Mahavira Charitam

Author(s): Todarmal Pandit
Publisher: University of Panjab Lahore
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010406/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION
WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2

OXFORD UNIVERSITY PRESS
London Edinburgh Glasgow Leipzig Copenhagen New York Toronto Melbourne Capetown Bombay Calcutta Madras Shanghar HUMPHREY MILFORD Publisher to the University

Page #3

PANJAB UNIVERSITY ORIENTAL PUBLICATIONS
MAHĀVĪRA-CARITAM A Drama by the Indian Poet Bhavabhūti
EDITED WITH CRITICAL APPARATUS
INTRODUCTION AND NOTES
BY THE LATE
TODAR MALL Government of Indra Sanskrit Scholar
at Oxford
REVISED AND PREPARED FOR THE PRESS
BY
A. A. MACDONELL Emeritus Professor of Sanshrat on the
Unwersity of Oxford
VCA81TY
PETITIVE A&ITY
25 FEB 1962
- ,
-
-
TAMAR
PUBLISHED FOR THE UNIVERSITY OF THE PANJAB, LAHORE
PUBLISHED FOR
OXFORD UNIVERSITY PRESS LONDON : HUMPHREY MILFORD
1928

Page #4

PRINTED IN ENGLAND AT THE UNIVERSITY PRESS, OXFORD
BY JOHN JOHNSON PRINTER TO THE UNIVERSITY

Page #5

GES 1952
PREFACE ALLA JAAN
HE origin of this book is the connexion of its author, the late rodar an
University of Oxford. He was a Government of India Sanskrit Scholar who, having matriculated at Oxford in October, 1911, graduated there in the following year, after taking first class honours in Sanskrit. During his stay at Oxford he also prepared a critical edition, under my supervision, of Bhavabhūti's Mahāvīracarta. He then went to Germany where at the University of Bonn he occupied himself chiefly with Prakrit studies under Prof. Jacobi. At Bonn he made the acquaintance of a German lady, whom he married. Perhaps as a result of privations endured during the war, he fell ill and died at Bonn in 1918 After his death his papers were collected and sent to the India Office to be returned to his relations at Lahore. They included a complete manuscript of the present edition of the Mahaviracarta. Hearing of this, I offered to correct and pass through the press, as a memorial to a pupil, the manuscript of this play, the preparation of which I myself had supervised during his lifetime. I accordingly undertook this task, though it was bound to interrupt several others which I had in hand. I little realized at the time how much of my leisure it would consume. But being convinced that all the labour that had been spent on the constitution of a critical text and on the studies connected with it would otherwise vanish and its critical value for Indian students be entirely lost, I resolved to make the sacrifice entailed by this labour of love Any scholar examining the author's introduction, which treats of the author's manuscript material and various cognate matters, as well as his critical foot-notes, will easily be convinced that no classical Sanskrit text has ever been so exhaustively prepared by an Indian scholar. Thus eighteen Sanskrit manuscripts have been collated in preparing

Page #6

PREFACE
the text; and all questions bearing on it have been more fully treated than in any other Sanskrit edition printed in India.
A glance at the table of contents will show how completely the matter contained in the text has been extracted It will be seen, however, that the contents of the volume do not include a translation of the play. This is my doing: though a complete and careful rendering was contained in the author's manuscript material, I considered that its inclusion in the book would be educationally harmful to the many Indian students likely to use it. On the other hand, the actual total contents will probably be considered excessive. Had I been editing the book myself, I should have made it much more concise in various respects. But I have purposely left it uncurtailed, because I wished it to be a model edition showing how a text ought to be edited by a competent scholar, even if he goes to excessive lengths in detail, because such a scholar is better qualified to exploit efficiently the text he is editing than anyone else, and to lessen the labour of those who utilize his edition.
1V
Pandit Todar Mall's work is careful and accurate. But even so, the labour of preparing the manuscript for the press has been immense The correction of slips of the pen, wrong Sandhi, erroneous references, and other inaccuracies has been very troublesome, as the writer, being dead, could no longer be consulted in cases of doubt. Much time has consequently been wasted. Most of this correction could only be done in the vacations, and then often in the midst of pressing work of my own. Now that it is concluded, I hope that the present volume may help to inaugurate in India a new era, in which all the best classical texts will be edited anew by Indian scholars with a critical training in method ensuring the production of texts that will furnish a sound basis for further research.
A. A. MACDONELL.
13 BELBROUGHTON ROAD,
OXFORD.
December 7, 1927.

Page #7

CONTENTS
PREFACE
.
.
.
.
.
.
.
.
111
vil is xvill
Xxx
XXI
XXI
XXIII
XXVI
xxviii
XXIX
PART I. INTRODUCTION 1. General account of the Mahāvīra-carita MSS and their mutual relationship. .
. . . . 2. Detailed account of the Mahāvīra-carita MSS. . 3. Three Recensions for a portion of the Mahāvīra-carita. 4 Critical principles followed in constituting the Text 5. Emendations . . . . . . . . 6° Remarks regarding Notes and Appendices . 7 Bhavabhūti’s Life and Ancestry : 8. Bhavabhūti's Date . . 9 Bhavabhūti's Writings. . 9a. Verses attributed to Bhavabhūti not yet traced . 10 Chronological order of Bhavabhūti's extant Plays . 11. Bhavabhūti's Literary Characteristics . .
a Bhavabhūti as a Dramatist 6 His Humour and Irony. C. His Style . d His Verbal Forms e. His Metres . . . . .
f. His knowledge of Prakrits 12. Bhavabhūti and Kālıdāsa . . . . 13. Bhavabhūti's Self-repetitions 14. Bhavabhūti's Quotations from other Works . 15. Mention of and Quotations from Bhavabhūti in other
Works . . . . . . . . . 16. Bibliography of Bhavabhūti's Plays . . . 17. Literature concerning Bhavabhūti . 18. Abbreviations used
•
XXX XXXI xxxi
XXXi1
XXX111
XXXVI
XXXVII Xxxvui
XXXIX
slui
xliv xlvii
li-luv

Page #8

CONTENTS
PART II Sanskrit Text with Critical Notes.
.
.
1-214
PART III . . .
Illustrative Notes .
.
.
.
. 217–277
PART IV. APPENDICES
Appendix A-Text of K for Act V 47 to V.73
279-285 Appendix B-Text of Mr for Act V. 47 to the end of
Act VII. . . . . . . . . 286-306 Appendix C-Collations of the manuscripts Mr and Alw . . . . .
. . . 307-323 Appendix D-A) Index of Metres employed .
-330 (B) Table of Metres employed. Appendıx E-Alphabetical Index of Verses.
• 331-338 Appendix F-Index of Sanskrit Words . . . 339-347 Appendix G_Index of Prakrit Words . .
348-351
A
CORRIGENDA P 21, 1 2, read पत्थिदो for पत्यिदो P 37, 1 10 » FETHİ for FET HOP P 58, 1 13 , faafafa for farafaifa.
63, 1 9 w for FT P 65,1 4 „ ofrena for afraga: P70, 1. 10 ya for a
73, 1 2 » AUTRfa for Tafat P 185, 1 1, affarait for the same word with the final & broken off. P 186, 1 4 , watego for atgo P 192, 1 1 , gre for at

Page #9

INTRODUCTION
1
GENERAL ACCOUNT OF THE MAHĀVĪRA-CARITA MSS. AND
THEIR MUTUAL RELATIONSHIP.
For the purposes of the present text of the Mahāvīra-careta I have been able to collate eighteen MSS. Four of these (T, T, T, T) have been consulted only for the first Act, for the copy supplied to me was hopelessly bad, and I could not, therefore, rely much upon its readings. Among the rest, six (K, E, W, Sc, I., Mr) are complete, four (I/, Bo, Alw, Md) end with the fifth Act, three (Cu, Mt, Mg) break off with the 46th verse of the fifth Act, while B was available only for the last two Acts and a poition of Act V, commencing with V. 60 Taking into account the affinities of their readings, the MSS can be divided into two clear Groups, the Northern and the Southern It is, moreover, remarkable that this grouping is also corroborated by the scripts in which these MSS have been written Thus all the MSS of the Southern Group are written either in Telugu (Mt, T,, T) or in Grantha characters (Mg, Mr, T., T.), while those of the Northern Group are (with the exception of K, which is in Sāradā characters) written in the Devanāgarī script. Eleven MSS belong to the Northern and seven to the Southern Group. The Northern has four subdivisions.
1 I, and Bo. I, is dated samvat A.D. 1665=1609, and has an independent value, some of its readings being of great worth The beginning- and the end-colophons in Bo are identical with those in I, Moreover Bo is the only MS which, like I, repeats verse V. 39 with different readings.
2. W, Sc, and I, These MSS are about 50 to 100 years old and are of very little value. Sc occupies a middle position, for while, on the one hand, it agrees with Win giving the same chāyā of the Prākrit passages, repeating also its wrong chāyā, it agrees, on the other, with I, in giving the same wrong numbers to verses in Acts VI and VII Again, with regard to the readings of the text, at betrays a similar tendency, sometimes agreeing with one and sometimes with the other.
3. Alw and Md. Both are undoubtedly copies of the same original. It is in very rare cases that the copies of both supplied to me show a difference of reading, and when they do, it is to be attributed either

Page #10

viii
INTRODUCTION to the copyists of their original MS. or to the copyists who made copies for me.
4 Cu, K, B, and E This subdivision represents the oldest text, the first three MSS being each about 300 years old, and the fourth being the copy of a very old MS, which possesses more or less an independent value Cu and K, if not copied from the same original, seem to be separated by only one generation from their common parent This subdivision is of great interest, as it represents two of the three known recensions of the drama. Moreover, it is worth mentioning that whereas in the other subdivisions the allied MSS. cover the same portion of the text, in this subdivision K and E are complete foi Acts I to VII, Cu breaks off with V 46, whereas B is very fragmentary, covering as it does a little over two Acts. Besides, even for this portion two folios are missing. It is also remarkable that K shows, in a few cases, similarities of reading with Mt and T,
The Southern Group, comprising seven or (excluding the three Tanjore MSS T2, T3, T4, of which I have too poor a copy to form a correct judgement) four MSS, does not admit of any subdivisions. All the MSS of this Group exhibit independence, one of them agreeing at one time with one and at another with any other at random, though in general terms we may say that Mr and T, agree more closely with Mt Of these Mt, Mg, and T, close with V. 46, whereas Mr extends to the end of Act VII, and represents the third known recension of the drama. The readings of this Group are decidedly superior to those of the Northern, though all the MSS of this Group are of a comparatively very recent date
Speaking of the MSS of the Malatī-mādhava, Bhandarkar remarks .1 Looking to the fact that the groups give readings which are intelligible enough and often equally good, though a shade of difference can be discovered, which renders one preferable to the other, the conviction forced itself upon me that these changes were made by the poet himself at different times, and some MSS have preserved the earlier form and others the later' I am inclined to think that the same remark applies to the MSS of the Mahāvīra-carita It is likely that before completing this drama Bhavabhūtı had his MS circulated among his contemporary poets or critics, who, however, did not show much appreciation of it. This threw the poet into a rage, to which he gave open utterance in his Māl. I. 8 The incomplete text (ending with V. 46) is, I hold, preserved in the MSS of the Southern Group Some time afterwards, Bhavabhūti not only completed the text to the end of Act V, but also went through his
1 See his edition of the Malati-madhava (Bombay, 1905), Preface, p. VI

Page #11

INTRODUCTION
ix
original This revised text travelled to the North, where it now appears in the MSS of the Northern Group
But this hypothesis offers one difficulty. If the Northern Group does actually represent the revised text, why should the readings of the Southern Group be at places decidedly superior to those of the Northern ? I am of opinion that as the South was for some time the home of culture and learning, Bhavabhūti's works were more frequently studied there, and these occasional superior readings are to be attributed to the ingenuity of the learned readers.
The mutual relationship of the Mahāvīra-carita MSS can be better understood by the following diagram
Archetype
Northern
Southern
TMt Mr Mg
W
Sc ), AW Md
Cu
stands for the missing link
2. DETAILED ACCOUNT OF THE MAHĀVĪRA-CARITA MSS.
A The Northern Group.
1. The most important of the Mahāvīra-carata MSS is K, No 327 of the Raghunāth Temple Library of His Highness the Mahārāja of Jammu and Kashmir. It contains seventy-one leaves with nine lines on each page and thirty-seven letters in each line The MS. is complete, comprising Acts I to VII It is dated samvat 1674 (=AD 1618) A copy of this MS was caused to be made for me by the Government of India. At the beginning it has the colophon om sti-paramātmane namah After this the text of the drama begins. After verse V. 46 the MS reads etāvad bhavabhūteh I agre kavi-nāyaka-vināyaka-bhattarr apūri. The stanzas are numbered, though the numbers are sometimes wrong, and sometimes omitted Judged by my copy, the original has lacunae in many places, but is otherwise fairly correct.
1 Vide p 78 in Catalogue of the Sanskrit MSS in the Raghunatha Temple Library of His Highness the Mahārāja of Jammu and Kashmu. Prepared by M A Stein, Ph.D (Bombay, 1894)

Page #12

INTRODUCTION 2 Cu. Cambridge University Library MS. No.. Add. 21151 Reads viracaritra 880' on the back of the title-page. Size 101" x 44". Contains forty-one folios, of which 1, 2, 18, 21, 22, 24, 26, 31, and 32 are missing. Has eight lines to the page, except the last, which has nine Very good and clear Devanagari handwriting. It is not dated, but from its look appears to be a little over 300 years old It is written on two kinds of paper the first, dust-coloured, extends to folio 30, and the second, yellowish, begins with folio 33. Folios 31 and 32 are missing. The MS having been soaked in water has retained distinct traces of this along the margins The paper is very brittle. Some of the folios are mutilated and worm-eaten The right-hand margins are somewhat decayed, though the letters are intact. About one-eighth of Folio 3 has gone along the right-hand side. Folios 17, 18, 25, and 28 are a little damaged along the margin, though this has not affected the text much The last line on folio 23a and the first line on 236 are considerably injured. The right half of the last line on folio 279, and of the first line on 27b, are almost gone Similarly the right half of the first line on folio 28a, as also the right halves of the two lines copied by the reviser to supply a passage in the original, are entirely lost 2
It begins with ta-kutumba-vyavahrtır (I. 11) and ends rti Srīvīracarrtram samāptam il subham astu ll It extends to V 46 Act I ends at 11a, II at 20a, III at 26a (folio missing), IV at 356, V 46 at 41a. It numbers verses, though wrongly About a couple of times a number is attached to a prose passage Curiously enough, Act I, verses 24 to 57, are not numbered According to its numbering there are 62 verses in Act I, 38 in II, 44 in III, 59 in IV, 45 in V. The MS has no chāyā for Prakrit passages Yellow pigment has been used to obliterate or modify letters Mistakes of dittography have always been corrected by paint drawn across the line. The MS., as it stands, is very correct. All the corrections made or omissions supplied and their number is very largeare the work of only one reviser, as is evident from the different bandwriting, which is very inferior to that of the original scribe, and from the use of a different ink and a finer pen. In one place (after V 5) there is a long omission, which has not been supplied by the reviser.4 The MS appears to have been copied from the same original as K, though with some corrections. Among its orthographical peculiarities the following may
1 Bendall's Catalogue of the Buddhist Sanskrut MSS in the University Library, Cambradge (Cambridge, 1883), does not includo this MS, but it is mentioned as Add Cu 2115 in the Catalogus Catalogorum, Part II
2 These injuries are duly pointed out in the Critical Notes below the text
3 In the variae lectiones the corrections thus made and the omissions so supplied are duly pointed out
Vide V. 5, Note 15, on p. 121 of the text.

Page #13

INTRODUCTION
be mentioned (a) It confuses tu and nu, sv, sth, and y, y and p, v and c, vu, gh, and cc, n and t, (b) sometimes writes kh for 8, 6 for 8, y for 3, sch for sth, (c) interchanges n and n at times, though all such cases are marked by the reviser with the sign (ro) above the letter, (d) often doubles letters after r. v, t, g show the largest number of such cases, while m, y, i, and n the least, (e) retains () before sibilants, though śc and st are also found, (f) uses - in preference to the nasal, though nt often appears, (g) does not use the (s) sign, (b) uses ch for cch, (1) kh and h are very often corrections from sc and d respectively, and in some places these corrections have not been made
3. B No G. 9819 of the Asiatic Society of Bengal Library, Calcutta. It consists of twenty-nine folios, of which five and twenty-eight are wanting, has eight lines to a page It is written in clear Devanāgarī characters on old Indian paper, does not number verses foi Acts VI and VII, is very correct and in very good condition Though undated, it looks about 300 years old Yellow paint is used in places to obliterate or modify letters Corrections made or omissions supplied along the margins are in a different hand and written with a finer pen. Its chief orthographical characteristic is its use of y for a It begins r-durmanoratha-pararh saha cūrnayāmi irti vikatam utpatate. The end-colophon reads evam astu atr nuskrāntāh sarve saptamo nkah 11 Il samāptam edam vīracaritam nāma nātakam 11 śubham astu ll ll rāma ll lll 11 Sri-rāmacandrāya namah il At the back of the last folio it reads gambhūra-rād-bhāratz-dīksrta-sünnilor'sna-yajvanah pusta [-ka-1 m o 5. Mr. S W Kemp, Honorary Secretary to the Asiatic Society of Bengal, was kind enough to inform me that the MS was purchased from one Laksminarayan Kavi of Benares, some time in 1909, by the Government of India, through Mahamahopadhyaya Hara Prasad Sastrı'.
4 E. No 68 II B in the Elphinstone College Library, Bombay. This MS. was purchased at Nasık by Dr G. Buhler for the Bombay Government between the years 1866 and 1868, and is mentioned in his 'A rough Last of MSS, bought and copied for the Government of Bombay during the years 1866–68'.? Size 1270" x 54". Folios 50, ten lines to a page It is in good condition and is written in clear Devanågari handwriting on blue paper, with a water-mark giving the name of C. Millington, London, as its manufacturer, and with the trade mark of the firm and the year 1867 as well. The front title-page has vīra-rama-nātaka-parārambhah 11 00 H and the back one: et vura-nāma-nātaka sampūrnam. The MS is
1 See his contribution, "Two Lists of Sanskrit MSS together with some remarks on my connexion with the search for
Sanskıt MSS.', in ZDMG, Vol XLII, Leipzig, 1888 (pp 580-59)
2 Vide ZDMG, Vol XLII, p. 554.

Page #14

INTRODUCTION
dated sala 1789 and gives Balakrsna Ramacandra Pāthaka as the name of the copyist It is complete Act I ends at folio 7b, II at 14, III at 185, IV at 26", V at 34, VI at 43a, and VII at 50. Excepting the first Act, which begins with śri-guru-devadatta, all the others begin with śrīšam vande The end colophon runs Jäto yam ankaś caramo tra patre samāptam edam vīracaritam näma nätakam 1 bhavabhūtıkrtam vīrarāmasya caritam site | Sucari caryānna-yoge ca naksatre uttarābhuste ! lakhatam rūmacandrena bhrgau sasthyā ca tārane 1 42 i sampūrnam rāma-candra prasann i samāptah i lekhaka-bālakrsna-rāmacandra-pāthakena likhetam i sake 1789 phālguna vadya 1 somavārata dinan rătrari samāptah subham bhavatu 1 31 31 31 116 16 I vīra-rāma-nătaka samāptah 16161. Corrections made, as also the omissions supplied, are by the original scribe, and are very few It appears to be a copy of a rather old MS, from its writing sth for sch and a few similar characteristics It is very incorrect, though it preserves old readings. Because of the extreme orthographical inaccuracy of the MS, I have ignored all such obvious mistakes of the scribe as do not stand for different readings. Among its peculiarities may be mentioned (a) its use of m for an original pr, (b) writing a as 3T, ddh as dhdh, n as DT, thy for tth, ch for cch, and in some places kh for 8, (c) confusing t and th, m and s, (d) doubling of consonants after r, (e) use of - in place of the class nasal, and (f) retention of before sibilants Prakrit passages are very incorrectly copied It is written with two different pens, though almost certainly by the same scribe The second hand appears with folio 21, line 8. It uses no pigment or paint except on folios 2", 179, 185, 384 It numbers verses, and according to its own numberingwhich is wrong-It has 61 in Act I, 50 in II, 49 in III, 60 in IV, 64 in V, 66 in VI and 41 in VII It is an independent MS, for, whereas at often agrees with the readings of K and Cu, it is inclined to agree more with B and I, in the last two Acts
5 I,. India Office Library, London, MS No 114 c. (Serial No. in the Catalogue, 4136.) Size 10' x 44" Folios 38, with ten lines to a page, except on folio 38a, which has only five The front title-page has bırarāgha [va] nātaka sankchyā 900, and the seal of 'E I. Comp's Library', and the back title-page has only the seal. The MS. (as also I, described further on) belonged to Colebrooke's collection and therefore passed to the India Office Library as a gift from him in 1819. It is written in good Devanāgari handwriting of samvat 1665 (=AD 1609) on brownish paper,
Catalogue of the Sanskrt MSS in the Library of the India Office, Part VII Sanskrit Literature. B, Poetical Literature IV,
Dramatic Literature. Edited by Julius Eggeling London, 1904 (P 1,581 )

Page #15

INTRODUCTION
xui
is in good condition and comprises the first five Acts in full. Act I ends at folio 86, II at 156, III at 20, IV at 286, and V at 38a. With a reddishbrown pigment it indicates the names of the dramatis personae and the stage directions. Yellow paste is employed by the scribe to obliterate letters or parts thereof It is very correct, though in a few places corrections are made by the scribe, as also by one or two different hands. Letters obliterated can generally be deciphered In some places it is difficult to say which of the three persons--the original scribe and the two revisershas made the corrections or additions The MS notes some different readings Thus we find vismr above na śrui on folio 12b [text page 53, line 13], and along the margins we notice kya-risyanda on folio 10 [text page 2, 1 4], ramsata me on 22 [text page 4, 1 1], drã on 5a [text page 18, 1 2], dbhutah and tho on 64 [text page 22, ll 4, 5), kka on 60 [text page 23] and tta mta on 34a [text page 141] It has a chāyā on, and separation of words in, a few Prakrit passages. See text pages 44, 45, and 52 On folio 5a [text page 18] it gives janghästha as the meaning of nalaka, and on 11" [text page 45] nilotpala 1 as that of kandotta It begins óri-ganešāya namah and ends. mahā-vīra-carte āranyakam nāma pañcamo nkah 11 5 11 samāptam cedam vīra-cartam nāma nātakam Fortrh svī-kāthāparanāmno bhattabhavabhūteh Il samvatta 1665 samae varóāsa vad baptame 117 11 lakhitam caturbhuja-pustaka rāmadaba-kuraksetrz-brahmana vedāntı Among its peculiarities may be mentioned (a) omissions of (-) before sth, (b) writing och merely as ch, sth as sch, and hy as sv, (c) doubling of k, g, n and v after r, (d) non-employment of the () sign, ? (e) extieme irregularity in the observance of visarga sandhu, (f) retention of : in preference to its change to the class nasal, and (g) confusion in orthography of the letters p and y, c and v, n and t, v, gh, and cc, tt and nt, & and m, dr and 2, d and tt, dy and gh
6. Bo. Bombay Government MS, No 32 of 1872–3 Size 990" x 41" Folios 31, twelve lines to a page, and on an average forty letters to a line. Condition very good, except that it is worm-eaten on folio 1 First three folios seem to have been soaked with water. Not dated, but from appearance over a hundred years old. Written on dust-coloured paper and in Devanāgarī characters. Has no chāyā. Comprises Acts I to V. Act I ends on folio 75, II on 14a, III on 18a, IV on 246, and V on 315. Does not number verses. Like I, it begins with Sri-ganesāya namah and ends. mahāvīra-carrte āranyakam nāma pañcamo nkah 11 5 ll samăptam cedam vüracaritam nāma nātakam korta sri-kanthāparatāmno bhatabhavabhūtah rāma. Besides, like I, it repeats V. 39 [text page 139] with
1 Only the base of these letters is visible, the rest having been cut off in binding
2 Uses it, however, a couple of times before the word nka at the end of an Act

Page #16

XIV
INTRODUCTION
different readings Seems to have been copied from an old MS, as is evident from its writing e, ar, o, au in the old way. Very incorrect Mistakes are seldom corrected, but when corrections are made, they are in the hand of the original scribe. It (a) confuses – and r, s and rã, m and bh, 2 and 7, 2 and e, (b) uses - in preference to the class nasal, (c) does not generally double consonants after r, and (d) has a few lacunae, the incapability of the scribe to read its original.
7. W. Bodleian Libiary, Oxford, MS. No. 260, being MS. Wilson 2295.1 Size 125" x 45" (size of folios 69 and 70 125" x 43") Folios 70. Folios 1-7, lines seven a page, 8-70%, eight lines a page, and folio 70”, six lines Complete for Acts I to VII Act I ends at folio 116, II at 206, III at 265, IV at 37, V at 47, VI at 605, and VII at 706 In perfect condition Written on white paper in very clear Devanāgarī handwriting Undated, but date 1820 inferable from paper Correct, as it stands, though many corrections have been made and omissions have been supplied by the original scribe Besides these, there are a large number of corrections in a different hand-probably it is Wilson, who is also responsible for some marginal notes in English. Colophon at the beginning Śr-ganesāya namah 11 il brī-sarasvatyar namah ll ll frī-guruthyo namah | Endcolophon reads samāptam edam vīracaritam nāma nätakam II śubham astu l Numbers verses, though a little incorrectly According to its numbering there are 60 in Act I, 52 in II, 49 in III, 60 in IV, 62 in V, 63 in VI, and 41 in VII. Written by one scribe only, though with different pens. There is a noticeable change in the thickness of letters on folio 27a Besides the yellow pigment used to obliterate or modify letters, it uses a reddish brown pigment to indicate the number of verses and the names of the dramatis personae. It sometimes paints the stage directions and the words indicating the conclusions of the Acts. Has a chāyā on only two passages in Act VI.3 Beginning with Act VI it separates with the (1) mark words in Prakrit passages, not only up to Trijatā's speech after verse 8. In Act VII it separates words only in the first speech of Lankā.
8. Sc. No. 481 of the Sanskrit College Library, Calcutta 4 On the back title-page it reads vīracaritam nāma nātakam Size 91" x 4". Seventy-nine folios with eight or nine lines to a page. Written on white paper in clear Devanāgarī characters. Very correct In very good condition, though worm-eaten in a few places. Complete for Acts I to VII.
1 See Catalogus Codicum Manuscriptorum ? I have mentioned all these in the Sanscriticorum Postvedicum quot quot in Critical Notes. Bibliotheca Bodleiana adservantur Auc 3 Vide text, p. 155 tore Th Aufrecht Pars I. Oxonu, 1859, * Mentioned as No 242 on p 145 of p 136. Also Catalogue of Sanskrit MSS A Descriptive Catalogue of Sanskrit MSS in in the Bodleian Library Appendix to Yol I the Library of the Calcutta Sanskrit College, (Th Aufrecht's Catalogue) By A B. Keith, Vol VI Prepared by Hrshikesa Sastri and Oxford, 1909, p 34.
Siva Chandra Guz Calcutta, 1903

Page #17

INTRODUCTION
XV
Act I ends at folio 12, II at 225, III at 291, IV at 41, V at 52, VI at 67a, and VII at 786 Dated samvat 1879 (=A D. 1823) Copied near Calcutta by a certain Brahman for Phila-sāhaba', at least from two different MSS., though some readings might have been adopted after collation with a third MS. Begins frī-ganešāya namah and ends with the colophon samāptam zdam vīracaritam nāma nātakan il avi inna-pekkhanyjam sama-suhaduhkham vunna-sabbhāvan Il annonna-hiaa-laggam punnehu jano janam lahar duhkham deto vi Il suham janer jo gassa vaksaho hor li dara naha dūmiāna vi vattar thanānā-romañco Il sri-lambodarāya namah Il mangalam astui norantaram srümatām ir jāte samvatsare nand 9 sarılā 7 sta 8 urdhu 1 sammite il cartre māsy asite pakse cădhake kuja-väsare 1 sasthyām 6 Śrī-vīracaritam nātulcam subha-dāyakam Il śrīmad-gaura-narendrāya phila-sāhabāya sammude 2 udvar-gana-ganānām ca pālakāya dayāvate samlrlekha duyah kaścut kālikattākhya-samnidhar 3 yad atra vzparītam syāl lekhane tat ksamasva bhoh 11 ati vjñaptur esāstu śrīmatsu ca dayānidhe 11 4 11 Has an occasional chāyā (in red ink) of the Prakrit passages, and adds a few marginal notes Numbers the first four verses in Act I, and all the verses in Acts VI and VII For the first five Acts agrees closely with W. In many points it also agrees with I, Thus, for instance, it mostly uses the same abbreviations of the names of the dramatas personae as Il, repeats the doubling of consonants after r in almost the same places as I, and writes o in a peculiar way in nearly all those places where I, does it for the last two Acts it has much closer affinity with I., and assigns the same numbers--sometimes wrongly—to the verses as I, does All this points to a decided double origin of this MS.
9 I, MS No 943 a of the India Office Library, London, (Serial No 4135 in the Catalogue 2) On the front title-page it reads Presented by H. T. Colebrooke, Esq', and bears the seal of E. I. Company's Library'. Size 121" x 41". Contains forty-eight folios, of which No 1l 18 missing a blank sheet being substituted Dated samvat 1857 (=A D. 1801) Begins śrī-stamberamāglayanāya namah. Ends samāptam adam vīracaritan nāma nātakam Il śubham astu II samvat 1857 Has a few lacunae Does not number verses for the first five Acts, and according to its own numbering has 59 verses in Act VI and 36 in VII. Thus its originals were two different MSS. Complete for Acts I to VII. Act I ends at folio 89, II at 142, III at 189, IV at 236, V at 33, VI at 42, and VII at 486. I am inclined to think that the MS. was copied from originals belonging to the seventeenth century, because of the following considerations (a) at the end when giving the date of completion of the copy, the scribe begins 16, then drops 6 and substitutes 8 (then adding 57). 1 Probably Wilson is meant
* p 1,581. See above

Page #18

XVI
INTRODUCTION
Evidently the scribe first began mechanically to copy out the date of his original, but afterwards realizing his mistake made the necessary correction, (b) the forms of some of the letters, both simple and conjunct, e.g gg, o, r, jv, jh, rū, rnī, sn and visarga, are identical with those occurring in the seventeenth-century MSS, (c) it often writes sch and sth, (d) after rit doubles the consonants g, c, v, dh, k and p in nearly all those places where I does it, while (:) and a appear as ss almost always where they do so in I, It repeats some of the mistakes of I. These last considerations make its remote connexion with I, very likely.
10 Md Copy of MS No. 5-2-22 in the Government Oriental MSS. Library, Madras As the originals of the MSS kept in this Library are not lent out, I had no other alternative but to request Rao Bahadur M. Rangacharya, Curator of the Library, to cause a copy of this MS to be made for me by a capable copyist, and he very kindly supplied to me a copy with collations from two other MSS, Mt and Mg1 In his letter, dated June 10, 1912, the Librarian informed me that the place from which the manuscripts were acquned, the year of acquisition, and the former owners of the manuscripts are not known'. A brief description of this MS., as supplied to me, runs 'The Devanagari MS is written on country paper and contains ninety pages of eight lines each. The MS. is slightly worm-eaten and gives the following as its date samvat 1907 aśvina sudi budha-väsare likhayatam bharatapura-madhye subham bhavatu Isrir astu.' The MS. is thus a little over sixty years old, and 18 complete up to the end of Act V According to the colophon it was copied at Bharatapura.
11. Alw Copy of a MS. in the Library of His Highness the Maharaja of Alwar. In good condition Very correct Numbers verses. Written in clear Devanagari characters on a strong Indian paper Occasionally writes y for 3, é for s, and s for kh Its original is undoubtedly the same as that of Md, with which it agrees even in the minutest details. Most important among them are its omission with Md (only) of some passages on p. 17, 1 7, p. 24, 1. 13, p. 78, 1. 13, and the readings surpanakha and nihkräntäh for surpanakha and neskrāntah respectively The MS is reported to have been purchased in Benares in the samvat 1911 corresponding with A D 1853 No further particulars are available concerning its previous history*
B
The Southern Group comprises⚫
1 and 2. Mt, Mg. Nos. 5-3-38 and 2-7-18 respectively of the Government Oriental MSS. Library, Madras. As described under Md above, only collations of these two MSS with the text of Md were supplied
1 See below, Nos 1 and 2 of the Southern Group

Page #19

INTRODUCTION
xvil
to me. The following is a brief account as sent to me 'The Telugu Manuscript [Mt] is written on country paper and contains 65 pages of 23 lines each. The paper is wormeaten and the Manuscript is about 40 years old The Grantha Manuscript Mg] is on palm-leaf in 77 pages of 8 lines each The Manuscript is slightly injured and is about 100 years old. Both the MSS break off with Act V 46
3. Mr Copy of the MS. No 379 of the Palace Sarasvati Bhandar, Mysore. The original MS., as M Shama Rao, the officiating Inspector General informed me, Contains 39 leaves, with 8 lines on each page, 64 letters in each line, there are a few lacunae. It is about 100 years old and is fairly correct' Written in the Southern way of using - before a letter which is intended to be doubled Often writes adh for dbhu, 8 for h, v for 8, ru for 7h, tv for ts, and d for o. In Prakrit passages very often reads a for d or, It is of quite independent value In a few cases it agrees with Mt only. Thus both drop passages on p. 68, 1. 11, p 102, .1 6, p 107,1 10, p 108, 11. 2, 5-7, and both preserve a quite different reading on p. 68, l1 8-9. In a few cases in Act V it reads with K
4-7 T, T2, T,, T Copies of the MS No 10702 of the Tanjore Palace Library with collations from MS No 10703 (T) and with very occasional readings from the MSS, Nos 10704 and 10705 (T, and Te respectively) of the same collection The copy has been so very carelessly and incorrectly made that in many cases it was a problem to decipher it, and in a few instances it was very difficult to decide if a certain reading was to be attributed to one MS or the other. Consequently I thought it quite unsafe to depend upon the readings of the copy for incorporation in my text Still, to form an idea of the comparative values of their readings and their relationship to the other MSS of the drama, I have given their readings for the first Act A short description of the MSS is as follows 1
4 T, Contains 55 palm-leaves, 14" x 1" in size Written in Telugu characters with 5 or 6 lines to the page and on an average 55 letters to a line About 250 years old Complete up to V. 46 Begins éri-ganesāya namah.
5. T. Size 16'' x 1". Contains 48 palm-leaves Written in Telugu characters, with 5 or 6 lines to the page, and about 64 letters to the line Not quite so old as T. Ends with V. 46
6. Tg. Contains 36 palm-leaves, sized 13" x 1". Written in Grantha characters Sıx lines to the page and about 40 letters in a line Injured in many places. Act V is incomplete Has some affinities with T,
7. T. Very modern Consists of 18 palm-leaves of the size 16"x1" Written in Grantha characters, with 8 lines to the page and about 64 letters to the line. Contains only the first three Acts
1 See also p 170 of A Classified Index to Prepared for the Madras Government by the Sanskrit MSS. m the Palace at Tangore. A. O Burnell, London, 1880

Page #20

XV11
3
THREE RECENSIONS FOR A PORTION OF THE MAHĀVĪRA-CARITA
When I undertook my research-work on the Drama, two Recensions were known, viz. the one printed in his edition of the play by Ratnam Aiyer with Virarāghava's commentary, and the second given by him (as Śrībhavabhūtz-kave-pranīta-mahāvīracaritasya sarvatah pracalutah pathah) in the Appendix and without any commentary All the other known editions, namely those of Trithen, Borooah, Sridhara, Jivānanda and Täränātha agreed in accepting this sarvatah pracalitah păthah (universally admitted text') as the authentic text of Bhavabhūti, and said not a word about the Second Recension of the play These two Recensions agree in having the same text for the portion of the Drama from Act I to V 46, after which they have nothing in common, excepting that both consist of seven Acts An examination of the collated MSS, however, disclosed a third Recension, which was distinguished by reading a different text only from V. 46 to the end of Act V. For Acts VI and VII it agreed with the universally admitted text' of the drama. The whole case will be made clear by the following table
Acts I to v 46
Act 7 46 to the close of Act V
Acts TI and VII
L 13. do
Ro
All manuscripts Recension A of the MSS E,
have the same W, Sc, I2, Md, Alw, I, and text, the divergences being Recension B of the MSS. K nothing more and B than differ- Recension of the MS Mi ences of reading
Recension A of the
MSS E, W, Sc, 19 Both Md, Alw, Il, and
** Recensions Во Recension B of the
B of the identical MSS K and B Recension C of the
MS Mr
As is clear from the MSS evidence, Bhavabhūti's original work must have come to a sudden close with V 46 Some time later on he revised this portion and brought the Act to a close. The question now arises, which of the three Recensions for the portion from Act V 46 to the end of Act V represents the authentic text? I am of opinion that Recension A does this My conclusion is based on the following arguments.
1. The oldest known MS I, which is dated samvat 1665 (=1609 A.D), runs without a break beyond V 46 and does not mention that the portion of the Act after V 46 is from the pen of a different author. Neither do the other MSS belonging to Recension A come to a sudden stop in the middle of the Act. On the other hand, the MSS of the other two Recensions attribute the part preceding V 46 and that following V. 46 to the end of Act V in clear words to different authors, thus K adds after

Page #21

V 46 etāvad bhavabhūteh I agre kavi-nāyaka-vināyakabhattarr apūre, and Mr ascribes V 46 to the end of Act V to a poet Subrahmanya by name.
2. The commentary to Dasarūpa II 50 and the commentary to Sährtya-darpana 416 quote a verse as from the Mahāvīra-carita (their words are 'vīracarite') which occurs as V. 48 in Recension A. Moreover, the-commentary to Sarasvati-kanthābharana V 172, quotes another verse which appears as V. 51 in this very recension. Evidently the authors of these old works on Alankāra considered the text of Recension A as the genuine text of Bhavabhūtı.
3 Recension A contains a couple of passages which are repeated in the other dramas of the author 2
4 Recension B runs to an unusual length and covers 73 veises
Another question that remains to be decided is whether Acts VI and VII are the genuine composition of Bhavabhūtı I am well-nigh convinced that they are spurious in accordance with the following considerations
1. Repetitions of verses and portions of verses, as also of prose passages occurring in the first five Acts of the Mahāvīra-carita are very frequent in the Mālatī-madhava and the Uttara-rāma-carita, so much so that there is no sungle Act among the first five from which passages have not been iepeated in the other two plays Passages with parallel ideas are still more frequent But with regard to Acts VI and VII the case is quite different There are only two phrases of two words each in the Mv, Act VI, which recur in Māl., kalakılā-kolāhala, Mv, p 173, 1 9 in Mäl V 11, and cakramakrama, Mv, p 173, 1 9-10 in Māl V 14. Act VII lacks even that number These very slight repetitions of phrases can be easily accounted for Acts VI and VII of Mv were probably composed by some unknown author, after Bhavabhūtı had written his second drama, Mālatī-madhava, and borrowed from the latter.
2. From all the first five Acts passages have either been quoted or referred to in the Alankāra literature, but not even a single reference to or quotation from Acts VI and VII is to be met with
3 In Mv V 38–9 it is Rāma who casts aside the mountain-like heap of bones of the demon Dundubhi, but VII. 16 attributes the same act to Laksmana. Surely Bhavabhūti, had he been the author of the latter passage as well, could not have been guilty of this self-contradiction, especially when the two passages are not very far removed from each other
4. The evidence of the Prakrit passages points to the same conclusion. Thus, for example, the treatment of the particles ca and eva 18 very suggestive. In the first five Acts the MSS. nearly always agree in reading
1 Vide Colophon at the end of the MS
· Vide Illustı atı ve Notes,
b 2

Page #22

ca after a word ending with anusvāra. In the last two Acts the MSS. always read a in such a case Similarly the Sanskrit word eva appears as evva in the first five and as jevva in the last two Acts Again mahānuḥāva and vibhusana of the former portion appear as mahanubhava and vihisana in the latter. In declension, the genitive singular maha (=mine), which is not to be met with in the first five Acts, is to be found in the last two, though side by side with me The locative singular termination mmi appears only in the last two Acts 1
5 I would also like to add the metrical irregularity in the word vidrävita in VI. 27 d, the like of which is not to be met with elsewhere in his works 2
4 CRITICAL PRINCIPLES FOLLOWED IN CONSTITUTING THE TEXT.
In view of the existence of the three different Recensions of a portion of the drama, what method, it may be asked, have I followed in framing the text? Having decided that the Recension A is authentic, I adopted it in the text and relegated the texts of the other Recensions to the Appendices. In the adoption of readings for the portion from V 46 to the close of Act V, I have given preference to the readings of the MSS. I, and E, to the former because it is the oldest, and to the latter because it is the copy of an old MS. and because it has a more or less independent value.
But what principles have I followed in constituting the text for that portion which is common to the MSS. of all the three Recensions, 1 e Acts I to V. 46? Now for this portion the MSS divide themselves into two Groups, the Northern and the Southern, the latter representing the original and the former the revised text of the play, as I have said before. I have consequently adhered to the readings of the Northern Group, and in that Group, too, to those of the Subdivision No 4, comprising the MSS. Cu, K and E, which are the oldest and represent the oldest text I have totally avoided the dangerous and unscientific principles of eclecticism, of picking up the best readings from the MSS. of different Groups or of different recensions Though in about half-a-dozen cases I was forced to adopt the readings of the Southern Group (the readings of the MSS of the Northern Group giving no sense), yet even these few cases I have taken care duly to point out in the Illustrative Notes. With regard to Acts VI and VII also (which, however, I was half inclined to exclude from the text as being spurious) I have adopted a similar method, though due
2 Vide paragraph on 'His Metres' below.
1 For 1eferences see paragraph on 'His knowledge of Prakrits' below

Page #23

importance was attached to the readings of the MS B of the same sub
division
Still, even though I have always carefully weighed the evidence, it 18 hardly possible that I should in each individual case have succeeded in selecting the best reading supplied by the MSS I have collated However, I have the consolation that the full critical apparatus attached to the text will greatly facilitate the attempts of other scholars to correct any errors may have left
I
5. EMENDATIONS.
The text, as fixed by me, contains twenty-three emendations Taking into account the length of the drama and the possibility of corruption in the Prakrit passages, the number is not at all large In all these cases the correction is generally very slight Thus, twenty emendations are concerned with a single letter and the other three with two letters only. Then, again, seven relate to Sanskrit and the remaining sixteen to Prakrit passages Among the latter, nine are cases of the misdirected attempts of the copyists at uniform spelling According to the rules of Prakrit grammar, the Sanskrit particle apt is to be replaced by us, but after an anusvāra by pr The copyists, being probably ignorant of this rule, have in seven cases substituted vz even after an anusvāra A similar attempt 18 further responsible for two more cases of the preservation of a (instead of ca) even after an anusvāra Six more emendations are cases of the correction of grammatical errors in Sanskrit and Prakrit words Two are cases, more or less, of the correction of spelling, thus ekko for eko (p 189, 12), the latter being impossible in Prakrit, and kausalya for kausalya (p. 208,1 10) Two emendations consist in the substitution of atah for yatah (p. 27,1 6, p. 90, 1 7) The remaining four emendations were demanded by the context However, where even a single letter has been emended, I have inserted an asterisk (*) in the text. But where I have merely corrected a faulty spelling in order to observe uniformity, I have not added an asterisk Moreover, full reasons for the emendations made have been given in the Illustratave Notes.
6. REMARKS REGARDING NOTES AND APPENDICES.
As regards the Critical Notes, I thought it most convenient to place them at the bottom of the page just below the text, so that the reader can have before him, at the same moment, the entire critical apparatus, and judge for himself the value of the reading adopted in the text It will surely strike the reader that I have been perhaps too profuse in this

Page #24

XXII
INTRODUCTION matter But this is entuely intentional I have always had before my mind's eye what Professor Macdonell said to me about the remark which a German friend of his had once made in regard to assuming that a MS has a particular reading unless a special statement to the contrary is made
ich traue Ihnen nicht". Secondly, I was unfortunately unable to secure the originals of some of the MSS. and had to depend entirely on the copies supplied to me Moreover, in a few cases when the copy of one MS was made for me with collations from two or more other MSS, I could not with perfect certainty assume that the collated MSS had a particular reading when the collator was silent about it Because of this uncertainty I preferred to err on the side of profuseness and have made frequent use of the phrase 'All others', after which in many cases I have added in brackets the names of the MSS., about the actual readings of which I had the slightest doubt However, before this edition is printed it is my intention to consult the original MSS, only the copies of which I have collated. this would go a great way towar ds reducing what would be superfluous in the Critical Notes The MSS. show no uniformity in spelling, so much is this the case that a single MS. spells the saine word differently in different places Such variations of reading have not been included here Then again, mistakes in orthography or omissions of such words in verses as reduce the number of syllables necessary in a foot, errors of dittography (except when they are of some value in deciding the mutual relationship of two or more MSS) have all been ignored The symbol (V) signifies that the MS spells the leading incorrectly in cases when the reading is illegible, I have used the symbol (*) above the name of the MS. or above the reading. In Prakrit passages, however, I have tried to give the exact spellings as they appear in the MSS. It is, besides, necessary to add that where the MSS. Mt and Mg agree with Md, Md only has been mentioned, and similarly when T, 18 stated to have a particular reading, T2, T3, Te are to be understood to have the same, unless various readings of these latter MSS are there mentioned.
In regard to the Illustrative Notes I have refrained from being very exhaustive My object has been twofold, firstly, to point out obscure passages and to attempt satisfactory translations of the same. In doing so I have always referred to or quoted from the extant commentaries of the play and have shown the defects in their interpretations. In certain cases where the passages have not become quite clear to me, I have pointed out the difficulties of interpretation and thus prepared the way for further attempts at a better solution. In the second place, I have referred to the parallel passages in the other Rāma plays, the Anargharāghava and the Bälarāmāyana in particular, both in order to

Page #25

INTRODUCTION
XX111 further the elucidation of our text and to show how far the authors of those works are indebted to Bhavabhūtı. Another feature of these Notes has been to give references to cognate passages in the three works of the poet
I must now add a few words regarding the Appendices The text of the MS K for Act V 47 to V 73 being totally different, had to be relegated to Appendix A The MSS Mr and Alw were received too late to enable me to incorporate their readings with the other Critical Notes, and so their collations appear in the Appendices B and C. To make the edition as useful as possible, I have also added four more Appendices Appendix D (A) gives the metres employed by the author in the order of the verses occurring in the play. Herein I have also included verses that are to be found in the two Recensions B and C Appendix D (B) furnishes the names of the various metres in the order of their frequency. The next Appendıx is the Pratīka Index, which is sure to be a great help towards locating such verses as have been quoted from our author in various works of Sanskrit literature I had also prepared a full Pädānukramanī or Index of the Pratīkas of the verse-quarters, but this turned out to be too voluminous to be included in the present edition Of lexicographical and critical value are Appendices F and G, which give an alphabetical list of all the important words in the text. All such words as are peculiar to Bhavabhūtı, are uncommon or difficult, or are of value in any other respect, have been included These Sanskrit and Prakrit Word Indices have been very useful to me in arriving at the exact sense of words of doubtful or obscure meaning by enabling one to compare the various passages where they occur I sincerely doubt whether a text can be satisfactorily edited and rightly translated unless the editor has previously prepared such an index for comparative purposes.
7. BHAVABHŪTI'S LIFE AND ANCESTRY
Unlıke Kālıdāsa, Bhavabhūti has not been entirely reticent about himself. In the Preludes to his Mv. and Māl. he gives us some account of his genealogy. Thus we are told that he belonged to a South-Indian Brahman family with the surname Udumbaras', living at Padmapura in
1 Jagaddhara 18 wrong in identifying Padmapura 02 Padmanāgara with Padmavati, the scene of the play Bhavabhūti's native place appears from the description to have been somewhere near Chandrapura or Chăndă in the Nägapur territories, in which there are still many families of Marathi, Desastha, Brahmans of the
Taittirīgasäkhä using Āpastamba as their Sutra, and in the county to the south and south-east of which there are families of Tailanga Brahmans following the same Veda and Sutra The river Godavail must have been at or near his native place, from his description of it, as by one familiar with it, in the ninth Act of his play and in the

Page #26

INTRODUCTION
the country of the modern Berars. They were not only followers of the Tattariya Sakha of the Black Yajurveda, but were also the teachers of their school, they belonged to the Kasyapa gotra, and were distinguished for their piety, inasmuch as they maintained the five fires, observed vows, and performed Soma-sacrifices Fifth in ascent to Bhavabhuti was a certain Mahakavi, who had instituted a Vajapeya-sacrifice. Bhavabhuti's grandfather was named Bhattagopala, his father Nilakantha, and his mother Jätükarni He himself was given the name Śrīkantha, and if the statement of Viraraghava in his commentary to Mv. is to be trusted, he obtained the title Bhavabhuta' from his patron-king because of his clever use of the words bhava and bhats in the verse 'samba punātu bhava-bhūtapavitra-martih'. His teacher was one Jñananidhi (Store of Learning'), and was the best of the Paramahamsas or ascetics of the highest order.
The fact that all his extant diamas very faithfully depict court-life leads us to the inevitable conclusion that he was a courtier
XXIV
Judging by the Benedictory Stanzas in his Mal., the invocation of Siva in Mal V. 1, the oft-repeated mention in Mv of Parasurama as being the disciple of Siva, of Rama (the incarnation of Visnu) as cherishing a love for the followers of Siva, and of Ravana as being a devotee of the same deity, we may safely conclude that Bhavabhuti was a Saiva or at least had strong Saiva tendencies The fact that all his plays were acted at the festival of Kalapriyanatha points to the same conclusion This conclusion 18 further strengthened by Bhavabhuti's departure from his source in making Ravana offer his heads to Siva instead of to Brahmā as narrated by the epic from which he borrows his plot But he was probably no very orthodox member of his sect, for we find him saluting the sun in Mal. I. 5 and Brahma in Mv. I, 1.
Utt R. Ch In the former place it is introduced without much natural connexion, thus evincing the partiality of a native'Bhandarkar in his Malati-madhava (Bombay, 1905), notes, p 8
1 If the MS K is to be absolutely relied upon, we find therein the mention of a very important and valuable fact, not yet known to us In the Prelude (p 2, 1 9) this MS leads tadamusyāyanasya tatrabhavato vajapeyrno mahakaveh simhabhüteh pañcamah. If we were to admit this reading as authentio-though there seems to be little reason for doing so, as neither any other Mo MS. nor any of the MSS of the Mal, which repeats the passage verbally, corroborate it-we have to modify our present notions of Bhavabhuti's ancestors I'm reading
would make 'the great poet Simhabhütı' the fifth in ascent from our poet Nothing, however, is known of this Simhabhūti
2 Ananta-pandita in his commentary on the verse bhavabhuteh sambandhat', &c, in Arya-saptasati, mentions the verse as leading tapasvi kam gato 'rastham at smerananav tva | giryjayah stanau vande pārvati-paramesvarau'.
s Mal I 1 invokes Śiva, I 2, the headshakings of Ganesa at the dance of Siva, I 8, the river Ganges as she flows on the head of Siva; and I 4, the third eye of SLTA
4 Vide mahesvara-prit in Mo II 9, 10; and sawa-prityä in II. 11
Vide Mu VI 14, 15, and note on the first passage

Page #27

INTRODUCTION
XXV
That he had studied the Vedas and mastered the Upanisads as well as the Sankhya and Yoga systems of philosophy he himself tells us in Māl. I 10 The passage Utt V. 23 may also be a reflection of his own opinion about himself. But even without his own outspoken testimony as to his varied learning, we have sufficient indications of his mastery of Sanskrit literature. His knowledge of Yoga is evident from Vasistha's speech in Mv, pp. 64, 65, from Māl. V 1, 2, 3, and the prose passage yat satyam adhunā, &c, in Mal v 9, 10 His acquaintance with Nitróāstra, or Science of Polity, is clear from the discussions of the various schemes against Rama by Mālyavān and Surpanakha in the Interludes to Mv, Acts II and IV. His study of Vedānta is proved by his reference to the Vivarta doctrine in Utt. II. 5, 6 (sabda-brahmanas tādrsam vivartam trhāsam), III. 47, VI 6, in Māl III 42, 43, and in Mv V 57. Hisundhatāmisrõ hy asūryā nāma te lokās', &c., in Utt IV. 3, 4, reminds one of Tsopanısad 3. That he was widely read in the Dharmaśāstras and the Sūtra works would be evident from (a) yatah prāyaścıttam, &c, in Mv., p 100, 1. 9, (b) sa māmso madhuparka atz, &c, in Utt IV. 2, (c) na rathinah, &c, in Utt. V 20, 21, and gitas cāyam artho, &c, Māl. II. 2, 3 His knowledge of Vātsyāyana's Kāma-sūtra is proved beyond doubt through his quotation from that 1 work in his Māl VII 0/1 (Kusuma-sadharmāno hr, &c ) In Māl I 6 the words āyopita-kāma-sūtram further suggest (by the vyañjanavrtta) that he has followed the principles laid down in the Kāma-sūtras in the development of the incidents alluded to Thus, eg, we read in Kāma-sūtra 2 (Part III, Chapter V) When a girl cannot meet her lover frequently in private, she should send the daughter of her nurse to him, it being understood that she has confidence in her, and had previously gained her over to her interests On seeing the man, the daughter of the nurse should, in the course of conversation, describe to him the noble birth, the good disposition, the beauty, talent, skıll, knowledge of human nature and affection of the girl in such a way as not to let him suppose that she had been sent by the girl, and should thus create affection for the girl in the heart of the man To the girl also she should speak about the excellent qualities of the man, especially of those qualities which she knows are pleasing to the girl She should, moreover, speak with disparagement of the other lovers of the girl, and talk about the avarice and indiscretion of their parents, and the fickleness of their relatives. She should also quote examples of many girls of ancient times, such as Sakuntalā and others, who, having united themselves with lovers of their own caste and their own
Vätsyāyana-pranitam Kāma sūtram With Yasodhara's commentary Bombay, 1891. (III 2, p 199)
? Kāma-sūtra of Vātsyäyana. Translated from the Sanskrit. Printed for the Hindoo Kāma Shastra Society, Benares, 1883,

Page #28

INTRODUCTION
choice, were ever happy afterwards in society She should also tell of other girls who married into great families, and being troubled by rival wives became wretched and miserable, and were finally abandoned She should further speak of the good fortune, the continual happiness, the chastity, obedience, and affection of the man, and if the girl gets amorous about him, she should endeavour to allay her shame and her fear as well as her suspicions about any disaster that might result from her marriage In a word she should act the whole part of a female messenger by telling the girl all about the man's affection for her, the places he frequented, and the endeavours he made to meet her, and by often repeating, "It will be all right if the man will take you away forcibly and unexpectedly " I have quoted this passage at great length simply to make it thoroughly clear how very faithfully Bhavabhuta has followed these instructions in his Mal. Thus Kamandaki tells us that she wishes to formulate a plan for herself as a voluntary messenger', and we find her carrying out the above principles in her speech in Mal II 7/8 and in others up to the close of Act II, thereby winning the confidence of Mälati, as she tells us in III. 1. For the last line of Vätsyäyana's quotation compare Buddharaksita's speech in Mal VII 2 aha so.. saangaha-sahasena sahadhammaarinim kares, &c
XXVI
He must have also known a certain traditional collection of words like the Nighantus, for we read in Utt. aśvo 'eva str, &c., IV. 25/26, and pathitam eva, &c, IV 26/27
Mv. IV 23, and the mention of the various parts of a man's body in Mv. III. 82, V 19, may perhaps indicate that the poet had studied works of medicine.
His thorough familiarity with Pauranic literature shows itself pretty often. It would be worth while to examine his relationship with Tantric literature that he must have thoroughly studied it is proved beyond doubt by Mal V.
8. BHAVABHUTI'S DATE.
In his Indische Literaturgeschichte, p 222, Albrecht Weber places Bhavabhuti in the eighth century A.D. Leopold v. Schroder expresses himself to the same effect in his Indrens Interatur und Cultur, p. 647. Max Muller in his India, What can it teach us?, pp. 332-5, expressed a similar opinion as to the poet's date. Macdonell in his History of Sanskrit Literature, p 363, says: His patron was King Yasovarman of Kanyakubja (Kanauj), who ruled during the first half of the eighth
1 nipunam nisrstārtha-dûtī-kalpas tantrayztavyah in Mal 1. 18/19 Cf also II, 18
2 Berlin, 1876
4 London, 1888.
* Leipzig, 1887
• London, 1900.

Page #29

INTRODUCTION
Xxvii
century' In his Early History of India, p. 308, Vincent Smith mentions 733 as the year of Lalitāditya's coronation, and adds This prince, who is said to have reigned for thirty-six years, extended the power of Kashmir far beyond its normal mountain limits, and about the year 740 inflicted a crushing defeat upon Yasovarman, king of Kanauj'
But in his Bhavabhūtr and his place in Sanskrit Literature, p 28, Anundoram Borooah, when discussing the date of our poet, says that he 'cannot place him later than the fifth century A.D.' His conclusion is based on the following arguments
1 As we know from his Malatı Madhava that he was not a popular writer in his time, more than 100 years must have elapsed before his plays spread to the farthest extremities of India and his reputation became indissolubly tied with the immortal language of our ancestors In the days of the Bala Ramayana he had already become a revered writer. It appears not only from the verse already quoted [Bāl. I 16], but from its again introducing Bhavabhuti as a pupıl in the beginning of the fourth act I have already shown that there is very good evidence to show that this 18 a play of the seventh century. I cannot therefore place Bhavabhuti later than the fifth century A D.' (p 22.)
2 The Raja Tarangını makes Bhavabhuti a courtier of Yashovarman ---king of Canou). The 114th [? 144th] verse of the fourth Taranga runs thus kavir vākpatirāja-sri-bhavabhūtyādr-sevitah gato yayau yasovarmā tad-guna-stutz-vandrtām This would make Bhavabhuti live in the eighth century But there is nothing in the verse to show that our Bhavabhuti is referied to in it Secondly the expression vākpaturāja before śrī-bhavabhūti clearly shows that this was, according to this authority, the title of Yashovarman's Bhavabhutı, if he at all had a Bhavabhuti in his court But we do not know either from Bhavabhuti's writings or from independent evidence that Srikantha Bhavabhuti was ever known as the Vākpatı Rāja.' (p. 24)
3. Bhavabhutz preceded Amara Sinha but succeeded Kalidasa' I cannot, however, see my way to agree with him His first argument falls to the ground through the results of the later research which place Rājasekhara, the author of Būlarāmāyana, about 900 A D3 His second is based on the wrong interpretation of the verse from the Rājatarangini, which mentions two distinct poets, Vakpatırāja (author of Gaudavaho) and Bhavabhūtı, and not Vākpatırāja-bhavabhūti. The third argument, too, is
1 Oxford, latest edition ? Calcutta, 1878 3 Soe Sten Konow's Essay on Rajasekhara's Life and Writings in his edition of the Karn
pūra-mañari Cambridge, Mass, 1901, VS Apte's Rājasekhara his life and Writings, Poona, 1886.

Page #30

XXVIII
INTRODUCTION based on the wrong conclusion that Bhavabhūtı preceded Amarasimha, for, as we now know, Amarasimha belongs to about A.D. 550,1
I side with Bhandarkar, who assigns the first quarter of the eighth century as the date of our author. I here summarize the arguments advanced by him 2
Kalbana in his Rāgatarangine mentions that Bhavabhūti was patronized by Yasovarman, who was subdued by Lalitāditya According to calculations based on this work Lalitāditya-or Muktāpida, as he is otherwise called-reigned from A D. 693 to 729 or A D. 700 to 736 But the Chinese annals represent Candrāpīda, the second successor of Muktāpida, as having received the title of king from the Chinese emperor in AD 720, while according to the Rājatarangi nī, Candıāpīda died in A D 689 As Chinese chronology is more reliable, there must be a mistake of thirty-one years in Kalhana's chronology By applying this correction to Lalitāditya's date, we shall have to assign A.D 724-60 or A D. 731-67 as the period of his reign. Yašovarman, therefore, must have been subdued after A, D 724 or 731 According to the astronomical calculations of Prof. Jacobi, based on the mention of the annular eclipse of the sun, which is mentioned in stanza 799 of Gaudavaho 4 as having happened in the year of Lalitāditya's defeat of Yasovarman, the latter was attacked in A D.731 A certain King I-cha-fon-mo is mentioned by Chinese authors as having sent an ambassador to China in A D 731 This I-cha-fon-mo has been identified with Yaśovarman, and here we have the date of Bhavabhūti's patron from a different source The Jaina Rajasekhara mentions the conversion of Āmarāja, the successor of Yašovai man, by a certain Bappabhattı between the vilorama era, 807 and 881 (=A D.751 and 755). Thus also we have A D 753 as the approximate year of Yasovarman's death. Bhavabhūtı must therefore have lived about the first quarter of the eighth century.5
9. BHAVABHŪTI'S WRITINGS.
Besides his three extant plays which are universally acknowledged to be his productions—a fact which is also corroborated by his own statements in the Preludes to these works, by the uniformity of style and by the mutual repetitions-Bhavabhūtı must have composed some other works as well A native Indian tradition attributes a short poetical work,
1 Vide Dre mdischen Wörterbücher von Th Zachariae, Strassburg, 1897
See his preface in his edition of Maiatimadhava, PP XI-XVII
8 Göt, Gel Anz, 1888, Vol II, pp 67-8.
* Edited by S P. Pandit, Bom Sans. Series, 1887
5 [According to Winternitz, Geschichte der indischen Intteratur, III, p. 281, during the first half of the eighth century, M]

Page #31

INTRODUCTION
XXIX
Gunaratna 1 (consisting of but thirteen verses), to our poet. Excepting verse 1, which is a mere repetition of Mal. I. 2, the poem has nothing in common with Bhavabhūti's style The last eleven verses are of the nature of proverbs such as are usually met with in works on Nītı All the verses but the first have been included by Bohtlingk in his Indische Spruche, which may be consulted for references to other works where these stanzas are to be found. Below I append the numbers in Bohtlingk's work. Verse 2 = No. 5033, occurs also in Sārngadhara-paddhatz 502 as kasyā pi, verse 3 = No. 6089, verse 4 = No. 2152, verse 5 = No 2130 occurs also in Sārngadhara-paddhatr 295 as anonymous, verse 6 = No. 2138, verse 7 = No 6099, verse 8= No. 4658, verse 9 = No 5960, verse 10= No.5468, verse 11 = No 2445, verse 12 = No 94, but attributed to Vyāsa in Sārngadhara-paddhatr 669, verse 13 = No 2153
Bhavabhūtı must have, however, composed other works which unfortunately have been lost to us, for a large number of verses ascribed to him are not traceable in his three known dramas.
9 a. The following is a list of these verses
(1) in Śārngadhara-paddhatz 8 as bhavabhūteh 43, 2 (No 791), alpatalarr anuyātām, 6, 2 (No 146), niravadyāne padyāni, 41, 2 (No. 749), darvād yady apr tulyo
(2) in Suvrtta-tılaka 4 as bhatta-bhavabhūteh : Commentary on II 37 ajñānād yadi vā.
(3) in Rasika-jīvana of Gadādhara-bhatta III. 22, al-patalarr anuyātām , III. 95, kim candramāh pratyupakārao.
(4) in Vīrarāghava's Commentary on Mv 6 sämbā punātu.
(5) in Anantapandita's Commentary on Āryā-saptaśatī tapasvī kām gato' vasthăm
(6) in Rāyamukuta's Commentary on the Amarakosa on II 5 10, sa eva rauhusām, on III 1, 64, sarasasupāms
(7) in his edition of Kavindravacanasamuiccaya 6 Dr. F. W. Thomas mentions the following verses as having been attributed to Bhavabhūti in some works which exist so far only in MSS..
(a) in the Saduktzkarņāmrta of Śrīdhara II 704, usasi guru samaksam , I 109, kām tapasvī gato' vasthām, I. 62, gādha-granthepraphulla; I. 57, cūdāpida-mbaddha-väsukr, I 897, nah-sasara karā
1 Printed in Haeberlin's Sanskrit Anthology, Calcutta, 1847
In three volumes, St Petersburg, 1870-3
Edited by Peterson, Bom. Sans Series, Bombay, 1888 For the translation of
verses see ZDMG , Vol 27, pp 63-4.
+ Rāvyamālā Series, Bombay, 1886
5 Vide Ratnam Aiyar's edition, p 8, Bombay, 1901
& Bibl Ind Series, Calcutta, 1912

Page #32

INTRODUCTION
ahāta, II. 781, bhuvām gharmārambhe, II 866, laghuni tona-kutīre. I. 88, varkunthasya karanka, I 223, bauryam Satru-lcula-Isaya
(6) in the Subhāsta-hārāvali of Harı Kavi C11b, 125, nulchrlarr nirastam, 286, 64, bhajena bhavad antakam
10. CHRONOLOGICAL ORDER OF BHAVABHŪTI'S EXTANT PLAYS
The Uttara-rāma-carita seems to have been the last play composed by Bhavabhūti this is indicated by the traditional judgement of the Pandits, who pronounce him to have 'excelled in his Uttara-rāma-carita' This view is also borne out by Utt VII 21, which states that work to be the production of the poet's mature intellect', as well as by the fact that in his Prelude to that play he devotes only one line to the description of his family, parentage, &c, which is dwelt on at great length in Mv and Māl. Evidently by the time he began Utt, his fame was firmly established as a poet 2 through his Māl, and he was therefore no longer under the necessity of expatiating on his own high descent or on the vast learning of his preceptor, or on his own acquisitions in the domain of literature 3
Again in Mv and Māl we mark his anxiety to produce diamas conforming to the demands of the public, whose goodwill he was eager to secure. Thus in Mv. I 1/4 we read ārya-misrāh samādréantı. sa sandarbho bhinetavyah, and in Māl I 5/6. tat parisadam nurdistaguna-prabandhena, &c In Utt I 1/2 his tone is changed and he considers it sufficient to say āryamuórān vejñāpayāna That Utt. is later than Mv is further self-evident from their very titles.
Let us now turn to the question as to which of his other two plays is relatively prior. I am fully convinced that the Mv. was the author's first attempt, as it lacks that power of expression and keen insight into human sentiments which characterize Māl His Mv. is uncouth and clumsy Again in My he does not allude to any of his works, whereas we find him speaking disparagingly of those who did not approve of his productions. This conduct of his is rationally explained if we grant that Mv was given to the public before Māl., and was accorded a very cold reception by contemporary critics. By this hypothesis only can we explain the still fuller account of his family and of his own literary attainments in Mal In the whole of Māl. he seems to be making a conscious effort to parade his mastery not only over Sanskrit, but also over Prakrit.
I would like to hazard the assumption that the words apūrvatvāt
1 Of uttare rama-carste bhavabhūhr vistsyate
Notwithstanding his established fame
he stall feared criticism. Vide Ut I. 5.
3 Vide Preludes to Mv and Mal

Page #33

INTRODUCTION
xxxi
prabandhasya 1 in Mv. I 7/8 may perhaps refer to My being his first production, while apūrva-vastu-prayogena 2 in Māl. I. 5/6 may be understood to mean that he wanted to make up a new theme. Having failed to depict the Heroic Sentiment in My, he took to the delineation of the Erotic Sentiment, which is simpler to treat, and which, besides, appeals more easily to every human being
I do not find any force in the only argument advanced by Anundoram Borooah in favour of his view that Utt was written between Mv and Māl, viz 'the fact that its verses agree more with the verses of the Vira Charita and the Malatı Madhava than the verses of the Vira Charita do with the verses of the Malatı Madhava':3 And when we remember that, firstly, in Borooah's time no critical editions of Bhavabhūti's works were in existence to justify a statement like his, and secondly, that Utt, being a continuation of Mv., should have more affinities with that play, his argument loses its entire force.
11. BHAVABHŪTI'S LITERARY CHARACTERISTICS
(a) Bhavabhūtr as a dramatist We may without reservation concede to Bhavabhūti the title which he, in his Mv I 4, claims for himself, viz 'the master of speech' (vasya-vāk) * His command of language, which enables him to express with facility minute shades of meaning, his cleverness in employing words suited to the sentiment, his mastery in depicting the grand and sublime aspects of Nature as discernible in the towering mountains and the thick forests, his delineation of different human sentiments, especially the karunā, bringāra, bībhatsa and raudra, his skılful expression of the depth of passion, are simply unsurpassed. Kālıdāsa, as Wilson points out, has more fancy and is a greater artist than Bhavabhūti. The former suggests or indicates the sentiment which the latter expresses in forcible language.' In his Mv. he aims at depicting the Heroic Sentiment (I 3, I 6) and the grand exploits of the chief characters (I 2) in the play, and though he succeeds in depicting the profoundness of Rāma's nature in Act II, the uncontrollable fury of
11e having no compositions preceding it
10 by resorting to a theme quite different to the one treated before
. Bhavabhutz and his place in Sanskrit Laterature, Calcutta, 1878 (P 29)
+ Cf. also Ut I 2
8 In his introduction to his tianslation of Mai, p 4 (see his 'Select Specimens of the Theatre of the Hindus', Vol II
London, 1871), Wilson ascribes this to the influence of the mountains of the South, his native land
& Of the traditional eulogy, Kārunyam bhavabhūtır eva tanute, as well as the verse bhavabhūteh sambandhāt bhadhara-bhūyeva bhārati bhats etat-krta-kärinye kim anyatha rodita grāva
7 Bhandarkar in his Mal (Introduction, p xii).

Page #34

xxxii
INTRODUCTION
Parasurāma in Acts II and III, yet, on the whole, his attempt is a failure It is only a sort of meek heroism which he succeeds in painting. The speeches of Indra and Citraratha in Act VI, which describe the various incidents witnessed by them on the battlefield, create an impression of dull monotony and may suit a poem rather than a drama, inasmuch as they fail to create any dramatic effect. They have been eked out by the poet to a tiresome length simply to parade his knowledge of versification.
In his delineation of the karunā rasa, the felicitous expression of pathos, however, he is always at home Still the passages in Mv. V 1 appear undoubtedly to be the attempts of a novice. They lack that refinement and finish which are perceptible even to a superficial reader in his Utt.? (particularly in Act III), and that tenderness which characterizes even his Māl., Act IX
His delineation in Mal, of the sentiment of love, passing through the different stages of its development, particularly of the vpralambha singāra in Act IX, his skill in depicting the raudra and būbhatsa rasas as exemplified in Act V, are sufficient to justify the claim to a high rank among great poets, but, notwithstanding that, we cannot fail to mark the looseness with which the two Acts V and IX hang upon the general plot of the drama They look like awkward and inharmonious additions to the rest of the plot, introduced more for the express purpose of exhibiting his mastery in portraying the above-mentioned sentiments
Bhavabhūti fails to draw different types of character His dramatis personae are the common set of people who recur in nearly all the plavs. and though in their portraiture there are some very original touches here and there, yet one sadly misses the master-hand of the author of the Mrcchakatoka.
(6) His humour and wrony. There is one element which Bhavabhūtı entirely lacks. its absence in his compositions distinguishes him from Kālıdāsa, that is, humour His three plays are characterized by the absence of the figure of the Vidûsaka, who plays so important a part in all the three dramas of Kālıdāsa Bhavabhūtı loves earnestness He likes to be serious to a remarkable degree, so much so that not a single instance of a hearty joke or a flash of wit is to be met with in any of his three works Whether the omission was intentional or whether he was incapable of portraying a humorous character, it is very difficult to say. When we remember that he was to some extent influenced by the writings of
1 Vide particularly V 28, 56, 61, also IV 11
The main sentiment aimed at in this work is karuna Vide III 1, and the words
of the stage-manager in VII 1/2. Karunadbhuta-rasam ca kapicad upanıbaddham
9 Vide I 6, where the authoi mentions what he aims at in the play.

Page #35

INTRODUCTION
xxxiu
Kalidasa, of whom he was an admirer, the fact sounds still more strange. It is, however, not unlikely that his personal experiences and the circumstances of his life were to a certain extent responsible for this singular characteristic Wilson, however, is of opinion that the more deeply a man feels, the more prone he is to look at facts and the less able to humour or Jest'
But the absence of humour is considerably compensated by his fondness for irony, which exhibits itself to a remarkable extent in his Mv Thus, for instance, in Jamadagnya's speeches on p 59,1 8, p. 61,1 2, p 77,1 1, p 82, 1. 4, p 98, 1 8, in Rama's speeches on p 53,1 3, p 54,1 5, p 127, 1 8, and the following verse, p 138, 1 1; in Vasistha's speech on p 78,1 10, and in Alaka's speech in VII. 1 I have also been able to find one such instance in Mal. VII. 0/1 kaham nāma nava-vahû-vrssambhanovaa januam, &c
(c) Hus style A defect of his style, which is to a certain extent present in the Mv, but which reached its climax in the Mal, is his use of absurdly long and highly confusing compounds both in prose and in verse and his introduction of long prose speeches Therein he seems to be following the conventional rules of the Rhetoricians Thus in Mv and Māl. he employs the style known as gaudi, which is characterized by the use of long compounds, conjunct consonants, and hard letters, and in Utt, the vardarbhi style, suited to the karuna-rasa, and marked by the absence of heavy constructions and long compounds, and by the presence of soft letters 2 In places we cannot fail to mark his loose constructions, some of which he shares in common with his brother poets and dramatists. Thus in My alone we might mention brahmadyars tridaba-munabhah, I 11, agatam rajare-grhät for rajare-grhāt āgatam, p 9, 1 15, brahmanaJanasya sanghata-mrtyum, p 20, 1. 5, mama hrtasya, &c, p 59, 17, sada esa panhuda-tthane, p 108, 1. 4, eka-samaya-vyutpannam eka-kriyam, IV 57, and svayam kathayitum, &c, p 151, 1. 14 There are a few more passages which are defective in one way or the other In Mv I 18 we have to stretch dando 'parah to extract a sense from it In I 20 the su of sunirgata has no significance In II 9 stri-ratnam misyate wants upekertum to bring out the intended sense In tac ca gatam, p 189, 1 8, tat stands for ryputvam. On p 201,1 2, apastah lacks a subject In VII 37 the first foot is defective through a construction inharmonious with the next two lines
1 Vide ojo-guna-yukta gaudiya rītih | asyām ca bandhauddhatyam samasa-darrghyam samyuktavarnatvam prathama-trtiyākrāntau dvitiyacaturthau yuktau rephas cakaryah -Kāvyānusāsana, p. 81, 1 24 Cf. also Kävyä I 80
2793
C
2 Vide madhurya-guna-yuktā vaular bhi itih asyam ca prāyena komalo bandho 'samāsah, &c -Kävyänusäsana, p 31, 1 13
3 Vide notes on these passages

Page #36

XXXIV
INTRODUCTION But not withstan,ling these shortcomings he possesses felicity and uchness of exp pugion and slepth of meaning', which, according to his own opinion, are the insprutable character istics of learning and skill'? His works display a complete mastery of language. The way in which he gives a necular turn to the VAT-( according as a new idea strikes the mind of the praker or a new curcumstance happens, is an index of his wonderful Command of language "Thius in Jr IV 32 the sage Visvāmitra starts with herpeto-shtare nel but realizing that the word damana would Juezils won the feeling of Parasurama, at once substitutes vidīta instead In V VI ; Malyirs ūn proudly talks of the strength of his arm as being canull of erum the enemy. but when his left eye thiobs prognosticat111' n uuturtunut nii. he changes the turn of his speech In My VI 10 Risana talh-hunchtily of his all-surpassing valour, but being filled with uitymel. In additii lent manner. In Mv. VII 4 Alakā expresses her surrin at the chaste Sitä leing made to undergo purification, but an after that tht make her look upon it as an instance of the peculiar way of the world. In 1'11 III.26 Väsanti is too much overcome with passion to timesh her weh in the strain in which she had begun, and finishes it in a chatte rent, thougłı very appropriate manner, so as to produce a still greater effect. In Thlt VII. 40 a similar close of Rama's speech heightens the dramatic ctfect. In Mal. IX. 54 Makalanda fails to explain the disappearance of his friend, but then all of a sudden comes to realize that it might tue lue to the magical powers of Saudāmini 2
Another feature of his style is the singular way of indicating the lepth of a certain feeling ly describing it as incomprehensible and undefinwhile In-tance are Utt I. 33, III. 11, 39, Māl I 21, 33
Another beautiful tirit is that very often the sound imitates the sense He employ's letters which well fit in with the idea intended to be expressed, thuy ondancing its effect. Instances are Mv. I 34, 35, 45 b, II 16 cd, 17c; III, 39, , 1.1', 29, Ut II. 30, V.5, 6, 9, and Māl V 19, VI. 7, 8, VIII. 9, 1X. 9.
Again, what lends an indescrihable charm to his style is his fondness for the use of proverbsial expressions, which are the result of his vast experience and close observation. As illustrations we might mention Mv., p. fi,1, 6; 1.12; 1. 23 cd , 1.30c, I. 33 b, p. 20,1 9, II 4d, II. 32 d, p. 59, 1. 12; p. 61, L. 9 ; III. 3d, 111 9ab, p 70,1.1, III. 34 a; III. 35, p. 88, 1. 10; IV. 28; p. 99, 1.4; IV. 27 cd; IV. 33 cd, p. 117,1 11, p 139, 1.8; V. 48cd; p. 145, 1. 15; V. 59; p. 153, 1. 12, p 178, 1. 8; p 208, 1. 6, Mäl. I. 8d; I. 17; I. 26 cd; I. 26/27 (snehas ca, &c), I 27; I. 35/36 (na khalu, &c.); II. (paccukkhu-sokkha-dārņo, &c.); II. 2/3 (itaretaränurägo, 1 Vide Mal. 1. 10.
Cf. also Mal. I 20, Mv. VI 6, 88.

Page #37

INTRODUCTION
XXXV
&c, and yasyām manas, &c.), II 7b, II. 7/8 (prabhavati prāyah, &c), II 11/12 (kuto vā, &c), III. 11, IV. 4/5 (vāko-pratisthrtānr, &c.), IV 24/25 (na hu so, &c), VI. 18, VII. 0/1 (kusuma-sadharmāno, &c, and nakkampadārunāsu, &c), VIII 14 cd, X 23/24 (Jayanti, &c), IX 51 cd, Utt I 8, 10, 13 cd, 14cd, 41 ab, II. 2, 4, 7, 110, 19, III. 29, IV 11d, 12 d, 17 a, 18, V. 17, 19 d, 20 cd, 30, 31, VI. 5, 14, 30b, 32 cd
His vocabulary. Bhavabhūti's vocabulary is very extensive I cannot help thinking that, like the present day orthodox method of instruction, he must have committed to memory at least a couple of dictionaries He exhausts nearly all the synonyms of the words asthi, senā, rudhira, dhanus, Sarīra, usu, nakara, and parvata, as mentioned in the Amarakośa 1 Some of his peculiar and partly favourite words are pārāyana, prāgbhāra, dambara, garbha-rūpa, jhampā, tūvara, prān-mandala, parrdhiranā, khuralī nābhyananī, vitanka in Mv.,? pāruplava, I 31/32, IV. 3, atathābhāva, I 34, malimasa, I 35, ranaranaka, I 44, ardamparya, II 7, utkalrkā, III 10, dāmara, III. 15/16, rallz (Prakrt), III.15/16, gallūrana (Prakrit), III. 15/16, pūrnapātra, IV 1, samrāvina, V 11, sevadh, VI 18, ladaha (Prakrit), VII.0/1 in Māl , ranaranaka, I 38/39, (also Prakrit) anaranaa, I 30/31, vañula, II 23, koñjalka, III. 2, kūkali, III 16/17, bhbhīsıkā, IV. 28, kadāra, VI. 2/3 in Utt Some of his favourite words in My are vyatukara, anurudh, parunam, prākrta (also aprākıta) and vidhu Then again he shows the greatest tendency to use onomatopoetic words, many of which he has himself coined Thus in My we find udbudbuda, tankāra, kuttāka, khanatkhanīkrta, ucculup, tātkāra, 8 in Māl ranaranāyamāna, I 28/29, ranaranatkāra, I 28/29, tharatharāyanta (Prakrit), III 12/13, Katakatāanta. (Prakrit), III 15/16, ghanātkara, V 34 jhanajhanakkūrinio (Piakrit), VI 4/, dhamadhamāanta (Prakrit) VII 1/2, gadgada, IX 3/4, and in Utt. madamadāra (Prakrit), IV 1/2, ranatkāra, V. 26, Jhanjhanat, VI.2, Jhanayhanäyuta, V 5, ranatlcarana VI. 1, barbarita, VI. 4, gulugulāyamāna, VI 5/6, gadgada, II 30, dumadumāyrta, VI 2. Then again I have noticed two incongruous cases in the employment of patronymic words, viz., martrāvaruna and martrāvaruni, varlcartana and varkartanz.
Coming now to his employment of Figures of Speech we may mention 4
1 It would be very interesting to find out from the words he uses the Lexicons he is likely to have known. Research in this department may lead to some useful results
For references see "Index of Sanskrit words' The first three words recur in the
other two plays also
8 For references see Index of Sanskrit words',
4 In the case of the figures which do not occur very frequently I have mentioned only the important instances The list given is not very exhaustive.

Page #38

INTRODUCTION XXXVI
i Upamā or Simile in My. I 62, II 24, 31, III. 15, 21, 39, 40, IV. 23, V. 21, 44, VI 8, 44, 52, 53, VII. 34, in Māl. I 42, II 1, 8, III. 4, 10, 16, V 28, VI 6, 20, VIII. 8, IX. 50, X 3, 4, 12, 15, in Utt I 29, 45, 49, III 5, 7, 23, 36, 42, 47, IV. 2, 21, V. 8, VI. 24, 29. A glance at the above passages would suffice to show his inferiority in the employment of this figure to Kālıdāsa who, according to the opinion of the best critics, surpasses all in its use i Still a comparison of the similes employed by the two dramatists may be of some psychological value
I wish to emphasize here a peculiar characteristic of Bhavabhūti's similes, viz. his extreme fondness for lıkening concrete objects to abstract ideas and at times of living beings to inanimate things) -a quality in which he excels Kālıdāsa Examples are in Mv I. 10, 22, 62, II 15, 23, 25, 41, V. 20 ab, 38, VI. 440 , VII. 21, 33 b, 2 in Māl IX. 9, in Utt. I. 18, III. 4, 14, 25, V. 16, VI, 9, 10, 19, 22
2. Rūpaka or Metaphor in Mv V. 45, VII. 2, in Māl II. 10, X. 2, in Utt. I 38, III 28, IV. 4, 29
3 Utpreksā or Poetical Fancy in Mv I. 12, V 12 cd, 22, 26, 44d, in Māl I 32, II. 11, III. 16, V 10, VI 5, 12, IX. 1, in Utt I 48, III 13, 39
4 Anuprāsa or Alliteration in Mv. I 29, II 31, 33 ab, 38 b, 46 cd, III 28 b, 29 b, 31 d, 32 d, IV 530, V 53 b, VII. 33 c, in Māl v 30, IX 16, 43, X. 18, in Utt. II 9, V.5, 9
5. Ślesa or Pun in Mv I 50 a (on visvā metra), V. 47 (on rāma), p 41, 1. 1 (on skandha), p 41, 1 2 (on kulya), p 46, 1 4 (on vamsa), IV. 23 (on dosa and sastra), p 204, 1. 12 (on rajah), in Māl. I have also noticed a few equivocal statements, thus mahābhāga suślista-gunatayā, &e, I 35/36, prabhavatı nyasya, &c II. 0/1,2/3
6 Arthāntaranyāsa or Corroboration in Māl. X. 13, in Utt IV. 11, VI 12, 30
7 Nzdarbanā or Illustration in Māl. IX 51 cd, in Utt I. 14, V 29 8 Drstānta or Exemplification in Māl I 27, IX 39, in Utt V 20
9 Vorodhābhāsa or Contradiction in Mv. IV. 20, 24, in Māl I. 11 VIII. 7/8 (phuridam me vāmam, &c ).
10. Pratwastūpama in Mv. IV 27 cd, in Utt I. 13. 11. Atrśayokti or Hyperbole: in Māl I. 39. 12 Āksepa in Mv VI 9. 13. Svabhāvokti in Utt. IY 26.
d His verbal forms As might be expected from a great poet, Bhavabhūtı closely follows the rules of grammar, though a few gram
Of upamā kālıdāsasya bhāraver artha-gaura- gunāh van 1 dandinaḥ padalālityam mäghe santr trayo
Cf. also II, 34, 39 d, 40a, IV 17a

Page #39

INTRODUCTION
XXXyii
matical peculiarities are to be found here and there Thus in Mv alone I have marked two cases of the Present Tense being used in an Optative sense dadāte for dadātu in IV. 10, and carāmah for carema in IV 45. The opposite use of the Optative for the Present is vrajatu on p. 131, 1 8 On p 51,1 10, the past sense in āsit has a peculiar significance 1 On p 13, 1. 9, paśyati possesses a Desiderative sense On p 129, 1. 12, bhavāvah is used as synonymous with gacchāvah. Two examples of the use of the Parasmaipada for the Ātmanepada are vyjayeyam in III. 45 and nuvarteyam in VI. 22. The form fīvātave in Utt II. 10 is a Vedic Infinitive.
e Hus metres As will be evident from Appendıx D (B), Bhavabhūtı employs twenty different metres in the composition of the 390 verses of Mv His most favourite metre is the Anustubh or Sloka, in which one-third of the total number of verses have been written. It might be that this form of metie, being the least fixed as regards the quantity of its syllables and hence the easiest, commended itself to him. He has, further, taken liberties with this metre and is guilty of not conforming to the definition in the following cases 2-1. 14 a, 21 a, 29 a, 36 a, 38 C, 47 a, 52c, III. 2 a c, 18 a b, 39 a , IV 16 a, 34 a, 39 a, 40 a, 44 a, 49 a, 51 a, 550, V 13c, VI 2 a, 13 c, 18 ac, 50 c, VII 4 a, 7 c, 15 c, 19c, 22 a c, 28 c, 35 a
Sārdūla-vzkrīdita and Vasantatilakā follow next in order of frequency, the former claiming one-fifth and the latter one-tenth of the total number
of verses. Srkharınī and Sragdharā come next and are followed by • Mandākrāntā and Upagātu. Vambastha, Mālyabhārā, Gītr and Upendravagrā are the least frequent, having only a single verse devoted to each
Besides the irregularity in the composition of the Sloka, there is one verse which violates the general rules of Metrics, inasmuch as one single word is to be cut up into two halves, the first going with the preceding and the second with the following foot The case in question is that of the word vrdrāvrta in Mv. VI 27, where we have to read vidrā with the third and vrta with the fourth foot.
I would here like to add that in none of his works do we come across even a single Prakrit verse (for which Rājasekhara is so ienowned), and that, in the second place, it is to him that we owe a verse (Māl V. 23) in the Dandaka metre with fifty-four syllables in a foot
There are two characteristics which distinguish some of his verses They are (1) that parts of the same stanza are uttered by different speakers, thus in Mv. I 53, 60, II. 50 in Mal I 36, X 8, in Utt I 33,
catus -pädayor hrasvan anyayoh
saptamam
1 Vide note on the word.
This metre is defined as . Sloke sastham guru peyam sarvatra leghu pañcamam i dva
durgham

Page #40

Xxxviii
INTRODUCTION
IV. 24, VII 4, and (2) that stanzas are broken up by the interposition of prose passages, e g. in Mv I 53, II 50, IV. 41, VI. 6, 7, 38, 45, in Māl. III 18, V 25, in Utt. III, 6, 20, 40, IV. 24.
f. His knowledge of Prakrits In his Mv. Bhavabhūti uses Prakrit very sparingly, so much so that Acts III and V, and the second half of Act VI are quite free from Prakrit In Act IV it appears in the Interlude, and in two speeches of Śūrpanakhā and Sītā, and in Act I there are a few short Prakrit passages The language is very simple and except in a couple of speeches in the whole of the drama the author shows no inclination to use long compounds. The same remark applies to the Utt, where Acts II, V, and VI (excepting the Interlude) contain no Prakrit passages It is, however, quite different with his Māl. in which Prakrit appears in nine out of the ten Acts (Act IX having none), while in Acts III and VII we come across long speeches consisting of big compounds, which sometimes run to at least two lines.
It would not be out of place to mention here the important Prakıt peculiarities which I have noticed in Mv
a. The author confuses the two Prakrits Sauraseni and Māhārāstrī, so that in the case of certain words we find Prakrit doublets, the Saurasenī having been used in some places, and the Māhārāstrī making its appearance in others, thus, eg, we find vattad on p 38,1 2, and vattar on p 47,1 5, disadu on p 200, 1. 14, and disar on p 195, 1, 2, p. 202, 1 3, auha on p 93, 1.3, and aha on p. 88,1 3, jana on p 189, 1.1, p. 209,1 12, and ana on p 187, 1. 5
In one instance I have noticed the Māgadhi form kumāla 1 appearing by the side of the Sauraseni kumāra. The Ardhamāgadhi va side by side with the Sauraseni vra is more common.
Besides these Prakrit doublets, we find him using in some cases the Māhārāstrī form only in place of the Sauraseni. Examples are veanā for vedanā, p 38, 1 3, pasara for pasarzda, p 47, l. 7, sajjur for sajjadi, p. 15,1 10, bharia for bharida, p 56,1 3, ohasar for ohasadi, p. 56,1 4, visamvadar for visamvadadı, p 85,1 9, āvesia for āvesrda, p. 107, 17 It is worthy of note that in all these cases d has been dropped 'We also find the Māhārāstrī forms draha, p 158, 1 6, and kaham
b Again, he uses the double Saurasenī forms, as we found in mahānubhāva and mahānuhāva, abhioo and ahroa, vibhīsana and vihisana , pakkha and vakkha , Jevva and evua.
In declension he uses the locative termination mmi side by side with the very common ending e, thus we have nokhilammi, p 157, 1.7, Jalammi,
1 See Index of Prakrit Words' foi eferences.

Page #41

INTRODUCTION
XXXIX p 165, 1. 9, dinammi, p 200, 1 13 In the pronominal declension the double genitive forms me and maha are used.
d The three forms valād eva, p 50, 1 6, nāme tti, p 87, 1 4, and patthede tr, p 160,1 4, deserve consideration
e The word apr always appears as vi, even after an anusvāra, where the correct form would be pra
f. Among uncommon words may be mentioned ohēramana, nuvadrda, visatta, kandotta, uvvattıda, uvvella, pamhusda, pamhalıda
g It is remarkable that none of his three works contains even a single Prakrit stanza.
12. BHAVABHŪTI AND KĀLIDĀSA
According to a general tradition of the Pandits the two dramatists were contemporaries, and an anecdote ' is related about Bhavabhūtı having taken his Utt for his opinion to Kälıdāsa, who being occupied at the moment with the game of chess, asked him to read it out. When Bhavabhūtı had finished and asked him what he thought of the play, Kālıdāsa expressed his high appreciation of it, but pointed out that in the verse avrditagata-yāmā rātrur evam vyaramsīt (I 27) the reading evam should better be eva.
Though, as we now know, there is no historical basis for this story, • the two dramatists being separated from each other by a long span of time,
yet it may be interpreted to mean that Bhavabhūti was an admirer of Kālıdāsa, whose works he might have often read and whom he imitates in a couple of places Thus when Kāmandakī speaks of the love of Sakuntalā for Dusyanta, of Urvasi for Purūruvas, in Māl II. 7/8, or of the story of Sakuntalā in Mal III. 3, Bhavabhūti might have been thinking of Kāli dāsa's dramas Abhyñāna-sakuntala and Vikramorvašī. In Māl., Act IX, Madhava's idea of employing the cloud as a messenger and his address to the cloud in IX. 25, 26 (which remind us of Megh I 9, 10) 18 most probably borrowed from Kālıdāsa's Meghadūta Again, in the same Act (ver ses 29–34), Mādhava's address to the different forest animals puts us in mind of the similar action of the love-lorn Purūruvas in Vikramorvašī, Act IV
Besides, I have been able to find out a few identities or at least similarities of expression in the works of the two poets. For instance, gaurī-guroh pāvanāḥ (Mv VII 27) is found in Sale VI. 17b, estarr
1 I have emended the last two Vide notes
? I have made the necessary emendations.
I am indebted to Bhandarkar for this story, which he gives in the Preface, P x, to his edition of Mal.

Page #42

INTRODUCTION yuzyethān, Mv VII 35/36, recurs as istena yugyasva in Śak V 13/14, am amhe contemo tam tumhānani hodu, Mv VII. 35 /36, is similar to yad ecchāmte tad astu in Sak IV 19/20, vīraprasavini bhava, Mv VII 35/36, occurs in Sak IV. 4/5.1 Utt V 20 resembles Sak VII 13, and Māl II, 11 d reminds one of Ragh XI 93
13 BEAVABHŪTI'S SELF-REPETITIONS
Anundoram Borooah has already drawn attention to the fact that Bhavabhūti repeats himself? These iepetitions are not only to be found in verses, but also in prose portions In verses the repetitions sometimes extend over a whole stanza, and sometimes over two feet or only one I append below a most exhaustive list.
a Repetitions of verses or portions of verses Māl Utt.
Mv I. 9cd
I 5cd I 25 a
I. 24 c I. 27
VI. 12 I. 31 a
I 24 a IV. 7
IV. 15 IV. 8c
III 28 a V gab
II 45 a b V 19 a
II 29 a V. 32cd
II. 31 cd VI 8 a b
I 36 a b VIII. 3
I 34 VIII 9 a
I 34 a IX 3 b
V 54 b IX 6 II 21
V 41 IX 9cd
I 18 cd IX. 12
III 31 IX 14
I 31 IX. 20
III 38 IX. 20 a
I 40 a IX. 24 a
V 40 c IX 24 a b
II. 20 cd IX 24cd
V. 42 cd
* It is, however, likely that these were the usual expressions for the invocation of blessings, hence their recurrence in the works of both
Bhavabhūti and his place in Sansierat Lrterature, p. 4. His list, however, is very meagre

Page #43

INTRODUCTION
xli
Utt
Mv
V 42d
Māl IX. 240 IX. 29 d IX. 34 IX 51cd IX 54 a)
X 8a IX 54) = X. 8
X. 2 X. 13 cd
I, 33 b VI. 35 d III 16
I 14cd V 13 a
IV 33 IV. 27 cd I 49 I 19cd, II. 42 cd
I 57 a
IIIIIIIIIIIIIIIII
I 57 IV.52 IV 13 d III 40
IV 4 VII. 4 cd
I 8 I 13 cd I. 15, VI 15 I 16cd I. 17 a
I 51 a VI 42 a VII. 15 c)
I 17 I 22 I. 32 d I. 42c
I 51 a b) = VI 42 a b
II. 15 II 19 = V1.5 II 20 III. 26b III. 26 d III 30 C III. 48 d IV 9cd IV 20 IV 29
V. 33 VI. 9 VI 21 a b VI 22b VI. 38 C VII. 1d
V
13
V 40 V 40
I. 37 a V. 62 d
V 28 b
I. 5 d
I 14 cd
I 18 III 29 II 40 a II. 41 II 46 a b II 41 d
V. 30 d I. 19/20
II 42 b, IV. 19,20

Page #44

xlu
INTRODUCTION
b Repetitions of prose passages or short phrases Māl
Utt.
Mv. I. 5/8 bhagavatah ... I. 1/2 adya ... putrah
I 1/5 bhagasamarprtavān
vatah ....
kurvantu I. 25/26 amrta-var
I. 28/29 ter wa caksusoh I. 26/27 snehaš ca VI. 11/12
... etat IV. 1/2 gānādı ...
II. 36/37 mantedum IV 1/2 hiaa-bhar
II. 33/34 uvvamanta V llc kilakrla-kola
VI. 29/30 - hala V 14a Cakram
VI. 29/30 akrama VI. 7/8 samagga ..
VI. 40/41 mangalam VI. 9/10 vyam .. VII 20/21
abhyudayanam VI 15/16 tat kom atz
II. 44/45 .. bhagavatya VI 16/17 aho ...
I. 55/56 prasangah VIII 8/9 sakkheva . .
II. 22/23 danda
I 4/5 sva-Jätz-samayena III 44, V 5/52 I 17/18 godāna mangala I. 58/59 I. 25/26 ayam avirala..nāmā V. 15/16 I. 30/31 manvantara-purāna V. 4/5 I 30/31 hā tāta . sambhavah V. 23/24 1. 30/31 ayam asuu ... bhāgah V. 26/27 I. 30/31 śramani ... tāpasī V 27 a b I 42/43 hã mahāranya
sakhī = III 9/10, V 30/31
VII. 2/3 V. 30
I. 46/47 Jūrnāranyam ... 8am
sārah II. 3/4 brahma-pārāyana = IV.9 1. 17
!!!!!!!

Page #45

Mal
IX. 33/34
T
T
INTRODUCTION
Utt.
II. 7/8 dwyastra-sampradaya II. 15/16 unmatta... abhivartate II 19/20 atı-sambhrānta yu thàn
II. 26 vrano rudha-granthi III 14/15 hrdaya.. udghātāh III. 15/16 kantā. vatsena III 38/39 katham adya. vasite VII..18/19
IV 20/21 bhadyeta vrttam IV 21/22 sarasā • paryāyah IV. 22/23 na kenacet. tavya
...
akramı
I 34
V 24/25
ucch- IV 55/56
IV 1/2 IV 24/25 I 12/13
V 8/9 satyam. khalv ası V. 10/11 prasanna-karkasā V. 34/35 at hr. pragalbhase V 34/35 mayy eva...samvrttah VI. 0/1 udbhrānta-devāsurāni VI 5/6 megha-medurita VI 14/15 sa-rahasya grmbhaka VI 15/16 prakrsta.. mahima VII. 2/3 asamvyjñāta dhana
niban
VII 6/7 āpāta
samvegah
Mv.
I 47 c
V 26/27 V. 26/27
xliu
II 30/31 I. 2
II 48/49 II 46/47
V 30/31
V. 15/16 I. 41/42
IV 13/14 II. 33/34
IV. 52/53
14. BHAVABHUTI'S QUOTATIONS FROM OTHER WORKS
In his works we come across a few quotations which may serve as landmarks to fix the terminus a quo of the period in which he flourished
In Utt VI 30/31 Bhavabhuti refers to the Balakanda of Ram, and quotes two verses (VI. 31, 32) from the epic (I 27, 26-28) Further, Utt VI 36 is a quotation from Ram. II. 95, 5-6 Utt II. 5 appears in Rām I 2, 15 These quotations are mentioned in Weber's article On the Rāmāyana, the English translation of which by D C Boyd appeared in the Indian Antiquary, 1872. On a closer study, however, of Bhavabhuti's works I have been able to trace two more passages to the Rāmāyana. They are Mu V 24, which is found in Ram III, 67, 15 (v 1 anvesası for vicinosi of Mv.), and V. 34 a, which is nearly a repetition of Ram IV. 4, 15. These quotations in Bhavabhuti furnish a most valuable guarantee that the

Page #46

xliv
INTRODUCTION
Rāmāyana, taken as a whole, existed in his time in essentially the same form as that in which we at present possess at
Angiras's view as to reciprocal love being an essential condition for a happy married life is quoted by him in Mal II 2/3 The pas not occur in the Anguras-smrti known to us, but is found in Apas Gr I. 3, 20, where it is mentioned as the view of some' In Matāksarā I 3 Vijñāneśvara quotes it as from Āpastamba, but he ought to have stated that it was the view, not of Āpastamba, but of some other Rsı ieported by Āpastamba The Rsi whose view he quotes is Angiras according to Bhavabhūti
Bhavabhūti's quotation from the Kāma-sūtra in bis Māl. VII 0/1 I have already mentioned in my paragraph on Bhavabhūti's Life and Ancestry'
laghu api vyasana-padam abhiyuktasya kercchra-sādhyam bhavati', My IV.7/8, is a quotation from Kautilya's Artha-śāstra, VII. 5 (p 273) 1
samāmso madhuparkah, Utt IV 1/2, is undoubtedly a quotation from one of the Grhya-sūtras. Mu V. 59 appears likewise to be a quotation Neither of these have I been able to trace
15. MENTION OF AND QUOTATIONS FROM BHAVABHŪTI IN
OTHER WORKS 2
Mentioned in (1) Kalhana's Rāja-taranginī, IV 144,3 (2) Rājasekhara's Bālarāmāyana, I. 16, (3) Ballāla's Bhojaprabandha,+ p 96, vārānasinagarāt ko'm bhavabhūta-nāmā kavir dvām vartate', (4) Vákpatırāja's Gaudavaho, 799, (5) Āryāsaptašatī, 36,5 (6) Kavindra-Karnābharana of Visvešvara-pandita (Kāvyamālā Series, Part VIII, No 2, Bombay, 1891), where the following verse, as an instance of dvrh-samasta-dver-vyastaJātrh is given kūdric tanur varatanor bhavabhūtur āha, &c , the answer being Malatīmādhava
Quoted in (1) Uvaladatta's commentary on the Unādısūtras 6 commentary on Sūtra I 108, Mal VI 10 a b, and on Sūtra IV. 18, Māl V. 4d, (2) Rāyamukuta's commentary on the Amarakośa commentary on I 75, Māl v 4c, (3) Ksirasvämin's commentary on the Amarakosa, Utt II 21 (= Māl. IX 6= My V. 41), see Prof Aufrecht's paper on Commentare zum
1 I have spoken above of his thorough knowledge of Nits It would be wou th while to examine in detail his indebtedness to Kautilya's work
I wish to point out that Baz and Anar. possess not only similarities of ideas with
Mv , but also show identities of language.
$ Edited by M A Stein Bombay, 1892 + Edited by Th Pavie Callet, 1855.
5 Edited by Jivānanda See his Kāvyasangraha Calcutta, 1888
BTh Aufrecht Bonn, 1859.

Page #47

INTRODUCTION
xlv Amarakosa in ZDMG,1874, (4) the Mahānātaka of Hanuman No. 46 = My I 18(= Utt. IV 2 . 52 = MV II. 48, No. 69 = Mv. II 36. a In Anthologies . 5 Subhāsıtāvalī 1 No 81 = Māl I 2, No 1297 = Mal I 31
6 śārngadhara-paddhatr 2 145, 2 (No 4076) = Mal V 18, 145, 1 (No 4075) = Māl V 16, 134, 27 (NO 3850) = Māl IV 10, 4, 13 No 99) = Māl I. 4, 106, 9 (No 3453) = Māl IX. 42, 12, 7 (No 215) = Utt. II 7, 26, 2 (No 414) = Utt II 4, 4, 5 (No 91) = Māl I 2
7 Kavindravacanasamuccaya 3 105 = Māl IX 15, 106 = Māl IX 24, 107 = Māl IX 16, 108 = Māl IX 17, 167 = Māl V 30, 230 = Māl I 31, 231 = Māl. I 32, 232 = Māl I 34, 233 = Mal I 33, 322 = Utt I 27, 423=Māl II 1, 429= Māl II 3, 465 = Māl I 20, 466 = Māl I 38, 467 =Māl I 41, 468 =Mal. IX 12, 476 = Māl V 10
b. In Alankāra works 4
8 Dasarūpa 5 I 41 = Utt V 34, I 42 = Utt VI 11, I 55 = Utt II 0/1, II 6 = Utt I 39, II 10 = Utt VI 19, III 15 = Utt III 26, III 16 = Utt I 38, IV ll = Utt I 24, IV 24 = Utt I 35, IV 45 = Utt I 26, IV 54 = Utt III 37, IV 63 = Utt I 27, 35, I 26 = Māl. I 32, 22, II 3 = Māl II 10, II 27 = Mal III 11 , II 34 =Māl II 2, II 35= Māl I 29, II 47 = Māl I 20, IV 18 = Māl v 9/10, 10, IV 32= Māl v 9/10, 18, IV 45 = Māl I 39, 18, 30, 32, IV. 67 = Māl V 16, I 32 = MV III 5, I 55 = Mv IV 0/1, 1, II end, II 1 = MV IV 21, II 37, I 53, II 36, IV 45, III 8, II 10 = Mv I 53, II 12 = Mv III 8, IV 17 = Mv III 8, II 5 = MV II 10, 16 a, IV 22 a, II 53 = Mv IV 22 a, Il 10 = Mv I 37, II 50 = MV II 33/34, 34, II 50 = Mv V 49, II 51 = MV II 38, 38/39, IV 10 = MV II 1, IV 14 = MV II 48, IV 16 = MV II 9, IV 18 = MV II 10, 27, IV 19 = Mv I 39, IV 26 = Mv I 55, IV 29 = Mv I 40, IV 67 = Mv I. 35, IV 68 = MV III 44
9 Sāhityadarpana 5 91 = Utt VI 19, 135 = Māl II 2, 187 = Māl I 29, 176 = Māl V 31, 184 = MV III 8, 200 = UH III 5, 214 = Māl V 7, 234 = MV II. 360, 236 = Māl V 16, 237 = Mv I 54, 266 = Mv II. 10. 310 = MV IV 0/1, 312 = MV II end, III beginning, 364 = Mv III 5, 385 = Māl IX 12, 414 = Māl I 20, 416 = Mv V. 49, 418 = Mv. II 33/34 (628), 422 = MV IV 22 a, 483 = Māl IV. 9 d.
1 Edited by Peterson Bombay, 1886 2 Edited by Peterson Bombay, 1888
& Edited by FW Thomas Calcutta, 1912
4 In Kavyadarsa, Vägbhatalankāra, Dhvanyaloka, Kuvalayānanda, Brigăratelaka, Kavkantha
bharana, Sahrdayalīlā, Crtramimamsa-khandana, and Kavyalankūra no quotations from Bhavabhūti's works can be traced
The numbeis refer to the commentary on these passages

Page #48

xlvi
INTRODUCTION
10 Sarasvatīkanthābharana 1 I 75 = Mv. I. 55, I. 82 = Mv. II 14, I 104 = Mäl. V 22 c, I 106 = Mv. I 35, I 107 = Māl V. 18, I. 138 = Māl V 30, II 17 = Mal VI 10, II 41 = Utt I 9, II 104 = Māl v 10, IV 51 = Mäl V 10, II 157 = Utt I l ab, II 161 = Māl I. 38, II. 16. = MV I 18, Utt IV 20, II 161 = Māl V 28, V 139 = Māl v 28, II 161 = Māl IX 54, III 34 = Māl I 37, III 41 = Utt II. 27, III 40. III 50 = Mv. I 45, V 139 = Māl I 32, V 142 = Utt II 10, V. 154 = Utt. V 24, V 155 = Utt V 34, V 156 = Utt III 45, V 157 = Māl v 31 , V 159 = Utt III 5, V. 160 = Māl III 8, V. 167 = Utt V 17, Mv I 31, Utt VI 26, Mal I 31, Utt I 38, I. 9, IV 19, VI 18, Mal IX. 5, V 168 = Mal III 5, My I 30,1 21, Mâl I. 18, I 35, IV 8, I. 28, V 169 = Māl IX 9, 33, 12, Mv I. 21, Māl X 23, MV III 24, IV 11, V. 172 = Mal. X 4, III 1. MV I 34, Mal II 11, Mv V 51, Utt. I 39, Mv I 55, V 178 = Mv V. 22, Utt. VI 11, V 187 = Māl. V. 18; V. 195 = Māl v. 28, MV II 49, Utt I 23.
11. Kāvvaprakasa 1 IV. 28 = Mal I 25. IV 29 = Mal. v. 7. 16. IV 35 = MV II 22, IV 42 = MV II 31/32, Mal I 18, 33, V 1 = Mv II. 10, VII 3 = MV II 28, VII 4= Mál I 8, 5, VII 5 = Mv II 83, 39, VII 7 = MV II 30, Māl I 39, VII 9= MV II 9, VII. 11 = Mv I 35, Māl. VI, VIII 2 = Māl II 1, X 25 = Māl I 33, X 28= V 31
12 Rasagangādhara p 382, 1 20 = Utt II 27. 13 Kāvuālankāravrttr 1 I 2, 12 = Mv, I. 54. IV 3. 6 = Utt I 38.
14. Alankārasarvasva 2 p 27 = Māl I 32, p. 122 = Māl I. 33, p 134 = Mv. I 54, p 145 = Māl. I 22
15. Suurtta-tılaka 3 Comm on II 32 = Māl 7.30 16 Aucitya-vicāra-carcă 4 Verse 13 = Utt. IV. 27,
9, Verse 16 = Utt. V 34, Verse 27 = Utt II 27.
17. Kāvyānusāsana 6 p 3,1 24 = Māl V 22, p 25,1 2 = Māl I 23, p 27,1 29 = Māl I 39, p 28, 1. 10 = MV II 9, p 31,1 1= Māl V 16, p 41,1 11= Māl. I 31, p 54, 1 13 = Māl II 2, p 56,1 l = MV II. 48, p. 57, 1. 3 = Mv I 35, p 58,1 10 = Māl V 10, p 58,1 25 = Māl. I. 38
18. Kāvyapradāpa IV 5= Māl I 25, IV 6 = Māl. V 7, 16, IV 13 = MV II. 22, IV. 20 = Māl I 18, 33, V.2 = MV II 10, VII 3 = Mv. II 28, VII.4 = Mal I 8, VII. 7 = MV II 33, 39, 30, VII. 9 = Mal I. 39, Mv. II. 9, VII. 11 = MV I. 35, Māl. V 1, VIII 2 = Māl. II. 1, X. 25 = Māl I, 33, X. 28 = Māl V. 31
1 The numbers refer to the commentary on these passages
? Kāvyamala Series, No. 35 Bombay, 1893 Ibid., 1886. Ibid, 1886 The references are to the commentary on
these verses Ibid , No 43 1894
& Kavy Series, No 24 Bombay, 1891 The 1 eferences are to the commentary on these passages

Page #49

INTRODUCTION
xlvii 19 Alankārasekhara 1 II. 3 = Utt I. 9, IX 5 = Mal. I 5, XX. 12 = Māl. V.7, XX 15 = Mv. I 55, XX 24 = Māl . 16
20 Alankārakaustubha ap 30 = Māl I 32, p 46 = Māl I 32, p 118 = Māl. III 15, p 156 = Māl I. 42, p 216 = Mal IX 26, p 281 = Māl I 24, p 289 = Māl I 27, Utt VI. 12; p 292 = Māl III 8, p 294 = Māl IX 7, p 308 = Utt. III 26, p 323 = Māl III 9, p 324 = Māl II 3, p 372 = Māl I. 19, p 373 = II 8, p 416 = V 18
21 Padyaracanã 3 p 85 = Māl v 30 22 Citramūnāmsā 4 p 18 = Māl I 32
23 Rasaratnahāra 6 45 = Mal III 11, 67 = Māl II 2, 69 = Māl I. 29, 81 = MV II 1, 9, Utt I 24, Māl v 9/10, 10 a , Utt I 35, 82= Mv I 55 a, 39/40, 40, II 9 a, 27, 10, 83 = MV III 8, II 48, I 39, 96 = MV III 44, 98 = Māl V 16, Mv I 35
16 BIBLIOGRAPHY OF BHAVABHŪTI'S PLAYS 6
1 MAHĀVĪRACARITA.
Text Editions
Mahāvīracarta, or the history of Rāma,& edited by F. H Trithen. London, 1848,
pp 4+ 147. Mahāvīracarita Edited by T. Tarkavācaspati with occasional glosses Calcutta,
1857, pp 2+120 Mahāvīracarita. Edited with notes by J Vidyāsågara. Calcutta, 1873, pp 142 Mahāvīr acarta. Edited by Anundoram Borooah, with a Sanskiit commentary
and a Sanskrit-English glossary. Calcutta and London, 1877, pp 13+ 310 Mahāvīracarta. Edited with various readings and notes in Sanskrit by S G.
Jyotishi. Poona, 1887, pp 135 + 29. Mahāvīracarita, with the commentary of Vīlarāghava. Edited by T. R Ratnam
Aiyar, S. Rangachalar, and K. P Parab 1st ed , Bombay, 1892, pp 260,
2nd ed., 1901, pp. 260. Mahāvīracarita, a Sanskrit drama, with the commentaries of Laksmana Sarı,
New ed , Madras, 1904, pp 270. Mahāvīracarita, with a full commentary by Jivānanda. Calcutta, 1906. Mahāvīracarta Serampore, 1872 Mahāvīracarta, with Sridhara's commentary and various readings. Poona, 1887
1 Kāvy Series, No 50 Bombay, 1895 2 Ibid, No 66, Bombay, 1898 SIbid, No. 89, Bombay, 1908 Ibid, No. 88, 1893. 5 Ibid., Part VI, No. 8, 1890.
The freferences are to the commentary on these passages
From Schuyler's Bibliography' with my own additions

Page #50

xlvu
INTRODUCTION
Translations Mahāvīracarita The Adventures of the Great Hero Rama An Indian Drama
in seven acts Translated into English prose from the Sanskrit by John Pickford London, 1871, pp. 16+172. Reprinted 1892, pp. 20+172.
2. MĀLATĪMĀDHAVA.
Text Editions. Malatimadhava, with a commentary on the Prakrit passages Calcutta, 1830,
pp 175 Malatımadhavae fabulae actus primus cum varius lectionibus, edidit C Lassen
Bonn, 1832, pp. 48 Malatīmadhava, with a tianslation of the Prakrit passages Edited by K C Dutt.
Calcutta, 1866, pp. 148 Malatīmādhava, with the commentary of Jagaddhara Edited with notes, critical
and explanatory, by R G Bhandarkar. Bombay, 1876, pp 399+76
Bombay Sanskrit Series, no 15 2nd ed., 1905 Malatīmādhava Edited with a commentary by J. Vidyasagala. Calcutta,
1876, pp 185 Malatīmādhava, with the commentary of Tıpurārisūrı, called Bhāvapradipikā,
in Telugu Madras, 1883, pp 176 + 128 Malatīmādhava Satika Part I. Calcutta, 1886, pp. 60. Malatīmādhava, with the commentary of Jagaddhara. Edited with an interpreta
tion of the Prakrit passages by Bhuvanacandra Vasāka. Calcutta, 1886,
pp. 317.
Mälatāmādhava, with the commentaries of Tripurāli and Jagaddhara Edited
by M. R Telang 1st ed., Bombay, 1892, pp 402, 2nd ed, 1900, pp. 402 Matatīmādhava, with Namyadeva's commentary. Bangalore, 1883
Translations A. English. Malatı and Madhava, or the Stolen Marmage, translated by Wilson,
vol 2, pp 1-123 B. Bench Madhava et Malatı Drame traduit du sanscrit et du pracrit par
G Stiehly, précéde d'une préface par A Bergaigne. Paris, 1885, pp. 12+
274. Bibl. Orient Elzévıı , no. 42 C German Malatimadhava, em mdrsches Drama von Bhavabhuti. Zum ersten
Male aus dem Original ins Deutsche ubersetzt von Ludwig Fritze Leipzig,
1883, pp. 125. D Dutch. Malatı en Madhava. Een indisch drama vertaald en verkort door
P. A. S. van Limburg Brouwer. In Tijdspiegel, 1871, 1, 418. E BengalıMalatee Mudhaba, a comedy of Bhubabhootee Tianslated into
Bengalee from the original Sanskrit, by K. P. Sing. Calcutta, 1859. F. Marathi. Malatımadhava. Translated into Marathi by K. S. Rajvade and
revised by Chiplonkar. Bombay, 1861, pp. 152.

Page #51

INTRODUCTION
xlix
3. UTTARARĀMACARITA
Text Editions. Uttararāmacarta, with a commentary explanatory of the Prakrit passages.
. Calcutta, 1831, pp. 132 Uttararāmacarta. Edited, at the request of (and with a preface by) E. B Cowell,
by Premacandia Tarkabagisa. With a short commentary Calcutta, 1862,
pp. 181. Uttararāmacareta. Edited with commentary by Tarakumara Cakravartı. With
a preface by B. P Majumdar Calcutta, 1870, pp 208 Uttararāmacarita. Edited with Sanskrit notes by Iśvaracandıa Vidyāsāgara
31d ed (?), Calcutta, 1876, pp 15 +246 Uttararāmacarita, with a commentary called Bhāvabodhi by Ramacandra
Budhendra. Madras, 1881 (In Grantha characters ) Uttararāmacarta, with extracts from two Sanskrit commentaries and notes in
English by K B Mande Poona, 1881, pp 75+ 17. Uttararāmacarita. Edited by J. Vidyāsāgara 1st ed , Calcutta, 1881 , 2nd ed ,
1889, pp. 268. Uttararāmacarta. Edited with copious Sanskrit and English notes by S G.
Bhanap 1st ed , Bombay, 1888, pp 212, 2nd ed , 1893, pp 218 Uttararāmacarta, with Sanskrit commentary by Pandit B S. Ghate, together
with a close English translation and notes by V S Patvardhan. Nagpur,
1895, pp. 12+192 +47 Uttararāmacarta, with the commentary of Virarāghava Edited by T. R Ratnam
Aiyar and K P. Parab. 1st ed , Bombay, 1899, pp. 174, 2nd ed , 1903,
pp. 174 Uttararāmacarta Sanskrit text with a commentary by Lakşmana Sarı
Kumbhakonam, 1900, pp 209. Uttararāmacarta Jaipore, 1851. Uttararāmacarta, with commentary by Tarakumara Cakravartı and a Bengalı
translation. Calcutta, 1870 Uttararāmacarrta, with the commentary of Ramacandra Budhendra. Madias,
1882. Uttararāmacarrta, with a commentary by Viraraghava Edited by K. Acharya
Bangalore, 1891. Uttararämacarita, with the commentary of Virarāghava. Followed by the
Vasantikaparıņaya. Mysore, 1892
Translations. A. English, Uttararämacarta. Translated by Wilson Vol I, pp. 275
384 Uttararāmacamta. A literal translation from the original Sanskrit by H. Mukho
padhyaya. Calcutta, 1871, pp. 84. *789

Page #52

INTRODUCTION
Uttararāmacarta. Translated into English by CH Tawney 1st ed., Calcutta,
1871, pp. 81 , 2nd ed., 1874, pp. 101 Uttararāmacarita An English translation by K, K. Bhattacharya. Calcutta,
1891, pp. 142. B. French Le denouement de l'histoire de Rama, Outtara Rama Charta, drame
de Bhavabhoutz, traduit avec une introduction sur la vie et les oeuvres de ce
poète par F. Nève Brussels and Paris, 1880 C. Hindi Uttar Ram Carta, by L. Sita Rama. Allahabad, 1899, pp 96
Our Ancient Theatre, no 2. D. Tamil. Kusulava nataka by Bradhatten, a translation of the Uttararäma
carita, Cat. Mack. Coll., p. 218.
17. LITERATURE CONCERNING BHAVABHŪTI
Besides the Introductions in the editions of some of his dramas (for which see · Bibliography of Bhavabhūti's Plays ') the following works may be mentioned 1. Bhavabhutr and his place in Sanskrt Literature. By Anundoram Borooah.
Calcutta, 1878. 2. Theâtre Indren. By Sylvain Lévi. Paris, 1890. (Particularly pp. 211-16,
219-24, 269-72.) 3 Mälatī-madhava. Edited by R. G. Bhandarkar. Bombay, 1905. (Preface,
pp. vi-xvii.) 4. Bhavabhutz in English Garb, by K. M. Banerjea in Indran Antiquary for
1872, pp. 143-7. Bombay 5 On the Ramayana, by A. Weber in Indran Antiquary for 1873,
pp 246-9. 6. Bhavabhuti's quotatron from the Ramayana, by R. G. Bhandarkar in Indran
Antiquary for 1873, pp. 123-4. 7. Select Specimens of the Theatre of the Hudus, by H. H. Wilson. Vol. I,
pp. 275-384; Vol II, pp 1-123, 323–34. London, 1871 8. A Biblrography of the Plays of Bhavabhūta and of Krsnamnsra, by M. Schuyler
in J.A.O.S., Vol. XXV, 1904. 9 A Bibhography of the Sanskrit Drama, by M. Schuyler. New York,
1906. 10. Subhāşıtāvati of Vallabhadeva. Edited by P. Peterson, pp. 77–8. Bombay,
1886. 11. Ueber dre Paddhatz von Bärngadhara (pp. 63-4), by Th. Aufrecht in Z.D.M.G.,
Vol. XXVII. 12. Wrener Zeitschrift fur dre Kunde des Morgenlandes. II. Band. Wien, 1888
(p. 332).

Page #53

INTRODUCTION
.
13 Kavindrava canasamuccaya. By F. W. Thomas, pp. 60-2 Calcutta, 1912. 14. Miscellaneous Essays. By H. T. Colebrooke Vol III, pp. 123-34.
London, 1873 15 Indra What can at teach us 2 By F. Max Muller, pp. 332-5 London, 1883. 16. Indrens Interatur und Cultur. By Leopold von Schioeder, pp. 647–55.
Leipzig, 1887 17. A History of Sanskrit Literature. By A. A. Macdonell, pp 362–5. London,
1900. 18. Dre Interaturen Indrens und Ostasiens. By Alex. Baumgartner, pp. 172-87.
Freiburg in Breisgau, 1902, 19. Klein's Geschichte des Dramas Bd. III. Leipzig, 1866. 20 Fourth Report By P. Peterson, plxxxvi 21. Les epoques Intterarres de l'Inde By Félix Neve Bruxelles-Paris, 1883
(Occasional references in the chapter headed 'Essai sur l'origine et les
sources du diame indien :) 22. Catalogus Catalogorum By Th Aufrecht. Vol. I, p 398. Leipzig, 1891 23 Gaudavaho. Edited by S. P. Paņdit Bombay, 1887 Introduction. 24. The Indian Theatre. By E. P. Horwitz Glasgow and Bombay, 1912
(pp. 127 ff).
18. ABBREVIATIONS USED.
AB. Abhi
Alankārasar. Amara.
Anar.
Anek.
Mahaviracarta. Edited by A. Borooah. Calcutta, 1877. Abhidhānacitāmanı. Herausgegeben von Boehtlingk. St. Peters
burg, 1847. Alankārasarvasva Kávyamala Series. Bombay, 1893. Amarakosa. With the commentary of Bhanuji Dikshit. Edited
with notes by Sivadatta. Bombay, 1889. Anargharāghava. With the commentary of Lakşmana Sūrı
Tanja-nagara, 1900. Anekārthasamgraha. Edited by Th. Zachariae. Vienna and
Bombay, 1893. Āpastambiya-dharma-sūtra. Edited by G Buhler. Bombay, 1892 Āpastambīya Grhyasūtra. Edited by Winternitz. Vienna, 1887. The Grhya Sutra of Asvalāyana B. I. Series. Calcutta, 1869. Balarāmāyana. Edited by Govinda Deva Sastır Benaies, 1869. Srimad-bhagavad-gītā. A. A. Series. Poona, 1896. Bhattıkāvya. Edited by Vināyaka Nārāyana Shastri Joshi and
his son. Bombay, 1900. Corrected or correction.
Āpas. Dh. Āpas Gr. Asv. Gr. Bal.
Bhag.
Bhatt.
Corr.
1 References to prose portions in the Dramas are made in the verses which piecede and follow them Thus I. (or I. 9/10) means Act I, prose passages between verses 9 and 10.
d
2

Page #54

E
lu
Dasar.
DeśI.
fr.
Gaut
Hem. Pr.
Jv.
Kād
Kām.
Karp.
Kathās.
Kavya
Kavyal.
Kāvyānu.
Kavyap
Kır.
Kum.
Lalit
Mahā.
Mal
Manu.
Megh Mv.
Dasarupa. Edited by Fitzedward Hall. B I. Series. Calcutta, 1865.
Kavyaprakāśa. With notes by Mahesa Chandra Nyayaratna Calcutta, 1866.
Kirātārjuniya. Edited by Durgāprasad and K. P. Parab. Bombay, 1902. Kumara-sambhava. With the commentary of T. Tarkavācaspati. Calcutta, 1871.
Lalita-vistara Herausgegeben von Lefmann. Vols I and II Halle, 1908.
Mahabharata. Edited by the Learned Pandits attached to the establishment of the Education Committee. Vols I-IV. Calcutta, 1884-9.
Mahabhasya. Edited by F Kielhorn. In three vols. Bom. S. Selles, 1880-5 Mahānātaka. Translated into English from the original Sanskrit by KaliKrishna Bahadur. Calcutta, 1840. (Gives continuous numbers which I have quoted in brackets)
Malati-madhava
Edited by M. R. Telang Bombay, 1900. Manava Dharma-śāstra. Edited by J. Jolly. Tr. O. Series London, 1887.
Meghaduta. Edited by K P Parab. Bombay, 1902. Mahaviracarta. Text edited by Todar Mall. Oxford, 1927.
INTRODUCTION
Desināmamala. Edited by Pischel and Buhler. Bom. S Series, 1880.
from.
Gautama Smrti S. B E Series. Vol. II, Part I. Oxford, 1879.
Hemacandra's Grammatik der Prakrit-Sprachen Herausgegeben von Pischel. Vols I, II. Halle, 1877, 1880. Mahaviracarita
With a full commentary by Jiānanda Cal
cutta, 1906
Kadambari
Edited by P Peterson Bom. S Series, 1883 Kamandakiya-niti-sära. Text by Rajendralala Mitra B. I Series. Calcutta, 1884.
Karpura-mañjarī. Edited by Sten Konow. H. O. Series Cambridge, Mass, 1901
Kathasaritsagara. Edited by Durgāprasad and K. P. Parab. Bombay, 1903.
Kāvyādarśa Edited by Premachandra Tarkabāgisa. B. I. Series Calcutta, 1863. Kavyalamkara-vṛtti Herausgegeben von C. Cappeller. Jena, 1875.
Kāvyānuśāsana. Edited by Śivadatta and K. P. Parab. Kavyamālā Selles. Bombay, 1894.

Page #55

Natya.
orig. Pan.
Par. Gr.
Pick.
Prabodh.
Pras.
prob. Ragh.
INTRODUCTION
lii Natya-Sastra. Edited by Fitz-Edward Hall. B. I. Series.
Calcutta, 1865. original or originally Pāṇini's Grammatik. Herausgegeben von Boehtlingk. Leipzig,
1887. Paraskara Grhya Sütra. Edited by Ladharama Śarmā. Bombay,
1946 (samvat). Mahaviracarita. Translated into English prose by Pickford.
London, 1892. Prabodhacandrodaya. Edited by Laksmana Vasudeva Panaśıkar a.
Bombay, 1898 Prasanna-rāghava. Edited by Govinda Deva Sastrı. Benares,
1868. probable or probably. Raghu-vamsa. Edited with notes by S. P Pandit. Bom. S.
Series, 1869-74. Rāmāyana. With the commentary of Ramānuja. Edited by
Hema Candra Bhattācārya Calcutta, 1799 saka. (References are to the Bombay Recension as published in this text, except
when Goliesio's edition, Parigi, 1843–58, is specified.) Rasagangadhara. Edited by Durgāprasad and K. P. Parab.
Kavyamala Series. Bombay, 1888. Mahaviracarta. Edited by Ratnam Aiyar and K P. Parab.
Bombay, 1901. revisor. Sahrtya-darpana. Text revised by E. Roer. Translated into
English by JR Ballantyne. B I. Series. Calcutta, 1851. Abhijñāna-sakuntala. Edited by M. R Kale. Bombay, 1902. Sankhya-kärkā. Edited by Bechanarama Tripathi. Benr. S.
Series, 1883. Sankhya Aphorisms of Kapıla. Translated by J. R. Ballantyne.
Tr. 0 Series. London, 1885. Sarasvati-kanthābharana. Edited by A Borooah. Calcutta, 1883. Edited by K. P. Parab. Bombay, saka 1807.
Rām
Ram
Rasa.
Ratnam
Aiyar's text. rev. Sah.
Śak
Sankh.
Sankh. Sa.
Saras Siddhantakaumudi. Śıśu.
ŚR.
śukra Susruta. Trık. Utt.
Śaśupālavadha. Edited by Durgāprasad and Sivadatta. Bombay,
1902. Mahaviracarta. With Śrīdhara's commentary. Poona, saka
1809. Sukra-nitro-sära With Jivānanda's commentary. Calcutta, 1882. Edited by Madhusudana Gupta. Vol. I. Calcutta, 1834. Trikāndaśesa Edited by Sadasiva Bajaba Sastri Bombay, 1854 Uttararāmacarta. Edited by Ratnam Aiyar and K. P. Parab
Bombay, 1899.

