnugrahArthamupadeze pravRttAnAM kAruNikAnAM tadahitahetuvacanoccAraNAsambhavAt / kiJca vaiSayikasukhAzaMsaivAsaddhyAnamiti kva tanmArgaNaparANAM zubhadhyAnagandho'pItyalaM prapaJcenetyAzayenAha - evaM aNegavaNNAgaM taM pariccajja paMDite / ursortya lubbhaI paNe eyaM buddhANa sAsaNaM / / / / 38-4 / / - evam - uktarItyA, anekavarNakam prabhUtaprakAram kuyuktipaTalaM loke vidyate, tat paNDitaH - paramArthavettA, parityajya, sa prAjJaH - AtmahitopAyajJAtA jinapravacanAdanyatra na - naiva lubhyati, iyamevAsya prAjJatA yadanyatrAsyAspRhatA, paramAtmapravacanapIyUSapAnasatRSNatA ceti / tadetat - anantaroktam, buddhAnAm - kevalajJAnAtmakaparamabodhasampannAnAm, zAsanam - nirdezaH / 1. ka. kha. ja. Ta. Tha.Dha... na.pharUvaM / ga.gha.ca. cha. jha.ta.dha.pa evN| ArSopaniSad yadvA evam manojJaM bhojanamityAdau sadvyAkhyAdareNa, anekavarNakam - varNavaicitryopetatayA sundaram rasAdyupalakSaNametat, tat parityajya paNDitaH prAjJazcAtmahitAdanyatra na lubhyatItyarthaH / tadetat zakyaparityAgaviSayA'nuzAstiH, itaragocarAM tvAha - vasu sasu soyapattesu buddhimaM / se hiM vAyapadosaM vA sammaM vajjejja paMDie / / 38- 5 / / nAnAvarNeSu - prabhUtaprakAreSu, zabdeSu dhvaniSu, zrotraprApteSu - zravaNendriyaviSayIbhUteSu, buddhimAn - je guNe se AvaTTe, je AvaTTe guNe - ( AcArAge 1-1-5/40) itipravacanaparikarmitamatiH, gRddhim - mUrcchAtizayam, vAkpradveSaM vA - aho'tyasundarA ityAdivacasA vyaktIbhavantIM manaso'prItim, paNDitaH - rAgo ya doso vi ya kammabIyaM - ititattvapariNatimAn, samyak anubandhazuddhyA, varjayet - parityajet / evaM rUvesa gaMdhesu rasesu phAsesu 'appappaNA'bhilAveNaM / evam - zabdAlApakAnusAreNa, rUpAdISvAtmIyAtmIyAbhilApena bhAvanA kAryetyatidezaH / rAgAdinigrahasyopAdeyatAmeva samarthayati 170 paMca jAgarao suttA dukkharasa kAraNA / tasseva tu viNAsAya ( paNNe vaTTijja saMtayaM ) / / jAgrataH / / 38-6 / / rAgAdinigrahe'pramattasya, paJcendriyaviSayAH 1. ka. gha.ja.jha. Tha. Dha Na. ta.na.pha appappaNA / kha.ga.Ta..dha.pa appaNA / 2. mudriteSu appadukkhassa / 3. hastAdarzeSu turyapAdo nopalabhyate /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni zabdAdayaH, suptA iva suptA, karmabandhaM prati pratihatazaktayo bhavanti, anyathA tu ta eva viSayA duHkhasya- nArakAdiyAtanAyAH kAraNAni bhavanti / yadvA duHkhasya kAraNAnIti zabdAdInAM svarUpavizeSaNam, prAya eSAM taddhetubhAvAt / tasmAt tasyaiva duHkhasyaiva, tuH vizeSaNAya, sa ca sarvasyApi duHkhaghAtayaiva pravRttatayA'traivAbhiyogaH zreyAniti vizeSayati, vinAzAya ekAntikAtyantikakSayAya, prAjJaH - duHkhakSayasadupAyavicakSaNaH, santatam - anizam, mahatphalasya prAyo'lpAyAsasAdhyatvAsambhavAt, varteta - prayateta / nanu tathApi duSkaramidamiti cet ? atrAha - 171 caraka vAhikkhayA va dukkhaM vA suhaM vA NANadesiyaM / mohakkhayAya emeva' duhaM vA jai vA suhaM / / 38-7 / / yathA vyAdhikSayAya - roganAzAya, jJAnadezitam suzrutAdizrutanirdiSTam, duHkham - zirAvedhakSArapAtAdikaSTam, sukham - tathAvidhajvarAdau svAdu zarkaronmizraM bhojyam, vAzabdAvubhayatra sAmyapradarzakau, etadubhayamapi roganirviNNAnAM samatayaivAbhimataM bhavatIti bhAvaH / - evameva mohakSayAya duHkhaM vA yadi vA sukham, pratikUlAnukUlaparISahA ityarthaH, ubhayatrApi samabhAva eva bhavati / tasmAnna 1. ka. Dha Na khayAduHkhaM / kha.ja.Ta. Tha. dh.n.p.phkhyaabdukhN| gakkhayA va dukkhaM gha.ca.jha. takkhayAya dukkhaM / 2. ka. gha.ca. cha. jha.Dha.Nata kha. ga. ja. Ta. Tha. tha. dha.na.pa. phavA du | va du / 172 ArSopaniSad kiJcid duSkaratvamindriyanigrahe mohasaMhArabaddhakakSANAmiti hRdayam / kiJca - dukkhaMNa suhaM vA vi jahA hetu tigicchati / tigicchie sujuttassa dukkhaM vA jati vA suhaM / / / / 38-8 / / yathA kuzale vaidye cikitsati sati na duHkhaM nirvedasya heturbhavati, na vA'pi sukhaM heturbhavati / rogakSayaikaprayojanatayA pravRttatvena tasya duHkhAdyupayogaviraheNa duHkhAderaratijanakatvAsambhavAt / itthaM ca yathA cikitsite suyuktasya samyaganusyUtasya, duHkhaM vA yadi vA sukhaM samameva bhavati, tathA - mohakkhae u juttassa dukkhaM vA jar3a vA suhaM / mohakkhae jahA heU na dukkhaM na vi vA suhaM / / / / 38-9 / / mohakSaye tu - mohasaMhAra eva, yuktasya sarvAtmanA sampravRttasya, duHkhamityAdi prAganusAreNa sugamam / uktaM ca - bhUmitalazayanaM vA prAntabhaikSAzanaM vA, sahajaparibhavo vA, nIcadurbhASitaM vA / mahati phalavizeSe nityamabhyudyatAnAM na manasi na zarIre duHkhamutpAdayanti iti (mAlinIvRttam) | evaM mohakSayAyAbhyudyatAnAM sukhAdau samacittavRttibhAve'pi puruSavizeSamadhikRtya dezanAdivizeSa AvazyakaH, itthameva sampratipattyAdisambhavAdityAha 1. kha.ca.ja.Ta. Tha tha cche| shessepuchie|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni tucche jaNammi saMvego, nivvedo uttame jaNe / atthittAdINa bhAvANaM viseso uvase (de ? )saNaM / / 173 / / 38-10 / / tucche - anatibhAvite, jane zrotRloke, saMvega upadezya iti gamyate / saMvejanI kathA kartavyetyabhiprAyaH, atrAyaM sampradAyaH - saMvegaNI catuvvihA, taM jahA AtasarIrasaMvedaNI parasarIrasaMvedaNI ihalogasaMvedaNI paralogasaMvedaNI / AtasarIrasaMvedaNI - jaM etaM amhaM tubbhaM vA sarIrayaM eyaM sukka soNita- vasA medasaMghAta niSphaNaM muttapurIsabhAyaNattaNaeNa ya asutitti kahemANo sotArassa sNvegmuppaadyti| parasarIrasaMvedaNIe vi parasarIramevamevAsutiM, ahavA parato matato tassa sarIraM vaNNemANo saMvegamuppAeti / ihalokasaMvedaNI jahA savvameva mANussamaNiccaM kadalIthaMbhanissAraM evaM saMvegamuppAeti / paraloka saMvedaNI jahA - issAvisAyamayakohalohadosehiM evamAdIhiM / devA vi samabhibhUyA tesu vi katto suhaM asthi ? jati devesu vi erisANi dukkhANi, Naragatiriesu ko vimhato ? ahavA subhANaM kammANaM vipAkakahaNeNaM saMvegamuppAeti - jahA ihaloe ceva imAo laddhIo subhakammANaM bhavaMti iti ( dazavaikAlikacUrNI 3-99 ) / tathottame jane kiJcidvyutpanne zrotari, nirvedaH kathanIyaH, nirvejanI kathA kAryetyAzayaH, sA ceyamabhihitA - nivvedaNIkahA - 1. ka. ga. ja. Ta Tha Da Dha Na dha.na.pa. pha ubasesaNaM khauvAsaNaM / gha.ca. cha. jha. ta - uvadesaNaM / tha ubaseNaM / 174 ArSopaniSad cauvvihA, taM jahA - ihaloe ducciNNA kammA ihalo duhavivAgasaMjuttA bhavaMti cubhNgo| paDhame bhaMge corapAradAriyANaM paDhamA nivvedaNI | bitiyA nivvedaNI - ihaloe ducciNNA kammA paraloe duhavivAgasaMjuttA bhavaMti, jahA neratiyANaM iha maNus bhave kataM kammaM nirayabhave phalati / tatiyA nivvegaNI paraloe ducciNNA kammA ihalogaduhavivAgasaMjuttA bhavaMti, jahA bAlattaNe ceva dariddakulasaMbhUtA khaya - kuTTha - jaloyarAbhibhUtA / catutthI nivvegaNI - paraloe ducciNNA kammA paraloe ceva duhavi - vAgasaMjuttA bhavaMti, jahA puvviM dukkaehiM kammehiM caMDAlAdiduguMchitajAtIjAtA ekataNirddhadhasA NirayasaMvattaNIyaM pureUNa Nirayabhave vedaMti iti ( dazavaikAlikacUrNI 3 - 100 ) / evaM yathAyogaM saMvegAdyutpAdya astitvAdInAM jIvasambandhinAM bhAvAnAm - sadbhUtapadArthAnAM yo vizeSaH, tasyopadezanam prarUpaNaM kartavyam / puruSAdibhedena prarUpaNAbhedo'pyAvazyakaH, asthAnadezanAyA unmArganayanarUpatvena mahApApatvAt, zAsanamAlinyAdiprayojakatayA bodhidurlabhatvAdyanarthakRtvAccetyAhasAmaNNe gItaNImANA visese mammavedhiNI / savvaNNubhAsiyA vANI NANAvatthodayaMtare / / / / 38-11 / / nAnAvasthA: AdidhArmikAdyanekaprakArA dazAvizeSAH, teSAmudayA: - tattajjIveSu prAdurbhAvA:, teSAmantare - tatkAlInAntarAle, sarvajJaH kevalajJAnAlokAlokitalokAlokaH, tena - - -
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -175 bhASitA - samuditA, vANI - sarasvatI, sAmAnye nirUpaNe kRte sati gItam - avigItam - anindyam - prazastamiti yAvat, nirmANam - svanirmitaM guNapratipattilakSaNaM phalaM yasyAH sA - gItanirmANA bhvti| ayamAzayaH, yadA prathamamevArabdhasthUla - dharmAcArA zrotAraH, tadA te'tyantamugdhatayA kaJcana devatAvizeSamajAnAnA na vizeSapravRtteradyApi yogyAH, kintu sAmAnyarUpAyA evetyeSu tAdRzyeva dezanA yujyate, yathA-avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vaa| gRhiNAM mAnanIyA yat, sarve devA mhaatmnaam|| sarvAn devAn namasyanti, naikaM devaM smaashritaaH| jitendriyA jitakrodhA, durgANyatitaranti te - iti (yogabindau 117-118) / anyathA tu prazastaphalaprasUtyasambhavaH, aniSTaphalotpatterityAha - vizeSe - vizeSanirupaNe kRte sati, marmavedhinI - arUntudA dezanA bhavati, ayamabhiprAyaH - anantaroktAnAmAdikarmaNAM jIvAnAM yadijinezvara eva nirdoSo devaH, sarve'pItare rAgAdidUSitA mithyAtvino hariharahiraNyagarbhAdayaH - iti kathyate, tadaiSAM marmavedha eva saJjAyate, adyApi taadRshdeshnaayogytaapripaakvirhaat| nanu kathamekaiva jinavANI svarUpasundarApi vicitraphalA sampadyata iti cet ? yathA varSAjalamekamapi zukti - sarpa-gavAdau vicitrapariNAmaM pratipadyate tatheti gRhaann| ayamatra tAtparyam-yathA kazcidauSadhamapi vAyuprakopajanitavyAdhau hitakaramapi kaphajanitaroge tadevAhitaM bhavati, evamatrApi jinavacanasya svarUpasundaratve'pi 176 - ArSopaniSad - bAlAdyapekSayoditasyaiva satpariNatirdraSTavyA, uktaM ca - hitamapi vAyorauSadhamahitaM taccheleSmaNo ythaatyntm| saddharmadezanauSadhamevaM bAlAdyapekSamiti - iti (SoDazake 1-15) / tadatra prasaGgatastattatparSadyogyaM nAnAvidhamupadezamAha - savvasattadayoMveto NAraMbho Na priggho| sattaM tavaM dayaM ceva bhAsaMti jinnsttmaa||38-12|| ArambhaH - pRthivyAdhupamardaH, parigrahaH - dhanAdimUrchA, tadetadubhayamapi sarvasattveSu yA dayA tayopetaH sahitaH na, nakAradvayaM niSedhAvadhAraNArtham, naiva sambhavatIti, jlaanlvdnyorvirodhaat| tasmAt, jinAH - avadhijinAdayaH, teSu sattamAH - zreSThAH - jinasattamAH, kevalina ityrthH| te sattvam - ArambhAdivarjanAtmakasaMyamavidhAvapUrvApUrvavIryollAsam, tapaH - anazanAdyanuSThAnam, etadapi sarvajIvakaruNAhetuH, pANidayAtavaheuM - ityukteH (uttarAdhyayane 26-34), dayA - ziSTamazeSa samityAdhanuSThAnam, hetau phalopacArAt, tAmeva bhASante - kartavyatayA prruupynti| vastutastvekasyApi jIvasya jinazAsanapraveze caturdazarajjvAtmakaloke'mAripaTahavAdanamiti - jinadharmasya yatkiJcidapyaGgaM sarvasattvadayopetameveti bhaavniiym| upadezAntaramAha 1. kha - yovetaa| ja.Tha. - yoveto| Ta . yaaveto| zeSeSu - yoveso|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni -177 daMtiMdiyassa vIrassa kiM raNeNa'ssameNa vA ? / jattha jattheva 'modejjA taM raNaM so ya assmo|| // 38-13 // dAntendriyasya - nigRhItaviSayapracArapariNatakaraNasya, vIrasya - lokasaJjAvidAraNavicakSaNasyAraNyena kim ? na kiJcit, nAsya vanavAsa udvegotpAdanAyAlamiti bhaavH| AzrameNApi kim ? na kiJcideva, manoharasyApi pratizrayasya tasmin raagvikaarjnne'smrthtvaat| nAsya mokSAnuSThAnaparAyaNasyAraNyAdikSetraprayuktA kAcidbAdhopajAyata iti hRdym| etadeva sphuTayati - yatra yatraiva araNyAdau, sa modeta - paramAtmapravacanArAdhanAjanitaparamAnandapIyUSapAthodhau nimajjet, tadeva tasyAraNyam, Azrame'pi dusskrvnvaasaadisaadhyphlaavaaptersyaashrmo'pyrnnymevetyrthH| sa cAzramaH, anukUlopAzrayApekSitacittasamAdhAnalakSaNasukhAsikAyA araNye'pyavAptatvenAraNyamapyasyAzrama evetyaashyH| etadeva nidarzanenAhakimu daMtassa raNNeNaM ? daMtassa va kimassame ? / NAtikkaMtassa bhesajjaM Na vA stthss'bhejjtaa|| // 38-14 // 178 - ArSopaniSad - kimvityAdi praagvt| yathA'tikrAntasya-vyativrajitarogasya, bhaiSajyam - agadaGgakAram, na dAtavyaM bhavati, prayojanavirahAt, zastrasya - nizitapraharaNasya, tadviSayabhUte vastuni yathA'bhedyatA - azakyabhidAtvamapi na vidyate, tathA dAntasyAraNyAdikSetravizeSapratibandho'pi na bhavatIti bhaavH| tasmAt - subhAvabhAvitappANo suNNaM raNNaM vaNaM pi vaa| savvametaM hi jhANAya sallacitte va sllinno|| // 38-15 // subhAvaH - prazastapariNAmaH, pravacanoktasadbhUtapadArtho vA, tena bhAvitaH - candanagandhavadekarasIbhUtaH, AtmA yasya saH - subhAvabhAvitAtmA, tasya, zUnyam - apagatajanasaJcAram, araNyam - aTavI, vanati sambhajati janAniti vanam, kiJcijjanasaJcAraviSayaM kAntAram, tadapi vA, upalakSaNAt pratizrayAdi vA, sarvamapyetad dhyAnAya hi - dharmazuklalakSaNazubhadhyAnAyaiva, bhvti| atra dRSTAntamAha - yathA kasyacit zalyinaH pAdAdyavacchedenAntargatakaNTakavataH, yatra tatrApi tiSThataH, zalyaprayuktavedanopayuktaM cittam - zalyacittam, ArttadhyAnamityarthaH, tadeva bhavati, tathA pravacanapIyUSapariNatiparipUtAtmanAM yatra tatrApyavasthAnaM prazastadhyAnasyaiva nibandhanaM bhvti| itarasya tu tadevetaraphalamiti spaSTayati - 1. ka . saaNdto| Dha.Na - sodNto| ga - mohNte| dha - mohejjo| na . modeMjje / gha.cha.jha.ta . modejjaa| Da - modNto| pa - jtthevaamaadeyo| ca / moddejjaa| ja.Ta.Tha - maadeto| 2. gha.jha.ta . 