Book Title: Prakrit Kavya Manjari
Author(s): Prem Suman Jain
Publisher: Rajasthan Prakrit Bharti Sansthan Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003806/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kai Chuang Guo Kai Kai prAkRta kAvya-maMjarI DA. prema sumana jaina Kai Kai Kai Kai Kai Kai Guo Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai Kai entername TMTM prAkRta bhAratI jayapura nucatie Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI puSpa-13 prAkRta kAvya-maMjarI lekhaka evaM sampAdaka DaoN0 prema sumana jaina saha-AcArya evaM adhyakSa jainavidyA evaM prAkRta vibhAga udayapura vizvavidyAlaya jhA rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna jayapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: devendrarAja mehatA saciva, rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura prathama saMskaraNa 1982 mUlya: 16-00 rupaye sarvAdhikAra prakAzakAdhIna . prApti sthAna : rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna yati zyAmalAlajI kA upAzraya motIsiMha bhomiyoM kA rAstA jayapura-302 003 [rAjasthAna] mudraka : RSabha mudraNAlaya dhAnamaNDI, udayapura PRAKRIT KAVYA-MANJARI (Grammar & Text Book) by Prem Suman Jain/Jaipur/1982 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prAkRta bhASA evaM sAhitya ke mahattvapUrNa granthoM kA prakAzana evaM prAkRta bhASA kA pracAra tathA prasAra karanA prAkRta bhAratI saMsthAna ke pramukha kArya haiN| isI dizA meM saMsthAna se DaoN. prema sumana jaina dvArA likhita 'prAkRta svayaM-zikSaka khaNDa 1'nAmaka pustaka 1979 meM prakAzita kI gayI thii| 1982 meM isa pustaka kA punarmudrita saMskaraNa bhI nikala cukA hai / yaha pustaka prAkRta ke jijJAsu pAThakoM aura vizvavidyAlayoM meM samAdRta huI hai| saMsthAna kA uddezya hai ki prAkRta kA zikSaNa skUlI zikSA se bhI prArambha ho| saMyoga se mAdhyamika zikSA borDa, ajamera ne prAkRta bhASA ko vaikalpika viSaya ke rUpa meM apane saikaNDarI pAThyakrama meM svIkRta kiyA hai| isa pAThyakrama ke anusAra vidyArthiyoM ko prAkRta kI pustake upalabdha ho sakeM isake lie isa saMsthAna ne DaoN. prema sumana jaina se 'prAkRta kAvya-maMjarI' eva 'prAkRta gadya-sopAna' ye do pustakeM taiyAra kara dene kA Agraha kiyA thaa| hameM prasannatA hai ki DaoN. jana kI prAkRta kAvya-maMjarI hama pAThakoM ke samakSa prastuta kara rahe haiN| prAkRta kAvya-maMjarI ajamera borDa ke kakSA 9 evaM 10 ke prAkRta-pAThyakrama ke anusAra to hai hI, sAtha hI yaha prAkRta kA zikSaNa karane-karAne vAle kisI bhI sasthAna athavA parIkSA borDa ke lie bhI upayogI pustaka siddha hogii| eka ora yaha pustaka prAkRta bhASA evaM kAvya sAhitya kA jJAna karAtI hai to dUsarI ora isake viSaya vidyArthiyoM meM naitika AcaraNa evaM anuzAsita jIvana kI preraNA bhI pradAna karate haiM / ata yaha pustaka pratyeka prAkRta-premI ke lie grAhya aura upayogI hogI, aisA hamArA vizvAsa hai / prAkRta ke pracAra-prasAra kI dizA meM isa pustaka ke lekhaka va sampAdaka DaoN. prema sumana jaina jo prayatna kara rahe haiM. usake lie unheM badhAI hai| prastuta pustaka ke mudraNa meM bhI lekhaka ne jo zrama kiyA hai, usake lie saMsthAna unakA AbhArI hai / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka ke isa prakAzana-kArya meM saMsthAna ke saMyukta saciva evaM jaina sAhitya ke manISI mahopAdhyAya zrI vinaya sAgara jI ne jo prayatna kiyA hai, usake lie saMsthAna unakA bhI prAbhArI hai| pustaka ke zIghra evaM sundara mudraNa-kArya hetu saMsthAna RSabha mudraNAlaya, udayapura ke prati dhanyavAda jJApana karatA hai / devendrarAja mehatA saciva rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna jayapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prAkRta bhASA evaM sAhitya kA paThana-pAThana kucha varSoM se vizvavidyAlayoM evaM vidyAlayoM meM bhI prArambha huprA hai| sAmAjika saMsthAnoM ke parIkSA-borDo meM bhI prAkRta kA zikSaNa eka pramukha viSaya hai| kiMtu prAkRta sIkhane ke liye prArambhika stara para Adhunika zailI kI prAkRta kI koI pAThyapustaka upalabdha nahIM thI / vidvAnoM ne kucha pustakeM bahuta pahale taiyAra kI thiiN| ve aprApya ho gayI thiiN| ata: isa AvazyakatA ko dhyAna meM rakhate hue prAkRta padya eva gadya kI do pAThyapustakeM taiyAra karane kI yojanA banAyI gyii| isI bIca meM rAjasthAna mAdhyamika zikSA borDa, ajamera kI prAkRta-pAThyakrama samiti ne kakSA 6 evaM 10 ke lie prAkRta kA eka pAThyakrama taiyAra kiyA / borDa ne use rAjasthAna ke skUloM meM lAgU karane ke lie apanI anuzaMsA kI hai / AzA hai ki zIghra hI prAkRta viSaya mAdhyamika stara para prArambha kiyA jA skegaa| borDa ke isa prAkRta ke pAThyakrama ko dhyAna meM rakhate hue hamane prAkRta kAvya-maMjarI evaM prAkRta gadya-sopAna ye do pustakeM taiyAra kI haiN| unameM se prathama pustaka pAThakoM ke hAthoM meM hai / prastutikaraNa * isa prAkRta kAvya-maMjarI meM prAkRta ke pratinidhi padyAthoM meM se sAmagrI kA cayana nabInatA, stara kI anukUlatA evaM viSama vaividhya kI dRSTi se kiyA gayA hai / * padya ke pATha aise cune gaye haiM, jo ki sarala, sArvabhaumika, aura zikSA-paraka haiN| unase vidyArthiyoM ke sadAcaraNa ke nirmANa meM madada milatI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAkRta sAhitya kathAnoM kA bhaNDAra hai / ataH prastuta saMkalana meM adhikAMza kathAtmaka padyAMza cune gaye haiM / kucha muktaka-kAvya diye gaye haiM tathA rAjasthAna ke prAkRta ke zilAlekha se bhI vidyArthiyoM ko paricita karAyA gayA hai| * pratyeka pATha ke prArambha meM pATha-paricaya meM grantha evaM granthakAra ke sambandha meM vavaraNa dekara pATha kI viSayavastu ko spaSTa kiyA gayA hai / * prAkRta-zikSaNa kI yaha prArambhika pustaka hone ke kAraNa prArambha meM prAkRtavyAkaraNa ko abhyAsa ke dvArA samajhAyA gayA hai / * vyAkaraNa-jJAna ke niyama abhyAsa ke bAda diye gaye haiM, tAki vidyArthiyoM meM raTave kI pravRtti ke sthAna para prayoga kI pravRitta vikasita ho ske| 0 kArakoM (vibhaktiyoM) kA jJAna karAne ke liye prAkRta-gadya meM choTe-choTe pATha taiyAra kara diye gaye haiM / ina pAThoM se vidyArthI vibhakti-jJAna ke sAtha-sAtha dainika vyavahAra ke prAcaraNa se bhI paricita ho skeNge| * saMdhi-samAsa, kRdanta, sAmAnya karmaNi-prayogoM ke lie alaga pATha diye gaye haiM / * mUla-pAThoM (11 se 31) ke sAtha abhyAsa meM vyAkaraNa jJAna ke sAtha vastuniSTha, laghuttarAtmaka evaM nibandhAtmaka prazna dekara vidyArthiyoM kI buddhi-parIkSaNa kA prayatna kiyA gayA hai| * prAkRta bhASA evaM prAkRta kAvya-sAhitya ke itihAsa kI jAnakArI ke liye saMkSepa meM mUla pAThoM ke bAda eka vivaraNa de diyA gayA hai / * usake ke bAda pariziSTa meM sarvanAma, saMjJA, kriyA evaM kRdanta kI cArikAe dI gayI haiN| * prAkRta pAThoM kA artha svatantra rUpa se aura sahI kiyA jAya isa dRSTi se pAThoM kA hindI anuvAda bhI de diyA gayA hai| prAkRta ke zabdakoza eva anya sahAyaka-sAmagrI upalabdha na hone se yaha anuvAda vidyArthI eva zikSaka donoM ke lie upayogI hogA / anuvAda ko mUlAnugAmI banAne kA prayatna kiyA gayA hai| anya zabda koSThaka meM de diye gaye haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pustaka ke anta meM kucha apaThita padyAMza bhI de diye gaye haiM, jo vidyArthiyoM ke prAkRta ke jJAna-parIkSaNa ke lie upayogI haiM / isa taraha 'prAkRta kAvya-maMjarI' ko sarala, rocaka aura viSaya kI dRSTi se jJAnavarddhaka banAne kA prayAsa kiyA gayA hai| yaha pustaka ajamera borDa ke prAkRta pAThyakrama kI AvazyakatA kI to pUrti karatI hI hai| kiMtu ise anya parIkSA borDI maiM bhI prAkRta zikSaNa ke lie nirdhArita kiyA jA sakatA hai| pustaka ke kucha pAThoM meM prardhamAgadhI evaM zaurasenI prAkRta ke bhI prayoga haiM / zabdarUpoM Adi meM vaikalpika prayoga bhI hue haiN| prAkRta zilAlekha ke maulika svarUpa ko surakSita rakhane kI dRSTi se usake azuddha pATha ko yathAvata rakhA hai / kucha mudraNa kI bhI pazuddhiyAM sAvadhAnI rakhate hue bhI raha gayI haiN| ina saba samasyAmoM kA hala aura azuddhiyoM kA saMzodhana zikSaka apane viveka aura prAkRta-vyAkaraNa ke upayoga se kerake vidyArthiyoM kA mArgadarzana kareMge, aimI unase apekSA kI jAtI hai / prAbhAra prAkRta kAvya-maMjarI meM jina granthakAroM,sampAdakoM evaM graMthoM se mUla pAThya sAmagrI lI gaI hai, unakA yanAsthAna saMdarbha diyA gayA hai| ina saba prAcIna evaM navIna granthakAroM evaM sampAdakoM kA lekhaka AbhArI hai / pustaka ko taiyAra karane kI rUparekhA banAne meM prArambha se anta taka udayapura vizvavidyAlaya meM darzana ke prophesara evaM prAkRta ke vidvAnaDA. kamala canda sogAraNI kA jo mArga-darzana prApta rahA hai, usake lie maiM pratyanta AbhArI huuN| gujarAta vizvavidyAlaya meM pAli evaM prAkRta vibhAga ke adhyakSa mere mitra DaoN. ke. Ara. candrA evaM saMskRta vizvavidyAlaya, vArapasI ke prAkRta eva jainAgama vibhAga ke adhyakSa DaoN gokUlacandra jaina ne isa pustaka kI pANDulipi dekhakara jo sujhAva diye unake lie maiM unakA kRtajJa hU~ / vibhAga ke sahakarmI prAdhyApaka DaoN. udayacanda zAstrI evaM zrI eca. sI. jaina tathA vidyArthiyoM ke sahayoga ke lie unakA dhanyava da-jJApana karatA huuN| pustaka ke prakAzana kI vyavasthA evaM mudraNa prAdi meM rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna ke utsAhI evaM karmaTha saciva zrImAn devendrarAja mehatA, saMyukta saciva mahopA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAya zrI vinaya sAgara evaM RSabha mudraNAlaya,udayapura ke zrI mahAvIra jaina tathA unake sTApha kA aura caudharI priTarsa ke saMcAlaka zrI rAjendra siMha caudharI kA o sahayoga milA hai usake lie maiM ina sabakA hRdaya se AbhArI hU~ agrima prAbhAra una jijJAsu pAThakoM, vidvAnoM, saMsthAnoM evaM parIkSA-boDoM ke prabaMdhakoM ke prati bhI hai, jo isa pustaka ke paThana-pAThana meM sahayogI hokara prAkRta-zikSaNa ko gati pradAna kareMge evaM apane sujhAva dekara isa pustaka ke saMzodhana-parivaddhana meM sahabhAgI hoNge| prema sumana jaina 'samaya' 29, uttarI sundaravAsa, udayapura (rAjasthAna) 2, akTUbara, 1982 For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkararaNa kI rUparekhA pATha 1 : sarvanAma (prathamA) pATha 2 : saMjJA zabda (ka) puliMga kha ) strIliMga (ga) napuMsakaliMga (gha) mizrita sarvanAma evaM saMjJAe, ( prathama / ) niyama mizrita prayoga, abhyAsa | pATha 4 : kRdanta anukramaNikA pATha 3 : kriyArUpa (ka) vartamAnakAla (kha) bhUtakAla (ga) bhaviSyakAla (gha prAjJA / icchA (Ga) AkArAsta Adi kriyAe~, niyama (kriyA), abhyAsa / pATha 5 : kAraka (ka) uttama puruSa (kha) madhyama puruSa (ga) anya puruSa (pu) (gha) pra. pu strIliMga (Ga) mizrita prayoga, abhyAsa, niyama (sarvanAma) | Jain Educationa International 1. sambandha 2. hetvartha 3. vartamAna kR. 4. bhUtakAlika kR. 5. bhaviSya kR. 6. yogyatAsUcaka, niyama (kRdanta), abhyAsa / (SaSThI vibhakti) 1. giha- DavavanaM 2. vijjAla " (SaSThI (dvitIyA " (dvitIyA (saptamI (tRtIyA (caturthI 8. lona samaM (paMcamI pATha 6 : battAlAvaM pATha 7 : jIvalozro 3. kuDumba 4. pabhAyabelA 5 guNa - garimA 6. dirAcariyA 7. sarovaraM niyama ( kAraka ) (pradhyaya prayoga ) (mizrita prayoga) pATha 8 : bhramhANapuJjaraNIghrA (mizrita prayoga ) pATha : saMdhi evaM samAsa - prayoga pATha 10 : karmariNa prayoga (niyama) 99 " " 99 . ( 7 ) For Personal and Private Use Only pRSTha 1-45 1-7 5-14 15-21 22-25 2 27 28 26 30 31 32 33 34-36 37 38-36 40-41 42-43 44-45 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) prAkRta padya-saMgraha pRSTha 46-127 pATha 11. pAiya kavvaM saMkalita 46-47 12. sikkhA-vivepro mAkhyAnamaNikoza 48-51 13. kumArANa buddhi-pariksaraNaM abhayakvANaya 52-55 14. sajjaraNa-sarUvo vajjAlagga 56-56 15. sahalaM-maNujamma kummAputtariya 60-63 16. mANusassa kayagyamA muriNapaicariyaM 64-17 17. raNayara-vaNNaraNaM surasudarIcariyaM 68-71 18. samudda-gamaraNaM pAiyakahA-saMgaho 72-75 16 guruvaeso kuvalayamAlAkahA 76-76 20. sikkhAnII samaraNasuttaM-cayanikA 80-84 21. kusalo putto prAsyAnamaNikoza 85-87 22. sAhasI pragaDagatto prAkRtakathA-saMgraha 88-11 23. ahiMsA-khamA saMkalita 62-65 24. ahiMsano bAhubalI paumariyaM 66-66 25. kahA-varaNaraNaM lIlAvaIkahA 1.00-103 26 jIvaraNa-mulla bajyAlagga meM jIvana-mUlya 104-1.7 27. gAhAmAhurI gAhAsattasaI 108-111 28. buddhimato rohayo prAkhyAnamariNakoza 112-115 26. jIvaraNa-vavahAro mahatvavacana 116-119 30. kavi-aNubhaI vAkpatirAja kI lokAnubhUti 120-12 31. pAiya-ahileho ghaTayAla abhilekha 124-127 (ga) prAkRta bhASA evaM sAhitya pRSTha 128-143 (gha) pariziSTa pRSTha 144-190 1. prAkRta vyAkaraNa-cArTa (sarvanAma saMjJA, kiyA, kRdanta) 144-147 2. prAkRta padya-saMgraha kA anuvAda 148-185 3. apaThita prAkRta gAthAe 186-188 4. sandarbha grantha-sUcI 186-190 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 1 : sarvanAma [ka] sarvanAma (uttama puruSa) prathamA vibhakti udAharaNa vAkya: ahaM = maiM ekavacana ahaM pAto jaggAmi ahaM paidiNaM paDhAmi ahaM sayA khelAmi ahaM aIva hasAmi ahaM khippaM calAmi ahaM sai jimAmi ahaM appaM bollAmi * ahaM muhu pucchAmi ahaM samma jANAmi ahaM suhe sayAmi maiM prAta:kAla jAgatA/jAgatI huuN| meM pratidina par3hatA par3hatI huuN| maiM sadA khelatA/khelatI huuN| maiM bahuta ha~satA/ ha~satI huuN| maiM zIghra calatA/calatI huuN| maiM eka bAra jImatA/jImatI huuN| maiM thor3A bolatA bolatI huuN| maiM bAra-bAra pUchatA/ pUchatI haiN| maiM bhalI prakAra jAnatA/jAnatI huuN| maiM sukhapUrvaka sotA| sotI huuN| amhe hama donoM hama saba - bahuvacana amhe pAto jaggAmo amhe paidiNaM paDhAmo amhe sayA khelAmo amhe aIva hasAmo amhe khippaM calAmo amhe sai jimAmo amhe appaM bollAmo amhe muhu pucchAmo amhe samma jAraNAmo amhe suhaM sayAmo hama donoM hama saba prAtaHkAla jAgate haiN| hama saba pratidina par3hate par3hatI haiM / hama saba sadA khelate khelatI haiN| hama saba bahuta ha~sate ha~satI haiM / hama donoM zIghra calate haiN| hama saba eka bAra jImate haiN| hama saba thor3A bolate haiN| hama donoM bAra-bAra pUchate haiN| hama saba bhalI prakAra jAnate haiN| hama saba sukhapUrvaka sote haiN| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kha] sarvanAma (madhyama puruSa) prathamA vibhakti udAharaNa vAkya : tumaM= tuma/tU ekavacana tumaM pAto jaggasi tumaM paidiNaM par3hasi tumaM sayA khelasi tumaM aIva hasasi tumaM khippaM calasi tumaM sai jimasi tuma appaM bollasi tuma muhu pucchasi tumaM samma jANasi tumaM suhaM sayasi tuma prAtaHkAla jAgate/jAgatI ho| tuma pratidina par3hate / par3hatI ho| tuma sadA khelate / khelatI ho| tuma bahuta ha~sate ha~satI ho| tuma zIghra calate calatI ho| tuma eka bAra jImate/jImatI ho / tU thor3A bolatA/ bolatI hai| tU bAra-bAra pUchatA/pUchatI hai / tuma bhalI prakAra jAnate ho| tuma sukhapUrvaka sote sotI ho / tumhe tuma donoM/tuma saba bahuvacana tumhe pAto jaggitthA tumhe paidiNaM paDhitthA tumhe sayA khelitthA tumhe aIva hasitthA tumhe khippaM calitthA tumhe sai jimitthA tumhe appaM bollitthA tumhe muhu pucchitthA tumhe samma jAriNatthA tumhe suhaM sayitthA tuma donoM prAtaHkAla jAgate ho| tuma saba pratidina par3hatI ho| tuma donoM sadA khelate / khelatI ho / tuma saba bahuta ha~sate ho|| tuma saba zIghra calate / calatI ho| tuma donoM eka bAra jImate ho / tuma saba thor3A bolate / bolatI ho| tuma saba bAra-bAra pUchate ho| tuma donoM bhalI prakAra jAnate ho| tuma saba sukhapUrvaka sote ho| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ga] sarvanAma (anya puruSa puliMga) prathamA vibhakti udAharaNa vAkya : so= vaha, imo = yaha, ko-kauna ekavacana so pAto jaggai so paidiNaM paDhai so sayA khelai imo aIva hasai imo khippaM calai imo sai jimai ko appaM bollai ko muhu pucchai ko samma jAgai so suhaM sayai vaha prAta:kAla jAgatA hai| baha pratidina par3hatA hai| vaha sadA khelatA hai| yaha bahuta ha~satA hai| yaha zIghra calatA hai| yaha eka bAra jImatA/khAtA hai| kauna thor3A bolatA hai ? kauna bAra-bAra pUchatA hai ? kauna bhalI prakAra jAnatA hai ? vaha sukhapUrvaka sotA hai| te ve, ime=ye, ke=kauna bahuvacana te pAto jagganti te paidiNaM paDhanti te sayA khelanti ime aIva hasanti ime khippaM calanti ime sai jimanti ke appaM bollanti ke muhu pucchanti ke samma jArarAnti te suhaM sayanti ve prAtaHkAla jAgate haiN| ve pratidina par3hatI haiN| ve sadA khelate haiN| ye bahuta ha~sate haiN| ye zIghra calate haiN| ye eka bAra jIte haiN| . kauna thor3A bolate haiM ? kauna bAra-bAra pUchate haiM ? kauna bhalI prakAra jAnate haiM ? ve sukhapUrvaka sote haiN| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] sarvanAma (anya puruSa strIliMga) prathamA vibhakti udAharaNa vAkya : sA=yaha, imA=vaha, kA kauna ekavacana // // // // // sA pAto jaggai sA paidiNaM paDhai sA sayA khelai imA aIva hasai imA khippaM calai imA sai jimai kA appaM bollai kA muhu pucchai kA samma jAgai sA suhaM sayai vaha prAtaHkAla jAgatI hai / vaha pratidina par3hatI hai| vaha sadA khelatI hai| yaha bahuta ha~satI hai| yaha zIghra calatI hai| yaha eka bAra jImatI hai| kauna thor3A bolatI hai ? kauna bAra-bAra pUchatI hai ? kauna bhalI prakAra jAnatI hai ? vaha sukhapUrvaka sotI hai| // // // tApro =ve, imAno ye, kAmo kauna bahuvacana tAno pAto jagganti tAmo paidiNaM paDhanti tAmo sayA khelanti imAmo aIva hasanti imAmo khippaM calanti imAmo sai jimanti kAyo appaM bollanti kAo muhu pucchanti kAmo sammaM jANanti tApro suhaM sayanti ke (striyAM) prAtaHkAla jAgatI haiN| ve pratidina par3hatI haiN| ve sadA khelatI haiN| ye bahuta ha~satI haiN| ye zIghra calatI haiN| ye eka bAra jImatI haiN| kauna thor3A bolatI haiM ? kauna bAra-bAra pUchatI haiM ? kauna bhalI prakAra jAnatI haiM ? ve sukhapUrvaka sotI haiN| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] mizrita prayoga (sarvanAma pATha) ahaM chatto atthi ahaM attha paDhAmi tumaM bAlA atthi tumaM tattha khelasi tumaM attha sevasi so pAyariyo atthi so tattha lihai so sayA paDhai sA mAtrA atthi sA paidiNaM sevai so appaM bollai imo sIso paDhai imo puriso namai imo chatto khelai ko jaNo gacchai ko naro pucchai ko bAlago namai imA bAlA namai imA chattA paDhai imA kannA khelai amhe tattha paDhAmo tumhe attha khelitthA te sayA hasanti tApro khippaM calanti imAno appaM bollanti kAno Na paDhanti maiM chAtra huuN| maiM yahA~ par3hatA huuN| tuma bAlikA ho| tuma vahA~ khelatI ho| tuma yahA~ sevA karate ho| vaha AcArya hai| vaha vahA~ likhatA hai| vaha sadA par3hatA hai| vaha mAtA hai| vaha pratidina sevA karatI hai| vaha thor3A bolatI hai| yaha ziSya par3hatA hai| yaha AdamI namana karatA hai| yaha chAtra khelatA hai| kauna vyakti jAtA hai ? kauna AdamI pUchatA hai ? kauna bAlaka namana karatA hai ? yaha bAlikA namana karatI hai| yaha chAtrA par3hatI hai| yaha kanyA khelatI hai| hama vahA~ par3hate haiN| tuma saba yahA~ khelate ho| ve sadA ha~sate haiN| ve saba (striyAM) zIghra calatI haiN| ye saba (striyAM) thor3A bolatI haiM / kauna (striyAM) nahIM par3hatI haiM ? prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa (ka) sarvanAma likho : ..................."jaggAmi / ....... ..... "hasai / ..................."calitthA / ... ............."bollanti / ....... ......."sayAmo / ... ............"pucchasi / (kha) kriyArupa likho : sA............. ........ (paDha) ahaM ................... (jima) te ......................"(khela) tumhe ................... (jANa) tamaM ................... (paccha) amhe .... ....... (cala) (ga) avyaya likho: (gha) prAkRtarupa likho : vaha".. .so....... (ta) pu. tuma ................."(tumha) maiM... ... ... ........ (amha) ahaM..." tattha bollaami| amhe"" .. syaamo| tumaM........" hasasi / tumhe......" pucchitthA / so....... ....."khelai / te ............. paDhanti / sA..........." / calai / kAyo ......... jAganti ? imo.." gacchai / ko............."jimai ? hama saba ...." ... (pramha) tuma donoM ....."" (tumha) baha"" .......... (tA) (strI.) tuma saba" yaha".......... kauna ......... (kA) strI. (6) prAkRta meM anuvAda karo : hama sadA par3hate haiN| vaha sukhapUrvaka sotA hai| tuma eka bAra jImate ho / maiM thor3A bolatA huuN| tuma saba bahuta ha~sate ho| vaha chAtra namana karatA hai / yaha kanyA par3hatI hai / kauna chAtra khelatA hai ? hama donoM vahA~ jAte haiN| ve donoM yahA~ khelate haiN| ve striyAM vahA~ jAtI haiN| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama : sarvanAma ( pu0, strI0) prathamA vibhakti sarvanAma (pu0, strI0) : niyama 1: prAkRta meM gramha ( maiM ) evaM tumha (tuma) sarvanAma ke rUpa pulliMga evaM strIliMga meM prathamA vibhakti meM isa prakAra banate haiM : bahuvacana - zramhe, tumhe ekavacana - zrahaM tumaM sarvanAma (pu0 ) : niyama 2 : ta ( vaha ) sarvanAma kA prathamA vibhakti ekavacana meM so tathA bahuvacana meM te rUpa bana jAtA hai / niyama 3 : ima (yaha ) tathA ka ( kauna) sarvanAma ke prathamA vibhakti ke ekavacana meM zro tathA bahuvacana meM e pratyaya lagAkara ye rUpa banate haiM :imo, ime; ko, ke sarvanAma (strI0) : niyama 4 : tA ( vaha ) sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana meM sA rUpa tathA bahuvacama meM zrI pratyaya lagAkara tAmro rUpa banatA hai / niyama 5 : imA (yaha ) ebaM kA ( kauna ) sarvanAma ke prathamA vibhakti ekavacana aura bahuvacana meM ye rUpa banate haiM :imA, imAzrI; kA, kAo / nirdeza: pichale udAharaNa - vAkyoM ke pAThoM meM jo Apane sarvanAma ke rUpa par3e haiM unheM isa prakAra yAda kara leM: vacana prathama pu. e0 va0 ahaM ba0 va0 a navIna zabda :- avyaya - Jain Educationa International - muhu = bAra-bAra appaM = thor3A prAkRta kAvya - maMjarI madhyama pu. tuma tumhe Upara Apane nimnAMkita adhyaya par3he haiM, jinameM kucha parivartana nahIM hotA hai : pAto prAtaH pratidina sayA sadA aIva adhika anya puruSa paidira khippaM samma attha so, imo, ko te, ime, ke = zIghra = acchI taraha =yahA~ strI. sA, imA, kA tAo, imAo, kAo For Personal and Private Use Only sada = eka bAra suhaM sukhapUrvaka tastha = vahA~ 7 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 2 : saMjJA zabda [ka] saMjJA zabda (pulliga) prathamA vibhakti / udAharaNa vAkya : - bAla, suhi, guru ekavacana bAlo kattha paDhai bAlo attha paDhai bAlo kayA khelai bAlo dAriMga khelai suhI tattha bollai suhI raNa sayai suhI ki jAgai gurU savvaM jANai gurU khippaM calai gurU tattha lihai bAlaka kahA~ par3hatA hai ? bAlaka yahA~ par3hatA hai| bAlaka kaba khelatA hai ? bAlaka isa samaya khelatA hai| mitra vahA~ bolatA hai| mitra nahIM sotA hai| mitra kyA jAnatA hai ? guru saba jAnatA hai| guru zIghra calatA hai| guru vahA~ likhatA hai| bahuvacana / == bAlA kattha paDhanti bAlA attha paDhanti bAlA kayA khelanti bAlA dAriMga khelanti suhiNo tattha bollanti suhiNo Na sayanti suhiNo kiM jANanti guruNo savvaM jAganti guruNo khippaM calanti guruNo tattha lihanti bAlaka kahA~ par3hate haiM ? bAlaka yahA~ par3hate haiM ? bAlaka kaba khelate haiM ? bAlaka isa samaya khelate haiN| mitra vahIM bolate haiN| mitra nahIM sote haiN| mitra kyA jAnate haiM ? guru saba jAnate haiN| guru zIghra calate haiN| guru vahA~ likhate haiN| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kha] saMjJA zabda (strIliMga) prathamA vibhakti udAharaNa vAkya : bAlA, juvai, bahU ekavacana bAlA pAto jaggai bAlA sayA paDhai bAlA ki pucchai juvaI attha hasai juvaI tattha jimai juvaI appaM bollai bahU raNa khelai bahU aIva jAgai bahU kayA sayai bAlA khippaM calai bAlikA prAta:kAla jAgatI hai / bAlikA sadA par3hatI hai| bAlikA kyA pUchatI hai ? yuvati yahA~ ha~satI hai| yuvati vahA~ jImato hai| yuvati thor3A bolatI hai / bahU nahIM khelatI hai / bahU bahuta jAnatI hai| bahU kaba sotI hai ? bAlikA zIghra calatI hai| bahuvacana bAlApro pAto jagganti bAlAmo sayA paDhanti bAlAno kiM pucchanti juvaIo attha hasanti juvaIao tattha jimanti juvaIno appaM bollanti bahUo raNa khelanti bahUo aIva jAganti bahUo kayA sayanti bAlAmo khippaM calanti bAlikAe~ prAtaHkAla jAgatI haiM / bAlikAe~ sadA par3hatI haiN| bAlikAe~ kyA pUchatI haiM ? yuvatiyA~ yahA~ ha~satI haiN| yuvatiyA vahA~ jImatI haiN| yuvatiyA thor3A bolatI haiN| bahue~ nahIM khelatI haiN| bahue~ bahuta jAnatI haiN| bahue~ kaba sotI haiM ? bAlikAe~ zIghra calatI haiN| = prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ga] saMjJA evaM sarvanAma ( napuM0) prathamA vibhakti mitta, ghara, pottha, vAri, udAharaNa vAkya : vatthu 10 mittaM kattha pratthi gharaM tattha pratthi pottha prattha pratthi vAriM kathathi tthu tha mittAri kattha santi gharANi tattha santi potthAraNa attha santi vArINi kattha santi tthUNi santi taM mittaM prathi taM gharaM pratthi imaM pottha pratthi itha kiM mittaM pratthi tAriNa mittAriNa santi tAriNa gharAriNa santi imariNa potthAraNa santi surf vatthUNi santi kAraNa mittAriNa santi Jain Educationa International ekavacana - bahuvacana = ekavacana bahuvacana mitra kahA~ hai ? ghara vahA~ hai / pustaka yahA~ hai / pAnI kahA~ hai ? vastu nahIM hai / mitra kahA~ haiM ? ghara vahA~ haiM / pustakeM yahA~ haiM / pAnI kahA~ haiM / vastue~ nahIM haiM / ta, ima, ka ( napuM0) vaha mitra hai / vaha ghara hai / yaha pustaka hai / yaha vastu hai / kauna mitra hai ? ve mitra haiM / ve ghara haiM / pustakeM haiM / ye vastue~ haiM / kauna mitra haiM ? For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarauM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [gha] mizrita prayoga (sarvanAma evaM saMjJAe~) udAharaNa vAkya : sarvanAma evaM saMjJAe~ (pu0, strI0, napu0) ekavacana so bAlo paDhai imo suhI khelai ko gurU pucchai sA bAlA jaggai imA juvaI sayai kA bahU hasai taM mittaM bollai imaM mittaM khelai ki mittaM paDhai ki potthagraM tattha atthi vaha bAlaka par3hatA hai| yaha mitra khelatA hai| kauna guru pUchatA hai ? vaha bAlikA jAgatI hai| yaha yuvati sotI hai| kauna bahU ha~satI hai ? vaha mitra bolatA hai| yaha mitra khelatA hai| kauna mitra par3hatA hai ? kauna pustaka vahA~ hai ? bahuvacana te bAlA paDhanti ime suhiNo khelanti ke guruNo pucchanti tApro bAlAno jagganti imAno juvaImo sayanti kAyo bahUmo hasanti = tANi mittAriNa bollanti = imANi mittANi khelanti = kANi mittANi paDhanti = kANi potthANi tattha santi= ve bAlaka par3hate haiN| ye mitra khelate haiN| kauna guru pUchate haiM ? ve bAlikAe~ jAgatI haiN| ye yuvatiyA~ sotI haiN| kauna bahue~ ha~satI haiM ? ve mitra bolate haiN| ye mitra khelate haiN| kauna mitra par3hate haiM ? kauna pustakeM vahA~ haiM ? prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama : saMjJA zabda (pu0, strI0, napuM0) prathamA vibhakti pulliga zabda : niyama 6 : puruSavAcaka saMjJA zabdoM meM akArAnta zabdoM ke Age prathamA vibhakti ke ekavacana meM pro tathA bahubacana meM prA pratyaya lagatA hai| jaise :bAla +o=bAlo (enva0) bAla +AbAlA (bava0) purisa + o=puriso ( " ) purisa +ApurisA ( " ) deva +au=devo ( " ) deva +A=devA ( " ) niyama 7 : i irAnta evaM ukArAnta zabdoM ke i evaM u prathamA vibhakti ke ekavacana meM dIrgha ho jAte haiM tathA bahuvacana meM mUla zabdoM meM jo pratyaya jur3a jAtA hai| jaise :ikArAnta ukArAnta eva0 ba0va0 eva0 ba0va0 suhi =suhI suhiyo guru =guru gurupo kavi =kavI kaviNo sisu=sisU sisuraNo hatthi hatthI hathiNo sAhusAhU sAhuraNo strIliMga zabda : niyama + : strIliMga AkArAnta zabda prathamA vibhakti ke ekavacana meM yathAvat rahate haiM tathA bahubacana meM unameM pro pratyaya jur3a jAtA hai| jaise :bAlA-bAlA (e0va0) bAlA+obAlAno (ba-va0) mAlA=mAlA ( " ) mAlA+au=mAlAno ( " ) niyamaha : ikArAnta evaM ukArAnta zabdoM ke i evaM u prathamA vibhakti ke ekavacana meM dIrtha ho jAte haiM / dIrgha I U dIrgha hI rahate haiM tathA bahuvacana meM mUla zabda meM dIrgha hone ke bAda pro pratyaya jur3a jAtA hai| napusakaliMga zabda: niyama 10 : napusakaliMga saMjJA evaM sarvanAmoM ke Age prathamA vibhakti ke ekavacana meM anusvAra (') pratyaya lagatA haiM tathA bahuvacana meM a, i, u dIrgha hone ke bAda riNa pratyaya lagatA hai / ka sarva* ekavacana meM kiM hotA hai| 12 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] mizrita prayoga (saMjJA pATha) ekavacana = bAlo khippaM calai suhI kiM ga jAgai gurU kattha gacchai bAlA sayA paDhai juvaI kiM pucchai bahU tattha gacchai mittaM attha lihai gharaM tattha asthi imaM potthagraM atthi taM mittaM atthi bAlaka zIghra calatA hai / mitra kyA nahIM jAnatA hai ? guru kahA jAtA hai ? bAlikA sadA par3hatI hai| yuvati kyA pUchatI hai ? bahu vahA~ jAtI hai| mitra yahA~ likhatA hai| ghara vahA~ hai| yaha pustaka hai| vaha mitra hai| bahuvacana // // chattA tattha paDhanti chAtra vahA~ par3hate haiN| suhiNo attha bollanti mitra yahA~ bolate haiN| guruNo savvaM jANanti guru saba jAnate haiN| bAlAno appaM bollanti bAlikAe~ thor3A bolatI haiN| juvaIao pAto jagganti yuvatiyA~ prAtaH jAgatI haiN| mittAriNa Na gacchanti mitra nahIM jAte haiN| vatthUriNa kattha santi vastue~ kahA~ haiM ? tAriNa gharANi santi ve ghara haiN| ke narA gacchanti kauna manuSya jAte haiM ? bahUyo attha namanti = bahue~ yahA~ namana karatI haiM / naye zabda sIkheM : chatta = chAtra sikkha = sIkhanA sIha = siMha kulavai = kulapati uvadisa = upadeza denA bahiNI= bahina sisu = baccA soha = zobhita honA gheNa. = gAya mora = mora lajja = lajAnA kayA = kaba prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) hindI meM anuvAda karo : chatto ki pucchara ? bAlo sikkha tattha khela / hatthI gacchai / moroM gaccai attha asthi / (kha) saMjJA zabda likhau : sIho ( soha) calai ( sisu ) hasai (bAla) gacchar3a (kavi) gacchanti ( juvai ) ........... jagganti ( sAsU ) pAlanti (gha) zabda chAMTakara likho : (pu.a.) bAla ( pu . i . ) suhi (pu.u. ) guru ( napuM. pra. ) mila (Ga) kriyAe~ likho : cala = calanA ... ww 14 Jain Educationa International abhyAsa www. ****... ver .... kavI lihai kulavaI uvadisai si sIho gajjai / bahiNI kiM karai ? kamala (ga) kriyArUpa likho : kavI........gacchai" (gaccha) (hasa ) (soha) ........ ( lajja) nivo bAlA bahuzro guruNo..." mitAriNa ***** www. For Personal and Private Use Only ................ ( strI. zrA.) bAlA ... (strI. i.) jubada ( strI. u. ) gherA. (strI. U0) sAsU. ******** .................................. ( paDha) (puccha) (ca) prAkRta meM anuvAda karo : chAtra kahA~ par3hatA hai ? bAlaka yahA~ likhatA hai| mora vahA~ jAtA hai| guru kaba bolatA hai ? yuvati kaba par3hatI hai ? mitra kahA~ rahatA hai ? kamala yahA~ hai| pustaka vahA~ haiM / ve ghara kahA~ haiM ? kavi vahA~ jAte haiM / vastue~ kahA~ haiM ? bahU thor3A jImatI 1 hai / ... .. prAkRta kAvya - maMjarI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 3 : kriyAe~ [ka] kriyArUpa (vartamAna kAla) udAharaNa vAkya: paDha (kriyA)+pratyaya uttama puruSa : ahaM paDhAmi maiM par3hatA huuN| ahaM khelAmi maiM khelatA huuN| ahaM calAmi maiM calatA huuN| ekavacana bahuvacana hama par3hate haiN| hama khelate haiN| hama calate haiN| amhe paDhAmo amhe khelAmo amhe calAmo madhyama paruSa: tumaM paDhasi tumaM khelasi tumaM calasi ekavacana tuma par3hate ho| tuma khelate ho| tuma calate ho| bahuvacana tuma saba par3hate ho| tuma saba khelate ho| tuma saba calate ho| tumhe paDhitthA tumhe khelitthA tumhe calitthA anya puruSa : sA paDhai mittaM paDhai bAlo paDhai ekavacana vaha par3hatI hai| mitra par3hatA hai| bAlaka par3hatA hai| bahuvacana tAno paDhanti mittAriNa paDhanti bAlA paDhanti = ke par3hatI haiN| mitra par3hate haiN| bAlaka par3hate haiN| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kha] kriyArUpa (bhUtakAla) udAharaNa vAkya : paDha (niyA)+Ipra=paDhIna ekavacana uttama puruSa: ahaM paDhI ahaM khelI ahaM calI maiMne pddh'aa| maine khelA / maiM claa| bahuvacana hamane pddh'aa| hamane khelaa| hama cle| = amhe paDhI amhe khelI amhe calI madhyama paruSa: tumaM paDhIya tumaM khelI tumaM calI ekavacana tumane par3hA / tumane khelA/tuma khele| tuma cle| = bahuvacana tuma sabane pddh'aa| tuma sabane khelaa| tuma saba cle| tumhe paDhIya tumhe khelI tumhe calI anya puruSa : sA paDhI mittaM paDhIna bAlo paDhI ekavacana usa [strI] ne pddh'aa| mitra ne pddh'aa| bAlaka ne pddh'aa| bahuvacana tAo paDhI mittAriNa paDhIya bAlA paDhI = una [striyoM ne pddh'aa| mitroM ne pddh'aa| bAlakoM ne pddh'aa| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ga] kriyArUpa (bhaviSya kAla) udAharaNa vAkya : paDha+i+hi+pratyaya uttama puruSa : ekavacana ahaM paDhihimi maiM pddh'egaa| ahaM khelihimi maiM kheluuNgaa| ahaM calihimi maiM cluuNgaa| bahuvacana amhe paDhihAmo = hama pddh'ege| amhe khelihAmo = hama kheleNge| amhe calihAmo hama cleNge| madhya paruSa: ekavacana tumaM paDhihisi tuma pddh'oge| tumaM khelihisi tuma kheloge| tumaM calihisi tuma cloge| bahuvacana tumhe paDhihitthA = tuma saba pddh'oge| tumhe khelihitthA = tuma saba kheloge| tumhe calihitthA = tuma saba cloge| anya puruSa : ekavacana sA paDhihii = vaha (strI0) pddh'egii| mittaM paDhihii mitra pddh'egaa| bAlo paDhihii - bAlaka pddh'egaa| bahuvacana tAmo paDhihinti = ve (striyAM) pddh'egii| mittANi paDhihinti = mitra pddh'ege| bAlA paDhihinti = bAlaka pddh'ege| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] kriyArUpa (prAjJA/icchA) udAharaNa vAkya : paDha+ pratyaya ekavacana uttama puruSa : ahaM paDhamu ahaM khelamu ahaM calamu maiM pddh'| maiM kheluuN| maiM cluuN| bahuvacana hama saba pdd'e| hama saba kheleN| hama saba cleN| amhe paDhamo amhe khelamo amhe calamo madhyama puruSa: tumaM paDhahi tumaM khelahi tumaM calahi ekavacana tuma paDho / tuma khelo| tuma clo| bahuvacana tuma saba pddh'o| tuma saba khelo| tuma saba clo| tumhe paDhaha tumhe khelaha tumhe calaha anya puruSa : sA paDhau mittaM paDhau bAlo paDhau ekavacana % 3D vaha (strI) pdd'e| mitra pddh'e| bAlaka pddh'e| bahuvacana tAno paDhantu mittAriNa paDhantu bAlA paDhantu ve (striyAM pdd'e| mitra pdd'e| bAlaka pdd'e| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] prA0 e0 evaM prokArAnta kriyAe~ - udAharaNa vAkya : gA, raNe, ho+pratyaya ekavacana vartamAna kAla bahuvacana mahaM gAmi maiM gAtA huuN| amhe gAmo tumaM gAsi tuma gAte ho| tumhe gAitthA so gAi . vaha gAtA hai| te gAnti munaa ahaM gAhI maiMne gaayaa| amhe gAhI tumaM gAhI tumane gaayaa| tumhe gAhI so gAhI usane gaayaa| te gAhI bhaviSya kAla ahaM gAhimi maiM gaauuNgaa| amhe gAhAmo tuma gAhisi tuma gaaoge| tumhe gAhitthA so gAhii vaha gaayegaa| te gAhinti AjJA/icchA ki ahaM gAmu kyA maiM gAU~ ? amhe tattha gAmo tumaM gAhi tuma gaao| tumhe gAha so gAu vaha gaaye| te gAntu mizrita prayoga ahaM Nemi = maiM lAtA huuN| amhe raNemo tumaM raNesi = tuma lAte ho| tumhe itthA so Nei vaha letA hai| te genti tattha ki hoi = vahA~ kyA hotA hai ? tattha gaccANi honti so pAhii = vaha piyegaa| te pAhinti so ThAu = vaha tthhre| te ThAntu tumaM khAsi = tuma khAte ho| tumhe khAitthA tumaM kiM Nehisi = tuma kyA lAoge ? tumhe kiM NehitthA AkRta kAvya-maMjarI 16 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama : kriyArUpa kriyArUpa: niyama 11 : pratyeka kAla kI kriyAoM ke alaga-alaga pratyaya hote haiM, jo mUla kriyA meM jur3akara usa kAla kA bodha karAte haiN| pratyayoM ke atirikta kucha mUla kriyAoM ke svaroM meM bhI parivartana ho jAtA hai / vartamAna kAla : pra0 pu0 mi=paDha+mi e.va.) mo = paDha+mo (ba.va.) ma0 pu0 sipaDha+ si " itthA =paDha + itthA " a.pa. -paDha+i " ti -paDhanti " niyama 12 : prathama puruSa ke pratyaya mi, mo akarAnta kriyA meM jur3ane ke pUrva kriyA kA pradIrgha prA ho jAtA hai| jaise : - paDha+mi=paDhAmi paDha+mo-paDhAmo bhUtakALa : niyama 13 : akArAnta kriyAoM ke sabhI rUpoM meM kriyA meM Izna pratyaya jur3atA hai / jaise: paDha+ Ia=paDhIna cala+ Ia%= calImA niyama 14 : AkArAnta Adi kriyAoM meM bhUtakAla meM hI pratyaya jur3atA hai| jaise :-- gA+hI gAhI, rohI, hohI Adi / bhaviSya kALa : pra0pu0 himi=paDha+ himi (e.va.) hAmo=paDha+ hAmo (ba.va.) . ma0pu0 hisi-paDha+ hisi " hitthA=paDha+hitthA " a.pu0 hii =paDha+ hii " hinti=paDha+ hinti " niyama 15 : bhaviSyakAla ke pratyaya jur3ane ke pUrva kriyA ke a ko i ho jAtA hai| jaise :- paDhihimi, paDhihisi Adi / icchA /AjJA: pra. pu0 mu =paDha+ mu (e.va.) mo=paDha+ mo (ba.va.) ma0 pu0 hipaDha+ hi " ha =paDha+ha " a0 pu. u =paDha+u " ntu=paDha+ntu " niyama 16 : AkArAnta Adi kriyAoM meM bhI ina kAloM ke yahI pratyaya jur3ate haiN| kintu unameM dIrgha yA svaroM kA parivartana nahIM hotA hai| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhyAsa (a) kriyAoM ke artha yAda karo : bharaNa = kahanA pesa = bhejanA kaMda = ronA ciThTha = baiThanA uThTha = khar3e honA gaccha = jAnA prAgaccha= AnA bolla = bolanA . sikkha = sIkhanA koraNa = kharIdanA uDDhe = ur3anA tara = tairanA kalaha = jhagar3anA gajja = garjanA dhara = pakar3anA muMca = chor3anA cala = calanA nama namana karanA (kha) kriyArUpoM se pUrti kIjie (akArAnta) : sarvanAma vartamAnakAla mU. kriyA bhUtakAla bhaviSyakAla AjJA paDhai (paDha) paDhI paDhihii paDhau ahaM (cala) gaccha ) ............ amhe (khela) .... .... / .................. (liha) ............ tumhe (ga) AkArAnta Adi kriyArUpoM se pati kareM : so pAi (pA) pAhI pAhida pAu ............ ............ tumaM ........ .. ............ ......... .... (nama) ........... namaM ............... (gA) tattha ki ............ .. (ho) (gha) prAkRta meM anuvAda karo : tuma vahA~ kahate ho| maiM vahA~ bhejuugaa| vaha kyoM rotA hai ? tuma saba yahA~ baittho| ve saba yahA~ kaba Aye ? unhoMne kyA sIkhA ? hamane jhagar3A nahIM kiyA / kyA mai bola? tuma na roo| vaha na taire| tuma kaba sIMkhoge ? hama nahIM taireMge / ve kahA~ ur3eMge ? ve namana kreNge| hama nahIM cleNge| bAlaka pdd'egaa| bAlikA gaayegii| prAkRta kAmya-maMjarI 21 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 4 : kRdanta sambandha kRdanta ahaM paDhiUraNa khelAmi maiM par3hakara khelatA huuN| tumaM kheliUNa paDhasi tuma khelakara par3hate ho| so hasiUraNa puccha vaha ha~sakara pUchatA hai| sA sayi UraNa jagmai vaha sokara jAgatI hai| mittaM jamgiUraNa paDhai mitra jAgakara par3hatA hai / bAlo pucchiUraNa jANai = bAlaka pUchakara jAnatA hai / bAlA bolliUraNa hasai / bAlikA bolakara ha~satI hai / amhe paDhiUraNa khelihAmo = hama saba par3hakara kheleNge| Itvartha kRdanta ahaM paDhiuM jaggAmi maiM par3hane ke lie jAgatA huuN| tuma kheliuM pucchasi tuma khelane ke lie pUchate ho| so hasiuM paDhasi vaha ha~sane ke lie, par3hatA hai| sA sapiGa puccha vaha sone ke lie pUchatI hai| mittaM jaggiuM paDhai mitra jagane ke lie par3hatA hai / bAlo namiuM gacchaI bAlaka namana karane ke lie jAtA hai| bAlA bolliGa pucchai - bAlikA bolane ke lie pUchatI hai / amhe paDhiuM jamgihAmo = hama saba par3hane ke lie jaageNge| vartamAma kRdanta paDhanto bAlo gacchai = par3hatA huA bAlaka jAtA hai / paDhanto juvaI namai par3atI huI yuvati namana karatI hai / paDhantaM mitaM hasai par3hatA huA mitra ha~satA hai / hasamAraNo chatto khelai ha~satA huA chAtra khelatA hai / hasamAraNI bAlA gacchada = ha~satI huI bAlikA jAtI hai| hasamAraNaM mittaM paDhai ha~satA hubhA mitra par3hatA hai| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtakAlika kRdanta saMtuTTo riNavo dharaNaM dei saMtuTThA nArI lajjai saMtuTu bhittaM kajja karai saMtuSTa rAjA dhana detA hai| saMtuSTa nArI lajjA karatI hai| saMtuSTa mitra kArya karatA hai / taM diTTha so gayo vaha gyaa| sA gamA baha gyii| mittaM gagraM mitra gayA / sa diTTho vaha dekhA gyaa| sA diTThA vaha dekhI gyii| = baha dekhA gyaa| viSyakAlika panta paDhissaMto gaMtho par3A jAne vAlA grantha / paDhissaMtA gAhA = par3I jAne vAlI gAthA / paDhissaMtaM pattaM paDhA jAne vAlA patra / yogyatAsUcaka kRdanta (ka) kahaNIgro vittAnto asthi kahane yogya vRtAnta hai| kahaNIbA kahA atthi kahane yogya kathA hai| kahaNIaM carittaM asthi kahane yogya caritra hai| (kha) muNeabbo dhambho atthi jAnane yogya dharma hai| muNeanvA pANA atthi jAnane yogya AjJA hai| muNemanvaM jIvaNaM atthi jAnane yogya jIvana hai| gaMtho paDhianvo gAhA paDhianvA pattaM paDhiambaM brantha paDhA jAnA caahie| gAthA par3hI jAnI caahie| patra par3A jAnA cAhie / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama : kRdanta niyama 17 : kriyA se sambandha kRdanta rUpa banAne ke lie kriyA meM tu tuNa, ya Adi ATha pratyaya lagate haiN| yahA~ kevala tUraNa (UNa) pratyaya lagAkara prayoga dikhAyA gayA hai / UNa pratyaya lagAne ke pUrva akArAnta kriyA ke prako i ho jAtA hai| jaise : paDha+i+UNa=paDhiUNa, dA+UNa =dAUraNa, ho+UNa =hoUNa / niyama 18 : hetvartha kRdanta banAne ke lie kriyA meM tuM (5) pratyaya jur3a jAtA hai evaM akArAnta kriyAoM ke a ko i ho jAtA hai / jaise : paDha+i+ uM=paDhiuM; dAu, hou| niyama 16 : vartamAnakAlika kRdanta mUla kriyA meM nta, mAraNa pratyaya jur3ane para banate haiM / usake bAda liMga ke pratyaya jur3ate haiN| jaise :(ka) paDha+nta=paDhanta+o= paDhanto, I=paDhantI, =paDhanta / (kha) paDha+mANa =paDhamAraNa+o=paDhamANo, paDhamAraNI, paDhamANaM / niyama 20 : bhUtakAlika kRdanta ke rUpa mUla kriyA meM apratyaya jur3ane para tathA kriyA ke prako vikalpa se i hone para banate haiN| jaise :(ka) paDha+i+a paDhi = par3hA huaa|| (kha) saMtuTTa+a saMtuTTa = saMtuSTa huA (i na hone pr)| niyama 21 : bhaviSyakAlika kRdanta ke rUpa mUla kriyA ke prako i hone para ssaMta pratyaya lagane para banate haiN| jaise : paDa+i+ssaMta = paDhissaMta / niyama 22 : yogyatA-sUcaka kRdanta (vidhi) mUla kriyA meM apIna evaM anya pratyaya lagane para banate haiN| jaise :(ka) kh+arnniia=khnniin| (kha) avva pratyaya lagAne para tathA kriyA ke ma ko e hone para / jaise muNa+e+avva =muNeavva / (ga) inakA prayoga cAhie artha meM bhI hotA hai| niyama 23 : vartamAna, bhUta, bhaviSya evaM yogyatA-sUcaka kRdantoM kA prayoga vizeSaNa ke rUpa meM bhI hotA hai, taba vizeSya ke anusAra unake rUpa banate haiM / 24 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..........." paDha ............ bharaNa paDha prabhyAsa 9. rikta sthAnoM kI pUrti karo : mUla kriyA kRdanta pratyaya kRdantarUpa liga/nirdeza (ka) paDha sambandha i+ UraNa paDhiUraNa paDhakara .mmmm.... hasa hetvartha i+uM paDhi paDhane ke lie jANa nama vartamAna nta paDhanta paDhanto (pu.) jANa ....... (strI0) nama ........ (napu0) puccha mAraNa ....... (pu0) ........ (strI0) i+ paDhi paDhio (pu.) nama ....."(napu0) diTra a diTTho (pu.) ka ka kaaM (napuM0) bhaviSya i+ssaMta pahissaMta paDhissaMto (pu.) liha ............ ....... (napuM0) (ca) paDha yogyatA aNI paDhaNI paDhaNIo (pu0) rakkha ......... (strI0) bharaNa e+avva ......... (napuM0) 2. prAkRta meM anubAda karo : maiM ha~sakara namana karatA huuN| tuma likhakara pddh'o| usane vahA~ jAkara patra likhaa| vaha khelane ke lie vahA~ jAya / tuma par3hane ke lie Ate ho| hama saba namana karane ke lie vahA~ gye| par3hatA huA chAtra AtA hai / namana karatI huI bAlikA jAtI hai / ha~satA huA manuSya hai| vaha par3hA huA grantha hai| vaha vahA~ gyaa| par3hane yogya pustaka hai| kArya kiyA jAnA caahie| bhUtakAla paDha ... ........ prAkRta kAvya-maMjaroA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 5 : kAraka 1. giha-uvavanaM [SaSThI vibhakti] taM majja gihaM atthi / imaM tujjha gihaM atthi / tassa gihaM tattha atthi / tAa gihaM attha raNa asthi / imassa gihaM kattha atthi ? kassa gihaM dUraM atthi? gihassa sAmI majha jaNo asthi / majha jaNaNo tattha vasai / majjha bahiNI tattha pddhi| majjha bhAyaro tujjha mittaM atthi / ahaM tassa potthagraM nnemi| imaM amhANa uvavanaM atthi| tumhAraNa mittAriga attha khelanti / tANa puttA tattha dhAvanti / imAraNa bhAyarA tattha raNa gacchanti / kAraNa mittAriNa tattha jImanti ? uvavanassa ime rukkhA santi / imANi tANa pupphANi santi / imaM yarassa suderaM uvavanaM atthi / attha kamalassa pupphaM asthi / pupphassa layA asthi / kamalANa pupphANa mAlA sohai / attha vAriNo gaI Na asthi / amhANa gihassa araNa aro vatthuNo mullaM pucchai / tassa vatthUNa pAvaNo asthi / abhyAsa (ka) hindI meM artha likho : (kha) SaSThI ke rUpa likho : zabda pahicAna zabda e.va. ba.ka. majha merA (sarva.e.va.) bAlaa bAlassa bAlaAraNa tujjha kavi tassa sAhu tAa bAlA kassa gihassa ............. amhANa tAraNa gayarassa bAri artha ........ ........ ........ naI gheNu bahU ............ phala 26 prAkRta kAvya-maMjarI For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. vijjAlayaM [SaSThI vibhakti] imaM sohaNassa vijjAlayaM atthi / attha tassa bhAyarA mittAriNa ya paDhanti / vijjAlayassa taM bhavaNaM atthi / imaM tassa dAraM atthi / tattha tassa khettaM asthi / candaNAma bahiNo attha paDhai / tAna abhihANo kamalA atthi| kamalA gurU viuso asthi / viusAraNa guruNo sIsA viNImA honti / viNIassa sIsassa gANaM varaM hoi / sohaNassa imaM potthagraM atthi / tAriNa potthANi tassa mittAraNa santi / tassa bhAyarANa potthANi kAriNa santi ? imA kamalAna lehaNI atthi / tAtra sahIe imA mAlA atthi / mAlA raMga pIaM asthi / kamalA sahINa mAlANa mullaM appaM atthi / imaM vijjAlayaM bAlapaNa asthi / taM vijjAlayaM bAlANa atthi / tattha viusAraNa sammAraNaM havai / attha gurUNa pUrA havai / attha bAlamA paDhanti / tattha bAlAyo paDhanti / abhyAsa (ka) naye zabda chAMTakara likho: zabdarUpa mUlazabda soharaNassa sohaNa vacana vibhakti SaSThI e.va. ............ ............ ............ ........ .... ............ ............ (kha) prAkRta meM anuvAda karo : ____ vaha merI pustaka hai / yaha terA ghara hai / vaha kisakA putra hai ? ye pustakeM tumhArI haiM / vahA~ kulapati kA zAsana hai| yaha baccoM kA upavana hai| mAlA kI dukAna kahA~ hai ? yaha yuvati kA bhAI hai| gAya kA dUdha mIThA hotA hai| yaha phala kA vRkSa hai| baha pAnI kI nadI hai| vaha phaloM kA rasa hai| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. kuDumbaM [dvitIyA vibhakti] imaM mama kuDumbaM asthi / jo kuDamba pAlai / so mamaM gehaM karai / majjha bhAyaro tumaM jANai / majjha jaNo potthagraM paDhai / jagANI taM duddhadei / tujjha bahiNI kamalA atthi / mAyA taM paasi| imo amhANa piyAmaho asthi / amhe imaM namAmo / tumhe ki namitthA ? mAulo amhe vatthaM dei / so tumhe dharaNaM dei / bhAujAyA te namai / te tAro bahUo pAsanti / bahiNI ime bhAyarA pattAriNa lihi| bhAyarA imAo bahiNIo dhaNaM pesanti / mAyA ke puttA icchai ? tAo kAmo kannApro sADIpo denti ? prabhyAsa (ka) pATha meM se dvitIyA vibhakti ke sarvanAmarUpa chAMTakara unake artha likho| (kha) dvitIyA vibhakti ke zabdarUda chAMTakara unake artha likho| (ga) kuTamba ke sadasyoM ke prAkRta zabda likho : pitA, bhAI, choTA bhAI, mAtA, bahina, pitAmaha, mAmA, bhaujI (bhAbhI), bahU putra, knyaa| (gha) prAkRta meM anuvAda karo: __ mitra mujhako jAnatA hai| vaha tumako pUchatA hai| mAtA usako pAlatI hai| kanyA usa strI ko namana karatI hai| maiM isako nahIM jAnatA hai| tuma kisako patra likhate ho ? guru una sabako jAnate haiM / ve tuma sabako puuchege| tuma ina sabako namana kro| (6) kriyAeM yAda karo: basa = rahanA soha = acchA laganA parivaTTa= badalanA uppanna = utpanna honA nAya = paidA honA bIha = DaranA magga = mAMganA pracca = pUjA karanA dhAva = daur3anA prAva = AnA giha = grahaNa karanA ghova - dhonA 28 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. pabhAyavelA [dvitIyA vibhakti ] imaM pabhAyaM pratthi / bAlagrA jagganti / te jaraNayaM namanti / bAlAo jariMga namanti / soharaNo riNayaM karaM pAyaM ya dhovai / so rahANaM karai / tayA IsaraM namai / kamalA uvavanaM pAsai / tattha pakkhiNo gIyaM gAnti / pupphAraNa viyasanti / bhamarA guMjanti / bAlagrA kaMdu khelanti / chattA pothari paDhanti / kavI kavvaM lihai / gurU satthaM paDhai / kisANo khettaM gacchai / sevapro kajjaM karai / bAlazrA vijjAlayaM gacchanti / gurU vijjAlayaM gacchai / tattha so bAlA pucchai / viNIprA chattA tattha pAipaDhanti / te gAhAmro suganti / kalA sikkhanti / AyariyaM namanti / bhAyaM suderaM havai / mAtrA bAlaM duddha dei / dhUmrA mAtraM namai / itthI mAla dhArai / sA juvaI pAsai / juvaI naI gacchai / tattha sA bahu pucchai / bahU ga dui / sA sAsu duddha dei / puriso gayaraM gacchai / tattha duddha faratus, phalAriNa kIraNai tayA gharaM Agacchai / abhyAsa (ka) dvitIyA vibhakti ke zabda chAMTakara unakA artha likho : pulliMga napuM. liMga strIliMga ********* *******........ Jain Educationa International prAkRta kAvya - maMjarI ******** ******** prAkRta meM anuvAda karo :pitA bAlaka ko pAlatA hai| rAjA kavi ko jAnatA hai| hama sAdhu ko namana karate haiM / vidvAnoM ko kauna nahIM jAnatA hai ? tuma jIva ko na mAro / strI mAlA ko dhAraNa karatI hai / bahU sAr3I ko cAhatI hai| AdamI gAyoM ko dekhatA hai / bAlaka phaloM ko cAhate haiM / chAtra zAstroM ko par3hate haiM / ve vastuoM ko nahIM cAhate haiM / .......... For Personal and Private Use Only ******........ 26 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. guNa - garimA [ saptamI vibhakti ] savve pAraNA caraNaguNA havanti / tesu gANaM hoi / jahA bramhammi jIva pratthi tahA tumhammi vi / acearaNadavvesu pAraNA ra santi / kintu tesu guNA havanti / jahA - phale rasaM pratthi pupphe suyaMdho atthi, dahimmi gha asthi, jale sIyalamA pratthi, aggimmi uhA pratthi / sarovare kamalAgi santi / kamalesu bhamarA santi / rukkhesu phalANi santi / nIDe pakkhiNo santi | naIe nAvA taranti / ghare jagA nivasanti / purisesukhamA vasai / juvANesu satti hoi / sujA / tAsu saddhA pratthi bAlae sacca pratthi / chatte vinayaM pratthi / viusamma buddhI pratthi / sisummi aNNAraNaM pratthi / kintu sAhummi te thi / mAtrA samaparaNaM pratthi / gheAe duddha pratthi / bahUe guNA santi / mAlAe puSpANi santi / gaNe tArazrA santi / guNeNa biragA ki faaf | (ka) hindI meM artha likho : zabdarUpa artha su unameM ahammi da phale dahimmi naIe 30 ******* Jain Educationa International ....... ******* ...... pahicAna sarva.ba.va. ....... ****...... 1 abhyAsa (kha) saptamI ke rUpa likho : zabda e.va. amha ahammi tumha ta gara bahU kavi bAlA ........ ... ***......... ba.va. ahe For Personal and Private Use Only *** ****.... ******** .. FOR mAlAe (ga) prAkRta meM anuvAda karo : mujha meM zakti hai / usameM jIvana hai / usa (strI) meM lajjA hai / hama saba meM kSama hai / bAlakoM meM vinaya hai / sAr3I meM phUla hai / vRkSoM para pakSI haiN| gharoM meM bAlaka haiM / ....... .................... prAkRta kAvya - maMjarI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. diraNacariyA . [tRtIyA vibhakti] sujjassa kiraNeNa saha jaNA jagganti / bAlA jaNaeNa saha uTThanti, jaleNa muhaM pakkhAlanti / jaNA mandiraM gacchanti / tattha te devaM gayaNehiM pAsanti / te sireNa hatthehi devaM namanti / muheNa devassa thuI paDhanti / te puphphehi phalehi ya deva accanti / jaNA AyariyeNa satthaM suNanti / sattheNa biNA mandirassa sohA Na tthi / jahA dharaNeNa ahavA guNeNa biNA narassa sohA Natthi / devaM acciUraNa jagA bhujanti / te bhicceNa saha prAvaNaM gacchanti / bAlo mitteNa saha vijjAlayaM gacchai / juvaI hatthehiM vatthaM dhovai / sA sADIe sohai / mAmA sisuNo saha kheli| sisU tattha paeNa calai / so mitteNa saha khelai, kaMdueNa ramai / teNa taM sukkhaM hoi / so mApAe biraNA raNa bhujai / __mAtrA jareNa pIDai / tAe gihassa kajja Na hoi| tumae tApa sevA hoi / sA dahiNA saha paththaM gennhi| ghareNa biraNA suhaM Nasthi / jaNA gehe vasanti / tANa heNa gihassa sohA hoi / abhyAsa (ka) pATha meM se tRtIyA vibhakti ke zabdarUpa chAMTakara unake artha likho| (kha) prAkRta meM anuvAda karo : yaha kArya mere dvArA hotA hai / vaha kArya usake dvArA hotA hai / vaha bAlaka ke sAtha jaayegaa| hama ziSya ke sAtha bhojana karate haiN| guru chAtroM ke sAtha rahatA hai| kavi ke dvArA kArya hotA hai| vaha sAdhu ke sAtha par3hatA hai| mAtA baccoM ke sAtha rahatI hai| bAlikA ke sAtha usakA bhAI jAtA hai| bacce mAlAoM se khelate haiN| phaloM ke binA vaha bhojana nahIM karatA hai| maiM dahI ke sAtha bhojana karatA huuN| vastuoM ke sAtha kyA hai ? prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sarovara [caturthI vibhakti] imaM gAmassa sarovaraM asthi / tattha jaNA gahANaM kariuM gacchanti / tassa jalaM jaNassa atthi / sarovare kamalANi santi / tANi kamalANi majjha santi / sarovarassa taDe rukkhA santi / tANa pupphANi tujjha santi / tANa phalANi tassa santi / tApa bAlA sarovare kiM atthi ? tattha amhANa devamandiraM asthi / attha tumhANa sajjhAyasAlA atthi / tANa bAlapAraNa tattha ramma uvavanaM atthi / tattha te khelanti / sarovare haMsA calanti / jalassa jaMtuNA tattha nivasanti / tattha kaviNo suhaM havai / so tattha kavvaM lihai / sarovarassa taDe sAhuNA vasanti / Ni vo sAhuNo bhoaraNaM deI / tattha NarA kavINa vatthUNi denti / kavI bAlApa phalaM dei / tattha sisU phalassa kNdi| sarovarassa jalaM kamalassa asthi / tassa vAri khettassa asthi / khettassa dhanna gharassa asthi / sarovaraM Narassa jIvaNassa bahumullaM atthi| taM gAmassa sohaM asthi / abhyAsa (ka) pATha se caturthI vibhakti ke zabdarUpa chAMTakara unake artha likho : jaNassa= logoM ke lie majjha =mere lie ......."= .. ... ... ... ........ ........ ........ ......... ............... ....... ........ ............ ............ . ............ (kha) prAkRta meM anuvAda karo: yaha kamala mere lie hai| vaha kamala usake lie hai| ye vastue~ una striyoM ke lie haiN| yaha dUdha bAlaka ke lie hai| ve kulapati ke lie namana karate haiN| hama sAdhuoM ke lie bhojana dete haiN| vaha bAlikA ke lie mAlA degaa| mAtA yuvati ke lie sAr3I detI haiM / sAsa bahuoM ke lie upadeza detI hai| yaha vastu ghara ke lie hai / vaha ghara zAstroM ke lie hai| 32 prAkRta kAvya-majarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. logra-sarUvaM [paMcamI vibhakti] imaM lonaM vicitaM asthi / attha cepraNAriNa acepraNANi ya davvAriNa santi / tAraNaM sarUvaM sayA parivaTTai / bAlo bAlaatto juvANo havai / juvAraNo juvAraNatto buDDho havai / raNarA paratto pasujoNIe gacchanti / pasuNo pasutto garajamme uppannanti / rukkho bIjatto uppannai / bIjo rukkhatto uppnni| phalatto rasaM uppannai / pupphatto suyaMdho pAvai / vAritto kamalaM hissarai / rukkhatto juNNAriNa pattANi paDanti / dahitto ghayaM jAi / duddhatto dahi hvi| __egasamaye mukkho viusatto biihi| chatto gurutto pddhi| kavI Nivatto AyaraM gennhi| bahU sAsutto dhaNaM mggi| bAlA mAatto duddha maggai / kintu aNNasamaye parivaTTaNaM jaai| viusA mukkhAhito bIhanti / guruNA chattAhito sikkhanti / riNavA kavIhinto pasaMsaM geNhanti / sAsUtro bahinto vatthANi magganti / mAtrAno bAlAhinto bhopraNaM geNhanti / sAhuNA asAhUhinto bhayaM karanti / kusalA jaNA sevanti / saDhA sAsanaM karanti / imaM assa loassa vicittaM sarUvaM / jo gANIjaNA viveeNa saMsArassa kajjANi karanti / abhyAsa (ka) pATha meM se paMcamI vibhakti ke zabdarUpa chAMTakara unake artha likhie| (kha) prAkRta meM anuvAda karie : vaha mujha se dhana letA hai / bAlaka tumase kamala letA hai| tuma usase Darate ho| sAdhu rAjA se pustaka mAMgatA hai / kavi se kAvya utpanna hotA hai / ziSya guru se par3hatA hai| mAlA se sugandha AtI hai| maiM nadI se pAnI lAtA hai| kamala se pAnI giratA hai / vaha ghara se nikalatA hai / hama nagara se dUra jAte haiN| sAsa bahU se dhana mAMgatI hai / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama : kAraka SaSThI vibhaktiH niyama 23 : SaSThI vibhakti ke ekavacana meM sarvanAma amha kA majjha aura tumha kA tujjha rUpa banatA hai| niyama 26 : pulilga tathA napuMsakaliMga sarvanAma evaM akArAnta saMjJA zabdoM ke SaSThI vibhakti ekavacana meM ssa pratyaya jur3atA hai| jaise :sarvanAma ta =tassa ima= imassa ka =kassa pu0 saM0 purisa-purisassa gara=Narassa chatta = chattassa napusaM. jala =jalassa phala-phalassa ghara =gharassa niyama 27 : pulliga tathA napu0 ikArAnta evaM ukArAnta zabdoM ke Age go pratyaya jur3atA hai| jaise :sisu=sisuNo kavi=kaviNo dahi dahiyo sudhi=sudhiraNo hatthi=hatthiraNo vatthuvatthuraNo niyama 28 : (ka) strIliMga AkArAnta sarvanAma tathA saMjJA zabdoM ke Age SaSThI eka vacana meM apratyaya jur3atA hai| jaise :tA+a=tAna mAlA+a=mAlA, imAa, bAlAsa Adi / (kha) strI0 i, IkArAnta zabdoM ke Age pA pratyaya evaM u, UkArAnta zabdoM ke Age e pratyaya jur3atA hai| jaise : prA = juvaIA, naIA, sAr3IsA / e = dheraNa e, bahUe, sAsUe Adi / niyama 26 : pu0, napu0 tathA strI0 sarvanAma evaM saMjJA zabdoM ke SaSThI bahuvacana meM raNa pratyaya jur3atA hai tathA zabda kA hrasva svara dIrgha ho jAtA hai / jaise :sarvanAma-tumha=tumhAraNa, amha-amhAraNa, ta=tAraNa, imA=imAraNa / pu0napuM0-purisANa, sudhIraNa, sisUNa, dahIraNa, vatthUNa / strI0 -mAlANa, bAlANa, juvaINa, sADINa, bahUraNa / caturthI vibhakti : niyama 30 : prAkRta meM caturthI vibhakti meM sabhI sarvanAma evaM saMjJA zabda SaSThI vibhakti ke samAna hI prayukta hote haiM / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA vibhaktiH niyama 31 : dvitIyA vibhakti ke ekavacana meM amha kA mamaM evaM tumha kA tuma rUpa banatA hai| niyama 32 : sabhI sarvanAmoM evaM saMjJA zabdoM meM dvitIyA vibhakti ke ekavacana meM () lagatA hai tathA dIrgha svara hrasva ho jAte haiN| jaise :sarva0- taM, kaM, ima, tA=taM, kA=kaM, imA=imaM / pu0 -- bAlaM, purisaM, sudhi, sisu| napu.- jalaM, eyaraM, vAri vtthu| strI0-- mAlaM, juvaI, bahuM, saasu| niyama 32 : sabhI sarvanAma evaM saMjJA zabdoM ke prathamA vibhakti bahuvacana ke rUpa hI dvitIyA vibhakti bahuvacana meM prayukta hote haiN| jaise :sarva0 - te, ke, amhe, tumhe, kAro, imAno, tAriNa, imANi / pu0 - puriso, kaviNo, sisurnno| napu0- jalAriNa, raNayarANi, vArIriNa, vatthUriNa / strI0- mAlAmo naIzro, bahUo, saasuutro| saptamI vibhaktiH nimaya 32 : sabhI pu0 sarvanAmoM tathA pu0, napu0 ke i evaM ukArAnta zabdoM meM saptamI ekavacana meM mmi pratyaya lagatA hai / jaise :sarva0 - amhammi, tumhammi, tammi, imammi, kammi / saMjJA - sudhimmi, sisummi, vArimmi, vatthummi / nimaya 35 : strI0 sarvanAmoM akArAnta pu0, napuM0 zabdoM evaM strI0 zabdoM meM saptamI ekavacana meM e pratyaya lagatA hai| i evaM u dIrgha ho jAte haiM / jaise :sarva0 -tAe imAe, kaae| pu0 - purise chatte, sose, jale,phale / strI0 - bAlAe, sADIe, bahUe, juvaIe, dheNa e| nimaya 36 : sabhI sarvanAmoM evaM saMjJA zabdoM meM saptamI bahuvacana meM su pratyaya lagatA hai / akArAnta zabdoM meM ekAra ho jAtA hai tathA hrasva svara dIrgha ho jAte haiN| jaise :sarva0 -- amhesu, tesu, taasu| pu0-- purasesu, jalesu sudhIsu, sisUsu / strI0 -- bAlAsu, juvaIsu, dheNU su sAsUsu / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA vibhakti : niyama 37 : tRtIyA vibhakti ke ekavacana meM gramha kA mae evaM tumha kA tumae rUpa banatA hai / niyama 38 : pu0 evaM napuM0 sarvanAma tathA akArAnta zabda rUpoM meM tRtIyA vibhakti ke ekavacana meM zabda ke a ko e hotA hai tathA raga pratyaya jur3atA hai / jaise :- sarva0 - teraNa, imela, keraNa / saMjJA - puriseNa, chattela, jale / niyama 3 : pu0 tathA napuM0 i evaM ukArAnta zabdoM ke Age rakhA pratyaya jur3atA hai / kaviNA, sAhuNA, vAraNA, vatthurA / jaise :-- niyama 40 : strI0 sarvanAma evaM saMjJA zabdoM meM tRtIyA vibhakti ke ekavacana meM e pratyaya jur3atA hai / hasva svara dIrgha ho jAte haiM / jaise :-- sarva saMjJA - bAlAe, naIe, bahUe / niyama 41 : sabhI sarvanAmoM evaM sabhI saMjJA zabdoM meM 0 tAe, imAe, kAe / tRtIyA vibhakti ke bahuvacana meM tathA hasva svara dIrgha ho jAte hi pratyaya lagatA hai / zabda ke zra ko e haiM / jaise :-- paMcamI vibhakti : niyama 42 : paMcamI vibhakti ekavacana meM gramha kA mamAzra evaM tumha kA tumAo rUpa banatA hai / niyama 43 : pu0 evaM napu N0 sarvanAmoM ke dIrgha hone ke bAda unameM zrI pratyaya jur3atA hai / jaise :-- tAzrI, imAzrI, kAzro / niyama 44 : strI0 sarvanAma evaM saMjJA zabdoM hrasva hokara tathA napuM0 evaM pu0 zabdoM meM paMcamI vibhakti ke ekavacana meM to pratyaya jur3atA hai / jaise strI0 - tA = tatto, imA imatto, bAlA - bAlatto, bahutto / pu0- purisatto, kavitto, sisutto, jalatto, vArito zrAdi / --- niyama 45 : sabhI sarvanAmoM evaM saMjJA zabdoM meM dIrgha svara hone ke bAda paMcamI vibhakti ke bahuvacana meM hito pratyaya jur3atA hai / jaise : zramhAhito, tAhiMta, purisAhito, bAlAhito. bahUhiMto zrAdi / 36 saMjJA ( pu0 ) - purisehi, chattehi, kavIhi, sisUhi (napu. ) - vArIhi, vatthUhi strI0 - bAlAhi . naIhi, bahUhi / sarva0 - amhehi, tehi, tAhi / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. vattAlAvaM sohaNo - mohaNa, tuma kA jaggasi ? mohaNo - ahaM pabhAye jaggAmi / sohaNo - tayA tumaM kiM karasi ? mohaNo - ahaM jagaeNa saha bhamiuM gacchAmi / sohaNo - tapaNantaraM tumaM kiM karasi ? moharaNo - ahaM paidiNaM pddhaami| sohaNo - tumaM saMjhAvelaM vi paDhami ? mohago - Na, ahaM tapA khelAmi / tumaM kattha khelasi ? mohaNo - ahaM gihassa samIvaM khelAmi / sohaNo - tumaM vijjAlayaM kA gacchasi ? moharaNo - pAyaM dasavaaNakAle / sohaNo - tujjha vijjAlae rAmo vi paDhai ? mohaNo - prAM, so tattha pddhi| sohaNo tumaM ahuNA kattha gacchasi ? mohaNo - ahaM ajja AvaraNaM gacchAmi / sohaNo - tuma mama giha calahi / mohaNo - ajja avAso patthi / kallaM Agacchihimi / sohaNo - tumaM sapA evaM bharaNasi / kintu kayAvi ga Agacchasi / mohaNo - tumaM mA rUsaya / kallaM avassaM Agacchihimi / sohaNo - varaM, ahaM maggaM pAsihimi / dAriNaM gacchAmi / tuma sigghaM Agacchahi / mohaNo -- vrN| abhyAsa pATha meM se avyaya chAMTakara unake prartha likho : kapA = kaba ............ ............ ... ........ ........... prAkRta kAvya-maMjarI 37 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. jIvalomo ime loe baha jIvA santi / rukkhesu, lagrAsu, jale, aggie, pavaNe thale vi pANA havanti / ime egindiyA jIvA santi / makkuraNe (khaTamale) doNi iMdiyANi havanti / pivIliAe tiNNi iMdiyANi havanti / makkhiAe cauro iMdiyANi havanti / sappe paMca iMdiyANi havanti / pakkhI, pasU, maNa sso, paMcindiyo jIvo asthi / tesu phAso, rasaraNA, ghANo, cakkhU savaNo ya imANi paMca iMdiyANi santi / / pakkhiNo amhANa sahArA havanti / te maNa ssANa mittANi havanti / pabhAye pakkhiNo kalAlasareNa gIaM gAnti / tANa saro mahuro hvi| pakkhIsu kApro kaNho havai / haMso dhavalo hvi| koilA kAlI havai kintu sA mahurasareNa gAi / morA aisundarA havanti / te varisAkAle Naccanti / suggA jaNANa aipiyA havanti / te mANa sassa bhAsAe vi bollanti / kukkuDA pabhAye jaNAraNa pavohayanti / pivIliyAo saparissameNa jaNANa peraNA denti / mANu sassa jIvaNe pasUNa vi mahatta atthi / pasuNo jaNassa sahayogiNo santi / asso bhAraM vhi| jaNA asseNa saha jattAsu gacchanti / asso Narassa mittaM atthi / kukkuro mANa sassa rakkhaM kri|| so amhANa gihANi corAhinto rkkhi| bailo kisANassa mittaM atthi / so halaM saaDaM ya karisai / bailA khettaM karisanti / dheraNa amhANa duddha dei / sA taNANi khAiUNa bahumullaM balajuttaM AhAraM dei / ajA vi duddha dei / jaNANa gihesu majjArA mUsA vi vasanti / maruthale kamelA (UTTA) saMcaranti / vaNe gA bhamanti / tesu ahinaM balaM hvi| tattha sIho vi gajjai / tassa gajjaNeNa mizrA dhAvanti / simAlo gacchanti / vANarA sAhAesu kUdanti / savve jIvA jIviuM icchanti, Na mriuN| agro tesu abhayaM bhaviavvaM / te sahAveNa hiMsA Na santi / aaeva ke vi jIvA Na pIDiavvA / 38 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa (ka) pATha meM se dasa zabdoM ko chAMTakara unako vibhakti aura vacana likhie :1. jIvA prathamA ba.va. 2. te prathamA(sa ba.va. 4. ........ ........ ........ .... ....... ........ 8. ........ (kha) pATha ke saMkhyAvAcI zabda likhakara unake artha likho :ega = eka doNi = do ............ .. ............ (ga) pATha ko naI kriyAe~ chAMTakara unake artha likho : kriyA artha kriyA artha kriyA artha ........ ........ (gha) prAkRta meM anuvAda karo : rAma gA~va ko jAtA hai| ve phaloM ko khAte haiN| rAjA ke dvArA kArya hotA hai| kavi kAvya likhatA hai| bAlaka bhAI ke sAtha vidyAlaya jaayegaa| yaha dUdha usa putra ke lie hai| vaha kamala isa kanyA ke lie hai| sohana kI pustaka kahA~ hai ? manuSyoM kA mitra kauna hai ? hAthI meM zakti hai| phUloM meM sugandha hai| bRkSoM se patte girate haiN| kamala se pAnI giratA hai| vaha mujha se dhana mAMgatA hai| (s) pATha meM Aye vibhinna jIvoM kA mAnava jIvana meM kyA mahattva hai, ise apane zabdoM meM likhie| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. amhAraNa pujjaraNImA __ jaNA saguNehi pujjaNIA havanti / mANavajIvaNe gurugNA, pinarassa, jagaNIe ThANaM mahattapuNNaM atthi / jaso te amhANa pujjaNIpA santi / savvesu dhammesu gurUNa ThANaM uccaM asthi / guruNA viraNA ko gANaM lahihii? gurugo amhANa dosAriNa dUraM karanti / sa-uvadesajaleNa amhANa buddhi pakkhAlayanti / jA sIsA gurUNa samIve paDhiuM gacchanti tathA te evaM udisanti-'saccaM bollaha / dhamma kunnh| sajjhAe pamAyaM mA kuraNaha / sA desassa dhammassa sevaM kunnh|' aeva guruNo amhANa maggadarisamA santi / je sIsA saguruNA sevaM karanti, tesu saddha karanti, tAhinto gANaM giNhanti / te sapA loe suhaM lahanti / amhAraNa jIvaNe piparassa ThANaM vi mahattapuNNaM atthi / piaro amhANa pAlo asthi / so niyaeNa parissameNa dharaNeNa ya amhe pAlai rakkhai ya / piparo kUDrambassa pahANo havai / apro amhehi tassa pAraNaM sapA pAlaNIaM / piparo kevalaM pAlo Na hoi kintu so bAlaprANa mitto, vijjAdAgrA vi havai / piparo sapA kuDumbassa kallANaM cinti| apro guNavantA puttA piare saddha karanti, tassa ANaM maNNanti tahA sevaM karanti / amhANa pujjaNIesu jagaNIe ThANaM savvoccaM asthi / mAyA sisu kevalaM Na jammai, kintu sA tassa nimmANaM kri| mAtrA amhe jaNaNai / amhe mAaApa duddha pibaamo| mAAa duddha sisugA jIvaNaM havai / jagaNI sisuNehaM kuNai / sA samaM dukkhaM sahai kintu kAvi sisudukkhaM Na dei / agro loe pasiddha-'mAyA kAvi kumAA Na hvi|' je puttA jaNaNIe prANaM pAlanti, tAsa sevaM kuNanti, te loe suputtA havanti / imA puDhavI vi jaNassa mAyA atthi / amhe bhAraamAtrAma puttA santi / agraeva jammabhUmIe rakkhaNaM amhANa kattavvaM atthi / / amhANa imaM kattavvaM atthi jo amhe gurUNa, piarassa, jagaNIe evaM jammabhUmIe prAyaraM sevaM ya kunnmo| ime amhANa pujjaNI santi / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa (a) pATha meM se sAtoM vibhaktiyoM ke zabda chAMTakara likho : prathamA ........................ dvitIyA... ................. ....................... .................... .................. ........................ tRtIyA ............... na caturthI T T ............ .. ........ paMcamI ........................ ........................ SaSThI ........ saptamI ...... ................ (prA) praznoM ke uttara apane zabdoM meM likho : (ka) guru ziSyoM ko kyA upadeza dete haiM ? (kha) pitA apane kuTumba ke lie kyA karatA hai ? (ga) mAtA ke sambandha meM kyA prasiddhi hai ? (gha) hameM pUjyanIya vyaktiyoM ke sAtha kyA vyavahAra karanA cAhie ? (i) prAkRta meM anuvAda karo : ___ vaha mujhe dekhatA hai| maiM unako namana karatA huuN| tuma Izvara ko namana kro| jIvoM ko mata maaro| maiM hAtha se patra likhatA huuN| vaha jIbha se phala cakhatI hai / chAtra pustakoM ke lie dhana mA~gatA hai / baccA mAtA se DaratA hai / vRkSoM se patte girate haiN| una zarIroM meM prANa haiN| nadiyoM meM pAnI hai / bAlikAoM kA vidyAlaya kahA~ hai ? kamaloM ke lie baccA rotA hai| hama vahA~ pddh'ege| tuma kahA~ kheloge| vaha vahA~ nahIM gyaa| ve saba bhAja pustakeM pddh'e| prAkRta kAvya-maMjarI 41 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 6 : sandhi evaM samAsa prayoga (ka) sandhi - prayoga tattha jIvAjIvA santi garAhivo attha vasai muNIsa gaMthaM paDhai diso pAtaM uggai mahesI bhAraNaM karai tattha kalAhivaI vasai tassovari johA pratthi iMdo jale gacchai gIluppalaM sare pratthi rAIsaro sohai tattha mahUsavo hoi mahUsave ko vi Na gacchai tA muhaM cando vva pratthi tattha nisAro na vasai kimimaM pottha pratthi 42 1. jIvAjIva 2. muNIsara 3. disa 4. = abhyAsa (ka) pATha meM se sandhi vAle zabdoM ko chAMTakara nimna prakAra likhie : sandhipada sandhikArya a + a = A i + I = I vahA~ jIva - ajIva haiM / rAjA yahA~ rahatA hai / munIzvara grantha par3hatA hai / sUrya prAtaH ugatA hai / maharSi dhyAna karatA hai / vahA~ kalAoM kA svAmI rahatA hai / usake Upara cA~danI hai / Jain Educationa International hAthI jala meM jAtA hai / kamala sarovara meM hai / candramA zobhita hotA hai / vahA~ mahotsava hotA hai / mahotsava meM koI bhI nahIM jAtA hai / usakA mukha candramA kI taraha hai / vahA~ rAkSasa nahIM rahatA hai / kyA yaha pustaka hai ? vigraha jIva + ajIva muriNa + Isara ******** + .******** "+ 5. +....... (kha) zeSa saMdhipada apanI abhyAsa-pustikA meM isI prakAra dikhAIe / ........ For Personal and Private Use Only .. """ + .... + likhakara zikSaka ko = = prAkRta kAvya-maMjarI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te idi bhamanti ahaM Na bhoyara paDhAmi guNasampaNNo rivo sAsai so devamaMdire namai rattapI vatthaM prattha rAtthi kassa ghare caMdamuhI kannA atthi mahApuraso tiloyaM jANai sAhU navatattaM jAragai jIvo puSpAvAriNa ahavai (kha) samAsa - prayoga so suha- dukkhANi jANai pInaMbaro tattha gaccai coro nillajjo pratthi jahAsatti dhammaM kuraNaha so sippIputta pratthi tesu vittavijjAbalAgi santi samAsapada 1. paidiraNa 2. devamandire 3. rattaMpIaM 4. tiloyaM kRta kAvya-maMjarI - Jain Educationa International = = = - ve pratidina ghUmate haiM / maiM bhojana ke bAda par3atA hU~ / guNasampanna rAjA zAsana karatA hai / vaha devamandira meM namana karatA hai / lAla aura pIlA vastra yahA~ nahIM hai / kisake ghara meM candamA ke samAna mukha vAlI kanyA hai ? mahApuruSa tInoM lokoM ko jAnatA hai / sAdhu nau tattvoM ko jAnatA hai / jIva puNya aura pApoM kA anubhava karatA hai / abhyAsa (ka) pATha meM se samAsapada chAMTakara nimna prakAra likho : vigraha pai + digaM devassa + mandire vaha sukha aura dukhoM ko jAnatA hai / kRSNa vahA~ nAcatA hai / cora nirlajja hai / yathAzakti dharma karo / vaha zilpI kA putra hai / unameM dhana, vidyA aura bala hai / rataM + pIaM ti + loyaM 5. suhadukkhaM 6. pIaMbaro bahubIhi zikSaka se ina samAsoM ko samajhakara unake anya udAharaNa likhie / suhaM +dukkhaM pIaM + aMbaro samAsanAma avyayIbhAva SaSThI tatpuruSa karmadhAraya For Personal and Private Use Only dvigu dvanda 43 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 10 : karmaNi-prayoga karmavAcya teNa ahaM pAsI ami/pAsijjami. = usake dvArA maiM dekhA jAtA huuN| niveNa amhe pAsoamo/pAsijjamo = rAjA ke dvArA hama dekhe jAte haiN| mae tumaM pAsIprasi/ pAsijjasi =. mere dvArA tuma dekhe jAte ho| tumhe pAsIaitthA/pAsijjitthA = tuma saba dekhe jAte ho| tumae so pAsIai/pAsijjai tumhAre dvArA vaha dekhA jAtA hai / sAhuNA te pAsiManti/pAsijjanti = sAdhu ke dvArA ve saba dekhe jAte haiN| mae ghaDo karIai mere dvArA ghar3A banAyA jAtA hai / teNa pottha paDhijjai usake dvArA pustaka par3hI jAtI hai| mae ghaDo karijjI mere dvArA ghar3A banAyA gyaa| mae ghaDo ko maiMne ghar3A bnaayaa| teNa potthagraM paDhiaM usane pustaka pddh'ii| tumae so pAsihii tumhAre dvArA vaha dekhA jaayegaa| teNa kaMduno khelIu usake dvArA geMda khelI jAya / sIsehi gururaNo namijjaMtu ziSyoM ke dvArA guru namana kiye jaay| bhAvavAcya mae hasIai/hasijjai mere dvArA ha~sA jAtA hai| tumae dhAvIai tumhAre dvArA daur3A jAtA hai| chatteNa bhaNijjai chAtra ke dvArA kahA jAtA hai| mae suraNIau mere dvArA sunA jaay| sIsehiM hasigraM ziSyoM ke dvArA ha~sA gyaa| teNa jhAiyaM usake dvArA dhyAna kiyA gyaa| mae bhariNahii mere dvArA par3hA jaayegaa| Narehi hasigraM logoM ke dvArA ha~sA gyaa| teNa Nacciya usane naacaa| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama : karmariNa prayoga niyama 46 : karmavAcya ke kartA meM tRtIyA vibhakti aura karma meM prathamA vibhakti hotI hai / kriyA kA liMga, vacana aura puruSa karma ke anusAra ke hotA hai / jaise:sAmAnya vAkya karma vAcya so ganthaM paDhai = teNa gantho paDhijjai ahaM ghaDaM karAmi __= mae ghaDo karIai niyama 47 : karmavAcya yA bhAvavAcya banAne ke lie mUlakriyA meM Ina athavA ijja pratyaya lagatA hai / usake bAda anya pratyaya lagate haiN| jaise :mUla kriyA vAcya pratyaya va.kA. bhU.kA. vidhi/AjJA paDha+ Ia paDhIma paDhIai paDhIaIa paDhIau paDha+ ijja paDhijja paDhijjai paDhijjIa paDhijjau niyama 48 : bhaviSyakAla meM vAcya-pratyaya Ia yA ijja nahI lagate haiN| niyama 46 : bhUtakAla meM donoM vAcya prayogoM meM bhUtakAlika kRdantoM kA bhI prayoga hotA hai / unameM vAcya-pratyaya nahIM lagate haiM / jaise : teNa chatto diTTho, teNa bAlA diTThA, teNa mittaM ditttth| niyama 50 : bhAvavAcya meM kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai| vAkya meM karma nahIM rahatA aura sabhI kAloM meM kriyA anya puruSa ekavacana kI hI prayukta hotI hai| jaise :kartA meM tR.vi. va.kA. bhU.kA. vidhi/prAjJA amhehi hasijjai hasijjIa hasihii hasijjau sIsehi ........ mae tumae gareNa ......... bha.kA. teNa .... .... prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 11 : pAiya-kavvaM pATha-paricaya: prAkRta meM padya evaM gadya donoM meM paryApta sAhitya likhA gayA hai| IsA kI prathama zatAbdI meM gAthAsaptazatI jaisI prAkRtakAbya kI racanA prasiddha ho cukI thii| usake bAda prAkRta meM kathAkAvya, muktakakAvya, caritakAvya Adi zailiyoM meM kaI kAvya racanAe~ Adhunika yuga taka likhI jAtI rhiiN| prAkRta kI ina saikar3oM kAvya racanAoM meM se kucha granthoM ke kAvyAMza isa pustaka meM saMkalita kiye gaye haiM / ina kAvyAMzoM se prAkRta kA svarUpa, mahattva evaM usakI madhuratA pragaTa hotI hai / prAkRta ke kaI kaviyoM ne prAkRta bhASA evaM usake kAvya kI prazaMsA kI hai| unameM se kucha gAthAe~ yahA~ prastuta haiM / pAiyakavvassa namo, pAiyakavvaM ca nimmiyaM jeNa / tAhaM ciya paNamAmo, paDhiLaNa ya je vi yANanti // 1 // desiya-saha-paloTTa, mahurakkhara-chaMdasaMThiyaM lalipaM / phuDa-viyaDa-pAyaDatthaM, pAiyakavvaM paDheyavvaM // 2 // pAiyakavvammi raso jo jAyai taha va cheyabhariNaehi / uyayassa va vAsiyasIyalassa titti na vaccAmo // 3 // Navamattha-dasaNa saMnivesa-sisirAmro bndhriddhiino| aviralamiNamo prA-bhuvaNa-bandhamiha Navara payayammi / / 4 / / sayalAmo imaM vAyA visanti etto yanti vaayaayo| enti samuiMcciya gAnti sAyarAmo cciya jalAiM // 5 // gUDhattha-desi-rahiyaM sulaliya-vaNNehiM viraiyaM ramma / pAiya-kavvaM loe kassa na hiyayaM suhAvei // 6 / / * * gAthA 1, 2, 3 'vajjAlaggaM' se gAthA 31, 28, 21; gAthA 4 evaM 5 'gauDavaho' se mAthA 62 evaM 63 tathA gAthA 6 'paMcamImAhAtmya' se| 46 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ abhyAsa 1. zabdArtha : . yAnti = samajhate haiM tAhaM = unako paloTTa yukta viyaDa = vistIrsa cheya = catura vyakti titti =saMtoSa 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUla zabda vibhakti vacana liMga kavvassa kavva SaSThI ekavacana napu0 vAyAo saMdhi vAkya viccheda saMdhikArya aviralamiNamo aviralaM+iNamo anusvAra ko ma bandhamiha ""."" + " samAsapada vigraha samAsa nAma pAiyakavvaM pAiyassa+kavvaM SaSThI tatpuruSa kriyArUpa mUla kiyA kAla puruSa vacana yAraNa nti yAraNa vartamAna ba0va0 __ vaccAmo 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. kavi ne namaskAra kiyA hai - (ka) kisI iSTa devatA ko (kha) kisI rAjA ko (ga) prAkRta-kAvya ko (gha) mAtA-pitA ko [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : prazna kA uttara eka vAkya meM likhie : 1. agAdha madhuratA aura kAvyatatva kI samRddhi kisa bhASA meM hai ? 2. prAkRtakAvya ke rasa kI upamA kavi ne kina vastuoM se dI hai ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) prAkRta kAvya para 5-7 paMktiyA~ likhie| (kha) gAthA naM. 6 kA artha samajhAkara likhie| apura .... .. prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 12 : sikkhA-viveo pATha-paricaya : prAkRta sAhitya kathA sAhitya ke lie prasiddha hai| vibhinna jIvana-mUlyoM kI zikSA pradAna karane ke lie hajAroM kathAe~ prAkRta bhASA meM likhI gayI haiN| kucha kathAe~ svatantra granthoM ke rUpa meM haiM tathA kucha kathAe~ phuTakara rUpa se kahI-sunI gayI haiM / aisI prAkRta kathAoM kA saMgraha prAkRta kathAkozoM meM kiyA gayA hai| pAkhyAnamariNa koza isI prakAra kA prAkRta kathAoM kA eka saMgrahagrantha hai| paramparA se pracalita kaI kathAoM ko isameM prAkRta padya meM likha diyA gayA hai / AkhyAnamaNikoza ke mUla racayitA nemicandasUri haiN| inhoMne mUla meM kula 52 gAthAe~ likhI thIM, jinapara unake ziSya AmradevasUri ne I0 san 1134 ke lagabhaga prAkRta padya meM TIkA likhii| isa. TIkA meM kula 146 kathAe~ (AkhyAna) haiN| ina kathAoM meM naitika AcaraNa kA pAlana karane vAle strI-puruSoM kI kathAe~ haiN| dAna, karuNA, ahiMsA, buddhi-cAturya, sAhasa, puruSArtha Adi viSayoM kA ina kathAoM meM varNana hai / unhIM meM se yaha do ziSyoM kI kathA yahA~ prastuta hai| kammi tahAviharUyammi sannivesammi sutthavAsammi / kassa vi ya siddhanAmassa naMdaNA donni jaNaya-piyA // 1 // te ki pi teNa suttAI pADhiyA paramimo vicitei / jaha kiM nimittamime jANanti to bhave laTTha // 2 // to nemittiyasatthanna yassa kassa vi samappiyA piuNA / sikkhanti navaramegassa sikkhiyaM pariNamai sammaM // 3 // bIyassa puNo na tahA aviNayabhAvA ahannadivasammi / kaTThANamANapatthaM paTTaviyA te arannammi // 4 // * jaMtehiM tehiM magge divANi payANi hatthirUyassa / egeNa bhaNiyameso bhAyara! hatthI go peccha // 5 / / 48 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIeNa bhaNiyamesA hatthiriNayA kAiyAe vinaayaa| anna kAraNA egammi ceva pAsammi caraNApro / / 6 / / annaca uvari itthI ya aihavA kaha Na najjae eyaM / / rukkhammi ratta-dasiyAvilaggaNAo ya muriNayamimaM // 7 // te jAva tayaNa maggeNa jaMti tatpaccayatthamabhiuttara / tA saratIre savvaM saccaviyaM tehiM jaha bhaNiyaM // 8 // etthaMtarammi chAyAe vIsamaMtANamAgayA egaa| therI tesiM samIve sirasaMThiya-nIra-bhariyaghaDA // 6 // daLUNa puttasamavayasamanie suyasiNehasaMbhamano / desantarattha-puttappautti-pucchA - pavanAe // 10 // bhaggo ghaDao nIraM miliyaM nIrassa sa u saviyakkA / jAva acchai tatthamaraNara therI tA bhariNayamegeNaM // 11 / / jai tajjAetajjAyamii vo saccayaM nimittassa / tA bhadde! tujjha supro mano muhA ki visAeNa? / / 12 / / bIeNa bhaNiyaM miliyA na hoi esA nimittgyvaannii|| tA jIvai tujjha sugro bhadde! gaMtu gihe peccha / // 13 // daTU Na tayaM kharaNamegamAgayA vaccharUyagasaNAhA / parihAviUraNa ANaMdaUNa tuTTA gayA sagihaM // 14 // bhaNiyaM ca bhAuraNA kaha raNa bhAya! vivarIyamerisaM jAyaM / / tajjAetajjAyaM saccamiraNaM bhariNayamiyareNa / / 15 / / nIraM nIre miliyaM maTToe nimmino ghaDo miliyo| mAyAe milai putto esa jano ujjumo maggo // 16 // mA kuNasu taM visAyaM guruvisae mA panosa muvvahasu / guruNo vi joggayAe kuNanti jIve guNAhANaM / / 17 / / 000 prAkRta kAvya-maMjaro 46 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : sannivesa = nagara pAsa = kinArA saccaviyaM dekhA gayA baccha = putra posaM = dveSa (vaira) laTTa = dhana paccaya - vizvAsa therI = vRddhA ujjuna= sarala joggayA= yogyatA praranna = jaMgala abhiuttA= icchuka pautti = jAnakArI visAyaM = dukha kuNa = karanA e.va. vibhakti saptamI liga sarva0 napu. ka e.va. ........ ........ 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUla zabda kammi suttAI ............ piuNA chAyAe gihe maTTIe .... .... ............ ........ ...... . .... ........ viccheda nimitrAM+ime """"+ ...." ... ..."+"" saMdhikArya anusvAra ko ma saMdhivAkya nimittamime paramimo navaramegassa kaTThANamAraNaNatthaM bhaNiyamesA tappaccayatthaM + + + + ......... tat + paccayatthaM samAna varNa parivartana (ga) samAsapada suyasiNeha vigraha suyassa+siNeha samAsanAma SaSThI tatpuruSa prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ ........ (gha) kriyArUpa mUla kriyA kAla vacana pariNama pariNama vartamAna a.pu. e.va. acchai peccha kurAsu kRdanta artha pahicAna pratyaya pADhiyA par3hAye gaye bhUtakAla diTThAriNa dekhe gaye aniyamita - bhaNiyaM kahA gayA AgayA 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. pitA ne apane donoM putroM ko kisake pAsa par3hane bhejA - (ka) kalAcArya ke pAsa (kha) gaNita zikSaka ke pAsa (ga) naimittakazAstra ke jAnakAra ke pAsa (gha) rAjA ke pAsa [ ] 2. rAste se gayI huI hathinI kAnI hai yaha jAnA gayA - (ka) kisI jAdU se (kha) eka hI kinAre ke patte khAne se (ga) kisI ke kahane se (gha) Apasa meM salAhakara [ ] AyI 4. laghuttarAtmaka prazna : prazna kA uttara eka vAkya meM likhie : 1. vRddhA ne una ziSyoM se kyA pUchA ? 2. vRddhA kA ghar3A TUTa jAne para pahale ziSya ne use kyA kahA ? 3. dUsare ziSya ne mAtA se putra milane kA anumAna kisa ghaTanA se kiyA ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : - (ka) 'zikSA-viveka' pATha kI kathA 5-7 paMktiyoM meM likhie / (kha) isa pATha se kyA zikSA milatI hai ? (ga) gAthA naM0 16 yA 17 kA artha samajhAkara likhie / prAkRta kAvya-maMjarI 51 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 13 : kumArANa buddhi-parikkhaNaM pATha-paricaya : . AkhyAnamaNikoza meM buddhi kI parIkSA ke lie abhayakumAra kA AkhyAna diyA gayA hai| prAkRta kathA sAhiya meM rAjA prasenajita ke putra zreNika yA bimbasAra kI yogyatA kA bahuta varNana milatA hai| isa rAjA zreNika kA vivAha sunandA ke sAtha hotA hai| una donoM ke jo putra hotA hai usakA nAma abhayakumAra hai / abhayakumAra se sambandhita kaI kathAe~ prAkRta meM haiN| AkhyAnamaNikoza meM 278 gAthAoM meM abhayakumAra kA kathAnaka variNata hai| ___ DaoN. ke. Ara. candrA ne abhayakkhANayaM nAmaka pustaka meM abhayakumAra ke kathAnaka ko saMkSepa meM prastuta kiyA hai| usI meM se prasenajita rAjA dvArA apane putroM kI buddhi ko parIkSA lene kA prasaMga ina gAthAoM meM yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| aha annayA kayAI rayaNIe pacchimammi jAmammi / suhasaMbuddho citiumAraddho naravaI evaM // 1 // majjha kumarANa majjhe hohI ko ghrdhuraadhrnndhiiro| seso va mahAbhogo cUDAmariNaraMjiyasiraggo // 2 // iya ciMtiUraNa siMdhura-turaMgamAujja-rahavarAinna / pajjAlAvai sayalaM cauddisi jinnasAlagihaM // 3 // taM niyavi jalarAjAlAkarAliyaM bharaNai bhUvaI kumare / re re! jo jaM geNhai dinnaM taM tassa savvaM pi // 4 // rAyAesaM nisuriNau taDa-yaDa-phuTTatavaMsasaMdohe / kaDDhanti palitte pavisiUraNa kumarA gaiMdAI // 5 // seNiya kumareNa puNo pavisiya pajalaMtamaMdirassaMto / gahiyA bhiMbhAbhihANA dakkheNa jhaDatti jayaDhakkA // 6 // prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taM macchareNa karakaliyabhibhamavaloiuM iyarakumarA / uvahAseNa payaMpanti seNiyaM bhibhasAro tti / / 7 / / taM daTThaNa nariMdeNa ciMtiyaM seriNaeNa sAha kayaM / paDhamamiNaM rajjaMgaM saMgahiyA jeNa jayaDhakkA / / 8 / / aha annayA parakkama-cAya-parikkharaNakae kumArANa / kArAviya paramanna bhoei nivo niyakumAre / / 6 / / paramanna parivesiya niveNa lillikkiyo suuynnvggo| sammuhamAgacchaMtaM taM niyavi palAiyA iyare // 10 / / seriNayakumaro iyarANamubhayapAsaTTie gahiyathAle / suNayANa khivai jemei appaNA bhayavimukkamaNo // 11 // tavvaiyaramavaloiya citei pamoino puhaipAlo / eso udAravIro tti kAyarA iyarakumarA me // 12 // avara samayammi rAyA buddhi-parikkharaNakae kumArANa / muddei gaNiya-laDDuya-karaMDae salilakalase ya / / 13 / / hakkAriuM to te bhaNei vaccha! sabuddhivihaveNa / muddamabhaMjiya bhujeha moyage piyaha salilaM pi // 14 / / evaM vuttA niyabuddhigamviyA vi ya uvAyamalabhaMtA / te chuha-pivAsasosiyagattA dIgattamaNa pattA // 15 // seriNaya kumareNa puNo ghetta pagalaMta-kalasabiMdujalaM / / dhuriNauM karaMDae moyagANa cUrIe bhoyaviyA // 16 / / iya nisuriNaUNa seNiyamaivihavaM vimhiro mhaaraaao| citei jahA jutto eso rajjAhiseyassa // 17 // 000 prAkRta kAvya-maMjarI 53 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : jAma = pahara mahAbhogo= mahAnAga prAinna = bharA huA jinna = purAnA niyavi = dekhakara aDatti = zIghra macchareNa= IrSyA se iNaM = yaha / rajjaMga = rAjya ke aMga cAya = tyAga bhoei = bhojana karatA hai pAsaTThie = pAsa meM sthita suraNayaM = kuttA vaiyaraM = vRtAnta pamoino = Anandita pagalaMta = jharate hue karaMDa = TokarI vimhino= Azcaryacakita vacana liga strI0 e0va0 saMdhikArya anusvAra ko ma 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUla zabda vibhakti rayaNIe rayaNI SaSThI marANa uvahAseNa karaMDae saMdhivAkya viccheda ciMtiumAraddho citiuM+Araddho rAyAesaM mandirassaMto maMdirassa+aMto bhibhAbhihANA .... +...." paDhamamiraNaM samAsapada vigraha suhasaMbuddho suheNa+saMbuddho dharadhurA ..." +...... bhayavimukkamaNo "..."+........ udAravIro ................ salila kalase a+a=a samAsanAma tRtIyA tatpuruSa .... .... .... ........ ............... .... 54 prAkRta kAvya-maMjaro For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa mula kiyA bharaNa kAla vartamAna vacana e0va0 a0pU0 kriyArUpa bhagai kaDaDhanti bhujeha .... .. " AjJArtha piyaha pratyaya kRdanta dina nisuriNau mUla kriyA aniyamita nisuNa artha pahicAna de diyA gayA bhUtakAla sunakara sambandha AvAja karate hue vartamAna parosakara saM010 i+u nta i+ya parivesiya parivesa 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. zreNikakumAra ne jalate hue ghara meM se nikAlA - (ka) ratha ko (kha) hAthI ko (ga) zastra ko (gha) bhibhasAra jayaDhakkA ko 2, khIra khAte samaya kumAroM ke pAsa rAjA ne - (ka) sainikoM ko bhejA (kha) kuttoM ke jhuNDa ko bulavAyA (ga) aura bhojana bhijavAyA (gha) naukaroM ko bhejA [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : prazna kA uttara eka vAkya meM likhie: 1. kuttoM ke AkramaNa para zreNika ne kyA kiyA? 2. zreNika ne laDDU kaise khAye ? 3. rAjA ne rAjyAbhiSeka ke lie zreNika ko kyoM cunA? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) rAjakumAroM kI parIkSAoM kA varNana 8-10 paMktiyoM meM kiijie| (kha) isa pATha kI zikSA apane zabdoM meM likhie| (ga) gAthA naM08 athavA 11 kA artha samajhAkara likhie / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 14 : sajjaNa-sarUvo pATha-paricaya : prAkRta muktaka-kAvya sAhitya meM vajjAlaggaM grantha kA mahattvapUrNa sthAna hai / isake racayitA kavi jayavallabha haiN| unhoMne lagabhaga 12 vIM zatAbdI meM isa grantha meM prAkRta kI saikar3oM gAthAoM kA saMkalana kiyA hai| isa grantha meM vibhinna viSayoM se sambandhita gAthAoM ke samUha haiM, jinheM 'vajjA' kahA gayA hai| lagabhaga 800 gAthAoM ko 66 samUhoM meM vibhakta kiyA gayA hai| mitra, sneha, dhairya, sAhasa, parAkrama, samudra, nagara, basanta Adi viSayoM ke samUha isa grantha meM haiN| 'sajjanavajjA' meM sajjanoM ke guNoM kA varNana kiyA gayA hai / unhIM meM se kucha gAthAe~ yahA~ saMkalita haiM / sajjana vyakti svabhAva se sarala aura paropakArI hote haiN| unake darzana-mAtra se dukha dUra ho jAte haiN| ve kisI kI nindA nahIM karate aura na apanI prazaMsA karate haiN| unakI maitrI patthara kI lakIra kI taraha hotI hai| ve dhairyazAlI aura paropakArI hote haiM / unameM ghamaNDa nahIM hotA hai| ve apanI pratijJA ko nibhAne vAle hote haiM / suyaNo suddhasahAvo mailijjato vi dujjaNajaNeNa / chAreNa dappaNo viya ahiyayaraM nimmalo hoi / / 1 / / diThThA haraMti dukkhaM jaMpantA denti sylsokkhaaii| eyaM vihiNA sukayaM suyaNA jaM nimmiyA bhuvaNe / / 2 / / na hasanti paraM na thuvanti appayaM piyasayAi jaMpanti / eso suyaNasahAvo namo namo tANa purisANaM / / 3 / / dohi ciya pajjattaM bahuehiM vi kiM guNehi suyaNassa / vijjupphuriyaM roso mittI pAhANarehavva // 4 // selA calanti palae majjAyaM sAyarA vi mellanti / suyaNA tahiM pi kAle paDivana neya siDhilanti / / 5 / / 56 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdana taru bva suyaraNA phalarahiyA jai vi nimmiyA vihinnaa| taha vi kuraNanti paratthaM niyayasarIreNa loyassa // 6 // katto uggamai raI katto viyasanti paMkayavaNAI / suyaNANa jae neho na calai dUraTThiyANaM vi // 7 // phalasaMpattIe samoraNayAiM tugAI phalavipattIe / hiyayAiM supurisAraNaM mahAtarUNaM va siharAiM // 8 // hiyae jAno tattheva vaDhiyo neya payaDiyo loe| vavasAyapAyavo supurisAraNa lakkhijjai phalehiM / / 6 / / honti parakajjariNarayA niyakajjaparaMmuhA phuDaM suyaNA / cando dhavalei mahiM na kalaMkaM attaNo phusai / / 10 // saccuccaraNA paDivannapAlaNA garuyabhAraNivvahaNA / dhIrA pasannavayaraNA suyaNA cirajIvaraNA hontu // 11 // 000 . 'vajjAlaggaM' - saM0 pro0 ema0 vI0 paTavardhana se uddhata / gAtha. nukrama- 33, 36, '37, 42, 47, 48, 80 114, 115, 48.3, 48.4 / prAkRta kAvya-maMjarI 57 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : chAra = rAkha saya = sau pajjattaM = paryApta rosa = krodha sela = parvata palama = pralaya paDivannA = pratijJA katto = kahA~ nae = saMsAra meM samoraNaya = nIcA niraya = lIna paraMmuha = vimukha dohi = do pAhAraNa = patthara majjAyA= maryAdA rai = sUrya tuMga = U~cA phuDaM = spaSTa liga e.va. e0va0 pu0 ........ ... .... ........ ... 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUla zabda vibhakti vihiraNA vihi tRtIyA tAraNa guNehi kAle mahAtarUraNaM siharAI saMdhivAkya viccheda pAhANa rehavva pAhANa rehA+vva tattheva tattha +eva saccuccaraNA sacca +uccaraNA (ga) samAsapava suddhasahAvo suddho +sahAvo suyaNasahAvo suyaNassa +sahAvo phalarahiyA ....... .... .... ... paMkayavaNAI ............ ....... saMdhikArya dIrghalopa a+ee bha+u-u vigraha samAsanAma bahuvrIhi Sa0 tatpuruSa ... ........ .... prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla kriyA vacana (gha) kriyArUpa haranti kAla vartamAna puruSa a00 ........ ba0va0 ............ thuvanti uggama ...... artha (ka) kRdanta pahicAna mUlakriyA pratyaya nimmiyA banAye gaye haiM bhUtakAla nimma i+ya jAo utpanna bhUtakAla aniyamita vaDiDhao bar3hA bhUtakAla vaDDha i+a payaDio lakkhijjai dekhA jAtA hai karmavAcya lakkha ijja+i . vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. durjana vyakti ke dvArA malina kiye jAne para sajjana hotA hai - (ka) adhika krodhI (kha) guNahIna (ga) adhika nirmala (gha) Ananda rahita [ ] 2. sajjana logoM ke sneha kI upamA dI gayI hai (ka) phala yukta vRkSa se (kha) sUrya aura kamala se (ga) cA~danI se (gha) bijalI kI camaka se [ ] laghuttarAtmaka prazna : prazna kA uttara eka vAkya meM likhie : 1. sajjana vyakti ke kauna se do guNa paryApta haiM ? 2. sajjanoM ke hRdaya sampatti aura vipatti meM kaise hote haiM ? 3. yaha pRthvI kinase alaMkRta hai ? nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) 'sajjana-svarUpa' kA sAra apane zabdoM meM likhie| (kha) gAthA naM. 4, 10 evaM 11 kA artha samajhAkara likhie| prAkRta kAvya-maMjarI 56 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 15 : sahalaM maNajamma pATha-paricaya : prAkRta bhASA meM aise vyaktiyoM ke jIvana-caritoM kA varNana huA hai, jinhoMne acche kAryoM ke dvArA apane jIvana ko zreSTha banAyA hai| aise kAvyoM ko caritakAvyA kahA gayA hai| prAkRta meM lagabhaga tIsarI-cauthI zatAbdI meM vimalasUri ne 'paumacariyaM' nAmaka prathama caritakAvya likhA, jisameM maryAdApuruSottama rAmacandra ke jIvana kA varNana hai| isake bAda kaI caritakAvya likhe gaye haiN| lagabhaga 16 vIM zatAbdI meM anantahaMsa ne kummAputacariyaM nAmaka grantha likhA hai| isa caritakAvya meM rAjA mahendra siMha aura rAnI kUrmA ke putra dharmadeva ke pUrvajanmoM evaM vartamAna janma kI kathA variNata dharmadeva ko eka sAdhu puruSa manuSya-janma kA mahatva batalAtA hai| vaha kahatA hai ki manuSya-janma anya pazu, pakSI Adi ke janma se kaI aryoM meM zreSTha hai| ataH isa manaSya janma meM Akara acche kArya karanA caahie| isa janma ko vyartha ke kAryoM meM gaMvAnA ThIka nahIM hai| isa bAta kI puSTi ke lie, kariNakaputra kA udAharaNa diyA gayA hai| koI variNakaputra bar3I kaThinAI aura parizrama ke bAda eka ciMtAmaNiratna ko videza meM jAkara prApta karatA hai / yaha ratna manavAMchita phala ko dene vAlA hai| jaba vaha vaNi kuputra jahAja se samudra pAra kara rahA thA taba rAtri meM candramA ke prakAza aura ratna ke prakAza kI vaha tulanA karane lagatA hai| isake lie vaha hAtha meM ratna ko lekara dekha rahA thA ki ratna phisalakara samudra meM gira gayA aura bahuta khojane para phira nahIM milA / isI prakAra manuSya-janma ko yadi acche kAryoM se saphala nahIM kiyA so vaha bhI vyartha calA jAtA hai| egammi nayarapavare asthi kalAkusalavAriNo ko vi| rayaNaparikkhAgaMthaM gurUNa pAsammi abbhasai // 1 // aha annayA vicita i so vaNio kimavarehi rayaNehi / ciMtAmaNI maNINaM siromaNI ciMtipatthakaro // 2 // prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatto so tassa kae khaNi khANIyo gtthaannesu| taha vi na patto sa maNI vivihehi uvAyakaraNehiM // 3 // keNa vi bhariNagraM vaccasu vahaNe caDiUNa rayaNadIvaMmi / tatthatthi AsapUrI devI tuha vaMchiyaM dAhI / / 4 / / so tattha rayaNadIve saMpatto ikkavIsa-khavaNehiM / ArAhai taM deviM saMtuTThA sA imaM bhaNai / / 5 / / bho bhadda keNa kajjeNa ajja ArAhilA tae ahayaM / so bharaNai devi citAmaNikae ujjamo eso / / 6 / / dattaM citArayaNaM to tIe tassa rayaNavaNiassa / so niagihagamaNatthaM saMtuTTho vAhaNe caDiyo / / 7 / / poapaesaniviTTho variNo jA jlhimjjhmaayaayo| tAva ya puvadisAe samuggo puNNimAcando / / 8 / / taM caMdaM daTTha raNaM niyacitte ciMtae sa vaanniyo| ciMtAmaNissa teaM ahiaM ahavA mayaMkassa // 6 // ia citiUNa citArayaNaM niakaratale gaheUNaM / niyadiTThIi nirakkhai puNo puNo rayaNamidu ya // 10 // ia avaloaMtassa ya tassa abhaggeNa karatalapaesA / aisukumAlamurAlaM rayaNaM rayaNAyare paDigraM / / 11 / / jalanihimajjhe paDipro bahu bahu sohaMtaeNa teNAvi / kiM kaha vi labbhai maNI siromaNI sayalarayaNANaM / / 12 / / taha maNa attaM bahuvihabhavabhamaNasaehi kahakaha vi lddh| khaNamitteNaM hArai pamAyabharaparavasA jIvo // 13 / / 000 zAkRta kAvya-maMjaro 61 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramyAsa 1 zabdArtha : vaharaNa = jahAja khavaNa = dina gaMtha = grantha pona = jahAja prahayaM = maiM paesa = pradeza roga = aneka sura = devatA nima = apane bariNo = vyApArI mayaMka = candramA rayaNAyara= samudra 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUla zabda vibhakti gurUga SaSThI rayaNehi ThANesa ThANa = sthAna jalahi = samudra pavara = zreSTha tAva = tabhI karatala = hathelI pamAya = asAvadhAnI vacana liga ba0va0 pu0 ........ keNa ........ saMdhikArya anusvAra ko ma eka a kA lopa devi ........... dharaNAriNa saMdhivAkya viccheda kimavarehi kiM +avarehi citiatthakaro citia+atthakaro kammameva ... .... ........ kammANusAreNa ........ ........ jeNappanti jeNa +appanti rayaNamidu samAsapada vigraha kalAkusalavariNao kalAsu+kusalavariNao rayaNaparikkhAgaMthaM rayaNassa+parikkhAgaMthaM puvadisA puvvaM +disA . . . . . . . . . . . . . . . . .. (ga) samAsa nAma saptamI tatpuruSa SaSThI tatpuruSa bahubrIhI prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlakriyA abbhasa kAla vartamAna vacana e0va0 apu0 kriyArUpa anbhasai khaNe vaccasu dAhI kRdanta ArAhiA gaheUraNa paDi saMpatto artha bacca AjJA dA bhaviSya pahicAna pUjA kI gaI bhU0pU0 grahaNa kara saM0kR0 gira gayA bhU0 kR0 pahuMcA bhU00 ma.pu. apu. mUlakriyA ArAha gahi paDa saMpatta e0va0 e0va0 pratyaya i+a i+[e] UraNa i+a . vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. vyApArI ne prApta karanA cAhA thA - (ka) jahAja (kha) dhanasampatti (pa) ciMtAmaNi rasna / (gha) antha [] 2. vaha jahAja para car3hakara gayA - (ka) ujjainI (kha) zrIlaMkA (ga) samudra ratnadIpa 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke utsara eka vAkya meM likhie: ... 1. vyApArI ko devI ne kyA kahA ? 2. samudra ke bIca meM vyApArI kyA socane lagA? 3. samudra meM ratna kyoM gira gayA ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) cintAmaNiratna aura manuSyajanma kI tulanA 5-7 vAkyoM meM kiijie| (kha) pATha kA sAra apane zabdoM meM likhie| (ga) gAthA naM0 2 evaM 13 kA artha samajhAkara likho| AkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 16 : mANusassa kayagghaA pATha-paricaya : prAkRta bhASA ke kAvya-granthoM meM mukhya kathA ke sAtha anya kathAe~ evaM dRSTAnta bhI paryApta mAtrA meM prApta hote haiM / ye dRSTAnta zikSAparaka evaM preraNAdAyaka hote haiM / ina choTI kathAoM se mAnava-jIvana ke svabhAva ko bhI samajhane meM madada milatI hai / 'muNipaticarita' nAmaka grantha meM bhI isI prakAra kI 16 choTI kathAe~ milatI haiM / usI meM se yaha 'manuSya kI kRtaghnatA' kathA kA cayana kiyA gayA hai / 'muNipaticarita' nAma kI 3-4 racanAoM kA ullekha milatA hai / AThavIM zatAbdI ke AcArya haribhadrasUri ne muNipaticarita kI racanA kI thI, kintu vaha grantha Aja upalabdha nahI hai / 8-9 vIM zatAbdI ke eka kavi kI racanA 'muNipaticarita' upalabdha hai, kintu usake karttA kA nAma ajJAta hai / saM0 1972 meM mAnadevasUri ne aura saM0 1274 meM dvitIya haribhadrasUri ne 'muNipaticarita' granthoM kI racanA kI hai | ajJAta kavi ke 'muNipaticarita' kA sampAdana Ara0 viliyamsa ne kiyA hai / usameM 16 kathAe~ haiM / kathAe~ prAyaH saMvAdazailI meM haiM / prastuta pATha meM eka bandariyA aura eka lakar3ahAre rAhagIra manuSya ke svabhAva kA citraNa hai / bandariyA apanI zaraNa meM Aye hue manuSya kI zera se rakSA karatI hai| usake lie zera se virodha letI hai / kintu vahI manuSya apane svArtha ke lie bandariyA ko zera kA bhojana banAne ke lie taiyAra ho jAtA hai / isa para bandariyA usa kRtaghna manuSya ko dhikkAratI hai / 64 ego vaTTai puriso kaTThanimittaM tu so gayo aDaviM / teNa ya diTTho sIho tassa bhaeraNaM dume caDio ||1|| tuge tammi dumammi ahirUDhaM vAnaraM viloittA / bhayaperantayagatto citai ubhayantare paDipro IIRII. so esa vagghaduttasi - nAmro jAzro mahaM tamro bhariNo / vAnariyAe 'puttaya ! mA bhIyasu mA ya kaMpesu // 3 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only ya-maMjarI prAkRta kAvya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjAo vIsattho sIho ciThei rukkhamUlammi / jAyA rayaNI tatto niddAyai vaNayaro so ya // 4 // bhaNiyo ya vAnarIe maha ucchaMge siraM kareUNaM / suyasu imeM teNa kaSaM sIho taM vAnari bhaNai // 5 // gADhaM chuhAro haiM muyasu imaM mANa saM ahaM tujjha / hohAmi ya varamittaM kayAvi tuha uvayarissAmi // 6 // kiM tuha eyassa kumAraNa sassa rakkhA iha kayagghassa / / bhaNiyaM ca vAnarIe nAhaM saraNAgayaM demi / / 8 // paDilomANi bahUNi bharipaUraNa Thio harI vi nivinnnno| paDibuddho ya caraNayaro jaMpai aMbe! tumaM suyasu / / 8 / / tassucchaMge kAUraNa sA siraM vAnarI vi ya psuttaa| sIho jaMpai mAraNa sa! mama eyaM vAnaraM dehi // 6 // bhakkhittA ahameyaM vaccIhAmi tavAvi hoi paho / maNa eNaM akkhittA u kaDImo vAnarI teraNaM // 10 // sA DAlAe laggA cheyattaNano tamo bhaNai sA u / dhI! dhI! mANa sabhAvassa tujjha mANa sakayagghassa // 11 // teNa paheNa mahaMto sattho calimo tassa saddeNaM / tatto ya aikkaMto harI go varaNyaro gehe // 12 // * 000 ' 'muNipaticarita'-saM* - Ara0 viliyamsa, esiyATika sosAyaTI landana, 1956 pR0 124, gAthAnukrama 1144-55 evaM 'prAkRta gadya-padya saMgraha', saM0 - DaoN0 ke. Ara0 candrA, navIna zAha, pATha 11 se uddha ta / kRta kAvya-maMjarI 65 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : ega = eka vaTTai = thA dumaM = vRkSa peraMta = kA~pate hae vagdha = bAgha dUttaDi= do kinAre vIsattha = vizvAsayukta ucchaMga= goda cha hArama= bhUkhA kayagdha= kRtaghna hari = siMha niviNNa= khinna cheyattaNa = caturAI kaDI = peTa [goda] kaTTha = lakar3I gatta = zarIra nAma == nyAya gADhaM = adhika paDiloma= viparIta kathana paha = rAstA satya = kAphalA vacana liMga e0va0 ............ .... .... : : 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUlazabda vibhakti puriso purisa prathamA sIho aDavi tammi siraM vANarIe saddeNaM saMdhivAkya viccheda saraNAgayaM saraNa+AgayaM tassucchaMge tassa +ucchaMge ahameyaM ahaM +evaM tavAvi tava +avi ubhayaMtare ubhaya +aMtare samAsapada vigraha kaTThanimittaM kaTThassa+ nimittaM mANusabhAvassa mANusassa+bhAvassa saMdhikArya a+ A -A a+u =u anusvAra ko ma a+a=A a+a-a samAsanAma SaSThI tatpuruSa SaSThI tatpuruSa prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla mUlakriyA bhIya puruSa ........ .... ... ........ ........ kriyArUpa bhIyasu suyasu hohAmi dehi ........ ........ ........ pratyaya kRdanta gao viloittA akkhittA artha gayA dekhakara pahicAna bhU0 kR0 saM00 mUlakriyA aniyamita aniyamita aniyamita 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie :1. vanacara ne jaMgala meM jAkara dekhA - (ka) mora ko (kha) siMha ko (ga) zikArI ko (gha) nadI ko 2. vanacara jaMgala meM gayA thA - (ka) ghUmane ke lie (kha) zikAra ke lie (ga) lakar3I ke lie zera ko dekhane - [] [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka vAkya meM likhie : 1. Dare hue vanacara ko baMdariyA ne kyA kahA ? 2. rAtri meM vaha AdamI kahA~ so gayA ? 