Page #56

liv
Vag
Vair.
Vas.
Vikr.
Visnu.
Visnu-smrti.
VR.
Weapons.
Yājña
Yoga
INTRODUCTION
Vagbhattalankara Edited by A Borooah. Calcutta, 1888. Vairagyaśataka Edited by K. T. Telang. Bom. S. Series, 1885. Sacred Law of the Aryas as taught in the school of Vasishtha. Edited by A A Fuhrer. Bom S Series, 1883. Vikramankadevacarita
Edited by G. Buhler Bom. S. Series,
1875.
Vishnu Purana.
Translated by H. H. Wilson. Edited by Fitz-Edward Hall Vols. I-V. London, 1864-77. Edited by J. Jolly Calcutta, 1881. Viraraghava's commentary on Me. Edited by Ratnam Aiyar. On the Weapons, Army Organisation, and Political Maxims of the Ancient Hindus By G Oppert. Madras, 1880. Yajnavalkya's Gesetzbuch. Herausgegeben von A F. Stenzler. London, 1849
Yoga Aphorisms of Patañals. B I. Series. Calcutta, 1888.

Page #57

MAHAVIRA-CARITAM

Page #58


Page #59

ओम् ।
॥ श्रीपरमात्मने नमः ॥ अथ स्वस्थाय देवाय नित्याय हतपाप्मने । 10 त्यतक्रमविभागाय चैतन्यज्योतिषे नमः ॥१॥
नान्यन्ते सूत्रधारः । 'अद्य खलु भगवतः कालप्रियनाथस्य' याबायामार्यमिश्राः समादिशन्ति
महापुरुषसंरम्भो यत्र गम्भीरभीषणः । प्रसन्नकर्कशा यच विपुलार्था च" भारती ॥२॥ अप्राकृतेषु पात्रेषु यच वीरः स्थितो रसः। भेदैः सूक्ष्मरभिव्यक्तैः प्रत्याधारं विभज्यते ॥३॥
15
For the initial colophons of all the MSS see 'Introduction'. Folios I and 2 | cett. (+ Ta. Ts). are missing in Cu. Folio 3 begins with समारभो Bo only. p 6,14
| 10 भीषणं T. भीषणः cett. (+ Th, स्वस्थाय K, I, Bo, W, Sc, Md, Th, I T ). स्वच्छाय :
__11 विपुलाथ वि.विमलार्था च Mt ३ हतपाप्मने K, E, IT, W, Sc, Md, T1 | विपलार्था च cett. ( + Md, Mg). हतमात्मने Bo हजयाश्रिते I
10 वीरः K, E, Bo, Se, Md वीर° I, * सूत्राधारः Bo only
W, I T. " अलमतिविस्तरेण add Md only. अद्य खलु K, Bo, W, Sc, I, Md, Mt |
| 18 पदैः T, भेदैः cett. ( + Ti). अये खलु E; om. II, Mg, Th
रभिव्यक्तः I, T], w, Sc, I, Md "प्रिय K, E, II, Bo, w, Se, I, Ma रमिव्यक्ती : रभिव्यक्तः Bo रभिव्यत Mt "प्रिया• Mt, Mg, Tu.
| रतिव्यक्तः र.
2789

Page #60

ACT I 4 स सन्दर्भोऽभिनेतव्य इति । सहर्षम् । महावीरचरितं तर्हि प्रयोक्तव्यमित्यादिष्टमर्थतो भवति । __ वश्यवाचः कवेः काव्यं सा च रामाश्रया कथा ।
लब्धश्च वाक्यनिष्यन्दनिष्पेषनिकषो जनः ॥४॥ । सोऽहमेतविज्ञापयामि । अस्ति दक्षिणापथे० पद्मपुरंग नाम नगरम् । तत्र केचित् तैतिरीयिण: काश्यपाश्चरणगुरवः पनिपावनाः पञ्चाग्नयो धृतव्रताः सोमपीथिन उदुम्बरनामानो" ब्रह्मवादिनः प्रतिवसन्ति । तदामुथायणस्य तत्रभवतो वाजपेययाजिनो" महाकवेः" पञ्चमः सुगृहीतनानो भट्टगो10 पालस्य पौत्रः पवित्रकीर्तेनीलकण्ठस्यात्मसम्भवः श्रीकण्ठ
1 सहर्षम् om. Mt only
| 10 दक्षिण I, दक्षिणा cett ( + Md, * महावीरचरितं K, E, II, Bo, Th, Ma | Ti)., महावीरव्रतं I महाकविविरचितं w " पद्मपुर K, E, Bo, W, Sc, I, Mg महाकविविरचितं changed to महावीरचितं | पद्मनगर II, Md, Ti Sc
12 रीयिणः K, E, II, Bo, W,Sc, I,Md ___ निवासिनतो K, E, I, Bo, w, oरीयाः Mt, Mg, T. Sc, Th, T, Md "मित्यर्थतो आदिष्टं , 13 पर्तिभावनाः T, पण्डितपावनाः "मित्वथोऽभिहितं T.
Ta, Tg om I, पङ्गिपावना: cett ( + Md). * भवद्भिः Mt, Mg भवति cett ( + Th, | " धृतव्रताः om Ti only
18 उदुम्बराः II, Bo उदुम्बरा Mt, Mg, " वाक्यं Mt, T. काव्यं cett (+ Md, | I, उदम्बरा Md उदुम्बरनामानो K,
Se, T. वुदुम्बरनामाना E थिनो दुम्बG Wrongly °यांE ल्या cetta
TITATTI changed by scribe to ofera निष्यन्द Mt, Mg, T, So निष्पन्द उदुम्बरनामानो w. K, E, Bo, W, I2. II [the latter has also the 16 पेयिनो र पेयकेतयाजिनो , mark - above क्य and द and adds क्यरि- पेययाजिनो cett. ( + Ta, Ts, Md). स्यन्द along top margin].
___" सिंहभूतः add. K only. निकर्ष Mt निष्पेष cett. (+ Md, | 18 गार्पलस्य : गोपालस्य cett. ( + Md,
T,). • हमेतावद् T, "हं परिषदमेतावद् " पवित्रतर° Me पवित्र० cett. ( + Md, T, हमेतद् cott (+T, Md). | T).
.

Page #61

ACT I 5-7b पंदलाञ्छनो भवभूतिनीम जातूकीपुत्रः कविर्मिबंधेयमस्माकमित्यभवन्तो विदाङ्कुर्वन्तु ।
श्रेष्ठः परमहंसानां महर्षीणामिवाङ्गिराः'। यथार्थनामा भगवान यस्य ज्ञाननिधिर्गुरुः ॥५॥
नेदमुद्धृतजगत्त्रयमन्युमूल
मस्तोकवीरगुरुसाहसमद्भुतं च । वीराद्भुतप्रियतया रघुनन्दनस्य
धर्मदुही दमयितुश्चरितं निबद्धम् ॥६॥ तदिदं भवन्तः परिपुनन्तु । उक्तं च तेन श्रोत्रियपुत्रेण
प्राचेतसो मुनिवृषा प्रथमः कवीनां
यन् पावनं रघुपतेः प्रणिनाय वृत्तम् ।
10
1 पद° K, Bo, W, Se, Ma, T, °पाद° | शिराः Mg °णामिवाङ्गिराः cett (+ Md, I1, E °परद° I
| TI) 18 सुतः only for महाकवेः पञ्चमः . ॐ मन्त्र• K °मन्यु: cett. ( + Md, Th, श्रीकण्ठपदलाञ्छनो T. As in text cott | Ti) T. has a lacuna (+ Ti, T)
___° °मुरु° Md 'गुरु' cett (+ Mt, Mg, ' पदवाक्यप्रमाणज्ञो add Mt, Mg, Th, | Ti, Ta, 'Ti). Tg only
___10 °पुङ्गवस्य T, केतनस्य T, नन्दनस्य बतुकीपुत्रः Md, Ts. Tg, Mt, Mg | cett ( + Tg, Md) जतुकर्ण T. जातूकीपुत्रः cett. 1 "द्रहां K, Bo, W, Se "द्रस्ये E दूहो __ मित्रम T, मित्रधेयम cett. ( + Md, | I, Ia, Ma, T.. T, T3)
_12 Wrongly भवतः परिपुनातुE भवन्तः ___ मितिमवन्तो Mg, Th, Th, T "मि
| परिपुनन्तु cett ( + Ma, 'T) त्यत्रभवन्तो cett. ( + Md)
___13 प्रवरः Th प्रथमः cett. (+ Md, हरिः ओं add T. only. ' णां यथागिरां Mt oणां यथा- | " यः , यत् cett ( + Mad)
B2

Page #62

ACTI7c8
भक्तस्य तत्र समरंसत मेsपि वाच
स्ताः सुप्रसन्नमनसः कृतिनो भजन्ताम् ॥७॥
प्रविश्य नटः । कृतप्रसादाः पारिषदाः । किन्त्वपूर्वत्वात् प्रबन्धस्य कथाप्रदेशं समारम्भे' ज्ञातुमिच्छन्तिं ॥
100
5 सूत्र' । स तु भगवान् दीक्षिष्यमाणः कौशिको विश्वामित्र ऐक्ष्वाकस्य राजर्षेर्वसिंष्ठपुरोधसो दशरथस्य गृहानुपेत्य स्वमेव ' तपोवनं " प्रत्यागतः । स च "
11
12
विजयि सहज स्त्रैर्वीर्यमुच्छ्राययिष्यञ् जगदुपकृतिबीजं मैथिलीं प्रापयिष्यन् । दशमुखकुल घातश्चाध्यकल्याणपाचं धनुरनुजसहायं रामदेव निनाय ॥ ४ ॥
1
7 तत्र समरन्त ममापि K, Bo, Mt, Mg, T1, I1 [has also रंसत मे along top-margin ] | T2) तत्र समरंस्त ममापि E, Se [ has also a led
5
ink maik = above स्त, and adds along margin सत मेऽपीति साधुः ] तत्र समरस्त ममापि तत्र समरंसत मेऽपि w तत् समलभन्त ममापि Ma
2 ●स्ताः सुप्रसन्न K, I1, E, W, I2, Ma, T1, Se [has also the mark = above स्ताः सु and_adds along margin यथाश्रुते त्वत्र तदिति साधु वाचो वृव्यः] °स्खा | सुप्रसन्न Bo, Mg.
8
रमन्ताम् Mt भजन्ताम् cett ( + Ma,
T2).
4 इति add. T1, Tg only.
श्रोतु Mt, Mg, T1 ज्ञातु cett. (+Ma
6
8 0 मिच्छामि Mt, T1 • मिच्छन्ति cett ( + Ma, T2)
9 इर्ति add K only.
10 वसिष्ठK, E, I1, W, Md, T1 वैशिष्ठ Bo, Sc, Ig
11 स्वमेव I1, So (co1r. from स्वयमेव ) स्वयमेव K, E, Bo, W, Ig, Md, T1.
12 हिपावनं T तपोवनं cett. ( + Md, T2_Tg)•
18
स च om. Mt only.
14 विजयी E विजय T1 विजयि cett ( + Md)
15 सहमरुद्भि● Ma सहजमन्त्रे • Mt सह
' भो भोः Mt कृतप्रसादा cett ( + Ma, जमस्त्रै० cette ( + Mg, T1 10 oपयिष्यo K, W, Se
).
T2)
°ययिष्यo I1, E, [T2, T3). भद्रं चन्द्रं देवं cett ( + Md,
कथाप्रवेशारम्भं Mt कथाप्रदेशं समा- Ia, Bo, Md, T1. रम्भे cett. ( + Md, T).
17

Page #63

ACT I 9-10 निमन्त्रितस्तेन विदेहनाथः
स प्राहिणोद् भ्रातरमातदीक्षः । कुशध्वजो नाम स एष राजा सीतोर्मिलाभ्यां सहितोऽभ्युपैति ॥९
इति निष्क्रान्तौ ।
॥ प्रस्तावना ॥
ततः प्रविशति रथस्थो राजा सूतः कन्ये च । राजा। आयुष्मत्यौ सीतोर्मिले । अद्य भगवान विश्वामित्रः श्रद्दधानेन चेतसा वत्साभ्यां प्रणन्तव्यः ॥ 10 कन्ये। जधी कणिटुतादो आणवेदि ॥ राजा। तुरीयो ह्येष मेध्योऽग्निराम्नायः पञ्चमोऽथवा ।
अथवा जङ्गमं तीर्थ धर्मो वा मूर्तिसञ्चरः ॥१०॥ सूतः । साङ्काश्यनाथ एवमेतत् । न खलु विश्वामित्रादषेर्महत्तेन कश्चिदपरः प्रकृष्यते । यस्य भगवतस्वैशङ्कवं शौनःशेफ 15 रम्मास्तम्भनं चेत्यपरिमेयमाश्चर्यजातमाख्यानविद आचक्षते । 1 Wrongly सह Ma Acet ( + Mt,Mg,I) | 10 सावाश्यायन Md साझाश्यनाथ cett fa om E only
(+ Mt, Mg, T) ३ राजा रथस्थः Tरथेन राजा T, 11 मेवैतत् K "मेतत् cett (+ Ma, Th) Teet TTSIT cett ( + Md, T2)
| 12 माहात्म्येन Mt महत्त्वेन cett. + कन्यके w कन्ये cett (+ Md, T) (+ Md, T.) कौशिको add Mt, Ta, Ts only.
| तत्रभवतः T, यस्य भवतः T, यस्य 'प्रणितव्यः E प्रणमन्तव्यः T] प्रणेतव्यः | भगवतः cett_E om यस्य भगवतः .... T3 प्रणन्तव्यः cett (+ Md, T.)
आचक्षते. 'जह K, Mt, T. नधा cett (+ Md) | * °शङ्करं र शङ्कव cett.
78 perantar add the chāyā along the 15 ogů K, W, Sc, , Ma Iy margin 19142fa sc
Bo, TI ___ मोऽपिवा Th, T, मोऽथवा cett | 18 इत्याद्य Mt चेत्य° cett ( + Md, Th). (+ Ma)
[cett (+ Md, T.). 17 विदः प्रचक्षते Md "विद आचक्षते ' सञ्चयः Bo °सुन्दरः Mt °सञ्चरः | cett. { + T2)

Page #64

ACT I 11-12 तस्मिन् ब्रह्माद्यस्विदशमुनिभिनाथितशमे
तपस्तेजोधाम्नि स्वयमुपनतब्रह्मणि गुरौ । निवासे विद्यानामुपहितकुटुम्बव्यवहति
भवानेव शाथ्यो जगति गृहमेधी गृहवताम् ॥११॥ 5 राजा। साधु भोः साधु सूनृतं हि सूत भाषसे । प्रकृष्टकल्याणोदर्कसङ्गमा ह्येते भगवन्तः "साक्षात्कृतब्रह्माणो महर्षयः । तमांसि ध्वंसन्ते परिणमति भूयानुपशमः
सकृत्संवादेऽपि प्रथत इह चामुच च शुभम् ।
अथ प्रत्यासङ्गः कर्मपि महिमानं वितरति 10 प्रसन्नानां वाचः फलमपरिमेयं प्रसुवने ॥१२॥
सूतः। "दृश्यते हरितपरिसरारण्यरमणीयं कौशिकीपरिक्षिप्तमायतनमृषेस्तस्य सिद्धाश्रमपदं नाम । किं बहुनौ । स एवायमामनातृतीयः कुशिकनन्दनो भवन्तमेवाभ्युद्गतः ॥
1 तस्मिन Bo यदस्मिन Mg तदस्मिन् । 13 इति Bo इह cett cett ( + Md, T2).
14 किमपि र कमपि cett 2 og To Mt, T, opfato cett ( + Md) 15 वितनुते T, वितरति cett (+ T.) 3 शम : शमे cett
16 प्रसुवति T प्रसुवते cett ( + T.) * मुनौ T, T, गुरौ cett
17 gaan add T, Do not add cett Begins with तकुटुम्ब° 0u.
( + T.) भवति Mt जगति cett (+ Md, | 18 सिद्धाश्रमं K सिद्धाश्रमं corr to सि
द्धाश्रमपदं Cu सिद्धाश्रमपदं cett. ( + TH) सतस्नृतं हि T, सूनृतं हि E, Bo | 19 किंबहुना om. E, W, Sc, I. Read सूनृतं हि सूत cett. (+ T.) Torn, Cu. किंबहुना K, Cu, II, Bo, Md, T..
भवन्ति add. Mt, Mg, T, only ___20 इती नूनं add. Mt only नूनं add Mg भगवन्ति corr. to भगवन्तः by rev, | T] only
21 भ्युद्गतः K, E, I भ्युद्यतः II, W, Sc, 1 सत्यसन्धा: add. Mt, Mg only Md भ्युद्यत I भ्युद्यवतः Bo भ्युपगतः 11 धर्माणी T, ब्रह्माणो cett (+ Ti). | Mt, Mg भ्युत्तः T, भ्युपागतः T, Torn, 18 वासे T, ग्वादे cett (+T). Cu.

Page #65

ACT I 18
राजा। यद्येवमवतरामो रथात् । कन्याभ्यां सहावतीर्य। सूत उच्यन्तां सैनिकाः न कश्चिदाश्रमाभ्यर्णभूमयः क्रम्यन्तामिति ॥ .. सूतः। यथाज्ञापयसि ॥ इति निष्क्रान्तः।
ततः प्रविशति विश्वामित्रो रामलक्ष्मणौ च । 5 विश्वा । स्वगतम्।
रक्षोनानि च मङ्गलानि सुदिने कल्प्यानि दारक्रिया
वैदेह्याश्च रघूहहस्य कुशलैदीक्षाप्रवेशश्च नः । आस्थायानि च तनि तानि जगती क्षेमार्य रामात्मनो
दैत्यारेश्वरिताहुँतान्यथ खलु व्ययाः प्रमोदामहे ॥१३॥ 10 सन्दिष्टं च मैथिलस्य राजरस्माभिराचार इति यजमानो
1 यावद. T, यद्येवम० cett ( + T.) | E कत्यानि I, कल्पानि changed to ' समव : सहाव• cett ( + TI) कल्प्यानि with penal, Se कल्प्यानि cett.
सूतः Cu सूत२ Sc सूत cett ( + Ti) | 12 च कुले Mg, Th,T, कुशलैर् cett ( + Md) 4 उच्यन्तां changed to उच्यता Cu | 18 आस्थेयानि Mt, Mg, T], Ta अस्थाउच्यतां Bo उच्चन्तां cett [( + Md, T2) प्यानि changed to आस्थाप्यानि w अस्था
केनचि० Mt, Mg, T. कैश्चि° cett | प्यानि I, प्रस्थाप्यानि Md आस्थाप्यानि 8 °मारण्य E °माभ्यर्ण• cett (+ TH) | cett
धामितव्या इति Mt कमितव्या इति 14 Wrongly om arfa Bo gafar Mg, Th परिक्रामइतव्या इति T. क्रम्य- | changed to च तानि२ 0u_As text, cett alfafa cett. ( + Md)
_15 जगती• w, Se, I, जगतं Bo जगतां ___यथाज्ञापयति ॥ यदाज्ञापयति E, | cett T. यथादिशसि Mt यदाज्ञापयत्यायु- | 18 wrongly चिप्ताय Bo only ष्मान T, यथाज्ञापयसि cett. ( + Md) | 17 ताभ्युता E °ताद्भुता ceth ga: add Mg only
18 व्यग्रां Ma व्यग्राः cett (+ Mt, Mg) 10 सु० Ma. Wrongly omits च मङ्गलानि | 19 प्रकाशं add Mt, Tr, T, only Bo च cett (+ Mt, Mg)
20 राजर्षेथिलस TI, Tमैथिलस्य 1 कल्यानि Cu कल्प्यनि Bo कल्प्याणि | राजर्षेर् cett

Page #66

ACT I 14-15 ऽपि यज्ञे निमन्तितोऽसि । कुशध्वजस्तु सीतोर्मिलाभ्यां सहितः प्रेषितव्य इति । कृतं च तत् प्रियेण सुहृदा ॥
कुमारौ। भगवन् कः पुतरयं महात्मा यमचभवन्तो ऽप्येवमभ्युद्गताः ॥ विश्वा । श्रूयन्त एव निमिकुलसम्मवा राजर्षयो विदेहेषु ।
तेषामिदानों दायाँदो वृद्धः सीरध्वजो नृपः।
याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ ॥१४॥ कुमा। यस्य तगृहेषु माहेश्वरं धनुः पूज्यते ॥
विश्वा । अथ किम् ॥ 10 कुमा । तुः । अथ किलान्यदपि तवाश्चर्य यदयोनिजा कन्यकति ॥ विश्वा । विहस्य । तदयस्ति।
अयं तु यजमानेन यक्ष्यमाणस्य मे गृहम् । प्रेषितस्तेन वात्सल्यादनुजन्मा कुशध्वजः ॥१५॥
1sपि यज्ञे om E only
मभ्युदतः changed to °मभ्युद्गतः Ou * तोऽस्तु Mt तोऽसि cett (+ Ma) | मुपगताः Mt, Mg, Th °मभ्युपागताः T, ३ शीतोनिर्मिलासहितः सीतोर्मिला- मभ्युद्गताः cett.
(+ TI) सहितः TH,T, सीतोर्मिलाभ्यां सहित: cett 10 °जनक• Mt, Mg, T, "कुल° cett. * प्रेषयितव्य Cu, K, T, प्रेषड्तव्य E
___ तेषां दायादयो नाम T] तेषामिप्रवेष्टव्य Mg प्रहितव्य T, प्रेषितव्य cett.
दानी दायादो cett ( + T.) (+ Md)
[cett
12 °वल्को On only [रायणं cett. प्रियसु w, Se, TI, Th प्रियेण सु०
_13 पारायणी : पारायणी I °पाभगवन Ou, K, W, Se, I, Md भगवन् | 14 विश्वा .... सकौतुकं । अथ om. T, changed to भगवान् I भगवान E, Bo Has it, but omits to before fæerto T, भगवन om. TI
| As text, cetta [किलान्यदपि cett (+ Md). ' यच. changed to यमच Cu
15 किञ्चान्यदपि T., Mg अन्यत् किल T, 8 Torn after H; but probably reads 18 apreifa E, Md, Tu, Tg. Torn, Ou भवान, as it has the singular verb भ्युगतः | कन्यकेति cett (+ Mt, Mg) Cu Hamit cett
| 17 स्नेह T] स्तेन cett (+ T.).

Page #67

ACT I 16-18 तदस्मिन राजश्रोत्रिये वात्साभ्यां प्रश्रयेण वर्तितव्यम् ॥ कुमा । एवम् । राजा। तौ निर्वर्ण्य ।
प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीको कावेतौ ज्ञायते विदम् । राजन्यदारको नूनं कृतोपनयनाविति ॥१६॥ द्वितीयस्य च वर्णस्य प्रथमस्याश्रमस्य च ।
अहो रम्यानयोर्मूर्तिर्वयसो नूतनस्य च ॥१७ तथा हि। चूडाचुखितकङ्कपत्रमभितस्लूणीद्वय पृष्ठतो ।
भस्मस्तोकपवित्रलाञ्छनमुरो धत्ते त्वचं रौरवीम् । मौर्या मेखलया नियन्तितमधोवासश्च माञ्जिष्ठक
पाणौ कार्मुकमक्षसूत्रवलयं दण्डोऽपरः पैप्पलः ॥१८॥ कन्ये । सोम्मदंसणा खु' एदे ॥
राजा। उपसृत्य । भगवनभिवादये ॥ विश्वा' । दिष्टया गर्भरूपकं त्वां कुशलिनमागतं राजर्षिगृहात् पश्यामि । तत् परिष्वजस्व" । आलिङ्ग्य। ___1 श्रोत्रिये Mt याज्ञिकश्रोत्रिय, राज-। कन्ये by revisor along margin in Ou न्ये श्रोत्रिये T, राजश्रोत्रिये cett. ( + Ma) | 'कवु Ma, Mt, Mg खु cotha
२ एवमेव : एवमे Bo एवा, एवम् cett | 10 य एदे : यदे I, एदे cett_The ३ रम्या तयो K रम्यानयो° cetta chāya add. So along margin सौम्यदर्शनी * लाञ्छित Ma, Mg लाञ्छन° cett खल्वेतौ 1 उपहत्य om Mg only. (+ Mt').
12 दिघ्या om. Mt only मौज्या E मौर्या cetta
13 रूपं Md, Mt, Mg, T, रूपकं cett 5 माञ्जिष्ठकं I, K, Md माञ्जिष्टकं Bo, | 14 राजर्षिगृहा : राजषी गृहान corOu, E, W, I, माजिष्टकं changed to मा- | rected to राजर्षिगृहान 0u राजर्षि गृहात् । जिष्ठकं by revisor, Se मौजीष्टकं Th | Mt. Read राजर्षिमागतं ग्रहान् for आगतं
दण्डःपरः E, W, Sc, I, दण्डो वरः राजर्षिगृहात् TI, T, राजर्षिगृहात् cett. T, T, दण्डोऽपरः cett.
18 Hi ada (by revisor) Cu HATST 'पप्पली I only
| add Mt only

Page #68

5
10
10
ACT I 19-21
अपि प्रवृत्तयज्ञोऽसौ विदेहाधिपतिः सुखी । गौतमश्च शतानन्दो जनकानां पुरोहितः ॥ १९ ॥
राजा । नन्वार्य' स' एकः सुखी सह पुरोधसा दैर्घतपसेन 'यस्यैवं भवन्तः कुटुम्ववृत्तिमनुपतिताः ॥
कन्ये । पणमामो ॥
राजा ।
लाङ्गलोल्लिख्यमानाया यज्ञभूमेः 'सुनिर्गता । सीतेयमूर्मिला चेयं द्वितीया जनकात्मजा ॥२०॥ विश्वre 10 | भद्रमस्तु ॥
लक्ष्मणः। जनान्तिक॑म्। आर्य" सेयमद्भुत सूंतिरायी ।
रामः ।
उत्पत्तिर्देवयजनाद् ब्रह्मवादी नृपः पिता । सुप्रसन्नोज्ज्वला मूर्तिरस्याः स्नेहं करोतिं मे" ॥२१॥”
18
1
प्रयुक्त Cu प्रमुक्त K प्रवृत्त cett 2 गोतम E गौतमश्च T2 गौतमश्च cett (+T1)
न्वार्यः W, So • न्वार्य cett
* स om. Cu, T19 Tg only
5
दैर्घतमसेन Cu, K, E, Bo, W, So
दीर्घतपसा Mt
दैर्घतमसेन II, Ig Md Tg देर्घतपसेन om. T1
• गौतमेन add Mt, T only.
7 यस्यैव EI
यस्यैवं cett.
8
● मनुपजिविताः E ● मनुपादिता: T1,
T2 ● मनुपतिता: cett
9
• भूमेस्तु निर्गता Sc भूमिः सुनिर्गता w • भूमेः समुङ्गता T1, Mt (corr from •भूमेः समुत्थिता) भूमेः सुनिर्गता cett.
10 This line by revisor along margin, Cu
om T1 only
11 जनान्तिकम् 12 आर्य २ सेयं K आर्य सेयं E आश्चर्यमियं cett
● प्रसूति० T1, T2 ° सूर्तिo cett
13
14 राय ॥ I
•रायीयाः Mt •रायी
cett ( + Md)
15 ज्वला in the text is marked (― ―) above, and has UT along bottom margin,
Sc
10 ●र्तिर्यस्या: 1, Tg •र्तिरस्या Cu •तिरस्याः cett
17
करोतु E, Ou (but तु by reviso1) करोति cett
18
मे om.
Ig only.
Has for 4th Pada Tei faufa मे मन: Mt only.
19
*

Page #69

ACT I 22-24
11
11
राजा। भगवन'।
को वामनुगतावेतौ क्षत्रियब्रह्मचारिणौ।
प्रतापविक्रमौ धर्म पुरस्कृत्योहताविव ॥२२॥ विश्वा । रामलक्ष्मणौ दाशरथी॥ कुमा। सविनयमुपसत्य। गुरो अभिवादयावहे ॥ राजाः। दिष्ट्या महाराजदशरथप्रसूतिर्दश्यते । परिष्वज्य । नान्यत्र राघवाइंशान प्रसूतिर्वासयोः क्षमा।
दुग्धार्णवादृते जन्म चन्द्रकौस्तुभयोः कुतः ॥२३॥ श्रुतपूर्व ह्येतदस्माभिः कर्णामृतम् । प्राप्ताः कृच्छ्रादृष्यशृङ्गोपचारैः
पुण्यश्रीकाः कोसलेन्द्रेण पुत्राः । ये दीप्तस्य श्रेयसः पारकामाश
चत्वारोऽपि ब्रह्मचर्य चरन्ति ॥२४॥
___10
1 भगवन् om. K भगवन् by nevisor, | रथस्य प्र° K रथप्र• cett. Cu भगवन cett
9 वजत E वन्य cett. २ गतौ वीरौ Tr, T, गतावतौ 10 तो add. Mt only. cett.
11 दृष्य. K, Cu, E, w, Se, I, Md णाविमौ र णो cette
दृश्य 11, Bo, Mt, Mg, TH * सविनयम om. E only.
12 कोसलेन्द्रेण I, Mt, T, कौशलेन्द्रण चरणौ add Mt only.
0u कोशलेन्द्रण Bo कौसलेद्रण E कोदये T °दये changed to °दयावहे |
शलेन्द्रण W, Se, I, Md कोसलेन्द्रख Mg by revisor, Ou o atore cett (+T2)
को लेन्द्रेण K
18 दीर्घस्य Mt दीप्तस्य cett TTT by revisor along margin,
| 14 पुत्रकामा Mg पारकामा cett.
Ou

Page #70

12
ACT I 25-26 तदवभवतामरिष्टनातिमाशस्महे । सिद्ध एव तुं रघूणां प्रसूतेरुकर्षः।
यांन्मतावरुणिः प्रशास्ति भगवानानायपूते विधौ
शश्वद्येषु विशमनन्यविषयो रक्षाधिकारः स्थितः । ___ सावित्रस्य मनोर्महीयसि कुले तेषामवाप्तात्मनां
राज्ञां वो महिमा न जातु वचनप्रज्ञानयोर्गोचरः ॥२५॥ विश्वा।
अश्रान्तपुण्यकर्माणः पावनप्रायंकीर्तयः।। __ महाभाग्यविदस्तेषां यूयमेव स्वक्षमाः ॥२६॥ ___10 सखे। विश्रभ्य लौकिकाः संस्त्यायाननुप्रविशन्ति । तदस्मिन
विकङ्कतप्रच्छाये मुहर्तमास्महे ॥ इति परिक्रम्योपविशन्ति ॥
1 तदत्रभवतामरिष्टतातिमा I, Cu, E, | महाभाग्य. Cu, K, Bo, Sc, Ma, 'T, Md, T, यदत्रभवतायनाता Bo तद- माहाभाग्य II, E, I, महाभोग्य. W त्रभवता निष्पन्नाशिषा काममारिष्टता- 10 तपःक्षमाः Mt, Mg विक्षणाः TI तिमा w, I, तदत्रभवता निष्पन्नाशिषोः | स्तवक्षमाः cett (+ Ty). (corrected in peneal from "शिषा) कामं 11 सखे II, K, W, Sc, Md, T, सखि Bo गरिष्टतातिशयमा० (corr fr तातिमा) सखE सखे changed to सुखे 0u लस्खे I, Sc तदत्रभवतां निष्पन्नाशिषां कामरिष्ट- ततःसर्वे Mg सखे वीर Tu.. तातिमा र
___12 विश्राम्य Md विश्रम्यतां Mt विश्रम्य तु I, K, W, Sc, Md नु Ou, Bo उ | cett ( + Mg) I तु om_E, T.
_13 प्रायछाये E, W, Sc प्रयच्छाये , 3 धातिशयः Mt, Mg oर्षः cett. ( + Md) | प्रच्छायायां Mt प्रच्छाये I, Ou, K, Bo, + या I, Cu, E, K, Bo, I2, Sc (cour
Md, T, from य०) यन्० W, Md, T, यो मै. Mt, |
___14 °माशास्महे Md °मुपास्महे Tu, T,
मुपविशामः Mt °मास्महे cett (+ Mg). रुण: changed to °वरुणिः Cu 18 इति परिक्रम्योपविशन्ति र परिक्र___ मुने T, मनो° cetta
म्योपविशन्ति Mt, Mg, T., T, सर्वे परि' एवमेतमाहात्म्यं adds Mt एवं add क्रम्योपविशन्ति Bo इति सर्वे परिक्रम्योMg, T, Ta only.
पविशन्ति w, Sc परिक्रम्योपविशन्ति om पालनप्राप्त E पावनप्राय cett Cu, E, II, Md, I.
Mg.

Page #71

18
ACT I 26 नेपथ्ये। जय जय जगत्पते रामचन्द्र जय ॥ सर्वे सादुलपयोगा। राजा। भगवन का पुनरियं देवता ॥ विश्वा । अस्त्यंहल्या नाम गौतमस्य महर्षेरौतर्थ्यस्य धर्मपत्नी यस्याः शतानन्द आङ्गिरसोऽजायत । तामिन्द्रश्चकमे । तस्मात् तंगौतमदारावस्कन्दिनमहल्याजार इति निर्दिर्शन्ति । अथ भगवान् मन्युमाप । तस्या पाप्मानमन्धतामिसमभ्यध्यायत । सेयमद्य रामभद्रतेजसा तस्मादेनसो निरमुच्यत ॥ __राजा। कथमप्रमेयसहजानुभावसामर्थ्य एष वत्सो वैकर्तन
कुमारः॥
1 रामचन्द्र TI, T, जय cetta " मन्युमाप changed to मन्युना Se २ सत्यं सूर्याकारण-wi add Bo only | मन्युमवाप्य Mt मन्युमवाप II, T, मन्यु३ सकौतुक T, साद्भुत cett (+ T.) AT9 cett ( + Md) [T1, T, aeri cott * भगवन om T, T, only [( + T.) 18 तस्याः Cu, K, Mt तस्यो: तस्या
अस्ति om T] अस्ति cetta 10 पत्न्याम W, Se शरीरम. Mt पा'गौतमस्य KI, Bo, w, Se, Ou, E, Mt, | प्मानम° cett Mg गोतमस्य II, I, Md, T..
_20 °तामिस्र I, Bo, Mg, Tu, T, Wi ' महर्षेरौतथ्यस्य K, Bo, w, Sc, I तामिश्र Cu, K, E, Se, Md, I, Mt वैयथ्यस्य corr. to रौतथ्यस्य 0u महर्षेः । मभ्यधात् Cu, K °मभ्ययात् Mt रौतथ्यस्य : महर्षेरौतथ्यस्य मुनेः Md मभ्यध्याय Bo °मभ्यध्यायत cetta महर्षेरौचध्यस्य I, Mg महर्षेराविध्यस्ख ___22 तदद्य T, सेयमद्य cett. (+ T.). Mt महर्षेराचार्यस्य T
29 सहजानुभाव. K, Mt, Mg, T, T, 8 यस्यां TI, Th यस्याः cett.
सहगानुभाव : सहजानुव° corr. to ' तं om. E, TI, Th only.
सहजानुपम by revisor, Cu °सहजानु10 गोतम I, I, गौतम cett. [Md only | पम° cett. (+ Md) 11 °वलम्बिन° changed to "वस्कन्दिन | 24 °सामर्थसार T, T! सामर्थ्य cett. 12 Probably adds तं before अहल्या E 25 एष om. T, only. 13 स्यायै जार T, Th ल्याजार cett. 28 वत्सो om. Tu only. वत्सो cett (+ Ts). 1 जानन्ति Mt, T], Th निर्दिशति w, 7 वैकर्तनः कुमारः : वैकर्तनकुलकुमारः I निर्दिशन्ति cett.
Ou (corr. fr. वैकर्तनकुमार) : वैकर्तनकु. 15 तथा Tu, T, अथ cett.
लकुमारः Bo विकर्तनकुलकुमारः Ti, Ty 16 स add E, K only.
| वैकर्तनकुमारः cett.

Page #72

14
5
ACT I 27 सीता । सस्नेहानुरागं निवर्णा पवार्य च । सरीरणिम्माणसरिसो णं से अणुहावो ॥" राजा। निश्वस्य ।
रामाय पुण्यमहसे सदृशाय सीता __दत्तैव दाशरथिचन्द्रमसेऽभविष्यत् । आरोपणेन पणमप्रतिकार्यमार्य
स्त्रयम्बकस्य धनुषो यदि नाकरिष्यत् ॥२७॥ प्रविश्य तापसः। रावणपुरोहितः सर्वमायो नाम वृद्धराक्षसः प्राप्तः स किल राजकार्याः पश्यति ॥ 10 कन्ये । हुं रक्खसो" ॥
कुमा । महत्कौतुकस्थानम्। राजविश्वामित्रो। विमृश्य 14 आगच्छतु ॥ तापसो निष्क्रान्तः ॥
1 सस्नेहानुवधं E सविस्मयानुरागं Mg, | 'दाशर "मसे Bo चन्द्र om E_As Tr, T, सस्नेहानुरागं cett सस्नेहानुरागं fader om Mt
मार्ययम्बक° changed to °मार्यत्रैय' सरीर° K, Bo, W, Se, T, शरीर
म्बकं Cu II, E, Ou, I, Md.
'रावणस्य T], T, रावण° cott. 'गुंE णं omit Bo, T], ThRead | 10 अञ्जसा add Mt only णं cett.
11 °कार्यार्थ T कार्याः cett * अणुमीवोः : नुभावो On अणुहवो | (+ T.) Mt अनुभावो Md अणुहावीर अणु-| "हं राक्षसः add chāyā, Se. भावो I, Bo, w, Se, I, TA
___13 °कमस्माकम् T, 'कस्थानम् cett. ___ शरीरनिर्माणसदृशो नन्वस्थानुभावः
(+T) adds chāyā, Sc.
14 T: add. I, Sc, Ig, Ma T adds Bo निःश्वस्य I, w, So, I, निश्वस्य K, | आह add. T, only. E, Bo, Md, T] निश्वस्य changed to नि:- 1 तापसो निःक्रान्तः W, K, Md तापसी श्वस्य 0u.
निष्क्रान्तः cett (+ Mt, Mg, T) तापसो • स्वः add. TI, T, only.
निष्क्रान्तः om T

Page #73

5
10
प्रविश्य राचसः ॥12
मातामहेन प्रतिषिध्यमानः स्वयंङ्ग्रहान्माल्यवता दशास्यः । अयोनिजां राजसुतां वरीतुं
मां प्राहिणोन्मैथिल राजधानीम् ॥२८॥
दृष्टश्च तच यजमानः स राजा । तद्वचनात् कौशिककुशध्वजा
वनुसृतोऽस्मि ॥
S
इति परिक्रामति ॥
ACT I 28
वहा° cett
रामलक्ष्मणौ। सीतोर्मिले प्रति यथासङ्ख्यम् । आत्मगतम् । तत् किमियममृतवर्तिरिव' चक्षुराप्याययति ॥
9
सीतोर्मिले । तथैव तौ प्रति । किं "ति सज्जैइ इमस्सि लोअणान्दे मे" दिट्ठी ॥ 148
1 राक्षसः add Cu, E, K only राक्षसः, but intended to omit, T1.
2
स्वगतम् add. Md only
8 स्वयङ्गृहा°E स्वयंवरा° Mt स्वय
राक्ष°। उपसृत्य दृष्ट्वा” च । इयं साद्भुताकृतिः सीता । स्थाने देवस्य यनैः ।" ऋषे नमस्ते । "अयनामयं राज्ञः ॥
4 ofथिलीं o w •थिल cett
5
जरठ: T1 only ● •मन्ति Bo •मति cett
7
यजम: cett ( + T2)
यथासङ्ख्यम् cett ( + T2)
Had
8 आगतं Ou आत्मगतं cett
यथासुखम् T यथासङ्ख्यम् om E.
15
-
9 मे add Mt, To only 10 कि त्ति I1, Ou, Sc कि ति W, Md, T1 किं त्ति Bo किं ति Mt किर्त्ति I, न्हिं त E få fak få få om Mg 11 मज्जर E
मज्जदि To To
cett,
cett
12 इमप्रिं I1, K, I, इमोभ्यि हमिस्सिं T1, T2 इमस्सिं cott.
13
लोअणाणदिनी E लोणन्दिणि W, Sc लोणन्दि, लोचणाणन्दे
उपसृत्य cett
दृष्ट्वा K, Mt दृष्ट्वा च om. Cu, T1, T2 Read दुष्ट्वा च cett
17 पत्नी W, Sc, I2
यत्नः cett
18 तौ प्रति add Bo प्रकाशम् add. Mt only.
19 विश्वro add Md, Mt विश्वा । विहस्य सज्ज | add Mg विजप्यनामयं for अप्यनामयं E.
•
As text, cett.
14 मे om Eonly
148 किमिति सज्जत्य मिल्लोकनन्दिनि मे दृष्टि: add chāyā, Se
15 उपेत्य Mt
16

Page #74

5
16
10
15
तौ। 'स्वागतंम् । इहास्यताम् ॥
अपि प्रभोवः कुशलं तस्य यस्यार्चयत्यसौ ।
मूर्ध्ना स्खलकिरीटेन शासनं पाकशासनः ॥२७॥
1
राच' । उपत्य कुशलं स्वामिनः । सन्दिष्टं च वो महाराजेन । कन्यारत्नभयोनिजन्म भवतामास्ते वयं चार्थिनो
रत्नं चेत् क्वचिदस्ति तत्परिणमत्यस्मासु शक्रादपि । कन्यायाश्चं परार्थतैव हि मता तस्याः प्रदानादहं बन्धुर्वो भविता पुलस्त्य पुलहप्रष्ठाश्च सम्बन्धिनः ॥ ३० ॥ सीता । हड्डी' हड्डी रक्खँसो " मं पत्थेदिं ॥
9
12a
ऊर्मिला । हा " कहं एवंम् ॥ 140 राजविश्वामित्र " चिन्तयतः ॥ लक्ष्म° । जनान्तिकँम्। आर्य आर्य किं न पश्यसि निशाचरपतिर्देवीमिमां प्रार्थयते ॥
1 स्वागतौ add Bo only
2
स्वर्गतम् E स्वागतम् cett
उपविश्य Mt, T2
लं स्वामिनः .
4
only
5
ACT I 29-31
रामः । वत्स ।
साधारण्यनिरातङ्कः कन्यामन्योऽपि याचते ।
किं पुनर्जगतां जेता प्रपौत्रः परमेष्ठिनः ॥ ३१ ॥
6
cett. ( + Mt, Mg)
उपस्टत्य cett
शक्रादिषु E शक्रादपि cett.
व्यास्तु E •याच cett
" भविता changed to भवता Md भविता
कन्याया om. T1 chāyā, Sc.
13
12 पत्थयदि 11 पत्यएदि Md, Mt, Mg पत्थेति T1 Tg पत्थेदि cett
12 a
हा धिक् राक्षसो मां प्रार्थयति add
[Bo only. तदाहा add
एवम् Bo एव Md, Mt, Mg
8 •मख्यश्व E प्रष्ठास cett
' हड्डी Ou, E, I2, Se, T1 हड्डी २ I 1,
Bo, W, Md हडि२ K.
10 रकसो Ou रक्खसो cett
11
एसो add Eonly.
हा add. K, E, T1, T2 एबम् I एबम् cett
14 a
14
कथमेवम् add chāyā, Sc 15 विचिन्तयत: K, Cu चिन्तयतम् E चिन्तयतः cett
चितित: Bo
10 जनान्तिकम् om T1 जनान्तिकम् by Cu जनान्तिकम् cett. ( + Tg). 17 आर्यE, W, T1Tg आर्य २ cett
revisor,
18 ०रण्योनि० E •रण्यान्नि° cett

Page #75

5
10
ACT I 32-33
17
लक्ष्म' । अतिसौजन्यादार्यस्ये तस्मिन्नपि निसर्गवैरिणि नि
शाचरे' बहुमानः ।
ऐवांकं यश्च राजर्षिमनरण्यं किलावधीत् ॥ ३२ ॥ रामः । शत्रुरिति कामं वध्यः स्यान्न पुनरप्रमेयतपसमर्तिवीरमप्राकृतं प्राकृतवदर्हसि व्यपदेष्टुम् ॥ लक्ष्म' । निरस्तवीरपुरुषाचारस्य का तस्यै वीरता ॥ रामः। वत्स मा मैवम् ।
विद्वानपि ताशेऽप्यभिजने धर्म्यात्पयो विच्युतः किं ब्रूमोऽच तदन्यदेव न वसन्त्येकच सर्वे गुणाः । लीलानिर्जितषण्मुखाद्भगवतः श्रीजामदग्न्यादृते निर्विघ्नप्रतिपन्नविश्वविजयो वीरस्तु कस्तादृशः ॥ ३३ ॥
1 अतीवसौजन्यमार्यस्य यत् Mt अतिमलयदार cett
निशाचरे here T1, Tg निशाचरे after वेरिणि cett
3 निस्सृज Bo निज० W, So Ig निसर्ग cett
2
यो नयीपरिध्वंसात् क्षात्रं तेजोऽपकर्षति ।
4 अपि add Mt, Mg, T1, Tg only यो नःस्त्रयीo Bo येनसच T,
Missing,
8
नस्त्रयी० cett ( + Tg)•
6
ऐचाकं changed to ऐवाकं Cu एचाकं Ig एचकं changed to एवाकं W Sc ऐवाकं cett
रचकं
2789
यो
7 •मनरणं E •मनरण्यं cett
शत्रुरिति कामं Cu, K कामं सचारिति
T कामशत्रुरिति E कामं शत्रुरिति cett ( + T2)
' पुनरप्रतिवीरंमप्र T1, Ta
पुनरप्र०
cett
C
10 ° प्रमेयतेजसम° T20 T2
Originally
• प्रमेयतपम, and also या above प by levison, W • प्रमेयतपसम cett
11
मतिवीर 12 अप्राकृतं om 13 वीर om. Mt
1 evisor, Ou सत् fo1
14
°पुरुषसञ्चारस्य Mt पुरुषाचारस्य cett
16
तस्य Ou, K, Mt, T1, T2 तत्र cett तादृशो • Md only ( तादृशे० Mt, Mg). 17 धर्मपथा changed to धर्म्यात्पयो Cu. 18 • त्पथोऽपि च्युतः Ma, Mt M •त्पथो विच्युतः cott
त्प
थाद्विच्युतः E
19
15
om Mt, T1 only (Tg has at ) Mg only
वीर along margin by वीर K वीर cett
यद° E हेला K
तद° cett लीला cett
20
21 निर्विघ्नं E, So, Io निर्विघ्नं changed to
निर्वि corrected by revisor to
निर्विघ्न cett
निर्विघ्न w निर्विघ्न Cu

Page #76

ACT I 34-35 राक्ष। ननु भोः किमत्र चिन्यते । द्रानिष्पेषविशीर्णवजशकलप्रत्युप्तरूढवण
ग्रन्थ्युद्भासिनि भग्नभीममघवन्मातङ्गदन्तोद्यमे । भर्तुर्नन्दनदेवताविरचितसग्दानि भूमेः सुता
वीरश्रीरिव तस्य वक्षसि जगहीरस्य विश्राम्यतु ॥३४॥ राजा । भगवन यत एते यज्ञोपनिमन्त्रिताः पुत्रदारैः सह दिग्भ्यो महर्षयः सम्पतन्ति तत एवाँक्रन्दकलिलैंः कलकलः ॥
सर्व उत्तिष्ठन्ति ॥ 10 लक्ष्म ।" का पुनरियं ।
अन्त्रप्रोतवृहत्कपालनलकक्रूरक्वणकङ्कणप्राय हितभूरिभूषणरवैराघोषयन्यम्बरम् ।
।नेपध्ये कलकलः।
10a
1 ननु om Ou, K only
'राजा।. . कलकल:om II, Md (only) 2 T< in the original, and also 11 भगवन् om Tu only along margin, II द्रा is corrected by | 1 यत K, Mt, Mg, T, य Cu, w, Sc, revisor along margin, Ou Ç° cett
I, TI यत् Bo Has भगवते only for ३ व्रणं w व्रण cett.
भगवन् यत एते 2
. + ग्रन्ध्य वामिणि cornected by revisor to 13 यज्ञेउप० W, Se यज्ञोप. cett. [cett
the original, and adds 14 दिगन्तरेभ्यो Mt, Mg, TI, Th दिग्भ्यो FET along margin above ST, Cu West- 1 एवायमा K, Mt, Mg एवा° cett मिनि I ग्रन्थुद्भासिनि cett
16 °क्रन्दकलितः Mt, Mg क्रन्दः E, T, ' भङ्ग II, Cu, W, Sc, I, Md भग्न K, क्रन्दकलिल: cett ( + T.) E, Bo, Mt, TI
17 H97 add Mg, T1, T, only ___ मोघ I, Cu, W, Se, I, Md भीम ७ अन्त° changed to अन्त्र w आन्त्र K, E, Bo मोह TI
Md, Mt, Mg, TI, T, अन्त्र° cett. ? 0 Tito Bo, I, 0 Tito changed to 188 gife gives as the meaning, Ionly दत्तो दन्तो° cetta
19 °कङ्कणं w किङ्किणी Mt. °क* °तस्रग' changed to तासुगः |ङ्कण° cett. तस्रगw तस्रग्. cett.
* 20 of a changed to ofano w " पधानि T, T, दानि cett. | प्रेलित cett. 10 वीरश्री. 0u Lacuna in K वीरश्री० 4 °घोषयत्व. Ou, Bo,W, Mg °घोषवत्य. cett
| E °घोषत्य TI, T, °घोषयन्त्य cett

Page #77

19
ACT I 35-36 पीतीच्छादितरक्तकर्दमधनप्राग्भारपोरोललद
व्यालोलस्तनभारभैरववपुर्बन्धोद्धतं धावति ॥३५॥ विश्वा।
सेयं सुकेतो?हिता' भाया सुन्दासुरस्य च । ___मारीचजननी घोरा ताटका' नाम राक्षसी ॥३६॥ कन्ये । ताद भीसणा हदासा ॥ राजा। मा भैष्टमायुष्मन्यौ ॥ विश्वा । रामं चिबुके स्पृशन् । वत्स हन्यतामियम् ॥ सीता। हद्धी एसो एव एत्थ णिउत्तो ॥ रामः। भगवन स्त्री खल्वियम् ॥ ऊर्मि । सुदं अज्जाए एदम ॥ सीता । सविस्मयानुरागम्। अर्थंदोमुंहो एव" से चित्तभेदो .
___ 1 पीत• Bo, E, w, So, I, पीतो ° सा हदा E हदासा cett. Has also changed to úta. Cu atat cett
the chāyā तात भीषणा हताशा along 2 go wrongly, E only
margin, Sc 3 °घोषोललोल° changed to °घोरोल- 10 आयुष्मत्यौ मा भैष्टम् K मा भैष्टमाखयालोल° Cu
| युष्मत्यौ cett + र्बन्धोद्धतं II, Md, Mg दोद्धतं w, | 11 चुबुके E only. Se, I, Mt, E, K, Th र्बडतं changed to
12 हद्धी K, E, Bo, w, Se हद्धीर cett. दोइतं ou 4 - -- T तरतं |
13 णिद्युत्तो u णिउत्तो cett एष एवाच Bo
fagman: has also the chāyā, Sc सेयं सुकेतोस्तनया T, सेयं सुता सुके
येदम् has also the chāyā, Sc. तोच T सेयं सुकेतोर्दुहिता cett.. 16 असदो I, Cu, E, Mt, Mg,T, अणदो
" सुन्दरी सुरख च Bo सुन्दाख्यरक्षसः | Sc, Ia, Md अस्मदो changed to अम्मदो Mt सुन्दासुरस्य च cett. ( Md, T) | w अमेदो Bo अरमदो K. 'ताडका Cu, K, Md ताटका cett.
___16 पुहो K °महो E °मुहो om Md ( + Mt, Mg)
मुहो cetta ताद K, E, Sc, Md, T. ताद२१,
' एव Bo एड Md एव om E एब Bo, Cu, I, Omits this line, W. Has | cett (in Ou it is by rev. along margin) तादर... खल्वियम् by rev.along margin, 17 अन्यतोमुख एवास्य चित्तभेद: adds Cu.
the chāyā, Sc 62

Page #78

20
ACT I 37-38 राजा। साधु सत्यमैलाको रामभद्रः। राक्ष । अयं स रामो दाशरथिः । य एष'
उतालताटकोत्पातंदर्शनेऽयप्रकम्पितः ।
नियुक्तस्तत्प्रमाथाय स्त्रैणेन विचिकित्सते ॥३७॥ 5 विश्वा । त्वर्यतां । वत्स' किं न पश्यसि ब्राह्मणजनस्य सङ्घातमृत्युमयतः ॥ रामः। एवं । भवन्तो जानन्ति ।
सर्वदोषानभिष्वङ्गादाबायसमतां गतः । युष्माकमभ्युपगमः प्रमाणं पुण्यपापयोः ॥३॥
इति परिक्रम्य निष्क्रान्तः। सीता। अम्मो परागदो एवं । हड़ी हद्धी । उप्पादवादाली वित्र हदासा महाणुहावं अहिद्दवदि ॥
10
1 साधु om T. only
to जनस्य महतः सङ्घात by nev, Cu. As ० य एषः ou स एषः | m text, cett
[समतां cett. T, T, य एष om E य एष cetta 10 °समती Bo °समला I समती Cu
* कापात° changed to °कोत्पात. u. " पता: Bo गत: K, E गत: changed * °दलनेऽप्य Mt पवनेऽप्य. K °व- | to गताः ॥ गताः cett. चनेष्व. changed to °दर्शनेऽप्य. u दर्श- भ्युपगमः K, E, Bo °भ्युपगमः changed नेप्य cett.
to भ्यपगमाः u भ्युपागमाः changed to स्त्रेणेन E स्त्रीणन Md, T, स्त्रैणेन | भ्युपगमाः w भ्युपगमाः cetta cett (+ Mt, Mg, T2)
18 अम्मा Bo अथोअंहो T, अम्मो "कित्सति Cu, T, T, कित्सते cott cetta 'वरता वत्सः I, खरतां वत्स W, Sc, | 1 पथिगदो Bo पराग K पराMd, Mg खरय वत्स Mt त्वर्यतां वत्स | गदो cett. 1 एव E only Bo त्वरयतां वत्स खरन्ती वत्स I 18 हद्धी w, Sc हद्धी changed to हद्धीर खरख वत्स , वत्स वरतां u वत्स | by rev., Cu हद्धी हद्धी cetta वरैतां K.
| 17 वादाविलि E वादावली T. Orig. ७ महतः add. Md, I, Bo, E, W, Se, I | वादाली, but a along margn by rev to T, महत: add. by rev Ou. Not add by K,T. | be inserted after दा वादाली cett.
सम्पातw, Sc, I, संवातः only for | 18 °हावं Ou, K °भावं cett. सातमृत्युमग्रतः Bo जनसङ्घात changed | 19 अहिद्दवदि K, E हिदका changed

Page #79

ACT I 39 राजा'। धनुरास्फायं। आः पापे तिष्ठ तिष्ठं ॥ ऊर्मि। अंए दाणि संअं एवं तादो पत्यिंदो॥ लक्ष्म । विहस्य । पश्यन्तु भवन्तस्ताटकाम् । हृन्मर्मभेदिपतदुत्कटकङ्कपत्र
संवेगतत्क्षणकृतस्फुरदङ्गभङ्गा। नासाकुटीरकुहरद्वयतुल्यनिर्य
दुडुडुवनदसृक्प्रकरा मृतव ॥३९॥ कन्थे । अछरिअं अच्छरिंअं । पिनं पिनं णो" ॥ राजा। अहो दृढप्रहारिता राजपुत्रस्य ॥
to अहिद्दअदि Cu अभिद्दवदि II, Bo, Se, | to °स्ताडकां 0u °स्तादकी I °स्ताटकां Mt अभिवति , अभिवद् w अलि- | cett. (+ Mt, Mg) दवदि , अभिवट्टदि Md अहो परागत
___11 Reads संयोग°, and has also a below एव । हाधिक्२ उत्पातवातालीव हताशा
यो Cu सम्भेद र संवेग° cett..
__12 °भागा : भाङ्गा u भङ्गा cett HETGOTTafarçafa add chāyā, Sc
18 धमद° w, se स्रवद° T, 1 रामः for राजा Se, Ti only
ख| नद° T, वनद° cett. 2 OFUITC changed to UIT Ou
_14 प्रसरा Bo, Md, Mt, Mg, Tr, T. स्फालयन् र स्काय cett.
Reads OTETT, but also underlines #, and ३ तिष्ठ for तिष्ठ तिष्ठ Md, Mt, Mg
has a along margin, I, प्रकरा cett. + अये Ou, K अवि Ti, T, अए 16 मतैव Cu only.
__16 अच्छरिअंश K, I अरि२ Bo दाणी : दाणी w दाणि I, |
| अच्छरिse अचरियं 0u अचरित्रंE, दाणिं cetta
सयंE सव्यं u स cett. | w अच्छरिचं, अच्चरिअं२ Md, Tu, T. एव Bo जेवः एव cett.
_11 पिणो I, Bo, Se पियं पियं णो पुडमं add T, only
Ou पिन यो E, I, प्रि णो w पिर ' पस्विदो Cu only अये इदानीं सममेव | णो र पिचं पोर Md, T, आश्चर्य प्रियतातः प्रस्थितः add. chāyā, Sc
| मावयोः add chāyā, Sc. 10 ताडका E, K,Ma °स्तारकां changed | 18 राजभद्रस्य T, only
Cett

Page #80

22
OT
ACT I 40-41 राक्ष। हा' आर्ये "ताटके किं हि नामैतत् । अबुनि मज्जन्यलाबूनि यावाणः प्लवन्त इति ।
नन्वद्य राक्षसपतेः स्खलितः' प्रतापः
प्राप्तोऽद्भुतः परिभवोऽद्य मनुष्यपीतात् । ___ दृष्टः स्थितेन च मया स्वजनप्राथो
टूत्यं जरा च निरुणद्धि कथं करोमि ॥४०॥ विश्वा । एष तावदोङ्कारः ॥ राक्ष । अयि भोः किमस्मासु वः" प्रतिवचनम् ॥
विश्वा। 10 अत्र सीरध्वजो वेता कनिष्ठो हि कुशध्वजः।
अस्याः पिता" हि कन्यायाः कुलंज्येष्ठः प्रभुश्च सः ॥४१॥ राक्ष। सोऽयाह कुशध्वजो जानाति विश्वामित्रश्चेति ॥
1 हा om K, T, हा is a correction, | T, प्रमारो w, I, "प्रमारः Md प्रवारी Cu_Read हा cett (+ T.)
| cour to प्रहारो Sc राक्षसि add Ti, Ta only
11 दूत्यं K only दैन्यं cetta ३ ताडके E, K, Md ताटके changed to 12 एतावदोङ्कारः एष तावदोङ्कारो ताडके Cu ताटके om Mt ताटके cett क्षाक्षसिकुलक्षयस्य Bo एष तावदोङ्कारः (+ Mg)
सकलराक्षससंहारनिगमाध्ययनस्य Mt एष 4 ff om Md, Mt only
तावदोङ्कारः cett ( + Md, Mg) सम्प्लवन्ते Ti, T, only
13 अयि I, Md, Mt, Mg, T, अपि cett. 8 पते W, TI, T, only
14 च for व: Cu only 7 .लित Se, Ty only
15 HİTO Bo otto tro cett. प्राप्तोद्भवः in text and अतः along | (+ Mt, Mg) margin, I प्राप्तोऽद्भुतः T. प्राप्तो ग 16 पिता स एव T, अस्याः पिता हि Bo u taa: Sc, Md, E, Cu (corr fr cett ( + T2). प्राप्तोतः) प्रात्तो वः I, प्राप्तो नवः। 17 f E # Mt, Mg fe cett. K, W
18 कुले W only ' भवो हि K भवोऽद्य cett.
0998: T, only
[(+T.) 10 °प्रमारी in text and थो along margin, | 20 यः 0u नः w, Sc, Mt, TT स: cett. I. प्रमाथो E, E, Bo प्रमादो Ou, Mt, | सोऽप्याह om Mg only.

Page #81

ACT I 42
23
विश्वा° । स्वगतम् । अस्ययमवसरो दिव्यास्त्रमङ्गलानां दानस्य । वर्तते च' माङ्गल्यो मुहूर्तः ॥ प्रकाशम् । सखे कुशध्वज । मया हि भगवतः कृशाश्वाद् गुरुचर्यवत्तैरधिगतस्य सरहस्यजम्भकप्रयोगसंहरर्णस्य दिव्यास्त्रमन्त्रपारायणस्य विद्यातत्वबीजानि " तत्प्रसादादर्थतश्च शब्दत" रामभद्रस्य सम्पूति प्रकार्श्यन्ते । ब्रह्मादयो ब्रह्महिताय तप्त्वा परः सहस्राः शरदस्तपांसि । एतान्यपश्यन् गुरवः पुराणाः
स्वान्येव तेजांसि तपोमयानि ॥ ४२ ॥ । अनुगृहीतं रघुकुलम्
राजा
च्म । दिष्ट्या देवदुन्दुभिध्वनिः पुष्पवृष्टिश्च ॥ राक्षः । आः” । दिवौकसोऽपि राजविरुद्धमनुमोदन्ते ॥
5
10
1 अयमवK यस्त्वयमव० T अस्त्वयमनव T, अस्थायमव° cett
2 नादस्य Bo only
चom Ty only.
4 माङ्ग Cu, K, E, T1, T2 मङ्ग० cett 5 भवतः corr to भगवतः w
3
6 सरहस्यस्य Mt, Tg रहस्यस्य T, सरहस्य om Ma, Mg सरहस्य cett
7
° जृम्भक° E, W, Sc, Mt
'जम्भगस्त्र
• जम्भक cett
T2
9
• मङ्गल • for °मन्त्र T only 10 विद्या अधीता: for विद्यालय जानि Mt only.
11 एता: add Mt only.
12
संहारस्य W, Sc, T1, Tg संहरस्य Se दर्शन I1, I2, Md, T1. Ig संहरणस्य cett
20
गुरव: Ou, K, Mt, T1, T2
तत् changed to मत् Sc
T2 तत् cett
18 दर्थतः T1, Tg °दर्थतच cott
14
शब्दात्मना च T1, Tg शब्दतच cett लब्धात्मना add Mt only
प्रकाश्यन्ते K, E, W प्रकाश्यन्ती Ou प्रकाशन्ते Sc, Ig प्रकाशन्तां I1, Bo, Ma, T1. 17 सहस्रं Me, Mg, T1, T2 ° सहस्राः cett
18
शरदरत° E शरदत● changed to शरदः तo So शरदा त° Mg शरदस्त° cott • पश्यन् Ou, E, K, Bo, W •दर्शन underlined in text, and along margin,
19
मत् Mt, T1,
15
16
cett.
21
राम: for राजा Tg only श्रः by rev om. Md, Mt, Mg
cett
22
along margin, Ou
आT
मुनयः
आः आह Tg आः
23
● मनुतिष्ठन्ति for "मनुमोदन्ते Mt only.

Page #82

24
ACT I 43-44
5
लक्ष्म । कथम्। झटित्येवोत्तप्पद्रुत कनकसिक्ता इव दिशः
पिशङ्गत्वात्सन्ध्यान्तरित इव निीति दिवसः। ज्वलत्केतुवातस्थगितमिव दिव्यास्त्रनिचयै
नभो नैरन्तर्यप्रचलित तडित्पिञ्जरमिव ॥४३॥ राजा। तेजोभिर्दिशि दिशि विश्वतः प्रदीप्त
रादित्यधुतिमवधीय विस्फुरद्भिः ।
पर्यायवरितगृहीतविप्रयुक्तं 10 सामर्थ्य रहयति नायनो मयूखः ॥४४॥
कन्थे । समन्तदो पज्जलिदविजुञ्जपिञ्जरेण उक्कमन्ति वित्र लोणाई पहापरिप्फन्देण ॥
1 °वृत• for "द्रत Ti only.
13 नायनो II, Ma, Mt, Mg, T, T, ' चाभाति Mg,T, निर्धाति cett ( + TS) | नाथनो du नाषनां Bo तापनो cetta ३ दिवसं Cu only
14 सम्मन्तदी u समिददो T, T, * केतुव्रत E केतुवृक° T. °त्केतो- समन्तदो cett TTTT, opargatae cett
15 पजुलिद° Md, Mt, Mg पललिद' __ "गित व Ma, Mt, Mg गितमिव | | changed to पज्जलिद° 0 यचलिद Bo cett. _
पज्जलद K पज्जलिद° cett निचितं Mt, Mg, Th, T, निचथैर्
___18 विज्जुपुञ्ज• K, E, Cu (con. fr विजुcett विद्युत् T, तटित T, 'तडित पुञ्ज) विजुप्युञ्ज W, Se, I, विज्जप्पुञ्ज
I, Bo, Md, T . त्पञ्जर" corr to "पिञ्जर त्य
17 उक्ख मन्ति in text and also so along अर' E, Md, Th, T, 'त्युञ्जक Mt पेजर | margin, T. - उभति Md, Mg उक्कमिति K पिञ्जर° cett.
| Mt उक्खिमन्ति Ti, T, उक्कमन्ति cett __ राजा add K, E, Se अपि च add Mt, _18 लोअणा Se, I, लोभणा : लोMg, T, only.
अणाई cett 10 °मपविध्य for "मवधीर्य T, Ta only. | 19 पहापनिप्फन्देण I, I, पहापनिप्फ11 "मुक्त for युक्तं Tu only. | दगः Bo पहापरिछन्देण corr to पहाए 12 हरयति for रहयति Ty only. | निप्पन्देण cu पहावनिष्यन्देश w पहा
cett

Page #83

5
10
ACT I 45-47
राच' । अहो दुरासदं दिव्यास्वतेजः । स्त्यायंता येन रावणपु
रन्दरइन्संरम्भं स्मारितोऽस्मि ।
सर्वप्राणप्रवर्णमघवन्मुक्तमाहत्य वक्षस्वसाघटित बृहत् खंण्डमुच्चण्ड रोचिः । एवं वेगात् कुलिशमकरोद् व्योम विद्युत्सहस्रभर्तुर्वक्ज्वलन कपिशीस्ते च रोषागृहासाः ॥ ४५ ॥ विश्वा'। अभिवन्दैस्व विसर्जय चैं रामभद्र दिव्यास्त्राणि । ब्रह्मेन्द्रद्रविणेश रुद्रवरुणप्राचीन बर्हिर्मरु
कालाग्निव्यतिरेकिणां भगवतामाम्नायमन्त्रात्मनां ।
एतेषां तपसामिवाप्रतिरथैस्तेजोभिरुत्कर्षिणामेकैकस्य जगत्त्रयप्रमथनत्रारणावधिर्योग्यता ॥ ४६ ॥
नेपथ्ये ।
19
एष प्रोऽस्मि भगवन्नेषा विज्ञापना च" नः " । दिव्यास्त्रसम्प्रदायोऽयं लक्ष्मणेन सहास्तु मे ॥ ४७ ॥
वनिष्फन्देण So पभापरिष्यदेश E पहापरिप्फन्देण K, Md, T, समन्ततः प्रज्वलिविद्युत्युञ्ज पिञ्जरेणोत्क्रमन्तीव लोचनानि प्रभावनिष्पन्दन add chāyā, Se.
W
1
स्फुरति add Mg only
" स्त्वायति Mt सन्धीयता w, So स्वायता om Mg संस्त्यायते 11 स्त्वायता cett ( + Tg, Ma)
3 ऽनेन for येन Tg only
4 • द्वन्द्वयुद्धसंरम्भं Bo only
5 of for of Bo only
6
• प्रणव Bo •प्रणवः corr to •प्रवण प्रवण cett.
7
● माहात्म्य for •माहत्य Mt only
8
• सङ्घर्षE, W, Sc, I •त्सङ्घट्टा cett
9
• हद्दण्ड for हत्ख एड० T1 only.
एव for एवं Eonly
10
25
11
for T1 only 12 • कपिलाe for oकपिशा Ty only
13
Date T • वन्द्य Tg
14
along margin,
चom Cu, Ty only 15 व्लामि० in text, and I1° लाय° W, Sc, I2 ° लागिo cett 16 प्रतिहतैo K, Mt, T1, T2 ° प्रतिरथे '
•वन्दस्व cett
cett
17 दत्सर्पिणा° for रुत्कर्षिणा T1 only. 18 हि for च Eonly
19
व: Mt, T1, Tg नः cett
arasat T
20
योऽयं cett.
दानोऽयं T2 °दा

Page #84

5
26
10
विश्वा । रामभद्र एवमस्तु ॥ लक्ष्म'। अहो प्रसादः।
झटित्युन्मीलितप्रज्ञमप्रतं च शक्तिभिः । ज्योतिर्मयमिवात्मानं मन्ये विद्याप्रकाशनात् ॥ ४८॥
नेपथ्ये ।
राम राम महाबाहो वयं त्वय्यायतामहे । विश्वामित्राभ्यनुज्ञानात् सह भ्रात्रा प्रशाधि नः ॥ ४९ ॥ कन्ये । 'देवो मन्तेन्ति । अहो अच्छरिम् ॥ नेपथ्ये । भगवन्तो दिव्यास्त्रनिकायाः । विश्वामित्रात्प्राप्य विश्वस्य मित्रात्पुण्यैर्युष्मानद्य रामः कृतार्थः । ध्यातैर्ध्यातैः सन्निधेयं भवद्भिः
स्वं स्वं स्थानं यातं यूयं नमो वः ॥ ५० ॥ लक्ष्म। ऑर्यवचनादर्न्तरितान्यस्त्राणि ॥
1
•मस्तु
2
ACT I 48-50
5
....
प्रसाद for प्रसाद: Bo only
* प्रतकं corr. to प्रतर्क Cu
4
महात्मानं for ofमिवात्मानं Ty only
हो add Mt, T1, T2 अहो add Mg
only.
6
तथास्तु for एवमस्तु Mt, Mg, T1, Tg | (corr fi अच्छरियं) Cu अच्छरिअं K, W, मन्ये विद्या om Md only
I, अञ्चरि E अच्चरि २ Md अच२
T1 देवताः मन्त्रयन्ति अहो आश्यर्यम् add
देवदा I देवदा Md, Mt, Mg देवताओ K देवताओ ' corr to देवदाओ Cu देवताओ वि T1, Tg
देवदाओ
cett.
9
7 मंत्ति I मंतेति K, Ig मंतेंति Md, I1 Mt, Mg मत्तेति Bo मतेदि E, Sc, Cu (corr fr मंन्तेति) मिस्तयंति
मंत्तेदि w
8 अहो om. T1, T2 only.
chāyā, Sc
10 नेपथ्ये om Mg only
11 भगवते E
( + Mt, Mg)
12 oत्पुष्पैo corr to ●त्पुण्यै • W
भवन्तो Md भगवन्तो cett.
13 स्वस्वं Bo स्वस्व E स्वयं W स्वं स्वं
cett
14
16
यत्र for यात Ty only.
15 आचार्यo for आर्य only
• दन्तरिता
Cori
to दवरिता Cu • दन्तर्हिता T1 T दन्तरिता cett 17 तान्यपि शस्त्राणि Cu • तान्यस्त्राणि
अच्छर २ 1, Bo, Sc अच्छरियं२ | cett

Page #85

ACT I 51-52 राजा'। भगवन महाद्भुतनिधे कुशिकनन्दन नमस्ते ।
ज्वलिततपसस्तेजोराशेर्जगत्यमितौजस__स्तव निरवधौ माहाभाग्ये कृतस्तुतिसाहसः । प्रमितविषयां शक्तिं विन्दन्न वाचि न चेतसि
प्रतिहतपरिस्पन्दः स्तोता विषद्य हणीयते ॥५१॥ अतः' स्मृहयामि युष्मदनुगृहीतरामभद्रालङ्कृताय" दशरथाय । वयं पुनरार्येण वञ्चिताः यदीदृशेन जामाबा न सम्प्रयुज्यामहे ॥
विश्वा । विहस्य । किमद्यायसम्मानेयमस्मासु ॥ 10 राजा। शान्तम् ॥ विश्वा । तेन 1 हि।
शम्भोर्वरादनुध्यानमात्रोपस्थानदायि वः ।
रामभद्रस्य पुरतः प्रादुर्भवतु तद्धनुः ॥५२॥ राजा। एवमस्तु ॥ ध्यात्वा प्रणमति ।
TTH: for TT TT, only
10 राजे add I, Bo, E, W, Sc, I, Md, भगवन् om. Ti only
T, only महात्म्य. for महामृत Se only
11 °राचार्येण for "रायेण Bo only * क्षलिततपसस्तेजो se अकलिततप
12 सम्प्रयु. Ou, K संयु. cetta स्तेजो° Mt ज्वलिततपस्तेजो° cetta
13 विहस्य K, E विहस्य om cett. प्रतित Bo प्रमिति Ma, Mt, Mg, T.
14 °द्यापि सम्भाननेयममास्तु E only. प्रमित° cett. (+ T)
1B पापम् add Mg पापमर add Ti, Ta विषाया (cor fr लिषायां) Cu |
16 तेनेह for तेन हि Md, Mg only विषयां cett
1 °दनुध्यात° Md, Mg दिहाध्यान E ' स्पन्दः Ou, K, Md, Mt, Mg °स्यन्द
नुध्यान° cett Se स्पन्द° cett
18 पस्थापन for "पस्थान Cu only. घृणायते ॥ हृणीयते Bo, Ma, Mg
19 नः for वः W, T, only घृणीयते cett " अतः om. Mg, TI, Th only यतः
20 भवति for भवतु T. only
| cett.
॥ तद्वतः for तद्धनुः Bo only.
only

Page #86

28
ACT I 52
राक्ष । स्वगतम् । एभिरन्यदेव किमपि प्रस्तुतम् ॥ प्रकाशम्। भोः • कुशध्वज । कियच्चिरं विचायते ॥
राजा । उक्तमेतत् आर्यों जानातीति ॥ राक्ष । प्रत्युक्तमेतत् सोऽयाह कुशध्वजो जानांतीति ॥ राजा । एवमेतत् सीरध्वजो जानातीति ॥
"नेपथ्ये कलकलानन्तरम् । "स्फूर्जबजसहस्रनिर्मितमिव प्रादुर्भवत्ययतो . रामस्य त्रिपुरान्तकृद्दिविषदां तेजोभिरिइं धनुः ।
सीता। "सम्पदं संसइद म्हि ॥ 10 राजा"। शुण्डारः कलभेन यबदचले वत्सेन दोर्दण्डकस्तस्मिन्नाहित एव।
cett
___1 चिरमादृतोऽस्मि Mt चिरमनादरः। 10 राजा om. W only. Mg, T, T, oferi faeteta cett 1 कुशध्वजो जानीत इति Ma सीरध्व
* For this line and the next two | जो जानाति इति र सीरध्वजो जानातीति राजा । एवमेतत् सीरध्वजो जानातीति om. E, W, So कुशध्वजो जानातीति , in the orig, and by rev आर्यों जाना- | Bo, I तीति । राक्षसः । प्रत्युक्तमेतत् । सोऽप्याह 12 राक्ष add. II, Bo राक्ष । प्रित्युक्तमेराजा एवमेतत् कुशध्वजो जानातीति along | तत्। सोऽप्याह कुशव add. Is As text, margin, Cu
[T, T. only ३ उक्तमेव तत् Bo उक्तमेवैतत् K एव- 13 कलकल: for कलकलानन्तरम् Mt, Mg, मेतत् Cu उक्तमेतत् cetta
14 राक्ष add se राजा add T, As * सीरध्वजो for आर्यों Mt, Mg, T., Tat
text, cett ( + T,) only. [K जानातीति cette
15 स्फुर्ज• E, Sc स्युर्ज• I, स्फूर्ज• cett जानीत इति Md, Mt, Mg जानाति ।
_18 निर्जित° Cu निर्मित: cett. * Om. this line and the next, Mt, Mg,
" अपवार्य add w, se स्वगतं add Mt, T, T, Om. this line only, Bo. For Cu
T7, T, only see above As in text, cett
18 साम्प्रतं संशयितामि add. chaya, Se. ' प्रयुक्त for प्रत्युता W only.
19 राजा Mt, Mg, T], Ta, K विश्वा यतः add. K only.
राजानं प्रति I, Bo, E, W, Se, I, Md जानाति K, w जानीत इति Md | राजा in the orig marked above, and मानातीति cett.
विश्वा राजानं प्रति along margin, Cu.

Page #87

29
5
ACT I 58-55
29 ऊर्मि। अवि' णाम एवं भवे ॥
गर्जितगुणं कृष्टं च अभि । हृष्टां लज्जिता सीतामालिङ्ग्य । दिद्विआ वडामो॥ राजा। साबुतम।
भग्नं च तत् ॥३॥ राक्ष । स्वगतम्। अहो दुरात्मनो रामहतकस्य सर्वकषः प्रभावः ॥ ना । दोलीलाञ्चितचन्द्रशेखरधनुर्दण्डावभङ्गोद्यत
ष्टङ्कारम्वनिरार्यबालचरितप्रस्तावनाडिण्डिमः।
द्राक्पर्याप्तकपालसम्पुटमिलँब्रह्माण्डभाण्डोदर10 भ्राम्यत्पिण्डितचण्डिमा कथमहो नाद्यापि विश्राम्यति ॥५४॥
राजा। सहर्षोन्मादमिव। एह्येहि वत्स रघुनन्द्रन रामभद्र
चुम्बामि मूर्धनि चिराय परिष्वजे त्वाम् । आरोग्य वा हृदि दिवानिशमुबहामि
वन्देऽथवा चरणपुष्करकवयं ते ॥५५। 1 wa E, T, T, wfa cett. ) along margin in pencil, Sc stefato एवं corr to एव्वं Cu
only, cett म om by pigment, Ou अपि नामवं °ष्टाङ्कार• I, I ष्टङ्कार° cett भवेत् add chāya, Sc.
14 पर्यस्त° Mt, Ti, T, पर्यन्त• Mg * हृष्टा for हृष्टां w, Sc only. | पर्याप्त cetta लज्जितां om Md only.
1B "मित I, Md, Mg, Tu, T, वृहद् च add. Mt, Mg only.
| Mt मिलद्' cetta 7 मालच्य Cu, K °मालिङ्ग्य cett. | 16 °दरे था. W only. ७ वट्ठामो II, W, I वट्टामो 0u, E, K, | 17 "त्पण्डित for "त्पिण्डित. E only Sc, Md वशमो Bo वड्डामो T1 दिया
18 माद व for मादमिव Mg atas add chāyā, Sc
only च add T], T, only
19 रामभद्र Cu, K, Mt रामचन्द्र cett. 10 दुरात्मनो om II only.
खा for खां E only 11 सर्वकख for सर्वङ्कषः Bo only. 1 मध्ये for वन्दे T. only. 12 tutart in the text, as also HET! 22 for a T, only
15

Page #88

5
30
10
प्रविश्य रामः । कथंमतिवात्सल्यादतिक्रमो ऽपि ॥
विश्व | 'गुरुर्भवान् गर्भरूपश्च ते वत्सो रामभद्रः ॥
राजा । ' प्रणम्य । भगवन् ॥
रामेण पत्या सीतायाः पूर्णस्ता युष्मदाशिषः । अस्मिन्नेवोत्सवे दत्ता लक्ष्मणाय मयोर्मिला ॥ ५६ ॥ कन्ये । सास्रम्। अम्महे दिसं म्ह ॥
राच° । स्वर्गेतम् । दृष्टं “द्रष्टव्यम् ॥
विश्वा' । सुष्ठु शिरसा बहुमन्यामहे । वक्तव्यशेषैस्त्वसि ॥
राजा" । नन्वाज्ञापय ॥
18
विश्वा । दुहितरौ " ते माण्डवी श्रुतकीर्तिश्च" भरतशचुघ्नाभ्यामर्थये ॥
200
ACTI56
1 कथमपि Ou केवलमिव T2 कथ | दिस म्ह cett अहो दत्ताः स्म add chāyā,
Sc
मति cett
•दतिक्रमोऽपि cett ( + Tg)
13
2
• दतिक्रामति प्रसङ्गः Mt, Mg, T1
3
cett
राजन् add Mt, Mg, Tg only
4 0 भगवान Cu, E र्भवान् cett वत्सरू° Mt गर्भरू°
5 अर्भक° W, Sc
6 वत्सरो for वत्सो w only 7 added by rev, Cu. add cett
No तं K
8
रामोपपत्या w, So रामेणापत्य E
T2 अम्महे cett
10
रामेण पत्या cett.
9 अम्u, K अझ अम्हो T1,
दिम्ह Cu, Bo, W देहि
11 स्वगतं by
Mg, T1, T2
12
13
14
only
ev, Cu स्वगतं om Mt,
Have स्वगतं cett
दृष्टं Eonly.
द्रष्टव्यं fo1
च add Mg
चात्र add Tg only
सुष्ठुतरं for सुष्ठु शिरसा Mg, T1, T2
वरितव्यशे० T1 वक्त
15 वक्तव्ये शे० E
व्यशे° cett ( + T2)
16 शेषस्त्वस्ति E • शेषस्त्वमसि Ma ●शेषं afa Mt, Mg, Tı
०शेषस्त्वसि cett
( + Tg)
17
18
राजा ।... - अथान्येन केन om Th only
च add Mt only
19 asfu add T2 only
20 • मभ्यर्थये for •मर्थये Tg only

Page #89

81
ACT I 57 राक्ष । खगतम् । पश्यत' वनेचरस्य सतः क्षत्रियकुटुखवैयत्यिं ब्राह्मणस्य ॥
राजा। भगवन किमत्र किञ्चिविचार्यमस्ति । किन्वत्र वस्तुनि परवानस्मि ॥ विश्वा । केन ॥ राजा। एकेन तावद् भवतैव ॥ विश्वा । अथान्येन केन ॥ राजा। आर्यसीरध्वजेन गौतमेन शतानन्देन च ॥
विश्वा । उपहसन। "सीरध्वजशतानन्दयोरहं विवेक्ती ॥ 10 राजा। भगवानिदानीं जानाति ।
जनकानां रघूणां च सम्बन्धः कस्य न प्रियः ।
यत्र दाता ग्रहीता च कल्याणप्रकृतिर्भवान् ॥५॥ विश्वा० । 19 20 वत्स शुनःशेफ" । अयोध्यां गत्वा ब्रूहि भगवन्तमस्मवचनाद् वसिष्ठम्।
1 पश्य K पश्य corn to पश्यत Cu | 12 तर्हि add Mt, Ti, T, only पश्यत om T, पश्यत cett
एव add Mt अपि add Mg only. । पश्यत add Mt तपस्यतः add Mg, T. 14 वदयिता Mt वेत्ता Mg विनेता T, Add nothing, cett
[cett
cett T, faqat cett. ३ क्षत्रियकुछ Cu, K, Bo, T2 क्षत्रिये कुछ 15 भवा° for भगवा. Ou only. * °कुटुम्ब° om W only
16 निदं for निदानी E only. वैजात्यं corn to वैयात्यं 01 वैजात्यं
7 ग्रहीता Ou, K गृहीता cett E, W, Sc, Md वयात्यं I, K, Ta, Bo, I2 " भगवन् om Ta only.
18 कल्याणप्रतिभूर्भ• Mg, T, तुल्यप्रतिक' वस्तुनि add by rev , Cu वस्तुनि om | तिर्भ र कल्याणप्रकृति° cett K वस्तुनि cett
" एवम् add K only भगवतैव for भवतैव T, only
20 आकाशे add E, Mt, Mg, T, Th विचार्यमस्ति add E only
only. 10 केन om Th only
21 शेफ Ou, K, W, Sc, Md, Mt, Mg
| शेप cett. " उपहसन् K, Md अपहसन् by rev, Cu अपहसन cett उपहसन् om. Mt,
___22 मवचनात् भगवन्तं वशिष्ठं T, T, Mg, T], Ta
भगवन्तमस्मदचनाद् वसिष्ठ cett

Page #90

32
ACT I 58
एताश्चतुभ्य रघुनन्दनेभ्यो निमेर्गृहे राजसुताश्चतस्रः । वसिष्ठव गौतमवच्च भूत्वा दत्ताः प्रतीष्टाश्च समं मयैव ॥ ५७ ॥ तदुपनिमन्त्र्य सर्वान् महर्षीन् महाराजंदशरर्थस्यानुयातो वैदेहनगर मागच्छ | नदी मम मैथिलस्य च राज्ञो यज्ञसमाप्तौ 5 वितगोदानमङ्गलाः कुमाराः परिणेष्यन्तीति ॥
10a
कुमा० 012 | स्वगतम् " । प्रियात् " प्रियतरं नः ॥
15&
17
कन्ये"" । दिट्ठिऔं अविप्पवासो दाणिं" भइणिणं हुविस्मैदि ॥ राच । अद्यपि भोः " मृत धर्मक्षरम् । अनर्थ एष" वो" यत्कन्येयमन्यस्मै दीयत इति ।
21
1 afugo Cu, K, L,
2
158 दत्तः प्रतीष्टाच K
T21, T2 दत्तभा cett.
3 ●राज om Bo only.
4
दशरथस्यानुयातौ दशरथस्यानुज्ञातो w दशरथानुजातो Ig दशरथानुयातो Mg, T1, Tg दशरशस्यानुयातो cett. विदेह for वैदेह° Ma, Mt, Mg only 6 तथा for तदा Mt only तदा राज्ञो om Ty only
5
[only 7 मिथिलस्य for मम मैथिलस्य च T * राजर्षेः Mt only राम्रो cett
' • परिसमाप्तौ for ° समाप्तौ T1, Tg only. विहितo for वितत T1 Tg only.
10
108
Has Having the hair cut' along maigin, W.
11 परिपोष्यन्तीति E परिणेष्यन्ति Md, Mt परिणेष्यन्तीति cett,
12 राजा for कुमा० Ty only.
afargo cett.
दत्ताः प्रदिष्टाच
13 स्वगतं om. Mt only.
प्रियात्
14
om. K, T1 only.
15 प्रियं for प्रियतरं Ty only.
कन्येom E.
10 दितिय BO दिष्टिआ K, Se दिष्टेआ
fast E fafg cett
I
17 दणिं
दाणि E 18 आणं Bo only भणिणं cett
19 विस्सदि K, Ma हविस्सदि Cu दुविस्सदि E भविस्सदि I, Bo, W, Se, Ig T, दिया अविप्रवास इदानीं भगिन्योर्भविष्यति add. chāyā, Sc.
20 आवेऽपि E आथापि Md अद्यापि cett ( + Mt, Mg) 21 भोः
22
23
दाणिं cott आणणं Eonly
एव cett
24
साध्येऽपि om. Bo.
शृणु for शृणुत T, only.
एष Ou, K, T20 T20 Lacuna, Bo
Lacuna, Bo वो corr to वै Cu आपतितः for एव वो Mt वो cett
250म W, T1T2 Lacuna, Bo इयमन्यो om. K • मन्यस्त्रे cett

Page #91

3
ACT I 59-60 पौलस्यो विनयेन याचत इति वाध्येऽपि वो नादरः
सम्बन्धे सति यत् त्रिलोकपतिना सौख्यं न तंब स्पृहा। गन्तव्या पुनरन्यथैवं नियतं लङ्कापि नः सीतया तन्मा भूदिह वः पुरन्दरपुरीवन्दिप्रसक्तो विधिः ॥५९॥
नेपथ्ये कलकलः। राज"। तत्कावॉलपर्जन्यभीमौ वृन्देन धावतः । विश्वा । “एतौ सुबाहुमारीचौ पुत्रौ सुन्दोपसुन्दयोः ॥ ६॥ ___ तहसौ रामलक्ष्मणौ प्रहन्यतामेष यज्ञप्रत्यूहः ॥ तो"। यथाज्ञापयसि ॥ इति विकट परिकामतः ॥ कन्थे। एत्य दाणिं कहम् ॥
10
only
1 विनयेन K, Md, Mt, Mg पिनयेन | 12 पर्जन्यौ K, Md, Mg पर्यन्यौ corr. to corr to विनयेन w पिनयेन cetta पर्यन्य cu पर्जन्य cett
2 •ध्ये विधौ ना. Mg .ध्ये न वो ना. 13 धातवः for धावतः I only. T], Th °ध्येऽपि वो ना• cett.
14 ऊर्ध्वमवलोक्य add Mt only ३ यत्र लोक° Mg कः त्रिलोक E यत् | _16 रावणानुचरी घोरौ यज्ञप्रत्यूहकात्रिलोक° cett
रिणी add K, E, W, Se, I संवर्तकालकुच for तब T. only
पर्जन्यमीमो वृन्दन धावतः add_Mt ° स्पृहाः for स्पृहा W only 6 रन्ययैव Md 'रन्यथापि T, रन्य- ___18 रामलक्ष्मणौ om T. only. थैव cett (+ Mg, Mt, T.)
" प्रहन्यतामेष यज्ञप्रत्यूहः K, Cu हन्य'लङ्का च वः T, लङ्का च यत् T, तामेती यज्ञप्रत्यूहनौ Md, Mg प्रतिहन्यलङ्कापुरी Mt लङ्कापि न: cetta | तामेष यज्ञप्रत्यूहः T. Ta हन्यतामेष यज्ञ
8 a changed to 7: Ca 4: cett प्रत्यूह: cette
' वन्दी E, Mg वन्दी corr. to वन्दि' 18 तौ om Bo तौ.... पयसि om I1 बन्धि० Tr, T, वन्दि° cetta T, उभौ for तो Md, Mt, Mg तो cett ___-10 वयः for विधिः Tu only
(+T) " राजा।.... धावतः om. here, Mt. 19 यदा for यथा' T. only only
20 °पयति E, Mt पयसि cett. 11 तत्कवितावकाल° w, So तत्काव- 1 रामलक्ष्मणौ for इति T, only काल° corr to तत्कालकाल. कौका- 22 दाणी w दाणी: दाखिं cett लकाल° Mg तत्कावकाल° cett
अचेदानी कथम add chāya, Se.
2789

Page #92

34
ACT I 61-62
राक्ष
हन्त साविव सम्पन्नं विपर्यस्तो विधिर्भवेत् ।
तवीक्ष्य कार्यपर्यन्तं माल्यवत्युपवेदये ॥६१॥ राजा । धनुरास्फालयंन्। वत्स रामभद्र वत्स लक्षण । अग्रमत्तः प्रमतं विजयस्व । अयमहं परागत एव ॥ विश्वा । विहस्य सहस्तग्रहम् । राजनितो टेहि सहानुजस्य
रामस्य पश्याप्रतिमानमोजः । ब्रह्महिषो ह्येष हिनस्ति सर्वानाथर्वणस्तीव्र इवाभिचारः ॥६२॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ "प्रथमोऽङ्कः॥
10
1 साध्वेव for साविव E only. । विहस्य by 1er Cu विहस्य सहस्त२ वेदयेत् for °वेदये Bo only ग्राहम T, only. ३ मन्यु० for धनु° Bo only
9 ग्रहं cour. to °ग्राहं Cu ग्राही w, + स्काय fon °स्फालयन T. only Se, I °ग्रहं Bo, K ग्राह I, E, Md, Th वत्स om. E only
10 याहि for ोहि Mg only अप्रमत्तं for अप्रमत्तः प्रमत्तं I, " निहन्ति for हिनस्ति Mt, Mg, T, only only
13 कौमारो नामadd Ou, K,Ma कुमारी 7 जयमहं for अयमहं E only | नाम add. Bo only

Page #93

5
10
ACT II 1-3
1
' ततः प्रविशत्युपविष्टः सचिन्ती माल्यवान् ॥
माय' । भो' यतः प्रभृति सर्वमायात् सिद्धाश्रमवृत्तान्तमश्रौषं
तत आरभ्य
6
॥ श्रीशं वन्दे ॥ begins Eonly.
' सचिन्तो om Mg only
# भोः Cu, K भो भो E भो cett
4 • स्ताडकेयं K, Ma स्ताटकेयं corr to
दूराद्दवीयो धरणीधराभं यस्ताटकेयं तृणवद् व्यंधूनोत् । हन्ता सुबाहोरपि ताटंकारिः
स राजपुत्रो हृदि बाधते मांम् ॥१॥ तदनुलवानां च भूयसां क्षणेनैकेन वध इति किमेतदश्चर्यम् । वीर्योत्कर्षेर्य दमृतभुजां निर्ममे पद्मयोनि
स्तस्य द्वैधं व्यधित धनुषः शाम्भवीयस्य रामः । दिव्यामस्त्रोपनिषदमृषेर्यः कृशाश्वस्य शिष्या - faश्वामित्राद्दिजयजननीमप्रमेयः प्रपेदे ॥ २ ॥ " प्रसह्य रावणडिष्टमस्महूतस्य पश्यतः । अस्त्रदानाद्भुतं कले प्रौढेन मुनिना कृतम् ॥३॥
• खाडकेयं Ou स्ताटकेयं cett ( + Mt, Mg)
5
•वद्ध्यधूनोत् for •वद्व्यधूनोत् Wonly
ताडका K, Ma ताटका cori to ताडका Cu ताटका cett ( + Mt, Mg) 7 तां w मे Mg मां cett तदनुलवानां च भूयसां
8
om Mt only
35
only
11 द्वैध्यं for द्वैधं Eonly
12
' लक्ष्मणेने fo1 चणेनै० Mt, Mg only
10
किमेतदित्या° for किमेतदा० Sc
D 2
नरुषः for धनुषः Ma only.
13 अपि च add. Md only
14
रावणदिष्ट corr. to रावणद्विष्ट• W रावणादिष्ट Bo रावणद्वेष Mg रावणfag cett.
10 कालेव for काले Eonly

Page #94

ACT II 4
यतः। सीतावन्दियहपरिभवस्तस्य राज्ञो निरस्तो
नीत चास्मान्प्रति शिथिलतामैकमुख्यं सुराणाम्। नान्दीनादप्रभूति हि कृतं मङ्गलं तैलदानीं
सर्व प्रायो भजति विकृति भिद्यमाने प्रतापे ॥४॥ कथं वासा शूर्पणखा प्राप्ती ॥ प्रविश्य शूर्पणखा। जेदुं जेदु "मादामहो ॥५॥ माल्य । वत्से आस्यताम् । का राजसनिधौ वाती ॥
शूर्प० । णिवुताई किल तहिं पाणिग्गैहणाइम । अमं च । 10 अगंत्धिमहेसिंणा रामस्स मङ्गलोहारिअं माहेन्दं धणुवरं अणुप्पेसिँदम ॥
1 यतः om Mg only
___13 णिडत्ताइ w णिवुताहिं : णि2 °बन्धि० u °वन्दी• Md, Mt, Mg | वुत्ताई cett ग्वन्दि cett
| 14 पाणीग्गहणाई, पाणिगाह Bo ३ निरासो for निरस्ती Mg only.
गृहणाई E पाणिग्गहणाई corr to * नीता for नीतं I only.
| पाणिगाहणाई 0u पाणिग्रह गएं Se, I, 5 प्रभाव for "प्रभृति Bo only. पाणिग्गहए w पाणिग्गाहणाई Ma "सर्वः Mt, Mg सर्व Bo सर्व cett | पाणिग्गहणाई K
सूर्पणखा 0u, K सूर्पनखा Md शूर्प- 15 अणं I, Bo, B असं cett. नखा E शूर्पणखा cett. (+ Mt, Mg) ___16 अगथि E, Sc, I अगस्थि° cett __ प्राप्ता । प्रविश्य शूर्पणखा om K only | _17 मेहिसिणा , मेसिणा Bo °महेThe same by rev along margin, Cu. सिना Md, Mt °मेहेसिणार महसिणा cett ___° शूर्पनखा : सूर्पणखी Ou सूर्पनखा | 18 लोवहारिअ orig changed to °लोMa शूर्पणखा cett ( + Mt, Mg). हारि on लोवहारिय w ग्लोवहा
10 जेदु corr. to जेदुर by rev., On जेतुर रिअं cetta [Bo माहिन्द cett w जेदु जेदु cett.
___19 माहेन्द्र माहेदं E माहिद Cu, 11 कणि ?" add. Mg only.
___20 धणु अरं w, se घणु (वर om ) I, " जयतुर मातामहः add chāyā, Se | धनू E धणुबरं Md, Mt, Mg धणुवरं cett 12 सूर्प० Gu. K, Md शूर्प° cett (+ Mt,
__ पमिदं : प्पेसिदं I, Md, Mi, Mg | अणुप्पसिदं cett निर्वृत्तानि किल तत्र
Mg)

Page #95

ACT II 5-7 माल्य। यानि' भुवनेष्वतय॑सामान्यायुधानि तानि" रामे ब्रह्मर्षिभ्यः परिणमन्ति ॥ सचिन्तम् ।
अमोघमस्त्रं क्षत्रस्य ब्राह्मणानामनुग्रहः ।
दुरासदं च तत्तेजः क्षात्रं च ब्रह्मसंयुतम् ॥५॥ 6 शूर्प। माणुसमेतए वि एतिए का चिन्ता ॥ मास्य । वासे मा मैवम्। उत्पत्त्यैव हि राघवः किमपि तद्रूपो जगत्यद्भुतं
मयत्वेन किमंत्र यस्य चरितं देवासुरैगीयते ।
वस्तुष्वादधते च शक्तिमृषयो देवाश्च तर्कोतरां 10 मयादेव वरप्रदानससये ब्रह्मा भयं नो जगौ ॥६॥
अपि च । निसर्गेण स धर्मस्य गोप्ता धर्मदूहो वयम् ।
अर्यो विरोधः शक्तेन जातो नः प्रतियोगिना ॥७॥ पाणिग्रहणानि । अन्यच्च अगस्तिमहर्षिणा | मानुषमात्रकेऽप्यतस्मिन् का चिन्ता add रामस्य मङ्गलोपहारिकं माहेन्द्रं धनुर्वर | chāyā, Sc_ afaath add. chāyā, Sc
10 तद्भूयो I, E, I, Md तद्रूपं Bo, K 1 यानि add. Mt only
तद्रूपो w, Se तद्रूपं corr. to तयो Cu * •ष्वत;• I, K, Md •ष्वम• Bo, | तद्भूतं Mg Reads राघवस्य चरितं तत्तw, Sc, I. Ou (conr 1 ष्वतर्व) ष्व- | त्किमप्य[तं for राघवः....जगत्यद्भुतं Mt न्तर्गत E ष्वप्रत4 Mt
Mg | " मस्य for "मच Mt, Mg only 28 तानि add Mt अधुना तावत् add. | 1 देवादिभि for देवासुरै E
ब्रह्मऋषि for ब्रह्मर्षि Bo only [cett | 13 तर्कोत्तरा I, Cu, Mt, Mg तर्कोत्ततः * सचितं E सञ्चितं w, ou सचिन्तं | Bo तकेतरां E, w तर्कतरां sc तक5 °वस्त्रं for °मस्त्रं Bo only त्त रा I तर्कन्तिमा Md तत्तरा K. यत् for च Mt only
_* आर्थों K अर्थो Bo, E, Se, Mt अथो 'सूर्प• K, Ma शूर्प० cett. ( + Mt, Mg) | w अर्थो cett.
माणस• Bo माणूस w, so मा-| 15 योगिनः corr to °योगिना E ग्योगुस. cett
गिनः corr to °योगिनांw योगिन corn 'एत्तिा र एतिए Ou, Se एतिहw | to °योगिना 0u °योगिनः Mt °योगिनां खतिए for वि एत्तिए E एत्तिए cett | Sc योगिना cett

Page #96

5
10
ACT II 8-9
। को सन्देहो । जंह दसमुहो ईसिमउलिएहिं विसर्दिदिट्ठीहिं ओहीर माणलोलंलो अणो णमन्तंवदणो वट्टदि तह जाणामि दारुणो से हिअअवेअणावेओ ण' एवं विरमिस्सदि ि ॥ माल्य' । अहो नु खलु भोः ।
9
वन्द्या विश्वसृजो युगादिगुरवः स्वायम्भुवाः सप्त ये
1
वैदेहस्य वयं च ते च किमहो सम्बन्धिनो न " प्रियाः तन्नामास्तुं दुरासदेन तपसा दीप्तस्य दीप्तश्रियः पौलस्त्यस्य जगत्पतेरपि कथं जाता हृदि न्यूनता ॥ ४ ॥
38
अथवा " ।
अर्थ प्रकेंटीकृतेऽपि न फलप्राप्तिः प्रभोः प्रत्युत दुह्यन्दाशरथिर्विरुद्धचरितो युक्तस्तया कन्यया । उत्कर्ष च परस्य मानयशसोर्विस्रंसनं चात्मनः स्त्रीरत्नं च जगत्पतिर्दशमुखो दृप्तः कथं मृष्यते ॥ ९ ॥
1
Mg)
सूर्य • Cu, K, Md शूर्प ० cett ( + Mt, 2 जहा Cu, K जह cett
विसदिदिट्ठीहि K विसदिट्ठीहि 1, W, So, Md विसदिडीहि BO विंसदि - ट्ठीहि 1⁄2 वीसदिट्ठिहि E विदिहिं to वीसदिट्टिहिं Cu.
coll
4
उहीर• Cu ओहिय• E ओहीर
cett
* लोचलोअणो लोलो I, लोललोअणो cett.
● •वणो K वदनो Md •वदणी cott णमन्तवदणो om Bo only
7 तही Ou तहा K तेह Ig तह cett
8 सि for से Ig only.
9 से add. Md only.
10 एवं for एवं Md, Mt, Mg only.
11
विरमस्यfe for fवरमिस्सदि Eonly 12 ति E, W, So त्ति cett. कः सन्देहः यद्दशमुखोऽ पीषन्मुकुलिताभिर्विशदृष्टिभि रपहियमाणलोललोचनो नमद्वदनो वर्तते । तज्जानामि दारुणोऽस्य हृदयवेदनावेगो न ua farfaufa add chāyā, Sc. [न cett न changed to नः 0u ये for न Mt 14 प्रियः for प्रिया Cu only
13
15
तन्नामास्तु cori to तन्नामास्त्र Cu only
अथवा om K, Bo, Mg अथवा by rev, Cu अथवा cett
17 प्रगटीo for प्रकटी° Eonly.
16
18 फले for फल • E only
19 प्रभो for प्रभोः Cu only.
20 उत्कर्षे Md उत्कर्ष Bo उत्कर्ष cott. (+ Mt, Mg)
21 स्त्री by rev. Cu

Page #97

ACT II 9 नेपथ्यार्धप्रविष्टः प्रतीहारः' । यः परशुरामस्य युष्माभिवाताहरः प्रहितः तेनेदं तमालरसविन्यस्ताक्षरं तालीपत्रमुपनीतम् ॥
उपविष्य निष्क्रन्तिः ॥ माल्य । गृहीला वाचयति ॥ "स्वस्ति । महेन्द्रबीपान परशुरामो 5 लङ्कायाममात्यं माल्यवन्तमभ्यर्हयति” ॥
भूप। कहं पहु ब्व" दुसिलिटुक्कम लिहदि ॥७
माल्य । 16 "अचैव परममाहेश्वरं लङ्केश्वरमभिनन्द्य ब्रवीति । विदितमेतद् वो यदस्माभिर्दण्डकारण्यतीर्थोपासकेभ्यस्तपोधनेभ्यः
प्रतिज्ञातमभयम् । तब विराधदनुकबन्धप्रभृतयः केऽप्यभिचरन्तीति 10 श्रुतम् । तत् तान प्रतिषिध्य सवृत्तिमस्मद्धितां च माहेश्वरी प्रीतिमनुरुध्यन्तां भवन्तः।
1 नेपथ्येऽर्ध° E, K नेपथ्यर्ध• con to | 14 पहुब्ब दुसिलिट्ठक्कम I, पडवदुस्सिनेपथ्या: 0u नेपथ्ये (om अर्ध) w नेप- | लट्टक्कम Bo पहुव्वदुसिक्कम corr to पाध्यार्ध• cett.
| दिदुस्सीलविक्कम cu_ पहुव्बउसिलि? q added by rev, Cu only वुक्कम w पहुघट्टनिति पहु
रामाय for रामस्य E only | घढस्सिलिवुक्कम Sc वृद्ठसिलिटकम : + हरः K, Bo हरः corr to पहारः | पहुव्वतुमिच्छसिलिट्टक्कम K पहुव्वदुसिठ्ठCu हार: cetta
** Md.
[chāyā, Sc. प्रेषितः for प्रहितः Md, Mt, Mg only.
| 15 कथं प्रभुगृहश्रीव्युक्रमं यथातथा add. विन्यस्था' for विन्यस्ता w only. ___16 शेषं वाचयति add Mt, Mg only ? ar to foi atato w only
17 og Bo, w oq cett । इति add. Bo only.
18 "मधिकृत्य for °मभिनन्द्य Mt only उत्क्षिप्य Bo उपेक्षिप्य E निधिप्य ___19 प्यतिचर Mt प्यचर E प्यभिMg उक्षिप्य Md उपक्षिष्य cett (+ Mt) | चर° cett
10 निःकान्तः Cu, K, Bo, Md निष्क्रान्तः। 20 प्रतिनिविष्य for प्रतिषिध्य E only. cett. ( + Mt, Mg)
21 go for ago Mt only. 11 द्विपात् for °द्वीपात् E only.
22 महेश्वरग्री 11, E, I, माहेश्वरप्री• ६c, " लङ्कापत्वमात्यं for खङ्कायाममात्वं E | Md माहेश्वरीप्री• Bo माहेश्वरी प्री• Cu, only
| K माहेश्वरीप्री. corr to माहेश्वरप्री• w. __18 सूर्प K, Md शूर्प. om. I, शूर्प | 2 पद्धन्तां Cu अध्यन्तु Mt ध्यता cett ( + Mt, Mg)
E TW cett

Page #98

5
10
40
Mg).
2
ACT II 10-12
ब्राह्मणातिक्रमत्यागो भवतामेव भूतये । जामदग्न्यश्च वो मित्रमन्यथा दुर्मनायते ॥ १० ॥
इति ॥
। ईसिसिणावट्टम्भगम्भीरगमओ उवणासो ॥ माल्य' । अंहो किमुच्यते । जामदग्न्यः खवंसौ । अभिजनतपोविद्या वीर्यक्रियातिशयैर्निजै
रुपचितमः सर्वत्यागान्निरीहतया स्थितः । व्यपदिशति नः शैवप्रीत्या कथञ्चिदनास्यया प्रभुरिव' पुनः कार्ये कार्ये भवत्यैतिकर्कशः ॥११॥
इति चिन्तयति ॥
1
सूर्प● Cu, K, Ma सूर्य • cett ( + Mt,
[Bo only
3
इंसिणावेदम्भ for ईसिमसिणावट्टभ' | गर्म उवणासो I, Cu, K (but has space for ओ) गम्भीरगम उवबासो Bo गम्भीरगमओ उर्व्वणसो E Tareyes वासt So गम्भीरगुरुओ वणासो w गम्भीरगओ उवणासो I, गर्म वणासो Ma वष्टम्भगुरुरुपन्यासः add. chāyā, Sc. 4 असौ for अहो Mg only 5 •ल्वी for ●वसौ w only.
13 14
सूर्य । किं 13 'चिन्तीदि ॥ माय । वत्से ।
यदि प्रपद्येत धनुःप्रमथः
शिष्याय शम्भोर्न तितिक्षते सः " ।
8
by rev., Ou •मदः K 7 • तपः for "तया E only
अप for व्यप Eonly.
9
10
orig,
but above it by rev, Cu.
11 भवत्यर्कशः E भविष्यति कर्कश : Mt भवत्यतिकर्कश: cett
[Mg) सूर्प● Cu, K, Md सूर्यo cett ( + Mt, 13 किं K, E, Bo किं corr to किंर Cu किं किं cett
दाणिं add Mg only
चिन्तीदि I1, Ma चिन्तीयदि Cu चिन्तयन्दि w, So चिन्तीआदि 2
6 ●मदः in orig, has also शमः above at किं चिन्त्यते add. chayā, Sc.
शमः cett,
12
च add W only
Om one कार्ये Md only कार्ये
14 *TERRU
15
in
cett.
17
Bo चिन्तेदि चिन्ती दि K
18 प्रमार्थं Mt • प्रमाथी Mg • प्रमाथ:
[above it, Se शः cori to सः, and जाम in red ink

Page #99

ACT II 12 आयोधने चेदभयोनिघातः ___ संरम्भयोगादति हि प्रियं नः ॥१२॥ 'अन्यतरविजयेऽपि तु क्षत्रियान्तकरश्चेद् राजपुत्र विजयते 'नैनमनभिहत्य रोषणो विरमेत् । एवं च सिद्ध नः समीहितं 5 रामनिधनम् । ऐवाकस्तुं विजयमानो ब्रह्मण्यो न ब्रलँषिमभिहन्यात् । निःश्रेयसापने " अपराँतमपि शस्त्र प्रणिदध्यात् । एवं च" दुष्टतरं स्यात् ॥
धूप। को विसेसो ॥
माल्य। यदि जामदग्न्यस्तावदारण्यकवतो हन्याद् राघवं हत्वापि 10 पुनस्तादृश एव" । सन्धार्यस्तु राजपुत्रः पुनरुत्थाँतुकामः । तं चेत्
1 आयोधनं for आयोधने I, Md only | 16 निःसमसा° corr. to नि:श्रयसा. Ou २ विघातः for निघातः E only निःश्रेयसा cetta
प्रयत्नः for प्रिय नः K only. ___7 पन्नं for °पन्ने Mt only TTSIT add Ou only.
___173 परित्यक्तमित्यर्थः add K only. 5 sfa om E only
18 अमृत Bo अपसृजन्त• E अपडत. 6 °न्तकश्चेद् for °न्तकरश्चेद् Mt only | cett विप्रवृत्तं हीनशस्त्रं for अपसृतमपि १ यतो add. W, Se only
शस्त्रं Mt only 8 ofrece for ofHER Md only.
19 oft add Mt, Mg only १ रोषेण for रोषणो Mt only.
20 अनिष्ट' for दुष्ट• Mg only 10 रमेत for रमेत् Cu only.
1 सू° K, Sc, I, Md, w शू. cett. 11 एव for एवं E only.
(+ Mt, Mg). 1 समाहि. for समीहि° Md only.
___22 को विशेषः add. chāya, Se 13 TETO K, Bo, Md 1977° cett 23 दारwwlka Cu, K °दरण्यतो W ( + Mt, Mg).
"दरण्यरतो E, Se, I2 °दारण्यव्रतो cett. 14 °कश्चेद् for °कस्तु Mt, Mg only. 24 Add a stop all but Cu, E, I, only 14 ब्राह्मण्यो W only ब्रह्मण्यो cett. 25 सवायेस्तु राजपुत्रः corr to सन्धार्यस्तु
16 ब्रह्मऋषि corr. to ब्रह्मर्षि 0u ब्रह्म- रावपुचः 0u सन्धार्यते राजपुवस्तु Mt र्षि E, Bo ब्रह्मरिषि Md ब्रह्मऋषिः | सन्धार्यस्तु रावपुत्रः cett cett ( + Mt, Mg)
हत्थान for हत्यातु K only

Page #100

ACT II 18
प्रकृष्टतममुत्साहशक्तिसम्पदा धर्मविजयिनं 'विर्जयेत सर्वे तं विजयिनमनुजानीयुः । तदैव हटाकीन्तिनित्यनिभृतकुंडा देवा प्रसं यैनमधिकुर्युः । नित्यानुषक्तो ह्यसुरविजयिनामवमानतः प्रकृतिकोपः ।
5
42
पौलस्त्यापर्चेयप्रचण्डचैरिते यः कार्तवीर्ये मुनिः
सर्वक्षत्रकथासमापनविधेः प्राङ्मण्डलं प्राकरोत् । तस्मिन्त्रयुपनीतयुक्तदमनः स्यादुतासत्क्रिये सामर्थ्ये सति धर्मसौम्यचरितो विश्वस्य रामः पतिः ॥ १३ ॥ मूँ। तदो सत्य दाणिं किं चिन्तिदम् ॥
1
प्रकृष्टमन्युमु K प्रकृष्टतममु० corr to प्रहृष्टतममु° Cu प्रहृष्टतममु० I 1 प्रहृष्टतममु० cett
2 धर्मविजयिनं om. Mt only
3 च add. Mg only
4 • जयेत् for •जयेत W only विजयेत सर्वे तं विजयिनम् । om E only
5
• यिनमनुजानीयु: K, W, So °यिनं निर्जरा जानीयु: Mt ● यिनमनुजानीयुः to • यिन निर्जीनीयुः Ou ofनं निर्जीनीयु: cott
corr
6
हठाक्रान्तिनित्य K, Bo, Mg हठा - क्रान्तिनित्य changed to हठात्क्रान्तिनित्य Cu हठाक्रान्त्या E, Se हताक्रान्त्या W हठाक्रामत्य I1, I, हठात्क्रामत्य • Md.
7
10
11 ° चरितो for 'चरिते Mt only
12
वीर्यो for 'वीर्ये Mt, Mg only
● विषये for •विधे: Bo only
13
16
14 • मङ्गलं for ° मण्डलं E, W, Sc only. 15 व्य्यविनीतo for प्युपनीत Mt only झाक्रिये दुझिझताऽसत्क्रिये corr to दुझिये Cu दुज्झितासत्क्रिये K, Md दुज्जिताः सत्क्रिये to दुज्जितासत्क्रिये w •दुज्जिता सत्क्रिये Sc, Ig • दुज्झितास्मद्वयो Mt दुन्ततासत्क्रिये E ° दुसितासत्क्रिये Bo 17 धर्म Ou, E, K, Bo धर्म्य cett
corr
18
[Mg). सूOK, W, Md, Ig शू० cett ( + Mt, तदा for तदो Ig only
अत्य for एत्थ E only
Ma
दाणिं किं K, Cu किं दाणिं I1, Bo, किं दाणों E किं दाणि W, So, I 23 चिन्तितं w चिन्तितवं चिन्तिदं ततोऽच किमिदानीं चिन्तितम् add chayā, Sc
cett
19
•पजय° for •पचय° Mt, Mg only
21
• साम्य' for ° सौम्य° Bo only
20 क्रुधा fo1 क्रुद्धा Md, Mt, Mg only
8
प्रत्यहीतo for प्रसह्येन• Bo only.
9 of GILGITACK: Cu, K, Sc, Mg • विजयिनामवसानतः w • विजयिनामवसादमवानतः II • विजयिनामवसादवानन्त: E, Md • विजयो नामवमानतः Bo • विजयिनामदमानतः Mt
22

Page #101

48
ACT II 14-15 माल्य । परशुरामोत्तेजनं कर्तव्यमिति ॥ शूर्प । पक्वन्तरे महादोसो॥ माल्य । तत्रापि शक्तितः प्रतिविधास्यते । किन्तु
तान्येव यदि भूतानि ता एव यदि शक्तयः ।
ततः परशुरामस्य न प्रतीमः पराभवम् ॥१४॥ तदुतिष्ठ । मिथिलाप्रस्थानीय जामदग्न्यमुत्तेजयितुं महेन्द्रवीपमेव गच्छावः । द्रष्टव्यश्च तत्र भगवान भार्गवः ।
गभीरो माहात्म्यात्मर्थमशुचिरन्यन्तसुजनः
प्रसन्नः पुण्यानां प्रचय इव सर्वस्य सुखदः । प्रभुत्वस्योत्कर्षात्परिणतिवि वेश्च तपसामसौ दृष्टः सत्त्वं प्रबलयति पापं च नुदेति ॥१५॥
इति निक्रान्ती। ॥ विष्कम्भकः ॥
1 सू० K, Md पू० cett. ( + Mt, | changed to विशुद्धच Cu विशुद्धश्च Bo, E, Mg)
W, Sc, I, पक्खन्तरे W, E परकन्तरे Ou, Bo | 10 प्रचल° K, w, Se, Md, Mg प्रबल Lacuna, K कक्ख न्तरे cett.
cett ३ दासो Bo दोसे I, दोषो Md, Mt, 11 तुद° Bo, Md, Mt नुद° cett Mg दोसो cett पक्षान्तरे महादोषः add 11 After this verse add. य एषः chāyā, Sc
उत्थाय तितिपालवंशगहनास्तस्मताखो स्थति for "स्थते Mt only दिशः कृत्वा विश्रुतकार्ति लाल " प्रस्थनाय u प्रस्थापनाय Mt प्रस्था- | स्वबाहोर्बलात्।सद्दीपामथ काश्यपाय मुनये नाय cetta
दखाश्वमेधे महीं शस्तव्यस्ततन्द तावषयं °न्द्रं दी w °न्द्रद्वी• cett लब्ध्वा तपस्तप्यते ॥ Mt only प्रष्ट for द्रष्ट° Md only.
___1 इति om du उत्थाय परिक्रम्य for प्रशमचि० for प्रथमशुचि. Mt | इति II, Bo, E, W, So, I, Md इति र only.
विष्कम्भः विष्कम्भवाः Md विशुद्धेश, K, Md, Mt, Mg विशुद्धेच्च अविष्कम्मः Mt, Mg विष्कम्भक: cett.

Page #102

44
ACT II 16--17
नेपथ्ये । भो भो विदेह नगरीगताः 'कुलचारिणः । कथयन्तु भवन्तः कन्यान्तःपुरगताय रामभद्राय । कैलासोडारसारत्रिभुवनविजयौर्जित्यनिष्णातदोष्णः । पौलस्त्यस्यापि हेलोपंहतरणमदो दुर्दमः कार्तवीर्यः । यस्य क्रोधात कुठारप्रविघटितमहास्वन्धबन्धस्थवीवो
दोःशाखादण्डमुण्डस्तरुरिव विहितः कुल्यकन्दैः पुराभूत् ॥१६॥ "सोऽयं त्रिःसप्तवारानविकलविहितक्षवतन्त्रप्रमारो
वीरः क्रौञ्चस्य भेदात् कृतधरणितलापूर्वहंसावतारः । जेता हेरम्ब ङ्गिप्रमुखगणचमूचेंक्रिणतारकारेस्त्वां पृछन जामदग्न्यः स्वगुरुहरधनुर्भङ्गरोषादुपैति ॥१७॥
ततः प्रविशति सधैर्यसम्ममो रामः सीता सख्यश्च ॥ 1 राजकुल° for कुल Mt, Mg only | 11 विहतः for विहितः K, E only * धारणाय for °द्धारसार E only | 19 °कन्दः Bo कण्ठैः Mt °कन्दै: cett
विजयौर्जित्य II, Cu, Mg, W (corr fr 13 OTT for TTT Cu, Bo only. विजयौजित्य) विजयौजित्य. Se विजयौ- 14 अपि च add E only र्जित° E, I, विजयौनित्य Bo विजयो- 15 विहत• Se विहत° corr to विबित्य र विजयोर्जित्य Mत
हितw विहितः Mt, Mg "विहित° cett _दोषा: corr to °दोष्णःw दोध्यः। 16 °तन्तु for °तन्त्र• Mt only Sc ostaat: Bo optou: cett
" "प्रभारी E, Se, I, प्रमारो changed __ हेलापहृत for हेलोपहत Mg only | to °प्रहारो Cu प्रमादी Md, Mg प्र"दुर्मदः for दुर्दमः E, Mi, Mg only माथो Mt प्रमारो I, K, Bo, w
* बन्धस्थवीयो० u, K, Mt, Mg, Se | 18 "भृङ्गी• for "भृङ्गि- E only (corn fi. बन्धास्थवीयो) ग्बन्धःस्थवीयो I, 19 अपयुस्साए यस्ता• for °गणचमूचE, Bo, I, W (corx ir 'बन्धस्थवीयो०) किणस्ता K only स्थवीयो (om बन्ध) Ma
20 OFTCOT corr to FITTATO Cu 8 orang for 16° E only. [cett 21 for @ K only. " षण्ड K, Mg षण्डै Mt. मुण्ड, 22 शेषा र शेषा° corr. to "रोषा. 10 स्तनु Bo, Se, I a cour to ou रोषा cetta स्तर w cett
| ४ ससश्रमो for सधैर्यसम्ममो K only

Page #103

45
ACT II 18 रामः। दिष्ट्या' माहाभाग्यमहानिधिर्भगवतो देवस्य दग्धुः पुरा
माम्नायेन विशुद्धसर्वचरितः शिष्यो भृगूणां पतिः । द्रष्टव्यः स च मां दिदृक्षुरपि च त्यत्वा हियं मुग्धया __ सन्त्रासादयमाभिजात्यनिभृतः स्नेहो मयि द्योत्यते ॥१८॥ सीता। हला सहोओ कहं दाणिं एदैम् ॥ सख्यः। कुमार अलं दाव" तुवराए ॥७ रामः। नोत्साहः परिधीरणावरस्यमर्हति ॥
1 दिथ्या om Mg only
farza), Sc (has also feat in red ink " माहा. Ou, K, Bo, w माहा. om | above बिजया), I E, Md AET° cett ( + Mt, Mg)
° Has ह हला Ou_Have हला Bo, ३ भर्गस्य for देवस्य K only
E, W, Sc, Ig, Ma TUT K IT * शरासनस्य दयितः for विशुद्धसर्वच- | om II fra: Mt only
| 10 सहिआ , सहिओ Md, Mt, Mg Above opfa has of fa in red ink, astit cett
11 णदं for एद Md, Mt, Mg हला सख्यः " त्यक्ता for त्यक्त्वा Cu, Sc, I only. | कानिधानसमदम add chaya, Se ' हियं Bo धियं E, Sc, I, Md, Mg | " च add E only fazi Mt feci cett
13 Has no chāyā, Sc सन्त्रासादिदयाभिजात्यनिभृतस्नेहो Bo, | 14 नोत्साहः परिधीरणविरस्थानात I, II (has also दयमादिः along margin) |K नोत्साहः परिधारणविरस्थमर्हति Ma सन्त्रासान्निजयाभिजात्यनिभृतः स्नेहे (corr | नोत्साहः परावधीरणावरस्थमर्हति Mt fr सन्त्रासादिनुयमिलात्यनिभृतः स्नेहो) Cu | नोत्सकः परावधीररएनहाय Mg As On , but निभृत° for निभृतः Md सोत्साहं (corr fr नोत्साहः) परिधीरणासन्त्रासादिनुभिजात्यनिभृतः स्नेहो र सन्त्रा- वैरस्यमर्हति Cu मोत्साहः परधारणवैरस्य सादयमाभिजात्यविमृतलेहो E सन्त्रासाद-नर्दति E नोत्साहः परिधीरणावरस्य यमाभिजात्यनिमतस्नेहो ME सन्त्रासानिज-महीत Bo सोत्साहः परिधीरणावरस्ययाभिजात्यनिभृतस्नेही W (has also दयमा मर्हति , नोत्साहः परिधारणां वैरस्य by rev above faster and afara above #gfa w, Sc

Page #104

5
10
ACT II 19-20
सख्यः । वारं वारं क्खित्ती कंदसमत्य जीलोओ विंडिदविसमववसायसाहसोनं परसुरामो सुखीदि ॥
रामः । किमेकदेशेनं महाज्ञाननि धेर्महात्म्यमुपसंह्रियते । मैं एषः उत्खातक्षितिपाल वंशगहना स्त्रिः संप्रकृत्वो दिशः कृत्वा विश्रुतकार्तिकेयविजयश्चाध्यस्य बाहोर्बलात् । सहीपामथ कश्यपाय गुरवे दत्त्वाश्वमेधे महीमस्त्रव्यस्तसमुद्रमुक्तविषयावस्थस्तपस्तप्यते ॥ १९ ॥
46
नेपथ्ये ।
सत्त्वभ्रंशविषादिभिः कथमपि चस्तेक्षणं वेचिभिदृष्ट्वा " दृष्टिविधातजिह्नितर्मुखैरव्याहतप्रक्रमः । रामान्वेषणतत्परः पैरिजनैरुन्मुक्तहाहावं
कन्यान्तः पुरमेव हा प्रविशति क्रुद्धो मुनिर्भार्गवः ॥ २० ॥
1
o face for कद° E, W, Se only. ' •जी अलाओ E •जीआलोओ w ·जाअलोओ Ma, Mt, Mg •जीअलीओ
cett
3 विट्टिद° E णिघटिद Ig Md, Mt., Mg fusfez Sc णिवात्तिअ w fast cett
4 अ E, K अ cett.
6
5 परशु° Cu, E, Bo परसु० cett
सुणीयदि for सुणीआदि only वारं वारं निःजीवलोको निर्वर्तिTILLG सायसाहसञ्च परशुरामः श्रूयते
add chāyā, Se
7 ● देशे corr. to "देशेन by rev, W
8 महीo for महा° Bo only.
8
विधेo for • नि० only. ' •मुपसंहृयते
पसंहियते cott.
मपहियते Mt मु
10
Has it by rev, Ou
11 ofta for fa: Bo only
यएषः .... ●स्तप्यते om Mt, Mg only.
12 मुक्ति for 13 तत्रेक्षणं for
14 पेत्रिभिo E
cett.
15 दृष्टो दृष्टिo
Mt
10 विधात Ou • विधान E
घात cett
cett.
मुक्त° Ig only त्रस्तेक्षणं Mt only
वेत्तृभि० Mt वेत्रिभि
oर्दृष्ट्वा दृष्टि cett
17 • मुख्ये Bo
Bo, W, Sc • दृष्टादृष्ट
18 क्रमं W
19
रामा
●वि
•मुखै..
• सुखे Is
• क्रम Ig क्रम: cett
मुनिर्भार्गवः om I
only.
20 पुरजने o for परिजने Ma, Mg only.
21
•व: for रवं Md, Mg only.