'bhejjtaa| ca.cha - bhejjatA / zeSeSu - bhejjtii| 1. ka.kha.Ta.Na.pa - vitte y| ga.gha.ca.cha.jha.ta - citte v| zeSeSu - citte ya /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ -179 Re-RSibhASitAni - duharUvA duraMtassa NANAvatthA vsuNdhraa|| kammAdANAya sav pi kAmacitte va kaaminno|| // 38-16 // duSTaH - nArakayAtanAdyapAyAkulaH, antaH - paryavasAnam, yasya sa durantaH, adAntAtmetyAzayaH, tasya, araNyAzramAdyanekAvasthA yasyAH sA - nAnAvasthA, tAmeva vizeSayati - duHkharUpA, taddhetubhAvAt, keyamityAha - vasundharA - araNyAdibhUmiH, tasyAH sarvamapi sthAnaM karmAdAnAya - pApakarma - bandhAya bhvti| atrodAharaNamAha - yathA kAminaH - icchAmadanakAmakalaGkitasya, yatra tatrApi tiSThataH, kAmasaJopayuktaM cittam - kAmacittam, tadeva bhavati, tathA'dAntendriyasya yatra tatrApi baddhasthite?dhyAnAnubhAvenAzubhakarmabandha eveti| nanu pratipadyAmo vayaM damam, kintu yo'dAntadazAyAM karmabandhaH kRtaH, tadvipAkaH kiM vedanIya eva ? kimutAstyapi kathaJcinmokSa ityatrAha - sammattaM ca dayaM ceva NiNNidANo ya jo dmo| 'tato jogo ya savvo vi svvkmmkkhyNkro|| ||38-17 // samyaktvaM ca - saddarzanam, etena samyagjJAnagrahaH, sahabhAvitvAt, dayA caiva - SaTkAyasaMyamazca, vibhaktivyatyAsaH 1. gha.ca.cha.jha.ta - tavo jo| Da - tavyo / na - tetojo| zeSeSu - tato jo / 180 ArSopaniSad - prAkRtatvAt, yazca nirnidAno damaH, itarasya duranubandhitvAdviziSTa - grahaNam, mokSAbhilASitayendriyakaSAyanigraha iti tadarthaH, etena sccaaritrgrhH| tatazca - anantaroktAt tritayAt pravartamAnaH sarvo'pi yogaH - manovAkkAyapravRttiH, sarvakarmakSayaM karotIti sarvakarmakSayaGkaraH, anantaroktayogasya kRtsnkrmendhnpriplosshetushukldhyaanaanlotpttaavrnnisthaaniiytvaat| niranubandhitayA nirarthako duranubandhitvena cAnarthako yogo'nupAdeyassyAditi tadvivecanaviSayamupadeSTi - satthakaM vA vi AraMbhaM jANejjA ya nnirtthkN| pADihatthiM sa joeMto taDaM ghAteti vaarnno|| // 38-18 // sArthakam - paramparayA'pi mokSalakSaNArthasAdhakam, tadvApi nirarthakam - tadasAdhakaM ca, Arambham - yatkiJcidanuSThAnam, jAnIyAt - bahuzrutopAsanayA'vagacchet, anyathAndhakriyAsaGkAzAdanuSThAnAtpratyuta prtypaaysmbhvaat| etadevodAharati - yathA sa vAraNaH - madonmatto dantI, svapratibimbameva pratihastinamAlokayAmIti matvA pazyan, tasmin saJjAtakrodhaH san taTam - kAsArAdau viSamazilAghaTitaM talam, ghAtayati - dantAdiprahAragocarIkuru te, tatazca svarudhiraraJjitAzeSajalo'yaM svayameva vinighAtamApadyata ityanuSThAneSu sArthakatAdivivekaH krnniiyH| enameva vyutpAdayati -
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -181 jassa kajjassa jo jogo sAhetuM je Na pcclo| kajjaM vajjeti taM savvaM kAmI vA nnggmuNddnnN|| // 38-19 // yo yo yogo yasya kAryasya niSpattiM sAdhayituM pratyala: samartho na bhavati, taM sarvaM kAryam - anantaroktayogam, vrjyti| atra nidarzanamAha - kAmI - kAmena saprayojanaH puruSaH, sa yathA nagnaH - bhAvapradhAnatvena nirdezasya nAgnyam, muNDanaM ca - zira:kezApanayanam, nAgnyena sahitaM muNDanam - nAgnyamuNDanam tad vrjyti| kAmI hyujjvalavezAlaGkArakezAdivibhUSita eva svaprayojanasAdhanasamartho bhavati, na tu nAgnyAdinA, ataH sa tat svaprayojanasiddhividhAvapratyalaM matvA varjayati, evaM mumakSuNA'pi yanmuktisAdhanaM na bhavati tadvarjanaM krtvym| asamarthasyApi varjanaM tattvajJAnena vinA durghaTamiti tadeva pariveSayati - jANejjA saraNaM dhIro Na koDiM 'deti duggto| Na sIhaM dappiyaM cheyaM NebhaM bhojjA hi jNbuo|| // 38-20 // dhIraH - dRSTivAdopadezikyA dhiyA virAjitaH, zaraNam - svaprayojanasiddhyanuguNamAzrayam, jAnIyAt - vivekprjnyaagocriividdhyaat| na hyniidRshaatsaadhnaatsiddhigndho'piiti| atra nidarzanamAha 182 - ArSopaniSad - - durgataH - roraH, koTim - koTimitaM dhanam, na dadAti, naiva dAtuM zaknoti, kAkiNyA api ttpaarshve'bhaavaaditi| nanu mA bhUt tadAnIM tatpArzve koTidravyam, pazcAdarjayitvA dAsyatIti cet ? na, bhikSAvRttau tadarjanasyApyasambhavAt, rortvhetukdusskrmodye'vsthaantrodyaayogaacc| tato'sau koTidAne'samartha eva vijJeyaH, atrApi dRSTAntamupadarzayati- jambUkaH - zRgAlaH, na dRptaM siMhaM chekam - nipuNaM ca ibham - gajam, na hi bhuGgyAt - taddhaM kRtvA kavalIkartuM naiva shknoti| atra siMhAderviziSTatvenopAdAnAd 'glAnyAdinA tatparAbhavaH sambhavediti codyamapi niraakRtm| tasmAt sArthaka evArambhe yatnaH zreyAniti sthitm| tatra yatato'pi pizAcA iva rAgAdyA chalamavApya bAdhayeyuriti tacchalanimittasyaiva vAraNamupadizati - 'vesapacchANasaMbuddhaM 'savvaddhaM vArae sdaa| NANAaratipAyoggaM NAlaM dhAretu buddhimN|| // 38-21 / / vyeSyam - atyantamabhilaSaNIyam, manoramamiti yAvat, pacchANamiti pracchAdanam - kambalaprabhRtiH, vyeSyapracchAdanatvena sambuddham - vyeSyapracchAdanasambuddham, yadapi kambalAdi mamA1. ka.ca.ja.jha.DhANa.dha.na.pa.pha - pacchA / kha.Ta..tha - sacchA / gha.cha.ta - paccA / 2. ka..Na. - buddhaM savva / jha - bddhe'sNv| ja.tha - baddhesava / gha.cha.ta.ca . bddhesNb| dha.pa - baddhaMsavva / na.pha - vaddhaM savva / 3. gha.cha.jha.ta - dhAretu / dha - dhiireti| zeSeSu - dhAreti / 1. ka.r3ha - gosAde / kha.tha - gaasaa| Ta - go sAheyaM jenn| Na - gosAdetuM / zeSeSu - jogosAhe / 2. ka.ga.DhANa.dha.na.pa - deti| Tha - diti / kha.ja.Ta.tha . diti / Da - dei| gha.cha.jha - eti / pha - deti /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ -183 Re-RSibhASitAni bhISTamidamiti vyeSyatvena vijJAtaM syAdityarthaH, tat sadA sarvAddham - sarvakAlaM ca vArayet - parihAragocarIkuryAt, anyathA paJcamavratakSateH, nanu sadA-ityanenaiva sarvAddhamiti gatArthamiti cet ? na, yatkiJcitkAlAvacchedenaiva nityatApratItiprasaGganivAraNena tasya sArthakyAt, dRzyate ca loke'pIdRzo vyavahAraH, yathA-vatsaraM yAvadasau sdaa'pyaayyaaviti| abhISTanivAraNaM ca tadratyA saMyamAratirna syAdetadarthamiti sphuTayannAha- nAnA - anekaprakArAH, aratayaH - saMyamAnuSThAnanirviNNatAH, tAzcAdhyavasAyabhedAdanekaprakArA bhavantIti naanaatvmuktm| tA utpAdayituM prakarSaNAbhividhinA yogyam - zaktam - prAyogyam, tadevAtipriyakambalAdi, tad dhArayituM - svopayoge vyApArayitum, svAdhInatayA nyAsIkartuM vA, buddhimAn - rAgAdyanarthahetujanaka eva matparamazatruritimatisampannaH, nAlam - na samartho bhavati, akArye'narthahetau vA'sAmarthyasyaiva prekssaavttaalinggtvaat| ata eva - baMbhacArI jati kuddho vajjejja mohudiivnnN| Na mUDhassa tu bAhassa migo appeti saaykN|| // 38-22 // brahmacArI yadi kruddho'pi kutazcit kAraNAt syAt, tadApyasau mohoddIpanam - svaparamohodIraNahetuvacanaM tAdRzaceSTAM ca, varjayet - parityajet, na caivamakruddhAvasthAyAM mohoddIpanAnumatiprasaGga iti vAcyam, sarvadA sarvathA ca taniSedha eva 184 - - ArSopaniSad - tAtparyapratIteH, yadi kopAkulatve'pi tanniSedhaH, tadAnyathA tu kiM vaacymityaashyH| dezakAlAdhanavacchinnaniSedhameva prativastUpamayA samarthayati - mRgaH - hariNaH, mUDhasya vyAdhasya - kathaJcidiSuviSayam - "kutra mayA kANDaM nyastam ? - ityAdyAkArakaM mohamApannasya, sAyakam - bANam, na tu - naiva, arpayati, tathAkRte svaatmvighaatdhrauvyaat| atraivamupanayaH, brahmacaryamityanAdikAlInavyAdhasaGkAzasya mohasya mauDhyam, brahmacaryabhAve tasya svAnubhAvamanudarzayitumasamarthatvAt, loke'pi samarthasya cetanAvikRteH kathaJcidApanne'sAmarthya mUDho'yamabhUditi vypdishyte| evaM brahmacaryaprabhAvAnmohasya maugdhye saJjAte'pi yadi brahmacaraH svayameva krodhAdivazago mohoddIpanaM kuryAt, tadA mohasyAsAmarthyamapAkriyate, evaM ca svayameva paripUritapratipakSasthAmA'sau brahmapariNatAtmaparyAyavilopameva kuruta itytraajaakRpaanniiynyaayaapaatH| tasmAdyathA'jJakalpo'pi mRgo mUDhasya vyAdhasya sAyakaM nArpayatyeva, tathA brahmacAryapi sarvAvasthAsvapi mohoddIpanaparihArameva viddhyaat| mohodayaparihAra evopAyamAha pacchANaM ceva rUvaM ca Nicchayammi vibhaave| kimatthaM gAyate vAho tuNhikko vA vi pkkhidaa|| // 38-23 // pracchAdyate'nena vastuna AntarasvarUpamiti pracchAdanam - bAhyAkArAdi, tacca rUpaM ca - AntarikasaMtattvam, nizcaye - 1. satattvam = svarUpam, saha tadbhAvena vartate - iti (vyutpattiratnAkare - 1376) /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 185 na-RSibhASitAni paramArthavidhau, vibhAvayet, na kevalaM bAhyAkAraM vilokyaiva muhyedapi tu sarvatra svarUpacintAM kuryAditi bhAvaH, mohsyaatttvdrshnhetuktvaat| uktaM ca - bAhyadRSTeH sudhAsAraghaTitA bhAti sundrii| tattvadRSTestu sA sAkSAdviNmUtrapiTharodarI - iti (jJAnasAre 19-4) / loke'pi bAhyAbhyantararUpaviparyAse satyapi tadanAkalayya yo muhyati sa vinazyati, yastu satattvacintAM karoti, sa mahApAyAdvimucyate, yathA - kimarthamayaM vyAdhaH - lubdhakaH, tameva vizeSayati - pakSiNo gRhItvA bhojyArthaM dArayatIti - pakSidA, gAyati - madhuragItodgIraNaparAyaNo dRzyate ? nUnamasya gItapriyapakSihiMsAbhiprAyo lakSyata iti| yadvApyasau tUSNIkaH - mUkaH, tadApyasya tathAvidhAvasthasya vihaGgamasya grahaNArthameva zAntimayo bAhyAkAraH sambhAvyata iti| yastvevaM satattvacintAM na kurute, sa tu vyAdhasthAnIyamohaprayuktavadhAdivedanAM viSahata iti sarvatra tattvacintanena mohodayaM parAkRtya tatparihAra vidheyH| kiJcittu parihArAviSayamapi bhavatIti vivecayati - kajjaNivvattipAoggaM AdeyaM kjjkaarnnN| mokkhanivvattipAoggaM viNNeyaM taM viseso|| // 38-24 // kAryam - siSAdhayiSitaM kRtyam, tasya nirvRtiH - upAyena sAdhanam, tasmin prAyogyam - pratyalam, kimuktaM bhavati - 186 - ArSopaniSad - kAryakAraNam - sAdhyaniSpAdanasamarthahetuH, tadAdeyam - aparihAryatayA grahaNayogyaM bhvti| evaM sAmAnyenoktvA prakRte yojayati - mokSaH - muktilakSaNaM sAdhyam, tasya nirvRttiH - Atmani tatparyAyapariNatiH, tasmin prAyogyam - samarthakaraNam, tad vizeSataH - sarvayatnena vijJeyam, etadvijJAnenaiva paramArthato vijnytaayogaat| etadvijJAnamapi sadgurusamAyogAt, tatparijJAnaM ca na vezAdimAtrataH, anekAntopalabdherityAha parivAre ceva vese ya bhAvitaM tu vibhaave| parivAre vi gaMbhIre Na rAyA nniiljNbuo||38-25|| parivAre ca veSe cApi sati bhAvitaM tu - bhAvitameva vibhAvayet - sadgurutvena nishcinuyaat| ayaM bhAvaH - na bhaktAdiparikaradarzanamAtreNa ziSyasamudAyadarzanamAtreNa vA'yaM mahAn iti sampradhAryam, nA'pi veSAdiliGganibhAlanata evAyameva sadguru ityAgrahiNA bhAvyam, kintu pAramarSapariNatisampanna eva saMvijJagItArthe sadgururayamiti vibhAvanA kartavyA, itthameva pANDityopapatteH, uktaM ca - bAlaH pazyati liGgaM madhyamabuddhirvicArayati vRttm| AgamatattvaM tu budhaH parIkSate sarvayatnena - iti (SoDazake 1-2) / nanu nirguNasya parivAra evAsambhavatIti sa evAsmAkaM tatparijJAnabIjamiti cet ? atrAha- parivAre gambhIre'pi - atucche'pi - mahatyapi, AstAM laghAvityapizabdArthaH, nIlajambUkaH - haritvarNaH zRgAlaH, nIlanAmA vA kathAvizeSaprasiddhaH
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - 187 vA zRgAlaH, na rAjA bhavati, mRgraajsngkaashsthaamaadybhaavaat| evaM prakRte'pi siddhAntapariNativaJcitasya parivArAdi sadgurutAprayojaka na sambhavatIti dhyeyam, kiJcAsau pravacanapratyanIka iti sAdhutA'pyasya dUrApAstA, yaduktam - jaha jaha bahussuo sammao a sIsagaNasaMparivuDo / aviNicchio a samae, taha taha siddhatapaDiNIo - iti (upadezamAlAyAm 323, sanmatI 3-66) / nanu priyavacanazravaNena yadgurAvasmAkaM pakSapAtaH sa durmokSa iti cet ? atrAha - atthAdAI jaNaM jANe nnaannaacittaannubhaaskN| atthAdAINa vIsaMgo dAe tatthassa sNttii||38-26|| nAnA - anekaprakArANi, cittAni - janamanAMsi, tAnyanusRtya bhASata iti nAnAcittAnubhASakaH, siddhAntamanapekSya janaraJjana - prayojanena tadabhiprAyAnuguNamevocAna ityarthaH, etAdRzaM janamarthAdAyinam - svArthalubdham, jAnIyAt - tttvto'vgcchet| tAdRzAnAmarthAdAyinAM vigataH saGgo yatra saH - visaGgaH satsaGga ityarthaH, sa tathyasya - tattvakadambakasya, santatiH - paramparAM dadyAt, janaraJjanaparAGmukhatayA sUtraprarUpaNaikatatparasya sAnnidhyasevaiva muktisAdhanasajJAnayoniriti hRdym| nanu cAnyeSAmatyAlAdadAyinI sarasvatI kathaM guNavyabhicAriNI syAditi cet ? atrAha - DaMbhakappaM kattisamaM Nicchayammi vibhaave| NikhilAmosa kArittu uvacArammi pricchto|| // 38-27 // 188 ArSopaniSad - nAnAcittAnubhASakasyAnantaroktasya sarvamapyetAdRg vacanaM dambhakalpam, mAyAprAyam, malinAzayaprayuktatvenAnurUpAbhiprAyavirahAt, ata eva pezalamapi tadbaco nizcaye - paramArthavidhau, kRttisamam - tvaksadRzam - nissAramiti yAvat, iti vibhAvayet - pryaalocyet| atraiva nidarzanamAha - yathA nikhilAmoSam - sarvasvakuNTanam, kRtvA kazciccauro'jJAtavRttyA tatsvAmisakAze vinayaM kuryAt, tasyopacAre - anuvAditAdilakSaNe vinayakarmaNi, yathA kazcit parIkSakaH - prAjJaH paryAlocako vibhAvayet, yathAsya vacanaM dambhamAtramasAraM ceti| tasmAt - sabbhAve dubbalaM jANe nnaannaavnnnnaannubhaaskN| puSphAdANe suNaMdA vA padakAragharaM gtaa||38-28|| nAnAvarNAnubhASakam - anekaprakAraM vicitraM paracittamanusRtya bhASaNazIlam, sadbhAve - tattvataH, durlabam - svaparanistAraNavidhAvasamartham, yadvA vicitravacanaracanAbhirAtmanA pratijJAtameva sAdhayitumanalam, jAnIyAt - prijnyaagocriikuryaat| atra dRSTAntamAha - yathA sunandA puSpAdAne padakAragRhaM gatA, bhAvArthastu sampradAyAbhAvAt, bhAve'pi vA tjjnyaanaabhaavaanocyte| itthaM ca - 1. ka.ga.Ta.Tha.Dha.dha.pa.pha - padakAragharaM / kha.ja - pdaakaarghrN| gha.ca.cha.jha.ta - pvkaarghrN| Na - padakAraghara / na . padakaregharaM /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni davve khette ya kAle ya savvabhAve ya savvadhA / savvesiM liMgajIvANaM bhAvaNaM tu vihAvae / / 189 / / 38-29 / / dravye kSetre ca kAle ca sarvabhAve ca sarvathA anantaroktAzeSaprakAraprakaraNe, sarveSAM liGgaviziSTajIvAnAm liGgajIvAnAm, bhAvanAM tu paryAlocanAmeva, vibhAvayet - kuryaat| yanna liGgamAtraM zubhagurutvaprayojakam nApi bAhyAcAramAtram, api tvAgamatattvavibhUSitaM taditi / idRzavibhAvanAyA anantaraphalaM zubhagurusaMyogaH, paramparaphalaM tu tadAjJArAdhanena yadbhava tadAha evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi / / - - evam - zubhaguruvacanAsevanena saH - saMsArasArasamAsevakaH, siddha ityAdi praagvt| ityaSTatriMzattame sAtiputrIyanAmAdhyayana ArSopaniSad / / / athaikonacatvAriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayana AgamatattvapariNatyA sadguruparijJAnamuktam, tatpariNatiparijJApi pApatyAgAdibAhyAcArataH sambhavatItyAha je imaM pAvakaM kammaM Neva kujjA Na kArave / devA vitaM NamaMsaMti dhitimaM dittatejasaM / / 39 - 1 / / 1. ka. kha.ga.ja.Ta.Tha.Dha..dha.na.pa.pha- siddhe / / 38 / / gha-siddhe buddhe... No puNaravi0 / ca siddhe buddhe0 / 190 ArSopaniSad yaH - mahAtmA, idam - pratyakSamIkSyamANaM pRthivIkAyAdisamArambhalakSaNam, pApakaM karma - sAvadyamanuSThAnam, naiva kuryAt nApi kArayet taM dhRtimantam - iha saMtigayA daviyA NAvakaMkhaMti jIviuM ityAgamoditasaMyamapariNativizeSabhUtadhRtivibhUSitam (ihaiva jaine pravacane ye saMyaminaH, ta evonmUlitAtituGgarAgadveSadrumAH parabhUtopamardaniSpannasukhajIvikAnirabhilASAH sAdhavaH iti prathamAGge 1-1-7/57 vRttau ), tameva vizeSayati dIptam - hutAzana iva karmavanadAhakatvena jvalattejaskam, teja: tapolakSaNA kAntiryasya saH dIptatejAH, tam, devA api, AstAM rAjaprabhRtirityapizabdArthaH, namasyanti - ayamevaiko dhanyaH, dhigasmAn pApaparAyaNAnityAdirUpakuzalacittollasitabahumAnena vandante / yataste jAnanti yat - - - - je gare kuvvatI pAvaM aMdhakAraM mahaM kare / aNavajjaM paMDite kiccA Adicce va pabhAsatI / / / / 39-2 / / ye narAH pApaM kurvanti te mahAntamandhakAraM kurvanti mahAduHkhAndhatamasaduHkhitamAtmAnaM vidadhanti, paNDitastvanavadyam - niravadyAnuSThAnam, kRtvA samAsevya, Aditya iva prabhAsate, anantaravRttoditadIptatejA bhavati / yadvA niravadyAcArAnubhAvena maharddhirmahAdyutiH suraH saJjAyata ityarthaH / tasmAt - 1. andhatamasam = andhakAram /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - siyA pAvaM saI kujjA taM Na kujjA puNo punno| NANi kammaM ca NaM kujjA sAdhukammaM viyaanniyaa|| // 39-3 // kadAcidetat syAt, yat svayaM sakRdvA pApaM kuryAt, pramAdAdivazIbhUya, tatastat - pApam, punaH punarna kuryAt, anubandhadoSabhayAt, uktaM ca - se jANamajANaM vA kaTTa Ahammizra pry| saMvare khippamappANaM, bIaM taM na samAyare - iti (dazavaikAlike 8-31) / itthameva prAyazcittamapyAtmalAbhaM bhajate, yaduktam - puNaravi kAuM Necchadi taM dosaM jai vi jAi sykhNdd| evaM Nicchayasahido pAyacchittaM tavo hodi - iti (kArtikeyAnuprekSAyAm - 454) / tasmAjjJAnI - anantaroktAgamasadbhAvavettA, idaM sAdhukarma - niravadyAnuSThAnam, iti vijJAya - AgamAdeva pratipadya, tat karma kuryAt - svaacrnngocriividdhyaat| evaM ca - siyA (puNNaM saI kujjA) kujjA taM tu puNo puNo / "sannikAyaM ca NaM kujjA, sAhu bhojjo vi jaayti|| // 39-4 // 1. ka.kha.ja.Ta..Dha.dha.pa.pha - sivA pAvaM / ga.gha.ca.cha.jha.ta - siyA paavN| Na - sivA pAva / na - sivANavaM / 2. pha - nnonni| 3. ka.kha.ja.Ta.Tha.DhANa.dha.na.pa - kAmaM / ga.gha.ca.cha.jha.ta - kmm| 4. ka.DhANa.dha - punnaa| 5. ka.kha.Ta..Na.tha - saMnikAyaM / ga.gha.ta . se nikaayN| ca - NikAyaM / ja - seMnikAyaM / jha - sannikArya / Dha.dha - saMnikAya / da - saMti kaayN| na pha - sNtikaayN| 6. ka.ga.gha.ca.ja.jha.ThANa.ta.tha - c| kha.Ta.Dha.dha.na.pha - c| 7. ka.kha.pa.ca.ja.jha.Ta.ThANa.ta.tha.na.pha - nnN| ga.Dha.dha- nn| 192 ArSopaniSad - ___kadAcidetat syAt, yat svayaM sakRdvA puNyam - niravadyAnuSThAnam, tam - puNyam, punaH punaH kuryAttu - vidadhyAdeva, duSprApAvAptitvAttasya, tathA ca pAramarSam - attahiaM khu duheNa labbhai - iti (sUtrakRtAGge 2-2-32) / tathA samyak nitarAM cIyata iti sannikAyaH - sadanuSThAnasyaivAnizamabhyastatvena prAptapuSTiH paryAyaH, taM ca kuryAt, yena bhUyo'pi sAdhu - sadanuSThAnaM jAyate - svakartRkatayotpadyate - svayaM tatkarotItyarthaH, sAnubandhasya bhvaantre'pynugaamitaayogaat| (atra 'puNNaM saI kujjA' - iti koSThakAntargataH pATho matparikalpitaH, hastAdarzeSu nyuuntaadrshnaat|) tasmAtsAvA karma parihRtya niravadyakarma smaasevet| tadAsevamAnasyApi yat pUrvakRtaM pApakarma tatkSayAya kartavyazeSamAha rahasse khalu bho ! pAvaM kammaM samajjiNittA davvao khettao kAlao bhAvao kammao 'ajjhavasau samaM apaliuMcamANe jahatthaM aaloejjaa| saMjaeNaM arahatA isiNA buitaM / / 39-5 / / rahasye - ekAnte, khalu bhoH ! pApaM karma samaj, dravyataH, kSetrataH kAlato bhAvata: karmataH - anuSThAnataH, adhyavasataH - pApaviSayaM cintayato manasaH, samam - sArdhameva, aparikuJcan - mAyAmavidadhan - anigRhanniti yAvat, yathArthamAlocayet - 1. kha.ja.Ta.r3ha.Na.tha - ajjhvsu| ga.gha.ca.cha.jha.ta . ajjhvsaayo| Tha . ajjhvso| da.na - ajjhavavau / dha.pa - ajjavau / 2. hastAdarzaSu - samaM / mudriteSu - smm| 3. ka.gha.cha.jhar3hata - apliuNc.| kha - apaliyaMva. / ga.ca.ja.Ta.Tha.tha.da.dha.na.pa - apaliyaMca.| Na - apliuNv.|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni gItArthaguroH puratastatprakAzanaM kuryaat| ayamAzayaH, yadyadravyAdisambandhisAvadyamAsevitaM tattadviziSTatayA tadAlocanaM kartavyam, anyathA tattadaMzato nigUhanaprasakteH shuddhisaamgryaasmbhvaat| nanvatra rahasya ityabhidhAnataH prakaTamAsevitasyAnAlocanamuditamiti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, yadi rAhasyikamapyAlocanIyaM tadetarasya kA vArteti vivkssittvaat| kiJcaitena AkaMpaittA aNumANaittA jaM diTuM - ityatratyadRSTadoSaH pratikruSTaH, (yo hi gurudRSTameva skhalitamAlocayati, na tu zeSam, tamadhikRtyaiSa doSo'bhihita aagme|) etadapi zeSadoSApohopalakSaNamiti dhyeym| kimupajJamidamadhyayanamityatrAha - sNytenaarhtrssinnoditmiti| tadevaM pApakarmA''locya punastatkaraNe'svarasaM vidadhyAdityanyopadezena vyanakti - Na vi asthi rasehiM bhaddaehiM saMvAseNa ya bhaddaeNa y| jattha mie kANaNosite uvaNAmeti vahAe sNje|| // 39-6 // nApi bhadrakaiH - sundarai rasairme'rtho'sti, nApi bhadrakena saMvAsena, cakArau samuccaye, kasmAnnAstItyatrAha - yatra kAnanoSitAn kRtavananivAsAn mRgAn - hariNAn saJjayaH - kAmpilyapurarAjA ya uttarAdhyayaneSUktaH so'yaM sambhAvyate, vadhAyo - panAmayati - pratighAtayati / 194 - - ArSopaniSad - atra yatreti - bhadrakarasAdiprayojanabhAve stiityrthH| nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavatIti rasamUrcchitaH saJjayo mRgAn ghAtayati, uktaM ca - kaMpille nayare rAyA, udinnblvaahnne| nAmeNaM saMjae nAma, migavvaM uvnnigge|| hayANIe gayANIe, rahANIe taheva y| pAyattANIe mahayA, savvao privaarie|| mie chivettA hayagae, kNpilujjaannkesre| bhIe saMte mie tattha, vahei rasamucchie - iti (uttarAdhyayane 18/1-3) / na cAyamevAdhyayanapravakteti sampradhAryam, buddhabodhitatvenAsya prtyekbuddhtaa'yogaat| ___ evaM ca yaH ko'pi bhogaH, sa sarvo'pi prANyupamardanAntarIyaka iti pApavipAkabhIruNA tyAjyaiva bhogAzeti bhAvaH, tatazca tRSNAprakSayeNa yatparyavasati, tadAha - evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM habvamAgacchai tti bemi|| evamityAdi praagvt| ityekonacatvAriMzattame saMyatIyAdhyayana aarssopnissd| // atha ctvaariNshttmo'dhyaayH|| anantarAdhyayane bhogatRSNAparihAro'bhihitaH, sa cecchAjayamantareNa duSkara ityAha 'icchamaNicchaM purA karejjA' dIvAyaNeNa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni arahatA isiNA buit||40-1|| bhogatRSNAparijihIrSuH purA - prathamam, icchAm - aprazastavAJchAtmakaM cittaparyAyam, anicchAm - santoSaparyAyeNa pariNataM kuryAt, iti dviipaaynenaarhtrssinnoditm| nanu kimevamicchAnikAra upadizyata ityatrAha - icchA bahuvidhA loe jAe baddho kilissti| tamhA icchamaNicchAe jiNittA suhmedhtii||40-2|| loke bahuvidhA dhanAdyAkAGkSAbhedenAnekaprakArA, icchA bhavati, sA ca zRGkhalAsaGkAzA, yayA baddho jIvaH klizyate - tattadicchAviSayAdhigamaprayojanenATanadhAvanAdiduHkhabhAg bhavati, uktaM ca - AzA nAma manuSyANAM, kaacidaashcryshRngkhlaa| yayA baddhAH pradhAvanti, muktastiSThati paoNvat - iti| ata evoktamanyatra - samArambhA bhagnA kati na kativArAMstava pazo ! pipAsostucche'smin drvinnmRgtRssnnaarnnvjle| tathApi pratyAzA viramati na te'dyApi zatadhA na dIrNaM yacceto niyatamazanigrAvaghaTitam - iti (bhrtRhrisndRbdhshtke)| dRzyate cAzAgrahagRhItAnAM viDambanAH pratyakSA eva, uktaM ca - sevAdhvajo'JjalirmUrdhni hRdi dainyaM mukhe stutiH| AzAgrahagRhItAnAM kiyatIyaM viDambanA? iti (sevyasevakopadeze 12) / tasmAdekasyA icchAyA dAso'zeSajagatA dAsIkriyate, viparIte ca viparyaya ityAha - AzAyAH khalu ye dAsAste dAsAH srvdehinaam| AzA dAsIkRtA yena tasya dAsAyate jagat - iti (kavitAmRtakUpe 26) / 196 - ArSopaniSad - nanvAzApUrtI sukhasambhavAtsA'pyasmAkamiSTaiveti cet ? seyaM pAmAmutpAdya kaNDUyanasukhAnubhavanibhA grahilatA, uktaviDambanAduHkhAdarzanAt, anvAha ca - puraHphalAyAmAzAyAM janaH kAmaM viDambyate - iti (vidagdhamAdhave 4-18) / na ca kadAcidduHkhasambhavavilokanAdAzAmAtre heyatopapAdanamayuktamiti vAcyam, icchAyA sadyo duHkhAvahatvAt, anubhava evAtra sAkSIti nimIlya netre pryaalocniiym| ata evAhuH pare'piAzAbhibhUtAH puruSA duHkhamaznuvate kSaNAt - iti (skandapurANe 20-16-17) / nanu tathApyante sukhaM bhaviSyatIti naikAntaheyaiveccheti cet ? kasyAnta iti prAg vaktavyam, icchAyA iti cet ?, mugdho'si, tadabhAvAt, icchA hu AgAsasamA aNatayA - iti pAramarSAt (uttarAdhyayane 9-48), ata evoktamanyatrApi - dhigicchAmantavarjitAm - iti (padmapurANe 5-307) / / tadidamakhilaM paryAlocya hRdayamupayAti niSkarSaM yadicchaiva duHkham, sAkSI cAtra siddhAntaH - avikkhA aNANaMde - iti (paJcasUtre 5), anvAhuzca - paraspRhA mahAduHkhaM niHspRhatvaM mahAsukham - iti (jJAnasAre 12-8) / anyatrApi - AzA hi paramaM duHkhaM, nairAzyaM paramaM sukham - iti (bhAgavate 11-8-44) / ___yata evaM tasmAdicchAmanicchayA - santoSeNa jitvA sukhamedhate - prApnoti, yadArSam-lobhaM saMtosao jiNe - iti (dazavaikAlike 8-38), ato'vazyamatra yatitavyaM sukhArthibhiH, uktaM ca - AzApizAcikA nityaM dehasthA duHkhdaayinii| santoSavara
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 197 mantreNa sa sukhI yena nAzitA - iti ( dharmaratnakaraNDake 130), anyatrApi - tasmAdAzAM jayet prAjJo yadIcchecchAzvataM sukham - iti ( bRhannAradIyapurANe 33-34) / nanu kathaM santoSamAtreNedRk sukhaM sambhavatIti cet ? duHkhahetuvihAnAditi gRhANa, ata evArSe sa eva sukhasAratayoditaH, tadAha - suhAI saMtosasArAI - iti / nanvetadapi kathamiti cet ? atrainaM kramamabhidadhanti yogavidaH - nairapekSyAdanautsukyamanautsukyAcca susthatA / susthatA ca parAnandastadapekSAM kSayenmuniH - iti ( yogasAre 5- 14) / ata evAhuH pare'pisantuSTasya nirIhasya svAtmArAmasya yat sukham / kutastatkAmalobhena, dhAvato'rthehayA dizaH ? iti (bhAgavate 7-115-16) / punarapIcchAnirvartitAnarthAn pradarzayati icchAbhibhUyA na jANaMti mAtaraM pitaraM guruM / adhikkhivaMti sAdhU ya rAyANo devayANi ya / / / / 40-3 / / icchAmUlaM niyacchaMti dhaNahANi baMdhaNANi ya / piyavippaoge ya bahU jammAI maraNANi ya / / 40-4 / / prAgvat (RSibhASite 36 / 15-16) / na ca tatra krodhAdhikArAdvisadRzateti vaacym| krodhasyApIcchAmUlakatayA kthnycittdbhinntvaat| anyathA tvatroktAdhikSepo'pi na saGgatimaGgatIti vicAraNIyam / atha keyaM varAkIcchA'smatpurata iti cet ? na, ArSopaniSad saGkalpamAtratve'pi durvipAkatvAt, durmokSatvAcca, etacca prAgabhihitameva, lezatastu punaH prakArAntareNAha - 198 icchaMteNicchate icchA aNicchaMtaM pi icchati / tamhA icchaM aNicchAe jiNittA suhamehatI / / / / 40-5 // icchatA - icchAM kurvatA, prathamaM manuSyeNeccheSyate priyatayA pratibhAsaviSayIkriyate, tataH kathaJcidvijJAtatatsvarUpaH saMstasyAH kiJcidvirakto'sau tataH pratinivartanAya prayatate, tadA'nicchantamapi tAmicchA svayamicchati na tAM zIghrameva muJcati, naiSA sukhena hAtuM zakyata ityAzayaH / tasmAt prathamata evecchAmityAdi pUrvavat ( RSibhASite 40 - 2) | upadezasarvasvamAha davvao khettao kAlao bhAvao jahAthAmaM jahAbalaM jadhAviriyaM aNigUhaMto AloejjAsi tti / / 40- 6 / / yathAsthAma dravyata: kSetrataH kAlato bhAvataH - dravyAdyanusAreNetyarthaH, tannirapekSatvasya prAyo'sambhavAt pratibhagnatAdiprayojakatvAcca / zArIrazaktimanatikramya, tadanusAreNetyarthaH, etena zaktito hInamArAdhanamapi pratyuktam, atikramaNasya kathaJcid dvividhtvaacc| ata evAgama hInavyutsargAdyapi pratikruSTam, yathA jo khalu tIsaivariso sattarivariseNa pAraNAisamo / visame va kUDavAhI nivvinnANe hu se jaDDe / / samabhUme vi aibharo ujjANe kimua kUDavAhissa ? | aibhareNa bhajjai tuttayaghAehi a marAlo / / emeva -