3. siMha ne baMdariyA ko kyA kahA ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) isa pATha kI kathA apane zabdoM meM likho| (kha) manuSya ke svArthI svabhAva para 5-7 paMktiyA~ likho| (ga) gAthA naM. 7 evaM 12 kA artha samajhAkara likho| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-paricaya : pATha 17 : Nayara - vaNaNaM prAkRta kAvyoM meM vastu-varNana ke antargata nagara varNana ke kaI ullekha prApta hote haiN| ina varNanoM se prAcIna samaya ke nagaroM kI saMracanA kA patA calatA hai aura kavi ke kAvyaguNa kI bhI jAnakArI milatI hai / prastuta nagara-varNana prAkRta ke pramukha kAvyagrantha surasundarIvariyaM se liyA gayA hai| isa grantha kI racanA I0 san 1038 meM zrI dhanezvarasUri ne kI thii| muni zrI rAjavijaya ne isa grantha kA sampAdana kiyA hai / isa grantha ke 'nagara-varNana' se jJAta hotA hai ki vaha hastinApura nAmaka nagara kile ke parakoTe se ghirA huA thA / usameM acche bhavana the| vahA~ ke nivAsI kalAoM kuzala the / nagara kI sundaratA darzanIya thI / meM 68 pakkhi-bhayuppAyaraNa visAla - sAlekha ramaNIya - magara - toraNa- goura-dArehiM nIla- bahala uvavaraNa- virAyamAragAva sAraNa-bhAgehiM mattA laMba - gavakkhaya-juehi nAgA-bhUmi- juhi tanayara-vAsi - jaraga - jasa-thU hehi pAsAehi kijjata va rajjehiM paripUriehi to Jain Educationa International bva taha pravarAvara-desAgaeNa after-kalA- niuraNaM paidiyahaM parigayaM rammaM / parikinna // 1 // I varacitta- juttehiM // 2 // tusAra-dhavalehiM / niccamairammaM ||3|| tannayara - vAriNA ceva / vaNiya - loe ||4 // virAyamANaM zraroga haTTa hiM / bahu-mulla kiyAgaga-saehi ||5|| utta uMga-magara - toraNa-pavaNa dvaya dhavala dhaya- vaDaDDhehiM 1 sundara devau uvasohiya sundara - paesa || 6 || For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taha paMDu-pauma-saMDoha-maMDiyANeya-gurutara-sarehi sovANa-paMti-sugamAvayAra-vAvI-sahassehiM // 7 // vara-tiya-caukka-caccara-ArAmujjAraNa-dIhiyAIhiM / devANamavi kuNataM pae pae citta-saMharaNaM // 8 // sayalannapura-pahANaM nayaraM sirihatthiraNAraM naam|| nayara-guNehuvaveyaM saMkAsaM amara-nayarassa // 6 / / jattha ya nivasai lopo piyaMvo dhamma-karaNa-talliccho / dakkhinna-cAya-bhogehiM saMgo taha kalA-kusalo / / 10 / / jattha ya purammi niccaM ino to bahu-poyaNa-pareNa / bhamira-jaNa-samudaeNaM dussaMcArApro ratthAo // 11 / / jattha ya koDi-paDAyA-pacchAiya sayala-gayaNa-maggammi / lopro gimhadiraNesu vi ravikaratAvaM na yANei / / 12 / / jattha ya purammi purisA ghara-bhitti-nihitta-maNi-maUhehiM / niccaM hayaMdhayAre gayaM pi rAiM na yANanti // 13 // rammattaNo jassa ya paloyaratthaM va AgayA devA / kougavakkhittamaNA aNamisa-nayattaNaMpattA // 14 / / dhavalahara-sisara-viraiya-pavaNa-pahallaMta-vejayantImro / sannanti va raviNo sArahissa aiucca-gamaNaTThA / / 15 / / jattha ya purammi dIsai pAya-pahAro u raMga-bhUmIsu / daMDo u dhaya-vaDANaM sIsacchepro juyArINa / / 16 / / * 000 "surasundarIcariya'-saM0-muni zrI rAjavijaya, banArasa, 1616 se uddha ta / gAthAnukrama prathama pariccheda, gAthA 55 se 71 / kRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zabdArtha : paDivakkha: 70 == bhUmi kiyArAga kirAnA sara == tAlAba talliccha - tatpara vejayanti patAkA 2. rikta sthAnoM kI pUrti (ka) zabdarUpa dAhi vAsiNA devaulehi zatru maMjila = = Jain Educationa International pae diNesu saMdhivAkya niccamaramma maMDiyANeya sugamAvayAra hayaMdhayAre ArAmujjANa (ga) samAsapada kalAkusalo nimhadiNesu pApahAro raMgabhUmI sIsaccheo paidiya abhyAsa sAla tusAra = barpha devaula sovANa maunha sArahi kIjie : mUla zabda dAra paa diga kilA = mandira sIr3hiyA~ kiraNa sArathI = 1 vibhakti tRtIyA viccheda niccaM + airammaM maMDiya + aNeya sugama + avayAra haya + aMdhayAre ArAma + ujjANa vigraha kalAsu + kusalo ******** + + + sIsassa + o par3a + diyaha For Personal and Private Use Only mattAlamba= = varAmadaDa = khambhA samUha bAvar3I rAtri -- AzaMkA thUha saMDoha bAvI rAI saMkAsa e.va. ba0va0 ....... ***** POPD ... = = liMga napuM0 saMdhikArya samAsanAma *****... ..... prAkRta kAvya-maMjarI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) kriyArUpa nivasai jAi sannanti (Ga) kRdanta parikinna kijjaMta virAyamAkhaM uvasohima AgayA 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka 4. laghuttarAtmaka prazna : mUla kiyA www. ******www 1. vaha nagara ghirA huA thA (ka) senA se ( ga ) parakoToM artha yukta kiye jAte hue suzobhita zobhita Ae hue prazna kA uttara eka vAkya meM likhie: prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International kAla ***** wwwwwwws pahicAna bhU0 kR0 va0 kR0 va0 kR0 koSThaka meM likhie : 5 nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : bhU0 kR0 bhU0 kR0 (kha) mahaloM se (gha) nahara se 2. guNoM ke samUha se vaha nagara zobhA dhAraNa karatA thA (ka) rAjA ke nagara kI (ga) nRtyazAlA kI (kha) (gha) puruSa ....www mUlakriyA aniyamita ka virAya uvasoha aniyamita 1, hastinApura nagara meM kaise loga rahate the ? 2. vahA~ ke logoM ko sUrya kI garmI kyoM nahIM lagatI thI ? 3. vaha nagara devatAoM ke mana ko kina cIjoM se haraNa karatA thA ? For Personal and Private Use Only rAjadhAnI kI deva-nagara kI (ka) hastinApura nagara kA varNana 5-7 paMktiyoM meM kIjie / (kha) vahA~ ke logoM ke svabhAva kA varNana kIjie / (ga) gAthA naM 0 13 evaM 14 kA artha samajhAkara likho / vacana wwww www.www ******** pratyaya ijja + aMta mAraNa i+ya 1 [ ] 71 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 18 : samuha-gamaNaM pATha-paricaya : lagabhaga caudahavIM zatAbdI kI likhI huI eka hastalikhita pustaka prApta huI hai| isakA nAma pAiprakahAsaMgaho hai| isa prAkRta kathA-saMgraha meM 12 kathAe~ haiM, jo padmacandrasUri ke kisI ziSya dvArA likhita vikramasenacarita nAmaka prAkRta grantha se saMgrahIta kI gayI haiM / isa grantha meM dAna, zIla, tapa, bhAvanA Adi se sambandhita kathAeM haiM / unhIM kathAoM meM samudradatta kI kathA hai / samudradatta puruSArthoM yuvaka hai / usake samudragamana kA varNana isa pATha meM hai| citai ya nisAsese samuddadatto ahannasamayaMmi / jo jaNayajjiyalacchi uvabhujai ahamacario so // 1 // kiM paDhieNaM, buddhIe ki, va ki tassa guNasamUheNa / jo piyaraviDhattadhaNaM bhujai ajjaNasamuttho vi // 2 // jaNariNa-jaNayANacalaNe namiuM vinavai joDiyakaro so| jalamaggeNaM ajjiya bahudavvaM prAgamissAmi / / 3 / / tAI vi bhaNaMti pattaya! lacchI viulA vi atthi amha gihe / eyaM ciya vaccha! tumaM bhujasu niccaM sa-icchAe // 4 // provAiya-saya-laddho ego ciya amha putto si / tumhArisAraNa suhaya-lAliyANa duggo jalahimaggo / / 5 / / ucchAhulhasi-taNU samudatto payaMpae tatto / / sugamaM va duggamaM vA kuraNei kiM dhIrapurisAraNa // 6 // puvvapurisajjiyAI dhaNAI viddavai ko na icchaae| je samajjiya bhujanti hunti te uttamA ke vi // 7 // 72 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM bahuNA bhariNaeNaM, jaha taha va mae avassa gaMtavvaM / taM nicchayaM muraNeuM visajjio tehiM kahakahavi // 8 // kAUNa jalahipUyaM calaNe namiUga jaNaNi-jaNayANa / dinnAsIso tehiM caDio vaharapaMmi seTThi-supro // 6 // cariNauttehi samegro suviykkhnn-nney-mitt-sNjutto| pavaraNaraSa kulerakhaM pattane dobaMmi epaMmi // 10 // maNa-icchiya-lAheNa vikkiriNaya kayAraNagAI ttthev| gahiUraNa ahiraNavAiM teraNa uppeliyaM vahaNaM // 12 // jA ki pi gayo maggaM ucchaliyo tAva kAliyA vaayo| saMjAyaM vaddalayaM khaluvvarave gajjio meho // 12 // Dullei jANavatta maNabva dAridda-pIDiya-jaNassa / jA nijjAmaya-lobho khibai aho naMgaro jhatti / / 13 / / Aula-vAula-hiyamo ussArai jAva siyavaDe viyaDe / saMcArai ya jAba ya mAulayAI subahuyAI / / 14 / / tA phuTTa taM vahaNaM jalahimajjhe icchiyaM rahasmaM va / ko vi mano ko vi puNo phalahaM lahiUraNa uttarimao / / 15 / / siTi-supro vihu phalahaM avalaMbai ballahaM va lahiUNa / taramAraNo kahakahamavi girimi patto girAvate // 16 // purisANa Avayacciya bahei kasavaTTae satullatta / eyAe nivaDiyo jo khalu karaNayaM va so jacco // 17 // 000 / 'pAhayakahAsaMgaho' saM0 - paM0 zrImAnavijaya evaM paM0 zrIkAntavija , uddha ta / pAyAnukrama-pR0 41, gAthA 18 se 25, 28 se 35 evaM 40 / kRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : lacchI = sampatti ahama = nIca jaragaraNI = mAtA jaraNya = pitA viulA = bahuta vaccha = putra tumhArisa = tumhAre jaise duggo = kaThina samena = sahita ahiNava= nayA / baddalayaM = bAdala khalu = durjana / 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUlazabda vibhakti samayammi buddhIe prajjaraNa = kamAnA tAI = ve provAiya = upAya nicchayaM = nizcaya vA = havA nijjAmaya = mallAha vacana liga ........ ........ calaNe : dhIrapurisANa dharaNAI siyavaDe : siyavaDa prathamA ba0va0 pu0 saMdhivAkya saMdhikArya a+a=a ahanna jayajjiya ucchAhulhasiya dinnAsIso a+u=u (ga) viccheda aha +anna jaNaya +ajjiya ucchaha + ulhasiya dina +AsIso vigraha nisA+sese guNAraNa + samUheNa piyareNa +viDhattadhaNaM jalassa +maggeNa suheNa +lAliyANa samAsapada nisAsese guNasamUheNa piyaraviDhattadhaNaM jalamaggeNaM suhalAliyAraNa samAsanAma Sa0 tatpuruSa ................ prAkRta kAvya-majaro Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ .... .... ............ muNe bhU0pU0 mAga kriyArUpa mUlakriyA kAla puruSa vacana vinnavai bhujasu kuNei . viddavai viddava kRdanta artha pahicAna mUlakriyA pratyaya payaMpae kahA bhU kR0 . aniyamita jAnakara visajjio bhejA bha00 visajja i+a patto pahacA bhU00 aniyamita gajjio garajA taramANo tairatA huA va0kR0 tara 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. jo pitA dvArA kamAyI huI lakSmI kA bhoga karatA hai vaha - (ka) buddhimAna hai (kha) zreSTha putra hai (ga) adhama caritra vAlA hai (gha) AlasI hai| [ ] 2. mAtA-pitA ne kahA ki samudra-mArga(ka) sarala hai (kha) kile kI taraha kaThina hai (ga) sastA hai (gha) dhana dene vAlA hai [] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. samudradatta dhana kamAne ke lie kyoM jAnA cAhatA thA ? 2. lauTate samaya samudradatta ko kisa kaThinAI kA sAmanA karanA par3A? 3. svarNa kI taraha kharA vyakti kauna hotA hai ? 3. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) samudradatta ke vicAroM ko apane zabdoM meM likhie| (kha) gAthA naM0 2, 7 evaM 16 kA artha samajhAkara likhie| kRta kAvya-maMjarI 75 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pATha 16 : gurUvaesoM pATha-paricaya : prAkRta meM kucha grantha gadya-padya donoM meM likhe maye haiN| aise granthoM ko vidvAnoM ne campUkAvya kahA hai| AcArya haribhadrasUri ke ziSya uddyotanasUri ke dvArA AThavIM zatAbdI meM jAlora meM likhita kuvalayamAlAkahA isI prakAra kA campUkAvya hai| kuvalayamAlA prAkRta kathA-sAhitya kA pratinidhi grantha hai / yaha kathA, kAvya, saMskRti kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa grantha hai| isakA sampAdana DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne kiyA hai| 'kuvalayamAlAkahA' meM kuvalayamAlA evaM kuvalayacanda ke cAra janmoM kI kathA vaNita hai| krodha, mAna. mAyA, lobha aura moha ina pAMca bhAvanAoM ko kathA ke pAtra banAkara unake jIvana ke utthAna kI kathA isa grantha meM kahI gaI hai| isa grantha se patA calatA hai ki koI bhI vyakti apane duguNoM aura anaitika AcaraNa ko sajjana logoM ke samparka tathA apane puruSArtha se sudhAra sakatA hai| jIvana meM acchA AcaraNa dhAraNa karane ke lie isa grantha ke pAtroM ko santa puruSa kucha upadeza dete haiN| unhIM meM se kucha upadezoM ko yahA~ guru-upadeza ke nAma se diyA jA rahA hai / mA mA mAresu joe mA parihava sajjaNe karesu dyN| mA hoha kovaraNA bho khalesu mitti ca mA kuraNaha // 1 // mA kuNaha jAigavvaM parihara dUreNa dhaNa-mayaM paavN|| mA majjasu gANeNaM bahumANaM kuNaha jaharUve / / 2 / / mA hasasu paraM duhiyaM kuNasu dayaM Niccameva dIgammi / / pUeha guru NiccaM vaMdaha taha devae i8 // 3 // sammANesu pariyaNaM paNaiyaNaM pesavesu mA vimuha / aNa maNNaha mittayaNaM supurisamaggo phuDo eso // 4 // mA hoha giraNa kaMpA Na vaMcayA kuraNaha tAva saMtosaM / mAgatthaddhA mA hoha NikkiMpA hoha dAyarA / / 5 / / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA kassa vi kuraNa riMgadaM hojjasu guNa-geNhaNa jjo riNayayaM / mA appayaM pasaMsaha jai vi jasaM icchase dhavalaM // 6 / / paravasaNaM mA gidaha niyavasaNe hoha bajjaghaDiya vva / riddhIsu hoha paNayA jai icchaha attaNo lacchI / / 7 / / mA kaDuyaM bhaNaha jaNe mahuraM paDibharaNaha kaDuyabhaNiyA vi / jai geNhiUraNa icchaha loe suhayattaraNa-paDAyaM // 8 // hAseNa vi mA bhaNu gavaraM jaM mammavehayaM vayaNaM / saccaM bhaNAmi eto dohaggaM patthi loyammi / / 6 / / dhammammi kuNaha vasaNaM rAno satthesu riNauNabhariNaesu / puraNaruttaM ca kalAsu tA gaNaNijjo suyaNamajhe / / 10 / / mA dose cciya geNhaha virale vi guNe payAsaha jnnss| akkha-pauro vi uyahI bhaNNai rayaNAyaro loe // 11 / / jAva ya Na denti hiyayaM purisA kajjAiM tAva vihaNaMti / aha diNNaM ciya hiyayaM guru pi kajjaM parisamattaM / / 12 / / hima-sIya-canda-vimalo pae pae khaMDigo tahA suyaNo / komala-muNAla-sariso siNeha-taMtU Na ukkhuDai // 13 // thevaM pi khuDai hiyae avamANaM supurisANa vimalAraNa / vAyA-lAhaya-reNaM, pi peccha acchi duhAvei / / 14 / / * 000 * 'kuvalayamAlA'- saM0 - DaoN0 e0 ena0 upAdhye, se uddha ta / pR0 43, 44, 3, 13 63, 103 / prAkRta kAvya-maMjarI 77 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : . kovaraNa = krodhI gANa = jJAna guru = bar3e loga paraNaiyaNa = premIjana vasaNa = vipatti dohaggaM = durbhAgya nAi = kula para = anya iTTa = icchita phuDa = spaSTa paraNaya- vinamra basaNa-- abhyAsa maya = ghamaNDa duhiya = dukhI pariyaNa= sahakarmI tthaddhA = sthita suhayattaraga-acchApana sattha = zAstra 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUla zabda sajjeraNa vibhakti vacana liga pAvaM .... .... ........ .... .... ....... ........ . ....... ....... .... doNammi vayaNaM uyahI taMtU saMdhivAkya riNaraNukaMpA rayaNAyaro saMdhikArya a+a-a a+A=A vibhakti gira + aNukaMpA rayaNa +Ayaro vigraha jAigo+gavvaM ......"+"""" samAsapada jAigavvaM samAsanAma Sa0 tatpuruSa .... . ........ dharaNamayaM ........ .. .... supurisamaggo paravasaraNaM suyaraNamajhe siNehataMtU suyaNe +majjhe saptamI ta0 .... .. .... ... ..... 78 prAkRta kAvya-maMjarI For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............ ....... ............ artha kriyArUpa malakriyA kAla puruSa - vacana mAresu mAra AjJA ma0pu0 e0va0 hojjasu hojja ukkhuDai ukhuDa kRdanta pahicAna mUlakriyA pratyaya paNayA jhuke hue bhU00 aniyamita bhaNiyA ___ kahe hue bhU00 bharaNa i+ya 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. maitrI nahIM karanA cAhie - : (ka) sajjanoM se (kha) guruoM se (ba) durjanoM se (gha) garIboM se [] 2. yadi nirmala yaza cAhate ho to - (ka) dukhiyoM kI nindA mata karo (kha) kaDuvA na bolo (ga) apanI prazaMsA mata karo (gha) dUsaroM ko na Thago [ ] 3. samudra ko kahA jAtA hai - (ka) duguNoM kI khAna (kha) lakSmI kA ghara (ga) ratnAkara (gha) ghoMghoM kA ghara [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka vAkya meM likhie : 1. yadi apanI lakSmI cAhate ho to kyA karanA cAhie? 2. saMsAra meM sabase adhika durbhAgya kyA hai ? 3. kina-kina bAtoM kA ghamaNDa nahIM karanA cAhie ? 4. sajjanoM ke hRdaya meM kyA dukha utpanna karatA hai ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) pATha kI zikSAe~ apane zabdoM meM likhie| (kha) gAthA naM08, 12, evaM 13 kA artha samajhAkara likho| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 20 : sikkhAnII pATha-paricaya : prAkRta Agama-granthoM meM se vinobA jI kI preraNA se zrI jinendravarNI ne 756 gAthAoM kA eka saMkalana taiyAra kiyaa| samAja ne use 'samaNasutta' nAma se svIkRta kiyA hai| yaha samaNasutta gItA, dhammapada, bAibila, kurAna Adi granthoM jaisA AdhyAtmika grantha hai| usameM jIvana ke utthAna ke lie kaI zikSA-sUtra bhI upalabdha haiN| samaNasutta kI sau gAthAoM ko cunakara darzana ke prophesara evaM prAkRta ke adhyetA DaoN. kamalacanda sogANI ne samaNasutta-cayanikA nAmaka pustaka taiyAra kI hai| usI meM se kucha gAthAe~ yahA~ prastuta kI garya hai / unameM AcArya-svarUpa, Adara,apramAda jAgarUkatA, saralatA, satya. samanvaya ityAdi se sambandhita zikSA-nItiyA~ kahI gayI haiN| jaha dIvA dIvasamaM, paippae so ya dippae diivo| dIvasamA AyariyA, dippaMti paraM ca dIvanti / / 1 / / jassa gurummi na bhattI, na ya bahumANo na gauravaM na bhayaM / na vi lajjA na vi neho, gurukulavAseNa kiM tassa // 2 // vivattI aviNIassa, saMpattI viNIassa ya / / jasseyaM duhano nAyaM, sikkhaM se abhigacchai // 3 / / aha paMcahiM ThANehiM. jehiM sikkhA na labbhaI / thambhA kohA pamAeNaM, rogeNAlassaeNa // 4 // nAlasseNa samaM sukkhaM, na vijjA saha niddyaa| na veraggaM mamatteNa, nAraMbheNa dayAluyA // 5 // jAgaraha narA! NiccaM, jAgaramANassa vaDDhate buddhii| jo suvati / so dhanno, jo jaggati so sayA dhanno // 6 // 80 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNathoveM vaNathovaM, aggIthovaM kasAyathovaM c|| na hu bhe vIsasiyavvaM, thovaM pi hu taM bahu hoi / / 7 / / koho pIiM phNAsei, mAraNo vinnynaasnno| mAyA mittAriNa nAsei, loho samvavisAsaraso / / 8 / / uvasameNa haNe kohaM, mANaM mahavayA jinne| mAyaM cAjjavabhAveNa, lobhaM saMtosamo jiNe / / 6 / / se jANamajANaM vA, kaTu aAhammigraM payaM / saMvare khippamappAraNaM, vIyaM taM na samAyare // 10 // jo citei Na vaMka, Na kUraNadi vakaM ga jaMpade vakaM / Na ya govadi NiyadosaM, ajjava-dhammo have tassa // 11 / / saccammi vasadi tavo saccammi saMjamo taha vase sesA vi gunnaa| saccaM ripabaMdhaNaM hi ya, guNANamudadhIva macchANaM / / 12 / 3 haya nANaM kiyAhINaM, hayA aNNANo kiyaa| pAsanto paMgulo daDDho, dhAvamAraNo ya aMdhazro // 13 // saMjoasiddhIi phalaM vayanti, na hu egacakkeraNa raho pyaaii| aMdho ya paMgU ya vaNe samacciA , te saMpauttA nagaraM paviTThA / / 14 / / subahu pi suyamahIyaM ki kAhii caraNavippahINassa / aMdhassa jaha palittA, dIvasaya-sahassakoDI vi // 15 // ___000 * gAthAnukrama - pahale cayanikA-gAthA naM0 evaM bAda meM samaNasutta -gAthA- 68/176, 17/26, 66/170, 67/171, 64/167, 65/168, 48/134, 46/135, 50/136, 52/138, 35/61, 36/66, 72/212, 73/213, 76/266 / prAkRta kAvya-maMjarI 81 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana ............ ........ ........ ............ .... ... .... ........ abhyAsa 1. zabdArtha : neha = sneha duharo = donoM prakAra se thambhA = ahaMkAra se prArambha = hiMsA araNa = RNa varaNa = ghAva mAyA = kapaTa paMgula = laMgar3A bhattI = bhakti raha = ratha suya = zAstra caraNa = caritra 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUlazabda vibhakti liMga dIvA bhattI pII macchAraNaM pagU saMsAre aMdhassa saMdhivAkya vibhakti saMdhikArya jasseyaM jassa +evaM a+e-e nAraMbheNa na +AraMbheNa a+A=A nAlasseNa """"+ """" cAjjava ca +ajjava jANamajAraNaM jANaM +ajANaM khippamappAraNaM .....+.... guragANamudadhIva guNANaM+udadhi +iva samAsapada vigraha samAsanAma gurukulavAseNa gurukule+vAseNa viNayanAso viNayaM + nAsaNo dvi0 ta0 egacakkeya egeNa+cakkeNa .... .. .... .... ... ............ ................ ................ ................ prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa mUlakriyA aniyamita ....".... vacana e0va0 kriyArUpa paippae dippae baDDhate vartamAna a0pU0 ......... paNAseDa e0va0 haNe kRdanta paNAsa va0kA aniyamita vidhi artha pahicAna jAna liyA hai bhU00 karake saM00 jala gayA a.pu. a00 mUlakriyA aniyamita pratyaya nAyaM kaTTu daDDho bhU.kR. 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. AcArya kisake samAna hote haiM - (ka) candramA ke (kha) sUrya ke (ga) dIpaka ke (gha) pataMge ke 2. dayAlutA nahIM ThaharatI hai - (ka) garIbI ke sAtha (kha) nIMda ke sAtha (ga) jIva-hiMsA ke sAtha (gha) krodha ke sAtha [ ] [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. kina pA~ca kAraNoM se zikSA prApta nahIM hotI hai ? 2 jIvana meM saralatA kisake hotI hai ? 3. caritrahIna vyakti kA jJAna kisake samAna hai ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) zikSA-nIti pATha kI koI 5 zikSAe~ likhie| (kha) satya ke mahattva para 5-7 paMktiyA~ likhie| (ga) gAthA naM. 8, 9, 10 evaM 15 kA artha samajhAkara likhie| prAkRta kAvya-maMjarI 83 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 21 : kusalo puttoM pATha-paricaya : prAkhyAnamariNakoza meM se eka vyApArI ke tIna putroM kI kathA yahA~ prastuta kI jA rahI hai| isa kayA meM nayasAra nAmaka vyApArI eka dina vicAra karatA hai ki usake tIna putroM meM se kuTumba ke mukhiyA kA pada samhAlane vAlA kauna putra hogA ? ataH unakI buddhi aura lagana kI parIkSA ke lie vaha unheM eka-eka lAkha rupaye vyApAra ke lie detA hai / eka varSa ke samaya ke bhItara jo putra una rupayoM kA jaisA upayoga karatA hai, usako vaisA hI kAma sauMpA jAtA hai / yaha kathA pratIka kathA hai, jo yaha batalAtI hai ki kula kI ijjata ko surakSita rakhate hue use aura Age bar3hAne kA prayatna karane vAlA putra hI kuzala putra hotA hai| jo aisA nahIM karatA use kaThora parizrama vAlA kArya karanA par3atA hai aura dUsare ke adhIna rahanA hotA hai| nayarammi vasantapure nAyarayajaNANa moravaTThANaM / nivasai suivavaharaNo nayasAro nAma puraseTThI // 1 // aha annayA ya ko kira kuDumba-paya-samucio mahaM hohii| iya ciMtAe tiNhaM puttAraNa parikkharaNanimitta / / 2 / / niya-sayaNa-bandhu-pamuhaM nAyarayajaNaM nimaMtiuM gehe / bhoyAviUraNa vihiNA tassa samakkhaM bharaNai seTThI // 3 // eesi maha suyANaM tiShaM pi hu ko kuddumb-py-jogo| taM ceva viseseraNaM jAgasi jogo tti teNa ttaM // 4 // iya evaM tA tumheM samakkhamee ahaM parikkhemi / iya bhariNauM vAhariyA tinni vi te paura-paccakkhaM // 5 // patteyaM patteyaM lakkhaM dAUraNa daviNajAyassa / vavahAratthaM desesu pesiyA tassa samakkhamime // 6 // 84 prAkRta kAvya-maMjarI For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to tesiM puttANaM citiyamegeNamamhamesa piyA / pAeNa dohadarisI dhammapiyo sui-samAyAro // 7 / / pANaccae vi amhANamUvari na kayAvi citai virUvaM / / keNAvi kAraNeNaM tA nUNaM ettha bhaviyavvaM // 8 // iya paribhAviya tahiyaM taha kahavi hu niyamaIe vavahariyaM / jaha viDhaviUraNa koDI varisante pUriyA teNa / / 6 / / bIeNa citiyamimaM mama piuNo vijjae pabhUya dhaNaM / tA kiM kilesajAle pADemi muhAe appANaM // 10 // jai savvaM pi ya vilasAmi tA gayo kaha muhaM payaMsissaM / tamhA mUlaM rakkhiya sesaM bhakkhemi kiM bahuNA // 11 // taieNamajogattA vigappiyaM niyamaNammi maha jnnyo| vuDDhattaNadosehiM saMpai koDiko jamhA // 12 / / tiTThA lajjAnAso bhayabAhullaM virUvabhAsittaM / pAeNa maNa ssANaM dosA jAyanti vuDDhatte // 13 / / annaha kahamamhe paTTavei desaMtarammi sai vihave / iya paribhAviya savvaM varisaMte bhakkhiyaM davvaM // 14 // saMpattA savve vi hu niyasamae vanniyassarUvA te / puNaravi taheva vihiUraNa seTThiNA bhoyaNAIyaM / / 15 / / sayaNAINa samakkhaM paDhamo saMThAvimo kuddumbpe| bIao bhaNDArapae taiyo kisimAikajjesu // 16 // * 000 * 'AkhyAnamaNikoza'-saM0- muni puNyavijaya, se uddha ta / gAthAnukrama-AkhyAnaka 62, pR0 177-78, gAthA 2 se 17 taka / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : puraseTi = nagaraseTha parikkharaNa = parIkSA samakkhaM = sAmane daviNajAya = svarNamudrA virUvaM = viparIta tiTThA = tRSNA mahaM = merA sayaraNa = svajana joga = yogya vavahAra = vyApAra kilesa = kaSTa vuDDhattaraNa= bur3hApA tiNhaM = tIna nAyaraya = nAgarika patteyaM = pratyeka piyA = pitA muhAe = vyartha meM taima = tIsarA ........ .... ........ ............ ........ 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUlazabda vibhakti liMga vihiNA maIe dosehi vihave (kha) saMdhivAkya viccheda saMdhikArya teNuttaM teNa+utta a+u=u samakkhamime samakkhaM+ime citiyamegeNamamhamesa citiyaM+ egeNaM +ahaM +esa anusvAra ko ma amhAraNamuvari ... .."+ ... " bhoyaNAIyaM bhoyaNa+AIyaM samAsanAma SaSThI tatpuruSa samAsapada goravaTThANaM puraseTThI kilesajAle vuDDhattaNadosehiM bhaMDArapae vigraha goravassa+TANaM ............+ .... kilesANa+jAle ............. ......... ..................... ................ ................ prAkRta kAvya-maMjarI For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) kiyArUpa parikkhemi jAyanti bhakkhe mi (Ga) kRdanta nimaMti pesiyA pUriyA rakhiya paribhAviya 3. vastuniSTha prazna : 4. laghuttarAtmaka prazna : mUlakriyA artha nimantraNa kara *********** pUrI kara lI prAkRta kAvya - maMjarI ***********.*** Jain Educationa International vicAra kara kAla ******* ******** koSThaka meM likhie: sahI uttara kA kramAMka 1. nayasAra seTha ne apane putroM ko bulAyA thA ( ka ) InAma dene ke lie ( kha ) (ga) videza bhejane ke lie (gha) 2. pahale putra ne mUla pU~jI ko (ka) khA liyA 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : pahicAna saM0ku0 bhU0 kR0 (kha) (ga) bar3hAkara 1 karor3a kara liyA (gha) saM0 kR0 praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie: 1. nayasAra apane putroM kI parIkSA kisa lie tIsare putra ne apane bUr3he pitA ke 2. 3. parivAra ke pramukha kA pada kisa puruSa mUlakriyA pratyaya nimaMta pUra parIkSA karane ke lie salAha karane ke lie ........ paribhAva For Personal and Private Use Only surakSita rakhA dAna de diyA karanA cAhatA thA ? sambandha meM kyA socA ? putra ko aura kyoM milA ? ( kha ) (ka) isa pATha kA sAra apane zabdoM meM likhie / kuzalaputra ke vicAra apane zabdoM meM likhie / (ga) gAthA naM0 10 eva 11 kA artha samajhAkara likhie / ghacana i+uMauM i+ya i + [ ] [ ] 87 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-paricaya : pATha 22 : sAhasI agaDadatto uttarAdhyayanasUtra para AcArya nemicandasUri kI sukhabodhA TIkA meM se 12 kathAoM kA sampAdana evaM prakAzana muni zrI jinavijaya ne prAkRtakathA-saMgraha nAma se kiyA hai / unhI kathAoM meM se yaha agaDadatta kI kathA kA eka aMza yahA~ prastuta hai / agaDadatta kathA eka pracalita lokakathA hai| cauthI zatAbdI meM likhita 'vasudevahiNDI' nAmaka prAkRta grantha yaha kathA mUlarUpa meM milatI hai| usake bAda kaI lekhakoM ne ise likhA hai / prastuta kathAMza meM agaDadatta ke usa sAhasa - kArya kA varNana hai, jisameM usane eka madonmata hAthI ko apane vaza meM kiyA hai| dekhakara nagara ke rAjA ne usakA sammAna kiyA / usake isa kArya ko 88 anna mi dine so rAya-nandaNo vAhiyAe turayArUDho vaccai tA nayare kalayalo kiM caliu vva samuddo kiM vA jaliyo huyAsaNo ghoro / kiM pattaM riu - senna taDi-daNDo nivaDiyo kiM vA // 2 // maggeNaM / jAo // 1 // / etthantarammi sahasA diTTho kumareNa vihiyamaNe maya-vAraraNo u matto nivADiyAlAraNa - vara - khambho ||3|| miTheNa vi paricatto mArento soNDa - goyaraM patte / savaDaM muhaM calanto kAlo vva akAraNe kuddho ||4|| tuTTa-paya-bandha-rajjU saMcuNiya-bhavaraNa- haTTa - devaulo / khaNa - meNa payaNDo so patto kumara puroti // 5 // taM tArisa- rUva-dharaM kumaraM daTThUNa nAyara jehiM / gahira- sareM bhariNamro prosara osara kari pahA ||6|| Jain Educationa International kumareNa vi niyaturayaM paricaiUNaM sudakkha-gai-gamaraNaM / hakkAri inda- gaindassa sAriccho ||7|| indo For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya-maMjarI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * suriNa kumAra - saddaM dantI pajjhariya-maya- jala pavAho / turiyo pahAviyo so kuddho kAlo va kumarassa ||6|| kumare ya pAuraNaM saMvelleUNa hiMdu-citteSaM / soNDApura u pakhittaM // 6 // 'dhAvanta-vArarassa koveNa dhamadhamento dantacchobhe kha kumaro vi piTubhAe paharAi tA pradhAva dhAvai calai khalai pariNazro tahA hoi / 'paribhamai cakka - bhamaraNaM dosekhaM aiva mahantaM velaM niyaya- vase kAUcaM graha taM gainda-kheDu anteura- sarisepaM dei so tasmi / daDha -muTThi - paharemaM / / 10 / / prAkRta kAvya - maMjarI dhamadhamento so ||11|| Jain Educationa International khellAvaUraNa mArUDho tAva khandhammi taM gayaM pavaraM / maraNoharaM sayala - nayara-loyassa paloiyaM naravarindevaM / / 13 // daTTha, kumaraM gaya-khandha-saMThiye suravaI va so rAyo / pucchai niya- bhicca yaNaM ko eso guNa-nihI bAlo || 14 || teeNaM adhimayaro somattaNaeNa taha ya nisinAho / sabva-kalAgama-kusalo vAI sUro surUvo ya / / 15 / / ko citte maUraM ga gha ko kuraNai rAyahaMsA / ko kuvalayAraNa gandhaM viraNayaM ca kula-ppasUyAkhaM // 16 // sAlI bharega toeNa jalaharA phalabhareNa taru- siharA / cipa ya sarisA namanti na hu kassa vi bhaera ||17|| * 000 'prAkRta kathA - saMgraha' - saM0 muni jinavijaya, se uddhata / pAthAnukrama - 7- agaMDadatta, 72, 75 aura 76 / mAthA 51 se 65 evaM 71, 118211 For Personal and Private Use Only 56 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora = bhayaMkara vAraNa = hAthI kAla = mRtyu payaNDa = pracaNDa velA = samaya jalahara = bAdala abhyAsa 1. zabdArtha : kalayala = kolAhala huyAsaraNa = agni riusena = zatru senA taDidaNDo == vajra miNTha = mahAvata soNDa - sUDa savaDaM = sAmane haTTa = bAjAra sara = svara turaya = ghor3A suravai = indra mahI = pRthvI 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUlazabda vibhakti nayare senna rajjU pahAo paMcamI gaindassa gayaM toega vacana liga ........ .... ...... .......... ........ e0va0 napuM0 ............ saMdhikArya saMdhivAkya turayArUDho nivADiyAlANa kalAgama ............ ............ (ga) vibhakti turaya+ArUDho ......"+........ ..."+ ... vigraha riuraNo+senna .... +........ .... ........ nisIa+ nAho ......"+"""" samAsapada riusenna rAyanandaraNo tarusiharA nisinAho guNanihIM samAsanAma Sa0 tatpuruSa ... .... .... .... prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla vacana kriyArUpa vaccai osara mUlakriyA .... .......... osara ........ AjJA ma0pu0 a0pu0 e0va0 e0va0 dei va0kA0 paribhamai cintei artha mAratA huA mUlakriyA mAra pratyaya e+nta dekhA pahicAna va0kR0 bhU00 saM0kR0 bhU00 mArento paloiyaM daTTha cintiyaM aniyamita dekhakara socA cinta i+ya 3. vastuniSTha prazna : ra kA kramAMka koSThaka meM likhie: 1. nagara meM kolAhala kA kAraNa thA - (ka) rAjakumAra kA Agamana (kha) zatru kI senA (ga) pAgala hAthI (gha) bijalI kA giranA [ ] 2. hAthI para car3hA huA vaha kumAra thA - (ka) mahAvata kI taraha (kha) rAjA kI taraha (ga) sAdhu kI taraha indra kI taraha [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. pAgala hAthI ne nagara ko kyA nukasAna pahu~cAyA ? 2. rAjA ne vijayI kumAra ko dekhakara kyA pUchA ? 3 vinaya se sajjana puruSa kisakI taraha jhuka jAte haiM ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) agaDadatta aura hAthI kI lar3AI kA varNana apane zabdoM meM kiijie| (kha) gAthA naM0 14, 15, 16 evaM 17 kA artha samajhAkara likho| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 23 : hiMsA-khamA pATha-paricaya : prAkRta sAhitya ke kaI granthoM meM vibhinna jIvana-mUlyoM kA varNana prApta hotA hai| ahiMsA aura kSamA bhAratIya saMskRti ke pramukha jIvana-mUlya haiN| choTe se choTe prANI ke jIvana kA mahattva samajhanA ahiMsA kA mUlamantra hai| sabhI prANI jIne ko icchA rakhate haiN| kisI ko du:kha priya nahIM hai| ata: saba prANiyoM kA Adara kiyA jAnA caahie| kisI ko pIr3A nahIM pahu~cAnI cAhie, yahI jJAna kA sAra hai| isa prakAra kI ahiMsA ko AkAza se bhI vyApaka aura parvata se bhI U~cA (zreSTha) kahA gayA hai| jIvoM kI rakSA karane se unheM bhaya se mukti milatI hai| abhaya pradAna karane se sabhI prANI sadbhAva se jIvanayApana karate haiN| samartha prANI, aparAdhI prANiyoM ke prati bhI kSamAbhAva rakhate haiN| kyoMki kisI prANI kA kisI dUsare prANI se koI sthAyI vairabhAva nahIM hai| kSamA ke vAtAvaraNa se maitrIbhAva vikasita hotA hai| inhIM saba ahiMsA, abhaya, kSamA Adi bhAvanAoM se sambandhita kucha gAthAe~ yahA~ prastuta haiM, jo prAkRta ke vibhinna granthoM se saMkalita kI gayI haiN| dhammo maMgalamukkiTTa, ahiMsA saMjamo tvo|| devA vi taM namaMsanti, jassa dhamme sayAmaNo // 1 // tuga na maMdarAno, AgAsAyo visAlayaM natthi / jaha jaha jayaMmi jAgAsu, dhammama hiMsAsamaM natthi // 2 // savve jIvA vi icchanti, jIviu na marijjiuM / tamhA pANavahaM ghoraM, nigganthA vajjayanti NaM // 3 // jaha te na pinaM dukkhaM jANiya emeva savvajIvANaM / savvAyaramuvautto, attovammeNa kuNasu dayaM // 4 // jIvavaho appavaho. jIvadayA appaNo dayA hoi / tA savva-jIva-hiMsA, paricattA attakAmehiM // 5 // prAkRta kAvya-maMjaro Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savvesimAsamAraNaM hidayaM gabbho va savvasatthANaM / savvesiM vadaguNANaM piMDo sAro ahiMsA du / / 6 / / kharaNa-mitta-sukkha-kajje jIve nihaNanti je mahApAvA / haricandaNa-varaNa-saMDaM dahanti te chArakajjammi // 7 // kiM tAe paDhiyAe paya-koDIe palAlabhUyAe / jaM ittiya na nAyaM parassa pIDA na kAyavvA / / 8 / / jaM kIrai parirakkhA NiccaM maraNa-bhayabhIrujIvANaM / taM jANa abhayadANaM sihAma riMga savvadANANaM // 6 / / jIvANamabhayapadANaM jo dei dayAvaro naro NiccaM / tasseha jIvaloe kutto vi bhayaM na saMbhavai / / 10 / / savve vi guNA khaMtIi vajjiyA nevadinti sohaggaM / harizaMka-kala-vihUNA rayaraNI jaha tArayaDDhAvi // 11 / / khammAmi savvajIvANaM, savve jIvA khamantu me / mittI me savvabhUdesu, veraM majjha Na keNa vi // 12 // 000 * gAthAnukrama 1 se 5 evaM 12 'samaNasutta' se uddha ta gAthA naM0 82, 158, 148 150, 151 evaM 86 / gAthAnukrama 6 se 11 'prAkRta sUkti-saMgraha' se uddha ta / prAkRta kAvya-maMjarI 3 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : ukkiTTha = sarvocca maMdara = meru parvata jaya = saMsAra savva = saba tamhA = isalie riNaggaMtha = saMyata vyakti raNaM = usa apparaNo= apanI attakAma= mahApuruSa gabbha = AdhAra piMDa = samUha kharaNamitta= kSaNamAtra varaNasaMDa = vana-samUha chAra = rAkha palAla = bhUsA sihAmaNi = siramaura khaMtI = zAnti (kSamA) hariNaMka = candramA 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUlazabda vibhakti vacana liMga maMdarAo maMdara paMcamI e0va0 AgAsAo attakAmehi pu0 ........ .... .... ........ khaMtI keNa saMdhikArya a+u=o (ba) saMdhivAkya maMgalamukkiTTha attovammeNa savvAyaramuvautto savve simAsamAraNaM tasseha viccheda ..."+......" atta+umbameNa savvAyara+uvautto savvesi+AsamANaM tassa+eha .... .... ........ ................ samAsanAma . . . . . . . . . . . . . . . . samAsapada pAraNavaha jIvavaho savvasatthANaM vadaguNANaM vigraha pAragANa+vahaM """+......... savvANa+satthANaM vadAraNa+guragANaM prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlakriyA nayaMsa kAla vartamAna a0pU0 ba0va0 (gha) kriyArUpa namaMsanti jANasu vajjayanti saMbhava khamantu khammAmi ........ .. .... .. ........ . ... ...... ........ ... Tws....... artha mUlakriyA pratyaya pahicAna jAnakara karanA cAhie vidhi .....000 jAgi kAyavvA 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. pIDAdAyaka prANavadha kA tyAga karate haiM - (ka) pramAdI loga (kha) mAMsAhArI loga (ga) saMyata vyakti (gha) zikArI 2. sabhI vratoM kA sAra aura sabhI guNoM kA samUha hai - (ka) tapa (kha) pUjA (ga) svAdhyAya (gha) ahiMsA -- 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. deva bhI kisa ko namaskAra karate haiM ? 2. jIvaloka meM kisako bhaya utpanna nahIM hotA hai ! 