Page #105

1
ACT II 20 रामः । नन्वत एव शिष्टाचारपद्धतेः प्रणेतारः । तत् कथमयं विज्ञान प्रमायति । भवतूपसामि ॥ सँधैर्यविकट परिक्रामति ॥
सख्यः । अम्मो समन्तदो हा देव चन्दमुह रामचन्द हा जामीदुअ ति परिदेवणामुहलकादरुविंगसमत्थपरिणपलविदं 5 अन्तेउरं वर्सेइ । ता भट्टिदारिए संअं एव्व विसवेहि भट्टिदा
अम ॥ सीता। तेण तुवरतीओ सम्भावेम्ह वेअपसरिअं अज्जउँतम् ॥
इति परिक्रामति ॥ 1 नन्वत for नन्वत E only
| 15 भट्टिदारिये K भट्टदारि) Bo 2 oqfa for oafa Md only.
भट्टदारिए E भट्टिदारिए cett ३ सधैर्य वि० for सधैर्य वि. K only 18 सं for सनं Ou. Lacuna for सअं एव * अमो for अम्मो Bo only
K सनं cetta • Add another TT I, Bo, W, Sc, 12, 17 faqaft 1 fquais Cu, Ma Md One T in orig, but also by rev, faria E faaraft K, Sc, I, fauCu Only one हा K, E
वेहि Bo, W (corr fr विसावहि) चन्द्र for °चन्द I, only
___18 भट्ट" cour. to भट्टि I, Lacuna for 'जामाउअ I, Bo, I, जामाउ w, Se | भट्टि K अहो समन्तदो हाहा देव चन्द्रजामादुघ cett
मुख रामचन्द्र हा जामातरिति परिदेवति for त्ति Se, Md, Mt, Mg only नामुखरकातरोद्विपसमस्तपरिजनप्रलपित' परिदेवगणा Bo परिदेवन : परि- मन्तःपुरं वर्तते । तत् भर्तृदारिके सममेव auto cett
| विश्रामय भट्टारकम् add chāya, se 10 °मुहल° Ou, K 'मुहुर : मुहर 1 तुवरन्ती u तुवरत्तिा E तुवर
| तीओ cett. Il of Tao K, Cu, E, Sc, I, I, (also add
20 Has also above a by rev., fara along maigin), oferrato cori to ofarojo | I. w विग्ग Md चग Bo.
1 परिश्र Bo परिसरअन्तं by rev., W 12 आण. for अण. W only
पसरि cett 13 पुरं (but पुs by rev) for °उरं W
22 अज्जतं Bo अज्झउत्तं Cu अज्जउत्तं only
cott. तेन खरावत्यः सम्भावयामो वेगप्र_1 वढा I.. K, W, On (corn fr वदह) | सृतमायेंपुत्रम् add chāya, Sc.. वदर Bo भट्टर E वह I वहदि 8 °मन्ति for °मति K, Md, Mt, Mg Ma
| only
Cett

Page #106

48
ACT II 20 सख्यः । कुमार अवेक्ख दाव तुवराविसहलमाणविहलिदुब्भन्तगमणं भट्टिदारिअम् ॥
रामः । सप्रेमानुकम्पम् प्रतिनिवृत्य। ननु कातरेयमत्रभवतीभिरेव पर्यवस्थापनीया ॥ , सख्यः । सहि सहि सुरासुरमन्य॑णसमन्थं तेल्लोक्कमङ्गलं तुङ्गज
लछीलञ्छणमिमं सविभमविसट्टणेतकन्दोर्टेसोहाभरतमुहपुण्डरीअविष्कारिदसिणेहसम्भमा सबदा अम्ह पुरदो वैशेसि । ता" किं ति विजआभिमुंहे कुमारे उन्भन्तासि ॥ 1 कुमार K, Cu, E, I, कुमार२ cett. लक्ष्मण W लक्षण° Se, I, °छण. 'माण om E only.
| Md ग्लञ्छण° cett 3 विहलिदुब्भन्त• im oug and also 1 सविब्भमविसट्टनेत , सविवमविविघट्टितोधात along margin, I विह- सट्टणेत्त° corr to सविधमं विसट्टन्तणेत्त लिदुब्भन्त• Cu, K, Bo विहलिदुब्बत्त w,du सविब्भमविसट्टणेत्त K, Bo, Sc, I, So विहलिदुम्भन्त° Md विहलिदुष्टन्त सविभमविसदृणेत्त w सविधमविसट्टणेत्त I, विअलिअदुवः ॥ त -
| E सविम्भमविसदणेत्त Ma * गमणं Gu, K, Bo °गमनं cett. 16 कन्दोट्ट overlined and has दोगद.
भट्टदारिअK भट्टिदारिआं ! भट्टि- | along margin, IL दारि cett. अवेक्षख तावत्त्वराविसंस्ख
___17 री for "रीअ Bo, W, Sc only मानविधाटतोड़तगमनां भर्तृदारिकाम्
18 "विप्फारिद K OfPITRE "विadd chāyā, Se
थारिद° w "वित्यारिद° cett सप्रेमानुकम्पी Se, I, सहर्ष Mt सप्रे 19 aufa for ao fa 11, Bo, W, 12 only. मानुकम्प cett
20 ता om. Bo only 'प्रतिनिवृत्य I only
21 किI, Bo,Ou, I, K, Ma किंE, W, Se. 8 मामनु w, Se, I मनु Bo ननु cett
22 त्ति I, Bo, Ou, I, R, Ma, E ति W, Sc १ पर्यपस्थाप०, पर्युपस्थाप. K पर्य
23 हिमुहे for "भिमुहे E only वस्थाप. cett
24 उधन्तासि E भन्तासि , उम्भन्तासि 10 सहि for सहि सहि E only. Md, Mt, Mg garanfe Cu, Sc, I, afe 11 मथण : मन्थण. K महण | सुरासुरमथनसमर्थं त्रैलोक्यमङ्गलं तुङ्गजय
लक्ष्मीलक्षणमिमं सविधमविलसन्नेत्रनीलो12 °समध्यं : सत्यं w 'समत्थं cett त्पलशोभाभरन्मुस विस्तारितने1 त्तेखोक्क I, I तेल्लोक° K, E, Sc हसम्भमा सर्वदाऽस्मत्पुरतो वर्णयसि । तत् लेल्लोका तेलोक्कu तेल्लो Md किमिति विजयाभिमुख कुमारे उद्भान्तासि तःशेक. Bo.
add chāyā, Sc
cett.

Page #107

ACT II 20-21 सीता। सवखंतिअसन्तावकारी परसुरामो ति ॥ रामः। प्रिये स्वस्था सती निवर्तस्व । आतङ्कश्रमसाहसव्यतिकरोत्कम्पः क्षणं साता
मङ्गैर्मुग्धमधूकपुष्परुचिभिलावण्यसारैरयम्। उन्नतस्तनप कुड्मलगुरुश्वासावभुस्य ते
मध्यस्य बिवलीतरङ्गकजुषो भङ्गः प्रिये मा च भूत् ॥ २१॥ नेपथ्ये। भो भोः परिस्कन्नाः क्व रामो दाशरथिः ॥ स्त्रियः । हद्धी । सो एव एसो वाहरदि ॥
रामः। तस्यायमनरालसाहसप्रचण्डकर्मणः प्रतिभिन्नपुष्कराव10 तकस्तनितमांसलो वानिर्घोषः कर्णविवरमायाययति ॥
इति परिकामति ।
सबः W, Sc सद्य I, सच्चं E सच " Has () mark above each letter of Bo Et cett
भो भो परिस्कन्नाः and adds along margin 2 orafy Cu, K, E, W, Md, Mt, Mg
- ---- - - -
Targetara: E Adds' Eunuchs' खत्तिम. cett.
along margin, w ३ सन्तावकारी र सन्तापारी w, |
| 14 हद्धी र हद्धी corr to हद्धीर by dev , se सलवार , Ma °सन्तापकारी Cu हद्धी om. E, Md, Mg हद्धीर cett I, Bo, Cu, I.
10 एसो एव एसो I, K, Md सो एव + परशुE, Sc परसु° cett
एसो changed to एसो सो एव u स एव * सद्यः क्षत्रियसन्तापकारी परशुराम
एसो E एणं एत्य एसो Bo, w, sc एण fa add. chāyā, Sc.
एछ एसो I प्रेयसि for प्रिये Mt only
18 हाधिक एनमत्रैष याहरति add अन्तक° for आतङ्क W only
chāyā, Sc 1 °साध्वस• for °साहस Mt only " मनराल° changed to °मराल. Cu कथं for क्षणं Mt only
"मनराल° changed to on e w कृपद्म corr. 'to °कुम्भ u पद्म K | मनर्गल°F मनराल° cett opao Mtograr cett
18 वर्मणः for °कर्मणः E only ___10 भुग्न्यस्य E भयख I, I ग्लनस्य 1 प्रतिपन्न for प्रतिभिन्न E only. Md, Mg भुमख cett (+ Mt)
30 °माप्यायति I, Bo, Cu, E "माप्या11 जुबो Bo लुषो F जुषो cett.. ययत W, Sc, IaE, Md मास्फालयति 12 मिE K च cett.
Mt
2789

Page #108

50
ACT II 22 सीता । का गदी । धनुषि धारयन्ती । अन्नउत ण दाव दुम्हेहिं गन्तवं जाव तादो णागछदि ॥ सख्यः । उचतिदं दाणिं पिअंसहीए रसन्तरेण लज्जालुइतणम् ॥ रामः । स्वगतम्। जितं स्नेहेन । प्रकाशम् । तर्हि मुवा धनुर्गच्छामि ॥
"नेपथ्ये । “भो भोः परिस्कन्ना" इत्यादि पुनः पठति ॥ सीता। तदो वलादेव धारइस्सम ॥ रामः । हन्त। उत्सितस्य तपःपराक्रमनिधेरभ्यागमादेकतः
सत्सङ्गप्रियता च वीररभसोन्मादश्च मां कर्षतः । वैदेहीपरिरम्भ एष च मुहश्चैतन्यमामीलय
नानन्दी हरिचन्दनेन्दुशिशिरः1 स्निग्धो रुणयन्यतः॥२२॥
10
cett
1 जाव तादो Cu, K, Ma जाव त्तादो जितं K, E, Md, Mt, Mg जितं जितं I, Bo जाव दादो E जाव तव तादो | w जाव तव त्तादो Se, I
10 प्रकाशं by rev along margin, Cu का गतिः। आर्यपुत्र न तावबुष्माभिर्ग- ___11 पुनः add Mt only. न्तव्यं यावत्तव तातो नागच्छति add chāya, ___12 तादो ण गच्छद सा add Mg only Sc.
13 °स्पन्दा for स्कन्ना Mt, Mg only __उबत्तिदं I, Ma उज्वलित्तिदं corr to 1" वलादो for वलादेव Md, Mt, Mg only उज्वलिदं u उच्चलिदंE उछलिद Bo| ततो बलादेव धारयिष्यामि add chāyā, Se उध्याडिदं w उद्घाडिदं Se उघत्तिदं | 15 हन्त E, K हन्त२ cett I, Lacuna, K.
16 च om E only * दाणींw दाणी E दाणिं cetta _11 रसोमादच corr to रभसोन्मादच o forego for furto Md only
Cu THETETC# in olig; and also " सहिए Se °सहीए cett. Foho In| त्फाल by rev below it, w रभसोत्पाbeginning with fty and ending with खच K, Md रभसोन्मादश्च cett. ( + Mt, परिस्कन्नाः क्व रा (p 54, 1 II) missing, I | Mg)
' लुत्तणं for "तुइत्तणं E only उद्- | 18 वैदेहि for वैदेही• Bo only. घाटितमिदानीं प्रियसखा रसान्तरण | 10 "शिशिरः Ou, K शिशिर° cett. सज्जालुखम् add. chāyā, sc.
| 20 स्निग्धो in oug., and also स्वर्णी by 8 eurai by lov along margin, Cu. rev, above it, W.

Page #109

ACT II 23
51 सख्यः । एसो दिप्पंन्तदिणअरालोअपेच्छिज्जन्तदेहप्पहापरिक्खेवभासुरं जलन्तं सुर्णिसिदं परसुं धारअन्तो विसहलंबेल्लहुदवहसिहासहस्मसन्देहिंदजडाँभरो" सुदूरविक्खेवाविवविअंडोरुदण्डणिभराभिघाँदविहलाविदवसुन्धरो परागंदी एवं सो सअल5 खतिअमहारक्खसो ॥1 रामः। अयं स भृगुनन्दनस्त्रिभुवनैकवीरो मुनि
र्य एष नियो महानिव दुरासदस्तेजसाम् ।
Md
cett
'एस II, Ma एसो Cu, K, T, Se एष | 12 °कठोरकोवाग्गपिङ्ग ललिलाडवट्टरBo सए E
| डिदभिउडिभङ्ग - निषन्नम- "छभीसणदीप्यन्त• W only
सरासणो add K only पेछिज्जत for "पछिज्जन्त• Bo, Se, 13 अप्परविखेवा for सुदूरविक्खेवा Cu Md only
only ___ + देहप्पहा "देहपहा. Bo, W, Se | "विअडोउ० Se "विअहोर Cu "वि"देप्पहा. ou देहिप्पहा. E पहा I, | अडोर cett
15 णीभराणिर्भरा.w ofण* Ong oufraêa, but f omitted by To K ofura777° Bo ofuato cett haste, ou °परिसवेवव• I, परिक्खेव०
10 °घात• I, Bo, Cu, Md, Mt, Mg
| Lacuna, K °घाद° cetta 'जलन्त w जक्षन्तं corr to जलन्त.
11 विछाविद : भियातावहलानिह. Cu जलन्तं cett
for °भिघादविहलाविद° Bo विहलाविद _' सदिं: "णिदं corr to "शिदं , ofarz cett
18 वरादोग for परागदो Cu only ४ परिसुंw परशुं se परसुं cett 10 जेब W, Sc, Md एव K, Cu, E, It, Bo ' लुब्बेल• Cu, E, K °लुडुव्वेल्ल° I | 19 एष दिनकरलोकप्रक्षिप्तदेहप्रभाभासुर लुल्लेल Bo °लुदुव्वेल्लw लुढुव्वेल्ल Se | ज्वलन्त सुनिशितं परशुं धारयन विसङ्खलुबेल° Md
| खोदेल्लङ्घतवहशिखासहह्मासातजाभारः 10 °संहिद° I, Md, Mt, Mg °सांहिद | सुदूरविक्षेपाविद्धविकटोरुदण्डनिर्भराभिOu °सन्देहितw °सन्देहिद° cett धातविकम्पितवसुन्धरो परागत एव सक
11 जडामरो जरामरो On °ज-- | लक्षत्रियमहाराक्षसः add chāya, Sc, भारो र जडाभरो cott
20 निवहो for निचयो Mt only. F2
cett

Page #110

5
10
15
52
ACT II 23-26
प्रतापतपसीरिव व्यतिकरः स्फुरन्मूर्तिमान्
प्रचण्ड इव पिण्डतामुपगतश्च वीरो रसः ॥ २३ ॥
विम् ।
पुण्योsपि भीमकर्मी निधिर्वतानां चकास्त्यमितशक्तिः । मूर्तिमभिरामघोरां विभ्रंदिवाथर्वणो निगमः ॥२४॥ अयं हि
कल्पीपायप्रणयि दधतः कालरुद्रानलात्वं
संरब्धस्य त्रिपुरजयिनो देवदेवस्य तिमः । ब्रह्मखद्मा निखिलभुवनस्तोमनिर्मन्थेयोग्यो
राशीभूतः पृथगिव समुत्थाय सामर्थ्य सारः ॥ २५॥ विहस्य' । अहो स्वाच्छन्द्यवैचिष्यमत्रभवतः । ज्योति ज्वालाप्रचयजटिलः सबिधते कुठारस्तूणीरों से वपुषि च जटाचापचीराजिनानि । पाणौ बाणः स्फुरति वलयीभूतलोलाक्षसूत्रे वेषः शोभां व्यतिकरवतीमुग्रशान्तस्तनोति ॥ २६ ॥ प्रिये गुरुरयं तदपसृत्य कृतावगुना भव ॥
1 पिण्डिताo for पिण्डता Eonly.
2
• गमच corr. to •गतच W.
सविसायं
4 धीर corr
भीम cett
6
om. Mt, Mg only.
to वीर by rev
"
विभ्रमदिवro w विवदिवा cett
W
विभ्रमदेवा Se
G कन्या for कल्पा Se only
7 शिष्यः for तिग्म: Mt only. " निर्बन्ध● for निर्मन्थ• Mt only. 9 विहस्य Ou, Mt, Mg, Bo only.
10
छन्द Cu, E Lacuna, K
cett
11 ०मार्यस्य for •मत्रभवत: Mt only
12 भाति कण्ठे fol सन्निधत्ते Mt only
13
•छम्ब०
जरा° for जटा° E only
14 ०जनानि for •जिनानि Ou, Bo
only.
15
• सूत्र fo1 °सूचे W only
18 ०शान्त्यो" for •शान्त● Mt, Wonly.
17
• कुएटन corr to कुण्ठना Cu पटना Md •गुण्ठना cett

Page #111

53
ACT II 27--28 सीता । हड़ी हद्धी परागंदो एवं । अञ्जलिं बद्धा । अज्जउन परिताअसु मम् । पिअसाहसिक पसीद ॥ रामः। अयि प्रिये। मुनिरयमथ वीरस्तादृशस्तत्मियं मे
विरमंतु परिकम्पः कांतरे क्षत्रियासि । जगति विततकीर्तेर्पकराडूलदोणः __परिसरणसमर्थो राघवः क्षत्रियोऽहम ॥२७॥
ततः प्रविशति क्रुद्धः परशुरौमः । परशुराँमः । अहो दुरात्मनः क्षत्रियबटोरनात्मज्ञता। 10 न बस्तं यदि नाम भूतकरुणासन्तानीन्तात्मन
स्तेन व्यारुजता धनुर्भगवतो देवाद् भवानीपतेः । तत्पुवस्तु मदान्धतारकवधाविश्वस्य दतोत्सवः
स्कन्दैः स्कन्द इव प्रियोऽहमथवा शिष्यः कथं विस्मृतः ॥२८॥ 18 एष मे प्रशमस्य कर्कशैः परिणामः। . 1 हद्धी ong , and २ by rev., Cu हध्धि | land 12 परशुरामः२ E, Md, Mt, Mg हती२ cett.
Orig परसुरामः, and e by rev., Cu परपरागदो K, E, Bo परागतो cett. | शुरामः cetta 3 Sre for Ve E only
18 °करणः for "करणा Bo only. ४४ हा धिक् । परागत एव आर्यपुत्र
14 सान्ता for "शान्ता. Cu only. परिचायख मां प्रियसाहसिक प्रसीद add |
दीश्वरस्य for विश्वख Bo only. chāyā, Se
1 स्कन्द I, Cu स्कन्द corr. to खन्दः * अपि II, Bo अयि cett. | w स्कन्द: cetta
वितरतु for विरमतु E only. ___॥ विस्मृतः र नश्यतु Mt_Orig. text न 6 feet for at Mt only
श्रुतः, and also विस्मृ above it by rev , I, तपसि for जगति Mt, Mg only. म श्रुतः cett. दोमिः for "दोष्णः Bo only.
18 एवं च add Mg only. ° °चरण for °सरण Mt, Mg only. 19 प्रशम° for प्रशमस्य E only. 10 राघव for राघवः E only.
कर्कश for कर्वशः I, only.

Page #112

54
रामः।
ACT II 29-31 यत् क्षत्रियेष्वपि पुनः स्थितमाधिपत्यं
तैरेव सम्प्रति धृतानि पुनर्धनूंषि । उन्माद्यतां भुजबलेन मयापि कष्टं
मुच्छृङ्खलानि चरितानि पुनः श्रुतानि ॥२९॥ अकलिततपस्तेजोवीर्यप्रथिम्नि यशोनिधा
ववितथमदाध्माते रोषान्मुनावभिधावति । अभिनवधनुर्विद्यादर्पक्षमाय च कर्मणे
___स्फुरति रभसात् पाणिः पादोपसङ्ग्रहणाय च ॥३०॥ ___10 किन्वविषयस्तावदाचारस्य ।।
जाम । भो भोः परिस्कन्नाः क रामो दाशरथिः ॥ रामः । अयमहं भोः । इत इतो भवान् ॥ जाम। साधु राजपुत्र साधु । सत्यमेवाकः खत्वसि । अन्विथतः प्रमथनाय ममापि पी
दात्मानमर्पयसि जातिविशुद्धसवः । गन्धदिपेन्द्रकलभः करिकुम्भकूट
कुट्टाकपाणिकुलिशस्य यथा मृगारेः ॥३१॥ स्त्रियः। सन्तं पावं पंडिहदममङ्गलम् ॥
1 पुनर्धनूंषि . चरितानि om Bo | स्पन्दाः for "स्कन्नाः Mt, Mg only
उन्मायता w, sc उन्मथतां Mt9Folho se begins with मो दाशरथिःI, उमाद्यता cetta
10 मयं for "महं Ou only मदेन Cu, K वलेन cett. 11 महान् for भवान् E only + तेषा• for कष्ट• Mt
1 यस्मा० for दपी. Mt only. 5 Farfor corr to Fafa Cu
13 opta for ofego Se, I, only. e fararti for Theta Mt only. 14 सतं Sc सान्तं Md सन्तं cett 7 किन्त विषह्यस्ता Bo only
| 16 वडि for पडि• I only. 8 जाम . . . भवान om w स्कन्नाः 18 शान्तं पापं प्रतिहतममङ्गलम add . . महंभो: om Bo
chāyā, Sc

Page #113

55
ACT II 32-38 जाम । निर्वी । स्वगतम् ।' रमणीयः क्षत्रियकुमार आसीत् । चञ्चा"ञ्चशिखण्डमण्डनमसौ मुग्धप्रगल्भं शिशु
गम्भीर च मनोहरं च सहजश्रीलक्ष्म रूपं दधत् । द्राग्दृष्टोऽपि हरत्ययं मम मनः सौन्दर्यसारश्रिया
हन्तव्यस्तु तथापि नाम धिगहो वीरव्रतक्रूरताम् ॥३२॥ प्रकाशमा प्रागप्राप्तनिशुम्मशम्मवधनुढेधाक्रियाविर्भवत्
क्रोधंग्रेरितभीमभार्गवभुजस्तम्मापैविचः क्षणात् । सज्वालः परशुर्भवशिथिलस्त्वत्कण्ठपीठातिथि
घुनानेन जगत्सु खण्डपरशुर्देवो हरः ख्याप्यते ॥३३॥ स्त्रियः। हही" हद्धी। पज्जैलिदो खु" एसो ॥ रामः। संधैर्यबहुमानकौतुकं " निर्वर्ण्य । अयं सः यः किल पुरा सपरि
only
1 आः add E only
| omitted, I, 'वबद्ध Mt •परिविद्धः Bo रमणीय corr to रमणीयः, रम- | Torn, Ou पविद्धः cett णीय Md रमणीयः cett (+ Mt, Mg) 4 क्षणं I, Bo, Md, Mg क्षणा I क्षणा
मण्डन Cu,K,Md,Mt,Mg पमण्डल, corr to क्षणं u क्षणात cett and above ल by rev , W मण्ड ल° cett | ___ सद्वाल: Sc, I, only 4 Ti for of W only.
16 oर्भवत्य. fon oर्भवत्व. E, Mt, Mg • DETT: for PTT Cu only. 6 TH om Md only
" हद्धी w, Se, I, E_Orig. हड्डी, but Yoga for tão E only
२ also by dev , Cu हवीर cett विहस्य add. Mt only
18 पज्जालिदो Cu पजलिदो I पन9 प्राप्तः for प्राप्त I only.
लिदो w पचलिदो E पज्जलिदो cett 10 ofaerie, and also faut above it, K 19 W, 1, Femd cett ( + Mt, ofer, and also fast above it by rev., Mg) W ofert Ma, Mg faut cett. ___20 सो I, E, I एसा Bo एसो cett. 11 क्रोधा corr. to °क्रोधः w
No chāyā, Sc भद्र' for भीम. Mg only.
__21 सब for सधैर्यबज° E only. 13 Ong ogfefferk:; but fæ meant to be 22 vigafemi for opinga Mt only.

Page #114

56
ACT II 33 वारकार्तिकेयविजयावर्जितेन भगवता नीललोहितेन सहस्रपरिवासरौन्तेवासिने तुभ्यं प्रसादीकृतः परशुः॥ __ सख्यः । भट्टिदारिए पेल हिअअभरिअउर्वमन्तवहुमाणो णि
कम्पधीरगअन्नणेण ओहसइ भअवंदो भग्गवैस्स आउल्लम्भ 5 भैटिदारओ॥ सीता सविस्मयानं पश्यति । ___ जाम । स्वगतम्। आश्चर्यमाश्चर्यम् । अन्य एवायं प्रकारः। किमपि चैतदसंविज्ञातपदनिबन्धनं माहात्म्यं सौजन्यं च । संरम्भैगम्मीरधीरश्च पौरुषावष्टम्मः। प्रकाशम। औं दाशरथे स एवायमाचार्यपादानां प्रियः परशुः॥ ___1 पारवार• E परीवार I -1 14 आउहलमं I, K, Bo, Md, I, अउरिवार° cett
हलम्भं cou to अउहतम्भं 0u आसादो * वर्तितेन fou वजितेन Se only उवलम्भं w आसादो उहवलम्भं Sc सो28 परिपरि for परि० u
वालम्भं E 3 वत्सरान्तेन्तेवा• for °वत्सरान्तेवा. ___1 भट्टदारओ Cu, K भट्टिदारिओ Bo W, Sc only.
भरिशछारिओ E भट्टिदारी cett भर्तृ* परशुः om E only
दारिके न खलु हृदयभरितोदमबहुमागो भट्ट for भट्टि Ou, K, E only. निष्कम्पधीरगुरुलेतीपहा. भगवतः पर'पेक्खर Ma, Mt, Mg गाखु ष णोखु शोभगवत्सकाशादुपलभ भट्टारक: add. Sc पेक्ख cetta
chāyā, Sc ' °उछरन्त° Bo °वुब्वमन्त• W गुच्च- ___16 सविस्मय for सविस्मयानं Mt only. रन्तः उच्चरन्तर उच्चरन्त° corr 17 आश्चर्यमाश्चर्यम om Mt only to °उबमन्त• Cu °उब्वमन्त° cett. 18 °दसंविज्ञान I, I, Md दविज्ञान °माणे for "माणो w only.
Cu, K ozefastao W, Sc opifani• "णिकम्प प• I, "णिक्कम्प | पन Bo °दाज्ञात E
19 माहात्म्य° for माहात्म्यं I only 10 "गुरुfor °गरु° E only.
_20 निसर्ग• for संरभ Mt only. 11 श्रोहसह Bo, Md ओहसइ in ong , and 22 °गम्भीरधीरं च Cu गम्भीरश also उपहसते along margin, I, उहिसद | Mt गम्भीरधीरस्व. E गम्भीरधीरः K Cu उवहसर जहसह K, Sc श्रीह- गम्भीरधीर cett. सही w श्रीहसई
23 आम II, K, Sc, I आः रामE आं 12 वदो Ou, K, E, Bo वी cett. Md आम Cu राम w अम Bo ७ भगवस्स for भग्गवस्त E, W, Sc only | 4 °षादानां and धारा above it, Bo
cette

Page #115

57
जाम।
ACT II 34-35 सख्यः। खणं ओसन्तस्स विअ आलावो ॥ अस्त्र प्रयोगखुरलीकलहे गणानां
सैन्यैर्वृतोऽपि जित एव मया कुमारः। 5 एतावतापि परिरभ्य धृतप्रसादः
प्रादादिमं प्रियगुणो भगवान गुरुर्मे ॥३४॥ रामः । स्वगतम् । कथमेतावतापीत्याह । अहो गर्वगौरवस्याभोगः ॥ प्रकाशम्। अतश्च भगवन दिवापृथिव्योर्विततस्ते वीरवादः ।
येनैव खण्डपरशुभगवान प्रचण्ड__ श्चण्डीपतिस्त्रिभुवनेषु गुरुः प्ररूढः । तेनैव तारकरिपोर्विजयार्जितेन
दीप्तिं गता परशुराम इति ध्रुतिस्ते ॥३५॥ किञ्च । 15 उत्पतिर्जमदग्नितः स भगवान देवः पिनाकी गुरुर
वीर्य यनु न तद्गिरां पथि न व्यक्तं हि तत् कर्मभिः ।
10
Sc.
1ज I, Se तु u तू Bo उन] वस्य भोगः K वस्त्र भागः I, ओ Md I, Lacuna, K Om E | °वस्याभोग: cett
सतस्स w सत्तस्स Sc तुटुस्स E 10 ततश्च भगवन E अतश्च भगवन om सन्तस्स cett
Mt_Read अतश्च भगवन cetta क्षणमुकुसत वालाप: add chāyā, | " दिवःस्पृथिव्योर्वि : दिवः पृथिव्यौ
वि• w यावापृथिव्यर्वि• Mt, Mg दिवः+ सेन्यै for सैन्यै Bo only.
पृथिव्योवि. cett. [श्रुति° cett _' कृत• Mt वत° co11. to धुत° 0 1 स्तुति र स्तुति" cour to अति. Cu धृत° cett
18 यत्तव तगिरामनपर्थ for यत्तु न 8 प्रसादं for "प्रसाद: Mg only
तगिरां पथि Md, Mg only 7 तावत्यवज्ञापी• for "तावतापी• Md, ननु व्यक्तं Cu, K, Mt, Mg 'न' तयक्तं Mg only
| w न तयुक्तं Bo न तयक्तं cett गर्दै for गर्व. E only.
___15वत for तत् Cu only.

Page #116

58
ACT II 36-38 त्यागः सप्तसमुद्रमुद्रितमहीनियाजदानावधिः
सत्यब्रह्मतपोनिधेर्भगवतः किं वा न लोकोत्तरम् ॥३६॥ सख्यः । जाणादि महाभाओ गरुंअरमणिज्ज मन्तिदुम् ॥
जाम।
राम राम नयनाभिरामतामाशयस्य सदीं समुहहन् ।
अप्रत_गुणरामणीयकः सर्वथैव हृदयङ्गमोऽसि मे ॥३७॥ अपि च।
हेरवदन्तमुसलोल्लिखितैकभित्ति ___ वक्षो विशाखविशिखवणलाञ्छितं मे। रोमाञ्चकञ्चकितमद्भुतवीरलाभात् ___ सत्यं ब्रवीमि परिर्रब्युमिवेछति त्वाम् ॥३॥ सख्यः। भैट्टिदारिए पेक्ख भट्टिको सोहग्गम् । तुमं खं णिचपरम्मुंही अशाणअं वञ्चसि ॥ सीता सानं विश्वसिति ॥
___10
Cu
cett
1 °महो for °मही• Sc, I only.
| 1 भट्ट for भट्टि Bo, E only, सत्यं Mg क्षत्र• Mt सत्य° cett.
only. Folio 18 तपो om E only.
beginning with TT TETT and ending 4 for for at K only.
with प्रियश्चतसो ह (p. 62, 1. 4-5) missing, OHT for HTET Sc only 6 og for 7787° W, Sc, I, only 17 K, E, Sc Om. Md, Mt, Mg
'जानाति महाभागो गुरुत्वरमणीयं | Afagh add chāyā, Sc
__-18 णिच्च प०w, se णितप० E णिचप 8 TT# add Md only.
cett समुद्धरन for समुदहन Bo only. 10 अति च om. Mt only. 11 °मुशलो. K, Md मुशलो. corr. to 20 अताणw अत्ताणंE अत्ताण Fucito Ou Jhetto cett. ( + Mt, Mg). cett 12 अण° for 'व्रण Bo only.
वञ्चअसि K वञ्चसि I, I, वश्चसि 18 साञ्छनं for °लाञ्छितं E only cett. भर्तृदारिके पश्य भर्तुः सौभाग्यम् । वं
" हृदये परिरब्बुमिच्छे fon परिरब्बुमि-ख नित्यं परामख्यात्मानं वञ्चयसि add वेच्छति खां Mt only.
chāyā, Se
1 मुखी , “मही छ
मुही
cett

Page #117

ACT II 39-40
रामः । भगवन् परिरम्भणमिति प्रस्तुतप्रतीपमेतत् ॥ सख्यः। धीरमसिणो अर्त्तणो माहप्पसोहिदो से विण ॥" जाम | स्वगतम् । अहो परगुणोत्कर्ष परिणामग्राहि सौजन्यपूर्तमन्तःकरणमस्य राजन्यपोतस्य' । पारमार्थिकविनयदुर्विभावत्वंति5 निपुणबुद्धिग्राह्यो महानहङ्कारः । अप्राकृतस्य चरितातिशयस्य भावैरत्यद्भुतैर्मम हृतस्य तथाप्यनास्था । कोऽप्येष वीरशिशुकाकृतिरप्रमेयमाहात्म्यसारसमुदायमयैः पदार्थः ॥ ३९ ॥
10 आश्चैर्यम् ।
सम्भाव्यमिष्टं भुवनाभयदानैपुण्यसम्मारमस्य वपुरच हि विस्फुरन्ति । लक्ष्मीश्च साविक गुणज्वलितं च तेजो
धर्मश्व मानविजयौ च पराक्रमश्च ॥ ४० ॥
1 भगवन् om Md, Mt, Mg only एतत् Md, M तेऽर्थे विपरीतमेतत् Mg प्रस्तुतप्रतीपमेतत्
cett
4
fast परिणामग्राहि Mt अहो गुणपप्रस्तु- |रगुणोत्कर्षतत्वेऽपि तत्वपरिणामग्राहि Mg 58 तमन्तःकरण. चरिता om. E
अत्तो
om. K only
माहप्प० I 1, Ma माहष्य K, Bo
महाय्य W
माहय्य'
माहाप्य E, Sc
Ig
4 धीरमसृण आत्मनो माहात्म्यशोभिase fan: add chāyā, Sc
" अहो गुणपरगुणोत्कर्षत्वे परिणाम - ग्राहि I1, Ig Md अहो स्वगुणपरगुणोत्कपरिणाहि w अहो स्वगुणपरगुणोत्कर्षपरिणामग्राहि Sc अहो परगुणोत्कर्षपरिखामग्राहि K As K, but ग्राही E अहो गुणोत्कर्षपरिणामचाहि Bo परगुणोत्क -
only
6
No stop, K, W only
7
• भावस्तुति 1 •भावास्त्वति Sc •भाव्यस्त्वति • Mt •भावस्त्वति cett ( + Ma,
Mg)
8 शयैः स भावैः for oशयस्य भावे: K
only
9
59
हृतस्य I1, K, Bo हि तस्य cett
•मयप° for •मयः प० Eonly
1" कि for आश्चर्य Mt आश्चर्य om
Mg
10
12
आश्चर्य cett
सप्त° for ofमिष्टo Mt only
13
• पुण्यदानo for दानपुण्य E only

Page #118

60
ACT II 41-42
अयं हि। त्रातुं लोकानिव परिणतः कार्यवानस्त्रवेदः
क्षांत्रो धर्मः श्रित इव तनुं ब्रह्मकोशस्य गुलै । सामानामिव समुदयः सञ्चयो वा गुणाना
माविर्भूयं स्थित इव जगत्पुण्यनिर्माणराशिः ॥४१॥ प्रकाशम् । हे भवत्यः प्रविशत्वियं वधूरभ्यन्तरमेव ॥ रामः । स्वगतम्। एवमेव ॥
नेपथ्थे।
सीरथ्वजो धनुष्पाणिरित एवाभिवर्तते । 10 गौतमश्च शतानन्दो जनकानां पुरोहितः ॥४२॥
सख्यः । भट्टिदारिए परागदो एवं तादो । एहि अब्भन्तरं पविस म्ह ॥ सीता। स्वगतम। भवदि सामसिरिए एसो दे अञ्जली ॥
इति निक्रान्ताः स्त्रियः ॥
1 अहं हि corr. to अयं हि Bo पुनः। 13 अब्भन्तरं I, Md अम्लतरं Sc स्वगतं Mg अयं हि cett,
अभन्तरं w अब्लत्तरं I अनन्तरं Bo २ लोकानि च for लोकानिव Bo only. | अबन्तरं र अन्तर :
३ परिमितः corr. to परिणतः by orng _14 भर्तृदारिके परागत एव तातः । एह्यscube, Bo.
i ufaglæ: add chāyā, Sc. * कायमस्य Bo कामवाणास्त्र. Md 18 भवदि , भवदि K, Bo, Md ateratura cett ( + Mt, Mg). भअवदी E भअविदि w अवअदि Se, I, यो for क्षात्रो I, only.
16 सङ्ग्गाम• I, W, Sc, I सङ्गामा धर्म for धर्मः F only
K, E, Ma संवर्त corr to सङ्ग्गाम. सामर्था• for सामा• II only. by ong scribe, Bo.
दायः for "दयः W, I, only. 17 सिरि w, se "सिद्धीए E सिरिए 9 onfe for 03 feelo E only,
cett. 10 रन्तर° for "रभ्यन्तर• B only.
18 एसा for एसो Md, Mt, Mg only. 11 भट्ट" for माट्ट K, E, W only.
18 भगविति सडामश्रि एष तञ्जलि12 for V E only.
| रिति निष्क्रान्ता: add. chāya, Sc.

Page #119

ACT II 43-44
जाम॥
स एष राजा जनको मनीषी
पुरोहितेनाङ्गिरसेन गुप्तः । आदित्यशिष्यः किल याज्ञवल्क्यो
यस्मै मुनिब्रह्म परं विववे ॥४३॥ सवृत्त एषः । तथापि तु क्षत्रिय इति शिरःशूलमुत्कोपयति ॥
ततः प्रविशंतः सम्भ्रान्तौ जनकशतानन्दौ । शता । राजन किमत्र युक्तम् ॥
जन । भगवन ।' 10 ऋषिरयमतिथिश्चेदिष्टरः पाद्यमर्य
तदनु च मधुपर्कः कल्यतां श्रोत्रियाय । अथ" तु रिपुरकस्माद् हेष्टि नः पुवभाण्डे तदिह नयविहीने कार्मुकस्याधिकारः ॥४४॥
इति परिक्रामतः । 15 रामः। तत् किमिति बाष्पायितं भगवंता ॥
1 प्रमीषी for मनीषी E only
10 °मद्यं for "मयं 4 only. * युक्तः for गुप्तः E only
11 कल्प्यतां K, Mt, Mg कल्प्यता E ३ सदृश for सदृत्त Mt only
कल्पता cett. *तु om w only
1 अथ नु W, So, I, अधम Mt अथ 'मुत्कोपयति I, E, Bo, I, "मुत्को- तु cett परति Md मुत्कम्पयति w, Sc, Mi, Mg
M. M 13 TUS for HTMt only "मुत्पादयति K.
14 इति परिकामतः om Md only प्रविशतः om. W, Se, I,
18 "मित्यति I, Bo, w, Sc, I, Mg चनो भवेत् add E only
मिति cette बनभगवन् om E only
18 भगवता K भववात in text and L किमन्यत् add. Mt, Mg only along margin, E HOT cett

Page #120

62
ACT II 45-46
जाम । न किञ्चित् । सम्भूयेवं सुखानि चेतसि परं भूमानमातन्वते
यत्रालोकपथावतारिणि रतिं प्रस्तौति नेत्रोत्सवः । स त्वं नूतन एव कङ्कणधरः श्रीमान प्रियश्चेतसो
हन्तव्यः परिभूत वान गुरुमिति प्रागेव दूयामहे ॥४५॥ रामः । भार्गव ज्ञायते' मामनुकम्पस इति ॥ जाम। अरे किमुत बातोऽसि ।
अमृताध्मातजीमूतस्निग्धसंहननस्य ते ।
कुठारः कम्बुकण्ठस्य कष्टं कण्ठे पतिष्पति ॥४६॥ 10 रामः। "सत्यमेव करुणया प्रतिक्षिप्तोऽसि ॥
जाम । आः। "मय्येव (कुटिधरः संवृत्तः। अरे" क्षत्रियडिम्म वं किल शिशुर्नववधूटिकापरियह इत्यपूर्वमुपतप्यतेऽस्माभिः ।
only
1 किन्तु add Mt, Mg एतत् add K | 12 कण्ठ Sc, I, कण्ठ con to कण्ठे w
कण्ठे cetta 2 यैव w, sc ज्येह येव cett 13 आः add Mt, Mg only ३ यत्र लोक for यचालोक I, only परिचितोऽसि I, प्रतिक्षिप्तोऽसि Bo, * नबोत्सवः corr to तत्रोत्सवः ने-E, w, Se, I, Cu (corn fr बाषिप्तोसि) वात्सवः Md, Mt, Mg नेत्रोत्सव: cett प्रतिक्षिप्तासि Ma प्रक्षिप्तोऽसि Mg आ5 श्रीरामान for श्रीमान Bo only. क्षिप्तोऽसि र प्रतिक्षिप्तोऽस्मि Mt
• Foluo 19 begins with न्तव्यः परिभूत- 1B कि add Md, Mt, Mg only वान् Cu
16 zagreto Mg ugfeo Cu, E, K, B. रूपेण add Mt only
भृकुटि I, W, Se, Md भृकुरि• I जाम. om E only.
"क्षरे add I, only अये for अरे Bo only
18 किञ्जल for किल I only. 10 °मुत चातो I, K, Se, Md मुत 19 °ग्रहः सुन्दरः Mt °ग्रहसुन्दरः Mg जातो corr. to मुत चस्तो cu मुत चस्तो ग्रह cetta w मृत भ्रान्तो Bo, B, I मुद्धान्तो Mt | 20 इति पूर्व• Mt इत्यापूर्वः इत्यपूर्व 11 oferi foz oferet Bo only. I cett.

Page #121

68
ACT II 47-49 सुप्रसिद्धः प्रवादोऽयमितिहेति च गीयते ।
जामदग्न्यः स्वयं रामो मातुर्मूधीनमाच्छिनत् ॥४७॥ अपि च रे मूढ। उत्कृत्योत्कृत्य गर्भानपि शकलयतः क्षत्रसन्तानरोषा5 दुद्दामस्यैकविंशत्यवधि विधमतः सर्वतो राजवंश्यान् । पिथं तद्रक्तपूर्णहृदसवनमहानन्दमन्दायमानं
क्रोधाग्निं कुर्वतो मे न खलु न विदितः सर्वभूतैः स्वभावः॥४॥ रामः । नृशंसता हि नाम तत्र पुरुषंदोषः। तत्र का विकत्यना॥
जाम। "आ" क्षत्रियबटो । अति नाम प्रगल्भसे। ___10 प्रहर नमतु" चापं प्राक्प्रहारप्रियोऽहं
मयि तु कृतनिपाते किं विदथ्यात् परेण । धगिति विततवादगारभास्वत्कुठार
प्रविघटितकठोरस्कन्धबन्धः कबन्धः ॥४९॥ 1 "सिद्ध प्र• for "सिद्धः प्र° E only 1 नृशं add Bo only ? Mana Mg ofafa com afa 14 निर्भय for ाः Mg only 7) Bo ofafaefa cett
15 अतीव Mt अति हि Mg अति cett चरे मूढ . .. राजवंश्यान om Bo
1 नमतु corr to नमय by lev, W नमय अपि च रे मूढ om K अपि च रे मूढ | Md नमतुय K नमतु cett ( + Mt, Mg) by rev along margin, Cu As in text, cett 17 atqo for YTO E only. 4 og To corr to oTTAT° Cu
18 न्यं corr. to °हं Cu ° मुद्दान्तस्य Md, Mg मुद्दातस्य I,
__19 निर्घात B. निपाते E, w, Se "मुद्दामस्य cett मुद्दामखैरकृत्या झटिति
निपोत I निघात cetta fon °मुद्दामस्यैकविंशत्यवधि Mt
20 °दया con to °दयाः Cu 'दया 6 °वंशान for °वंश्वान E only
ग्दध्यात् Bo, W, Mt 'दध्या: cett कापर्ण , पूर्म: Md, Mt, Mg सचिरेण for परेण Mt only तपूर्णत° W, Sc °क्तपूर्ण• cetta
22 धगिति विगत• I, Bo, E, Md धिगिमन्द only for "महानन्द Bo only विनत in text and ग above न by rev, 9 °मान• for °मानं Md, Mt, Mg
| u धिगिति विगत I, Mg धिगिति वि10 क्रोधानि E क्रोधाः Md, Mt, Mg क्रोधाhि cett.
तत° Sc धगिति वितत° K, W वितर " तावत् for नाम तच E only.
झटिति Mt.
प्रतिo for प्रवि० Md only. पुरुषस्वभाव. for पुरुष Mt only,

Page #122

64
ACT II 50 जनकशतानन्दौ । वास रामभद्र विसब्धं तावदास्व ॥ रामः। कष्टमनुज्ञानापेक्षः संवृत्तोऽस्मि ॥ जाम । अपि सुखमागिरंस ॥
शता । विशेषतस्त्वदर्शनात् । अपि च । 5 वं नः पूज्यतमोऽतिथिर्यदि पुनः सज्जातिथेया वयम् । ____ जाम । पुरोधः । सुचरितवृत्तः श्रोत्रियो गृहमेधी याज्ञवल्क्यशियः । तेच सर्व युज्यते । किन्तु नाहमातिथ्यकामः ॥
शता । कन्यान्तःपुरमक्रमात प्रविशता सन्दूषिता नः स्थितिः ।
जाम । अरण्यवासी ब्राह्मणोऽहमनभिज्ञः परमेश्वरगृहाचारस्य॥ 10 रामः। शोभत एव दत्तभुवनैकदक्षिणस्य सामन्तेष्वहङ्कारोत्यांसः॥
जन। पापं वाञ्छसि कर्म राघवशिशावस्मासना कथम्। प्रविश्व कञ्चकी।
देव्यः कङ्कणमोचनाय मिलिता राजन्वरः प्रेथताम् ॥५०॥ जनकशतानन्दौ।
वत्स रामभद्र श्वश्रूजनस्त्वामाइयति । तद् गम्यताम् 1 नाम for रामभद्र E only
10 तदन for तत्र Mg only 2 °ब्धः Mt 'ब्धE °ब्धं cett
11 °ता न E, Md, Mt, Mg तान्त: Mt मभ्यनुचः Mg मवज्ञानापेक्षः | तान: cett मनुज्ञानापेक्ष: cetta
1" आरण्य. for अरण्य. Md, Mt, Mg TE: corr to "T# W
only न for न E only
19 °ग्रहा° for °गृहा. Se, I, only 'तुनः I, Bo, E नुन: Cu, I, नुतः ।
___14 भन for "भत Cu, K, W, Sc W, Sc
15 मन्ताह for °मन्तेष्वह° Md, Mt, Mg पुन: K, Md ततः Mt ' सभ्यातिथेया w सत्यातिथेया Se | सज्जाविधया Mt सज्जातिथेया cetta
10 प्रसः, प्रस:-corr. to "त्यासः Cu अमी for वयं Mg only
त्यासंE पाशः I प्रास: cett. Substitutes for this whole speech
7 वीक्षसि for वाञ्छसि w, Se only. खं रावस्तु पुरोहितो हि गृहमेधी याज्ञव- 18 °सम for °सनाथे E only. ल्काः स्वयं शिष्यो भूपतिरत्र युक्तमखिलं | 1 काकी in ong , and २ by rev , ou किन्वमि नातिध्यधीः Mt.
| कधुकी cett.
15
| only

Page #123

5
ACT II 50
रामः । भगवन् जामदग्न्य । एवमादिशन्ति गुरवः ॥
नाम | दो' दोषः । क्रियतां लोकधर्मः । पश्यन्तु च त्वां ' ज्ञातयः । किन्तु न चिरं जनमदेष्वारण्य कास्तिष्ठन्ति । गन्तुकामो ऽस्मि । अतो न कालः प्ररिक्षेतव्यः ॥
10
नाइयतः " ॥
रामः । एवम् ॥
प्रविश्य सुमन्त्रः । भगवन्तौ वसिष्ठविश्वामित्रौ भवतः सभार्गवा -
3
इतरे”। क्व भगवन्तौ ॥
सुम॰*। महाराजदशरथस्यान्तिके ॥
6
15
रामः | गुरुवचनाद् गच्छामः ॥
1 को दोषः
om Mg only
2 च om Md, Mt, Mg only
त्वा Bo
16
॥ " द्वितीयोऽङ्कः
त्वां om E त्वां cett
Cu सुमन्त्रः cett
4 ज्ञातव्यः for ज्ञातयः W only
• जोषं add. Mt only
° इति निष्क्रान्तः add Mt, Mg only.
7 सुमन्त्रः orig; but २ also by rev
' भवन्तौ for भगवन्तौ W only.
' वशिष्ठ Cu, E, Sc, I, वसिष्ठo all cett
॥
65
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥
10
11 इति add W, Sc only
12
जा रे W जाम• रे So इति रे,
भगवतः for भवतः Bo, E only
इतरे cett
13 भवन्तौ for भगवन्तौ W only
14
सुम० om Eonly.
25 इतरे for राम: Mt, Mg only.
10 परशुराम संवादो add I, Bo, Cc, Ig परशुराम संवादो नाम add W, E, Ma only.

Page #124

5
66
cett
'ततः प्रविशतो' वसिष्ठविश्वामित्रौ जामदग्न्यशतानन्दौ च ॥
वसिष्ठविश्वामित्रौ । जामदग्न्य इष्टापूर्तविधेः सपत्नशमनात्प्रेयान् मघोनः सखा
येन द्यौरिव वज्रिणा वसुमती वीरेण राजन्वती । यस्यैते वयमयतः किमपरं वंशश्च वैवस्वतः
1 श्रीशं वन्दे begins only
2 उपविष्टौ add Mt, Mg only
3
वशिष्ठ० K, E, Bo, E, Sc, I, वसिष्ठ०
ACT III 1--2
4
मोऽयं त्वां तनयैप्रियः परिणतो राजा स्वयं याचते ॥ १ ॥ तद् वीर" विरम" शुष्ककलहात् । इदं त्वस्तु । सज्ञेयते वत्सतरी सर्पिष्यन्नं च पच्यते । श्रयि श्रोचयगृहानागतोऽसि जुषस्व नः ॥ २ ॥
जामदग्न्यशतानन्दौ च om. Wonly 5 वशिष्ठ Sc, Ig विशिष्ठ E वसिष्ठ०
cett.
• वसिष्ठः only for वसिष्ठविश्वामिचौ K, वसिष्ठ: in ong and विश्वामित्रौ along margin by rev., Cu afastararfait
cett
7
जामदग्न्यं प्रति W, Ma, Mt, Mg जामदग्न्य cett
# भयो नः for मघोनः Bo only.
9
10
वंशs for विश्वस्य Mt only
तनयः for तनयप्रियः Bo only
11 स्वयं K स्वयं corr to भयं Cu शमं भयं by rev along margin Se भयं
Mt
cett
12 वीर
13
om W, Se, Ig only
विरम २ for विरम Mt only
14 संज्ञप्यते cori to संज्ञाप्यते Ou संज्ञाप्यते K, W, Se सञ्जाप्यते Ig संज्ञायते cett 15 सर्पिषानं E सर्पिष only fo1 सर्पिष्यन्नं च Bo सर्पिष्यन्नं cett
16
“ the calf is killed,
Along maigin
the rice boiled,' W
17 श्रोत्रिय con to श्रोत्रियः Cu श्रीचिय K, Se श्रोत्रियः om Ig श्रोत्रियः
cett
18
•ग्रहा I2 ग्रहा° corr to ●गृहा° Sc 'गृहा cett

Page #125

___67
ACT III 3-4 जामदग्न्यः। अब वो विज्ञापयामि किं न क्षमे । यदि रामः प्रकृष्ट वीर्यो न स्यात् पश्यन्तु भवन्तः।
रामः कर्मभिरद्भुतैः शिशुरपि ख्यातस्ततो भार्गवः
__कस्मात् प्राप्य तिरस्कूियामसहनोऽप्यस्यादिति प्रस्तुते । 5 को विद्याद् गुरुगौरवादिति भवेज्' ज्ञातापि वक्ता पुन
न वेवास्ति यास्थितस्य सुलभवेषं हि वीरव्रतम् ॥३॥ अपि च। यशसि निरवकाशे विश्वतः श्वेतैमाने
कथमपि वचनीयं प्राय यत्किञ्चिदेव। 10 कृतविततिरकस्मात् प्राकृतैरुतमानां
विरमति न कथञ्चित् कश्मला किंवदन्ती ॥४॥ वसिष्ठः। अयि" वास" किमनया यावज्जीवमायुधपिशाचिकया। श्रोत्रियोऽसि जामदग्न्य । पूतं भजस्व पन्थानमारण्यकश्चासि ।
1 किं नु II, On किं तु Bo, T, St, I, | भवेज्ञातो°w भवेज्जाता I भवेज्जाMd कितुE किन्न K
तो sc भवेत् ज्ञाता र विनयक्षमोऽयं for किं न क्षमे यदि तथाविधच for यथास्थितस्य Mt only Mt only
अपि च om W, Mt, Ms only ३ क्षमेत for क्षमे K only
10 खेतमारे corr to श्वेतमाने Cu स्वततस्मात् Mt only
माने I, चेतमाने Bo, Mt खेलमाने E 5 °प्यस्मादिति for "प्यस्थादिति Ma, Mt, | स्खे - - - - - श्वेतमाने cett Mg only
___11 अयि ,, Ou, I, Mt, Mg, E अयि "विन्द्याद् Se, Ma वीर्याद् Mt दद्याद् | om w अपि K, Bo, Sc, Ma. Mg fant corr to farane w faar | 12 भार्गव for वत्स E only cett.
18 भूतं K भूत corr to पूतं Cu पूतं 'भवे ज्ञाता• I, E भवे जाता. cori | cett to भवेत् ज्ञाता भवेज्ञाता• Bo, Md | " पन्थान परशुरामारण्यक. Bo only.

Page #126

68
तत्' प्रचिनु चित्तप्रसादनीश्चतस्रो मैत्र्यादिभावनाः । प्रसीदतु हि ते विशोका' ज्योतिष्मती नाम' चिंतवृत्तिः समापयतु परशुं च । तत्प्रसादजमृतम्भरीभिधानमबहिः साधनोपाँधे यस वीर्थसामर्थ्यमपविविवो परागमूर्जस्वलमन्तज्र्ज्योतिषो दर्शनं" प्रज्ञानमभिस5म्भवति । तयाचरितव्यं ब्राह्मणेन तरति " येन मृत्युं" पाप्मानम् । अन्यत्र चाभिनिविष्टोऽसि । पश्य " परिषदियमृषीणामेष" वृद्धो युधाजित् सह नृपतिरमात्यैर्लोमपादश्च वृद्धः ।
ACT III 4
1
तत् परिचिनु I1, Mg तत् प्रविचिनु E वत्सतरीमनु Mt तत् प्रचिनु cett 2 चित्त K, Bo, W, Sc, Mg चित्त by rev along margin, Cu OmI1,E, Ig. Md
• नाश्चतस्रो w, So • नीयचतस्रो E, Ig नीचतस्रो cett
4
6 नाम om Md only
7 चित्त om. Mt योग° for चित्त Mg fa cett.
8 समापयतु परशुश्च I, I2 समापयतु परशुश्च corr to शममुपयातु परशुश्च Cu समापयतु परशुं च Bo, E, Sc, K, Ma समापयतु परशुत्वं w समापयतु परशुं च om Mt, Mg
9
साद° in orig and ज by rev. along Cu •साद° only E •सादज०
margin, cett.
10
Along margin Ratambhara a kind of Prajnana, this is Vandika', w 11 ° मवेहि° for °मबहि: Md, Mt only 12 •पधेयo Bo •पाधेय corr to •पाधेयं Cu ouधवं E •पाधेय cett 18 of so om Md only
14
प्रत्यासीदति for प्रसीदतु Mt, Mg only दर्शनसम्प्रज्ञान
5 प्रस्फुरतु च add Eonly
दर्शनं प्रज्ञान I1, Bo, Sc, I2, W, Ma दर्शनम् । प्रज्ञान Cu
K दर्शनम् । यतः प्रज्ञान Mt प्रज्ञानममिसम्भवति om Mg
C
15 तद्याचरि तद्व्यचरिo Ma तथ्यमाचरिo Mt तदध्याचरि • Mg तद्ध्याचरि० cett.
18 तरन्ति w, Sc तरते Bo तरति येन Cu, Ig तरति cett
om
17
मृत्यु० E, Sc, I, मृत्यु corr to मृत्युं Ou मृत्युं cett ' World' by rev. above मृत्युं w
18
19
पश्य २ for पश्य Mt only.
•मत्र वीरो, for °मेष वृद्धो Mt only

Page #127

69
ACT III 58 अयमविरतयज्ञो ब्रह्मवादी पुराणः
प्रभुरपि जनकानामगृहो याचकांस्ते ॥५॥ जाम । एवमेतत् । किन्तु
शत्रुमूलमनुखाय न पुनर्द्रष्टुमुत्सहे ।
यम्बकं देवमाचार्यमाचार्यानी च° पार्वतीम् ॥६॥ विश्वामित्रः । यदि गुरुष्वनुरुध्यसे चेयस्व मामपि ततः । किञ्च
हिरण्यगीदृषयो बभूवु_"वसिष्ठभृग्वगिरसस्त्रयो ये । योऽयं वसिष्ठो भृगुनन्दनस्व___"मयं हि तस्याङ्गिरसः प्रपौत्रः ॥७॥
जाम।
प्रायश्चित्तं चरिष्यामि पूज्यानां वो व्यतिक्रमात् ।
न वेवं दूषयिष्यामि शस्त्रयहमहाव्रतम् ॥६॥ 16 तथा हि।
यतो विमुक्तेरपि मानरक्षणं प्रियं निसर्गे तथा च पश्य मे।
1 °चारी for °वादी Mt only
जनकानामद्य वो : जनकानामङ्ग है | w, so जनकानामद्रहो cett 3 are for a Bo only
+ Foll 21 and 22 beginning with कं देव. and ending with वटोः क्षत्रि (p 75, 1_14) | are missing, Cu
याणी K, E, W यानी cett 'तु corr to च sc
विश्वामित्र: om Mt only. १ चिन्तयख W, Sc only.
ततं I, I, तः Bo ततः cett 10 किञ्चित् for किञ्च Mg only 11 वशिष्ठ E only 12 पि for ये Md only. 13 वशिष्ठो K, E only 14 मेषो for "मयं E only 15 खेव for खेवं K only 16 तथा हि om. E only. 17 विसर्गेण E only 18 यस्य for पश्य E only.

Page #128

5
70
10
विश्वा | स्वगतम् ।
सम्पूजितं हि माहात्म्यमुनिरंन्यः पदे पदे । अपि ममविधो वाचः सत्यं विस्माययन्ति माम् ॥१०॥ जाम' । अपि च भगवन् कुशिकनन्दन । ब्रह्मैकतानमनसो हि वसिष्ठमिश्रास्त्वं ब्रूहि वीरचरितेषु गुरुः पुराणः । वंशे विशुद्धिमति येन भृगोर्जनित्वा शस्त्रं गृहीतमथ तस्य यर्दच युक्तम ॥११॥
ACT III 9-13
सनाभयो यूयमयं च' कर्कशः शरासन ज्याकिण लाञ्छनो भुजः ॥ ९ ॥
वसि | स्वगतम् ।
कामं गुणैर्महानेष प्रकृत्या पुनरासुरः । उत्कर्षात् सर्वतोवृत्तेः सर्वकारं हि द्दष्यति ॥ १२॥ विश्वा । वत्स एतद् ब्रवीमि । 15 एकैव्यक्त्यपराधको पविकृतस्त्वं क्षत्रजातेरपि प्रागाधननिरन्वयप्रमथनादुच्छेदमेवाकरोः । सप्ताधि विप्रशुक्रजमपि क्षत्रं " तदेवोडरन् वृद्धैः "स्वैष्यवनादिभिर्नियमितः क्रोधाद्यरंसीरिति ॥ १३ ॥
1
10
चom E, Bo only
2 °सने for •सन Bo only
3
● मुनिरन्ति W, Sc only
★ मर्मविधो Ww, Sc, Ig मर्मविधे E ममीविधो cett.
विस्माययन्ति I 1 Ig faar - यन्ति E, Bo, W, Sc, Ma रोमाञ्चयन्ति Mt, Mg.
6 च om E, Bo only 7 All read afarge.
8
विशुद्ध० coir. to E, Sc, I2 विशुद्धिo cett
विशुद्धिow विशुद्ध०
9 किमत्र for यदत्र Mt only.
10 नेष: Eonly
11
12
एकः शक्त्य for एकव्यक्त्य° E only
धार° for oधान• I1, Mg only
13 चिसप्ता° Sc, Ig only
14
तदेवोजरत Bo I तदैवोद्धृतं Mt तदेवोद्धृतं Mg तदेवोञ्चरन् cett
15 तैo for स्वैo Bo, Ma, Mt, Mg only

Page #129

71
ACT III 14-15 जाम । व्यरंसिषमेव पितृवधप्रयुक्तात् क्षत्रवधमहाधिकारात् । किमत्र निहवः।
परशुरशनिखण्डः क्षत्रांतं विहाय
प्रियमपि समिदिध्मवश्चनः किं न जातः । निभृतविशिखदंष्ट्रश्चापदण्डोऽपि धत्ते
विगलितविषवः साम्यमाशीविषस्य ॥१४॥ 'एवं मया नियमितश्चवनादिवाक्यैः
कोपानलश्च परशुश्च पुनर्यथा तैः । "कालेन पार्थिवकुलैः ककुभो महँगि
दग्धोत्थितैरिव वर्गहनाः क्रियन्ते ॥१५॥ "निमितान्तरातु शीर्षछेद्यो राम इति । अथेदानीम् एतस्य राघवशिशोः कृतचापलस्य
लूत्वा शिरो मयि वनाय पुनः प्रयाते ।
Pett
1 4: for free: E only
10 at changed to a I, Md, Mg * षण्डः Se, I, चण्ड: Mt खण्डः | ताः । एतौ Mt एता: K : Bo, w,
Sc, I ३ सूतं fou °घातं Mt only
1 For these last two lines of the verse * दंष्ट्रः श्वापदेद्रो w, Se only.
are substituted देवस्य सम्प्रति धनुर्मथनेन प्रशमित for विगलित• Mt only
सत्यमुत्थापिती रघुसुतेन तथा प्रसह्य by विषय. for विष E only
Mt only Cett as in text, excepting K,
for which see 12 and 13 below माशीविषस्य Bo "माशीविषय corn | " समन्ताद fon महद्भिर् K only °माशीर्विषस्य by rev, W "माशीविषय
___13 गैहनीक्रियन्ते for "हनाः क्रियन्ते Yett.
K only
[only. अपि च add. K only
14 This whole piose line omitted by Mt 9 Wद for Wथा Mt only.
एकस्य fon एतस्य Mt only.

Page #130

ACT III 16-18 स्वस्थाश्चिराय रघवो जनकांश्च सन्तु
मा भूत पुनर्वत कथञ्चिदतिप्रसङ्गः ॥१६॥ शतानन्दः। आः शक्तिरस्ति कस्यचिद् विदेहराजस्य राजर्षेयर्याज्यस्य मे प्रेयसश्छायामयवस्कन्दितुम् । किमङ्ग जामातरम् ।
वयमिह यथा गृह्यो वहिस्तथैव चिरं स्थिताः
सुचरितगुरुस्तम्भाधारे गृहे गृहमेधिनः । यदि परिभवस्तवान्यस्मादुपैति धिगस्तु नः
प्रियमपि ततो धिग् बालँण्यं धिगङ्गिरसः कुलम् ॥१७॥ विश्वा। साधु वत्स गौतम साधु। कृतकृत्य एष राजा सीरध्वज10 " स्वया पुरोहितेन।
न तस्य "राष्ट्र व्यथते न पश्यति न जीर्यति। त्वं विद्वान ब्राह्मणो यस्य रौष्ट्रगोपः पुरोहितः ॥१॥ जाम । गौतम वयेव "बहुभिः क्षबियपुरोहितैर्ब्रह्मतेजसा
1 स्वस्था स्थिराय E only.
___12 मेधिनां Mt, Mg only जनकप्रमुखाश्च for जनकाच E only. 13 न E तत् Mt, Mg नः all cett. ३र्वतः इयं for व्रत कथं Bo only.
| " ब्रह्मण्यं Md, Mt, Mg only * आः om I], w, SC, I, Md, Mt, Mg ___15 त्वया पुरोहितेन om Md only खया only.
पुरोहिते-जा॥ for वया पुरोहितन 6 ore for offer W only
E only कस्य वा for कस्यचिद् Mt only ___16 राष्ट्र K, Md राज्यं I, Bo, E, w, विदेहराजर्षे for विदेहराजख राज- | Sc, I,
"गोप्त only for राष्ट्रगोपः E only अवयसः for मे प्रेयसः Mt only मे 18 त्वयैव E, w, Sc, Mt, Mg वयेव ज्यप्रेयसः for मे प्रेयसः K only.
| cett.. ' ज्यामव• for °यामप्यव• Md only | 19 बहुभिः om. Mt only. 10 पुनः add. Mt only देवस्य धनुर्मथनेन 20 चिय om. Md only. सत्वं add. Mg only.
4 पुरोहितेन Mt पुरोहित, पुरोहित 11 grat Mg only
I, पुरोहितैर् cett.
• K only.

Page #131

ACT III 19 'स्फुरितमासीत् । किन्तु प्राकृतानि तेजांस्यप्राकृते' ज्योतिषि प्रशम्यन्ति ॥
शता । सक्रोधम् । 'अरे अनडुन । निरपराधराजन्यकुलकर्दनमहापातकिन । अशिष्टविकृतचेष्ट" । बीभत्सकर्मन" । अपूर्व5 पार्षण्ड । काण्डीर । काण्डपृष्ठ । कथमस्यामपि दिशि प्रगल्भसे । ननु च रे त्वमसि “किं ब्राह्मण एव । अहो महाब्राह्मणस्याचारः ।
मातुरेव शिरश्छेदो गर्भाणां चापकर्तनम्।
राज्ञां" च सवनस्थानां ब्रह्महत्यासमो वधः ॥१९॥ जाम। आः स्वस्तिवाचनिक दुष्ट । सामन्तपुरोहित । अपि 10 च* रे अहल्यायाः पुत्र । अहं तव काण्डपृष्ठः ॥
___1 स्फरित° Bo फुरित° 11 स्फुरित° | Added along mangan स्यात्काण्ठवांस्तु काK स्फुरित° cett
ण्डीर इत्यमरः । काण्डः सायकः । सायकः ३ कृतन ज्योतिषा E only
प्रकरः काण्डः कङ्कपत्र ३ सक्रोधम् om Mt only.
कोशान्तरात् । शस्त्राजीव काण्डपृष्ठायुधि* अरे रे अनङ्कन पुरुषाधम Mt अरे यायुधिकाः समा इत्यमरः by Se पुरुषाधम अनड्वन Mg अरे अरे अनड्वन ५ किं वा Bo किमपि Mt किं only 1, अरे अनड्वन cetta
cett 'राजन्य K, Mt 'राज° cetta __1B महान् W, Se महा om at महा
दहन• for कदन E only ' A stop added after °कदन Md only.
16 चापि कर्तनम् for चापकर्तनम् E only. * A stop added here, I, K, E only
| 17 राज्ञा E only A stop added here, Bo, Md only.
_18 स्वस्तिवाचनिक om Md, Mg only 10 A stop added here, Bo, Md only
1 निष्ट add Mt only 11 A stop added here, cett
20 दुष्ट K, E, Md, Mg दुष्ट om. Mt 11 पाखण्डीर Bo पाखण्ड र पा- दुष्ट२ 11, Bo, W, Sch In पण्ड cett
श सात्यन्त for सामन्त• E only. 18 काण्डीरपृष्ठ for काण्डपृष्ठ Md only | 2 चारे for च रे w only
cett.

Page #132

ง
74
ACT III 20-21
'शता' । आः ' दुष्ट' 'दुर्मुख । भृगुप्रसवपांसन । राजानो गुरवश्चैते महिम्नैव महाक्षमाः । क्षमन्तां नाम न त्वेवं शतानन्दः क्षमिष्यते ॥ २० ॥
1
इति कमण्डलूदकेनोपस्पृशति ॥ बसिं॰ । कः कोऽत्र भोः । प्रसाद्यतां प्रसाद्यतामयं धर्विचनिर्धूत इवाग्निः प्रणीत पृषदाज्याभिघारघोरैस्तनूनपात् समिध्यमानदारुब्रह्मवर्चसज्योतिराङ्गिरसः ॥
शता° । ससंरम्भम् । शापोदकं गृहीत्वा । भो" भोः सभासदः । पश्यन्तु भवन्तः ।
Ig
1 शता
2
8
सक्रोधः प्रसभमहं पराभिघातादुद्भूय द्रुततरमाततायिनं वः । उत्पातक्षुभितमरुद्विमानो वजाग्निर्दुममिव भस्मसात्करोमि ॥२१॥
5
न त्वेवं om. (verse 20, b)
आ: om. W, Sc only.
दुष्ठ om. Eonly
4 दुरात्मन् add Mt only.
प्रसवासन for प्रसवपांसन E only • ०ष्यति for °ष्यते Mt only.
" वशिष्ठ: E, So वसिष्ठ: all cett, but
Mt which reads नेपथ्ये instead.
8
Only one प्रसाद्यतां Eonly. • धविन्न changed to धुविचo Sc चवित्र पितृ● Mt धवित्रo I1, K, Bo, W, Ig Md.
10 वाKि वामिः om. Mt, Mg वाग्नि: ceft.
11 अभिप्रणीतo for प्रणीत Mt, Mg
only.
12 घोर om. Eonly.
13
Only one भो: Bo, Eonly.
14 सक्रोधo for सक्रोध: Mt only. 15 प्रसभमहत्तराभिधाना°
प्रसभमहं
न भिघाता in orig, and परा above न by rev w प्रसभमहं न्तराभिघाता I प्रसममहं पराभिघाता° cett.
16
●दुद्भूत• Mg ° दुनूतं Sc दुनूय
cett.
17 द्विघव्यमानो I, Ig Md द्विपद्यमा - मो E • द्विषद्यमानो Bo • द्विषज्यमानो W, Sc (Sc marks षज्य and has घन्य along margin) द्विद्यमानो K.

Page #133

5
10
ACT III 22-23
नेपथ्ये । प्रसीद भगवन् । गृहानुपगते प्रशाम्यतु दुरासदं
तपस्तेजः ।
जदशरथः । अन्यच्च ।
1
प्रसीदतु for प्रशाम्यतु Mt only.
2 दुरासदं
om Mt only.
श्लाघ्यो 'गुणैर्द्विजवरश्च निजश्च बन्धुस्तस्मिन् गृहानुपगते सदृशं किमेतत् । विद्वानपि प्रचलितस्तु यदेष मार्गीत्
क्षात्रं हि तत्र विजयाय शमं भज' त्वम् ॥ २२ ॥ वर्सि० । शापोदकमपहरन । वत्स शतानन्द । यथाह सम्बन्धी महारा
गणै Ig only
4 प्रबलित° Mt only.
5
मार्चे for मार्गीत् Bo only.
चचं W कान्तं Bo
7 भजध्वं for भज त्वं W only.
8 वशिe for वसि• E only.
' •मपि हरन E only.
10 कमपि E only
6
यत्कल्याणं किमपि मनसा तद्वयं वर्तयाम
स्वं जाबालिप्रभृतिसहितः " शान्तिमध्यग्नि कुर्याः । जेतुं जैत्रानथ खलु जपन् " सूक्तसामानुवाकान्
16
अस्मच्छिष्यैः सह स भगवान् वामदेवो वृणोतु ॥ २३ ॥
17
" परिष्वज्य निष्क्रामयति ॥ जाम° । पश्यत” वटोः क्षत्रियावैष्टब्धस्य गर्जितानि । तत् कि
11
● for स्वं Eonly.
चात्रं cett
12 • महित: Md only
13 मभ्यग्नि W only.
14
जपत् W, K अप Ig2
यजु: Bo जपन् I1, Sc, Md
15
16
75
20
जयत् E
•वक्ताo for •वाका E only.
गृह्णातु for वृणोतु Bo, W, Se only.
17
शतानन्दः add. Mt only.
18 निष्क्रामति E, Md, Mg निष्क्रान्त:
Mt निष्क्रामयति cett
19
पश्य for पश्यत Mt only
Folio 23 begins with यावष्टब्धस्य Cu.

Page #134

ACT III 24-25 मनेन। भो भोः कोसलेश्वरविदेहप्रसादोपजीविनो ब्राह्मणाः सप्तकुलपर्वतहीपगोचराश्च सर्वक्षत्रियाः वदामः ।
तपो वा शस्त्रं वा व्यपदिशति यः कश्चिदिह वः ___स दपीदुद्दामविषमसहमानः कलंयतु । अरामां निःसीरध्वजदशरथीकृत्य जगती
मतृप्तस्तन्कुल्यानपि परशुरामः शमयति ॥२४॥ नेपथ्ये। भार्गव अति हि नामावलिप्यसे ॥ जाम । असूयति नामायमस्मदवलेपाय जनकः संरब्धश्च ॥
प्रविश्व जनकः। __10 शत्रुध्वंसात्परिणतिवशद् गृतन्त्रप्रधाने
नैरन्तयर्यादथ च परमब्रह्मतत्लोपलम्भात् । क्षत्रिं तेजो विजयि सहजं यड्यरंसीदिदं तत्
प्रत्युद्भूय त्वरयति पुनः कर्मणे कार्मुकं नः ॥२५॥
__ 1 कोशलेश्वर Bo, Ou, K कोसलेश्वर हि om. E only 1, w, Sc, I, Mg कौसलेश्वर E को-10 जनकच E only. शलेश्वर• Md कोसल° only Mt.
1 गृह्यं तन्त्रप्रधाने Bo गृह्यतन्त्रप्रधानैर् १ "विदेहोप० Md, Mg विदेहेश्वरप्रसा- | w, K गृह्यं तं तत्र प्रधान Se गृह्यतचदोप. Mt विदेहप्रसादोप• cett प्रधाने I, गृह्यतन्त्रप्रधाने cetta
चत्रियाधाराः for सर्वक्षत्रियाः Mt 12 तत्त्वो . corr to "तन्त्रो० ॥ तन्त्रो only.
Bo, E, W, Ma तत्रो Sc, I तत्वो . + वदामः om. Mt only
| I, K, Mt, Mg व्यवहरति for व्यपदिशति Mt only.
13 क्षत्रं II only. ' 'माना for °मानः w only. 'सवलयतु for कलयतु I, E, La, Md,
| 14 विजयति for विजयि Bo only Mt, Mg only.
15 यद्यरं• Bo यह्यरं । यध्वरं° E 8 भार्गव , w, Sc, I, भार्गव corn | यवरं° cett. to भार्गवर by rev. Cu भार्गव cett. 16 कार्मुकस्य for कार्मुकं नः Bo only

Page #135

77
ACT III 26-27 जाम । भो जनक। वं ब्रह्मण्यः किल परिणतश्चासि धर्मेण युक्त
स्त्वां वेदान्तेष्वचरम' ऋषिः सूर्यशिष्यः शशस । इत्याचारादसि यदि मया प्रश्रयेणोपजुष्ट
स्तत्ति "मोहादविदितभयः कर्कशानि ब्रवीषि ॥२६॥ जन। अण्डभेदनं क्रियते प्रश्रयश्चेति' । शृणुत भोः सभासदः । भगोवंशे जातस्तपसि च किलायं० स्थित इति
द्विषत्ययस्माभिश्चिरमिह तितिक्षैव हि कृता। यदा भूयोभूयस्तृणवदवधूनोत्यनिभृत
स्तदा विप्रेऽयस्मिन्नमतु धनुरन्यास्ति न गतिः ॥२७॥ जाम । सरोषहासाचपम्। किमात्थ भोः किमात्य धनुरिति । "आश्चर्यम्।
क्षवालोकाभितहुतभुक्प्रस्फुलिङ्गाट्टहासं हास्यः ५३५ बपि रिपुशिरःशीणशाँतं कुठारम्।
14 साम।
__1 वचरममृषिः Md, Mg ष्वरमत | 10 किलावस्थित K only गुरुः Mt ष्वचरम ऋषिः cett
___11 यथा for यदा Mt only शशंस Mg only
12 OFIUT for OFTET Mt only : मोहा° in the orig , and रोषा above | 1 रव्याहतगति K एव्याहतगति and 'it by rev., Cu मोहा° K. Mt रोषा cett | | also न्यास्ति न along margin by rev, Cu
+ भयात् K भयात् corr. to °भयः न्यास्ति न गति : cett. Cu भयः cetta
14 wet add Mt, Mg only 'कर्कश प्रब्रवीषि for कर्कशानि ब्रवीषि | 1 हास्यैः Bo, W, Sc धृष्टः (a probable Md only Two lines beginning with | correction from हास्यः ) Cu हास्यः cett. कर्कशानि and ending with निभृतस्तदा वि 16 रिपु om E only (verse 27 below) greatly injured, Cu ___11 शाण. Mt, Mg, Bo शान. K
'अण्ड I, K, I. Md अचE अन्त्र W, Se अं Bo अन्त्र° changed to अच Ou. | orng, and शा along margin, so °स्थान 7 oa for a fa Bo only
IT, E, W, I, Md 8 HT WT: for at: Cu, K only.
____18 शीतं K शान्तं E, Bo, Md, Mg 9 भूत° for जात• Mt only
। शातं cett

Page #136

78
ACT III 28-31 दत्तोत्सेकः प्रलपति मया याज्ञवल्क्यानुरोधा
न्मिथ्याध्मातः किमपि जरसा जर्जरः क्षत्रबन्धुः ॥२८॥ जन । सविगम्। किमत्र बहुना।
ज्याजिया वलंयितोत्कटकोटिदंष्ट्र
मुद्गारिघोरघनघर्घरघोषमेतत् । पासप्रसक्तहसदन्तकवक्तृयन्त्रजम्भाविडम्बिविकटोदरमस्तु चापम् ॥२९॥
इति धनुरारोपयति ॥ विरम नरपते कथं विजेऽस्मि
नविरतयज्ञवितीर्णगोसहस्रः। तव पलितनिरन्तरः पृषकं
__ स्पृशति पुराणधनुर्धरस्य पाणिः ॥३०॥ जन । सखे महाराज दशरथ ।
अस्मानधिक्षिपतु नाम न किञ्चिदेतत्
कस्य विजे परुषवादिनि चित्तभदेः । . वत्सस्य मङ्गलविरुद्धमयं तु पापः
कर्णे रटन" कुटु" कथं नु वटुर्विषयः ॥३१॥
नेपध्ये।
10
15
1 रजसा for जरसा I], w, In only | 10 धनुरस्य for धनुर्धरस्य E only ' सवेगम् E, I, only
11 अस्मानविक्षिपतु Bo अस्सामधिक्षेपतु 3 किमलमन्त्र for किमत्र E only |E अस्मानधिक्षिपतु cett + वलयित्वो for वलयितो° Sc, I only | 12 न om Bo only 5 °कोष्टि• for °कोरि• E only • •घर्घर° E °घुर्घर Mt °घर्घर° cett
18 Folio 24 beginning with water and 'धनुरारोपयते Bo धनुःशरारोपयति | ending with गुरी वसिष्ठ (p 82, verse 39 F धनुरारोपयति cett
below) missing, Cu कथञ्चिद् for कथं w only
* कटु om Bo only निरन्तर र निरन्तरः , नैरन्तरः | 15 नु I, K, Bo, w तु E, Md न Sc Bo famat: cett
। नु om I2

Page #137

79
5
ACT III 32-33 जाम । 'आः दुरात्मन् "क्षत्रियापसद वटुरित्यधिंक्षिपसि ।
उत्तिष्ठोतिष्ठ यावद्विशकलितयकृल्लोमवक्षोरुहान्त्र__स्नायुग्रन्थ्यस्थिशुक्रव्यतिकरितजरत्कन्धरादन्तकण्ठः । मूर्धच्छेदादुदञ्चहलधमनिशिरारतडिण्डीरपिण्ड
प्रायःप्राग्भारपोरं पशुमिव परशुः पर्वशस्त्वां शृणोतु ॥३२॥ प्रविश्वान्तरे दशरथः। भो भार्गव ।
एष" नो नरपतिर्यथा स्थितः18 ___1"स्वं शरीरमपि न स्थितं तथा। तत्र वाक्परिभवैः कृतेर्वयं
सर्वथैव ननु दुःखमास्महे ॥३३॥
10
1 आः om K only
___10 टन्तकण्ठः K, E, Se, I, दत्तकण्ठः क्षत्रि om I, only
I, Bo, Md दत्तखण्ड: W, Mg 3 पशद I, Md पसद cett (+ Mt, | 11 शिरा K, E, W, Sc, I सिरा. Mg)
cett + बहु° for वट II only
___ 12 सक्त Mg दत्त Mt रक्त cett 5 त्यविधिपसि for त्यधिक्षिपसि Sch, 13 प्रायप्राग्भारपोर K, Md प्राग्भाI, only
रादद्य घोरः E प्रायासृग्धारपोर Mt यवलोमवक्षोदुकान्त्रः I, Kh. As | प्रायः प्राग्भारपोरं cetta I], but has lacuna for त्लो Bo °सक- 14 शस्तां E only
cett. लोमवक्षोरुकात्त E ग्यवलोमवक्षोरु- 15 शृणोतु E, I क्षिणोतु Mt शृणातु कान्व. corr. to °यवहकोमवक्षोरुकान्त्र Sc 16 भो भार्गव२ II, Md, Mg भो भो यकृतल्लोमवक्षोलकान्त्र. and रह with | भार्गव भार्गव Mt भो भार्गव cett the (P) mark along margin by rev., w 17 एव for एष I, only यकृष्टकोमवक्षोदुकानु I यकृत्लोमव- 18 स्थितं Mg only सोडुकान्त्र Mg व्य
यकृ
वशोकान्त्र | तोरकान्त्र | 19 स्वशरीर fon स्वं शरीर E only
20 न om E only नास्थितं Mt न - स्नायुर्घ• w, se °स्पायुग्र. Bo
To Be ferd all others. स्नायुग्र° cett
___21 वाक्याविभवः E only 8 °शुक्ल र शल्य° Mt. "शुक्र° cett | 29 कृतैरलं Md, Mg only 9 जगत्क. fo1 °जरत्क° E only 23 B for ननु Bo only
Md

Page #138

80
ACT III 34-35
'जाम । ततः किम्। दश । ततश्च न क्षम्यते ॥
जाम । वमयपरः प्रभविष्णुरिव मामवस्कन्दयसि । चेतयस्व नित्यनिरवग्रहः प्रकृत्यैव रामोऽस्मि जामदग्न्यः क्षत्रियश्च भवान॥ ' दश। अतः खलु नोपेक्ष्यसे ।
दुर्दान्तानां दमनविधयः क्षत्रियेष्वायर्तन्ने _दुर्दान्तस्त्वं वयमपि च ते क्षत्रियाः शासितारः । सद्यः शान्तो भव किमपरं दम्यसे सौऽधुनैव
क्व ब्रह्माणः प्रशमनपराः क्षबधार्य व चास्नर ॥३४॥ 0 जाम । विहस्य । चिरस्य खलु कालस्य जामदग्न्यः सनाथो वर्तते यस्य यूयं क्षत्रिया राजानो विनेतारः ॥ दश। अरे किमत्र काचिद् भ्रान्तिः। "अज्ञो वा "यदि वा विपर्ययगतो" ज्ञानेऽथ सन्देहभृद्
दृष्टादृष्टविरोधि कर्म कुरुते यस्तस्य गोता गुरुः । निस्सन्देहविपर्यये सति पुनाने विरुद्धक्रिय
राजा चेत्पुरुषं न शास्ति तदयं प्राप्तः प्रजाविप्लवः ॥३५॥ _1 For this and the next line : दश । आज्ञा Mt अहो E अज्ञो cett जा ॥ ततः किं ततश्च क्षम्यताम् E only 10 यदि वा om Bo only.. नः Bo न I, w, Se, Md. न om
11 गतज्ञानोऽथ Mt गतो, but om K, E, I
| ज्ञानेऽथ ... सति पुनर् (verse 350) I ३ क्षम्यताम् K, E क्षम्यते cett.
गतो ज्ञानेऽथ cett. 4 fer om Bo only
__12 कृद् for °भृद् Mt only जाम for जामदग्न्य, but afterwards
13 दृष्ट्वा दृष्टं E दृष्ट (दृष्टा om) Bo
दृष्टादृष्ट. cetta struck out by rev., W only
14 विपर्ययैः Sc विपर्यथै w "विपर्यये __ पेक्षसे Bo only ' वापतन्ते Sc, Md only
15 ofta Sc only. s its yo Md, Mg anyo Mt itse 10 ofae E, Sc only
| 17 प्रातः for प्राप्तः Md only.
cett
cett

Page #139

ACT III 36-38
81 विश्वा । युक्तमाह भो' महाराजः । अनुत्पन्नं ज्ञानं यदि 'यदि च सन्देहविधुरं
विपर्यस्तं वा स्यात् परिचर वसिष्ठस्य चरणौ । ध्रुवं ज्ञाने दोषः कथमपरषा दुर्व्यवहृति
विशुद्धौ चेत् पापं चरसि न सहनने नृपतयः ॥३६॥ जाम। धर्मे ब्रह्मणि कार्मुके' च भगवानीशो हि मे शासिता
सर्वक्षपनिबर्हणस्य विनयं कुर्युः कथं क्षत्रियाः। सम्बन्धस्तु वसिष्ठमिश्रविषये मान्यो जरायां न तु स्पर्धायामधिकः समव तपसा ज्ञानेन' चान्योऽस्ति
"मे ॥३७॥ वसि । भृगुप्रसवात पराजय इति प्रियं नः । किं तु" खलु"
19 अस्माभिरेव पाल्यस्य प्रशस्तत्वात्मियस्य नः। अस्मद्गृहे पुराणस्य पश्याचारस्य विप्लवम् ॥३॥
10
1 असौ for भो K only
"विषयो for "विषये K only. राज I, Ma, Mt, Mg only. " तु II, E, Bo, W, Md ननु K, SC, I. 8 ufc om Bo, I, only.
"ज्ञाने च नान्यो for ज्ञानेन चान्यो Md, + च add E only
It, Ig only. कौशिक add Mt, Mg only
16 a: for #Mt, Mg only 'अधर्म for धर्मे Bo only
"पराभव for पराजय E only 'ब्राह्मण for ब्रह्मणि Mt only.
"तु K, E, W, Md नुI, Bo, Sc, I. ४ कार्मुक for कार्मुके Bo only
खलु om. Mt only "सि for हि Mt only.
"बाम । सोपालश्रम add Mg only 10 निवहणे विनयनं for निबर्हणस्य विनयं| 20च for नः K only. K only.
वहे w गहे E, I हे cett 11 सम्बन्धख for सम्बन्धस्तु E only. * चारविल° W only.
2789

Page #140

82
ACT III 39-41 'जनकदशरथविश्वामित्राः। अनार्य निमर्याद ।
जगत्सनातनगुरौ वसिष्ठेऽपि निरङ्कुशः । व्यालद्विप इवास्माभिरूपक्रम्यैव दम्यसे ॥३९॥ जाम । एवमवधूतोऽस्मि। अन्तर्यभरेण वृद्धवचनात्सम्पीड्य पिण्डीकृतो
हृन्माश्रितशल्यवत्परिदैहन्मन्युश्चिरं यः स्थितः । "स्फूर्जत्येष स एव सम्प्रति मम न्यक्कारभिन्नस्थितेः
कल्पापायमरुपकीर्णपयसः सिन्धोरिवौवीनलः ॥४०॥ दिष्ट्या ।
निकारः प्राप्तोऽयं ज्वलति परशुन्युरिव मे ___ पृथिव्यां राजानो दशरथबैले सन्युपहिताः । पुनहाविंशोऽपि प्रकुपितकृतान्तोत्सवकरश्चिरात् क्षत्रस्यास्तु प्रलय इव घोरः परिमरः ॥४१॥
___10
1 This hne and verse 39 om Md only | एव Cu, E, K एष cett ५ वशिष्ठे Sc, I only
10 स्थितः E only 3 Folio 25 begins with fa face u: Cu 11 कल्याणाय for कल्यापाय. Md, Mt,
+ मिरुपाक्रम्यैव Mt भिरपाक्रम्यैव | Mg only Mg भिरपक्रम्यैव K भिरपक्रम्यैव corr. ___12 °महत् for "मरुत Bo only. to "भिः परिक्रम्यैव Cu भिरपक्रम्यैव cett | 13 किं 'व add I only.
परिहरन् for परिदहन Mt ouly निकार प्रा. K, Bo विकार प्रा. Mt
य स्थितः I, Ou मन्मयः Se यः निकारः प्रा॰ cett. स्थितः cett.
13 °कुले सन्त्युपरताः for °बले सन्त्युपहि' स्फुर्जा, सूर्ज• ou सूर्जा, स्फूर्ज | ताः Mt only. cett.
| 16 परिमरः I, परिमदः Mt परिभवः त्येष 0u, K त्येव cett | Bo परिसरः cett.

Page #141

88
ACT III 42-43 वसि। कष्टं भोः कष्टम्। कामं हि नः स्वजन एष तथापि दपोद्
घोरं व्यवस्यति कथं नु' भवेदवध्यः । सन्दूषितेन च मया 'सकृदीक्षितश्चेद्
वत्सस्य भार्गवशिशोर्दुरितं हि तस्यात् ॥४२॥ "विश्वा । अब्रह्मवर्चसमिवाम्मस्यशस्त्रसामर्थ्यमरे जामदग्न्य मन्यसे।
ब्रह्मक्षवसमाजमाक्षिपसि यवत्से च घोराशय
__स्तेनातिक्रमणेन दुःखयसि नः पाल्योऽसि सम्बन्धतः। 10 "अतस्त्वां प्रति कोपनस्य तरलः शापोदकं दक्षिणः
प्राक्संस्कारवशेन चाँपमितरः पाणिर्ममान्वियते ॥४३॥ जाम । ननु भोः कौशिक।
वं ब्रह्मवर्चसधैरो यदि वर्तमानो
यहा स्वजातिसमयेन धनुर्धरः स्याः।
1 वशि• Se, I, दशरथः Mc वसि | भशितशस्त्र Mg "मिव धशित° Mt °मिcett
वामस्यशस्त्र.K
[Mg only तु K, E नु cett.
__° °मर्थ्य जीवलोकमिवारे for "मर्थमरे ' भवेत् स वध्यः for भवेदवध्यः E only | 10 नः पाल्योऽपि Mt नाल्पोऽसि Bo
+ सवदीक्षि. Mt Lacuna K मुहुरी- | नः पाल्योऽसि cetta for cett
11 आतस्त्वां I, Md अस्त्वां Bo, I, " र्दुहितर for र्दुरितं E only. | अतस्त्वा corr to अन्तस्त्वां w यान्तस्त्वां " न स्यात् for तत्स्यात् Md only corn to अन्तस्त्वा Cu अन्तस्त्वां E, Sc 7 विश्वा. om Cu only
आस्तां for आतस्त्वां K 8 "मिवाम्भस्याशस्त्र I मिवाम्भस्य- 12 चायमितरः I, I, पापमितः Bo शास्त्र. corn to ofवाता शस्त्र. Cu | चापमितरः cetta "निरालापता B मिवाम्भस्याशस्त्र. 13 °ष्यते corr. to °ष्यति cu °ष्यति E, Sc, I, Orig ofAqTERSTEL, but Bo, W, Sc, I,, Mg oppa I, K, Md. भिस्थs struck out and स्तम्भित substituted | 14 °वरी corn to °धरो u °धनो Mt by lev, w मिवाम्भस्य शस्त्र. Ma "मिव | °धरो cett.
62

Page #142

ACT III 44-47 उग्रेण भोस्तव तपस्तपसा दहामि
पक्षांन्तरे तु सदशं परशुः करोतु ॥४४॥ नेपथ्ये । अयमहं भोः कौशिकान्तेवासी रामः प्रणम्य विज्ञा
पयामि। __ पौलस्त्यविजयोदामकार्तवीर्यार्जुनविषम् ।
जेतारं क्षत्रवीर्यस्य विजयेयं नमोऽस्तु वः ॥४५॥ "दश। 'प्राप्तो रामभद्रः । कथं हि नामैतत् ॥ जन। हन्त भोः प्रशस्तम् । अनुजानीत । विजयतां रामभद्रः।
अयं विनेता दनानामेष वीरो जगत्पतिः। ___ 10 ___ वयं वसिष्ठधौरेयाः सर्वे प्रतिभुवोऽत्र वः ॥४६॥
18दश। नन्वद्यैव प्रथितयशसामूढरक्षाव्रतानां
याज्यानां वो गुणवति गृहे रामभद्रः सुजातः । ज्ञानज्योतिःपरिगतभवद्भूतभव्याः प्रभावं ____ "यमाणः "कमपि शिशुकेऽप्यच संवेदयन्ते ॥४७॥
15
1 पक्षान्तरेण Mt पक्षान्तरे च Mg | 11 वशि० for वसि० So, I, only. पक्षान्तरे तु cett
18 त्रयः fon च वः w only २ योन्मत्त for °योद्दाम K only. 13 दश° om K, E दश° by rev along 3 "द्रहं for "द्विषं Md only
margin, Cu Tocett * क्षत्रवीर्यस्ख Cu, Mt, Mg क्षात्रवीर्यस्य |
___14 भद्रः स्तु. 1 भद्रः सु° corr to K कार्तिकेयस्य cett जेतारं... विजयेयं
भद्रस्तु Cu भद्रः सु K, E, Bo, Mt om Bo
भद्रस्तु W, Sc, I, Md. विजयाय for विजयेयं Mt only.
16 भव्यप्रभावो for भव्याः प्रभावं Mt बनक: for दश Mg only.
only. कथं add. Mt only
1 यह changed to यं ब्र• u यद 8 विश्वा• for जन° Mt, Mg only.
cett ७ मनुजानीत Ou, E, K °मभ्यनुजानीत
___7 किमपि Mt, Mg only. cett.
[cett 10 °नां मय Bo नामक• Mt नामेष 18 सम्भावयन्ति Mt only

Page #143

ACT III 48 जाम । एहि । मन्ये राजपुत्र जामदग्न्यं विजेष्यसे । सस्मितम् । न हि विजेयसे । दुर्दमो हि रेणुकापुर्वस्वदन्तकः । तथा हि सम्प्रति कृतक्षत्रियकण्ठकन्दरसरत्कीलालनिवापित
प्रत्युद्भूतशिखाकरालहुतभुग्झङ्कारिभिार्गणैः । एतबस्मरकालरुद्रकवलव्यापारमभ्यस्यतु ब्रह्मस्तम्वनिकुञ्जपुञ्जितघनज्याघोषघोरं धनुः ॥४॥
॥ इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥"तृतीयोऽङ्कः॥
1 सस्मितो I, only.
° Foho 26 beginning with पित . . . न हि विजेष्यसे om Cu only and ending with सानु ३ दुर्मदो E only
पप्लवा (p 89, 1 1) missing, Cu.. * रेणुकेयस्व० for रेणुकापुत्रस्त्व E only | 10 गझङ्कारि T, Se, II ग्झङ्कारिए B After पुत्रः adds क्रूरकी by rev , Cu
E, K, Mg घुङ्कारि• Md कार only हि add Bo only
[only | 7917° I, E , Sc TT° cett
| Bo नहीकारि• I, * कन्दरसरित° Cu °कन्दविगलत् Md, | " ससृष्टा नाम add I, Bo, W, Sc, I, Mg कन्दरसरत cetta
| Md भवभूतिविरचिते add. E only.

Page #144

86
ACT IV 1
1 नेपथ्ये । भो भो वैमानिकाः । प्रवर्त्यन्नां मङ्गलानि । कृशाश्वान्तेवासी जयति भगवान कौशिकमुनिः
सहस्रांशोर्वशे जगति जयति क्षत्रमधुना। विनेता क्षवारेजगदभयदानव्रतधरः
शरण्यो लोकानां दिनकरकुलेन्दुर्विजयते ॥१॥a
ततः प्रविशतः सम्धान्तौ विमानेन शूर्पणखामाल्यवन्तौ । माल्यवान्। वत्से 'दृष्टस्वया दिवौकसामेकायनीभावो यदिन्द्रादयः स्वतो वन्दित्वमुपंगताः ॥
"शूर्पणखा। ण हि तुम्हेहिं णिरूविदं विसंवदइ । सम्पदं च 10 उक्कम्पिद म्हि । ता किं एत्य करणिज्जम् ॥
माख्य। याँसौ राज्ञा दशरथेन प्राक्प्रतिश्रुतवरहया राज्ञी भरतमाता कैकेयी तस्या मन्थरा नाम परिचारिका दशरथस्य
1 Begins श्रीशं वन्दे E only । ततो Bo च स्वतो E स्वतो cett.
५ नेपथ्ये om_E, Md only 'Indra | 10 °मुपागताः E, w मभ्युपागताः K speaks' along margin by rev, W
मुपगता: cetta ३ प्रवर्त्यन्ताम् K, E, Bo प्रवर्त्यन्ताम्र 11 सूर्प• K, Md शूर्प० cett ( + Mt, Mg) cett
12 for fę W, Sc only ___ र्विशे I only
_13 तम्हेहि Bo, E, I, तुम्हहिं cett. धनः I, Bo, Mt, Mg धारः I 14 °संवदह I, E, Md °संवद्वा w 'धरः K, E, W, Sc, Md
संवदवा sc °संवदद्ध 1, संवदद्र K ३ इति चूलिका add Mt only. संव only Bo ॐ सूर्पणखा र शूर्पनखा E, Md शूर्प- 1B म्पिअK म्पिद cett णखा cett. ( + Mt, Mg).
___18 योऽसौ E only 'वृष्ट' for दृष्ट• W only
17 द्वयी Bo द्वय Md या cett 8 "मेकायतनीभावः K, Mt "मेकायन-(+ Mt, Mg) HI9: cett
18 TYT for TRT Mt only

Page #145

87
ACT IV 1 वाताहारिणी मिथिलामयोध्यायाः सम्प्रेषिता मिथिलोपकण्ठे वर्तत इति सम्प्रत्येव मे निवेदितं चारकैः । तस्यास्त्वया शरीरमाविश्य एवमेवं च* कर्तव्यम् ॥ इति कर्णे कथयति ॥ __ "शूर्प० । किं मणध करिस्सदि एवं णाम ति ॥ 5 माल्य । भिद्येतं नो सवृत्तमिक्ष्वाकुगृहेषु विशेषतस्तादृशस्य विजिगीषोः ॥
"शूर्पः। तदो किम् ॥
माल्य । ततोऽनेन योगाचारन्यायेन सुदूरमाकृष्य रक्षसामङ्कमुपनीतस्य विन्ध्यकान्तारेष्वदेशज्ञस्य विचरतः सुकराण्यवस्कन्द10 नानि स्युः । विराधदनुकबन्धप्रभृतयो हि दण्डकारण्यसबेषु ती
क्ष्णाश्चरिथन्ति । शक्या" हि "लुप्तप्रभुशक्तेरुत्साहशक्ति छद्मना
1 हारिणी om Bo only
10 सू. K, W, I, शू० cette मिथिलानाम w मिथिलम° Bol तत एतेन for ततोऽनेन w, Sc only. मथिलाम : मिथिलाम° cett
12 रक्षसाकमु Bo रक्षसामन्तिकमु w, ३ चारैः K only
Sc रक्षसामङ्कमु° cetta Tom E only
_13 लक्ष्मण सहायस्य रामस्य राक्षसख सू. for शू. Md only.
add. Mg only. . किं ममय K किं मखध Md किमः 14 सुकरकाया• for सुकरा Mg only मध I, किमणध Bo किमद्धं E किम 15 सचिष w, Sc. Lacuna E सचेषु साधा किमु साधमा W, Sc
cett ' एवं Bo, Md, E एवं cett (+ Mt, | 16 शक्यो Ma शक्ता Mt, Mg शड्या Mg)
| I शक्या cett Tणामेति all Mss. 8 भिद्यते Bo only.
_17 लुप्तप्रभुशक्तिश्छ• Md लुप्तप्रभुशक्तर° सत्तिमि० d सक्कवृत्तमि• Mt, Mg | त्साहशक्तिं च छ° Mt, Mg लुप्तप्रभुशक्तरसदृत्तमि° cett.
| त्साहशक्तिपछ° cete

Page #146

ACT IV 2 भिसन्धातुम् । 'अनिवर्तनीयश्च रावणस्य सीतास्वीकारयंहः । स चैवमीपत्करः सप्रयोजनश्चेति ॥ 'शूर्प । अह लक्खणसहाअतणे वि' किं पओअणम् ॥
10माल्या 5 1वीरोऽस्त्रपारगश्चिन्यो यथा रामस्तथैव सः ।
छद्रदण्डप्रयोगस्तु यथैकस्मिंस्तथा द्वयोः ॥२॥
पूर्ण । मम "दुधे एव एदं ण जुतं पडिभादि। जं च " दूरद्विदस्स दासरहिणो समिधाणकरणं जं च अणावद्धवरस्स अप्पडिसमाधेअं इत्यावर ति ॥ 10 माल्य। स तावद् भूम्यानन्तर्यतः प्रत्यासन्न एव । सानुचरसु
cett
cett
___ 1 मभिसन्दधातुम Se °मभिसन्दगतुम् | ___12 ब्रह्म in orig, छद्म by rev., along
Bo °मानातु, Mt °मभिसन्धातुम् margin, w. cett
13 सू. K, I, Md only - अनुवर्त Md, Mt, Mg अनिवर्त° cett14 दुनं एबर दुदिपि Bo दु दिलं 3 परियहः for "ग्रहः Sc only एब cett सू० for पू. K, Md only.
15 हादि Ma, Mt, Mg भादि cett सक्ख ण• K, E, Md, Mt, Mg लखण° 16 च om. K only
11 दूरविदस्स w, Se, I राहत ___ महाअत्तणे Sc, I, 'महाअत्तणे cour to °सहाअत्तणे w साहाअत : °सहा- 18 दाशर° Md, Mt, Mg only अत्तणे cett.
19 THT for WUT E only 'विK पि cett.
20 अप्पडिसमाधयं w अपडिसमाधर् 8 पि add II, w, Sc, I, Bo, Md, Mt, E अप्पडिसमाधे cett... Mg (but not K, E).
__ इत्थं आ w, I, इत्थं आ corr. to पत्रीत्रणम् I, K, Bo पिओणम इत्यं ISe इत्थिा cetta w, Sc, I, सोना पडोअणम् 22 भूमानन्तर्यतः E भूम्यां वर्तयतः Sc Md
भूम्यां वर्तयतः corr. to भूम्यां वर्तते यतः w 10 माय" om. I, only.
भूम्यानन्तर्यतः I, K, Bo, I, Md 1वीरोऽस्व.I, K, Md वीरास्त्र. Bo, 23 सानुचरः w, Sc, Md, Mt, Mg सानुw, Se, I, वीरचE.
| चर° cett.

Page #147

5
10
ACT IV 35
न्दोपसुन्दपुत्रोपप्लवात् ' ताटकारिः कथमनीबडवैरः । अप्रतिविधेयं
च रामरावणयोरितरथापि वैरम् । पश्य' ।
6
1
पुत्रौपमर्दक: w पुत्रोपमर्दक: So •पुत्रोपलवात् cett
पाल्यं तस्य जगद्दयं तु' जगतो नित्यं हठांदेशिनः सामैवं सति कीद्गप्रियकृता शश्व विरुद्धात्मना । कानर्थीन् रघुनन्दनो मृगयते देवैः पतिर्यो वृतस्तस्माद्दानमपीह नास्ति न भिदा तस्यैषवः साधनम् ॥३॥
"न दण्डोऽप्यधिके शत्रौ न प्रकाशः प्रकाशते । तूष्णीन्दण्डस्तु कर्तव्यस्तस्य चायमुपक्रमः ॥ ४ ॥ तथा सति सीतापहारतः किमपरं कुर्यात् । किञ्च" । हृतजीनिररातिभिः सलज्जो
12
यदि " मृत्योः शरणं " गतोऽन्यथापि " | मृदितो मृत एव निष्प्रतापः परितप्यायथवा घटेत सन्धौ ॥ ५ ॥
3
2 च add Mt, Mg only
ताटका° W, Sc, Mt, Mg ताडका तस्येषवः cett
I1, K, E, I2, Md ताटका corr to ताडका Cu तारका' Bo. Folio 27 begins with ताडकारि: Cu
4 अनारब्ध° for अनाबद्ध Mt only
5 प्रतिo corr to अप्रतिo by rev, Cu. • पि om Md only
7
पश्य om. Bo पश्य by rev. along margin, Ou पश्य cett
8 नुK, W, Sc, I2 तु cett.
' हठाद्वेषिण: Ma, Mg हतादेशिन: Mt हठाद्वेषिणः K हठादेशिनः cett
10 तस्यैष व: Cu, W तस्यैव न: Mt, Mg
11 न दण्डेऽप्यधिके Md दण्डोऽध्यभ्यधिके Mt तद्दण्डो प्यधिके Mg न दण्डो ऽप्यधिके cett.
12 ततश्च for किञ्च Mt only
13
हृतजाय आराति• Eonly.
14 मृत्यो: K, W, So मृत्यु: cett.
गतः K, W, Se ततः cett
तु for पि Mt only
परितप्तो यदि वा for पायथ
89
15
16
17
Mt only

Page #148

90
ACT IV 6—7 उतिष्ठेत वधाय नः परिभवप्रौन चेन्मन्युना
नेष्टे तत्मसरं निरोडमुदधिस्तिग्मांशुवीर्यो हि सः। किन्तु प्राक्प्रतिपन्नरावणसुहृद्भावेन भीमौजसा
___ शत्रुर्वजधरात्मजेन हरिणा घोरण घानियते ॥६॥ 5 अनेन च प्रसङ्गेन बहनुसन्धातव्यम् ॥
"शूर्प। किं विश्र॥
माल्य। "रावणप्रियासि वसे कार्यज्ञा च" अंतो निःशङ्क__मावेाते हृदयखेदैः ।
क्षितेरानन्तर्यादपकुंदपकृत्यश्च सततं
"विधा रामः शत्रुः प्रकृतिनियतः क्षत्रिय इति । तृतीयो मे नप्ता रजनिचरनाथस्य सहजो
रिपुः प्रत्यासतेरहिरिव भयं नो जनयति ॥७॥ कुम्भकर्णस्तु सन्नयसत्समः । "कृषिमस्वापव्यसना विनयाञ्च । विभीषणस्वाभिगामिकात्मगुणसम्पन्न इति अनुरक्ताः प्रकृतयः ।
10
1 तत्तिष्ठेत for उत्तिष्ठेत Bo only 11: यतो all Mss. " प्रेद्धेन तन् for प्रौढेन चेन Mt only. 12 °मावद्यते Cu only 3 सरति for °सर E only.
13 भेदः for खेदः Mt only. + afao for faig Mt only.
14 °दसकदधृष्टश्च Md, Mg °दसकदपहारिणा Bo only
कृत्या च M6 °दसकदपकृत्यश्च K °दपवीरेण for घोरेण Mt only कृदत्यश्च 0u °दपदपकृत्यश्च cett.
घानिष्यते I, Cu, K, Md घातिष्यते 1 This line is greatly damaged in Cu W, Sc, I, Mt, Mg घातयिष्यते । यी- 16 रिपुप्र I, Bo, E, I, रिपुः प्र° cett. तिष्यते Bo.
17 कृत्रिम° om. II, E, Bo, w, Sc, I, बह्मनुfor बहनु Sc only
Md only To for o Ca, K, Md only
_18 °दपायादा for °दविनयाच्च Mg only First half of this line greatly damaged,
___ 19 ग्वाभिगा° Cu, K, Ma, Mt, Mg Cu.
ग्खागा° cett. 1 om. E only.
| 20 एवं add. Mt एनं add Mg only

Page #149

ACT IV 8
91
खरदूषणत्रिशिरसस्तु 'कुलसदृशवृत्तयो राजानमुपतिष्ठन्ते यतस्ते वत्सेनेव धेनुं राजानमथान् "दुहन्ति । उपजापिताश्च प्रतिदुद्यन्ति प्रकृतयः । तदिदमन्तर्भेदजर्जरं राजकुलमभियुक्तमात्रं रामेण भेद्यते । यथोक्तं 'लंघ्वपि व्यसन पदमभियुक्तस्य 'कृच्छ्रसाध्यं भवतीति । तत्र 5 च" विभीषणावग्रतः प्रतिविधानम् " । न" तु प्रकाशदण्डस्तूणन्दण्डः संरोधनमपसारणं वा स्यात । तत्र प्रकाशदण्डमभिन्नसक्षन्धाः कथं राक्षसास्तितिक्षेरन् । तूष्णीन्दण्डोऽपि प्राज्ञैरनुमीयमानः प्रकृतिको पैको रामेऽभियोक्तरि दुरन्तः स्यात् । संरोधने त्वभिभवाहिहिते तदेक
10
1
मैच्या खरप्रभृतयश्च तदा विकुर्युः । निर्वास्यमानमपि तं परिवारयेयु
स्वस्मात् खरप्रभृतयः पुरतो विचिन्त्याः ॥ ४ ॥ तत्र रामस्योपयोग इति ॥
सङ्घवृत्तयो for कुलसदृशवृत्तयो Mt,
Mg only
2 यतस्ते om Md, Mt only यतस्तेन Mg यतस्ते cett
3
दूहिन्ति for दुहन्ति Iy only
4
प्रतिहन्ति Ou प्रतिहन्ति Bo प्रतिजपन्ति cett
5 कृतय: for प्रकृतय: I, Ig only • श्रभेद्येत Bo भिद्यते E, Mt, Mg
भेद्येत corr to भेद्यते Cu भेद्यते cett
7 नीतिशास्त्रे add Eonly
8
Mg only
KE
अतिलघ्वo for लघ्व • Mt only. न add. I1, Bo, E, W, So, Is, Md,
10 च om. Eonly
11 •ग्रहस्य for •ग्रहत: Mt, Mg only
12 कर्तव्यम् add Mt. Mg only
13
न for स Mt only.
14
'तूष्णीन्दण्डः om Konly. 115,10 प्रकाशदण्डमभिन्न. I1, Bo, I2, Md प्रकामं दण्डमभिन्न°E प्रकाशदण्ड अभिन्न Cu, K प्रकाशदण्डः सम्भिन्न° W, Se 17 सास्तिष्ठेरन for साखितिरन Bo
only
18 प्रकृतिको Bo प्रकृतिकोपके W, Sc प्रकृतिकोपको cett 19 दुरितं
20
corr. to दुरन्तः by rev, W. तदेकमेच्या I, K, Bo, E, W, Sc तदेकमेचा I देव Md तदेव मैत्र्यात् corr to तदैकमैच्यात् Cu. 22 पुरतो विवर्त्य : Md पुर एवं चिन्त्याः
Mt, Mg पुरतो विचिन्त्याः cett

Page #150

5
92
ACT IV 9
1
'सूर्य' । 'अहो अंगुंजीवित्तणस्स अरुादा जं रावणस्स खरमुहाणं च तुल्ले विकुलसम्बन्धे एवं मांदामहो चिन्तेदि ॥ मान्य' । ईदृशः कुलपुत्रकाचारः ॥
10
"सूर्य" । विणा खरप्पमुहेहिं विभीसणस्स का पडिती ॥ माल्य' । प्राज्ञः खल्वसावुत्प्रेक्षितविप्रकारः स्वयमेवापसर्पेत । उपेक्षणीयस्त्वस्माभिर्न चैतन्मन्तव्यमौरसं भयमिति । " यतः । बाल्यात्प्रभृत्येव विरूढसख्यैः सुग्रीवमेष ध्रुवमाश्रयेत । वलिप्रसादीकृतभूमिभागे कुमारभुक्तौ स्थितमृमूके ॥ ९ ॥
12 विभीषणस्स E, Ma, Mt, Mg विहीaura K विभीसणस्स cett. 13 वत्ति for वत्ती Eonly.
14 0 विप्रकार: Cu, K • विकारः cett 15 ऊत्पेक्षणीय I स उपेक्षणीय E उत्प्रेक्षणीय Sc, Ig, Md Mg Ong. उपेचणीय, and न inserted before it by rev Ca उपेक्षणीय K, Bo, W, Mt
16
च तन्म° K च तन्म° cori to चैतन्म• Cu चैव म० E, Mt चैतन्म° cett •व्यमौरसात् Mt,
17
•व्यं मौरसं W, Sc "व्यमौरसं cett
10
1 सू° for
K, Md only
2 a -
Left half of this line and the next greatly damaged along the top margin, Cu. Ou अणुजावित्तणस्स अजितस्स E अणुजीडतणस्स Md, Mt, Mg अणुजीवित्तणस्य Se अणुजीवत्तणस्स cott
|
3 अगरुअदा I1, Ig, Md गरुअदा K, Ou, Bo गरुअद्दा W, Sc (also मत्ता an red ink along margin below अद्दा) अरूअटा E.
4
खरम्पमुहाणं below) along maigin by lev, Cu. 5 अ for चK Injured, Cu 6 fa W Injured, Cu fa cett.
7 एतं Bo एव E
"
2
8
9
...
विमीणस्स (line 4
Injured, Cu एवं
[cett
rev. Cu खलु कुलाचार: Mt कुलपुत्रका
चारः cett.
10
Mg
सू० for ० Sc, I2, Md, Konly. 11 विण w विणा Bo विणा cett
18
यतः om Mg only
19 सख्यं Mt, Mg only.
20 •मेव Ou, K • मेष cett.
मदा° for मादा° W.
23 कुलपुत्राचारः K कुलपुत्रकाचारः by
21 येत् Eonly
22 वाली I, W
वालिo cett.
Ig only.
...
24
● मृश्य • Mt, Mg वालिनं वावा ( next page, line 3) by lev along top margin, and fa.. यतिष्यते न राम्रो almost all destroyed, Cu
• मृष्य० cett. स्थित

Page #151

ACT IV 10
98 ततश्च वालिंना यतिष्यते । न रामोपंश्रयेण रामोपंश्लेषणेन वा नोपेक्षेत वाली ॥ ___ शूर्प । 'अध रामो परसुरामविजेई जणिदविरोधं वालिणं वादिदि तदो' विभीसणरामसञ्जोओ अणत्यो ति सम्भावेमि॥ 5 माल्य। ननु वत्से।
यो वालिनं हनित हता वयं "स्म
स्तेन ध्रुवं तत्र तु सर्वनाशे । एकः स जीव्यात् कुलतन्तुरस्मै
रामः श्रियं धर्ममयो ददाति ॥१०॥ 10 शूर्प । सानम्। एवं पिं दाव होदु ॥
1 सततच K, E तस्थश्च Mt, Mg | 13 वालिणं u. E वालिनं cett. Injured, Ou cett
14 ararafe changed to aparate cu वाखिना पतिष्यते w, sc वालिन्या- वावादेहि Bo, w, Sc, I वावादेदि cett. पतति Mg वालिना घातिष्यते Mt. In
__15 ततो र ततो by rev , Cu तदो jured, Cu aferat afavā cett. Stop cott after afared E only.
16 विभीसण I, K, W, Se, I विमीन add. all but Mt, Mg only
सण. cett * रामोपश्रयेण II, Ou, K, I सामो- 17 अणध्थे for अणत्यो E only पश्रयेण रामोपाश्रयेण cett.
18 fa E, Sc fer cett 5 No stop here, Cu, E, Bo Stop
19 स्म खेन Cu च तेन Mt सस्तन cett. here, cett
मोपलेषणेन om. E रामोपलेषणे 20 नाशः for °नाश K, E only. Mg रामोपश्लेषणेन cett
21 förara Bo terra W, Sc eft वालप्रसाद.' for वाली Md only व्यात् cett सू० for पू. K, Md only
22 ppi Bo farei Mt farer cett 9 HTFF add Mt, Mg only
23 दधातु for ददाति Mt only 10 अथ K, E अहो 0u अ corr to
| * सू० for शू» Ou, K, Md only. अद by rev, w अध cett " परसु I, K परशु० cett.
एवं corr. to एवं 0u एवं K, w 12 विजन ॥ विजई I, Md, Mt, Mg एवं cett. साय for सासं एवं E. विजयी cett
| 25 वि all Mss.

Page #152

94
ACT IV 11 __ माल्य। गम्यतामिदानी वसे यत्र प्रेषितासि । सुकरं चैतत् प्रयोजनं यदि जनकदशरथान्तिके वसिष्ठविश्वामित्रौ न स्याताम। अहमपि लङ्कामेव गच्छामि ॥
"शूर्प । हा अम्ब तुए वि दुक्खं पेखिदवम् ॥ 5 माल्या
हा वत्साः खरदूषणप्रभृतयो वध्याः स्थ" पापस्य मे
हा हा वास विभीषण त्वमपि मे कार्येण हेयः स्थितः । हा महत्सल "वत्स रावण महत्पश्यामि ते सङ्कटं वत्से कैकसि हा हतासि न चिराचीन्पुवकान् पश्यसि
इति निष्क्रान्ती॥ ॥विष्कम्भकः ॥ ___ ततः प्रविशतो वसिष्ठविश्वामित्राभ्यां सह जनकदशरथौ॥ राजानावन्योन्यं परिष्वज्य। जनकः । राजन दिष्ट्या वर्धसे यदीदशस्ते वत्सो रामभद्रः ।
10
॥११॥
1 तत् for चैतत् E only
| by tev , w दग्धाः E दध्याः I वध्याः 2 of Cu, E, K, Mt TET cett cett.
थयोरन्तिके for °थान्तिके E only. 11 स्व for स्थ E only • विशिष्ठ E वशिष° 0u वसि w| 12 हेय I, हेय cour. to हेयः Cu देवः afarge cett
Bo हेय: cetta स्थताम् II only.
13 वत्स om Bo only go for 70 Cu, K, Md only
14 केकसि Mt only 'दुवन्त corr to दुक्ख Cu दुक्खं K ___1B हृता° for हता° Bo only. दुःखं cett.
__16 पश्यसि Ou, K द्रक्ष्यसि cett 3 पोखिदवम् , पेखिदवम् Bo, Sc, 7 विष्कम्भः E, W विष्कम्भः changed to Ia, w, K पेक्खितबम् E पेक्खिदबम विष्कम्भकः 0u मिश्रविष्कम्भः Mt, Mg Md पेस्सिदवम् changed to पैस्सिदवम् विष्कम्भकः cett
___18 वशि• E, Se, I, वसि cet __त्रिशिरसो for प्रभृतयो Mt only. / 10 राजानावन्योन्यं परिष्वज्य am K only
10 वधा I. Orig. वध्याः , but : dropped | 20 जनकः om. Md only

Page #153

95
ACT IV 12-14 अप्राकृतानि च गुणैश्च निरन्तराणि ।
लोकोतराणि च फलैश्च महोदयानि। वीरस्य यस्य महतश्चरिता तानि ~ नास्माकमेव जगतामपि मङ्गलानि ॥१२॥ 5 वसिष्ठः। विश्वामित्र परिष्वज्य। सखे कुशिकनन्दन।
अस्माभिरयनाशास्यो रामस्य महिमान्वयः । यत् कृतास्तेन कृतिनो वयं च भुवनानि च ॥१३॥ विश्वामित्रः । प्रकृष्टपुण्यपरिपाकोपादान एष' महिमा । के वयमेतावतः प्रकर्षस्य ॥ 10 'दशरथः। भगवन कुशिकनन्दन मा मैवम् ।
आदित्याः कुलदेवतामिव नृपाः पूर्वे' दिलीपादय
स्तेजोराशिमरुन्धतीपतिमृषि भक्तमा यदाशियन् । पाकः श्लाध्यतरश्च भूरितपसां सत्याशिषामाशिषस्तासामप्ययमेव मङ्गलनिधिर्यनः प्रसन्नो भवान् ॥१४॥
1 Aften अप्राकृता repeats आदित्या ... पूर्व changed to पूर्व w पूर्वे cett दिलीपा (verse 14a), which the 1ev omits भक्ता corr. to भक्त्या Cu and supplies नि च . . . निरन्तराणि Cu
___10 "शिश्रयुः K only २ वशि° 0u वसि० cett
" पाकः स्वाध्यतरश्च K, E पाकलाघ३ च om Bo only.
तराश्च cor. to पाकशाध्यतराश्च Ou पा
कस्तख च याश्च Mt पाकशाध्यतराश्च + एव for एष K only
cett किं रय. for के वय Bo only 12 ofafoto and also 77 above far by rov, o ganten K, E nader and also ou for only E ofafeto Mtofafzo above क by rev., Cu प्रहर्षख cett जनकः for दशरथ: Mg only
13 भगवान् Bo only
cett

Page #154

96
ACT IV 16-17 'वसि । सत्यमीदशो विश्वामित्रः ।
यहाचां विषयमतीत्य चेतसा वा
पर्यायात्परमतिशायनस्य वा यत् । ब्रह्मर्षी तदिह दुरासदे समिद्धं
तेजोभिचलति महत्वमप्रमेयम् ॥१५॥ विश्वा। भगवन् मैत्रावरुण।
सनत्कुमारागिरसौ गुरू विद्यातपोमयौ। स्तौषि चेत्सत्य एवास्मि सत्यसन्धा हि ते गिरः ॥१६॥ रामभद्रे तु नाश्चर्यमेतत् । महाराजदशरथो हि तस्य प्रसविता। साक्षात्पुण्यसमुच्छ्या इव मनोवैवस्वतस्यान्वये
राजानस्वदपेक्षितेन विधिना गोपायितारः प्रजाः। ये" भूताः प्रथमे पवित्रचरितास्तेषामयं धूर्धरी 1वीरः क्षत्रियपुङ्गवो गुणनिधिः श्लाघ्यो धरिथाः पतिः
॥१७॥
___ 10
1 वशि• for वसि Cu only २ चेतसा E, Bo तेजसां Md, Mg चेतसां cett
३ ब्रह्मर्षे Mt only * महत्तपोऽप्रw, Se महत्त्वमप्र. Mt, Mg महत्तयाम° cett. o fato w forato Bo farant cett
सत्यमेवामि corr. to 'सत्यमेवासि by nev., W सत्यमेवामि Md, Mg °स्तुत्य एवासि Mt सत्व एवामि cett
' नित्यशुद्धा for सत्यसन्धा Mt only
जनयिता for प्रसविता Mt only ° °समुधाया Bo °समुक्षया I समुछ्रयाद् Mg °समुच्छया cett 10 गोपाइतारः w only 11 @ K â Sc, Ig. Wanting, Bo it
cett.
12 दुर्धरो for धूर्धरो Mt only. _18 वीर० for वीर: E only

Page #155

97
ज
ACT IV 18-19 अपि 'च। अरिष्टस्वाष्ट्रस्य प्रशमनविधौ जम्भदमनः
स विश्वेषामीशः पतिरपि निकायस्य मरुताम् । विजेतारं सेनाः सततमपहन्तारमसुरान्
अमुं वीरं ववे बहुषु समनीकेषु मघवा ॥१॥ सोऽयमीदृशः कथमनीदृशं प्रसूते ॥ "वसि । कथमवाश्चर्य नाम ।। मरुत्वन्तं देवं य इह भगवन्तं विजयते
विजिग्ये तं राजा युधि दशमुखं हैहयपतिः । ' निहन्तारं तस्य प्रथितमहिमानं त्रिभुवने
महावीरं जित्वा किमिव हि न वत्सेन विजितम् ॥१९॥ दश । तत् किमित्ययं विधा भियते लोकः ॥ विश्वा । एष वत्सो रामभद्रः सजामदग्न्य इत एवाभिवर्तते ।
10
य एषः
15
वीरश्रिया च विनयेन च रोचमानो
मान्ये मुनाववनतश्च गुणोन्नतश्च ।
Cett
1 अपि च om K अपि च by rev , Cu | वसि K Oug वसि obliterated by अपि च cett.
paint, Cu a' | E afer om. cett २ अरिष्टवा. Ou, K, Bo अरिष्टस्त्वा यद् for य I only
10 विजज्ञे Sc, I, विजचे corr to विजिने प्रशम. E प्रशम. coir to प्रशमन
w विजिज्ञे Ma विजये Bo विजिग्ये
cett by lev, W प्रशमन cett
11 हिहयपतिः for हैहयपतिः I, * विनायस्य for निकायस्य E only
12 नियन्तारं Bo only विनतारं Mt only
विभज्यते for भियत Mt, Mg only सेना for सेना: E only
14 विनयेन Cu, K, Mt विजयेन cett. सोऽयम् om Mt only.
15 मन्ये for मान्ये Md, Mg only.
9789

Page #156

98
ACT IV 20-28 लज्जां वहन भृगुपतौ हृतवीर्यदर्प शिष्यो गुराविव कृतप्रथमापचारः ॥२०॥
ततः प्रविशतो रामजामदग्न्यौ ॥ रामः। यद् ब्रह्मवादिभिरूपासितवन्द्यपादे
विद्यातपोव्रतनिधौ तपतां वरिष्ठे । दैवात् कृतस्त्वयि मया विनयापचारस
तत् त्वं प्रसीद भगवनयमञ्जलिस्ते ॥२१॥ जामदग्न्यः । 'अपराधमेव त्वया जामदग्न्यस्य नोपकृतम् । पुण्या ब्राह्मणजानिरन्वयगुणः शास्त्रं चरित्रं च मे
येनकेन हृतान्यमूनि हरता चैतन्यमात्रामपि । एकः सन्नपि भूरिदोषगहनः सोऽयं वया प्रेयसा
वत्स ब्राह्मणवत्सलेन शमितः क्षेमाय दामयः ॥२२॥ रामः। कथं नापराद्धं मया यदायुधपरियहं यावदारूढो दुर्योगः॥ जाम । एष एव वो न्यायः ।
असाध्यमन्यथा दोषं परिछिद्य शरीरिणाम । यथा वैद्यस्तथा राजा शस्त्रपाणिभिषज्यति ॥२३॥
10
15
1 हत° Ou, K धृत° Mt हृत• cett . निशमितः by 1ev., w वत्सलेन शमितः * पाद° for पादे Bo only
cett पचार Cu, K, Mt पराध cett. ___12 मदायुध Md, Mg यदायुद्ध° ME 4 add K only.
यदायुध° cett इमेव Cu, K इं वत्स cett _13 एव वो K एव only Cu एष एव " ननूप. Mt प्रत्युतोप० र नोप at ante: cett. except Mt, which omits cett
these words 'शस्त्र : साध्यं Mt शास्त्रं cett. 14 नायः Bo अन्यायः E न्याय: cett. 'हतानि u हृतानि cetta 15 दोषे for दोषं I only. 'हता corr. to हरता by rev., Cu
16 °च्छेद्य E only. 10 सेयं for सोऽयं I only.
17 "रिणम् w, I only 11 वत्सलेन शमितः changed to वत्सले 18 भिषज्यति Cu, K, Bo र्विषह्यति

Page #157

ACT IV 24 रामः। कोऽहमुक्तिप्रत्युक्तिकायां भगवतः । तस्मादिन इतो भगवान। जाम । क्व पुनर्मया वास गन्तव्यम्।
रामः। यत्र तातश्च तातजनकश्च । अथवा शान्तम् । उत" यत्र 5 भगवन्तौ मैत्रावरुणकौशिकौ ॥
जाम । 'इमिदानीमशक्यम्। अनतिक्रमणीयश्च राजनिर्देशः। ® परिक्रम्य। हे भगवन्तौ।
स एष रामः सौम्यत्वादचण्डश्चण्डविक्रमः ।
यस्य प्रतिष्ठितं जैत्रं जामदग्न्येऽपि शासनम् ॥२४॥ 10 "राजानी। अतिगम्भीरः सौजन्योहारः ॥
रामः। एष वो रामशिरसा प्रणामपर्यायः ॥ सर्वे। एह्येहि वास ॥ इति परिष्वजन्ते ॥
जाम । भगवन मैत्रावरुण। एष जमदग्निपुत्रः प्रणम्य कौशिकेन सार्धमत्र भगवतो विज्ञापयति ।
I, E, W, Se, I, भिषज्यते Mt, Mg | 8 अनतिक्रमणीयच राजनिर्देशः om गर्विषस्वति Md
Mt only 1 भवतः Bo only
निदेशः K, E, Bo निर्देशः cet दितो for "दित तो Bo only 10 विश्वामित्रः add Mg only. ३ भगवन् corr to भगवान u भवान| 1 राजानौ by rev along margin, Cu Bo भगवन् Md, Mt, Mg भगवान् cett
cett farato substituted by K afasfaatतात. om E only
मित्रो substituted by Mg राजानी cett शान्ती Mt शातम् E, Sc शान्तम
__12 सौजन्यगी. for सौवन्यो Mg only
_13 °वरुणि W only. उत यत्र changed to उभयच Cu उत om. Mt उत यत्र cett.
" भगवती E भवतो Mt, Mg भगवती 7 स्वगतम् add Mg only.
[cett | cetta ३ इदमिदा II, Ou, K रनिदादसा | 15 पयति Ou, E, K °पयामि cett.
H2
cett

Page #158

100
ACT IV 25-26 वृद्धांतिक्रमसम्मृतस्य महतो निर्णिक्तये पाप्मनः
प्रायश्चेतनमादिशन्तु गुरवो रामेण दान्तस्य मे। प्राग्धर्मस्य भवन्त एव परमं द्रष्टार आसन गुरो
लब्ध्वा ज्ञानमनेकधा प्रवचनैर्मन्वादयः प्राणयन ॥२५॥ ___5 वसि । अद्य नः श्रोत्रियाणां "गृहे जातोऽसि । ___ दुर्विनीने त्वयि वयं दुःखिताः सुखिनोऽन्यथा।
निसर्गो ह्येष वृद्धानां यत्तु श्रेयस्तथैव तत् ॥२६॥ तत् परिपूत एवासि ॥ विश्वा । “अपहँतं ते विप्रः पाप्मानं रामभद्रेण । यतः प्राय
1 वृत्या' for वृद्धा E only
वशि• Bo, E दशरथः ft वसि. २ सम्मतस्य I सम्भवस्य changed to cett संवृत्तस्य by rev., w °सम्भवस्य Mt
___10 अनद्यः for अद्यनः W, Sc only सभृतस्य cett.
___11 कुले for गृहे Mt only
___12 यन्नु II K पाथानः I पाप्मान: Sc पाप्मनः
यत्तु coir to यन्नु Cu
यत्तु cett cett * परम W हि पर Mt परमं celt
__10 परिपूरित E परिभूत Ma परिपूत 'द्रष्टा for द्रष्टार I only. rett ( + Mt, Mg). ६ लब्धा ज्ञातुम I, लब्धा शानम |
___14 अद्य नः श्रोत्रियाणां कुले जातोऽसि । Cu, E, Se, Md लब्धा ज्ञानतुम. Bo| दुविनात वत्स add Mt only लब्ध्वा ज्ञानम• K, W, Mt, Mg लम्ता
15 अपह corr to अपहतं w आपहृतं : जानुम. I
अपहतं cett ' मन्वादिभिः for oमन्वादयः W only
_10 ते विघ्रः Sc तेजः Mg ते विद्मः cett. प्राणमन् Ma प्राणिनः Mt प्रीणयन् द्रेण । यतः . . . परोहन्ति । इति नि, प्रीणयन corr. to प्रोणयत् by rev , w का om. (page 109, 1_14) here ; and sup•ett (+ Mg).
plies it after T ata: (p. 127, 1 8) 19

Page #159

101
ACT IV 27 श्चितमिव राजदण्डमयेनसो निष्क्रयमामनन्ति धर्माचार्याः। किं पुनर्यदव भगवान वसिष्ठः प्रजापालसन्निधौ प्रशस्ति ॥ _ 'रामः । एतानि “तानि "भवतां साक्षात्कृतधर्माणामृषीणां प्रसन्नगम्भीरपावनानि वचनानि ॥ 5 दश । भगवन जामदग्न्य।
निसर्गतः पवित्रस्य किमन्यत्पावनं तव ।
तीर्थोदकं च वहिश्च "नान्यतः शुद्धिमहतः ॥२७॥ जाम । आत्मगतम्। भगवति वसुन्धरे प्रसीद रन्ध्रदानेन ॥
* जनकः। भगवन यदि प्रसनोऽसि तबियोपवेशनात् परि10 पुनीहि गृहान । “एतत् पूतमासनं भगवतः ॥
1 त्त व Sc, I, Md, Mt, Mg 'त्त व | " भगवन् om E only. changed to °त्त इव ॥ तं व cett 18 वनान्तरैः E, K वनं तव cett
दमप्ये Bo only °दण्डोऽप्ये° cett 14 °कश्च for °कं च W only ३ नसा for °नसो Bo only.
1B वान्य० for नान्य° E only. निःक्रियामा : निःक्रयमा र नि
18 शुचि० for शुद्धि K only क्रमणमा Mg निष्क्रयमा० cetta
11 आत्मगतम् Ou, E, K Om. cett 'पुनर्यदत्र Mt only पुनरत्र the rest
18 Omits this line and the next two,
E only 'भगवन् Bo भवान् Md, Mt, Mg
__19 °दाने corr to °दानेन by rev , Ou भगवान् cett ? affo for afer E only
दानाय K दानेन cett
20 जनकः by rev. along margin, Cu पाख• for पालन V, Sc, Md, Mt,
21 स्रब्धो• I, w, Ma मध्वो• Sc Mg ' जाम° for रामः Mg only
सक्षो. Bo सम्वो° 0u सच्चो I, ७ तानि om K, E only
श्रब्धो र 10 भवतां Cu, E, K, Mt, Mg भवतां
22 नान्नः परि र नान्न परि• corr to om, cett
| नान्नः परि° 0u नात् परि" cett. 11 offto E TRUT" Mt, Mg2 T: add Mt only 'धर्माणा' cetta
तत for एतत् Mt only

Page #160

102
ACT IV 28-29 जाम। यदभिरुचितं सूर्यशिष्यान्तेवासिने राजन्यश्रोत्रियाय ॥
सर्व उपविशन्ति ॥ *दश। जनपदबहिर्निष्ठा यूयं गृहस्य परियहाद्
वयमपि निय॑नाः कार्यस्ततो न बभूव यः । "स इह भवतामद्यास्माभिर्मनोरथवाञ्छितः
सुचरितपरीपाकात्याप्तश्विरस्य समागमः ॥२६॥ अत्र च ।
का ते स्तुतिः स्तुतिपथादतिवृत्तधाम्नः
किं दीयतामविकलक्षितिदायिने" च । शान्तस्य किं परिजनेन "मुने तथापि
पुत्रैः समं दशरथोऽद्य वशंवदस्ते ॥२९॥ जाम । यूयमीदृशा इति किमचाश्चर्यम्। 1प्रेझं धाम यदामनन्ति “सुधियः सोऽयं निधिज्योतिषां
देवो वः सविता कुलस्य किमतो भूत्यै प्रशंसापदम् ।
40
15
Cu.
1 जाम. om. E only
पदा' for "पथा. E only ३ वाशिने I, Bo only
° °वृक्त° corr. to °वृत्ति by rev , Cu 3 faufam corr to gyfagfær by rev, oq qlo cott.
11 "यिनस्ते Mt "यिने वांE यिने च __ * दश. om. Mg दश° by rev , Cu | cott दश cett.
12 मनः Mt only गृहा• for "ग्रहा° I, only
18 प्रेष्ठं Mt प्रष्ठं र त्रिधं Bo प्रेद्धं cett तद् for स Mt only.
14 स्व. for सु. I only ' परिपा• for °परीपा K, E, Bo only 1 प्रशंसापद I प्रसंशापदं Sc, I प्रशं___ स्तुति - सुति corr. to सुतिः Cu | सास्पदं W (corr fr. प्रशंसापदं by rev ) K, स्तुतिः cett.
| Ma, Mt, Mg प्रशंसापदं cott

Page #161

ACT IV 30-32
108
108 यज्वानः परमार्थराजऋषयस्ते यूंयमिक्ष्वाकवो
येषां वेद इवाप्रमेयमहिमा 'धर्मे वसिष्ठो गुरुः ॥३०॥ अपि च। सङ्ग्रामेष्टसमाप्निदं दिविषदां भर्तुर्धनुः साधनं
सप्तद्वीपनिविष्टयूपनिचयश्रेण्यङ्किता भूगृहाः। शश्वत्कीर्तिनिबन्धनं भगवती भागीरथी सागरः
प्रख्यातानि" च तानि तानि भवतां भूमानमाचक्षते ॥३१॥ वसिष्ठविश्वामित्रौ । "अपवार्य। एतदपि शिक्षितं वत्सेन ॥
जाम । रामभद्र मामनुमोदस्वारण्यगमनाय ॥ 10 विश्वा। मामष्यथ 15 16भवन्तोऽनुजानन्तु ।
रघुजनकगृहेषु गर्भरूप__ व्यतिकरमङ्गलवृद्धयोऽनुभूताः । 18 भृगुपतिदमैन- । इत्य/क्ते विरम्य । भृगुपतिविदितोन्नतिं च वत्सं
प्रियमभिनन्द्य सुखी गृहानुपेयाम् ॥३२॥ यज्ञान: Sc only
10 शस्वत् Md, Sc only २ सत्य for यूय° E only
11 °ताचरितानि for तानि च तानि Md, ३ देव for वेद E only
12 चक्ष्महे E only Mg only. * धर्म Bo only
13 अपवार्य om Mt only 5 afgro for afar Sc, Ionly 11 ममाप्य for मामप्य W only Folios 31 and 32 beginning with
eginning with 15 TT for Oply Mt, Mg only अपि च and ending with संसारस्स। जत्थ ई 1 तत्रभवन्तो for भवन्तो K, B only. (p 109, 1 13) missing, Cu.
18 भृगुपतिदमन ... विरम्य om Mt, ' मेष्टसमाप्तिदं र मेष्वसमाप्तिदं I, | Mg only Md, Mg "मेष्वभयप्रदं Mt "मेष्टिसमाप्तिदं| " दमने for दमन E, Md only.
| 18 TO Md to corr to auto निचय. K, E, Bo ग्यजन Mt |w इत्य?. cetta निलय. cett
19 ofascerto for ofafcato Mt, Mg only. ' भूगुहाः W, Sc, Md, Mg भूमयः Mt | 20 पेयाम् E, K, Ma पेया 1, पैमि भूगृहा: cett
| w, sc पेयी I, Bo
cett

Page #162

104
ACT IV 33-34 दश। वत्स रामभद्र प्रस्थितस्ते भगवान कौशिकः ॥ विश्वा । सान राममालिङ्ग्य। अहमेव सौम्य न त्वां मोक्तुमुत्सहे।
किन्वनुष्ठाननित्यावं स्वातन्त्र्यमपकर्षति ।
सङ्कटा ह्याहिताग्नीनां प्रत्यवायैर्गृहस्थता ॥३३॥ 5 वसि । गृहात स्वगृहं गन्तुमागन्तुं च कामचारः ॥
विश्वा। भगवन यद्यनुरुयंसे तदेहि सिद्धाश्रमपंदमुभौ गच्छावः। त्वां पुरस्कृत्य गच्छन मधुच्छन्दसो मातुः सत्कार्यो भविष्यामि ॥ वसि । किमेतावत्यपि भवानस्मासु न प्रभवति ॥
राजानौ। रमणीयपावनो ब्रह्मर्षिसङ्गमः।। 10 ___ अन्योन्यमाहात्म्यविदोरन्यैरविदितात्मनोः ।
विराजते विरोधोऽपि नाम स्नेहे तु का कथा ॥३४॥ "नेपथ्ये । एषा रामवधूगुरून वन्दते ॥ ऋषयः। वासे जानकि।
वीरेण ते विनयमाङ्गलिकेन पत्या 15
वृचद्रुहः प्रशमितेषु महाभयेषु । 1 नित्वात्स्वातन्त्र्यमकर्षति र निखा- | 9 तावता भगवा for °तावत्यपि भवा. खातरमपि कर्षति E नित्यत्वं स्वातन्त्र्य- E only मपकर्षति cett
10 °णीयः पा. E, w, so णीयपा. 'त्या' for ह्या Bo, I only.
11 °सङ्गः K, E °सङ्गमः cett , स्वगतम् add Mg only.
12 र० रचै 5 रन्यै cett * गृहात्स्वगृगं मागन्तु corn to गृहात्व- ___13 स्नेहेषु for स्नेहे तु K, Md, Mg only गृहमागन्तुं w गृहा स्वगृहं मागन्तु E 14 नेपथ्ये om Mt only खगृहात्स्वगृहं गन्तुमागन्तुं Mt गृहात्स्वगृहं | 15 odरं त्वां वन्तते w गुरु वंदते I, गन्तुमागन्तुं cett
गुरू दते Bo गुरुं वा दत्ते Sc गुरून कामाचारः Bo, E only
वन्दते cett ध्यते I, Bo, Sc, I, ध्यते corr. to |
___16 ते om Bo only ध्यसे W ०ध्यसे Mt, K ध्यत्से °ध्येत, " विजय for विनय Md, Mt, Mg only र पदं om. E only
18 महाहवेषु Mt महाभयेषु om Bo यातुः E only
| महाभयेषु cett.
[cett
[Md.