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni balasamaggo na kuNai mAyAi smmmussgN| mAyAvaDiakammaM pAvai ussaggakesaM c|| mAyAe ussaggaM sesaM ca tavaM akucao shunno| ko anno aNuhohI sakammasesaM annijjriyN|| nikkUDaM savisesaM vayANurUvaM balANurUvaM c| khANuvva uddhadeho kAussagaM tu ThAijjA - iti (Avazyakaniyuktau bhA.235-236, prakSepaH 1, 15401541) / tathA yathAbalam, dhRtizaktimanatikramya, yathAvIryam, zakyotthAnaparAkramAdyanatikramya, kimuktaM bhavati - zArIrAdivIryamanigRhan - aniluvan Alocaye: - zAzvatasukhasaJcaraM kSodayan tadavalokanaM kuryaaditi| uktasaJcarasaJcaraNaphalamevAha evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti catvAriMzattame dvIpAyananAmAdhyayana aarssopnissd| ||athaikctvaariNshttmo'dhyaayH|| anantarAdhyayana icchAjayena yathAbalamArAdhanaM, siddhilakSaNaM tatphalaM coktam, atra tu tadviparyaye yo viparyayo bhavati, taM varNayannAha jesiM AjIvato appA NarANaM 'chldsnnN| tavaM te AmisaM kiccA jaNA saMNicate jnnN|| // 41-1 // 1. ka.kha.ga.dha.ca.cha.jha..Na.ta - baladaMsaNaM / Ta..tha.da.dha.na.pa.pha - chaladasaNaM / 200 - ArSopaniSad - yeSAmAjIvAt - saMyamajIvitAvApterArabhya, narANAm, mugdhajanAnAm, chaladarzanam - mAyayA 'tapaRddhireSA mame'tyAdi pradarzanam, tadevAtmA bhavati, kriyAtadvataH kathaJcidabhedAt, sadaiva chaladarzanapravRtta evAtmA bhvtiityaashyH|| yadvA yeSAmAtmA''jIvakaH, liGgopajIvI bhavati, ata eva te narANAM chaladarzanaM kArayanti- svakIyakUTavacanajAlAdibhiH svasminnasadbhUtaM maharSisvarUpaM drshynti| te janAH - sAdhvAbhAsAH, tapaH - svAcaritaM yatkiJcidapyanazanAdyanuSThAnam, AmiSaM kRtvA - matsyAdipralobhanAya yathA mAMsazakalaM kSipyate, tatsthAnIya vidhAya, janam - mugdhalokam, sannicayante - melynti| kiM cAta ityAha vikItaM tesi sukaDaM tu taM ca NissAe jiiviyN| kammaceTTA ajAtA vA jANijjA mamakA sddhaa|| // 41-2 // teSAM sukRtam - AjIvanArjitaM yatkiJcidapi puNyam, vikrItaM tu - aihikasatkArAdimAtrakRte hAritameva, tacca nizrayA jIvitam - yadeSAM ceSTitaM tanna zAstroditamudhAjIvitvasaMvAdi, api tu dAnamAnAdyAzaMsayA lokAvarjanahetorjanaraJjanAdikaraNeneti vANijyAdivadetadapi nizrAjIvitameveti bhaavH| itthaM ca sphuTa eva sukRtavikrayaH, tathA cAbhihitam - dAnamAnanutivandanAparaiaudase nikRtirnyjitairjnaiH| na tvavaiSi sukRtasya cellavaH, ko'pi so'pi tava luNTyate hi taiH - iti
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 nala-RSibhASitAni 201 (adhyAtmakalpadrume 13-21) / tadaite karmaceSTAH - karmodayaprayuktakriyAkAriNaH, naiSAmanuSThAnAni kSayopazamajanitAni vIryasphoraNakRtatapaHparAkramasthAnIyAni, api tu kevlmaudyikbhaavhetukaaniiti| yadvaite'jAtAH - saMyamajIvitaM pratItyAlabdhajanmAnaH, saadhvaabhaasmaatrtvaattessaam| anabhijAtA vA, tAdRzaceSTitasya kulIne'sambhavAt, sambhave vA kathaJcittatra paramArthataH satkulatvasyaivAbhAva iti bhaavniiym| tathA te mamakAH - mamakArakaparAyaNAH, upadhyAdau saJjAtagAAtizayA ityarthaH, tathA zaThAH - chaladarzanAdimAyAcAraparA iti jaaniiyaat| itthaM ca na kevalameSAM sukRtavikrayaH, api tu nArakayAtanAhetuduSkRtakrayo'pItyarthAdAveditam, tathA coktamveSeNa mAdyasi yatezcaraNaM vinAtman ! pUjAM ca vAJchasi janAd bahudhopadhiM c| mugdhapratAraNabhave narake'si gantA, nyAyaM bibharSi tadajAgalakarttarIyam - iti (adhyAtmakalpadrume 13-5) / itazcaiSA zaThasaGkAzatA, munibhAvAbhAve muniliGgadhAraNAt, uktaM ca - guNAMstavAzritya namantyamI janAH, ddtyupdhyaalybhaikssyshissykaan| vinA guNAn veSamRSerbibharSi cet, tataSThakAnAM tava bhAvinI gatiH - iti (adhyAtmakalpadrume 13-8) / gatimevaiSAmabhidadhannAha galucchittA ka(jha)sA ceva pacchA pAvaMti veynnN| 1. ka.kha.ja.Ta.Tha.da.dha.na.pa.pha - chittA / gar3ha.tha - cchittA / mudriteSu - cchinnA / 2. 3. kha.ja - asA veva / ga- asAteva / gha.ca.jha.ta - asote vaa| Ta.Tha - asA ceva / Dha.dha - kasA ceva / gha.pa - AsA ceva / na.pha - AsA veva / 4. ka.kha.ga.ja.Ta.Tha.dha.pa . pcchaa| gha.ca.jha.ta . macchA / Dha.tha - pchaa| na - - ArSopaniSad - aNAgatamapassaMtA pacchA soyaMti dummtii| macchA va jhINapANIyA kaMkANaM ghaasmaagtaa|| // 41-3 // galaH - matsyagrahaNayantram, tenorikSaptAH - tAluvedhadvAreNa pAnIyAniSkAzitAH, jhaSAH ceva matsyA iva, te sAdhvAbhAsAH pazcAt - duSkRtavipAkakAle vedanAm - nArakAdiyAtanAm, prApnuvanti - vivshtyaa'nubhvnti| itthaM ca te durmatayaH - AtmavighAtAnuguNatayA kutsitadhiyaH, prAkkAle'nAgatam - adyApyanuditaM pApavipAkam, apazyantaH - sadguruvacanenApyanAkalayantaH, taM prati gajanimIlikAmavalambamAnA vA, pazcAt - vipAkakAle, zocante - hahA ! kimityatiduHsahaduHkhamidamasmAkamakasmAdupasthitamityAdinA pridevnte| ___ atraiva nidarzanamAha - yathA kSINapAnIyAH sUryakarasamparkAt prahINasvAdhArabhUtajalAH, matsyAH - mInAH, etaduktaM bhavativelAvRddhikAle jalena sAgarataTa AcchAdite kecana matsyAstatrAgacchanti, teSu ya AhArAdyAsaktyA kAle na nivartante te velAhAnau satyAM nimnAdibhAge'tyalpapAnIye kRcchrAnnivasanti, tadapi jalaM sUryakarAnubhAvenAtyantaM kSayamupayAti, tatazca dazamIdazAM prAptA yAvatte mInA bhavanti, tAvat kaGkAnAM karkaTAbhidhapakSiNAm, grAsamAgatAH - kavalatAM prAptAH - tairjIvanta eva khAditA bhvntiityrthH| itthaM ca - lete| vacchA /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni paccuppaNNarase giddhA mohamallapaNolliyA / dittaM pAvaMti 'ukkaMThaM vArimajjhe va vAraNA / / . 203 - / / 41-4 / / prAgvat (RSibhASite 15-16) / kiJca - AhAramettasaMbaddhA kjjaakjjnnimillitaa| pakkhiNo ghatakuMbhe vA avasA pAveMti saMkhayaM / madhupAsyati durbuddhI pavAtaM se Na parasati / / / / 41-5 / / AhAramAtre sambaddhAH - kRtapratibandhAH, AhAramAtrasambaddhAH grAsamAtragRddhaya ityarthaH, ata eva kAryAkAryayoH - hitAnubandhitayA karaNIye viparItatayA'karaNIye ca nimIlitAH - nimIlitamaticakSuSaH, akRtye'pi kRtAbhiyogA iti bhAvaH, te ghRtakumbhe pakSiNa ivAvazAH, AtmAnaM ghRtanimajjanasthAnIyavipadbhyo mocayitumasamarthAH, saGkSayaM prApnuvanti / tadatra madhu pAsyati durbuddhiH prapAtaM tu tasya na pazyatIti nyAyApAtaH prasiddhaM caitanmadhubindunidarzanam / prapAtameva prakRte yojayati 1. ka. kha. ga. ja. Ta. . .da. dha.na.pha- ukkaDaM / ca.jha ukkaMThaM / gha. cha.ta ukkaNThaM / Dha.. ukkaddhaM / pa okkaDuM / 2. ka paNikhiNo / kha.ga.ja.Tha.Dha.Na. tha..dha.na.pa. phaNikkhiNo / gha.ca. cha. jha.ta pakkhiNo / Ta NirivaNo / 3. ka. kha. gha. cha. ja. jha. Ta. Tha.Dha....dha.na.pa.pha pAsyati / gaca pAveti / da pAvayaMti, pAveti / 4. ka. ga gha ca cha ja jha Ta Tha.Dha.. ta.dha.pa durbuddhI / kha - durbuddhI / tha durvvI / na pha durbuddhI / ArSopaniSad AmisatthI jhaso ceva maggate appaNA galaM / AmisatthI caritaM tu jIve hiMsati dummatI / / 41-6 / / yathA''miSArthI jhaSaH, AtmanA - svayameva galam svavighAtanibandhanaM yantram, mArgayati madiSTasAdhanamidamiti matvA tadanveSaNaM vidhatte, tathA durmatirjIva AmiSArthI - loka - pUjopadhibhaktapAnAdiprayojanaH san, cAritraM tu sarvArthasiddhividhAvavandhyasAdhanabhUtaM caraNameva, hinasti virAdhayati, tadvirAdhanA ca durgatiM prati dhAvanamiti vyaktaivAsya durmatitA, tathA ca pAramarSam saMdhAvai naragatirikkhajoNiM moNaM virAhettu asAhurUve - iti ( uttarAdhyayane 20 - 46 ) / punarapyasya durmatitAmevopamayA spaSTayati aNagdheyaM maNi mottuM suttamattAbhinaMdatI / savvaNNusAsaNaM mottuM mohAdI ehiM hiMsatI / so amateNa visaM gejjhaM jANaM tattheva juMjatI / / / / 41-7 / / 204 - yathA kazcit, anarghyam yAvat, maNim - ratnam, muktvA davarakamAtre, abhinandati - amUlyam, ameyamUlyamiti parityajya, sUtramAtre aho mahAmUlyamidaM mayAvAptami - - - - 1. ka. Ta. Dha Na dha sotu suttamatthAbhiniMdatI / kha ja Tha tha sotusutthamatthAbhiniMdatI | ga. gha. ca. cha. jha. ta mottuM suttamattAbhinaMdatI / Ta sotu suttamatthAbhiniMdatI / na. sotu suttamayAbhiniMdatI / pha sotu sattamatthAbhiniMdatI / 2. ka.kha.ja.Ta. Tha.Dha...na.pa. pha jotu mudriteSu motuM / 3. ka. ja.Tha.Dha.. dha.na.pa.pha so amateNa / khathamo amateNa / mudriteSu- soamatteNa / Ta- soateNNa / 4. kha. tha. geNaM /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 Re-RSibhASitAni - tyaadivco'bhivyjymaanmaanndmnubhvti| tathA'yaM sarvajJazAsanam - jinAjJAm, muktvA - tiraskRtya, mohAdikaiH - ajJAnAdidoSaiH, cAritraM hinasti - viraadhyti| jo tu - iti pAThe yastu sarvajJazAsanaM mohAdibhirhinasti - virAdhayatItyarthaH, itthaM ca saH - durmatiH, amRtena viSaM grAhyam - viSasya mUlyatayA'mRtaM dattvApi viSaM kretavyamiti jJAtvA tatraiva yujyate - viSakrayaNavyApRto bhavati, atropanayo bhAvita eva, tathApi prakArAntareNa bhAvayati - AjIvatthaM tavo jo tu tapyate vivihaM bhu| tavaNissAe jIvaMto tavAjIvaM tu jiivtii||41-8|| yastvAjIvArtham - jIvikAhetoH, vividham - anekaprakAram, bahu - pramANena prabhUtam, tapaH - mAsakSapaNAdi, tapate - karoti, evaM ca taponizrayA jIvan tapaAjIvaM tu - tapovihitajIvikAmeva jIvati, na tu mudhAjIvikAmiti, evaM cAsau tucchajIvikArthaM tapovikrayaNaM vidadhan koTyA kAkiNIM krINAtIti bhaavH| evaM jJAnadhupajIvanagocaramapyAha NANamevovajIvaMto carittaM karaNaM thaa|| liMgaM ca jIvaNaTThAe avisuddhaM tu jiivtii||41-9|| yazca jJAnamevopajIvannAste, evaM cAritram - caraNam - vratazramaNadharmAdilakSaNam, tathA karaNam - piNDavizuddhyAdirUpamAcAram, upajIvati, tathA liGgaM ca - muniveSarajoharaNAdirUpam, jIvanArtham - prANadhAraNaprayojakAhArAdyadhigamArtham, 206 - ArSopaniSad - vyApArayati, so'vizuddhaM tu - azuddhameva jiivti| nanu kathaM piNDavizuddhyAderguNAtmakasya jIvikAsAdhanatvaMmazuddhajIvanahetutvaM ca saGgatimaGgatIti cet ? na, janAvarjanaprayojanena mithyAcAraM pradarzayatastadupapatteH, piNDavizuddhyAderapi malinAzayAnuvedhenAvizuddhyanatikramAditi sUkSmamIkSaNIyam, pramANaM cAtra pAramarSam - pariNAmiyaM pamANaM - iti (oghaniryuktau - 560) / anyAnyaSyazuddhajIvananibandhanAnyAha vijjAmaMtopadesehiM dUtIsaMpesaNehi vaa| 'bhAvIbhavovadesehiM avisuddhaM tu jiivti||41-10|| vidyAmantropadezaiH dUtIsampreSaNairvA - dUtIkarmaNA piNDaniyuktiprasiddhena dvitIyena bhikSAdoSeNa, yadvA kAminImelanenetyarthaH, kathametat sAdhoH sambhavatIti cet ? na, kliSTasattvAnAmakRtyavirahAt, ata eva jinabhavanAzAtanAsu maithunamapi paThitamityalaM prsnggen| tathA bhAvini kAle bhavantIti - bhAvibhavA: - anAgatakAlasambandhivArtAH, teSAmupadezaiH - pratipAdanairyaH sAdhvAbhAso jIvati so'vizuddhaM tu - avizuddhameva jIvati, kabUrazIlaM dhArayatItyarthaH, bhAvItavovadesehi - iti pAThe'mukamamukaM tapo'haM kariSyAmIti jnaavrjnhetukaabhidhaanairityrthH| tathA - 1. ka.ga.ca.ja.Ta.Tha.DhaNa.da.dha.na.pa.pha - bhaaviitvovdese| kha - bhaavaatdiishiN| gha.cha.jha.ta - bhaaviibhvovdesehi| tha - bhAvIdesehiM /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ -207 Re- RSibhASitAni - mUlakouyakammehiM 'bhAsAe Naiehi vaa| akkhAiovadesehiM avisuddhaM tu jiivti|| // 41-11 // mUlakautukakarmabhiH, atra mUlakarma-vazIkaraNam, sahadevImUlikAkalpAdi, tattacchAstravihitaM mUlakarma vA, kautukakarma - apatyAdyarthaM snapanAdi bhASayA - janamanoraJjanArthamuditayA vicitrayA vANyA, nayikairvA - gUDhAbhiprAyairvacanaiH, tathA''khyAyikopadezaH - kathAvizeSapratipAdanaiH, avizuddhaM tu jIvati, jIvikArthameSAM prayogasya prtikrusstttvaat| kenaivamabhihitamityAha- iMdanAgeNa arahatA isiNA buitN| indrnaagenaarhtrssinnoditmiti| nanu dRzyante loke mUlakarmAdi kurvANA api duSkaratapaHprabhRtimAcaranta iti kathameSAmadbhutavRttAnAmavizuddha jIvanaM sambhavatIti cet ? atrAha mAse mAse ya jo bAlo kusaggeNa aahaare| Na se sukkhAyadhammassa agghatI satimaM klN|| // 41-12 / / mAse mAse - iti vIpsAyAM dvivacanam, caH - avadhAraNArthaH, tatazca mAse mAsa eva, na tvekasminneva mAse'rdhamAsAdau vetyarthaH, yaH kazcit, bAlaH - avivekaH, kuzAgreNAhArayati, tRNavizeSaprAntena bhuGkte, etaduktaM bhavati - 1. ka.kha.ja.Tha.DhaNa.tha.da.dha.na.pa.pha - bhAsAeNaiehi yaa| ga.gha.cha.jha.ta . bhAsApaNaiehiM / ca . bhaasaapnnaaiehiN| Ta - pratI - bhAsAeiNarahivA iti dvitiiypaadH| 208 - ArSopaniSad - yAvat kuzAgre'vatiSThate tAvadevAbhyavaharati, nAto'dhikam, yadvA kuzAgreNeti jAtAvekavacanam, tRtIyA tu 'odanenAsau bhuGkte' ityAdivat sAdhakatamatvenAbhyavahriyamANatve'pi vivakSitatvAt, na iti niSedhe, sa iti yaH kuzAgrairbhuGkte sa evaMvidhakaSTAnuSThAyyapi, suSThu - zobhanaH, sarvasAvadhaviratirUpatvAt, AGitiabhivyAptyA, khyAtaH - tIrthakarAdibhiH kathitaH svAkhyAtaH, tathAvidho dharmo yasya so'yaM svAkhyAtadharmA, tasya saccAritriNa ityarthaH, zatimAm - zatatamAm, kalAm - bhAgam, api arghati - arhti| tattapaH zuddhajIvanAnuSThAnasya zatAMzasamo'pi na bhavatIti hRdym| kathaM tAdRzAnuSThAnamanuSTheyamiti cet ? mudhAjIvitayeti gRhANa, sA'pi kathamiti cet ? atrAha - mA mamaM jANaU koyI mAhaM jANAmi 'kiMci vi| aNNAteNa tu aNNAtaM carejjA smudaanniyN|| // 41-13 / / ko'pi mAM svajJAtyAditvena viziSTajAtikulatapaHzrutAdisampannatayA vA mA jAnAtu, ahamapi kiJcidapi vastu madiSTAniSTasAdhanatayA mA jAnAmi - na jAnIyAm, na tajjJAne matsvarasa ityaashyH| itthamajJAtenAtmanA'jJAtaM tu samudAnikam - uccAvacakuleSu bhikSAgrahaNam, caret - svaanusstthaanvissyiividdhyaat| ata evoktaM parairapi - jJAtacaradezaM caNDAlavATikAmiva tyajet - 1. ka.Ta.Tha.DhaNa.tha.dha - kiMci vii| kha.ga.gha.cha.ta - kiMci vi| ca.jha - kaMci vi| ja.na.pa - kiMvi vii|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni iti (nAradaparivrAjakopaniSadi 7 - 1) / itthamevAsya bhAvoJchayogo'pi saGgacchate, tathA ca tallakSaNam jamaNNAyamaNNAeNa uppatijjati taM bhAvuchaM bhaNNati - iti (dazavaikAlika - cUrNAM 11-16) / evaM ca - - . 