3. kSamA se rahita anya guNa kisakI taraha haiM ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) ahiMsA ke sambandha meM 5-7 paMktiyA~ likhie| (kha) abhaya aura kSamA kA mahattva likhie / (ga) gAthA naM0 4, 7 evaM 12 kA artha samajhAkara likhie / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-paricaya : prAkRta kA sarva prathama carita kAvya paumacariyaM hai / mahAkavi vimalasUri ne IsA kI lagabhaga 2-3 rI zatAbdI meM ise likhA thaa| isa grantha meM RSabhadeva, bharata bAhubalI, rAmacandra, hanumAna Adi mahApuruSoM kA jIvana-carita varNita hai| rAmakathA para prAkRta bhASA meM likhA jAne vAlA yaha pahalA grantha hai / isa grantha kA sampAdana DaoN0 harmana jekobI evaM muni puNyavijaya ne kiyA hai| pATha 24 : ahiMsao bAhubalI bharata aura bAhubalI RSabhadeva ke putra mAne gaye haiN| donoM alaga-alaga prAntoM ke rAjA the| kintu bharata ne digvijaya karane ke uddezya se bAhubalI ko bhI apane adhIna karanA cAhA / isake lie bharata yuddha karane ke lie bAhuvalI ke rAjya meM pahu~cA / taba apane rAjya kI rakSA karane ke lie bAhubalI ne bharata kA sAmanA kiyA / kintu yuddha meM hajAroM niraparAdha vyaktiyoM kI hatyA ko dekhakara bAhubalI ne bharata ke sAmane yaha prastAva rakhA ki hama donoM Apasa meM zArIrika yuddha karake hArajIta kA nirNaya kara leM / bAhubalI kA yaha prastAva isa deza meM sabase pahalI ahiMsaka - saMdhi thI, jisane deza- rakSA ke sAtha-sAtha prANI rakSA bhI kI / 26 takkhasilAe mahappA bAhubalI tassa nicca - paDikUlo / bharaha - narindassa sayA na kuraNai prAraNA-paraNAmaM so || 1 || graha ruTTho cakkaharo tassuvari sayala - sAharaNa samaggo / nayarassa turiyacavalo viNiggo sayala-bala-sahizra // 2 // patto takkhasilapuraM jaya-sadda u,gvuTTa-kalayalArAvo / jujjhassa kAraNatthaM sannaddho takkhaNaM bharaho ||3|| bAhubalI vi mahappA, bharahanarindaM samAgamaM souM / bhaDa-caDayareNa mahayA, takkhasilAo viNijjAo ||4|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya-maMjarI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bala-dappa-gavviyAraNa zrabhiTTa para maraNaM bhariya bAhubaliraNA cakkaharo ki vaheraNa loyassa / dohaM pi hou jujbhaM diTThiI-muTThIhi raNamajjhe / / 6 / / ubhayabalANaM rasantatUrA 1 naccanta- kabandha-peccharaNayaM evaM ca bhariyamette diTThIjujbhaM to samabhaDiyaM / bhaggo ya cakpasa paDhamaM ca nijjitro bharaho ||7| ravi bhuyAsu laggA ekkekkaM kaDhirA-dIpa- mAhappA | 'cala-calaraNa- pIraNa- pellA - karayala-parihattha vicchohA 1150 addha-taDijottabandharaNa-pravahatyuvvatta-karaNa nimma viyA 1 jujjhanti savaDahutA abhagga mArava mahApurisA // 6 // evaM bharahanarindo nizro bhuyavikkameNa saMgAme / to muyai cakkarayaNaM tassa vahatthaM parama- ruTTho // 10 // viriNavAyaraNa asamatthaM ganturaNa sudarisaraNaM paDiniyAM 1 bhuyabala - parakkamassa ci saMvego sakkhaNuppo 3 / 11 / 3 / / 5 / / jaMpai aho akajjaM jaM jANantA vi visayalobhillA || purisA kasAyavasagA kareti ekkkamacirohaM // 12 // chArassa kae nAsanti candaNaM taha maNuya bhoga- mUDhA narA vi prAkRta kAvya - maMjarI Jain Educationa International 000 * 'paumacariyaM' - saM0- DaoN0 harmana jaikobI, muni puNyavijaya se uddhata / gAthAnukrama uddezya 4 evaM gAthA naM0 38 se 50 / mottiyaM ca dorasthe / nAsanti deviDDhi ||13|| * For Personal and Private Use Only 7 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liga ............ abhyAsa 1. zabdArtha : mahappA = mahAn paDikala = virodho pANA = AjJA cakkahara = cakravartI sAhaNa = senA turiya = zIghra sayala = samasta ugghuTTa = udghoSa jujha = yuddha caDayara = samUha bala = senA peccharaNaya = darzanIya cakkhu = A~kha bhuyA = bA~ha parihattha = nipuNa avahattha = uThA hAtha unvattakaraNa= dAvapeMca savaDahuttA = Amane-sAmane 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa . mUla zabda vibhakti vacana takkhasilAe ........ .. nayarassa balAraNaM muTTIhi saMgAme caMdaNaM narA saMdhivAkya viccheda saMdhikArya tassuriM ...... ........ sadda ghuTTa .... + ....." takkhaNuppanno ...... +........ ekkekkamaviroha ekka +ekkaM+avirohaM doratthe dora+atthe samAsanAma vigraha samAsanAma bala dappagaviyAraNaM baladappeNa+gavviyAraNaM ta0 tatpuruSa baladappa balassa+dappa Sa0 ta0 bhuya vikkameNa bhuyassa+vikkameNa visayalobhillA visayassa+lobhillA ........ .. .... ... ......... .... .... ........ prAkRta kAvya-maMjarI For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) kriyArUpa mUla kriyA puruSa kAla icchA vacana e0va0 hou a.pu. jujjhanti muyai karenti ........... artha pratyaya kRdanta rUpa viriNaggao souM . I pahicAna nikalA bhU00 sunakara saM0kR0 nAcate hue va0kR0 jIta liyA gayA bhU00 mUlakriyA aniyamita sua nacca aniyamita naccanta nijjio | 4 . vastuniSTha prazna : kA kramAMka koSThaka meM likhie: 1. bAhubalI rahatA thA - (ka) ujjainI meM (kha) ayodhyA meM (ga) takSazilA meM (gha) bharata ke sAtha 2. bharata ne bAhubalI ke vadha ke lie chor3A - (ka) bANa (kha) pAgala hAthI (ga) cakraratna (gha) bhAlA [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : . praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. bharata aura bAhubalI meM yuddha kyoM huA ? 2. sainikoM ke vadha ko bacAne ke lie bAhubalI ne kyA prastAva rakhA? 3. yuddha ke anta meM bAhubalI ne kyA vicAra vyakta kiye ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) bharata aura bAhubalI kI kathA apane zabdoM meM likhie| (kha) gAthA naM0 6, 12 evaM 13 kA artha samajhAkara likhie| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-paricaya : pATha 25 : kahA- vaNNaNaM mahAkavi koUhala ke dvArA racita lIlAvaIkahA kathA evaM kAvya grantha hai P yaha grantha lagabhaga 6 vIM zatAbdI meM likhA gayA thA / isakA sampAdana] DaoN. e. ena. upAdhye ne kiyA haiM / lIlAvaIkahA meM pratiSThAna nagara ke kumArI lIlAvatI ke jIvana kI kathA hai| vibhinna pakSoM kA kAvyAtmaka zailI meM varNana varNana kI paripATI se paricaya karAne ke gAthAe~ yahA~ cayanita kI gayI haiN| unameM rAjA Adi kA varNana hai / 100 rAjA sAtavAhana aura siMhaladvIpa kI rAja isameM mahAkAvya ke anusAra jIvana ke kiyA gayA hai| prAcIna kAvyoM meM kathA lie lIlAvaIkahA ke kathA-varNana kI kucha sajjana - durjana, zarada Rtu, haMsa, candramA, deza, jayaMti te sajjaraNa - bhANuro sayA -dosA visanti saMgame viyArigo jAraNa suvaNa-saMcayA // kahANubandhA kamalAyarA iva // 1 // so jayau jeraNa suyA vi dujjaragA iha viriNammiyA bhuvaNe / ragatameNa viNA pAvanti canda - kiraNA vi parihAvaM || 2 || sajja - saMgeNa vi dujjaragassa gahu kalusimA samosarai / sasi - maNDala- majbhaH pariTThiyo vi kasarago cciya kuraMgo || 3 || tassa tara eraNa evaM prasAra- mairaNA vi viraiyaM surAha / koUhale lIlAvai tti NAmaM kahA- rayaNaM // 4 // Jain Educationa International jaha miyaMka - sari-kara-pahararaNa- daliya timira -kari-kumbhe / vikkhitta - rikkha-muttAhalujjale saraya- rayaNI // 5 // imiNA saraNa sasI sariNA vi rigasA risAe kumuya-varaNaM / kumuya-varaNa va puligaM puliroga va sahai haMsa- ulaM ||6|| For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNava-bisa-kasAya-saMsuddha-kaMTha-kala-maNoharo NisAmeha / saraya-siri-calaNa-ura-rAmo iva haMsa-saMlAvo // 7 // saMcarai sIyalAyaMta-salila-kallola-saMga-riNavvaviyo / dara-daliya-mAlaI-muddha-maula-gaMdhuddha ropa vaNo / / 8 / / esA vi dasa-disA-vaha-vayaNa-visesAvali vva sara-salile / vimvala-taraMga-dolaMta-pAyavA sahai vaNarAI / / 6 / / sAsaNamiva puNNANaM jammuppatti vva suha-samUhANaM / Ayariso aAyArANa sai suchettaM piva guNANaM / / 10 / / tattherisammi payare nniises-gunnaavguuhiy-sriiro| bhuvaraNa-pavitthariya-jaso rAyA sAlAhaNo NAma / / 11 / / jo so aviggaho vi ha savvaMgAvayava-sundaro suho| duiMsago vi loyANa loyaNANanda-saMjaNaNo // 12 // kuvaI vi vallaho paNaiNINa taha raNayavaro vi saahsiyo| para-loya-bhIrupro vi hu vIrekka-raso taha cceya / / 13 / / sUro vi Na sattAso somo vi kalaMka-vajjio NiccaM / bhoI vi raNa dojIho tugo vi samIva-diNNa-phalo // 14 // riNaya-teya-pasAhiya-maMDalassa sasiraNo vva jassa loenn| akkaMta-jayassa jae paTThI raNa parehi saccaviyA // 15 // hiyae cceya virAyanti suira-pariciMtiyA vi sukaINa / jeNa viNA duhiyANa va maNorahA kavva-viNivesA // 16 // 000 * 'lIlAvaI' -saM0- DaoN0 e0 ena0 upAdhye, se uddhata / gAthAnukrama-12, 13, 16, 22, 23, 25 se 28, 48, 64 se 67, 66 evaM 72 / prAkRta kAvya-maMjarI 101 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : bhAraNa, = sUrya saMgama = saMgati bhuvaraNa = saMsAra tama = aMdhakAra parihAva = utkarSa kalusimA= kAlimA kasaraNa - kAlA kuraMga = mRga taraNa = putra kesari = siMha pisA = rAtri visa = kamalanAla siri = lakSmI kallola = taraMga vayaraNa = mukha kuvai = pRthvIpati aviggaho= yuddha rahita tugo = svAbhimAnI 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUlazabda vibhakti vacana riga suyaNA kasaNo sasiNA .... .. vaNarAI saMdhivAkya vibhakti saMdhikArya kahANubaMdhA ... + "" sAsaNamiva """"+"""" jammuppatti ....... ........ tattherisammi tattha+erisammi a+e=e loyaNANaMda ....... ........ satAso satta+Aso a+ A=A ........ ............ . ........ .... ... .. .......... .... .... ... ........ vigraha samAsanAma samAsapada caMdakiraNA sarayarayaNI haMsasaMlAvo kavvaviNivesA kalaMkavajjio .......... ...." + " " ....... ........ .... - +........ ....... .... kalaMkeNa+bajjio ......... 102 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana mUlakriyA ripa sAma AjJA ma0pu. e0va0 kriyArUpa NisAmeha viyasantri kudanta avagUhiya pavitthariya (3) artha pahicAna yukta phailA huA bhU00 mUlakriyA avagRha pabitthara pratyaya i+2 i+ya bhU . 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie: 1. sajjana kI upamA dI gayI hai - (ka) kamala se (kha) sUrya se (ga) candramA se (gha) candana se [ ] 2. 'lIlAvaI' kathA ke racanAkAra haiM -- (ka) vimalasUri (kha) hAlakavi (ga) koUhala (gha) pravarasena 3. 'sUro vi Na sattAso' kA vAstavika artha hai - (ka) yoddhA hote hue bhI bhaya-yukta nahIM (kha) sUrya hote hue bhI bhayabhIta nahIM (ga) aMdhA hote hue bhI DarA huA nahIM [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. sajjana ke sAtha durjana kI upasthiti kyoM Avazyaka hai ? 2. zarada kI rAtri meM candramA aura tAre kaise lagate haiM ? 3. haMsoM ke kalarava kI upamA kavi ne kisase dI hai ? 4, rAjA ke binA kaviyoM kI kAvya-racanA kA kyA hotA thA ! 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) zarada Rtu kA varNana apane zabdoM meM karie / (kha) rAjA kI 4-5 vizeSatAe~ likhie| (ga) gAthA naM0 1, 10 evaM 15 kA artha samajhAkara likhie| prAkRta kAvya-maMjarI 103 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-paricaya : pATha 26 : jIvaNa-mullaM prAkRta muktaka sAhitya meM 'vajjAlaggaM' grantha kA mahattvapUrNa sthAna hai / isa grantha kI gAthAe~ vyaktigata rasAsvAdana ke sAtha-sAtha loka-maMgala kI bhAvanA se bharI huI haiM / puruSArtha, jJAna, caritra, guNa- garimA, saMgati, mitratA, sneha Adi aneka jIvana-mUlyoM kA udghATana isa grantha kI gAthAoM se hotA hai / vajjAlaggaM ke isI mahattva ko dekhate hue darzana ke prophesara evaM prAkRta ke adhyetA DaoN0 kamalacanda sogAragI ne 'vajjAlagga meM jIvana-mUlya bhAga 1' nAmaka pustaka meM isa grantha kI sau gAthAoM kA mUlyAMkana prastuta kiyA hai| usI se isa pATha kI gAthAe~ cayanita kI gayI haiN| ina gAthAoM meM kahA gayA hai ki dhairyazAlI puruSa apane kArya ko kabhI adhUrA nahIM chor3ate / jJAna se bar3hakara koI bandhu nahIM hai / caritra kI mahimA sabase bar3hakara hai / guNI vyakti- hara prakAra se Adara yogya hai, ityAdi / 104 taM mittaM kAyavvaM jaM kira vasaraNammi desakAlammi | Alihiya-bhitti- bAullayaM va na paraMmuhaM ThAi // 1 // kIrai samuddataraNaM pavisijjai huyavahammi pajjalie / prAyAmijjai maraNaM natthi dulaMghaM siNehassa ||2|| ekkAI navari neho payAsi tihuyagammi jonhAe / jA bhijjai jhINe sasaharammi vaDDhei vaDDhate // 3 // me kaha vikassa vi keNa vidiTThaNa hoi pariproso / kamalAyarANa raiNA kiM kajjaM jeraNa visanti ||4|| sIlaM varaM kulAo dAliddaM bhavvayaM ca rogAo / vijjA rajjAu varaM khamA varaM suTTha vi tavA ||5|| sIlaM varaM kulAo kuleNa kiM hoi vigayasIle / kamalAi kaddame saMbhavanti na hu hunti maliNAI || 6 || Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandaM jo aNuvaTTai mamma rakkhai guNe payAsei / so navari mANusAraNaM devAraNa vi vallaho hoi // 7 // lavaNasamo natsthi raso vinAraNa samo ya baMdhavo natthi / dhammasamo vasthi nihi kohasamo veripro natthi / / 5 / / sigghaM Aruha kajjaM pAraddha mA kahaM pi siDhilesU / pAraddha siDhiliyAI kajjAiM puraNo na sijhanti // 6 // namiUNa jaM viDhappai khalacalarapaM tihayaNaM pi kiM teNa / mANeNa jaM viDhappai taraNaM pi vaM nidhvuI kuraNai // 10 // haMso masArakha majjhe kAmo ai ghasai paMkayavaraNammi / taha vi hu haMso haMso kAmao kAmo ciya varAno // 11 // savvAyareNa rakkhaha taM purisaM jattha jayasirI vasai / atthamiya candabibe tArAhi na kIrae joNhA / / 12 / / rAyaMgaNammi parisaMThiyassa jaha kujarassa mAhappaM / vijhasiharammi na tahA ThANesu guNA visanti / / 13 / / guNahINA je purisA kuleNa gavvaM vahanti te mUDhA / vaMsuppanno vi dhaNU guNarahie natthi TaMkAro // 14 // bahutaruvarANa majjhe candaNaviDavo bhuyaMgadoseNa / chijjhai nirAvarAho sAhu vva asAhusaMgeNa / / 15 / / 000 'vajjAlaggaM meM jIvana-mUlya bhAga 1' -saM0- DaoN0 kamalacanda sogANI evaM 'vajjIlaggaM' -saM0- pro0 ema0 bI0 paTavardhana, se uddha ta / gAthAnukrama-25/68, 27/72.5 28/74, 32/76, 35/85, 36/86, 38/88, 36/601, 43/62, 45/100, 67/288, 72/264, 81/678, 84/686, 62/732 / prAkRta kAvya-maMjarI 105 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : = vipatti bAullaya= putalA huyavaha = agni bhavvaya = acchA chaMda = icchA lavaraNa = namaka masAraNa = zmasAna kAmo = kauA kuMjara = hAthI ___ mAhappaM = mahimA viDava = zAkhA sAhu = bhadra vyakti 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUlazabda vibhakti vasaNammi maraNa raiNA ........ paraMmuha = vimukha kaddama = kIcar3a nivvui = sukha varAmo= becArA dharaNa, = dhanuSa asAhu = duSTa vacana liga ............ ........ ........ : ........ kulAo ........ : kamalAi tArAhi viccheda saMdhikArya saMdhivAkya kamalAyara rAyaMgaNammi nirAvarAho vaMsuppanno "" ........ +++ +......... ........ . . . . . . . . . . . . . . . . ........+ ... ........ ........ + (ga) samAsanAma samAsapada samuddataraNaM khalacalaNaM tihuyaNaM paMkayavaNammi caMdaNaviDavo vigraha ......."+ " ........ .......... tihu+yaNaM ......." + """" ............ ... .... ............ L 106 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlakriyA kAla puruSa vacana kriyArUpa ThAi baDhei sijjhanti chijjhai rakkhaha ......... ........ pratyaya yavva kRdantarUpa kAyavvaM Alihiya payAsio namiUraNa pahicAna karanA cAhie vi0kR0 citrita bhUkR0 vyakta kiyA hai bhU0 kR0 jhukakara saM00 mUlakriyA kA(kara) Aliha payAsa __ nama i+ya i+a i+UraNa 3. vastuniSTha prazna : rakA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. sneha vyakta kiyA jAtA hai - (ka) sajjana ke dvArA (kha) cApalUsa vyakti ke dvArA (ga) candraprakAza ke dvArA (gha) kamala dvArA [ ] 2. aparAdharahita bhadrapuruSoM ko kaSTa diyA jAtA hai - (ka) unake guNoM ke dvArA (kha) duSTajanoM kI saMgati ke dvArA (ga) unakI nirdhanatA ke dvArA (gha) mUrkha rAjA ke dvArA [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : .. 1. kauna vyakti mitra banAe jAne yogya hotA hai ? 2. kisa vyakti kA hamezA Adara karanA cAhie ? 3. guNa kahA~ para khilate haiM ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) isa pATha kI pramukha zikSAoM ko apane zabdoM meM likho| (kha) gAthA naM0 4, 7, 8 evaM 14 kA artha samajhAkara likho| prAkRta kAvya-maMjarI 107 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-paricaya : gAthA sattasaI prAkRta kA muktaka kAvya hai / isake saMkalanakartA mahAkavi hAla haiN| unhoMne apane samaya ke kaI prAkRta kAvyoM se cunakara lagabhaga 700 gAthAe~ isa grantha meM saMkalita kI haiN| ise 'gAthAkoza' ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| gAthAsaptazatI meM prema, saundarya, prakRti-citraNa, grAmINa jIvana, sajjana - durjana varNana Adi aneka viSayoM kI gAthAe~ haiM / gAthAsaptazatI kA kAvya-premiyoM ke bIca bahuta Adara rahA hai| pATha 27 : gAhAmAhurI isa grantha meM kahA gayA hai ki duSTa vyakti kI maMtrI pAnI meM khIMcI gayI lakIra kI taraha asthira hai / sajjana vyakti kA svAbhimAna Apatti meM bhI U~cA rahatA hai / saundarya vaha hai, jahA~ guNa hoM / jJAna vaha hai, jo karttavyayukta ho / inhIM viSayoM se sambandhita kucha gAthAe~ prastuta pATha meM saMkalita haiM / 108 te viralA sappurisA jANaM siNeho ahiSNamuha rAmro / aNudigrahavaDDhamANo riNaM va puttesu saMkamai // 1 // vasai jahiM cetra khalo posijjanto sirohadANe hi / ta cetra Ala dI vva ireNa mailei ||2|| hotI va rigaSphalaccitra dharaNariddhI hoi kiviraNapurisassa / gihmAgravasaMtattassa giaachAhi vva pahissa // 3 // kIranti vvitra gAsai umrae rehavva khalANe mettI / sA uNa suraNammi kathA araNahA pAhANarehavva ||4|| suraNa kuppas vizra graha kuppai vippinaM Na cintei / graha cintei raga jampara graha jampai lajjitro hoi ||5|| so prattho jo hatthe taM mittaM jaM NirantaNaM vasaNe / taM rUaM jattha guNA taM viSNANaM jahiM dhammo // 6 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya-maMjarI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ turaMgo ccitra hoi maNo masiNo antimAsu vi dasAsu / pratthamammi viraiNo kiraNA uddha citra phuranti ||7|| poTTa bharanti sauNAvi mAumA apparaNo aNuvviggA / viluddharaNasahAvA huvanti jai ke vi sappurisA ||8|| daDharosakalusissa vi sumaraNassa muhAhi~ vippikanto / rAhumuhamma visasiNo kiraNA amayaM vina munti || || mAvi tahA dummijjai sajjarago vihavahIraNo / paDikAuM asamatyo mANijjanto jaha pareNa ||10|| ma viggA vihavammi agavviA bhae dhIrA / honti prahiNasahAvA samesu visamesu sappurisA // 11 // jIhAi kuntipi bhavanti hi ammi rigavvuI kAuM / pIDijjantA vi rasaM jaganti ucchU kulINA ca / / 12 / / sarae mahaddhadANaM ante sisirAI vAhiruhAI | jAnAI kuviprasajjaraNa - hi prasaricchrAiM salilAI ||13|| girasotto tti bhugaM mahiso jIhAi lihai saMtatto / mahisassa kaNhavattharajharo tti sappo pii lAlaM ||14|| thopi Na NIsaraI majbhaNhe uha sarIratala lukkA / bhae chAI vi pahi tA kiM raNa jettipramettaM tIrai rigavvoDhuM desu tetti araNo vittapasA dukkha saharaNakkhamo 000 'gAthAsaptazatI' -saM0 2/ 35, 2/36, 3 /72, 6/41, 2/86, 6/51, prAkRta kAvya - maMjarI Jain Educationa International vIsamasi / / 15 / / For Personal and Private Use Only para / savvo / / 16 / / * DaoN0 paramAnanda zAstrI se uddhRta / gAthAnukrama - 2 /13, 3/50, 3/51, 3/84, 3/85, 4/16, 4/20, 4/80, 1/46 evaM 1 / 71 | 106 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : muharA = prasannatA dIana = dIpaka upraa = pAnI pAhAraNa - patthara marAsiNa= svAbhimAnI sauraNa = pakSI uccha. = Ikha bhuaMga = sA~pa savva = sabhI chAi = chAyA kiviraNa = kaMjUsa vippina = burA prAragaNa = mukha paraganA = kRpA pahima = rAhagIra mUlazabda vibhakti liga 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa puttesu pahiassa kiraNA jIhAi sappo puNNehi jaNaM ............ ........ ............ ........ ....... ... " saMdhikArya (kha) saMdhivAkya gihmAava aravviggA vihaluddharaNa vAhiruNhAI viccheda ... ....+ "" ......... ...... .... ......... ... .... ........ .... ............... vigraha samAsanAma ... .... .... + samAsapada aNudiaha rAhumuhammi AavabhaeNa ... ........ ... + ...... ........ + prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........... .... ......n ........ ........ .... .. ..... ..... ... ..... ............ kiyArUpa mUlakriyA kAla pacana saMkamai kuppai .............. bharanti vIsamasi desu kRdantarUpa artha pahicAna mUlakriyA pratyaya posijjanto posaNa kiyA va0kR0 posa ijja+nta jAtA huA (karmavAcya) avamAriNao apamAnita bhU00 avamAraNa i+a riNavvodu nirvAha karane ke lie he00 NinvoDha 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. duSTa vyakti kisakI taraha AdhAra sthAna ko malina karatA hai - (ka) candramA ko taraha (kha) dIpaka kI taraha (ga) myAna kI taraha (gha) kIcar3a kI taraha [ ] 2. dhana vaha kAma AtA hai, jo hotA hai - (ka) dUsaroM ke pAsa (kha) apane hAtha meM (ma) jamIna meM mar3A huA (gha) udhAra diyA huA ] 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1 sajjana aura durjana kI mitratA meM kyA antara hai ? 2. sajjana puruSoM kA svabhAva kaisA hotA hai ? 3. kisI para kitanA sneha karanA cAhie aura kyoM ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) isa pATha kI zikSAe~ apane zabdoM meM likhie| (kha) gAthA naM. 5, 8, 13 evaM 16 kA artha samajhAkara likhie| prAkRta kAvya-maMjarI 111 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 28 : buddhimato rohao pATha-paricaya : __prAkRta kathA sAhitya meM buddhi-parIkSaNa se sambandhita kaI kathAe~ prApta hotI haiM / prastuta pATha meM ujjayinI ke rAjA ne nRtyAkara ke putra rohata kI buddhi kI parIkSA use apanA pradhAnamantrI banAne ke lie lI hai| yaha kathA prAkRta ke kaI granthoM meM AyI hai / yahA~ AkhyAnamariNakoza se ise liyA gayA hai| isa grantha kA paricaya pahale diyA jA cukA hai| naTaputra rohata ne kSiprA nadI kI reta para ujjayinI nagarI kA citra banAyA huA thaa| use dekhakara rAjA ne usakI buddhi kI kaI parIkSAeM liiN| rohata ne apane buddhi-kauzala se ina sabakA samAdhAna kiyA to use pradhAnamantrI banA diyA gayA / tattha niyarUpa-nijjiya-purandaro driy-raay-niddlnno| samaraMgaNa-jiyasattU jiyasatta nAma naranAho // 1 // aha tIe puravarIe paccAsanna samatthi vitthinno| nAmeNa silAgAmo gAmo dhaNa-dhanaparikalio / / 2 / / tattha asthi naDo nADaya-viyakkhaNo bharaharanAmo maimaM / niya-buddhiladdhasoho roho nAmeNa tassa supro / / 3 / / citei to bharaho bAlANaM peccha kerisullAvA / aha annayA ya bharaho go saputto tamujjeriMga / / 4 / / kAUraNa tattha kayavikkayAi niyagAmamaNupayaTTo so| jA sippa-sari-samIve samAgo tAva bharaheNa / / 5 / / bhariNayaM rohaya! puDiyA vIsariyA majjha haTTamajjhammi / ciTTha tumaM jAva ahaM giNhittA paDiniyatromi / / 6 / / 112 prAkRta kAvya-maMjaro Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iya bhariNaya gae bharahe bAlattaNayo ya rohaeNa to| sippa-sari-bAluyAe viriNammiyA teraNa ujjeNI / / 7 // ethaMtarammi rAyA balareNubhaeNa aggae houM / turayArUDho jA ei tattha roheNa to ruddho 8 // he AsavAra, puro ujjeNI-haTTamagga-majmeNa / jiyasatta rAya-rAulamullaMghiya kiha Nu baccihisi / / 6 / / tA vimhaino rAyA taM pucchai bhadda. kattha ujjeNI / aha rohayo vi bAluya-viriNammiyaM tassa dasei // 10 // iha tAva haTTamaggo iha rAulamettha hatthi-sAlAyo / iha pAsAyA iha maMdurAno to taM nieUraNa // 11 // tassa mai-vihava-raMjiya-hiyo hiyae vicitae raayaa| esa mama maMtimaMDala-siromariNatassa jogo tti // 12 // paribhAviUNa evaM pucchai taM vaccha, kattha vatthavvo? kassa supro? sAhai bharahasuno haM silAgAme // 13 // tassa varabuddhi-vihavaM paribhAvento gayo nivo nari / so vi samAgayapiuNA samannino niyaya-gAmammi / / 14 / / tabbuddhi-pagarisegaM pamoya-paripUrino puhaipAlo / avaraM khuddAeseNaM pesiuM kukkuDaM bharaNai // 15 // jaha jujjhAvaha evaM asahAyaM rohaeNa to bhaNiyaM / dappaNa-paDibiMbeNaM jujjhAvaha taMbacuDaM ti // 16 // Aisai puhaipAlo pesaha baliUraNa vAluyAvarahaM / junnavarahaM samappaha paDichaMdakae bhaNai roho / / 17 / / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graha saMpesai rAyA mayapAyaM karivaraM bharagAvai ya / niccaM pi gaya pavittI kahiyavvA maraNa - parihINA ||18|| 114 te vipaivAsaraM pi hu kaheMti rAyassa hatthivRttaMtaM / aha annayA gaiMde mae bharaNAvara bharahaputto ||16|| deva, gaiMdo na carai, na calai no sasai na vi ya nIsasai / na piyai na niyai navaraM ciTThai nicceTTha-saMThAraNo / / 20 / / to puhaivaI pabharaNai re re, tamaNu jaMpanti te vi sAmI evaM kiM bhUyo bhariNayaM pesavaha kUvayaM mahurapANiyaM niyayaM / hutta matto deva ! kUvapro pAmarattaNo ||22|| amhaccana to taM pesasu nAyarayakUviyaM niyayaM / jeraNa Agacchai tammaggalaggapro sAmiya ! sayaho / / 23 // karivaro matro ? vajjarai no mhe / / 21 / / avaramakaMDe vaNakhaNDamettha puvvAe taM pi pacchima | kAyavvaM teraNa tayaM pi gAmamuccAliUNa kayaM ||24|| aggiM sUraM ca viNA vi pAyasaM sijjhaveha paTThivie / khudda eso ukkuruDiyA nipphAiyA khIrI / / 25 / / sanvattha vikeraNa kayaM ? ti rohayo uttarammi vattavve / raMjiya-hiyo vAharai annayA eu maha pAse // 26 // tappabhii pakkhavAo ranno tammi mahaM samuppanno / saMThAvipro ya savvesimuvari maMtI maiguNeNa // 27 // * 000 * 'AkkhAnakamaNikosa' saM0- muni puNyavijaya se uddhRta / gAthAnukrama - AkhyAnaka 1 gAthA - 10, 14, 15, 23-24, 25 se 34, 45,46, 50 se 56 evaM 62 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viccheda ........ .. .... ............ .... abhyAsa 1. zabdArtha : purandara = indra naranAha = rAjA samaraMgaNa = yuddhabhUmi paccAsanna = samIpa vitthina = phailA huA nADaya = nATaka viyakkharaNa = kuzala to = taba prAsavAra = ghur3asavAra bAluya = reta maMdurA = azvazAlA vatthavva = nivAsI taMbacUDa = muragA varaha = rassI kUvayaM = kuA pAyasa = khIra annamA = eka bAra maha = mere 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : saMdhivAkya saMdhikArya kerisullAvA ......"+ ....." turuyArUDho ......"+........ rAulamettha ... ..+........ 3. vastuniSTha prazna : 1. rohata ne reta para citra banAyA - (ka) pitA kA (kha) rAjA kA (ga) ujjainI nagarI kA (gha) senA kA [ ] ... 2. rohata ne reta kI rassI kI samasyA hala kI - (ka) rassI banAkara (kha) namUne ke lie rassI maMgAkara (ga) reta ko pIsakara (gha) jUTa kI rassI bhejakara [ ] 4. laghuttarAtmaka prazna : 1. rohata ne reta para citra meM kyA-kyA banAyA thA ? 2. hAthI ke mara jAne para usakI sUcanA rAjA ko kaise dI gayI ? 3. rAjA ne rohata ke lie kyA kiyA ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) rohata aura rAjA kI bAtacIta apane zabdoM meM likhie| (kha) rohata dvArA hala kI gayI 2-3 samasyAe~ likhie| (ga) gAthA naM0 12, 25 evaM 26 kA artha samajhAkara likhie| prAkRta kAvya-maMjarI 115 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 26 : jIvaNa-vavahAro pATha-paricaya : prAkRta kA prAcIna sAhitya ardhamAgadhI prAkRta evaM zaurasenI prAkRta meM bhI upalabdha hai| ina donoM kA saMkalana-grantha eka to 'samaNasuttaM' hai, jisameM se kucha gAthAe~ 'sikkhAnII' nAmaka pATha meM pahale prastuta kI gayo haiN| dUsarA saMkalana-grantha arhatpravacana hai, jisakA cayana darzana aura Agama granthoM ke prasiddha vidvAna sva0 50 cainasukhadAsa nyAyatIrtha ne kiyA thaa| isa grantha meM kula 16 pATha haiM, jinameM jIvana ko unnata karane vAlI prAkRta gAthAoM kA saMkalana hai| usI meM se prastuta pATha kI gAthAe~ lI gayI haiN| jJAna kA prakAza sarvavyApI hai| vinaya kA phala sabakA kalyANa hai| hita kArI aura saMyata vacana manuSya ko sukhI karate haiN| sajjana vyakti kI saMgati pratiSThA detI hai aura durjana kI saMgati mUla svabhAva ko badala detI hai / guNa kahane se nahIM, apane Apa pragaTa hote haiM aura AcaraNa se hI unakA vikAsa hotA hai| krodha aura mAna ko tyAgane se jIvana ko sArthaka kiyA jA sakatA hai, Adi jIvana-vyavahAroM kA nirdeza prastuta pATha meM hai| NANujjovo jovo raNANujjovassa patthi pddighaado| dIvei khettamappaM sUro gANaM jagamasesaM // 1 // thevaM thevaM pecchaha dhammaM kareha jai tA mahAnaIgro bindUhi bahuM na sakkeha / samuddabhUyAro // 2 // viNaeNa vippahUssa havadi sikkhA riNaratthiyA savvA / viNo sikkhAe phalaM viNayaphalaM savvakallANaM // 3 // jala-caMdaNa-sasi-muttA-caMdamaNI taha Narassa riNavvANaM / Na karaMti kuNai jaha atthajjuyaM hiya-madhura-mida-vayaNaM // 4 // prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kusUmamagaMdhamiva jahA devayasesatti kIrade sIse / taha suyaNamajhavAsI vi dujjaNo pUipro hoi / / 5 / / dujjaraNasaMsaggIe pajahadi riNayagaM guNaM khu sujaNo vi / sIyalabhAvaM udayaM jaha pajahadi aggijoeNa // 6 / / vAyAe akahantA sujaNe caridehi kahiyagA honti / vikahitagA yA saguNe purisA logammi uvarIva / / 7 / / saMto hi guNA akahitayassa purisassa Na vi ya NassaMti / akahitassa vi jaha gahavaiNo jagavissudo tejo / / 8 / / appapasaMsaM pariharaha sadA mA hoha jsvinnaasyraa| appANaM thovanto taNalahudo hodi hu jaNammi // 6 / / vAyAe jaM kahaNaM guNANa taM raNAsaNaM have tesi / hodi hu carideNa guNANa kahaNamubbhAsaNaM tesiM // 10 // kiccA parassa NindaM jo appANaM Thavedumicchejja / so icchadi AroggaM parammi kaDuaosahe pIe / / 11 / / suThTha vi piyo muhutteNa hodi veso jaNassa koSeNa / padhido vi jaso passadi kuddhassa akajjakaraNeNa / / 12 / / mANI visso savvassa hodi klh-bhy-ver-dukkhaarinn|| pAvadi mAraNI NiyadaM iha-paraloe ya avamAraNaM / / 13 / / samaNassa jaNassa pino Naro amAraNI sadA havadi loe| ' gANaM jasaM ca atthaM labhadi sakajjaM ca sAhedi / / 14 / / * 000 * 'arhatpravacana' -saM0- paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha, se uddha ta / gAthAnukrama-16/47, 16/14, 16/55, 12/12, 10/8, 10/11, 6/1, 6/3, 6/4, 6/7, 6/12, 7/35, 7/36 evaM 7/37 / prAkRta kAvya-maMjarI 117 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagaM = saMsAra viNa= vinaya carida = AcaraNa vesa = zatru riNayadaM= nizcita prastha = dhana vacana liga . . . . . . . . . . . abhyAsa 1. zabdArtha : appaM = thor3A khettaM = kSetra . asesaM = sampUrNa sikkhA - zikSA sosa = sira vAyA = vANI gahavaI = sUrya para = dUsarA prakajja = anucita karaNa = AcaraNa sayaraNa = svajana jasa = yaza 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa mUlazabda vibhakti mahAnaIo binduhi sikkhAe guraNaM gahavaiNo koNa saMdhivAkya viccheda gAragujjoko ...... ........ khettamappaM jagamasesaM kusumamagaMdhamiva kahaNamubbhAsaNaM ........ Thavedumicchejja ............ ............ ........ ............ ........ ............ ........ ........ ... saMdhikArya + + .... ............ + + + vigraha samAsanAma + samAsapada viraNayaphalaM dujjaraNasaMsaggI sambakallAraNaM .... ... .... .... + ......... 118 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) kriyArUpa dIvei mUlakriyA ............ pecchaha ........ ........ havadi www.... "m.... .......more ........ ............ ......rary ........ ....reso.... .... ........ pajahadi hodi gassadi hoha kRdantarUpa akahaMtA Thavedu padhido artha pratyaya ta pahicAna na kahate hue va00 sthApita karane ke lie he0kR0 prasiddha bhU00 mUlakriyA kaha va pagha e+du [ ] 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie: 1. sAre jaga ko prakAzita karatA hai - (ka) dIpaka (kha) jJAna (ga) sUrya (4) candramA 2. sabhI zikSA nirarthaka ho jAtI hai - (ka) krodhI ziSya kI (kha) rogI ziSya kI (ga) vinaya se rahita ziSya kI (gha) garIva ziSya kI 4. laghuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. durjana kI saMgati se sajjana ke guNa kase badala jAte haiM ? 2. guNoM kA vAstavika prakAzana kisase hotA hai ? 3. krodha karane se kyA nukasAna hotA hai ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : (ka) pATha kA sAra apane zabdoM meM likhie / . (kha) gAthA naM0 2, 4, 6 evaM 13 kA artha samajhAkara likhie / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 30 : kavi-aNubhUI pATha-paricaya : prAkRta ke mahAkAvyoM meM gauDavaho kA pramukha sthAna hai| mahAkavi vAkpatirAja ne I0 san 760 ke lagabhaga isa mahAkAvya kI racanA kI thii| ise aitihAsika kAvya bhI kahA jAtA hai| isa kAvya meM yazovarmA kI vijaya ke varNana ke atirikta jIvana ke anya pakSoM kA bhI varNana hai / gauDavaho meM prApta vAkpatirAja kI loka-anubhUtiyoM ko prophesara DaoN0 kamalacanda sogANI ne apanI pustaka vAkpatirAja kI lokAnubhUti meM saMgrahIta kiyA hai / unhIM gAthAoM meM se isa pATha kI gAthAe~ cayanita kI gayI haiM / - ina gAthAoM meM kahA gayA hai ki kavi kI vANI meM sabhI tattva vidyamAna haiM / usI se vaha gaurava prApta karatA hai| kAvyatattva ke rasika ko sukha-dukha barAbara hote haiM / nindA aura prazaMsA meM vaha vicalita nahIM hotaa| dUsaroM ke guNoM ko grahaNa karanA aura unake kalyANa meM pravRtta honA hI jIvana kI sArthakatA hai| manuSya kA vyavahAra usake guNoM ko pragaTa karane vAlA hotA hai, ityaadi| iha te janti kaiNo jagramiNamo jANa saprala-pariNAmaM / vApAsu ThigraM dIsai aAmoa-ghaNaM va tucchaM va / / 1 / / riNaaAeccina vAAe attaNo gAravaM nnivesntaa| je enti pasaMsaMcciA janti iha te mahA-kaiNo / / 2 / / doggaccammi vi sokkhAI tANa vihave vi honti dukkhaaii| kavva-paramattha-rasiprAiM jANa jAanti hiaAiM / / 3 / / sohei suhAvei a uvahujjanto lavo vi lacchIe / devI sarassaI uNa asamaggA ki pi viNaDei / / 4 / / laggihii Na vA supraNe vayariNajjaM dujjaNehi bhaNNaMtaM / tANa puNa taM suagAvavAa-doseNa saMghaDai // 5 // 120 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANa asamehi vihiyA jAai NindA samA salAhA vi / riNandA vi tehiM vihimA raNa tAraNa maNNe kilAmei // 6 // bahano sAmaNNA-maittaNeNa tANaM pariggahe logo| kAmaM gayA pasiddhi sAmaNNa-kaI aproccea / / 7 / / harai aNU vi para-guNo garuammi vi Nigra-guraNe Na saMtoso / sIlassa viveassa a sAramiyaM ettinaM cea||8|| iare vi phuranti muNA gurUNa paDamaM kuttmaasNgaa| agge selagga-gamA iMdu-maUhA iva mahIe * in NivADatANa sivaM sapralaM citra sivareM tahA tANa / riNavvaDai ki pi jaha te vi apparamA vimhaamuventi // 10 // mAhappe gurapa-kajjammi aguNa-kajje Nibaddha-mAhappA / vivarInaM utpatti guNANa icchanti kAvurisA / / 11 / / jaha jaha bagghanti guNA jaha jaha dosA a saMpai phalanti / aguNAyareNa taha-taha guNa-suNNaM hohii jaya pi / / 12 / / sAhINa-sajjaNA vi hu gIa-pasaMge ramanti kaaurisaa| sA ira lIlA jaM kAma-dhAraNaM sulaha-raarapAraNa // 13 // vavahoreccitra chAyaM riNaeha loassa kiM va hieNa / teuggamo maragINa vi jo bAhiM so Na bhaMgammi // 14 // ' 000 * 'vAkpatirAja kI lokAnubhUti' -saM0- DaoN. kamalacanda sogANI (kI pANDulipi) evaM 'gauDavaho' -saM0- pro0 ena0 jI0 sUru, se uddha ta / gAthAnukrama-1/62, 2/63, 3/64, 4/68, 5/70, 8/73, 6/75, 10/76, 11/77, 12/75, 41/864, 45/602, 58/617 evaM 84/663 / prAkRta kAvya-maMjarI 121 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : ... ........ ............ ........ .... ............ .... ........ .... .. .... saprala = sabhI pariNAma = abhivyakti jana = jaga ghaNaM = pUrNa tucchaM = tiraskArayogya gArava = gaurava doggacca = nirdhanatA asamagga = apUrNa vayariNajja= nindA salAhA = prazaMsA maUha = kiraNa siva : kalyANa kAma = kAMca sulaha = prApta chAyA = pratibimba 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : zabdarUpa mUlazabda vibhakti vacana liMga jANa kaiNo lacchIe hiaAiM mahIe guNANa maraNoNa sA saMdhivAkya viccheda saMdhikArya jaamiNamo ....."+......" sAramiraNaM ........ .... suagAvavAa teuggamo """"+ .... vimhaamuventi """"+....... (ga) samAsapada samAsanAma iMdumaUhA """""+........ guNakagjammi ...."+.... kAvadhAraNaM kA+dhAraNaM dvi0 ta. ........... .... ....... .... ............ .. .... vigraha 122 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) kriyArUpa dIsai jaanti viDe laggihida phuranti hohi rigaeha (Ga) kRdantarUpa fuaint hujjata bhaNNata 3. vastuniSTha prazna : 4. laghuttarAtmaka prazna : mUlakriyA ... ***** prAkRta kAvya - maMjarI Jain Educationa International kAla 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : .. ria artha pahicAna sthApita karate hue va0 kR0 upabhoga kiyA va0 kR0 kahI jAtI huI va0 kR0 sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. nirdhanatA meM sukha aura vaibhava meM dukha prApta karate haiM (ka) rAjA loga (kha) dArzanika (ga) kAvya tattva ke rasika (gha) sAdhu 2. sAmAnya buddhi ke kAraNa prasiddha hote haiM (ka) sAmAnya loga ( kha ) (ga) mahAkavi (gha) 99.0 praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie: 1. lakSmI aura sarasvatI meM kyA antara hai ? 