Page #163

105
ACT IV 35-37 क्षत्रप्रकाण्डगृहिणीबहुमानपूजाम
ऊर्जस्वलामपि शची मनसा करोतु ॥३५॥ रामः । स्वर्गतम्। अचिरात् समूलकाषं कर्षितेषु राक्षसेष्वेवं स्यात्॥ ऋषयः। स्वस्त्येवमेवासतां भवन्तः ॥ उत्तिष्ठन्ति' । इतरे। उत्याय। नमो नमो वः ॥ जाम। भवन्तौ जामदग्न्योऽभिवादयते ॥ वसिष्ठविश्वामित्रौ। स्थिरस्ते प्रशमो भूयात् प्रत्यग्ज्योतिः प्रकाशताम् । अछिन्नशिवसङ्कल्पमन्तःकरणमस्तु ते ॥३६॥
इति निष्क्रान्तौ। जाम । किञ्चित् परिक्रम्य स्थित्वा च । वत्स रामभद्र" इतस्तावत् ॥ रामः। उपश्रित्य । आज्ञापय ॥ जाम । यमया क्षत्रियोछेदविश्रान्तेनावधारितम् ।
तदेतदधुना धत्ते धनुः कारणशून्यताम् ॥३७॥
cett
out, Bo
1 स्वगतम् om Mt only
| 12 अविच्छिन्न E only काषितेषु र कर्षितेषु E कषितेषु cett | 13 कर्ण र प्रकरण E °करण 3 oda foi osata E only + अस्त्वेव° for स्वस्त्येव Mt only 14 वसिष्ठविश्वामित्रौ add , but struck उत्तिष्ठन्तु add E only Mi, Mg only
16 वा for च Bo only ?ogfa Bo only
10 वत्स om Md only ३ इतरे om E only
10 भद्र om. E only . 9 भगवन्तौ I, Bo, Md, Mg भवती
18 °सृत्य E, Mt, Mg °श्रित्य cett भवन्तौ cetta
19 "विक्रान्ते Mt only. 10 °दयत coal to °दयति w °दयते
20 तदेवम Md, Mg ददेतद° E तदे1 वशि. Sc, I, वसि० cett । तद° cett
I
Cett

Page #164

इध्मादिप्रयोजनमस्तु परशुः।
पुण्यानामृषयस्तटेषु सरितां ये दण्डकायां वने __ भूयांसो निवसन्ति तेषु सततं लङ्कासदो राक्षसाः । विध्वंसाय चरन्ति तत्ममथनेष्वस्योपयोगो भवेत सम्प्रत्येष' सहामुनैव धनुषा वत्सेऽधिकारः स्थितः ॥३॥
___10 अर्पयति ॥ रामः । प्रणम्य"। प्रतिगृहीतेयमाज्ञा ॥ जाम । सात्रं परिक्रम्य। आयुष्मन प्रतिनिवर्तस्व" इति निष्क्रान्तः ॥
रामः । सबाष्पम्। गतो भगवान भार्गवः । विचिन्त्य । " तदपि ना10 मान्येन केनचिदुपायेन दण्डकारण्यांनी प्रतिष्ठेयम् । कथं रामप्रियाद् गुरुजनादेवं स्यात् ।
न्यस्त शस्त्रे भृगुपतौ परतन्त्र तथा मयि । कष्टमुत्सारिताः क्रूरैयातुधानैस्तपोर्धनाः ॥३९॥
16
___1 दिप्रयोजनस्तु E दिवश्चप्रयोजनश्च | __11 प्रणम्य om K, Mg only
Mt दिवश्चनप्रयोजनमस्तु Mg दिप्रयो- 13 परिष्वज्य for परिक्रम्य Mg only जनमस्तु cett
13 राजन् for आयुष्मन Md only सरितो K only
इदानीम् add Mt only 8 OZRITET E only
सबाष्पगद्गदम् for सबाष्पम् Mg only. राक्षसः W only.
भगवन भार्गवः Md भार्गवो भगवान 5 ध्वस्यो K, E स्वस्खो I, Bo, I, | E भगवान् भार्गव: cett. (+ Mt, Mg). यस्यो w, sc स्वल्पो corr to स्वस्यो ___11 तद् om Mt एतद् for तद् E, K Md तन्नो Mg
[cett
तद् cetta "भवत् I, K, Md भव भवेत 18 रयानां Bo, Se, I रयानां corr. ' त्येष K, E, Mt त्येव cett to रयान्यांw 'रखानी cett ६ सहा° E, Mt, Mg स चार सता 19 प्रति गच्छेयम् for प्रतिष्ठयम् E only
च add all but K, E, W ° °कार I, E कारः K, Bo कारिः शस्त्र for शस्त्रे E only Ma °कारा W, Se, I,
22 978° for 978° E only 10 इति धनुः add Mt only.
धनः for °धनाः I only
cett

Page #165

ACT IV 40
107
107 नेपथ्ये। 'आर्य आर्य।
मध्यमायाः प्रियसखी मातुर्वो मन्थरेति या।
सा' प्राप्नेयमयोध्यायास्तव राम दिदृक्षया ॥४०॥ रामः। साधु यदस्यां शिशुजनप्रवासवैमनस्यं विच्छिोत' । 5 तद् वत्स लक्ष्मण उपसर्पय ॥
ततः प्रविशति लक्ष्मणः मन्थरीवेषा शूर्पणखा च ॥ "पूर्पणखा। "आवेसिअमन्थरासरीरा सुप्पणहा अहम् । वसि?विस्मामिनगमणेण सुसमाहिदम् । “अहो एसो परसुरामविजई
खतिअकुमारओ रामो । निर्वर्ण्य । अहो समग्गसोहग्गलच्छीप10 रिगहेण लोअणरसाणं सोम्मं से सरीरणिम्माणम् । भो
1 आर्य K, E आर्य२ cetta | 15 हितम् I, W, Sc, I, हिद झिE २ प्रिय. मन्थरेति या om Bo only | हिदम cetta 3 opp for oäf Mt only
16 अहो K, E अम्हो cett * प्राप्ता सेयम० for सा प्राप्तेयम E only. | परशु० E, Sc, I, परसु° cetti साधु om K only.
18 "विजयी se विजए K विजई । यदस्यां II, K यदिदमस्यां cett
cett विच्छिन्द्यात् Mg only.
__19 कुमारो E कुमालो र कुमारओ
cett तामुपनय for उपसर्पय Mg only मन्थराविष्टा Ma मन्थरावषा om
20 रामो om Md, Mt, Mg only E, Mt, Mg Houtarat cett.
21 सोहग्ग° om Bo only
| 22 लक्षी• for °लच्छी• Sc only 10 शूर्पनखा : सूर्पनखा E, Md सूर्पणखा I शूर्पणखा cett (+ Mt, Mg)
23 परिगाहेण Sc, I, परिग्राहेण K "शू II, Bo, E, W, Mt, Mg सू० cett | परिग्गहेण cetta 12 स्वगतम् add Mt, Mg only
रसाअण I, रसायण : रसा13 ofry for forea Sc, Ig only
अन Md रसाअणं cett (+ Mt, Mg) 14 वसिट्र Md, Mt, Mg वसि only E से om Bo only वसिष्ट° cetta
| 26 "निम्माणं I, E "णिम्माणं cett

Page #166

108
ACT IV 40 दाणिं चिरआलवेहवदुक्खपम्हुँसिदसंसारसोक्खस्स वि जणस्स चारितधीरसुपूरिदं पुणो वि हिअझं परिप्फुरावेदि ॥
समान प्रणिपत्य । 'अपि मन्थरे 'कुशलमम्बायाः ॥
'शूर्प० । सुहं कुसलं च । वछ। सदा एसा" पण्हुँदत्थणी 5 मजमा दे मादा परिस्सजिअ आणवेदि । पुत्त पुरा पडिखादे दुवे वरे महाराअं जाणावेमि । तस्म" मे वितिहारओ होहि । एस तादस्स कज्जलेहो ॥"
लक्ष्मणः । गृहीत्वा वाचयति।
___अस्त्वेकेन वरेण वासभरतो भोक्ताधिराज्यश्रियः 10 "स्वगतम्। कथमेतदार्ये तिष्ठति कनिष्ठस्यार्यभरतस्य राज्यप्रार्थनम् ॥
"प्रकाशम्। यात्वन्येन विहाय कालहरणं रामो वनं दण्डकीम्।
cett
1 दाणी for दाणि W only.
13 एसा om Bo, W, Sc, Ig only * पम्भंसिदE °पमूसिद Bo पम्ह-1 1 पएहुइत्थणी, पण्डदत्थणी K, E, सिद° cett.
| w, sc पहुदत्थणी Bo पहुदथणी I, चारिणो for पुणो Bo only पएड्दत्थणी Md * परिस्फुरा for परिप्फुरा W, I, only _1B रायं I, I, राओ w रायी उपसृत्य for प्रणिपत्य Mt only
se राअं cett अपि II, K अथि Se, I, अयि | 10 तस्स E तस्य K एत्थ cett.
___17 इति लेखमर्पयति add Mt, Mg only ' अपि add Mt, Mg only
___18 राज्यस्य ते for "राज्यश्रियः Mg only o go for Yo K, Md only
19 स्वगतम् ... राज्यप्रार्थनम् om Mt, ' कुलंसं E कुशलं K, W, Sc, I, कुसलं | Mg only cett.
20 स्थार्यस्य K, E स्यार्थ• corr. to 10 y for E, K, Md, Mt, Mg only RTY W Enteto cett. 11 वक्व , चक्व Bo वछ K, E, Md | 1 भरतस्य om K only चकू cont. to व w व Sc छु I 22 प्रकाशम om Mt, Mg only
11 रुदा E सदा K, W, Sc सदा 28 °कम् K, E, W, S, I, काम cett
cett

Page #167

109
ACT IV 41-43 'स्वगतम्। हा अम्ब किं कृतं त्वया आर्यगमनवरणेन ॥ प्रकाशम्। तस्यां चीरधरश्चतुर्दश समास्तिष्ठत्वसौ तं पुनः
सीतालक्ष्मणमात्रकात्परिजनादन्यो न चानुव्रजेत्
॥४१॥ स्वगतम्। हा पापरण्डे मातृबन्धु ।
सदा भरतशत्रुघ्नलक्ष्मणार्यमुखैः कृताम् ।
अम्बेति व्याहृतिं हित्वा किं कृतं पापया त्वया ॥४२॥ रामः। अहो प्रसादप्रकर्षः। तत्रैव गमनादेशो यत्र पर्युत्सुकं मनः ।
न चैष विरहो जातः स च वत्सोऽनुजो नृपः ॥४३॥ 10 लक्ष्म। दिष्ट्यानुमोदितोऽहमार्येण ॥
रामः। "आर्ये मन्थरे एष प्रस्थितोऽस्मि ॥ "शूर्प० । णमो दौणिं भवदो संसारस्स जत्य ईरिसा" वि कप्पदुमा परोहन्ति ॥
इति निष्क्रान्ता ॥
1 स्वगतम् . वरणेन om Mt, Mg only | 11 वत्सौ नृपोऽनुजः । वत्सो नृपो
त्वया कृत for कृतं त्वया K only अनुजः Bo वत्सोऽनुजो नृपः र वत्सा* आर्यस्य for आर्य E only. नुजो नृपः : वत्सो ममानुगः w, Sc ३ प्रकाशम् om Mt, Mg only
वत्सोऽनुगोऽनुजः Md वत्स नृपानुजः I + वीरश्च Bo वीरवर Md, Mg | 1 अर्ये I अयि w, Se आर्ये cett चीरधरश्च° cetta
13 अहं add Mt only 'स्वगतम् ... मातृबन्धु om. Mt only |
14 सू० for शू. Md only स्वगतम् om. K only
13 दाणी W only पाप र चटपे पाप cett ' मात्रबन्धु corr to मातृबन्धो w मा
I भयवदो Bo भवदो I, भअवदो
cett तृबन्धो र मातृबन्धुः Bo मातृबन्धु cett 8 तं for हृतिं Bo, Md, Mt, Mg only. |
17 Foho 33 begins with frat fa Cu. " प्रसादप्रकर्ष Bo प्रसादोत्कर्षः Mt] 18 °द्रुमा K, w, sc दुमा Md, Mt, प्रसादप्रकर्षः cett.
| Mg °दुमा cetta 10 चतर चेष्ट Mt चैष cetta | 19 °न्ता: 0u, w, so न्ता cett

Page #168

110
ACT IV 44-47 लक्ष्म। 'अये मातुलो युधाजिदार्यभरतसहचरस्तातमुपसर्पति ॥ रामः। दिष्ट्या' कष्टं च।
अपरिष्वज्य भरतं नास्ति मे गच्छतो धृतिः । - अस्मत्प्रवासदुःखात न वेनं द्रष्टुमुत्सहे ॥४४॥ 5 प्रविश्य युधाजिनरतौ । दशरथमुपसृत्य । देव श्रूयतां यदेकायनीभूय प्रकृतयस्त्वां विज्ञापयन्ति।
बय्यास्त्राता यस्तवायं तनूज__स्नाद्यैव स्वामिनस्ते प्रसादात् । राजन्वत्यो रामभद्रेण राज्ञा
लब्धक्षेमाः पूर्णकामाश्चरामः ॥४५॥ दश । सखे जनक।
1°प्रियकल्याणकामाभिः प्रजाभिश्चोदिता वयम् । किन्तु रामप्रियो नेह मैत्रावरुणकौशिकौ ॥४६॥ परोक्षे सुकृतं कर्म तयोः प्रीतिं करिष्यति । मन्त्रज्ञो वामदेवस्तु भगवानास्त एव हि ॥४७॥
___10
___1 अए र अर्ये E आर्य Mt अये | राजन्वत्य w राजन्वन्तो Mt राजन्वत्यो ।
cett
cett
दिध्यार E only दिया कष्ट च om | लब्धःमः I, E लब्धप्रेमाः w, Sc Mg only
लोकाः सर्वे Mt लब्धक्षेमाः cett ३ मे गच्छतो धृतिः om Se only 8 H Cu (corr fr. "FITRI), Bo, Sc, I, * "श्रित्य II, I "श्रुत्य So स्थित्य |
°माश्च W (corr fr मञ्च), II, E, K, Md Md मृत्य cett. (+ Mt, Mg) श्रित्य ।
' सन्तु for रामः Mt only देव om. Bo only. ° भूपतय. II, I प्रतय. corr to
10 foreto Cu, E fazi Mt futet om भूपतय° Cu भूतय Md सर्वाः प्रकृतय० र प्रिये cett Mt, Mg प्रकृतय. K, E, Bo, w, Sc
- ये for वयम Bo only राजन्वती Bo राजन्वत्ये cour to 10 This verse repeated by II only.

Page #169

__ACT IV 48-49
111
दश । यद्येवं तदयमेव जामदग्न्यविजयमहोत्सवः प्रसज्यतामभिषेकमहोत्सवेन ॥ "रामः। इदमिदानी कथम् ॥
'दश । सुमन्त्र सन्निधायन्तामाभिषेचनिकाः सम्भाराः । यश्च 5 येनार्थी स तेन पर्याप्तकामः कर्तव्यः ॥
रामः। उपसृत्य प्रणम्य च। अहं तावदर्थी ॥ दश । वत्स केन ॥ रामः। योऽसौ वरद्वयन्यासस्तं त्वां माताद्य मध्यमा।
यथेष्टं नाथते तात तत्मसादार्थिनो वयम् ॥४॥ 10 दश। सत्यसन्धा हि रघुवः किं वत्स" विचिकित्सँसे ।
त्वयि दूतेऽपि कस्तस्याः प्राणानपि धनायते ॥४९॥ रामः। वत्स वाच्यताम् ॥ लक्ष्म । अस्त्वेकेन वरेणेत्यादिकं वाचयति ॥
1 व जामदग्न्य .. प्रणम्य च (line 6 | स्तं खां माताद्य II, K, Cu (corr fr below) by rev along margin, Cu
स्त वा माताद्य) स्तत्त्वा माताद्य Md विजय. om. K only
|स्त त्वां माताद्य w, SC, I, स्तं वा ॐ रामः . . . कथम om Mt, Mg only. माताद्य Bo वां माताद्य E °स्त माता
* दश । . सम्भाराः om Mt, Mg | मेऽद्य Mt, Mg only.
____ 10 रघवः corr to राघव: w राघवः "सन्धाप्यन्तम 0 सन्निधीयन्ताम°EE रषयः Bo रघवः cett सनिधाप्यन्ताम° cett
___11 वत्स om E only. मभिषेचनीकाः w मभिषेक 2 12 सि for °से Mg only. ग्मभिषेचनिका: cetta
_13 धनीयते Md, Mt, Mg only. ' पर्याप्तकामेन K पर्याप्तः E पर्या-14 किमाश्चर्य प्राणा अपि for कस्तस्याः प्तकाम: cett
gutafu Mt only 8 उपश्रित्य I, Bo, I उपाश्रित्य E 15 अस्त्वेकेन ... रामलक्ष्मणौ (p Ire, उपशृत्य र उपसृत्य cett.
11. 3) om Bo.

Page #170

112
ACT IV 50-52 इतरे। कथमन्यदेव 'किमपि । हा हताः स्मः ॥
राजा मूर्छति ॥ रामलक्ष्मणौ। तात समाश्वसिहि। जनकः। इक्ष्वाकुवंशतिलकस्य नृपंस्य पत्नी
तस्मिन् विशुद्धिमपि राजकुले प्रसूता। अत्याहितं किमपि राक्षसकर्म कुर्या
दायर्या सती कथमहो महदद्भुतं नः ॥५०॥ रामः। तात।
सत्यसन्धाः स्थ यदि वा रामो वा यदि वः प्रियः ।
तत्प्रसीदतु माता नः पूर्णकामास्तु मध्यमा ॥५१॥ दश। एवमस्तु । का गतिः ॥ जनकः। हा वास रामभद्र हा वास लक्ष्मण ।
पुत्रसङ्कान्तलक्ष्मीकैर्यवेक्ष्वाकुभिधृतम् । त्वया तत् क्षीरकण्ठेन प्राप्तमारण्यकं व्रतम् ॥५२॥
10
1 सर्वे for इतरे Mt only
| 10 °छले for °कुले Bo only इदं add K only
11 तात Cu, E, K तात२ cett ३ किमपि by rev Cu
12 °सन्धाश्च रघवो K, E °सन्धाश्चर * हतास्माः I हताः स्मः W, Md, Mt, | यदि वा corr to °सन्धा स्थ यदि वा 0u Mg a ET: Cu, E, K, Sc, I,
°सन्धाः स्थ यदि वा Md, Mt, Mg °सन्धा समाश्वसिहि K, I समाश्वसिहि स्थ यदि वा cetta corr to समाश्वसिहि२ Cu समाश्वसिहिर
13 यदि च W, Sc, I, वा यदि cett
1 प्रियः . . सङ्क्रान्त (velse 52) om I. नृपकस्य Bo only पत्नी 0u, E, K तस्मिन cett
15 मे माता for तातो नः Mt only । तस्मिन Cu, E, K पत्नी cetta
16 भद्र for वत्स w only ' विशुद्धमति Bo विशुद्धमती w वि- " रण्यक for °रण्यकं E only शुद्धिमति cett.
18 नतं corr to वनं u व्रतं cett
cett

Page #171

118
ACT IV 52 वत्से जानकि । धन्यासि यस्यास्ते गुरुनियोगादेव भर्तुरनुगमनम् ॥
दश । हा वत्से जानकि । कङ्कणधरैव रक्षसामुपनीतास्युपहारताम् ॥
इत्युमौ मूर्छतः ॥ 5 रामः। अत्यापनो गुरुजनः । कथं नामैतत् ॥
लक्ष्म । आर्य ईदृशोऽयमापतिकरुणस्नेहसंवेगः। किमत्र क्रियते । प्रतिषिद्धं च नः कालहरणं भरतजनन्या। तदलमतिस्नेहकातर्येण ॥
रामः। साध्वाचारनिष्ठुर साधु । अमनुष्यसदृशस्ते चित्तसारः । तहास वैदेहीमानय ॥
लक्ष्मणो निष्क्रान्तः॥ 10 भरतः। मातुल युक्तमतहो गृहस्य ॥ युधाजित् । वास उद्भान्तः संवृतोऽस्मि ।
पतिर्मृत्योर्वक्ते व्रजति वनमेतत्सतयुगं
वधूटी रक्षोभ्यो वलिरिव वराकी प्रणिहिता।
1 "वियोगा• for नियोगा E only |य मायातकरुण Sc °शो यमपारकरणः 'किङ्कण fo1 कङ्कण I, only Mt_ शो यमावयोरापातकरुणः Mg.
___ ज्वेशः for वेगः Mg only ३ °मुपानीता I, "मुनीता° 0u °मुप
of T8 for ofagt Mt only नीता° cetta
10 मातुल K, E, I मातुल cori to + वत्स लक्ष्मण add Mt, Mg only
मातुल२ u मातुल२ cett पत्नौ for पन्नो Md only
11 पुत्रमे° for युक्तमे° E only गुरुर्जनकः for गुरुजनः Mt, Mg 12 वत्स om. I, only
13 वक्तं Mt only. ' शो यमापातकरुण I शो यमाया- " वनमेतत्सुतयुगं all but w which reads तकरण Bo, I, शो यमापातकरणः Cu वनमेति सुतयुग, a correction from वनमे(but : s by rev), K, Md शो यमायतः करणः E शो मायातं करुण w शो 16 प्रतिहिता Mt only
only
2789

Page #172

114
ACT IV 53-54
निरालम्म्रो लोकः कुलमयशसा तच्चे निहतं
स्वसु दौरात्म्यं जगदविकलं विक्लवयति ॥ ५३ ॥
3
ततः प्रविशति लक्ष्मणः सीता च ॥
10
लक्ष्म'। आर्य इयमाया ॥
5 रामः । इत इतः ॥
5
' सीता । दिट्टिया अणुमद म्हि अज्जेण ॥
Ба
'रामः । सीतालक्षणाभ्यां सह गुरुजनं प्रदक्षिणीकृत्य । ' मातुल । एष तातश्च' तातश्च प्रियापत्याश्च मातरः । आश्वासनीयाः शोकेऽस्मिन् भवतैव गता वयम् ॥ ५४ ॥
इति परिक्रामन्ति ॥
युधा॰। सावेगम्'। कथं वारण्ये व्यजामि || 108 'उत्थायानुधावति ॥ भर°। अनुगच्छन्। मातुल " ब्रूहि किमिदानीं करोमि ॥ युधा । रामभद्र" अपेक्षैस्व पादपरिचारकमरण्यानुचैरं भरतम् ॥
1
corr
तच निहत Sc, Ig तच निहतं to तच्च निहतं Cu तच्च निहितं Ma |प्रति Cu मातुल cett
7
चैव निभृतं Mg तच्च निहतं cett
2 जगदिदमहो for जगदविकलं Mg
only.
3
Here add सीता । दिट्टिश्रा अणुकोदिदं हि अ Mt, Mg only
4
इतः २०u दूतः cett
6
6
cett
K which lead as in text above excepting the reading अनाए for अज्जेण, and in Ewhich reads सीता । दिट्टिश्रा गुमदित्यि अआए
5 a
All but Cu, E, and K omit it.
8 ●मति fo1 °मन्ति K only 9 संवेगम् W only.
10 a इतः २ I1, Bo, W, Mt इतः corr to
मातुल२ Mt मातुल corr to मातुलं
10 वोsर° for वार• Md, Mt, Mg only उत्थायानुधावति om Mt only
•नुगच्छति for oनुधावति Mg only.
ब्रूहि om E only.
रामभद्र १ I, Bo, W, Se रामभद्र
अवेचस्व
11
हतश्च E तात एव Ig तातश्च
12 This speech is found only in Cu and
13
15
cett.
14 पेचस्व corr. to प्रेचस्व Cu अपेक्षस्व cett
Mt
• नुगतं for oनुचरं Mt only.

Page #173

115
ACT IV 54 रामः'। नन्वस्यापि वर्णाश्रमरक्षणे गुरुनियोगः ॥ भर । लक्ष्मणस्य शत्रुघ्नस्य वा तदस्तु ॥ रामः। किमत्र कस्यचित् स्वरूचिः ॥ भर । एतावती मम स्वरुचिः ॥
रामः। आः। शक्यं नाम मयि तिष्ठति वयान्येन वा युक्तमुल्लछयितुम् ॥ भर । हा हा कथं परित्यक्तोऽस्मि मन्दभाग्यः ॥ इति मूईति ॥ युधा । वत्स समाश्वसिहि ॥
भर । आश्वस्य । मातुल" धारयस्व माम् ॥ 10 युधा । वत्स एवं तावत् ॥ भरतस्य कर्णे कथयित्वा । रामभद्र एवमयं विज्ञापयति । यदेतद् भगवता शरभङ्गेन प्रेषितं तपनीयोपानागलं तदार्यः प्रसादीकरोत्विति ॥
रामः। तदुव्युच्य। गृहाणेदं वत्स ॥ भर । शिरस्यारोप्य । आर्य ॥
1 रामः । . . वा तदस्तु (next line) | त्यक्ती• for परित्यक्तो• I, only om Md only
10 समाश्वसिहि२ I, Md, Mt, Mg समारक्षणो Se only
श्वसिहि cett गुरुनियोगोऽस्तु for तदस्तु Mt, Mg |
" मातुल K, E, I2. Md, Mt, Mg मातुल only.
corr to मातुल२मातुलर cett. * भर० . . . स्वरुचिः om Se only धारय खाम् : उद्धर माम् Mt 5 मम om II only
धारयस्व माम् cett for B. Omits a letter before
18 भद्र om K only fą: which is probably El Cu Et cett 14 एवं भवन्तं for एवमयं E only
वयामिनवं पित्रा नियुक्त for वया- 15 All but Cu, E, K add a here न्येन वा युक्त Mt only
18 आर्य II, Bo, w, Se, I आर्यः Ma s om one ET E only.
| हा आर्य Mt आर्य om Cu, E, K. 12

Page #174

116
ACT IV 55-56 ___रामः । परिष्वज्य'। मत्पादस्पॅष्टिकया प्रतिनिवर्तस्व । सम्मति सम्भावय चिरप्रमूढी ताती ॥ भर० । अयमिदानीमहं
नन्दियामे जटां बिभ्रदभिषिच्यार्यपादुके। 5 पालयियामि पृथिवीं यावदार्यों निवर्तते ॥५५॥
सीतारामौ प्रदक्षिणीकरोति । लक्ष्म । आर्य भरत लक्ष्मणः प्रणमति ॥
भरतः परिष्वज्य वाष्पस्तम्भं नाटयति ॥ रामः। वत्स तातौ सम्भावय ॥ भर । कष्टमद्यापि नोसितः ॥ इति वीजयति ॥ जनकः । समुच्छ्रस्थ सर्वतो विलोक्य । हा हा मुषितोऽस्मि ॥ दश । उच्छृस्य । वास रामभद्र न गन्तव्यम् । प्राणाः " पतन्ति परितस्तमसा वृतोऽस्मि
मर्मच्छिदो मम रूजः प्रसरन्यपूर्वाः । श्चक्ष्णोर्मुखेन्दुमुपधेहि गिरं च देहि
हा पुत्र मय्यकरुणः सहसैव मा भूः ॥५६॥
15
1 वत्स add Mg only ' मत्पद° for मत्पाद° E only. 3 स्पष्टि° for °स्सृष्टि• Ou, K only. + प्रतप्तौ for "प्रमूढी E only
'जटा : न-टा se नादां I w जां Bo जटां cett..
" परिपूज्य for परिष्वज्य K only * लंसं for "स्तम्भं K only 8 वत्स om K only.
'नोत्ससः Bo नोसितः u नोच्छुसितः cett 10 जयति for वीजयति E only 11 Om one T K only
12 39e om Mt only वह
13 मा for न Mg न om Md Read न cett (+ Mt) | 14 २ add I, Bo, W, Se, I, only
15 प्रयान्ति fon पतन्ति Mg only. | 18 भूत for भूः Bo only

Page #175

117
ACT IV 57 सोमादमिव 'निर्भरम। भोः क्व प्रविशामीदानी मन्दभाग्यः ॥
इति 'विक्लवो भरतजनकाभ्यां नीयमानो निष्क्रातः ॥ युधा । वास रामभद्र। एकीभूय शनैरनेकसमयव्युत्पन्नमेकक्रियं
मुक्ताक्रन्दमितस्ततः किमिदमित्युगान्तनारीनरम् । एतत् ' त्वत्पुरमन्यथैव सहसा सञ्जातमावेद्यते यस्मिन् कर्दमितेषु" वर्मसु घोप्याम्बुभिर्दुर्दिनम्
॥५७॥ रामः। मातुल प्रतिनिवर्तस्व । अयं च" वो हस्ते भरतः ॥
युधा । " अनुरुध्यस्व मामनुगच्छन्तम् ॥ 10 रामः । शान्तम् । गुरवो यूयं नानुगन्तारः। आत्मना तृतीयेन गन्तव्यमित्यवाया आदेशः ॥
युधा । किमहमेकोऽनुगच्छामि।अपि तु सबालवृद्धाः प्रकृतयः। किं न पश्यसि।
1 निर्भरम om Mt only
__11 °मावेधते Ma °मापद्यते Mt °मा? prato corr to ottáto Cu वेद्यते cett (+ Mg) 3 °भागधेयः for °भाग्य Mt only
___12 तेऽश्रु for "तेषु Se only
13 बीष्याम्बुभि . . . अनुरुध्यस्ख (une ) * विल्लवो om. I only
om K वत्स रामभद्र Ou, E, Bo वत्स रा-|
___* मातुल E मातुल corr. to मातुलर मभद्र२ I, W, Sc, L, Md वत्स रामभद्र
| u मातुल२ cetta पश्च२ Mt, Mg वत्स रामचन्द्र र
___15 च om Bo only ___ शनैo changed to शतै Cu श° 16 भरतो हस्ते for हस्ते भरतः Md, Mt,
Mg only _ रनेकरसमप्युत्पन्न• Mt रनेकरस- 17 वत्स add Mt, Mg only [Ou. मप्युत्सन्न Mg रनेकसमयव्युत्पन्न cett...
" रामः । शान्तम् by rev. along margin, 8 ogni for OTTA Mg only.
पापं शान्तं पापम् add Mt, Mg only. हन्तैतत् fon एतत्त्वत् Mt only
20 अनुगन्तव्याः add Mg only. 10 नाव for oमन्यथैव Me only | 21 पश्यन्ति for पश्यसि E onlr.
cett

Page #176

118
ACT IV 58-60 स्कन्धारोपितयज्ञपात्रनिचयाः स्वैर्वाजपेयार्जितै
छारयितुं तवार्ककिरणानेते महाब्राह्मणाः। साकेताः सह सैनिकैरनुपतत्पत्नीगृहीताग्नयः
प्राक्प्रस्थापितहोमधेनव इमे धावन्ति वृद्धा अपि ॥५॥ 5 रामः। मातुल मातुल गुरुभिरेव शिशवो धर्मलोपात् पालयितव्याः। तत् 'प्रसीद नः। प्रतिनिवृत्य निवयंतामयं महाजनः॥
इति प्रणमति। युधा । वत्सोतिष्ठोतिष्ठ। एष' बोधयित्वा प्रजाः क्वापि मन्दभाग्यो गच्छामि। 10 त्वां लक्ष्मण महाबाहो त्वां च वैदेहनन्दिनि ।
आमन्त्रये निवृत्तोऽस्मि पापः कल्याणमस्तु वाम ॥१९॥ 'रुदन प्रतिनिवृत्य । अहो नु खलु भोः
प्रतिमन्वन्तरं भूतैगीयमाना चरिथति । प्रातःपवित्र लोकानामियं चारित्रपमिका ॥६॥
इति निष्क्रान्तः॥
15
cett
1 तवा' changed to नका. Cu तवा | Mt बोधयित्वा only Mg एष बोधयि
खा corr to एष वो वञ्चयित्वा u एष मैथिलै• for सैनिकै Mt, Mg only बोधयित्वा निवर्तयित्वा K एष वो वच्च३ मातुल K मातुल changed to मातुलर यित्वा cett by rev , Cu मातुल २ cett
• क्रन्दन for रुदन E only * प्रसीद Ou, E, K प्रसीदत cett.. __°न्तरे for °न्तरं E only
प्रतिनिवृत्य निवर्यता I, Bo, Ou, w, | 10 र्गीय changed to जाय. Ou गीय So, I प्रतिनिवर्य वत्यता E प्रति- | cett ga fara niato ma GIGERUGT only ___11 प्रायः for प्रातः Sc, Mt, Mg only
निवळता only Me प्रतिनिवर्ख | 12 °नां प्रियं for "नामियं E only निवर्वतार
13 चारित्रपन्जिका K, E, Md चारित्र्य६ युधा by rev along maagun, Cu पञ्चिका w आचारमम्बिका Mt चारि
एष बोधखा Bo एष वो बोधयित्वा चपचिका cett ( + Mg).
Mg

Page #177

5
ACT IV 61
''। कथितमार्यस्य शृङ्गवेरपुरवास्तव्येन निषादपतिना गुहेन
1
119
तत्प्रदेश पर्यन्तावस्कन्दिनो विरोधराक्षसस्य दुर्विलसितम् ॥ रामः । तेन हि विराधहत कोन्मथनाय सन्निकृष्टप्रयोगमनुषक्तमन्दाकिनीपवित्रमेखलं चित्रकूटं नामाचलमुपेत्य
4
मुनिभिरुपजुष्टतीर्थी रक्षांसि निहत्य दराडंका प्राप्य । सन्निहित गृध्रराजं क्रमेण ' यामो जनस्थानम् ॥ ६१ ॥
॥ ' चतुर्थोऽङ्कः ॥
1
लक्ष्म● by rev along margin, Cu ' विरोध° for विराध० Eonly
• प्रयोग Cu, Ig Ma, Mt, Mg ● प्रयोग cori to ° प्रयाग w ● प्रयाग cett 4 तीर्थं for °तीथी W, Se only.
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥
5
हन्तुं रचासि for रचांसि निहत्य Mg
[only
6 दण्डकं for दण्डकां E only. 7 यो for यामो E only
' निष्क्रान्ताः सर्वे om E only
' चारित्रं नाम add. all but Ou, E, K

Page #178

120
5
सम्पातिः । नूनमद्य वत्सजटायुरभिवन्दनाय मलयकन्दरकुलाय
मुपासीदति । तथा हि ।
4
3 वत्स om Eouly
cett
5
श्रीशं वन्दे begins E only. श्री begins W only
2 सम्पातिः corr to सम्पातिः २ by rev.,
Cu
cett
15
6
1 ततः प्रविशति सम्पातिः 2 ॥
6 a
ACT V 1
8
पर्याय क्षणदृष्टष्टककुभः संवर्तविस्तारयोनीहारी कृतमेघमोचितधुतव्यक्तस्फुरद्विद्युतः । आरात्कीर्ण खणखणीकृतगुरुयोंवोच्चयश्रेणयः श्यैनेयस्य बृहत्पतत्रधुतयः प्रख्यापयन्त्यागमम् ॥ १ ॥ "दूरोsतिवाडवस्य जलधेरुल्लोलभिन्नाम्भसो रापतितेन वेगमस्ता पातालमाध्मायैते ।
'वन्दनाय Ou, E, K
वादनाय
पर्यायात् Mt पचाध: Mg पयार्य ●
दष्ट I •वृष्ट° W, Sc • दृष्ट० cett
• नष्ट० om Bo only
" विस्तारणो Sc विस्तारणे • corr to विस्तारिणो w निस्तारयो० Mt विस्तारयो° cett
8 • मेघ० om. Bo only.
9 ● स्फुट° for ● स्फुर • Bo only.
10 ●त्कीर्ण corr to ●त्कीर्ण Cu ●त्किर्ण ●त्कीर्ण cett
I.
11 खणखणीo I1, W, Sc, Is खणखणी Ca खणीखणी E, K खेणरुवणी० कणा कणी० Mt करणा
Bo रवैरणू Ma कणी० Mg
12 ग्रासो° Sc द्वासोo E
•ग्रासो° corr. to 'ग्रामो० ग्रामो० I
•ग्रावो०
W
cett
13 श्यैनैयस्य I1 शैनेयस्य Ou, K, Md येनेयस्य Mt, Mg यैनेयस्य cett
14 प्रत्या° for प्रख्या E only 15 अपि च add. Ma, Mt, Mg only. 10 oल्लासित° for देलित Mt only लोकe for 'लोल' Eonly.
17
18 • मरुतां E only
19 ध्मातये E only.

Page #179

ACT V 2-5
121
यद् वैकुण्ठवराहकण्ठकुहरस्फारोच्चर रव
ध्वानोच्चण्डमकाण्डकालरजनीपर्जन्यवगर्जति ॥२॥ प्रविश्य जटायुः।
कावेरीवलयितमेखलस्य साना
वेकस्मिन मलयगिरेर्दिवः पतामि। यत्रार्यो निवसति काश्यपः शकुन्तः
शैलेन्द्रोऽपर इव विप्रयुक्तपक्षः ॥३॥ विसंसयन्ती परिगृह्य पक्षी
जाता ममाप्युत्पतनश्रमार्तिः। शक्तिर्हि कालस्य विभोर्जराख्या
शक्यन्तराणां प्रतिबन्धहेतुः ॥४॥ तदयमार्यों मन्वन्तरपुराणगृध्रराजः सम्पातिः । अहो भानृस्नेहः।
पुराकल्पे दूरोत्पतनखुरलीकेलिजनिता
दतिप्रत्यासङ्गात्परितपति गात्राणि तपँने । अवष्टभ्यासौ मामुपरि ततपक्षः शिशुरिति
स्वपक्षाभ्यां प्लोषादविकलमरक्षन करुणया ॥५॥
15
1 ततः प्रविशति for प्रविश्य Mg only. | " श्रमाय for "श्रमातिः w only. वेत. for वेक. Mt only.
10 आहो Sc, I, only. ३ दिवं Mt दिवि corr. to "र्दिवः Cu 11 धातुः स्नेहः E only. "र्दिवः cett.
12 तपन्ति E only. * वाद्यो for °चार्यों E only.
13 तपसे Mt only शैलोचापर Md, Mg only. sout Mt only
1 मोहा" for प्लोषा E only. Poget for TU Mt only.
15 Aftez #7Cu om. up to ofernetतन° changed to "तने Cu ततः निर्मलपरिसरा (p 124, ] 14) and has अब Md, Mt, Mg 777° cett.
| सार्धपत्रत्रुटि: by rev. along margin.

Page #180

122
ACT V 6-9 उपसृत्य । आर्य काश्यप । वां जटायुरभिवादये ॥ सम्पा। एह्येहि वास।
त्वया पुत्रवती श्येनी गृध्राणां चक्रवर्तिना।
गरुत्मतेव वीरेण विनता नः पितामही ॥६॥ 5 परिष्वज्य । वास जटायो । अपि कालविप्रकर्षान्मन्दीभूतः पितृमरणशोको रामभद्रस्य ॥ बटा । तस्य विद्यातपोवृद्धसंयोगः 'स्वा च धीरता।
न्याय्यो रक्षाधिकारश्च दौर्मनस्यं व्यपोहति ॥७॥ सम्पा। तृप्तैर्विराधमांसानां गृ]रावेदितं हि मे। 10 चित्रकूटाद्यथा रामः शरभङ्गाश्रमं गतः ॥८॥
तदा च शरभङ्गेन हव्यवाहे' हुता तनुः।
अथोपसेदिवान रामः सुतीक्ष्णादीन मुनीनपि ॥९॥ जटा । वाढम् । अधुनागस्त्यवचनाद्रामः पञ्चवट्यां प्रतिवसति॥
सम्पा । चिरात् स्मृखा। आः । अस्ति जनस्थाने पञ्चवटी नाम 15 गोदावरीतटोद्देशः । वास जटायो विषयबाहुल्यं कालविप्रकर्षश्च नः स्मृति मुष्णाति।
कल्पस्यादौ मम परिचयस्तावदासीदुदस्थाद्
यावद्विष्णोरुपरि चरणश्चौरुगङ्गापताकः ।
___1 उपश्रित्य II, I, उपाश्रित्य w, Sc | रामः om E only उपश्रौत्य Bo उपसृत्य E, K, Md, Mg वाहेऽद्भुता Md, Mt, Mg only. उपसृत्य om. Mt
'राम Bo नाम w, Sc रामः ५ अयि w अति. Mt अपि cett. | cett. 3 मरण° om K only
न I, Bo, I, Md नः E, K, w, Sc + भद्रस्य ... मांसानां (19) om. I, न om. Mg भद्रः for °भद्रस्य Mt only.
1° पुष्णाति Md, Mt प्रमुष्णाति 5 " सा च धीरता र सावधीरता E | मुष्णाति cetta खावधीरता Bo खा च धीरता cett. | 11 सानु" for "शाह Bo, E, Ig only.

Page #181

128
जटा.
ACT V 10-13 पर्यन्तेष्वयवधिवलयस्लेजसां यावदद्रि
लोकालोकः परिकलयिता सप्तमस्याबुराशेः ॥१०॥ जटा । तचैकदा रघुवृषं वृषस्यन्ती शूर्पणखा प्राप्ता ॥ सम्पा। अहो निर्मादता।
अनेकयुगजीविन्यास्त्रेता यस्यास्त्रयोदशी । सा क्षीरकण्ठं तं वसं लज्जयन्ती न लज्जिता ॥११॥ तस्याश्च कर्णनासोष्ठकर्तनेन' न्यवीविशन् ।
दशाननतिरस्कारप्रशस्तिमिव लक्ष्मणः ॥१२॥ 10 " सम्पा। तन्निमितकस्तहि कश्चिदनुबंद्धः परैरभियोगः ॥ जटा । वाढम् । एकेनैव च रामभद्रेण
चतुर्दश सहस्राणि चतुर्दश च राक्षसाः ।
जयश्च दूषणखरबिधीनो "मृधे हताः ॥१३॥ सम्पा। आश्चर्यम् । अथवा नाश्चर्यमेतद्दाशरथौ महत् पुनर15 पावृतं वैरद्वारमिति मन्यमानः सम्प्रमुग्धोऽस्मि । तद् वत्स
1 पांजलरित E, W, Sc परिकलयतः। ३न्यतीविशत् : न्यवीशसन् Md न्य11, Bo, K, Md परिकलयिताः I, परि- वीविशत् cett (+ Mt, Mg). सरगत: Mt
| "स्तिमपि for "स्तिमिव Mg only __ रघुनन्दनं w, Se रघुवृष I, K| 10 सम्पा ... राक्षसाः (below, 1 ra) om. रघु Bo रघुE, I, रघुवृषभं Md. I, only
३ शूर्पनखा E सूर्पनखा Md शूर्पणखा 11 °दनुबन्धः w °दवरुद्धः Md °दनुcett ( + Mt, Mg)
बद्ध: cett (+ Mt, Mg) + यस्य त्रयो E only
12 च om K only वृषस्यन्ती for लज्जयन्ती Mt, Mg only
| 13 रणे E मृधे om. K 13
मृधे cett 5* Omits this line and the next, K
| 14 Add one more आश्चर्यम् Mt, Mg only. only. नासौष्ठ० for °नासोष्ठ E only
| 15 वैरेमिति for वैरद्वारमिति E only. 7 कृन्तनेन for °कर्तनेन Mt only. 16 तद् वत्स जटायो om Mt only

Page #182

124
जटायो नास्मिन्नवसरे सीतारामलक्ष्मणास्त्वया क्षणमपि मोक्त
व्याः ।
5
10
ACTV 14-15
सपत्नः कष्टं भो निपुणमनुपाल्या हि शिशवः ॥१४॥ अहमपि समुद्रे कृताह्निकः शिवतातिपरिणतिमनुध्यास्यामि ॥
इति निष्क्रान्तः ॥
3
4
aro | उत्पत्य गगर्नगमनमभिनीय |
स्वसुः सोदर्यायाः कथमिव निकारं दशमुखस्तथा भूयोभूयः स्वजनविनिपातं च सहते । मदान्धो मायावी प्रभुरमितवीर्यो ऽन्तिकचरः
2
अयमविरलानो कहनिवहनिरन्तरनिग्धर्निर्मलपरिसरारण्य - 15 परिण्डगोदावरीमुखरकन्दरः सततमभिष्यन्दमानमेघमेदुरितनीलिमा जनस्थानमध्यदेशगो गिरिः प्रस्रवणो नाम । इयं च पञ्चवटी | विभाव्य" । अये
4
1 भो K, E नो cett
शिवतातिपरिणति Bo, W, Sc, I2, Mg वसेजातिपरिणति 11 शिवतातिपरिग्रसीतानुपरिणति रबजाति• Ma सीतानुपरिणति K.
3 उपसृत्य add. K only
उत्पोत्पत्य E उत्प्लुत्यं Mg उत्पत्य
cett.
एषोऽहं प्रलयमरुत्प्रचण्डरंहःसतिप्रथम पिबन्निवान्तरिक्षम् । क्षेपीयो मलयगिरेर्निवासभूभृत्संसक्तक्षितिरुहजालमभ्युपेतः ॥ १५ ॥
5 गगन om. E, K only
6 ● नेवा° for •निवा° Bo only
7 क्षेमीयो W, Sc द्वैतीयो Mt क्षेपीयो
cett
* •भ्युपैमि for oभ्युपेत: Mt only.
9
•निरक्षर° É only.
10 नील° for • निर्मल• Mt, Mg only
11
Begins with रण्यपरिण• Cu.
•मभिनिष्यन्द Ww • मभिस्यन्द K
Md "मभिष्यन्द cett. ( + Mt, Mg) 13 प्रश्रवणो Cu, Ma प्रस्रवणो Sc, I प्रखवणो cett ( + Mt, Mg)
14 विभाव्य om Cu, Mg only.
12

Page #183

ACT V 16-18
125
5
दूरं हृतश्चित्रमृगेण रामस __तया दिशा गच्छति लक्ष्मणोऽपि । ततः परिव्राडुटजं प्रविष्टो
___ "विविक्तरूपो दशकन्धरोऽयम् ॥१६॥ प्रमादः' प्रमादः।
परःसहनैरायुक्तं पिशाचवदनैः खरैः । रथं वधूटीमारोय पापः क्वाप्येष गच्छति ॥१७॥ 'पौलस्त्य'। धीरः प्रलयेषु ये भगवतो वेदस्य विद्येश्वरा
स्तेषामन्वयसम्मवस्य भवतः स्नातस्य वेदैवतैः । जे तलसद्मनोऽपि तपसा "दृप्तस्य राज्ञः "सतो निन्द्या दुश्चरिता" च नाभिजननी जाता कथं दुर्मतिः
॥१॥
10
1 °टज प्र° for °टजं प्र° E only 10 केतनस्य for °सम्भवस्य Mt only १ विविक्त Cu, K धिग्व्यक्त cett __ 11 देव fon वेद° E only अहो add. Mt, Mg only
12 Repeats रथं वधूटी . . . गच्छति, * प्रमादः प्रमादः I, E प्रमादः corr | but efraces it with paint, Ou to प्रमादः२ by rev, Cu प्रमादः only | 13 जेतुर्नेतल• I, Cu, Md, I, जेतुनंवल cett
Bo जेतुर्वेजल W, Sc जेतुर्वैतल° Mt, Mg कोऽप्येष E only
जेतुस्त्रैतल° E जेतुतल° K अररे dd E only
14 दीप्तस्य Mt only पौलस्त्य E, K पौलस्त्य changed to _1 ततो fol सतो Mt only पौलस्त्य२ u पौलस्त्य२ cett
1 दुखरि• con to दुःखरि• Cu only भगवदेतो वैस्य , भगवतो देवस्य 17 तावतारजननो Mt °ता नामिजCu, E, K भगवतो वेदस्य cett ननी Bo °ता नाभिजननी corr to °ता _ विश्वे w, Se वेदे Mt, Mg विद्येच नाभिजननी by rev, w °ता च नाभि
जननी cett
cett.

Page #184

5
ACT V 19-20
कथमवज्ञया न शृणोतीव' । आः दुरात्मन् 'नैर्ऋतापसद ।
तिष्ठ तिष्ठ ।
126
॥ विष्कम्भकः ॥
12
14
प्रविश्य” लक्ष्मणः। हा” आर्ये । " क्कासि । " कष्टं दशाविपकमनु
10 भवत्यार्यो " मारीचात् ।
तुण्डप्रोतशिरः करोटिशिखैरा कृष्टि स्फुरत्मस्फुटत्क्लोमप्लीहयकृद्धृतोष्णरुधिरनांय्वन्त्रजालस्य ते । अत्युग्रक्रकचप्रचण्डनखरोत्कृत्तक्वणत्कीकसै
रङ्गैः खण्डितकन्धराधमनिभिः श्येनीसुतस्तृप्यतु ॥ १९ ॥
9
' इति निष्क्रान्तः ।
1
शृणोति for शृणोतीव Mt only
2 नैर्ऋता Cu, K, W ऋता Bo नैऋता° cett.
• विवरा° for ofशिखरा° Mt only
4 ay for afg Mt only
5
एष " मूर्त इव क्रोधः शोकाग्निरिव जङ्गमः । कृच्छ्राविभर्ति हृल्लेखलज्जासंवेगिनीं तनुम् ॥ २० ॥
•प्रस्फुट° Ou, W, Sc, I, ० त्वक्स्पृ
शत् Mt •त्प्रस्फुटत् cett
6
'तो' I1, K, Ma •द्धतो° Ou, Ig °द्धृतोष्ठ° Mt Reads ॰यक्रतद्वतोच° for •यकृद्धृतोष्ण• E
तो W, Sc °हुतो° Bo
7
वान्त्र Ma, Mt, Mg only.
8
•मालस्य Mt only.
om all but K, Md, Mt, Mg
● इति 10 विष्कम्भः E विस्कम्भ: Cu शुद्धविष्कम्भ: Mt, Mg विष्कम्भक: cett
11
ततः प्रविशति for प्रविश्य Mg only
हा आर्ये om Bo only
12
13 क्वापि Eonly
14
कष्ट for कष्टं E only
15 परिपाक K विपाक cett ofविपाकाचार्यौ for • विपाकमनुभवत्यार्थी Bo
16
भगवान् add W, Se only अयं add Md, Mt, Mg only. 17 मारीचात्
19
om w, Sc मारीचशत्रुः
Mt, Mg मारीचात् cett
18
मूर्ति W only
• ज्वलत्° W, So
•लज्जा° om E
T cett.
20 संवेगिनी E, K संवेगिनां Sc सन्देशिनीं Mt संवेगिनी cett

Page #185

ACT V 21-22
121
12 तथा' हि।
आभुग्न कुंटीविटङ्कघटनासंसूचितान्तःस्फुर__ ढर्यस्तम्भितदुर्व्यवस्थविततप्रोच्चण्डकोपानलः । उडूमावलिरम्मसामिव निधिर्मध्यज्वलडाडवो विद्युयञ्जितवजगर्भजलदछायां समालबते ॥२१॥
ततः प्रविशति रामः ॥ 'न्यक्कारो हृदि वकील इव मे तीः परिस्पन्दते
घोरेऽन्धे तमसीव मज्जति मनः सम्मीलितं लज्जया। शोकस्तातविपत्तिजो "दहति मां नास्त्येव यस्मिन क्रिया
माणीव पुनर्भिनति करुणा सीतां वराकी प्रति ॥२२॥ लक्ष्म । "आर्य आर्य । न खलु लोकोतरकर्माणस्वादृशाः प्रमुह्यन्ति कृच्छ्रेषु ॥
रामः।
1 तथा हि om Bo, w, Se only 10 तोदः W, Se तीव्रः cett 2 आभूम° w, sc आविम Mg भुग्म 11 °स्यन्दते Se °स्फान्दशे Bo °स्पन्दते Bo आभुग्न° cett
cett ___३ धकुटी•w °भृकुटी• E, Se °भुकु
__12 घोरधे Bo घोरान्धे र घोरेऽन्धे टी• cett.
cett __ + तान्त E ताङ्ग Bo तान्तः _13 वहति 0u, I, वह E दहति all cett.
cett but Bo, which om दहति मां उमायालरम्भसामिव om Bo only. ___14 येव w, so णीव cett व पुनमध्ये ज्व. E, K only
भिनत्ति . . . कर्माणि (p 128, 1 1) by rey ? faqafera corr. to facefsta Cu along margin, Cu वियुधजित° Bo विद्युइल्लित° E विद्यु-/ __1पुनरिछनत्ति for पुनर्भिनत्ति Mt, Mg यजित° cett न्यक्कारो om. Bo only
16 आर्य E, K आर्य आर्य cett " वल्ल Bo तप्त w, so वज्र ceth | " लोकान्तर• Bo only.
| only

Page #186

5
128
ACTV 23-24
रामः । वत्स लोकोत्तराण्येव कर्माणि रामस्य' । यैर्गुप्रान्यकुतोभयानि भुवनान्यासन् महाभीषैव
8
स्ते सूर्यान्वय केतवो नृपतयः पूर्वे तिरस्कारिताः । कल्पान्तेष्वपि यः स्थितः स गमितः साधुर्जटायुर्दिवं " पत्नीं हारयता वने यदकृतं लोकैः कृतं तन्मया ॥ २३ ॥ ' हा तात काश्यप शकुन्तराज । क्व पुनस्त्वीदृशस्य महतस्तीर्थभूतस्य साधोः सम्भवः ॥
9
लक्ष्म' । पश्यामीव" तां पश्चिमवस्थां तातस्य । यामोषधिमिवायुष्मन् विचिनोषि " वने" वने ।
सा सीता " मम च प्राणा रावणेनोभयं हृतम् ॥ २४ ॥ इत्येतदेवाभिधाय वीरलोकमधिष्ठितस्तातः ॥
18 a
* रामः । वत्स" हृदयममाविधः खत्वमी कथोद्धाताः ॥
10
1
रामस्य om Mt only
2 तानि कुतो cox. to तान्यकुतो Cu 3 भीषव K, E, Bo, Md भीराव coll to भीरवo Cu भीरव° Sc भीरान Ig भीशव I1, W, Mt, Mg
4
•केतोङ्गे for •केतवो Bo only
० पविचाशयाः for तिरस्कारिता: Ma
only
6 For the last two lines of the verse अद्याहं जनकात्मजामिह वने दत्वासुरेभ्यः पुनः तं वंशं सुतरां कलङ्कविकलं कृत्वा
प्र . lead by Md only
·
7 fer: Mt, Mg only.
of E only.
' कथं पचिराजः । उपसृत्य add Md
only
8
10
11 महातीर्थ • Eonly
12 पश्यामि for पश्यामीव Mt only
13 •मावस्थां K, E, W, Md, Mt, Mg •मामवस्थां cett
14 नोमि Mt only
15
16
17
●स्तादृशस्य E, Bo only
19
महावने for वने वने Mt, Mg only
देवी for सीता Mg only
इत्येवमभि० for इत्येतदेवाभि Mg
only
18 ब्लोके गतस्तातः for 'लोकमधिष्ठितस्तातः Eonly
18 a
रामः । ... कथोचाताः om E
वत्स K, Bo वत्स corr to वत्स २ Cu
वत्स वत्स cett
20 ० ममाभिधः K, Bo • मर्मभिद: Mt, Mg 'ममाविध: cett.

Page #187

129
ACT V 25-26 'लक्ष्म । अथ किम् ॥
रामः। किं हि नामैतत् करिष्यते यदेतावतः परिभवांतिप्रसङ्गस्य तुल्यं स्यात् ।
प्रागेव राक्षसवधाय मतिः स्थिता मे ___ वध्या हि ते बहुभिरेव यतो निमित्तैः । तन्मात्रके विह "कृतेऽपि कुतः शमो मे
कृत्यं कुलस्य कदनात् परतश्च नान्यत् ॥२५॥ "तथापि वास।
प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखें
पिबन्निव मुहुर्मुहुर्झटिति मन्युरुच्चै लन् । शिखाभिरिव निश्चरन्ननुपलब्धदाह्यान्तरः
पयोधिमिव वाडवो दहति मामतस्त्रायताम् ॥२६॥
1 For this speech and the next read as | 'ततो for यतो E only follows लक्ष्म । अथ किम् । रामः । किं विह du, Bo, So, I, विह corr to हि &c. Mg रामः । अथ किम् । किं हि विह w विह cett. &c_E, Mt_Orig. लक्ष्म । अथ किम् । 'हते for कृते Md, Mt, Mg only रामः।कि हि &c corr by rev to लक्ष्म। कृतः fon कुतः Mt only अतस्तस्मिन् दुरात्मनि सर्वप्रकारण वैरा-1 " समा मे corr to शमो मे cu समाप्तं नृण्यमुपगच्छावः । अथे किम् । रामः । कि | K शमो मे cett हि &c Cu लक्ष्म । अतश्च (आतश्च Bo, | 10 शमनात् Me only अतश्च K, w, Sc, MA) तस्मिन् दुरात्मनि |
11 परश्च E only सर्वप्रकारेण वैरानृण्यमुपगच्छावः । रामः ।
12 तथा हि for तथापि Mt only अथ कि । किं हि &c Bo, W, Sc, K, Ma
13 पिण्डितः E, K, I पण्डित° Md लक्ष्म । अतश्च (आतश्च I) तस्मिन दुरात्मनि
तस्मिन दरामनि पिण्डित° cett (+ Mt, Mg). सर्वप्रकारेण वैरानृण्यमुपगच्छावः। रामः। 14 र्मुखं Cu, K wanting Bo र्मुखः अथ कि। राम । कि हि &c II, I
18 निश्चल° Mt only. [all cett नाम तत् for नामैतत् Bo only 18 °नुपमलब्ध w °नूपलभ्य° Cu °नु३ भवातिशम° Mt भवस्तप्र. I | पच्च° I, नुपलभ्य Mt नुपलब्ध• all भवातिप्र. cett
17 °वाह्याfor °दाह्या E only. [cett + सङ्ग. corr. to °सङ्गस्थ by rev , Cu | 13 मामित° fon मामत K only.
2789

Page #188

ACT V 26
म। एतान्यत्तिसम्भ्रान्तविविधमृगयूथान्युन्मत्त चण्डश्वापदकुलाक्रान्तविकटगिरिगहराण्यरण्यानि दक्षिणां दिशमभिवर्तन्ते । "तदेभिरेव पथिभिर्भवावः ॥
6
रामः । 'अदृष्टपूर्वाः खल्वमी जनस्थानविभागाः ॥ लक्ष्म' । ननु तदैव' तातमारुणिं गृधराजमप्रिंसात्कृत्य निर्गर्तयोः पञ्चवट्याश्रमादावयोः कोऽपि कालो " वर्तते " यती दूरविच्छिबाः सम्प्रति जनस्थानसीमानः । यथा चैतान्ययतः प्रतिर्भीयजननान्यरण्यानि तथा " नूनमसौ जनस्थानपश्चिमः कुञ्जवान" नाम भवेत् दनुकबन्धाधिष्ठितो दण्डकारण्यविभागः ॥
18
130
5
10
2
रामः । द्रष्टव्य एव स दुरात्मा कान्तारमण्डूकः ॥ नेपथ्ये । कः कोऽत्र भोः । " परिचायतामनेन" राक्षसकबन्धेनानुकृष्यमाणामरण्ये" स्त्रियम् ।
1 एतान्येव हि W, Sc
एतान्यति all cett
2
तदेव for तदेभिरेव So only.
3 भाव: Bo • र्विभावयाम: Mt र्भ
वाव: cett
एतान्यहि Ig | So
Cu
4 वत्स add. Mt only.
5
अदृष्टः पूर्व: Bo अदृष्टपूर्व: cett
०भाग: E, only
अदृष्टः पूर्वः E
7 तदेव E तथैव Mt तदैव cett
8
तातमारुणीं w मारितं Mt
मारुणिं cett
9
तात
यदा for यतो W, Sc, Ig only
13
• भयजनानन्य° Bo, Ig •भयजनान्य०
•भयजन्यान्य° corr. to भयजनमान्य० •भयजनानन्य° corr. to भयजननान्य० •भयजननान्य° cett
W
14 नियतमo for नूनम० Mg only.
15
.
जनस्थान om Mg only
17
18 पश्चिमतः for ° पश्चिम: Mg only. कुञ्जर° for कुञ्ज • Mt, Mg only •वान्न भव E वान्नाम (om. भवेत् ) Cu
•वान् नाम only, cett.
दनुज for दनु° E only.
TTH: om Mt only.
One more परित्रायतां added by all
18
K 19
21 •मात्मसा° for ● मनिसा ° Bo only.
10 निर्यातयो: Md, Mg only
" कालोऽतिवर्तते Sc कालो निवर्तते
Ww कालो वर्तते cett.
12
20
but Cu, K
22
•वान्न भव corr to •वान् नाम भवेत्
24
दुरात्मना added by all but K बुरा
त्मना added by rev along margin, Cu
28
• नानुकृष्यo Cu, K • नाकष्य • cett
●
स्त्रियं Md Mt, Mg only.

Page #189

181
5
ACT V 27-29 अहं हि श्रमणा' नाम सिद्धा' शबरतापसी। मतङ्गाश्रमवास्तव्या रामान्वेषिण्युपांगता ॥२७॥ रामः। वत्स लक्ष्मण गच्छ ॥ 'लक्ष्म । एष गतोऽस्मि ॥
इति निक्रान्तः॥ रामः। प्रिये हा हा' क्कासि प्रकिर मधुरां वाचमथवा
पराभूतैरित्थं विलपनविनोदोऽप्यसुलभः । अनिन्द्यः पौलस्त्यो व्रजतु परिवादो मयि पुनर् __ 'यतो "रूढे वैरे बहुगुणमनेन प्रतिकृतम् ॥२८॥
ततः प्रविशति लक्ष्मणः श्रमणा च ॥ लक्ष्म। तत् क्रूरदन्तकरपत्रनिकृत्तसत्व
___ सातनिःसरदसूक्लुतकूर्चगुच्छम् । वक्तं वपुश्च विकृताकृति दीर्घबाहो
रार्येण राक्षसकुतूहलिना न दृष्टम् ॥२९॥ आर्ये श्रमणे" । अयमार्यः ॥
10
15
-
1 इयं for अहं E only.
| 10 रूढं वैरं K रूढे वैरं corr. to रूढे 'श्रमणा all.
वैरे 0u रूढे वैरे cett. 3 सिद्धशबर° E only.
11 प्रतिकृतं K, Md, Mt, Mg प्रविशतं +पागतं Cu, Bo पगता w पागता | cett.
___12 श्रवणा K, Md, Mt श्रमणा cett. गच्छK, E गच्छ corr. to गच्छ | __13 सम्पातितपरद° for सङ्घातनिःसरद. गच्छ२ cett.
Mg only. " खत्म।... श्रमणा च (1 ro below) ___14 दस्त ° Bo दसक्सत° corr to om. Mt only.
°दस्प त° Cu °दरलत.I, दसक्नुत हा देवि प्रक्षतिमधुरां for हा क्वासि cett प्रकिर मधुरां Mg only.
15 °कृत for °कृति W only ७ भजतु E only.
18 श्रमणे all. 9 urat for erat w, Sc only.
17 opeft: for oftef: Bo only. K2

Page #190

182
ACT V 30
श्रमणा। जयतु देवः ॥ रामः। अथास्मत्पर्यन्वेषणे किं प्रयोजनम् ॥ 'श्रम । शृणोषि रावणानुजं विभीषणम् ॥
रामः। कस्तं न शृणोति ॥ 5 श्रम । स च यदैव देवेन खरदूषणप्रभृतयो निहतास्तदैव बन्धुभ्यः कस्यापि हेतोः परिक्रम्य' सुग्रीवसख्यादृष्यमूके वर्तते । तस्यायमात्मसमर्पितो लेखः ॥
इति लेखमर्पयति ॥ लक्ष्म । गृहीत्वा वाचयति। स्वस्ति। रामदेवं प्रणम्य विभीषणो विज्ञापयति । ___ 10 विष्टिभागधेयानां वयी नः परमा गतिः ।
धर्मः प्रकृष्यमाणो वा गोप्ता धर्मस्य वा" भवान॥३०॥ रामः। वास ब्रूहि किं "सन्दिश्यतामेवंवादिनः प्रियसुहृदो लङ्के श्वरस्य " तत्रभवतो महाराजविभीषणस्य ॥
___ जयतु Ou, R, Mg जयतुर E जय | " दृश्यते for वर्तते Mg only Bo जयतिर cetta
10 °मात्मरमसमाईतो लेख: Cu °माआर्येऽस्मत E, Bo, w, Se, I,I त्मसमस्समर्पितो लेखः K °मात्मसमर्पितो असत' only Mt, Mg अथास्मत cetta लेख: cett
अंम।... शृणोति (next line) om. | 11 स्वस्ति om. Ou, K only Bo.
12 प्रणम्य om. Mt only कथं for कस्तं E only.
13 विशिष्ट for विशिष्ट K only. यदैव देवेन Cu, K, Mt यदैव वृत्वेन
14 द्वीपिनः for द्वयी नः E only. - देवो न यदैव Bo यदैव only Mg
16 वै for वा E, W, Sc, I. देवाबदेव catt. विशिरसो for प्रभृतयो Mt, Mg :
16 सन्दिश्य Gu, K प्रसन्दिश्य Bo only.
| प्रतिदिश्य Se प्रतिसन्दिश्य° cett. 'अपक्रम्य fon परिक्रम्य Mt only. ॥ तत्रभवतो om Mt तत्रभगवतो K
दृष्यमूकेन Ou 'दृश्यमूके I, Bo, Mt, | तत्रभगवतो corr. to तत्रभवतो On तत्रMg 'दृष्यमूके cett.
| भवतो cott.

Page #191

5
10
ACT V 30
लक्ष्म' । यदा लङ्केश्वरः प्रियसुहृदित्युक्तमार्येण तत् किमवशिष्यते
सन्देशस्य ॥
रामः । यथाह' सौमित्रिः ॥
2
श्रमः । अनुगृहीताः स्मः ॥
लक्ष्म'। आर्ये 'श्रमणे । कथय विभीषणसम्पर्कादस्ति काचिदायीयाः प्रवृत्तिः ॥
* श्रम । वर्तमाने नास्ति । यदा पुनर्दुरात्मना रावणापसदेनाह्रियमाणायाः स्रस्तमनसूयानामाङ्कमुत्तरीयं तच्च नैर्गृहीतम् ॥ रामः । हा प्रिये महारण्यवासप्रियसखि विदेहराजनन्दिनि ॥ इति संवरणं नाटयति ॥
लक्ष्म°। "आर्ये केन कस्य वा हेतोस्तगृहीतम् ॥ श्रमः । ऋष्यमूके रामगुणपक्षपातात् सुग्रीवविभी षणह मत्प्रभृतिभिः ॥
रामः । " द्रष्टव्या हि निष्कारणप्रियकारिणो भुवनमहनीयमहि
17
1 वाढं for यथाह सौमित्रिः Cu (by
rev along margin), K only
2 •ताः स्मः Ma, Mt •ताः स्म K •तास्मि Mg • तास्मः cett
ॐ श्रमणे all.
5
4 श्रमणा by rev along margin, Ou.. रावणेनाप° Mt, Mg राक्षसापसदेनाप (prob. cour. fr रावणापसदेना) Ou रावणापसदेनाप° cett
'हृतायाः for • ह्रियमाणाया: Mg
°मनुसूया°E only
6
7
[only.
' •रीयान्तरिताभरणजालं for परीयं
Mt only.
9
10
133
11
तच्च om. Mt omly.
स only for वास C.
• राज om Eonly.
12 आर्ये om Mt only
13
ऋस्य° Ig ऋ० Mt, Mg ऋष्य
cett
14 विभीषण. om. Ou, K only.
15
हनु° for हनू°E, W, Se only
10 भृतिना K 'मृति corr to "मृतिना Cu भृतिभि: cott
17
by rev, वत्स add. Mt, Mg only 18 of
for of Mt only.

Page #192

134
ACT V 31 मानस्ते महात्मानः । तच्च सीतावासः श्रुतमभिज्ञानम् । तदृष्यमूकमभिसन्धाय तावद् गच्छामः ॥ श्रम । इत' इतस्तर्हि देवः ॥
परिकामन्ति ॥ लक्ष्म । हनूमान हनूमानिति' महानेष वीरवादः । तत्रभवतो 5 जातमात्रस्य सतः समुद्भान्तदेवासुराण्यद्भुतोदाहरणान्यनुश्रूयन्ते। अपि च किल।
याजकर्षणे वीर्य यहायौ वा समुन्नते ।
यहालिनि महाबाहो तच्च वीरे हनूमति ॥३१॥ श्रम । एवमीदृशो हेमगिरिवास्तव्यस्य तत्रभवतः प्लवङ्गपुङ्गवा10 नाकवृत्यू पतेः केसरिणः क्षेत्रसम्मवः" सूनुराञ्जनेयो हनूमान
___1 तच्च सीतावास स्तुतम तच्च सी-1 ' इति महान om Md only तावासश्रुतम. corr to तच्चसीतावस्त्रं ध्रुवम | महानयं for महानेष Mt, Mg only. ou तच्च सीतावास । श्रुतम° Bo तच्च " तस्य w, Sc, I, सतः om. E सतः सीतावासः श्रुतम° E तच्च सीतावास | cett. श्रुतम I तच्च सीतावासश्रुतम. corr to 10 समुद्भूत° for समुशान्त Konly मुद्दातच सीतावासरच्युतम° w तच्च सीता- |न्तदेवा. om Bo only वासयुतम° Sc तच्च सीतावासश्चतम Md
11 राण्याश्चर्यान्य° for "राण्यद्भुतोदातत्स तस्याः संस्तुतम. Mt, Mg तच्च | हरणान्य° Mt only. सीभस्त्रं ध्रुवम K.
12 यवज्राकर्षणे W, Sc यद्धर्जकर्षणे Bo * तदृश्य I, Bo तदृश्य. corr. to/ यद्दअलक्षणे Mt यज्ञकर्षणे cett. तदृष्य 0u तदृष्य cett,
18 वा om E only. ३ गच्छामः for गच्छावः Ou, K only. | 14 नते र नतं I, Mt नति: cett इत om Md only.
18 तत्र for तच्च Cu only. परिक्रीमतः Bo परिक्रामन्ति K, 16 हनु° for हनू. K, Bo only. Md, Mg सर्व परिक्रामन्ति Mt प्ररि
17 °व्यः for "व्यस्य K only. कामति cett
18 प्लवङ्गानीक Bo only. Om one TTATT E, W, Sc, Ig, Md
19 तत् add. K only. only.
20 हनु. K, Sc only.

Page #193

186
185
ACT V 32 नाम । यस्य रेतोधाः पिता भगवान मातरिश्वा । तत् किं हमनैकेन ।
अम्मोधेनारिकेलीरसमिव चुलुकैरुजुलुम्पन्यपो ये
येषामुन्क्षेपहेतुः शिखरिषु लकुंचोदुम्बरमाय एकः'। 5 ब्रह्मस्तम्वं निवासद्रुममिव रभसादिप्रकर्तुं क्षमा ये
तेषां कोट्योऽयसमाः सुतममरपतेवानराणां नमन्ति
॥३२॥ रामः। "आर्ये हस्सैदक्षिणेन "सुमहाननिसञ्चयः । तत्किमेतत् ॥
श्रम । लक्ष्मणकुमारेण तस्य योजनबाहोश्चिनेयमभिसृष्टा ॥ 10 रामः। साधु कृतम् ॥
-
1 भतान I, only
7 एव र एक: Cu, Bo एष: corr to
एक: I, एष: cett. २ हनु° Cu, E हनु° corr to हनूर |
विद्मः for ब्रह्म Md only हनू° cett नारिकेली. Ou, K, Bo, Sc, Mt, Mg |
" ह्य• for प्य° E only नासिकरी नीलिकेली• cett.
10 नयन्ति E, I only.
| " आयें om E only. * चुलके , K, E, I चुलुके cet.
12 हस्तं द. हन्त द° Mt, Mg हस्खद 5 रुच्चुलम्पन्त्यपोI, रुच्चुलुम्पत्पयो Cucett कच्चलुम्पत्पयो Bo रुचलिम्पन्यपी W| 13 सु om E only पच्चलुम्पन्ययो sc कच्चुलुम्पन्त्यपो Md 14 नस्थि० for °नमि Mt only. कच्चलुम्पत्पयो , राशुलुम्पत्पयो F1 लक्ष्मण कुमारण corr. to लक्षणेन राशुलुम्पत्यपो र विलिम्पन्त्यापा Mt कुमारेण 0u कुमारलक्ष्मणेन र लक्ष्मकविलिम्पत्यपो Mg.
णेन only Mt, Mg लक्ष्मणकुमारण cett 5 °लीला for हेतुः Mt only
16 मारितस्य for तस्य K only o algo K, E felgio corr to go ou oufafao for a fato Mt only लिकु. cett.
| 18 साधु Cu, E, K, I, साधु२ cett.

Page #194

1
136
5
10
लक्ष्म'। 'आर्य पश्य पश्य ।
2
* सौहित्यात्पृथवः कथन्ति रुधिरोत्सेका चमत्कारिणष्टात्करोत्कटमुचैरन्ति नलकास्त्वङ्मांसविस्रंसनात् । उत्सर्पन्यथ मेदसां विकलनादुडुडुदा' वीचयचित्रं चित्रमुदेति कोऽप्ययमितो दिव्यः श्मशानालयात्
॥ ३३ ॥
10
प्रविश्य' पुरुषः । जयतु जयतु रामदेवः ।
दनुनीम श्रियः " पुत्रः शापाद्राक्षसतां गतः । इन्द्रास्त्रंकृतकाबन्ध्यः ""पूतोऽस्मि भवतः " श्रयात् ॥ ३४ ॥ रामः । " प्रियं नः ॥
13
दक्षुः। राम” माल्यवत्प्रर्युक्तेन च मया युष्मदासदनाय दूषितमरण्यमासीत् । "अलं वा तत्कालकाश्मल्यस्मरणेन । सम्प्रति
1
आर्य पश्य K, Bo आय पश्य corr to आश्चर्यं पश्य Cu आर्य पश्य २ cett
' साहि° Bo only ' ॰ष्टात्कारो° corr
॰ष्टात्कारो° cett.
ACT V 33-34
4
• मुञ्चरन्ति K, E, Mt • मुत्कति corr
"
to मुच्चरन्ति Ou •मुत्कटन्ति cott
I only
7
to ष्टाङ्कारो° w
5 विलयनाo for विकलना० Mt only.
6
• दानां चय• for °दा वीचय° W, Sc,
only.
9
दिव्य० 11, E, Ou, W दिव्य: cett
8 •मानलात् for •नालयात् Mt, Mg
10
दिव्यपुरुषः for पुरुषः all but Ou, K जयतु जयतु Ou, E, K जयति जयति
cett.
11 श्रेयं पुत्रः Bo श्रिया युक्तः W, So श्रियः पुच: cotto
12
रण्यमासीत् (l. 12 below)
पूतोऽहं E मुक्तोऽस्मि Mg पूतो
स्वकृत
om. Ig.
12 a
ऽस्मि cett
13 भवतः श्रयात् Ou भवदाश्रयात् Mt, Mg भवतां श्रयात् cett
14 प्रियं नः २ E प्रियं Cu, K प्रियं प्रियं नः cett
15
भवतां शरात् Ma भवतः शरात् K
राम om all but Cu, E, K.
16 •मुक्तेन for "युक्तेन Eonly.
17
'दास्पन्दनाय Mt only.
18 अलं वा तत्काल० om. Mt only.
10 काश्मल Cu (co1r. f1. काश्मय),
E • कौशल्य° W, Sc 'काम K ●का
THE cett.
20
• मरणेन for स्मरणेन E only.

Page #195

187
ACT V 35-36 'तु युष्मत्प्रभावात् प्रबुद्धसहजज्योतिषः परोक्षमेव मे वस्तु किञ्चित् प्रतिभाति । तच्च कः प्रतिबोधनाय कृतमहोपकारेभ्यः कथ्यते ।
प्रार्थ्य माल्यवता वाली युष्मद्धाने नियुज्यते ।
तेनापि रावणे मैत्रीमनुरुध्य व्यपेक्ष्यते ॥३५॥ । रामः । एष एव पन्थाश्चारिबस्थानाम् ।
"नैतादृशः सुहृत्कार्ये माध्यस्थ्यमवलम्चने ।
ममायस्मिन् महावीरे सोत्कण्ठमिव मानसम् ॥३६॥ इतरे"। क्वान्यत्र रामदेवादमून्यक्षराणि ॥
रामः । भद्र" कृतं सौजन्यम् । अधुना चिरं" नन्दतु महा10 भागः स्वेषु लोकेषु ॥
23दनुनिष्क्रान्तः॥
1तु om E, Bo only.
___10 नेतादृशः E, K न तावदृशः corr यो u सहजज्योतिषः cour. | to नैतावदृशः ॥ न तादृक् w न ताto सहजज्योतिषः w सहज्योतिषः Sc | दृशः cett सजज्योतिषः Bo सहजज्योतिषः cetta " माध्यस्थ. I, K, W, Sc माध्यस्थ्य
°मिव मे वस्तु K, Mt °मेव मे वस्तु Bo, Md माध्यस्थ° corr to माध्यस्थ्य. Ou corr to "मेवमेव u "मेवास्तु Md, Mg मध्यस्थ E, IT "मेव वस्तु cett.
12 लम्ब्य ते Cu, Sc only _* किञ्चिदच w, se किञ्चित्र Md कि- 13 वीर्य for °वीरे Bo only. fara Mt, Mg fafan cett.
" दनः for इतरे Mt only. प्रविबोधनाय ou प्रतिविधानाय 15 दमून्यक्षराणि ... वाणे मुक्तवा Mt प्रतिबोधनाय cett
(1 5, next page) by rev along margin, Cu. __ युष्मद्वार्ते Sc only
16 TTH add Iz, Bo, W, Sc, Ig only ' व्यपेक्षते cour to व्यपेक्ष्यते w व्यपक्ष्यते | भद्र K, Md, Mt, Mg भद्रं Bo, W, Se, Bo व्यपेक्षते E, Sc, Md अभ्युपेयते Mt, | I, भद्रं corr. to भद्र I भद्र om Cu, E Mg प्यपेक्षते corr. to प्युपेक्षते Cu व्यपे
add W, Sc only क्ष्यते cett
| 19 चिर om. all but Ou, E, K रामः om Md only
नन्दत u, E, K, Mt बन्द cett. " चारित्रस्थानां w चिरत्रस्थानं Se | " भागः Cu, E, E, Mt °भाग cett चारित्रस्थानं corr. to °चारिचस्य_u_स्वेषु कालेषु : खेतेषु लोकेषु Mt
स्वस र चरित्रस्य चारित्र- | स्खेषु लोकेषु cetta स्थानं cett
| इति add. all but Ou, K

Page #196

138
ACT V 37-38 लक्ष्म । आर्ये वालिरावणयोः किन्निबन्धना मैत्री ॥
'श्रम।
कैलासे तुलिते जिते त्रिभुवने दृप्यन्तमभ्युद्यतं
दोर्युद्धाय दशास्यमिन्द्रतनयः प्रक्षिय कान्तरे। सान्ध्यं कर्म समाय सप्तसु सरिनाथेष्वथो मुक्तवा
नुन्मुक्ताय नताय "याचितवते सख्यं च तस्मै ददौ ॥३७॥ "लक्ष्म । दुरात्मन पौलस्य लपांसन । एष ते क्षत्रियपरितापिनो वीर्यस्योत्कर्षः॥
रामः। एवमुनरोतरभवैिश्चित्रीयते जीवलोकः ॥ ___ 10 बम । "आर्ये पुरत एष" शुभो' गिरिः किन्नामधेयः ॥
श्रम।
नायं गिरियशोराशिरिव वीरस्य वालिनः। एष दुन्दुभिदैत्येन्द्रमहिषस्यास्थिसञ्चयः ॥३॥
1 श्रवणा II, Bo अE अम° cett | 10 याजित° conr to याचित• Cu only कैलाशे Sc, I, only.
| 1 लक्ष्म om E only. 3 जिते पितं त्रिभुवने w, Sc जितेऽपि
___12 भावचित्रीयते I, Md, Mt, Mg
12 भुवने 04 सिते त्रिभुवने E जिते त्रिभुवने
भावचित्रायते W, Sc, I, भावश्चित्रीयते cett.
* मभ्यागतं Cu, K मन्यद्यतं E corr. to °भावैश्चिचीयते Cu °भावैश्चित्रीयते मभ्युद्यतं cett.
cett. प्राषिष्य Md only
| 13 आर्य for आर्ये W only. कवान्तरे Cu, K, Mt, Mg कचालये 14 एष ते w, So एव Bo एत I, एष ' नदीन्यथेप्यो Bo ननायचो Ma |
_18 शुधी K सरीन्वाथो 0n सरिनाथेष्वथो र नदी
शुधा corr. to शुधो 0u नाथेष्वथो cett (+ Mt, Mg)
शुधं Bo शुध° cett. जप्त• for मुक्त Mg only.
16 opfato for ofra Mt only. * ग्वान्मुक्तायाथ for ग्वानुमक्ताय w, | " °माहिष्य• I, I, Md °माहिष• E Sc only
| महिष° cett.
cett.
cott.

Page #197

139
ACT V 39 'लक्ष्म । उपरुवान्यनेन वानि । तत् परिहत्य गच्छामः ॥ रामः। नन्वेहि ॥
_ 'पादेन क्षिपति ॥ 'श्रम । आश्चर्यम्।
यात्सङ्कन्दननन्दनः कपिवृषा निर्मथ्य दोस्तम्भयो___ यापारेण निरास्थदस्थिगिरिवद् देवद्विषो दुन्दुभेः । तककालमकाण्डपाण्डुरघनप्रस्पर्धि रुन्धत्पुनः
पादाङ्गुष्ठविवर्तनादयमितो निर्विन्ध्यमाविध्यति ॥३९॥"
लक्ष्म।... नन्वेहि om (1 2 below) | कालमकाण्डघमरवन. corr to यत्कंलमThe rev supplies लक्ष्मणः only along | काण्डघस्मरवन० u तत्कङ्कालमकाण्डmargin, Ou उपरु° . . . नन्वेहि (1. 2 | पाण्डरघन॰ cett below) om E.
| रुन्धत्पुनः W, Sc, Bo तुं रुन्धत्पुनः तं Md, Mg इदं र तत् cetta | corr to रुन्धत्पुनः I, रुन्धन्युनः Ou, E, ३ पादेन क्षिपते 0u पादेन क्षिप्यते E | I2. Mt, Mg रुन्धत्पुरः र रुन्धनमः corr. इति तत् पदेन क्षिपति w, So पादाङ्गुष्टेन
| to रुन्धत्युनः Md क्षिपति Mt लक्ष्म । पादेन तिपते K
10 faradto md only. fodretto corr. to पदेन विपति cett
निर्विध्यI, निर्वध्य Bo
___11 निर्विघ्न K, Cu (prob.corr fr निर्विध्य) • * राम cour to श्रम 0u.
निर्विध्य E निर्विन्ध्य. Ma निर्वन्ध्य W आर्य पश्य corr to आश्चर्यं पश्य Cu |
(corr fr fordez) Sc. आश्चर्य२ Md आश्चर्य cett.
* I and Bo repeat this whole speech "लेशेनेव तदाशव in the orng text and
of श्रमणा but with r.1 In this repeated यत्सङ्कन्दनः by rev. along margin, Cu
passage for TH I, has TTH and Bo TTH:. लेशेनैव सवासविः Mg यत्सङ्कन्दननन्दनः For यत्सङ्कन्दननन्दनः both read क्लेशेनेव cett
तदापि सः For निरासदार गिरिवद् 'निरास्थरास्थितगिरेर IT, E, I, नि- | I, reads निरास्थदस्थि गिरीवद्, while Bo रास्थदस्थिगिरिवद् Ou, Md निरास्थदा- | निरास्थदस्थि गिरिव and omats the followस्थितगिरेर Bo, W, Se (In W and So | ing देव. For तत्कङ्कालमकाण्डपाण्डुरनिरास्थ is a corr. fir निरास्थि) निरा-घन both read यत्तत्काण्डमकाण्डघस्मस्थदस्थिवद्र.
रघन. For रुन्धत् I has रुन्धन, while 'तत्कालमकालपाण्डुरघन II, Mt | Bo रुन्धत् And for निर्विन्ध्य Bo has यत्तत्काण्डमकाण्डपाण्डुरघन Md यत्त- | निर्विध्य°, and I निर्विन

Page #198


Page #199

141
ACT V 41-42
141 शिशिरकटुकषायः स्त्यायते 'सल्लकीना
मिभदलितविकीर्णग्रन्थिनियन्दगन्धः ॥४१॥ 'लक्ष्म । तत् किमभित एव प्रवृद्धपौरस्त्यमारुतविहन्यमानकदम्बानि काननानि सङ्गलितवाष्पपटलया 'दशा परिक्षिय 5 धनुरवष्टभ्य धीरधारितशरीरेणार्येण "सपदि स्थीयते ॥ रामः । वत्स किं न पश्यसि । स्थितमुपनतजम्मान बिचैः कदैश्चैः
कृतमविकलकण्ठस्ताण्डवं नीलकण्ठैः । " उपरिविघटमानप्रौढतापिन्छनीलः
श्रयति शिखरमर्टेनूतनस्तोयवाहः ॥४२॥ लक्ष्म । स्वगतम् । अपि नामायमार्यः केनचिद्रसान्तरेण विक्षियेत॥
सान्द
1 शल्ल• K only.
11 सम्प्रति fon सपदि Mt only विदीर्ण. K only
1 रामः Mt रामः by rev , Cu श्रम ३ निष्पन्द• I, E नियन्द° Cu | cett fareyfa Bo, W ofaele Ig, Md
13 पश्य corr to पश्यसि by rev , Ou निष्यन्द° K, Mt निस्यन्दि Sc
14 गर्भविल्वैः रम्भडिम्भैः Mt गर्भ
बिम्ब: cett * लक्ष्म om. Md only लक्ष्म तत् om Mt only
1 कदम्बैः om. Bo only. ___ पौरख• Bo पौलस्त्य. Cu 'पा
18 "मतिकल° for °मविकल• I only. रस्त्य. E पौरस्त्य° cetta
7 अपि च for उपरि° Mt, Mg only. Has also ifra in pencil along
17 °मानः for °मान• K only margin, probably as v 1. for g of प्रवृद्ध 1B तापिञ्छ° Ma, Mt, Mg तापिञ्छ' and रुत of मारत,
con to carry Cu aforest cett 'धूयमान• for "विहन्यमान० Mt only | 19 शिर° I, शिशिर I, शिखर दृशा om. Bo only
cett ° धीर. om. E, K, Md, Mt, Mg only | 20 मद्रौ नू० fo1 °मद्रे Mt only. 10 °चारित I, चरित° Sc °चारिणा क्षिप्येत I, Cu, K क्षिप्येते E w •धात : ०धारित° cett क्षिप्यते cett

Page #200

142
ACT V 43-44 नेपथ्ये । मातामह निवर्तस्व निवर्तस्व । त्वन्नियोगादयुक्तोऽपि वधः साधोः करिष्यते ।
पूज्योऽसि ननु मित्रस्य यो गुरुगुरुरेव सः ॥४३॥
लक्ष्म । आर्ये कोऽयम् ॥ ___5 श्रम । देव पश्य पश्य ।
बिभ्राणश्चारु चामीकरकमलमयं दाम दतं मघोना
पिङ्गेनाङ्गेन सन्ध्याच्छुरित इव महानखुवाहस्तंडित्वान। उत्पाताविद्धमूर्तेर्दधदुपरि गिरेगैरिकाङ्गस्य लक्ष्मीमन्तः सीमन्तरेखामिव वियति जवादिन्द्रसूनुस्तनोति
॥४४॥ लक्ष्म । आर्य आर्य दिष्ट्या प्राप्तः स वीरगोष्ठीविनोददानप्रियसुहृन्माघेवतः ॥
रामः। खगतम्। महावीरः सः॥
1 पितामहर for मातामह Mt only. | 10 °मूर्ति for "मूर्ते I, only.
निवर्तस्व Cu, E, W, Sc निवर्तस्वर 1 °कांवस्य K °काङ्कस्य Mg °काङ्गस्य cett
निर्वगा• for "नियोगा Se only. " जयति for वियति Mt only. 33 °दमुक्तो. K °दमुक्तो corr. to ___13 लक्ष्मण by rev along margin, Cu. दनुक्तो• 0u °दयुक्तो° cetta ___ दृष्ट्या for दिया W only.
* पूज्योऽसि I, Mt पूज्येऽपि coir. to 15 स by rev , Cu. पूज्योऽपि 0u पूज्यस्त्वं Mg पूज्योऽपि | ___16 गोसावनोददान K, E गोष्ठीcett.
दान° in text and विनोद by rev. along " गुरुच corr to °गुरुरव Cu only | margin, Cu o जान cett. o que corr to ope by rov., Cu. _18 प्रियः for प्रिय W only
7 विधाणं चा° 0u विभीषणश्चा• B | 1 ज्यघवतः 0u (corr fr. माधवतः) विधाणचा• cetta
w मायवतः Md, Mt, Mg न्याघवतः पि गगनेन for पिङ्गेनाङ्गेन E only_
cett. "डिखात् K, Se टिखात् I, टि-| ..18 स्वगतम् om. Mt only. खान Mt, Mg "डिलान cett..
19 °वीररसः for °वीरः सः E only.

Page #201

5
ACT V 45
ततः प्रविशति वाली ॥
लोकालोकालवालस्खलनपरिवहत्सप्तमाम्भोधिपूरं
वाली ।
विचिष्यत्पर्व कल्पचिभुवनमखिलोत्खातपातालमूलम् ।
पर्यस्तादित्यचन्द्रस्तबकमवपतद्भूरिताराप्रसूनं
ब्रह्मस्तचं 'धुनीयामिह हि मम विधावस्ति तीव्रो विषादः ॥ ४५॥
एवं नामयुक्तमनुरुध्यमानाः पुमांसो महत्ययुक्त गहरे पात्यन्ते । यदनेन माल्यवता पौलस्त्य मैचीदिवसमनुस्मार्य तत्रभवतो रघु10 ध्वजस्य निधने नियुक्तोऽस्मि । अहो यहः । प्रातरारभ्य मामनुart faoकन्धायां प्रस्थाप्य सम्प्रति निवृत्तः । कष्टं " भोः कष्टम् । दौराग्यादरिभिर्निजार्जवशुचौ मायाविभिर्वञ्चिते धर्मात्मन्यतिथौ निजनपि जगत्पूज्ये गृहानागते ।
1
9 • लसत् for •वहत् all but K, Mt,
3
Mg only
* तमाम्भोधिपूरं by rev. along margin,
Cu.
पूर्व ●त्पर्व cett
4 •धारा° Cu • ताप Sc •तात्पत्
5
Ig °तारा cott.
5
corr to • पर्व • W
लुनीo cott.
6
धुनी० K, Cu ( prob corr fr लुनी०)
●त्पद्म• E
नामायुक्तः I नाम युक्त E, Ia, Md नाम युक्तमनुक्त° W, Sc नामायुक्तमुक्त° K.
for f Mt only.
7 विवस्ति for विधावस्ति by rev, Cu
8
नाम मुमुक्त Ou नामयुक्तमुक्त Bo तावदनुयुक्त Mt
● मुक्त for °युक्त° Cu only
10 faut for To Mt, Mg only.
11 दि of दिवस effaced with paint and प्रतिश्रवमo along originally vacant space by rev, Cu प्रतिश्रम K • दिवसम
cett
143
Cu
11* नुस्मार्य तत्रभवतो also by rev न्धायाः F, W, Sc, Ig बन्धायां cott. 13 भोः कष्टं भो Cu कथं भोः कष्टं E
12
भोः कष्टं K कष्टं भोः कष्टं cett.
14
Originally a short vacant space for
दौरात्म्य विभि shows the omission
·
supplied by rev, Cu
15 निरागसि Mt, Mg
16
CIDIC cett.
महाना° for गृहाना° Md only.

Page #202

ACT V 46-47
एतस्मिनुचितं न नाम विहितं वाचापि नोक्तं " प्रियं धिक पापेन मया रिपाविव कथं बद्धो 'वधायोद्यमः ॥ ४६॥
3
कथितं च सम्प्रत्येव मे चारकैः । विभीषणेन सुग्रीवस्याप्यनाख्याय रामान्तिकं श्रमणा' प्रेषिता । प्रतिपन्नलङ्काधिपत्यश्च तस्य' दाशरथि मतङ्गाश्रमोपकण्ठे वर्तत इति । भवत्त्ववतरामि । तथा नाटयति । कः कोऽच भोः । विजितपरशुरामं सत्यधर्माभिरामं गुणनिधिमभिरामं द्रष्टुमभ्यागतोऽस्मि । भवति च फलवत्ता चक्षुषस्तत्र दृष्टे
भवति च रमणीयो दर्पकण्डूनिकाषः ॥ ४७ ॥ रामः । वत्स सौमित्रे | मामिहस्थमावेदय महाभागाय ॥ लक्ष्म' । उपसृत्य । अयमार्यस्तिष्ठति । तदुपसर्पतु महाभागः ॥ वाली । अपि त्वं 'पुनरसौ लक्ष्मणः ॥
144
10
15
लक्ष्म'। अथ किम् ॥
10 वाली । स्वगतम् ।
स एष रामश्चरिताभिरामो धर्मैकैवीरः पुरुषप्रकाण्डः ।
1 पि नोक्त... द्यमः has been supplied by rev, Cu
18
नावेदितं fo1 नोक्तं प्रियं Mt, Mg only * रिपुर्योऽधमः for वधायोद्यम: Ma Mt, Mg only
8 End here-Cu, Mt, Mg Appendix A
4 • त्येव मे W, Sc, Md • त्येवमेव I, Bo, Ig
For K see
"त्येव E
5
उपसर्पतः ॥
श्रमणा Bo, W, Sc, E
श्रवणा I1.
तस्य om. Bo only.
[I2, Md.
7 फण० Sc फण corr to फल W
फल० cett.
8
• कषाय: for निकाष: E only.
6
' असौ only for पुनरसौ E only 10 वाली om. I only
11 वीर for वीरः E only.
12
पुरुषः for पुरुष Bo only.

Page #203

145
ACT V 48-51
145 स्वान्येव पूर्वाणि परैश्चरित्रै
___ोऽत्यद्भुतैरप्रतिमोऽतिशेते ॥४॥ प्रकाशम्। राम
आनन्दाय च विस्मयाय च मया दृष्टोऽसि दुःखाय वा' ___ वैतृष्ण्यं तु ममापि सम्प्रति कुतस्त्वद्दर्शने चक्षुषः । त्वत्साङ्गत्यसुखस्य नास्मि विषयस्तकिं वृथा व्याहृते
रस्मिन्विश्रुतजामदग्न्यदमने पाणौ धनुर्जुम्मताम् ॥४९॥
5
रामः।
दिष्ट्या यदद्य दृष्टस्त्वं सत्यमेतञ्च युज्यते । किन्वशस्त्रेषु युष्मासु कथं रामोऽस्तु सायुधः ॥५०॥ वाली। विहस्य। भो महाक्षत्रिय । किमित्यनंनुकम्पनीयानवमस्माननुकम्पसे।
ज्ञाता एव वयं जगत्सु चरितैर्वाग्भिः किमाख्यायते __संयत्तो भव सत्यमस्ति भवतः सत्यं मनुथो भवान् । शस्त्रैरव्यवधीयमानविजयाः प्रायो वयं तेषु चेद् याहस्ते सुखमास्त्र सन्ति गिरयो यैर्वानराः शस्त्रिणः
15
॥५१॥
तदितः स्थलीमधितिष्ठावः ॥
1 वा om E only * वैतृप्त्यं E वैतान्यं Bo वैतृष्ण्यं I, W, Sc, Ip, Md.
३ नास्ति w, Se only.
33 हावने Bo विजये Md दमने I. E, W, Sc, I,
* जृम्भते Md only 2789
त्यनु° for °त्यननु Bo only 'न्यानस्माननुE ग्यानमानप्येवमनु Md ज्यानप्येवममाननु° cett.
सम्पत्तो Bo सम्पन्नो : संयत्तो cett भव सत्यमस्ति om I, only ' शस्त्रैः स्वैः रूपधीय E only. __10 माश्वसन्ति W only.

Page #204

146
ACT V 52-54
लक्ष्म । 'आर्य यथाह महाभागः । स्वजातिसमयव्यवस्थिता युद्धधर्मा इति ॥ वालिरामौ । अन्योन्यमुद्दिश्य ।
कामं त्वया सह श्लाघ्यो वीरगोष्ठीमहोत्सवः । किन्विदानीमतिक्रान्ते त्वय्यवीरा वसुन्धरा ॥५२॥
परिक्रम्य निष्क्रान्तौ ॥ लक्ष्म । कथमास्फालिने धनुषि कुपितः साङ्कन्दनिः । तथा हि। गर्जपर्जन्यघोरस्तनितमविरतारम्भगम्भीरमन्त -
गुञ्जन गुञ्जाभजृम्भाविवृतः खविशविश्वदिक्चक्रवालः। 10 संरम्भोतम्भतुङ्गस्थित वितततडिपिङ्गलाङ्गलकेतु
यस्तं विस्तार्य दपीदपिहितगगनोत्सङ्गमङ्गं धुनोति
॥५३॥ नेपथ्थे। विभीषण विभीषण ।
आर्यस्य वालिन इव ध्वनिरेष नूनं ।
तस्यैव नूतनधनस्तनितप्रचण्डः । मौवीरवश्च कुत एष भयानकः स्याद्
व्यापारितं किमु हरेण धनुः पिनाकम् ॥५४॥ लक्ष्म । आर्ये अयं नु कः ॥
15
1 आह for आर्य Bo only
___ मन्तङ्गजा. se °मन्तगुजा. Bo २ स्वजाति° repeated Bo only. मन्तगुंजा I, E, W, Ia, Md 3 °समा for °धी E only
विभीषणः Ma विभीष विभी4 nafarra for ofrecerata E only 2 Iy, Bo, W, Sc, Iz 'लितः। धनुषि ममार्ये कुपितः Bo only | 'तु II, Bo नु cett.

Page #205

नेपथ्ये।
ACT V 55
147 श्रम । स एष खलु विभीषणसखः सुग्रीवः सविमर्षसंरम्भ सम्प्रहारमनुसरति । सर्वे च यूथपतयो गिरिगहरेभ्यः सम्पतन्ति ॥ लक्ष्म । तेन हि सम्प्रति मायारोपितव्यं धनुः ॥
अम । एष वालिकायदुन्दुभिकरङ्कसप्ततालगिरिमहीतलान्यव5 दार्य रामतूणीरमधिशयितः शरः ॥
मद्रोहाछपथात् प्रसीदतु मतिः पौलस्त्यसुयीवयो
हे वीराः कपयः शमोऽस्तु भवतामीशः स एवास्मि चेत्। रामान प्राप्तमहार्घवीरमरणस्याशस्तिरेषाद्य मे योऽहं सूर्यसुतः स एष भवतां योऽयं स वत्सोऽङ्गदः
॥५५॥ लम। तदयमनुचराज्ञानियन्त्रणोन्मुक्तवीरसमयसङ्गलदसह्यदुःखनिभृतैयूंथपतिभिरार्येण च सपक्षपातवाष्पेण वीक्ष्यमाणः "स्वद्रोहशपथयन्त्रितसशोकविभीषणेन याच्यमानशरीरसौष्ठवः प्रयत्न16 निरुद्धनिष्ठुरप्रहारमर्मछेदवेदनावेगः परिष्वङ्गव्याजविधूतसुपीव
सविमर्षसंरम्भं सम्प्रहारमनु° I, w, ' हादपथा" for °हाच्छपथा• Se only SC, I सविसर्पसंरभं प्रहारमनु Bo सवि- यदय for तदय W only, wanting E मर्श ससंरम्भं समाहारं समनु E सविष- " णामुक्त for णोमुक्त Se only, संरम्भं प्रहारमनु° Ma
wanting E
10 सत्य for °सह्य Md only 'ममा० for मया E only.
1 पात. w पातं cett ३ रोपयितव्यं Md रोपितं corr. to |
12 वीक्ष० for वीक्ष्य E only •रोपितव्यं w 'रोपितव्यं cetta
13 स्खद्रोहणपथ° E, I, सद्धोरशपथ. • वालीवधाय for वालिकाय E only. | Bo स्वद्रोहशपथ cett.
"गिरिगहरेभ्यः पतन्मही• for गिरि- 4 शोक for "सशोक Md only मही• Md only
15 "निष्ठुर° om Bo only o omfa for offto Md only | 18 oynto for ofa yao Md only
L2

Page #206

148
ACT V 56-57 कण्ठपरिधीकृतस्तकण्ठकनककमलमालागुणः शक्रसूनुरस्यामपि दशायां वीरश्रिया प्रदीयते ॥
ततः प्रविशतः सुग्रीवविभीषणी वाली रामश्च ॥ रामः। अप्राकृतांभिजनवीर्ययशश्चरिबान
पुण्यश्रियः कुलमहीधरभूरिसारान् । एवंविधानपि निपात्य कटुर्विपांकः
सर्वकषः कषति हा विषमः कृतान्तः ॥१६॥ वाली। वत्स विभीषण । पश्य पश्य । सुष्टु शोभते वाससुग्रीवस्य वक्षसि सहस्रपुष्करमालागुणः ॥ 10 सुग्रीवविभीषणौ । अपवार्य।
अकाण्डशुष्काशनिपातरौद्रः
'क एष धातुर्विषमो विवर्तः । अस्माभिरायः शपथैर्निरुद्धैः
कथं विलयः कथमासितव्यम् ॥१७॥ 15 वाली। रामभद्र रामभद्र ॥
रामः। आर्य अयमस्मि ॥ वाली।
यदासक्तं" दैवादनभिमतसख्येऽपि हि जने मया" सख्यं प्राणैरनृण इव तस्याहमधुना।
1 °स्व. om. E only.
कमल. om Md only. ३ दीप्यते for प्रदीप्यते Bo * तानि जय० for °ताभिजन Bo only १ पाकः corr. to °पाके 11 पाक Bo पाक: cett
पुष्करस्य माला E only
क एक I कराल. क एष cett 8 OTTO E, Bo, Sc pref: cett 9 : W, Sc °75: cett 10 विलब्धः for विलयः E only. 11 यदारब्धं W, Se only यदासक्तं cett. 12 यथा for मया E only.
व om Md only

Page #207

149
ACT V 58 यदन्यत् साधूनां तव च गुणराशेः समुचितं प्रहाणे प्राणानां तदपि हि यथाशक्ति विदधे ॥५॥
' रामः सविनयलज्जाशोकस्तिष्ठति ॥ सुग्रीवविभीषणौ जनान्तिकम्। आर्ये श्रमणे । कथममृतहृदादिवास्माकं 5 रामदेवादेष विपाकः ॥
श्रम । माल्यवता किलैवम् ॥ इति उमयोः कर्णे कथयति ॥ वाली। वत्स 'सुग्रीव ॥
सुग्रीवो बाष्पस्तम्भ नाटयति । वाली। ननु सुग्रीव । आः प्रतिकूलिकः संवृत्तः ॥
सुग्री । सकरुणम्। आर्य आर्य प्रसीदाज्ञापय ॥ 10 वाली। वत्स कथय कस्तवास्मि ॥
सुग्री। गुरुः स्वामी च ॥ वाली। वं तु" मम कः ॥ सुग्री । शिशुः प्रेष्यश्च ॥
वाली। वत्स कथय क आवयोरन्योन्यधर्मः ॥ 15 सुग्री। वशित्वं वो वश्यता च मम ॥
वाली। तं" हस्ते गृहीत्वा। तर्हि दतोऽसि रामाय । राम नन्वेष गृह्यताम् ॥
1 प्रहारे for प्रहाणे Bo only.
' सुग्रीवर w, Se सुग्रीव I, Bo, E, " हि om Bo only
| I, Md ३ जानाति के Sc only
10 स्वगतम् add w, Se only
11 प्रातिकूलिकः Bo, w, Sc, IL (prob ___ + आर्य ... कथं om. Ma आर्ये .
corr. fr. प्रतिकूलिकः) प्रतिकलिकः I, स्माकं om Bo
प्रतिकुलिकः : प्रतिकूलक: Ma. देवंवि० "देषदेचवि. w, So
12 तु II, Bo, w, Sc, Md नुE, I, देष वि० cett
18 om Bo only किलैवमेवम् E only.
14 तं om Bo only 'सुग्रीव om Bo only
+ TTATG W, Sc TTH I, Bo, I, Md स्तवनं w only.
रामाय E.

Page #208

150
ACT V 59-60 रामसुग्रीवो। को हि पूज्यस्य गुरोर्वचनं न' बहु मन्यते ॥ विमी। अहो विस्तरस्थानेऽपि धर्मोपपतिपरिशुद्धः सङ्केपः ॥ वाली। वत्स सुग्रीव । अथ ब्रह्मपुत्रादाचायज्जिाम्बवतः अधीतधर्मपारायणवचनेन कीदृशस्त्वया मैत्रीधर्म आगमितः ॥ । सुग्री।
प्राणैरपि हिते वृत्तिरद्रोहो व्याजवर्जनम्।
आमनीव प्रियाधानमेतन्मैत्रीमहाव्रतम् ॥१९॥ वाली। रामभद्र तवापि भगवतः सहस्रकिरणान्वयपुरोहिताहसिष्ठादेष एव सम्प्रदायः ॥ 10 रामः। आर्य अथ किम् ॥ __वाली। तदनेन मैत्रीधर्मेण भवझामन्योन्यस्य वर्तितव्यम् । मदनुरोधात् क्रियतामुपनिबन्धः । अग्निसाक्षिकाच्च समयो नातिवर्तते । सन्निहित एवायं मतङ्गयज्ञाग्निः ॥ __ रामसुग्रीवौ । बन्योन्यहस्तग्रहम्।
पुण्ये मतङ्गयज्ञानौ सख्यं 'निर्वृतमावयोः।
ममेव हृदयं तेऽस्तु तवेव' हृदयं च मे ॥६॥ वाली। रामभद्र अयं तु वत्सो विभीषणस्वया प्रतिश्रुतलङ्काधिराज्य एव पुरतः श्रमणायाः ॥
विभी । सलज्जाशङ्कम्। कथं "ज्ञातोऽस्मि ॥
15
1 न after गुरोर्वचनं II, Bo, w, Se, I, I 'निर्वृत्त I, W, I, निवृत• Sc, Md Md, before, E
निवृत्त : निवर्त• Bo रविहते for "रपिहित E only
__ ममैव E only. 3 cater for ogni E only.
। तवैव E only. * हि add W only दायकः for °दायः E only.
___10 राष्ट्र for "राज्य Md रा only
Bo. " काच्च II, Bo, E, I, कश्च w, Sc,
| 11 जातो for ज्ञातो E only.
Md.

Page #209

151
ACT V 60 अमणालक्ष्मणौ। अहो चारचक्षुष्मता ॥ रामः। अथ किम् ॥ विमी । तर्हि प्रसन्नं देवेन ॥
इति प्रणमति ॥ सुग्री । मयायविदितः श्रमणावृत्तान्तः फलितस्विति तर्किता5 र्थोऽस्मि ॥
रामः । हे प्रियसुहृदौ महाराजसुग्रीवविभीषणौ । एष वामिदानी सौमितिः ॥
लक्ष्म। आर्यो लक्षणोऽभिवादयते ॥ उमौ। एढेहि वास ॥
इत्यालिङ्गतः। 10 श्रम । अतिगम्मीरः 'सुरसः स्वीकारः ॥
वाली। वास विभीषण । तवायलमिदानी स्वार्थशालीनतया । एवंपरिणाममेवैतईस्तु । रावणो हि' नास्त्येवेति मवृतान्तेनैव व्याख्यातम् । अपत्यस्नेहसाम्येऽपि पिण्डोपजीविनो विशेषतो
रावणहितोपस्थानं धर्मः । स्वयं कथयितुं सम्यग्विभीषणस्य 15 प्रेयसा योग इति मातामहस्य युक्तम् । महान्त एव हि तादेशामगाधसत्वानामविनयपरिस्पन्दितं जानन्ति । प्रचलन्ति हि मे प्राणाः । तदवसानप्रपातलमुपनयन्तु मां भवन्तः ॥
1 इति प्रणमति om Md only | 10 कथयित Ma only..
आर्यों I, Bo आर्य : आर्यो , | 1 प्रेयसा I, Bo, I, Md प्रयसा E V, Sc, Md
प्रेयसो w, Sc __ गम्भीर for °गम्भीरः E only
युक्तम् om E only * स्वरसः E, Bo, W, Se, I, Md स्वरसः। 13 हि om E only corr. to सुरसः I,
तादृशाः समगाधE तादृशा सम। खाप for खार्थ° E only
गेध Bo तादृशामगाध° cett 6 °तस्तुE तदस्तु Md तद्वस्तु cett
15 स्थन्दित for °स्पन्दितं Md only ? fe om E only
18 प्रपातल• I, Bo, E, I, प्रपातस्थल 8 पि om. E only
| Sc, Md प्रयातस्थल° corr. to प्रयानस्थल ' रावणो for रावण Bo only I w

Page #210

152
ACT V 61-62 नीलप्रभृतयः।
हा वीर हा मघवनन्दन मन्दराद्रि
निष्कम्पसार जगदप्रतिमल्लवीर । उद्दर्पदुन्दुभिनिशुम्भपटुप्रचण्डदो ण्डमण्डल गतोऽसि हहा हताः स्मः ॥६१॥
इति रुदनिस्तार्यमाणः परिक्रम्य । 'वाली। भो महात्मानः प्लवङ्गमपुङ्गवाः। सुग्रीवाङ्गदयोः प्रभुत्वमिह यत् सौजन्यमेतद्धि वो
मत्तीत्यैव तु नावधीर्यमनयोर्यहो महिम्नः क्षमम् । प्राप्तः सम्प्रति रामरावणरणः स्नेहस्य निर्व्यञ्जक
स्तस्मिन्नञ्जलिरेष शान्तमथवा वीर्येषु वः के वयम् ॥६२॥ किञ्च। कर्णावर्जितदिङ्मतङ्गजयुगबन्होपमदीश्च ते
पुछाच्छोटदलासमुद्रविवरैः पातालझम्पाश्च ताः । कापेयस्य च पौरुषस्य च तथा प्रेम्णो गरिम्णश्च यद् दोष्णामुन्मथितद्विषां "सुसदृशं तन्मा" स्म वो विस्मरन् ॥६३॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ पञ्चमोऽङ्कः ॥
_15
न
Sc, I,
1 नीलप्रभृतयः om Bo only
झम्पा. I, E, I, Md झञ्झा w fargento I, Bo, 1, oaspar cett. 779To Bo To Sc. ३ हताःम II, Sc हताःमः Bo, Md, I2 ___10 सुसदृशं I, Bo, Md स्वसदृशं E, W, हता सःE हता मW * वाली om E only.
___" या स्म I, E, Bo, Md याद्य. w, । प्रातः for प्राप्तः Bo only.
Sc मा (om. सा) I2. रेव for रेष Bo only
विस्मरत changed by rev. to व्यसरत ' द्वन्द्वाप०I, only. ३ च्छोट• I, E, I. Ma छाट Bo| 13 Here end I, Bo, Md. For end स्फोट w, sc.
colophons see Introduction.

Page #211

ACT VI 1-2
153
'ततः प्रविशति विषणो माल्यवान् ॥ माल्यवान् । सचिन्तम्। अहह रक्षःपते१विनयविटपिकोरकाः परितः प्रकीर्णा इव । वीजं यस्य विदेहराजतनयायात्राङ्कुरोऽपि स्वसु
यात्रा' तौ परिवञ्चितुं किसलयं मारीचमायाविधिः । शाखाजालमयोनिजापहरणं तस्य स्फुटं कोरकाः
कीशाधीशवधोऽनुजस्य गमनं सख्यं तयोस्तेन च ॥१॥ अयमचिरादेव फलोन्मुखोऽपि भवितेति मन्ये । यतो वृद्धबुधिरनागतं पश्यति । निःश्वस्य । अहो वामता भागधेयानाम् । 10 व्यसनेऽस्मिन मन्त्रशक्त्या यद्यत्मतिकृतं मया ।
अलसस्य यथा कार्य तत्तत्मच्युतमात्मना ॥२॥
1 Begins ॥ श्रीशं वन्दे ॥ E.
along the bottom margin, w तनया* Folho s beginning with (1) and | याचा° Sc °तनयायाच्या तनयाending with कपिपुङ्ग (next page, 1.1) | वा E तनया यचा. missing-B.
ofa om E only front add W, Sc, I, only.
याचा तौ परिवञ्चितुंE, SC, I, यात्रा माल्यवान om. E only
| तो परिचुम्बितुं w नासाकर्णविकर्तनं K. अहह । रच: om. E only.
तत्र स्फुरत्कोरकाः E only ' तनयायावा. corr by the ong कोशा. E, K कोशा W, So, I. scribe to "तनयायाचा. याचा marked 10 निःश्वय Sc, I, K निःस्वस्थ w with (|) above by the 1ev. who adds च्यां | विश्वस्खE.

Page #212

154
ACT VI 3—4 'सानुतापम्। साचिव्यं नाम महते सन्तापाय ।
याकञ्चिार्मदाः 'स्वैरमाद्रियन्ते निरर्गलम्।
तत्र तत्र प्रतीकारश्चिन्यो वक्रे विधावपि ॥३॥
अहो दुरात्मनः क्षत्रियवटोः सर्वातिशायि चरितम् । यत् 5 तथाविधशौर्योषमाणं कपिचक्रवर्तिनं शनैः संयमयता किं नाम न विहितम् । स्मरणं नाटयित्वा। उक्तं च किष्किन्धातः प्रतिनिवृत्तेन चारकेण यत् सीतामन्वेष्टुमनुदिशमभिदुद्रुवुः कपिपुङ्गवा" इति ॥ नेपथ्ये।
"भ्रान्तीः सप्ताधिकानां प्रविदधदरुणैरर्चिषां चक्रवालैः ___ "प्राचीराणमलक्ष्यप्रसूतिरतिसमुन्नप्तरौक्यालयेषु। अर्धप्लुष्टापसर्प जनिचरभटोबाढकल्पान्तशङ्कां लङ्कां प्रौढो हुताशः सह परिदलता" च त्रिकूटेन
लीढे ॥४॥
10
नीचर:
1सानुतापम् om E only.
12 प्राचीरा• B, K, E, I, प्राग्वीरा' स्वरfor खैर° E only.
W, Sc 3 °यन्तो E only
13 °द्रजनिचर B, K, W, Se, I, द्रज* प्रकार" for प्रतीकार° E only "तिशयचरितं E only.
| 14 °शङ्का B, K, E °शङ्कं W, Sc, I, 6 ofafeto for ofatto Ionly ' शनैः र शरैः E, W, Sc, I,
___1 लड्दा प्रौढो E, K लङ्कां प्रोढो B संयमता E only only लङ्का प्रौढो Se, I, लाङ्काप्रौढो w " मनुमार्गयन्तोऽनु° for °मन्वेष्टुमनु K 16 परिदलता चित्रकूटेन ली B परि1° Folio 6 begins with वा इति B लसता चित्रकूटेन लेढि K परिदलतो11 आः सप्ताधिकश प्रवि• in the tert | स्त्रिकूटेत लोटे : परिदलितोऽब्धेस्त्रिand चिः प्रतीकं प्र added for "धिकशप कुटो न लोठे w परिदलितोवास्तवाटेन along the top margin, B धान्ताः समा- लीटे I परिदलितोऽब्धेस्त्रिकूटेन लोढे धिकानां प्रवि०E धान्तीः सप्ताधिकानां sc ल्यब्लोपे पञ्चमी अधिमारभ्येत्यर्थः प्रवि. K, W, Se, I,
| added along margin, Sc.

Page #213

ACT VI 4
155 प्रविश्वापटीक्षेपेण सम्धान्ता त्रिजटा। परितांअदु परिताअदु कणिंटमादामहो ॥
इति सोरस्ताडनं पतति । माल्य । वत्से अलं 'कातरतया । किमिदमुच्चैरत्याहितम् ॥
विज० । उत्थाय । कणिटुमादामह । किं कहेमि' मन्दर्भाइणी । 5 एसो खु' को वि दुटुवाणरो सोंलं विजिअ णरं खणमेतरण तिक्खं गहरणिक्खेवविक्खिनविविहरक्खसलोओ अक्खेण क्खु कुमालएण अणुवन्धिज्जमाणे तस्सिं कदन्तलीलं कदुअ अति णिक्वन्तो ॥
__ 1 प्रविश्य पटीक्षे° corr. to प्रावण्यापटी। 13 तिरखणहणिनिरिएन K त्तिB वा प्रविश्य पटाक्षे° F, स्खणहरिणिवेवविखित° E तिरकणहSo, I प्रविश्य पटक्षे° corr to प्रविश्य रणिरकेवविखि (corr fr. "विरिक) त्त B पटाक्षेत्र
तारकक्खण रिणीखवविखित्त w, sc ' परित्ताअदु B, E परित्तात्रदुर तिरकखणहरिणीवेव विखित्ता I K, I, परित्तोअदु२ परित्ताअदु२ अरकेण I, K अस्वणे E अकखेन changed by 1ov. to of Titus W. Sc waru w __ ३ काणटनाक्षानही K, Sc काणिट्टमा- 15 खु w, K क्खु se ववु I क्खु दामहो I, कानgमादामह. w कणि?- | om. E. मादामह E मातामहो only K_The _ 16 वन्धिज्ज• K, w, sc °वन्धिज• I, chāyā परिचातुं कानष्ठमातामाः along | ग्वत्स्स. E. margins, W, Sc
तस्सिं B, K तस्सि E, W, Se तस्मिं ___+कातरतया B, K, Sc, I, कातरया I w करितया E.
___18 कदनलीलं w, Se, I, कटन्तलील E 6 उत्थाय om. B only.
अणज्ज instead, K कहीमि B only.
[cett.
___19 णिक्वन्तो।। B णिकन्तो : णिTभारणी B भाणी I, भाइणी क्खु खु cett
वुत्तो W, So णिक्वन्तो I णिव्युत्तो K. ° °वाणरा, ग्वाणसो w °वाणरो
20 The chaya added काता कि cett.
| कथयामि मन्दभागिनी एष खलु कोऽपि 10 सबलां B सयलंE सजलं cett दुष्टवानरः सकलमपि -- (धग्ध्वा instead,
1 Eि , I, विढज्जिब ScSc) नगर क्षणमात्रेण तराणवाणीविगज्जे B विठज्जिअK विडस्सिw.| क्षेपविक्षिप्तविविधराक्षसलोकोऽक्षण खलु 12 मत्तेपणे corr to "मत्तण B मेत्तएण| कुमारकेणानुबध्यमानस्तस्मिन् कृतान्तलीलां
| कसा झटिति निवृत्तः w, se.
cett.