209 paMcavaNImagasuddhaM jo bhikkhaM esaNAe esejjA / tassa suddhA lAbhA haNaNAdIvippamukkadosassa / / / / 41-14 / / jadhA kavotA ya kavijalA ya gAvo caraMtI iha paatddaao| evaM muNI goyariyaM carejjA No vIlave No vi ya saMjalejjA / / / / 41-15 / / prAgvat (RSibhASite 12 / 3-2 ) / upalakSaNametadanyeSAmapi sccaaritricritaanaam| evambhUtazuddhajIvanajIvino yadbhavati tadAhaevaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai / / tti bemi / / evamityAdi prAgvat / ityekacatvAriMzattama indranAgIyAdhyayana ArSopaniSad / / / atha dvicatvAriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane zuddhabhikSAvRttirabhihitA, sA kimasaMstaraNe 'pyAcaraNIyA, utAsti kazcidvizeSa ityatrAha 'appeNa bahumesejjA jeTTa majjhima kaNNasaM / Niravajje Thitassa tu No kappati puNaravi sAvajjaM sevittae / ' someNa arahatA isiNA bujhataM / / 42 - 1 / / ArSopaniSad alpena - azakyaparihAratayA pravacanapratipAditavidhinA'pavAdapadena pratisevitenANudoSeNa, bahum pravacanAvyucchittiprabhRti prabhUtalAbham sa bahulAbho'pi kathaJcit jyeSThAdibhedabhinno bhavatItyAha - jyeSThaM madhyamaM kanIyasamiti, eSayet - icchet, azaThaH zramaNa iti zeSaH / uktaM ca - ussaggeNa nisiddhaM, avavAyapayammi sevae asaDho / appeNa bahU icchai visuddhamAlaMbaNao samaNo / / sAlaMbaNo paDato appANaM duggame vi dhaarei| iya sAlaMbaNasevI dhAreI jaI asaDhabhAvaM / / kAhaM acchittiM ahavA ahIhaM, tavovihANeNa ya ujjamissaM / gacchaM ca nII ia sAraissaM, sAlaMbasevI samuvei mukkhaM (puSpamAlAyAm 237 - 239 ) / tadetadvizeSaviSaye vaktavyam, sAmAnyavicAre tu niravadye saMyame sthitasya punarapi sAvadyam - svarUpahiMsAdyanuSThAnamapi, sevitum na tu - naiva kalpate / iti somenaarhtrssinnoditm| evaM pravacanamudrAnatikrameNa yatparyavasyati iti 210 - tadAha evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchar3a tti bemi / / evamityAdi prAgvat / iti dvicatvAriMzattame somIyAdhyayana ArSopaniSad / // atha tricatvAriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane niravadyavRttirupadiSTA, sA ca nizcayanayena sAmya eva paryavasyatItyatra tadevAha -
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni - 211 lAbhammi jeNa sumaNo alAbhe Neva dummaNo / sehu se massANaM devANaM va sayakkaU / / 43-1 / / meNaM arahatA isiNA bujhataM / yo lAbhe - iSTAhArAdeH samprAptau satyAm, sumanA na bhavati, alAbhe ca tasyaiva durmanA api naiva bhavati / lAbhAlAbhe harSazoka parihRtya samacittavRttirata eva samAdhisiddha Asta iti hRdayam, tadAha- lAbhe'pyalAbhe ca sukhe ca duHkhe, ye jIvitavye maraNe ca tulyAH / ratyApyaratyApi nirastabhAvAH, samAdhisiddhA munayasta eva - iti (samAdhisAmyadvAtriMzikAyAm 10), sa tu sa eva, manuSyANAM zreSThaH, yathA devAnAM zatakratuH iti yamenArhatarSiNoditam / indraH / evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchar3a tti bemi / - evam sAmyAmRtaparipAnAt, sa narottamaH, siddha ityAdi prAgvat / iti tricatvAriMzattame yamIyAdhyayana ArSopaniSad / / / atha catuzcatvAriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane samatA pratipAditA, sA ca rAgAdinikAramantareNAnupapannetyAha "dohiM aMgehiM uppIlaMtehiM AtA jassa Na uppIlati / rAgaMge ya va dose ya, se' hu sammaM NiyacchatI / " varuNeNaM arahatA isiNA bujhataM / / 44 - 1 / / muhu / 2. ka.ja.Ta. Tha.Dha. Na.dha.pa samaM / na pha sNm| ga.gha.ca. cha. jha. ta 1. kha. tha - samma / 212 ArSopaniSad yasyAtmA dvAbhyAmaGgAbhyAm vakSyamANAbhyAm, utpIDayadbhyAm svajanyavikAravedanAmutpAdayadbhyAm notpIDyate dhairyAnubhAvena na vikriyate, aGgadvayamevAha - rAgAGgam rAganimittaM stryAdi, dveSazca, padaikadeze padasamudAyopacArAt dveSAGgam - dveSanimittaM kaNTakAdi, dvayorapyetayorvikArayoraviSayaH saH - dhIrapuruSaH, uktaM ca- vikArahetau sati vikriyante yeSAM na cittAni ta eva dhIrAH - iti, samyag niyacchati - samIcInatayAtmAnamanuzAsati, yAthAtathyena vA niruddhabhAvamupayAtItyarthaH / adhyayanametadvaruNenArhatarSiNoditam / kimasya sannirodhasya - - phalamityatrAha - evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davIe alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi / / evamityAdi pUrvavat / iti catuzcatvAriMzattame varuNIyAdhyayana ArSopaniSad / // atha paJcacatvAriMzattamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane rAgAdivikAranikAro'bhihitaH, kAmAdidurvipAkavijJAnata eva zakya ityAha appaM ca AuM iha mANavANaM suciraM ca kAlaM Naraesu vAso / savve yakAmA NirayANa mUlaM ko NAma kAmesu buho ramejjA ? / / 45-1 / / iha - manuSyaloke - mAnavAnAm - manuSyANAmAyuralpam, utkRSTato'pi tripalyopamamitatvAdyugalikakAle, vartamAkAle tu so'pi
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni -213 prAyaH saMvatsarazatamAtratvAt, cakAro'nantarApekSayA smuccye| narakeSu ca vAsaH- svakarmavazatayA nivasanam, suciraM kAlam, jaghanyato'pyayutavatsaram, utkRSTatazca trayastriMzatsAgaropamAn yaavtttrtyaayurbhaavaat| sarve ca kAmA nirayANAm - narakANAm, mUlam - pradhAnakAraNam, tadarthaM nrkheturaudrdhyaanaadiyogaat| tatko budhaH, na hyalpakAlInakAmopabhogenAtidIrghakAlInanArakayAtanAbhyupagama ucita iti sadbodhasampannaH, kAmeSu rameta - ratiM banIyAt, nAma avadhAraNagarbhitasambhrame, naiva kazcid budhaH sambhavati yaH kAmaratiM kuryAdityAzayaH, etacca kAmazabdata eva spaSTam, tathA ca tavyutpattiH - visayasuhesu pasattaM, abuhajaNaM kaamraag-pddibddhN| okAmayaMti jIvaM, dhammAo teNa te kAmA - iti (dharmasaGgrahe - dvitiiyaadhikaare)| idamapi budhavRttamityAhapAvaMNa kujjA,Na haNejja pANe, atIramANo varame kdaayii| uccAvaehiM sayaNAsaNehiM vAyu bva jAlaM smtikkmejjaa|| // 45-2 // vesamaNeNaM arahatA isiNA buitN| pApam - kimapyakuzalAnuSThAnam, na - naiva, kuryAt - vidadhyAt, duHkhaM pApAdityukteH (zAstravArtAsamuccaye) tathA prANAn - jIvAn, na hanyAt - naiva hiMsyAt, vakSyate ca - pANI ya pANighAtaM ca pANINaM ca piyA dyaa| savvametaM vijANittA pANighAtaM vivajjae - iti (RSibhASite 45-19) / 214 - ArSopaniSad - nanu kimayamekAntaH ? netyAzayenAha- azaknuvan - glAnabhAvAdinA sarvathA hiMsAparihAre'samarthaH, vAzabda utsargabhinnapakSadyotakaH, tadA kadAcit pravacanapratipAditapaJcakavRddhyA kiJcit pratisevetApIti prAgvadanusandheyam (RSibhASite 42-1) / kintu tadApi prANahananavarjana eva rameta, ahivadekAntadRSTitayotsarga prati dRDhapakSapAtaH syaadityaashyH| tathoccAvacaiH - eSaNAmudrAnatikrameNopalabdhairmanojJAmanojJaiH, yathAkRtairityarthaH, tathA zayanAni - zayyA vasataya iti yAvat, AsanAni - pIThikAdIni, taiH prAptairaraktaduSTatayA tatparibhogaM kRtvA jAlam - rAgAdigranthagrathitaM pAzam, vAyuriva - samIraNavadapratibaddhatayA samatikrAmet - samyaktayAtyantikatvena collaGghayet, yathA kadApi tAdRzagranthajAlagocaro na syAt, tathA vidadhyAditi hRdym| iti vaishrmnnenaarhtrssinnoditm| sAmpratamuktapratipakSamabudhajanaM vyAcaSTeje pumaM kurute pAvaM Na tassa'ppA dhuvaM pio| appaNA hi kaDaM kammaM appaNA ceva bhujjtii|| // 45-3 / / yaH pumAn pApaM kurute, tasyAtmA na priya iti dhruvam - nishcitm| nanu kathametat ghaTAkoTimATIkate yadAtmaivAtmano'priyassyAdityatrAha - hi - yataH, AtmanA kRtaM karmAtmanaiva bhujyate, uktaM ca - na ko'pi karmadAyAdaH svayaM svaM karma bhujyate - iti (trisssstticritre)| ataH pApakaraNameva tattvataH svAtmano
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 215 duHkhotpAdanam, yazca yasya duHkhamutpAdayati, sa tasya priyo na bhavatIti sUktam zocyataramityAha - Na tassa'ppA dhuvaM pio iti / idaM punaH - pAvaM parassa kuvvaMto hasate mohamohito / maccho galaM gasaMto vA viNipAyaM Na passati / / / / 45-4 / / paccuppaNNarase giddho mohamallapaNollito / dittaM pAvati ukkaMThaM vArimajjhe va vAraNo / / / / 45-5 / / parovaghAtatalliccho dappamohabaluddhuro / sIho jaro dupANe vA guNadosaM Na viMdatI / / 45 - 6 / / savaso pAvaM purA kiccA dukkhaM vedeti dummatI / AsattakaMThapAso vA mukkadhAro duhaTTio / / / / 45-7 / / pAvaM je u pakuvvaMti jIvA sotANugAmiNo / va pAvakaM tesiM aNaggAhissa vA aNaM / / 45-8 / / 1. ka.ja.Ta. Tha... da dha na pa pha viNipAyaM / khatha vinnipaay| ga viNirAyaM / gha.ca. cha. jha. ta viNighAyaM / 2. ka.ja.Ta. Tha. Dha Na da dha pa duhaDio / kha..na.pha duhaTTiu / ga gha ca cha jha.ta duhaTTio / 216 ArSopaniSad aNubaddhamapassaMtA paccuppaNNagavesakA / te pacchA dukkhamacchaMti 'galucchittA jadhA jhasA / / / / 45-9 / / AtA kaDA kammANaM AtA bhuMjati jaM phalaM / tamhA Ayassa aTThAe mA' (pA) vamAdAya vajjae / / / / 45-10 / / prAgvat (RSibhASite 15/15 - 21) / etacca pApavarjana AlambanamityAha - jaM hutAsaM vivajjeti jaM visaM vA Na bhuMjati / havivalaM, NUNamatthi tato bhayaM / / / / 45-11 / / jAjvalyamAnaM jvalanam, yat prAjJajana hutAzam vivarjayati sarvayatnena pariharati, yadvA viSaM na bhuGkte, yadvA vyAlam - viSadharaM na gRhNAti, sarvamapyetat kiM sampradhAryAsau varjayatItyAha - nUnam - avazyam, tataH - hutAzAdeH, bhayam - dAhAdyapAyaH, asti - sambhavati / kiJca - 1. ka - galutthittA / kha galAtthittA / ga.gha.ca. cha. jha.Na.ta. dha.na.pa.pha galucchittA / ja.Ta galachitA DhagaluchitA / 2. kha.ja.Tha thAna movamAdAya / ga moghamAdAya ca movaamaadaay| phaDha.dha.pa bAlaM kha. ja. Ta. Tha. tha aDDA epaavmaadaay| gha. jha. ta paavmaadaay| Ta mAvamAdAya / 3. ka.gha.ca. cha. Dha Na.ta.dha.na.phavA vA bAlaM ga jhavAcAlaM /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni .217 dhAvaMtaM sarisaM 'tAraM sacchaM dADhiM (? ca) siMgiNaM / dosabhIrU vivajjetI pAvamevaM vivajjae / / 45 - 12 / / dhAvantam zIghragatipariNataM vRSabhAdim, sarisaM ti prAkRtatvAt sarIsRpam - uragAdikam, tAram - vAnaravizeSam, sacchaM ti prAkRtatvAt svacchandamucchRMkhalamiti yAvat, kaM svacchandamityAha- daMSTriNam - tathAvidhakukkurAderArabhya A siMha tIkSNadaMSTrArUpAyudhavantam, zRGgiNaM ca - tIkSNazRGgapraharaNaM meSAdikam, doSabhIravaH- patanapIDAprabhRtipratyapAyasambhAvanAsaJjAtasAdhvasAH, vivarjayanti - dUrata eva pariharanti evam - nArakAdiyAtanAtmakadoSabhItyA, pApam taddhetubhUtamazubhAnuSThAnam, vivarjayet - manaso'pi na spRzet / pApaM hi zubhamAtrAdAtmavaJcanA, pAti rakSatyAtmAnaM zubhAditi pApam - iti tannirukteH (sarvArthasiddhau 6-3) / , tatpratyayikakarmodayatazcAnekaduH sahaduHkhAni, uktaM ca - asuhodayeNa AdA kuNaro tiriyo bhavIya Neraiyo / dukkhasahasse hiM sadA abhidhudo bhamadi accaMtA - iti ( pravacanasAre 12 ) / , etadevAbhidhatte - pAvakammodayaM pappA dukkhato dukkhabhAyaNaM / dosA dosodaI ceva pAve kucchA pasUyati / / / / 45-13 / / 1. kha. ga. ja. Ta. Tha. dha.na.pa.pha tAraM / gha.ca. cha. jha.ta nIraM / 2. ka.kha.ja.Ta. Tha.Dha.Na. tha..dha.na.pa.pha pAve kucchA / gada - paadekutthaa| Tha pappA ga gha ca cha jha.ta pAve kujjA gha jha.ta. pAdekucchA / ppp| 3 kha... dha.na.pa.pha pAvakajjA / ca * pApakajjA / Ta ArSopaniSad pApakarmodayaM prApya duHkhataH - samprAptaduHkhAdeva taddhAnotsuko jIvo'parANi pApAni kRtvA duHkhabhAjanaM saJjAyate / itthaM ca doSAdeva doSodayI - doSodayapAtram, mUDhajIvo bhavati, abhihitaM ca - dukkhito dukkhaghAtAya dukkhAvettA sarIriNo / paDiyAreNa