2 zIla aura viveka kA sAra kyA hai ? 3. aguNoM kA Adara karane se kyA hogA ? puruSa **** *** ***** For Personal and Private Use Only uvahujja bhaNNa mUlakriyA vesa sAmAnya kavi nirguNa vyakti .... - (ka) kavi ke anubhavoM ko apane zabdoM meM likhie / (kha) gAthA naM0 10, 12 evaM 14 kA artha samajhAkara likhie / bacana ****........ 1000 .... ******* *********... *** ***edes ************ ****** pratyaya nta nta nta [ ] [ ] 123 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 39 : pAiya-ahileho pATha-paricaya : bhAratavarSa meM likhita sAmagrI ke sabase prAcIna avazeSa zilAlekha haiN| upalabdha zilAlekhI sAhitya meM samrATa azoka ke zilAlekha sabase prAcIna haiM, jo prAkRta (gadya) meM likhe gaye haiN| usake bAda samrATa khAravela, sAtavAhana rAjAoM, pahalava narezoM Adi ne prAkRta bhASA kA upayoga zilAlekhoM, mudrAoM Adi meM kiyA hai| usI paramparA meM pratihAra vaMza ke rAjA 'kakkuka' kA prAkRta zilAlekha jodhapura se 30 kilomITara uttara kI ora ghaTayAla nAmaka gA~va meM prApta huA hai| ise vi. saM0 618 (I* san 861) meM likhAyA gayA thaa| isa zilAlekha meM rAjA kakkuka ne janatA ke hita ke lie jo kArya kiye the, unakA ullekha hai| prAkRta bhASA evaM sAhitya kI dRSTi se bhI rAjasthAna ke isa prAkRta zilAlekha kA mahattva hai| pUre zilAlekha meM 1 se 23 gAthAe~ haiN| unameM se 6 se 18 gAthAe~ prastuta pATha meM uddhata haiN| siri bhilluprassa taNupro sirikakko guruguNehi gAravipro / assa vi kakkuna nAmo dullahadevIe uppaNo // 6 // Isi vinAsaM hasigraM mahuraM bhajiaM paloia somma / Namaya jassa Na dIraNaM roso thepro thirA mettI // 7 // raNo jaMpinaM Na hasigraMNa kayaM Na paloiaMNa sNbhriaN| Na thiyaM parinbhamizra jeNa jaNe kajja-parihINaM / / 8 // sutthA duttha vi payA ahamA taha uttimA vi sokkheNa / baNariNa va jeNa dhariA NiccaM riNaya maMDale savvA // 6 // uvaroha rAmaacchara lohehi i gAyavajjijaM jeNa / ga kamo doNha viseso bavahAre kavi maNayaM pi // 10 // 124 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dilavara diNNANujjaM jeraNa jaraNa ya raMjiUraNa sayalaM pi / riNamacchare jariNazraM duTThAraNa vi daMDariTThavaraNaM ||11|| dhariddha samiddhAraNa vi paurANaM niprakarassa abbhahi / lakkha sayaM ca sarisantaraNaM ca taha jeraNa diTThAI // 12 // raNava- jovvaraNa - ruupsaahie| siMgAra-guNa-garukkeNa / rigajjamalajja jeraNa jaNe Neya saMcariyaM ||13|| jaraNavaya bAlAga guru taruraNAraNa sahI taha gayavayANa taraNa vva / iya sucariehi NiccaM jeNa jaNo pAlio savvo / / 14 / / jeraNa NamaMteraNa sayA sammANaM guNathuI kurate | jaMpate ya lalizraM diNNaM paraNaINa dharaNa - nivahaM ||15|| 1 maru- mAu-valla-tamaNI - parikA-majja-gujjarattAsu jaNi jena jagANaM saccaritraguNehi aNurAho // 16 // gahiUNa goharaNAI girimmi jAlAulAo pallI / jaNi jeNa visame vaUraNAraNaya - maMDale payaDaM // 17 // mAyanda-mahuvindehiM / bhUmikayA jeraNa 112=11 varisa-sasu praNavasuM aTThArasamaggalesu cetammi | kkhate vihuhatthe buhavAre dhavala bIe 112811 siri kakkuraNa haTTa mahAjaNaM vippa rohiMsaka gA rivesi 000 luppaladalagandhA rammA varaicchu paNNacchaNNa esA prAkRta kAvya - maMjarI payai variNa bahulaM / kitti - viDDI * 'jarnala oNpha da rAyala eziyATika sosAiTI' (1865) - muMzI devIprasAda, pRSTha 513 evaM 'prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa' - DaoN0 nemicandra zAstrI, se uddhRta / Jain Educationa International ||20||* For Personal and Private Use Only 125 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa 1. zabdArtha : taraNa pra = putra rosa = krodha thegra = kSaNika suttha = sukhI duttha = dukhI payA = prajA maMDala = rAjya rAmapracchara = rAga-dveSa, IrSyA doNha = bhedabhAva diavara= sajjana paura = nAgarika abbhahinaM = adhika thui = stuti gohaNa= godhana paNNa = pattA payai = sAmAnya jJAna viDDI= vRddhi 2. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie : (ka) zabdarUpa bhUlazabda vibhakti vacana guNehiM jassa maMDale paurANaM paNaINa girimmi liMga ........ .... .... ........ . ...... ............ ........ ........ .... ... .... re. .... .. ........ mettI visame ............ ........ saMdhikAyaM viccheda ...'+' .. ... ............ saMdhivAkya riNajjamalajja pIluppala samAsapada gAyavajjijaM dharaNanivahaM guNathuI dalagandhA vigraha samAsanAma gAyeraNa+vajjijaM + .... ............ + ................. ................ + prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlakriyA kAla vacana ragama kriyArUpa ragamaya kRdantarUpa upparako jaMpiaM (i) e0va0 pratyaya artha utpanna huA kahA gayA puruSa ma0pu0 mUlakiyA upparaNa jaMpa pahicAna bhU.kR. bhU00 a i+a hasi ........ ........... ...... ........ .. . . saMbhari dhariA pAlio pAlana kiyA gayA bhU00 NamaMteNa namaskAra karate hue bhU00 phuraMtaraNa pAla ragama i+a nta ... .... 3. vastuniSTha prazna : sahI uttara kA kramAMka koSThaka meM likhie : 1. rAjA kakkuka kA krodha thA - (ka) sthAyI (kha) dukhadAyI (ga) kSaNika (gha) bhayaMkara [] 2. usa rAjA ne janatA meM nahIM phailane diyA - (ka) bImArI ko (kha) nindA aura nirlajjatA ko (ga) garIbI ko (gha) zatruoM ko [ ] 4. lavuttarAtmaka prazna : praznoM ke uttara eka-eka vAkya meM likhie : 1. rAjA kakkuka kisakA putra thA ? 2. yaha zilAlekha kahA~ aura kaba likhavAyA gayA hai ? 3. kakkuka rAjA baccoM, yuvakoM aura vRddhoM ke lie kyA thA ? 5. nibandhAtmaka prazna evaM vizadIkaraNa : zilAlekha meM ullikhita rAjA ke kAryoM ko likhie| (kha) gAthA naM0 10, 11 evaM 12 kA artha samajhAkara likhie / prAkRta kAvya-maMjarI 127 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhASA evaM sAhitya [ka] prAkRta bhASA bhArata kI prAcIna bhASAoM meM prAkRta bhASA kA mahattvapUrNa sthAna hai| bhASAvidoM ne bhArata-IrAnI bhASA ke paricaya ke antargata bhAratIya Arya zAkhA-parivAra kA vivecana kiyA hai| prAkRta isI bhASA-parivAra kI eka Arya-bhASA hai| bhAratIya bhASAoM ke vikAsakrama meM bhArata kI prAyaH sabhI bhASAoM ke sAtha kisI na kisI rUpa meM prAkRta kA sambandha banA huA vaidika bhASA prAcIna Arya-bhASA hai| usakA vikAsa tatkAlIna loka bhASAoM se huA hai| prAkRta evaM vaidika bhASA meM vidvAn kaI samAnatAe~ svIkAra karate haiM / ataH jJAta hotA hai ki vaidika bhASA aura prAkRta ke vikasita hone meM koI eka samAna dharAtala rahA hai| kisI janabhASA ke samAna tattvoM para hI ina donoM bhASAoM kA bhavana nirmita huA hai| jana-bhASA se vikasita hone ke kAraNa aura janasAmAnya kI bhASA bane rahane ke kAraNa ise prAkRta bhASA kahA gayA hai / mAtRbhASA: prAkRta kI Adima avasthA kA sAhitya yA usakA bolacAla vAlA svarUpa to hamAre sAmane nahIM hai, kintu vaha jana-jana taka paiThI huI thii| 'mahAvora, buddha tathA unake cAroM ora dUra-dUra taka ke vizAla jana-samUha ko mAtRbhASA ke rUpa meM prAkRta upalabdha huii| isIlie mahAvIra aura buddha ne janatA ke sAMskRtika utthAna ke lie prAkRta bhASA kA upayoga apane upadezoM meM kiyaa| unhoMne isI prAkRta bhASA ke mAdhyama se tatkAlIna samAja ke 128 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna kSetroM meM krAnti kI dhvajA laharAyI thI / jisa prakAra vaidika bhASA ko prArya saMskRti kI bhASA hone kA gaurava prApta hai usI prakAra prAkRta bhASA ko zrAgama-bhASA aura Arya bhASA hone kI pratiSThA prApta hai / * rAjyabhASA : prAkRta jana bhASA ke rUpa meM itanI pratiSThita thI ki use samrATa azoka ke samaya meM rAjya bhASA hone kA gaurava bhI prApta huA hai aura usakI yaha pratiSThA saikar3oM varSoM taka Aye bar3hI hai / azoka ke zilAlekhoM ke pratirikta deza ke anya narezoM ne bhI prAkRta meM lekha evaM mudrAe~ aMkita karavAyIM / I0 pU0 300 se lekara 400 I0 ina sAta sau varSoM meM lagabhaga do hajAra lekha prAkRta meM likhe gaye haiM / yaha sAmagrI prAkRta bhASA ke vikAsakrama evaM mahattva ke lie hI upayogI nahIM hai, apitu bhAratIya saMskRti ke itihAsa ke lie bhI mahattvapUrNa dastAveja hai / abhivyakti kA mAdhyama : I prAkRta bhASA kramazaH vikAsa ko prApta huI hai / vaidika yuga meM vaha loka-bhASA thI / usameM rUpoM kI bahulatA evaM saralIkaraNa kI pravRtti thI / mahAvIra yuga taka Ate-Ate prAkRta ne apane ko itanA samRddha aura sahaja kiyA ki vaha adhyAtma aura sadAcAra kI bhASA bana sakI / IsA kI prArambhika zatAbdiyoM meM prAkRta bhASA gA~voM kI jhoMpar3iyoM se rAjamahaloM kI sabhAoM taka Adara prApta karane lagI thI / vaha samAja meM abhivyakti kA * draSTavya- 'prAkRta - zikSaNa kI dizAe~' - DaoN0 kamalacanda sogAlo evaM DaoN0 prema sumana jaina kA lekha ( prAkRta evaM jainAgama vibhAga, saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI dvArA 1681 meM Ayojita yU0 jI0 sI0 seminAra meM paThita ) / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 126 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sazakta mAdhyama cuna lI gayI thii| mahAkavi hAla ne apanI gAthAsaptazatI dvArA prAkRta ko grAmINa jIvana aura saundarya-cetanA kI pratinidhi bhASA banA diyA thaa| prAkRta bhASA ke prati isa janAkarSaNa ke kAraNa kAlidAsa Adi mahAkaviyoM ne apane nATaka granthoM meM prAkRta bhASA bolane vAle pAtroM ko pramukha sthAna diyA hai| abhijJAnazAkuntalaM kI RSikanyA zakuntalA, nATakakAra bhAsa kI rAjakumArI vAsavadattA, zUdraka kI nagaravadhU basantasenA, bhavabhUti kI mahAsatI sItA, rAjA ke mitra, karmacArI Adi prAyaH adhikAMza nATaka ke pAtra prAkRta bhASA kA prayoga karate dekhe jAte haiM / isase spaSTa hai ki prAkRta jana-sAmAnya kI bhASA ke rUpa meM pratiSThita thii| vaha logoM ke sAmAnya jIvana ko abhivyakta karatI thii| samAja ke sabhI vargoM dvArA svIkRta bhASA prAkRta thii| kAvya-bhASA : loka-bhASA prAkRta ko kAvya kI bhASA banane kA bhI saubhAgya prApta hai / prAkRta meM jo Agama-grantha, vyAkhyA sAhitya, kathA evaM carita-grantha Adi lakhe gaye haiM, unameM kAvyAtmaka saundarya aura madhura rasAtmakatA kA samAveza hai / ise prAkRta ne 2300 varSoM ke jIvanakAla meM nirantara banAye rakhA hai| bhAratIya kAvya-zAstriyoM ne bhI sahajatA aura madhuratA ke kAraNa prAkRta kI saikar3oM gAthAoM ko apane granthoM meM uddharaNa ke rUpa meM surakSita rakhA hai| isa taraha prAkRta ne deza kI cintanadhArA, sadAcAra aura kAvya jagat ko nirantara anuprANita kiyA hai| ataH prAkRta bhAratIya saMskRti kI saMvAhaka bhASA hai / prAkRta ne apane ko kisI ghere meM kaida nahIM kiyaa| isake pAsa jo thA use vaha jana-jana taka bikheratI rahI, aura jana samudAya meM jo 130 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha thA use grahaNa karatI rhii| isa taraha prAkRta bhASA sarvagrAhya aura sArvabhaumika bhASA hai| vikAsa ke caraNa: prAkRta bhASA ke svarUpa ko pramukha rUpa se tIna avasthAnoM meM dekhA jA sakatA hai| vaidika yuga se mahAvIra yuga ke pUrva taka ke samaya meM janabhASA ke rUpa meM jo bhASA pracalita thI use prathama starIya prAkRta kahA jA sakatA hai, jisake kucha tattva vaidika bhASA meM prApta hote haiN| mahAvIra yuga se IsA kI dvitIya zatAbdI taka Agama granthoM, zilAlekhoM evaM nATakoM Adi meM prayukta prAkRta bhASA ko dvitIya starIya prAkRta nAma diyA jA sakatA hai| aura tIsarI zatAbdI ke bAda IsA kI chaThI zatAbdI taka pracalita evaM sAhitya meM prayukta prAkRta ko tRtIya starIya prAkRta kaha sakate haiN| usake bAda deza kI kSetrIya bhASAoM ke sAtha-sAtha prAkRta kA vikAsa hotA rahA hai| prAdi yuga : dvitIya starIya prAkRta ke prayoga evaM kAla kI dRSTi se tIna bheda kiye jA sakate haiM-- (ka) Adi yuga (kha) madhya yuga evaM (ga) apabhraMza yug| prathama yuga kI prAkRta ke pramukha pAMca rUpa prApta hote haiM - 1. prArSa prAkRta -- mahAvIra aura buddha ke upadezoM kI bhASAe~-ardhamAgadhI, zaurasenI tathA pAli / 2. zilAlekhI prAkRta-azoka, khAravela evaM anya rAjAoM ke lekhoM kI prAkRta bhASA 3. niyA prAkRta - niyA pradeza (cInI turkistAna) se prApta lekhoM kI bhASA, jo prAkRta se milatI-julatI hai| prAkRta kAvya-maMjarI 131 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dhammapada - prAkRta bhASA meM likhA huA dhammapada prAkRta bhASA ke eka naye rUpa ko prakaTa karatA hai| 5. azkyoSa - nATakakAra azvaghoSa ne apane nATakoM meM jisa prAkRta kA prayoga kiyA hai, vaha ardhamAgadhI, zorasenI, mAgadhI Adi kA milA-julA rUpa hai / madhya yuga : IsA kI dUsarI zatAbdI se chaThI zatAbdI taka prAkRta bhASA kA prayoga nirantara bar3hatA rahA / ataH ise prAkRta bhASA aura sAhitya kA samRddha yuga kahA gayA hai| jIvana ke vibhinna kSetroM meM isa samaya prAkRta bhASA kA prayoga huA hai / kAvya-lekhana kI bhASA ko sAmAnya prAkRta kahA gayA hai| kyoMki isameM prAkRta bhASA ke prayoga meM prAya: ekarUpatA prApta hotI hai| isa sAmAnya prAkRta ko mahArASTrI prAkRta kahA gayA hai| isa samaya meM mAgadhI aura paizAcI prAkRtoM kA prayoga bhI sAhitya meM huaaa| prAkRta vaiyAkaraNoM ne ina tInoM prAkRtoM ke lakSaNa apane granthoM meM spaSTa kiye haiN| mahArASTrI prAkRta : ___ madhya yuga meM prAkRta kA jitanA adhika vikAsa huA, utanI hI usameM vividhatA aayii| kintu sAhitya meM prayoga bar3ha jAne ke kAraNa vibhinna prAkRteM mahArASTrI prAkRta ke rUpa meM ekarUpatA ko grahaNa karane lgiiN| mahArASTrI prAkRta ke kucha niyama nizcita ho gye| unhIM ke anusAra kaviyoM ne apane granyoM meM mahArASTrI prAkRta kA prayoga kiyA hai| prAkRta ke adhikAMza kAvya-grantha mahArASTrI prAkRta meM likhe gaye haiM / pahalI zatAbdI se vartamAna yuga taka ina do hajAra varSoM meM kaI grantha likhe gaye haiM, jo kaI viSayoM para haiM / prastuta pustaka meM bhI isI mahArASTrI prAkRta kI sAmAnya vyAkaraNa evaM prAkRta ke 132 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha diye gaye haiN| mahArASTra prAnta kI jana-bolI se vikasita hone ke kAraNa isa prAkRta ko mahArASTrI prAkRta kahA jAtA hai| marAThI bhASA se isakA sambandha hai| apabhraMza yuga: sAhitya ke lie eka mahArASTrI prAkRta bhASA taya ho jAne se prAkRta bhASA meM sthiratA to AyI, kintu usakA jana-jIvana se sambandha dinoM dina ghaTatA calA gayA / vaha sAhitya kI bhASA banakara raha gayI / ataH jana-bolI kA svarUpa isa prAkRta se kucha bhinnatA lie hue pracalita hone lagA, jise vidvAnoM ne apabhraza bhASA nAma diyA hai| yaha pravRtti lagabhaga 6-7 vIM zatAbdI meM gatizIla huii| yahA~ se prAkRta bhASA ke vikAsa kI tIsarI avasthA prArambha huI / use apabhraMza yuga kahA gayA hai / apabhraMza bhASA prAkRta aura hindI bhASA ko paraspara jor3ane vAlI kar3I hai| vaha Adhunika Arya bhASAoM (rAjasthAnI, gujarAtI, marAThI Adi) kI pUrvavartI avasthA hai| apabhraMza bhASA kA mahattva prAkRta aura Adhunika bhAratIya bhASAoM ke ApasI sambandha ko jAnane ke lie Avazyaka hai| prAdhunika bhASAe~: bhAratIya Adhunika bhASAoM kA janma una vibhinna loka bhASAoM se huA hai, jo prAkRta va apabhraza se prabhAvita thiiN| ina bhASAoM kI vyAkaraNAtmaka saMracanA aura kAvyAtmaka vidhAoM kA adhikAMza bhAga prAkRta kI pravRttiyoM para AdhArita hai| isake atirikta zabda-samUha kI samAnatA bhI dhyAna dene yogya hai| jana-bhASA hindI bhI prAcIna jana-prAkRta se kaI arthoM meM sambandha rakhatI hai| zabda evaM kriyArUpoM kI donoM meM samAnatA ke sAtha-2 sahajatA aura madhuratA ke guNa bhI dekhane ko milate haiM / yathA - prAkRta kAvya-maMjarI 133 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta aura hindI : prAkRta ukkhala kahAro khaDDA cokkhaM DAlI poTTalI saloNA kaDDha hindI okhalI kahAra khaDDA cokhA DAlI poTalI salonA kAr3hanA cUkanA dekhanA prAkRta ulluTTa koilA cAula Doro bhalla pattala baDDA hindI ulaTA koyalA cA~vala DorA bhalA patalA bar3A kUdanA cukka chUTanA bhulla ur3anA dekkha uDDa bujjha camakka bhUlanA kUTanA DasanA lukanA bUjhanA DaMsa camakanA lukka zl isa prakAra prAkRta bhASA kA vikAsa kisI kSetra yA kAla vizeSa meM pAkara rukA nahIM hai / apitu prAkRta ne pratyeka samaya kI bahupracalita jana-bhASA ke anurUpa apane svarUpa ko DhAla liyA hai| hara yuga kI bhASA aura usake sAhitya ke vikAsa meM prAkRta ne apanA yogadAna kiyA hai| yahI kAraNa hai ki prAkRta deza ko ina sabhI bhASAoM ke sAtha apanA sambandha kAyama rakha sakI hai| ataH prAkRta bhASA ke adhyayana evaM zikSaNa se deza kI vibhinna bhASAoM ke pracAra-prasAra ko bala milatA hai| deza kI akhaNDatA aura cintana kI samanvayAtmaka pravRtti prAkRta bhASA ke mAdhyama dRr3ha kI jA sakatI prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kha] prAkRta kAvya sAhitya kI rUparekhA prAkRta bhASA meM kAvya-racanA prAcIna samaya se hI hotI rahI hai| Agama-granthoM evaM zilAlekhoM meM aneka kAvya-tattvoM kA prayoga huA hai| prAkRta bhASA ke kathA-sAhitya evaM carita granthoM meM bhI kaI kAvyAtmaka racanAe~ bhI upalabdha haiN| pAdalipta kI taraMgavatIkathA tathA vimalasUri ke paumacariyaM meM kaI kAvya-citra pAThaka kA dhyAna apanI ora AkarSita karate haiN| upamA, rUpaka, utprekSA, zleSa Adi alaMkAroM kA prayoga isameM huA hai| utprekSA kA eka dRzya dRSTavya hai-- saMdhyAkAlIna kRSNa varNa vAle andhakAra se yukta gagana sabhI dizAoM ko kaluSita kara rahA hai| yaha to durjana kA svabhAva hai, jo sajjanoM ke ujjvala caritra para kAlikha potatA hai - uccharai tamo gayaraNo mailanto disivahe kasiraNavaNo / sajjaNacariujjoyaM najjai tA dujjaNa sahAvo // -paumacariyaM 2-100 isI taraha vasudevahiNDI, samarAiccakahA, kuvalayamAlA, surasundarIcariyaM Adi aneka prAkRta kathA va carita-granthoM meM prAkRta-kAvya ke vividha rUpa dekhane ko mila sakate haiM / ina granthoM meM kAvya kA digdarzana karAnA mukhya uddezya nahIM hai, apitu kathA evaM carita vizeSa ko vikasita karanA hai / kintu prAkRta sAhitya meM kucha isa prakAra ke bhI grantha haiM, jinheM vizuddha rUpa se kAvya grantha kahA jA sakatA hai| prAkRta cUki lalita evaM sukumAra bhASA rahI hai, ataH usa meM kAvyaguNa sAhitya kI AtmA ke rUpa meM pratiSThita haiN| prAkRta ke prasiddha kavi hAla, pravarasena, vAkpatirAja, koUhala Adi kI kAvya racanAe~ isa bAta kI sAkSI haiN| rasamayI prAkRta kAvya ke jo grantha Aja upalabdha haiM, unheM tIna bhAgoM prAkRta kAvya-maMjarI 135 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM vibhakta kiyA jA sakatA haiM : (1) muktaka kAvya (2) khaNDa-kAvya evaM (3) mahAkAvya / prAkRta kAvya ke ina tInoM prakAra ke granthoM kA paricaya evaM mUlyAMkana prAkRta sAhitya ke itihAsa granthoM meM kiyA gayA hai / ina granthoM ke sampadakoM ne bhI unake mahattva Adi para prakAza DAlA hai / kucha pramukha prAkRta kAvya granthoM kA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta hai / muktaka kAvya : muktaka kAvya meM pratyeka padya rasAnubhUti karAne meM samartha evaM svatantra hotA hai / isa dRSTi se muktaka kAvya kI racanA bhAratIya sAhitya meM bahuta pahale se hotI rahI hai / prAkRta sAhitya meM yadyapi subhASita ke rUpa meM kaI gAthAe~ vibhinna granthoM meM prApta hotI haiM; kintu vyavasthita muktaka kAvya ke rUpa meM prAkRta ke do grantha ullekhanIya haiM -- ( 1 ) gAthAsaptazatI evaM (2) vajjAlaggaM / gAthAsaptazatI :- prAkRta kA yaha sarva prathama muktakakoza hai| isameM aneka kavi aura kavayatriyoM kI cunI huI sAta sau gAthAoM kA saMkalana hai / yaha saMkalana lagabhaga prathama zatAbdI meM kavivatsala hAla ne lagabhaga eka karor3a gAthAoM meM se cunakara taiyAra kiyA hai / yathA satta sattAI kaivacchalera koDIna majjhaprArammi / hA lekha virainA khi sAlaMkArANaM gAhANaM // - gAthA. 1 / 3 gAthAsaptazatI kI gAthAoM kI prazaMsA aneka prAcIna kaviyoM ne kI hai / bANabhaTTa ne isa grantha ko gAthAkoza kahA hai / isa grantha kA svarUpa muktaka kAvya granthoM kI paramparA meM apanA vizeSa sthAna rakhatA hai / isameM gAthAoM kA cayana karake unheM sau-sau ke samUha meM guphita kiyA gayA hai / 136 Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya-maMjaro Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta sau kI saMkhyA ke AdhAra para isakA nAma gAthAsaptazatI rakhA gayA hai| isa grantha meM kisI eka hI viSaya kI uktiyAM nahIM haiN| apitu zRgAra, noti, prakRticitraNa, sajjana-durjana ke svabhAva, subhASita Adi aneka viSayoM se sambandhita gAthAe~ haiN| adhikatara loka-jIvana ke vividha citroM kI abhivyaktiyA~ ina gAthAoM ke dvArA hotI haiM / nAyaka-nAyikAoM kI vizeSa bhAvanAoM aura ceSTAoM kA citraNa bhI isa grantha kI gAthAe~ karatI haiN| vajjAlaggaM :- prAkRta kA dUsarA muktaka-kAvya vajjAlaggaM hai| kavi jayavallabha ne isa grantha kA saMkalana kiyA hai| isameM aneka prAkRta kaviyoM kI subhASita gAthAe~ saMkalita haiM / kula gAthAe~ 765 haiM, jo 66 vajjAtroM meM viSaya kI dRSTi se vibhakta haiN| yahA~ 'vajjA' zabda viziSTa artha meM prayukta huA hai / vajjA dezI zabda hai, jisakA artha hai- adhikAra yA prastAva / eka viSaya se sambandhita gAthAe~ eka vajjA ke antargata saMkalita kI gaI hai| jaise vajjA naM. 4 kA nAma hai- 'sjjnnvjjaa'| isameM kula 17 gAthAe~ eka sAtha haiM, jinameM sajjana vyakti ke sambandha meM hI kucha kahA gayA haiN| vajjAlaggaM gAthAsaptazatI se kaI arthoM meM viziSTa hai / isameM viSaya kI vividhatA hai| zRgAra evaM saundarya kA citraNa hI jIvana meM saba kucha nahIM hai| vyakti kI apekSA samAja ke hita kA ciMtana udAratA kA dyotaka hai| isa muktaka-kAvya meM sAhasa, utsAha, na ti, prema, sugRhaNI, ( Rtu, karmavAda Adi aneka viSayoM se sambandhita gAthAe~ haiN| vibhinna prakAra ke pazu, puSpa evaM sarovara, dIpaka, vastra Adi upayogI vastuoM ke guNa-doSoM kA vivecana bhI isa grantha meM huA hai| ataH yaha kAvya mAnava ko lokamaGgala kI ora prerita karatA hai| Adarza gRhaNI, acchI nAgarikatA kI jananI hotI hai / yaha kAvya hameM batalAtA hai ki gRhasvAminI ko kaisA honA prAkRta kAvya-maMjarI 137 For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie | vaha kaba gRha-lakSmI kahalAtI hai / yathA khaNDakAvya : prAkRta meM khaNDakAvya kama hI likhe gaye haiN| kyoMki kaviyoM kI mukhya pravRtti jIvana ko sampUrNatA se citrita karanA rahA hai / kathA evaM carita granthoM ke dvArA unhoMne kaI bar3e-bar3e grantha prAkRta meM likhe haiM / kintu prAkRta meM kucha khaNDakAvya bhI upalabdha haiM, jinameM mAnava jIvana ke kisI eka mArmika pakSa kI anubhUti ko pUrNatA ke sAtha vyakta kiyA gayA hai / 17 vIM zatAbdI ke nimna prAkRta khaNDakAvya upalabdha haiM / bhujai bhujiyasesaM suppai suttammi pariya sayale / paDhamaM ceya vibujjhai gharassa lacchI na sA ghariraNI // kaMsavaho :- zrImadbhAgavata ke AdhAra para mAlAvara pradeza ke nivAsI grantha kI racanA kI thI / vidvAn the / inakI kaI zrI rAmapAriMNavAda ne san 1607 ke lagabhaga isa kavi prAkRta, saMskRta aura malayAlama ke prasiddha racanAe~ ina bhASAoM meM prApta haiM / kaMsavaho ( kaMsavadha ) meM cAra sarga evaM 233 padya haiM / isa grantha ke kathAnaka meM uddhava, zrI kRSNa aura balarAma ko dhanuSayajJa ke bahAne gokula se mathurA le jAtA hai / vahA~ zrIkRSNa kaMsa kA vadha karate haiM, jisakA varNana kavi ne bahuta ho prabhAvaka DhaMga se kiyA hai / yaha eka sarasa kAvya hai, jisameM loka-jIvana, vIratA aura prematattva kA nirUpaNa huA hai / 138 usAriruddha :- yaha khaNDakAvya bhI rAmapANivAda dvArA racita hai / isameM bANAsura kI kanyA uSA kA zrIkRSNa ke pauta aniruddha ke sAtha vivAha hone kI ghaTanA variNata hai / prema kAvya ke rUpa meM isakA citraNa huA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjaro Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ata: isa kAvya meM zRgArikatA adhika hai| rAjazekhara kI karpUramaMjarI evaM anya kAvyoM kA bhI isa para prabhAva parilakSita hotA hai / prabandhakAvya kI dRSTi se yaha kAvya upayukta hai| isakI kathAvastu sarasa hai / ___ kummAputtacariyaM :- prAkRta ke carita granthoM meM kucha aise kAvya haiM, jinheM kathAnaka kI dRSTi se khaNDakAvya kahA jA sakatA hai| kummAputtacariyaM isI prakAra kA khaNDakAvya hai| lagabhaga 16 vIM zatAbdI meM jinamANikya ke ziSya anaMtahaMsa ne isa grantha kI racanA kI thii| isa grantha meM kula 168 gAthAe~ prApta haiM / kummAputtacariyaM meM rAjA mahendrasiMha aura unakI rAnI kUrmA ke putra dharmadeva ke jIvana kI kathA vaNita hai| prArambha meM durlabhakumAra nAmaka rAjaputra ko bhadramukhI nAmaka yakSiNI apane mahala meM le jAtI hai, aura bAda meM eka mahAtmA ke dvArA usa kumAra ke pUrva-janma kA vRtAnta kahA jAtA hai / isa grantha meM dAna, zola, tapa aura bhAva-zuddhi ke mahattva ko pratipAdita kiyA gayA hai| isI prasaMga meM kaI choTe-choTe udAharaNa bhI prastuta kie gaye haiN| manuSya-janma kI sArthakatA batalAte hue kahA gayA hai ki jisa prakAra asAvadhAnI se hAtha meM rakhA huA ratna samudra meM gira jAne para phira nahIM milatA hai, usI prakAra vyartha ke kAmoM meM manuSya-janma ko vyatIta kara dene para acche kArya karane ke lie dubArA manuSya-janma nahIM milatA hai / isa grantha kI bhASA bahuta sarala hai, aura saMvAda-zailI meM kathA ko Age bar3hAyA gayA hai| mahAkAvya : mahAkAvya meM jIvana kI sampUrNatA ko vibhinna AyAmoM dvArA udghATita kiyA jAtA hai| prAkRta meM rasAtmaka mahAkAvya kama hI likhe gaye haiN| kintu jo mahAkAvya upalabdha haiM, ve apanI vizeSatAoM ke kAraNa prAkRta kAvya-maMjarI 136 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkAvya ke kSetra meM apanI amiTa chApa chor3ate haiN| unakI kAvyAtmakatA aura praur3hatA ke kAraNa unheM prAkRta ke zAstrIya mahAkAvya kahA jA sakatA hai| isa rasamayatA ke kAraNa ve prAkRta ke anya kathA evaM carita granthoM se apanA bhinna sthAna rakhate haiN| aise prAkRta ke utkRSTa mahAkAvya haiM :- (1) setubandha, (2) gauDavaho, (3) lIlAvaIkahA evaM,(4) dvayAzrayakAvya / prAkRta ke ye cAroM mahAkAvya IsA kI 4-5 vIM zatAbdI se 12 vIM zatAbdI taka ko prAkRta kavitA kA pratinidhitva karate haiN| setubandha (rAvaNavaho) :- prAkRta kA yaha prathama zAstrIya mahAkAvya hai| isameM rAma kathA ke eka aMza ko praur3ha kAvyAtmaka zailI meM mahAkavi pravarasena ne prastuta kiyA hai / vAlmIki rAmAyaNa ke yuddhakANDa kI kathAvastu setubandha ke kathAnaka kA prAdhAra hai| isa mahAkAvya meM mukhya rUpa se do ghaTanAe~ haiM :setubandha aura rAvaNa vadha / ataH ina donoM prasukha ghaTanAoM ke AdhAra para isakA nAma 'setubandha' athavA 'rAvaNavaho' pracalita huA hai| TIkAkAra rAmadAsa bhUpati ne ise 'rAmasetu' bhI kahA hai| mahAkavi ne setu-racanA ke varNana meM hI adhika utsAha dikhAyA hai| ata: 'setubandha isakA sArthaka nAma hai| 'rAvaNavadha' ko isa kAvya kA phala kahA jA sakatA hai| setubandha mahAkAvya meM kula 1261 gAthAe~ prApta hotI haiM, jo 15 AzvAsoM meM vibhakta haiM / isakI bhASA mahArASTrI prAkRta hai| AzvAsoM ke anta meM 'pavaraseNa viraie' pada prApta hotA hai / ataH isake racayitA mahA kavi pravarasena haiN| gauDavaho :- prAkRta ke mahAkAvyoM meM 'gauDavaho' kA mahattvapUrNa sthAna hai / lagabhaga I0 san 760 meM mahAkavi vAkpatirAja ne gauDavaho kI racanA kI thii| vAkapatirAja kannauja ke rAjA yazovarmA ke Azraya meM rahate the / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne isa kAvya meM yazovarmA ke dvArA gaur3adeza (magadha) ke kisI rojA ke vadha kiye jAne kA varNana kiyA hai| isIlie isakA nAma 'gauDavadha' rakhA hai / isa dRSTi se yaha eka aitihAsika kAvya bhI hai| 'gauDavaho' meM prArambha meM vibhinna devI-devatAoM ko 61 gAthAoM se namaskAra kiyA gayA hai aura isake bAda 68 gAthA taka vAkpatirAja ne mahAkaviyoM aura unake kAvya ke svarUpa para prakAza DAlA hai| isa prasaMga meM unhoMne prAkRta bhASA aura prAkRta kAvya ke mahattva ko bhI spaSTa kiyA hai| isake bAda kavi ne mahAkAvya ke nAyaka yazovarmA ke jIvana kA varNana kiyA hai / prasaMga ke anusAra isa kAvya meM prakRti-citraNa, vijaya-yAtrA kA varNana tathA vastuvarNana Adi kiye gaye haiN| ina varNanoM se jJAta hotA hai ki kavi ne loka ko bahuta sUkSmatA se dekhA thaa| ataH unakI anubhUtiyAM vyApaka thiiN| grantha meM aneka alaMkAroM kA prayoga kiyA gayA hai| zyAmala zarIra vAle kRSNa pItAmbara pahine hue dina aura rAtri ke milana-sthala sAyaMkAla ke samAna pratIta hote haiM, isa dRzya ko kavi ne isa prakAra kahA hai taM Namaha pIya-vasaraNaM jo vahai sahAva-sAmalaM-cchAyaM / diprasa-riNasA-laya-riNaggama-vihAya-sabalaM piva sarIraM / / lIlAvaIkahA :- lagabhaga 6 vIM zatAbdI meM mahAkavi koUhala ne 'lIlAvaIkahA' nAmaka mahAkAvya kI racanA kI hai / yaha prAkRta kA mahAkAvya evaM kathA-grantha donoM hai| isa grantha meM pratiSThAna nagara ke rAjA sAtavAhana evaM siMhaladvIpa kI rAjakumArI lIlAvaI ke prema kI kathA varNita hai| bIca meM kaI avAntara kathAe~ haiN| isa mahAkAvya se jJAta hotA hai ki premIpremikAe~ apane prema meM dRr3ha hote the aura hara taraha kI parIkSAoM meM khare prAkRta kAvya-maMjarI 141 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utarate the| tabhI samAja unake vivAha kI svIkRti detA thaa| rAjAoM ke jIvana-carita kA isameM kAvyAtmaka varNana hai| yaha mahAkAvya kAvyazAstrIya dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai| isameM upamA utprekSA, rUpaka, samAsokti Adi alaMkAroM kA vyApaka prayoga hai| zRgAra aura vIra rasa kA isameM manohara citraNa huA hai| ina mahAkAvyoM ke atirikta prAkRta meM AcArya hemacandra dvArA racita 'dvayAzrayakAvya' bhI prasiddha hai| isameM prAkRta vyAkaraNa ke niyamoM ko spaSTa kiyA gayA hai| kumArapAla rAjA kA jIvana bhI isa kAvya meM varNita hai| isI taraha zrI kRSNalIlA zukakavi ne 'siriciMdhakavva' nAmaka mahAkAvya prAkRta meM likhA hai, jisakA pratyeka sarga 'zrI' zabda se aMkita hai| lagabhaga 13 vIM zatAbdI meM ise likhA gayA hai / isa prakAra prAkRta meM mahAkAvyoM kI eka sazakta paramparA hai| carita-kAvya : prAkRta kAvya ke antargata kucha aise bhI kAvya grantha haiM; jinameM mahA puruSoM ke jIvana-carita variNata haiN| ye grantha padya meM likhe gaye haiN| inheM upadezAtmaka kAvya-grantha kahA jA sakatA hai| aise caritakAvya IsA kI tIsarI zatAbdI se 15-16 vIM zatAbdI taka likhe jAte rahe haiN| vimalasUri kA 'paumacariyaM', dhanezvarasUri kA 'surasundarIcariyaM', nemicandrasUri kA 'mahAvIra cariyaM' tathA devendrasUri kA 'sudaMsaNAcariyaM' Adi pramukha caritakAvya haiN| ina caritakAvyoM meM kathA evaM carita ke sAtha-sAtha prAkRta kAvya kA svarUpa bhI prakaTa kiyA gayA hai / inakA kAvyAtmaka saundarya manohara hai| kathA-kAvya: prAkRta meM kaI kathA-grantha likhe gaye haiN| unameM se kucha gadya meM evaM 142 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha padya meM haiN| padya meM likhe gaye prAkRta ke kathA-kAvya kAvyAtmika dRSTi se bhI mahattvapUrNa haiM / pAdaliptasUri ne 'taraMgavatIkathA', jinezvarasUri ne "nirvANalIlAvatokathA', somaprabhasUri ne 'kumArapAlapratibodha', aAmradeva sUri ne 'pAkhyAnamaNikozavRtti' tathA ratnazekharasUri ne 'sirisirivAlaka hA' Adi kathA-kAvya likhe haiN| ye kathA-kAbya IsA kI prathama zatAbdI se 15 vIM zatAbdI taka likhe jAte rahe haiN| ina granthoM meM kathAtattva evaM kAvyatattva donoM kA samanvaya dRSTigocara hotA hai / __ isa prakAra prAkRta kAvya-sAhitya kI vibhinna pravRttiyA~ haiM / muktaka kAvya jIvana ke vibhinna anubhavoM se paricita karAte haiN| khaNDakAvya carita nAyakoM ke viziSTa jIvana kA citra prastuta karate haiM / mahAkAvyoM meM jIvana ke vibhinna anubhavoM aura vastujagat kA kAvyAtmaka varNana prApta hotA hai / caritakAvya mahApuruSoM ke preraNAdAyaka caritoM kI kAvyAtmaka anubhUti dete haiM / kathA-kAvya kalpanA aura saundarya kA samanvita Ananda pradAna karate haiM / prAkRta kAvya-sAhitya kI ye saba vidhAe~ bhAratIya sAhitya ke bhaNDAra ko samRddha karato haiM / 000 prAkRta kAvya-maMjarI 143 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International sarvanAma cArTa 228 ekavacana : pu0 strI0 strIliMga | napuMsakaliMga ima imo imA imA ima 44. A. 2 tumaM ima ima imeNa tAe imAe imeNa tumae tujjha majjha / | tAa imassa imAo imAa imatto imassa imAo mamAo tumAo tAo tatto tAo Sa0 / majha tassa tA imAa tassa imassa For Personal and Private Use Only tujjha tumhammi imassa imammi sa0 | amhammi tammi tAe imAe tammi imammi pariziSTa bahuvacana imAo tAriNa tehi prAkRta kAvya-maMjarI pra0 | amhe tumhe dvi0 amhe tumhe amhehi tumhehi amhANa tumhANa tANa amhAhito | tumhAhito | tAhito amhANa | tumhANa | tANa / | amhesu / tumhesu / tesu tAo ime tAo imehi tAhi imAraNa tANa imAhito / tAhito imAraNa tANa | imesu tAsu imAo tANi imAhi imANa tAraNa imAhito tAhiMto imANa tANa imAsu | tesu imANi imAriNa imehi imAraNa | imAhitto | imAraNa imesu Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International - prAkRta kAvya-maMjarI sAha dheraNa. | juvaI . | purisaM LCH juvaI gheNu gheNae ceraNattA sAhuNo dhegae For Personal and Private Use Only saMjJAzabda cArTa ekavacana : pulliga zabda strIliMga zabda akArAnta / ikArAnta ukArAnta / prAkArAnta / ikArAnta | IkArAnta ukArAnta UkArAnta zabda | purisa sudhi bAlA juvai pra0 | puriso sudhI bAlA gheNU sudhiM bAlaM puriseNa sudhiNA sAhuNA bAlAe juvaIe naIe ca0 | purisassa sudhiNo sAhuNo bAlAa juvaIA naIA | bahUe paM0 | purisatto sudhitto sAhutto bAlatto juvaitto naitto bahutto Sa0 | purisassa sudhiNo bAlAa | juvaIA naIA sa0 purise sudhimmi sAhummi bAlAe | juvaIe naIe ghesAe saM0 | puriso sudhI sAha bAlA juvaI bahuvacana : pra0 | purisA sudhiraNo sAhuNo bAlAo juvaIo naIo gheNUo bahUo dvi0 purisA sudhiraNo sAhuNo bAlAo juvaIo naIo gheNUo bahUo tR purisehi / sudhIhi sAhUhi juvaIhinaIhi dhehi purisANa sudhINa sAhUNa bAlAraNa juvaINa naINa gheNUNa bahUraNa purisAhito sudhIhito sAhUhiMto bAlAhiMto juvaIhito naIhito gheNUhito bahUhito | purisANa sudhIraNa sAhUNa bAlAga juvaINa naINa gheNUNa bahUNa purisesu sudhIsu sAhusu bAlAsu juvaIsu naIsu bahUsu parisA / sudhiraNo sAhuNo | bAlAo / juvaIo naIo ghegUo bahUo | nai gheNu bAlAhi gheNUsU k Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International 388 kriyArUpa cArTa ekavacana vartamAna kAla bhUtakAla / bhaviSyakAla icchA yA AjJA | sambandha/hetvartha kRdanta / puruSa | a.kriyA A.kriyA a.kriyA A.kriyA | a.kriyA A.kriyA a.kriyA A.kriyA a. kriyA | A. kriyA nama dA nama | dA | nama | dA nama | dA | nm| prathama namAmi | dAmi / | namoa | dAhI namihimi dAhimi | namamu | dAmu / | namiUraNa dAUraNa madhyama namasi | dAsi | namoa | dAhI namihisi| dAhisi | namahi / dAhi namiuM dAuM anya | namai namai / dAi / namI dAhI | namihii | dAhii / namau dAu For Personal and Private Use Only bahuvacana namiUraNa dAUNa prathama namAmo | dAmo | namI | dAhI namihAmo dAhAmo namamo dAmo madhyama namitthA dAitthA namIa | dAhI namihitthA dAhitthA namaha dAha anya | namanti | dAnti | namIa | dAhI namihinti dAhinti | namantu | dAntu namiuM dAu prAkRta kAvya-maMjarI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International prAkRta kAvya-maMjarI kRdanta vizeSaraNa cArTa ekavacana prathamA vikti bahuvacana mU.kri. va pratyaya | pulliga | strIliMga napuMsakaliMga pulliga | strIliMga kAla napuMsakaliMga For Personal and Private Use Only pA va0 kA0 | paDha+anta | paDhanto paDhantI | paDhantaM paDhantA | paDhantIo | paDhantAriNa paDha+mANa | paDhamANo | paDhamANI | paDhamANaM | paDhamANA | paDhamANIo | paDhamAraNAriNa bhU0 kA0 paDha+ +a | paDhio paDhiA paDhiaM paDhiA paDhiAo paDhiANi bha0 kA0 paDha+i+ssanta paDhissanto | paDhissantI | paDhissantaM | paDhissantA | paDhissantIo | paDhissantAriNa yo00[ka] | paDha+aNIa | paDhaNIo | paDhaNIA | paDhaNIaM | paDhaNIA | paDhaNIAo | paDhaNIANi vi.kR0 [kha] | paDha+e+avva paDheanvo / paDheavvA | paDheavvaM paDheavvA paDheanvAo paDheavvAriNa 147 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda pATha 11:prAkata kAvya 1. prAkRta kAvya ke lie namaskAra hai aura (usake lie bhI), jisake dvArA prAkRta kAvya racA gayA haiM / unako bhI hama namaskAra karate haiM, jo (prAkRta kAnya ko) par3hakara (use) samajhate haiM / 2. (sarala) dezI zabdoM se yukta, madhura akSaroM evaM chanda se racita, manohara, spaSTa, vistIrNa evaM prakaTa arthavAlA prAkRta-kAvya (saba logoM ke dvArA) par3hane yogya 3. sugandhita evaM zItala jala se, catura vyaktiyoM ke vacanoM se aura usI taraha prAkRta kAvya meM jo Ananda (rasa) utpanna hotA hai, (usase hama kabhI) saMtoSa ko prApta nahIM hote haiM (nahIM aghAte haiN)| 4. naye artha kI prApti, agAdha madhuratA, kAvyatattva kI samRddhi, saralatA evaM saMsAra ke prArambha se aba taka ko kAvya-racanA, yaha (saba) prAkRta meM (hai) / 5. sabhI bhASAe~ isI (jana-bolI prAkRta) se nikalatI hai aura isI ko prApta hotI haiM (bhASA se phira bolI bana jAtI haiN)| jaise- jala (bAdala ke rUpa meM) samudra se nikalate haiM aura samudra ko hI (nadiyoM ke rUpa meM) Ate haiM / 6. naTila artha se rahita aura dezI (zabdoM vAlA), madhura akSaroM se racita, manohara prAkRta kAvya saMsAra meM kisake hRdaya ko acchA nahIM lagatA hai ? 