Page #214

156
ACT VI 5
माल्य° । सखेदम। किं नाम दग्धं नगरम् । हतोऽक्षः कुमारः । अपि को नामायं कपिः स्यात् । सस्मरणम् । उक्तं च' चारकेण हनूमानवांचीं दिशमिति । अहह ।
तूलदाहं 'पुरं लङ्कां दहतैव हनूमता ।
अपि लङ्कापतेस्तीत्रः प्रतापो निरवाप्यत ॥ ५ ॥ वत्से अपि तेन सीताप्रवृत्तिरुपलब्धा ॥
चिज । कर्णिमादामह पुरदो जेब' को वि मक्कडपरमाणू तीए सह" मन्तसन्तो दिट्ठो । तीए वि उम्मोचि केसाहरणं श्रहिणाणं ति" से " हत्थे समप्पिदं । एत्ति जाणामि ॥
12
माल्य' । किं न पर्याप्तम् । साशङ्कम् । एकेनैव कपिपरमाणुना तावदेवमनुष्ठितम् । एवं परःशताः कोट्यः श्रूयन्ते सम्प्रति सुयीवभुजबलपरिपालिते कपिसर्गे ॥
त्रिज॰ । सर्वितैर्कम्। कहं तारिसी सुउमारदंसणा वि " सुसिणिडवाहारा वि" माणुसी वि सीदा अम्हाणं रक्खमाणं पि" 15 रक्खसी जादा ॥
5
10
1
only
2
च चारकेण K, W, Sc, I, चारकेण only E चापसर्पेण B.
3
4
स्मरण नाटयित्वा for सस्मरणम् E
हनु° for हनू°
only.
प्राचीं दिशमेति for अवाचीं दिशमिति
E only.
5
6
पुरीं for पुरं Eonly.
afago K only.
7 ज्जेव So जेन cett
8
मक्कड मक्कण्ड• W.
K, E, Sc, I मक्कर B
9 •माणु for माणूE only
Ig
सह B, E, K समं w, Sc " दु:मोचिअ for उम्मोचित्र Eonly
12 fa om. E only
10
13 B, K
14 सविमर्ष B सवितर्क cett
15
सुसिणिवाहारा K, W, Sc, I.
Ong. सुसिणिवाहारा; but f of सि has
तस्स E, W, Sc सI
been marked by rev. as intended to be omitted, B सुसिणध्धवाहारा E. 18 fa
17
fa cett. All MSS. lead fq.

Page #215

___ACT VI 6
157
माछ । पतिव्रतामण कि नाम विष दापरन्तपरिवार
माल्य । वत्से युज्यतेऽपि।
___ पतिव्रतामयं ज्योतिः शन्तं दीनं च घुयते । विमृश्य। अथवा किं नाम सा वराकी।
___ दुष्कर्मणां परीपाकः स्वेषामेवैष दीयते ॥६॥ 5 चिज । कर्णिमादामह पदम खु दण्डकारणपरंन्नपरिटुिंदविविहमहींहरप्पदेसेसु णिवासो जे अम्हाणं रक्खसाणं विहाँरो क्खु णिखिलम्मि जम्बूंदीवे । सम्पदं खुइह णअरे वि अचमो णिवासो। का "गदी । को पडिअरो॥
माल्य । वासे किमेवमतिकातरासि । पश्य । 10 दुर्गोऽयं च त्रिकूटस्तदुपरि नगरं सप्तधातुप्रकार
__प्राकारं दुस्तरैषा निरवधिपरिखायब्धिरभक्षोर्मिः ।
18
1 यतः add B only.
| 12 ज्जेब B जेव: जेब K, W, Sc, I. दीपं च पुष्यसे for दीप्तं च घुष्यते E. 13 विहारो B, E, K विहारा w, Se 3 अथ for अथवा K only
विहोरा , + परिपाकः E only
14 जम्बूदीवे B जम्बुदीवे E जम्बूदीपे । स्वेषामेवैष B, E, K खेमामेवेष I K, Se, I, जम्बूद्वीपे W. खेयमेवैष w, Sc
15 खु B, K, W, I, क्खु E, Se कनि? E only.
अववमो I, ' पहमं B पढंE पठमं K
18 अक्खमो K, E, So पंढमं|
| अखमो w. W, Sc, I, Along margin by rev. “The
"गदी E, K गई B, Se गइ W Rakashasas once people[d] Jamb-Dwipa
गरी, of now driven from Lanka where are they to go', w.
18 पडी० for पडि E only 8 °कारण्य. for °कारम K only __19 दुर्गोऽयं च त्रिकूट : दुर्ग सोऽयं
' Orng परन्त , but changed to °परन्त त्रिकूट° B दुर्गोऽय चित्रकूट° K, W, by rev , B परन्त° cett..
| Sc, I, + 10 परिच्छिद B परिट्ठिदं : परि- 20 सप्रधातुर्मकारं E only ट्टिद° cett
दुर्गमेषा for दुस्तरेषा E only in विविह. om E विहK विविह 22 व्यच्चि for "प्यब्धि° I only cett.
23 रध्रकर्षाभिः E only.
-
19

Page #216

158
ACT VI 7
विमृश । अथवा किमनेन।
दोर्दण्डा एव दृष्यद्रिपुदलनमहासत्रदीक्षाप्रतीक्षारक्षोनाथस्य वामाचिस्पन्दनं सूचयन् । सव्यथम्।
कि नो विधिरिह वचनेऽयक्षमो दुर्विपाकः ॥७॥ 5 वत्से वासस्य कुम्भकर्णस्य निद्रापगमसीनः कियदवशिष्टम् ॥
चिज । कणिटुमादामह अस्सिं जेव्व कसणचउद्दहीदिअहे चउत्यो मासो 'परिसमतो ॥
माल्य । कथमद्यापि विप्रकृष्टतमः किल प्रबोधकालः। सस्मरणम् । विमृश्यमाने तु दिष्ट्या कनिष्ठवत्स एव दूरदर्शी यस्याविमृश्यका10 रितापि" शुभोदकी । सुबहुशोऽपभिसन्धीयमाने कुलप्रतिष्ठातन्तुं
तमेवोत्पश्यामि ॥ __चिज । ससम्धमम् । कणि?मादामह हती हद्धी । सन्तं पावं पडिहंदममङ्गलम् ॥
माल्य । किमिति ॥
दीक्षाप्रतीक्ष्या B, I, दीक्षाप्रतीक्षा स्मरणः for सस्मरण E only K, E दीक्षाः प्रतीच्या so °दीच्या 10 यखाविमृ B, E, K, I यस्य विमृ gaten: corr by rev to ta atat: W. W, Sc.
सूचयित्वा for सूचयन् E only. 1 प्रायः add B only 3 Lacuna for किं नो B
10 विज... किमिति (1 14 below) * अस्मिं B, K अस्सिं w, Se, II
2 om K only. आस्सिा 5 B EK SEE, W, Sc, I,
___12 कनिट्ट E only. °चउद्दसी• B only
13 हमीर B, w हनी seI, हध्धि परि om E only
and r for २E. किल om. B only
| " पडिहत E only

Page #217

ACT VI 8
169 चिज । कणिटुमादामहस्स अशं णअवमणोवणासो अणस्सिं जेब “कस्सिं अमङ्गले ज्जेव्व विस्मन्तो ॥ माल्य । वसे न तदनुसन्धायोक्तम् । एवं किलावसीयते । यतः न कुवाप्यन्यत्र प्रबलभवितव्यादयमहो
विशुद्धो नीत्यध्वा पतति न च तत्पॉन्थधिषणा। यथा स्वैरं। भाम्यनिरवधि वियत्यस्तशिखरं
व्युदैस्यायं भास्वांतदनुगतघसार्चिरपि सा ॥८॥ तदन प्रतीकारेषु केवलमतिसन्धानजृम्मितमवशिष्यते । कृतमैंनेन । वासे अवैषि किमुपक्रमस्तावद्देवो दशकन्धरः ॥ 10 चिज । कणि?मादामह सामी" खु" सम्पदं सवतोभई णाम
अट्टालअं आरुहिम तीए रक्खसकुलकालरतीए अधिट्टिदं असो
वि add. B only
1णयवअणोवणासो B णअवअणोव- | 10 तत्पान्य B, K तत्पाथ , तत्पाप मासो K, w, Se fववरणोवणासो E | E, W, Sc. णअवअणोवसासो I
11 स्वैर for खैरं E only. ५ अबस्सि B अमस्सिं K अणंसिंE | 12 विपर्यस्त E only अणसिं w, Se, I,
13 व्यदस्या E only ज्जेव B जेब र जेब E, W, Sc, I 14 केवलमति B, K, I केवखं मति * कस्सि I, कस्मिं र कस्सिं cettE, w, Se.
___15 मेतेन for "मनेन K only ज्जेव B जेव्व र जेव्व W, Se, I. 16 देव० for "देवो w only. जेव E.
17 सामि E only. विसंत्तो B विसन्तो: विस्सन्तो
18 खु B, F क्खु K, W, Sc, I, cett न तदनुसन्धायोक्तं K, E, I, तदनु
10 सबतोमहवं B सब्बतोमहं K, I, Sc सन्धाय नोक्तं B नैतदनुसन्धायोक्तं Se | सत्तवोमहंE संवत्तोमह W नेतदननुसन्धायोक्तं
| 20 अदालचंB अन्दोलनंर अट्टाल ' विशुद्धो नीत्यध्वा K, B विपद्धो अदालनं So अबलw अहान, मीत्वध्वा : विशुद्धैवोत्पत्त्या w, Sc वि- 2 असोकवणिकं B असोअवय 2 शुद्धेनोत्पघI.
| असोअवणि K, W, Se, I,

Page #218

160
ACT VI 8-9 अवणिशं जेव' पुलोअन्ती चिट्ठदि । अखं च । इदोहिंमुहं पउनाए एसा पउत्नी सुदा । एदं णभरवुतनं अणुहविन किं पि दुम्मणाअन्ती सार्मिणी देवं पडिवोहेÉ। तहिं जेवा पत्थिदति ॥ । माल्य। वासे स्त्रीत्वेऽपि वरं सा खल देवी" मन्दोदरी यन्मतिः प्रतिबोधनायोताम्यति । न पुनर्देवो यः प्रतिबोधितोऽद्यापि न बुध्यते । तदेहि तावदभ्यन्तरं प्रविश्य प्रणिधिकृत्यं विचारयामः ॥
इति निष्क्रान्ती॥ ॥ विष्कम्भकः ॥
ततः प्रविशति सोत्कण्ठो रावणः ॥ रावणः । सीतां विभाव्य। मुखं यदि किमिन्दुना यदि चलाञ्चले लोचने
कि पलकदकैर्यदि तरङ्गभङ्गी भुवौ।
10
1 जेव B जेव्व cetta
___ सामणी B सामिणी K, E, So * पुलोअन्तो B, K पुलोयंवो E पुलो- | सामीणी w सामिणि I, अतो w पुलोअत्तो Sc, I,
___10 देवं om w, Sc, I, B only. ३ अमंE अणं K, Sc, I Prob असं
11 पडिवोधेदु B पडिवोहेदुं पडिchanged to अणं w.
| वोहेउं w, Se, I, पडिवोहिदु K. 38 Rall Mss
12 जेब all. * इदोहिमुहं B, E, K इहिमुहं w, |
18 देत्ति K, I, देति E, W, Se
14 देवी om E only Sc, I,
15 प्रबोध• for प्रतिबोध E only. पउत्ताए एसा K, E पउत्ताए मये
10 प्रतिवोवितोऽप्यद्यापि B प्रतिबोधिएसा B उपता एसा w, Sc उम्पत्ताए
तोऽपिE प्रतिबोधितोऽद्यापि K, w, Se एसां I
प्रविबोधितोऽद्यापि I पउत्ति E पउती se पउत्ती cetti
___प्रणिधी• E only हवि for "हवित्र B only
18 मिश्रविश्रम्मकः B विष्कम्भक: cett. 78 fa all MSS
19 मुख्यं w only. 8 ayat K, E, W, Scopat B 20 ou B only. "एअन्ती I
| ध्रुवोः K only.

Page #219

161
ACT VI 9-10
161 किमात्मभवधन्वना यदि सुसंयताः कुन्तलाः
किमबुंवहडम्वरैर्यदि तनूरियं किं श्रिया ॥९॥ समरणोल्लासम्। अहो हलमुखविनिर्भिनविश्वम्भराविर्भूतयोषिद्रनमर्नुबभता मम मनोरथेन चिराय फलितम् । विमृश्य । अनुकू5 लस्य विधेः किलायं विलासः । सगर्वम्। अथवा क एष विधिरपि।
पिष्ट्वा ब्रह्मा मिस्मादय भुवनविभागान व्युदस्यापि किञ्चि
ब्रह्माणं चाधिकृत्याप्रतिमरुचिर्भरं स्वं प्रतापं यशश्च । 'सूर्येन्दू संविधाय स्वयमधिकतरं निर्वृतः स्यामहं चेन न स्यादालस्यदोषः सकरुणमथवा कोऽनुकम्प्येषु कोपः ॥१०॥
ततः प्रविशति मन्दोदरी चेटी च ॥ चेटी। इदो इदो भट्टिणी । एदं अट्टालअसोवाणमग्गदुआरअम् । ता" आरोहदु भट्टिणी" ॥ मन्दोदरी। सोपानारोहणं नाटयित्वा । रावणं निरूप्य । कहं एसो महाराँ
1 बुवह B, E, K, I, अम्बुरुह w, Sc. | 10 भट्टिणी B, E, Se भदिणी, भट्टिनी
* मनुबनता B, E, E, L, मनुभवतो | w भट्टिदाणी K. W, Sc.
"अट्टालअ K अट्टाल B, अदाविलासः B, K विश्वासः E, w, नम I अरावन so अब्बल w. Sc, I.
12 सौअवाण° B सौवाण W, I, * भागान B, E °भागान K भागात | सोवाण K, E, Sc W, Sc, Ig.
13 °दुवारं B °दुआ K दुबारचं o afao for fafa K only
E, Sc दुआरंw दुआर I. भरं B 'तरं cett.
" ता B, E, K, I, w, Se.. 1 अन्दू B सूर्येन्दू cetta
1 भट्टिणी B, E, K, Se भदिणी , च om. B only.
भट्टिनी w. 'इदोर B, E, K इदो w, Sc, I, | 10 °राय. for "राच B only.
2700

Page #220

162
ACT VI 10-11 अदसकन्धरो उर्वविट्ठो चिट्ठदि । निर्वर्ण्य । कहं असोअवणि आसम्मुहं पुलोएदि । सखेदम्। कहं ईरिसे वि' रिउवक्खाँहिओए सम्पत्ते राअंकजणिरवेक्खो लक्खीअदि महाराअदसँकन्धरो। इति उपसृत्य । जेदु जेदु महाराअदसकन्धरो ॥ । राव । आकारसंवरणं नाटयित्वा । कथं मन्दोदरी । इति पार्श्व समुपवे
मन्दौ । तथा कृखा। महाराअ किं एत्य चिन्तिदम् ॥ राव। कुच ॥
मन्दो। "रिउँवक्खाभिओए" ॥ 10 राव । सोत्पासम् । कथं रिपुस्तापक्षस्तदभियोगश्चेत्यश्रुतं श्राव्यते देव्या।
योऽहं वाभ्यां भुजाभ्यां मृधभुवि युगपन्मतदिग्दन्तिदन्तान ___ रुध्वा दोर्भिश्चतुर्भिः सरभसंपतितान्दिक्पतीनप्यरौत्सम् ।
शयति॥
1 °कन्दरो E only
12 राय. B 'राअ° E, K, Sc, I, २ उवढिदो w उवचिट्ठी B उवविट्ठो राजाअ° corn to "राअw cett
___13 °दश° for °दस Se, I only. ३ चिट्ठदि B, E, K, I, वदि w, se | ___14 राय for °राअ B only. * सम्मुखं B only सम्मुहं cett
18 दसकन्धरो B, K, W, I, °दसकन्दरो 'पुलोवेदि for पुलोएदि E only.
E 'दशकन्धरो Sc. इरिसे for ईरिसे E, Se only
10 ottet for °777° B only ' वि om. E only.
17 एत्य add. B only 8 frgo B free cett.
18 freo В fra K, W, Sc, I, TE 8 पाए all
19 पक्खाभियोए B वक्खाभिआए E राय. for राम B only. 10 "णिक्खेवो se "णिखेवो w हिर
पक्खामिओए W, Se, I, खामिओए K are cett.
___20 द्वाभ्यां for योऽहं B only. । खकीयदि B लक्खीयदि : लक्खी- श सरभसपतितान B, E, K सरमसमपि अदि cett.
| तान् w, se सरमसपरितितात .
० म ० n

Page #221

ACT VI 11-12
दीप्यवज्जादिचण्डप्रहरण पतनक्षुणवक्षस्त्वचो मे तस्यापि प्रातिभैय्याद्रिपुरिति कलितः कोऽप्यपूर्वः
प्रमादः ॥११॥
भवतु । तथापि श्रोतव्यम् । देवि स कः ॥
मन्दो'। ‘णिखिलवलीमुहचक्कागुगदसुग्गीवग्गेसरो 'सहकणो दासरंही रामो त्रि' सुणीअदि ॥
राव । किं सहानुजस्तापसः । देवि किं तेन तैव ॥
118
मन्दो' । महाराअ समुदाओ खु" सङ्कीदि । अवरं च " साअरवेलासु सें" विणिवेर्सिंच आहृदो णेण साझरो ण 10 णिग्गदो भवणादो । तदा तु । संस्कृतमाश्रित्य ।
प्रायुतास्त्रं स किञ्चिज्जलनिधिकुहरें यन्महिम्ना वर्णांधीदावृत्यावृत्य चक्रभ्रममखिलमभूत् क्वाथतः " शोणमम्भः ।
5
1 दीप्य० K, W, Sc, Ig स्फूर्ज• B
2
प्रातिमल्पा for प्रातिभय्या Eonly. 3 प्रवाद: B प्रमादः K, E, I, प्रसादः W, Sc.
4
णिखिल° K, W, Ig निखिल B, E खिल Sc.
5
सुग्गीवग्गेस BK सुग्गिवाग्गेसरो E_सुग्गीवअग्गेसरो W, Se सुग्गिवग्गे -
सरो
6
दृप्य° E | तैवी सः Sc, I, corr to किं तेन ते
10
सकfo for सहकणि• E' only
" थी fo1 °ही B only
8
त्ति B, K, Sc, Ig ति E, W
' किं तेनं ते तैवी सः B तैवा E किं तेन तैवी K
किं तेन तेन किं गतेन ते
11
खुB, E, K क्खु W, Sc, I2. यदि for आदि B only.
11 a
किं गतेन ते तैव सः तैवी सः w.
all MSS.
12 साअरं वेलासुं B साअरवेलासु K, W, Se, I
M 2
163
साअलेखासु E
W
23 सेसा B, K से E सेसा 12 सेव्यं स्से So
14 सप्पिवेसि for विणिवेसि Eonly
15
प्रायुक्ता° B, E
प्रायुङ्क्रा° K, W,
Sc, Ig.
16 चपा° for चणा So only.
17 • दावृत्य व्यक्तचक्रभ्रम° E दावृत्यात्य चक्रभ्रम० cett
18
कषतः for क्वाथतः E only.

Page #222

164
ACT VI 12-13 उन्मूर्छन्नकचक्रं झटिति परिदलत्कच्छपौघं प्रमुह्यद्
भूयःपाथोमनुष्यं स्फुटदतुलरवं प्रस्फुरच्छह्वशुक्ति ॥१२॥ राव । सावञ्चम्। किं ततः॥
मन्दो । महाराअ तदो अ पुसमेतपेक्खिज्जमाणतिक्खसरणि5 अरपम्हलिदसरीरेण सारेण णिक्कमिअ सलिलादो सवादवडणं अब्भत्थिन मग्गो उवदिट्ठो। साहसिएण उण तेण साहिनदि हि सुणी अदि॥
राव । महासम्। अस्तु । श्रूयते । देवि कीदृशः ॥
मन्दो। महाराअ' वलीमुहसहस्साणीदेहिं महीहरेहिं सेदू णि10 मीअदि ॥
राव। देवि विप्रलब्धासि केनचित् । अकलितगाम्भीर्यमहिमा किलायं पाथोनाथः । पश्य ।
"जबूतीपेऽथवान्येषु होपेष्वपि महीधराः । यावन्तस्तैः कुक्षिकोणोऽप्यस्य न धियते किल ॥१३॥
1 °दतुलगिरिप्रस्फुरच्छत B °दतुल- | साहिज्जविती E साहिज्जवित्तीw सारवं प्रस्फुरच्छङ्खK दतुलखप्रस्फुटच्छल | हिज्जवित्ति, साहिज्जविति Sc. E, I, दतुलरवं प्रस्फुटच्छा w, Sc. सुणीअदि B, K, w, Se मशीदी राय for "रा B only.
E Hutaf Iz.
राय for "राअ B only safe for oferece W only.
10 णिम्मीयदि B णिम्मीअदि K, w • सरीरे B सरीरेण cett. णिम्मोअदि Se, I, सी... E. "सापरेण om. all but K, E
_11 पाथःपतिः 8 पाथोनाथ: cett.
" पश्च om. all but B, K. पडणं for °वडणं K only.
18 बम्ब० for जम्ब• E only नन for तेण I only.
__ धियते w, so म्रियते , धिये K 'साहिबदि त्ति साहि इवित्ति B | ध्रियते B क्रियते E.

Page #223

165
ACT VI 14-15 अपि च । साहसिकेनेति वदन्या देव्या विस्मृतप्रायं जगत्यन्यो ऽपि साहसिकः । मत्साहसे तु
उत्पुथन धमनिस्फुटप्रसर्पन
प्रत्ययक्षतजझीनिवृत्तपाद्यः । हर्षाश्रुप्रचुरमधुस्मितस्फुटश्री
वक्ताजार्चितचरणः शिवः प्रमाणम् ॥१४॥ मन्दो । महाराअ' ओधारेहि किं पि अारिसी रअणा कस्स वि वलीमुहस्स हत्यप्फंसादो उवरि जेवा चिटुंनि ते
महीहरा जलम्मि ति॥ 10 राव । सशिरःकम्पम्। इदं तदनंतीकार्य मौग्थ्यमबलानां यद् यावाणोऽपि प्लवन्त इति । देवि किं बहुनोक्तेन ।
श्रुतं मे जानाति "श्रुतिकविरथाज्ञां सहचरः
स शच्या धैर्य चाशनिरथ यशोऽदस्त्रिभुवनम् ।
दा
1 विस्मृतंप्रायः B, E, K विस्मृतप्रायः कस्य for कस्स W only Sc, 1, faenata: corr. by rev. to 10 fa om E only. विस्मृतप्रायं w.
1 हत्थप्पसादो B हथ्थप्पुंसादो E, K जगत्यन्योऽपि साहसिकः om. all but Bहत्यपंखदो Se हत्थपुणदो w हत्थपुसा.
उत्पुष्प B, I, उत्पुष्य E, W, Sc, K | * श्रीवक्ता w, B श्रीर्वक्ता K, E, |
___12 जेब E, W, B जेब K, Se, I, Se, I,
13 चिट्ठन्ति B चिण्डि E चिट्ठन्दि • राय for "रात्र B only. जं add E only.
K, W, Sc forefore Iz 6. विall Mss.
14 त्ति B, K, I, ति E, W, Sc. अखारिसी B, E, K अणारिसी w,
15 प्रति० for प्रती• K only. Sc अणा I.
16 बहुना for बहुनोतिन K only. रागा B राणी E रअणा K, I 17 जानाति मे for मे जानाति E only. W, Sc TWIT om. Ig
18 शिवगुरु for श्रुतिकवि• K only.

Page #224

166
___
ACT VI 15-16 बलं कैलासादिः किमपरमहो साहसमपि क्षरकीलालाम्भःनपितचरणः खण्डपरशुः ॥१५॥
नेपथ्ये महान कलकलः॥ मन्दो । महाराज परिसाएहि परितारहि। इति सत्रासमुदीक्षते ॥ राव । देवि अलं शङ्कया ॥ पुनर्नेपथ्ये । भो भो लङ्कावाररक्षिणो राक्षसाः । दत' द्वाराणि तूर्णं सरलतल्गुरूरश्मसारार्गलाश्च
क्षेयं तच्छस्त्रजातं तदुपरि नयत स्वान्ययोश्चावत । नीरुन्डू निर्यियासून शिशुयुवतिजनौन वीवैधांश्चाद्रियध्वं प्राप्तः सुयीवमुख्यप्लवगपरिवृतः सानुजो राम द्रः
॥१६॥ नेपथ्येऽविष्टा प्रतीहारी" । भट्टा एसो पडिहारभूमीए चिढदि सेणावंदी पहत्थो विरणविदुकामो ॥
10
___1 राय for "रा B only
_10 निर्यियासून B, E निर्वियान I, परित्ताएहिर B, E, K, I, परित्ता- निर्विषासून w, so खान्थियासून र हिर w परिताहिर Sc.
11 बना for जनान् E only ३ देवि om. K only [w, Sc. __19 विवधाश्च for वीवधांश्च E only.. * राक्षसाः B, E, K, I, राक्षसगणाः ___13 °वृत: B, E, K हृतः w, Sc " दत्तं for दत्त I, only
| °दतः I सरलतगुरूरश्मसारार्गलाच B, K,
14 भद्रः K, E, W, Sc, I, चन्द्र: B I, सरलतरगुरूरश्मसारार्गलाश्चw सर
15 oर्धप्र• B, E, K, I, 'प्र• w, Sc. खतरगुरुरश्मसारार्गलाश्च Se सरलतगु
16 २ add E only. रूपमरार्गलाचE यं तच्छस्त्र B क्षेप्यं तच्छत्र• E
" भूमीए B, E, K भूमिए W, Sc, I. चियं तच्छस्त्र• I, शिप्यन्तां छस्त्र• W
18 सेणा gि and below it पदि B चिप्यन्तां शस्त्र. se क्षिप्रं तच्छस्त्र K सेणावदि E सेणावई Sc, I, सेणावर W
स्वान्ययोचा. B, E, K, I, स्वान्य- | सेणावदी K. TENT Sc Flau To w
1 विमविदुः orng , but prob. for विदु ' नीरन्ध्वं B इन्वध्वं E, W, Sc, I, is intended to be dropped, B विखविदु इन्धव र.
| E, K fanufag W, Sc, I,

Page #225

5
ACT VI 17-19
राव । कथं सेनापतिः प्रहस्तः । प्रवेशय ॥
प्रती । तहा ।
इति निष्क्रान्ता ॥
ततः प्रविशति प्रहस्तः ॥
प्रहस्तः। अहो मनुष्यपोतस्य तावदत्यूर्जस्वलं चरितम् । तथा हि । 'भीमं गोष्पदवडिल' परितः कल्लोलमालाकुलं
1
15
2
पाथोनाथमुपेत्य मन्थरंतरं लङ्कानिवडेक्षणः । स्कन्धावारमसौ निवेश्य विषमे सौवेलमूर्ध्नि स्वयं कैश्चिवानरपुङ्गवैः परिवृतोऽध्यास्ते पुरः प्राङ्गणम् ॥१७॥
5
पुरो' निरूप्य । कथमयं लङ्केश्वरः । 'उपसृत्य | जयति जयति 10 लङ्केश्वरः ॥
राव' । भद्र सेनापते किंहेतुरयं कलकलः ॥
प्रह° । स्वगतम्। कथमद्याप्यनभिज्ञ एव देवः । भवतु । कार्यमाचं विपयामि । प्रकाशम् ।
पुरं निःशेषघटितकपाटारमावृतम् ।
रक्षा चाप्तैर्भक्तिमद्भिः कौणपैः परितः कृता ॥१৮॥ राव । किमिति ॥
प्रह°। स्वगतम्। कथं सैवावस्था । भवतु । प्रकाशम् । देव लङ्केश्वर । मनुष्यपोतमात्रेण सानुजेन पुरी तव ।
रुध्यतेऽद्य' यथा सार्रवीवधाद्यपि दुर्लभम् ॥ १९ ॥
1 भीमं changed to भीष्मं w भीमं
cett
2
• लम्ब्य for oला K only.
मन्थरतरं W, Sc, I2, B मन्थरतलं E
शैलशिखरं K
4
पुरो निरूप्य W, Sc, Ig, K, B पुरो ऽगलोक्य E
5
167
om all but B
• विशेष° for निःशेष Bonly
7
8
उपसृत्य | जयति जयति लङ्केश्वरः
॰कपाट° K, W, Sc, I, E •कवाट° B
• वृत्तं for "वृतं So only
9
• तेऽद्य K "ते स्म cett
सार° B, E, K, Ig सारं W, Sc.
10

Page #226

168
ACT VI 19-20 ___ प्रविश्य प्रतीहारी। भट्टा' एसो को वि वलीमुहो रामस्स दूदो' नि भणि' पडीहारदेसे' चिटुंदि ॥
राव । सावधम्। वलीमुखः । प्रवेशय ॥
प्रती। तहा । इति निष्क्रम्याङ्गदेन सह प्रविश्य । तं प्रति । एसो भट्टा । । उक्सप्प ॥
अङ्गदः । उपसृत्य । जयति जयति परममाहेश्वरी लङ्केश्वरः ॥ राव । तुसोवानुचो भवान ॥ अङ्ग । "नहि नहि ॥
राव । तर्हि कस्य ॥ 10 अङ्ग। लङ्केश्वर श्रूयतां योऽहं" यदर्थमागतश्च ॥
दृपद्राक्षसचक्रकाननमहादावानलस्याज्ञया
दूतो दाशरथेस्तदीयवचसा वामागतः शासितुम् । सीतां मुञ्च भजावरोधनरहदायादपुत्रान्वितः
सौमित्रश्चरणौ न" चेतदिषुभिः शसियसे दुर्मदः ॥२०॥ 15 राव। सहासम्। वलीमुखोऽपि वाचाटः । किं वक्तव्यम् ॥
1 भट्ठा K, w, Se, B भद्रा, महा-| " मुखं for °मुखः W only.
10 भट्टा उवसप्प A, SI, भट्टा उपसण रामख for रामस्स B only.
E भट्टा उवसर्प w में नुक्सप्प B. 'दूतो B, E दूदो K, W, Se, I. 1 माहे• K, w, Se, I महे• B, E. * fa for fa E only.
| 19 नहि B महि नहि cett. भणीचE मसिनw भणि cett 13 राव । तहि कख । अङ्क | om. E 'पडि• for पडी• E only.
only. " "देसे B, E, K "देश w, Se, I. " योऽयं for योऽहं E only. 'चिट्ठिदि Sc, , चिट्ठदि cett. 18 च for a E only.

Page #227

स्प्रष्टारस्तेऽद्य मूर्धानस्तयोरभिमतं वद ॥ २१ ॥
राव° । सक्रोधम् । कः कोऽत्र भोः । यत्किञ्चिद्वादिनोऽस्य मुखं 5 संस्कुर्यात् ॥
10
ACT VI 21-22
169
अङ्ग । अहं यत्किञ्चित् स्याम् । त्वं तु सिद्धान्तमेवार्वधारय । तत्पदाननखं किं वा तत्तीक्ष्णेषु मुखं नताः ।
15
प्रह° । देव दूतः किलायम् । किमत्र क्रोधेन ॥ राव । एतन्मुखसंस्कार एव तपस्विनः प्रत्युत्तरीकरणम् ॥ अङ्ग' । उद्रोमकूपस्फुरणमभिनीय ।
यथासङ्ख्यं' तीक्ष्णक्रकचविषं मक्रूर नखरप्रगल्भव्यापारप्रमथितसिराबन्धशिथिलैः । शिरोभिस्ते दिग्भ्यो वलिमनुपहृत्यैव किमहं निर्वैर्तेयं स्यां चेन रघुपतिदूत्येन परवान् ॥ २२॥ " इत्युत्सुत्य निष्क्रान्तः ॥ "राव" । निरूप्य । अहो जातिसुलभं चापलमप्रतीकार्यम् ॥ ग्रह | देव निदेशाक्षरमालिकापरियहायोत्कण्ठते हृदयम् ॥
11
12
1 •मेव धारय for •मेवावधारय B | सुरण• So उद्रोमकूपः स्पुरण उद्रो
only.
मकूपस्फुरण° W, K, B.
2
तत्पादाब्जनखस्ते षा तन्तीच्णेषु मुखं तव B तत्पादाडवन इवं कि वा तत्तीच्णेषु मुने ताः E तत्पादाब्जनखं किं वा तत्तीइसमेषु मुखं नता: K, W, So, Ig
* स्प्रष्टारोऽचैव B स्पष्टारनेय E स्रष्टारस्तेऽद्य corr. to स्प्रष्टारस्तेऽद्य w स्प्रष्टारस्तेऽद्य K, Sc, Ig.
4 न्तरीरकरणं B °तरीकरणीयं ●त्तरीकरणं K, W तरीकारणं Sc, Ig. उपेद्रकूपः स्फुरण E उद्रोमकूप
5
● •मभिप्रीय for °मभिनीय Bonly 1 ° सख्यं for °सङ्ख्यं Bonly. ' o विषयमe for ofविषम B only
" व्यापारं for "व्यापार° Eonly 10 निवर्तेयं स्यां B, K निवर्ते यत्स्यां W, Sc, I2
11 इत्युत्व E, K इत्यत्य, इलु B. 12 राव।... निदेश: (1.1, next page)
om. K.
निवर्तेयं स्या E
इत्वात्व W, Sc

Page #228

170
ACT VI 23-24 राव। किमचापि प्रष्टव्यो निदेशः । बोटचन्तामभितोऽर्गलानि भुवनप्रख्यातसारोद्धतैः
पालनता परितोडेरराणि च परव्याक्षेपिभी राक्षसः । मण्ड्यन्तां रिपुषस्मरप्रहरणालङ्कारभङ्गया भुजाः खण्डयन्तां च मुहुर्विवल्गनवृथोत्थानोत्कटा मर्कटाः
॥२३॥ प्रह। यदाज्ञापयति महारांजः ॥
इति निष्क्रान्तः॥ ___ नेपध्ये महान कलकलः । सर्वे ससन्धममाकर्णयन्ति ॥ पुननेपथ्ये।
वध्यन्तेऽसपुङ्गवाः प्रतिभयाभोगैः प्लवङ्गाधिपै__बंध्यन्ते च वितर्दिकाः प्रतिदिशं कृतैरदोमर्धभिः । छिने च बहिःप्रपित्सव इमे मध्ये क्रुधान्धाः क्षणाद्
भिद्यन्ते पुरगोपुराः प्रतिदिशं क्षिप्नैश्च गण्डोपलैः ॥२४॥ राव । "ऊर्ध्वमवलोक्य सक्रोधमुत्थाय च । कथमेते तपस्विपक्षपाता
10
1 निवेशः for निदेशः E only.
थोत्पानो° E योच्छानो° Sc * चोव्यन्ता K, w, Se, I, तोड्यन्ता थोत्थानो cett_ E HEUTIT B
or HEITTO: E only. __ तोऽरराणि B तो रणानि E, K, 10 ससम्भ्रममा° E, K, Sc सम्धममा W, Sc, Iz.
W #FETAT IZ. * भीमाक्षसैः for भी राक्षसः E only |
| 11 बध्यन्ते I, बन्ध्यन्ते E वध्यन्ते cett.
10 सप० K, w, Sc स्त्रेप. I °स्तप० । मध्यन्तां w, sc मण्ड्यन्तां cetta
E °सुर• B प्रहरणालङ्कारमया E, K प्रह- ___13 प्रतिमभया• for प्रतिभया' E only. रणं । लङ्कारमझ्या B प्रहरणं विक्षोभ्य | 14 नटो cor
| 14 ore to corr to OTET B OTG cett भझ्या w, Se "प्रहरणं विक्षोभ्यन्ते भझ्या I, 15 क्षिप्यन्ते B छैद्यन्ते E छिद्यन्ते cett
? After farita W and Sc and after ___16 ऊर्ध्वमवलोक्यसक्रोधमुत्थाय च K विक्षोभ्यन्ते I. add तहेवि खमभ्यन्तरे ऊर्ध्वमवलोक्य सक्रोधं : सक्रोधमुत्थाय प्रविश । अहमपि तावत् कैश्चिमकारचकः | ऊर्ध्वमवलोक्य च B ऊर्ध्वमवलोक्य सक्रो(om. last :12)
| धमुत्प्रेक्ष्य च w, Sc, I

Page #229

171
ACT VI 25-26 दनात्मज्ञा वासवपुरःसरा दिवौकसोऽपि मत्सरेण विक्षोभ्यन्ते । तहेवि त्वमभ्यन्तरे प्रविश । अहमपि तावत्
कैश्चिहोर्भिः प्रमत्तान लवगपरिवृढान दिक्षु विक्षिय दौ
___ रन्यैः पिष्ट्वापि युद्धाभिनयविधि टौ तौ तपस्विमरोहौ। 5 शिष्टैः कृष्ट्वा स्वचेतःप्रतिफलितवृथारन्ध्रमात्रप्रविष्टान
दुष्टांस्त्रविष्टपानयपगतकरूंणस्तैः पिपर्मि स्वकाराम ॥२५॥
इति विकटं परिक्रम्य निष्क्रान्तः ॥
ततः प्रविशति रथेन सपरिवारो वासवः सूतश्च ॥ 10 "मातलिः। देव दिवस्पते । यथा तावदधिलङ्कमेषः
संवर्तप्रकटविवर्तसप्तपाथो
नाथोर्मिव्यतिकाभिमप्रचण्डः । निर्घोषः स्फुरति भृशं पर सहस्र
व्यावलगत्मबलगतागतानपाणाम् ॥२६॥ 15 तथा तर्कये युयुत्सया निर्यियासति नक्तञ्चरचक्रवर्तीति ॥
cett
1 मत्सरेणो Se मत्सरिणो w मत्सरेण | पिपर्मि B, E, K, I, विभर्मि w, Se.
। 'कारा स्थाद्वन्धनालये add. along fagara W, Sc fasitzant cett margin, Sc __३ भ्यन्तरं B भ्यन्तरमेव E भ्यन्तरे | 10 परिष्क्रम्य for परिक्रम्य B only. cett.
11 मातलि: om B only + "विनय. for "भिनय K only. 12 दिवस्य ते B, Sc दिवसते cott
गतौ : °मदौ I, नटौ cett. 13 प्रलय by rer above संवर्त w.. "कृष्टान B कृष्टा 1, कृष्दा cetta 14 परसहस्र corr to परैःसहस्र B
१ करणेस्तेः B करुणरतःE कर- परःसहस्र॰ cetta मस्ते I, करणस्तैः K, w, Sc. ___16 सपा K, W, B स्त्रपा°E, Sc, I.

Page #230

172
5
10
15
दृढतरमभियोगं वीक्ष्य 'रक्षोविनेता सह तनुजसगर्भप्रेष्यरक्षः सहस्रैः । सरभसमरराणि द्रागपावृत्य विद्रा
वितनिखिलवनौका निर्गतोऽयं नगर्यीः ॥ २७ ॥ शब्दश्रवणं नाटयित्वा । आः क एषः कौवेयाः ककुभः क्वणत्कनककिङ्किणीजालमालिना विमानेन सरभसमित एवाभ्येति ॥ सूतः। निर्वणं । देव भवतैव गन्धर्वराज्याधिपत्याभिषेककृत महाप्रसा दचित्ररथः ॥
20
ACT VI 27-28
are | सूत पश्य' पश्य ।
1
' ततः प्रविशति विमानाधिरूढश्चित्ररथः ॥
चित्ररथः । जयति जयति देवराजः ॥
वास' । गन्धर्वराज समरदिदृक्षानिर्भरं किं चेतः ॥
चित्र | तदपि ॥
वा । किमन्यत् ॥
चित्र | अलकेश्वरनिदेशः ॥
वास ।
कीदृशः ॥
चित्र । दुर्बोधो जनिदिवसान्मम प्रवृद्धः
कोsयाधिः प्रबलतमोऽथवा त्रिलोक्याः । तस्येदं निधनदिनं विधेर्विलासात् कल्याणी परिणतिरस्तु वान्यथा वा ॥ २८ ॥ तदवगन्तुमहं प्रहितः ॥
THE THR cett. रच्यो for रचो° Ig.
सगर्भ्य for "सगर्भ० Eonly.
* •प्रेच्य for •प्रेष्य only. ● • मौलिना B मालिना cett. • विना विमानेन add. Bonly.
" राज्याभिषेक E राज्याधिपत्याभिषेक W, Se, I2, B • राज्याधिपत्याभिषेके K.
8
9
10
चेतः । चित्र om. K only.
ततः
अन्यदपि add. W, Se only.
दुवादो
दुर्बाधो cett

Page #231

178
ACT VI 29-30 वास। सकुल्यानामयेष मनोरथः ॥ चित्र । किं चित्रम् । सहजाः किल ते मिथः शत्रवः । कृत्रिमतापि निधिपुष्पकादिहरणवृत्तेन दुर्वृतस्य सुप्रथिता । अथवा' ।
यावंत्रिलोक्यां किल जन्तुजातं
तत् सर्वमस्योद्धतदुश्चरित्रैः । कर्थितं श्रीरघुनन्दनस्य
प्रीत्या विधत्ते विजयप्रतीक्षाम् ॥२९॥ वास । निरूप्य । गन्धर्वराज यदिदमधित्यकातः सुवेलाद्रेरकाण्ड एव प्रबलकिलकिलाकोलाहलमुखरितहरिन्मुखं वलीमुखचक्रम10 क्रममेवोचलितं तथा मन्ये पतितमेव प्रहरणैरिति ॥ चित्र । देवराज पश्य पश्य ।
अयं रक्षोनाथः क्षितिधरशिरोबन्धुरतरे
रथे तिष्ठन प्रष्ठः। प्रधनरसनिष्णातमनसाम । मुहर्जीवाघोषैर्बधिरयति दिक्प्रान्तशिखरि__ प्रतिध्वानाध्मातैर्गगनविवराभोगमभितः ॥३०॥
15
1 सकलाना कुल्याना K सकु- | B हालाहलरखरं for कोलाहलमुखरिTTT cett.
तहरिन्मुखं K. *प कापहरणाटकवृत्तेन दुर्वृत्तस्थ B| चक्र समेवो K °चममेवा पुष्पकादिहरणवृत्तैर्न दुर्वृत्तस्य र पुष्प- | cett. दाई दुर्वृत E पुष्पकादिहर
___ चकितं E चलितं cett. णवृत्ते?वृत्तस्य w, Se, I.
10 पश्चE पश्वर cetta ३ अथवा om. K only.
11 पुरोगाग्रेसरप्रष्ठाग्रतःसरपुरःसराः
added along margin, Sc • अथापि यावत् for यावचिलीक्यां
____12 प्रबलरस. B प्रधनरत E प्रधK only.
नरस K, w, Se, I, कान्तB कात: cett.
___13 मनसा : मनसान् र मनसां किलकिल 1 किलकिला° cett. cett ' हरिबुखं E, W, Se, I, करिबुखं | 4 °नमा F नामा० cett.

Page #232

174
174
ACT VI 31-32 वास। गन्धर्वराज न तुलाधृतस्तावदनयोवीरसमयोचितः परिकरः । सावेगम् । सूत' सूत साङ्गामिक मे रथमुपहर रामभद्राय । अहमपि गन्धर्वराजाधिष्ठितं विमानमेवाधितिष्ठामि ॥
इति तथा करोति ॥ । सूतः। यदाज्ञापयति देवराजः ॥
इति निक्रान्तः ॥ चित्र । देवराज कथमप्रतिसन्धेयं तुमुलम् । तथा हि । रक्षोभिर्विपिनौकसां परिवृढेश्चारादपास्तक्रम
मुष्टामुष्टि कचाकंचि प्रहरणप्रक्षेपमूढात्मभिः ।
प्रारब्धं रणकर्म दुर्धरमिथोनिष्पेषशीर्यहपु10. निष्ठ्यूतासझरीभिरेव सरणिर्दुःसञ्चराभूद्यथा ॥३१॥
अपि च।
वीराणां रुण्डरूण्डप्रविघटनप?स्फारदोर्दण्डखण्ड___ व्यापारक्षियमाणप्रतिभटविकटाटोपवर्मप्ररूढः । कूटः कोऽप्येष युद्धाजिरभुवि जरठश्चित्रकूटानुकारी लीयन्ते यत्र शत्रुप्रपतनविवशः कोटिशः शूरकीटाः
॥३२॥
15
1 सूत E सूत२ cett. ५ मे om. E only. 3 °मुपाहर B °मुपहर cett. * देवः देवराजः cett.
°मतिसन्धेयं K, w, Se, I, सन्धयं B °मसि सन्धयं E...
°कच B कचि cott. ' प्रारभर प्रारब्धं cett.
8 oare to for oftto K only. १ सरिणी : सरणिर् cett. 10 नुण्डनुण्ड B रुण्डउण्ड I, रण्डतुं E रुण्डतुण्ड° K, W, Sc. 11 पटल° E , पटु" cett. 12 स्फुरद् E °स्फार° cett 13 °वर्षा for °वर्म° E only 14 जठर B जरठ° cett.
मप्रति

Page #233

5
10
15
ACT VI 33-35
are | गन्धर्वराज इत इतः । प्रासप्रोतप्रवीरोस्वणरुधिर परामृष्टबुक्काजिघत्सा
1
प्रकाण्डास्थिस्नायुस्फुटतरविलक्ष्यान्तनिवहाः ॥ ३४ ॥ चित्र' । देवराज अपूर्वोऽयं रक्षः पतेः सङ्ग्रामावतरणसर्गः । तथा हि ।
धावतृप्राधिराजाप्रतिमतनुरुहच्छायया वारितोष्णाः । विश्राम्यन्ति क्षणार्धं प्रधनपरिसरेष्वेव मुक्ताभियोगा धीराः शस्त्रप्रहारवणभर रुधिरोद्गारदिग्धाखिलाङ्गाः ॥ ३३ ॥ इतोऽपि ।
प्रतीक्षन्ते धीराः प्रतिमुखमुरोर्भिः सरभसं विपक्षाणां हेतीः प्रतिनियतधैर्यानुभवतः । विदीर्णत्वग्भारा दलितपिशिताधिमनि
इत om Ig only
' प्रासप्रोत B, K, Sc, Ig प्रातः प्रोत w मासपोत E
* वारितोष्णाः B, E, K वारितोत्था:
W, Sc, Ig
4
cett
मुक्तामियान्धा B मुक्ताभियोगा cett • मरोभिः I
5
सुराभि: E • मुरोभिः
6
प्रेयाः सङ्ग्रामसीमन्यनुजशतवृतो" मेघनादोऽपि पार्श्वे वामेऽन्यत्र प्रवीरेष्वतिर्विषममदो बोधितः कुम्भकर्णः । कैकस्या बन्धुवर्गोऽप्ययमतिविकटः पृष्ठतस्तिष्ठमानोऽ ध्यास्ते मध्यं" निषणो रथशिरसि भृशं विन्ध्यवद्दुर्विगाहः
॥३५॥
7
हेतिः E हेती: cett
•नुभवः स •नुभवतः cett विदीर्ण W विदीर्ण' cett
9
•भारान् B ●भारा cett
10 ●शित w
शिता° cett
11 स्थिना°E • स्थिस्नायु cett
12
175
•लक्ष्यांल• E
प्रेक्ष्य: W, So
व्रतो Sc, Ig
●लच्या न्त्र cett.
प्रेष्याः cett.
14
वृतो cett 15 नवंषममदो बो० E, K, Ig
मदो द्वोo W, Sc 10 विक्रम्या B 17 मध्यं B, E, Ig
13
० विषमगवकटमदो बो० B. कैकस्या cett
मध्ये K, W, Sc.

Page #234

176
ACT VI 36-38
वास° । गन्धर्वराज एवमभियोगोडुरं द्विषन्तमभिवीक्ष्यापि निउाकम्प एव रामभद्रः । अथवोचितमेवैर्तत् । यतः
न कम्पन्ते ज्यामरुति किल वाति प्रतिदिशं समुन्मूर्च्छत्साराः कुलशिखरिणः किञ्चिदपि ते । न मर्यादां तेऽपि प्रतिजहति गाम्भीर्यगरिमस्फुरार्ब्रह्माणोऽकलितमहिमानोऽम्बुनिधयः ॥ ३६ ॥ चित्र' । देवराज पश्य ' । भक्तिप्रहं कथमपि यवीयांसमुत्सृज्य चापारोपव्ययाङ्गुलिकिसलयं मेघनादक्षयाय । 'लक्ष्यीकृत्य प्रधनकुशलं सानुजं राक्षसेन्द्रं
जीवां भूयो रघुपतिवृषा स्पर्शतः संस्करोति ॥ ३७ ॥ कथमेतदतिदुष्करमिव मन्ये । तथा हि । आक्रम्यैकैकमेते रजनिचरभटाः कोटिशः शस्त्रवर्षे - भीस्ववंशप्ररोहं पिदधति परितः सत्क्रियायौगपद्याः । अथवा किं नाम दुष्करम् । एतावप्युत्प्रभावावकलितमै हिमप्राभवौ युद्धभूमाविन्धाते शत्रुशस्त्रप्रविद नफल स्पष्टै बाणाभियोगौ ॥३८॥
5
10
15
1 •मेव तत् E
2
माभाग्य • E
• भेवैतत् cott. गाम्भीर्य cett
द्वाह्माणी B, KI, द्वाब्रह्माणो E •द्वार्ब्रह्माणो changed to द्वाग्ब्रह्माणो Se •द्वाग्ब्रह्माणो changed to द्वारब्रह्माणो W.
4 पश्य २E only.
' लक्ष्यी' K लक्ष्मी • E, W लबी ० B, Sc, Ig.
6
स्पर्शनैः B स्पर्शत: E, W, Sc, Ig
स्पर्शतः K.
7
सङ्करोति for only. 8 रजनीo for रजनिo Eonly.
' •योग° for °योग Eonly.
10 0 महिम° B, K, Se • महिमा W, Ig • महि० E.
11 भीमा° corr. to • भूमा° Sc.
12
●स्पृष्ट° for • स्पष्ट Eonly.

Page #235

5
10
15
ACT VI 39-41
समन्ततोऽवलोक्य। 'अहो कथमेते वनौकसोऽपि महति सपत्नसङ्घट्टे स्वभिधानयोगमेव व्याख्यान्ति । पञ्चषाः केवलं रामभद्रपादमूलमासेवन्ते । तथा हि ।
सुग्रीवः स्यन्दनस्याये साङ्गदाः पृष्ठतः पुनः ।
षा जावान् भावी लङ्काधीशोऽपि पार्श्वयोः ॥ ३९ ॥ विचिन्त्य । ' हनूमान् पुनः कनीयांसं काकुत्स्थम् । सविमर्शम् । वरमेत एवोभयथा रामभद्रपादपद्मोपसेविनः । यतस्तावदेतेषां स्वामिभक्तिश्च धैर्ये च व्याख्याते गात्रमक्षतम् । रक्षोऽभियोगस्त्वन्येगं दृश्यते दैन्यमप्यलम् ॥ ४० ॥ बास°। गन्धर्वराज मानुषे लोके वात्सल्यं नाम केवलमखिलेन्द्रियवशीकरणचूर्णमुष्टिः । " यतः ।
सौमित्रिः कृतहस्तताप्रभृतिभिन्यूनो न " कैश्चिद्गुणैः सारेणापि पुनः प्रसिद्धमहिमा शौर्यौष्मणा रावणिः । इत्यं तुल्यतरे किल व्यतिकरे रामस्य रक्षः प्रभो - श्वान्योन्यं शरवृष्टिरेव वलते दृष्टिस्तयोर्वसला ॥४१॥
1
2
अह for अहो E only.
सङ्घट्टे B, K, E° सन्यहे Lg सङ्गरे जाम्बुवान् E जीववान I
8
W, Sc.
3 स्वाभिधान E, B, W, Sc, I, स्वसनिधान K.
4
व्याख्यान्ति B, E, K, Ig
ख्यापयन्तः
W, Sc
' सोऽङ्गदः B सीङ्गदः so सागदाः
E साङ्गदः corr by rev. to साङ्गदाः w
साङ्गदाः K
6
पञ्चषा K, E, W, Sc, Ig अग्रे तु B
N
2789
T
हनू° B, E, K, Sc, Ig हनु० W. ' कनीयः सं for कनीयांसं Bonly.
जाववान् B जाम्बवान् K, W, So
10 देतयोः for 'देतेषां B only
11 व्याख्यातो for व्याख्याते W only.
12
दैवम° fo1 दैन्यम° K only.
13
177
यतः om Bonly.
14 कचि° for कैश्चि° only
10 शौर्योष्मणा B, E, K, I, शौर्यग्रणी
W, Sc.

Page #236

178
ACT VI 42-44 चित्र । देवराज युक्तमेवैतत् । एवं वात्सल्यमनुरुध्यपि निमहात्मानः । सामुतौत्सुक्यम्। पश्यतु देवराजः ।
सौमित्राणवजैरधिकतरममी मर्मवेधं प्रविद्धा
धावन्तः माधरेन्द्रा इव रजनिचराः शेरते युद्धसीन्नि । रक्षोनाथोऽपि पुत्रान कतिचन पतितान वीक्ष्य रामा
भियोगं सन्यज्यानिष्टशङ्की निपतति तरसा मेघनादोपकण्ठम्
॥४२॥ तदेतदत्याहितमाशङ्के । 10 वास । गन्धर्वराज किमत्र नामात्याहितम् । अपरिच्छेद्यमहि___ मानः किलैते ककुत्स्थकुलप्ररोहाः। तथा हि।
परःसहस्रं रजनीचरेन्द्रा
यथास्य वीरस्य किलैकलक्ष्यम् । तथा रणेष्वद्भुतवीरगोष्ठी
भूषायमाणो दशकन्धरोऽपि ॥४३॥ ___ चित्र । देवराज बहुभिरेकस्याभियोगेऽपि शुभोदकतेत्येतदबहुव्यक्तिनिष्ठम् । सचमत्कारम्। इतोऽवर्धता देवराजः ।
रक्षोनाथे सरभसमितो निर्गते वियहेच्छुः
शुभ्यत्युच्चै रघुपतिशरैः कीलितः कुम्भकर्णः । कुम्भोऽयेतां पितुरुपनतां वीक्ष्य वस्थां वपुष्मान
गर्वः किं वा निपतति जवाजङ्गमः क्ष्माधरेन्द्रः॥४४॥
15
20
1 शङ्का for °शङ्की E only | " इतो धावता for इतोऽवधत्ता E only. रमसात् for तरसा K only.
7 वपुष्मान गर्वः K, W, Sc, B वपुष्मा3 काकु for ककु° E only. | नातः : चपुष्मान् वैगः I. + सहस्र for "सहस्रं E only [only. | वा निपतति K, W, Sc, I, B वापि 6 °दकानि एतद° for "दर्कतेत्येतदE | पतति 2

Page #237

5
10
15
ACT VI 45-47
समन्त । अहो छिद्रसञ्चारिता मर्कटजातेः । यतः । उद्दिश्याराद्दशरथकुलाङ्करमाद्यं पतन्तं
" दृप्तं कुम्भं मृधभुवि कपिः कोऽपि मध्ये रुरोध । सविशेषं निर्वर्ण्य । कथं सुग्रीव एव । सविचिकित्सम् । दोः स्तम्भाभ्यां सरभसमथापीड्य विक्षिप्य भूमौ क्रान्त्वायेनं प्रतिघविवंशं माषपेषं पिपेष ॥ ४५ ॥
1
साशङ्कम् ।
3
'एतनिरीक्ष्य निपपात च कुम्भकर्णः
सुग्रीवमुग्रतरविद्रुतिरग्रहीच्च । उन्मोच्य सोऽपि निपुणः स्वममुष्य नासां लज्जां स्वसुश्च युगपत् किल निश्चकर्त्त ॥ ४६ ॥ वास° । गन्धर्वराज इत इतः ॥
अहह । इदमतिदुष्करं प्रतिसंविधानमापतितमस्य रघुशिशोः ।
तथा हि ।
•चारता for सञ्चारिता E only.
2
दृप्तं B, E, K सप्तं I सत्यं W, Se
कोपक्रोधामर्ष
प्रातधा कुधौ
लघुरघुपतिरेष राक्षसानामर्धिभुवि किं च कुमारमेघनांदे । किमपि चरितमद्भुतं व्यतानीत्
सपदि यथा प्रतिघान्धतामधताम् ॥४७॥
6
fat added along margin by Sc
4 0 विवशं E, K • विवशो cett
5
एवं निरीo for एतन्निरी• Eonly
इत om K only
०मपि भुवि E •मधिभुवि cett
8
9
179
• नादे B, E, K, I,
10
नादं W, Sc. W only.
मधत्तं corr. to ●मधान्तं Sc.
° दुष्कर W, So
•ताद्भुतं for •तमद्भुतं मधाता B, KI,
• मधातं W • मधत्तं E
11
• दुष्करं E, K, I2 दुकर B.
12 प्रतिसंविधान w, So, K, B प्रति - सान्धानo E प्रतिशंविधान० I2.
N 2

Page #238

180
ACT VI 48-49 यावन्मन्त्रप्रभावाहुरधिगमगतीन मेघनादप्रणुनायपि नि
दुर्भेद्यानागपाशान विहगपरिवृढास्त्रप्रयोगायधूनो .. तावद्रक्षोविनेबा पुनरतिरभसं मर्मणि क्रोधभूम्ना गाढं विद्धः शतध्या हनुमति सहसा मोहनिनो' न्यप
तत् ॥४॥ चित्र० । देवराज अयमवाद्भुततरो विमर्दः । यदा तु भ्रातुर्मोहमधिगम्य भाविलङ्केश्वरादक्रममेव करुणवीरानुभावभावितचितवतिस्तथाविधस्यापि दर्शनोत्सुकः समरुध्यत परितः कुम्भकर्णप्रमु
खया रक्षःपृतनया तदा पुनरिदमेव प्रत्यकार्षीत् । तथा हि । 10 पुरां' जेता पूर्व त्रिपुरविजये यामुदवहत्
स्थितिं तामेवायं रघुपतिवृषाश्रित्य वपुषा । क्षणाद्रक्षोनाथानुजमिषुभिराछिद्य कणश
श्चमूं भस्मीकृत्याप्यनुजमभियात्युत्सुकतमः ॥४९॥ निर्वर्ण्य । अहो" वात्सल्यमहिमा रघुपुङ्गवस्य येन पुनर्विषयी15 कृतमात्रामेवानुजस्यावस्थामभिजानाति स्म । परितो निरूप्य । सहर्षम् । दिष्ट्या स्वस्ति रघुकुलकुमाराभ्यामेताभ्यामुत्पश्यामि यतस्तावदेत
___1 वरधिगमगती K °दुरधिगमगती। मुखया F प्रमुखया cett. B दुरधिगमनती °दरधिगमगती. तथा हि om. B only I, °दनधिगमगती• w, Sc
पुरां K, E, W पुरा B, I पुरं Se. * वृढोऽस्त्र• , I °वृढास्त्र° cett
10 जिता Se जेता cett. ३ शतघ्यां E शतघ्या cett
11 मेवाद्यं w * "निघ्नोऽभ्यपप्तत् B गननोन्यपन्त
मेवायं cett. K, E, I, "नि प्यप्तत् w, Se.
12 नाथोऽनुज : नाथानुज° cett. रादक्रममेव B, E, K रदक्रममेव 13 गाण्ल B, K, Se, I, I रदत्तक्रममेव so रचक्रममेव cour.| भस्मीकृत्यानुज° w भस्मीकृत्वाप्यनुज° E. to रदत्तक्रममेव w.
14 अवो : अहो cetta समरध्यते B समनुरुध्यत सम- 1B मात्राभवे अनुज 2 °माचामेवानुज रुध्यत K, W, Se, I
cett

Page #239

5
10
ACT VI 50-51
योरस्मिन् व्यसनमहार्णवे यातुधानाधीशेनापि सपरिवारेण कुम्भकर्णवधात् सम्भ्रान्तम् । पुनरेतौ निर्वर्ण्य । कथमद्यापि प्रमुग्धावेव । विषमो व्यसनव्यतिकरस्तावदापतितः । यतः ।
बहुच्छलानि रक्षांसि रिपवस्तूवरौ स्वयम् । एषवस्थापि कपयः सहायास्तेऽपि विक्लवाः ॥ ५० ॥ तत् किमुपक्रमं दैवमत्रेति न ' जाने ॥
वास' । गन्धर्वराज किमेवमाशङ्कसे । पश्य । जाम्बवत्प्रतिबोधितः किलायमचिन्त्यमहिमप्रथिमा प्राभञ्जनिः । सम्प्रति "
10
1
उत्स्फूर्जट्रोमकूपः" प्रलयपरिमिलत्पांसुवर्षानुकारी किञ्चिग्नीपुच्छाप्रतिमविवलनापास्तनक्षत्रचक्रः । भूम्नौत्सुक्यानुरूपव्यवसितिरधिकं पर्यवनुत्य गत्वा क्वापि प्राज्ञः क्षणाधीत् कमपि गिरिमसावाहरनाजगाम
114911
1 रस्मिन B • रन्यस्मिन् cett 2 • व्यसन • om. B only
" विषमो व्यसनव्यति B, E, K विषमो
व्यनव्यति, विषमे ध्यानव्यतिo W, Sc.
4
12
6
•वस्तूवरौ B, K
वरौ E • वस्तवशे So • वस्त्ववशौ W
5
एषावस्था° cett
एषवस्था° E
देव cett
°वस्तवरौ I •वस्तु | cett.
12
देव
7 ज्ञायते B जाने cett
" जाम्बवत्प्रतिo B जाम्बत्प्रतिo K जीववत्प्रतिo E, Sc, I, जीवत्प्रतिo w.
प्रथमा I •महिम्ना प्रथमः w महिम्नां
प्रथम : Sc
10 हि add E only
11
प्रस्फूर्जo K उत्स्फुर्ज • E उत्स्फूर्ज •
181
13
14
● कूप: W, Sc, E • कूप B, K, Ig
• त्यांसु B, E, Se, I
•त्यांशु W, K
°ङ्खमाङ्ग° E°ङ्खमाग्र० cett
15 ० विवकरा° B • विवलना° cett
16
9
• हिमप्रथिमा B, E, K महिमा | cett
पर्युम्पल्युत्
पर्यवत्य cett.
17 •मसौ वाहयन्ना° B •मसावाहरना°

Page #240

182
ACT VI 52-53 चित्र । विभाव्य । सोल्लासम् । देवराज पश्य' पश्य । यथा चन्द्रालोकं कुमुदनिवहश्शुम्बकमणिं
दुषत्सारस्तत्वामृतमपि भवाम्मोनिधिगतः। तथा सम्भाव्यैतौ हनुमदुपनीताद्रिमलं ___ झटित्युज्जम्मेते किमपि गहनो वस्तुमहिमा ॥५२॥ दक्षिणतो विभाव्य। कथमेष लङ्केश्वरः कल्पावसाननिर्मादं पाथ' इव पाथोनाथस्य राक्षसबलमाकर्षन पुनरभ्यमित्रमभ्येति । विमृश्य । सम्प्रति तु धर्मयुद्धसम्भावना । प्रतिहतबहुतरप्रधानव्यक्ति रावैणमेघनादशेषमेतद्राक्षसबैलमेतावयुभौ न "गण्यते किं पुनः 10 परःसहस्रमयसपकोटाः । पुनर्लक्ष्मणं निर्वर्ण्य । “एष तु
शाणोत्कीर्णो मणिरिव घनाम्भोदमुक्तो विवस्वान
निःकोशोऽसिझटितिविगलत्कचुकः पन्नगेन्द्रः । दीव्यत्युच्चैर्लघुरघुपतिः किं नु वा स्यात् किमन्य
दिव्योषध्या जयति महिमा कोऽयचिन्यानुभावः ॥५३॥
1 पश्य पश्य B, E पश्य only, cetta मध्येति corr to °मभ्येति w. १ रस्तत्त्वामृत र रस्तत्वामृत• B 10 °वना । प्रति B °वनाप्रति° cett. रस्तत्वां मृत रस्तत्वामृत्वामृत II 1 रावण E, I, रावण K, W, Sc, B रखामृत w रसुवामृत Sc. 12 °बलमेतावप्युभौ B, E, K, I, °बलव्येतौ 1 °व्यैतौ cett
मेताभ्यामवगणितमित्येतावप्युभौ w, Se * भन्ते E, W भेते cett.
18 गयेते B गण्यन्ते K, W गणयन्ते कल्पना, कल्याcett.
E, Sc, Iz. 'पाथ w पाथ cett
133 किं पुनः om. all but E, K 'बलमाकर्षन B, K, Sc °बखं माकर्षत् |
| 14 एष B, E, K एवं w, Se एव I, W, I, 'बलप्रकर्षन E. ___ भ्यमित्रम° B, E, K, I, भ्यमियम
| 18 घनान्तादिमुक्तो B घनाम्भामुक्तो E w भ्यमित्रम. changed to भ्यमियम se | घनाम्भोदमुक्तो K, W, Se, I. Added along margin: जैवस्तु नेता यो 16 दीव्य. K, E, Sc, I दिव्य W गच्छत्वलं विद्विषतः प्रति । सोऽभ्यमिच्यो | दीप्य B. भ्यमित्रीयोऽप्यभ्यमित्रीण इत्यपि sc जगति : वयति cett

Page #241

5
10
15
183
निरूप्य। कथं प्रक्रान्तमेव कपिराक्षसनासीरचरयोर्भटयोः पुनरा
योधनम् । तथा हि ।
1
' शितैर्वाणैरेके मृधभुवि परे तीक्ष्णन खरैः क्रियासातत्येनाहम है मिकाक्रान्तमनसः ।
मिथो विध्यन्ति स्म' प्रबलतमसम्मर्दविदलत्'क्षितिक्षोदः पिष्टतकसुरभिवक्षस्तटभृतः ॥ ५४ ॥ सविशेषं निश्चित्य । तावदन्तरमनयोर्बल योरधिगंस्य मानप्रातः सन्ध्ययोयीवदन्धतमसारूणालोकयोः । तथा हि ।
प्रतिक्षणमियं रक्षः पृतना क्षीयतेतराम् ।
' तथा तथा लवङ्गानां सेनानन्तगुणैधते ॥ ५५॥ वास° । गन्धर्वराज पुनरितो महत् कदनमुपक्रान्तम् । रक्षोनाथो रघूणां त्वरितमधिभुवा रावणिर्लक्ष्मणेन इन्वीभूय प्रहृष्यद्भुजबल महिमाविष्कृतेष्वास शिक्षौ । दिव्यास्त्राणां प्रयोगं" प्रतिकृतिमुचितां चाश्रुवानौ मिथोऽमू मूर्च्छत्कल्पावसानज्वलनपरिभवं सैन्ययोः पर्यदताम् ॥५६॥
ACT VI 5456
5
2
शिवै० E, I, शितै cett
Added along margin अहमहमिका तु सा स्यात् परस्परं यो भवत्यहङ्कारः Sc 3 विन्ध्यन्ति E, W विध्यन्ति cett
4 स्व E स्म cett
9
तथा B, E, K, Ig यथा W, Sc.
•नामन
10 ॰नां सेनानन्तगुणैधते B •ना तच गुणैध K ना त गुणेधते E न्तगुणैधते W, Sc नानन्तगुणैधते 12 11 • तेष्वास° E • तेष्वास K • तश्वास● B •तेश्वास° prob co11 to ●तेष्वास° w °तेश्वास° Sc, Ig
12
शस्त्रा B दिव्या cett
13 प्रयोगं B, E, K, Ig प्रयोग W,
Sc
5
• चितिचोंदे K • चितिचोद: W, Sc, I •चमाधूली B
● पिष्टातक K, So, Ig पिष्ठातक w पिष्टान्तक B पिष्टात E. Also added along margin पिष्टातः पटवासकः इत्यमरः
Sc.
चानुवानी B
15
7 °दन्तरसेनयोर्वलयो° B 'दन्तरमन - | चाप्नुवानौ W, So योर्वलयो' cett [गम्यमानं W, Sc. पर्यदातां KI पर्यदात्तां Ww, So 8 ॰गंस्यमान° B, K, Ig • गम्यमान E | पर्यटातां E पार्षदानी B
14
चष्णुवान K, Ig चाष्णुवानौ E

Page #242

184
ACT VI 57-59 . चिघ । देवराज दुरवबोधोऽयमनयोर्महावीरयोर्मियोविमर्दः । तथा हि।
वेडाभिः ककुंभः पृषकनिकरैर्योम विधाखण्डितै
देहर्विद्विषतां धरातलमपि प्रच्छादयन्तौ चिरम् । कुर्वाते ऽश्रुजलाविलेक्षणपथान्येतावकाण्डोच्चर.
द्रोमाञ्चानि सवेपथून्यपि मुहुर्वाणि नः पश्यताम्
॥
७॥
सविशेषं विभाव्य । कथं प्रत्यक्षानुमानाभ्यामुपलभ्यमानमेकमेव वस्तु विप्रकृष्टान्तर सम्पद्यते । तथा हि। 10 अस्माद् रावणवृत्तौद् राघववृत्तं तु दशगुणं वीक्षे
अनुमन्येऽनन्तगुणं पार्श्वपतत्कौणपेन्द्रविनिपातः ॥५॥ परितो निरूप्य । सक्तुकाश्चर्यम्।
यावन्तो रजनीचराः प्रहरणोद्भूर्णगुजाकेतवो _युध्यन्तोऽभिमुखाः स्फुरड्जमदाध्माताः पुरो निर्गताः। प्रक्षिप्ताशुंगजालपक्षयवनाधूते प्रतापानले चित्रं दाशरथेः क्षणाछलभतां यान्ति स्म सर्वेऽपि ते
॥५॥
15
देव B देवराज cett.
10 अस्मद् ः अस्मद् corr to अस्माद् w वीर्ययो• B वीरयो cett.. अस्माद् cett. B Added along margin. वेडा तु सिंह- _11 वृत्तान्ताद् B, E वृत्ताद् cette नादः स्यादित्यमरः Se.
12 वीक्ष्य for वीथे E only * ककुदः । ककुल K ककुम: cett 13 जाकतवो Sc, B जाकैतवो w पृषक पृषत्क. cetta
जाः केतवो E, K, I भृशं for चिरं B only.
14 तेऽभि । न्तोऽभि. cetta ? ou for B, E,
W a fy K, S, Ig | 10 ostalo E, K, Sc, Ig, B outo W. 8 °मानमेव र "मानमेकमेव cett. | 10 प्रतापानले K, w, SC, I, प्रतापामले
कृष्टतरं वष्टान्तरं cett. | B प्रतापाने E

Page #243

185
ACT VI 60—62 सविमर्शम् । एवं किलेयं पाञ्चभौतिको सृष्टिः।
त्रैलोक्यमयपर्याप्नं रक्षसां स्थातुमयदः ।
येषां ते केवलं भूमौ विलिल्युः पञ्चतां गताः ॥६॥ वास । गन्धर्वराज पश्य विस्मयनीयविप्रलम्भौ किलामू रा5 वणरावणी । यतः।
एताभ्यां राघवाभ्यां सकुतुकमिषुभिश्छिद्यमानेषु मूर्ध
स्वेकस्यैकोऽयनन्तः किमु सदृशगुणो वर्णनीयः परस्य । एतत्सम्पश्यतोरयतिचिरमनयोः कोऽप्यचिन्यः प्रभावो
'यत्रोत्साहो न धैर्य विरमति न शिरश्छेदतः पत्रिणोऽपि 10
॥६१॥ नेपथ्ये । भो भो रामभद्र किमद्यायुपेक्षसे "दुर्वृत्तमेनं कथं चैकक्रियासाध्यमेतावन्तमर्थम्" । "अवधास्व तावत् ।
भवान सीतां लोकस्त्रिभुवनगतः प्रीतिमुचितां
___ कनीयान पौलस्त्यः पुरममरतां स्वां पुनरयम् । 15 किमत्रान्यत् साक्षात्कृतपरमतस्लो मुनिगणः
प्रसादपोन्मीलन्मुदि मनसि शान्निं च लभताम् ॥६२॥ लिल्युः पञ्चवतां K विलिस्युः पञ्चतां | 10 भो भो ... कनीयान् (. 14 below)
पश्य२E पश्य cett. [cett | ३ रावणरावणी B, E, K रामरावणौ ॥ भो B, E भोः w, Se, I. w, sc रावण I
12 दुर्वत . . . तावत् (next 1) here __ 'सदृशगुणो वर्णनीयः B, K सदृशगुणैवर्णनीयः । सरसगुणौ वर्णनीयौ w, |
_13 चैकक्रिया• E वैकक्रिया• Se, I, Sc सदसगुणौ वर्णनीयः I,
वै क्रिया' w. इत्थं सम्प० B एतत्सम्प० cetta
" °मथ for °मर्थ E only. न्यः प्र. B, K, SC, I, 'त्यं प्र° E |
15 This stop in I, only ' यनो यत्रो cett. [अन्त्यप्रw
16 प्रवधत्स्व E अवधत्व cett. ३ वितरति : विरमति cetta Ir Here added नेपथ्याभिमुखमवलोक्य । ' छेदतः K, Sc, I, B छेदने E| दुर्वृत्तमेनं कथं चैकक्रियामाध्यमेतावन्तमर्थछेदन: corr to पछेदतः w. । मवधत्व तावत् in B
| om K only.
om
B

Page #244

186
ACT VI 63
चित्र । निशम्य । कथमेष दिव्यर्षिगणो ऽप्येतयोर्वधाय राघवौ त्वरयति । अथवा दुर्वृत्तशान्तिः कस्य न मनःप्रसत्त्यै । ससम्भ्रमानुतौत्सुक्यम् । देवराज पश्य' ।
I
आभ्यां ब्रह्माच्युतास्रस्मरणसुरभिभिर्मार्गणै राघवाभ्यां मूर्धानविच्छिदाने रजनिचरपते रावणेश्वा क्रमेण । पश्चाद्रक्षः कन्धो मृधभुवि विवशः सोऽपि रक्षोऽवरोधः क्षोण्यां श्रीदाशरथ्योः शिरसि च वियतः पुष्पवर्षः पपात ॥ ६३ ॥
वास° । नेपथ्याभिमुखमवलोक्य । सोल्लासम् । गन्धर्वराज पश्य तावत् । 10 एते किल त्रिभुवनशचोर्दशकन्धरस्य निधनवृत्तान्तश्रवणेन प्रमोदनिर्भराः " सहमहर्षयः सुमनसः " कमपि " महोत्सवमनुबुभूषन्तो मामेव प्रतीक्षन्ते । तद् गच्छाम्येतेषां मनोरथसम्पादनाय । त्वमवृतान्त निवेदनेन प्रियसखमल केश्वरं प्रीणय ॥
इति परिक्रम्य निष्क्रान्ताः सर्वे ॥
5
1 शान्तिः K • प्रशान्तिः cett
2 प्रखत्त्यै B, K
3
प्रीत्यै E, W, Sc
[प्रसे Ig
पश्य २ B पश्य cett.
स्मरण° cett
4 स्मरणं E 5 रजनी
रजनिo cett
•
• चाक्रमेण B 7 कबन्धो B, E, K
8
रक्षो विरोधः E 9 वर्षेः B ०वर्ष: वर्त w • वृष्टिः E.
॥ षष्ठोऽङ्कः ॥
क्रमेण cett
कबन्धौ W, Sc, Ig रक्षोऽवरोधः cett K, Ig वर्ष Se
10 नेपथ्याभिमुखमवलोक्य om B only 11 समर्हषय: E
सहमहर्षयः cett
12 कमपि E, K, B कपि corr to कमपि
w
कपिo Sc, Ig
सुमहो० E महो० cett
14
● मनुभूवतो E ● मनुबुभूषन्तो cett
15 प्रतीच्यन्ते
प्रतीक्षन्ते cett
18 प्रीणय E, K, W, Se
प्राणय Ig
13
प्रीणीय B

Page #245

1 श्रीशं वन्दे begins, Eonly.
2 राय B नाच cett
' ततः प्रविशति शोकाकुला लङ्का ॥ लङ्का । साक्रोशम्। हा महाराअ ' ' दसकन्धर तेल्लोकवीरलच्छीपडिग्गहणदुल्ललिद । हा सलरक्खसलोअपडिवलणसत्यदुमंदभुदण्ड । हा पसुवइपदजुअलचणोवैजुज्जन्तमुई मुँह पुण्डरी।
14 a 15
० हा केकसीपुत्तति
5
वच्छल । कहिं " मए " तुमं
पेक्खिदो । हा कुमार कुम्भ
। हा वच्छ" मेहणीद । कहिं
3
4
दस°E, K दश° cett
Tadd B only
' तल्लोक' B तेल्लोक° E, KI, तेल्लोक्क Sc तेलोक्क• W.
8
• • पडिगाहण• B •पडिग्गहण°E, K • डिग्गाह I •डिग्गह° So • परिगाह w.
7
10
11
12
13
15
•पा• E
•पाद° cett.
'जुयल• B
•जुअल • cett.
14 अञ्चणो E चणो० cett.
148
cett.
ACT VII 1
●भुश्र० cett
। हा बन्धु
सायल• B सनल० cett
•वालचण• B •वाला cett.
• संमत्य • B • समत्य cett.
'दुस्सद° B
दुम्मद° cett.
भुय B
•पजु° all MSS
युजन्त• B
• जुत्त• E
०जुज्जन्त०
16
• मुद्ध• Bonly
17
E
18
19 •रीय B
20
cett.
23
रुद्ध add. between •जुन्जन्त and
16
BET cett.
22 कीकसी ● corr to कैकसी B कैकसी०
22 0 तिलय B
मुद्द ... पुत्त (1 5 below) om. K
ogo for •मुह Bonly
रीश्र° cott
29
30
केकसी W, Sc, Ig
०अ० K
अरग° W, Se •वत्सल E
24
25 कहं I, कहिं cett
26
मए K, Ig
●न्तीलेअ w
• ज• E
०असा Ig •वच्छल cett.
187
W, Sc
7 पेच्छिद K पेक्खिद° cett
28
अस K, Sc
अण E, W, Ig
वत्स E
णाद B
● तिलच
मये E स एव B
वच्छ cett
●णाह E
•यण• B
•णाअ cett
से

Page #246

188
ACT VII 1
सि । देहि मे पडिवअणम् । परितो विलोक्य । कहं को वि ण 'मन्तेदि । ऊर्ध्वमवलोक्य । हा दुटुदेवंदुविलसि कोस एवं' परिणदं सि । अहवा को एत्थ भवदी उवालम्भो । अतणो एव दुचरिदं एदं। विपरिणमेदि॥
इति सानुक्रोशं रोदिति ॥ ततः प्रविशत्यलका ॥ अलका। अहो कथमस्य रक्षःपतेरपूर्वः कोऽययं दशापरिपाकः। यदेतावानपि रक्षःसर्गः क्षणेनैव विभीषणमाचशेषः संवृतः । शब्दश्रवणं नाटयित्वा । परिक्रम्य । कथं कनीयसी मे भगिनी प्रत्ययभर्तृ
विरहव्यथाविधुरा क्रन्दन्ती लङ्का । उपसृत्य । भगिनि समाश्वसिहि 10 समाश्वसिहि ॥
लङ्का। विभाव्य। कहं वहिणिआ मे अला " ॥
अल। 18 भगिनि समाश्वसिहि समाश्वसिहि । एवं किलेयं लोकयाचा ॥
1 °वयणं B °वअणं cetta
11 एदं om. E only. 2 तोऽवलोक्य E तो विलोक्य cett. | 12 °णमदिE °णमेदि cett. 8 T W T E T cett.
13 परी• K परि° cett + मन्तेदि K, W, Sc, I मन्तदिE 14 रक्षसःसर्गः B रक्षासर्गः cett मन्तेहि B.
15 समाश्वसिहि K once only. 5 देव B "देव. K, w, Se, I,
18 मह B मे cett. देव. om. E "दुविलस कीय B दुव्वलसित्र कीस
17 अलया B, E अलआ cett K, W, Sc, I, विलास कीस E.
18 भगिनि समाश्वसिहि समाश्वसिहि ' एवं B, K, Sc, I एवं E एच corr
om. E. to एवं w.
19 समाश्वसिहि समाश्वसिहि B समाभवदो om E only
श्वसिमि समाश्वसिमि w समाखासि समाअब्ब: एब cett.
खासि I, समास्वमि समाखमि Sc 10 दुच्चिदं । दुचरिदं cett. समाश्वसिहि र.

Page #247

ACT VII 1
189 लङ्का। अयि' वहिणिए कुदो मे आसासो । जुवइजणमेसेसा संवुत्त म्हि । एक्को" उण कुलतन्तू कुमारविहीसंणो' चिट्ठदि ति सुणीअदि । सो वि मह मन्दभाइणीए अधणंदाए रिउवक्खं जेव्व सेवेदि ॥ 5 अल । अयि" भगिनि" मा मैवम् । न खत्वस्माकं स रिपुपक्षः ॥
लङ्का। कहं विश्र" ॥ अल। यस्य रिपुः स गतस्तच गतम् । सम्प्रति तु निसर्गसुहृदस्माकं त्रिभुवनावनप्रसिद्धसन्धो दाशरथिः ॥ 10 लड्का। आश्वस्य। कहं ईरिसो" वि ॥
अल। ईदृश एव ॥ लङ्का। कहं अम्ह "सामिसु ईरिसो विपरिणदो ॥
cett.
1 अपि se अयि cett.
॥ अपि se अयि cett. ५ णीएE "णिए cett.
19 भागिणी E भगिनि K भागिनि ३ युवद् B जुव॰ cett
* मेत्तेससा B मेत्तसेसा K, w, So | 13 स रिपुपक्षः... दस्माकं (1. 9 be"मेत्तसेसी I, "मेतसेसा :
lovv) om E only 4. एको all Mss
__ अw विa cett तन्त E तन्त cett. विभीसणो B विहीसणी E, K, I.
___1B भुवनावनप्रसिद्धसम्बन्धो र भुवनी
| वनप्रसिद्धं सन्धो B भुवनप्रसिद्धसम्बन्धी Se, I, विहिसणो w
E, W, Sc, I ? add W, Sc only. सुणीयदि B सुणीअदि cett..
| 10 ईरिसो E, Se, B इरिसो w रिसो ' अधम B, K अधण° cett 1 हीरिसो K. 10 रिवुपक्खं B रिउपक्खं W, Sc, I, | " सारिसु B सामिसु K, W, Sc, I, रिउवक्खं K रिउपखे E
| सामीसुE.

Page #248

190
ACT VII 1 अल । 'अयननुसन्धाने किमेवं भाषसे । शृणु।
रघुकुलतिलकेऽस्मिन भातृमाहितीये
किमपि पितृनिदेशाहण्डका सम्प्रविष्टे । यदुचितममुना ते राक्षसानां विनेत्रा
विहितमयमशेषः कर्मणस्तस्य पाकः ॥१॥ सका। हुं तुम उण ईरिसे पत्यावे कहं एत्य उवडिंदा सि' ॥ अल। अवधत्स्व । अहं किल वैमातुकेण पौलस्येन गन्धर्वराजांच्चित्ररथादमुं वृत्तान्तमुपलभ्य शिष्टबन्धुप्रतिबोधनाय विभीषणस्य च लङ्काभिषेकसाक्षात्करणाय रावणापहृतविमानराजस्य 10 पुरकस्य च रामभद्रोपस्थानोपदेशदानाय सन्दिष्टा ॥
लङ्का। अम्मो कहं भअवदो पसुवइणो वि मितं गिधाणधिवई सों एवं उवचरदि रामभम् ॥
I
एरिसे K.
W, 12
1 अननु for अप्यननु E only 10 °भद्रप्रस्था' for °भद्रोपस्था E only. 2 °कान B °का E, K, W, Sc °को I | 11 साल B सन्दिष्टा cett तुणE उण cetta
18 अमा E अम्मो cetta + ईरिसे E, w, sc इरिसे B ईरिसे
13 णिधाणाधिवई B णिधाणाहिवई पत्यावे B, K, Sc पथवि E पत्यावे
w, Sc, I णिधाणाहवई : णिधाणा
विवही र • उवट्ठदा w उवरिदा : उवहिदा
14 सयं B सनंE, K शानं I साधे B, K, Sc, Iz.
| w सोचं Se na Sc fe cett.
15 एवं E एवं cett. 8 °मातृकण B, E, K मात्रकेण w, | 16 °चरादे E °चरति w, Se °चरदि Sc, I,
| B, K, I. ___° राजाञ्चि° w, Sc, B राजाचि० " भई B भदंE °भद्रं K, W, Sc, K, I राबचि

Page #249

191
ACT VII 2-4 अल । अयि किमत्राश्चर्यम् ।
इदं हि तत्वं परमार्थभाजा.
मयं हि साक्षात्पुरुषः पुराणः । विधा विभिन्ना प्रकृतिः किलैषा
चातुं भुवि स्वेन सतोऽवतीणी ॥२॥ लङ्का। कहं अम्ह' साभिगा रक्खसणांहेण रदं ण 'ओधारिदम्॥ अल । अयि सरले । शपमहिना किल मूर्छन्मोहः सोऽपि नापराध्यति ॥
नेपथ्ये कलकलः। उभे ससम्धममाकर्णयतः ॥ 10 पुनर्नेपथ्ये । समवर्धत भोस्त्रिजगञ्चराणि भूतानि ।
वस्वर्करुद्रसहितः स्वयमेष साक्षाद्
वृद्धश्रवाः समभिनन्दति साधु साध्वीम् । अग्निप्रवेशपरिनिर्गमशुद्धभावां
सीतां रघूत्तम भवस्थितिमाद्रियस्व ॥३॥ 15 अल । कथमेते दिवौकसोऽपि दशकन्धरगृहनिवासव्यसनकौलीनशङ्कापनुत्यै कृतपावकप्रवेशनिर्गमनां सीतां देवीमभिनन्दन्ति । अहह।
पतिव्रतामयं ज्योतिर्योतिषान्येन शोध्यते । इदमाश्चर्यमथवा लोकस्थित्यनुवर्तनम् ॥४॥
। अपि E, I, अयि cetta ___ अधा : ओधा cett
परमार्थ K, W, Sc, B परमार्धE | समधत्त B समवधत्त cett. यामार्थ• I.
' भवस्थि• B, E, K भवत्स्थि w, ३ अम्हाणं B अम्ह K, Sc, I, ब्रह्म | Sc, Is E, W.
8 ग्रह E गृह° cetta * नादेणw °णाहेण cett
सीतां देवी E, K सीतादेवी cett..

Page #250

192
ACT VII 4–5 शब्दश्रवणं नाटयित्वा । लङ्का। कहं मङ्गलतूरखमिस्सा ओ गीदीओ णिसमीअन्ति ॥
अल । नेपथ्याभिमुखमवलोक्य। कथं सीताविशुध्यनुमोदनाथमवतीणीभिरप्सरोभिर्दिव्यर्षिगणैश्च रामभद्रनिदेशेन निष्पादिताभिषेकक5 ल्याणो विभीषणः पुष्पकं पुरस्कृत्य रामभद्रमभ्येति । तदेहि तथाविधसहजमहिममहनीयचरितमहानुभावांवलोकनेन चक्षुः कृतार्थयावः ॥
इति परिक्रम्य निष्क्रान्ते । ॥मिश्रविष्कंधकः॥ ततः प्रविशति पार्श्वगतहनूमत्सुग्रीवः ससीतालक्ष्मणो रामः ॥ 10 रामः। किं चिरायते विभीषणः ॥
ततः प्रविशति पुष्पक पुरस्कृत्य विभीषणः ॥ विभीषणः । अनुष्ठितः किल मया रामभद्रादेशः । तथा हि सत्कृतं मातलिमनु
अजनगलदनसम्वकिणाङ्कगण्डस्थलाः
स्खलत्कनककङ्कणं नियमितैकवेणीभृतः । क्षमातलविवर्तनातिमलिनाम्बरा मोचिताः प्रयान्ति किल सस्मिताः स्म सुरलोकवन्दिस्त्रियः ॥५॥
Cett
1 राव B रव cetta
हनू B, K हनुE समीअन्ति B णिसमिअन्ति | | ग्रोवः E, K ग्रीव B णिसामी नाना Se पिसम्मीअन्ति र णि
10 चिरायते E, K चिरायितो B सामीअन्ती w णिसमीअन्ति ।
11 °संलव E सपद्यव• I, सम्भव 3 महनीयचरित° om. K only
cett. * °चरित• w, Se, I, B चरित्र :
12 °कङ्कणw 'कङ्कणं cett * भावलोक• Se °भावावलोक° cett | परिष्क्रम्य E परिक्रम्य cetta
13 सस्मिताः B सम्मिताः E, K सम्मिता विष्कम्भः विष्कम्भक: cott | Sc, I सम्मिता changed to संसिता w. " ततः प्रविशति ...चिरायते विभी- वन्दि. K, w, Sc, I, वन्दी B षणः om. W, So, I only.
| °वन्धी E.

Page #251

5
10
15
ACT VII 6-8
193
उपसृत्य' । जयतु जयतु रामभद्रः । देव' एतदवसानः किल
निदेशः सम्पादितः ।
'कार्तस्वराभिर्दृश्याभिः पतिताभिश्च साम्प्रतम् । वन्दीर्भिरिव ताः काराः शृङ्खलाभिरलङ्कृताः ॥ ६ ॥ अयं च पुष्पकनामा स" विमानराजः ।
असंरुद्धगतेरिष्टप्रवृत्तेर्वंशवर्तिनः । मनोरथस्यानुगुणं सर्वदा यस्य चेष्टितम् ॥ ७ ॥ रामः । साधु लङ्केश्वर साधु सम्पादितम् । सुग्रीवं प्रति । सखे वैकर्तने किमचावशिष्यते ॥
सुग्रीवः ।
2
निर्व्यूढा " प्रगुणविभीषणाभिषेकात् ॥८॥ सम्प्रति तु द्रोणं प्रत्याहरतो " हनूमतः सविशेषं गृहीत
K, Sc, Ig=
उत्खातस्त्रिभुवन कण्टको ऽतिदृष्यहोर्दण्डाञ्चितमहिमाप्ययं निकारः ।
देव्याश्च प्रतिशमितस्तथाच सन्धा
1 उपसत्य Sc
उपसृत्य celt
2
जयतु २ B जयति २ W जयति E, करा: E
8
3 देवा: E देव cett
2789
4
एव तदवसानः W एतदवसान: cett कार्तस्वराभि० W, Sc, B कार्तस्वरीभि० E कार्तस्वरोभि० I2 कर्मीन्नराति K • पतिताभिश्च B, K प्रतीत्वाभिच पताभिश्च I, पताकाभिश्च W, Se
7 रिव ताः काराः B कारा K रेधिताः कार: So
कारः w 'रेधिती: काराः I • रेधिताः
देवि ताः ● रेधिता
9
10
शृङ्गला° B शृङ्खला० cett
ता E
13
°ङ्कृताः ।
स om. E only.
11
•ण्डोचित E •ण्डाचित cott. 12 निर्व्यूढा B, Ig निव्यूढा K निर्बंढा निर्व्यूढ So निव्यूढ
● वादिया
हरतो cett
14
cett.
corr to निर्व्यूढ: W णाद्रिं प्रत्या
हनु° E हनू° cett

Page #252

194
ACT VII 8-9 प्रवृत्तिर्दुमनायते किल कुमारभरतः । तं प्रति वाताहरः प्रवि. सृज्यतां प्राभञ्जनिः । स्वयमयलङ्कियतां विमानराजः ॥
रामः। यदभिरुचितं प्रियवयस्याय ॥ इति तथा कृत्वा सर्वे विमानारोहणं नाटयन्ति ॥ 5 सोता। अपवार्य । लक्ष्मणं प्रति । अम्हेहिं सम्पदं कहिं पत्थीअदि ॥
लक्ष्मणः । देवि रघुकुलराजधानीमयोध्यां प्रति ॥ सीता। अवि समतो सो वणवासस्स अवही ॥ लक्ष । देवि अद्यतनमेव दिनं तत् ॥ सर्वे विमानगतिं निरूपयन्ति ॥
सीता। साबुतम्। अज्जउत एदे उण कदमा दूरादो 'अणिद्धारिद10णियोणा वित्थरिज्जन्तसामलतणा परिसरा दीसन्ति ॥
रामः । सस्मितम् । देवि नैते भुवां परिसराः किन्तु साक्षात् किलाष्टमूर्तेस्तस्यैषा मूर्तिरम्मयी प्रथमा ।
गीतः सागर इति नृभिरपरिछेद्यात्मगाम्भीर्यः ॥९॥ सीता। जो अम्हाणं जेटससुरेहिं किणिस्माणो ति" वुट्टपरम्प
1 प्रकृति : प्रवृत्ति cett. णिणोसा I, "णिणोणं E दक्षिणोद्देशा
Pारिय प्रविसृज्यसृज्यता ww 'दक्षिणोद्देसा Se. प्रविसृज्यतां cetta
वित्थरिज्जन्त B विस्थारिज्जन्त K 3 पछीअदि B पत्थीअदि K, So, I, अविवारजन्त° Sc, I, अविवारजना पथीअदि अत्यिअदि w
w अविथरिजन्त° . * वणदासस : वणस्स W वणवासस्स 10 °सामलत्तणा B °सामलत्तण K, W cett.
सामलत्तन I सामलतण° Sc °साततः for तत् B only.
मलतना निरूप w, E, B रूप K, Sc, I. 11 सन्ति B दिसन्ति । दीसन्ति cett. १ अणिद्धारिद B, K अणिद्धारिW | 12 सस्मितम् om W, Se, I only. अणिद्धारिदद° Se अणिधारिद° F 13 ति E, W त्ति cetta अणिद्धाशिरद I.
14 वुटु K, W वट्ट I वट्ठ° Sc "णिखोसा र णिमोमया B | वुढE.

Page #253

5
10
ACT VII 10 11
195
राए 'सुणीअदि । एदस्स' मज्के' वि किं एदं दूरप्पसारिदं धवलंसुविअ' अहिणवतिासु भूमिसु दीसंइ ॥ लक्ष्म' । देवि ।
उन्मूईदच्छमलयाचलतुङ्गशृङ्गप्राग्भारनिष्पतितनिर्भरपूर भोजः ॥ ११ ॥
लक्ष्म॰। आर्य ता* एवैताः । नातिदूर एव तावदासां स "जी15 र्णकन्दरः ।
1
सोत्साहं धृतशासनैः सकुतुकैर्वृक्षौकसां नायकैदिक्पर्यन्त धराधरेन्द्रशिखराख्यानाय्य निर्माापितः । कल्पान्तावधिवन्दनीयमहिमा लोकस्य सेतुर्नवः 1" कीर्तिस्तम्भ इवायमार्यचरितस्याम्भोनिधौ लक्ष्यते
10
॥१०॥
रामः । अङ्गुल्या निर्दिशन् । वत्स
सुणीयदि B सुणीश्रदि K, Sc, I2 वन्दनीय B, K नन्दनीय E सुणीदी सुदिअदि 'corr to सुदीअदि | 'वन्धनीय° W, So, Ig.
10 कीर्ति
W
एता भुवः (ro below)
एता भुवः परिचिनोषि मिलत्तमालच्छायान्धकारिततुषारनिकुञ्जपुञ्जः ।
2 एतस्स B एदस E एदस्स cett.
3 मज्जे B मज्झ I, मभ्झ W मज्ज Se मझे K मप्त E
5
4 दूर पसा° E
व B विE
7
6 • मासु K, W
दीस B, So
दूरप्पसा° cett विअ cett
• कणासु cett.
दीसई K, E, W
दोस Ig
8 पितः B, K, I, यितः E, W, Se
9
o 2
om K.
11 चरितस्यालच्यतेऽम्भोनिधौ B ०चरितस्याम्भोनिधौ लक्ष्यते EIg चरितस्त्वम्भोनिधौ लक्ष्यते So रचित (corr by rev fiom 'चरित०) स्त्वम्भोनिधौ लक्ष्यते Ww.
12
...
13
● कुञ्जT: K
●भार: W
'पुञ्जाः cett
•भाज: cett
14
15
ता देवैताः E नातिसुन्दर w 10 जीर्णः कलिः B
ता एवैता: cott. नातिदूर cott. जीर्णकन्दरः cett

Page #254

196
ACT VII 12–13 गीजर्जरितासु दिक्षु वधिरे तत्स्फूर्जथुस्फूर्जित
योनि भ्राम्यति दुष्प्रभञ्जनजवादभेऽप्यदभ्रे मुहुः । आक्षियान्धयति दुमान्धतमसे चक्षुः प्रविश्य क्षपा
यत्रासीत् क्षपिता क्षरज्जलभरे वक्सारलक्षीकृते ॥१२॥ । सीता । खगतम्। अहो पमादो। कहं मह मन्दभाइणीए दुढदेव्वेहि' एदे वि महाणुभांवा ईरिसं अवत्यन्तरं अणुहाविदा ॥ विभी । देव रामभद्र । दृश्यन्ते किलैताः कावेरीतीरभूमयः। यत्पर्यन्तमहीध्रसीम्नि कुहलीमाध्वीकधारोंझरी
हृष्यत्पूगवनीघनीकृततलैस्तुङ्गैर्जरछाखिभिः । लक्ष्यन्ते विविधाश्रमाः स्थिरतपःस्वाध्यायसाक्षात्कृतब्रह्माणो निवसन्ति यत्र मुनयः कल्पस्थितेः साक्षिणः
॥१३॥ यतो नातिदूर एव किलावाच्या लोपामुद्रापरिष्कृतपरिसरे दीयति कौम्भसम्भवं ज्योतिः ॥
10
___1 सरसx K, w, I, गर्जागर्ज-1 10 अवर्धतरं for अवस्थन्तरं E only रिता Se गर्नमर्जरिता E
11 अणुहाविदो B अणाहाविदा I, २ तमसे changed to °तमसि W | अणुहाविदा K, E, W, Sc.. 3 furto for To E only
12 कुहली• B, E, K, I, कुहलो Sc • भरे B. K, I, ०धरे E, Se °धरे | कहलो in text underlined and सुमनो along changed to ETT W.
margin, W वक्साक्ष्य. B, I वत्साक्ष्य E ___13 °धाराझरी• B, K धारोगारी E खसार K, W, Se.
°धारोगिरी 1 °धारोगिरद् V, Sc. लक्ष्मी• B लक्षी cett.
14 प्लवगवली० for त्यूगवनी• E only 1 "देवेहिं B, K, I, देबेहिं E, So |
1 °जलै. w तलै• cett देवहिं w. sa B E fa cett
16 किल om w only . भावा K, Se भावि B व्हावा
17 °बाध्यं for °वाच्या E only. E, W स्रावा
13 °सरं B, E, K सरे W, Sc °सर I

Page #255

5
10
ACT VII 14-15
रामः । कथमतिक्रान्तमागस्त्यश्रमपदम् । अयं वारां राशिः किल मरुरभूद् यविलसितै - रयं विन्ध्यो 'वन्ध्योतविहृतिराध्मानमजहात् । 'विलिये यत्कुक्षिस्थितशिखिनि वातापिर्वपुषा स कासां वाणीनां मुनिरकलितात्मास्तु विषयः ॥ १४ ॥ तदप्रमेयविभवा विश्वन्तरात्मसाक्षिणस्ते' महात्मानः कुतश्च नाभिवन्द्याः ॥ सर्वे तथा कुर्वन्ति ॥ सानुजस्त्वं प्रजां शाधि कल्पान्तस्थायि ते यशः ।
आकाशे ।
नामापि राम गृणताममृतत्वाय कल्पताम् ॥१५॥
रामः । आकर्ण्य । कथमशरीरिण्या गिरा परमनुगृहीतो" महामु
निवन्दारुः ॥
इतरेऽभिनन्दन्ति ॥
विभी । देव" रामभद्र। एतास्ताः पम्प पर्यन्तभूमयः यासु बहोः 15 कालादनुभूयमानान्यप्यभिज्ञानानि बलाच्चक्षुराकर्षन्ति । तथा हि ।
●स्त्यमाश्रमः
1 ●स्त्याश्रम E, W, B K, Sc, Ig Agastyasrama' along maigin by rev., W
2
6
सस्मरणं add. B only.
वन्ध्योद्धत° B, K वध्योत E वन्ध्यter I येनाहृत W, Sc.
4 • ध्यान E, Ig oध्मान० cette
afer for विलिये Eonly.
• विश्वम्भरा° B विश्वन्तरा 12 वि
वान्तरा° K, E, W, Sc
7 om Wonly.
5
8 नामिo W, Se नाप्यभि० cett
जस्तं E • जस्त्वं cott
197
10
कल्प्यतां E कल्पतां cott. 11 •तोऽहमाशीर्भिः B only.
12
इतरोऽभिनन्दति B इतरे अभिन
इतरे
न्दति I इतरे अभिनन्देति E अभिनन्दन्ति K, W, Sc
देव om Eonly.
Adds Pampa' along margin by
13
14
lev,
W
15 व् न्यभि° E, W • न्यप्यभिo cett 10 ० कर्षयन्ति E
•कर्षन्ति cett.

Page #256

198
5
15
सीता। स्वगतम्। किं णाम मह° उत्तरीअं' अज्जउत्त्रेण हणुमन्तस्स हत्थे दिट्ठम् ॥
रामः। सस्मरणम्। हे' देवि । तदा किल" वैक्लव्यादपहियमाणाया भवत्याः प्रभ्रष्टमनसूयानामामुत्तरीयमस्माभिः प्रथममभिज्ञान10 मासादितम् ।
ACT VII 16-17
बाणेनैकेन विद्धं विलसति पुरतस्तज्जरत्तालखराडं
सोऽपि क्रीडाकपित्वं क्षणमिषुनिवहैरन्वभूदच वाली । सौमित्रिः पादघातदिह हि सकुतुकं प्राक्षिपत् 'कूटमस्थां काबन्धं दृष्टमस्मिन् हनुमति भवतैवोत्तरीयं च देव्याः ॥१६॥
1
दृशोः शरच्छीतकर प्रकाशः
पुरस्त° E
2 पाली w वाली cett
13
" कायेऽपि कर्पूरपरागपूरः ।
स्वान्तेऽपि सान्द्रामृत कुम्भसेक - स्तदा यदासीत् किल" दृष्टमात्रम् ॥१७॥ सीता शृङ्गारलज्जां नाटयति ॥
margin, W.
5
घातैरिह B धातादिह cett
मह W.
7
पुरतस्त० cett
4
* कूप in original and 'र'।' along
कावंचद्दानं म० कावंचंदढम 12 काबन्धं दृष्टम° cett
6 मह K, Sc, B सह I2 सह corr. to
यं B रीचं cett
8
हनु° K.
9
E
हनू° W
हणू° Sc, Ig
हे om. B_only.
10 किल om K only.
11
• नामाङ्कितमुo K • नामाङ्कमु° cett 12 प्रथममभिज्ञात B प्रथममभिज्ञान० K, E, So प्रथमभिज्ञान Ww प्रथमभे
ज्ञान० I 2.
13 कार्ये Ig काये cett
14
खलु B किल cett

Page #257

5
10
15
लक्ष्म। 'आर्य।
ACT VII 18-20
गृध्रराज
तातस्य मित्रं किल स्तं पापमस्मिन् सहसानुबध्नन् ।
गावं जराजर्जरितं विहाय
यशः शरीरं नवमाललम्बे ॥१७॥
सीता। स्वगतम्। कहं 'मह कारणादो तारिमाणं पि" महागुंभावाणं ईरिसो अत्याविसेसो सिमीच्झदि ॥
सुग्रीवः । देव अतिक्रम्यन्ते किलैता दण्डकासीमानः ।
यच तेऽपि स्वसुः कर्णनासौष्ठविचिचीषया । सानुलवाः क्वापि यातास्त्रिमूर्धखरदूषणाः ॥ १९ ॥ सीता । वेपमाना । अम्मो कहं पुणो वि ते" जेव" रक्खसा सुणीअन्ति ॥
9
रामः । देवि अलं शङ्कया । अभिधानमाचमवशिष्यते
शरासनस्य टङ्कारात् सौमिचेः केवलं किल । रक्षसां प्रलयः सिंहगर्जनाद्दन्तिनां यथा ॥ २०॥
1 आर्य B, E, K अयं W, Sc आया Ig
2 मम B महं E मह cett
सिम्मीदी
4
28 fa all MSS
3
भावाणं BSc गुहावाणं E •नुभावाणं K, W.
4 0 विशेसि I • विसेसो cett
5
• • लेते B • लेता cett
7
दण्डकीमा : E
दण्डकासीमानः
cett
rev., W.
8
' Dandaka' added along maigin by
कम्पमाना for वेपमाना K only.
om. B only.
om. W, Sc, Ig
11 EK ज्जेव Sc, Ig
10
सिमी अदिBI विनाबाद K | जेल W
णिसामी अदि W, Sc.
12
वि
199
हन्तिनां K, W, So • ईन्तिनां B दन्तिनां I2.
13 सीतोर्ध्वमवलोकते add. Bonly.
B
• हन्तिनो प्र

Page #258

200
___ACT VII 20-21 निरूप्य। किमन्यादशीव गतिरस्य विमानराजस्य ॥
विभी। देव अत्युच्चैः किलायं सह्यः सानुमान । 'एनमतिक्रम्य गम्यते किलायर्यावर्तः। तदतिक्रमणायेदमपि मध्यमलोकसान्निध्यं किञ्चिदुकति ॥ । लक्ष्म । द्रष्टव्यः किलोतमपुरुषमध्यमपदलाञ्छितो "लोकः॥
सर्वे "उच्चैर्गतिवेगं निरूपयन्ति ॥ रामः । निरूप्य । सविस्मयम्। ___ यः पूर्वेषां नः कुलस्य प्रतिष्ठा
देवः साक्षादेष धाम्नां निधानम्। वय्याः सारः कोऽपि मूर्ती विवस्वान प्रत्यासन्नः पुष्पकारोहणेन ॥२१॥
सर्वे कपोतकेन प्रणमन्ति ॥ सीता । उच्चैर्निरूप्य । "अम्मो कहं दिणम्मि वि ताराचक्कं विध एदं दीसदि ॥
10
1 दृशी चE दृशीव cett
° मध्यम om. here, w, Se ouly २ उच्चैः B अत्युच्चैः cett
10 मध्यम add here, w, Se only. 3 ' Sahya mountain' added along mar- | 11 अत्युच्चै र उच्चैः cetta gin by rev., W.
12 रूप K निरूप० cett * तद् add. B only
13 यः पूर्वेषामन्वयस्य B यः पूर्वेषां नः गंस्यते B गखते I, गम्यते cett कु लस्य K, E, Sc, I, Text as in K, but
Orig. faretto faafa, but faafa Et added along margin, prob. meant as is meant to be omitted, B किलार्यावर्तः | av.l for नः W. cett. "Aryavartta' added along margin
" देव B, E देवः K, W, Sc, Ip. by rev., W.
18 रोह. B, E, K, Sc रोप० W, I, 'दुह्यति for "दुज्झति E.
16 कपो° B, E, K, I, कापो. w, Sc मुटबचात्म changed to द्रष्टव्य । ॥ विस्मयं ada. E only. एवोत्तम. B द्रष्टव्यः किलोत्तम. cetta | 13 °चक्रं B °चक्कं cett

Page #259

201
ACT VII 22—24 रामः। देवि तारकाचक्रमेवैतत् । अतिविप्रकर्षाद्रविकिरणप्रतिहतचक्षुर्भिर्न दृश्यते किल दिवसे स विमानारोहणादपास्तः ॥
सीता । सकुतुकम् । कहं गणवाडिआए 'फुल्लाई 'कुसुमाई व 'दीसन्ति ॥ 5 रामः । समन्ततोऽवलोक्य । कथमपरिछेद्यदिग्विभागमिव सम्मति जगत् । यतः।
संस्तूयन्ते विप्रकोझौमा नोपांधयः स्फुटम् ।
आन्तरिक्षाः पुनरमी सर्वतः सदृशा इव ॥२२॥ सुग्री । देव भ्रातुः सौहार्देन विधेयीकृतो यदृच्छया दिगन्तेषु 10 विचरन्नभ्युपपन्नवानस्मि । तथा हि।
उदयास्ताचलावेतौ "यक्रोडे बाल्यवार्धके । विसम्भाञ्चन्द्रसूर्याभ्यामतीयेते विनिर्भयम् ॥२३॥ अवधतामितो देवः।
कैलासाञ्जनशैलावेतौ तुल्योन्नतत्वपरिणाहौ। ___ चन्दनमृगमदलेपं गमितौ क्षोण्या नु" वक्षोजौ ॥२४॥
इतश्चायं काञ्चनाचलः । परतश्चायमभङ्कषशिखरः शिखरी गन्धमादनः । ततः परमंगम्या मादृशां भूमयः ॥
15
1 मेवै तत् K, W, So, I, "मेतत् B, E. | परितो add. B only.
" रोहणादपास्तः B, E, K_ 'रोहणा- दीसन्ति B दिसन्दिE दीसन्दि दपास्त , रोहणदयास्त Sc रोहण- | cett दयास्त changed by rev. to °रोहणे दीयास्त
नोपधायः Wonly.
10 यत्कोड़े ... शैलावेतौ (1 14 below) ३ गयण B गण° cett..
om. E only. * फुल्लाई B, Sc कुत्लाई 5 फुल्लाई | 11 कैलासा W, K, B कैलाशा Sc, I. फुल्लाईw फुल्लाहं I
12 नु B, K, E न w, So न I, " कुसुमाई B कुसुमाई w, Se, I, | 13 "शिखरः B, K शिरः cett. कुसुमाई र कुसुमा E.
14 शिखरोE शिखरी cett व B, K, L E , W, Sc.
15 परस्मादग° W, Sc परमग cett.

Page #260

ACT VII 24
रामः । 'परितो 'विलोक्य । ससम्भ्रमाद्भुतम् । कथमेकपद एव सर्वमहो चक्षुर्गोचरंम् । 'अपरिच्छेद्या च सर्गस्थितिः ॥
सीता । 'अम्मो एदं किं पि" आदिपुरुवं खारिसं जेव' दीसइ' ण माणुसो णावि पसू ॥
रामः । देवि अश्वमुखं किन्नरमिथुनमेतत् । प्रायेणैतासु भूमिष्वेवंविधानामेव भूयसां प्रचारः ॥
विमी । कथं सम्मुखमेवाभ्येति । प्रायेणालकेश्वरैनिदेशधारिणानेन भवितव्यम् ॥
नेपथ्ये । देव दिनकर कुलमणे रामभट् । भवन्तमेकपि नचलेश्वर10 निदेशादुपश्चोकयितुं साकेतं प्रस्थितयोन" सुकृतपरिणामादन्तराल एव चक्षुर्विषयोऽसि । तन्निदेशपारतन्त्र्यमपि भूयसे गुणाय " यत् पुराणस्यैव" पुंसो व्यक्तिपर्ययनिष्ठं महः साक्षात्किते ॥ इति प्रदक्षिणीकृत्यामिवन्देते " ॥
सर्वे निरूपयन्ति ॥
AUA
5
1 परितो विलोक्य । ससम्भ्रमाद्भुतम् om. here, B only.
2 विलो° K, W, Sc, Ig वलो० E
3 •चरम् E, K वर: W, Sc, Ig.
अपरिo B, E, K परिo W, Sc, Ig परितो विलोक्य । ससम्भ्रमाद्भुतम् added here by B. In this passage, which it wrongly repeats further on, B reads only
4
ससम्भ्रमम्.
68
for all MSS.
6
संदिपुरुवं
टुपुवं E, W, Sc दिव्वं पुरुषं B.
7
अदि
असा E, W, Sc, B अणा K, I2.
जेब W, Sc, E, I2, B ' दीस W, Se, I2, K, B
10
11
जेवK.
14
• मिथुन W, Sc, I2, K, B
सम्मुख B, E, K, Sc, Ig निदेश° B, E KI
दिसइ छ.
• युगल E.
समुन्मुख० W.
•रादेश
12
W, Sc.
13 ब्योन B, E, K, I, योरावयोर्यी योरावयोयीचा Sc.
w
यत् B, E, K, Sc, Ig तत् W. 15 स्यैव पुंसो व्यक्ति E, K •स्यैकशो व्यक्ति° B •स्यैव पुंसोऽभिव्यक्ति W, So, Ig. • कृत्य वदन्ते कृत्याभिवन्देते cett
16

Page #261

5
10
15
पुनर्नेपथ्ये किन्नरः ।
आपन्नवत्सल जगज्जनं तैकबन्धो विद्यन्मराल कमलाकर रामचन्द्र । जन्मादिधैर्मविधुरैः सुमनश्च कोरें -
राचम्यतां तव यशः शरदां सहस्रम् ॥२५॥
तत्रैव' किन्नरी |
ACT VII 25-27
6
यावत् फणीन्द्रशिरसि क्षितिचक्रमेतद् यावत् पुनर्यहं गणैः शबलं विहाय ः " । वैदेहि तावदमलो भुवनेषु पुण्यः
श्लोकः प्रशस्तचरितैरुपगीयतां ते ॥ २६ ॥
7
विभी । देव ।
इतरे । प्रियं प्रियं नः ॥
9
रामः । लङ्केश्वर चिरसञ्चरणादव नः अनुरोधं" तर्कये । तद् वरमितो मध्यमलोकसान्निध्येन गन्तुम् ॥
ते ते सुरसिन्धुधौतदृषदः कर्पूर खण्डोज्ज्वलाः पादा जर्जरभूर्ज वल्कलभृतो गौरीगुरोः पावनाः ।
1 ज्जनतैक B, E, K •ज्जननैक Sc
• नेकo in the text and न by rev along •ज्जननेक Ig margin, W
2
जन्मा° E, K, B, W
3 धर्म० B, E, K चर्म Ig
4 तत्रैव
5
जन्याo So, Ig •कर्म V, So
om. B only.
गृह° for ग्रह°E only.
विहाय : B विहाय cett
6
" लोक w लोकः cett
दम्पती मन्दाचं नाटयतः ॥
8
Om. one प्रियं K only
9
नः E, K, I न W, Sc नः
203
रोध Ig
11
वारिणां वैमानिकानां B.
100रोधं B, K, W, Sc रोधे
मध्यo for मध्यम० E only.
12 सान्निध्यनं गंमन प्रस्तुतमनुसन्धातुं B
•सान्निध्येन गन्तुं cett
13 भृतो B, E, K, Sc, Ig धृतो changed to "वतो by rev., W.

Page #262

204
ACT VII 27 नवालोकनिरस्लमोहतमसामध्यात्मविद्याजुषां
यत्र ब्रह्मविदां निसर्गमधुरं जागर्ति सौम्यं महः ॥२७॥ लक्ष्म । आर्य कथमेते भुवां परिसराः संस्तुतपूर्वा इवान्यविषयमाहित्वं न क्षमन्ते चक्षुषोः ॥ 5 रामः । निरूप्य । सस्मरणावगम् । वत्स ता एवैता गुरूणां कौशिकपादानां सञ्चरणेन पवित्रितपर्यन्तास्तपोवनभूमयः । यत्र तु तत्रभवतो याज्ञवल्क्यान्तेवासिनो द्वितीयेन विदेहाधिपतिना सह तत् तत् संलापामृतप्रमोदमनुभवतां गुरूणां लालनी
याभ्यामावाभ्यां बाल्योचितमुललितम् ॥ 10 सीता । स्वगतम् । कणि?तादो नि" सुणीअदि ॥ इति परितः सस्पृहमालोकते ॥
रामः। लङ्केश्वर नोचितमिदानी गुरुचरणपङ्कजरजःपविचितेषु परिसरेषु विमानाधिरोहणम् ॥
नेपथ्ये । भो भो रामलक्षणौ । स भगवान कृशाश्वान्तेवासी 15 वां समाज्ञापयति ॥
उभौ । विमानाधिदेवतामिङ्गितेन "संस्तम्भाय नियुज्य । अवहितौ स्वः ॥
margin, W.
1 विधं for "मधुर E only
12 सुणीयदि B सुणीअदि cett * 'Himalaya' added by rev. along | 13 °लोकते B, E, K, I, लोक्यते cour
to लोकते w °लोक्यते Sc. 2a oqft Cata B ogatarelo cett 14 To: om. W, Sc, I, only * Adds 'Tapovana' along margin, |
| 15 परिसरेषु om. E only.
18 * भवतो B, E, K भवता W, Sc, I
16 भो E 'सह om. B only
भोः cett. • Om. one ad E, W, Sc only.
11 संस्तम्भाय B, E स्तम्भाय cett. ' भवता B भवतां cett.
18 स्वः B, E, K, Se, I, स्तः w. 8 लालनीयाभ्याम् om. E only. Appears to take vafeat : as a part ' कहं add. E, W, Sc, I, only. of stage-direction , for, unlike all other 10 तादो add. E only
MSS joins faryze and waferit in Sandhu 11 त्ति B, K, I, ति E, W, Sc. and reads नियुज्यांताती w.

Page #263

205
ACT VII 28–29 पुननेपथ्ये।
पुरीं यथास्थितौ यातं विलम्बेथां च मान्तरा।
अरुन्धतीसहचरं ज्योतिवी सम्प्रतीक्षते ॥२६॥ अहमपि तृतीयकालक्रियानुसन्धानपरवान मुहूर्तब्वयेनागत 5 एव ॥
उभौ। यथाज्ञापयन्ति गुरवः ॥ पुनर्विमानं सम्प्रतिष्ठते ।
रामः । अहो महात्मानोऽपि वात्सल्यपरतन्त्राः । यन्महिना तपःस्वाध्याययोर्लवशो विभक्ते' समये तवायागमनमनुरुध्यन्ते।
अथवा युक्तमेवैतत् । यतः करुणापारतन्येण मृदुस्वभावास्ते 10 तपोवनरुरूषु तरुषु च किं मनुथेषु । विशेषतस्तु
राज्ञां" मार्तण्डवंश्यानां गृहे नौ जन्म केवलम् ।
शस्त्रास्त्रज्ञानमुख्यस्तु संस्कारोऽस्मान्महात्मनः ॥२९॥ इतरे। यथाह रामभद्रः ॥
विभी । विलोक्य । किमिदमकाण्ड एव नीहारजालैरिव क्षमार15 जोभिराच्छाद्यन्ते ककुभः ॥
सर्वे सविस्मयं पश्यन्ति ॥ रामः । सवितर्कम् । मन्ये प्राभञ्जनेरस्मत्प्रतिमुपलभ्य मां प्रत्युद्यातीव ससैन्यो भरतः ॥
1 बथां B, K, Sc, I, बेतां E, W | काले B समये cett.
च om. and reads मातरः for मा- 9 °ध्यते ॥ ध्यन्ते cett. न्तरा E.
10 रुरुषु B गुरुषु E, W, Sc, I2 ___३ च add after "ती. before °सह E | °मृगेषु र. only
11 °षस्तु E, I, षतस्तु cett. ०वी B, K मी E, w, Sc मी I, 12 राज्ञा : राज्ञां cett. । सम्प्रतिष्ठति B प्रतिष्ठते cett. 18 विलोक्य om. B only. 'वात्सल्य B, E, K, SC, I, वात्सल्ये w | " प्रत्युद्यातीव B, K, I, प्रत्युपयातीव 'विभक्त : विभक्त cett. | w प्रत्युपातीव Sc प्रत्युह्यावतीव E

Page #264

206
ACT VII 30 प्रविश्य 'हनूमान् । सपादपङ्कजस्पर्श प्रणम्य । देव । स्थितो ध्यायनन्तः किमपि चरितं स्वेन भवत
श्चिरं वातीमेनामथ मदुपलभ्य प्रचलितः। जटी चीरी रामेत्यमृतविभवं नाम रसयन'
मुहुर्हर्षोभान्तः प्रकृतिसहितोऽभ्येति भरतः ॥३०॥ रामः । सोल्लासम् । अहो चिरायायुष्मत्सौहार्दमुपलभामह इति सर्वानन्दानामुपरि वामहे ॥
लक्ष्म । सौत्सुक्यम् । सखे मारुते कुत्रायः ॥ .
हनू । य एते सैन्यस्य पुरतः पञ्चषास्तन्मध्ये पुरःसरः सानुजः 10 स महात्मा भरतः ॥
लक्ष्मणो निर्वर्णयति॥ सीता। निरूप्या कहं अखारिसो ज्लेब्व दीसइ ॥ विभी। "हंहो विमानराज । चिराय" बन्धुजनदर्शनालिङ्गनसम्भावनादिना मिथः प्रमोदमनुभवन्वेते" महानुभावाः । तत क्षणं विरम ॥
सर्वे विमानावतरणं नाटयन्ति ।
1 हनु हनू. cett.
* 319 E, W Het cett " गाय र ध्याय° cett.
10 दिसद् : दीसह cett. 3 मेता र मेना. cett.
11 अहो र हंहो cett. + रचयन र रसयन cett.
orig., but struck out, B हर्षोद्धान्तः B, K, Sc, I, हर्षोभ्रान्तःE
'चिराय cett होवान्त changed to हर्षोद्धान्त by nev , w.
18 ०जन. om E,K only. चिराय वपुष्मत्सौ. E, I, चिरायायुष्भत्सौ. w, sc चिराय वपुष्मन सौ• B
14 मिथः B, E, K मिथोऽङ्ग w, Se चिरार्ययुष्मत्सौ. K.
HET I, farert further on in the passage सर्वानान्दा w सर्वानन्दा cett..
wrongly repeated, Iz. अमाB, E, K अणा• Se, I, |
| 15 °भवन्त्येते भवन्वेत cett. अस्साw.
| 16 °नावरणं B नावतरणं cett.

Page #265

5
10
ACT VII 31-32
ततः प्रविशतः कतिचनप्रधानपुरुषपरिवृतौ भरतशत्रुघ्नी ॥
रामः । सरभसं' पादपतितं भरतमुत्थाप्य' । एह्येहि वत्स । अनुभावयति ब्रह्मानन्दसाक्षात्क्रियामिव । स्पर्शस्ते' जठराम्भोजप्रस्फुरन्नालकर्कशः ॥३१॥
इति निर्भय विसृजति । लक्ष्मणः सपादपतनं' भरतमालिङ्गति । शत्रुघ्नो रामलक्ष्मणावभिवादयति ॥
उभौ । कुलस्थितिमनुवर्तस्व ॥
सीता । कुमारा' जेद्वाणं भादुआ रामः । वत्सौ भरतशत्रुघ्नौ ।
1
अस्माकं व्यसनाम्भोधावयं पोतत्वमागतः ।
कपीन्द्रोऽयं च लङ्केन्द्रो मित्रं" धर्महिते रतः ॥ ३२॥ तत् परिष्वजतैम् ॥ इति सुग्रीवविभीषणौ दर्शयति ॥
भरतशचुघ्नौ तौ परिष्वज्य मिथो " " यथोचितमुपचरतः ॥ भरतः । आर्य " कुलगुरुन" भगवान् मैचावरुणिः सिंहासन15 गृहे " सम्पादितसकलाभिषेकसम्भारो भवन्तं प्रतीक्षते । " यथा
ज्ञापयत्यार्यः ॥
सरभसं E, K, Sc, Ig सरसं corr. to सरभस° B.
सरभसं W
2
• मुत्थाप्य B • मुत्थापयति cott ' स्पर्शस्ते जठरा° B, E, K, I2 स्तेऽद्य वरा° W, Sc.
4 भोजे E 5 • वदनं E
•म्भोज° cett. •पतनं cett
स्पर्श -
भरतशत्रुघ्नौ दण्डवत् सीतां प्रणमतः ॥ अभिमदा होह' ॥
• वर्णस्व w वर्तस्व cett
7
कुमारा B, K, Ig कुमारो E कुमार
W, Sc.
8 होह B, K होन्दु W, So होद E दोह
207
9
• नाम्बाधावयं पातत्वमागतः E नाम्भोधावेतौ पोतत्वमागतौ K 'नाम्भोधावयं पोतत्वमागतः cott.
10 मित्र B मित्रं cett
11
•जत E •जतं cett
12 मिथो om. W only.
13 यथो is a coir, fr. मिथो w
14
कुल om. K only.
15 o B T K of cett.
16
17
गृहे B, E, K
यदा B यथा cett.
ग्रहे W, So •ग्रह I2.

Page #266

5
ACT VII 32-33
1
रामः । स्वगतम् । कौशिकपादाः प्रतीक्षणीयाः । स च भगवान्' मैत्रावरुणिरेवमाज्ञापयति । भवतु समयोचितं प्रतिकरिष्यते ' ॥ प्रकाशम् । यथाज्ञापयति कुलगुरुः ॥
सर्वे परिक्रामन्ति ॥
208
10
ततः प्रविशति ' वसिष्ठो दशरथकलत्रैः ' सह चर्यमाणारुन्धती च ॥ वसिष्ठः । स्वगतम् ।
10
क्षमायाः 'सुक्षेत्रं गुणमणिगणानामपि 'खनिः 'प्रपन्नानां मूर्तः सुकृतपरिपाको " जनिमताम् । कृपारामो रामो बहिरिह दृशा" पास्यत इति प्रमोदा तस्याप्युपरि परिवर्तामह इमे ॥ ३३ ॥ भवतु । तथापि लोकयाचानुवर्तनीया ॥ प्रकाशम् । वध्वौ कोसल्यासुमित्रे ॥
उमे। "आणवेदु कुलगुरू" ॥ वसि । दिट्याक्ष प्रतिनिवृत्तवत्से स्थः ॥ उमे। तुम्हाणं आसिसागं पहावो ॥
18
1
भगवान cott.
भवान् B ' •करिष्ये E • करिष्यते cett.
3 प्रकाशं om Eonly. 4 वसि० K, W, I2, B
' ॰त्रैःसहचर्य° B
•
०चैरुपचर्य° cett.
6
9
सु° B
सत् K
7 स्वनिः w खनिः cett
# प्रयत्नानां E प्रसतीनां K प्रपन्नानां
cett.
वशि० E, Sc सपचर्य
मूर्तिः K मूर्त: cett.
10 कोऽञ्जलिभृतां B
cett
K
स°E, W, Sc, Ig.
•को जनिमतां
Sc
दृशा पा० B, E, K दृशोपा W, दशापा° Ig
12 लोकचया° E लोकयाचा° cett 13 कोसल्या° E कौशल्या cett
14 आणावेदु B, I,
11
| वेदु cett
15
16
•गुरू B गुरु: E गुरु cett ०क्षत°E, K, Ig 。चतं W, Se
अणवेदु K आण
•चत
• वृत्तवत्से B, E, KI, वृत्तौ वत्सौ
om. B. 17
W, Sc
18
स्तः E, W स्थः cett.
19 आसिसाणं K, W, So, B असिसाणं E आसीसाणं I2.