dukkharasa dukkhaNaM NibaMdhaI - iti (RSibhASite 1512) / 218 tadetaddAruNaM viSacakraM dRSTvA vivekinAM pApe kutsA prasUyate, dhik, atyantaM heyameva pApamiti saMvedanaM saJjAyata ityarthaH / sA ca kutsaitaccintanenopacIyata ityAha ubvivArA jalohaMtA tetaNIe matoTThitA / jIvitaM vA vi jIvANaM jIvaMti phalamaMdiraM / / / / 45-14 / / urvyAM pAro'nto yasyAH sA - * urvIpArA, yAvadurvI tAvadasyA avadhirityarthaH, etadeva sphuTayati jalaughaH - samudraH, tatrA'ntaH paryavasAnaM yasyAH sA jalaughAntA, tetaNIetti tAvatI, medanIti gamyate, matA - cakravarttyAderabhimatA - iSTeti yAvat, utthitA jIvAnAM prAbhRtIkRtA, jIvitaM vA'pi prAbhRtIkRtam, evamanyataropAdAnAyAbhihitAste jIvA jIvanti - antarbhAvitecchApratyayArthatvAd jijIviSantItyarthaH, jIvanamevecchantIti yAvat, yatastadeva sarveSAmapi nRpatvAdilakSaNAnAM phalAnAM mandiram - nilayamA - zrayamiti yAvat - phlmndirm| etadeva vyaktataraM vyAcaSTe 1. ka. kha. ga. Tha.Dha... dha.na.pa.phamatoTThitA / gha.ca. cha. jha.ta matoTThittA / - -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 Re-RSibhASitAni - 'dejjA hi jo maraMtassa sAgaraMtaM vsuNdhrN| jIviyaM vA vi jo dejjA jIvitaM tu sa icchtii|| // 45-15 // spssttm| yataH - puttadAraM dhaNaM rajjaM vijjA sippaM kalA gunnaa| jIvite sati jIvANaM jIvitAya ratI ayN|| // 45-16 // putro dArA dhanaM rAjyaM vidyA zilpaM kalA guNAH, tadetat sarvamapi jIvAnAM jIvite satyeva bhavati, nAnyathA yaduktam, jIvan hi naro bhadrANi pazyati - iti| tasmAt jIvitAyemA - pratyakSamIkSyamANA ratiH - svarasaH, AkAGkSati yAvat, tadAha - amedhyamadhye kITasya surendrasya suraalye| samAnA jIvitAkAGkSA, samaM mRtyubhayaM dvayoH - iti| kiJca - AhArAdi tu jIvANaM loe jIvANa dijjtii| pANasaMdhAraNaTThAya dukkhaNiggahaNA thaa|| // 45-17 // loke jIvAnAmAhArAdi tu prANasandhAraNArthaM jIvebhyo dIyate, tathAvidhadayAlubhiriti shessH| tathaiva duHkham - hiMsAjanitapIDA, tasya nigrahaNam - pratikAraH, hiMsApratipakSA 220 ArSopaniSad - hiMsAcaraNenAbhayadAnamiti yAvat, etadapi prANasandhAraNArthamevAvazyaM daatvymiti| yataH satyeNa 'vaNhiNA vA vi khate daDDhe va vednnaa| sae dehe jahA hoti evaM savvesi dehinnN||45-18|| yathA zastreNa kSate vA vahninA dagdhe vA'pi svake - AtmIye dehe vedanA-kSatAdikRtA pIDA bhavati, evaM sarveSAmapi dehinAm - jIvAnAM kSatAdito vedanA bhavatIti pratyeyam, tatazca hananAdernivRttiH kartavyA, sarveSAmapyAtmopamatvAt, taduktam - yathA ahaM tathA ete yathA ete tathA ahN| attAnaM upamaM katvA na haneyya na ghAtaye - iti (suttanipAte 3-37-27) / itthaM ca yathA''tmanaH sukhaduHkhe priyApriye tathA paratrApi vibhAvya hiMsoparamaH vidheyaH, tathA cArSam - jaha te na piyaM dukkhaM jANiya emeva svvjiivaannN| savvAyaramuvautto attovammeNa kuNasu dayaM - iti (bhaktaparijJAprakIrNake 90), anvAha ca - jaha me iTThANiDhe suhAsue taha savvajIvANaM - iti (AcArAGgacUrNI 1-16) / evaM ca - pANI ya pANighAtaM ca pANINaM ca piyA dyaa| savvametaM vijANittA pANighAtaM vivjje|| // 45-19 / / prANI - savve pANA piyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA appiyavahA piyajIviNo jIviukAmA savvesiM jIviyaM piyaM - 1. ka.ga.gha.ca.cha.jha.Na.ta - dejjA hi jo| kha.ja.Ta..tha.da.dha.na.pa.pha - dejjA hijjo| Da - dijjA hi jo| Dha - djjaahiNjo| 2. ka.kha.ga.ja.Ta.Tha.Da.DhANa.tha - jhaa| gha.ca.cha.jha.ta.da - thaa| 1.ka.Na - vnnhinaa| kha.ja.Ta.Tha.tha.da - vnnhitaa| ga.gha.ca.cha.jha.Dha.ta - bhinnaa|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -221 (AcArAGge 2-3-81) ityAgamoditasvarUpo jIvaH, caH samuccaye, prANighAtam - jIvavyApAdanam, sa cAtyantamaniSTaH sarveSAm, prANabhayasya sarvabhayAtizAyitvAt, uktaM ca - prANabhayaM sarveSAM hi mahadbhayam - iti (triSaSTicaritre), anvAha ca - save tasanti daNDassa sabve bhAyanti maccuNo iti (dhmmpde)| cakAraH smuccye| prANinAM ca dayA priyA, sarve'pi-svAtmani sarve dayAM kurvantu - ityetadevAbhilaSanti, sarveSAmapi sukhaspRhatvAt, duHkhasantrastatvAcca, tadAha- sarvANi bhUtAni sukhe ramante, sarvANi duHkhasya bhRzaM trasante - iti (saMnyAsagItAyAm 9-88) / sarvametatanantaroktaM vijJAya prANighAtaM vivarjayet - ahiMsA paripAlayet, tatparipAlanAyaivotsAhayati - ahiMsA savvasattANaM sdaa'nnibveykaarikaa| ahiMsA savvasattesu paraM bNbhmnniNdiyN||45-20|| ahiMsA sarvasattvAnAM sadA'nirvedakArikA - akhedajanikA sukhaheturiti yaavt| tathA sarvasattveSvahiMsA'ninditam - prazastam, param - utkRSTam, brahma, prmbrhmaatmkshuddhaatmsvruupaadhigmhetutvaat| ata eva deviMdA dANaviMdA ya NariMdA je vi vissutaa| savvasattadayovetaM muNIsaM paNNamaMti te||45-21|| 1. ka.kha.ja.Ta.Thar3haNa,ta.tha - sadA nnibbe0| ga - sdaa'nnibbe0| gha.ca.cha.jha - sadA nnibbe0| ka.kha.ga.ja.Ta.Tha.DhaNa.tha.da - muNissaM / gha.ca.jha.ta - muNIsaM / Da - munninnN| 222 ArSopaniSad - sugmm| upasaMharati - tamhA pANadayaTThAe tellapattadharo jdhaa| egaggayamaNIbhUto dayatthI vihare munnii||45-22|| tasmAt prANAH - jIvAH, teSAM dayArtham - kRpAhetoH, yathA tailapAtradharaH pravacanaprasiddhaH, tathA ekAgrakam IryAsamityAdau tattadyoga ekAyanIbhAvamupayAtam, mano yasya saH - ekAgrakamanAH, tathAbhUtaH - ekAgrakamanasIbhUto dayayA evArthIsaprayojanaH - dayArthI, etenAsyAtmani sAtaprayojanatA'pAstA, muni:- dayaikaprayojanapravacanamananAlaGkRtaH, tathA coktam - savvajagajIvarakkhaNadayaTThatAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM - iti (praznavyAkaraNe 2-6-22) / viharet - varteta, aparathA pramAdayogena sattvavyApattiprasakteH saMsRtiprasaGgAt, uktaM ca- tailapAtradharo yadvad, rAdhAvedhodyato ythaa| kriyAsvananyacittasyAd bhavabhItastathA muniH - iti (jJAnasAre 22-6) / sarvamapyetajjinAjJayaiva jJAyata iti tAmeva saMstuvannAha - ANaM jiNiMdabhaNitaM svvsttaannugaaminniN| samma dittA'bhiNaMdittA muccaMtI svvbNdhnnaa|| // 45-23 / / sarvasattveSvanukUlatayA gacchatIti sarvasattvAnugAminI, sarvajIvasukhAvahatvAt, tAm, yadvA sarvasattveSvanurUpabhASAyAM gacchati - 1. ka.Dha,Na - saMma dittA bhi0| kha.ja.Ta.Tha.tha - saMmaM dittAbhi / ga.gha.ca.jha.ta - smcittaa'bhi0|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 Re-RSibhASitAni - -223 pariNamatIti sarvasattvAnugAminI, tAm, uktaM ca- devA daivIM narA nArI, zabarA api shaabriim| tirazco hyapi tairazcI, menire bhagavadgiram - iti| jinendrabhaNitAmAjJAm - pravacanam, samyak - satpratipattyA, dRptA iva dRptAH, atizayarasaprasarasarasazAstrasudhAparipAnasaJjAtaharSollAsA ityAzayaH, yathoktam - zAstrasaGghAtamattAH - iti (niyamasAravRttau 115), abhinandyakuzalacittena paribhAvya, sarvabandhanAt - kRtsnakarmapAzAt, mucyante - mokSamupayAnti, jinavacasa ekasyApi muktidAyakatvAt, tadAha - ekamapi tu jinavacanAdyasmAnirvAhakaM padaM bhvti| zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrapadasiddhAH- iti (tattvArthakArikAyAm 28) / ataH paribhAvanIyaM jinavacaH, anyathoktalAbhavaJcanAt, pratyapAyAccetyAha vItamohassa daMtassa dhImaMtassa bhAsitaM je| je NarA NAbhiNaMdaMti te dhuvaM dukkhbhaayinno|| // 45-24 // vItamohasya - unmUlitabhavadrumamUlabhUtamohasya, etenAsyAjJAnAbhAva AveditaH, dAntasya - samacittavRtteH, etenAsya rAgadveSaviraha uditaH, dhImataH - kevalajJAnadarzanaprekSAparikaritasya, etenAsya sarvajJatvaM vyAkhyAtam, tasya bhASitaM jagati ye narA nAbhinandanti - na kuzalacittena paribhAvayanti, te narA dhruvam - avazyaM, duHkhabhAginaH - pIDaikapratipattAraH, bhavanti, tadaparibhAvanasya tadullaGghanahetutayA naikaduHkhalakSajanakatvAt, uktaM ca - ArSopaniSad - jiNANaM laMghae mUDho kilAhaM suhio bhve| jAva lakkhAI dukkhANaM ANAbhaMge kao suhaM ? iti (mUlazuddhau 58) / ayamAzayaH - vItamohatvAdiguNaviziSTasya vacanamekAntenAvitathameva bhavati, uktaM ca - ANA esA jiNANaM savaNNUNaM avitahA egaMtao, na vitahatte nimittaM, na cAnimittaM kajja - iti (paJcasUtre 5) / itthaM cAsminnajJAnAdivitathavacananimittavirahAdavitathavacanatA, tatazca tannirUpitabhavamokSahetvAdiparibhAvanata eva muktyupAyasampravRttasya bhavaduHkhakSaya upapadyate, naanythaa| tasmAditarasya tu jinAjJollaGghanAccAturantasaMsArakAntArAnuparivartta eva, yadArSam - icceiaMduvAlasaMga gaNipiDagaM tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAurataM saMsArakaMtAraM aNupariaTTiMsu, icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDupannakAle parittA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtasaMsArakaMtAraM aNupariadbhRti, icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakatAraM aNupariaTTissaMti - iti (nandIsUtre 157) / etadeva vyatirekata Aha - je'bhiNaMdaMti bhAveNa jiNANaM tesi svvdhaa| kallANAI suhAI ca riddhIo ya Na dullhaa|| // 45-25 / / ye bhAvena - antaHkaraNena jinAjJAmabhinandanti teSAM sarvathA kalyANAni-dravyabhAvArogyANi, sukhAni lokalokottara-zarmANi, RddhayaH - cakridevendrasatkavibhavAH,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - - 225 AmarzoSadhyAdayazca labdhayaH, cakArau samuccaye, na durlabhAH, api tu sulabhA eva, zivazarmadasya tAvaddAne'sIdanAt, uktaM ca - yatra bhAvaH zivaM datte dyauH kiyttrvrtinii| yo nayatyAzu gavyUtiM krozArdhe kiM sa sIdati - iti (iSTopadeze 4) / abhinandanIyaM ca jainaM matamityupamayA'bhidhatte - maNaM jadhA rammamANaM nnaannaabhaavgunnodyN| phullaM ca paumiNIsaMDaM sutitthaM gAhavajjitaM / / // 45-26 // yathA nAnAbhAvAH - puSkarapatrahaMsinIvimalasalilAdayaH, teSAM guNA: - muktatoyatvaprabhRtayaH, teSAmudayaH - prAdurbhAvo yatra tat - nAnAbhAvaguNodayam, phullam - vikacitam, padminISaNDam - kamalinIvanam, grAhavarjitaM ca hiMsrajalajanturahitam, sutIrtha - zobhano jalAvatAraH, ete yathA mano ramayataH, ato mano ramyamAnamAste, evaM dRSTAntamabhidhAya dArTAntikamAha rammaM maMtaM jiNiMdANaM nnaannaabhaavgunnodyN| kasseyaM Na ppiyaM hojjA icchiyaM va rasAyaNaM ? / / // 45-27 // tathA nAnAbhAvAH - akRtrimasvAdupadatAdayo'nekaprakArAH sadbhUtapadArthAH, teSAM guNAH - nisargAbhirAmatvAdayaH, teSAmudayaH - prAdurbhAvo yatra tat - nAnAbhAvaguNodayam, tadeva vizeSayati - 226 - ArSopaniSad - ramyam - manoramam, kimityAha - jinendrANAm - tIrthakarANAm, mananAt trAyata iti mantram - shaasnmityrthH| uktaM ca - vilakSaNAnAmavilakSaNA satI, tvdiiymaahaatmyvishesssmbhlii| manAMsi vAcAmapi mohapicchalAnyupetya te'tyadbhuta ! bhAti bhAratI - iti (siddhasenIdvAtriMzikAyAm 1-19) / tasmAt kasya - sacetasaH, iSTaM rasAyaNamivaitat priyaM na bhavet ? sarvasyApi priyaM bhavedityarthaH, pathyatvAdiguNopete'mUDhasya viparyAsAyogAt, tadAhuH - zaraNya ! puNye tava zAsane'pi saMdegdhi yo vipratipadyate vaa| svAdau sa tathye svahite ca pathye saMdegdhi vA vipratipadyate vA - iti (ayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm - 9) / upamAntarairjinazAsanabhaktimAviSkurute taNhAto va saraM rammaM vAhito vA 'ruNAgha (yaah)rN| chuhito vA jahA''hAraM raNe mUDho va bNdiyN|| // 45-28 // tRSNAyAH pIDito yathA ramyaM saraH zaraNIkaroti, vyAdhito yathA rujAharam - rogahAriNaM vaidyamiti yAvat, sarvatra zaraNaM prapadyata iti zeSo'vagantavyaH, yadvA kSudhitaH - bubhukSuH, yathA''hAram, raNe - saGgrAme, mUDhaH - klIbasattvaH, bandinam - sattvollAsaprayojakaM stutipAThakam, 1. ka.kha.gha.ca.ja.Ta..DhANa.dha.dha.na.pha - jdhaa| ga.da - jthaa| jha.ta - tadhA / pa - jNdhaa| 1. ka.ja.Ta.Tha.DhANa.tha.dha.na.pa.pha - ruNAgharaM / ga - pratau pazcAdardham - vAhito vaarunnaaghrN| gha.ca.ta - ruyaahrN| jha - ruyAdharaM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -227 vaNDiM sItAhato vA vi NivAyaM vaa'nnilaahto| tAtAraM vA bhauvviggo aNatto vA dhnnaagm|| // 45-29 / / zItAhato vA'pi - zizirabAdhitaH, vahnim - agnim, anilAhataH - pavanapIDitaH, yathA nirvAtam - samIraNazUnyaM sthAnam, bhayodvignaH - caurAdibhItinirviNNaH, yathA trAtAram - goptAram, yathA RNAtaH - satataM vRddhimApadyamAnAdRNAdduHkhitaH, dhanAgamam- vANijyAdau viziSTadraviNalAbham, gaMbhIraM savvatobhadaM hetu-bhNg-nnyujjlN| saraNaM payato maNNe jiNiMdavayaNaM thaa||45-30|| tathA'hamapi gambhIram, gabhIrabhAvAvabhAsitvAt, sarvatobhadram - sakalathA'pi vicAryamANaM kalyANanibandhanam, hetavaHsattarkayuktiprabhRtayaH, bhaGgAH - dravyAnuyogAdibhedAH saptabhaGgI vA, nayAH - naigamAdayaH, tairujjvalam - prakAzamAnam, jinendravacanaM prayataH - bhAvasAmagryasampannaH zaraNaM manye - ananyazaraNatayA zraddadhe, bhavabhayodvignAnAM svavacanadvAreNa jinendrANAM sAkSAt saMrakSakatvAt, taduktam - nayaprasaGgA - primeyvistrairnekbhnggaabhigmaarthpeshlaiH| akRtrimasvAdupadairjanaM janaM jinendra ! sAkSAdiva pAsi bhASitaiH - iti (siddhasenIdvAtriMzikAyAm 1-18) / sarvathA'pi svabhAvasundaraM jinazAsanamityupamAbhirabhidadhannAha 228 ArSopaniSad - sAradaM va jalaM suddhaM puNNaM vA ssimNddlN| jaccamaNi