000 148 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 12 : zikSA-viveka 1. usa prakAra ke sundara, svastha nivAsiyoM vAle kisI sannivesa (nagara) meM siddha nAmaka kisI (vyakti) ke pitA ke lie priya do putra (the)| 2. usa (pitA) ke dvArA unheM kucha sUtra par3hAye gaye, kintu vaha (pitA) vicAra karatA hai ki (yadi) ye kucha nimitta (zAstra) jAna jAte haiM to (kucha) dhana prApta ho jaataa| 3. taba pitA ke dvArA kisI naimittakazAstra ke jAnakAra ko samarpita kara diye gae (ve putra) (usase) sIkhate haiN| kintu eka (putra) ke lie (vaha) zikSA acchI taraha prApta hotI hai| 4. aura dUsare ke lie avinaya-bhAva ke kAraNa usa prakAra nahIM (prApta hotI hai) / isake bAda kisI eka dina ve (donoM) jaMgala meM lakar3I lene ke lie bheje gye| 5. mArga meM jAte hue unake dvArA hAthI ke jaise paira dekhe gye| eka ne (abinIta ziSya ) kahA-'he bhAI! dekho, yaha hAthI gayA hai|' 6. dUsare (vinIta ziSya) ne kahA-'yaha hathinI hai, (usakI) zArIrika-kriyA se jAnI gayI hai aura (vaha) kAnI hai, (kyoMki) eka hI kinAre meM carane (pattiyA~ khAne) se jAnI gayI hai| 7. aura bhI (usa hathinI ke) Upara sundara strI hai|' yaha kaise jAna gayA ? 'bRkSoM para lAla dhAgoM ke lagane se yaha jJAta huA hai|' 8. usa (kathana) ke vizvAsa ke lie icchuka ve donoM jaba usI mArga se jAte haiM taba jaisA unhoMne kahA thA (vaha) saba tAlAba ke kinAre (pahu~cane para) dekhA gayA (satya pramANita ho jAtA hai)| 9. isI samaya meM chAyA meM vizrAma karate hue unake pAsa meM sira para jala bhare hue ghar3e ko rakhe hue eka bRddhA (bUr3hI bhaurata) aayii| prAkRta kAvya-maMjarI 149 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-11. putra ke samAna Ayu se yukta (unako) dekhakara putra ke sneha kI utsukatA se videza meM sthita apane putra kI jAnakArI pUchane vAlI (usa vRddhA) kA ghar3A TUTa gyaa| aura pAnI (sarovara ke) pAnI meM mila gyaa| jaba taka vaha vRddhA usase dukhI manavAlI aura cintA se yukta hotI hai tabhI eka (avinIta ziSya) ne kahA - 12 'yadi nimittazAstra kA yaha vacana- 'usase utpanna usI meM mila jAtA hai, satya hai to he bhadra, tumhArA putra mara gayA hai| vyartha meM dukha karane se kyA (phAyadA)? 13. dusare (vinIta ziSya) ne kahA- 'nimittazAstra meM prApta yaha vANI (sahI DhaMga se) milAyI huI nahIM hai| isalie he bhadre ! tumhArA putra jIvita hai / ghara meM jAkara dekho|' 14. usa (putra) ko (ghara meM) dekhakara AbhUSaNoM aura rupayoM ke sAtha (vaha vRddhA) eka kSaNa meM vApasa A gyii| (gahane-rupaye) samarpita kara saMtuSTa (vaha vRddhA) Anandita hokara apane ghara calI gyii| 15. taba (eka) bhAI ke dvArA pUchA gayA- 'he bhAI! kaho na, yaha (kathana) viparIta (kaise) ho gayA ?' dUsare ne kahA- 'yaha satya hai- usase utpanna usI meM (milatA 16. pAnI pAnI meM mila gayA, miTTI se banA huA ghar3A (usI meM) mila gyaa| __ataH yaha spaSTa (sarala) mArga hai ki mAtA meM putra milatA hai| 17. isalie tuma kheda mata karo aura (apane) guru ke sambandha meM bhI vaira dhAraNa mata karo / guru loga bhI jIva (vyakti) meM (usakI) yogyatA ke anusAra hI guNoM kI sthApanA karate haiN| 000 pATha 13 : rAjakumAroM kI buddhi-parIkSA 1. isake bAda eka bAra kabhI rAtri ke antima pahara meM sukhapUrvaka jagA huA rAjA (prasenajita) isa prakAra socane lagA - 15. prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 'mere rAjakumAroM ke bIca meM kauna (rAjakumAra) cUr3AmaNi se suzobhita phaNa ke agrabhAga vAle mahAnAga zeSa kI taraha pRthvI kI dhurA ko dhAraNa karane meM samartha hogA?' 3. aisA socakara hAthI, ghor3e, zastra, ratha Adi se bhare hue sampUrNa purAne zastrAgAra ko usane cAroM dizAoM se Aga lagavA dii| 4. usa agni kI bhayaMkara jvAlA ko dekhakara rAjA rAjakumAroM ko kahatA hai - 'are rAjakumAro! (isa Aga meM se) jo (kumAra) jo kucha bhI prApta karatA hai vaha saba use de diyA jaaygaa|' 5. rAjA ke Adeza ko sunakara rAjakumAra tar3a-tar3a kI AvAja karate hue, jalate hue bAMsoM ke usa ghara meM ghusakara hAthI Adi ko nikAla lete haiM / 6. kintu rAjakumAra zreNika ke dvArA jalate hue usa makAna ke bhItara pravezakara zIghra hI caturatA se bimba nAmaka jayaDhakkA (nagAr3A) prApta kara lI gyii| 7. dUsare rAjakumAra majAka meM upahAsa karate hue hAtha meM lI huI (usa) bimba (nagAr3A) vAle zreNika ko 'bimbasAra' kahate haiM / 8. isako dekhakara rAjA ne socA- 'zreNika ke dvArA acchA kiyA gayA hai jo ki rAjya ke isa prathama aMga jayaDhakkA ko prApta kiyA gyaa|' 9. isake bAda (kabhI) eka bAra rAjakumAroM ke parAkrama, tyAga kI parIkSA karane ke lie rAjA pakavAna banavAkara apane kumAroM ko bhojana karavAtA hai / 10. pakavAna parosakara rAjA ke dvArA kuttoM ke jhuNDa ko (vahA~) bulavAyA gyaa| dUsare (rAjakumAra) unako AtA huA dekhakara bhAga gye| 11. kintu kumAra zreNika donoM bagaloM meM sthita dUsare rAjakumAroM kI thAliyoM ko lekara kuttoM ke lie pheMka detA hai aura bhaya se rahita manavAlA (vaha) svayaM kI thAlI jImatA rahatA hai| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. usa vRtAnta ko dekhakara Anandita huA rAjA socatA haiM- 'yaha (zreNika) udAra hai aura vIra hai (tathA) mere anya rAjakumAra kAyara haiM / ' 13. kisI dUsare avasara para rAjakumAroM kI buddhi kI parIkSA karane ke lie (rAjA) gine hue laDDuoM kI TokariyoM aura pAnI ke kalazoM ko sIlabanda karA detA haiM / 14. taba una (rAjakumAroM) ko bulavAkara kahatA hai- 'he putra! apanI buddhi ke vaibhava se sIla tor3akara laDDuoM ko khAo aura pAnI ko bhI pio|' 15. aisA kahe gaye apanI buddhi ke ghamaNDI ve (rAjakumAra) Aya ko na prApta karate hue bhUkha-pyAsa se sUkhe zarIra vAle (hokara) dInatA ko prApta hue / 16. kintu zreNika kumAra ke dvArA kalazoM se jharatI huI bUdoM ke jala ko lekara aura TokariyoM ko hilAkara (unase girI huI) laDDuoM kI cUrI se bhojana kara liyA gyaa| 17. zreNika kI buddhi ke vaibhava ko isa prakAra sunakara Azcarya yukta mahArAjA socatA hai ki rAjyAbhiSeka ke lie yaha (zreNika) yogya hai / 000 pATha 14 : sajjana-svarUpa 1. zuddha svabhAva vAlA sajjana (vyakti) durjana vyakti ke dvArA malina kiyA jAtA huA bhI rAkha ke dvArA (male jAte hue) darpaNa kI taraha aura adhika nirmala (svaccha) hotA hai| yaha satkArya kiyA gayA, jo brahmA ke dvArA saMsAra meM sajjana (loga) banAye gye| (kyoMki ve sajjana) darzana kiye jAne para dukha ko haraNa karate haiM (evaM) bAtacIta karate hue (ve) sabhI sukhoM ko pradAna karate haiM / 3. na dUsaroM para ha~sate haiM, na apanI prazaMsA karate haiM (aura) sadA priya bolate haiM, yaha sajjana logoM kA svabhAva hai / una (sajjana) puruSoM ko bAra-bAra namaskAra / 152 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. sajjana vyakti ke aneka guNoM se kyA? do(guNa) hI paryApta haiM- bijalI kI taraha (unakA kSaNika) krodha evaM patthara kI lakIra kI taraha (unakI) mitratA / 5. pralaya meM parvata vicalita ho jAte haiM evaM samudra bhI maryAdA ko tyAga dete haiM (kintu) usa (Apatti) samaya meM bhI sajjana vyakti (apanI) pratijJA ko zithila nahIM karate haiN| 6. yadyapi brahmA ke dvArA sajjana vyakti candana ke vRkSa kI taraha phala-rahita (dhana rahita) banAye gaye haiN| phira bhI (ve) apane zarIra se (bhI) logoM kA paropakAra karate haiN| 7. sUrya kahA~ ugatA hai ? (aura) kamala ke vana kahA~ vikasita hote haiM ? saMsAra meM sajjana logoM kA sneha (unase) dUra rahane vAloM ke lie bhI kama nahIM hotA hai / 8. sajjana puruSoM ke hRdaya vizAla vRkSoM kI zAkhAoM kI taraha phala-samRddhi (vaibhava) meM acchI taraha namra (aura) phala (dhana) ke abhAva meM U~ce (svAbhimAnI) hote haiN| 6. sajjana puruSoM kA kAryarUpI vRkSa (unake) hRdaya meM paidA huA, vahA~ para hI bar3hA aura loka meM prakaTa nahIM huaa| (vaha kevala) phaloM (pariNAma) ke dvArA dekhA jAtA hai| 10. sajjana loga spaSTa rUpa se dUsaroM ke kArya meM tallIna aura apane kArya ke prati udAsIna hote haiM / (jaise) candramA pRthvI ko sapheda karatA hai, (kintu) apanI kAlimA ko nahIM miTAtA hai| 11. satya bolane vAle, pratijJA ko pUrA karane vAle, bar3e kAryoM ke bhAra ko vahana karane bAle dhairyazAlI, prasannamukha sajjana loga cirakAla taka jIvita rahane vAle hoN| 000 prAkRta kAvya-maMjarI 153 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 15 : saphala manuSya-janma 1. kisI eka zreSTha nagara meM kalAoM meM kuzala koI (eka) vyApArI thaa| (vaha) guruoM ke pAsa meM ratna-parIkSA grantha kA abhyAsa karatA hai| 2. isake bAda kisI eka dina vaha vyApArI socatA hai ki anya ratnoM se kyA ? maNiyoM meM ziromaNi, socane mAtra se dhana dene vAlA cintAmaNi (ratna) hai| 3. taba se vaha usake lie aneka sthAnoM meM khAnoM ko khodatA hai| phira bhI vibhinna upAyoM ko karane se bhI vaha cintAmariNa use prApta nahIM hotA hai| 4. kisI ne (use) kahA- 'jahAja para car3hakara ratnadvIpa meM jaao| vahA~ AzapurI devI hai / (vaha) tumheM icchita (phala) degii|' 5. vahA~ ratnadvIpa meM ikkIsa dinoM meM pahuMcA huA vaha usa devI kI ArAdhanA karatA hai| saMtuSTa huI vaha (devI) isa prakAra (use) kahatI hai - 6. 'he bhadra ! tumhAre dvArA Aja maiM kisa kArya se pUjI gayI hU~ ?' vaha kahatA hai 'he devi! yaha prayatna cintAmaNi ratna ke lie hai|' 7. taba usa (saMtuSTa) devI ke dvArA usa ratna-vyApArI ko cintAmaNi ratna de diyA gyaa| saMtuSTa huA vaha (vyApArI) apane ghara jAne ke lie jahAja para car3ha gyaa| 8. jahAja ke eka sthAna para baiThA huA (vaha) vyApArI jaba samudra ke bIca meM AyA tabhI pUrva dizA meM pUrNimA kA cA~da nikala aayaa| 6. usa cA~da ko dekhakara vaha vyApArI apane mana meM socatA hai- 'cintAmaNi ratna kA prakAza adhika hai athavA candramA kA ?' 154 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, aisA socakara (vaha) apanI hathelI meM cintAmaNi ratna ko lekara A~kha se bAra bAra ratna aura candramA kA nirIkSaNa karatA hai / 11. aura usake durbhAgya se isa prakAra dekhate hue hathelI-pradeza se atyanta choTA aura camakadAra vaha ratna samudra meM gira gyaa| 12. usa (vyApArI) ke dvArA bAra-bAra khoje jAne para bhI samudra ke bIca meM girA huA samasta ratnoM kA ziromaNi (vaha) cintAmariNa kyA kisI prakAra prApta ho sakatA hai ? (nhiiN)| 13 usI prakAra bahuta prakAra ke saikar3oM janmoM meM bhramaNa ke dvArA kisI-kisI prakAra se prApta manuSya-janma ko jIva asAvadhAnI (pramAda) se paravaza hokara kSaNamAtra meM kho detA hai| 000 pATha 16 : manuSya kI kRtaghnatA 1. eka AdamI thaa| (eka bAra) vaha lakar3I ke lie jaMgala ko gayA aura usake dvArA (vahA~) siMha dekhA gayA / usa (zera) ke bhaya se (vaha AdamI) vRkSa para car3ha gyaa| 2-3. usa U~ce vRkSa para (pahale se) caDhI huI eka bandariyA ko dekhakara bhaya ko prApta zarIra vAlA vaha (AdamI) socatA hai- donoM ke bIca meM (maiM) ghira gayA (hU~) / 'yaha eka tarapha vyAghra evaM dUsarI tarapha bharI huI nadI' nAmaka vikaTa nyAya ho gayA hai / ' tabhI bandariyA ke dvArA vaha kahA gayA- 'he putra! Daro mata aura kA~po mata / ' 4. (isase) vaha Azvasta ho gayA / vRkSa ke nIce (vaha) siMha Thahara jAtA hai| rAtri huI / taba (vaha) AdamI aura (vaha) bandariyA nIMda lene lagate haiM / prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. bandariyA ne use kahA- 'merI goda meM sira rakhakara so jaao|' usa (AdarmI) ke dvArA yahI kiyA gyaa| (taba) siMha usa bandariyA se kahatA hai| 6-7. 'maiM atyanta bhUkha se yukta huuN| manuSya ko (nIce) chor3a do| maiM tumhArA acchA mitra ho jAU~gA aura kabhI tumheM upakRta kara dUMgA / tuma eka kRtajJatA-rahita kharAba AdamI kI kyoM rakSA kara rahI ho ?' taba bandariyA ne kahA- 'maiM zaraNAgata ko nahIM detI huuN| 8. (taba) bahuta se pratikUla bacana kahakara (vahA~ para) sthita (vaha) siMha bhI dukhI ho gayA / aura (tabhI) jagA huA vaha vanacara (AdamI) kahatA hai-- 'he ambe! (bandariyA, aba) tuma so jaao|' 1-10. usakI goda meM sira rakhakara vaha bandariyA bhI so gyii| (taba) siMha kahatA hai- 'he manuSya! mujhe yaha bandariyA de do| isako khAkara maiM calA jaauuNgaa| tumhArA bhI rAstA (sApha) ho jaayegaa|' yaha sunakara usa manuSya ke dvArA goda se vaha bandariyA (nIce) pheMka dI gayo / 11. kintu vaha bandariyA (apanI) caturatA se eka DAlI meM laTaka gyiiN| taba vaha kahatI hai- (he manuSya!) 'tumhAre manuSya-janma ora manuSya kI kRtaghnatA ke lie dhikkAra hai|' 12. (prAtaHkAla) usa mArga se bahuta bar3A kAphalA (yAtrioM kA samUha) niklaa| usakI AvAja se siMha vahA~ se bhAga gayA aura vaha vanacara (AdamI) ghara ko calA gyaa| 000 pATha 17, nagara-varNana 1. (vaha nagara) zatruoM ko bhaya paidA karane vAle vizAla kile se ghirA huA, sundara, ramaNIka makara-toraNoM, gopuroM aura daravAjoM se yukta (thaa)| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-3. atyanta hare-bhare upavanoM se suzobhita samIpa bhAga vAle, barAmadoM aura jharokhoM se yukta, zreSTha citroM se yukta, aneka maMjiloM vAle, barpha kI taraha sapheda, mAnoM nagaravAsiyoM ke yaza ke khaMbhoM kI taraha, bhavanoM se vaha nagara hamezA atyanta ramaNIya (rahatA thaa)| 4-5 vahA~ anya-anya dezoM se Aye hue vyApAra-kalA meM nipuNa vyApArI logoM se usa nagara ke nivAsiyoM ke dvArA pratidina kiye jAte hue vyApAra se tathA bahumUlya saiMkar3oM kirAnoM se bhare hue anta-bhAga vAle aneka bAjAroM se (vaha nagara) suzobhita thaa| 6. U~ce makara-toraNoM para pavana se ur3atI huI sapheda dhvajAoM se bar3hI huI sundaratA vAle deva-maMdiroM se suzobhita, sundara pradeza vAlA (vaha nagara thaa)| 7. (vaha nagara) zveta kamala ke samUha se suzobhita aneka vizAla sarovaroM se aura sIr3hiyoM dvArA saralatA se utarane yogya hajAroM vApiyoM se (yukta thaa)| 8. (vaha nagara) zreSTha tirAhe, caurAhe, cauka, bagIce, udyAna, dIpikA Adi ke dvArA pada-pada para devatAoM ke bhI mana ko haraNa karane vAlA thaa| 6. samasta nagaroM meM pradhAna evaM nagara ke guNoM se yukta devatAoM ke nagara kI AzaMkA utpanna karane vAlA (vaha) zrI hastinApura nAmaka nagara thaa| 10. jahA~ para priya bolane vAle, dhArmika kriyAoM meM lIna, caturatA, tyAga aura bhogoM se yukta tathA kalAoM meM kuzala loga rahate the| 11. jisa nagara meM nAnA prakAra ke prayojanoM se prerita idhara-udhara nitya ghUmate hue jana-samudAya se rAja-mArga kaThinatA se calane vAle ho gaye the| 12. jahA~ para karor3oM patAkAoM se pUrA AkAza-mArga Dhaka jAne se garmI ke dinoM meM bhI loga sUrya kI kiraNoM ke tApa ko anubhava nahIM karate the| prAkRta kAvya-maMjarI 157 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. jisa nagara meM gharoM kI dIvAroM para rakhI huI maNiyoM kI kiraNoM se hamezA aMdhakAra naSTa ho jAne para loga bItI huI rAtri ko nahIM jAnate the / 14. jisa nagara kI sundaratA ko dekhane ke lie Aye hue devatA kautUhala se AkarSita manavAle hokara ninimeSa (palakoM ko na jhukAne vAle) nayanoM vAle ho ge| 15. dhavala-gRhoM ke zikharoM para lagI huI pavana se prerita patAkAe~ mAnoM sUrya ke sArathI ko atyanta U~ce jAne ke lie saMketa karatI haiN| 16. jisa nagara meM pAda-prahAra nATyabhUmi meM, daNDa dhvaja-patAkAoM meM aura zIrSa chedana jvAra Adi dhAnya meM hI dikhAyI detA hai| (arthAt kisI vyakti ko lAta mArane, daNDa dene, sira kATane Adi ko sajA nahIM dI jAtI thii)| 000 pATha 18: samudra-gamana 1. isake bAda kisI eka samaya meM rAtri vyatIta hone para samudradatta vicAra karatA hai-- 'jo pitA ke dvArA kamAI huI lakSmI kA upabhoga karatA hai vaha adhama (nimna) caritra vAlA hai| 2. usake bar3hane se kyA, buddhi se athavA usake guNa-samUha se kyA (lAbha) ?, jo kamAne meM samartha hotA huA bhI pitA ke dvArA arjita dhana ko khAtA hai| 3. hAtha jor3e hue vaha (samudra datta) mAtA evaM pitA ke caraNoM meM namanakara nivedana karatA hai- 'maiM jala-mArga se bahuta-sA dhana kamAkara aauuNgaa|' 4. ve bhI kahate haiM- 'he putra! hamAre ghara meM bhI vipula lakSmI hai / ataH he putra! tuma pratidina apanI icchA se isako hI bhogo| 5. tuma saikar3oM upAyoM se prApta eka mAtra hI hamAre putra ho| sukhoM se pAlana kiye gaye tumhAre jaisoM ke lie samudra-mArga kilA (kaThina) hai|' 158 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. usake bAda utsAha se Anandita zarIra vAle samudradatta ne kahA- 'sarala athavA kaThina (kArya) dhairyazAlI puruSoM ke lie kyA (bAdhA) karatA hai ?' 7. 'pUrvaja vyaktiyoM ke dvArA kamAye hue dhana Adi ko kona (vyakti) icchA se kharca nahIM karatA hai ? kintu jo svayaM ke dvArA ajita (dhana kA) upabhoga karate haiM ve uttama puruSa koI (virale) hI hote haiN|' 8. 'adhika kahane se kyA, jaise-taise (bhI ho) mujhe avazya jAnA hai|' usa prakAra ke nizcaya ko jAnakara unake (mAtA-pitA) dvArA kisI-kisI prakAra se (use) bheja diyA gyaa| 6. samudra kI pUjA karake, mAtA-pitA ke caraNoM meM namanakara evaM unake dvArA AzISa diyA huA (vaha) seTha-putra jahAja meM car3ha gyaa| 10. vaNik-putroM ke sAtha, aneka catura mitroM sahita (vaha samudradatta) anukUla pavana ke dvArA (kisI) eka dvIpa meM pahu~cA / 11. vahIM para hI becane yogya mAla ko mana meM icchita lAbha dvArA becakara (evaM ) naye (mAla) ko lekara usa samudradatta dvArA (ghara kI ora) jahAja ravAnA kara diyA gyaa| 12. jaba taka kucha rAste ko (vaha jahAja) gayA tabhI kAliyA havA uThI, bAdala ho gaye evaM duSTa vyakti kI taraha (teja) AvAja se megha garajA / 13. garIbI se dukhI vyakti ke mana kI taraha jaise hI jahAja DolatA hai, mallAha loga zIghra hI nIce laMgara DAla dete haiN| 14. Akula-vyAkula hRdayavAlA (vaha samudradatta) jaba taka vizAla pAla ko phailAtA hai aura jaba taka bahuta sI AyulatAoM (mRtyu se bacane ke upAyoM) ko phailAtA hai15, tabhI samudra ke bIca meM vaha jahAja icchita rahasya kI taraha naSTa ho gayA / koI (vahIM) mara gayA to koI phalaka (lakar3I ke pATiye) ko prApta kara (samudra) pAra ho gyaa| prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. vaha seTha-putra bhI phalaka ko prApta kara priyatama (mitra) kI taraha (usakA) sahArA le letA hai aura tairatA huA kisI-kisI prakAra se girAvarta nAmaka parvata para pahu~catA hai| (aura vaha socatA hai-) 17. 'puruSoM ke lie Apatti hI kasauTI kI tulanA ko dhAraNa karatI haiM / isa (Apatti __ rUpI kasauTI) para kharA utarA huA jo (vyakti) hai, vAstava meM vahI svarNa kI taraha kharA (zuddha) hai| 000 pATha 16 : guru-upadeza 1. he (mAnava) ! jIvoM ko mata mAro, (una para) dayA karo, sajjanoM ko apa mAnita mata karo, krodhI mata hoo aura duSToM meM mitratA mata rkho| 2. kula kA ghamaNDa mata karo, dUra se hI dhana ke mada ko tyAga do, pApa meM mata DUbo jJAna ke prati vAstavika rUpa se sammAna kro| 3. dUsare dukhI logoM para mata ha~so, hameMzA hI dInoM para dayA karo, sadA bar3oM kI pUjA karo tathA iSTa devatAoM kI vandanA kro| 4. parijanoM kA sammAna karo, premIjanoM ke prati upekSA mata karo, mitrajanoM kA anumodana karo, yahI sajjanoM kA spaSTa (sarala) mArga hai|' 5. anukampA se rahita mata hoo, dhUrta (aura) kRpA se rahita mata bano, kintusaMtoSa karo, ghamaNDa meM sthita mata hoo, (apitu) dAna meM tatpara bano / 6. kisI kI bhI nindA mata karo, apane guNoM ko grahaNa karane meM saMyamI hoo, apano prazaMsA mata karo yadi nirmala yaza cAhate ho to| 7. dUsare ke kArya kI nindA mata karo, apane kArya meM vajra ke bane hue kI taraha (dRr3ha) hoo (tathA) sampatti meM namra hoo, yadi apanI zobhA cAhate ho to| 160 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. yadi saMsAra meM acchepana kI dhvajA lekara (calanA) cAhate ho to logoM ko kaDuA mata bolo aura (unake dvArA) kaDuA bole jAne para bhI madhura (vacana) bolo| 6. majAka ke dvArA bhI marma-vedhaka aura vyartha ke vacana mata bolo| saca kahatA hU~- saMsAra meM isase (bar3A koI) durbhAgya nahIM hai| 10. 'he rAjana! zAstroM meM, vidvAnoM ke vacanoM meM evaM dharma meM vyasana (abhyAsa ) tathA kalAoM meM punarukta (bAra-bAra kathana) karo taba sajjanoM ke bIca meM ginane ke yogya hooge| 11. logoM ke doSa mAtra ko mata grahaNa karo, '(unake) virale guNoM ko bhI prakAzita kro| (kyoMki) loka meM ghoMghoM ko pracuratA vAlA samudra bhI ratnoM kI khAna (ratnAkara) kahA jAtA hai| 12. jaba taka (sAhasI ) puruSa (kAryoM kI tarapha apanA) hRdaya (dhyAna) nahIM dete haiM tabhI taka kArya pUre nahIM hote haiN| kintu (unake dvArA kAryoM ke prati) hRdaya lagAce se hI bar3e kArya bhI pUrNa kara liye jAte haiM / 13. barpha kI taraha zItala evaM candramA kI taraha nirmala sajjana vyakti pada-pada para vicalita kiye jAne para bhI usake kAraNa se komala mRNAla ke samAna (apane) svehatantu ko nahIM ukhAr3atA hai| 14. nirmala (caritra vAle) sajjana puruSoM ke hRdaya meM thor3A bhI apamAna kSobha utpanna karatA hai / dekho, havA se halakA dhUli kA kaNa bhI A~kha ko dukhAtA hai| 000 prAkRta kAdhya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 20 ; zikSA-noti* 1. jaise eka dIpaka se saikar3oM dIpaka jalate haiM aura vaha dIpaka ( bhI ) jalatA hai ( vaise hI ) dIpaka ke samAna AcArya (svayaM jJAna se ) prakAzita hote haiM tathA dUsare ko prakAzita karate haiM / 2. jisa kI guru meM bhakti nahIM ( hai ) tathA ( jisakA guru ke prati ) atizaya Adara nahIM ( hai, aura ) gaurava - bhAva nahIM ( hai ) tathA ( jisako guru se ) bhaya nahIM ( hai ), aura prema nahIM hai, usakA guru ke sAnnidhya meM rahane se kyA lAbha ? 3. avinIta ke anartha ( hotA hai) aura vinIta ke samRddhi ( hotI hai ), jisake dvArA yaha donoM prakAra se jAnA huA ( hai ), vaha vinaya ko grahaNa karatA hai / 4. 5. acchA to jina ( ina ) pA~ca ahaMkAra se, krodha se, pramAda se, Alasya ke sAtha sukha nahIM ( rahatA hai), nidrA ke sAtha vidyA ( saMbhava ) nahIM (hotI hai), Asakti ke sAtha vairAgya ( ghaTita ) nahIM ( hotA hai, tathA ) jIvahiMsA ke sAtha dayAlutA nahIM ( ThaharatI hai) / ---- kAraNoM se zikSA prApta nahIM kI jAtI hai| roga se tathA Alasya se / 6. he manuSyo ! tuma (saba) nirantara jAgo ( kartavyoM ke prati sajaga raho ), jAgate hue (vyakti) kI pratibhA bar3hatI hai, jo (vyakti) sotA hai ( karttavya ke prati udAsIna hai) vaha sukhI nahIM hotA hai, jo sadA jAgatA hai, vaha sukhI hotA hai / 7. thor3A-sA RNa, thor3A-sA ghAva, thor3I-sI agni aura thor3I-sI kaSAya ( duSpravRtti bhI ) tumhAre dvArA vizvAsa kiye jAne yogya nahIM hai, kyoMki thor3AsA bhI vaha bahuta hI hotA hai / yaha anuvAda 'samaraNasuttaM - cayanikA ' DaoN0 kamalacanda sogANI kI pustaka ( pANDulipi) se liyA gayA hai / yaha pustaka zIghra hI prakAzya hai / 162 Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. krodha prema ko naSTa karatA hai, ahaMkAra vinaya kA nAzaka (hotA hai), kapaTa mitroM ko dUra karatA hai, lobha saba (guNoM kA) vinAzaka (hotA hai) / 6. (vyakti) kSamA se krodha ko naSTa kare, vinaya se jJAna ko jote, saralatA se kapaTa ko tathA saMtoSa se lobha ko jiite| 10. jJAnapUrvaka athavA ajJAnapUrvaka anucita kArya ko karane vAlA (vyakti) apane ko turanta roke (aura phira) vaha usako dubArA na kare / 11. jo (vyakti) kuTila (bAta) nahIM socatA hai, kuTila (kArya) nahIM karatA hai, kuTila (vacana) nahIM bolatA hai tathA (jo) apane doSa ko nahIM chipAtA hai, usake Arjava dharma hotA hai / (jIvana meM saralatA hotI hai)| 12. satya (bolane) meM tapa hotA hai, satya (bolane) meM saMyama hotA hai tathA zeSa (anya) sadguNa bhI (pAlita hote haiN)| 13 kriyAhIna jJAna nikammA (hotA hai tathA) ajJAna se (kI huI) kriyA bhI nikammI (hotI hai / prasiddha hai ki) dekhatA huA (bhI) laMgar3A (vyakti) aura daur3atA huA (bhI) andhA vyakti (Apasa ke binA sahayoga ke Aga meM) bhasma huaa| 14 (AcArya aisA) kahate haiM- (ki jJAna aura kriyA kA) saMyoga siddha hone para phala (prApta hotA hai) kyoMki (jJAna athavA kriyArUpI) eka pahie se (karttavya rUpI) ratha nahIM calatA hai| (samajho) andhA aura laMgar3A ve donoM jaMgala meM ikaTTha milakara jur3e hue (Aga se bacakara) nagara meM gaye / 15. caritrahIna (vyakti) ke dvArA ati adhika rUpa se bhI par3hA huA zruta kyA (prayojana) siddha karegA? jaise andhe (vyakti) ke dvArA jalAe gae bhI lAkhoM, karor3oM dIpaka (usake lie kyA prayojana siddha kareMge ?) 000 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 21 : kuzala patra 1. vasantapura nagara meM nyAyapriya logoM meM maurava kA sthAnarUpa, acche vyavahAra vAlA nayasAra nAmaka nagara-seTha rahatA thaa| 2-3. eka bAra 'mere kuTumba ke pada ke lie upayukta (putra) kauna hogaa|' isa cintA se vaha seTha (apane) tInoM putroM kI parIkSA ke lie apane svajana-bandhuoM ko aura pramukha nAgarika janoM ko (apane) ghara meM nimantraNa dekara (tathA) vidhipUrvaka bhojana karAkara unake samakSa kahatA hai 4. 'mere ina tInoM putroM meM kuTumba-pada ke lie yogya kauna hai?' (usake dvArA) aisA kahane para unhoMne kahA- 'tuma hI vizeSa rUpa se jAnate ho- kauna yogya hai / ' 5. 'yadi aisA hai to Apake samakSa hI maiM (inakI) parIkSA karatA huuN|' aisA kahakara nAgarikoM ke samakSa (usane) una tInoM putroM ko bulvaayaa| 6. pratyeka pratyeka (putra) ko sone kI lAkha mudrAe~ dekara vyApAra (karane) ke lie inako unake hI samakSa videzoM meM bheja diyaa| 7-8. taba una putroM meM se eka putra ke dvArA vicAra kiyA gayA- 'hamAre yaha pitA dharmapriya, acchA AcaraNa karane vAle aura prAyaH dUradarzI haiM / prANa-tyAga hone para bhI hamAre Upara kabhI bhI viparIta nahIM socate haiN| ataH nizcita hI yaha (vyApAra ko bhejanA) kisI bhI kAraNa (uddezya) se honA caahie|' 6.. isa prakAra socakara usa (putra) ke dvArA apanI buddhi se kisI prakAra se vaisA vyApAra kiyA gayA ki jisase varSa ke anta meM vaha (mUla pUjI) bar3hA kara eka karor3a kara lI gyii| 10. dUsare putra ke dvArA yaha socA gayA ki 'mere pitA kA paryApta dhana hai / isalie kaSToM ke jAla meM (vyApAra meM) apane ko vyartha hI kyoM DAlU?' 164 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. yadi saba kucha hI mauja (kharca) karalU to vahA~ jAkara kaise mu~ha dikhAU~gA ? isalie mUladhana ko surakSita rakhakara zeSa ( munAphA Adi) ko khA DAlatA hU~ / adhika kyA socanA ? ' 12. tIsare ayogya putra ke dvArA apane mana meM vicAra kiyA gayA ki - 'karor3oM kA svAmI merA pitA bur3hApe ke doSoM se yukta ho gayA hai / jaise ki - 13. bur3hApe meM manuSyoM ke prAyaH tRSNA, lajjA kA nAza, bhaya kI bahulatA. viparIta bolanA Adi doSa utpanna ho jAte haiM / 14. anyathA vaibhava ( sampanna ) hote hue ( hamAre pitA ) hama logoM ko videza meM kyoM bhejate ?' aisA socakara varSa ke anta taka ( usane ) saba dhana khA DAlA (kharca kara diyA ) / 15-16. apane nizcita samaya para sabhI ( svajana) aura ve vaNik - putra ekatra hue / phira se usI prakAra seTha ke dvArA bhojana Adi ko karAkara svajana Adi ke sAmane prathama putra ko kuTumba - pada para dUsare (putra) ko tIsare (putra) ko khetI Adi kAryoM meM lagA diyA gayA / bhANDAra - pada para aura pATha 22 : sAhasI pragaDadatta 1. kisI eka dina ghor3e para car3hA huA vaha rAjaputra ( agaDadatta ) bAhara ke mArga se jA rahA thaa| tabhI nagara meM kolAhala ho gayA / 2. samudra kI taraha kyA calA ? athavA kyA bhayaMkara agni jala uThI ? kyA zatru kI senA A gayI ? athavA kyA bijalI kA daNDa (vajrapAta ) gira par3A hai ? 000 3. isI bIca meM acAnaka Azcarya mana vAle kumAra ke dvArA sAMkala sahita khambhe ko ukhAr3akara AtA huA pAgala mada hAthI dekhA gayA / prAkRta kAvya - maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 165 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. mahAvata se rahita, sUDa ke sAmane Ane vAloM ko mAratA huA, mukha ke sAmane calate hue kAla kI taraha, akAraNa krodhI, 5. paira meM baMdhI huI rassI ko tor3atA huA, bhavanoM, bAjAroM aura maMdiroM ko cUrNa karatA huA pracaMDa vaha hAthI kSaNamAtra meM kumAra ke sAmane pahu~ca gyaa| 6. usa prakAra ke rUpa ko dhAraNa karane vAle usa hAthI aura kumAra ko dekhakara nAgarika logoM ke dvArA gaMbhIra svara se kahA gayA- 'hAthI ke rAste se haTa jaao| haTa jaao|' 7. sundara gati se gamana karane vAle apane ghor3e ko chor3akara kumAra ke dvArA indra ke hAthI airAvata ke samAna vaha hAthI . lalakArA gayA / 8. kumAra ke zabda ko sunakara mada-jala ke pravAha ko jharAne vAlA, kruddha yamarAja kI taraha vaha hAthI kumAra kI tarapha zIghra daudd'aa| 6. kintu prasannacitta kumAra ke dvArA dupaTTe ko lapeTakara (use) daur3ate hue hAthI kI sUr3a ke sAmane pheMkA gyaa| 10. krodha se dhama-ghamAtA huA (vaha hAthI) dA~ta se (kumAra para) prahAra karatA hai aura vaha kumAra usa hAthI ke pichale bhAga para dRr3ha muSTi ke prahAra se coTa karatA hai| 11, taba (vaha hAthI) palaTatA hai, daur3atA hai, calatA hai, lar3akhar3AtA hai tathA jhuka jAtA hai| krodha se dhama-dhamAtA huA vaha cakra-bhramaNa kI taraha ghUmatA hai| 12. ati bahuta samaya taka usa zreSTha hAthI ko (kaI cakkara) khilavAkara apane vaza meM karake (vaha kumAra) tabhI usake kandhe para car3ha gyaa| 13. aura nagara ke sabhI logoM ke lie manohara usa gaja-krIDA ko antaHpura(ranivAsa) ke sAtha rAjA ne dekhaa| prAkRta kAvya-maMjaro Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-15. vaha rAjA hAthI ke kandhe para sthita indra kI taraha usa kumAra ko dekhakara apane parijanoM ko pUchatA hai- 'guNoM kA khajAnA, teja se sUrya evaM saumyatA se candramA kI taraha, sabhI kalAoM kI prApti meM kuzala, buddhimAna, vIra evaM rUpavAna yaha bAlaka (rAjakumAra) kauna hai ?' (use mere pAsa lAo) / 61. mayUra ko kauna citrita karatA hai aura rAjahaMsoM kI gati ko kauna banAtA hai ? kauna kamaloM kI sugandha ko tathA acche kula meM utpanna vyakti kI vinaya ko (kauna banAtA hai)? 17. gucchoM ke bhAra se dhAnya ke paudhe, pAnI se megha, phaloM ke bhAra se vRkSoM ke zikhara aura vinaya se sajjana puruSa jhuka (namra) jAte haiM, kintu kisI ke bhaya se nahIM jhukate haiN| 000 pATha 23 : ahiMsA-kSamA 1. ahiMsA-saMyama-taparUpa dharma sarvocca kalyANa (hotA hai) / kisakA mana sadA dharma meM (lIna hai? ), usa (byakti) ko deva bhI namaskAra karate haiM / 2, jaise jagat meM meruparvata se U~cA (kucha) nahIM (haiM, ora) AkAza se vistRta (bhI kucha) nahIM hai, vaise hI ahiMsA ke samAna (jagat meM zreSTha evaM vyApaka) dharma nahIM hai, (yaha tuma) jaano| 3. saba hI jIva jIne kI icchA karate haiM marane kI nahIM, isalie saMyata vyakti usa pIr3AdAyaka prANavadha kA parityAga karate haiN| 4. jaise tumhAre (apane) lie duHkha priya nahIM hai, isI prakAra (dUsare) saba jIvoM ke lie jAnakara ucita rUpa se saba (jIvoM) se sneha karo (tathA) apane se tulanA ke dvArA (unake prati) sahAnubhUti (rkho)| prAkRta kAvya-maMjarI 167 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. ahiMsA hI sabhI AzramoM kA hRdaya aura sabhI zAstroM kA utpatti-sthAna (AdhAra), sabhI vratoM kA sAra (tathA) sabhI guNoM kA samUha ( hai ) / 7. 