Page #267

209
ACT VII 33 अरुन्धती । कैकेयीं विलोक्य । वासे कैकेयि । किमेवमतिदुर्मनायसे ॥ कैकेयी। अम्ब' मह मन्दभाइणीए अधण्णदार सलो वि 'लोओ एवं कोलीणं भणदि' जं वच्छाणं पवासजणणी ममजणणी मन्थरामुहे 'आसि । ता कहं वच्छाणं मए" 5 मुहं पेक्खिदवम् ॥
अरु । वत्से अलं वृथा कौलीनशङ्कया। आर्यमित्रैरयमर्थस्तदैवान्तरेण चक्षुषा साक्षात्कृतः ॥ सर्वाः। कहं विन॥
अरु । मन्थरारूपधारिण्या शूर्पणख्या माल्यववचनादेतद् वि10 हितमिति ॥
सर्वाः। अहो रक्खसाणं दुताभिओओ जोगिहटिदं अवला. जणं पि19 20 वाधेदि ॥
1 अम्ब om B only.
| 11 मए before वच्छाणं B, after, K, W, * मह after मन्दभारणीए B मह before. | Se, I मए om_E cett.
19 रयमेवार्थ र रयमर्थ° cett ७ अधम E, K, W अधण. B 13 दैवान्तरेण add B only अर्धस्म Se, I,
11 प्रत्यक्षीकृतः B साक्षात्कृतः cekt. + लोओ om. B only
15 शूर्पण w शूर्पन E सूर्पण° cett 5 भणदि om. B only.
10 विलसित E विहित° cett. वत्साणे E वच्छाणं cett
" दुह्रताभियोओ B, W दुटुताभिओओ 'मज्जन B मज्झम : मरुम र
K, Sc, I, दुट्ठदाभित्रीओ E. मद्भूम° W, Sc, I __
18 गिह B, E, K इह° w, Se मिह I, मुहेण B मुहे E, K, I मुहं w, |
___10 अणंE जणं cette ' आसी : आसि cert
_134 वि all Mss. 10 वत्साणं w वेच्छाणं : वच्छाणं cett. I 20 वाधदिE वाधदि cett
Sc
2789

Page #268

5
210
ACT VII 34-35
वसि°। हुं मङ्गलसमयेऽलमलं यत्किञ्चिदुक्तैः । का पुनरद्यापि
राक्षसाभियोगवाती ॥
10
रामः। 'वसिष्ठं विलोक्य। सोल्लासम् ' । स एष भगवान् मैत्रावरुणिः ' । यद्दर्शनात् किमप्येतद् द्रवीभवति मे मनः ।
'राकासुधाकरालोकादिन्दुकान्तोपलो यथा ॥ ३४ ॥
लक्ष्मणं प्रति । वत्स इत इतः ॥
उभौ । उपसृत्य । भगवन् कुलगुरो । रामलक्ष्मणावभिवादयेते ॥
वसि ।
1
6
चक्षुषां स्वस्वसमये संस्कार त्रयमानुताम् ।
वत्सौ नयेन धर्मेण ज्ञानेन च पुरस्कृतम् ॥ ३५ ॥
अरु'। इष्टैर्युज्येथाम् ॥
उभौ क्रमेण सर्वा "मातृरभिवन्देते ॥
सर्वाः”। तौ निर्भरं परिष्वज्य मूर्ध्नुपाघ्राय । जं अम्हे " चिन्तेमो तं तुम्हाणं
1६, होदु ॥
वसि । वत्से वीरप्रसविनी भव ॥
• तज्रवी
सीता उपसृत्य " वसिष्ठं प्रणमति ॥
दुक्त: B, E, K, I •दुःखकैः Ww •दुःखकैः Sc.
2 वशि०
वसि° cett.
* सोल्लासम् om. here, Bonly.
4
सom. Eonly.
* सोल्लासम् add. here, Bonly.
6
तद्रवी
W
atareadi प्रणमति ॥
एकात् for राका Eonly. 8 •पला W •पलो cett
तद्रवी० B, K, Se
उभावरुन्धतीमभिवन्देते" ॥
9
•वादयेते B, K वादयते E •वादयेति 1 वादयावह इति W, So.
10
यमाता K चयमनुतां B •लं समानुतां E, W, Sc, Ig 11 वादेते E वन्देते cett 12 मातरोभिवन्ते for मातृरभिवन्देते 13 T: add B only.
[only.
14 चिसोतं B चिन्तोमो So चिन्तेमो
cett
15 वशिo Sc, I वसि° cett

Page #269

5
10
15
1
अरु' । सीतां निर्भरमालिङ्ग्य' ।
लोपामुद्रानुसूयाहमिति तिस्रस्त्वया सह । पतिव्रताश्चतस्रोऽच सन्तु जानकि साम्प्रतम् ॥ ३६ ॥ सीता' श्वश्रूरभिवन्दते ॥
5
सवाः। जादे' कुलपडिट्ठावदार अप्पसविणी होहि ॥
नेपथ्ये ।
' प्रवर्तन्तां पौराः प्रतिसदनमद्योत्सवविधी"
6
चिरं स्वे स्वे कर्मण्यथ समवधत्ताप्यधिकृताः । यथोक्तं सम्भारं पुनरिह विधत्त' विजवराः
कृशाश्वान्तेवासी कुशिकपतिराज्ञापयति वः ॥३७॥ वसि॰ । आकर्ण्य । अहो" भाग्य महिमा वत्सस्य यद् भगवान् कौशिकः स्वयं सिंहासने समभिषेक्तुं सम्प्राप्तः ॥
इतरे । प्रियं प्रियं नः ॥
ACT VII 36-37
Folo 28 begining with ग्य । लोपा - मुद्रा ( line r-2 above) and ending with •मेतावनुभूतोत्सवप्र (page 213, 1. 11) miss
2 सीता om E only
[ing, B.
3
जदि corr. to जाद W
जादे cett
4
• डिट्ठा KI, पडिठ्ठाङ्कअ Sc
पडिट्ठाका Ww
पडिटाव
ततः प्रविशति सशिष्यो विश्वामित्रः ॥
14
विश्वामिचः । "सत्रप्रत्यूहशान्त्यै दशरथकरतः " कर्षतैनं मया" यद् " यत्स्वान्ते संविमृष्टं तदनुगुणविधौ " यच्च वैयंग्यमासीत् ।
5 होहि W, Sc, Ig होइ K • प्रवर्त्यतां K प्रवर्त्यतां E
W, Se प्रकर्यतां I
होही E. प्रवर्तन्तां
• विधौ चिरं W, Se विधिश्विरं cott.
8
कृताः E, K कृतः cett.
I
P 2
9
धत्ता E धत्त cett
नः E व: cett
11 अयं add. W, Se only
12 प्रिय प्रियं K प्रियं cett.
13
शत्रु K सच° cett.
•कतर: W
करतः cett
मयाच K
मया यद् cett
यत्स्वान्ते विo K यत्स्वान्ते ते वि० यत्स्वान्ते संविमृष्टं W, Sc यत्स्वां
तें तं वि० E.
17
18
10
14
211
15
10
विधो I •विधौ cett
arrao E वैयग्य° cett

Page #270

212
ACT VII 39—40 तद्देवस्यानुगुण्यात् प्रयतनविभवैश्चाद्य राज्येऽभिषिच्य श्रीरामं नितानां फलितमिति मुहुः सम्प्रमोदामहे ऽन्तः ॥३॥
__ इति परिकामति । 5 वसि । स एष कौशिकः ।
क्षावं प्राकृतिकं तेजो ब्राझं यस्य विशिथते । लोकोत्तरचमत्कारनिधेस्तस्याद्भुतं न किम् ॥३९॥
वसिष्ठविश्वामित्रावुपसृत्यान्योन्यमुपचरतः ॥ विश्वा। भगवन मैत्रावरुणे किमद्यापि प्रतीक्ष्यते ॥ 10. वसि । यथोचितमाट्रियताम् ॥
"विश्वा । दिव्यर्षिगणमुद्दिश्य। निर्वय॑तां रामभद्रस्याभिषेकः ॥ मुनयः यथोचितमाचरन्ति । नेपथ्ये दुन्दुभिध्वनिः । “सर्वे सविस्मयमाकर्णयन्ति ॥ पुनर्नेपथ्ये।
नृत्यन्वप्सरसो मेघैः सिच्यतां मेदिनीतलम् । वितरन्वच पुष्पाणां वर्ष कल्पद्रुमाः स्वयम् ॥४०॥
सर्वे सविस्मयं पुष्पवृष्टिं "निरूपयन्ति ॥
तहेवस्थानुगुण्या. E, K, w, Sc ते नु , न cett. देवस्था च गुण्या I
' वसि० K, w वशि० E, Se , I, राज्याभि० : राज्येऽभि. cett. 10 वान Sc ग्वन cett. ३ राम E, I रामं cett.
11 विश्वा. om. E only. + निर्वता. K, w, Sc निवृता° F 12 सवै सविस्मय.... स्वयं (1 15 below) निवृत्ता I
om. W, Sc, 12 ° सम्प्रमोदामहे नः र सप्रमोदामहे तः] 1 विस्मयमाक र विस्मयकामाक°E. । सम्प्रमोदामहे त्तः, सम्प्रमोदामहे नः 13 नत्यन्य K. E. W, Sc. प्राशतिकं K, w, sc प्राकृतकं E
14 °तलं र तत्कंE. प्रकृतिक I
1 निरूप E, K रूप० W, SC, I, ' विधे: निधे cett.
____ 10 पुष्पा र पुप्या. E .

Page #271

5
10
15
ACT VII 41-42
वसि°। कथं सलोकपालो भगवान् पाकशासनो रामभद्रस्या- '
भिषेकमनुमोदते ॥
कृताभिषेकमङ्गलो रामः। 'वसिष्ठविश्वामित्रावुपसृत्य | गुरू अभिवादये ॥
उभौ ।
रामभद्र' गुणाराम भ्रातृभिस्त्वं पुरस्कृतः । इक्ष्वाकुमुख्यैर्भूपालैश्चिरमूढां धुरं वह ॥ ४१ ॥
8
इतरे । तथास्तु ॥ इत्यनुमोदन्ते ॥
विश्वा । वत्स रामभद्र ॥
रामः । आज्ञापयन्तु गुरवः ॥
विश्वा० ।
विसृज्येतामेतावनुभूतोत्सवप्रमोदौ' सुग्रीवविभीषणौ । पुष्पकं च सङ्कल्पसमयसुलभं राजराज मेवाश्रयताम् ॥
रामस्तथा करोति ॥
विश्वा । वत्स रामभद्र ।
निर्व्यूढं गुरुशासनं गुरुतरं धर्मोऽपि संरक्षितो रक्षः संहरणाञ्चिकित्सित मनोरोगा त्रिलोकी कृता । सिद्धार्थाच सुराः सहानुजसुहद्दारेण राज्यं पुनर्लब्धं किं करणीयमेतदधिकं श्रेयस्तदयुच्यताम् ॥ ४२ ॥
1 वसि° K, W, Se वशि० E, I2
2
•भद्र K, W, So
भद्रं
रुद्र 2
•सृज्यता E
सृज्यन्ता K, I,
सृज्येता W, Sc.
4
Folio 29 begins with मोदौ B
निव्यूढं निर्व्यूढं cett
213
8
6
सुहृद्दारेण B, E, Is सुहद्वारेण W
सुहदारेण K.
सुहृतद्वारेण So

Page #272

214
ACT VII 43 रामः। इतोऽधिकमपि श्रेयोऽस्ति । तथापीदमस्तु भगवत्पादप्रसादात् । भरतवाक्यम्। क्ष्मापालाः क्षीणतन्द्राः क्षितिवलयमिदं पान्तु ते कामवर्षा
वावाहाः सन्तु राष्ट्रं पुनरखिलमपास्तेति संपन्नसस्यम्। लोको नित्यं प्रमोदं विदधातु कवयः श्लोकमानप्रसादं समावन्तोऽपि भूना परकृतिषु मुदं सम्प्रधार्य प्रयान्तु
॥४३॥ विश्वा । एवमस्तु ॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ सप्तमोऽङ्कः ॥
10
1 पास्वेति B पास्तति cetta | भूम्ना परकृतिषु मुदं सम्प्रधार्य प्रयान्तु
लोको B, E, I, लोके K, W, Sc. K, W, Se, I, E (but प्रकृतिषु for परकृतिषु)
विदधतु कवयः K, E, W, Se निद- भूति रघुपतिचरितश्राविणः सम्प्रयान्तु B. धतु कवयः I भजतु कविजन: B
For end-colophons see Introduction'

Page #273

समाप्तमिदं
महावीरचरितं नाम
नाटकम् ॥

Page #274


Page #275

PART III
ILLUSTRATIVE NOTES
ACT I
Page 1, 1.3 The word svastha occurs only thrice in the drama In the other two passages, p 49, 1, 2, and III. 16, it clearly refers to mental "ease'. In the present case it appears to have been used quite differently-more in its etymological sense, 'abiding in one's self', 'self-dependent'. Cf sve mahimni pratisthtah So also VR., svasminn eva sthatāya ananyādhārāya , and Pick, self-existent'.
hata-pāpmane. Jv. offers a rather fanciful alternative sense "who has destroyed the world-evils, viz. the demons' (nāśrtāne kalusāni pāpa-rūpānı gagadupaplavānı asurădine vi yena)
1. 10. tyakta-krama-vibhāgāya is a rather difficult compound, because of the uncertain mutual relation of its component parts. It may be dissolved as tyaktah kramasya vibhāgo yena, 'free from participation in order', or in other words, about whom it is impossible to assert what he piecedes and what he follows So does SR. Jv. explains it as free from the natural order of bith, existence, and death. I, however, prefer to dissolve it with VR., AB, as tyaktah kramaś ca vibhāgaś ca yena, 'beyond rank and division'. Pick. translates it as. who is without parts and beyond all rank'; and adds in a foot-note:
This is an address to Śiva, as the one supreme God, who is neither before nor after the others (tyakta-krama) and who is without parts (vibhāga). But kramavibhāga may be taken as a tatpurusa compound, meaning participation in order, 1. e. the triple division of the Hindu gods, in which Śiva takes the third place in the character of Rudra'.
Cartanya-Jyotise is evidently meant as an epithet to distinguish him from the jada and tāmasa matter as also from the inanimate would. The word has created a great difficulty for the commentators, nearly all of whom have misunderstood the sense. VR. is uncertain, and besides the right interpretation, offers two more (a) who is revealed (nyotisa) by the knowledge of Yoga (cartanya), and (6) who is the revealer of all knowledge, and compares tacchubhra-jyotisām jyotih. Śr. : 'who shines with knowledge’. Pick. also offers two alternative meanings: (a) the light of the soul, and (6) whose glory consists in his knowledge.

Page #276

218
NOTES
Verse 1. VR tries to find a hint in the stanza at the plot of the play. Cf. Slokarh kävyártha-sūcalcarh' in Dasar. III 4; Sah 284 In devāya he finds an allusion to Ramadevam ninäya (verse I 8 below), in hata-pāpmane to the deaths of Vali and Rāvana, in tyakta-krama-vibhāgaya to the extraordinary strength of Rāma beyond his years, and consequently to his victory over Paraśurāma; and lastly in cartanya-jyotise to Rama's celebrity as a hero.
1, 11. nandi. For definition see Säh. 282.
adya Khalu, &c. Cf. Utt I. 1/2, and Mäl. I. 5/6. Cf. also Anar composed for 'bhagavatah purusottamasya yātrāyām upasthānīyah sabhāsadah', and Pras. for 'sanharasya yatrāyām'.
l. 14. prasanna is undoubtedly used here in its lhetorical sense. Prasāda is one of the ten Kävya-gunas ; for which see Kävyä. I. 45, Säh. 611; Rasa. p. 56, Kāvyāl III. 1, 6; III. 2, 3; Vāg. III. 9, Saras. I. 79, and Kavyap. VIII 11. Cf. prasāda in VII. 43 below.
bhāratī. Cf. Kavyap. I. 1; Kum. VI. 79, Kathäs. VI, 1, 56. I do not think the word here refers to the Bhāratīvrttı, for which, howevei, see Sāh 285; Daśar. II. 55, 57; III 4, 5; cf. also Utt. III 6/7, where the word occuis. 1. 15. aprākrtesu That it has my meaning (extraordinary') is clear from
us passages where the word occurs Two of them, however (p. 17,1 6), desei ve special mention, because aprāhrta is used there in contrast with prākrta. VR.'s rendering, 'not-Prākrt-speaking', is impossible.
Virah rasah. See Säh. 234; Dasar. IV. 66.
1. 16. bhedarh, &c. As far as I know none of the writers on Rhetoric subdivides the 'Heroic Sentiment' into 'subtle' and 'manifest', though Vamana in his Kävyāl. III. 2, 8 classifies artha as vyakta and sūksma. I agree with VR. in understanding that the author here refers to the Sentiment as being present in its latent form in Vasistha, Viśvāmitia, and others; and as clearly manifested in Rama, Paraśurāma, and others AB interprets pratyūdhār am pratipātram abhrvyaktark sphutarh sūksmarh bhedarh vibhagyate vwicyate and explains : yatrarkasyāpi virarasasya rāma rāvanādi-pūtı a-gatasya sūksma-bhedah sphutīkrtah'. SR, explains likewise. But their method of construing words is evidently forced.
Page 2, 1. 1. sandarbha. Cf. Utt VI. 30/31. 1. 2. atyādıştam, &c. Cf. Bal. I. 5/6 1. 3. vasya-vācah Cf. Utt. I. 2; VII. 21. Kāvyam. For definition see Sukra IV. 3, 60, Sāh. 3, and Rasa. p. 4.
1. 4. vākya', &c. The compound is very pithy. Literally, which is a touchstone, as it were, for rubbing the flow of words against'. For the idea cf. Raghu. I 10.
1.5. asta daksiņāpathe, &c. Cf. Māl I. 6/8; Utt. I. 1/2.
1. 6. Carana-guravah. Carana in this context can hardly mean anything but the Vedic School'; and the more so, because the Taittiriya School of the Black Yajur-veda is mentioned just before. These Brahmans were not only the followers, but what is much more honourable, the teachers of the School'.

Page #277

ACT I
219
AB's rendering carane äcarane dharmānusthāne gur avah is not possible. In his Preface, p v, he says. "As I understand, it means that the family of Bhavabhati was not only "versed in the Taittuiya Veda ", but also "great in the observance (of Vedic rites)". On p. iv he criticizes the commentators who make it mean (a) disciples of Caraņa' (a teacher), or (6) great by metres'. I agree with him, but do not know which commentaries are referred to by him. See also Jagaddhara's explanation on Māl p. 6 (commentary).
1. 7. pankta pāvana. 'A respectable Brahman who, being very learned, always gets the seat of honour at dinner parties, or who purifies by his presence the panktı or persons who sit in the same row to dine with him '- Apte in his Practical Sanskrit-English Dictionary. See also Jagaddhara's commentary on Mal p 6, where he quotes from Manu, III. 183, 184, 186. Of also Vişnusmrti, lxxxui. 1.
pañcägnayah See Manu, III 185. 1 8. tadāmusyāyana See Pan IV. 1, 99 Page 3, 1. 2 vidān-huriantu. Cf. Utt. I 1/2. See Pān III 1, 41.
1. 3 parama-hamsas are a particular order of religious mendicants. Cf Caturvidha bhiksavas te huticaha-bahūdakau | hamsah paramahamsaś ca yo yah paścāt sa uttamah |--Mahābhārata.
1. 4. yathārtha-nāmā, &c. The latter half of the verse is repeated in Mal. I. 9.
1 5. manyu-müla The meaning of the word manyu is doubtful here. Commentators differ in their interpretations. AB interprets at as soka', and so does Pick, who translates it by 'sorrow'. SR gives darnya (miserable state') as the meaning, and VR. offers as alternative senses darnya and kopa However, they all agree in explaining it as referring either to Rāvana in particular, or to the demons in general.
1. 7. virädbhuta-priyatayā clearly refers to the poet's love of the two Rasas VR. is wrong in explaining it as 'because of its (ie the work's) containing the Heroic, the Marvellous, and the Erotic Sentiments', and in asserting that it gives the reason for uddhrta-jagat-traya-manyu-mülam. Pick. is likewise mistaken when he translates. 'through his great love for the hero he composed it'. Cf. the parallel passages Anar. I. 6. võrādbhuta is repeated also in Anar. III. 24; and Būl. I 2. Priyatā is repeated in II. 22 below.
śrotriya. Cf. p. 9, 1. 1 below. See Pan. V. 2, 84. Cf. the definition. janmanā brähmano gñeyaḥ samskärarr dvija ucyate | vidyaya yati vipratvam tmbhih śrotrya ucyate | See also Tripurāli's commentary on Mâl. I. 7. śrotryaputra is repeated in Anar. I. 8/9.
1. 9. paripunantu, i.e. by listening to it.
1. 10. prathamah kavīnām. Reference is to the adr-kan, Valmiki, cf. ūdyah kavır ası: Utt. II. 5/6 Cf. kavrtvavatāra-prathama-tīrthasya: Anar. I. 6/7, Cf. also Utt. III. 48.
Page 4, 1. 1. samaramsata. The MSS. evidence is in favour of the reading samaranta, 'were brought together', from the root r with sam; but the regular

Page #278

NOTES
Aorist form would have been samar anta An attempt has, however, been made by VR. to justify it, by 1esorting to the much-abused rule of Panını 'bahulam chandası'.
220
1. 3. apūrvatvāt
1. 5. sa tu, &c
1. 6. svam eva is against the majority of MSS. But sayam eva gives no sense here. See Ram I. 19-22
Cf apurva-vastu prayogena Māl I. 5/6. See Ram I. 18.
Page 5, 1. 6 prastavană. For definition see Dasar. III. 7, and Sah. 287
1. 10 Sanskrit chaya yatha kanıstha-tāta ājñāpayatı.
1. 13. sānkāśya-natha. 1. 14. transankavam. Bal. I. 26
See Ram I. 70, 3. See Ram. I. 57-60
Cf. Anar I. 21; II 36,
saunahsepham. See Ram. I. 61, 62
1. 15. ambha-stambhanam. See Ram I. 64. Cf. reference in Bal I. 27/28. ity-aparimeyam, &c. Cf. the similar language in Bal II. 3/4.
Page 6, 1. 1. brahmadyars, &c. The construction is faulty, though common. Brahmadyarh is to be construed only with tridaśa and not with munibhih (thus, brahmadyars tridaśair munibhis ca) Cf sapeksatve pr gamakatvāt samāsah.
Cf. Anar. I 47.
nathita-same.
1. 2. svayam upanata-brahman. See Ram I. 67, 17 (Gorresco's Edition) 1. 11. Kausihi. See Ram I 34; also Skanda-purana sthanam bhojakatam nāma prapto gadhimahipateh | yatra sa kausiki nama nadi trailokya-viśrută. Cf. also Anar II 25/26.
1. 6 saksātkrta-brahmano, &c Cf saksatkṛta-dharmano, maharsayah Utt. VII. 1/2.
1. 7. Verse 12 Cf Kir. III. 7.
1. 12. ayatanam rses, &c Cf Anar II 13/14.
siddhāśramapadam See Ram I. 29, 32.
1. 13. ātmana-tritiyah See Pan. VI 8, 6. Cf Sak I 9/10. Page 7,1 2. na karś cit, &c. Repeated in Utt IV. 22/23
1 5 svagatam For definition see Dasar. I. 58; Sah 425. 1. 7. kusalarh. The syntactical relation of the word is not clear to me. Most probably nah gives a clue to the solution of the difficulty and we ale to supply asmabhih kusalar asmābhih would then mean 'by me, the clever one', i. e. by me cleverly. AR. construes it with nah and interprets. nah mama kusalar mangala-mantrar diksapravesah. But it is to be questioned if kusala has ever this sense. Pick., when he translates 'prosperous acts which cause the death of demons must be done by the skilful on this good day', is much nearer the mark. But for the overwhelming MS evidence against it, Mt.'s reading 'ca kule' would be preferable.
Page 8, 1. 5 nimikula. See Ram. VII. 59. See also I. 28 below.
1. 7. yājñavalkyo, &c. This half-veise is repeated in Utt IV. 9. Cf the parallel Anar. III. 13; and the still closer parallel II. 87. Cf. also Bal I. 22 Brahma-pārāyana is repeated in Utt. II. 3/4.

Page #279

ACT I
221
pārāyanam. Cf p 23, 1. 4, and p. 150, 1. 4 below. For the meaning see Amara III 2, 2, Abhi 839; and Anek IV. 85.
18 yasya, &c Of Anar II. 86/87. 1 10 atha, &c Of Anar II. 86/87.
Page 9, 1 5 Irtopanayanau. For the ceremony see Āpas. Dhar I. 1, 2; and Manu, II. 36-38
19 Verse 18. This verse is repeated in Ult IV. 20, and Mahūnātaka II. 3 (No 46). Quoted in Saras. II 161 to illustrate the āhāryabhinaya. For the parallel description see Rām. I. 22, 6-11.
1 10 tvacam rauravim. See Manu, II. 41; Āpas. Dhar I 1, 3, 5; Gaut I. 16 Cf. Anar. IV 27.
1 11 maurvyā mekhalayā. See Manu, II. 42. adho-vūsas ca. See Āpas Dhar I 1, 2, 39-41 , I. 1, 3, 1, Gaut I. 21. 1. 12 pānari, &c Cf Bal I 53, where aksa-sūtra-valayan is repeated
dando .. parppalah. See Gaut. I 23. Manu, however, differs, and prescribes the alternative staff of vata or khadira, see Manu, II. 45-46. Apas. Dhar I. 1, 2, 38 piescribes badara or udumbara.
dando 'parah. I am not sure of my iendering of the phrase "another staff', i e staff, other than the bow', may be freely rendered by as well as a staff' So also render VR and AR I am, however, inclined to emend the reading to dando 'pare, 1. e. 'in the other (hand) there is a staff' But for that there is no evidence, except that it has been mentioned in his commentary by VR. as a v. l.
1 13. Sanskrit chāyā saumya-darśanau khalv etau
1 15. garbha rūpakam A peculiar word; recurs on p. 30, 1. 2, and IV. 32. The sense, however, is clear. Cf Bal VI. 33/34, Anar I 15, VI 9/10; Utt VII. 7/8. Cf. also gavbha-rūva in Utt. IV, 26/27.
āgatam. Mark its unusual position before 1üjars-grhät.
Page 10, 1. 2 gautamas ca, &c. This half-verse is repeated in II. 42 below; and in Utt. I. 16. For Satānanda see Rām I. 50-51.
1 5 Sanskrit chāyā pranamävah.
1. 7. Su-nırgata. I fail to realize the force of the particle su here. For the allusion see Rām. I. 66; Anar III. 58
1. 10 ganāntikam. For definition see Dasar I 58, 59, Säh 425.
1. 12 Verse 21. This verse is quoted in Saras V. 168 to illustrate patu samskāra and in V. 169 to illustrate caksuh-prīte as conducive to prema-pusta Cf. Utt. I. 9
Page 11, 1. 8. dugdhārņavād rte iefers to the well-known legend of the churning of the ocean of milk and the appearance of the fourteen jewels. Cf. Ragh. I 12, Kor V. 30, Anar. VII. 42/43. For the names of the jewels see Bal VII. 36. Cf. the similar idea in Māl. II. 11/12; and Pras. p. 54, 1. 19.
1. 10. rsyasrngopacārazh. See Rām. I. 14. Cf. Anar. I. 50; and the still closer parallels Anar. V 1; and Pras. p. 70, 1, 21.

Page #280

222
NOTES
1. 11. kosala. See Rām. I. 5.
1 12. diptasya śreyasah pār akāmak. VR.'s rendering, 'desiring to study in their entirety the radiant Vedas', is far-fetched.
Page 12, 1. 1. arastatātı, a Vedic word. See Pän. IV. 4, 143, Cf. the same suffix in sivatâtı, p. 124, 1 7. For a similar phrase cf. Anar. II. 39 (svasthyam undhātāsmahe).
1. 3. martrāvarunr. See the Sanskut wond Index' for the double forms martı avaruna and ovarun.. Cf. also the forms vaikartana and "tani.
1. 10 sakhe nsramya, &c. The passage is not quite clear. Why did the people first rest themselves outside and then enter their houses ?
Page 13, 1. 3. asty analyä, &c. For the story see Rām. I. 48, 49, Anar. II. 6/7.
1. 6. andha-tāmisra. "Blind-darkness', especially of the soul; see Sankh. 48. It is also the name of a division of Tartarus or the infernal regions, the second of the 21 hells to which those who seduce the wives of others and enjoy them are condemned. According to Bhavabhatı, persons committing suicide were condemned to this hell ; see Utt. IV. Apte in his Practical Sanskrit-English Dictionary. See also Manu, IV. 88, 197; Yājña. III, 224, Vienu-smrti, xlm. 3.
1 7 seyam adya, &c. Cf. the close parallel Anar. IL. 6/7. 1. 8. sahajānubhāva. Repeated in Anar. I. 18/19 , III. 28. Page 14, 1. 1. upavārya. For definition see Dasar. I. 59; Sah. 425. Sanskrit chāyā sarira-nrmāna-sadrso nanv asyā 'nubhavah.
1. 6. äropanena, &c. Cf. Anar. II. 39; Bal. III, 27; Mahānätaka I. 24 (No. 24).
1. 9. paśyatı. Note the desiderative sense. 1. 10. Sanskrit chāyā hum räksasah, 1. 12. agacchatu. Cf. ah agacchatu, Anar. III. 33/31.
Page 15, 1. 3. mātāmahena, &c. For such a duty of the minister see Kām. IV. 41-45. For the definition of a mantron see sah. 80, Dasar. II. 40.
1. 4 ayonyjām, &c. Cf. the parallel Anar. III 42. 1. 9. amrta-varter wa, &c. For the idea see Mal. I. 25/26; Utt. I. 38. 1. 10 Sanskrit chāyā Kim ata sanjate 'smu locanănande me drstih. sayar. We should rather substitute the Saurasenī form sajjadr for sanjar.
Page 16, 1. 5. Verse 30. Cf. the parallels Anar. III. 42, III. 44. This verse is quoted in Saras. V. 168 to illustrate the ūdrta samshāra.
1 7. kanyāyāś ca parärthatar 'va, &c. For the thought of. Sak. IV 22. 1. 8. pilastyao, &c. See M[unu, I. 35. 1. 9. Sanskrit chāyā hā dhik, hā dhik, räksaso mām prārthayate. 1. 10 Sanskut chāyā ha hatham eram.
I. 14. Verse 31. This verse is quoted in Saras. V. 167 to illustrate the udatta rasa.
sādharanyát. As she is still unmarried, Srta's hand may be asked for by any suitor. She is so far their common property, as it were. Pick.'s because

Page #281

ACT I
223
of her unmairied state' is but a free rendering. I do not agree with VR., who construes the word with anya and explains any other may ask for her, being homself equal to others'.
Page 17, l. 1 tasminn apr, &c. Cf. the similar speeches of Rama and Laksmana in Anar III. 38/39.
1 4. Anaranyam. For the story see Rām VII. 19, cf also Anar VI. 58.
1. 10. na vasanty ekatra, &c. For a similar idea cf. Bāl. I. 36; Kum. III. 28.
Page 18, 1. 2. Verse 34 Cf. Māl. VIII. 9, where drān-nispesa-visīrna is repeated. Cf. also Anar. III 40. This verse is quoted in Saras. V. 172 to illustrate mahābhāgya, one of the nāyaka-gunas
rūdha-vrana. Repeated in Anar. VI. 69, cf. also vrano rūdha-granthih in Utt. II. 26.
1. 11. Verse 35. For the story see Rām. I 25 and 26. This whole verse is quoted in the commentary to Dasar. IV. 67 as an illustration of the bibhatsa rasa. It is also quoted in the commentary to Kāvyap. VII. 11 to illustrate
raudrädau ca rase vyangye kastatvam gunah', and in Saras I 106 to illustrate that ghrnăvat-smylz-hetutva, present in the verse, is not a fault, for at well fits in with the bibhatsa rasa, meant to be delineated here.
Page 19, 1. 1. prāgbhūra is a good illustration of the influence of the Prakuts on Sanskrit. The word pabbhāra, of which our word is only a conventional sanskritisation, is mentioned by Hemacandra in his Dest. VI. 66, and occurs in Karp. II. 33 in the sense of 'a mass, large quantity'. Cf. also Anar. IV. 10/11; Bal. II. 57/58; VII. 47/48. It possesses three different meanings (see Boehtlingk and Roth's Worterbuch), in two of which it is known to Bhavabhūtı. They are (1) the summit of a mountain'; cf. Mv. VII. 11; Māl. IX. 15, Trk. IL. 3, 2, Pras. p. 144, 1.5; Kathās. II. 4, 45; 6, 11; or 'the fore-part of anything'; cf. Māl. V. 19; (2) 'inclination, tendency'; cf. Lalit. p. 188, 1. 2 (chapter XIV). Its commonest meaning, however, is (3) a "heap', 'a large quantity', cf. Māl. V. 29; Mv. I. 35; III. 32. Varr. Miscellaneous, 16; Anar. V. 6; VI. 45; VII. 63; Bäl. IV. 57; Pras. p. 135, 1. 5; p. 145, 1. 5.
1. 6. Sanskrit chāyā tāta blīšanā hatāśā. Jv. is quite wrong in rendering it as 'let the wishes of this terrible one be frustrated'. In Bal. III. 3/4 bhīšanā hadāsā is repeated
1. 8. crbuka-pradeśe, &c. Cf. Bāl. III. 4/5. 1 9. Sanskrit chāyā ha dhik esa evä 'tra myuktah, 1. 10. stri, &c Cf. Anar. II. 56/57. 1. 11. Sanskrit chāyā śrutam äryayaitut
1. 12. Sanskrit chāyū anyatomukha evāsya cittabhedah Neither VR., who explains his object is other than her murder', nor Pick, who translates the nature of his mind is unlike others', has understood the point of this speech. Rama is pained to find that he has been asked to kill a lady. For this sense of citta-bheda see III. 31 below.

Page #282

224
NOTES
Page 20, 1 1. Verse 37. This verse is quoted in the commentary to Dasar. II 10 to illustrate the sättvika guna called sobha (nice ghrnā) to be found in a Hero.
Utpåta That the word means 'a poi tent' becomes clear from a compai ison of the passages, for which see 'Sanskrit word Index'
1. 4 niyuktas tat, &c. Of the parallel Bal III. 3/4, III. 5, and Anar. II. 62
15 vrülnanajanasya, &c Notice the peculiar phrase, which really equals brahmana-jana-sanghātasya mrtyum For the story see Rām. I. 25, 26
1.8 Verse 38 Cf. Anar. II. 58, II 62. For a similar thought cf. Utt. V 23
1. 11 Sanskut chāyā aho parūgata eva | hã dhik, nā dhak | utpāta-vātāli ura hatāśā mahānubhāvam abhrdrarati
Page 21, 1 2 Sanskrit chāyā aye rdānīm svayam era tūtah prasthitah.
1. 4. Verse 39. This verse is quoted in the commentary to Dasar IV. 19 to illustrate marana, one of the vyabhrcārı bhāvas For the story see Rūm I. 26.
1. 8 Sanskrit chāyā āścaryam āścaryam | priyam pryam nah.
Page 22, 1 1 nă ärye.. plavante. This passage as well as verse 40 below is quoted in the conumentary to Dasar IV. 29 to illustrate visāda, one of the ryabhucārı bhāras
1 1. ambune majjantı, &c. Cf the parallel Pıākrit passage in Bâl. VIII. 31/32.
1 6. dutyam. I have adopted this reading only on the strength of the MS K. dainyam' (1. e. 'helplessness'), read by all the other MSS, is very nearly the same thing as garā (old age), or at least the direct result of old age. So piactically darnyam loses its force and reduces the reasons advanced to only one It is, besides, difficult to understand what other "helplessness' he was labouring under dutyam gives an excellent sense, his position as a messenger is to him the chief hindiance Compare the same reason and under similar cu cumstances mentioned by Angada in VI 22 below
1 7. omkārah Cf. the parallels Bâl III 78, IX. 39/40. ayr, &c Cf. the parallel Anar III. 43/44.
1. 11 The readings sa and nah (of Mt) in place of he and sah would be preferable.
Page 23, 1. 1. divyūstrao. For the story and description see Rām. I 27, 28. According to the story of the Rūm. I 55, they were revealed to Visvāmitia by Śiva ; and in Vienu. I, 15 also they are mentioned as sons of Krśaśva himself
1. 2. prakāśam. For definition see Dasar. I 58; San. 425
1. 3. bhagavatah, &c. Cf. Anar I. 40/41 , Ut I 14/15; V. 15; VI. 15/16 ; Būl. III. 7
sarahasya', &c. Repeated in Utt. VI, 14/15.
1. 4. devyāstra-mantra pārāyanasya. Repeated in Anar. II. 8/9; III 20/21. Cf. also Anar. I. 40/41.
1. 6. brahmadayo, &c. This verse is repeated twice in Utt. I. 15 and VI. 15 See also Rām. I. 21, I. 26-28.

Page #283

ACT I
225
Page 24, 12 Verse 43. Cf. Utt. V. 14; Bal I 41. 1. 4. ketu. 'Banner', VR., 'Ray of light', ŚR. and AB.
1.11 Sanskrit chāyā samantatah prapvalita vidyut-punga-poñjarena utkramanta wa locanāni prabha-parispandena.
Viru-punga-piñarena Repeated in Bal II. 58/59
ukkamantı, 1 o start from the head'. Eyes are said to start' when one is startled or frightened. Or probably the word might mean their sight fails'; cf. the use of the root ut-kram with the word äyuh Pick translates 'issue forth' Ratnam Aiyer's text reads ubbhamanti (='wander')
Page 25. 1. 1 rāvana-purandara', &c. See Rām VII. 27/29.
1. 3. Verse 45. This verse is quoted in Saras. III 50 to illustrate the anubhūta-visaya upamāna
Opravana' The word occurs in Mal. I. 17, 'As he bent forward with all his might', Pick., 'Possessed of all strength', A
1 8. prācīna-barhrs. One of the Plajāpatis, see Vi8nu. I. 14 VR is wrong in giving the alternative meaning of 'Indra', who has alieady been mentioned
1. 9. kälāgmo F ire of destuuction', Pick
1.14 sampradayah. All the commentators translate it wrongly. VR, AB., and Pick. by 'gift', and Jv by collection'. That traditional knowledge is the right meaning is clear from p. 150,1 9, where the word recurs Of also the expression vidya-prakasanat in verse 48 below, and kärmuka-vrdya-sampradāyah in Anar I 40/41. For this sense of the word see Utt v. 15, VI 15/16 drvyāstra-sampradāya is repeated in Utt II 7/8
Page 26,1 6 Verse 49. See Rām. I 27. 18 Sanskrit chāyā devata mantrayante aho äścaryam.
1 10 vrśvāmitrāt. . vśvasya mitrāt Cf the same play upon the words in Bål. III 2/3.
1 12 Verse 50 cd Cf Utt VII 11 cd.
Page 27, 14 pramata-visayām. The weight of the MSS evidence is for the reading pramita-vrsayām, the sense of which, as applicable in this passage, I do not understand ; pramita-visayā sakte means 'power of a limited range', but this is exactly the opposite of what the king wants to express The later substitution in the MSS of the simpler pramata in place of the original pramitz, particularly when the dropping of a single letter affects the change, is very probable AB explains prameta-visayām by sugrahām, and SR by parmito Visayo yasyah.
1 5 pratrhata-parispandah Parispanda etymologically means 'movement', here evidently effort to speak or to think Cf Maha I 153, 8 (line I 5969) Cf the expressions valtra-parispanda (=speech) in Maha. I 61, 3 (line I. 2233); vākya-parispanda (= speech) in Pras, and buddhi-parispanda (= thought) in Maha. XII 341 (line XII. 12961) VR suggests two meanings (1) pratihatā kañcit pravrttır api yasya, (2) pratrhatā racanã yasya Jv. explains. vhatväkprasarah. Pick, translates with his utterance impeded', and adds in a note :
2789

Page #284

226
NOTES
'I have some doubt about this, for the compound may be translated, “having trembling produced”, ze being filled with fear, still the general meaning of pratıhata is obstructed, impeded' AB's rendering 'free from heart trembling' (parispandah) is not possible
1. 5 Iuniyate. The majority of the MSS read ghrniyate (1 e becomes disgusted with) For the word ghrnā see Amara I 7, 18, and III 2, 32, and the commentary thereon which quotes from Haima and Vacaspati But ghirniyate is not known to me as a denominative Cf, however, the word ghrn in the sense of pity in Anek II. 138. I prefer the simple and commoner honiyute Cf Bhatt II 38
1. 6 Atah. The MSS favour the reading yatah, which, however, does not suit the context. "ya' is in the Jaina MSS substituted for 'a' Thus our reading probably goes back to a Jaina original. Cf. the identical case on p. 90, 1. 7.
I 12 Verse 52 See Ram I 31, 66.
Page 28, 1 7 Verse 53. This veise is quoted in the commentary to Daśas. II 1 to illustrate the daksa Hero, it is quoted also in the commentary to Dusan II 10 to illustrate the sättvika-guna called daksa-sobhà mentioned in a Heio sphür jad-vajra is repeated in Bal I 41
sphúrjat Pick. translates 'gleaming'. For the description of the bow see Rām. I. 75, 76
18 tripura. The three cities of gold, silver, and iron in the sky, air, and earth built for the demons by Maya and burnt down by Śiva, cf. Kum. VII. 48 ; Megh. I 56.
1. 9. Sanskrit chāya sampratam samsayrtasmi Page 29, 1. 1 Sanskrit chāyā apr nāmawam bhavet. 1. 3. Sanskrit chāyā drstyā vardīrāmahe 1. 4 bhagnam ca tat Cf the parallels AnaIII 54/55, Bal III. 75/76 1. 5 aho, &c of the parallel Anar III 55/56
1. 7. Verse 54 Cf. the parallel Anar III 57, where the first line is nearly repeated , Pras. p. 63, 1 19; Anar. VI. 52 b, and Bal. IV 20 a ale a close paraphrase of the first line Cf also the parallel speech of Laksmana in Anar. III. 54, and the parallel verse Bal. I. 46 This whole verse is quoted in the commentary to Säh 237 to illustiate the adbhuta rasa , in Kavyāl I 2, 12 to illustrate the gaurliyu rīts, and in Alankarasar p 134 to illustrate the figure adhaka.
1. 9. drāk-paryāpta, &c This third quarter of the verse is to me quite obscure. The exact meaning of the word paryāpta as also the mythological allusion in the stanza create the difficulty Brahmānda is evidently Brahma's golden egg, broken into two at the beginning of the creation (see Manu, I 12), but when the two shells were joined (milat) I do not know SR. explains. drāk satvaram paryāpte yathāyogye samyogocite ye kapălayor brahmāndāvayavayoh sampute tābhyām milat samyuñjānam yad brahmānda-bhāndan tasya udare, &c AR. reads paryasta for paryăpta, and explains drag zhatite paryastābhyam

Page #285

АСТІ
227
viksiptābhyām vrghatstābhyām iti bhāvah kapālasamputābhyam samputākārābhyam andārdhābhyān milato yungato brahmānda-bhändasyodare, &c Jv also substitutes the reading paryasta, and comments drāg zhatite paryastayoh parasparopan patatayor itr yāvat tankāravegad itu bhāvah kapalayoh urdhvadho 'vasthitāvayava-visesayor dyāvāprthrvyor atı bhāvah samputayor anyonyāvaranabhūtayor ata yāvat mulat sangacchad brahmāndam eva bhāndam adhāra-vršesas tasyodare, &c VR reads paryasta for paryāpta and mita for milat, and is the most intelligible the shrillness of which is whirling round and accumulated within the vessel of the universe, resembling (mita) the hollows of a skull suddenly broken' Pick translates the harshness of which is concentrated and whirling within the hollows of the universe, blending with the cavities of the sky, which is suddenly overcast' In his translation of Alankāra-sar (published in ZDMG , vol LXII, 1908) Prof. Jacobi translates the third line as dessen zusammengepferchtes Ungestum im Bauche des Welteies wie in einer flugs geschlossenen Schachtel umherurt'
1. 12 Verse 55 This verse is quoted in the commentary to Dasar IV 26 to illustrate the esta-präptıkrta ävega, which is one of the vyabhucar bhāvas. It is quoted in Saras I 75 as an instance of bhāvrka, and also in V 172 to illustı ate the mixture of sabda-gunas like bhāvika, prasāda, preya, and of sabda-dosas like punarukta, viruddha, Foriyānuyogatva, and vyarthatva The first line is repeated in Bal. X 65.
Page 30, 1 1 hatham ati, &c Of Māl VI 16/17 1 4. Verse 56 of the parallel Anar III 56 1 6. Sanskrit chāya aho datte svah 1 10. duhtarau, &c Of Anar III 56/57
Page 31, 1 11 Verse 57 This verse is repeated in Ut I 17 Its first quarter is repeated in Utt I. 51, VI 42, VII 15
Page 32, 1. 3. daśarathasya. Mark the genitive case.
1. 5 godäna. AR takes the compound as meaning "cow-giving', and quotes Räm I. 72, 21-24 to support his contention See also the Preface in his edition, para. 6 But the passage he quotes simply mentions that at this ceremony presents of cows were made. It does not contradict the technical meaning which I give to it, and which is, besides, strengthened by Aśv. Gr. I. 18, 1, and Mallınātha on Ragh. III 33 See also Manu, II. 65, cf Utt. I. 17/18
1 7. Sanskrit chāyā drstyā arpravāsa dānīm bhaginīnām bhavisyatı Page 33, 1. 1. paulastyo ... tr. Almost repeated in Bal. II. 20 1 3 gantavyā, &c Of Anar III 60. 1. 4 pur andara-purī°, &c. Cf VII. 5 below 1.6 Verse 60 See Rām I 30. I. 10 Sanskrt chāya atredānim katham.
Page 34, 1.2 vrparyasto vidhar, &c. The sense seems to be. Well, Subahu and Marica have begun well and may succeed in their object Or probably fate may be reversed , so I must wait here till the end.' VR gives four
Q2
Page 34, 1.2 vipary
and may succeea
the end.
VR

Page #286

228
NOTES
alternative meanings of vidhi, one of which is possible He explains The course of things, viz the situation which is so far unfavourable through the murder of Tadakā, the snapping of the bow, and the marriage of Sita with Rama--all this may change'
1 9 brahma-durso. Brahma is 'Veda' according to Jv , ŚR and AB, Brahman caste' according to VR, and the Supreme' according to Pick
1 10 Atha, vana Cf Av II 24
ACT II
Page 35, 1. 2 yatah prabhrti, &c. Cf. the parallel Anar IV. 6/7
1 4 durud daviyo, &c. This verse is quoted in the commentary to Dasar IV 10 to illustrate sankä, one of the vyabhıcās a bhāvas
1 13 prasahya. I do not agree with the commentators, all of whom regard it as an adverb (and not as an absolutive) and construe it with krtam, which is so far removed from it in the sentence Their mistake originates in taking dvrsta as an adjective and making it qualify astı a-dānādbhutam I maintain that duista is a noun here, and the verse-quarter rāvana-dvrstam prasahya is as complete in itself as the second one That dvrstam is a noun is corroborated by the reading dvesam of the MS. Mg
Page 36, 1. 2. sītā-vandı-graha , &c I think the sense is The king was threatened with the forcible abduction of Síta, in case her hand were refused to Ravana (cf I 59 above), but the sage, by conferring the divine knowledge of missiles upon Rāma, endowed him with an indomitable strength, and thus removed from the king's mind the remotest likelihood of such a treatment being accorded to Sitā' VR's rendering, the insult was not minded (aganztah) by the king' is doubtful Jv offers an alternative meaning which is extremely far-fetched and impossible. He explains "The mental pain (parbhava) of that king in keeping Sita like a captive in the palace, because she could not be married for want of a worthy husband, has been dispelled, inasmuch as Rama has broken the bow and thus removed from the path the only obstacle, viz the fulfilment of the hard condition
1 3. arkamulhyam. The word is quite clear Elamukha is one having his face turned only in one direction'; hence, 'partial' From it our word is an abstract noun The commentators misinterpret it, one and all, in rendering asmān pratı arkamukhyam as 'our sovereignty over the gods'
1. 4. nândi-nādu". "Sound of rejoicing' refers to deva-dundubht dhvani, p 23, 1. 11. VR reads nündi-danao and explains it by nandi-śräddha, which is quite out of place.
1. 7. Sanskrit chāyā Jayatu jayatu mätämahah.
1. 9 Sanskrit chāyā nirurttänı kila tatra panigrahanānı anyac cal agastrmaharşınā rāmāya inangalopahārkam māhend am dhanur-varam anupresitam.

Page #287

ACT II
1 10 Agatth. The sage Agastı or Agastya is alluded to Though the Ramayana mentions the gift of this bow to Rama during the latter's exile (Ram III 12), yet we know that Bhavabhuti is hardly ever faithful to the details of the epic story.
229
Page 37, 1. 3 amogham astram, &c Pick has not grasped the force of the first line, for he wrongly translates 'A weapon that fails not and the favour of Brahmans belong to a Ksatriya, and that glory of a Ksatriya, when united with divine knowledge, is difficult of approach
1. 5. Sanskrit chaya manusa-mätre api etasmin ka cinta.
1. 10. brahmabhayam, &c. A second interpretation is also possible by reading brahma bhayam as two separate wolds (thus, brahma bhayam) and taking no as a genitive singular. The sense then is. 'Brahma spoke to us of a danger'. See Ram VII 10, and of Ragh X 48.
Page 88,11 Sanskrit chāyā kah sandehah | yatha dasamukha isanmukulitair vsmáats-dratibhar mudrayamana-lolalocano namad-vadano vartate tatha janam daruno 'sya hrdaya-vedanāvego nawam viramisyata sts |
12 chiramana. All the commentators seem to render it by 'apah syamana in Sanskrit. Thus Pick translates it as 'robbed' Jv follows him AB explains musyamanany asphutadarśanāns, VR as with his eyes turned inwards (to his mind)' SR. reads 'Ohamana' and renders it by 'apahiyamāna' All are evidently wrong See Hem Pr. IV. 12, according to which ohtramana must be rendered by mdrayamana But how a man can sit dozing with rolling eyes (lola-locanah) I fail to understand Probably we should lead alola for lola.
1. 3. veanaveo which equals vedanāvegaḥ is vedanā+ävegah and not vedana+ vegah. For veana, which is the Maharastri form, we ought rather to substitute the Saunaseni word vedana. See Hem Pr. I 146.
1. 5. Verse 8. Cf. the parallels Anar. IV. 9, 10.
viśva-srjah For the names see Manu, I 35, 36; Visņu. III. 1.
1. 10. Verse 9 This verse is quoted in the commentary to Kavyap. VII. 9 to illustrate the artha-dosa called sakankaa, because we have to supply upekatum after stri-ratnam in the last line. It is quoted also in the commentary to Dasar. IV 16 to illustrate garve asûya, one of the vyabhicārs bhāvas
Page 39, 1. 4. svasti, &e Cf the similar language in the beginning of a letter in Bal V 2/8.
mahendra-dvipa. See Vunu II. 3.
1.6 Sanskrit chaya katham prabhur wa dushetakramam likhatr.
dussruttha-kkamam. Note that the MSS give a variety of readings VR. points out that a letter should always be addressed to the king first and to the minister next Here, however, it opens with an address to the minister Malyavan, hence the non-observance of the customary order. The reading surt-bhatta-kkamam of AB 's text, noticed also in his commentary by SR, is not to be found in any of our MSS.
1.7 atrava . . . braviti. This is certainly a part of the letter's text. The fact is also corroborated by the MSS. Mt and Mg, which add sesam vācayatı

Page #288

230
NOTES
before atrawva See v. 1 at the foot of the page For mäheśvara as an epithet of Ravana cf. Anar III 46, 49; and for parama-māheśvara cf Bal. I 51/52
I. 10 sadvrttın, &c Two reasons are mentioned Virtuous conduct and 'our love for the followers of Śiva in consequence of which we have taken a vow to protect them, demand this of you. asmaddhrtām is ambiguous. hitām may mean "agreeable' or 'placed', hence asmaddhrtām may either be
agreeable and dear to us, or implanted in us'. I prefer the second. For mānesvarīin prītim cf. sarva-prītyā in verse 11 below
Page 40, 1. 1. Verse 10 This verse is quoted in the commentary to Dasar II 5 to illustrate a dhirodatta näyaha, and in commentary on IV 18 to illustrate garva, one of the vyabhıcās bhāvas. Quoted in the commentary to Kavyap. V 1 and in the commentary to Säh 266 as an illustration of vyangya-vācyyos tulyapādhanya,
1. 4. Sanskrit chāyā isan-masrnāvastambha-gambhira-gamaka upanyasah
5 jāmadagnyah khalv asau may either be a complete sentence in itself, or jāmadagnyah may be the subject of the verb vyapadisati in vei se 11
1. 9. kūrye' karye The MSS as usual have no avagraha sign We may consequently read either kārye karye, with regard to all actions', or what is decidedly superior, kūrye' kūrye, with respect to what we should do and what we should not'.
1. 11. Sanskrit chāyā kim cintyate. 1. 13. yadı, &c. Cf. Anar IV. 15
Page 41, 1. 8. anyatara-vgaye, &c. In verse 12 above Malyaván has disposed of only one case, 1. e. if both kill each other. Here he talks of another possibility, 1 e. when one of them gains a victory over the other.
16 mhśreyasăpanne, &c This is a difficult passage. It is rather doubtful to whom nihśreyasāpanne refers and what the exact meaning here of apasrta is Apasrta, from the 100t sr with apa, means etymologically 'moved away',
withdrawn'; and so, in sense, comes very near to partyaktam, which is mentioned by the MS K as the meaning of this word here. See the vl on p. 41. The general duift of Mālyavān's speech is this 'If Rāma is victorious over the world-hero Parašu āma, he will not kill that poor Brahman, for Rama honours Brahmans. But the danger is this that, having thus become conscious of his own insuperable valour, he will think of subduing his prosperous (nrhśreyasapanna) enemy, Ravana, who to him is a demon' But if Malyavan really means this, and the word mhsı eyasāpanna refers to Rāvana, I do not understand why Sarpanakha in her next speech asks him how far that would affect their situation, that having been already mentioned by Malyavān.
By adding na after sastram the meaning becomes clear. "Rama would not employ even his drawn weapon against Parasurama who has attained to final beatitude'. He has no object in killing a sage. In this way, Surpanakha's speech too acquires significance. But we have no authority for this insertion of the negative particle.

Page #289

ACT II
231
1 8. Sanskrit chāyā ko vsesah
1 9. hatvāpi, &c The construction here is uncertain for lack of punctuation Nearly all the MSS agree in having a stop after eva, but they have no mark of punctuation either after rājaputrah or punar-utthātu-kāmah. The meaning would be somewhat changed by adding a stop at either of the two places, though the general sense would not be much affected Sandhai yah may also mean'ought to be checked' For utthātu-kāma see Kam VIII. 13
Page 42,1 1 utsähasaktı. One of the three saktrs, the other two being mantra and prabhāva See note on p 85, 1, 2 below
1 2 anujānīyuh Of Anar VI 9/10
1 3 prakrti-kopah That the word refers here to the natural enmity' between the gods and the demons I have very little doubt. Malyavān here simply repeats what he has already expressed by nitya-nibhrta-kruddhā devāh. See also II. 7 above. VR renders it as 'the disaffection of Rāvana's subjects', which, however, is never mentioned, and is quite out of place Pick. gives likewise a wrong alternative sense, the enmity of then subjects, i e of those whom the demons have enslaved' So also Jy, who by prakrti understands the people of the three worlds
1 5. paulastyāpacaya', &c. See Rūn. VII 31-33, MV II 16 • Kārtavīrye See Visnu IV. 11, Mahā. III 115, Mv II. 16-17 1. 6 sara-ksat, a', &c Cf. Anar IV 54, VI 66 19 Sanskrit chāyā tato 'tredānim kom cintitam.
Page 43, 1. 2 Sanskrit chāyā paksāntare makā-dosah It would be a great calamity as detailed above (p. 41, 1. 10 ff) Pick wrongly understands it to mean, if Rama kıll Paraśurāma, Malyavān will incur the guilt of causing a Brahman's death'.
13 Verse 14. VR offers two more far-stretched interpretations. (1) if the same are the elements of which his body is made up as those aforetime, if the same are his powers as of old, then we, &c. ; (2) if the same are the elements of body and the powers of Paiaśurāma as those of Rāma (both of them being the incai nations of the one Divine Lord), then we, &c. This verse is repeated in the commentary to Sar as I 82 to illustrate ojas, one of the karyagunas
1. 13 Viskambhaka. For definition and varieties see Daśas. I 53, Natya. XVIII. 34, 35, and Säh. 308
Page 44,1 2. bho bho, &c. Of a similar speech in Bal. IV 56/57 For the story of Paraśurāma going to visit Rama, who had snapped Siva's bow, see Mahū III. 99; Rūm I. 75.
1. 4. Karlāsoddhārao. See Rūm. VII 16, Mv. V 37 Cf Anas IV 26, VI. 3, 41; VII, 47, 48; Bal. I 44, 47, II. 15, X 33; Mahānātaka VI 96 (No. 432), VII. 15 (No 452) This verse is referred to in the commentary to Dasar II 5 in illustration of a dhārodätta nāyaka
nonāta-dosnah Repeated in Anar. VII. 135. Cf. Anar III. 39, Mahūnātaka IV. 16, 18 (Nos. 453, 455).

Page #290

232
NOTES
1. 5 rana-mado 1. e the pride of being the greatest warrior. Kārtarir yah Cf. Bal II 15, IV. 34, 38.
1. 6 yasya, &c
in Mv II. 49.
Cf the parallel Anar IV 22, as also the similar language
...
1 6. Luthara-prarighatita, &c This is a difficult compound because of the uncertainty of the mutual relationship of the component parts. doh-śākhādanda-mundas creates a difficulty I dissolve it as huthara-prayighatitäh doh-śākha-danda yasya, ata eva mundah It is doubtful if munda is a noun (= head or trunk) or an adjective (= lopped, stripped), but probably the latter, the construction of the whole sentence being then pura yasya krodhat kulyakandarh (saha) tarur va huthara- mundo vihito 'bhut. Mark here the pun on the word shandhah, (1) shoulders, and (2) trunks of the tree Kuthär a in the case of the tree may mean any axe, but in the case of Kartavii ya refers to Parasurama's axe Cf. the parallel passage Bal. IV. 38. 1 7. kulyakandarh Kulya has two meanings (1) members of a family (hule bhavah), and (2) bones. Both are possible here.
2
1 8. trik-sapta-vāra. Cf p 44, 1. 8, II 19 below. Cf also Anar IV. 25 Bal II 13, 21
Cf Megh I. 57, Anar. IV 47, Bal. II. 15, IV 29,
1.9 krauñcasya, &c. Pras p 72, 1. 3, 12
1 10 gana Cf. Kum I 55; Megh. I 38, Mv. II 33. 1. 11 sva-guru, &c Cf Anar IV 54
Page 45, 16 Sanskrit chāyā hala sakhyah katham dānīm etat. inclined to drop hala, following only the one MS I, as it is redundant.
1. 7 Sanskrit chaya kumara alam tavat tvaraya
I am
1 8 paridhirana. The MS evidence is in favour of this reading. But the word is not found in the dictionaries Probably it means 'delay', as may be gathered from the context The girls ask Rama not to make haste, but his valour cannot biook delay. paridharana, the reading of some MSS, means 'endurance'. Boehtlingk and Roth's Worterbuch mentions our passage and gives 'Ausdauer', 'Aushalten' as the meaning
Page 46, 1. 1. Sanskrit chāyā vāram vāram nihksatrīkrta-samasta-jiva-loko nirvartita-visama-vyavasaya-sāhaso 'yam parasuramah śruyate.
1. 2 nuvvadida-vrsama-vavasaya-sähasah.
Literally, who accomplished a daring act in the form of a difficult undertaking' According to Hem. Pr. IV. 62 mvvadida may also be rendered as spastikrta, the sense of the compound would then be. 'who showed his daring in a difficult task. The compound is almost repeated in Mal. VI 15/16.
1 4. utkhata, &c. Cf. Anar. IV. 32, 35, 39.
vamsa. A pun upon the word, which means (1) family, (2) bamboo-tree.
1. 6. sadvīņām, &c. See Ram I. 76. Cf. Pras. p. 72, 1. 10, Bal II. 23; IV. 41; and Mv. p 61, 1. 3 below.
1. 7. astravyasta, &c. Cf. the parallels Bal. II. 37, IV. 41
1. 12. kruddho munir bhargavaḥ. Repeated in Anar. IV 19.

Page #291

ACT II
Page 47, 1 8. Sanskrit chaya aho samantato ha deva candra-mukha rama-candra, ha jämätar' st pardevana-mukhara-katarodvrgna-samasta-paryanapralapitam antah-puram vartate | tad bhartr-darike svayam eva vyñaрaya bhartr darakam.
233
1.5 vattas. We should rather substitute the Sauraseni form vattade
17. Sanskrit chaya tena tearamānāk sambhavayāmaḥ vega-prasrtam aryaputram For tuvarantio see Hem. Pr IV. 170 For pasaram the correct Saurasent form would be pasaridam
Page 48, 1 1 Sanskrit chaya kumara aveksaeva tavat tvara vérnkhalamanavshvalstodbhranta-gamanām bhartr-darkām.
15 Sanskrit chaya sakhs sakhs surasura-manthana-samartham trailokyamangalam tunga-jaya-lakemi-lañchanam mam savibhrama-vikasita-netra-nilotpalasobha-bibhran mukha-pundarika-visphäreta-sneha-sambhrama sar vadasmākam purato varnayası | tat kim str vyjayābhamukhe kumāre udbhrüntüsı
1. 6 visatta May be rendered as dalita or vikasita in Sanskrit. See Hem. Pr. IV. 176 Cf. Karp II. 4, Bal V 70/71, Pras. p 38, 1. 2.
kandotta A desi word meaning a blue-lotus, see the v. I. at the foot of the page, and Desi II 9 Cf. Karp III 8. Page 49, L. 1. Sanskrit chaya sarva-kaatriya-santapa-kari paraturama t 16. tri-vali Cf. Kum I 39, Kavyal. V 2, 15
1. 8. Sanskrit chaya ha dhil sa evaseo vyaharati.
19. pratibhinna. Pick translates 'clashing against each other'
pushar ävartaka. Cf Megh I 6, Kum II 50.
Page 50, 11 Sanskrit chāyā kā gatih. arya-putra na tavad yusmābher gantavyam yavat tato nagacchats.
13. Sanskrit chaya udvartitam idānīm priya-sakhyā rasāntareṇa lapālutvam. 15 bho bho, &c. See p. 49, 1. 7.
1. 8 Verse 22 This verse is quoted in the commentary to Kävyap. IV 35 to illustrate autsukyodaya
1. 6. Sanskrit chāyā tato balad eva dharayısyām. The form valad eva deserves notice.
1. 9. vira-rabhasonmadah. Rama is here considering the bright side of Parasurama's character, and so also in his subsequent speeches. He has not as yet been roused to anger. It is only after he has met Parasurama that the struggle between the two opposite feelings of honour due to the great sage and anger at his violent conduct begins (see verse 30 below) I, therefore, take the compound rabhasonmädah (as also do VR., AB, and Apte in his Dictionary) to mean 'rapturous joy'. Pick., however, renders 'anger at the violence of a hero'. vira is 'the hero' Parasurama and not 'heroism' (as ŚR. understands it).
1. 11 harcandanendu°, &c Cf Utt. III. 11.
Page 51, 1 1. Sanskrit chāyā, esa dipyamana-denakaraloka-prekeyamānadeha-prabha-parksepa-bhäsuram jualantam sumsitam paratum dhārayan vérnkhalodvella-hutavaha-bikha-sahasra-sandehita-jafa-bharah sudara-vikepäviddha-vikatoru

Page #292

234
NOTES danda-nırbharābhrghāta vihralita-vasundharah parāgata eva sa sakala-ksatriyamahāraksasah.
1. 2. I doubt if we should render uvvella here with udvestata as given in Hem. P IV. 223
13 Urudanda'. Pick. mars the whole beauty of this description of the gait by taking danda to mean the staff', which, to say the least, has not been even once mentioned in the play Cf Mal. VIII. 8/9 (sākkhevāviddha-vradaniorudanda)
Page 52,1 2 pindatām upagataś ca, &c cf Utt VI 19. 1. 5. ätharvano ngamah Of I. 62 above 1 7 kalpa See Manu, I. 64-74, Visnu I. 3
dadhatah hâlar udrānalatram It is not likely that the thiee gods Kala, Rudra, and Anala are referred to here Cf, however, I 46 above I agree with the commentators in interpreting it as 'assuming the shape of fire, in the form of all destioying Rudra', which is corroborated by Anar. VII 18, where the phrase kalarudrānale occurs, and which the commentator Laksmana Sūrı explains as pralayūgnau Cf also kālāgnindra in Băl II, 62, VII, 30, IX 48/49 For fire at the end of a kalpa see Visnu I 3
1. 10 rāšībhūtah, &c Cf. II 41 below 1 11. aho, &c Cf Anar IV 26/27 Verse 26 Cf the close parallel Anar. IV 27, Pras p 71, 1 21
Page 53, 1 1 Sanskrit chāyā ha dhik hā dhk par ägata eva āryaputra parrträyasva mám | prya-sähasaka prasida The first part is repeated on p 20, 1. 11
1 4. Verse 27. This verse is quoted in the commentary to Daśar. IV 18 to illustrate garva, one of the vyabhrcari bhāvas.
1 6. darpa handulao, &c Of My V. 47, Anar III. 41; V. 32, VI. 55, Būl. II 24/25, Mahānätaka VII 50 (No 487)
1. 9. aho durātmanah, &c Of Anar III 35/36
I. 10 Verse 28. This verse is quoted in the commentary to Kavyap VIII 3 to illustrate the kāvya-dosa called apratīta Cf tutra-bhavato devād bhavani-pateh in Anar. IV 23.
Page 54, 1 6 Verse 30 This verse is quoted in the commentary to Karyap. VII 7 to illustrate bhagna-prakrama As demanded by the two respective thoughts in the first half of the verse pādopasangrahanāya ought to piecede abhinava-dar pa-ksamāya karmane Cf. a similar idea in Utt V. 26
1. 13. satyam, &c Repeated in Utt V. 8/9
1. 16. gandha-dvipendrao Cf. for the last half of the verse Māl V. 32. Cf. also the close parallel Anar. IV 28.
kumbha-kūta kūta is a projection or prominence; hence kumbha-kūta means the projection of the temple', in other words, the projected temple'. Pick, translates kūta by 'hammer-like ', VR and SR by peak-like', AB. by bollow'; while the commentator Tripurāri on Mál. V. 32 explains it by collection'.

Page #293

235
ACT II
1. 18 Sanskrit chaya santam papam pratħatam amangalam Page 55, 11 asit Parasurama has known Rama only through hearsay
Now he finds those past descriptions of him to be quite true He is thinking in the past as it were, hence, the past tense But some interpret it-and this 18 decidedly better-as referring to the certain and immediate death of Rama, and so to Parasurama's mind he is already a past entaty Pick, however, wrongly translates this pleasant one became the son of a Ksatriya' niyak, &c., is quoted in the commentary to Kavyap IV. 42 as an illustration of kala vyatyaya
1 2 Cañcat-pañca-sikhanda
Cf Utt V 2
1.5 dheg aho, &c Cf Utt V 19, Anar IV 35.
1.7 Verse 33 This verse is quoted in the commentary to Kavyap VII 5 to illustrate that in the raudra asa there ought to be employed vikata-varṇatva and dirgha-samasatva. Of pragaprapta-parabhava in Bal. III 76, and kanthapitha in Pras p 67,1 13, p. 69, 17
1 10 hhanda-parasu Cf II. 35 below. See Amara I 1, 31 ha dhik ha dhak prayvalitah khalo esah
1 11 Sanskrit chaya
1 12 ayam sa. parasuh. This passage is quoted in the commentary to Dasar II. 50 and to Sah 418 to illustrate samlapa, which forms one of the characteristics of sattvati vrttı Of Bal II 29/30, 34/35
Page 56, 18 Sanskrit chaya bhartr-danske preksasva hrdaya-bhrtodvamad bahu-māno nekampa-dhira-gurutvenapahasati bhagarato bhargavasyāyudha-lambham bhartr-darako
17 asamonata-pada-mbandhanam
Repeated in Utt VII 2/8
1. 8 am parasuh. Quoted in the commentary to Sah 418 as a continuation of the quotation from p. 52, 11 8-5 above
Page 57, 1. 3. Verse 34 This verse is quoted in the commentary to Dasar. II 50 to illustrate samlapa, which forms one of the characteristics of sattvati
vrtti
11. Sanskrit chaya ksanam upa-śāntasya wa äläpak
1. 3. astra-prayoga-khurali-kalahe. khurali is not a very common word, and means 'military exercise or practice of arms' In this sense the word is found in V, 5 below, Bal. IV. 14/15, 16/17, Vikr VI 46 Khur ali-kalaha is repeated in Anar. IV. 24. AB., however, reads thus als kalahe and very fancifully interprets, 'skilled (khural) in the use of missiles, was vanquished by me in fight (kalahe); so also Pick. Jv explains kalaha here by 'envy'
gana See note on p 42, 1. 5 above
1 4. kumara An epithet of Kartikeya. See Amara. I. 1, 40. Of Ragh III. 55, V 36.
1 10 khanda-paraku
See p 55, 1 10 above
1. 15 Verse 36. This verse is quoted in the commentary to Dadar. II. 1 to illustrate the prayam-vada characteristic of a Hero. Cf the paraphrase of the first two lines in Anar IV. 29.
sa bhagavan, &c. Of Anar. IV. 29

Page #294

236
NOTES
Page 58,11 tyugah sapta samudra, &c Cf p 61, 1 3 This line is quoted in the commentary to Sah 234 to illustrate a dāna-vīra
1 3 Sanskrit chiya günüti mahābhūgo garuha- amaniyam mantr ayıtum This passage is almost repeated in Mál IV 1/2
1 5. Verse 37 This verse is quoted in the commentary to Dasar II. 1 to illustrate the madhu a quality of a Hero.
18 Verse 38 This verse is quoted in the commentary to Dasar II 51 to illustrate par rartaha, one of the characteristics of the sättratī vrttı. The Prakrit rendering of the first line is repeated in Bül X. 26/27
1 12 Sanskrit chāyā bhartı - dārzhe preksasva bhastuh saubhāgyam | tvam khalu nitya-par anmukhy åtmanam vañcayası
Page 59, I. 2. Sanskrit chāyā dhūra-masrna ätmano mahatmya-sobhato 'sya vinayah,
1. 4. rajanya-pota. Repeated in Anar. IV 35/36
I 6. apräkrtasya, &c mama hangs a little loose in the sentence. I am sure it is to be construed with hrtasya (thus hrtasya mama) Malyavān has already said that Rama's ahankāra can be grasped only by men of very sharp intellect. Ordinary mortals fail entirely to realize his inner nature. He emphasizes the same view in this verse, and proceeds Although I know full well that he is no ordinary person, and excels all by reason of his marvellous deeds, still I fail to fully comprehend his real nature in general (or his ahankāra in particular). But this much I can say with certainty that he is some uncommon hero in the body of a child' Pick construes mama with bhāvarh, and translates. Though he is attracted by the marvellous acts of me.. still he exhibits indifference towards me', which, however, not only does not fit in with the context, but also falsely attributes indifference to Rāma which he has not yet shown in the least. Jy explains it similarly, and as an illustration of Rāma's indifference, refers to his words, 'Embrace is contrary to what you have commenced'. AB. explains anästhā as lack of trust' Though Rāma has captivated his heart, yet he cannot trust him entirely Rāma is not what he outwardly looks, a mere child, but a great hero and so fit to be dreaded.
1. 11. osapta-bhuvanäbhayao. Repeated in Utt V 33. dāna-punya-sambhārao. Repeated in Mal X. 20. 1 13. sátturka-gunao See Bhag XVII, XVIII
Page 60, 1. 2. trātum, &c. This verse (41) is repeated in Utt. VI. 9. Cf. a similar tone in Utt VI 21
1. 5. āvzrbhūya sthrta iva. Repeated in Utt. VI. 22
1. 9. eta evābhuvartate Repeated in Mv p. 97, 1. 13; Utt. VII 1, Māl. 1. 19/20; Anar. II. 37.
1. 10. gautamas ca, &c. The second half-verse in I. 19 above and Utt. I. 16.
1. 11. Sanskrit chāya. bhartr-dārzke parāgata eva tātah | ehyabhyantaram pravršāman.
ded.

Page #295

ACT II
118 Sanskit chaya bhagavati sangrama-éri esa te 'ñjalsh Page 61, 14 aditya-biayah, &c 1 10 metarah padyam ar ghyam
1 11. madhu-parkah Laterally 'a mixture of honey' A1espectful offering made to a guest or to the bridegroom on his a111val in the house of the father of the bride Its ingredients are curds, milk, and butter mixed with honey. See Apas. G. V. 13, 10; Asv Gr I 24, 1, Pār. Gr. I. 3, 5
1. 12 putra-bhanda
Cf Utt IV 25, Bal II. 63, Anar IV 40 1. 15 km it, &c This passage is nearly repeated in Mal. VI 15/16
Page 62, 1. 2. sambhuyeva, &c The first half-verse is repeated in Mal V 9 13 ratem prastaut Cf the parallel in Ke III 7.
14 kankana-dharah. kankana 18 the thread worn by the bridegroom round the wrist at the time of marriage and unloosened usually a week after. See Amara II 6, 108 Cf Mu II. 50; Mal IX. 9, Utt I 18, Ragh. VIII. 1 (vraha-kautuka)
18 amrtādhmata, &c samhanana means 'body' 19. hutharah, &c Mark the guttural letters imitating the sense. hambu-kantha. The neck marked with three lines like a shell is considered a sign of great fortune. See Amara II. 6, 88 See Amara II. 6, 88
Cf Ram. I. 1, 9. 1 11. mayy eva . samvrttah Repeated in Utt V 34/35. Page 68, 1 1. suprasudhah, &c See Maha III. 115-122
1 2 Jamadagnyah, &c Cf. Anar IV. 52
Cf. I 14 above, and Utt IV 9. Cf. Anar. IV 60
The first half-verse is repeated in Utt VI. 21. See Amara. II 6, 70
237
14. Verse 48. This verse is quoted in the commentary to Dasar. IV. 14 to illustrate augrya, one of the vyabhicari bhāvas. It is also repeated in Mahanataka II. 9 (No 52).
1. 6 pıtıyam. This word evidently goes with krodhägnim VR., AB., and Pick. translate it as 'you also gave offerings of that blood to the dead ancestors', but the construction does not admit of this interpretation, cf. Anar. IV. 17.
=
1. 9. at näma pragalbhase Repeated in Utt. V 34/35 1 10. Verse 49
This verse is quoted in the commentary to Saras V 195 to illustrate the utthapaka variety of the sattvati vrth For the first line of the close paraphrase in Bal. VII. 86 and the parallel in Anar. IV 86
namatu capam According to Pan IV. 8, 135 capa is neuter, and so our word is in the nominative singular. Amara, however, makes it both masculine and neuter. The sentence has caused a great difficulty to VR, who besides the right one, gives two more fanciful interpretations, viz (1) cäpam mam namatu= namayatu, and (2) capam tu nama namaya. For capam see further note on the word in III 29
I 12 dhagstr. Cf. Utt IV. 24, Anar. VII. 31 kuthara-pravghatta, &c. Cf. the parallel II 16 above.
1 18. kathora may also mean 'well-developed'. So VR. Cf. for this sense Utt. I. 49; VI. 25, Mal. I 2, VI. 19, S. I. 20.

Page #296

238
NOTES
Page 64, 1 5. sajjātztheyâ, &c Of the parallel Bal. IV 50/51 I. 9 aranya-rasī, &c Cf. a similar idea in Utt V 27/28
1 13 kankanao Cf IV. 51/52 below, Utt I 18 The cutting short of the vira rasa in Rama and Paraśurāma in this way is, according to Kävyānu P 68, called akanda-ccheda
1 15 svaśru-janas, &c Of for the sense the parallel Anar IV. 63/64 Page 65, 1 3 kintu na ciram, &c Cf the parallel Anar IV. 59/60.
1 6 pavisya sumantrah, &c. This whole passage up to the end of this Act is quoted in the commentary to Dasar I. 55, and to San. 312 to illustrate anāsya.
ACT III
Page 66, 1. 3. ista-pürta. For the definition of this compound see Abhi 834, 835
1. 4 vasumatī, &c. Cf. Anar. I. 38
15 vamsas ca varvasvatah. All the MSS but Mt agree in reading visvasya for vamsas ca, which, however, gives no sense. The commentators make useless efforts to get some sense out of it by twisting some words and supplying others Thus AB yo visvasya tribhuvanasya vivasvatah sūryasyapatyam varvasvatah dharmah sāsaka ata bhāvah. ŚR. explains varvasvatah .. [yah] visvasya sarvasya jagatah [mānya uti sesak]. I here adopt Mt's reading.
1. 6. parinato may also mean 'bending low in salutation'. 1. 7. tad .. kalahāt Repeated in Anar III 51/52.
18 saññapyate vatsatarī See Manu, V. 41-42, Vas. IV. 8. Of also the parallel Utt IV 1/2, Bal I. 38 For vatsatara see Ragh III. 32.
1 9. Śrotmya srotrya-grhān VR. offers a second, though improbable, interpretation by reading srotrıya śrotriya grhan, and explaining the second śrotriya too as a vocative, which, however, makes the first one redundant
zusasva nah Favour us, i e, by staying here and accepting our hospitality.
Page 67, 1. 1 Atra vo vijñāpayām, &c This passage is not very clear, kim tu is the reading of nearly all the MSS, but kim tu never begins a sentence unless to modify a previous statement. None such has, however, been made. I prefer with the MS. K to read na for tu The main point is whether we are to punctuate after ksame and construe it with atra vo viñāpayāmi, thus making the whole a complete sentence in itself. Yadı rāmah prakrsta-viryo na syāt will then depend upon what follows in verse 3. But in that case the exact force of prakrsta-vīryah is doubtful, because if Rāma is aprakrsta-vīryah, the argument advanced in the verse applies with still gieater force. But probably we must understand it then to imply that it is beneath Paraśurāma to fight with the aprakrsta-vīrya Rāma At any rate, I prefer this construction. Without a mark of punctuation after ksame, the whole sentence kem na ksame

Page #297

ACT III
239
yadi ramah praks sta-viryo na syat would depend upon vyhäpуäms, and the following veise is to be taken then as giving the leason for kim na ksame Translate then, 'Why shall I not forgive, if', &e 1e 'I would certainly forgive, if', &c. Pick reads km tu and explains the whole as, 'I will consent to stay, if Rama admits that he cannot contend against me' But his translation, 'I beg your pardon' for atra vo vyñapayams 18 impossible
Page 67, 1 6 nulabha dvesam VR's rendering 'such that a quarrel therein is just (nyayya-kalaham)' is not possible
18. yasas, &c. I take it as locative absolute. It may also be taken as the simple locative, thus, kamvadants... yasası vacaniyam präpya, &c.
naravakase. This word is difficult. Laterally, 'free from space or scope. With VR I interpret it as 'free from scope for censuie'. Or probably it means 'leaving no space for anything else', so fully has it pervaded the various quarters
śvetamāne Fame is, according to the tradition of the poets (kavi-samayas), regarded as white See yasass dhavalata in Sah. 590, and yaso-hasyayoh śauklyasya in Kävyānu. p. 8, 1 29 Cf. Mal. II. 9, Pras p 23, 1 29, p. 150, 1 10, Anar I 35 For the first line of the paraphi ase in Anar II 65 a.
1 11 kaśmala kimvadanti. Cf. the same expression in Utt. I 42, and kamvadanti in Mal I 35/36
1. 12 ayudha-pisacika. Cf the repetition in Anar IV. 42/43, and Bal IV 0/1.
Page 68, 1. 1 ctta-prasadanih, which gives calmness to mind'-Pick. Mantryādi-bhavanah See Yoga I. 33, and the commentary thereon. prasidatu. 'Smile on thee'.-Pick. But AB. renders it as vimala bhavatu, and so also prasada (below) as 'freedom from impurity' (kalusya-vigama)
1. 2 visoka, painless' (dukkha-raksta), AB.; but which destroys all grief', VR.
viskā jyotismati. For the definition see Yoga I 36 and the commentary
thereon
18 tambhara Cf the word in Prabodh. IV. 4/5, for its definition see Yoga. I 48
bahih-sadhana. See commentary on Yoga. I. 49. VR. explains it as 'worldly as well as Vedic means other than Yoga', and quotes 'Janausadhi tapo-mantrair yavatır ha siddhayak | yogenäpnote tak sarva nanyar yoga-gater vrajet'.
1. 4. plavoparaga For uparaga see Yoga. IV 16 and the commentary thereon, viplava 18 explained by VR as 'anger, infatuation, envy', and so on; and uparaga as 'passion, avarice, pride, ignorance', and the like. AB and ŚR. translate it as the 'demon (rahu) of misery' VR. quotes Parabara Llesänäm
tu kaaya-karam yogad anyan na vidyate'.
'Jyoth-puñjam nerūkāram laksayen
antar-yotuo darśanam. Of the verse muktidam bhavet'.
1. 7. Verse 5. Cf. the parallel Bal. I. 60, where the first line is almost

Page #298

240
NOTES
repeated This verse is quoted in the commentary to Dasar I 32, and to Säh. 364 to illustrate varna-samhāra.
1 8. nrpati Jv understands this to refer to Daśanatha
loma-padah. VR. unnecessarily interprets this literally as with hair growing on his feet', and refers it to yudhā-ght. He adds that in old age hair grows on the feet
Page 69, 1 7 heranya-garbha See Manu, I. 9. rsayo babhūvuh See Manu, I 35-36
1. 12 Verse 8 This verse is quoted in the commentary to Sah 184 and to Dasar IV 17 to illustrate amarsa, one of the vyabhıcārı bhāvas It is also quoted in the commentary to Dasar II 1 to illustrate the sthira quality of a Hero, and in the commentary to II. 12 to illustrate the sättvika-guna called stharrya
1. 16 tathā ca paśya me Of doubtful syntactical connexion. Two constructions are possible either (1) when it goes with what precedes, in that case it would mean, 'see, it is so also in my case'; or (2) when it is construed with what follows, the sense then being, and see that you are my kinsman'.
Page 70,11 sanabhayo, &c. The force of the second two lines is probably this. 'you, my kinsman, bid me do one thing; but ny bold arm bids me do another Which, then, should I follow? Well, my arm is nearer to me in relationship, and so its bidding should be preferied and carried out.'
1 7 brahmarkatāna. Repeated in Bal I 56. 1. 13. sarvato-vrtteh. AB reads sarvato vrtteh. sarvāhāram. Recurs in Mal. I. 17, I 31/82.
1 15 eka-vyaktyaparādhaois evidently'insult done by one person (Kartikeya) which resulted in the death of all the Ksatriyas', and not outrage done to one person'as Pick, takes it, for eku loses its real force in that case
1 16 ādhana-nu anvaya-pramathana is a rather strange compound Niranvayapramathana is quite intelligible, destioying something so as to leave no posterity behind', but what is adhāna? I think it refers to the conceived babes’, for pramathana could not have been called niranvaya had these unborn babes also not been destroyed AB, however, translates adhāna by effort, exertion', and so does Apte in his Dictionary. AB. further renders niranvaya as 'unjust (asambaddhăd anyāyyāt)', which cannot be the sense here. Cf. III. 15 below, and Anar. IV. See Rām I. 75.
1 17. trih-saptāvadha. Cf. MV II 17, 19, 48. 1. 18. urddharh, &c. Cf. Anar. IV. 42/43
Page 72, 1. 2 atr-prasanga clearly refers to the outrage committed by Rāma's breaking the bow of Siva Jr., however, explains. 'let the Raghus and the Janakas not be subjected to any ill-treatment further than Rama's murder'.
1. 3. yajya is the yajamāna or the person for whom and at whose expense the sacrifice is performed. VR. takes it as an adjective meaning 'venerable'.

Page #299

ACT III
241
1. 6 sucarta guru-stambhadháre VR ienders this "supported by the huge pillars of holy deeds'.
1 7. yadı, &c Cf. a similar thought in Bal IV. 68 19 krtakrtya, &c Of Anar I 22/23, II 11/12
I 10 purohita is one of the sahāyas of the Hero, see säh 83, Dasar II 41.
1 11. Verse 18 See Kām IV. 32, Sukra II 78-80. Cf Anar II 12.
Page 73, 1. 4 maha-pātahu. Foi the names of the five great sins see Manu, XI. 55
15 kandira A term of reproach See Amara. II 8, 69
kānda-prstha is likewise a term of reproach one who is faithless to his family, caste, eligion, oi profession', &c See Amara. II. 8, 67 Cf also the definition. 'sva-Zulam prsthatah kortvā yo var parakulam vraget | tena duścaritenā 'sau kända pistha ato smrtah ||
asyām apr diś, i e with respect to your behavioui (ācāra)
1. 9. svastı-vācanika is a person who lives by the proceeds of officiating at sacrifices
Page 74,1 5. dhavitra is a fan made of deer-hide See Amara II. 7, 23
16 pranita Consecrated by the recitation of Vedic mantras See Amara II 7, 20
prsadäjya is ghee mixed with coagulated milk. See Amara. II. 7, 24.
tanü-napät. Literally, son of the self'. See Amara I 1,53 The word is redundant here, unless it be taken as referring to a particulaı form of Agni The MSS Mt and Mg are conscious of this redundancy and so omit the word The reading wvā "bhiprao is from Mr which, I have now found, is decidedly the best. The base and the nominative singulai of the word tanūnapāt are identical. This has led AB. to take the word here as a base and join it to samidhyamāna, thus rendering the whole as 'burning with the fire (of wi ath)', &c.
1. 10. parābhrghātād udbhūya The meaning of udbhūya is not clear here. In his Drctionary Apte mentions to rise in arms' as one of the meanings of the root, but no passages are referred to I doubt if more than a few cases could be quoted in support of this meaning Still for want of anything better I am forced to follow him I am, however, inclined to correct the reading to uddhūya (= having been shaken, or roused) The sense of the word 'para' is uncertain. Is it an adjective = 'highest' or a noun = 'an enemy'?
1 11 atatām (atatena vrstārnena sastrādınā ayrtum silam asya Tarānātha's Vacaspatya) Literally, one who is endeavouring to kill somebody', see Amara III 1, 44. There are sıx kinds of such desperadoes (1) the incendiary, (2) the poisoner, (3) one with a drawn weapon, (4) the thief, (5) the robber of land, (6) the seducer of another's wife. Cf. the definition from Sukra agnado garadaś car 'va sastronmatto dhanäpahah | Ksetra-dara-haraś car'tan sad vidyād ātatäynah'. Cf. a similar definition in Vas III. 16 It is considered no sin to kill any one of these criminals. See Manu, VIII 350-351, Vas III. 17. For atatayun see Anar. II. 56
2789

Page #300

242
NOTES
For his presence there with Vamadeva and others
santi refers to the santi-pätha performed in the beginning of all the celemonies even at the present day See Ragh XI 62, Kām. IV. 32.
1 12 vrnotu Not a happy selection of the verb. Page 76, 1. hosaleśvara-videha
Page 75, 1. 10 jābāli see Ram I. 12
Mt's reading is much better, but the evidence of only one MS does not suffice for its adoption in the text
sapta, &c. Cf. Anar IV 51/52.
1. 2. kula-parvata. For the names see Visnu II 3
dvipa
For the names see Visnu II 2
1. 3. Verse 24 This verse is quoted in the commentary to Saras. V 169 to illustrate a tamasa Hero
1. 5 arāmām, &c Cf. Anar. IV 50, and the close parallel Anar IV 56 1. 10. grhya-tantra-pradhane. AB and SR take this as a Bahuvrihi compound depending upon may, which they supply. That is evidently wrong For, firstly, they have to supply a pronoun, and secondly, they have to construe nairantar yat (which they are forced to take as an adverb) with upalambhat The similarity of construction with the other ablatives, all of which mention the various reasons for the cessation of glory' demand my way of construction. grhya-tantra-pradhane nan antaryāt gives an excellent sense besides. grhya-tantra is repeated in Anar II. 17
Cf I 8 above
1 12 vijay sahajam 1. 13 tvarayate, &c. tvarayatı karmane corresponds in sense with the etymology of karmuka, for which see Pan. V. 1, 103
Page 77,1 2. tvam, &c. Cf Anar. IV 45.
1 3 tvām, &c Of the close parallel Anar III. 13.
vedantesu refers to the Upanishads (cf. Vik amorvasi I. 1) and among them to the Bihadaranyaka
16 praśrayas cete. When 'ca' is used to express inconsistency between two statements it is used in the second Cf Mahabhasya on Pan III 2, 102, Sak I. 15.
1 10 namatu dhanuh Of namatu căpam in II 49 above.
Page 78, 1 1 yājñavalkyānurodhat. SR and Pick. wrongly translate 'by the schooling of Yajnavalkya'
1. 4. Verse 29 Notice the harsh sounds imitating the sense
18 repeated in Utt IV. 29
1. 6 vaktra-yantra is repeated in Bal. VII 22
18 SR leads grmbhu-vidambi katodara as two compounds.
This verse
capam. It is here quite clear that Bhavabhuti uses our word in the neuter See note on p 60, 1 2.
19 Verse 30. Cf. the close parallel Bal. I 57.
For the Parasmarpada
in virama see Kavyal. V. 2, 85.
Page 79, 1. 2. Verse 32.
Note the harsh sounds imitating the sense Cf. the parallel passage V. 19 below. For a similar tone cf. Mal. V. 34 For

Page #301

ACT III
243 the different words denoting parts of the body see Amara. II 62-68, Visnusmrti, chapter 96, Abh. 604 ff Of Bal V. 77.
1 8 snayu-grantha is lepeated in Mal V 14, and granthy asthe occurs in Mal. V. 84; Anar II 54
1 2 vaksoruhantra The passage needs more light from the MSS The present ones note three leadings (a) vaksoduka (the oldest MSS), (b) vakaoruka, and (c) vaksoduka But unfortunately none of them gives any sense The Dictionaries mention no such word as duka, dukā, ruka, ruka, or the like. The difficulty was known to W, which has also 'rula' along the margin. 'vaksoruha' gives a good sense, but the word is applicable generally only to the female breast The reading 'vaksobukantra' would be faultless if 'buka' or 'buka' be the same as 'bukka' (= the heart).
1 7. esa no, &c, 1 e this king is dearer to us than our own body 1. 10 dukkham asmahe. Does this also mean 'we can hardly remain
quiet'?
Page 80, 16 durdāntānām, &c. Of Manu, VII 17 17 dundantas tuam.
found in any of our MSS
1.9 ka... kwa when repeated like this in co ordinate sentences imply 'great incongruity' or 'great difference' between the objects contrasted Ragh. I 2, Sak II 18, Kr. L. 6
Cf
SR mentions another l 'durdantatiam' not
1 13. viparyaya See Sankh Su. III. 37
1 16 raja cet, &c Cf in this respect the law in Manu, VII 20-24 Page 81, 1 3 par cara, &c Cf. Bhag IV. 34
1 12 bhrgu... nah. Cf a similar tone in Bal. II. 38/39
Page 82, 1. 2 mrankusah is to be construed also with depal, meaning 'without a goad'
1 5 vrddha-vacana Cf. vrddharh in III 13, and cyavanadi-vākyarh in III 15 above.
1. 6 hrn-marma, &c. Cf. Utt. I 30, II 26, III 37/38, IV 8
1.8 aurvanalah Cf V. 2 below, Sak III. 2a.
1. 11. dasaratha-bale santy upahstah is the leading of all the MSS. but Mt. 'The kings on earth depend upon the strength of Dasaratha', he being the most powerful of them all And so if I slay Dasaratha, I might be said to have conquered all the Ksatryas, or probably, if I succeed in slaying him, I could surely, and with perfect ease, slay all the others. This is the likely meaning I am, however, inclined to adopt Mt's leading emending its uparatah to upagatah 'prthwvyām rājāno dasaratha-kule santy upagatah" gives an excellent sense All the kings on earth find themselves at present in the house of Dasaratha, having been invited to join the mariage ceremony. I can, therefore, now engage up n the twenty-second slaughter of the entire Ksatriya race
Page 83, 14. saked
All the MSS but Mt read mulur' instead. Then
1 I have now found this leading in Mi.
R 2

Page #302

244
NOTES
seen again and again' has no sense here But what Paraśurāma intends to express is this: 'If I but cast one single angry look at him, he would be reduced to ashes'. Only Mt's sakrd' expiesses this idea.
1 6. a-brahma-varcasam, &c. An Avyayibhāva compound, the negative particle a'having the sense of abhāva' oi negation. For the different senses of such compounds see Pan II. 1, 6.
1 9. pālyo 'sr. Mt's reading 'palyo 'pr' is, however, preferable. 1. 10 atas tvāni, &c Cf. for the second half-verse Bal I 52.
1 11. prāk-samskār a-vasena Viśvāmitra was formerly a Ksatriya and consequently an archer He had attained Brahmanhood by virtue of his hard penances See Rūm I. 51; Anar. I 22 samshūras are the impressions of a former existence or even of an earlier period of the same one.
1 13 Verse 44 This verse is quoted in the commentary to Daśar, IV 68 to illustrate the mātsarya-vibhāvo raudra-rasah
1 14 sva-jātz-samayena Cf. Mv. p 145, l. 15, Utt. I 4/5
Page 84, 1. 6. vijayeyam The root ge with the preposition vi is usually Atmanepacla , but is here used in the Parasmarpada
1 10. vasistha-dhaur eyāh. Literally, 'headed by Vasistha'
1 13 yījyānām 20 All the commentators interpret yāgya here as 'iespectable' I adhere to the meaning given to the word on p 72, 1 3 above
The substitution of 'no' for 'vo' would give a better sense 1. 14 zsiūna-jyoth, &c. Of the parallel Anar II 34
Page 85, 1 3 Verse 48 Notice the harsh sounds imitating the sense Of the paraphrase of the first line in Bal. IV 57, Pras p. 78, 1. 7. Cf also Utt. V 9.
ACT IV
Page 86, 1 1 bho bho varmanıkāh, &c Of Anar IV 56/57, 65 This prose passage and the following verse are quoted in the commentary to Dasar I 55 and Säh. 310 as an example of culiha
14 abhaya-dana-vrata-dharah. Cf sak. II 16, Anar III 31, IV 40, cf. also for the second half-verse the close parallel Anar V. 24
1 5 dinahara-kulendu. Cf Utt VI 8, Anar VI. 50
1 9. Sanskrit chāya na hi yusmūblurr nirūpitam visamvadatr sāmpratam cotkampitäsma | tat kem atra karaniyan. For visamvadar we should rather substitute the Sauraseni form visamvadadı.
yusmābhir nirüptam refers to Malyavān's words on' p 40, 1 1 Pick wrongly translates it as 'that which you intended is not effected'.
1 11. yasau, &c. Cf. Anar. IV. 14/15. prāk-pratiśruta For this occasion see Rām. II. 9.
Page 87, 1. 4. Sanskrit chayā kom manyadhve karsyatı evam nāma itr. Çf. the parallel passage Anar. IV. 14/15,

Page #303

ACT 1V
245
nāma ttr. All the MSS read nāmetr, which evidently is a mixture of Prakrit nāma' and Sanskrit atr', and this mixed form is wrong Prakrit. I have corrected it to 'nāma tte'. See a similar wrong form 'patthdetr', p. 160, 1 4, for pattheda tta?
1 5. bhidyeta, &c Cf. Utt IV 20/21 no Cf also the word in II 6 above
no sad-urttam Pick has been misled to take it as no 'sad-urttam, as is clear from his translation four bad desires would be frustrated in the house of Iksvāku, especially against such a conqueror'
1 6 vngisu. For definition see Kām. VIII. 6-11 The word occurs also in Anar. VI. 5/6, 11/12, 16/17.
1 7. Sanskrit chāyā tatah korm 1. 8 tato 'mena, &c. Cf. Anar IV. 14/15.
yogācāra-nyāyena. The word yogācāra appears to have been used in its etymological sense, an act of fraud'. SR takes it correctly "yogācārasya chalacaranasya nyāyena yuktyä kapata-yuktyā atyarthah'. The explanation of AB 's commentary is quite unintelligible to me. He renders yoga-sevaye 'va yathoktam mādhavena yogūnusthānen'ādara-narrantarya-dirgha-kala-sevitena ... madhumatyādı-samadhi-labho bhavatı VR is equally fanciful when he translates.
by the employment (ācāra) of the expedient practicable (nyāya) out of the four expedients (yoga)'. It is, however, likely that 'yogācāra' is a proper name and refers to an old teacher and the method oi practice taught by him Only one Yogācāla, a disciple of Buddha, is known, and I do not know what connexion this word has with him, though VR finds here a reference to the religious practice 'samvara' taught by that teacher. Jv thinks that the method referred to is the resort to a forest to escape from the nearness of men' 'By the plea of practising meditation', as rendered by Pick., has likewise no bearing on the context
1. 11. prabhu-saktı and utsäha-saktı saktı' or regal power has three parts or elements (a) prabhu- or prabhāva-sakti, the majesty or pre eminent position of the king himself, (b) mantra-sakti, the power of good counsel, and (c) utsäha-sakti, the power of energy See Amara II 8, 19-20, Kām XV. 1, 32, Abhr. 785, of Ragh. III. 13, VI. 33, XVII. 63, Sasu II. 26, Anar V 5, 31/32.
Page 88, 1. 3 Sanskrit chāyā atha laksmana-sahāyatve 'pr kom prayoganam For aha here the Sauraseni form adha would be preferable
1 6. chadma-dandao. Also called tūsnīn-danda. For darzda see Amara II. 8, 20; Ablu. 736, Yājña. I 345 For these two kinds see Kām XVII 9-12
1.7 Sanskuit chāyā mama duyam eva etad na yuktam pratibhāta | yac ca dūrasthrtasya dāśarathinah sannidhana-karanam yac cānābaddha-varrasyāpratisamādneyam strī-varram atr
1. 9. itthrā-veram For the five causes of enmity see Kām X 16
1 10. bhūmyānantaryatah. For the definition see Kām VIII 18, and for the view that such a monaich is also an enemy see Amara. II 8, 9.

Page #304

246
NOTES
sānucara Cf I. 60, II 1, and p 33, 1. 10 above II. 1 above.
Page 89, 1. 1 tataharih
Cf
1 3 Verse 4 Maly avan heie deals with the four upayas or 'expedients' as known to the authors of works on Politics (a) sama or conciliation; (b) dāna or bribery, (c) bheda or sowing dissension, and (d) dunda or attack See Amara. II 8, 20; Abhi. 736, Yajña I 345, Manu, VII 108, 109, 200, Šukra. IV 1, 24-47 Some, however, enumerate seven, including the so-called three hsudi opāyas (a) māyā or deceit, (b) upeksā or neglect, and (c) indra-jāla or conjuring See Kām XVII. 3, Abhi 738 For the duty of a minister to decide on the expedient to be employed see Suka II 95.
1 8 dando 'pyabhyadhike, &c. The MS evidence favours the reading na dando 'py adhike, which is faulty, for if the advisability of a danda against a strong enemy is at all denied, there does not arise the question whether the 'danda' should be 'open' or 'secret'
1. 14 sandhau For alliance and its various kinds see Hitopadesa, chapter on Sandhi; Kam. IX.
Page 90, 1. 3. prāk-pratıpanna
Cf. V. 37 below
14. ghanisyate For the form see Bhatt. I 22, XVI. 9 and commentary thereon, and Anar. II 39
1. 5. anena ca, &c The meaning is quite clear If Rama is brought into conflict with Vali, as is the object of Malyavan, there is much to be thought out, viz. how the different kinsmen of Ravana and Vali would behave, how they can be rendered helpful to the scheme in hand, and so on Pick. 18 absolutely wrong in translating it as 'by this alliance much would be effected', because, for one thing, no alliance, is being discussed here.
1. 7. ato All the MSS read yato, which has no sense here. Evidently the reading is due to the influence of the Jaina MSS, which write 'ya' for 'a'. Cf the similar case of atah, p. 27, 1 6 above, and the note thereon
1.9 Verse 7 Enemies are of two kinds (1) the sahaja or natural, and (2) Artrima or those created by acts A natural enemy is one who is boin in the self-same dynasty with the king, and an enemy other than the natural falls under the second head See Kum VIII 56 Cf also Kam. X. 17 and p 178, 1 14 below. Thus here Rama is the krtrima and Vibhisana the sahaja enemy. Does the author here speak of only two classes and define the krtrima-satrutā of Rama by giving two instances of his hostility, or does he speak of three classes as VR takes it, viz (1) prākrta or enemies because of the opposite natures and duties (cf II 7, and IV 3a), (2) krtrima or enemies by having actually wronged each other, and (3) sahaja or enemies from among relations, as having a common claim to the inheritance?
The construction of the first two lines is vague The difficulty lies in the fact as to how Rama is a twofold' enemy. VR construes hṣatriyo ramah kster anantaryät prakrt-myatah satruḥ, satatam apakrd apakṛtyaś ca (krtrimah satruh), and thus brings out clearly the distinction between a prākrta and a krtrima enemy. But the fact that he has to supply the word krtrimah,

Page #305

ACT IV
247
and has, very unnaturally, to join prakrtz-nyatah with ksiter änantaryät only go against his constiuction. ŚR explains prakrtz-nıyatah as of naturally controlled senses' (svabhāvena vuśīkrtendriyah) and does not explain the twofold nature of the enmity Pick 's constı uction is the most natural, but his rendering of prakrti-nyatah is extiemely doubtful He translates Rāma, who is ever doing us evil and who is oui oppressor as there is no intervening territory between us, is in two ways our enemy, being by nature well-governed, and being a Ksatrıya'. For ksiter ānantaryād apakrt see Kam X. 17.
1 11 trtīyo me naptā For this genealogy see Rām. VII 5,9
sahajo. I think this word qualifies ripuh and bears the technical sense. See note on verse 7 above SR. and Pick., however, render it by 'biother'.
1 12 pratyāsatteh, 1 e nearness of his relationship with Rāvana Being a biother and a claimant of the inheritance he is a cause of danger Jy, however, understands the word to refer to the neainess of Rāma' who would help Vibhisana
1. 13 kumbhaharnas tu, &c For his propensity to sleep 'see Rām VII 10, and for his discourtesy' see Rām. VII 9
1. 14 Ābhagāmikātma-guna. For these qualities see Kām IV. 6-8
prakrtayah Perhaps this word too is used here in its technical sense, for which see Amara. II. 8, 17-18, Kām VIII. 4.
Page 91, 1. 1 kharao, &c See Kām. IV 12.
yatas te, &c It is not clear who that instrument (vatseneva) of Khara and others is
1. 2 upajāpitāś ca, &c. For upajāprta see Amara II. 8, 21; cf Manu, VII. 197. Probably Pick. is right in translating, the subjects are disaffected and conspire together'. AB. rendeis similarly
1 3 antar-bheda-jargaram. Cf Anar. II. 7/8, VI 9/10. abhiyukta-mātram, &c. See Kam IX. 30, 33, XVII. 40
1.4. laghv apr, &c This quotation comes from Kautilya's Arthaśāstra, VII 5 Pick translates, 'a cause of calamity, however small, is easily brought about against one who is attacked'. Cf. the parallel in Kir II. 50-51, Kam X.
vyasana 'Evil habit', VR; dissension', Jy. For the different kinds of vyasanas see Kam XIII, XIV.
1. 5. prakāśa-danda. See Kam XVII. 10-12 16 samrodhana. See Suhr. IV 1, 86-94. apasarana See Sukr IV 1, 98-107.
abhinna-sambandhāh Pick.'s rendering who are unbroken in their attachment' is also possible
1. 9. abhibhavāt. '(If he is imprisoned) by force', Jv , 'By reason of the insult', VR.
Page 92, 1 1. Sanskrit chāyā aho anusivitvasya agurukatā yat rāvanasya khara-pramukhānäm ca tulye 'pi kula-sambandhe evam mātāmahaś cintayatı.
1 4. Sanskrit chāyāvinā Khara-pramukharr vrbhisanasya kā pratupattah. 1. 6 upeksanīyah See Kam. XVII 14.

Page #306

248
NOTES
1.7 bilyát, &c The version of the Ramāyana is, however, different, for which see Rām. IV. 5
1.8 asrayeta See Kām VIII. 61.
Page 93,1 1. tatas ca, &c The passage is a little corrupt. The negative particle na before 1āmopāśı ayena might better have been omitted. All the commentators are silent about the fine difference, if any, between wpaśraya and upaślesana VR, however, under stands the first as referring to Vibh Tsana's duect refuge and the second to his indirect refuge thiough Sugrīva, which I doubt
rämopüśrayen, &c. See Kām VIII 60 ramopaślesena Cf Anar. VI 6/7
1 3 Sanskrit chāyā atha rumah paraburāma-vijayī janita-vii odham vālınam cyūpūdnyatı tato erbhisanu-1 āma-samyogo 'nartha ate sambhavyāma
1 9. dadätz Mark the use of the present tense in the optative or probably the future sense dadūtu would have better fitted in with the context.
1. 10. Sanskrit chāyā eram ape tävad bhavatri. Page 94,1 1 sukaram car 'tat, &c Cf p 106, 1. 6 below 1 4. Sanskut chaya na amba tvaya api duhanam preksutavyam
1 6 Verse 11. This yei se is quoted in the commentary to Saras V. 169 to illustrate an ainātya. Mark the kar unā rasa here.
1. 9. na cirāt, &c VR fancifully explains You will see your three sons (by your side in the world of the dead)'.
Page 95, 1. 6 Verse 13 c d. Repeated in Utt. I. 32 c d. 1 8. prakrstao ... mahima. Almost verbally repeated in Utt. VI. 15/16. 1. 13. päkah slaghyataras ca Mark that Mt's reading is much better.
I. 14 guna-nidhih. vidhah is the reading of the majority of the MSS. For the meaning then see verse 17 b below. But compounds ending with nidhr are much commoner, cf. e. g. guna-nidhih, verse 17 below. It is not probable that Bhavabhūti wrote guna-nidhıh there and mangala-vidhah three verses before that. I therefore adopt Mt's reading.
yan nah, &c. Cf. the parallel in sense Anar I. 18 d.
Page 96, 1. 2. yad vācām, &c. Cf. the parallel I. 51 above; and for the first line cf. I 25 d above, and Anar IV 68.
1. 3. paryāyāt param ataśāyanasya. "Beyond the excellent of the excellent', VR. Jv., however, takes par yāyāt as a finite verb, imperfect, thud person singular, of the verb yū with the piepositions par and ū
1. 8. satya Note that Mt's reading stutya would be preferable. 1. 10. samucchraya Collection', Pick, and ŚR.
Page 97, 1. 2. tvästra. Identified with Vrtra. See Trik. II. 8, 22, Bhāgavata-purāna, IV 9, 18.
1. 5. bahusu samanākcesu. See Rām. II 9, and cf. Anar. I 24, 2 1. 8. Verse 19. Cf Mv. I. 45; II. 13, 16, and Bāl. VII. 5.
1. 12. dvidha bhidyate By the mighty steps of Rama, cf. a similar idea on p. 48, l. 2, and Anar. VI. 27/28.

Page #307

ACT IV
1 13. sta evabhartate
See note on II. 42 above
1. 16 avanataś ca and unnatas ca. Mark the rhetorical figure Virodha.
Page 98, 1. 1 lapām vahan, &c.
Cf. Ragh. XI. 90
1. 4. Verse 21 This verse is quoted in the commentary to Dasar. II. 1 to illustrate the vinita quality of a Hero Cf Anar IV. 58
1.8 aparaddham eva, &c. Said nonically Cf. Anar. IV. 58/59
19. Verse 22 This verse is referred to in the commentary to Dasar. II. 5 to illustrate a dhira-prasanta Heio; it is also referred to in the commentary to Sah 422 to illustrate sankapts, which forms one of the characteristics of the arabhati wrths
1 11 dosa. Mark the pun upon the word, which means (1) physical derangement, (2) moral blemish Cf the word in IV. 23 below.
1. 14 nyayah I am inclined to emend it to nyayyah
1 15. Verse 23
words
249
Note the beautiful simile and the puns on the different
Page 99, 1. 1 ko 'ham, &c Cf. the close parallel Anar. I. 81/82. 1 11 rasa, &c Repeated in Utt. IV. 21/22
Page 100, 1. 7. yat tu śreyas, &c The sense is not quite certain. To what tat exactly refers is doubtful I think it lefers to vinitatva Vasistha means to say that sages like him are only displeased at ill manners and pleased at the good behaviour of men like Parasurama Stall, humility is a great virtue, brings happiness in its train, and as such must be practised. Now because Parasurama has given expression to his humility, his sin of transgression against elders has been atoned for Commentators explain it differently. 'What, however, is virtuous, consists in that (viz. your resort to expiation)', VR. But no expiation is prescribed He is simply declared to have been purified Pick.'s 'but what is thy happiness, that same is ours', is not possible either Jy's lendering is very vague and may be interpreted either as for (our) natural desire is that whatever is desirable to elders (should be allowed to lemain) as such', or, 'for the desire of elderly persons is this, that whatever is virtuous (should always remain) as such'
1. 9 prayaśctiam iva, &c. The MSS read dando in the nominative case, which is grammatically incorrect Two constructions are allowable. (a) prayascrttam va dandam aps enaso makrayam amanants, &c, or (b) prāyściłam wa dando 'pi enaso nuskrayam ti amananti, &c. I have followed the first one as it involves the lesser emendation, only the change of dando to dandam.
Page 101, 1 1. kim punar yad atra, &c The MS evidence favours the leading kim punar atra, which, however, is not possible, because the leading then introduces a question to Vasistha, who has already expressed his opinion in the matter, and so is redundant, and secondly, as a question, it ought to have been answered by Vasistha, which it is not.
1. 2 praja-pala The reading praja-palanao of the MSS. is not possible.
1. 6. Verse 27 The second half-verse is 1epeated in Utt I. 18 Cf. also the parallel Utt IV 10/11

Page #308

250
NOTES
Page 102, 1 7 sucarita-paripaka Repeated in Anar I 7. Cf. for the idea in this line Utt. II. 1b
1.9 stuti-pathad° Cf I 51, IV 15 above
1 10 aukala-hsiti-dayınc Cf. II 11, 19, 36 above, also p. 61, 1 3 Page 103, 1 6. bhagirathi See Ram I 43-44, Maha. III 107-109
Cf Utt I 23
sügarah. See Ram I 39. 19 unumodasva, &c Cf
Cf Anar I 20
the close parallel Anar IV. 62-63
1 11 raghu-janaha, &c Cf his words in I 13 above
Page 104, 1 3 kintu anusthāna° This verse is repeated in Utt I 8 Cf Anur II 19, cf. 'gahasthah. nānāhutagmh syāt', Vas, grhāśrumi vavāhikāgnau pāku-yajñān kuryāt sāyam prātas ca 'gnihotram, Visnu-smrti, ct also the quotations agnin adadhita and yāvaj-jivam agnihotram juhuyāt
1 5 grhāt sva-grham, &c. Vasistha thereby means that Visvamitra is always welcome to his house, which the latter should consider as his own. Cf the close parallel Anar IV 63
1 14 vinaya-mangalika. Cf Anar. VII 136
Page 105, 1 1 ksatra, &c. VR offers a second reading hsatra-prakāndagrhini-bahumāna-pūjām, and suggests that ksatra-prahanda-grhini may be taken as an epithet of Saci, but how is India then the best of the Ksatriyas' (Ksatra-prahanda)?
.
13. samula-kāsam kasitesu For the form see Pan III 4, 34
1. 8. pratyag-jyotih. Repeated in Anar. III. 23
Page 106, 1 9. tad api nama, &c. Mark the expression of this desile by Rama, and the ingenuity of the plot, in that the author makes Manthara enter at this stage to convey to Rama the two boons which her mistress desires to be fulfilled, one of them being (as Rama desnes) his start for the Dandaka forest Rama's speech only prepares us for the entrance of Manthara, as no character should, according to the dramatic formula nānādistasya praveśah, enter upon the stage without its entrance being first hinted at
Page 107, 1. 4 sudhu yad, &c i e it is likely that through her we might know that our mothers are not sorry for our long absence from home. Of Anar IV. 65/66; also pravāsavarmanasya in Anar I. 38/39.
17 Sanskrit chāyā aveśita-manthara-sarīrā Surpanakha aham | vasisthavisi āmitra-gamanena susamāhitam | aho esah parasurāma-vyjayī ksatriyu-kumārako rumah | aho samagra-saubhagya-laksmi-parıgı ahena locana-i asayanam saumyam asya sarira-nırmānam | bho dānim cira-kala-vardharya-dukkha-pramusta-samsarasaukhyasyām janasya cârntra-dhira-supuritam punar api hrdayam parisphorayatı avesta is the Mahārästri form, the correct Sauraseni is āvesida. vasittha, &c. Cf p. 91, 1. 9.
Page 108, 1. 1. pamhusida. The leading pamhasid of the MSS is incorrect I have emended it to pamlusida See Hem. Pr IV. 75, 184 in accordance with which pamhusida may be rendered vsmrta and pramusta respectively.

Page #309

ACT IV
251
1 3. api, &c Of Anar. IV 65/66
1 4 Sanskrit chāyä sukham kuśalam ca vatsa sadā să prasnutastani madhyamā te mātā parisvajya ajñāpayatı putraha pura pratiñatau dvau varau mahārājam jāpayāma | tasyāh me vigñaptı-hārako bhava esa tātasya kārya-lekhah The construction esā sadā for sadā esā would be pieferable I am, however, now inclined to read vacchaldae să instead of vaccha sada esā.
panhudatthanī Cf Utt III 16/17. 19 astv ekena, &c Of Anar. IV 66, Mahānätaka III. 8 (No. 97)
Page 109, 1 4. mātr-bandhu bandhu in such cases is a term of reproach Cf the similar expressions ksatra-bandhu, brahma-bandhu, &c
1 12 Sanskrit chāyā nama idānim bhagavate samsārāya yatra ādršā api halpadrumāh prarohanto
Page 110, 1 7 Verse 45 This verse is quoted in the commentary to Dasar II 1 to illustrate the rakta-loka quality of a Hero
1 10. carāmah Mark the use of the piesent tense in the sense of the optative. If it is used here for the future, as the present sometimes is, the sense is also clear But we should have rather expected carema for carāmah Cf note on dadātı, p 91,1 7 above
Page 111, 1 1 yady evam, &c of the close parallel Anar IV 56/57
18 yo 'sau, &c Literally, 'begs to receive back the deposit of the two boons' See Rán II. 9
1 10. satya-sandhā Cf. IV 51 below 1 13 astu ekena, &c See IV. 41 above 1 10. Verse 49 Of Anar. IV. 67
Page 112, 1 13 putra-sankrānta', &c cf Ragh I 8, III 70, VII 68 This verse is repeated with variants in Utt I 22
I 14 ksīra-kantha. Repeated in Anar. I 40/41, Bāl VI 30, and My V 11
Page 113,1 1. dhanyāsı, &c Of Anar IV 68/69.
1 6. āpāta-haruna-sneha-samvegah Almost verbally lepeated in Utt VII 6/7.
1 7 pratusiddham ca, &c See IV 41 above 1 13 Verse 53 Of Anar IV 69. raksobhyo valir wa Cf. Utt I. 49 Page 114, 1 2 gagad avrkalam. Cf Māl IX 20
16 Sanskrit chāyā distya anumatā asmi āryena The MSS Cu and K read azgāe and E aãe, and so must be rendered into Sanskut as aryayā But Sitā here evidently refers to Rāma's consenting to her accompanying him We should naturally then have the masculine word ajena I have, therefore, emended the reading.
Page 115, 1. 1 aśrama For the four orders of life see Manu, II 36, III 2, VI 1, and VI 33 respectively.
1 11. yad etad, &c For the story see Räm. II 112. Of Anar V. 2/3. Page 116,1 1 mat-pada-sprstakayā Cf sva-sarira-sprstıkaya in Anar V. 2/3.

Page #310

252
NOTES
1 4. nandıgrāme For the story see Rām II. 115 1. 10 adyāpi, &c Of Utt III 38/39, VII 18/19 1 11 muszto 'smi. Cf Utt. I 47/48 1 13 Verse 56 Cf the parallel Mal IX 46 tamasā irto'smi may also be read as tamasā'urto 'sma 1 15 giram ca dehr Cf Mal IX. 23. Page 117, 1 1 hva, &c Of Mal IX. 20
14 ancha-samaya-vyutparnam The syntactical relation of this compound is uncertain. Grammatically it qualifies puram, but how can a town originate at different times? I think it is to be understood as equivalent to anekasamaya-vyutpanna-kriyam (and sanarr ekibhüya eka-riyam). If so, it is another case of Bhavabhūti's loose constructions
1. 6 trat. The force of this pronoun is not at all clear. VR. points out - that the words may either be taken as spoken on behalf of Janaka, who
considered his entue property as the possession of his son-in-law; or, that tvat may be understood as a distinct word in the ablative case signifying on your account' I think the substitution of tut would remove these difficulties and give a much better sense
Page 118,1 1. Verse 58 For the stoly see Rām II 45. 13 sainikaih Mt's reading is much better 1 13 manvantara For the definition see Manu, I. 79, Amara. 1. 4 22. Page 119, 1. 1 hathitam üsyasya. See Rām. II 50 misāda. For the definition see Visnu I. 13, 34-36, Manu, X. 8. 1. 3. virādha-latakonmathana For the story see Rām III. 1-4. 1. 4 mandāhine-pavitra-mekhalam. See Rām II. 98. citrakūta For the story see Rām. II 56 1.5. dandakām prāpya See Rām III. 1
AOT V
Page 120, 1 2. Sampātz Sampati and Jatayu were the sons of Garuda, the former being the elder and the latter the younger of the two. See Rām. III. 14.
1. 2. malaya-kandara-Zulāyam. Or else, as Pick. translates it, 'our home in the caverns of the Malaya mountain'.
1. 5. vyakta-sphurat is a difficult compound, because of the uncertainty whether (a) vyakta is to be taken as an adverb modifying sphurat (= clearly flashing') or as an independent past passive participle; and whether (b) vyaktasphurat is an epithet of vidyut, or whether it is the effect of the huge flappings, just as mocita and dhuta aie. I think sphurat gives us the clue to the solution of the difficulty. Unlike those other words sphurat is a present participle, and

Page #311

ACT V
is to be taken as an epithet of vidyut, while vyakta, a past passive participle (like dhuta and mocsta), is to be understood as describing the effect.
1. 6 khanat-khanikrta An onomatopoetic word, the usual form is khanakhani-krta Here, however, the first form is used because of the exigencies of metre
258
1 8 Ullola-bhinnambhaso. The waters of which are mixed with huge billows', AB, 'the waters of which are thrown up by huge breakers', Jv., 'the waters of which are divided by huge waves', ŚR
Page 121, 1 1 vaikuntha-varaha For this Boar-incarnation of Visnu see Vienu I. 4. For a close parallel of this line of Anar. VI 76/77
1 7. vprayukta-paksah Formerly the mountains had wings and could fly about Indra clipped their wings Of Kum I 20.
1 10 vibhoh VR remarks Time has been called vibhu either (1) because it possesses sufficient power to destroy objects, or (2) because of the view which is held that 'Space and Time are mightier than the Lord' (dik-kālāv iśvarad atiricyete), or (3) because, in accordance with the couplet, 'kalah kalayatam aham', Kala is a manifestation of Visnu 1. 12 manvantara-purana Repeated in Utt I 30/31 For his age see Rām. III 50 VR. and SR translate it as 'the oldest in this manzantara", and Jv as 'older than a manvantara'
1 14 pura-kalpe See Ram IV 56
Page 122, 1 7. vidya-tapo-vrddha may also be read, though not preferably, as vidya tapo vrddha or vidya tapo-vrddha This compound is repeated in Anar III. 57/58.
1 10. sarabhangasramam, &c. Sre Ram III. 4
1 11 tada ca, &c See Ram III 5/7
1 12 atha, &c. Cf. Anar V 4
1 13 agastya-vacanāt See Ram III 13-15, Anar V. 4.
1 17 tavad asid, &c. 1 e he was familiar with the highest regions in the sky and the most distant regions on the earth
1 18 anos caranah refers to the second of the three studes of Visnu in his Dwarf-incarnation Of Vikramorvaśī, I 19; Śak VII 6
Page 123, 12 lokalokah Name of a mythical mountain that encircles the earth and is situated beyond the sea of fresh water which surrounds the last of the seven continents Beyond lokāloka there is complete darkness and on this side of it there is light It thus divides the visible world from the regions of darkness' (cf. Ragh I 68), Apte in his Dictionary See Visnu II. 4, 94-99 Cf V 45 below
1. 3 vrsasyanti For this denominative form see Pay VII 1, 51 Cf Ragh XII 34, Bhatt IV 80. For the story see Ram III 17, Anar. V 4/5
18 tasyas ca, &c. Cf. Anar V 4/5
1. 9 daśanana, &c. Literally, 'implanted on her the edict of an insult to Ravana'. Mark the reference to the Edicts All the commentators fail to note this sense of the word, which becomes clear from the verb nyavivisat.

Page #312

254
NOTES
All render it as 'fame', thus, e g. Pick translates, 'obtained, as it were, the fame of an insult to the Ten-headed one' For the story see Ram III 18 prasasti is repeated in Anar VI 79
1 12 Verse 13 This veise is repeated in Utt II 15 For the story see Ram. III 20-30
1 14 mahat punar, &c. Cf Anar V 4/5 Page 124, 1 3 Verse 14 Anar V 5
1 7. samudre, &c Cf V Swatāti. Of the parallel p
For the first half-verse cf the close parallel
37 c below
12, 1. 1 above
For the first half-veise cf Bal VI 56 swatāti iecurs in
1 10. Verse 15 Mal. VI 7.
I 14 ayam, &c. The passage is repeated in Utt I 25/26 Cf. a similar description in Mal. IX 3/4.
1 15 megha-medurita Repeated in Utt VI. 5/6.
-Page 125, 1 1 duram hatah, &c Cf Mahānataka, III 59 (No 148) and the close parallel Anar V. 7 For the story see Ram III 43, 46
1. 6 parah-sahası arh Cf Anar V 8 See Ram III 49. 1. 9. dhartarah, &c See Ram III. 50.
Cf Ana V. 9.
1. 10 snātasya veda-ratarh I think the reference is to the three classes of snutahas (1) the vidya-snātaka, (2) the vrata-snātuka, (3) the vidya-ratasnātaka, Ravana being a vidya-vrata-snātaha For the definitions of these see Manu, IV 31, and Kulluka's commentary thereon, which quotes from Hairta. 1. 11. jetur, &c. For the story see Ram. VII. 22. Cf. III. 32 above nartala-sadmano. nitala is one of the seven lower regions In the list, as given in Aruneya Upanisad I, the name does not, however, occur.
1 12 nābhajanani A peculiai negative compound from the noun abhijanana. Page 126, 1. 3 tunda, &c. Cp. Mv III. 32, Anar V. 11, Bāl. VI 3, Mahānāṭaka, III. 76 (No. 165)
1 5. atyugra, &c Cf Mv. VI 22.
kikasa See Amara. II. 6, 68
1. 9. kastam, &c Cf. Anar V. 11/12.
1 10 mūrīcāt Marica, at the request of Ravana, had transformed himself into the spotted deer and allured Rama. See Rūm III. 36-43
1. 11 murta wa krodhah Mark Bhavabhuti's characteristic of likening persons to abstract ideas Cf I. 10, 22, 62, II. 15, 23, 25, 39, 41; V. 20, 38, VII. 21, 33
1 12. hrllekha Jv, SR, and AB. agree in taking this compound as an adjective in the sense of 'piercing or touching the heart'.
Page 127, 1. 2 vrtanka is the loftiest point or pinnacle. See Mal X 7/8; Vikr. V. 77, hence, bhrukuți-vitanka means 'lofty' or 'deep frown' It is repeated in Pras. p. 18, 1 8.
1. 4. madhya-palad-vādavo
Cf. Mv. III. 2; V. 2, 26; Śšu. I. 20 1. 5. chāyām samālambate. See Kāvyā. II. 65.

Page #313

ACT V
255
18 Verse 22. This verse is quoted in the commentary to Saras V. 178 to illustrate bhāvānām tria-tandula-prakārena sankarah
hrdr vajra-kala wa Cf Utt I. 47, Mal. IX 37, MV III 40. 1. 9 ghore 'ndhe, &c Cf Mal IX 8, 20, 46, Utt III 38
1 10 tāta-vipattayah täta evidently refers to Jatayu, foi Rama is here enumerating the insults received at the hands of the Raksasas The allusion here to the death of Daśaratha, as understood by SR and AB, is quite out of place. Of the reference to Jatayu in verse 23 below and also the words tāta kāsyapa on p 128, 11 Foi Jatāyu's fight with Ravana see Rām III 51.
dahatı mām Cf. Mal IX 20
1 11 marmänīva, &c. Of Utt I 47. This appears to be a pet phrase of Bhavabhūti, as it occurs very often, thus, for instance, in Mv. alone, in I 39, III 10, 40, IV. 56, p 128, 1. 12, p. 147, 1 10
Page 128,1 1 lokottarany eva Said in iony For lokottara see Utt II 7 1 2 akuto-bhayāni recurs in Utt II 15/16, Anar II 16 abhīsu Cf śrsu I 22 1 6. kā tāta. sambhavah Repeated in Utt I 30/31 tīrtha-bhūtasya Of I 10 above.
1 9. yām osadhım, &c. This verse is boriowed from Rām III 67, 15 with slight alterations
1. 12. hrdaya-marmāvidhah, &c. Cf. the repetition in Utt III. 14/15 Cf. also Utt I. 8,9; V. 25/26
Page 129, 1 2. paribhavātiprasanga Literally, 'insult of outrage', hence, outrageous insult, oi insulting outage
1 9. pracanda-parpindatah, &c Of III 40 and V 21 above.
Page 130, 1. 1 atz-sambhrānta-vividha-mrga-yüthao Cf. the repetition in Utt. II 19/20
Punmatta .. abhrvartante. Repeated in Utt. II 15/16. 1 3 bhavāvah Mark the peculiar sense of this verb here,
1 5. ārunr. This epithet of Jatayu deserves notice He is named after his uncle Aruna, the brother of his father Garuda Jv. defends it by quoting the well-known veise bhrātrnām ekajātānām ekaś cet putoavān bhavet | sarve te tena putrena putrino manur abravīt. For the story see Ram III. 68
1 6 ko 'pr kalah Sometimes kom means 'long' as applied to time, especially in combination with khalu, oi api or wa. Cf. ko 'pr kālah in Māl 0/1, ko 'pr kälah in Ratnávali, III (first speech).
1 7. pratibhaya. Cf. VI 24, Anar. I. 26 1 8 asau ... vbhāgah. Repeated in Utt I 30/31. Kuñjavän nāma Rām. gives it the name Krauñcaranya See Rām III 69
1. 10. kāntāra-mandūka. Literally, "frog of the forest', hence, he who does not leave the forest, as a frog the tank of its residence, it may be out of fear. Cf. Kūpa-mandūka' in Anar. VII. 84, a term of reproach applied to a person who has had no experience of the world at large and knows only his own neighbourhood.