ghaTTa vA thiraM vA metinniitlN||45-31|| yathA zuddhaM zAradaM jalam, zaradRtau pAnIyaM nisargata evApagatamalaM saJjAyata iti, yathA pUrNaM zazimaNDalam - candravartulam, tadapi rAkAyAM svabhAvenaiva sampUrNaM bhavati, yathA ca ghRSTaH- gharSaNaprakriyayojjvalatAM prApitaH, jAtyamaNiH - uccajAtIyaratnam, yathA vA sthiram - prakRtyA sthairyaguNopetam, medinItalam - pRthivItalam, sAbhAviyaguNovetaM bhAva(sa?)te jinnsaasnnN| sasitArApaDicchaNNaM sAradaM vA nnbhNgnnN||45-32|| yathA ca zazitArApraticchannam - candrAdyupazobhitam, zAradam - zaradRtusatkaM nabho'GgaNam - vyoma, tathA jinazAsanamapi svAbhAvikaguNopetam - naisargikaiH samudrAdibhirupamitaiH syAdvAdamudrAdibhirguNairalaGkRtam, bhAsate - prakAzate, yathoktam - utsarpadvyavahAranizcayakathAkallolakolAhala - trsy(yvaadikcchpkulbhrshytkupkssaaclm| udyadhuktinadIpravezasubhagaM syAdvAdamaryAdayA, yuktaM zrIjinazAsanaM jalanidhiM muktvA paraM naashrye|| pUrNaH puNyanayapramANaracanApuSpaiH sadAsthArasaistattvajJAnaphalaH sadA vijayate syaadvaadklpdrumH| etasmAt patitaiH pravAdakusumaiH SaDdarzanArAmabhU-bhUyaH saurbhmudrumtybhimtairdhyaatmvaartaalvaiH|| citrotsargazubhApavAdaracanAsAnuzriyA'laGkRtaH, zraddhA1. ka.kha.ga.ja.Ta.Tha.Dha Na tha.dha.na.pa.pha - bhAvate / gha.ca.jha.ta - bhAsate /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 RSibhASitAni nandanacandanadrumanibhaprajJollasatsaurabhaH / bhrAmyadbhiH paradarzanagrahagaNairAsevyamAnaH sadA, tarkasvarNazilocchrito vijayate jainAgamo mandaraH / / syAddoSApagamastamAMsi jagati kSIyanta eva kSaNA - dadhvAno vizadIbhavanti nibiDA nidrA dRzorgacchati / yasminnabhyudite pramANadivasaprArambhakalyANinI, prauDhatvaM nayagIrdadhAti sa ravijainAgamo nndtaat|| adhyAtmAmRtavarSibhiH kuvalayollAsaM vilAsairgavAM, tApavyApavinAzibhirvitanute labdhodayo yaH sadA / tarkasthANuziraHsthitaH parivRtaH sphArairnayaistArakaiH so'yaM zrIjinazAsanAmRtaruciH kasyaiti no rucyatAm - ityAdi (adhyAtmasAre 19 / 1-5) / kiJca 229 savvaNusAsaNaM pappA viNNANaM paviyaMbhate / himavaMtaM giriM pappA tarUNaM cAru vAgamaM / / 45 - 33 / / yathA himavantaM giriM prApya yogyAzrayAnubhAvena tarUNAM cAru - sundara:, Agama: - patrapuSpaphalAdyudgamaH zADvalatA vA bhavati, tathA sarvajJazAsanaM prApya vijJAnam zabdArthAdyavagamaH pravijRmbhate prakarSeNa tAtparyAdisarvopAdhizuddhyA''virbhavati, tadAha- zabdo vA matirartha eva kimu vA, jAtiH kriyA vA guNaH, zabdArthaH kimiti sthitA pratimataM sandehazaGkuvyathA / jainendre tu mate na sA pratipadaM jAtyantarArthasthite:, sAmAnyaM ca vizeSameva ca yathA - 1. ka. kha. ja. Ta . Tha Dha Na... dha.na.pa.pha pappA ga gha ca jhata ppp| 2. ka. Dha - cAru vAgamaM / khatha vAruvAmagaM ga bAgamo ja Tha cAru cArucAmagaM / gha ca jhata vAruvAmagaM / cAruvAmagaM dha.na.pa.pha ArSopaniSad taatprymnvicchti|| yatrAnarpitamAdadhAti guNatAM mukhyaM tu vastvarpitaM, tAtparyAnavalambanena tu bhaved bodhaH sphuTaM laukikaH / sampUrNaM tvavabhAsate kRtadhiyAM kRtsnAdvivakSAkramAt / tAM lokottarabhaGgapaddhatimayIM syAdvAdamudrAM stumaH / / AtmIyAnubhavAzrayArthaviSayo'pyuccairyadIyakramo, mlecchAnAmiva saMskRtaM tanudhiyAmAzcaryamohAvahaH / vyutpattipratipattihetuvitatasyAdvAdavAggumphitaM, taM jainAgamamAkalayya na vayaM vyAkSepabhAjaH kvacit - iti ( adhyAtmasAre 19 / 10-12 ) | itthaM ca jainAgamaparibhAvanAt - 230 sattaM buddhI matI medhA gaMbhIrataM ca vaDhatI / osadhaM vA suI kaMtaM jujjae balavIriyaM / / 45-34 / / sattvAdi - prAgvyAkhyAtam, vardhate sphAtiM prapadyate, yathA zuci, zuddhaddhavyayogena nirmitatvAt kAntam, svAdutAdiguNopetatvAtpariNAmaramyatvAcca, auSadhaM bhavati, tathA jinavacanamapi, yasya samyagupayogena balam karmArAtiparAhatiprayojakasthAmam, vIryam - tapaH saMyamayoH parAkramaH, balopetaM vIryam - balavIryam, tadyujyate - jinazAsanapratibaddhAtmani samanusyUtIbhavati / evaM sukhaheturapi jinazAsanaM viparItAnAM viparItaM bhavatIti nidarzayati - - 1. ka.ga.ja.Ta. Tha...dha.na.pa. suI kaMtaM / kha suI kaMta ghata suyakkantaM / ca suI kantaM / jha suyakkataM / Dha suikaMtaM / pha suikaMte /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ -231 na-RSibhASitAni - payaMDassa NariMdassa kaMtAre desiyassa y| AroggakAraNo ceva 'ANAkovo duhaavho|| // 45-35 // pracaNDasya - ugrapratApasya, narendrasya nRpasya, kAntAre ca dezikasya - mArgopadezakasya, ArogyakAraNaH, SaSThyarthe prathamA, tatazcArogyakAraNasya - vaidyasya, caiva- samuccaye, trayANAmapyeSAmAjJAkopaH - niyogAtikramaH, duHkhAvahaH - vadhAdivyathAkArako bhvti| anatikrame tu ta eva saukhyasRja ityAha - sAsaNaM jaM NariMdAo kaMtAre je ya desiyaa| rogugghAto ya vejjAto savvametaM hie hiyN|| // 45-36 // yannarendrAt prAptaM zAsanam, kAntAre ca ye dezikAH, vaidyAcca rogodghAtaH, etatsarvaM hite - svakalyANavidhau, hitam - upssttmbhkm| evaM gAthAyugalena dRSTAntamabhidhAya dArTAntika 232 - ArSopaniSad - zAsanAtikramaH, sarvadehinAm - azeSajIvAnAm, duHkhasaMvAhe - aparAparaduHkha - saMvahanaikasvarUpe, saMsAre - caturgatikasaMsaraNe, dustAraH - duHkhanistaraNaprayojakaH, bhavati, jinAjJollaGghanakArI bhavasAgaraM na sukhena tarituM zaknoti, tatazca durgatipathapathikAnAmeSAM koTizo vinipAta eva, uktaM ca - jaha naravaiNo ANaM, aikkamaMtA pmaaydosennN| pAvaMti bNdhvhrohchijjmrnnaavsaannaaii|| taha jiNavarANa ANaM, aikkamaMtA pmaaydosennN| pAvaMti duggaipahe viNivAyasahassakoDIo - iti (puSpamAlAyAm 186-187) / yata evaM tasmAt - telokkasAraguru dhImato bhAsitaM imN| sammaM kAeNa phAsettA puNo Na virame tto|| // 45-38 / / dhImataH - kevalajJAnadarzanarUpaparamaprekSAzAlinaH, idampratyakSata upalabhyamAnam, trailokyasAragurukam, tanmAhAtmyasyAgratastrailokyasyApi tRNAyamAnatvAt, bhASitam - pravacanam, sakRt samyak - bhAvasAram, kAyena spRSTvA - anuSThAnagocarIvidhAya, punastataH pramAdAdinA na - naiva, viramet - anuSThAnoparati kuryAt, ko nu sakarNo'mRtasya tRpyatIti !, kiJcaitad bhavalakSadurlabhamanantaduHkhasamudrottArakaM cetyatra kSaNamapi na yujyate pramAda iti bhAvanIyam, tathA cArSam - bhavasayasahassadullahe, mAha ANAkovo jiNiMdassa saraNassa jutiimto| saMsAre dukkhasaMvAhe duttAro svvdehinnN||45-37|| zaraNyasya dyutimato jinendrasyA''jJAkopaH - 1. ka.kha.ja.Ta.Tha.Dha.Na.tha.dha.na.pa - ANAkovo / ga.gha.ca.jha.ta . ANAkoho / pha - aannokovo| 2. ka.kha.ja.Ta.Tha.DhaNa.tha.dha.na.pa.pha - desiyA / ga.gha.ca.jha.ta - desgaa| da - deseyaa| 3. ka.Na - rAgughAtIya / kha - rogughAtAya / ga - rogo ghAto ya / gha.ca.jha.ta - gorugghAto y| da - rogudhaato| ja.Ta.Tha Dha.tha.dha.na.pa.pha - rogughaatiiy| 1. ka.ga.ca.ja.Ta.Tha.r3ha.Na.dha.da.dha.na.pa.pha - guruaN| kha - guruAM / gha.ta. garuyaM / jha - gruaN|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 RSibhASitAni 233 jaaijraamrnnsaagruttaare| jiNavayaNaMmi guNAyara ! khaNamavi mA kAhisi pamAyaM - iti ( upadezamAlAyAm 123) / kiJca pratipannAnuSThAnaparihArataH prakaTameva lAghavamityudA harati - baddhaciMdho jadhA jodho vammArUDho thirAyudho / sIhaNAyaM vimucittA palAyaMto Na sobhtii|| / / 45-39 / / yathA baddhacihnaH subhaTalakSmAlaGkRtaH, varmArUDhaHvarmitaH kavacita iti yAvat, sthirAyudhaH - dhIratAdizUraguNapratipAdakasthairyavizeSeNa gRhItamAyudhaM cApAdi yena saH, yodha:- yoddhA, siMhanAdam - siMhavat kriyamANAM vIragarjanAm, vimucya - pareSu sAdhvasasampAdakatayA prayujya palAyan prahArAdivedanA - bhIrutayA raNabhUmerapasaraNaM vidadhan, na zobhate - naiva zobhAspadatAmRcchati, lAghavapAtraM jAyata iti yAvat / nidarzanAntaramAha agaMdhaNe kule jAto jadhA NAgo mahAviso / maMcitA savisaM bhUto piyaMto jAti lAghavaM / / - / / 45-40 / / yathA'gandhane kule jAto mahAviSo nAgaH svaviSam svakIyaM kSveDaH, muktvA - mukhAd bahirnisArya, kaJciddaSTveti yAvat, bhUyaH punarapi tadeva viSaM piban - nigilan, lAghavaM yAti nindApAtrIbhavati, vAntAzanasya svarUpata eva duSTatvAt, kulInAnAM ca duSTAcaraNasya duSTataratvAt, etadevAha - - - ArSopaniSad jadhA ruppikubbhUto ramaNijjaM pi bhoyaNaM / taM puNosa bhuMjato dhiddhikArasya bhAyaNaM / / 234 / / 45-41 / / mahAzreSThI, yathA rukma- suvarNam, tadastyasyeti rukmI tatkulam - rukmikulam tasminnudbhUtaH - prasUtaH kazcid bAlo ramaNIyamapi bhojanaM sakRdvAntvA punarvAntaM tad bhuJjan sa dhikdhikkArasya - atinyakkArasya, bhAjanam pAtram, jAyate / evaM pratijJAtapratipAlanAdapasaran sakRttyaktaM copAdadAnastiraskAraM labhate, ato'tidurlabhamidaM kathaJcidupalabdhaM jinazAsanaM parityaktapramAdaiH pratipAlanIyamevetyupanayo yojita eva / itthameva sukhasandohasiddhirapItyAha - evaM jiNaMda ANAe salluddharaNameva ya / Niggamo ya palittAo suhio suhameva taM / / / / 45-42 / / evam - anantaroktajinazAsanamAhAtmyavibhAvanena, jinendrAjJayA zalyoddharaNameva kuryAt - pUrvakRtapramAdAcaraNAlocanAdinA pApazalyAnAmAtmanaH sakAzAnniSkAsanaM kuryAt, cakArAt pUrvoktamapramAdAcaraNaM caanusnddhyaat| yadvA mAyAnidAnamithyAtvalakSaNazalyatritayoddhAraM kuryAt, cakArAd vakSyamANagauravatrikaparityAgaM vidadhyAdityarthaH / yathA ca pradIptAd gRhAdernirgamaH kriyamANaH suhitaH - dAhAdyapAyaparihAranibandhanatvenAtyantaM hitakArako bhavati, tathA tat
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni 235 - anantaroktaM zalyoddharaNamapi sukhameva phale hetUpacArAt sukhahetureva / gauravaparihArAyotsAhayaMstatrAdyasya vipAkamupadarzayati iMdAsaNI Na taM kujjA ditto vaNhI aNaM arii| AsAdijjaMtasaMbaMddho jaM kujjA riddhigAravo / / / / 45-43 / / indrAzaniH zakrAyudhaM vajram, tat - pratyapAyavizeSaM na kuryAt, dIptaH - jAjvalyamAnaH, vahniH - analaH, RNamuddhAraH, ariH - zatruH, ete'pi tadduHkhamutpAdayitumasamarthAH, yadduHkhamAsAdyamAnaH - vibhavAdyanubhAvanenAbhyasyamAnaH, ata eva sambaddhaH - Atmani pariNataH, RddhigauravaH pravaravastrAdibhirAtmotkarSasambhAvanam, kuryAt, tasya kliSTakarmabandhahetutvenAnekabhavasahasreSu kSudratAdiprayuktaduHkhasandohanibandhanatvAt, indrAzaniprabhRtestu sakRdeva duHkhadAyakatvAt / gauravAntaradurvipAkaM nidarzayati - - - sagAhaM vA saraM buddhaM visaM vA mahujojitaM / sAmisaM vA NadIsoyaM sAtAkammaM duhaMkaraM / / 45-44 / / yathA buddham kamalavanAvacchedena vikasitam, kintu sagrAham - hiMsrajalajantusahitam, saraH - kAsAraH, yathA vA madhuyojitaM viSam, yathA vA sAmiSam - matsyAdipralobhanAya - 1. ka. kha.ga.ja.Ta. Tha.Dha. Na. tha.dha.pa saMbaddho gha ta sambandho ca.jha sNbNdho| na. pha saMbaddho / 2. ka.gha.DhaNa. dha.na.pa.pha.ta. maNujojitaM / kha.ja.Tha.tha - mahujojitaM / Ta humaNujojitaM / ca vAmANujojitaM / mahajojitaM / jha ArSopaniSad nyastairmanojJairbhojyaiH sahitam, nadIsrotaH - taraGgiNIpravAhaH, yathA tritayamapyetadApAtamanoramamapi vipAkadAruNaM bhavati, tathA zAtakarma - zAtagauravAdhInatayA'nuSThitaM zarIrazuzrUSAdikRtyam, duHkhaGkaram nArakayAtanAdividhAtR bhavati / atrAnukto'pi rasagauravavipAko'vagantavyaH, prAganekazo matsyadRSTAntenoktatvAt, gauravatritayasya cedamArSoditaM svarUpam pavarAiM vatthapAyAsaNovagaraNAI esa vihavo me / avi ya mahAjaNaneyA ahaM ti aha iDDhigAravio / / arasaM virasaM lUhaM jahovavannaM ca nicchae bhuttuM / niddhANi pesalANi ya, maggai rasagArave giddho / / sussusai sarIraM, synnaasnnvaahnnaapsNgpro| sAyAgAra - vaguruo dukkhassa na dei appANaM - iti ( upadezamAlAyAm 324-326) / tadetadgauravAdivazavartinamadhikRtyAha 236 - kosIkita vvasI tikkho bhAsacchaNNo va paavo| liMgavesapalicchaNNo ajiyappA tahA pumaM / / / / 45-45 / / kozIkRtaH - - koze nyasta iva tIkSNaH - nizAtaH, asiH taravAraH, yathA vA bhasmacchannaH pAvakaH - agniH, tathA liGgam rajoharaNAdi, veSaH zvetavastrAdiH tAbhyAM praticchannaH - apahnutagauravAdidoSaH, ajitAtmA indriyakaSAyavazaga:, pumAn - puruSaH / yathoktAsiprabhRtiH kozAdyAvaraNAvRtatIkSNatvAdidoSo bhavati tathA'sAvapItyAzayaH, etenAsya pracchannapApatayA pApataratA''veditA / kiJca - - -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ -237 Re-RSibhASitAni kAmA musAmuhI tikkhA sAtA kmmaannusaarinnii| 'taNhaM sAtaM ca sigdhaM ca taNhA chiMdati dehinnN|| // 45-46 // kAmA, kAmapradhAnatvena kathaJcittadrUpatvAt, mRSA eva mukhe prArambhe yasyAH sA- mRSAmukhI, mithyAcAraiH pApakarmabhiH poSyamANatvAt, tIkSNA, tIvradurvipAkayonitvAt, keyamityAhasAtA padaikadeze padasamudAyopacArAt sAtaspRhetyarthaH, sA ca karmAnusAriNA - vedamohanIyodayAnugAminI bhvti| kathamasyA nikAra sambhavItyAha- dehinAm - AsannabhavyAnAM jIvAnAm, tRSNA - muktyabhilASaH, zIghraM ca - tvaritameva, tRSNAm - bhogapipAsAma, sAtaM ca - sukhaspRhAm, chinatti - nikRntati - apAkuruta iti yAvat, tAmanapAkurvato muktyabhilASatvasyaivAnupapatteH, tadapAkaraNasya tatkAryatvAt, nizcayatazca