8. jIva kA ghAta khuda kA ghAta (hotA hai), jIva ke lie dayA khuda ke lie hotI haiM usa kAraNa se Atma-svarUpa ko cAhane vAloM (mahApuruSoM) ke dvArA saba jIvoM kI hiMsA chor3I huI ( hai ) / E. jo mahApApI (vyakti) kSaNa mAtra ke sukha ke lie jIvoM ko mArate haiM, ve rAkha ( prApti) ke lie haricandana ke vana samUha ko jalAte haiM / bhUse ke samAna ( sArahIna) una karor3oM padoM (zikSA- vAkyoM) ko par3ha lene se kyA lAbha ( hai ), jo itanA ( bhI ) nahIM jAnA ( ki) dUsare ke lie pIr3A nahI karanI ( pahu~cAnI) cAhie / maraNa ke bhaya se Dare hue jIvoM kI jo nirantara rakSA kI jAtI hai, use sabhI dAnoM meM siramaura abhayadAna jAno / 10. jo dayAyukta manuSya hamezA jIvoM ke lie abhaya-dAna detA hai usa (vyakti) ke lie isa jIvaloka meM kahIM se bhI bhaya utpanna nahIM hotA hai / 11. kSamA ( guNa) se rahita (anya ) sabhI guNa saubhAgya ko prApta nahIM hote haiM / jaise - tAraka samudAya se yukta ( bhI ) rAtri kalAyukta candramA ke binA ( zobhA ko prApta nahIM hotI hai) / 12. (maiM) saba jIvoM ko kSamA karatA hU~, saba jIva mujhako kSamA kareM, merI saba prANiyoM se mitratA [ hai ], kisI se merA vaira nahIM hai / * gAthA naM 0 1 se 5 evaM 12 kA anuvAda 'samaraNasuttaM - cayanikA ' gANI kI pANDulipi se liyA gayA hai / 168 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 000 DaoN0 kamalacanda prAkRta kAvya - maMjarI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 24 : ahiMsaka bAhubalI 1. takSazilA meM hamezA se rAjA bharata kA virodhI mahAn bAhubalI (thA) / vaha usakI AjJA ke anusAra sadA (use) praNAma nahIM karatA thaa| 2-3. isake bAda usake Upara krodhI cakradhara bharata) sampUrNa sAdhanoM se yukta (tathA) samasta senA ke sAtha zIghra gati vAlA (vaha) nagara se niklaa| 'jaya' zabda ke udghoSa kI kalakala kI AvAja (se yukta) vaha bharata takSazilA pura ko pahu~cA / (aura) usI kSaNa yuddha ke lie taiyAra ho gyaa| 4. mahAn bAhubalI bhI Aye hue bharata rAjA ko sunakara subhaToM ke bar3e samUha ke sAtha takSazilA se niklaa| 5. bala ke ghamaNDa se garvita (tathA) bajate hue raNavAdyoM vAlI donoM senAoM kA, nAcate hue dhar3oM se darzanIya bhISaNa maraNa prArambha huaa| 6. aura (taba) bAhubalI ke dvArA bharata (ko) kahA gayA- 'logoM ke vadha se kyA lAbha ? yuddhabhUmi ke bIca meM (hama) donoM kA dRSTi evaM muSTi dvArA hI yuddha ho jaay|' 7. taba isa prakAra kahane mAtra para (ve) dRSTi-yuddha lar3ane lge| aura cakSu kA prasAra pahale bhagna karane vAlA (palaka jhapakAne vAlA) bharata (bAhubalI ke dvArA) jIta liyA gyaa| 8-6. phira atyanta darpa ko dhAraNa karane vAle, eka dUsare kI bhujAoM meM guthe hue, caMcala pairoM kI tIvra gati se aura hatheliyoM ko caturAI se lar3Ane vAle, AdhI (camakI huI) bijalI kI jota ke bandhana kI taraha mArane ke lie uThe hue hAthoM ke viparIta dAMva-peMca ko banAne vAle, na TUTane (jhukane) vAle (ve donoM) mahApuruSa Amane-sAmane hokara [muSTi] yuddha karate haiM / 10. isa prakAra (dUsare) yuddha meM bhI bhujAoM ke balI (bAhubalI) dvArA rAjA bharata prAkRta kAvya-maMjarI 166 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIta liye gaye / taba atyanta krodhI (bharata) usa (bAhubalI) ke vadha ke lie ( usake Upara) cakra - ratna ko chor3atA hai / 11. jAkara ( bAhubalI ko mArane meM asamartha sudarzana ( cakra bharata ke pAsa ) vApasa lauTa gayA / usI kSaNa bAhubalI ko vairAgya utpanna ho gayA / 12. (bAhubalI) kahatA hai- 'Azcarya hai, ( duSpravRttiyoM) ke vazIbhUta puruSa binA aAja ( aniSTa) karate haiM / 13. ( jaise vyakti) rAkha ke lie candana aura Dore ke lie motI ko naSTa karate haiM, vaise hI mAnava-bhogoM meM mUDha manuSya (jIvana kI ) zreSTha upalabdhiyoM ko (tuccha vastuoM ke lie) nAza karate haiM / 3. jo viSayoM meM lobhI (aura) kaSAyoM virodha (vara) ke bhI eka dUsare kA pATha 25 : kathA - varNana 1. ve cintanazIla sajjanarUpI sUrya sadA utkarSa ko prApta karate haiM, jinake saMsarga meM acche akSara-samUha vAle ( evaM ) doSa se rahita kathA - kAvya kamala-samUha kI taraha vikasita hote haiM / dUsarA artha : AkAza meM vicaraNa karane vAle ve sUrya sadA vijayI hote haiM, jinake saMsarga meM acche pattoM ke samUha vAle, rAtri ko na dekhane vAle kamalavana vikasita hote haiM / 2. vaha vijayI ho, jisake dvArA sajjanoM kI taraha durjana bhI isa loka meM banAye gaye haiM; (kyoMki) aMdhakAra ke binA candramA kI kiraNeM bhI guNotkarSa ko nahIM pAtI haiN| 000 170 sajjana kI saMgati se bhI nizcaya hI durjana kI kAlimA (duSTatA) dUra nahIM hotI hai / (kyoMki) candramaNDala ke bIca meM rahane vAlA mRga bhI kAlA hI ( hai ) | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, usa (bhUSaNa bhaTTa) ke tuccha buddhivAle bhI putra koUhala ke dvArA yaha lIlAvaI nAmaka (kAvya) racA gayA hai / (usa) kathA-ratna ko suno - 5. candrarUpI siMha ke kiraNarUpI astra (paMje) se vidArita aMdhakAra rUpI hAthI ke kumbhasthala para phaile hue nakSatrarUpo muktAphala ke prakAza vAlI zarada Rtu kI rAtri meM (usa kathAratna ko suno-) 6. isa zarada se candramA, candramA se bhI rAtri, rAtri se kumudavana, kumudavana se bhI nadI-taTa aura nadI-taTa se haMsa-samUha zobhita hotA hai / naye kamalanAla ke kaSailepana se vizodhita kaMTha se nikale hue manohara (svaravAle evaM) zaradarUpI lakSmI ke caraNoM ke nUparoM kI AvAja kI taraha haMsoM kA kalarava suno| 8, zItalatA se yukta jala kI taraMga ke samparka se ThaNDA kiyA gayA, (aura) arddha vikasita mAlatI (puSpa) kI sundara kalI kI sugandha se utkRSTa pavana baha rahA 9. daza dizArUpI bandhuoM ke mukha para tilaka-paMkti kI taraha sarovara ke jala meM svaccha taraMgoM meM hilate hue vRkSoM vAlI yaha vanarAji bhI zobhita ho rahI hai / 10, puNya (pavitra AcaraNa) ke zAsana kI taraha, sukha-samUhoM kI janma-utpatti kI taraha, AcAroM kA Adarza (tathA) sadA guNoM ke lie acche kSetra kI taraha (vaha deza thaa)| 11. isa prakAra ke usa (pratiSThAna) nagara meM samasta guNoM se vyApta zarIravAlA (evaM) saMsAra meM acchI taraha vistRta yazavAlA sAtavAhana rAjA (thaa)| 12. jo vaha (rAjA) zarIra se rahita hote hue bhI samasta aMgoM va avayavoM se sundara, subhaga (thA) arthAt yuddharahita hote hue bhI amAtya Adi sabhI rAjyAgoM se yukta prAkRta kAvya-maMjarI 171 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saubhAgyazAlI thA ) / kurUpa (durlabha darzana vAlA) hote hue bhI ( vaha) logoM nayanoM ke lie Ananda utpanna karane vAlA thA / 13 kupati ( pRthvIpati) hote hue bhI ( vaha rAjA ) priyAoM dUsaroM ke sAmane jhukA huA ( nIti yukta hotA huA ) bhI (paraloka se bhayabhIta ) bhI vIra tathA zatruoM se DarA huA dAna Adi meM vIra ) thA / 14. sUrya (vIra) hote hue bhI sAta azvoM vAlA ( bhayayukta) nahIM ( thA ) / candramA (kIrti yukta) hote hue bhI nitya kalaMka se rahita ( thA ) / sarpa ( bhogI) hote hue bhI do jIbhavAlA (durjana) nahIM ( thA ) / U~cA ( svAbhimAnI ) hote hue bhI samIpa se (sevakoM ko) phala dene vAlA thA / 15. jagat meM apane teja se saMsAra ko AkrAnta karane vAle evaM suzobhita maMDalavAle candramA kI taraha jisa rAjA kI zatru logoM ke dvArA pITha ( kabhI ) nahIM dekhI gayI / lie priya thA tathA ( vaha ) sAhasI thA / rasa se yukta (dharmaM, 16. jisa rAjA ke binA acche kaviyoM kI cirakAla se socI gayI kAvya- kalpanAe~ dukhI -janoM ke manorathoM kI taraha hRdaya meM hI sthira rahatI haiM ( arthAt pUrI nahIM hotI haiM) / pATha 26 : jIvana-mUlya 1. vaha mitra banAe jAne yogya hotA hai, jo nizcaya hI ( kisI bhI ) sthAna para ( tathA kisI bhI ) samaya meM vipatti par3ane para dIvAla para citrita putale kI taraha vimukha nahIM rahatA hai| 172 * yaha anuvAda ' vajjAlaggaM meM jIvana-mUlya bhAga 1' DaoN0 kamalacanda sogANI kI pustaka ( pANDulipi) se liyA gayA hai| unakI yaha pustaka zIghra prakAzya hai / Jain Educationa International 000 For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya-maMjarI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sneha ke lie (isa jagat meM kucha bhI) alaMghanIya (kaThina) nahIM haiM; samudra pAra kiyA jAtA hai, prajvalita agni meM (bhI) praveza kiyA jAtA hai (tathA maraNa) (bhI) diyA jAtA hai (svIkAra kiyA jAtA hai)| 3. tInoM lokoM meM kevala akele candra-prakAza ke dvArA sneha vyakta kiyA jAtA hai (kyoMki) jo (vaha prakAza) kSINa candramA meM kSINa hotA hai (aura) bar3hate hue (candramA) meM bar3hatA hai| 4. kisI taraha kisI bhI (snehI) ke lie kisI bhI (snehI) ke dvArA dekha liye jAne se paritoSa (Ananda) hotA hai| isI prakAra sUrya se kamala-samUhoM kA (sneha ke atirikta aura) kyA prayojana, jisase (ve) khilate haiM ? 5. kula se zIla (caritra) zreSThatara hai; tathA roga se nirdhanatA (adhika) acchI hai| rAjya se vidyA zresThatara hai; tathA acche (zreSTha) tapa se kSamA zreSThatara hai| 6. (ucca) kula se zIla (caritra) uttama hotA hai, vinaSTazIla ke hone para (ucca) kula ke dvArA kyA lAbha hotA hai ? kamala kIcar3a meM paidA hote haiM, kintu malina nahIM hote haiN| 7. jo (yogya vyakti kI) icchA kA anusaraNa karatA hai, (usake) marma (gupta bAta) , kA rakSaNa karatA hai, (usake) guNoM ko prakAzita karatA hai, vaha na kevala manuSyoM kA, (kintu) devatAoM kA bhI priya hotA hai| 8. lavaNa ke samAna rasa nahIM hai, jJAna ke samAna bandhu nahIM hai, dharma ke samAna nidhi nahIM hai. aura krodha ke samAna vairI nahIM hai / 9.. kArya tejI se karo, prArambha kiye gae kArya ko kisI taraha bhI zithila mata karo (kyoMki) prArambha kiye gae (tathA) phira zithila kiye gae kArya siddha (pUre) nahIM hote haiN| 10. khala-caraNa meM jhukakara jo tribhuvana bhI upArjita kiyA jAtA hai, usase kyA prAkRta kAvya-maMjarI 173 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAma ? sammAna se jo tRNa bhI upArjita kiyA jAtA haiM, vaha sukha utpanna karatA hai| 11. yadi haMsa masANa (maraghaTa) ke madhya meM rahatA hai (aura) kauA kamala-samUha meM rahatA hai, to bhI nizcita hI haMsa, haMsa hai aura becArA kauA, kauA hI (hai)| 12. jahA~ jaya-lakSmI rahatI hai, usa puruSa kI pUrNa Adara se rakSA kro| (kyoMki) candra-biMba ke asta hone para tAroM dvArA prakAza nahIM kiyA jAtA hai| 13. jisa taraha rAjA ke A~gana meM sthita hAthI kI mahimA (hotI hai, kintu) vindhya __parvata ke zikhara para (sthita hAthI kI mahimA) nahIM (hotI hai), usI taraha (ucita) sthAnoM para guNa khilate haiN| 14. jo puruSa guNahIna haiM, ve mUr3ha (hI) kula ke kAraNa garva dhAraNa karate haiM / (ThIka hI hai) bAMsa se utpanna dhanuSa bhI rassI (guNa) se rahita hone para TaMkAra vAlA nahIM (hotA hai)| 15. bahuta bar3e vRkSoM ke bIca meM sarpa-doSa ke kAraNa candana kI zAkhA kATa dI jAtI hai, jaise aparAdha rahita bhadra puruSa duSTa-saMga ke kAraNa (kaSTa diyA jAtA hai)| 000 pATha 27 : gAthA-mAdhurI 1. ve sajjana puruSa virale (durlabha) haiM, jinakA sneha mukha kI prasannatA ko naSTa na karatA huA (evaM) RNa kI taraha dinoM-dina bar3hatA huA putroM meM saMkrAnta (prApta) hotA hai| 2. sneha pradAna ke dvArA poSaNa kiyA jAtA huA (bhI) duSTa vyakti jahA~ para hI rahatA hai usa hI (AdhAra) sthAna ko zIghratA se malina kara detA hai, jaise tela 174 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se jalAyA jAtA huA (bhI) dIpaka apane AdhAra (sthAna) ko kAlA kara detA hai| . 3. garamI kI dhUpa se tape hue rAhagIra ke lie apanI chAyA ke samAna, kaMjUsa AdamI kI dhana-samRddhi hotI huI bhI niSphala hI (na hone ke barAbara) hotI 4. duSTa vyakti meM kI jAtI huI hI maitrI pAnI meM (khIMcI jAtI huI) lakIra kI taraha naSTa ho jAtI hai| kintu sajjana (vyakti) meM kI huI vaha ( maitrI) patthara kI lakIra kI taraha amiTa (ho jAtI hai) / 5. sajjana (prathama to) krodhita hI nahI hotA hai, yadi krodhita hotA hai (to) burA nahIM socatA hai| yadi (burA) socatA hai (to burA) kahatA nahIM haiM (aura) yadi kahatA hai (to usake lie) lajjita hotA hai / dhana baha, jo hAtha meM (ho), mitra vaha jo Apatti meM (bhI) antara na lAye, vaha saundarya (hai). jahA~ guNa (hoM aura) vaha vivekapUrvaka jJAna hai, jahA~ caritra ho| 7. antima avasthAoM (saMkaTa kI ghar3iyoM) meM bhI svAbhimAnI (vyakti) kA hRdaya U~cA hI rahatA hai| asta hone ke samaya meM bhI sUraja kI kiraNeM Upara kI ora hI camakatI haiM / 8. he mAtA! pakSI bhI parezAna hue binA apanA peTa bhara lete haiN| kintu Apattigrasta (logoM) kA uddhAra karane vAle sajjana vyakti koI-koI hI hote haiN| 6. adhika krodha se kaluSita bhI sajjana ke mukhoM se (bAtoM se) apriya (vacana) kahA~ se (nikaleMge)? rAhu ke mukha meM bhI candramA kI kiraNeM amRta ko chor3atI haiN| 10. vaibhava se hIna sajjana (vyakti) apamAnita huA bhI usa prakAra se khinna nahIM prAkRta kAvya-maMjarI 175 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai, jisa prakAra ki dUsare se sammAnita kiyA jAtA huA bhI (sammAna kA) badalA cukAne ke lie asamartha hone se (duHkhI hotA hai)| 11. sajjana puruSa Apatti meM ghabarAhaTa-rahita, sampatti meM garva-rahita, bhaya meM dhairyazAlI (aura) anukUla (tathA) pratikUla (paristhitiyoM) meM eka samAna svabhAva vAle hote haiN| 12. Ikha aura kulIna vyakti pIr3ita kiye jAne para (dabAne para) bhI rasa (Ananda) .. utpanna karate haiM / (ve) jihvA meM priya (svAda, vacana) karate haiM (tathA) hRdaya * meM zAnti (zItalatA) karane ke lie hote haiN| 13 zarada Rtu meM bar3e tAlAboM ke jala krodhita sajjanoM ke hRdayoM ke samAna bAhara se garama aura andara se zItala ho gaye haiN| 14. (garmI se) saMtapta bhaisA sAMpa ko pahAr3I jharanA hai, aisA (samajhakara) jIbha se cAMTa rahA hai (aura) sAMpa bhaiMse kI lAra ko kAle patthara kA jharanA hai, aisA (samajhatA huA) pI rahA hai| 15. he pathika ! dekho dopahara meM chAyA bhI dhUpa ke bhaya se zarIra ke nIce chipI huI (hai aura) tanika bhI (bAhara) nahIM nikala rahI hai, to (tuma bhI) vizrAma kyoM nahIM kara lete ho| 16. utanA hI prema do (karo), jitanA mAtra nibhAnA saMbhava ho / sabhI vyakti prema yA kRpA (prasAda) ke kama hone se (utpanna) duHkha ko sahana karane meM samartha nahIM 000 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 28 : buddhimAna rohata 1. vahA~ (ujjainI) meM apane rUpa se indra ko jItane vAlA, ghamaNDI rAjAoM kA dalana karane bAlA, yuddha meM zatruoM ko jItane vAlA jitazatru nAmaka rAjA (hai)| 2. aura usa zreSTha nagarI ke samIpa meM phailA huA, dhana-dhAnya se yukta zilAgrAma nAmaka (eka) gA~va hai| 3. vahA~ nATakoM meM kuzala, buddhimAna bharata nAmaka naTa hai| usake apanI buddhi se prApta zobhA vAlA rohata nAmaka putra hai| 4. taba bharata socatA hai- dekho, bAlakoM ko kaisI bAtacIta (hotI hai)? aura usake bAda eka dina putra ke sAtha bharata usa ujjainI ko gyaa| 5-6. vahA~ kraya-vikraya Adi karake apane gA~va kI tarapha AtA huA vaha (bharata) jaba kSiprA nadI ke pAsa meM pahuMcA taba usane kahA- 'he rohata! bAjAra ke bIca meM merI (eka sAmAna kI) pur3iyA bhUla gayI hai / tuma Thaharo, jaba taka maiM (use) lekara vApisa lauTatA huuN| 7. aisA kahakara bharata ke cale jAne para taba bAlakapane se usa rohata ke dvArA kSiprA nadI kI reta para ujjainI (citra meM) banA dI gyii| 8. isI samaya meM senA kI dhUli ke bhaya se Age hokara ghor3e para car3hA huA rAjA jaise hI vahA~ (citra ke pAsa) AtA hai, taba rohata ke dvArA vaha rokA gyaa| 1. 'he ghur3asavAra! ujjanI ke bAjAra-mArga ke bIca se jitazatru rAjA ke rAjakula ko lAMghakara Age kaise jA rahe ho ?' 10. taba Azcaryacakita rAjA usase pUchatA hai- 'he bhadra! kahA~ hai (yahA~) ujjaino ?' taba rohata reta para banI huI (ujjainI) use dikhAtA hai - prAkRta kAvya-maMjarI 177 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-12. yahA~ bAjAra-mArga, yahA~ rAjakula, yahA~ hastizAlA, yahA~ mahala, yahA~ azva zAlA (hai)| taba use dekhakara usake buddhi-vaibhava se prasanna hRdayavAlA rAjA mana meM socatA hai- 'yaha (rohata) mere mantrimaNDala ke ziromariNa pada ke (mahA mantrI) yogya hai / aisA - 13. socakara usako isa prakAra pUchatA hai- 'he putra! kahA~ ke rahane vAle, kisake putra ho ?' (vaha) kahatA hai- 'maiM zilAgrAma meM bharata kA putra huuN|' 14. usakI zreSTha buddhi ke vaibhava ko jAnate hue rAjA nagara ko gyaa| vaha (rohata) bhI (vApisa) Aye hue pitA ke dvArA apane gA~va meM le jAyA gayA / 15. usakI buddhi kI zreSThatA dvArA Ananda se bharA huA rAjA eka bAra kSudra ___ (banAvaTI) Adeza ke dvArA (rohata ke pAsa, eka) murge ko bhejakara kahatA hai 16, "ki isa akele (murge) kA lar3avAo / ' taba rohata ne kahA- (upAya batAyA) ki usa murge ko darpaNa meM (usake) pratibimba se ldd'vaao| 17. rAjA Adeza detA hai ki- 'reta kI rassI baMTakara bhejo|' rohata kahatA hai___'namUne ke lie purAnI (reta kI) rassI ko bheja do|' 18. isake bAda rAjA lagabhaga mare hue hAthI ko bhejatA hai aura kahalavAtA hai ki " (isakI) mRtyu ke samAcAra ke atirikta pratidina hI (mujhe) hAtho kA samAcAra kahA jAnA caahie|' 16. ve (gA~va vAle) bhI pratidina hI rAjA ko hAthI kA vRtAnta kahate haiM / kintu eka dina hAthI ke mara jAne para bharataputra (rohata) kahalavAtA hai 20. 'he rAjana! hAthI na caratA hai, na calatA hai, na sA~sa letA hai aura na nizvA~sa ___ letA hai, na pItA hai, na dekhatA hai, kevala (usakA) nizceSTa zarIra sthita hai|' 178 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. to rAjA kahatA haiM- 'are kyA hAthI mara gayA?' taba ve kahate haiM ki _ 'svAmI, (Apa) aisA kaha rahe haiM, hama nhiiN|' 22-23. rAjA ne kahA- 'apane mIThe pAnI ke kue ko bhijvaao|' (unhoMne kahA) 'he deva! Apake samakSa hamArA kuA ajJAnI hai| ata: Apa apane nagara ke (catura) kue ko bhejeM, jisase he svAmI! jijJAsu (hamArA kuA) usake mArga ke pIche lagA huA (Apake pAsa) A jaayegaa|' 24. kisI anya samaya meM- 'yahA~ jo (gA~va ke pazcima meM) vana-khaNDa hai use pazcima se pUrva dizA meM kara denA caahiye|' (rAjA ke dvArA aisA kahe jAne para) usa rohata ke dvArA gA~va ko ujAr3akara (vana ke pazcima meM vasAkara) vaha bhI kara diyA gyaa| 25. 'agni evaM sUrya ke binA bhI khIra pkvaao|' aisA kSudra Adeza bheje jAne para (usa rohata dvArA) ghUre (ko garmI) se khIra banAyI gayI / 26. 'yaha saba kucha kisake dvArA kiyA gyaa|' aisA pUchane para 'rohata ne kiyA aisA uttara meM kahe jAne para prasanna manavAle rAjA ne eka dina bulavAyA (ki vaha) mere pAsa aae| 27. usa samaya se rAjA ko usa rohata meM bahuta pakSapAta (prema) ho gyaa| aura buddhiguNa ke dvArA sabake Upara (use) mantrI sthApita kara diyA gayA / 000 pATha 26 : jIvana-vyavahAra 1. jJAna kA prakAza (hI saccA) prakAza (hai / kyoMki) jJAna ke prakAza kI (koI) rukAvaTa nahIM hai / sUraja thor3e kSetra ko prakAzita karatA hai, (kintu) jJAna pUre saMsAra ko| prAkRta kAvya-maMjarI 179 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. yadi adhika na kara sako to thor3A-thor3A hI dharma kro| bUMda-bUMda se samudra bana jAne vAlI mahAnadiyoM ko dekho / 3. vinaya se rahita vyakti kI sArI zikSA nirarthaka ho jAtI hai / vinaya zikSA kA phala hai (aura) vinaya kA phala sabakA kalyANa hai / 4. 5. 6. 19. jala, candana, candramA, muktAphala, candramaNi (Adi) manuSya ko usa prakAra sukhI nahIM karate haiM, jisa prakAra arthayukta, hitakArI, madhura aura saMyata vacana ( sukhI karate haiM ) / jisa prakAra gaMdharahita puSpa bhI devatA kA prasAda hai, aisA mAnakara sira para rakha liyA jAtA hai usI prakAra sajjana logoM ke bIca rahane vAlA durjana bhI pUjyanIya ho jAtA hai / durjana kI saMgati se sajjana bhI nizcaya hI apane guraNa ko chor3a detA hai / jaise jala agni ke saMyoga se ( apane ) zItala svabhAva ko chor3a detA hai / wd sajjana loga ( apane guNoM ko) vANI se na kahate hue kAryoM se prakaTa karane vAle hote haiM aura apane guNoM ko na kahate hue ve manuSya-loka meM Upara uThe hue haiN| 8. nahIM kahane vAle bhI manuSya ke vidyamAna guNa naSTa nahIM hote haiM / jaise (apane teja kA) bakhAna na karane vAle sUraja kA teja saMsAra meM prasiddha hai / 6. Atma-prazaMsA ko hamezA ( ke lie) chor3a do, (apane ) yaza ke vinAza karane bAle mata bno| kyoMki apanI prazaMsA karatA huA manuSya logoM meM tinake ke samAna halkA ho jAtA hai / 10. vacana se ( apane ) guNoM ko jo kahanA hai, vaha una guNoM kA nAza karanA hotA hai aura AcaraNa se guNoM kA prakaTa karanA unakA vikAsa karanA hotA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only prAkRta kAvya - maMjarI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. jo (vyakti) dUsare ko nindAkara apane ko (guNavAnoM meM) sthApita karane kI icchA karatA hai, vaha dUsaroM ke dvArA kar3avI auSadhi pI lene para (svayaM) Arogya cAhatA hai| 12 krodha se manuSya kA atyanta pyArA vyakti bhI muhUrta (kSaNa) bhara meM zatru ho jAtA hai| krodhI vyakti ke anucita AcaraNa se atyanta prasiddha usakA yaza bhI naSTa ho jAtA hai| 13. ghamaNDI vyakti sabakA vairI ho jAtA hai| mAnI vyakti isa loka aura paraloka meM kalaha, bhaya, vaira, duHkha aura apamAna ko avazya hI prApta karatA hai| 14. abhimAna se rahita manuSya saMsAra meM svajana aura jana-sAmAnya (sabhI) ko sadA priya hotA hai aura jJAna, yaza, dhana (Adi) ko prApta karatA hai tathA apane kArya ko siddha kara letA 000 pATha 30 : kavi-manubhUti 1. isa loka meM ve kavi jItate haiM (saphala hote haiM), jinakI vANiyoM (kAvyoM) meM ___ saphala abhivyakti vidyamAna (hai| aura isalie) yaha jagat yA to harSa se pUrNa yA tiraskAra yogya dekhA jAtA hai / 2. svakIya vANI ke dvArA hI nija ke gaurava ko sthApita karate hue jo nizcaya hI prazaMsA prApta karate haiM, ve mahAkavi isa loka meM jItate haiM (saphala hote haiN)| * yaha anuvAda 'vAkpatirAja kI lokAnubhUti' - DaoN. kamalacanda sogANI kI pustaka (pANDulipi) se liyA gayA hai| unakI yaha pustaka zIghra prakAzya hai| prAkRta kAvya-maMjarI 181 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. jinake hRdaya kAvyatattva ke rasika hote haiM, una (vyaktiyoM) ke lie nirdhanatA meM bhI (kaI prakAra ke) sukha hote haiM (tathA) vaibhava meM bhI (kaI prakAra ke) duHkha 4. lakSmI kI thor3I mAtrA bhI upabhoga kI jAtI huI zobhatI hai tathA sukhI karatI hai, kintu kiMcit bhI apUrNa devI sarasvatI (adhUrI vidyA) upahAsa karatI hai / 5. durjanoM dvArA kahI huI nindA sajjanoM ko lagegI athavA nahIM lagegI (kahA nahIM jA sakatA), kintu vaha (nindA) sajjanoM kI nindA (se utpanna) doSa ke kAraNa una (durjanoM) ko (hI) ghaTita ho jAtI hai| jinake lie asamAna (vyaktiyoM) ke dvArA kI gaI prazaMsA bhI nindA ke samAna hotI hai, unake mana ko una (asamAna vyaktiyoM) ke dvArA kI gaI nindA bhI khinna nahIM karatI hai| 7. atyadhika loga sAmAnya matittva ke kAraNa una (sAmAnya kaviyoM) ke grahaNa (sammAna) meM prasannatA pUrvaka (tatpara rahate haiN)| isalie hI sAmAnya kavi prasiddhi ko prApta hue| dUsare kA choTA guNa bhI (mahAn vyakti ko) prasanna karatA hai, (kintu) use apane bar3e guNa meM bhI saMtoSa nahIM (hotA hai)| zIla aura viveka kA yaha, itanA hI sAra hai| 6. mahApuruSoM ke guNa sAmAnya (vyaktiyoM) meM bhI prakaTa hote haiM, (kintu unake guNoM dvArA) sarva prathama uttama AtmAe~ grahaNa kI gayI (haiM), jaise candramA kI kiraNe pahale parvata ke Upara ke bhAga para rukI, (phira) dharatI pr| 10. (sva- para ke) kalyANa ko siddha karate hue (manuSyoM) ke lie samagra (loka) hI adhika kalyANakArI (ho jAtA hai)| unake lie kucha isa prakAra siddha hotA hai, jisase ve svayaM bhI Azcarya ko prApta karate haiM / 182 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. (vAstava meM) mahimA meM (aura) guNoM ke phala meM (sambandha hai, kintu) duSTa puruSa (jo socate haiM ki) aguNoM ke phala ke dvArA mahimAe~ bandhI huI (haiM; ve) __ guNoM (ke andara) ne viparIta utpatti ko cAhate haiN| 12. jaise-jaise isa samaya suraNa zobhAyamAna nahIM hoMge tathA jaise-jaise (isa samaya) doSa phalege, vaise-vaise jagat bhI aguNoM ke Adara se guNa-zUnya ho jAyagA / 13. Azcarya ! duSTa puruSa nIca saMgati meM hI prasanna hote haiM, (yadyapi) sajjana (unake) nikaTa (hote haiM), vaha nizcaya hI (durjanoM kI) svecchAcAritA hai ki ratnoM ke sulabha hone para (bhI unake dvArA) kA~ca grahaNa kiyA jAtA hai| 14. vyavahAra se hI manuSya ke svAbhAvika raMgarUpa ko dekho, (usake) hRdaya se kyA? maNiyoM ke bhI prakAza kA udbhava jo bAhara kI ora se (hotA hai) vaha (unake ) TUTane para (bhItara se) nahIM (hotA hai)| 000 pATha 31 : prAkRta abhilekha 6. isa zrIbhilluka (rAjA kA) aura durlabha devI (rAnI) kA mahAn guNoM se gaurava zAlI, zobhAyukta kakkuka nAmaka putra utpanna huaa| manda vikasita muskAna vAle, madhura bolane vAle, dekhane meM saumya, vinamra (aura) dInatArahita jisa (kakkuka) kA krodha kSaNika (aura) maitrI sthira (rahane vAlI thii)| 8. janatA ke kArya (lokahita) ke alAvA (anya vyartha ke kAryoM meM) jisa (rAjA) ke dvArA (kabhI ) ma bolA gayA, na (kucha) kiyA gayA, na dekhA gayA, na yAda kiyA gayA, na (kahIM) ThaharA gayA (aura) na (kahIM) bhramaNa kiyA gayA / prAkRta kAvya-maMjarI 183 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &, mAtA kI taraha jisa (rAjA) ke dvArA apane rAjya meM sukhI, dukhI, nimna varga tathA zreSThavarga vAlI sabhI prajA sadA sukhapUrvaka dhAraNa (pAlana) kI gayI / 10. jisa (rAjA) ke dvArA nyAyavarjita virodha, vighna, rAgadveSa, IrSyA, lobha Adi ke dvArA kabhI bhI nyAya nipaTAne meM bheda-bhAva vizeSa nahIM kiyA gayA / 11. jisa (rAjA) ke dvArA sajjana logoM ko Adara ( dekara ) tathA samasta janatA ko saMtuSTa kara apanI IrSyA se utpanna duSTa logoM ke lie kaThora daNDa ( kI vyavasthA kI gayI / 12 jisa (rAjA) ke dvArA dhana Rddhi se samRddha nAgarikoM ke lie bhI apane rAjasva kI (Aya se adhika saiMkar3oM, lAkhoM (rupaye) bAMTe jAte hue dekhA gayA hai / 13, nava-yauvana, rUpa-prasAdhana aura zrRMgAra-guNa kI adhikatA se yukta bhI jisa (rAjA) ke dvArA janapada ke logoM meM ( apane prati ) nindA aura nirlajjatA ko nahIM phailane diyA gayA / 14. ( vaha kakkuka rAjA) baccoM ke lie guru, yuvakoM ke lie mitra tathA vayovRddhoM ke lie putra ke samAna ( thA ) / jisake dvArA isa prakAra ke sucaritoM se hamezA sabhI janatA kA pAlana kiyA gayA / 15. jisa (rAjA) ke dvArA namana karate hue, sadguNoM kI prazaMsA karate hue aura madhura vANI bolate hue (Azrita ) praNayIjanoM ko sadA dhana- samUha aura sammAna diyA gayA / 16. mAravAr3a, ballatamaraNI se ghire hue madhya gujarAta Adi rAjA) ke dvArA apane saccarita guNoM se janatA ke diyA gayA thA / 184 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only (dezoM) meM jisa ( kakkuka lie anurAga utpanna kara prAkRta kAvya - maMjarI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 parvata meM Aga lagAkara aura palliyoM (bastiyoM) se godhana lekara jisake dvArA durgama vaTa nAmaka maNDala (pradeza) meM AtaMka utpanna karA diyA gayA thA / 18. tathA jisake dvArA zreSTha icchuoM ( Ikha) ke pattoM se AcchAdita yaha bhUmi nIlakamaloM se sugandhita aura mAkanda evaM madhUka vRkSoM se ramaNIka kara dI gayo thI / 11- 20 vi0 saM0 18 caitra zuklA dvitIyA budhavAra ko hasta nakSatra meM zrI kakkuka ne apanI kIrti kI vRddhi ke lie rohansakUpa nAmaka grAma meM mahAjanoM, vipra, vyApAriyoM Adi sAmAnya janoM se vyApta bAjAra sthApita kiyA / prAkRta kAvya - maMjarI Jain Educationa International 000 For Personal and Private Use Only 185 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 186 apaThita prAkRta gAthAe~ 1. vIrabhaDapasaMsA rigavvubbhai soDIraM prappasihatthalahuzro hasijjai paharo / vaDDhaiverAbaMdho . asaMdhijjanti sAhasesu samatthA || 1 // raMga paDaI paDie vi sire mUlavihina pi na bhijjai hi duSpariiyaM Na laggai lAvijjantaM pi paDibhaDAraNa raNabha / f pravINA kijjai sumarijjai saMsae vi sAmiprasuka raMga garigajjai viriNavA daTTha vi bhatrammi saMbharijjai lajjA // 3 // sIDoreNa paprAvo chAtrA paharehiM vikkamehiM parizraNo / arrer zrahamANo rakkhijjai a garupro sarIreNa jaso ||4 // bhijjai uro raMga himazraM giriMgA bhajjai raho Na uraMga ucchAho / chijjanti siMrarihAnA turaMgA uraMga raNadohalA suhaDAraNaM // 5 // / || 2 || dei rasaM riupaharoM vahai dhuraM vikkamassa verAbaMdho / vADDhamaraNarahaso 'dappaM vaDDhai grAmo ibhAro ||6|| sAhei riu va jasaM raNa sahai AriaM va kAlakkhevaM / lahai suhaM miva NAsaM jInaM mui samuhaM paharaNaM va bhaDo ||7|| Jain Educationa International j dhArenti jasassa dhuraM entaM raMga sahanti vikkamassa parihavaM / rossa kareti dhiI mAraNaM vaDDhenti sAhasassa samatthA ||* 7 1 rAvaNavaho (setubandha) - pravarasena, nirNayasAgara presa, bambaI, 1935 se uddhRta / gAthAnukrama AzvAsa 13 kI gAthA saM0 12, 13, 16, 35, 36, 41, 42 evaM 46 / For Personal and Private Use Only 1 prAkRta kAvya-maMjarI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. aNahilavADayapura-vaNNaNaM atthi mahI-mahilAe muhaM mahaMtaM mayaMka-paDibimbaM / jaMbuddIva-chaleNa nahalacchiM daThTha munnamiyaM // 1 // tugo nAsA-vaMso vva sohae tiyasa-pavvaro jattha / sIyA-sIyoyAo dIhA diTThIo va sahanti // 2 // tatthAroviya-guNa-dharaNu-nibhaM nalADaM va bhArahaM atthi / jattha virAyai viulo veyaDDho rayaya-paTTo vva // 3 // jaM gaMga-siMdhu-sariyA-muttiya-sariyAhi saMgayaM sahai / tIra-vaNa-panti-kuntala-kulAva-rehanta-perantaM // 4 // tatthatthi tilaya-tullaM aNahilavADaya-puraM ghaNa-suvaNNaM / peranta-muttayAvalisamo sahai jattha siya-sAlo // 5 // garuSo gujjara-deso nagarAgara-gAma-goulAiNNo / / sura-loya-riddhi-maya-vijaya-paMDio maMDio jeNa // 6 // jammi niraMtara-sura-bhavaNa-paDima-NhavaNaMbu-pUra-sitta vva / sahalA maNoraha-dumA dhammiya-loyassa jAyanti // 7 // abbhaMliha-sura-maMdira-sira-vilasira-kaNaya-keyaraNa-bhuehi / naccai va jattha lacchI suTThANa-nivesa-harisa-vasA // 8 // jammi mahApurisANaM dharaNa-dANaM niruvamaM nieUraNa / ajahattha-nAmamo lajjio vva dUraM gamo dhaNayo / / 6 / / * kumArapAlapratibodha (somaprabhAcArya) - pra0 senTrala lAyabrarI, bar3audA, 1920, se udgha ta / gAthAnukrama-sarga-1 gAthA 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 40 evaM 42 / prAkRta kAvya-maMjarI 187 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. goviyA-vilAvo aho samApraNiya kaNNa-dUsahaM pavAsa-vattaM pdes-keunno| galuggalaMtassu-jalukkhadakkharaM vinoa-bhImA vilavanti goviyA // 1 // amuddhaaMdammi va saMbhu-matthae akotthuhammi viva vinndd-vcche| aNaMdae NaMda-gharammi kA siri hA hA haMta vagaM va aMgaNA // 2 // araNanaNAhA avi hA vihAnaNe ghiNaM viNA jhatti gae vidAluNe / tahiM jaNe laggai saMpanaM pi jaM tamammakANaM khu maNaM viriNadinaM // 3 // kimettha amhe kuNimo guNuttare jaNe piNaddha juvaINa mANasaM / Na tIrae cAru-pasUNa-sorahe mahIrahe bhiMgaulaM ca kaDDhiuM / / 4 // pahANa-pANANi khuNo jaNahaNo sa jeNa dUraM gamiyo durappaNA / kaaMta-dUo ccina so samAgo Na kaMsa-dUro tti muNeha goviyA // 5 // gayo sa kAlo gama-gAmiNI-praNA maNorahANaM kuNimo tilaMjali / suhassa savvassa vi mUla-kAlaNaM jaNo go jaM jaNa-loaNaMjaNo // 6 // ia-ppalAvaM pina-vippavAsa-ppagrAma-sopAuramaMgaNA-araNaM / muuMda-vAgrAu sa gaMdiNI-supro samAgo jaMpai ki pi sAraM // 7 // ahIramAhIra-riNaaMbiraNI-praNA muhA khu tumhe vilaveha vIhalaM / kahaM Nu vo mucai caMcalekkharaNA kharaNaM pi so tumha vasaMvo harI // 8 // usammi saMmajjai sAmarammi jo sa sApramummajjai kiM Na cNdmo| alaM visAeNa vilAsiNINa vo gamassa paccApramaNaM Na dullahaM // 6 // * kaMsavaho (rAmapANivAda) saM0 - e0 ena0 upAdhye, se uddha ta / gAthAnukrama-sarga 1 gAthA 35, 36, 37, 38, 36, 51, 55, 56 evaM 58 / 188 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI 1. hemazabdAnuzAsana : AcArya hemacandra, bAmbe saMskRta eNDa prAkRta sIrIja 60, 1636 / 2. prAkRtamArgopadezikA : paM0 becaradAsa dozI, dillI 3. pAiyasaddamahANNava : prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI,1963 4. prAkRta bhASA evaM : DaoN. nemicandra zAstrI, tArA pablikezana vArANasI, sAhitya kA AlocanA- 1966 tmaka itihAsa 5. pAkhyAnamaNikoza : saM0 - muni zrI puNyavijaya, prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, 1962 6. abhayakkhAyaM : saM0- DaoN0 ke0 Ara0 candrA, sarasvatI pustaka bhaNDAra ahamadAbAda 7. vajjalaggaM : saM0 - pro0 ema0 vI0 paTavardhana, prAkRta TeksTa sosAyaTI, ahamadAbAda 1966 8. kummAputtacariyaM : saM0 - ke0 bI0 abhyaMkara 6. muNipaicariyaM : saM0 - Ara0 viliyamsa, raoNyala eziyAtika sosAyaTI landana, 1956 10.prAkRta gadya-padya-saMgraha : pra0 - gujarAtarAjya zAlA pAThyapustaka maNDala, bhAga-11 ahamadAbAda, 1976 11. surasundarIcariyaM : saM0 - zrI rAjavijaya, jaina vividha sAhitya zAstramAlA, vArANasI, 1636 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. pAiyakahAsaMgaho : saM0 . paM0 mAnavijaya, paM0 zrIkAntavijaya, __ jainagranthamAlA, sUrata, 1952 13. kuvalayamAlAkahA : saM0 - DaoN0 e0 ena0 upAdhye, siMghI jaina granthamAlA bambaI, 1956 14. samaNasuttaM-cayanikA : saM0 - DaoN0 ke0 sI0 saugANI (pANDulipi), 1982 15. prAkRta kathA saMgraha : saM0 - muni jinavijaya, gujarAta purAtattva maMdira ahamadAbAda, vi0 saM0 1978 16. paumacariyaM : saM0 - harmana jaikobI, muni puNyavijaya, prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, 1962 17. lIlAvaikahA : saM0 - DaoN0 e0 ena0 upAdhye, siMghI jaina granthamAlA, bambaI, 1966 18. vajjAlaggaM meM : saM0 - DaoN0 ke0 sI0 sogANI (pANDulipi), 1982 jovanamUlya bhAga-1 prAkRta bhAratI jayapura se prakAzya 16. gAhAsattasaI : saM0- DaoN0 paramAnanda zAstrI, prakAzana pratiSThAna, meraTha, 1965 20. arhatpravacana : saM0 - paM0 cainasukhadAsa, Atmodaya granthamAlA, jayapura 1976 21. vAkpatirAja kI : saM0 - DaoN ke0 sI0 sogANI (pANDulipi), 1982 lokAnubhUti 22. rAvaNavaho : saM0 - paM0 zivadatta, nirNayasAgara presa, bambaI, 1935 23. kumArapAlapratibodha : pra0 - senTrala lAyabrerI, bar3audA, 1920 / 24. kaMsavaho : saM0 - DaoNc e0 ena0 upAdhye, motIlAla banArasI . dAsa, dillI, 1966 ballA, 1966 160 prAkRta kAvya-maMjarI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura adyAvadhi prakAzita grantha 1. kalpasUtra sacitra : (mUla, hindI evaM aMgrejI anuvAda tathA 200-00 36 bahuraMgI citroM sahita) sampAdaka evaM hindI anuvAdaka: mahopAdhyAya vinayasAgara; aMgrejI anuvAdaka: DaoN0 mukunda lATha 2. rAjasthAna kA jaina : (rAjasthAnI vidvAnoM dvArA racita prAkRta, 30-00 sahitya saMskRta, apabhraza, rAjasthAnI, hindI bhASA ke granthoM para vividha vidvAnoM ke vaiziSTya .. pUrNa evaM sAragarbhita 36 lekhoM kA saMgraha) 3. prAkRta svayaM-zikSaka : le0 - DaoN0 premasumana jaina 15-00 4. Agama-tIrtha : (Agamika prAkRta gAthAoM kA hindI ' . 10-00 padyAnuvAda) anu0 - DaoN0 harirAma prAcArya 5. smaraNa-kalA : (avadhAna kalA sambandhita paM0 dhIrajalAla 15-00 To0 zAha likhita gujarAtI pustaka - kA hindI anuvAda) anu0- mohana muni zArdUla 6. jainAgama digdarzana : (45 jainAgamoM kA saMkSipta paricaya) sajilda 20-00 le0 - DaoN0 muni zrI nagarAja sAmAnya 16-00 27. jaina kahAniyA~ : le0- upAdhyAya mahendra muni 4-00 8. jAti-smaraNa jJAna : le0- upAdhyAya mahendra muni 3-00 6. hApha e Taila : (kavi banArasIdAsa racita svAtmakathA 150-00 (ardhakathAnaka) ardhakathAnaka kA aMgrejI bhASA meM anuvAda, AlocanAtmaka adhyayana evaM rekhA citroM sahita) sampAdaka evaM anuvAdakaH DaoN. mukunda lATha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. gaNadharAda 50-00 : (paM0 dalasukhabhAI mAlavariyA likhita gujarAtI gaNadharavAda kA hindI anuvAda) anu0 pro0 pRthvIrAja jaina sampAdaka mahopAdhyAya vinayasAgara 70-00 11. jaina insakripsana oNpha : (rAjasthAna ke prAcIna aitihAsika evaM rAjasthAna vaiziSTya pUrNa jaina zilAlekhoM, mUrtilekhoM kA paricayAtmaka varNana) rAmavallabha somAnI 15-00 12. egjekTa sAyansa phroma : pro0 lakSmIcanda jaina jaina sorseja paartt| besika methemeTiksa 13. prAkRta kAvya-maMjarI : ga. premasumana jaina 16-00 20.00 14. mahAvIra kA jIvana : prAcArya kAkA kAlelakara sandeza-yuga ke sandarbha meM 15. jaina poliTikala thoTa : DaoN0 jI0 sI0 pANDe 16. sTaDoja oNpha jainijmaH DaoN0 TI0 jI0 kalaghaTagI 25-00 35-00 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JUT Bu yo e u uw Jan Educationa International For Personal and Private Use Only wwwrong