Page #314

NOTES
1 11. räksasa kabandha. For the story see Ram. III. 69-71 Page 131, 1. 1 Śramaņā nāma, &c Repeated in Utt I. 30/31.
siddha. Or, probably, 'possessed of the eight supernatural powers called siddhis, enumerated in the veise anima laghima prāptih prākāmyam mahımā tatha isatram ca 'vasitiam ca tatha hämär asayitā It cannot here lefer to the class of semi-divine beings called Siddhas (mentioned also in Kum I. 5), for the simple reason that she is a Sabari. See Rām. III. 74, 6, where the commentator Ramanuja renders it as siddha-yoga, as I do
1. 7. lapana-vinodo 'py asulabhah Repeated in Utt. III. 30. 1.8 rajatu We should have 1ather expected vrajati.
1 11. krüsa
'Cruel', Pick, 'sharp', SR; 'hard', VR and AB
256
1. 12 nihsarad-asrh Repeated in Anar VI. 68
kur ca-guccham
'Bunch of hair between the eyebrows', VR.
1. 14. raksasa-hutuhalmă refers to Rama's speech on p. 130, 1. 10. Page 132, 1. 6. bandhubhyah, &c Cf. IV. 9 above For the story see Rām. III. 72.
parikramya. Mt 's leading would be preferable
Page 133, 1 8 anasuya-nāmanham. The garment was given to Sita by Anasuya during the former's short stay in the hermitage of Atri. See Ram II 118 She dropped it when being carried off by Ravana See Ram III 54 Cf. Ana V. 25/26 It is shown to Rama by Sugrīva See Ram IV 6
1.9 mahāranya°, &c Repeated in Utt I. 42/43, III 9/10, VII. 2/3, Anar. V. 22/23.
Page 134, 1. 1. tac ca sita-visah The passage is very corrupt. The weight of the MS. evidence favours the leading adopted.
1. 4 hanümün See Ram IV. 4. Cf. Anar II 7/8
vira-vādah. 'His name is often repeated by the brave', VR, 'is the title of a great warrior', Pick., 'vira iti vādah uktih', AB., 'virataya pravāda ty arthah', Jv., 'vira iti vādo vacanam mahavira ity arthah', ŚR.
1. 5. jātamātrasya, &c. For these stories relating to his life see Rām. VII. 35
samudbhränta.
Cf. Rām. VII. 35, 25 Repeated in Utt. VI (first speech) 1 7. vayra-karsana. Either (a) the thunderbolt-wielder, or (b) he who destroys (his enemies) with his thunderbolt
1. 9. hemagiri-västaryasya, &c For the genealogy of Hanuman see Rām VII. 35 and IV 66. Cf. Anar. V. 50/51 1. 10 ksetra-sambhavah sunuh One of the twelve kinds of sons mentioned by the Hindu Law-books, being the child of a wife by a relative duly appointed to raise up issue to the husband. See Manu, IX. 167, 180; Yājña I. 69, II. 128 Cf. Anar. VI. 6/7
P. 135, 1. 3. culuka The Dictionaries give the word as culuka. See Abhi 598; Anek. III. 37; Medinikosa, K 85 evidence favours the reading culaka. 'mouthful'.
Cf. Pras. p. 110, 1. 14. But our MS. The meaning is either 'handful' or

Page #315

ACT V
257
Ucculup. To agitate, Apte in his Dictionary
1. 4. yesäm utksepahetuh, &c. The sense is not very clear. What can be their motive for tossing the mountains about? I think the author alludes herein to the sportive nature of the monkeys Just as they, out of love of mere sport, shake and toss the trees about, so they toss the mountains too and with equal ease. If so, we should have rather expected the genitive case instead of the locative szkharisu SR understands it to mean who climb up the mountains for the sake of biead-fruit and figs, or in other words, it is but natural to climb the mountains' Pick translates, and the cause of whose leaping on the mountains is this forest of fig-trees'. Both are distinctly wrong, for, climbing up the mountains, and that, too, foi the sake of fruit, is nothing very extraordinary From the context it is clear that the poet purposes to mention some very marvellous feat in this line too as in the two others which precede and follow.
1. 9 Yojana-bāhoh See Rām III. 71, 13. crta. See Rām. III 72
Page 136, 1. 2. sauhatya This word belongs to the purohrtādrgana. See Pān V. 1, 128 For the meaning see Amara. II. 9, 56, Abhe 426. The word is differently explained by the commentators; thus suhtatvät, ŚR, ucitasamyogät, AB ; susthu hitam agnāv ahitam ata yāvat tasya bhävas tattvät, Jv.;
because of (Kabandha's) satiety (with the flesh of animals devoured)', VR For the different words occurring in the verse cf Mal. V 17.
1 3 tätkära. Of Pras p 14, 1. 5
nalaka See Abhr. 627, Susruta, ndāna-sthana, XV (last verse) sarira-so y (middle).
1. 5 dryah. See Rām III. 71
1.8 Verse 34. The first line is quoted from Rām IV. 8, 14 (Gorresio's edition). In the Bombay edition the line is found in Rām IV. 4, 15, where drteh is read for śryah.
śāpāt refers to the curse of Sthala-śnias, for which see Ram III. 71 1. 9. idrāstrao. See Rām III 71
Page 187, 1. 4. vyäpeksyate. anubadhyate samsagyate, ŚR ; pratipalyate yusmad-ghāta ata sesah, AB. , 'adheres closely to his friendship’, Pick Mt.'s reading is decidedly better.
Page 188, 1.3 Verse 37 Cf Bal. II 48, VII 11.
karläse tulite. See Rām. VII 16 Cf. Megh. I. 58 See note on II. 16 above
nte tribhuvane. See Rām VII. 18-25. 1 4. praksipya, &c. See Räm VII 34 1 5. sändhyam karma. Of p 123, 1. 9 above 1. 7. esa te, &c Said in irony. 19 ctriyate zāva-lokah. Cf. Anar. I. 48/49. 1. 10. purata, &c Cf. Anar. V. 24/25.
1. 12. yasoräser wa. According to the kava-samayas, fame is always depicted 2789

Page #316

258
as white See Sah VII. 590-591 and note on III 4 above
1 13 dundubhi
For the story see Ram IV. 11 Cf Anar V 25 Page 139, 1 2. pādena ksipati See Ram IV 11, 85
14 yat, &c. See Ram IV 11, 47. Cf Mahānātaka, IV 50 (No. 224), sankrandana-nandanah is repeated in Bal III 48
nirmathya, &c. Cf the parallels Mal VIII 9, 10
15 asthe-grad may also be lead as asthi gu-vad 1 6. kankala. Cf. Mal VIII 9
NOTES
Of Mal II 9, Dasa-kumara-carta, p 2,
praspardhi See Kaya. II. 65
1 7 nir vindhyam Ram. I 65, and IV 11, 85 only mention that Rāma cast it ten yojanas distant But ou reading is confirmed by A's reading in Appendix B, p 13, foot-note
Page 140, 1 1 praśănta, &c Of the parallel Utt II 19/20.
1 2 rsyamaha-pampa, &c. See Ram III. 73, IV. 1.
1. 3 matangāśama-padam
See Ram III 73
VR 's rendering, possessed of a little quantity (gandhi)
1 4 aya-gandhih
of ghee' is absud
16 sesa 'Valety or excellence ', VR., 'excellence', Pick and ŚR.; tapasām visesāh is lendered as 'great ascetics' by AB
1.8 Verse 40 This verse is lepeated in Utt II. 20 Cf. also Mal. IX 15 a, 24, Megh I 20, Anar V. 27.
1 13. Verse 41. This verse is repeated in Utt II 21, Mal IX 6 Cf the close parallel Anar. V 20
Page 141,1 1 sallakīnām. See Vikramorvasi IV 23, Utt III 6, Māl. IX. 32 1 3. abhuta eva. The syntactical relation of this phrase is not very certain. It may he joined either to (a) pravrddha; or to (b) vihanyamāna, or to (c) pariksipya
puurastya-mărutu 15 dhunur, &c 17 garbha bimba prasavesu kalikāsu, ŚR (canin)
1. 8 avikala.
Of Mal IX 17, 25, 41/42 Anar I 24/25 Cf Mal VII 1/2, Anar V. 23/24 garbhasthesu bimbesu prasinesu, AB, garbha-bimbesu VR. 1eads arambha-bemba and renders bimba by 'signs
Not discordant, harmonious Of Śrsu. XI. 10 For the dancing of the peacocks cf Anar V 27. Cf also the kavi-samaya in Sah 590. meghu-dhränesu nrtyam bhavati ca sikhmām.
1. 9. Upar-vighatamana may also be read upar vighatamanaR Cf Utt I. 33, Mal. IX 24, Anar V. 21.
nilah
See the kavi-samaya 'meghänām krenatawa' in Kävyānu, p. 10,
1. 14.
1. 11. apr nama, &c. Cf the thought in Megh I. 3, and Anar. V 22/23 rasantarena, i. e. by the sentiment of love (vpralambha-srngāra), for a definition of which see Sah 212.
Page 142, 1. 3. mitrasya. See V 37 above,

Page #317

ACT V
259
16 Verse 44. Cf Utt v. 11, Anar. V 30/31 Foi dāma dattam maghonā cf Anar V 81, for mahān ambuvāhas cf. Utt III. 48
cāru camākarao may also be iead carucamākarao
1. 8 Utpåtāviddha-mūrteh All the commentators except VR have misunderstood the force of this epithet Vali's body is dazzling with the necklace of red-lotuses. He is, therefore, like a mountain of red-chalk with fire burning on it. For this sense of utpăta compare the different passages where it occurs. Ab. and Jv. render it as 'whose body is contracted in an upward flight', SR. as
who has cast his body forward for an upward flight', and Pick., as 'which has been rent by upheavings'
1. 11 vīra gosthi-vinoda-dana-priya-suhrt From the comparison of passages it is evident that vīra-gosthi (literally 'assembly of the heroes') means the meeting of the heroes either in fight or in assemblies Here, as well as in V. 52, it has clearly the former sense and may very nearly be translated by "fight'; while in VI 43 it possesses the latter meaning, though the former is not quite inapplicable Jy seems to understand it rightly VR iendeis vīra gosthivinoda as 'fight, for it causes delight to the assembly of heroes'. SR.'s interpietation 'he who is fond of the tales of heroes and is noble minded' is very wide of the mark. Pick. translates 'a friend, who kindly affords a meeting of warriors' AB remarks that just as duinkers love to give duinking parties, so he loves to give fights. Vira-gosthi-vinoda is repeated in Anar. IV 34 (where the commentator Laksmana Sūli explains it as yuddha-vihāra) Cf. vīragosthi in Anar. V. 31/32.
Page 143, 1 3 Verse 45. Mark the beautiful comparison of the universe to a tree, the different parts of which are likened to the various divisions of the globe.
1. 6 brahma-stamba Of Mv. III. 48, V. 32.
1 8. ayukta-gahvara. Unworthy deeds are here likened to a pit. If a person commits such a heinous deed as Valı has been made to under take, he falls into the pit of evil actions, from which there is no escape One such deed is followed by another, and all hope of his moral salvation is lost. Jv. renders it by 'hell, earned by unworthy deeds ', and Pick. by "unseemly pit'.
19. yad anena . . . asme This passage is referred to in the commentary to Daśar. III. 22, where it is laid down that the unworthy actions of a Hero ought either to be left out or otherwise described. See also commentary to Säh 304
1. 10. grahah The demon', as rendered by Pick., is wrong mām anubadhnan. "He has been urging me'-VR
Page 144, 1 4. urbhisanena, &c. See p 132, 1. 3 above.
15 pratrpanna-lankadhrpatyah refers to Rāma's calling him the Lord of Lanka', p 132, 1 12.
1. 8. Verse 47 Mark the play upon the word Rāma Cf. a similar pun in Mahānātaka I 6 (No. 6).
1. 10 bhavate ca, &c. The sentence is very condensed Literally it means
82

Page #318

260
NOTES
there is caused a pleasing rubbing of the itching in the form of pride' In other words, just as itching, when rubbed, causes a pleasant sensation, so his sight awakens a pleasant feeling of pude, for the proud warrior is glad that he has found another as mighty as himself, and that he can acqune still greater fame by fighting with him and vanquishing him Cf Susu I. 48.
1 18 dharmaharah A hero matchless in holiness', Pich. dharma228aye eho riso 'trdhur m uh, śR cha muto-dharma-irah, Jv.
Page 145, 1 1. Sruny era, &c le no other hero can surpass his wonderful actions. His own later feats can excel hus former
14 Verse 49 Cf Aner. V 45. This verse is quoted in the commentary to Dasar. II. 50 and to Sal. 416 as an illustration of itthupuha, which forms one of the characteristics of the sättrat orttı. In both these works at is mentioned as being quoted from om drama (ynthu ira-carte)
1. 7 rsruta". Which is famous for the humbling of Jāmadagnya', Pick., Jv , and ŚR.
1 10. kintv asastrosu, &c cf a similar idea in Bul II. 38,39.
1 13 Verse 51 This verse is quoted in the commentary to Saras V 172, to illustrate mahubhagya, one of the qualities of a hero. For the second half of the verse of Anar. V 48
1 14. satyuem astı blurratuh What you say is true' refers to Rama's speech in the last half of verse 50
satyum mununyo bharūn The exact sense is not clear. But prubably he means you are a human being and so in a fight you resort to weapons; but I am a monkey and it is not customary with my race to tahe up weapons'. "If, however,' he adds, 'you insist upon my taking up arms, these mountains shall act as weapons for me'
I 15. śastrair ar yaradhuyamuna. Literally weapons do not intervene in our victory', which may either mean that 'the weapons of the enemy do not stand in the way of our victory over him'; or that. weapons do not intervene as the instruments wherewith we achieve victory'. Single-handed, and without the help of weapons, we vanquish our enemies.
1. 18. tad atah, &c. Cf. Anar. IV 55/56; V. 50/51; and Utt. V. last line. Page 146, 1. 1. yathüha, &c Cf. Anar. V. 48/19. 1. 9. guñjan guñjüblu. Mark the alliteration.
1. 10 samrambhottambhao. 01. 'standing high because of erection through anger'.
1. 11. vyastam May be taken either as an adverb modifying vistaryu or as an adjective qualifying angam. Thus Jv. (= reversed ') and SR. (= irregularly ') take it as an adverb, while Pick (= expanded') and AB. (= 'perplexed or agitated') as an adjective.
1. 15. nütana-ghana-stanita ? Repeated in Mal. IX. 3. Cf. p. 46, 1. 10 above; Utt. III. 6/7, VI. 17 Cf. also the Prakrit rendering ghanatthanidapaanda in Bal. III. 63/64.
Page 147, 1. 1. sa eşa, &c. Cf. Anar. V. 50/51.

Page #319

ACT у
261
1 3 tena hr, &c Cf. Anar V. 50/51 1 4 esa, &c. Cf. the close parallel Anar V. 52. cal-kāyao Cf. Rãm IV, 12, I7 16 Osapta-tāla Of VII 16 below See Rām. I 66
1 7. mad-drohāc-chapathāt Pick 's translation, 'take an oath at my death', is impossible The phrase is highly elliptical It means "Swear that you shall be calm, and remember that, if you break the oath, you would be as guilty as by turning traitors against me' See also sva-droha-sapatha, l. 13 below.
1 10. yo 'ham, &c Vált here names his successors. Sugriva is to take Vali's place and Angada that of Sugrīva
1 12 anucarājña refers to the first half of verse 55 above
sangalado I am doubtful about this leading, though all the MSS have it It means 'melting or flowing in them', hence 'piesent in them! All the commentators read sanga-lasad. ŚR. renders sanga by prasaktı and AB by abhılāsa Pick. translates "plainly visible in the assembly'
1 14 sva-droha-sapathao See note on 1 7 above 1 15 parsvangao, &c See Rām IV 22
Page 148, 1. 4. Verse 56 Pick translates The change that brought the death of such as these is painful indeed Alas' death, all-injuring and cruel, works mischief
15 kula-mahādhara For their names see Vesnu II 3, Tmk II 3, 4 Cf Ragh XVII 78
16 vipakah is here the result of actions, done in this life or even in the previous ones' Pick. translates it by 'change', which may be possible of verse 57 below
1. 12 vivartah. Cf. Anar I 25, I 50 Page 149, 1. 6 mālyavatā, &c See pages 90 and 91 above
Page 150, 1 2 dharmopapatti-parisuddhah Literally pure because of the adoption of piety'.
1. 6. Verse 59. A fine definition of friendship Is it a quotation ? Cf., however, the parallel Mal I. 12 The verse is quoted and translated in his Indische Spruche (4316) by Bohtlingk.
1 11 tad anena, &c. See Rām IV. 5. mad anurodhāt 'At my request ', Pick
1. 12. Upambandhah Oath', Pick But that it means 'bond of friendship' becomes evident from l. 15 below
agne-säksikāc ca. Cf. Anar V. 33/34 See Rām. I 61
1 16 mameva, &c Cf Ašv Gr I 21, 7, Pār. Gr I. 8, 8, Śãn Gr II 4, 1; Atharva-Veda III. 8, 6, VI 94, 2
1 17. tvayā, &c Cf p 144, 1. 3, and note thereon Page 151, 1 1. cara-caksusmattā See Kām XII 27-28
1 3. tarhr, &c. The sentence is rather vague I think devena refers to Rama. It may, however, be taken as referring to Vali.

Page #320

262
NOTES
Of p 144, 1 1.
His desire for the sovereignty of Lanka. For sālīnatā
14 mayapy aviditah
1 11 startha
cf Utt VII. 19
The construction of this sentence is faulty
1. 14 svayam kathayitum, &c 1 17 alasana, would either mean that I may pass my last moments there', or 'that the last ceremonies may be performed there'
Page 152, 19 naradhiryam, &c 'It must not be slighted, and this will be in keeping with your greatness', Pick
1. 10 snehasya niryañjakah qualifies ranah Pick. translates 'to test your friendship'. AB. construes it with angalih, which does not bring out the intended sense
1. 13 karnavarta is translated by Pick.: 'those destructions of the two pairs of sky-guarding elephants bereft of their ears'
din-matangaja. The eight elephants who guaid the eight cardinal points. For their names see Amara. I 3, 3. Cf. VI. 11 below
1. 15. premno garimnas ca. Literally 'excess of love'; hence, 'excessive love', AB
ACT VI
Page 153, 1. 2. raksahpater, &c A beautiful comparison, explained at length in verse 1 below.
1. 4. Verse
Cf. Pras p 5, 1. 16.
1. 7. gamanam. asmat-partyāgena vipaksāśrayanam, Jv.
1. 8. vrddha-buddhir, &c Cf the parallels Bal V 4/5, Anar. VI 16/17 See also Kām. IV. 28-31, which requires the presence of this qualification in a minister.
1. 10. mantra-saktyä See note on p. 85, 1 2.
1. 11. alasasya, &c Cf. Mrcchakatika I. 49 (siddhir nālasasya) Cf. the parallel Bul. I 25
Page 154, 1 2. Verse 3 1. 4 aho, &c. 1 7. yat, &c 1. 9. bhrāntih, &c. The first two lines of the verse are not sufficiently intelligible to me. All the commentators interpret bhrāntih as 'whirls' and render our passage which produces whirls with its red cncles of flames more than seven in number' Fire possesses only seven flames, whence its name saptārais (see Amara. I. 1, 56), but our phrase 'more than seven' is used here simply to express the idea that fire was burning there very furiously. It is extremely unlikely that saptadhikānām qualifies prācīrāṇām. The syntactical connexion of pracîraṇām is very doubtful. I construe: saptadhikānām arcisām arunath cakravalaiḥ prācīrāṇām bhrāntih pravidadhat. The high flames marred the outlines of the city enclosures. VR. and SR read drag-virānām, AB. präg
Cf. the parallel Anar. III. 55/56.
See Rām. IV 40-45

Page #321

ACT VI
263
vīrānām, Jv. drāk-kārānām in place of prācīrānām. Cf. the account as given in Rām V 54
1 11 °udgādhao may also mean 'excessive, great', and qualify sanka', thus, 'udgādha-kalpānta-sankām' may also be translated, so that a great fear', &c.
1 12. ca trakūtena. B and K read citrakutena instead, which, however, is not possible here Triküta is, according to Rām V2, VI. 39, the name of the mountain on which Lanka was situated , oi perhaps the name of the foit as mentioned probably in verse 7 below. Citrakuta has no connexion whatever with Lankā, though it may, if understood quite literally as 'with variegated peaks', be taken to refer to the mountain Trkuta. Moreover, trihūtena occurs not much further on in verse 7 below, where B and E. have both the same reading trkūtah. It is very unlikely that Bhavabhatı spoke of that mountain here as Citrakūta and there as Thalūta. I have, on this ground, made the necessary emendation
Page 155,1 1 Sanskrit chāyā partrāyatām pantrāyatām kanıstha-mātāmahah
1 4 Sanskrit chāyā kanıstha-mātāmaha kim kathayām mandabhāgini esa Khalu ko'pr dusta-vānarah sakalam vidahya nagaram ksanamätrena tīksna-nakharaniksepa-viksipta-vrvrdha-rāksasa-loko ksena khalu kumārakena anubadhyamānas tasmin krtānta-līlām krtvā Thatrti nuskrāntah
1. 6 akkhena, &c See Rām. V. 47.
17 kumälaena We should rather substitute for this Māgadhi the Sauraseni form humäraena
tassim, &c Literally 'having practised upon him the play of death'. Cf. kaanta-līlārdam kareda in Mál III. 15/16.
Page 156, 1. 5. apr, &c Of Anar. VI. 10
1 7 Sanskrit chāyā: kanıstha-mātāmaha pürta eva koʻpr markata-paramānuh, taya saha mantrayamano drstah | tayāpe unmucya keśabharanam abhijñānam rty asya haste samarpitam etāva, jänāmi
1 7. tie saha, &c See Rām V 34-35 1. 8. tie vr, &c. See Rām. V. 38 1. 10. kapı paramānunā Of. padati-paramánuna in Anar. I. 27/28.
1. 13. Sanskıt chāyā. katham tādršī sukumāra-darśanāpı susnigdha vyavahäräpi manusi api sātäsmäkam räksasānām api räksasi jätā
susinddha-vvähārā may also be su-snigdha-vyähära, 'of sweet speech'. 1. 15. rakkchasi Literally 'demoness', hence, annihilatoi
Page 157, 1. 2. patwratāmayam gyotah Repeated in VII. 4 below, and in Bal X. 8/9.
1 5. Sanskrit chāyā. kanıstha-mātāmaha prathamam khalu dandakāranyaparyanta-paristhita verdha-mahidhara-pradeśesu nwäsa eväsmäkam nāksasänām vrhārah khalu nikhile jambūdvūpe | sāmpratam khaly rha nagare'py aksamo nwäsah kā gatah kah pratrkārah.
1. 6 vihāro. "Pleasuie grounds, Pick. 1. 10. durgo'yam, &c Or: 'here is the fortress Trikata' For the con

Page #322

264
NOTES
struction of a fort and a ditch surrounding it cf. Kām. IV 57, and Sukra. IV. 6 For the situation of Lanka see Ram V 2, VI. 3 Of Bal VIII 5. With its seven walls like the seven elements of the body
sapta-dhātu.
Pick
Page 158, 1 3. vāmāksi-spandanam. The throbbing of a left member of the body in the case of males foibodes inauspiciousness and danger. Of the verse anga-daksina-bhage tu sastam prasphur anam bhavet | narīnām tu vihito vipar yayena phalagamah
1 4 kim no, &c 'What can our destiny be in connexion with these words? Its sad change is unbearable', Pick 'How is it that our fate, which is to have a bad end, is unable to bear even these words ? Jv
15 kumbhakarnasya, &c. See Ram VI. 60
1 6 Sanskrit chāyā kansṭha-mātāmaha asminn eva krsna-caturdaśı-duase caturtho māsaḥ par samāptah
1. 9 a-vmrsya-kārtā. That is, his alliance with Rama
1 10 kula-pratisthā tantum, &c Cf Anar. VI 9/10
1. 12. Sanskrit chāyā kamstha-mātāmaha hā dhik ha dhik | śāntam pāpam pratihatam amangalam
Page 159, 1 1 Sanskrit chāyā kanıstha-mätämahasyāyam nava-racanopanyāso 'nyasminn eva kasminn | amangale era visräntah | na°. Can it here stand for nava°?
annassim, &c. As it indirectly means the destruction of our entire family save Vibhisana
1 3 na tad, &c 'It was not after due consideration', AB., ŚR. 'It was not because I wished it',
Pick. 1. 4 Verse 8. This verse is very difficult The exact force of this beautiful comparison is not clear, though the general sense seems to be, that Ravana's policy and his keen intellect cannot fail except through great misfortune Mark the defective construction Just as the sun does not descend save on the setting-mountain, so his policy cannot, save on the powerful destiny; while the author means, save through the powerful destiny The compounds nityadhvā and tat-pantha-dhisaṇā are 1hetorically defective, inasmuch as the upamanas and the upameyas should have the same position in both, thus, either nityadhvā and taddhṣnā-panthah or adhva-nitch and tat-pantha dhisana would be correct. The passage has created a still greater difficulty to the commentators because of their wrong readings visuddhawotpattyā and tat-pāpa-dhisanā
1. 6. °ravadhi vya may also be read as oravadhi-vya°.
1. 8. kevalam atasandhana-jrmbhitam Jy substitutes the reading rāmah sumate-sandhārana-niti, not found in any of our MSS.
1. 10. Sanskrit chaya: kanıstha-mätämaha sväma khalu sampratam sarvatobhadram nama aṭṭalakam aruhya tayā raksasa-kula-kālarātryädhisthitam aśokavanikām eva pralokayan testhati | anyat ca | to'bhmukham pravrttyaisā pravrttih śruta etannagara-vṛttāntam anubhūya kım ayı durmanāyamāna svāminī devam pratibodhayrtum tatraiva prasthată tr.

Page #323

ACT VI
265
savvato-bhaddam The Matsya-purāna gives the definition sodaśāsra-sama yukto nānā-rūpa-samanvrtah aneka-śrkharas tad-vat sarvato-bhadra ucyate.
1 11. asoa-vaņā Sita was imprisoned here See Rām. V. 15
Page 160, 1. 3 padwohedum "To inform him of his danger', Pick. To give him sound advice', JV, AB.
14 patthida ttr. See note on nāma tti, p 84, 1. 7 above.
1. 12 Verse 9 The figure of speech herein is aksepa of the parallel Bal. II. 17.
yadı calañcale, &c. Cf. Narsadha-carta II 8 Page 161, 1 5 athava ka esa Cf. Press, 195, 1 20
1. 6. Verse 10 All the commentators read bhuvana-vibhāgāt, which is syntactically preferable. I tranglate adhrkrtya with Jv., as having subdued' Foi this sense of the word of Bhatt VIII 20, Pan I. 3, 33, and 'satrum adhrkurute' in Siddhānta-kaumudi (tinantātmanepada-prakarana under adheh pra sahane) SR interprets it as 'vidher adhıkāre samsthāpyētı bhāvah', which has practically the same meaning. AB's construction is very complex He explains 'I would crush the entire universe, would then to a certain extent drive away even Brahma from his portion of the world, would myself make my own sun and moon by virtue of my unparalleled and brilliant glory and fame' (asmat bhuvana-vibhāgāt brahmānam kañcid udasya, svam apratima ruci-taram pratāpam yaśaś ca admukrtya sûryendū samvidhāya). Pick, translates 'And then from this division of the world raise up another, and give Brahma his place of authority, and after making his peerless and brilliant glory and his fame into a sun and moon', &c.
1. 9 sakar unam. Pick, understands this to be the stage-direction, which is impossible; for then the foot falls short of four syllables. Jv. supplies āha after it. I wonder why they failed to notice the simplest construction which takes it adverbially as dependent upon anukampyesu, as I do.
1. 12. Sanskut chāyā ita ato bhartretad attalaka-sopāna-marga-dvārakam tad arohatu bhartri
1. 14 Sanskrit chāyā katham eşa mahārāja-dasakandhara upavistas tışthate katham aśoka-vanekā-sammukham pralokayate | Katham idrse'pr mpupakşābhryoge samprāpte rāja-kāryanrrapekso lakṣyate mahārāja-daśakandhar ahl Jayatu jayatu mahārāja-dasakandharah ).
Page 162, 1, 7 Sanskrit chāyā . mahārāja kim atra cmtrtam. 19 Sanskrit chāyā: mpupaksäbhiyoge 1. 12 °drg-danti". See note on din-matangaja, p 152, 1 13
1. 13 dik patin. That is, the gods who preside over the eight cardinal points. For their names see Amara I 3, 2.
Page 163, 1. 5. Sanskrit chāyā. nikhila-valamukha-cakrānugata-sugrīvägresarah saha-kanıştho daśarathi rāma ate śrüyate
1 8. Sanskrit chāyā: mahārāja samudāyah khalu sankyate aparam ca săgara velāsu sarnyam viniveśıya āhūto'nena sāgaro na nergato bhavanāt.
1. 11. samskrtam āśritya As a general rule ladies speak Prakrit. See

Page #324

266
NOTES
Dasar II 60. They may, however, speak Sanskrit See Daśar. II. 61 Cf. also San. 432.
1 11. Verse 12 See Rām. VI. 21 of the parallel Mahūnātaka VI 76 (No 402).
Page 164,1 1 Unnūrchat "Rushing this way and that', AB. 1. 2 prasphur ato 'Plainly visible', Pick
1. 4 Sanskrit chāyā mahārāja tataś ca punhha-māts a-preltsyamāna-taksnasara-nkara-pahşmalta-śarīt ena sāgas cna niskramya salılāt sapādapatanam abhya9thya mārga upadestah sahasılena punas tona sädhyata atz śr uyate Cf Rām VI. 22 Bal VII 34.
1 5. pamhalida See Hem P. II 74.
1. 9. Sanskrit chāyā, mahārāja valīnukha-sahası ānītar mahādhar arh setur nu mīyate Of Rām VI. 23.
Page 165, 1. 3. Verse 11 Cf Anar. II. 8, VI 43, Mahānătaka IX. 66 (No. 581) Cf. also the reference in Bal. I 51, 59, II 14, 31, V 7
Utpusyato. rikasať', AB , 'rardhamūna', ŚR. , 'which kept growing up,
Pick.
Verse 14 Rūn. VII 16, 84 mentions, however, that Rāvana propitiated Śiva with sūmans and other stotras, and that he offered his nine heads to fire to win a boon from the god Biahma (Rūm VII. 10, 10-12) But it is nothing very extiao1 dinary to find a worshipper of Śiva, as Bhavabhatı was, mutilating the fact to a certain extent. Cf. also Sisu : sur o'tırāgūd dasamam cihar tisuh, &c
1. 5. harşaśruo. A beautiful metaphor. Rāvaņa compares his faces to lotuses, with beautiful blossoms (smita) and full of honey Smiles are often hkened to blossoms. AB. explains it as 'ūnanda-jala-bahularh smita-sudhodbhāsitarh mama vadana-kamalarh', and entirely spoils the beauty of the line.
1. 7. Sanskrit chāyā mahārāja avadhāraya kim apz anyādršī racanã | kasya apr valinukhasya hasta-sparśāt upary era trsthantr te mahidhar ä gala at Cf reference in Bal VII 43/44.
1. 10. Yad grāvāno, &c Of Bāl. VII 55. 1. 13. dharı yam, &c. Cf I. 45, VI 11 above yaso, &c. Cf. II. 168: V. 37 above Page 166, 1 2. hsur ato, &c Cf. the preceding verse snapta-carana. Repeated in Anar. VII. 113. 1. 4. Sanskrit chāya mahārāja paritrāyasva par atı üyasva. 1. 7. argalah is in the accusative case, governed by the verb datta
1. 8. ksepyam tac chastra-gātam. Weapons are divided into four classes. (1) mukta, or those which are thrown; (2) amukta, or those which are not thrown; (3) muktāmukta, or those which are both thrown and not thrown, (4) mantramukta, or those which are thrown by spells. See Nātrprakaśıkū II 11 as quoted by Oppert in his Weapons, SC, P 10. ksepyam here is the same as kta weapons, which are twelve in number Cf. the same work, II. 17-18.
1. 9. vñvadhān A fort should be well supplied with provisions. See Kām. IV. 58; IV. 60.

Page #325

ACT VI
267
1 12 Sanskrit chāya bhartah esa pratihära-bhūmau trsthati senapatih prahasto vijñāpayıtu-kāmah
Page 167,1 2 Sanskrit chāya tatha
1 5 gospada Literally, mark of a cow's foot in the soil, also, water filling up such a mark, hence, a small puddle. For the form see Pāṇ. VI 1, 145 Cf gospada-vad vrlanghita in Anar VII. 80. Of also Bal. VII 18/19; Mahānātaka V 54 (No 291)
1. 7. skandhāvāram, &c See Rām VI 4, Kam XVI 1 Cf. Anar VI. 5/6, Mahānataka VII. 4.
sauvela-mūrdhan See Rām VI 38 1 14 puram, &c. See Kām. IV 57 1. 15. raksā, &c See Kām IV 62 1 18 Verse 19 See Rām VI 41
Page 168, 1. 1 Sanskrit chaya bhartā esa ko'pr valimukho rāmasya duta utz bhanıtvā pratīhāra-dese tisthate Of Rām VI 41
1. 4. Sanskrit chāya tatha | esa bharta upasarpa 1 12 dūta Foz the definition and varieties see Sāh. 86–88. 1. 13. sūtām, &c Cf Mahänātaka VII 41 (No 478) Page 169, 1. 1. aham, &c . 'I am of little account', Pick.
Verse 21 I think natah and sprastārah are to be construed with onakham and mukham respectively; thus tat-pādābja nakham natáh and tat-tīksnesumukham sprastārah SR construes kim te natā mūrdhānas tat-pādābja-nakham tat-tīksnesu-mukham va sprastās ah
1. 4. yat-keñord-yādinah vain speaker, Pick., who talks nonsense', ŚR Cf. Bal IX 46/47
mukham samskuryāt The intended sense seems to be 'He defiles his own mouth by talking so derogatorily about us Just as all impure articles are purified by the application of suitable methods, so let his face be likewise punfied by a method suited to it, namely, by giving him slaps or the like'. Jy explains. 'let his mouth be purified, so that he may not utter such expressions again, in other words, let propei punishment be accorded to him'. AB. renders it by disfigure his face', and SR. by 'punish'. For the story see Rām. VI. 41 For the legality of such a punishment administered to an ambassador see Ram V 52, Mahānātaka V. 75 (No 312), VII 32 (No. 469).
1. 7 tapasvrnah may also be translated as of the ascetic', referring to Rama's mode of living. See also p 170, 1. 14, and VI. 25.
1. 9 tīksna-krakacao Cf. the parallel V 19 above 1 12. nevarteyam The verb is usually employed in the Atmanepada.
Page 170, 1 2. argalāni The word is neuter here, while in VI 16 above it is feminine
1. 5 muhur may also be construed with vralganao
urvalgana-ortho-tthāna "askandanenarva misphalonnatyä', AB, višesena jalpanāya vrthotpatanaya ca’, ŚR.
1. 13 pura-gopurah See Kām IV 57.

Page #326

268
NOTES gandopalarh. See Amara II 3, 6 Cf Anar VI 44
1 14 hatham ete, &c, prepares the audience foi the entiance of Indra and others
Page 171, 1 4 daksaih may also be construed with anyarh 1 4 yuddhābhinayao, &c That is, they are not real heroes
15 se acetako, &c thì viphalam randhu a-matram sümánya-cchd am itu yårat rumena mama zau(-1ūpam ir bhūras tatra pravistän madūśı aya-tyagena rāma paksapäta-pravistan itu bharah', Jy, who have merely taken advantage of my neglect, which is tuvial, but is reflected in their own minds', Pick
1 10 yathū, &c Cf. the description in Anar VI 22/28 I 11 °vuar taparınāmah', Jv , dancing'. SR, AB 1 12 vrbhrama 'Grace', JY
Page 172, I 6. kauveryuh halubhah. Kuveia, the god of wealth, is the guardian of the northern quarter See Amara I 3, 3. Cf Kun III 25.
18 bhavatarrat Cf. Kid, p. 177, 1 3
Page 178, 1 1. suhulyānām, &c Kuveia is the son of Viśravas by Idayıda, and thus the half-brother of Rāvana See Ram VII 3-5.
1 2 sahajah, &c The commentatois render sahajh as brothers' and Irtomatā as 'wickedness' oi'ciaftiness' Monier-Williams, too, in his Dictionary gives 'shrewdness, cunningness' as the meaning of the latter word I agree with none of them All of them are evidently wiong, inasmuch as they have failed to recognize that Citiaratha speaks here of the twofold enmity between Kuvera and Rāvana. The words sahaja and hrtrima are here employed in their technical sense. See Kām VII 56 and note on IV. 7 above. Both of them are 'natural' enemies, being brothers, and Rāvana is also guilty of 'created' enmity by reason of his acts of violence against Kuvera
13 midhu-puspakādro, &c. See Ram. VII 11, 15 Cf. Anar VII 150; Bal I 51, V 7 The nine treasures of Kuvera are mahāpadmaś ca padmas ca šankho mahara-hacchapau muhunda-kunda-nilas ca kharvas ca mdhayo nava Cf. also mdhānūdhavai, p 190, 1. 11 below
1.6 kadarthrta Cf. Anar. II 20; VI 37/38. For the form see Pūn VI. 3, 101.
1. 9. Tolakılā-kolāhala". Repeated in Mál V. 11 hart. For this meaning of the word cf. Ragh III 30 1. 10. Ocakram akrama. Repeated in Mal V. 14
1. 13. prasthah Pick, adds in a foot-note 'A better reading would be prestha = very dear to
1. 14. muhur-rīvā-ghosazh Pick.'s translation with the ceaseless screams of living creatures' is based upon his ignorance of the word nivå for a bowstring'. Cf. V 37 below.
Page 174, 1 1. na tula-dhrtah. See Rām. VI. 102. Cf the law mentioned in Utt. V. 20/21.
1. 6. apratisandheyam. The .commentators read atosundheyam which they differently explain: pārayıtavyam, ŚR, atıśayena sandhátam arham paryavek

Page #327

ACT VI
269 saniyam eto yāvat, Jv , "how are we to avoid this turmoil ?' Pick But there is no desire on the part of Citraratha to avoid this turmoil', for, as he himself has said in VI 28 above, his object is to follow the fight to its close and bring the news to his master He simply wonders at the mighty confusion that rages there in the hand-to-hand fight of the warriors.
1 7 ārād apāsta-kramam Who have suddenly broken their ranks', Pick
1 8 mustāmusti, kacākaci For the forms see Kaśıkā on Pan V 4, 127 Cf. Sukra IV. 3, 77 Bal X 19 Cf Ram VI 43
mūdhātmablurh qualifies both 1aksobhah and parrdharh After their senses had been stunned by the weapons huiled, a confusion arose and was followed by a hand-to-hand and 'hair-to-hail'fight Pick wiongly translates Whose senses are stunned by blows of the fist, and diagging of hair, and the discharge of arms.
1. 12. Verse 32 Cf. Māl. VIII 9
1. 13 vkatātopao A case of transferred epithet The bodies have been so called, because the warriors are extremely proud of their strength
1 14. Chtrakūtänukäri The reason why the heap of corpses is compared to the Citrakūta mountain is not clear Does this mountain refer here to the Trikāta mountain as AB understands it?
1 15. dyante 01 'lie buried' Pick. translates "luik'
Śūra-Mitäh kita is a term of contempt to express insignificance. Probably pity is also expressed. Here it might refer to the timid nature of the warriors Jy renders it by 'ksudrāh', while SR and AB by 'kita-sadrśāh' Pick, translates 'reptile-soldiers' Of ası apa-kītāh, p. 182, 1 10 below, rājanya-krīta in Anar IV. 53/54 , kapi-kīta in Anar VI 6/7, manusya-kata in Pras p 18,1 21.
1. 3 tanu uha The rendering 'han' by AB is fanciful 1 5 bharao is construed by AB with rudhira = 'profuse blood' 1. 7. pratimukham. 'In front', Pick sarabhasam Does it not rather mean 'joyfully'?
18 pratinryata-dharryānubhavatah. AB, Jv., and SR agree in explaining pratinyata as 'firm, unshaken' Jy renders anubhava as prabhāva Pick. translates each one in the pride of his valour'
1 9. Whārā dalita' Pick. seems to read bhārädalata
chinna', &c ŚR and AB. dissolve the compound as chinnäsu dhamanzprakändästhe-snäyusu sphutataram vrlaksyah, &c, which does not seem to me to bring out the author's meaning very clearly
1 14 vāme is to be construed with pārsve of the preceding line and anyatra to be understood as referring to däksine The construction (daksine) pārsve and anyatra väme, as done by SR and AB, is very unnatural.
bodhetah kumbhakarnah See Rām VI 12 1. 16 ratha-burası. See Rām VI 95
Page 176,1 5 gämbhārya-garimao The oceans are so vast and fathomless that they seem to be the manifestation of Brahma Waters are known to be the first creation of the Creator. See Manu, I. 8; cf also Sak I. 1. Pick.'s interpre

Page #328

270
NOTES
tation, 'the greatness of whose waters is seen in their vast depth, is founded upon his ignorance of the above belief Cf. the close parallel Anar I 9 1 13 eharham SR, AB, and Jv. construe it with paroham.
1 14 parituh I construe it with pidudhati as corroborated by metrical evidence, rather than with sathryn-yaugapadyäh Jv reads yodhane instead
sathya refers most probably to the destruction of the enemy, as explained by the commentators
name'
1 17. phala-spustu We should have rather expected spasta-phala Page 177, 12 szabhudhana-yogam 'The fitness or propriety of their Having been frightened by the attack of the enemy, most of them have fled into the forest, while only about half-a-dozen have been left behind. Their title ranaukas or 'dwellers of forest' is hence very significant translates. 'declaring their respective names' SR interprets stābhidhānayogam as atmano numnam prayogam and explains that the monkeys speak aloud their names and then fight. These two interpretations are also possible See Ram. VI. 59, where Rama is described as asking Vibhisana to give him the names of the chief wanors
Pick
$
Used only in the Atmanepada. See Kār yul. V. 2, 3. eram, &c Cf p 208, 1. 6
1 15 valate Page 178, 1. 1 1 14 ranesu sapeksuti c'p yumakuti at sumasah
1. 16 bahubhn, &c. Cf. the paraphrase in Anar VI 37,38
1. 20. kumbho'p. See Rüm. VI. 75-76.
Page 179, 1. 1. Chidra-sañcarita. Cf. Chidram nirupya sahasā pavisaty asankah: Hitopadeśa, I. 81.
1. 3. kapih, &c. See Ram. VI. 76.
8
1 8. etan, &c See Rām. VI 67.
1 11. lapām svasus ca. Surpanakha, when bereft of her ears and nose, always felt shame at her dishonourable position, being the only member of the house possessed of that deformity. She needed no longer to have that feeling, as Kumbhakarna too was reduced to her plight. For this fight see Rūm VI 67 1. 16 yatha, &c Pick, who interprets pratigha in 1 6 above as resistance', and translates this passage as, whereby he has brought blindness upon the enemy', is wrong,
Page 180, 1 2. vihaga-parırdhustra. Literally, the missile of the chief of birds, that is, Garuda Garuda is the enemy of the serpents and so the nugupusas could be destroyed only by the Garuda-weapon
Page 180, 1. 4. sataghnya. For the definition of sataghni (literally the hundied-killing) see Kesava as quoted by Mallinatha on Ragh. XII. 95. Cf also Vijayaraksita's definition: 'ayah-hanṭaka-suñchinnā sataghni mahatı śıla' 'Supposed by some to be a sort of 10cket, but described by others as a huge stone studded with iron spikes and four tālas in length.' Apte in his Dictionary. See also Oppert's Introduction to Nitiprakāśikā, p. 10-12, where the form of this weapon is discussed at length; and Oppert's Weapons, &c., p. 22. Cf. Ragh. XII. 95.

Page #329

ACT VI
271
17. karuna. Laterally, whose internal feelings are mixed with the perception (anubhava) of compassion and heroism ŚR. renders it likewise. vīrānubhava may also probably be heroism and dignity'. bhävita may also be translated as 'purified'
Page 181, 1 4 bahucchalām raksāms Repeated in Anar V. 22/23. 1. 7 jambavat-pratibodhitah See Ram. VI 74
Page 182, 1 2 cumbaka-manım, &c Cf Utt IV 21; Mal I 25/26, Ragh XVII 63
1 8 sambhavana | prats The commentators read "sambhavanaprati", which SR interprets as dharma-yuddhasya sambhavanaya karanena prathata vinata, &c Pick translates: though its chief men were numerous and unshackled by scruples of honourable warfare'
1 12 hatti-vigalat" may also be read "shatiti vigalat
Page 188,1 4 kaya-sätatyena'pi is to be constiued with ahamahamikäkrantamanasah In spite of the fact that then activity is unceasing and that they do. not stop even for a moment in their discharge of arrows or the giving of blows, still then minds are full of rivaliy against the other warriors, and they wish to be still more active in their attacks upon the enemy ŚR wrongly construes it with vidhyanti sma, for, as he takes it, ap entirely loses its force. Pick too follows him and translates. 'pierce each other with repeated blows'
ahamahamika. For definition see Amara II 8, 101, it recurs in Bal VIII 1.
16 prstātaka See Amara II 6, 139
17. tavad antaram, &c The sentence does not fully bring out the meaning of the author When explained in the light of verse 55, it means that just as at the approach of the morning twilight, the darkness of the night goes on decreasing in the same proportion as the light of the dawn keeps increasing, similarly every succeeding minute, the army of the demons diminishes more and more, and that of the monkeys seems to increase in the same ratio
1. 9. kayatetaram. For this comparative form see Pay V. 8, 56. 1. 12 ravaşır laksmanena. See Räm. VI 86-89
1 14 dwyasträṇām, &c. Ravana and Meghanada have to endure the divine missiles hurled at them, while Rama and Laksmana have to submit to a coresponding retaliation from them
1. 15 sanyayoh, &c. In other words, the flames produced by the clash of weapons far surpass in their brilliance those at the time of universal destruction
Page 184, 1 3 kṣvedā 1 10. Verse 58 Of 'heroism'
See Amara II. 8, 107.
Anar VI. 63 vrtta is here synonymous with
1 14. puro. AB. takes this as an adverb and interprets it as 'in front
1 15 pratapanala. Repeated in Pras. p 24, 1 22, 23 Page 185, 1. 4 vismayaniya-vpralambhau
pralambha refers to the illusion

Page #330

272
NOTES
mentioned in the following verse viz the appearance of a new head in place of the one which was severed It is wrongly interpreted as in odhah by SR, Pick seems to have followed him, foi he translates the compound as, 'excite wonder by their combat'.
I 12 chrisyarlo py anantah. See Run VI 107, which mentions regarding Rāvana that a new head sprang up the moment his first one was cut off
kim u sadrsa-quro, &c The sentence is not very clear to me The exact force of lam here I fail to understand Again sadı sa-guno creates another difficulty. If understood to mean that one and an exactly similar head sprang up in the case of Meghanāda too. Just as countless heads instead of one in the case of Ravana, the idea does not find its corroboratun in the Ramayana
Page 186, 1. 4. mahmucyutustruo, &c Pick translatey effectual hy help of remembering the immortal arms of the supreme. For his employment of the vrulmustra see Rum. VI. 108.
ACT VII
Page 187, 1. 2. Sanskrit chuyu : huu mahumlju lushunilhara trailokya-viralak-m2-puty uhana-dur lulitu, lu suhala-sul seisalohu maqualan samartha-cluumuudaUludanda lut sekurite-ul-yurum nume N -HUJAhri-mukha panduthu ha haihase-putra-tiluhu i hi vundhujana-ratsula | kutra mityu tram prchantar yuhhu kumura kumbhaharuhu vatsa meglunuda kutsusi | dehr me patracanum | latham ko'p na mantray te hua duxta-durvu-durcılasıta hasmud cvam parinatum asr athavu ko'tru bhavata upulambhal atmana eva duścurtam etad viparuamat:
14 pasuraro, &c Of VI 14, 15 above
noraunantro In Sau, aseni p is changed to v, hence the emendation 1 5 lckasz, &c See Rum. VII. 9. Page 188,1 11 Sanskut chuyu huthum bhagini me'lahrt
I 12 lohutyutru. Cf p 211, 1 12 below. Cf. also Munu, IX. 25, 27, XI. 183; Mul. IV 6 7; VI. 8/9
Page 189, 1. 1. Sanskrit chuyu ay bhagini kuto mut äśrūsah yuratz-jananätra-sexu sanıyttu'smiehrh puruih kulu-tantuh kumar a-vibhisarus trxthatatı ś? 4yate | so'pi mama mandu-bhaginyu adunyataya ripupaksum eva sevate
1. 7. Sanskrit chaya: kutham rru.
1. 8. tuc ca, &c. The construction is faulty. Probably tat stands for mapupahsatvam. Cf. a similar case, p 203, 1. 13.
1. 10. Sanskrit chuyu. hatham drso'pi. 1. 12. Sanskrit chúyā: katham asmakam svumisv idršo uzparnnatah viparnado may also be read ur parinado = Sanskrit apı parinatuh Page 190, 1. 4. yad ucitam, &c. : said ironically. 1. 6. Sanskrit chāyā: hum tvam punar idrse prastare katram atro'pasthitu'si. 1. 11. Sanskrit chuyä: aho katham Bhagaratuh pasupater apr mitram nidhana.

Page #331

ACT VII
273
dhipatrh svayam evam upacarati rāmabhadram. ridhänādhrvar See note on p 173, 1. 3.
Page 191, 1. 4. tridha vibhinna refers to the three gunas of Prakrtı. sattva, rajas, and tamas. See Bhag XIV. 5.
1. 6. Sanskrit chāyā. katham asmākam svāminā raksasanāthenartannāvadhāritam
1 7. sāpa-mahimnā. For this curse see Ram. VII 17. 1. 13 agne-praveśao, &c. See Rām. VI. 116 Cf. also Anar. VII. 1. I 15 katham ... abhinandantı Cf Utt I 6, Bal. X. 3. 1 18. patwratāmayam gyotır. See note on p 157, 1 2.
Page 192, 1. 1. Sanskrit chāya katham mangala-türya-rava-miśrä gitayo naśanyante.
1. 5. vibhasanah, &c See Rām VI 121.
1 15. skhalat-kanaka-kankanam, &c. having been separated from their husbands they never toiletted their hair, which they wore in one single braid, and having grown extremely emaciated, then golden bracelets slipped down while they were engaged in the act of tying up the braid
1. 17. sur aloka-vandu-striyah Cf. I. 59 above Page 193, 1 7. manorathasyānugunam, &c. Of Ragh XIII 19. 1. 11. kantaka Of Šak VII 3, Ragh XIV 73, Manu, IX. 260 1 3 sandhā, &c. Of p 144, 1 5; p 150, 1. 17 above Page 194, 1 5 Sanskrit chāyā asmābhih sampratam kutra prasthīyate 1. 7. Sanskuit chāyā. api samāptah sa vana-vāsasyāvadhih.
1. 10. Sanskıt chāyā āryaputra ete punah katamā durăd anırdharita-nomnonnată vrstiryamāna-śyāmalatvāh parisarā drśyante.
1 12 asta-mūrter. the eight forms of Śiva are the five elements, the sun and moon, and the sacrificing priest, as enumerated in the verse galam vahnis tathā yastā sūryācan dramasau tatha |ākāśam vāyur avanī mūrtayo'stau pinākinah. Of also Šak. I. 1.
1. 13. aparıcchedyao may also be dissolved as aparıcchedyam ātmano gāmbhīryam yasya
1. 14. Sanskuit chāyā. yo'smāham gyestha-svasurarh krtanirmāna itr w ddhaparamparaya śrūyate etasya madhye 'pr kim etad dūra-prasarıtam dhavalāmśukam wābhinavatrņa-cchannāsu bhūmisu drsyate
30 amhānam, &c. Cf. IV. 31 above, and Ragh XIII. 3. See Rām I 38-41. Page 195, 1. 1 edassa magghe, &c. See Anar. VII 18/19 1. 4 sotsäham, &c See Anar. VII. 21; 80
Page 196, 1. 5. Sanskrit chāyā. aho pramädah | kathan mama manda bhāginya dusta-darvair etāv apr mahānubhāvāv idrśam avasthāntaram anubhavitam
1. 12. mahadhra. For the form see Kavyal V 2, 36. 1. 13. Topämudrā-parskrta'. See Anar VII 95.
1. 14. kaumbha-sambhavam jyotuḥ kumbha-yoni and kumbha-sambhava are the epithets of the sage Agastya, because of his having been born of the jai wherein
2739

Page #332

274
NOTES
O10
the seed of Mitra and Varuna had fallen See Rum VII. 57. Cf. halasa-janman in Arai VII. 16, 89. Lopamudra is his wife
Page 197, 1. 2. ayan zūrām, &c., refers to the fable according to which Agastya is said to have drunk up the ocean, because it had offended him and because he wished to help Indra and the gods in their wars with the demons called Kaleyas who had hidden themselves in the waters and oppressed the worlds See Muhu I. 104, 105 Cf Anar. VII 16, 89; 95, Būl. I. 28; VII. 19; 20, IX. 36, Bahinutulu VI 88 (No 414)
1. 3. ayam undhyo, ác, refers to the second fable in accordance with which he is said to have humbled, at the request of the gods, the Vindhya mountain which, through jealousy of mount Meru, began to rise higher and higher, so as to olostruct the path of the sun and moon. See Mahū. I 104 Cf Anar. VII. 16, 89, Bul. I. 28.
1.4 milye, &c., 1 efers to the thud fable of his devouring the demon Vatapı who, with his boother Ilvala, oppi essed the worlds See Rām. III. 11, Mahā. III. 99 Cf. But I. 28, II. 51
1 8. úhasc Foz the definition see Daśur I 60. 1. 13 Prandau See Pün III.2, 173 1 15. bulut, &c. Of Utt. II 27-28 Page 198, 1. 1 zunenulihena, &c. Cf p 147, 1 1 above 12 som, &c Cl. ibid
1. 3 suumitrih, &c. The line contradicts p 139, 1. 5, where Rama and not Lukemana casts aside the skeleton of Dundubhi and not of Kabandha I am inclined to take this contradiction as an argument in favour of the conjecture that the two passages do not belong to the same author.
1. 4. dretam, &c. Cf. p 133, 1 3 above 1. 6 Sanskrit chāyā hem nāma mamottarīyam āryaputrena 11 6-7. kanumato haste da stam 1. 11 Verse 17. Cf Utt III 11, Mal IX 22. 1. 3. sundrumrtuo. Of. Mal I. 22. Page 199, 1 5. yasah-suriram. Iepeated in Anar. I. 6/7.
1. 6. Sanskrit chuyu : katham mana hārunāt tādrśayor api mahānubhāvayor ūdrso'rasthu vese80 nisamyate.
1. 11. Sanskrit chāya: aho katham punar apr ta eva ruhsasūh śrüyante Page 200, 1. 2. salya Cf. Ragh. IV. 53. I. 3. áryūrartuh. For the boundaries of this region see Manu, II. 22
1. 5. uttama-puruario refers to the Dwarf incarnation of Visņu Cf. Sak. VII. 6; Viks amorrasi I. 19.
1. 18. Sanskrit chaya: aho hutham dine pr tarahü cahram ivartad drśyate. Page 201, 1. 2. savimüna". The commentators read sa vimānā°.
apastah: the sentence is faulty because of the absence of the subject As I understand it, we must supply atz-viprakarsah hinted at by atı-viprakar sät occurring just before. Jv., however, disagrees and supplies rauk instead. Cf. a similar case, p. 189, 1. 8.

Page #333

ACT VII
275
1. 3. Sanskrit chāyā katham gagana-vätrkāyām phullāna kusumānīva drsyante
1 10. abhyupapannavān the usual meaning of the word is taken pity on, pitied', but it seems to have been used here in the very different sense of known'.
1 15 ksonyā nu, &c. Cf. Megh. I. 18.
Page 202, 1 8. Sanskrit chaya: aho etat koom apy adrstapūrvam anyádrsam eva drśyate na mänuso näpi pasuh.
1 5. kinnara. Cf Kum. I 8
1 9. eka-pinga is one of the many names of Kuvera and literally means, 'having a yellow mark' (in place of one eye) His eye was thus changed, through the curse of Parvati, on whom he had cast an evil eye. See Rām VII. 13
1 10 upaślokayrtum. Cf Anar. I 9/10.
Page 203, 1 4 sumanaś cakorair, &c Fame is here compared to moonlight, which the cakora bırds are, according to the harr-samaya (Jyotsnā peyā cahorarh, Sah 590), said to drink. Cf. Anar I. 36, VII. 70; 110.
1. 7. yāvat, &c. Refers to the common Pauranıc belief that the earth rests upon the hoods of the serpent Sesa. See Visnu II 5, 20, Mahānātaha I. 31 (No 31); Bal I 48; VII. 40 Cf. the similar tone in Anar. VII. 153.
I 12 tad varam ito, &c. Cf. Anar VII 85/86.
1. 16 karpūra-khandogvalāh may be dissolved either as Khandair uzvalah or okhanda-vad uvaläh; preferably the latter Cf. Anar. VII. 60/61
1. 17 pādā is to be understood as pratyanta-parvatāh See Amara II. 3, 7, though a pun upon the word is also likely
gaurā-gus oh pävanāh. Repeated in Sak VI 17 gauri-guroh is repeated in Anar. VII. 23/24 Bal. X 31. Page 204,1 10. Sanskrit chāyā kanıstha-tāta iti śrūyate
1. 12 Prajah. Mark the pun upon the word, which means (1) dust, (2) pollen.
Page 205, 1. 4. trtīya-kala-kriya refers to the prayers and rites performed in the evening, as distinct from those in the morning or at noon
1. 7. aho, &c. Cf. the similar idea on p. 178, 1. 14 above 1. 16. manye, &c. See Rām. VI 125-27.
1. 17. wa. The reading rha of the commentators, though not found in any of our MSS, is decidedly better
Page 206, 1. 2 svena The syntactical position of this word is uncertain. AB. construes it with pracalntah.
1. 5. prakrtz-sahtah. Pick.'s translation, with his whole nature' is ridiculous. That prakrti here means “subjects' is evident from sa-sarnyo, p. 205, 1 17, and from the parallel passage samam anyäbheś ca prakrtibhaś ca in Bal X. 95/96.
1. 11 Sanskrit chāyā. katham anyádrsa eva drsyate.
Page 207, 1. 9. Sanskrit chāya. Kumārau jyesthayor bhràtror abhimatau bhavatam,
T?

Page #334

276
NOTES
Page 208, 1.8 krpārāno ramo. Mark the alliteration Pick.'s tianslation, pleasant by reason of his mercy', is not possible ārāma is not an adjective here, as is evident from the context, where the author has employed all nouns like hsetz an, Zhanıh, paripäkah. Cf. gunārāma in verse 41 below See note on p. 213, 1 5
19 pramodāt, &c. Cf Anar. I 22/23 1. 10 loka yātrā See note on p 191, 1 2 1 12 Sanskut chāyā ūjñāpayatu hulaguruh 1. 14 Sanskut chāyā yusmāham åśrsām prabhāvah.
Page 209, 1 2 Sanskrit chāyā amba mama mandabhūginya adhanyatayā sahalo pz lola ezar haulīnam bhanatı yad ratsayoh prarāsa-jananī madhyama-janani mantharānuhhe asīt | tat hatham zatsayoi maya mukhan pi eksitar yam
1 tadanāntarent, &c Cf Anar VI 20/21. 1 8 Sanskrit chāyā hatham eva
1 11 Sanskrit chüyü aho 1āksasünüm dustatābhiyogo yo grha-sthitan abalā. Janam api vadhute
Page 210,1 5 indukántopala Cf Mül I. 27, Utt VI 12, śiśu. IV 58 Singara sataha 21
1 12 istau, &c cf sah. V. 13/14
1 14. Sanskrit chūyü yad ayam cintayānus tad yusmāham bharatu Cf Sak IV 19/20
1. 17 līvu-prasavini bhara. Cf. Sak IV 4/5, Utt I. 9/10
Page 211, 1 5. Sanskut chāyā Jūte kula-pratrsthūpaka-daraka-prasavini bhara.
1 11 prarar tantām .. vdhar I have here followed the reading of W. and Sc., though in it the verb-form does not harmonize with the imperative, second person plural, of the two following lines The reading pravartyantüm
ridhah of K is giammatically defective; while the grammatically correct prarartyatām , udhh of E. is metrically impossible.
1. 4 I'er se 38 See 1. 13 above Page 212 I 6. ksūtram &c. Cf Anar. I. 22.
1 14. nriyantu The MSS read nrtyantı I have emended the reading to bring it into harmony with the other verbal forms in the verse.
Page 213, 1 5. gunārūmu. Ct guna-drumūrāmo in Būl. IX. 13; and gunārāma in Pras., p. 2, 1 17
1. 11. msrryetām, &c. See Rām. VI 128 1. 12 puspakam, &c. See Räm. VI. 127. Cf. Anar. VII. 150; Bül. X. 103.
1. 15. niriyudham guru-Śūsanam. Cf. the close parallel Anar VII. 151, Pras p 157, 1 4.
1. 16 cıktsitao, &c. Cf. VI. 28 above, Anar. VII. 151.
Page 214, 1. 2. bharata-vūkyam is the designation of the last verse or verses in a drama, which embody a benediction.
1. 4. ate means 'a calamity of the season'. They are usually said to be six: (1) excessive rain; (2) drought; (3) locusts, (4) rats ; (5) parrots, and

Page #335

ACT VII
277
(6) foreign invasions Cf the definition aturstır anāvrstah salabhā mūsakā śukāh | pratyāsannāś ca rājānah sad ete atayah smrtāh Some read for the second line of this definition. sva cakram para-cakram ca saptartā ītayah smrtāh, making the total number seven. Of Ragh I. 63, Mālavikāgnimitra V. 20.
1. 5. vidadhatu havayah, &c of the close parallel Anar VII. 152
āpta-prasādam prasāda is one of the kävya-gunas For its definition see note on prasanna, p. 1, 1. 14
1 6. sankhyāvanto, &c. Cf. the close parallel Anar. VII. 152.
bhūmnā may be construed either with sampradhārya or with mudam prayāntu. Paraphrase • sankhyāvanto'pr parakrtisu bhūmnă sampradhārya mudam prayāntu. Pick's rendering 'may the learned go forth and teach men to delight in the compositions of others' is not possible
krtisu krti, literally, 'a work or deed', means hele 'a literary work or composition'

Page #336


Page #337

PART IV
APPENDIX A
After giving in full the text of V. 46, as given on p. 143 of Part II, K notes एतावद भवभूतः। अग्रे कविनायकविनायकभट्रैरपूरि॥, whereafter it adds a different 5 text for the last few syllables of the third foot and for the whole of the fourth foot (V. 46) . . . . . .
नविदितं किन्तु क्रूरतयानया स्फुटतर क्रव्यादसख्यं मया ॥४६॥' It then proceeds 10 1 सानुशयम् । अहह।
मार्तण्डान्वयमण्डलैकतिलके बालेऽप्यचिन्त्यस्फुर
लोकातीतगुणप्रथिन्नि किमपि प्रव्यक्तशौर्याकृती। धर्मनार दुर्मदान्तकरणे पापं व्यवस्य कथं
पापः सम्प्रति विप्रतीपचरितः स्वामिष्टसिद्धःपदम् ॥४७॥" 15 सविमर्शम् तदनेन प्रबन्धनासन्मैत्रीमहीरुहः फलेग्रहिरिति मन्ये । गीतं च पुराविनिः।
विद्वेषादपि सजिन वरं दुष्टैस्सह प्रीतिः।
चन्दनवृक्षच्छेदादपि विषवृक्षस्य लालना विषमा ॥४८॥ सस्फुरणोत्सुम् । रामं निर्वर्ण्य । अहो वीराङ्करस्थान्यैव मुद्रा । तथा हि।
दृढा मुष्टिः सज्जीकरणवकरालेऽपि धनुषि
स्थिरा दृष्टिर्दुश्चरितचपलवर्मण्यपि मयि । करष्टङ्कारातिप्रगुणगुणसंस्कारचतुरः
प्रसन्नो विश्वास्थः सुखयति तथाप्येष महिमा ॥४९॥"
१४८K.
According to K, No 80 I have, which was sent back to India without my however, corrected these numbers to bring knowledge them into uniformity with those in the ____19 Continuation of Vali's speech rest of the text So I have also corrected the spellings, with the same object in 3
O K View I have, however, purposely re
४९ K. frained from any emendations till after the revision of the collations of the MS. BI No.40 .

Page #338

10
280
SUPPLEMENTARY PASSAGES तन्न सम्भाव्यते किल क्षत्रतूबरमाचे तावदेतावान महिम्नः प्रकर्षः। सस्मरणम् । कथमहो गृहीतोऽस्मि चिरस्य प्रत्यभिज्ञया यत् किल रक्षाकुलोत्पातधूमकेतुराविर्भविष्यति दशरथदारेषु सप्तमो वैकुण्ठावतार इत्याषी व्याहृतिः श्रुतिपथमवतीर्णव । स एवैष इति चरितान्येवास्य प्रत्याययन्ति । तथा हि।
सुरक्ष्माभृत्सार त्रिपुरहरधन्वाच्छिनदयं
शिशुः क्षत्रोच्छित्तिप्रथितमपि जिग्ये भृगुपतिम् । त्रिमूर्धप्रष्ठाश प्रधनभुवि नक्तञ्चरभटान्
क्षणेन प्रामृक्षज्जठरकरटाहानिव करी ॥५०॥ विमृश्यमाने तु मैयमिदमुपकाराय । यतः।
अगाधगाम्भीर्यमतिप्रसन्नं
निरस्ततेजोऽन्तरचाकचिक्यम्। 'यमिन्द्रियाणा सुहितत्वहेतुर्
महः पुस्ताददगाविसते ॥५१॥" आकाशे । भो भो रावण मम तावदनेन तीर्थन मित्रार्थ प्राणान् लक्षातः करस्थमेव 15 श्रेयः । तव तु दुश्चरितमहिमा किंपरीपाकः । यस्य ते
साक्षाद्विश्वसृजः सुतो जनयिता देवोऽपि जेता पुरा
ध्येयं दैवतमात्मनैव शिरसामुत्कर्तनं साहसम्। छन्दःशेषकरं श्रुतं किमपर शयाः पतिः किङ्कर
स्तस्यायं कुपथः स्मृतोऽपि सहसा हृमर्म भिन्ते मम ५२॥" 20 अथवा निर्वाणकालः किल वत्तेजसः। सविषादम।
वर्सिठवात श्रवणप्रसङ्गाद् ___ यदृच्छया श्रोत्रपथं प्रविष्टैः। दिव्यर्षिगोष्ठ्यां किल तिष्ठमानः
सन्तप्यते त्वञ्चरितैः पुलस्त्यः ॥५३॥" 25 नेपथ्ये । भो भो रामभद्र।
धर्मत्राणाय पापीय परिपेषाय केवलम् । ___भवादृशामुनवोऽयमिति तत्त्वविदो जगुः ॥५४॥"
'प्रामग्रज. K. 2 No. 49 K.
विमृष्य. K. + यमे र.
No. Hp K.
No. 43 K. TK reads वशि. * No. 48 K. 9 No. ५५ र.

Page #339

SUPPLEMENTARY PASSAGES
281
अतः।
पापः पित्र्यस्यापि रायोऽपहती
सोदर्यणां स्वस्य भायाभिकश्च । रक्षोमिचं त्वय्यनार्य विधित्सुः
पूर्णच्छद्मोपेक्ष्यते किं कपीन्द्रः ॥५५॥ वाली सोत्प्रासम्। कथमेते सुग्रीवपक्षपातिनः शाखामृगाः प्रतिभिद्यमानाः प्रशासितारं प्रोत्साहयन्ति रामभद्रम् । सस्मरणावलेपम् ।
भर्तुस्ताण्डवडम्बरे विषमितावस्थानमद्रीश्वरं
द्राक् काम्यं नयतोः क्षण तुलयतोः क्ष्मांतत्प्रसङ्गात् पुनः। संस्कारं शतकोटिकुट्टनशतः पित्रामुहत्ती तयोर् बाहोरेष हि शासिता किमपर त्वस्मादपि श्रोष्यते ॥५६॥
विकटं परिकामति ॥ लक्ष्म । आर्ये कस्तावदाखण्डलेः खण्डनेनाभीष्टं मन्यते ॥
श्रम । एतस्यैतन्मित्रस्य च दायादौ सुग्रीवविभीषणौ ॥ 15 लक्ष्म । विलोक्य । कथं चरणस्पृष्ट व मर्मणि क्रुध्यति प्रायः पौरन्दरिः॥
श्रम । वत्स सुबोहत् यत् तेजस्तेजोऽन्तरोत्कर्षदर्शनेन दीप्यति ॥
10
रामः।
20
अयं वीरो वारामधिपतिषु सन्ध्याव्रतविधिं
विधित्सुर्यद्रक्षःपतिमभृत कक्षान्तरचरम्। अपूर्वोऽयं दृष्यद्रिपदलनभङ्गीप्रकटन
गह-पोर्दण्डहिर गर्वगरिमा ॥५७ ॥ सवितर्कम् । निरूपाधिकः किलास्मिन् प्रतीकारः।
अयं दृप्तः किं नः परिगतमयं दुह्यति परं
सकुल्यो , नैतत् प्रभवति निदानं विशसने अयं रक्षोमित्रं भवतु किसनेनार माधकं
सुदुर्वृत्तो दह्यस्तदपि परतन्त्रस्मरणतः ॥५८ ॥ सविमर्शम्। इदं किल क्षत्रधर्मतन्त्रं यदाह्नतः सवामोत्सवान विरमेदिति । एवं च कृते स रक्षःपतिर्मित्रव्यसनादुत्साहशक्त्या हीयते । हीनोत्साहस्य रिपोः प्रभुमन्त्रशक्ती
अपि प्रागिव न प्रभू भवतः॥ 30 लक्ष्म । यदि ध्रियते ॥
25
No number, K.
2 Lacuna, K
३ मर्षम् K..

Page #340

____ 282 • SUPPLEMENTARY PASSAGES रामः । तदा अतुलभुजबलप्राथतोपत्र दृप्ते तन्मित्रेड
महतरायारिणि कार्यसिद्धिनॊ नातिनिरपाया।
अतोऽत्र किञ्चिदुपयोरुद्ध प्रतिविधातव्यम् ॥ वाली। सदृष्टिक्षेपम्।
एतावुभावपि निपीड्य दृढं भुजाभ्यां
रक्षाप्रभोरुपहरामि परासुकल्यौ। अथवा किमनेन।
उत्पाद्य सत्वरममुं गिरिमृष्यमूकं तैर्दुमनोरथपरैः सह चूर्णयामि ॥ ५९॥
इति विकटमुत्पतति ॥ श्रम । सावेगम् । वत्सो समवधत्तम् । कुहनावपथिकस्य दशकन्धरस्य मित्रं किल दुरात्मा सान्दनिः॥
लक्ष्म । ससम्भ्रमम्। आर्य अचमनापान किश्चिद् व्यवस्थति । तदत्र प्राप्तकालमादिशवार्यः॥ 15 रामः । शरसन्धानं नायित्वा। वत्स पश्य ।
शाखामृगो निरपधिपाधताः
सम्धामकास्त्रवशमेत्य मुधैव दृप्तः। आकल्पमेष शरपञ्जरमध्यवती
लाकपित्वमाधिगच्छति दिग्वधूनाम् ॥६०॥ 20
इति विस्नति ॥
10
नेपध्ये
यदा वीरस्तीक्ष्णैरिषुभिरभिनद्धः प्रविवशः
__ स्वमात्माम तस्मात् परिहरयितुं नाशकदयम्। सर्वे। समाकर्ण्य । सौत्सुक्यम् । तदा किम् ॥ 25 पुन पथ्थे।
तदा ग्लानर्मुक्तो रघुपतितिरान
च्छेदे प्रायश्चित्तं व्यधित किल देहान्तमुचितम् ॥६१॥ श्रम । दिध्या प्रातहतममा लम् ॥
सक्षम । नूनमुचितज्ञानामग्रणीः किल कपिग्रामणीः ॥ ___30 रामः । कथमेवं वृत्तम् । भवतु । विधिविलसितं को वान्यथयेत । 'ऊर्ध्वमवलोक्य ।
किमेतदकाण्ड एव कल्पान्तEिRMeroi लाकोलाहलं कपिचक्रमकममितोऽमिमुखमालोक्यते ॥
Here begins M8. B.
2 K bere adds TTH:

Page #341

5
10
SUPPLEMENTARY PASSAGES
श्रम°। देव अयमसौ कथं कथमपि जाम्बवता प्रतिबोध्यमानं प्रत्यग्रपितृवियोगविहलं वत्समङ्गदं पुरस्कृत्य हनुमद्विभीषणाभ्यामनुगम्यमानः कतिपयप्रधानव्यक्तिपरिवृतः कनिष्ठः कपिराजो देव सभाजयितुमभ्येति ॥
लक्ष्म'। सकौतुकम् । आर्ये विविच्याधिगन्तुमीहे ॥
श्रम० ।
20
सर्वे । सप्रणामम् । जयति जयति देवो रामभद्रः ॥ रामः'। भद्रा इत्थं सानात्कृतव्यलाकः किमनुयुञ्जे ॥
वीरः सोऽयं सुपर्वचितिभृदिव समुत्तप्तकार्तस्वरश्रीः सौरिर्वमे पिशङ्गस्फुरिततनुरुही धूमिलायो हनुमान् । पार्श्वेऽप्यत्राञ्जनक्ष्मापतिरिव शनकैः सञ्चरिष्णुः कनीयान् रक्षोनाथः प्लवगपरिवृढाः पृष्ठतोऽमी नलाद्याः ॥ ६२ ॥ ततः प्रविशति हनुमद्विभीषणाभ्यामनुगम्यमानः सपरिवारः सुग्रीवो जाम्बवत्प्रतिबोधितोऽङ्गदश्च ॥
सुग्रीवो जाम्बवतोमुखमीचते ॥ 15 जाम्ब' । देव दाशरथे किं प्राकृतमिव सुग्रीवं बोधयसि । स्वस्वपाप्मानुरूपां फलपरियतिमनुवते किल जन्मभाजः । सुग्रीवः । सव्यलीकम् ।
1
भवान् धर्मो धर्मप्रवणमतिरेष प्रतिदिनं
भवान् ध्येयो ध्याता पुनरयमनावर्जितमनाः । भवान् शास्ता शिष्यः पुनरयमतन्द्रः किमपरं भवान् सेव्यः सर्वैरुपधिभिरय सेवक इति ॥ ६३ ॥ .
दण्डवदेन प्रणिपातयति ॥ रामः । ससम्भ्रममुत्थाप्य परिष्वज्य च । सखे वैकर्तन । एक एव नौ प्रधानपुरुषः प्रसविता सविता । तत् किमुपचारैः ॥
25 सुग्री० । देव यद्यहमनुग्रहपात्रं तदङ्गदस्य प्लवङ्गाधिपत्यदानेन मामनुगृह्णातु भवान् ॥ रामः । विहस्य । किमचानुग्राह्यम् ।
2
सर्वे । साधु सुग्रीव साधु ॥
अयं वत्सो गुणैः स्वाध्यः पितृभाक्तपरः ।
वत्सलश्च वाद किं विधेयमिहाधिकम ॥ ६४ ॥ *
Kreads पावेत्यचा०.
रामः om K.
8
283
4
Kreads राम: for सुग्रीवः
K om. this number.

Page #342

5
284
10
15
20
25
SUPPLEMENTARY PASSAGES
30
म । विभीषणं निर्दिश्य ।
सोऽयं भवत्पदाम्भोजमकरन्दार्द्रमानसः । विभीषणो दृष्टिपातप्रसादार्थी प्रतीच्छति ॥ ६५ ॥ रामः । एहि लङ्केश्वर नातिरिच्यते किल भवान् वत्सलक्ष्मणात् ॥
हनूमान् । ससम्भ्रममुपस्टत्य । रामदेव |
इति पार्श्वे समुपवेशयति ॥
ललाटप-यर्णभूतलः । कैर्यधिकृतिं लिप्सुर्हनूमान् प्रणमत्ययम् ॥ ६६ ॥
रामः । बाह्र प्रसार्य । सानन्दवाष्पगद्गदम् । एह्येहि । उक्तसृष्टिर्भवमूला भक्तचर्योत्सुकोऽप्यहम् ॥ आञ्जनेय महाबाहो तमामालिङ्ग मा चिरम् ॥ ६७ ॥ तथा कृत्वा सर्वाङ्गस्पर्श रूपयति ॥
हनुमान सत्रीडं तिष्ठति ॥
रामः । निरूप्य । सचमत्कारम् । सखे हनूमन् । किमेतदतिसंस्तवाद्विषय मात्रतः सङ्ग्रहं निवर्तयति मे दृशः किमपि चित्तमाकर्षति । मतिं जडयति स्फुटं चेतनां विमन्यदपहन्त्यहह वस्तुमाचादरम् । ६८ ॥ हनूमान् वैचित्यं नाटयति ॥
श्रम | सावेगमुपसृत्य । देव तदिदं यन्मया प्रागावेदितं सीतादेव्याः संव्यानमनसूया - नामाङ्कम् ॥
इति दर्शयति ॥
रामः । ससम्भ्रमौ हस्तौ प्रसार्य गृहीत्वा निर्वर्ण्य । सवाष्पम् । हा प्रिये वैदेहि ॥ संवृणोति ॥
पुर्व
किञ्चिदथ दृष्ट्वा । अहो विधेः क्रूरता । यतः ।
तथा सा हारिता कान्ता यथा वातापि दुर्लभा । रुन्धे च तदभिज्ञानवीयेत्कामश्रभिर्दृशम् ॥ ६९ ॥
इति ध्यानं नाटयति ॥
श्रम° । अहो दुरुच्छेदः किल स्नेहपाशः यस्तावदेवंविधनियाको महात्मनो ऽपि विधेयीकरोति । तथा ह्ययं देवः ।
चुः सान्द्ररोमाञ्चवम
पिष्टा निर्भरं पर्यपास्तः । किमपि कलितकान्तं खान्तमानन्दहेतोधभिरपि वाः सम्भ्रमं नः करोति ॥ ७० ॥

Page #343

285
SUPPLEMENTARY PASSAGES रामः । स्वगतम् । अहो किमेतदवस्थाविशेषोऽन्यथैव किश्चिदनुभावयति । तथा हि ।
निवृत्तिः प्रत्येकं भवति करणानां स्वविषया
तथा सर्वाण्यत्र स्मृतिजनकतामेव दधति । अतस्मिंस्तद्भावं भजति जगनैवमिति चेत्
कथङ्कार सर्व परिणमति कान्तामयमिदम् ॥ ७१॥ लक्ष्म । अचिन्त्यः किलायं मोहमहिमा यस्तावदार्यमपि विषयीकरोति । तत् किमत्र
प्रतिविधयम् ॥
रामः । संस्तभ्यात्मानं चक्षुरुन्मील्य निरूप्य च । सखे हनूमन् किमेवमतिदुर्मनायसे ॥
हनू । दिमतरतुदणे भवत्प्रसादासादितकपिसाम्राज्यो वत्साङ्गदानुगतः सुग्रीवो 10 मन्मुखेन भवन्त विज्ञापयति।
वयं धन्याः सर्वे रघुपतिवृषा यान स्मितसुधाचिसोनाप्यथ समनुगृह्णाति वचसा। अनूद्यैतत् सर्व पतति मम चेतस्विति विधौ
निदेशालङ्कारं पुनरवनते मूर्ध्नि विभृयाम् ॥७२॥ 15 रामः। सदृशं हि नामैतत् । भवादृशं सुहृदमपास्य केन वान्येनैतदनुयोक्तव्य । कस्य वान्यस्थात्राधिकारः। किन्तु प्रथमदर्शनं प्रियसुहृद इत्यनुरुध्ये ॥
जाम्ब । यदभिरुचितं प्रभविष्णवे । ऊर्ध्वमवलोक्य । सम्पति तु ललाटन्तपस्तपति तिग्मांशुः नखम्पचञ्च पन्थाः । तथा हि।
नमः शून्यं भूना प्रसभमतितापव्यतिकरे
कुलायान्ते विश्राम्यति गिति वृन्दे छदभृताम् । भुवोऽप्येता दूरं विरलविटपिक्ष्माधरदरी'झरीतीर खापं दधति निकुरुम्बेऽपि पृषताम् ॥७३॥
तत् किमत्र प्राप्तकालमित्याज्ञापयतु देवः ॥ रामः । इदमेव । किमन्यत् । यद् यूयं सार्धमेव प्रियसुहृदा लड्वेश्वरेण समुचिता 25 याहाकृत्याययतन्तां अहमपीह मतङ्गाश्रमपद एव श्रमणानिर्दिष्टपरिसरेषु वत्सहनूमया सह समयमम् पलाया ।
इति परिक्रम्य निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ पञ्चमोऽङ्कः॥
20
1 K reads मनिनाप
2 K has a lacuna
3 K has a lacuna for झ

Page #344

APPENDIX B
After V. 46 the Mysore MS. (hereafter called Mr) has a text which differs entirely both from the original and from the Kaśmir MS (called K) This new text corresponds with the one to be found in the edition of the play edited 5 by Ratnam Aiyer (hereafter called A), Bombay, 1901. I have collated Mr with the printed text, the variae lectiones of which I have given in foot-notes. The MS reads:
1"अवश्थं च श्रेयखिना भवितव्यम्।
यशःसन्तानो मे विशदशरदिन्दुद्युतिनिभ___10
प्रकाशो विश्वान्तर्विलसति दिगन्ते विस्मरः । वयाणा लोकानामधिपतिरजय्यो जनयिता
ततः श्रेयोमूलं सुजनचरितं मेऽभिरुचितम् ॥४७॥ अनतिक्रमणीयं च सुहत्कार्यम् । तदेवमुभयतःपाशेन रज्वा बद्धः सम्प्रमुग्धोऽसि । "इति सविचारं परिक्रम्य रामं दृष्ट्वा । अहो अचिन्त्याब्रुतमहिमानुभावमप्रतिहतानन्द15 शक्तिकमप्राकृतमिदं किमपि ज्योतिः । अपि च । मन्ये पौराणिकेष्वप्रसर्ग प्रकरणेषु प्रख्याताः । सत्यमेतद्वे" खल्वेतस्यैव तेजोलेशविलासरूपाणि नान्यस्य ।
अत्युग्रोदनवेलद्धगधगितजगद्दाहरौद्राधिकार
क्रोडकल्पान्तकालज्वलनविलसदुद्दण्डचण्डायितानि । संवतारम्भसर्वप्लवनयनमहावग्रहव्यग्रधर्म्य
प्राग्भारोदारघोरस्खलदुमिहिरोलज्जृम्भितांनि ॥४८॥
20
1 See 'Bibliography'. ** Continuation of Vāli's speech
A adds मया. Mr does not number verses + सुहादाक्यम् A.
सम्मुग्धो A.
इति om. A. ' अवलोक्य for दृष्ट्वा A.
मना for नन्द A.
केषु प्रसङ्गप्रकरणेषु A 10 प्रख्यातम् A. 11 सत्यमेतस्यैव A 12 °वल्गद्धग. A 13 °दुद्दाम A. 14 °महाव्यग्रहव्यग्रहोघ. A. 16 रोद्दाम 16 ज्वलदु A.

Page #345

287
VARIANTS IN ACT V परदेवतां' प्रतिपत्तिपूर्वकं भक्तिममिनीय।
यथायं निध्यातः स्फुरति हृदि सम्भावितपरः__ सहस्रब्रह्माण्डप्रलयपुनरुद्बोधविभवः। तथा मन्ये नूनं जगदवनहेतोरवतरन'
गतो देवः साक्षाज्जगति भुवि नारायण इति ॥४९॥ धिक् तं निमतहेतुभूत 'जगत्कार्याभिनिवेशं । यत एतादृशे महात्मनि महत् पापं कर्तुमध्यवसितम्। परित्यज्यतामिदं सौहार्दम् । नास्ति मे प्रत्यवायः । तथा हि ।
अधर्मो धर्मतामेति ह्यादृते परमेश्वरे।।
धर्मोऽप्यधर्म एव स्यात्तमनादृत्य भावितः ॥५०॥ 10 पुनः सविषादम्। महावीराणां वानरेन्द्राणां राक्षसेन्द्राणा च समक्षं भाल्यवन्तं प्रति
प्रतिबकास युद्धवैमुख्ये सति कथं ते महात्मानो मन्येरन । चिरार्जितं च विश्वव्यापकं महद् यशो लुप्येत । अयशश्च लोके सर्वत्र प्रचुरं स्यात् । विचिन्य । एवं क्रियताम्। समामबलेनैव वाली युध्यत इति कदाचिदस्ति मे प्रसिद्धिः। तथैव मे प्रतिज्ञा च । सत्य
प्रतिज्ञश्चाहम । 'बलागतालगजेनासाध्यं किञ्चित् प्रत्यायनं प्रार्थता रामभद्रः"। 15 पुनः सविमर्शम् । अहो महाप्रभावस्य रामस्थासाध्यं नाम किञ्चिदस्ति । येन दुन्दुभिदेहः
पादाङ्गुष्ठेन वीर्यात् परमाविद्धः । पुनर्विचिन्त्य । तर्हि सावनं किञ्चित् प्रत्यायनं प्रार्थताम् । ततः स्वावमानस्य हेतुभूते प्रत्यायने रामो न प्रवर्तते । तथा च नः18 सिद्धं समीहितं सङ्घामवैमुख्यम् । पुनर्विमृश्य । सविषादम् । अहो महात्मानं प्रति
कथमेतादृशं वचनं वक्तकामोऽस्मि । किमनेन प्रत्यवायसङ्कलितेन वक्रमार्गेण । अथ 20 सङ्ग्रामनिवृत्तनि ऋजुरेव मार्गो निष्कलङ्कःकश्चिदालोचनीयः। विचिन्त्य । सहर्षम्।
1 देवताप्रति A. २ रवतरं A
ज्जयति A * सुहृत्का A : मद् A. ० अपयश A 7 किमत्र समाधानम् add. A ४ काचि A 9 तथैव add. A. 10 कर्म add A. 11 भद्रतः A. 12 वादन . 13 विन्ध्यात् A 12 सावचम् add A.
16 तर्हि सावज्ञं om A. 16 °मानहेतु A 17 वर्तेत A. 18 A reads a: after farsi 10 संवलितन A 20 ततः for अथ A 1 °वृत्तौ for °वृत्तं नि A 23 रेष A 23 च add. A. 24 For कश्चिदा. . . . निस्कलङ्कच A reads त्यज्यतामिदमध्यवसितम् । किन्तु जगत्पूज्यो भवानतिथिरस्माकमागत इति बमानपुरस्सरमेव साख्यं क्रियताम्।

Page #346

288
अयमेव ऋजुमार्गो निष्कलङ्कश्च । वानरा राक्षसाश्च यथा तथा वा जानन्तु । पुनर्विमृश्य । सविषादम् । लोकप्रसिद्धं वालिरावणयोः सख्यं रामो जानाति । अद्यतनं 5 च मां प्रति माल्यवतः प्रार्थनं समीपागतस्य रामस्य कर्णपथं गतं स्यात् । तथा च रावणसौहृदपरित्यागिनं मित्रद्रोहिणं महापापिनं मत्वा न मामङ्गीकुर्यात् । कदाचित् समये प्राप्ते रावणमिव मामप्ययं परित्यजेदिति एक्टिव' बुद्धिश्च तस्य स्यात् । अतो दुर्घटं तेन सख्यम् । 'ताटस्थावलम्बने च रामस्य मयि मित्रद्रोहशङ्का तदवस्यैव । महात्मनश्च तस्यावश्यमभिनीतेन मया भवितव्यम् । का गतिः । सम्यगधिचिन्त्य । पूर्वचिन्तितं 10 बलसाध्यपरीचाव्याजेन समानबलेन सम्प्रहार इति प्रतिज्ञापरिपालनधर्मः ' येन मयि रामस्य मित्रद्रोहशङ्का न स्यात् । यतः सर्वापेक्षया सत्यप्रतिचता बलवती । अत एव शादिभिः प्रतिरोधेन चण्डालदास्यादिकमप्याचरितम् । न " चेदेवमवमानहेतुतया रामस्य प्रकोपहेतुः । महाप्रभावस्य 12 मादृशे कियानवमानः । किञ्च महत्स्वेवापराधेषु महात्मना प्रकोपः । अतो मादृशानां वाङ्मात्रेण कोपं न करिष्यति । 15 तस्मात् तेनैव व्याजेन सङ्ग्रामः परिहरणीयः ।
9
निःसीमं " निरयानुबन्धि च निराकुर्यामहं " सौहृदं निःशेषाश्च नि निजपदानुश्यन्तु नश्यन्तु वा । मन्दी माल्यवता विमोहितमना मन्दोदरीवल्लभः
किं कुर्मो मतिविभ्रमादिह महावीरेण वैरायते ॥ ५२ ॥
17
अयं च रामः सम्भाषणयोग्यं " स्वल्पान्तराखं " प्राप्तः । रामं प्रति । स्वागतं महावीरस्य ॥
20
1
" प्रोत्साहनं A,
" समीपगतस्य A
वानरराक्षसाच A
4 मामयं 4.
B
8
VARIANTS IN ACT V
सान्त्वनैरभिसम्पूज्य सन्त्यज्यानुचितं वचः । सौजन्यसिन्धुनानेन सख्यमेव समञ्जसम् ॥ ५१॥
०नीया च A.
•परीचाव्यावेन तदीयहृदयदूर
भूतस्यैहिकामुष्मिकप्रसङ्गी दूरत एव । अततदपेचया साव प्रत्यायनप्रार्थनमेव गरीयः । न चासिन पचे रामखानाश्वासप्रसङ्गः • इतकार्यविरुद्धं.
For तारख
(1.1x below) A reads :
7
"
10
=22 222 =
11
12
'चेदवमा A.
तस्य add A. " मादृशैः A
1* निःसारं A
15
.13
इति add A
येन मयि . • न स्यात् om A
तथा for अत A.
17
• प्रतिज्ञानु A.
· कुर्यामिदं A
10 योग्य: A.
सम्प्राप्तः A,

Page #347

289
VARIANTS IN ACT V रामः । इदानीमहं महावीरः संवृत्तः । यतो महावीरलाभेन मद्वाहुबलं साफल्य मनुभवति ॥
वाली। धिगस्तु मे महावीरता' येन महावीरधर्मः परित्यक्तः । स एव खलु धर्मों वीरस्य यज्जगत्पूज्यानां भवादृशा परितोषणम् ॥ 5 रामः । मद्वाहुबलसाफल्यसंवादनं मम परितोषणहेतुरेव ॥ __ वाली। मया किश्चिद् विज्ञाप्यमस्ति । तत्र भवान् मध्य ग्रहमवधारयतु ।
रामः। किं तत् ॥
वाली । एतावन्तं कालं समानबलेनैव मे सम्प्रहारः । अतः समानबलले किं तत् प्रतारानुगृह्मानाः ॥ 10 रामः । केन' कर्मणांचभवतः प्रत्ययः स्यात् । वाली।
वृक्षान्तलींनमूर्तिः प्रणिहितमनसा सम्यगालोक्य लक्ष्य
वक्षस्याभोगयुक्ते मम निशितशरान् मुञ्च नाथ" प्रहारम् । तच्चेद् भिद्यत दत्तप्रसरमपि भवेत प्रव्यर्थतापि यद्वा
तेनाशके निरासे ननु तदनुमतस्तुल्यसारो मम स्यात् ॥ ५३॥ रामः । सक्रोधम् । आ दुरात्मन् वीरबन्धो तृणप्रायं मला मामपहससि । अथवा क्व वापहासयोग्यता । तथा मन्ये सत्यं सवामभीरुणा त्वया प्राणपरित्राणाय कश्चिद् व्याजः परिकल्पितः । किञ्च यदि पारत्यक्तसङ्घले भविष्यसि । तदा खया
मयि महान द्रोहः प्रयुक्तः स्यात् । यत एवमपहासेऽप्युदासीनं मामसमर्थ महावीर 20 20 मन्येरन् । तदा" च लोके महानपवादः स्यात् । निश्वस्य ।
19 °शङ्कानिरा.
स्खा: A
1 °वीरताम् A
रामः om Mr 3 °फल्यं for फल्यसंवादनं A * तोष° for "तोषण A 'नुयहबुद्ध्याव A किञ्चित् for किं तत् A
के for केन Mr ३ कर्मणा तत्र ' वाली om. M. 10 शरं A
गाढप्रहाA.
हाA
तवा. for वा. A. 1 तथा मन्ये सत्वं A, नेप। सयं M. 11 °संरक्षणाय fon परित्राणाय A 13 गमिष्यसि A
हससेऽप्यु A. वीराः A तथा A 22 निःश्वस्य A
3789

Page #348

290
VARIANTS IN ACT मनोर्वशे जाताः प्रथितयशमो भूमिपतयो
मनागप्येतेषा चरितमपवादे न पतति । त्रिलोकीविस्तारी' प्रबलपरिवादकजनक
"स्तृणीकारः कोऽयं शिव शिव मनो मे व्यथयति ॥५४॥ 5 वाली। आत्मगतम्। हन्त महविपरीतम् । यदनुकूलखेन मया चिन्तित तत् प्रतिकूल __ संवृत्तम् । एतावत्पर्यन्तं युद्धे कृते देवताद्रोह इति स्थितम् । इदानों तु युद्धपरित्यागे __ महान् द्रोह इत्यापतितम् । अहो विसंवादः । अस्मिन् परमेश्वरदृट्या मम खात्मनि
परमनिकर्षबुद्धिः स्थिता । अस्य तु मयि महावीरबुद्ध्या परमोत्कर्षबुद्धिरेव । अतो मदीयदुरुक्त्या महान्तमपराध मन्यते । अत एव मदीयदुरुक्तिश्च न वामात्रम्। प्रकाशम्। ० महानुभाव मयि स्वजनप्रतिपत्त्या मदीयदुरुक्त क्षम्यताम् । किं प्रेक्षावन्तः परीक्षन्ते दावानले "शक्तिरति वा न वेति । तदेहि सवामभूमिं गच्छावः ॥
रामः । वत्स लक्ष्मण शबर्या सह सुग्रीवविभीषणौ गवा मद् वचनात् ब्रूहि । ___ "भवदर्शनाय प्रस्थितस्य मे मध्येमार्ग वालिना समागमः सम्प्राप्तः । तदतिक्रमे च
महदनौचित्यम् । ततो मुहूर्त विलम्बः सह्यताम्" इति ॥ 15 लक्ष्मणः। यदाज्ञापयत्यार्यः ॥ ।
इति निष्क्रान्तः ॥ रामः । धनुरास्फालयन् । सहर्षम् । हन्तेदानीमस्मदीयधनुषः प्रादुर्भवति
द्रागभ्यागतनिर्भयप्रतिभटनागल्भ्यनिर्भेदन
भ्राजमविधूतभूतनिनदप्राग्भारवान्" भैरवः ।
19 उद्भूतप्रलया द्भूतेशभीमाअत20
क्रीडानिर्भरसम्भ्रमभ्रमसमुज्जृम्भाय बम्भारवः ॥ ५५॥
विस्तारिप्रबल A " स्पणी 1 , तृणी A. * एव adda * वृत्तः ... 'सिद्धम् । 'महाद्रोह ' परं निकृष्टबुद्धिः A 8 क्लिच A , तश्च Mr.
जन प्रति Mr; श्वनप्रति A.
॥ दहन add before शक्ति A 12 वा न on. A 13 अतोA 11 °दीयं धनुः प्रा. A 13 जङ्गम. 16 "विभीत 1 °वद् भीरवः A
18 A has a lacuna for the last two feet | of the verse.
10 ग्यं दुर• A.

Page #349

291
VARIANTS IN ACT V ____291 अपि च।
दृप्यज्जम्भारिडिम्भप्रहरणगिरिषु स्फूर्जदुज्जृम्भिदीव्य-1
हम्भोलिपर्धिनीभिर्गुरुषु मदिषुभिर्मीममभ्यागतेषु । तद्धाटीभमभूभृद्बहदुपलदृढाघातविध्यण्डभङ्ग
__ स्फायनाङ्कारहेतुर्भवतु मम भुजास्तम्भगम्भीरसारः ॥५६॥ किन्तु पुनश्च पूर्वबुद्ध्या वालिनः सभामवैमुख्यं कदाचित् सम्भाव्यत इति पयर्याकुलं मे हृदयम् । भवतु सर्व द्रक्ष्यामः ॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ पञ्चमोऽङ्कः॥
ततः प्रविशति सम्पातिनीम वानरः ॥ 'सम्पातिः । अङ्गदेन वानरराजसूनुना प्रेषितोऽस्मि । “सम्पाते वालिनः प्लवङ्गमाधीशस्य वृत्तान्तो न विज्ञायते । तदन्वेषणाय दिशि प्रस्थिता" वानराः । त्वं च 1 ऋष्यमूकं गत्वा विचारय” इति । तत्र च सुग्रीवविभीषणाभ्या सह कृतसख्यो
रामभद्रस्तिष्ठति । तत्रैवायं वृत्तान्तो विदितः स्यात् । अग्रतोऽवलोक्य । अयं हनूमानित 15 एवाभिवर्तते । यावदेनं पृच्छामि ॥
ततः प्रविशति हनूमान् ॥ Bहनूमान। आदिष्टोऽस्मि महात्मना रामभद्रेण । “भो हनूमन् । वालिनं गवेषयितु सुग्रीवविभीषणौ प्रस्थितौ । अहं च लक्ष्मणेन सह" तत्रान्वेष्टुं गच्छामि । त्वं च किष्किन्धासमीपं गत्वा विचारय” इति । क्व वाली मया द्रष्टव्यः । न केवलमिदं रामकार्यम् । 20 यतो महाराजसुग्रीवोऽपि धातुर्यशोनाशसम्भावनया धातरं युद्धार्थमानेतुं समन्ताद
1 "विद्यु० for °दीव्य A
10 दिशि add A 2 oभ्याहतेषु A
11 प्लवङ्गमाः प्रस्थापिताः fon प्रस्थिता ३ विन्ध्याण्ड A
वानराःA * भुजख. A
12 ऋश्य Mr ऋष्य A 'पुनश्च om A
19 गत्वा om Mr. 6 च्यामि A.
14 रामस्ति A सम्पातिः om Mr
18 हनूमान् om A प्रेक्षितो Mr प्रेषितो A
19 °चन्द्रेण for भद्रेण A
11 तत्र add. A Mr adds YT which it afterwards stukes out
18 धातृयशो A U 2

Page #350

202
VARIANTS IN ATT VI विष्यन्' 'पर्यति । पुरोऽवलोक्य । अयं मम्पातिरित एवाभिवर्तते । एतन्मुखेन ज्ञातव्यम्। 'उपसृत्य । सम्पाते क्व प्रस्थितोऽसि ॥
सम्पा । एवम । इति कथायित्वा । त्वं पुनः क्व प्रस्थितोऽसि ॥
इनू । एवम् । इति कथयति ॥ 5 सम्पा। विदित मया वेदितव्यम् ॥
हनु । मया च विज्ञातव्य विज्ञातम् । यावद् रामाय निवेदयामि । अय रामो लक्ष्मणेन सह वालिगमापन इत एवाभिवर्तते । यावदुपसपीमि ॥
इति निष्क्रान्ती। ॥ शुद्धविष्कम्भः ।
0
ततः प्रविशत्यधिज्यधन्वा कालपेपणच्ययो रामो लक्ष्मणश्च ॥ रामः । हन्त किमेतत् । न जाने क्व गतो वाली वानरेन्द्रः । पूर्वयुरहं वालिना' ___ सह सवामभूमिमभिप्रस्थितः । स च मद्विषयाबहुमानान्मां प्रत्युपचारार्थ पुरोगमनं पार्श्वगमन च परिहत्य परिवार च किष्किन्धां सम्प्रेष्य 1 एकाकी पूर्वत एव मामनुगतः ।
अह चाप्रतिच्छन्नेव सङ्घामभूमिपर्यन्तमागतः । अद्यावश्य द्रष्टव्यः । पुरोऽवलोक्य । 5 सहर्षम् । अयमसौ वाली ॥ सत्खर धनुषि बाण सन्धत्ते ॥ वाली वा सुग्रीवो वा"
विभीषणो न" दृश्यते । अनुचराश्च न दृश्यन्ते । तस्मादयं वालीति निश्चिनोमि । पूर्वेदुश्चकाकी स्थितः ॥
विष्य 3. विष्धन ..
11 चाप्रतीक्षमेव A पर्यटति A.
12 For अद्यावश्यं .. दृश्यते A reads ३ उपदत्य om. 11
तत्र युद्धारमाय पृष्ठतः समालोकितो न कथयति A.
दृष्टः । आश्चर्यम् । ततस्तं बहुशोऽन्विष्यापि विदितं विज्ञातव्यं for विधातव्य | क्वाप्यपश्चन् नैराश्नर्थमूकमहमागतः. विज्ञातं A.
18 धनुषि after बाणं add A च add. A.
1" लक्ष्मणः । मम तु संशयो वर्तते वाली च for वासिना A । एव add. A.
15 इति add. A. " प्रखितौA.
16 रामः add. A. 10 सम्प्रेच्य Mr सम्प्रेष्य A.
11 Mr मA.
add. A.

Page #351

VARIANTS IN ACT VI
293 प्रविश्य हनूमान । सुग्रीवोऽयम् । न हन्तव्यो न हन्तव्यः । रामः । आः आकृतिसाम्यादनर्थहेतुर्विपर्ययः॥
ततः प्रविशति सुग्रीवः। सुग्रीवः । न दृष्टो वाली॥ रामः। सखे सुग्रीव विभीषणः क्व गतः। अनुराव गताः ॥ सुग्री । एकत एवान्वेषणे वाली न दृश्यत इति नानामुखा वयं प्रस्थिताः ॥
ततः प्रविशति विभीषणः ॥ विभीषणः' । न दृष्टो वाली॥
हनू । स्वामिन् वालिनो दर्शनमस्माकं कुतः । गनदान अपि वानरास्तत्र तत्रान्वि10 ष्यन्तो न पश्यन्ति ।
रामः । तर्हि ऋष्यमूकं गमिष्यामः । किन्खमोघस्य बाणस्य किश्चिनच्यं प्रदर्शनीयम्। निरपराधेषु च न प्रयोक्तव्यः । कि करोमि । पुरोऽवलोक्य । अयमितो नातिदूरे वृक्षखण्डे कचिन नागः1 सञ्चरति । अयमेव लक्ष्मीकर्तव्यः । मृगया च राज्ञा धर्म एव ।
सावधानेन मया भवितव्यम् । यतो मृगजातिर्धनुर्धर दृष्ट्वा पलायते । अतो वृक्षविट15 पान्तरित एव भूखा निहामायेनम् ॥
निष्क्रान्तो रामः ॥ सुग्रीवविभीषणौ। अहो वाली क्व" गतः स्थात् । परस्परं विमृशतः ॥ प्रविश्व सम्भ्रान्तो रामः। हन्त महद् वैशसमापतितम्।
मया वाणेन तीक्ष्णेन मृगो हृदि विदारितः।
अद्रिराजप्रमाणेन वालिरूपधरो मृतः ॥१॥ 20 20 अग्रतोऽवलोक्य गत्वा विचारयामि ॥
ततः प्रविशति दिव्यपुरुषः ।
1 हनु° M1 हनू A 2 आः om A ३ आकृति A सुकृति Mr + सुग्रीवः om Mr 5 °चरा वा A
स for वालीA विभीषणः om Mr
दर्शनं दुर्लभमस्माकम् for दर्शनमस्माकं कुतः A.
'ऋश्य Mr ऋष्य A. 10 षण्ड Mr खण्डे A
11 मृगः A. 1 लक्ष्यीय 13 मया om A. 14 एव om. A. 15 हनि for निहनिA 16 इति add A 17 A reads a before वाली. 18 °मापादितम् A 19 मृगः A. 20 तदग्रतो for अग्रतोऽवलोक्य A. 21 प्रविश्य for ततः प्रविशति A,

Page #352

204
VARIANTS IN ACT VI
दिव्यपुरुषः । विजयीभव रामचन्द्र।
मुनिका देवो वा भवतु ननु जम्मारिरपि वा
विधाता भूतानामपि भवतु यद्वा कमलभूः । तथा देहस्यान्ते स्वयमनुगृहीतस्य भवता ममाये कस्तेषां प्रभवति महिनामतिशयः ॥२॥
रामः।
कस्त्वं मया म विज्ञातः स्तोषि मा परया मुदा।
कुतूहलेन सङ्कान्तमंतस्तत्त्व प्रसीदतु ॥३॥ दिव्यपुरुषः । अहं किन
वसुन्धराधीश महाबलानां वाली विनेता "वरवानराणाम्।
मदान्धभावेन मयाभिपन्नो मतगशापेन कुरङ्गभावः ॥४॥ पुरा किन मदोन्मत्ततया मतगमुनी मर्यादामनवेक्ष्य तदीयाश्रमपरिसरे दुन्दुभिदेहं' विचिप्तवान् । तद्रुधिरपर्युषितं निजाश्रमागणं दृष्ट्वा स मुनिः शशाप । “दुरात्मन् वीरदर्पण खल्वेवमकार्षीः । अनेनातिक्रमणेन "देहस्यान्ते कुरङ्गरूपं लब्ध्वा वीरधर्मविरुद्ध 5 कुत्सितं मरणं प्राप्स्यसि" इति । ततो मया मनिर्बहुशः प्रयत्नैरनुनीत. पुनरनुजग्राह ।
वेदान्तजालपरिशीलनलब्धवर्णों
वेदान्तरायविकलोऽयमनन्यभावः । देवासुरैरपि दुरूहतमेन तेन
देहान्तमन्यदुरवापमवाप्स्यसीति ॥५॥ ० स एवायं शापो यदह सङ्ग्रामभूमि प्रति वामनुगच्छन्नन्तरा मृगो भूत्वा स्वरूपं च विस्मृत्य पलायितः। स एवायमनुग्रहो यत्तव प्रसादाद् ब्रह्मादीनामप्यलभ्यमैश्वर्यमवाप्तवामस्मि । तदेव भवदनुग्रहबलादुपनतं शाश्वत पद गमिष्यामि ॥ रामः । तथास्तु ।
"इति निष्क्रान्तो दिव्यपुरुषः ॥ रामः" । वत्स लक्ष्मण विभीषणेन सह किष्किन्धा गत्वा वालिनः कृतोत्तरक्रियं सुग्रीवं वानरराज्येऽभिषिच्छ कतिपयदिनैरेव मत्सकाशमागच्छ । विभीषण भातृव्य
-
-
दिव्यपुरुषः om. MT, A. विवयीमव A. ३ मन्त° A. * दति A. वन A.
मनपेख.. 7 Vi add. A
___ क्रमेण ..
' देहस्यान्ते . . . भूत्वा स्वरू' (1. 20 below) om. Mi. 10 अनुग्रहतो मामुपगतं A. ॥ इति om. A 12 रामः om. Mr. 13 दिवसैरेव A.

Page #353

VARIANTS IN ACT VI
सनकर्शितस्य सुग्रीवस्य समाश्वासनाय तत्रैवास्ताम् । अहं तु सुग्रीवभृत्यैः कतिपयैवानरैः परिचर्यमाण ऋष्यमूके वत्स्यामि । मया खल्वयोध्यायां प्रतिज्ञातं चतुर्दश वर्षाणि • नगरप्रवेशं न करिष्यामीति वृष्टिकाले मासचतुष्टये व्यतीते बहु कार्यमभिवर्तनीयम् ॥
लक्ष्मणः । यदाज्ञापयत्यार्यः । सुग्रीवस्य राज्यनन्तरमेव त्वत्समीपमागमिष्यामि' । 5 तावत्पर्यन्तमिमे वार्नराः परिचरन्तु । सीतावियोगदुःखितस्य तव समाश्वासनाय ऋष्यमूकगुहायामवस्थापितं सीताभरणमर्पयिष्यामि । पूर्वेद्युस्त्वदागमनसम्भ्रमेण त्वदुपचारर्व्यावृत्तैरेतैः त्वया च सुहृत्समागमैनसन्तोषातिशयेन तत्कथालापविनोदव्ययतया च विस्मृतं तत् " ॥ निष्क्रान्ता लक्ष्मणादयः ॥
रामः । परिक्रम्यावलोक्य च । अयमसावृष्यमूकः । आरोहणं नाटयित्वोपविश्य । "अहं तावत् कृत्स्नं निशिचरपतेः पौरुषबल हठाक्रान्ते मित्रे प्लवगकुलमुख्ये विनिहते ।
16
"कदा भस्मीकुर्यामहमहह" लङ्कामविकल
कदापि
क्रव्यादा " जगति --19 नष्टा मम रुषा ॥ ६ ॥ मायामात्रमितः परं तस्य बलम् " तत्प्रतीकाराय कश्चिदुपायश्चिन्तनीयः । पुरोऽव15 लोक्य" । कि" अद्भुतं ज्योतिरितोमुखमभिवर्तते । सम्यग् विलोक्य" । अहो भगवा
21
1
नगस्त्यः सम्प्राप्तः ॥
10
20
अगस्त्यः
1
2
यां A
4 कार्य निर्वर्त A.
• राज्याभिषेकानन्तर° A
G
7
ततः प्रविशत्यगस्त्यः ॥
24
। श्रद्यैवास्मत्सुहृदा विश्वामित्रेण सन्दिष्टम् । “ यन्मयाधिष्ठितं यत्नाद् यातुधानवधादिकम् । जगन्मङ्गलकामेन रामस्य चरिताद्भुतम् ॥ ७ ॥
भृत्यः A
ऋश्य० Mr
ऋष्य० 1.
खल्वधोस्याधां Ma खलु मिथिला
8
17 a
सकाशमहमा A
सु add Mi
वनचराः A
9
ऋय० Mr
ऋष्य A
10 भरणजालं च समर्पयिष्यन्ति A.
11 व्यापृतै° A
12
•गम° for oगमन० A.
13
एतत् A
• वृश्य • I
हन्त A
10 हस्तौ निपीड्य A
17
14
15
17 a
• महत Mr • महह A
कदादि M1 कथापि A
18 दूति add A
19
• वृष्यo A
Mi has a lacuna, A has none
20 अवशिष्टं adl A
21 सविस्मयं add A.
22
एतत् add A.
23 विभाव्य A.
24
अगस्त्यः om Mr
295

Page #354

VARIANTS IN ACT VI
तदेतद् भवतो विदितम् । अत्र' देवासुराणामप्यप्रधृष्यं दिव्यास्त्रजातं साचादेवास्मामिर्दतम् । ततच कुतश्चित् कारणाद् भवदाश्रमे निचिप्तं माहेन्द्रं धनुर्वरं शिष्यमुखेन याचितम् । तच भवता मिथिलागताय रामाय प्रेषितम् । तचादयः प्रभावप्रमोदितना माल्यवता प्रोत्साहितस्य नामदग्न्यस्य हस्ताद् वैष्णवं धनुरप्यानीय 5 दापितम् । यचान्यदपेचितं तत् सर्वं मया सङ्कल्पेन' साधितम् । इदानभितापदपशिष्टम् । मायाविनो राचसा भवन्ति । यथा राजददो न भविष्यति तथा प्रयततां भवता" इति । परिक्रम्यावलोक्य च ।
सर्वया नेत्रानन्दं जनयति । रामस्याग्रतोऽवतरणं
10
15
20
296
अयं रामः
नाटयति ॥
रामः । ससम्भ्रममुत्याय । भवगन अभिवादये ॥ मनोरथाः सिध्यन्तु ॥
अग ।
उपविशतः ॥
रामः । अहो महान् प्रसादः यत् स्वयमेव भवान अगस्त्योति ॥ अग । किमन्यदीयं कार्यम् । अस्मदीयतपोविन्नकारिणामेव वधे प्रवृत्तोऽसि । ते च मायाविनः । अतस्तेषा मायाबलं ज्ञात्वा तद्विजये प्रवर्तितव्यम् ।
1
मायाबलमविज्ञाय महाबल मनागपि ।
मायाविनं स्वं मनसापि न चिन्तयेत् ॥ ८ ॥ ' ददामि ते दिव्यं चक्षुः ॥ ' इति कमण्डलूदकेन नेत्रे प मार्जयति ॥ रामः । हन्त लङ्कावृत्तान्तः प्रत्ययं प्रतिभाति ॥ अग । किं पश्यसि ॥
रामः । रावणो राचसराजः सर्वप्रकृतिभिः परिवृतो मन्त्रयते ॥ रावणः । मातामह " किमत्र कृत्यम् ॥
1 तत्र 4.
प्रचोदित ... 3 एक add. A.
* प्रत्यायनं भवेत् 5 For अयं.
2
जनयति A rends &
हिम
अयं रामः कामप्रतिमतनु श्रिया नेवानन्दं जनयति जनानां अधियाम् ।
verse:
तः परिचितचिदानन्दपरमश्रिया ब्रह्मानन्दं मम मनसि नित्यं प्रथयति ॥
I number this verse as 7 a.
6 आगत्य A
7 प्रति स्पधी for स्वं and lacuna, A.
8 अतो add. A.
इति om. A.
10 मातामह add. A.
9

Page #355

VARIANTS IN ACT VI
297
माल्यवान।
त्वया यद्यत् कृत्यं कपटविधिना तत्तदखिलं
'प्रवृत्तं दुर्दैवादहह विपरीत परिणतम् । महावीरो वाली तव च परमः पौरुषबले'
मदामातो हन्त खरितमभियातो विनिहतः ॥९॥ वयं च 'अग्रतः स्थातुमपि न शक्ताः । यतः।
अस्माकमपि लोके दावप्रकम्प्यौ महाबलौ।
राजा वानरवीराणां रामश्च क्षत्रियान्तकः ॥१०॥ . दयोरपि रामो जेता' । अवधारितमेव पूर्वमस्माभिर् यो वालिनं हन्ति हता वयं 10 तेन" इति । परन्तु एकवारं तूष्णीन्दण्डः प्रयोज्यः । फलं तु दैवायत्तम् । प्रकाशदण्डस्तु रामे न प्रसरतीति “प्रसिद्धमेव ॥
राव । तत् कथ्यतां यत्ते मनसि वर्तते ॥ माल्य । इदानीमेव मे चारैरावेदितं ऋष्यमूके रामः कतिपयैरेव वानरैः परिचर्यमाणः प्रतिकात । लक्ष्मणस्तु सुग्रीवपट्टाभिषेकाय किष्किन्धां प्रस्थितः। स च कतिपयै15 दिवसे रामसकाशमागमिष्यति । विभीषणः पुनीसचतुष्टयं सुग्रीवसकाश वत्यतीति । इदानीमन्योन्यविप्रयुक्तौ रामलक्ष्मणौ।
परास्नाभावे परस्परसहाययोः।
छद्मदण्डप्रयोश्चत् सफलो भविता तयोः ॥११॥ रावः। स कीदृशः ॥ 20 माल्य । यदा तावलक्ष्मणः सुग्रीवसकाशादृष्यमूTTET तदा मध्यमार्गमिन्द्रजिता लक्ष्मणस्थाग्रतो मायासीतायाः शिरश्छेदः कर्तव्यः । तदा लक्ष्मणो मुहूर्त मोहमापत्स्यते ।
-
1 किमत्र कत्यम् add A.
प्रयुक्त A. ३ परमं A. + बलं A. . जयाथीं युद्धाय A.
for A. रामस्य add. A. । तयो A.
विजेता A. 10 च add. A.
11 एवं add. A. 1 पुनरपि add A. 18 Mi, A read रामेण for रामे न. 14 सिद्ध fon प्रसिद्ध A 15 Mr reads कथयतां. 16 ऋश्य Mr ऋष्य A. 17 प्रविष्टः A. 18 स om. A. 19 दृश्य Mr दृष्य A

Page #356

298
VARIANTS IN ACT VI सवामप्रयोजननिवृत्त्या निरुत्साहो विभीषणश्च सम्पत्स्यते । तदानीमिन्द्रजिता मुहतीसराले लक्ष्मणो जेतव्यः । अतिधीरम्यापि पुरुषस्य स्वज्ञानविषये
आकस्मिके' वा सम्पन्ने विनिपातेऽतिदारुणे।
__ अङ्गारे वाघिणाक्रान्ते जायते विकल मनः ॥ १२ ॥ 5 "त्वया च विद्युजिह्वमायानिर्मित सीताशिरो रामस्याग्रतो निक्षेप्तव्यम् । ततः सोऽपि ___ मोहमापत्स्यते । ततः प्रगिव समाश्वसनादविलम्बेन जेतव्यः ।।
राव। यद्यपि युक्तं त्वयाभिहितं इदं तु सम्भाव्यते । कदाचित् प्रत्यक्षापराधाद्विगुणितकोपी' तदवस्त रामलक्ष्मणौ भवेताम् । तदा तत्सनिधानं अस्माकं अनर्थ हेतुरेव ॥
माल्यः । तदा युद्धं कृत्वा मर्तव्यमस्माभिः। तदर्थ "राक्षसबलं भवन्तमिन्द्रजितं 10 "वानुगच्छतु । कुम्भकर्णश्च प्रबोधयितव्यः ।
राव । किं सर्वविनाशोपायं चिन्तयसि । सर्वथा रामलक्ष्मणसविधानमाललः ___परिहरणीयमेव ॥
माल्य । क्व वा निगूढप्रदेशे निलीनो भवितुमिच्छसि सीतापहारनिमित्त महावरे जाग्रति।
मातृगर्भ प्रविष्टानामपि नः सर्वथा पुनः। .
रामरूपान्महामृत्योर्न मोक्ष इति मे मतिः ॥१३॥ औदासीलब्ध । कथितमरणापेक्षया वीरधर्मेण मृत्युः श्लाघ्यः । दण्ड एव शरणमसाकम् । अत्र च
तूष्णीन्दण्डः प्रयोक्तव्यस्तस्य सिद्धौ ध्रुवो जयः । प्रकाशदण्डे मृत्युश्च यतः श्रेयश्च शाश्वतम् ॥१४॥
15
-
20
।
1 वाdi. 1. 'मुहतीद्रामो for मुहान्सराले । 'चald. A + खन ज्ञान .. ." "कस्मिकोपसम्प...
यत adi. A. - श्वासाद.A.
कोपो Mr कोपी A " तद्वत्स्थ धैर्यो A. Mr has a lacuna 10 अमाकं om. A. 11 माय. om. A.
कर्तव्यम for कृत्वा मर्तव्य .. " माय add A " च सर्व ald . 1 चानु । 11 णौ स० 1 °णस। 17 निगढं प्र° 11 गूढप्र० . 17 हारि नि० " हारनि० A. 1 न Mi नः A. 20 न om. Mr. 1 कुत्सित. A.
22 यशः A.

Page #357

VARIANTS IN ACT VI
299 औदासीन्ये मृत्युरश्रेयश्चापवादश्च । अतो यथास्माभिरभिहितमनुमीयताम्।
जयो वा मृत्युवी भवतु नियतं मे मतमिदं
रिपावौदासीन्यं मनसि न समाधानमयते। अनारम्भो नित्या विपदितरथा चेदनियता
तदानीमुद्योगो ननु पुरुषधो बहुमतः ॥१५॥ "इति ॥
अग । सर्व भवता प्रत्यक्षमवगतम् । इतःपर राक्षसचेष्टिते विश्वासो विषादश्च मा भूत् । अप्रतिहतधैयो विजयस्व राक्षसान । आदित्यहृदयं ते विजयप्रदमुपदिशामि ॥
उपदेशं नाटयति ॥ 10 रामः । वर्षाकाले व्यतीते राक्षसानामुन्मूलनं मया सङ्कल्पितम् । तत् कतिपयैरेव दिवसभविष्यति । अग। प्रियं मे ॥ रामः । किन्तु लक्ष्मणः कथ राक्षसचेष्टितं विज्ञास्यतीति पर्याकुल मे हृदयम् ॥
अग । लक्ष्मणविभीषणयोरविनाभावेन भवितव्यम् । स एव सर्वमावेदयिष्यति । 15 तस्य राक्षसमाया रजावोनैव प्रत्यक्षा। अतः क्षणमामपि लक्ष्मणो विभीषणश्च
पृथगाभियेताम् । वानरबल च सर्व सन्नद्धमेव तिष्ठति । तत् किल महता राक्षसबलेन योद्धं भूलोकमवतीर्ण देवतानीकमेव । तदेतत् सर्वमद्यैव लक्ष्मणाय सुग्रीवविभीषणाभ्या च सन्दिश्यताम् । अह च निजाश्रम गमिष्यामि। इति उत्थाय । सहर्षम् । हन्त त्वयेदानीं
लङ्काद्वीपगतं निशाचरबलं कृत्स्न पराभूयते
दिध्या सत्वरमस्मदीयतपसो विघ्नो विनिर्धूयते । उल्लासो मन --- दिविषदामुच्चैरुपांदीयते सम्यक्पालनशीलनेन जगतां सौख्यं समाधीयते ॥१६॥
1 °सीन्यं तु A " च om A. ' मदनिहितमयताम् । • रम्भे A 6 धर्मो A. ' इति orm A
च addA । अनुगृहीतोऽस्मि add A ७ अग. om. A. 10 रामः om A. 11 विभीषण A 13 सीमागा A.
19 A leads this एव after प्रत्यक्षा 14 °मात्रं (om अपि) A 15 विभीषणेन लक्ष्मणो न मोक्तव्यः for लक्ष्मणो . ज्येताम् A 16 तिष्ठतु A 17 देवता Mr only देवतानीकमेव A 18 इति om A 19 °कुलं A 20 मनसीशितुर्दि A 21 पाधीयते A
22 Ma has also स्थी above धी. समास्थीयते A

Page #358

5
300
VARIANTS IN ACT VI कतिचित् पदानि गत्वा समन्तादवलोक्य । हन्त भोः । कतिपयदिवसैरस्मिन् प्रदेशे गर्नतां वानरेन्द्राणामट्टहासर्दिशो विदिशश्च विदारयिष्यन्ति ।
बिभ्यद्भूपरिरम्भकोणपवधूनिर्भिन्नगर्भिक__ भ्रशोनावितभीमभांगगरिमन्युजूतदभोजयः। यसप्रेषकदुद्भवप्रविलयप्रारम्भसम्भावित
स्वर्गीकः प्रतिलम्भसम्भृततमः सम्भारजम्भारयः ॥१७॥ इदं च ते लङ्काकिष्किन्धयोरन्तरालं निशाचरशवैरलङ्करिष्यते ।
उद्भूतप्रतिभूपभूमिविभुताविभ्रंशद्भावना
माविधनवदीयनिर्भरभुजासंरम्भसम्भावितम्। उयझेरवभारभावितभवनभङ्गभङ्गीमिलअमीरोनटभूरि लारगर्भ धनुः ॥१८॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ षष्ठोऽङ्कः॥
ततः प्रविशत्याकाशयानेन प्रहृष्ट इन्द्रो दशरथश्च ॥ ____ 15 इन्द्रः । महाराज चिरात परिपूर्णोऽयमस्मन्मनोरथः । अयं तवात्मजो महात्मा" रामभद्रः।
हत्या हन्त दशाननं सतनयं सभ्रातरं सान्वयं
हित्वा स्त्रैणमहो निहत्य तरसा सर्व च सेनागणम्। दत्वा तत्र विभीषणाय नमते लङ्काधिराज्यश्रिय
तत्त्वाख्यायिनि जातवेदसि ततः सीतां प्रियामादित ॥१॥ दशरथः। अहो भगवता हव्यवाहनेन महान प्रसादः प्रदर्शितः यदात्मानं प्रविष्टामपि तदवस्थामेव सीतामढूनादाय "सुग्रीवादिसमक्षं सुपर गदालविद्य रामाय समर्पितवान् ।
20
रसिकौ A. भाव. A.
न्यग्भूत A. + दमोलयः A. । स्वभौगप्रति. A. । यति A.
सम्भार A. रणितंप्रा. Mr रणितमा A.
" मस्माक मनो• A 10 किल add A. 11 महात्मा om. A. 11 रामचन्द्रः A. 13 अन्धो M. अहो A " सुग्रीवसम° A. 15 समापित Mr समर्पित

Page #359

VARIANTS IN ACT VII
इन्द्रः । कस्तस्य प्रतिकूले कर्मणि 'वर्तते अनुकूले कर्मणि' वा न वर्तते । तदीयपौरुषावष्टम्भेन हि सर्वलोकाः कृतार्थः ॥
दश° । इत्थं भवन्तो रामस्य पौरुषातिशयं स्तुवन्ति । मम त्वेतावदेव बहुमतं यदारण्यवासात् प्रतिनिवृत्य' सीतालक्ष्मणाभ्यां सह चेमेण पुरमैयोध्यामागत इति । 5 अनेन' " प्रियगम्यैकविधानेन
9 10
15
पुरस्तात् कैकेयीवचनपरिपाटीपरवैता पुरन्ध्रीसध्रीचा गहनपदमध्यासितमितः । पुनः प्राप्तं दृष्ट्वा कुशलिनमयोध्यापुरमिमं पुनजीतं मन्ये पुरुषपरिणामं सुचरितम् ॥ २ ॥
10 इन्द्रः । रामचन्द्रानुभावेन चयो लोकाः पुनजीताः । अन्यत्र " भाव जानन्नपि व्यवहरसि । पितापुत्रभावो हि मानं" गोपयति ।
15
नेपथ्ये। भो भोः सामाजिकाः " त्वर्यन्तां त्वर्यन्तां रामभद्रस्याभिषेकाय । अयं किल रामचन्द्र पट्टाभिषेक महोत्सवदिदृक्षया स्वर्गलोकादवतीर्य सप्रिनष्टे नभोमध्ये प्रतीक्षते
20
महेन्द्रस्य" प्राप्तः" प्रणयभर मधासनगतो महाभागः कामं सुरपरिषदुद्गीतविभवः । महानन्दोद्रे कप्लवभरपराधीनहृदयो
20
महाराजः साचाद् युमणिरिव दीप्या दशरथः ॥ ३ ॥ | भगवानरुन्धतीपतिः प्रकृतिवर्ग त्वरयित्वा रत्नमये पीठे" रामचन्द्रं निवेशयति । तत् प्रस्तूयता " मङ्गलानि ।
इन्द्रः
गन्धवी घनरागबन्धमधुरं गायन्तु कान्तस्वरं
गम्भीराभिनयप्रयोगचतुरा नृत्यन्तु रम्भादयः । दीप्तानि त्वरिताः किरन्तु परितः पुष्पाणि विद्याधरा दिव्या दुन्दुभयो गभीरनिनदाः कुर्वन्तु कोलाहलम् ॥ ४ ॥
' जगतामुपकारी रामचन्द्रः add A
2 प्रवर्तते A. 3 कर्मणि * प्रवर्तते A.
' सम्भवति Mr स्तुवन्ति A
6
om A.
यदरण्य A 10 निवृत्तः A. पुनरयो A.
f add A.
10 धर्मेकप्रधानेन A.
11
पुरा तत् A.
9
12
13
14
पुत्रस्य महिमानं A 15 त्वर्यतां त्वर्यतां A.
16
●परता Mr
परवता A
अस्य प्रभावमजानन्निव 4.
18
17 षेकोत्सव° A.
301
• चन्द्रस्य राज्याभिo 4.
19
• हेन्द्रेण A
प्राप्तप्रणय A.
20
इन्द्रः om. A.
21 सीतासहितं add. A
22 यन्तां A.

Page #360

VARIANTS IN ACT VII
दश । दिच्या वसिष्ठादिभिः सीतासमेतो रामचन्द्रः सर्वेभ्यः सागरेभ्यः ' नदीभ्यश्च समानीतैः पुण्योदकैरभिषिक्तो दिव्यमालाम्बरधरो दिव्यचन्दनैरनुलिप्तो दिव्याभरणैरलङ्कृतो दिव्येन किरीटेन विराजमानो दिव्यांसनोपविष्टो दिव्यया राज्यलक्ष्म्या विराजते | सफलमा सञ्जात मे' चक्षुः ॥
5 इन्द्रः । आचार इति रामचन्द्र पट्टाभिषेको मयि' मतः । न पुनरस्याभिषेकेण राज्याधिकारः क्रियते । अनेन ह्यवलम्बितानामपि राज्यं करस्थम् ।
10
'अय तावदरि" हत्वा " स्वराज्ये विनिवेशितः । विभीषणच धर्मात्मा लङ्काराज्येऽभिषेचितः ॥ ५ ॥ सुग्रीवः किल किष्किन्धाराज्यलक्ष्मीमवापितः । असाध्यमिदमत्यन्तमन्यस्य मनसापि वा ॥ ६ ॥ 13 नेपथ्ये कलकल: "
302
10
15
20
पृष्ठतोऽवलोक्य । अहो भगवान महेश्वरी " ब्रह्मणा सह सत्वरमित " एवाभिवर्तते । प्रत्युद्गमनेनाराधयामः "
"
इति निष्क्रान्ती ॥
॥ शुद्धविष्कम्भः ॥
ततः प्रविशत्यभिषिक्तो " रामः सीता" वसिष्ठादयश्च ॥
वसिष्ठः ।
14
2.
ی
सर्वभ्यः add. A
दिव्यसिंहासनto A 4 राव A
● जातं A.
आकल्पान्तमनेककोटिगुरमैतेादरेरानन्दं गमयन्ननेकविर्भवान् दिव्यानदिव्यानपि । आत्मीयानुपलालयनविरतेरेश्वर्यविश्राणनेराशीर्वादपरम्परामनुभवन्नस्माकमास्ता भवान् ॥ ७ ॥
8
C
A reads मे before सञ्जातं
7
इन्द्रः om A
उत्सव इति add. A.
9 बहुमत: for मयि मतः A.
10
4.
11 दीन A.
12
13
14
1J
16
17
18
19
20
21
स्वा° 4
कलकलः om. Mr
इन्द्रः om Mi इन्दुमौलि: A
च add A
Mr has also वः above ●मः.
add. A.
च add. A.
'मनन्त० A.
• विबुधान A
म: A.