svajanyamajanayataH svarUpalAbhasyaivAyogAt, sanmAtrasya kurvadrUpatvAditi nipuNaM nibhaalniiym| ___yadvA tRSNeti tIvrabhogapipAsA, sA tRSNAm - mandataradharmecchAm, sAtam - sukhaM ca chinattItyarthaH, utkaTaviSayecchAyA svabAdhyadharmaspRhAbAdhakatvAt, tatazca dharmakRtyabAdhaH, tatazca dharmaikajanyasaukhyabAdha iti na kinycidnuppnnm| itthaM ca sadevoragagaMdhavvaM satirikkhaM smaannusN| 238 - ArSopaniSad - vattaMte hiM jagaM kicchaM 'tnnhaaposnnibNdhnnN|| // 45-47 / / devAH - jyotiSkavaimAnikAH surAH, uragAH - nAgakumArA nAkinaH, etena zeSabhavanapatigrahaH, gandharvAH - vyantaravizeSAH, etenAvaziSTavyantaragrahaH, taiH sahitam, sadevoragagandharvam, tiryagbhiH sahitam - satiryak, mAnuSaiH sahitam samAnuSam, jagat kRcchU hi kaSTapUrvakameva vartate, tadatra tRSNApoSa eva nibandhanam, yadvA taiH - kAmAdibhiH, tRSNApoSo nibandhanaM yasya tat - tRSNApoSanibandhanam, kRcchram- kaSTam, jagad vRttam - prAptamityarthaH / tatpoSasyaiva zoSaprayojakatvAt, duSpoSatvAcca, uktaM ca - AzAgarttaH pratiprANi yasmin vishvmnnuupmm| kasya kiM kiyadAyAti ? vRthA vo viSayaiSitA - iti (AtmAnuzAsane 36), anyatrApi - tRSNAkhAniragAdheyaM duSpUrA vartate bhve| yA mahadbhirapi kSiptaiH pUraNaireva khanyate iti| evaM cAtRptiduHkhameva, jIvAnAM kAmabhogaistRptatvAsambhavAt, anvAha ca- udadhirudakapUrairindhanaizcitrabhAnuryadi kathamapi daivAt tRptimaasaadyetaam| na punariha zarIrI kAmabhogairvisaGkhyaizciratamamapi bhuktaistRptimAyAti kaizcit-iti(jJAnArNave 20-28) / kathaM tarhi tRSNoccheda iti cet ? yAtrAmAtrabhojyAdinirAzaMsabhogena zeSatyAgAditi gRhANa, etadevopamayAbhidhatte akkhovaMgo, vaNe levo, tAvaNaM jaM jaussa y| NAmaNaM usuNo jaM ca juttito kjjkaarnnN|| // 45-48 // 1. ka.r3ha.Na.dha.na.pa.pha- taNhApAsaNibaMdhaNaM / kha.ja.Ta..tha - taNhAposanibaMdhaNaM / 1.ka.kha.ga.ja.Ta.Tha.Dha.tha.da.dha.na.pa.pha - taNhaM saatN| gha.jha.ta - taNhAsAtaM / ca - taNhA saatN| Na- tehaM sAtaM /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni akSopAGgaH, vraNe lepa:, yacca jatunastApanam, yacceSornAmanam, tadAlambanato yuktita: - yAtrAmAtrArthabhojyAdiyogAt, kAryam - jJAnAdyArAdhanAtmakaM siSAdhayiSitaM sAdhyam, tasya kAraNam- niSpAdanam, etacca prAk prapaJcitameveti na punaH pratanyate (RSibhASite 25 - 6), yuktaM caitat, anyathA viSayodIraNAdyanarthasambhavAt, tathA cArSam accAhAro na sahe, aiNiddheNa visayA uijjati / jAyAmAyAhAro, taMpi pakAmaM na icchaami|| ussannakayAhAro ahavA vigaIvivajjiyAhAro / jaM kiMci kayAhAro avaujjhiyathovamAhAro / / evaM stokaparibhogena zeSamahAnAddevavandanIyatA''game'bhihitA, sA ca vibudhairguNotkarSadarzanAditi yatitavyamatra guNotkarSasaspRhaiH, tadAha- thovAhAro thovabhaNio ya jo hoi thovanido ya thovovahiuvagaraNo tassa hu devAvi paNamaMti iti ( Avazyakaniryuktau 1280 - 1282 ) nanu yasstokenAhAreNa na saMstarati tasya kimiti cet ? atrAha - AhArAdIpaDIkAro savvaNNuvayaNAhito / appA hu tivvavahissa saMjamaTThAe saMjamo || - . 239 / / 45-49 / / tIvravahneH pracaNDajaTharAgnivataH, AtmanaH - jIvasya, SaSThyarthe prathamA, AhArAdinA - kSudhAnivRttiprayojakena paryAptakenAnnapAnaprabhRtinA, pratikAraH - kSudbAdhApratikRtiH, sarvajJa ArSopaniSad vacanAkhyAtaH, paramAtmapravacane'nujJAtaH, taduktam - ayAvayaTThA bhoccA NaM jai teNa na saMthare / / tao kAraNamuppanne bhattapANaM gavesae / iti (dazavaikAlike 5/2/2-3), nanvasyAstokakRtvarabhyavaharaNamastokamAtrAbhyavaharaNaM vA kiM pravacanavirAdhanA, na veti cet ? netyucyate, tadanujJAtapravRttestadvirAdhanA'sambhavAt, ata evApavAdasyotsargabhedatvamupapAditamAcAryaiH, yathA - apavAdo'pi sUtrAbAdhayA gurulAghavAlocanAparo'dhikadoSanivRttAya zubhaH zubhAnubandhI, mahAsattvAsevita utsargabheda eva iti (lalitavistarAyAm ), yuktaM caitat tasyApi saMyamArthatvAt cAritrArAdhanaprayojanena kriyamANatvAt, kathaJcitso'pi saMyama eva, kathaJcitphalAtmakatvAddhetoH, yathoktam - bhAvamokSastu taddheturAtmA ratnatrayAnvayI iti (adhyAtmasAre 18-179) / na caivaM yathecchavihAre'pi saMyamavyapadezaprasaGga iti vAcyam, mUlokta- hu padenApAstatvAt / ayamAzayaH uktapratikArastIvravahnerevAnujJAtaH, nAnyasya, atRSNAmUlaniSiddhapravRtterutsargAsahiSNutAniyatatvena sahiSNoH satRSNatAbhAvenApavAdapadaviSayatA'yogAt, unmArgasthitatvAt, tatazca nAsmin saMyamagandho'pIti kutastadvattvena vyapadezAzaGkA'pIti / 240 etenAsahiSNorapi satRSNasyotsarganiSiddhapravRttau saMyamavyapadezaH pratyuktaH, upapAditotsargabhedAtmakApavAdalakSaNasya tasmin samanvayAsambhavAditi dik / tasmAdazaThabhAvena sUtrasApekSavRttyA tRSNAlatonmUlanaM vidheyam,
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 RSibhASitAni - manojJabhogAnAmapi tattvato viDambanArUpatvAdityAzayenAha - hemaM vA AyasaM vA vi baMdhaNaM dukkhakAraNA (NaM ? ) / mahagghassAvi daMDassa NivAe dukkhasaMpadA / / 45-50 / / haimam - suvarNaghaTitam, Ayasam - lohanirmitam, bandhanam - nigaDAdi, duHkhakAraNam - nirodhavyathAprayojakam, vAzabdau ubhayatra samAnaiva duHkhahetutetyarthasya jJApakau / apiH - samuccaye, mahArghyasyApi - mahAmUlyasyApi daNDasya - rAjatAdiyaSTyAH, nipAte - kathaJcit ziraH prabhRtyaGgeSu patane sati duHkhasampat - vedanAvAptireva bhavati, evaM vyavahArataH sukhahetutvenAbhimatA api viSayAstattvato duHkhahetava eveti tattRSNAtyAgo vidheyaH / evameva parISahAdAvapi sukhakAraNatAvibhAvanenApAtarudreSvapyeSu, nAruciH kartavyA, nApi tatkartari pradveSaH kAryaH, sahAyabhUtatvAttasyetyAha - 241 AsajjamANe divvammi dhImatA kajjakAraNaM / kattAre abhicAritA viNIyaM dehadhAraNaM / / 45-51 / / divye - devakRta upasarge, upalakSaNAnmanujAdikRtopasargagrahaH, tasmin AsAdyamAne - AtmanA prApyamANe, svasminnupasargeNa pIDAyAmutpAdyamAnAyAM satyAmiti bhAvaH, dhImatA - natthi jIvassa nAso tti evaM pehejja saMjae ( uttarAdhyayane 2 - 29) iti pAramarSaproktaprekSAzAlinA, kartari upasargakAridevAdau, kAryam - 1. ka. kha. ga. ja. Ta . Tha.Dha. Na... dha.na.pa.pha. kaarnnaa| gha kAraNAM ca jhata - kAraNaM / 2. ka.ja.Tha... dha.na.pa.pha pRbhivAritA / ga.gha.ta abhicAritA / ca.jha abhivAritA / Ta ribhUvAritA / - ArSopaniSad kRtsnakarmakSayalakSaNaM svAbhipretaM sAdhyam, tasya kAraNam niSpAdanam siddhyabhiyoga iti yAvat, abhicArya abhividhinA sambadhya, ayamupasargakartA matkAryasAdhakatvena matsahAya eveti bhAvasAraM pratipadyeti bhAvaH, dehadhAraNam, padaikadeze tatsamudAyopacArAd dehadhAraNautsukyam, mA bhUnme dehasya vinAza ityAkArakA cittavRttirityarthaH, tadyathA vinItaM apanItaM bhavati, tathA yatitavyamiti zeSaH, anyathA pratipAtasambhavAt etadeva nidarzanaiH sphuTayati 'sAgAreNa viNijjoko Aturo vA turaMgame / bhoyaNaM bhijjadihi vA jANejjA deharakkhaNaM / / / / 45-52 / / agAreNa gRhena saha vartata iti sAgAra:, tena saha viniyogaH stoko'pi prasaGgo, eSa ca yatInAM kalaGkAvahatvAt patanahetuH, yadArSam - thovo vi gihipasaMgo jaiNo suddhassa paMkamAvahaI - iti ( upadezamAlAyAm 113 ) | yathA vA''turaH - rugNa, turaGgame - azva ArohaNaM kuryAt, etadapi patanapIDAvahameva, yathA vA bhedyA- bhedituM zakyA, dihi tti dhRtiH- dhairyam, yatastat bhedyadhRti bhojanam - tathAvidho mantracUrNAdiyoganiSpanna AhAraH, etadapyAhArayato grathilatAdyapAya 242 - - - 9. ka. kha. ja. Tha.Dha... dha.na.pa.pha sAgAreNa viNijjoko gha. jha sAgareNAvaNijo ko ca.Ta. tada sAgare NAvaNijjo ko / 2. ka. kha.ja.Ta. Tha.Dha....dha.na.pa.pha bhijjadihi / ga.gha.ca.jha.ta bhijjaehiM /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - 243 nibndhnm| tathaiva deharakSaNam - anantaravRttoditaM zarIrasaMrakSaNautsukyam, jAnIyAt - ArtadhyAnarUpatayA durgtiptnhetutvenaavgcchet| tatazca tat parityajet, etenAnyadAsaktestu sutarAM prityaago'bhihitH| upadezasarvasvamabhidhAyopasaMharati - jAtaM jAtaM tu vIriyaM sammaM jujjejja sNjme| 'puNphAdAdi puSphANaM rakkhaMto aadikaarnnN|| // 45-53 // jAtaM jAtam - pratyekamutpannam, vIryam - zArIrAdibalam, samyak - sadgurvAjJApurassaram, saMyame - muktisAdhakAnuSThAne, yojayet tu - sAdhanatayA vyApArayedeva, tatrAnupayuktasya paramArthato viirytvsyaivaanupptteH| kathaM yojayedityAha- puSpAt - vikAsAt, puSp vikAse, prakRtAnuSThAnasAnubandhasiddheriti yAvat puSpANAm - bhAvyanuSThAnasiddhInAm, Adi - mUlam, yathA kazcidvicakSaNo rakSati, tathA''dikAraNam - saMyamopayogivIryodgamAnubandhanibandhanam, rakSan - tadanucchedAnuguNasantrANavidhau yatna kurvan, yojayedityatra yogaH, itthameva sAnubandhasiddhibhAvAditi bhAvaH, anyathA tu gurulAghavAdivijJAnavaJcitAnAM niranubandhaM kriyAmAnaM syAdityanubandhazuddhau yatitavyam, sA'pi zuddhAdAjJAbahumAnAditi tadanusyUtAntaHkaraNena saMyamodyamaH kartavya ityatro1. ka.Na.na.pha - puSpAdAdi puppANaM / kha - puSpAdAdi puSpANNaM / ja.Tha.tha - puSpAdAdi puSpANaM / Ta- puSpAdohi puSpANaM / Dha - puSpAdAdi puphaannN| dha - puSphAdodi puSphANaM / pa- puSphAdodi puSphANaM / ga.gha.ca.jha.ta - pupphAdIhi puSphANaM / 244 ArSopaniSad - padezacUlikA, tathAhurAcAryAH - ANAbahumANAo suddhAo iha phalaM visiTuM ti| Na tu kiriyAmettAo puvAyariyA tahA caahu|| bhAvANAbahumANAo sattio sukiriyApavittI vi| niyameNaM ciya iharA Na tako suddho tti iTThA saa|| eIe u visiTuM suvannaghaDatullamiha phalaM nvrN| aNubaMdhajuyaM saMpunnaheuo smmmvseyN|| kiriyAmettaM tu ihaM jAyati laddhAdavekkhayAe vi| gurulAghavAdisannANavajjiyaM paaymiyresiN|| etto u niraNubaMdhaM mimmayaghaDasarisamo phalaM nneyN| kulaDAdi dANAisu jahA tahA haMta evaM pi|| tamhA bhAvo suddho savva payatteNa haMdi prloe| kAyavvo buddhimayA ANovagajogato NiccaM - iti (upadezapade 238-243) / evamAjJAyogapurassaraM saMyama udyacchato yat paryavasyati tadAha___ evaM se siddha buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati - tti bemi|| ___evamityAdi praagvt| iti paJcacatvAriMzattame vaizramaNIyAdhyayana aarssopnissd| atha prazastiH (zArdUlavikrIDitam) pAdAGguSThasucAlitAmaragiri-hastAstadevasmayaH, jihvAkhaNDitazakrasaMzayacayo, vAGnaSTahAlAhalaH / sarvAGgINamahopasargadakRpA-netrAmbudattAJjaliH, dADhAdAritadivyayutsamavatAt zrIvardhamAno jinaH / / 1 / /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - (upajAti) zrIgautamasvAmi-sudharmadeva-jambUprabhu-zrIprabhavapramukhyAH / surIzapUjApadasUridevA, bhavantu te zrIguravaH prasannAH / / 2 / / (vasantatilakA) etanmaharSizucipaTTaparamparAjAn AnandasUrikamalAbhidhasUripAdAn / saMvignasantatisadIzapadAn praNamya, zrIvIradAnacaraNAMzca gurUn staviSye / / 3 / / zrIdAnasUrivaraziSyamatallikA sa, zrIpremasUribhagavAn kSamayA kSamAbhaH | siddhAntavArivaravArinidhiH punAtu, cAritracandanasugandhizarIrazAlI / / 4 / / (zArdUlavikrIDitam) pratyagratrizatarSisantatisarit-sraSTA kSamAbhRnmahAn, gItArthapravaro varazrutayutaH sarvAgamAnAM gRham / tarke tarkavizuddhabuddhivibhavaH so'bhUt svakIye'pyaho, gacche saMyamazuddhitatparamatiH prajJAvatAmagraNIH / / 5 / / tatkAlInakaragrahagrahavidhA-vabde hyabhUd vaikrame, tithyArAdhanakAraNena karuNo bhedastapAgacchajaH / kAruNyaikarasena tena guruNA satpaTTakAdAtmano, bahavaMzena nivAritaH khakarakhau-pThe piNDavADApure / / 6 / / 246 - ArSopaniSad - (vasantatilakA) tatpaTTabhRd bhuvanabhAnvabhidhazca sUriH, zrIvardhamAnatapasAM nidhirugrazIlaH | nyAye vizArada itIha jagatprasiddho, jAto'tivAkpatimati-matimaccharaNyaH / / 7 / / tasyAdyaziSyalaghubandhurathAbjabandhu stejAstapAzrutasamarpaNatejasA saH | paMnyAsapadmavijayo gaNirAT zriye'stu, kSAntyekasAyakavidIrNamahopasargaH / / 8 / / sarvAdhikazramaNasArthapatirmatIzaH, pAtA catuHzatamitarSigaNasya zasyaH / gacchAdhinAthapadabhRjjayaghoSasUriH, 'siddhAntasUrya' yazasA jayatIha coccaiH / / 9 / / sabuddhinIradhivibodhanabaddhakakSaH, vairAgyadezanavidhau paripUrNadakSaH / sImandharaprabhukRpAparapAtramastu, zrIhemacandrabhagavAn satataM prasannaH / / 10 / / iSvarikhayuge (2065) varSe, zrIrAjanagare mayA / devaguruprabhAvena, vyAkhyeyaM parinirmitA / / 11 / / yadatra sauSThavaM kiJcit, tad guroreva me na hi / yadatrAsauSThavaM kiJcit, tanmamaiva gurorna hi / / 12 / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ArSopaniSad - Re-RSibhASitAni zudhyatAM me kSatizcAtra, kRtakRpaiH sukovidaH / sAvRteH sUkSmabuddheH sA, mAdRzastu kathaiva kA ? ||13 / / pratyekabuddhasAdhUnA - mAzayAdanyathoditam / yadi cotsUtritaM kiJcin, mithyA me duSkRtaM bhavet / / 14 / / iti caramatIrthapatizramaNabhagavacchrImahAvIrasvAmizAsane kAruNyapuNyArNavazrIsambhavanAthasvAmisAnnidhye zrImatsadguruparamaprasAdAt parameSThirasAmbaranayane (2065) vaikrame'bde tapAgacchIyAcAryadevazrImadvijayaprema-bhuvanabhAnu-padmahemacandrasUrIzvaraziSya-AcAryavijayakalyANabodhisUrisaMstutA zrIpratyekabuddhamaharSibhASitazrIRSibhASitasUtravRttirUpA aarssopnissd|