Page #361

303
VARIANTS IN ACT VII विश्वामित्रः।
आलोकालोकशैलादविकलमवनीमात्मकीर्तिप्रकाशै
राशापालानुभावग्रसनगुरुतरैरन्वितामादधानः । आज्ञामात्रावशेषानपि रिपुनृपतीनात्तगन्धानपास्य
नाचन्द्रार्क धरियामनुभवतु भवानाधिराज्यप्रतिष्ठाम् ॥८॥ रामः। अनुगृहीतोऽस्मि ॥ सीता। परमर्द्धविणाणाणमुणीणं ण विसंवअड् वाआ। अवि' ।
दिट्ठाजे हि पडिट्ठिआतिहुवणे सेट्ठा हिसारासल
दुह्रारम्भपरम्मुहासहरिधाणिट्ठापरीतं तद। णट्ठासेसकडोरकिब्बिसमहाकट्ठावि लूणत्तद
सट्ठा सिद्धमुरारिसङ्करसुरंजेठाण हावत्तये ॥९॥ अरुन्धती प्रति । भअवू अरुन्धो देऔ विस एव अम्हाणं ण आरिसंअउणं । गहं कुणअति अहो अम्हाण भाअहेअम् ॥
ततः प्रविशत्याकाशयानेन ब्रह्मणानुगम्यमानो महेश्वर इन्द्रदशरथौ च ॥ 15 इन्द्रः। सखे महाराज पश्य पश्य सुहृद्भातृभिर्यथोचितं सेव्यमानस्य सीतासमेतस्य रामचन्द्रस्य दर्शनीयताम् ।
शत्रुघ्नः शरदिन्दुकुन्दधवलं छत्र दधाति स्वयं
सुग्रीवश्च विभीषणश्च विभृतः पार्श्वद्वये चामरे । सानन्दं व्यजनेन वीजयति च वैरं सुमित्रासुतः
सुप्रीतो युवराज एष भरतः सीध्योपचारे स्थितः ॥१०॥ दश० । एतादृशं रामभद्रं पश्यामि ॥
रामादयः सर्वे सखरमुत्थाय "भूयोभूयः प्रणम्य महेश्वरं वैदिकस्तोवैराराध्य बद्धाअलयस्तिष्ठन्ति ॥
20
1 शैलोद° 1 शैलाद A 2 रश्चिता A. 3 °मात्रादशे A. + मत्थA 5 "विमाणं Mr विमाणाणं A 'वत्रणं ण विसंवदद A.
A om the rest of this speech अवि... भाअहेअम् (hne 13 below).
बिम्ब A. १ स्वीयो A 10 अहो ममानन्यसुलभं भाग्यं यद् add. A.
FTETG add A.

Page #362

10
304
VARIANTS IN ACT VII महेश्वरः। सुप्रीता वय भवदीयचरिताद्भुतेन यत् त्वया रथोमृत्युग्रस्त जगजातमुब्जीवितम्।
पुनर्जाता हमे लोकाः पुनीता इम प्रजाः।
पुनश्चते चयो वेदाः पुनर्यज्ञादिकाः क्रियाः ॥११॥ 5 एतावत्कानेन त्वया जगतामुपद्रवो निरस्तः। अद्य प्रभृति परिपालने तवाधिकारः।
एतावन्तं त्वया कालं युद्धश्रद्धावलम्बिता।
धर्मदानदयावीर स्वामिदानीमुपस्थिताः ॥१२॥ यद्' भवान् वसिष्ठविश्वामित्रोपदिष्टमार्गेण लोकरक्षाध्वरे दीरितो भवतु ।
सर्वे सन्तु परस्पर सुमनसः सान्द्रप्रमोदा जनाः
सन्तुष्धन्तु समीहनप्रणयनैः सम्भाविताः साधवः। सद्यः सिद्धिमुपैतु' सज्जनमनःसत्कार्यचिन्ता सदा
सायम्प्रातरमी तवैव विभवं सम्प्रार्थयन्तो जनाः ॥१३॥
लोग राम वया यत्नेन साधितम्। 15
सुखी भव चिर जीव सर्वत्र विजयीभव ॥१४॥ सौजन्यैकरसेन सान्द्रनिभृतस्नेहेन सौमित्रिणा
साकं कर्मसु सावधानमनसा सत्येन धर्मेण च । सर्वानन्दविधायि साधुचरितं सर्वात्मनासाधयन्
___ सौराज्यातिशयेन सर्वसुजनवाघ्यो यशस्वी भव ॥१५॥ ' 20 भरतो" यौवराज्ये ऽधिकृतः शत्रुघ्नेन सह तव यशः सम्पादयतु॥
इन्द्रः । सकलभुवनाभिराम रामचन्द्र तव प्रभावन पुनः स्वाराज्ये प्रतिष्ठापितो ऽस्मि । सर्वे वेदा" निरुपद्रवाः सम्पन्नाः । निश्चिन्ताच सर्वे लोकाः ।
राम प्रति add A धन add A ३ वता का * निरासितः A . युद्धवीरोऽवलम्बित: A
वीराः A. तद् A.
समीहित. A. s afa orig., but also Mr "मुपेतु . ___10 विवयं A.
1 यन्तां A 1 द्विजाःA 18 °कुतूहलं Mr कुशलं A. 14 अपि add A 15 राज्याधिA 16 तव om A 16 "तिष्ठितो A. ॥ लोकाA. 18 निश्चिता A. 19 "देवा:A.
beside it,

Page #363

*305
10
VARIANTS IN ACT VII हृद्यानद्यप्रभृति भुवि नः कल्पयिष्यन्ति हन्त
क्षोणीदेवा मुदितमनसः सर्वतो यज्ञभागान। राज्ञां योग्यस्त्वमपि बहुभी राजसूयाश्वमेधै
रिष्ट्वा यः समधिगमय स्फारमानन्दमस्मान् ॥१६॥ 5 दश । वत्स रामभद्र।
त्वया लोककवीरेण धर्मनिष्ठेन धीमता।
नरो मम समो नास्ति न भूतो न भविष्यति ॥१७॥ एकस्तावत्तवारण्यवासमूलः शोक एतावन्तं कालमवस्थितः । इदानीमहं तमानन्दमनुभवामि।
तवारण्ये वासान मम हृदि महाशोकविकले
न किञ्चित् स्वारस्खं त्रिदशपदलभिऽप्यलभत । वयि प्रत्यावृत्ते पुनरिह महानन्दभरिते
न धत्ते भूमानं मम मनसि निःश्रेयसमपि ॥१८॥ - इतःपरमिष्टतमैरिष्टापूर्तरिक्ष्वाकुवंशजानामस्माकं शाश्वतं पदं परिकल्पय । वय' 15 श्रेयःसन्तानसिद्धिमाशास्महे । शारदः सुग्रीवागदप्रमुखान् यथोचितं सम्भाव्य प्रजारक्षणमवलम्बख।
आदित्यैरभिरूपधारितमहीभारैरुदारपै
राविर्भूतगुणानुभावगुरुभिर्धर्मेण गुप्ताः प्रजाः। आप्तरात्महितावधारणचणैरारब्धनिवाहकै
रादिष्टेन पथानुपालय महीमाचक्रवालाचलम् ॥१९॥ वसिष्ठविश्वामित्रौ विना न किञ्चिदपि त्वया मन्त्रयितव्यम्।
वसिष्ठारन्धतीजाने विश्वामित्र महामुने।
युवामशेषकार्येषु युक्तौ स्थातामतन्द्रितौ ॥२०॥ वसिष्ठविश्वामित्रौ। अनुगृहीतौ स्वः॥ 26 महेश्वरः। सर्वे भवन्त दहेव नित्योत्सवाः सन्तु । वयं च खं स्वं स्थानं प्रविशामः ॥
निष्क्रान्ता महेश्वरादयः॥. रामादयः सर्वे यथोचितमुपविशन्ति ॥
1 एकतस्तावत्त्वदीयारण्य A " "मूलशोकः A
इदानीं महान्तमा A + वासे A
लाभो A. शश्वतं Mr शाश्वतं A
' च भवतः add A 8 यत् add A.
वशिMr वसि A. 10 महेश्वरः। तयोरभिमुखो भूत्वा add A. 11 तौ for वसिष्ठविश्वामित्रौ A 12 इति add A.
4
2780

Page #364

306
VARIANTS IN ACT VII विश्वा । किं ते भूयः प्रियमुपहरामि । रामः'। किमितः परं प्रियमस्ति।
"दुर्जया जगदातङ्कहेतवो राक्षसा हताः।
प्रदायाचा च प्रविष्टा शाश्वती मया ॥२१॥ 5 तथापीदमस्तु । भरतवाक्यम् ।
साहित्योदयसम्भतो विजयतां सभूय सारस्वतः
सारो यत्र समन्ततः सहदयः सम्भावनीयोदयः। सम्यग्भावितसंविधानतरलः सोऽयं सुधासुन्दरः सन्दर्भो विदुषाममन्दहदयानन्दाय सजायताम् ॥ २२ ॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे ॥ ॥ सप्तमोऽङ्कः॥
10
1 रामादयः ।
"अवश्यं च श्रेयरिखना मया भवितव्यम्" हन्तव्या.
इति वालिवाक्यादारभ्य भरतवाक्यपर्यन्तेन } जयते ।
ग्रन्थसन्दर्भण सुब्रह्मण्यकविना कृत्स्नोऽपि * सन्दायताम्।
कथाशेषः पूरितः। तस्य पोलजला* Mt adds . किच । अस्मिन् नाटके चन्द्रस्य वेङ्कटेशार्यतनूभवस्य वेङ्कटाम्बावालिप्रकरणे "दौराम्यादरिभिः" इति गर्भसम्भवस्य द्रागेवाद्वैतात्मज्ञानसिद्धिरस्तु । लोकपर्यन्तेन ग्रन्थसन्दर्भण भवभूतिना त्रि- A has in a note अस्मिन् ... कथाशेषः भागपरिमिता कथा विरचिता । ततः | पूरितः । and omits the rest..

Page #365

APPENDIX C
This appendix gives the collations of the two manuscripts Mr and Alw which were received too late to be collated before the constitution of the text. Doubtful readings are indicated by a query (?).
ACT I Readings of Mr
Readings of Alw __Page I Beginning श्रीहयग्रीवाय | Page I Beginning श्रीगणेशाय नमः नमः । हरिः ओं । महावीरचरितं नाटकं | -1 II अलमतिविस्तरेण added before प्रारभ्यते ॥-1 10 त्यक्तकर्मविपाकाय - अद्य 1. II अद्य खलु omitted -1 15 वीरस्थितो | P2, 1 4 निस्सन्द-15 पद्मनगर ___P 2, 1. I श्वः for स -तर्हि महावीर--17 उदुम्बरा ब्रह्म चरितं -1 2 °तोऽत्रभवनिः-15 °हं| P3, 1 6 °मुरु० परिषदमेतावद्वि० --पद्मनगरं-16 तैत्ति-| P4, 1 - तत् समलभन्त ममापि -1 6 रीयाः-11 पर्दन्तिपावनाः -सोमपी- | स्वयमेव.-] 8 सहमरुनि थिनी धृतव्रता-19 पञ्चमः omitted - P5, 1 13 साङ्काश्यायन 1 10 °कीर्तिः नील
| P. 6, 1 3 °मभ्युद्यतः-16 च सुमङ्ग___P. 3, 1 1 पदवाक्यप्रमाणज्ञो added | ला--1. 9 अस्थाप्या before भव-जातुकर्णी-1 2 मिति P 8, 1 2 प्रेषितव्य -1. II कन्येति. भवन्तो-1 3 °णां यथाङ्गिराः-18| P. 9, 1 10 °लाञ्छितमु०-1 1 °ष्टकं दूहो
|-1. 12 दण्डीयतः पे०-1 15 रूपं P4, 1. I तत्र समरन्त ममापि-1 2 Pro, 1 I प्रवृत्त.-1 3 °तमसेन - तासु प्र.-1 3 परिषदः-14 कथाप्रवे- | 1 10 आश्चर्यमिय शसमारम्भं श्रोतु:-1 6 स्वयमेव-18| PI, 1. II कोशले. विजयी.--1. 10 °घातं श्ला. | P 12, 1 9 महा.-1 10 विश्राम्य - __P5; 1 8 भवान -कौशिको added | 1 II °माशास्महे -इति परिक्रम्योपविbefore विश्वा --] 10 जह -1 12 मूर्ति- | शन्ति omitted सुन्दर:-1 13 मित्रादृते ऋष..-1 14 P 13, 1 3 गोतमस्य.-मुनेः added यत्र for यस्य.
| before धर्म ----15 गोतम.--] 6 °ताP. 6, 1 2 °दशगुरुमि.-1. 6 °दर्कस- | मिश्र-18 जानुपमसाम.
x2

Page #366

308
APPENDIX C
Readings of Mi
मागमा भवन्ति added betore भगः - सत्यसन्धाः added before साचा:- तथाहि । - 1 12
P 14
ailled tefore तमासि - (1.11 आयुष्मन् | क्रान्तः added before -f added after दृश्यते.:- तस्य omitted 1. 13 नून added hiefore भव० – ० मैवाभ्युपागतः.
1
1.-1. 3
P 7, 11 इति added before कन्या०. - 2 केनचि ० –क्रमितव्या इति. - पयति -17 च कुले fi कुशलैर्- -18 आस्थेयानि - 1. 10 प्रकाश added before सन्दिष्टं
समुद्धता
त
उत्पन
P. for धर्म.
भगवम् omitterl -1 3 यस्य - 15 तौ for कुमा० ०दयामहे -- 1.7 समा. --- 1. 10 वृक्ष - 1. 11 श्री कामुको बलेन्द्रेय.
P. 12, 11 भवतोररिष्ट तु omitted. -- ०र्षातिशय:.-16 इति added after verse २५ -- 1. 8 एवं added before अश्रा०. -19 महा 10 इति सर्वे विश्रम्य
P 15, 110 कि ति. - इमस्ि
P 16, 19 पथदि --} 10 हा omitted - एव. - चिन्त० for विचिन्त P.17 1 5 कामं शत्रुरिति -
-1 7 तत्र
fix तस्य.
P 18, 13 °भङ्गमोघः - 17 राजा ।
कलकलः omitted,
•
Readings of Alw
11 शरीर - 2 अणुभावो : added before आग०-नि:
·
P 19, 1 5 ताडका – 1. 9 हड्डी २ 19 मुहो omitted.
18,1 ref:. -1 2 प्रेषितव्यः. --च omitted - प्रियसुहृदा - 1 4 °मभ्युपागताः - 1.6 वृथवीरध्वजो - 10 श्रूयते fior अथ - 11 कन्येति.
1' 19, 1.5 °ताडको०- 1 12 त्वरतां वत्स.
P 20, 15 महतः added before सङ्घा Pg.] 1 राजन्यश्री० -16 यत् added - 1 8 गताः – 1 9 गमाः - 1. 10 निःbefore द्वितीय:-1 11 मौञ्ज्या क्रान्तः - 1 11 °वाली.- - 1 12 भावं दीसो for 'दंसणा - 1. 15 रूप लिनं | अभिवट्टदि - 13 one fas omitted. राजर्षिमागतं गृहान्
13
P21, 13 डकाम् - 1. 7 प्रसरा 18 अचरित्रं पिअं णो
Pro, 11 प्रवृत्तयो -13 स नाम fun नन्वार्य स एकः -- गौतमेन ulded before दीर्घ दीर्घतापसेन -] 7 ब्लाद्भिद्य -- 1 10 आश्चर्यमिदम
P22, 11 ताडके - हि omitted - 14 वः -- 15 प्रमारो - 1. 10 शीर० P 23, 1 2 मङ्गल्यो – 1 3 सरहस्य omitted - 1; शब्दतश्च outted प्रका
माना०
1 12 ardds स्वगतं befine
इलादयो. - 1. 8 °न्यदर्शन
शन्ता -- 1.6 मुनयः.
P. 24, 1.4 0गित इव -- 15 •त्पञ्जर 1.6 राजा mutted. -- 1. 10 उभति P 26, 11 omitted.--), 8 P. 27, 15
मस्तु aferie – हणायते.
मन्ये विद्या
-- 19 भवन्तो.
रात्री added before दश० - 1.9 विहख omitted.
--- 1 6 यतः -- -- 1.8 संयुज्या..

Page #367

APPENDIX C
809
Readings of Mr
Readings of Alw कौशिकाबमसं त्यायमनुप्रविशन्ति -1 u P 28, 1 3 जानीत इति -1 4 जानीत वैकडूत-इति omitted
इति -कुशध्वजो जानीत इति -1 5 P 13, 1 1 जय omitted after रामचन्द | विश्वा राजानं प्रति for राजा -1 2 भगवन् omitted.-1 3 अस्ति P 29, 1 1 एव-1 3 लज्वितां omitted omitted -षेराचार्यकस्स.-15 omitted | |–वदामो-1 1 °मित° -1 12 राम
-"महल्यायै जार–इन्द्रं जानन्ति for | चन्द्र निर्दिशन्ति -16 मन्यमवाप-तस्याः पा-| P 30, 1 3 तं added before प्रणम्य प्मना शरीरमन्धतामिस्रमभ्ययात् -18 P 31, 1 1 "त्रिये कु० -"वैजात्यं - एष वैनकुलकुमारः
1 12 गृहीता ___P 14, 1. I सविस्मयानु० -खु for णं |
| P 32, 1 2 दत्तप्रतिष्टा -1 3 महर्षीन से-1 3 निर्वर्ण्य निश्वख च -18 प्रणि- omitted -15 °ष्यन्ति (omits इति)--18 हितः -1 9 °कार्यार्थी वः.-1 12 विमृश्य
___P 33, 1 6 °पर्यन्य -1 8 हन्यतामेतौ omitted
यज्ञप्रत्यूहनौ-19 उभौ for तौ P 15, J. 3 स्वयङ्गहा -1 6 च added before को -11 °वनुगतोऽस्मि- 9
____P 34, 1 6 ग्राहम् -1 12 कौमारो
नाम added before प्रथमो वर्तिम चक्षु.-1 10 स्वग° added before किं-1 II दिट्ठि-1_12 उपेत्य for उपत्यः -च omitted.-यमसावुद्धता- Readings of Mr (contenued) कृतिः .
P 19, 1 2 °वपुर्दोद्धत -19 हद्धी२(१) ' P. 16, 1.4 उपविश्व for उपसत्य.-1.9| -. II एवं omitted -1 12 भओं अब्भत्थेद for पत्थेदि.-1. 10 एवम् - P 20, 12 स्वग° added before अयंचि० for विचि.-1 II Speech leads 15 वरस्व-महतः added before सवा आर्य पश्य देवीमिमां निशाचरपतिः प्रार्थ
| -1 8 गताः-] 9 °पगमाः -1 II यते.-1 13 मा मैवं for वत्स | अम्हहे before अम्मो-इदो परागओ for ___P 17, 11 अति हि सौजन्यमार्यस्य- परागदो-One हद्धी omitted -उप्पा13 राजानमन-5 कामं शत्रुरिति तवाअवली-1_12 सा added before ---पुनरतिवीरमप्रमेयतपसमप्रा.-1 9 हदा -वह धर्मात्पथोऽपि च्युतः
| P 21, 1 2 अज्जे fon अए दाणिं -- ___P. 18, 1 3 मोघ• for °भीम -17 पत्थिी .-16 कुल्य० for °तुल्य -7 भवन दृत -1, 8 दिगन्तरेभ्यो.-एवाय- | प्रसरा-1 8 अच्चरिअर पिणो२ (१) माक्रन्दकलितः.-भगवन् added -1. u P 22, 1.2 सम्प्लवन्ते for लवन्त इति -
115 प्रमारो-1 6 दौत्वं.-17 स्वगतं

Page #368

310
APPENDIX C
न्ति
Readings of VII
Readings of Mi ardiled before एष.-सकलराक्षसहानिनि-, सीरध्वनी fon आर्यो -]. 4 This line and गमाध्ययनस्य adiled after or: --1 11 सthe next omitted -1 6 °कलः.-]. " for हि. --! 12 विश्वामित्रो जानाति कुश- राजा । विलोक्य added before स्फू० - ध्वजोति.
त्यश्रुतो.-1. 9 स्व. added before सम्पदं. ___P. 23, 1. ! स्वमन्त्राणां - 2 यानि -सम्पनं.-संसद्अ.-1. 10 शुण्डालः
for मया-1. 3 भृशाश्वा.-सरहसा 29, 1. : एअ हवे.-1 3 लज्जिता ___omitted.--- जुम्भकप्रयोगोपसंहारस्य-1. 4 इष्टां च-वड्डेमो.-15 आत्म° for स्वग
तानि मत्प्रसादादर्थतः शब्दात्मना च for तम -1. 9 °पर्यस्त --1. II रामचन्द्र तत्प्र . . च.-15 प्रकाशन्तां.-1.7 P. 30, 1 "तिकामति प्रसङ्गः-1. 2 "सहस्रं -1 8 न्यदर्शन.-1 1 दृष्ट्वा forराजन added before गुरु०.-अयं for ते - दिया.-1.2 स्व. for आ..-मनुतिष्ठ- 1. 9 तं added before प्रण -1 4 पूर्णा
युष्माकमाशि.-1 6 अम्हो-18 सुठुतरं ___P 24, 1 1 इदानी added after कथम् बहु-स्त्वस्ति --] + निचितं नमो.-1 5 तरित्पिP 31, ] 1 तपस्यतो for पश्यत -कुट-1 6 अपि च fir राजा-19 °प्रमुक्तः. बि.-1.3 भगव० - 9 उपहसन omitted ---]. पज्जलिअ.-उब्भमन्ति -] 12 -तर्हि added before सीर-मनदायल लोअण्णा -पहा omitted.
-1 12 गृहीता.- प्रतिभूर्भवा -1. 13 ___P. 25, ! स्त्यायते-1. 6 °कपिला आकाशे added before वत्स -1.7 विसर्जय च amitted-1 8 प्रोह- P 32, 1 2 प्रतिष्ठा -1. 3 ब्रह्मर्षीन एडरक्षोमरु० -] 10 प्रतिहते ---1 12 -रथानुया' -1 4 विदेह -मम and रामः for नेपध्ये
च omitted -11 स्व° added before दि. P 26, I ! रामभद्र omitted -तथास्तु भणीणं हविस्सर -1. 8 ममा० for धर्मा for एवमस्तु.---1. 2 महाप्रसादः-] 6 P 33, 1 1 •ध्ये विधौ ना -1. 3 खयि यता--1. 8 अहो added before न्यथापि-लङ्का च यत्-14 °वन्दी. देव.-मन्तेदित्ति. - अहो omitted.-1 |-1.6 तत् omitted.-कावतौ काल..अचरिअम्
1. 8 तद् omitted - हन्यता° for रामल... P. 7.1. ! अवतमाहात्म्यनिधे for / मणौ प्रहन्यता--1. 9 कुमा for तौ-- महा.--1. 3 वृत..-1.5 °स्पन्दस्तो..- यदाज्ञापयति भगवान for यथाज्ञापयसि. 1.6 उत्स्फूह for अतः सह-राdadded P 34, 1 2 युपपादये,-1. 4 वत्स before दश -1.7 संयुज्या .-1.9 विहख रामलक्ष्मणौ प्रमत्तमप्रमत्तो विजयख - _omitted.-1. पापं (t) added after शान्तं.1.6 सहस्तग्रहम् omittod.-17 तोऽभ्येहि
-1, 14 रति added before याखा. -1.9 ब्रह्मद्रहो.-निहन्ति.-1. 10 °ण_P. 28, 1. चमना तोसि.-1. 3 | स्त्रीप्रभवामिल.

Page #369

APPENDIX C
311
ACT II Readings of Mr
Readings of Alw P 35,1 2 भो omitted.-1 3 तदारभ्य | P 35, 15 °डकेयं-16 ताडका.--] 8 लक्ष्मणेन.-भृशा.-]. 12 °मप्र- | 1. 10 नरुषः ।
___P 36, 1 2 °वन्दी-1 6 सूर्पनखा.___P 36, 1 2 °बन्दीगृह° -1. 3 °मैकमत्यं | 11 सूर्पनखा.-1. 9 सूर्प० -त्ता -
-14 च for हि-1 6 पुरोऽवलोक्य | पाणिगाह -1 10 °महेसिना-माहिन्दं added before कथं -17 One जेदु omitted | -1 II प्पेसिदं
-कणि? added before मादा -18 इत P 37,15 सूर्प० -माणस-11 तद्भadded before आस्य - 9 णिबुताइ - यो.-1 9 तत्केन्तिमा हणमङ्गलाद् -अणं अ-1 10 अगस्थिअ. P 38, 1 1 सूर्य० –दश:-1 3 से added -हारं कअं महेन्द - I पेसिअं after ण -] 10 प्रभोः omitted
P 37, 1 4 हि for च (first) यद् for च P 39, 1 1 °हारः प्रेषितः -1. 3 निः(second).-15 मेत्तो एव सो कहिं तस्सि क्रान्तः -1 6 सूर्प-दुस्सिट्ठक्कम -110 एत्तिा चिन्ता -1.7 तद्भूत.-1 8 °मस्य | महेश्वरप्रीति
-1 1 किच-] 13 अतो for अॉ. | P 40, 1 4 सूर्प०-11 सूर्प -किर ___P. 38, 1 1 इएसिउपअमदलेहि - P 41, 1 1 °धनं-14 समाहि°--- दिट्टिविसेहिं ओहरिप्रमाणलोअ लोअणो | 1 6 ब्रह्मरिषि०~-1 8 सूर्प० ---1 9 °दार-12 वट्टइ.
ण्यवतो. ___P. 39, 1 1 नेपथ्येऽर्ध००) -1. 2 प्रेषितः | P. 42, 1 1 प्रहृष्ट-1 2 यिनं नियातेनैतत्.-1. 3 इत्युपनिक्षिप्य.-1 4 श्रीम- नीयुः-हठाक्रामत्य -1 3 मवसादवाहेन्द्र.-15 °यां माल्यवन्तममात्यम.- नन्तः -1 9 सूर्प० -किं दाणिं 1. 6 किति पषददप्पदुसलिट्ठ लिहि- P 43, 1. 2 सूर्प० --कक्खन्तरे -1. 1 1.1 पुनर्वाचयति । ननु added before अत्रैव भवान् -1 II प्रचलयति -तुदति -
-परं माहे°:-1. 9 °प्यतिचर.-] 10 | 1. 12 उत्थाय परिक्रम्य for इति -नि:तान् omitted.-सम्प्रत्यस्मद्धितार्थ च माहे- क्रान्ती । श्वरग्रीति -1. 13 इति omitted. P 44, 1. 4 °योर्जित्य -17 परा:__P. 40, 1 4 °गरी -1.5 भोः added | 1 8 प्रमादो after अहो.---1.1 °मदः for शमः -1 II P 45, 1 2 माहा omitted -1. 4 त्यक्ता दाणिं added after किं.-चिन्तीअह.- धियं.-1 5 संन्त्रासान्निजयाभिजात्यनि1. 14 शिष्यख.
भृत-1 6 सहिी .-18 परिधारणा ___P. 41, 1. 1 "र्निपातः.-1.3 तु omitted | P.46, 1. 1 जाअ-1.2 अ for अनं -विनयेत.-1 5 °कश्चेद्.-ब्रह्मर्षि.-|-1 रामान्वेषण ... भार्गवः omitted.

Page #370

312
APPENDIX C
Readings of Mr
16 पन्नोऽयमपविद्यमपि --न added after शस्त्र - स नो दुष्टतर: for दुष्टतर -1, 9 यदि matted. -- स to1 हन्याद राघवं राघवं added after हत्वापि - 1 10 सन्धास्तु omitted
P. 42, 11 सर्व f1 धर्म० – विजयते - तं जानीयुः । तथैव राव
हठात् कान्तिः -- 13 ह्यंवर° fir ह्यसुर 1. 5 oपजय० - चरितं वीर्य – 16 प्राद्मङ्गलं प्रातनोत्. -- 1 सादर्नितास्मजयः - 18 धर्म्य – 19 अदो - किं 17 हन्त २ – दाणिं णिचित्रं.
P. 50, 1 3
P 4314 शस्त्राणि - 1 6 प्रस्थापनाय --] 7 भवान् 1 8 प्रश्म 110 व 112 उत्थाय for इति. - 1. 13 fasfacer:.
-15
I. 44, 1, 2 ॰नगरगतराजकुल० हेलाप्रहित - दुर्मदः -- 1.7 °दण्डषण्ड.. - रहितः.
P 45, 11 दिव्या omtted - 1 3 शरासनस्य दयितः - 15 भृतस्नेहो - 11 हला omitted - एबम् -1 8 नोत्सवाः परावधोरणा
Readings of Alw P 47 1 3 हा हा देव -1.4 मुहरः - 1. 5 P 48, 11
1. 5 ° महण – तेज्ञोत्र - 16 विसद -11 °वित्यारिद° -1 8 कि ति
उभ्भन्ता०
P. 46, 1.1 क अ for "कद० -०जीव० -- विटिअ० - 1-1. 2 अअं omitted.--सुणीचर.(.-13 °मुपह्रीयते. 14 उत्पाल० for उत्खात - 15 •विजयः साध्यश्च बाही'.-. - 1. 6. काश्य० - मुनये 101 गुरवे - महीं शस्त्र - 17 विषयं लब्ध्वा तप० -1 10 दृच्युपघातः 111 पुरजने ०.
P.47, 11 नन्वेवं शि० - प्रणेता कथम. -1 2 अपि added before प्रमाण 1.3 अम्ही. े. - एत्र added after समन्तदी.
हा
ति -
वट्टदि -- 18 क्रामन्ति
-- 2 °गमनं. -
कुमार २.
P. 49, 11 °सन्दाव० 1 5 ° कुम्भ° for • पद्म लमस्य. - 1.8 हड्डी omitted
एसो fit सो व्ययत.
सहिए. - . - 1.6 वलादो 11 °रलि
P. 51, 1 1 एस - पेजितपहा० 13 °संहिद- --- 1.4 °घात जेव 1 52 111 विहस्य omitted
P 53, 11 गतो --12 साहस 19 परशुराम: omitted 1 13 न श्रुतः
www
P. 55, 1. I वाम मुग्धप्रगल्भं omitted - 17 •विधाविर्भव.. - - 1.8 चणं - 11 क्खु - 1. 12 परीवार,
P 56 1 3 पेक्ख२ – 1 4 भावश्री -- 1.7 ज्ञान - 18 श्रम
P. 57, 1 1 ओ० – 17 श्वत्यवज्ञापीत्याह -- 1 16 यत्तव तद्विरामनपथं व्यक्तं.
P 58, 12 किं fo1 वा 1,5 नाम added b·fore नयनाः - 1. 8 'मुशलो.. - 1. 13 वचेसि – निःश्व० (2)
I
P 59, 1.1 प्रतिप्रस्तुत -13 गुणपरगुणोत्कर्षत्वे परिणाम.. -11 हि तस्य
P 60, 12 नि च परि० - कामवाशास्त्र - १ 11 अभ्रन्तरं - -1, 13 एसा. - 1. 14 निःकान्ताः - इति परिक्रामति omitted.-1 15 भवता.

Page #371

APPENDIX C
Readings of Mr
added after देव - रामभद्द. - 14 °दुए - ० मुहर – पलविअं अम्हाणं राडलं -15 भट्टि - भट्टारं हि added after ते - अव्यउत्तम्
- 7
- सुर
P 48, 11 पेक्ख. - वराक्खलत्तमरालवधुभन्तः - 1 3 प्रतिवृत्य -14 ouferतव्या - 15 One सहि omitted समत्ततेल्लोक' – तुङ्गवित्रअलच्छील इमं विलो अन्ती ईसिविब्भमविअसत्तऐत्त - 1 7 भरिअमुहपुण्डरीकवित्था - रिहसंभमा आ – 18 विच हिमुहे
-
P_49, 11 आ -13 ° साध्वस० -15 ° कुम्भ° for °पद्म° – 16 मान - 1. 8 पारस्पन्दाः – 19 हड्डी २ – सो omitted —वाहरद्द -1 10 प्रभिन्नपुष्कला - · मङ्गलो. -1. 11 इति परिक्रामति
omitted.
-अय्य
3
P. 50, 11 गई । इति धनुषि उत्त. - ताव – 1. 2 ण अञ्चियि.. - 1 उत्ति – सहिए - लुत्तणम् – 1. 4 प्रकाशम् omitted – 15 परिस्पन्दाः 1. 6 वहुलावो एव्व - 17 हन्त२ । समावसिहि २ – 1.8 इत्युक्तस्य - 111 रस्त्रि..
P. 51, 1 1 हा added before एसो. - •लोअदुप्पेच्छवरठदेहप्पहाडामरो जलन्तं सुणिसि – 12 अवह°. – 1 3 °हिअ. - वडापहाडामरो - ० वि० – ० ग
P. 52, 1. 1 °करस्फुर° -13 सविस्मयम् omitted – 1. 4 °धिर्वृत्तानां च कालमिव शक्तेः – 1.7 कल्पनापाय.. - विदधत् for दधतः - इद्राननत्वं - 1 8 शिष्यः for तिग्म:.•-1.9 of GATE. 110 भूय
313
Readings of Alw
P 62,111 किं added before मय्येव - भृकुटि०
P 63, 15 दुद्दान्तस्यै० - -1.7 °मानक्रोधाः - 10 नमय - 1 11 दध्याः - 1 12 विगत
P 64, 1 9 आरण्य - 1 10 सामन्ते अह० – ०त्प्राशः
P 65, 1 2 च omitted – 1 11 निःक्रान्ताः – 12 परशुरामसंवांदो नाम added befo10 द्वि०.
Readings of Mr (contenued )
स्थित इव समु० -1 11 स्वाजन्य° - 1 12 लो भाति कण्ठे - 1 15 शान्त्यास्तनोति - 1 16 दुपश्रुत्य – 1 12 गओ
P. 53, 11 अय्यडन्त – 12 पसीअ साहसि -14 °मधिवीर - 15 परिताप: - 16 तपसि for जगति कीर्तिः दर्प – 7 परिचरणकरोऽयं राघवः -19 परशुरामः omitted - - दुरात्मनः omitted —–1, 13 स्कन्द for स्कन्दः – कथं न श्रुतः - 114 एष एव मे.
P 54, 13 तेषामु० for कष्टमु० – 1.4 सृतानि - 1 11 परिस्पन्दाः वान - 118 अम०
-] 12 भग
P. 55, 1 1 स्वभावरमग्राचः खल्वसौच -14 टो विहर० - -16 राम राम added after प्रकाशम् – 11 निसुम्भ० - 18 स्तम्भावविद्धः चणं - •थिल: तत्कण्ठ – 1 11 One हड्डी omitted— पन्नलिओ. - 12 मानं नि०.
1. 9
P 56, 1.4 वित्र added after ओहसद्.

Page #372

314
APPENDIX C
Readings of Mr
- आउहलम्भी omitted-17 गम्भीरच पौ० -18 आम
P. 57.1.1 परिसत्तरोसस्स for ऊस ०. -13 गुणाना. 15 कुतः for धृत० - 19 द्यावापृथि..
P. 58, 1. 2 चचब्रह्म -13 गुरुसु रम° -मन्तिउम् - -17 अपि च omitted - 1. 12 पेक्ख पेक्ख भत्तुखो - 1 13 श्रत्तणं वचेसि.
P. 59, 1. 2 धीरमंसलो "उसले से उवणासो – 13 स्कर्षित्वेऽपि परि०. - 14 भाव्यस्तु निपुण – 1.5 °हङ्का रग्रन्थिः . - 1. 9 सामर्थसार:: -1. II
Readings of Mi
P. 62, 11 किन्तु added after किञ्चित्. -- 1 6 दूयमानो added after ज्ञायते.17 किमु भ्रान्तो° corr to किमुद्भ्रान्तो० ---] 10 श्राः added before सत्य - 1 12 •ग्रहः सुन्दर इत्य०
|
P 63, 11 °मितिहासेषु गी०- 1. 2 मच्छिनत् - 1 5 °दुर्दान्तस्यै० - ० वंशान - 1 6 तद्वृत्तपूर्णमृद° - - मानक्रोधामेः. - 1. 8 Fust तत्र omitted - 19 निर्भय added after आः – 1. 10 नमय. – 1. 12 झटिति ०. P 64, 11 स्रब्धः - 12 °मभ्यनुज्ञा.. -1. 3 in सुखम् - -15 ततः for पुनः – 1 6 त्वं तु पुरोधाः सुचरितश्रोचियो - 1 7 तदत्र – 1.8 °तान्तः स्थि.. -19 ग्रहव्यवहारस्य - 1 1० प्राश -1 15 स्त्वा समाइय
• व्यसप्तभुवना - 13 लक्ष्यंच
P. 60, 111 गओ - ताओ. - एव added before पवि० 1 13 स्वगतम् omitted. - भावर. - ०रिएसो
P 61, 1.1 एव 15 वर हि वत्रे. 1. 6 तु omitted. - 19 किमन्यत् added after भगवन् - 1 12 भाण्डं - -- 1 15 तत् omitted.- .- किमित्यतिबाप्पा
Readings of Mr
P. 66, 12 उपविष्ट added hefore वसि० . - °.—1. 2 °ztai afa:.: - 1 6 तनयः प्रियः -- शमं for स्वयं. -17 चास्तु for त्व. .-1.8 तरः.
P. 67, 1.3 राघवः corr. to भार्गव:.1. 5 भवे ज्ञाता विवेक्ता. - - 1 6 तथावि घ. - 1.7 किच. - - 1.8 °तचेतमाने.
P. 68, 1. x aftfag. -orat:.प्रत्यासीदति -1. 2 ०शोक्क्यो - योग
P. 65, 1. 2 च omitted. -- 1 3 जनपदेषु न चिरमारस्य कास्तिष्ठन्तीति गन्तु - 1. 4 चेप्तव्यः - 15 इति निष्क्रान्तः added afte1 एवम् – 16 भगवतः – 1 10 इतरे for रामः
ACT III
Readings of Alw
P. 66, 15 विश्वस्य for वंशव -1, 6 भयं for स्वयं -- 19 श्रोत्रियः श्रो०
P. 67, 11 तु fo1 न.-14 यस्मादि P 68, 1 1 चित्त omitted नाम omitted. - 1. 3 मवेहि सार - 1.4 °विद्ध० omitted. -1.5 तयचरि०.
P. 69, 1.2
P. 70, 1. 18 P. 71, 18 तो for तै:.
कस्ते. 1. 8 °पि for ये.
य° for स्वैच्य०.

Page #373

APPENDIX C
815
Readings of Mr
Readings of Alw वृत्तिः -समापयतु परशुं च omitted - P 72, 1 3 आः omitted-विदेहरा1 3 पधेय. -1 4 °दर्शनप्रज्ञानमभिसं- जर्षे -1 4 °यामवस्क-1_10 खया वदति । तदा ध०-1.1 °णामत्र वीरो पुरोहितेन omitted -1. 13 क्षत्रिय omitted युधा-18 त्यै रोम
| P. 73, 1 3 राज° for "राजन्य ----19 ___P 69, 1 6 ममापि ततः किञ्चित् - | दुष्ट२ (१) 1 10 मेषोऽपि तस्या-1 13 वेव- P75 1 12 निःकामयति. 1. 14 तथा हि omitted
____P 16, 11 शले-1. 4 स्खलयतु - _P 10, 15 मर्मभिदो-रोमाञ्चयन्ति | 1 II तन्त्रो• for °तत्त्वो -1 6 अपि च omitted.-1 10 किमत्र | P77,1 3 °चरममृषिः -15 रोषाद° -1 11 °द्धृतम्
| -ll II-13 हासाक्षेपम् . . . .लिङ्गाट्ट ____P11, 1 1 °वधामर्षप्रयुक्तात् रोषक्षत्र | omitted -1. 14 °स्थान for °शाण 13 °चण्डः -15 निशित° for निभृत. | P 78, 117 तु for नु
-दण्डो विधत्ते -1. 8 °थैतौ । देवस्य P 19, 1 1 पशद -1 2 °वक्षोदुसम्प्रति धर्मथनेन सत्यमुत्थापिती रघुसु-कान्त्र-दत्त for °दन्त ---14 सिरा तेन तथा प्रसह्य ।-1 II निमि° . . .| -1 9 तैरलं अथेदानीम् omitted.-1. 12 एकस्य - P 80, 1 8 नोऽधु-1. 15 प्रातः 1. 13 छत्त्वा .
____P 81, 1 2 One यदि omitted.-1 10 ___P 12, 1. 4 पुनः added before नामा ज्ञाने च नान्यो-1 12 नु for तु-113
-1.1 तत् for नः -1. 8 तपो.-1. 9 | This line and verse 39 omitted 'गौतम वत्स-राजा omitted. ___P 82, 1 7 °त्येव स एष-18 कल्या__P73 1 1 स्पुरित०-1. 2 शा. for | णाय मरु-1 13 परिसरः प्रशा-13 कापुरुष added before निरप P 83, 1 4 मुहुरीक्षि०.-1 5 न स्यात् 1.6 नन्वरे खमपि किं-असि added after P 84, 1 5 °द्रह for "द्विषम् -1, 6 एव.-महा omitted.--17 चावकर्त- कार्तिकेयस्य -18_ अभ्यनुजा -1_13 1. 9 T: onutted
द्रस्त जा. ____P.14 1 2 प्रकृत्यैव.-1.5 नेप° for P 85, 1 3 गलत् for °सरत-1.1
वसि.-1. 6 वाभिप्रणी-18 One भोः निःक्रान्ताः -18 संसृष्टो नाम added omitted.-] II °दुद्भूत द्रुतगतिरात° before तृती. ___P. 75, 1. I भगवन् प्रसीद२-1 3 मुनिश for निजच.-1 6 क्षत्रं -शमनाय.
Readings of Mi (contenued) ----1.1 यदाह. ते added before महा.
--1. 12 गृणातु.-1. 13 निष्क्रामति.- P 16, 1. 1 मेस्सन्देहवस1, 14 पश्चन्तु भवन्तो वटोरख पत्रि० 1. 3 वाप्युपदिश-1 4 °दुहामाविष

Page #374


Page #375

APPENDIX C
Readings of Mi
-च omitted 1 8 समिहाण - अ
for च
P 89, 1 • समाहे - वत्से added after तावद् (p88, 1 10) सुन्दोपसुन्दो - पप्लवाञ्च - 1 3 'वेशिनः . - 1 4 मनां -15 देवैरपि प्रार्थितः – 1 6 नास्त्येव तत् fo1 तस्येषवः – 1.7 दण्डोऽप्यभ्यधिके - प्रवर्तते – 19 °ण्डञ्च - 1 1० स्यात् fo1 कुर्यात् - - 1 12 मृत्युं - तु for oपि - 114 °तप्तो यदि वा
P 90, 15 प्रकारेण -17 ततो 114 यस्तु स्वाभिगामि – एनम् added after fa.
P91, 11°दूषणप्रभृतयस्तु सङ्घवृत्तयो राजान नोपतिष्ठन्ते । यतस्तेनैव वत्से 12 - 13 भेत्स्यते- -1 5 •णस्यावग्रहः – स for न. -1 8 • कोपनः –1.9 दिन - 1 12 पुर एव चि
P. 92, 11 गरु – 1, 2 अ for च . - असोस° for कुल°. - 1 3 खलु added before कुल – 1.5 विकारः - 1 6 चैव मन्तव्यमौरसाद्.- - 1 7 सख्यं -1 8 ° मेष. - 1 10 मृश्य°
7
1. 94. 1. 6 ° दूषणत्रिशिरसो.हेयस्थिति:.:-19 केकसि. द्रच्यसि .1. xx मिश्रविष्कमाः.
.-1
- 13 ° द्वेषिणः- 16 सूर्प० -
P_90, 1 9 °दसक्कृदष्टश्च - 1 13 कृत्रिम omitted
317
Readings of Alw
: - 1 12 मृत्युः - ततोऽन्य० - 7 यतो
P91, 114 त्वागा - 11 यतस्ते omitted – 12 प्रतिजमन्ति 14 न added
before कृच्छ्र० 15 स for न -110 'मैत्र्यात् -1 12 faqe:
दम-वि
_P_92, 11 सूर्य – जीउत्त - 14 सूर्प ० - - 15 •विकारः - 16 उत्प्रेक्ष P93,11०पा० - 12 वालिप्रसा3 सूर्प० – परशु – 1 ro सूर्प
_P_94, 1 2 यदा – 1. 4 सूर्प० द्रक्ष्यसि – 110 निःक्रान्तौ
18
I. 93, 11 तत्रस्थश्च हनिष्यते -न | मदा० omitted.—°पाश्र° —°पखेषेण – 1.3 सास्रं षस्वति added after सूर्य॰.—अह – विअअजणिअविरोह - -14 वावाएदि. - रामविहीसण - 15 भो for ननु. 1.9 दधातु -- 1. 10 वि for पि -होउ
-19
P95, 19 प्रहर्ष - 1 13 पाकश्लाघ्यतराश्च – 114 विधि०
P 96, 15 महत्तयाप्र० – 18 त्सत्यमेवा०
P_97, 1.7 वसि omitted-19 विजिशे -115 विजयेन - 1. 16 मन्ये.
P98, 11 हत° 1. 6 °पराधस् - वत्स त्वया -1 10 हता° 1,13 1 14 एव omitted – 1. 15 र्वि
P. 99, 1 1 भगवन् – 16 इदमिदमिदा० - 114 पयामि
P100,14 प्राणमन् - 1. 7 यन्तु . - 18 परिभूत. - 19 चित्त इव.
P. 101, 11 °दण्डोऽप्ये° – 1. 2 पुनरत्र -- 1. 3 भवतां omitted—०धर्मीणा - 18 आत्मगतम् omitted. 1. 9 जनकः omitted

Page #376

318
APPENDIX C.
4
.
Readings of Mr
Readings of Alw P. 93, 1 3 हन्त for यस्य.-1 12 यदा- P 102, 1. 4 °मेषसमा.-15 निलय राधयन्.-] 13 पाकस्तस्य च याच. -भूर्गृहाः .
P 96, 1 6 °वरणे -1.7 रोऽङ्गिरसो P 103, 1 6 शस्खत -11 °ताचरि गुरुः -मयः.-] 8 °शुद्धा -1.9 अस्य | तानि तानि ---ll. 12-13 दुर्धरो वीरक्षत्रिय
P 104, 1 6 °ध्येत.-]. 1 स्नेहेष _P 97, 1 4 विनतारम् -प्रसभमप°
P 105, 1 6 भगवन्तौ-1 10 नि:क्रा-19 जिज्ञे-1 12 विभज्यते.-1 14
|न्तौ-1 II वत्स omitted. omitted-1. 15 विजयेन.
___P. 106, 1 4 °मथने स्वखो-भवत्
---1.5 येव सता-1 10 च added after . P 98, 1 3 जामदग्न्यरामभद्रौ.-1.7
कथं. तत्र for तत् त्वम् -18 किमपराद्धं वा
P 107, 1. 4 यदिदमयां-1 6 सूर्पत्वया.-ननूप -1 9 गुणवाघ्यं -1 13
नखा -17 सूर्प-वसिष्ठ:--18 अम्ही यावदायुध० -यदारूढो.-] 15 रिणः -1. 16 भविष्यति
-1 10 रसाअनसो.
___P 108, 1 1 °पम्हसिद--. 3 रामः ____P 99, 1 4 उत omitted -1 5 °वरु
| 5 व . आणवेदि omitted ---] 6 एत्य णि -]. 6 स्वग° omitted before द°- P 100, 12 वीरवर-1 4 हे for राम fou राज-1 10 °जन्यगोद्वा० -
हा.-19 °नुगोऽनुजः -1 13 निःक्रान्ता 1. II राज° for राम.-1. 13 भवन् -
___P IIO, 1 5 °मुपस्थित्य -1 12 प्रिये "वरणे.-1. 14 °मचभवतो.
| कल्या P. 100, 1 2 प्रायश्चित्तमिहा -1.3 P. III, 1 8 °सस्त खां. हि परं for परमं.-1 4 इति added after |
___P 112, 1 3 समाश्वसिहि२-1.4 verse २५ -1 5 वत्स added before अद्य तस्मिन् पत्नी-1 10 तातो for माता -17 यत्तु
___P 13, 1 6 °करुणःस्नेह -- 9 निः___P Tor, ! 1 "श्चित्त द्व-दण्डोऽप्ये क्रान्तः -1 10 मातुल२ -निष्क्रियामा० ---2 भगवतां-1 3 ___P. 114,1 1 निहित -15 इत omitted. ब्रह्मणां for °धर्माणामृषीणां -18 स्वग -1 3 सीतां . . . रामः (ine 5 omitted). for आत्मगतम्.-1. 10 नो added before -1.4 This line and the next omitted. - गुहान.-भवतः.
| 18 समाश्वसिहि२. _P. xo2, 1. 1 भवते added before सूर्य 115, 1_14 रोप्य२.
-1. 8 अपि for पत्र.-1.9 "तिरिक्त - P. 116, 1 12 न omitted. 1. 10 यिनस्ते.-1. 1 मुनेः.-1. 13 कि- P 17, 1 2 नि:क्रान्तः.-1 3 राममास.---. 14 अधिपतिः for सुधियः.- भद्र२.--1. 6 °मावेधत 1. 15 किमितो.-"सासदम. ___P. 118, ! 5 मातुल२.-भरतो हर

Page #377

APPENDIX C
319
Readings of Mr
Readings of Alw P 103, 1 4 मेष्वभयप्रदं -15 भूतयः --. 6 प्रसीदत -प्रतिवृत्य निव--1. 9 °दख मामरण्य -1 10 प्यधुना 1 8 एष वो वञ्चयित्वा-1 15 निःक्रान्तः.
-1 13 This line omitted-1 14 वि- P. II9, 1, 3 प्रयोग -11 निःकाजयोन्नतं
न्ताः -18 चारित्रं नाम omitted before ___P. 104, 1 5 स्वगृहात स्वगृहान् -- | चतु° प्रकाम-1 9 °समागमः -1 II विधाजते -1 12 अभिवन्दते -1 14 विजय -1 15 महाहवेषु
Readings of Mi (contenued) _P. I05, 1 3 आत्म° for स्वगतम् -1.4 | मर्पयति added after लेहो-19 °ज्यस्यते स्वस्ति वोऽत्रभगवन् एवमास्ताम् । इति | -1 ro This line omitted उत्ति-1 6 भगवन्तौ-1 12 उपसत्य | P 109, 1 1 प्रकाशम् omitted -1. 2 -19 °नापि धा.
This line omitted --1 4 This line and ___P 106, 1 1 अयमिमा०-०नस्तु - | the next two omitted-19 चेष्ट14 °मथने तस्यो-1.6 इति धनुः added | वत्सोऽत्र मेऽनुगः-1 3 °मं अवरोहिंद before अर्प० -1 गृही• for प्रतिगृही. | म्हि -18 परिष्वज्य -इदानीम् added aften | P II0, 11 आर्य fon अये-1 6 प्रतिनि० ---1. 9 अपि for तदपि -1 10 | सर्वाः added before प्रकृत -1 10 लोकाः "ष्ठेय.-च added aften कथं
सर्वे पूर्णकामाश्च सन्तु -1 13 °वरुणि. ___P. 107, 1. 2 °तुर्नो-1 4 सादर P III, 1 1 °जयोत्सवः -1. 2 वेन प्रवृत्त्यां शिशु.-दौर्मनस्यं -1.5 समुप- | added after यो यदर्थी महोत्सवे तत्तस्मै सर्पय.-1. 6 मन्थरावेषा omitted.-11दीयताम् -1 3 This line and the next खग° added before आ -आविट्ठ म्हि | two omitted.-1 8 माता मेऽद्य for वा
सरासरे-अहम् omitted -18 | माताद्य -1 12 उच्य for वाच्य हिअम् -अंहो.-विअई.-19 °कुमा- | P 12, 1 1 °मन्यथैव-18 आर्य for रो.-1 .10 जं for भो
तात-1 10 °दत.-1. 12 after लक्ष्मण __P. 108, 1. 1 °पमुसिअ - हिअए समा- added अत्यापन्नो गुरुजनः । कथं हि नामैविसई added after जणस्स.-1 2 सच्चरित्त- तत्।-1 13 °बैरिक्ष्वाकु. धीरस्स सुअर tor चा . . . रिद - P II3, 1 4 उभौ for इत्युभौ -1.. ग्वेद.-1.3 उपसृत्य for प्रणिपत्य.-अ | वत्स लक्ष्मण added before अत्या.-16
-अपि added before कुश -14 अ for | आर्य omitted -करणः तापसंवे-11 च.-एसा सआ.-15 वेद-1. 6 तत्थ च omitted-अम्बया for भरतजनन्या - तुमं मे.-1.7 एसो दे ता:-इति लेख- | 1. 8 "निष्ठ. साधु omitted -1. 10 सद

Page #378

320
APPENDIX O
Rendings of Mr
Readings of V समेत --'. 11 वत्स omitted --सम्प्रमु- समुच्छुख omitted ---| 12 one more न ग्धो.-- 1 12 यति वन
गन्तव्यम् aldest ----1. 13 प्रयान्ति ---1. 14 ___P. 114, 1. : नः परिवृतं.-1 2 विव- रत्यपूर्वः.--116 इति added aften tense सयति -1. 6 अब्जेण-1.गुरून for प६. गुरु वनं.-1 10 °मति.---! सवेगं.-' .17, 1 : निर्भरम omitted --विशा. वोर - "नुगच्छति -1. 12 इदानी कि tor प्रविशा' -भागधेयः -- 2 अनु---1. 13 अवेक्ष-पादचार -°नुगतं नीय ---1. 3 पञ्च added aften °भद्र -- ___PHE. I. 2 वा adled befone शत्रु - 1. 4 रनेकरसमप्यत्सन्न:-1.7 °मापद्यते. 1. 3 रामः omitted. ---1 4 भर° omitted -1. 9 वत्स added betore अनु० ----1 10 ---15 पिचा added atten वा.-नियुक्त शान्तम् . . . °न्तारः omitted --1. II --- 1 वक्त एवासि-1. 8 समाश्वसि- म्बादेशः ---! 12 किम. . . . तु omitted हिं२.-! 9 समाश्व-उधर for धार- P 18, I. 3 मैथिलैर०-1. 4 इतो for यख.-1 10 इति added belone भरतस्य इमे -1. 5 (one मातुल omitted-16 -कर्णे omitted -एवं भरतो वि०.-1 1 इति added after तव्याः -नः omitted - धुगं-तदेतदार्यः -1. 13 °हाण तद् प्रतिनिवर्वतामयं.-1.8 One उत्तिष्ट वत्स -1. 14 हा आर्य राम । इति for omitted.-1 14 प्रायः पवित्रा-वधिआर्य.-16 रामः omitted
का __P. 116, 1. 1 वत्स added beture मत्पाP II9, 1 2 दर्पविलसि० ---1 3 न्या. -सपदि tor सम्प्रति.-1 2 चिरं प्रमुग्धौ : थाय.-1. 4 °कूटाचलमु.-15 ऋषिभिः -1 10 तौ added atten इति -1 II । —हन्तुं रक्षांसि -1 6 यायां.
ACT V
Readings of Mi
Rearlings of Alw P. 119, 1.2 वत्सो बटा -वादनाय. 120, 1. 2 °वादनाय. --1. 3 °मुप-मुपसीद-1. 4 पर्यायात्.-1सीद-1 6 रवैरणकृत ----17 प्रस्थाप. "युत for "धुत° (8)---"स्युर.-1.9°कणा- | Prar, 1 2 °ध्यानो'.-17 शैलो कणी-1. शलो या वृह
चापर.-1.9 पततः अमा. P. 12x, I. x वली-1.5 वेतसिन P. 132, 1. 16 न स्मृति पुष्णाति. -दिवो व्यपाति
___P. 123, 1. 2 'लयत:.-1 3 °वृषभP. xax, I. ग्वादयते --1. 6 मरण सूर्पनखा-1. 8 °वीशसन्.-]. 10 °दवomitted.--1.1 सा for खा.-18 सत्यसन्धखभावोऽपि दौ-1. ro ग्यदा.- P. 124, 1. 6 नो.-." स्वजापि० for

Page #379

APPENDIX (
Readings of Mi
112 •यानृषीनिति - 114 चिरं - 116 शिवताति० -
म - प्रमुष्णा०
P 123, 12 परिसर गतः – 1 3 रामं for रघुवृषं – 1.5 ° कण्ठकं – वृषस्यन्ती –1 8 अस्याश्च –1 10 ° स्तर्हि दनुकबन्धपरे० - 111 च omitted 113 रणे for मृधे - -114 आश्चर्यम् २
12411 न omitted here and added after ॰लक्ष्मणाः. - त्वया चणमपि omitted - 3 °दर्याणां – 16 नो – 1.9 °ति माशासे – उत्प्लुत्य – 1 12 चेपीयान - 113 °सक्तं चितिः - 114 0 नील० fo1 ● निर्मल - 1 16 मध्यगतो – 1 17 वि
भाव्य omitted
P125, 11 वा मृ० -14 इत्युक्त रूपी - 15 अहो for the fist प्रमादः -17 कोऽप्ये° – 18 अहो added before पौ० -19 धातारः – देवस्य विश्वेश्वरा° - 1 10 केतनस्य –111 °तुर्वेतल - • दीप्तस्य. - राज्ञोऽस्य ते – ननी.
12 तापज
Readings of Alw
P 126, 11 योति वा नेतापद -- 1 3 विवराकृष्टस्फुरत्त्वग्वसा° – 1 4 स्नाय्वा०- 15 रात कृत्त - 18 शुद्ध | विष्कम्भः -- 1 9 दशापरिपाक -1 10 मारीषशत्रु. -- 1. 12 °लेखिलज्जा ०
P 127, 1 2
II
● भृकुटी● - • तान्तस्सुर 180120-1 9 घोरान्धे -1 पीह छिनत्ति - 1 12 One आर्य omitted. --] 13 स्तादृशाः शच्छेषु प्रमु
खन्ति.
-1
321
8 fa::-1 15
• भिस्यन्द – 1 17 प्रश्रव 125, 14 धिग्व्यक्त० - प्रमादः omitted
P_126, 1 1 नैऋता° – 13 °स्फुटक्लो - 17 निःक्रान्तः -1 TO अयं added
before HT°
- 15 One
हा
P 127, 12 ●भृकुटी० P 128, 13 fauftar: (17) omitted – 1 12 वत्स २ – 1 8 For अथ किम् substituted अतश्च तस्मिन् दुरात्मनि सर्वप्रकारेण वैरानृण्यमुपगच्छावः । 19 अथ किम् | added after रामः P 129, 1 7 हतेऽपि - -19 ufucaस्ति० - ०र्मुखः
P 130, 15 निर्यातयोः - 19 भवेत् omitted —] II One more परिचायतां added before परि० - दुरात्मना added befo10 राक्ष° - 1 12 ° नाकष्य – यस्त्रि
यम्
P_131, 13 गच्छ२ – 14 निःक्रान्तः - 1.9 प्रविश० - -- 1 10 श्रवणा
P 132, 11 जयति -15 च देवाद्यदैव खर° -- 1 12 प्रतिसन्दि
P 134, 1 श्वासच तम० -1 2 गच्छावः -1 3 इत omitted – 1 4 मानेष वीर - 11 ° न्नतिः.
P 135, 13 नालिकेली. चुलुके - 14 लिकुचो०- - एषः - 15 विग्रस्तम्बं - 10 साधु२.
P 136, 13 ° मुत्कटन्ति 1-1.7 fear! पुरुषः – जयति२ – 19 भवतां शरात्
P. 128, 1.2 भीशव - 1 3 पूर्वैः
1. 4 खिरः - 1. 6 °स्ताव - महातीर्थ | - 110 प्रियं२ -1 11 राम omitted

Page #380

322
APPENDIX C
Readings of Vr
Readings of Alw भूत ---1 8 मि ता -- 1 11 "ष्ठितवान् 137, 1. 1 °मेवास्तु किञ्चिन्न प्रति - तातः ----1_12 °मर्मच्छिदाः
5 स्थानम् -16 न तादृ०-०ध्यस्थम ___P_129, 3 2 नाम तत् --16_Lacuna ' 19 भद्रं.--अधुना नन्द महाभाग -1 10 for के खिह - 17 शमनात् ---1 8 तथाहि । इति adderl befine दनु निःकान्तः । ~~~-1.9"ण्डितस्ति --- oर्मुखः - In Lacuna ' P. 138, 1 4 कचालये--1 5 नदीfor निचरन - लभ्य बाह्यान्तर-1 12 नाथे --! 9 भावशि० --1_10 शुभ्रगिमामित
रिः ---1 13 °माहिष्यस्या । _P 130, ! 2 रारण्यानि ---1. 17 भि- P 139, 1 1 तं for तत - 3 आश्चविभावयामः ----] 4 वत्स added betore : र्यम२-16 यत्तत्त्काण्ड ---17 निर्विपदृष्ट- --- नाभी गाः --15 Laeuna for | ध्यमा० । मनु तदेव तात.-चेमान्य -11 भयं P. 141, 1 2 निस्यन्दि-1 3 लक्ष जमयन्त्यरण्या ----1 8 °मयमेवासो - omitted ----15 धीर omitted -1. II "क्षिपश्चिमतः ----
19 भवेत् omitted --भाग प्यते रति for "विभागः - 1 10 कार• for का- P 142, ! 3 पूज्योऽपि() --- II वितार - -1_n दुरात्मना added after , नोद omitted -1 12 न्यायवतः --13 °मानेन.. -दनु on राक्षस --- 12 °रण्य- परिलसत्स० ---1 6 लुनी
P 143, 1 8 माम युक्त --! 13 महा_P 13, 1. I तु tor हि-1.3 गच्छर ना -1 8 प्रजति.-मम for मयि -19 P 144, 1 2 बद्धा योधमः.-15 रूढं वैर - .1 12 °सृक्पतकूर्च -1 13 श्रवणा तायतदीर्घ
P_145, 1 6 नास्ति -17 विजये ___" 132, 1 3 देव added before शृणो | to1 °दमने --] II नीयानमानप्येवमनु
-1.5 °दूषणविशिरसो विनि० --1. 6 P. 146, 1 6 निःक्रान्ती --] 13 विभीतोरपक्रम्य.. . दृश्य ---17 मर्पको --- षणः for विभीषण विभीषण 1. 8 श्रीराम ---प्रणम्य oruutted ---1 13 P 147, 1 1 सविमर्षसंरम प्रहार -- तत्रभवतो omitted
13 रोपयितव्यं -1. 2 गिरिगहरेभ्यः .P. 133, 1. 1 ततः.-1. 3 रयं यदाह पताही --- 12 °सत्यदुःख०.---1. 13 °पातं सीमित्र--1. 4 तोऽसि --- अथ for : वा० --1_14 शोक for °सशोक कचय.-1.7 रावणेनाप-1.8 ङ्कितम 148, I. I कमल oritted --~-J_13 1.9 राजपुनि ---1_10 पुनः added before | पद्धः. संवर.-1. II कय केन वा.-तत्सङ्ग- P. 149, 1. 8 °कूलक:.--1.9 One आर्य हीतम् - 12 -1.14 वत्स सन्द्रष्ट. omutted.
P. 134, I. - ततश्च सीतावस्त्रं तमभि- P. 150, 1. 18 घिराष्ट्र.

Page #381

Readings of Mr
13
ज्ञानम् - तदृश्य ● - 2 गच्छावः इतो for इतस्तर्हि – सर्वे added before परि० - -1 4 रामः added before तत्रभव •णानि श्रू० -
-15
-1 7 °द्वज्रलक्ष्मणे
न्नतं – 19 प्लवङ्गम० –
पतेः
APPENDIX C
IO
'यूथाधि
14
P 135, 13 लुम्पत्यपो • लीला for हेतु : – लिकुचो . – Lacuna for य एकः – 15 स्तम्बान्निवा° - 18 हस्त omitted – 1 9 कुमारलक्ष्मणेन
136, 11 साधु कृतं आयें for आर्य - 13 मुञ्चलन्ति - 14 मेदसो विलयना० -15 दिव्यश्मशानानलात् – 17 दिव्यपुरु – One जयतु omitted – 1 8 स्त्रिया:- -19 भवदाश्रयात् - 11 राम omitted - दास्कन्द नार्थमुषित' -
-1
Lacuna for काश्मल्य
-1
P 137, 14 °तिषा ने रावणमैत्र्यं परोचमेवास्तु कि० 2 प्रतिविधानाय रुध्याभ्युपेयते -1 5 एव omitted चरित्र – 16 न तादृ° – 19 चिरं
omitted
P 138, 15 नदीनाथे० – 1. 6 नाथि तवते - तु for च - 17 कुलपांसन omitted - तापिo for परितापि०- – 18 अपि added before वीर्य.. – 19 °तरवीरभावो ataatafated - 1 12 सोऽय for नायं P139, 11 एव added before वर्त्मी० -1 इति added before पा० - पादाङ्गुष्ठेन - 1 3 One more आश्चर्यम् added नि4 नन्दनेन कपिना नि०रस्तमस्त्रिभिरिव देव - 1 6 रुन्धन्नभः -
2
-15
1. 2 Lacuna for न्ध्य
823
Readings of Mr (contenued )
P_140, 12 ऋश्य – तथाग्रतो 13 चिरशून्ये सन्नि० – ० सोमचमसादिविविध विशेष० -1 4 ° कर आस्ती० – ०रिध्मानामाज्य० 17 श्रम गन्धः (P 141, 12 below) omitted
P 141, 13 किमिहामित - प्रवृत्त०- 14 कदम्बकानि °धूयo fox ofविहन्य० - -1 12 –°पाटल° – 1 5 °ष्टम्भधारित सपदि - सम्प्रस्थीयते - 17 जृम्भारम्भomitted —2 डिम्भैः - 18 मतिकल - 19 अपि च for उपरि - विकटमान० – तापिञ्छ० – 1 10 °मद्रैर्न°
P 142, 11 प्रतिनिवर्तस्व fo1 निवर्तस्व - 11 °स्तटित्वान - 19°मान्त° निवर्तस्व - 1 11 One आर्य omitted - प्रधान० for °दान० 1 13 सः omitted P 143, 13 परिपतत्स० - -1 4 °लोपात - 15 • मुखपत° – 16 तु for हि - 18 तावदयु° fo1 नामायु० - निपाο - 19 प्रतिपत्ति for • दिवस -1 IC रघूद्वहस्य – दुग्रहः – मभिन्दन् - न्धायाः. - निरागसि – नावेहितं पाप प्रत्युत दारुणं व्यवसितं सख्यं किमेतादृशम् । For the further text of Mr see Appendix B
-1. II
Y 2
Readings of Alw
P 151, 1 3 इति प्रणमति omitted - 110 स्वरसः -1 12 °तदस्तु -1 15 प्रेयसा omitted.
P 152, 117 निःक्रा० - 1 18 महावीरचरिते आरण्यकं नाम added before पञ्च०
MS Alw ends here
-

Page #382

2
अनुष्टुप्
73
3.
4
5
6 वसन्ततिलका
13
21.
19
22.
"
7.
8. मालिनी
9 उपजाति
10. अनुष्टुप् 11. शिखरिणी
12.
13. शार्दूलविक्रीडित
14. अनुष्टुप्
15
16
"
"
Act I
**
13
17.
18. शार्दूलविक्रीडित
19. अनुष्टुप्
20.
"1
11
17
"
A INDEX OF METRES EMPLOYED
a. in Text: Acts I-VII.
APPENDIX D
23.
33
24. शालिनी
25 शार्दूलविक्रीडित
26 अनुष्टुप्
27 वसन्ततिलका
28. उपजाति
29 अनुष्टुप् 30 शार्दूलविक्रीडित
31 अनुष्टुप्
32
33 शार्दूलविक्रीडित
34
11
Act I
35
36 अनुष्टुप्
37
38
39
40
41. अनुष्टुप् 42 उपजाति
„
13
वसन्ततिलका
11
43. शिखरिणी 44 प्रहर्षिणी
17
43 मन्दाक्रान्ता
46. शार्दूलविक्रीडित
47. अनुष्टुप्
48
49
39
50. शालिनी
Act I
51 हरिणी
52 अनुष्टुप्
53 शार्दूलविक्रीडित
34
55 वसन्ततिलका
56 अनुष्टुप्
37
13
58 उपजाति 59 शार्दूलविक्रीडित
| 60 अनुष्टुप्
1 61
"
11
62 इन्द्रवज्रा
Act II
1. उपजाति
2 मन्दाक्रान्ता
3 अनुष्टुप्
4. मन्दाक्रान्ता
5 अनुष्टुप्
6 शार्दूलविक्रीडित
7. अनुष्टुप्
8. शार्दूलविक्रीडित
9.
10 अनुष्टुप्
1. हरिणी
""

Page #383

825
Act II
Act III
APPENDIX D
Act II 45 शार्दूलविक्रीडित 46 अनुष्टुप
12 उपजाति 13 शार्दूलविक्रीडित 14 अनुष्टुप 15 शिखरिणी 16 स्रग्धरा
48 स्रग्धरा 49 मालिनी 50 शार्दूलविक्रीडित
18 शार्दूलातीडित
Act III 1 शार्दूलविक्रीडित 2 अनुष्टुप 3 शार्दूलटित 4 मालिनी
26 मन्दाक्रान्ता 27 शिखरिणी 28 मन्दाक्रान्ता 29 वसन्ततिलका 30 पुष्पिताया 31 वसन्ततिलका 32 स्रग्धरा 33 रथोद्धता 34 मन्दाक्रान्ता 35 शार्दूलविक्रीडित 36 शिखरिणी 37 पर्दूलविकारित 38 अनुष्टुप 39 , 40 शार्दूलविक्रीडित 41 शिखरिणी 42 वसन्ततिलका 43 शार्दूलविक्रीडित 44 वसन्ततिलका 45 अनुष्टुप 46 , 47. मन्दाक्रान्ता 48. शार्दूलविक्रीडित
24 आर्या 25 मन्दाक्रान्ता 26 , 27 मालिनी 28 शार्दूलविक्रीडित 29 वसन्ततिलका 30 हरिणी 31 वरतातल 32. शार्दूलविक्रीडित
6 अनुष्टुप 1 उपजाति 8 अनुष्टुप 9 वंशस्थ 10 अनुष्टुप II सन्तातलका 12 अनुष्टुप 13 शार्दूलविक्रीडित 14 मालिनी 15 वसन्ततिलका
34 वसन्ततिलका
16
17 हरिणी
शार्दूलविक्रीडित 37 रथोद्धता
वतातला
अनुष्टुप
॥
19
40.
.
Act IV I शिखरिणी 2 अनुष्टुप 3 शार्दूलविक्रीडित 4 अनुष्टुप 5 मायभारा 6 शार्दूलविक्रीडित
1 शिखरिणी | 8 वसन्ततिखका
21 प्रहर्षिणी 22 वसन्ततिलका 23 मन्दाक्रान्ता 24 शिखरिणी 5. मन्दाक्रान्ता
41, मन्दाक्रान्ता 42 अनुष्टुप 43. उपजाति 44 मालिनी

Page #384

326
APPENDIX D
Act IV
het IV
+2 अनुष्टुप् 43 ॥
Act r 12 अनुष्टुप् 13 . 14 शिखरिणी 15 प्रहर्षिणी 16 उपजाति 1 17 अनुष्टुप् 18 शार्दूलविक्रीडित
45 शालिनी
9 उपवाति 10 इन्द्रवज्रा IT शार्दूलविक्रीडित 18 वसन्ततिलका 13 अनुष्टुप 14 शार्दूलविक्रीरित 15 प्रहर्षिणी 16 अनुष्टुप 17 शार्दूलविक्रीडित 18 शिखरिणी 19. 20 वसन्ततिलका
46 अनुष्टुप
48.
,
20 अनुष्टुप
50 वसन्ततिलका 5ा अनुष्टुप
शार्दूलविक्रीडित
22. शार्दूलविक्रीडित 23 अनुष्टुप
53 शिखरिणी 34 अनुष्टुप 35 , 56 वसन्ततिलका 57. शार्दूलविक्रीडित
25. शार्दूलविक्रीडित 26 अनुष्टुप
59. अनुष्टुप
61 आर्या
28. हरिणी 29 वसन्ततिसका 30 शार्दूलविक्रीडित
23
॥ 24 अनुष्टुप 25 वर 26 पृथ्वी 27 अनुष्टुप 28 शिखरिणी 29 वसन्ततिलका 30 अनुष्टुप 31 , 32 स्रग्धरा 33 शार्दूलविक्रीडित 34 अनुष्टुप् 35 ॥ 36 , 37 शार्दूलविक्रीडित 38 अमुष्टुप 39 शार्दूलविक्रीडित 40 मालिनी 4.. ॥
Act v
• शार्दूलविक्रीडित
32. पुष्पिताया 33. अनुष्टुप
3 प्रहर्षिणी
3. Prict 36 अनुष्टप
5. शिखरिणी 6. अनुष्टुप
38. शार्दूलविक्रीरित 39 अनुष्टुप
10. मन्दाबान्ता
4. शार्दूलविक्रीडित
44 सन्धरा

Page #385

APPENDIX D
327
Act VI
Act v 45 स्रग्धरा 46 शार्दूलविक्रीडित 47 मालिनी 48 उपजाति 49 शार्दूलविक्रीडित 50 अनुष्टुप 51 शार्दूलविक्रीडित 52 अनुष्टुप् 53 स्रग्धरा 54 वसन्ततिलका 55 शार्दूलविक्रीडित 56 वसन्ततिलका 57 उपजाति 58 शिखरिणी 59 अनुष्टुप 60 , 6r वरना 62 गार्दूलविदीरित 63 "
13 अनुष्टुप 14 प्रहर्षिणी 15 शिखरिणी 16 स्रग्धरा 17 शार्दूलविक्रीडित 18 अनुष्टुप 19 , 20 शार्दूलविक्रीडित 21 अनुष्टुप 22 शिखरिणी 23 शार्दूलविक्रीडित
Act VI 46 वसन्ततिलका 47 पुष्पिताया 48 स्रग्धरा 49 शिखरिणी 50 अनुष्टुप 51 स्रग्धरा 52 शिखरिणी 53 मन्दाक्रान्ता 54 शिखरिणी 55 अनुष्टुप 56 स्रग्धरा 57 शार्दूलविक्रीडित 58 गीति 59 शार्दूलनिडित 60 अनुष्टुप 61 स्रग्धरा 62 शिखरिणी 63 स्रग्धरा
25 स्रग्धरा 26 प्रहर्षिणी 7 मालिनी 28 प्रहर्षिणी 29 उपजाति 30 शिखरिणी 31 शार्दूलविक्रीडित 32 स्रग्धरा
33
॥
Act VI शार्दूलविक्रीडित 2 अनुष्टुप 3 " 4. स्रग्धरा 5 अनुष्टुप
Act VII 1 मालिनी 2 उपजाति 3 वसन्ततिलका
5 पृथ्वी 6 अनुष्टुप
34 शिखरिणी 35 स्रग्धरा 36 शिखरिणी 37 मन्दाक्रान्ता 38 स्रग्धरा 39 अनुष्टुप 40 , 41 शार्दूलविक्रीडित 42 स्रग्धरा 43 उपजाति 44. मन्दाक्रान्ता 45 "
7 स्रग्धरा 8 शिखरिणी
9 पृथ्वी
8 प्रहर्षिणी 9 आर्या 10 शार्दूलविक्रीडित II वसन्ततिलका 12 शार्दूलविक्रीडित
10 स्रग्धरा

Page #386

Act VII
328
APPENDIX D Act VII
Art VII 4. शिखरिणी 24 आर्या
34 अनुष्टुप 25 वसन्ततिलका
35. , 16 स्रग्धरा 17 उपजाति 27 शार्दूलविक्रीडित
37 शिखरिणी 28 अनुष्टुप्
स्रग्धरा 19 अनुष्टुप् 29 ,
अनुष्टुप् 30 शिखरिणी
40 ॥ 21. शालिनी
31 अनुष्टुप _22 अनुष्टुप
| 42 शार्दूलविक्रीडित 33 शखरिणी | 43. स्रग्धरा b. in Appendix A by MS. K.
Act V. 47-73. .t V Act V
Act y 47 शार्दूलविक्रीडित
56 शार्दूलविक्रीडित 65. अनुष्टुप् 48 आर्या
57 शिखरिणी ___49 शिखरिणी
67 , 50. . 59 वसन्ततिलका
पृथ्वी 5. उपेन्द्रवत्रा
अनुष्टुप 52 शार्दूलविक्रीडित 6r शिखरिणी १० मालिनी ___53. उपजाति
62 स्रग्धरा
7 शिखरिणी 54. अनुष्टुप
63. शिखरिणी 55. शालिनी 64 अनुष्टुप्
73 , c. in Appendix B by MS. Mr.
Act V. 47-VII. Act v
Act VI 47. शिखरिणी
52. शार्दू cिtinen 1. अनुष्टुप 48. साधरा 53 स्रग्धरा
2. शिखरिणी 49. शिखरिणी 50. अनुष्टुप 55. शार्दूलविक्रीडित
4 उपवाति 56. स्रग्धरा | वसन्ततिलका.
66
60
,
Act V

Page #387

APPENDIX D
329
Act VI 6 शिखरिणी 7 अनुष्टुप
Act VII I शार्दूलविक्रीडित 2 शिखरिणी
3
9 शिखरिणी । 10 अनुष्टुप
4 शार्दूलजिडित 5 अनुष्टुप
Act VII 14 अजुष्टुप् 15 शार्दूलविक्रीडित 16 मन्दाक्रान्ता 17 अनुष्टुप 18 शिखरिणी 19 शार्दूलविक्रीडित 20 अनुष्टुप् 21 , 22 शार्दूलविक्रीडित
13
,
15 शिखरिणी 16 शार्दूलविक्रीडित
। पार्दूलविक्रीडित 8 स्रग्धरा 9 शार्दूलविक्रीडित 10 ॥ II अनुष्टुप 12 , 13 पार्दूलादीडित

Page #388

330
No
2
Metre
अनुष्टुप्
शार्दूलविक्रीडि
वसन्ततिलका
3
4 firefont
5. स्रग्धरा
6 मन्दाक्रान्ता
7 उपजाति
8 मालिनी
9 प्रहर्षिणी
० हरिणी
11 शानी
grat
13 श्री
12,
14 इन्द्रवन्ना 15 पुष्पिताया
16 रथोद्धता
17 | वंशस्थ
18
मान्यमारा
19 ftfa
20 उपेन्द्रवज्रा
B TABLE OF METRES EMPLOYED
Act I
Act II
Act III
Act IV
Act V 1-1
Total
II
6
30
8
IN
I 5 6
3 3
2
..
----
:
8 8 2 31
3:16
27 18 96
38
j
APPENDIX-D
I I
: 100
I
3
M
J
1 13
7
13, 10
2
ΙΟ
cл
27
5
3
:
Act Y. 17 tri At VI
A1t VII
3
3
413
35 131
1
5 9 5 19 77
J
39
31
.
גיינייו
I
8
4:15
21
3
+++
I
2
N
5
I
Grand Tot il
2
28
13
5
4
4
4
w
Total Number 6250486146 267 176343 123 390
Appendiv A
Act V 17-78
Act V
6
3
2
9
I
:
27
Appendix B Mis version
2
:
Act VI
Act VII
Total
3
:
10 18
8
9
22
#
14
50

Page #389

APPENDIX E
ALPHABETICAL INDEX OF VERSES
Verses occurring in Appendices A and B are marked with an asterisk. Moreover, those of Appendix A have the letter K (= Kaśmir MS) and those of B the letter Mr ( = Mysore MS.) added in brackets after the verse number.
कलिततपस्तेजोवीर्य० अकाण्डष्काशनिपात *अगाधगाम्भीर्य
अजस्रगलदस्रसम्प्लव ० अशी वा यदि वा विपर्यय *अत्युग्रोदग्रवेल्लडग० अत्र सीरध्वज वेत्ता
अथ स्वस्थाय देवाय
* धर्मो धर्मतामेति अनुत्पन्नं ज्ञानं यदि यदि
अनुभावयति ब्रह्मा अनेकयुगजविन्या
अन्तर्धैयभरेण वृद्ध° अन्त्रप्रोतवृहत्कपाल अन्योन्यमाहात्म्यविदो अन्विष्यतः प्रमथनाय अपरिष्वज्य भरतं अपि प्रभोर्वः कुशलं अपि प्रवृत्तयोsit अप्राकृतस्य चरिताति०
अप्राकृतानि च गुणैच भजनवीर्य
अप्राकृतेषु पात्रेषु अभिजनतपोविद्या
अमृताध्मातजीमूत
II 30 | अमोघमस्त्रं चत्रस्य v. 57 | अम्भोधेनारिकेली. V. SI (K) | *अयं तावदरि हत्वा VII 5 अयं तु यजमानेन III 35 * अयं दृप्तः कि नः V48 (M1) अयं रचोनाथः चिति०
I 41
II5 V 32 VII 5 (Mr)
I 15 V 58 (K) VI 30
*अयं रामः कामप्रतिम * अय वत्सो गुणैः स्लाघ्यः अयं वारां राशिः किल
VI 7a (M1) V 64 (K)
VII 14
अयं विनेता दृप्ताना
III 46
*अयं वीरो वारामधिपतिषु 57 (K)
II 23
IV 18
I I
V50 (M1) III 36 VII 31
V II
भृगुनन्दनस्त्रि
III. 40
रूद्रस्य प्रशमन I. 35 अर्थ प्रकटीकृतेऽपि
IV 34 | श्रान्तपुण्यकमीणः
II 31 | असंरुद्धगतेरिष्ट०
IV 44 असाध्यमन्यथा दोषं
अस्त्रप्रयोगखुरलीकलहे
I. 29 119 अस्त्वेकेन वरेण वत्स अस्माकं व्यसनाम्भोधा *अस्माकमपि लोके द्वा
II 39
IV 12
56 | अस्माद्रावणवृत्ताद् 13 | अस्मानधिचिपतु नाम II II अस्माभिरप्यनाशास्यो
II 46 | अस्माभिरेव पाल्यस्य
II9
I 26
VII 7
IV 23
II 34
IV 41
vii 32
VIIO (M1)
VI 58
III 31
IV 13
III 38

Page #390

II 44
III 13 IY 57 VI 46 III 16 VII II
VI 61 II 12 (IIT)
59
I 58 VII. 21 III 15 IV 54 III 33
*मह तावत् कृत्स्नं निशि. अहं हि अमणा नाम 'आकल्पान्तमनेककोटि *आकस्मिके वा सम्पन्ने आक्रय केकमेते रजनिक आतङ्कथमसाइसव्यति आदित्याः कुलदेवतामिव *आदित्यैरभिरूपधारित आनन्दाय च विस्मयाय थापन्नवत्सल बगजन आभुसभुकुटीविटङ्क आभ्यां ब्रह्माच्युतास्त्रस्मरण आर्यस्य वालिन इव ध्वनि *आ लोकालोकशैलाद इक्ष्वाकुवंशतिलकस्य इदं हि तत्त्वं परमार्थ
गपूतः सपत्न इह समदशकुन्ताक्रान्त *उतरष्टिर्भवायूला Traire गर्भानपि उत्खातक्षितिपालवंश उत्खातास्त्रिभुवनकण्टको उत्तालताटकोत्पात उत्तिष्ठेत वधाय नः
छि पनि उत्पत्तिर्जमदमितः स उत्पत्तिदैवयजनाद् उत्पत्त्येव हि राघवः उत्पुष्यनलधमनिस्फुट उत्सितख तपःपराक्रम उत्स्फूर्वद्रोमकूपः प्रक्षया
APPENDIX E IT 6 (Ir) विस्यमातथिद
7 एकव्यक्त्यपराधकोप II 7(1) एकीभूय शनैरनेक 12 (Ir) एतन्निरीक्ष्य निपपात 138 एतस्य राघवशिशोः II 21 एता भुवः परिचिनोषि
IT 14 एताभ्यां राघवाभ्या II 19 (IT) *एतावन्तं त्वया कालं __149 एतावुभावपि निपीड्य
VII 25 एतावतुभ्यो रघुनन्दनेभ्यो ___V. 2 ' एते ते सुरसिन्धुधौत'
I 63 एवं मया नियमित 14 एष तातच तातच II 8 (Ir) एष नो नरपतिर्यथा
IV 50 एष प्रकोऽस्मि भगव० VII 2 एष मूर्त व क्रोधः III 1 एषोऽहं प्रलयमरुत्प्रचण्ड _V 40 एटेहि वत्स रघुनन्दन v 67 (K) कन्यारत्नमयोनिजन्म
II 48 कर्णावर्जितदिङ्मतङ्गज. II 19 कल्पस्यादी मम परिचय
II 8 कल्पापायप्रणयि दधतः ___137/ *कस्त्वं मया न विज्ञातः
IV 6 का ते स्तुतिः स्तुतिपथा.
III 32 | कामं गुणैर्महानेष । . II 36 कामं त्वया सह वाघ्यो
I. कामं हि नः स्वजन एष II. 6 कार्तखराभिर्दृश्यामिः VI. 14 कोरीसारतमेखलस्य II 22fमरावं VI ET *किमेतदतिसंस्तवाविषय VII 23 LLILÖLLILIT
I 45शवानीमाती वयति VI. 18 (Mr) | कैलासालनीला
II 25 VI 3 (MI)
IV 29 III 12
III 42 VII 6
IV. 33 v. 68 (K) III 48
IV. 1 VII 24
उहिशाराहशरथकला *जबूतप्रतिभूपमूमि

Page #391

कैलासे तुलिते जिते कैलासोद्धारसार त्रिभुवन० कैश्चिद्दोर्भिः प्रमत्तान् कौ त्वामनुगतावेतौ चत्रालोकक्षुभितहुतभुक् क्षमायाः सुक्षेत्रं गुणमणि० चाच प्राकृतिकं तेजो चितेरानन्तर्यदपकदप० च्मापालाः चीणतन्द्राः
वेडाभिः ककुभः पृषत्क * गन्धवी घनरागबन्धमधुर गभीरो माहात्म्यात्प्रथम० गर्जत्पर्जन्यघोर स्तनितम गज जर्जरितासु दिचु बधिरे चक्षुषा स्वस्वसमये चञ्चत्पञ्चशिखण्डमण्डन चतुर्दशसहस्राणि
चूडाचुम्बितकङ्कपत्रम जगत्सनातनगुरौ जनकाना रघूणां च पदबहिर्निष्ठा यूयं जम्बूद्वीपेऽथवान्येषु *जयो वा मृत्युवी भवतु ज्ञाता एव वयं जगत्सु ज्याजिया वलयितोत्कर ज्योतिबालाप्रचयजटिल: व्वलिततपसस्तेजोराशे०
हरिएपीप
झवित्तद्रुतकनक तत्कावकालपर्जन्य० तत्क्रूरदन्तकरपत्रनिकृत्त° तत्पादाब्जनखं कि वा
तचैव गमनादेशो * तथा सा हारिता कान्ता
APPENDIX E
I II V9
T37 | तदस्मिन् ब्रह्माद्यैस्त्रिदश II 16 तदा च शरभङ्गेन VI 25
III 24
तपो वा शस्त्रं वा व्यपदिशति I 22 तमासि ध्वंसन्ते परिणमति
I 12
III 28 | *तवारण्ये वासान्मम हृदि VII 18 (Mr) तस्य विद्यातपोवृद्धसंयोगः
V 7
VII 33
V 12
VII 39
तस्याश्च कर्णनासोष्ठ
VII 18
II 14
V 19
I 10
IV 7 तातस्य मित्रं किल गृध्र० VII. 43 | तान्येव यदि भूतानि VI57 तुण्डप्रोतशिरः करोटिशिखराः
VII 4 (M1)
तुरीयो ह्येष मेध्योऽमि०
II 15
53
तूलदाह पुर लङ्का * तूष्णीन्दण्डः प्रयोक्तव्य०
VII 12 तृप्तैर्विराधमांसाना VII 35 तेजोभिर्दिशि दिशि विश्वतः
I18
II 32 तेनेदमुद्धृतजगत्त्रयमन्यु० 13 तेषामिदानीं दायादो चय्यास्त्राता यस्तवायं III 39 चातुं लोकानिव परिणतः I57 * त्रैलोक्यकुशलं राम IV 28 | त्रैलोक्यमप्यपर्याप्तं VI 13 | चोय्यन्तामभितोऽर्गलानि VI15 (M1) | त्वं न: पूज्यतमोऽतिथि ० V 51 त्वन्नियोगादयुक्तोऽपि III 29 | त्वं ब्रह्मण्यः किल परिणत II 26 त्वं ब्रह्मवर्चसधरो यदि त्वया पुत्रवती श्येनी
I43
I 60 | * त्वया लोकैकवीरेण 29 वां लक्ष्मण महाबाहो VI 21 दत्त द्वाराणि तूर्ण सरल• IV 43 दधति कुहरभाजामच V 69 (K) | दनुनीम श्रियः पुत्रः
333
VI 5
VI 14 (Mr)
V 8
Isr
I 48 | * त्वया यद्यत्कृत्यं कपटविधिना
I 44
I 6 I14
IV 45
II41
VII 14 (M1)
VI 60
VI 23
II 50
43
III 26
III 44
V6
VI 9 (Mr)
VII 17 (Mr)
IV 59
VI 16
V 41
V 34

Page #392

331
APPENDIXE "दिट्ठा जे हि पडिट्टि आतिहवणे नायं गिरियशोराशि
138 I fr) निकारः प्राप्तोऽय ज्वलति III 41 दिया यदद्य दृष्टस्त्वं
1 निमन्त्रितस्तेन विदेहनाथः दुर्गोऽयं च त्रिकूट मतदुपरि : नियूंढ गुरुशासनं गुरुतर
VII 42 *दुर्जया जगदातडू III. *निवृत्तिः प्रत्येक भवति VI (K) दुर्दान्तानां दमनविधयः ___III 34 निसर्गतः पवित्रस्य
IV 27 दुबाधो अनिदिवसान्मम ___128 निसर्गेण स धर्मस्य
II.7 विनीत त्वयि वय
26 *निःसीम निरयानुबन्धि च । 52 (31) दूर हतचित्रमृगेण राम 16 नृत्यन्त्वप्सरसो मेघः
VII 40 दृराहवीयो धरणीधराम III नैतादृशः सुहृत्कार्य दूगेद्वेलितवाडवस्य
12 न्यक्कारो हृदि वकील व दृढतरमभियोगं वीक्ष्य 27 न्यस्त शस्त्रे भृगुपती
IV 39 * दृढा मुष्टिः सजीकरण. 49 (K) पतिर्मृत्योर्व ते व्रजति
IF 33 __ *दृष्यञ्जम्मारिडिम्भप्रहरण | 56 (111) पतिव्रतामयं ज्योतिः
VI 6 दृष्यद्रावमचक्रकाननमहा. I 20 पतिव्रतामयं ज्योति.
VII 4 दृशोः शीतकरप्रकाशः VII 17 परराखडा त्रघात III 14 दोलीलाधितचन्द्रशेखर I 54 *परस्परविनाभावे I. II (ari) दौरात्म्यादरिभिर्निजार्ज 46 परःसहस्रं रजनीचरेन्द्रा
VI 43 *द्रागभ्यागतनिर्भयप्रतिभर 155 (311) परःसहनैरायुक्त
___v 17 द्रानिप्पेषविशीर्णवज्र. 1 34 ; *परिमुकुलितचक्षुः सान्द्र 70 (K) द्वितीयस्य च वर्णस्य ___ I 7 परिषदियमृषीणामेष वृद्धो । III. 5 धारः प्रलयेषु ये भगवतो 18 परोक्षे सुकृतं कर्म
IV 47 *धर्मचाणाय पापीयः । 54 (K) , पर्यायक्षणदृष्टनष्टककुभः धर्म ब्रह्मणि कार्मुके च III 37 *पापः पित्र्यस्यापि रायो । 5 (IN) न कम्पन्ते झञ्झामरूति VI 36 पाल्य तस्य जगद्वय तु
IV 3 न कुचाप्यन्यत्र प्रवलभवितव्या' ___ 8 ' पिष्ट्वा ब्रह्माण्डमस्मादथ
VI 10 न तस्य राष्ट्रं व्यथते
III 18 पुण्यानामृषयस्तटेषु सरिता IN 38 न वसं यदि नाम भूतकरणा. II 28 पुण्या ब्राह्मणजातिरन्वयगुणः IV 22 नदण्डोऽप्यधिके शची ___IV. 4 पुण्य मतदयज्ञामो नन्दिग्रामे वटां बिभ्र IY 55 पुण्योऽपि भीमकी
II. 24 नन्वद्य राषसपतेः स्खलितः I 40 पुत्रसरातलमाकै मन्वयेव प्रथितयशसा
III. 471 *पुनीता इमे लोकाः VII. IT (Mr) *नमः शून्यं मूखा प्रसम. V. 13 (R) | पुरं निःशेषघटित
VI. 18 मान्यत्र राघवाइंशात
I. 23/ *पुरस्तात् कैकेयीवचन VII. 2 (MR)
IV 52

Page #393

पुराकल्पे दूरोत्पतनखुरली. पुरा जेता पूर्व त्रिपुरविजये पुरीं यथास्थितौ यातं पौलस्त्यविजयोद्दाम° पौलस्त्यापचयप्रचण्डचरिते पौलस्त्यो विनयेन याचत प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ प्रचण्डपरिपण्डितः स्तिमित
प्रतिक्षणमिय रक्षः०
प्रतिमन्वन्तर भूतै
प्रतीचन्ते धीराः प्रतिमुख• प्रवर्तन्ता पौराः प्रतिसदन० प्रसह्य रावणद्विष्ट
प्रहर नमतु चापं प्राक्प्रहार० प्रागप्राप्तनिशुम्भशाम्भव प्रागेव राक्षसवधाय मतिः
प्राचेतसो मुनिवृषा प्रथमः प्राणाः पतन्ति परितस्तमसा प्राणैरपि हिते वृत्ति प्राप्ताः कृच्छ्रादृष्यशृङ्गोप प्रायश्चित्तं चरिष्यामि प्रायुङ्क्तास्त्रं स किञ्चिन्नल० प्रार्थ माल्यवता वाली प्रासप्रोतप्रवीरोल्वणरुधिर प्रियकल्याणकामाभिः प्रिये हा हा क्वासि प्रकिर प्रे धाम यदामनन्ति प्रेष्याः सङ्ग्रामसीमन्य० बहुच्छलानि रचासि बाल्यात्प्रभृत्येव विरूढ * बिभ्यद्भूपरिरम्भकौणप बिभ्राणश्चारु चामीकरकमल० ब्रह्मचत्रसमाजमाचिपसि ब्रह्मादयो ब्रह्महिताय तप्त्वा
APPENDIX E
vs | ब्रह्मेन्द्रद्रविणेश रुद्रवरुण VI49 | ब्रह्मकता मनसो हि वसिष्ठ VII 28 ब्राह्मणातिक्रमत्यागो III 45 | भक्ति कथमपि यवीयांस
II 13 | * भर्तुस्ताण्डवडम्बरे विषमिता I59 * भवान् धर्मो धर्मप्रवण
I16 भवान् सीतां लोकस्त्रि V 26 भीम गोष्पदवद्विलय
VI55 भृगोवंशे जातस्तपसि च IV 60 भ्रान्तीः सप्ताधिकानां प्रवि
मद्रोहाच्छपथात्प्रसीदतु
VI 34
VII 37 मध्यमायाः प्रियसखी II 3 | मनुष्यपोतमात्रेण
II 49 * मनोर्वशे जाताः प्रथितयशसो
II 33
V 25 | * मया वाणेन तीच्णेन 17 मरुत्वन्तं देवं य इह भगवन्तं IV 56 | महापुरुषसंरम्भो V 59 * महेन्द्रस्य प्राप्तः प्रणयभर I 24 | मातामहेन प्रतिषिध्यमानः III 8 | मातुरेव शिरश्छेदो VI12 | * मातृग प्रविष्टाना० V 35 * मायाबलमविज्ञाय VI 33 * मार्तण्डान्वयमण्डलैक IV 46 महाभाग्यमहानिधिर्भगवतो V 28 मुखं यदि किमिन्दुना यदि IV 30 | मुनिभिरुपजुष्टतीर्थी TI 35 | मुनिरयमथ वीरस्तादृश० TI 50 | * मुनिवी देवो वा भवतु IV 9 यः पूर्वेषां नः कुलस्य प्रतिष्ठा यतो विमुक्तेरपि मानरक्षणं यत्कल्याणं किमपि मनसा
यत्किञ्चिद्दुर्मदाः खैरमा I42 यत् चत्रियेष्वपि पुनः
VI 17 (MI) V 44 III 43
335
I 46
III II
II TO
VI 37
56 (K)
V 63 (K)
VI 62
VI 17 III 27 VI 4
V 55
IV 40
VI 19
V 54 (M1)
VI I (Mr) IV 19 I 2 VII 3 (Mr) I 28 III 19 VI 13 (Mr)
VI 8 (Mr)
V47 (K)
II18
VI 9
IV 61
II 27
VI 2 (M1)
VII 21
III 9
III 23
VI 3
II 29

Page #394

331
II. 37
VI 47
I
20
APPENDIX E यत्पर्यन्तमहीध्रसीमि VII I3 रघुकुलतिलक सिन्
VIII यच नपि म्वमुः कर्ण VII 19 रघुजनकगृहेषु गर्भरूप
IV 32 यत सान्दमनन्दनः कपि० ___139 राजनितो ह्येहि सहानुजस्य 162 यथा चन्द्रानोक कुमर 52 राजानो गुरवयेते
III 20 *यचाय निध्यातः स्फुरति 1 49 Hr) राजा मार्तण्डवंश्यानां
VII 29 यथासमंतीच्याकच.
22 रामः कर्मभिरगुतैः शिशु III } *यदा वीरसीपरिषुभि 11 6r (K) रामभद्र गुणाराम
VIII यदासतं देवादनभिमत __7.58 राम राम नयनाभिरामता यदि प्रपद्येत धनुःप्रमाथः II 12 राम राम महाबाहो यदर्शनात् किमप्येतद् VII. 34 रामाय पुण्यमहसे सदृशाय यद्ब्रह्मवादिभिरपासित II 21 रामेण पत्या सीतायाः
156 यवज्रकर्षणे वीर्य
13 लघुरघुपतिरेष रावसाना यदाचा विषयमतीत्य चेतसां 15 *लङ्काद्वीपगत निशाचरवमं TI 16 Mr) यविद्वानपि तादृशेऽप्यभि. 1 33 *ललाटतटसंविष्ट
166(K) यन्मया पत्रियोच्छेद
IV 37 ' साइलोमिख्यमानाया *यबयाधिष्ठितं यत्नाद् IT (HI) लोकालोकालवालम्वनम० यशसि निरवकाशे विश्वतः II 4 · लोपामुद्रानुसूयाह
VII. 36 *यशःसन्तानो मे विशद 1.47 () वध्यन्तेऽसपपुङ्गवाः प्रति VI 24 याचावरणिः प्रशास्ति 125 वन्द्या विश्वसजो युगादि
II. 8 यामोषधि. ५ ____y 24 *वयं धन्याः सर्वे रघुपति va(K) थावत् चिलोकयां किल VI 29 वयमिह यथा गृह्यो वह्नि III 1 यावत् फणीन्द्रशिरसि II. 26 वशवाचः कवेः काव्यं
1.4 यावन्तो रवनीचराः प्रहरणो 159 *वसिष्ठवात श्रवणप्रसाद् 153 (K यावयाप्रमावाहरधिगम II. 48 *वसिष्ठारन्धतीबाने II 20 (Mr) येनेव खण्डपरशुभगवान् I 35 . *वसुन्धराधीश महावसानां I 4 (Ir) वैर्गुतान्यकुतोभयानि भुवना V. 23 , वस्वर्करद्रसहितः स्वयमेव VII. 3 यो नस्त्रयीपरिध्वंसात् I. 32 वाणेनकेन विद्यः विलसति VII. 16 यो वाशिमं हन्ति हता वयं IV. 10 विवयि Hariyo 18 योऽसौ वरदयन्यास IV. 48 विलितपरशुरामं सत्व
v. 47 योऽहं दाभ्यां सुवाभ्यां
*विषादपि सजिर v.48 (K) रषोत्रानि च मङ्गलानि
विरम बरपते कथं दिव. रघोगाथे सरभसमिती
विविष्टमागधेयानां रघोनाथो रघूखां खरित VI. 56 विश्वामित्रात प्राप्य विश्वस्त्र - नि :परि VI. 3x विलंसयती परिगृह्य पची
.

Page #395

APPENDIX E
VII | सत्रप्रत्यूहशान्यै दशरथ IV 20 सदा भरतशचुघ्न 62 ( 1 ) सनत्कुमाराङ्गिरसौ
वीज यस्य विदेहराजतनया० वीरश्रिया च विनयेन च * वीरः सोऽयं सुपर्वचितिभृदिव वीराणां रुusersप्रविघटन० वीरेण ते विनयमाङ्गलिकेन वीरोऽस्त्रपारगन्धिो वीर्योत्र्य मृतभुजा " वृधान्तलनमूर्तिः प्रणि वृचातिक्रमसम्भृतस्य महतो * वेदान्त जालपरिशीलन० व्यसनेऽस्मिन् मन्त्रत्या
VI 32 सम्पूजित हि माहात्म्य IV 35 सम्भाव्यमिष्टभुवनाभयः IV. 2 | सम्भूयेव सुखानि चेतसि II 2 सर्वदोषानभिष्वङ्गाः 53 (M)) सर्वप्राण प्रवणमघवन्मुक्त' IV 25 | * सर्वे सन्तु परस्परं सुमनसः (VI 5 (M1) | साचात् किलाष्टमूर्ते • VI 2 साक्षात पुण्यसमुच्छ्रया * शत्रुः शरदिन्दुकुन्द धवलं VII 10 (MI) | * साचाद्विश्वसृजः सुतो शत्रुध्वसात् परिणतिवशाद् I1125 | साधारण्यान्निरातङ्कः III 6 सानुजस्त्वं प्रजा शाधि 152 * सान्त्वनैरभिसम्पूज्य
VII 20
* साहित्योदयसम्भृतोविजयता
160(K)
शत्रु मूलमनुत्वाय शम्भोर्वरादनुध्यान
शरासनस्य टङ्कारा° * शाखामृगो निरुपधि
शाकीर्णो मणिरिव
शितैर्वाणैरे मृधभुवि श्रुतं मे जानाति श्रुतिकवि० श्रेष्ठः परमहंसानां araut jeffrare
स एष राजा जनको
स एष रामचरिताभि० स एष रामः सौम्यत्वा" संरोधने स्वभिभवा संवर्तप्रकटविवर्तसप्त
संस्तूयन्ते विप्रकर्षाद् सक्रोधः प्रसममहं परा सङ्ग्रामेष्टसमाप्तिदं दिवि० सप्यते वत्सतरी
विषादिभिः यदि वा
सत्यसन्धः areer हि रघवः
3789
11 53 सीतावन्दिग्रहपरिभवस्तस्य TI 54 सीरध्वजो धनुष्पाणि 1115 *सुग्रीवः किल किष्किन्धा० 15 सुग्रीवः स्यन्दनस्याग्रे
III 22
प्रभुत्व II 43 सुप्रसिद्धः प्रवादो ऽय० 148 * सुरक्ष्माभृत्सार त्रिपुरहर • IV 24 | सेयं सुकेतोर्दुहिता IV 8 | सोत्साह धृतशासनैः सकुतुके 1126 | सोऽयं चिःसप्तवारानविकल VII 22 * सोऽयं भवत्पदाम्भोज• III. 21 * सौजन्यैकरसेन सान्द्र IV. 31 सौमित्रिः शतहस्तताप्रभृति० (III 2 सौमित्रेवाणवचैरधिकतर
II 20 सौहित्यात् पृथवः कथन्ति IV. 51 स्कन्धारोपितयज्ञपाच IV. 49 | स्थितमुपनतजृम्भा गर्भ•
א
337
VII 38
IV 42
IV 16
III 10
II40
II 45
I 38
I 45
VII 13 (Mr) VII 9 IV 17 V 52 (K) I 31 VII 15
V 51 (M1)
VII 22 (M1)
II 4 II42
VII 6 (M1)
VI 39
V 62
II 47 V50 (K) I 36 VII 10
II 17 V 65 (K)
VII 15.(Mr)
VI 41
VI 42
V 33
IV 58
V 42

Page #396

33%
fant ध्यायतन्त' किमपि
खिरखे प्रशमो भूयात् स्फूर्जद्वसहस्रनिर्मितमिव स्वमुः सोदर्यीयाः कथमिव स्वामिभक्तिव धैर्ये च
* हत्वा हन्त दशाननं सतनयं हन्त साविव सम्पन्
APPENDIX E
VII 30 हा वत्साः खरदूषणप्रभृतयो
IV 36 हा वीर हा मघवनन्दन 1. 53 हिरण्यगर्भीदृषयो बभूवु० V 14 इतजानिररातिभिः सलज्यो VI 40 * यानद्यप्रभृति भुवि नः VII 1 (Mr) इमर्मभेदि
I. 61 हेरम्बदन्तमुसलोलिखितेक •
IV II
V 61 III7
IV 5
VII 16 (Mr) I 39
II 38

Page #397

APPENDIX F
INDEX OF SANSKRIT WORDS
Roman numerals followed by Arabic numbers refer to act and verse, others
to page and line, अकलित II 30, 164, II, VI 36, 38 , | अनुष्ठान IV. 33
VII 14 See also great and afara | अनुसन्धा v. 90, 5, 159, 3 अकुतोभय V 23
। अनुसन्धान 205, 4 See also अमनअक्रमं 173, 9, 180, 7
सन्धाना अक्रमात् II 50
अनोकह 124, 14 अक्रमेण VI 63
अन्धतामिस्र 13,6 अङ्गभङ्ग I 39
अपचार IV 20, ar अजस्र VII 5
अपविद्ध II. 33, 68, 4 अञ्च् । उदञ्चत् III 32 , अञ्चित I 54, | अपर v. 41, 6, 52, 16, 92, 5 VII 8
n अपसारण 91, 6. अट्टहास I 45, III 28
अपास्त 203, 13, VII 43 अण्डभेदन 17,6
अप्रतिसन्धेय 174, 6 अतिप्रसङ्ग III 16, 129, 2
अप्राकृत I 3, 17, 6, II 39, '73, 1, अतिसन्धान 159, 8
_IV 12, V 56 See also प्राकृत. अदभ VII 12
अभिचर्v 39,9 अधिक 42, 3
n °चार I 62 अननुसन्धाना 190, I See also अनुसन्धा अभिसन्धा v 88, I, 134, 2, 158, 10 अनभिष्वङ्ग I. 38
अभीषु V 23 अनराल 49,9
अभ्यर्ण 7, 2 अनास्था II II, 39 See also आस्थाप्य अभ्युद्गत 6, 13, 8, 4
forza III. 27 See also forza अभ्युपगम I 38 अनुप्लव 35, 8, VII. 19.
अभ्युपपन्नवान् 201, IO अनुरसित v. 41
अधङ्कष VI 1, 201, 16 अनुरु . 39, 11, 69,6, 104, 6, 17, 9, अम्बूकृत V 4I.
V. 35; 143, 8, 178, I , 205, 8 अरर VI 23, 27 1. अनुरोध III 28, 150, 12, 203, 13 | अरिष्ट IV 18 .
22

Page #398

APPENDIX F परिष्टताति 12,
| आविड v 44 See also Prakrit Word पर्गन 16 2} See n's निरर्गल
Index पर्य ॥
आशीविष III 14 पना 22, 2
आशुग VI 59 प्रवग्रह
आस्थाप्य I 13 प्रवरोध! 63
आस्फालित 146,7 अवरोधन VI 20
इन्दुकान्त VII 34 अवष्टम् . 75.14.15, 141, 5 इष्टापूर्त III 1 n. ष्टभ 56,8 See also अवलम्भ इष्वास VI56 अवस्कन्द 7 80, 3
ffa VII 43
उक्तिप्रत्युक्तिका 99, 1. अवस्कन्दिन 13, 55 119, 2
उच्चुलुप् V 32 नागरिता 158, 9
उच्छर्दित I 35 अव्यवधीयमान 751
उच्छृङ्खल II 29 See aloo विसङ्खल and अश्मसार I 6
विसङ्खलमाण असंविधात 56 7.
उच्छ्रापय् I 8 अहमहमिका VI54
उत्कट I 39 , III 29, V 33 , VI 23 आखिर VI. 32
उत्कोपय् 61, 6 पाटोप VI 32
उत्तम्भ V53 प्रातः III 43
उत्ताल I. 37 आतङ्क II, 2r See also निरातङ्क उत्यात I 37, III 21, V 44. See also आततायिन III ar
उप्पाद आत्मनातृतीय 6, 33; 17, ro
उत्प्रास 64, Io आथर्वण I 62 , II 24.
उत्सारित IV 39 प्राधाननिरन्वयप्रमथन III 13.
1, 158, 10, 178, 16 TUTT (=dramatis personae) I 3. उदाहरण 134, 5 भानन्तर्य 88, 10, IV. 1
उगाढ VI 4 पापात 113, 6
उद्भूर्णत VI 59. आप्ये 15.9; 49, 10
उन्ना III. 10. भाभिगामिक 90, 14.
1. "द्वार II. 49, 99, 10, VI 33. आभिषेचनिक III, 4
द्वारि III 29 भामोग 57, 8.
उद्यात 128, 12 आयत् । 49%; III. 34.
उद्दाम II 48 ; III. 24, 45 भावर्वित 56,3; V. 63.
| उद्बुद I 39; V. 33.

Page #399

APPENDIX F
341 उद्वह I 13
कञ्चुकित II 38 उद्देल्लित V 2 See also उच्वेल्ल
कण्डू V 47 उपजापित 91, 2
कण्डल II 27 उपजुष्ट III 126
कदर्थित VI 29 उपनिबन्ध 150, 12
कन्द II 16 उपनिषद् II 3
कबन्ध II 49, 130, II, VI 63 See उपपत्ति 150, 2
also काबन्ध and काबन्थ्य उपल्लव 89, 1
कम्बुकण्ठ II 46 उपमर्द V 63
करङ्क 147, 4 उपराग 68, 4
करपत्र V. 29 उपश्रय 93, I
करोटि V 19 उपश्लेषण 93, I
कलय् III 24 See also कलित and उपश्लोकय 205, 8 “ See also श्लोक अकलित उपहित I II , III 41
afara II 30, VI 11 See also offer उपादान 95,8
____ and अकलित उपाधि VII 22
कलिल 18,8 उल्ललद् I 35
कल्पापाय II 25, III 40 उललित 204, 9
कल्लोल VI 11 उल्लिख् I 20 (ख्यमान), II 38 (खित) | करमल III 4 See also काश्मय उल्लोल 12
काण्डपृष्ठ 73, 5, 73, 10 ऋतम्भरा 68, 3
काण्डीर 735 एकतान III II
कान्तारमण्डूक 130, 10 एकदेशेन 46, 3
काबन्ध VII 16 See also कबन्ध एकमैची IV 8
काबन्ध्य V 34_See also कबन्ध एकायनीभू v II0, 5
कार्तखर VII 6 n भाव 86,1
कालप्रियनाथ I, II एनस् 13, 7, IOI, I
काश्मय 136, 12 See also करमल ऐकमुख्य II 4
किंवदन्ती III 4 ओङ्कार 22, 7 औतथ्य 13, 3
किलकिला 173, 9 और्जित्य II 16
कीकस V 19 कङ्कपच I. 18, 39.
कीलाल III 48 , VI 15 कङ्काल V. 39
कीश VI. I. कचाकचि I 3.
कुटीर I 39.
किरीट I 29

Page #400

42
APPENDIX F
डाका ठार II 16, 25 46 49 II * पिन II 1 नुका सकुतुक मारभूति लाय 120 हर I. . ., 4, VIm हिली ? तिहमाता का
रक . .. कौमीन 11.5, 20p, " कष 19,111 पडायपिस्व II 16 # III 32, 1 19
वाथ 112 चसम्भव :34. 10 सेडा VI.ST खणखणीत ..
एडपरशु II. 33; VI 15. बुरली II 34, V.
डोपल T 24 मरूप 30, 2: IV, 32 पक 9.15. जा 53 गरिकाङ्ग 144 गोदान 32,5 तोपुर VI 24 गोष्पद VI_M
.34 , III 32, V 4. यह (= persistency) 143, 10 माह(Dpersistency) 15. बहार VI. 23 पत्र VI. 8
चक्रवाल IA चचत् II 32 चरण (= Vedte school) 2, 6 चषक 140, 3 Fanta III. 31 See also Prakut word
• Inder. घुलक 32 छोट 1 63 जनता VII 25 जनि II 28, VII 33. जम्भक 23, 3 जीमूत II 46 जीवा VI 30, 37 Tan with BC VI 52 1. मा III 29, V 42, 53
थित 159,8 ज्योतिष्मती 68, 2 झञ्झामरुत् VI 36 झम्पा 63 रङ्कार I 54, FII 20 टात्कार V 33 डम्बर VI9 डिण्डिम I 54 डिण्डीर III 32 तदामुष्यायण 2, 8 तनूनपात 74, 6 सन्त्र II 17, III 25 तर्कोत्तर II 6 तिग्म II 23, IY 6 तिति v II. 12, 91, 7
n. °क्षा III 1 gue V 19. तुमुल 1746 तुलाधृत 174. 1.

Page #401

तूणी I 18 तूणीर II 26, 147,5 तूवर VI 50
विष्ट VI 25
त्यक्सार VII 12
दुर्दिन IV 57 दुर्व्यवस्थV 21 दूत्य I 40, VI 22
दुषत्सार VI. 52
दृष्टादृष्ट III 35
दौरात्म्य IV 53, 46 दौर्मनस्य
7
धक् II 49
धर्मानि III 32 V 19, VI 14.34
धिषणा VI 8
धूर्धर IV 17
धौरेय III 46
नलक I 35, V 33
नान्दी 111, II4 नाभिजननी
18
APPENDIX F
गायन I 44
नासीरचर 183, 1
निकाय 26, 9, IV 18
fart III 41, V 14, VII 8
निघ्न VI. 48
निबन्धन 56,7
निबर्हण III 37
निभृत 42, 2 II 18, III 14, 147, 13
See also अनिमृत निरर्गल VI 3 निरवकाश III 4
निरवग्रह 80, 4. निरातङ्क I. 31. निरीहता II.xx
See also अर्गल
See also आतङ्क
निर्णिक्ति IV 25 निर्व्यूढ VII 8,42 निशुम्भ II 33, V6r
fra 14, 3, 58, 13 निःश्रेयस 41,6 निःश्वस्153,9
निष्ठा IV 28
निष्पेष I 4,34, VI 31
निष्यन्द 14,41 नीहारीकृत VI
नैतलसद्मन् V18
नैर्ऋत 126,1
न्यूनता II 8 पङ्गिपावन 2, 7
पञ्चषा 177, 2, VI 39,206,9
पञ्जिका IV 60
पतत्र
पराग VII 17
परिकर 140, 4, 174, 1 परिकलयितृ V 10
परिग्रह V. IV 4
n ( = husband) 62, 12
343
(= taking up, &c ) 98, 13, IV 28,
169, 15 See also परिग्गह
परिणम् vI 12, 30, 37, 2, II 41,
IIIIIII 26
n of II 15, III 25, 124, 7, VI
28
OTH 59, 3, 202, 10, V 40 परिदल VI 4,12 परिदा VI 56 परिधीरणा 45, 8
परिपाक 95, 8, 188, 6, VII also परीपाक

Page #402

APPENDIX F परिमर 11
, प्रतिकूलिक 1498 परिलमत ।
। प्रतिक्षिप्त 62, 10 परिवृड I 25 1 3r. II 48
:45, VI 47 परिमर 6. I. BIH IT 33 : 19, 10; प्रतिपद् I 33. IT 6, It 5 146,22243 204.13.
प्रतिफलित परिसन्न 49.770. 54 II
प्रतिभय 30, 1.11 24 परिस्पन्दु . . 22
प्रतिभिन्न 49,9 1. स्पन्द 15. See also परिप्फन्द. प्रतिभू III 46. "स्पन्दिता , 16.
प्रतियोगिन् II 1 परीपाक IT 28 16 See also परि- प्रतिसंविधान 179, 17. पाक
प्रतीष्ट I 58 पर्यस्त . 4.
प्रत्यग्ज्योतिः IV. 36 पर्याप्त I +
प्रत्युभूv III 25, III 48 पर्याय I 44; 99, II, IV. 15, 202, 12 प्रत्युद्या 205, 16 पाक IV. 14
प्रधन I 30, TI 33, TI 37 पादस्पृष्टिका 116, 1
प्रपद् II , VII 33 पाप्मन् I. I 13, 6, 68, 5, 100, 9 प्रपा IT, IT IV.23.
प्रभविष्णु 80, 3 पारकाम I. 24.
प्रमित I 5. पारायण I 14, 23, 4, 150, 4
प्रयतन VII. 38 पिशाचिका 67, 12.
प्रवचन IT 25. पिष्टातक I 54
प्रवण I 45 पुत्रभाण्ड II 44
प्रशस्ति v_12 पुराकल्प v..
प्रष्ठ I 30 पुष्करावर्तक 49, 9.
प्रसत्ति 186, 2 पूग VII. 13.
प्रसन्न I 2; IT, I 12, I 21, II 15, पृतना 180, 9, VI. 55
___IV 14, Ior, 4 , IOI, 9. पृषत्क III 30, VI. 57
प्रसाद 68,3 पौरस्य 141, 3
प्रसादनी 68, I प्रकाण्ड IV. 3; V. 48, VI. 34
प्रस्तावना 5,6, I.54. प्रकृति I 51, 42, 3, 90, 14; 91, 3, 9, प्राकृत 16, 5% III 4, 13, 1 ses also
8, 10, 6, 17, 12, IV.T, VII. 2, अप्राकृत VII 30.
प्राकृतिक VII. 39. InstrumentalI 163 80,4, III 12 प्रारभार I 353 III. 32%38 VII. II

Page #403

APPENDIX F
345
प्रामण्डल II 13 प्राचीर VI 4 प्राण (= might) I 45 प्रातिभव्य I II प्राभव VI 38 प्राय I 26, I 35, III 32, V 32 प्रास VI 33 प्रियता I 6, II 22 प्रेसित I 33 प्रौढ II 3, IV 6 7 42, VI 4 सवग VI 16, VI 25 प्लवङ्ग 134,9 प्लवङ्गम 112,7 प्लीह V 19 बन्धु (as a suffix) III 28, 109, 4 JET VI 33. ब्रह्मस्तम्ब III 18 V 32, V 45 भारती 1.2. भावना 68, 1. भित्ति II 38 भिदा IN 3 भिषजY IT. 23. भुति ).9 भूत (=to go) 130,3 भूगृह IV 31 मधूक II 21 माध्वीक II. 13 मार्गण (= arrow) III 48, VI 63 माहेश्वर 8, 8. 39, 7. 10, 168, 6 मुष्टामुष्टि I 25. मूई (= to merease) 191, 7. with C VI. 12, VII 11
with समुद् I 36. मेरित 14, 5.
मैवावरुण 96,6, 99, 5, 99, 13, IV 46 मैचावरुणि I 25, 207, 14, 208, 2, __210, 3, 212,9 यकृत् III 32, V 19 यातुधान IV 39 181, I योगाचारन्याय 87, 8 योगपद्य VI 38 राका VII 34 रुण्ड VI 32 रोमकूप VI 51, 169, 8 लकुच V 32 वत्सतरी III 2 वधूटिका 62, 12 वधूटी IV 53 , V. 17 वन्दार 197, 13 वन्दिन I 59, II. 4, 86, 8, VII 5 वन्दी VII 6 वराक V 22 वर्तय III 23 वल्ग् with वि VI 23 (विवल्गन) __with व्या VI 26 (व्यावल्गत्). वस्था VI 44 वाचार 168, 15 वानीर V 40 ATSTE VII 43 विकलन V 33 विचिकित्स I 37, IV 49 विचिचीषा VII 19 विजिगीषु 87, 6 विटङ्क V 21 वितर्दिका VI 24 विधम् II 48 विधि I 25, I 59, I 6r, II 13
III. I, III 34, IV I", IV. 18,

Page #404

V 45. VI I VI 28. VII
V13. 11: 161
אן !
पर्यस्त 161 111 30
TUT 126 9. V 36. 149. 5
मला 1854
जव 624 III 3 III 38.
THE 180, 6, 184. 1.
वर्त V.37 11 26.
रेवलन VT 51. धवलगन vिe वल्ग्
श्वेता 31.9
APPENDIX F
षस्य
1233
कर्तन 13. 8 कर्तनि 193.9 तृष्य V. 49
मनस्य 107, 4
शाख II. 38
शिख II. 38 III 14
II44 रगोष्ठी 14211 V. 52 VI 43
वध VI. 16 VI 19.
मातृक 190, 7.
मानिक 86.
यग्य VII. 38
37.
VI 25.
यात्व 31,
तिकर II 21 II. 23 II. 26
IV. 32, VI. 26, VI 41; 181, 3 करित III. 32.
तिरेकिंन 1.46.
mf 17, 6, II. 11, III. 24. विसिति VI. 51.
पिन VI 23
वग्. See वल्ग्.
IV, 37
व्युदस VI 8 VI ro
बात 43
शतघ्नी VI 48
शाय III 28 शालीनता 15111
शिरा III 32 VI. 22 शिवताति 1247
मुण्डार I. 63
लोक VII 26. VII. 43लोकय्
संरभ v II 2576, 8.
n शुभ I 225 II 1256, 7,
V 53146, 10
संरोधन 91 6 IV, 8.
संवरण 133,10
संवर्त VI VI 26
संवेग n I.39
8.
113,6
वेगिन 20.
संवेदय् III. 47.
संख्याय 12, 10
See also उप
संस्तु VII 22, 2043
संहनन II 46
सकुतुक VI 61; VII 10, VII 16
यावत् VII 43.
सङ्घट्ट I 45, 177, 2.
सङ्गात 205 V 29
सञ्चप III
सत्यसन्धा IV. 16 IV. 49, IV 51 सनाभि III. 9
सन्दर्भ 2, 1.
सन्धा. Seo सत्यसन्धा.
समनीक IV 18.
समर 172,12

Page #405

समुच्छ्रय IV 17
समृ ( सम् + root) 17
सम्पुट I 54
सम्प्रदाय I 47 150, 9
1
सम्झय VII 5
सम्भार II 40, III 4,207, 15, VII 37
सम्भावना 182, 8, 206, 13 See also सम्भू सम्भू II 40 II 45, 116, 2, 116, 9, VI 52 See also सम्भावे
सरण VIBI सर्वङ्कष 29.5. V 56 सर्वतोवृत्ति III 12
सर्वकारं III 12
सातत्य VI 54
सोय 159
184 147, 14 सोहित्य33
स्कन्धबन्ध 11 16 II 49
1
APPENDIX F
स्कन्धावार 11 17
सम्मान 6, 1
स्तोम II 25
स्त्यै 25, 1
,
स्त्रैण I 37 स्थगित
V 41
n स्त्यान V 41
43
स्फार 2, TV a, VI 32
स्फुर् I 39 II 23 II 26
II 30,
73. I, VI, V 19, V 21, VI 26,
VI 36
with far I 44, II 40
with प्रVI 12, VI 31
स्फूर्ज् vI 53 III 40, VII 12
"
with उद् VI51
n • VII 12
स्वयङ्ङ्ग्राह I 28 स्वस्तिवाचनिक 73.9
स्वस्थ II 49, 2, III 16 स्वाच्छन्द्य 52, II
347
42, 2
हठादेशिन IV 3 हणी (= to be ashamed ) ISI

Page #406

APPENDIX G.
INDEX OF PRIKRIT WORDS X.B. -~-References are to pages and lines,
अहिसाण 156, 8 अगरपदाए ।
अहिदय 20, 12. भड़ानच101, Ibt.12
। आउह 56, 4 पण "Terain जण
आभिमुह 48, 8. Cr. also दोहिमुहं
___160, I. अणुजीवित्तण 21
आलाव 57, I. अणुवन्धित्रमाण
आविध 51, 3. अणुहवि 160 :
आसास 189, I पहाविद 14b .
आहरण 156,8 पणुहाव। . Nee also महाणुहाव and ' उक्कम 24 II महानुभाव.
उप्पाद 20, H Seo also उत्पा भनदोमह 19 12.
उन्भन्त 48, 1, 48, 8
उसलद् 19, I अधिवई 1122
उवजुज्जन्त 187, + अनेर
उपक्षास 40, 4, 159, 1 परिसमाधव "
उवालम 188,3 पन्भन्तर ० ॥
• उत्तिद,०, 3 अमिभीष 20ty, !!, than. onlu) , उबिग्ग 47.4
। उवेश 1, 2 See also उद्वेलित सम्म 30.6.
एव०, 6 sec also एव and बेव. मम्मो 20 1,473; 190, 1; 2000 13, एब 19. 9. 19, 12, 20, 11 • 21, 2; 47. 203,3
, 49.8, 51, 43 53,1; 60, IL अवथ..Sealso अवश्य
88,7, 188,3. See alho एव and जेव. प. 88.3
एवं 3.6. 10, 29, ; 38, 33; 87. पहवा 188,3.
4 92, 2 93, 108 188, 2, 190, 12%3B अहिलीच 16, 2. feelao मित्रीप. 209. 3

Page #407
APPENDIX G 349 श्रीधारे 165,7 जण 189, I , 209, 12 See also अण ओधारिद 191,6 जधा5, 10 श्रीसन्त 57, 1 जह 38, I ओहस 56, 4 जेव्व 156,1, 157, 6, 158, 6, 159,2, ओहीरमाण 38, 2 160, I, 160, 3, 165, 8, 189,3, कज्जलेह 108,1 202, 3, 206, II See also ta and कदन्त 1551 एव कन्दोट्ट 48,6 ज्जेब 159, 2, 206, II कप्पदुम 109, 13 णहर 155, 6 कसण 158,6 णावि 202, 4 कहं 16, 10, 33, 10, 39, 6, 45, 6, णाह 191,6 16r, 14, 162, I, 162, 2, 188, I, शिक्खे व 155, 6 188, II , 189, 7, 189, 10, 189, 12 , | णियोस 194, 10 190, 6, 190, II, I9I, 6, 192, I , | णिधाण 190, II 196, 5, 199, 6, 199, II , 200, 13, | णिब्भर 51, 4 201, 3, 206, II , 209, 7, 209, 8 हिरवेक्ख 162, 3 कहं वित्र 189, 7, 209, 8 णिवृत्त 36, 9 कुमार 45, 7, 48, I, 48, 8, 187, 6, | णिवडिद 46, 1 189, 2, 207, 8 णिसमी• 192, 2 , 199, 7 कुमार 101, 9 णिसिद 51, 2 कुमाल 155,7 तह 38, 2 कोलीण 209, 3 तहा 168, 4 खु 9, 13, 55, II, 58, 12, 155, 5, 157, 15, 10, 48, 8, 88, 9, 156,9 See 5, 157,73 159, 10, 163,8 ____ also त्ति क्खु 155, 6, 157,7 तिक्ख 164, 4 गमत्र40, 4 तुवरन्ती 47, 1 गदा 58, 3 तुवरा 45, 7, 48, 1 गरुअत्तण 56, 4 See also अगरुअदा। तूर 192, I च 36, 9; 86, 9, 88, 7, 88, 8, 92, 2, | तेल्लोक्क 48, 5 , 187, 2 108,43 160, I, 163,8 See also अ त्ति 38, 3, 47, 4, 49, I, 87, 4, 93,4, चउद्दही 158, 6 160, 4, 163, 6, 164, 7, 165, 9, चारित्त 108, 2 168,2, 189, 2, 194, 14, 204, 10. चित्तभेद 19, 12 See also Sans word | See also ति Index दिअह 158,6