Book Title: Karmwad
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004275/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavATa AcArya mahAmana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mujhe isalie priya hai ki vaha satya kI khoja kA Alambana hai, avarodha nahIM hai| Agraha avarodha banatA hai| karma hamAre atIta kA lekhA-jokhA hai| isa viSaya meM ekAMtika dRSTi aura Agraha panape haiN| isalie yaha mahAn siddhAnta upayogI kama huA hai, AvaraNa adhika bnaa| adhyAtma kI vyAkhyA karma siddhAnta ke binA nahIM kI jA sktii| isalie yaha eka mahAn siddhAnta hai| isakI atala gaharAiyoM meM DubakI lagAnA usa vyakti ke lie anivArya hai, jo adhyAtma ke aMtas kI uSmA kA sparza cAhatA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda / AcArya mahAprajJa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka muni dulaharAja (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka : Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) mUlya : sattara rupaye / saMskaraNa 2000 / mudraka : pavana priMTarsa, dillI-32 KARAMVAD by Acharya Mahaprajna Rs. 70.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti anekAnta mujhe isalie priya hai ki vaha satya kI khoja kA Alambana hai, avarodha nahIM hai| Agraha avarodha banatA hai| karma hamAre atIta kA lekhA-jokhA hai| isa viSaya meM ekAMtika dRSTi aura Agraha panape haiN| isalie yaha mahAn siddhAMta upayogI kama huA hai, AvaraNa adhika bnaa| ___ adhyAtma kI vyAkhyA karma siddhAMta ke binA nahIM kI jA sktii| isalie yaha eka mahAn siddhAMta hai| isakI atala gaharAiyoM meM DubakI lagAnA usa vyakti ke lie anivArya hai, jo adhyAtma ke aMtas kI USmA kA sparza cAhatA hai| karma ke viSaya meM maiMne aneka bAra aneka dRSTikoNoM se carcA kii| use eka sAtha saMkalita kara muni dulaharAjajI ne svAdhyAyI ke lie sulabha banA diyaa| yaha eka zramasAdhya kArya hai, para isakI upayogitA asaMdigdha hai| . pUjya gurudeva zrI tulasI ke zAsanakAlIna pacAsa varSa amRta-paTTa mahotsava ke avasara para isakI upalabdhi apane Apa meM eka viziSTatA hogii| AcArya mahAprajJa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama AcaraNa ke srota karma : cauthA AyAma karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 karma kA bandha . samasyA kA mUla : mohakarma Avega : upa-Avega Avega-cikitsA svataMtra yA parataMtra? karmavAda ke aMkuza pratibaddhatA kA prazna . uttaradAyI kauna? atIta se baMdhA vartamAna atIta se mukta vartamAna pratikramaNa . vartamAna kI pakar3a parivartana kA sUtra parde ke pIche kauna? atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho pada-cihna raha jAte haiM kare koI, bhoge koI * bhAva kA jAdU N . 1 200 205 218 50 242 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akarma aura palAyanavAda karmavAda samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda karmazAstra : manovijJAna kI bhASA meM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcaraNa ke srota jJAna aura adhyAtma do haiN| donoM jarUrI haiN| jJAna ke vinA adhyAtma kA grahaNa nahIM kiyA jA sakatA aura adhyAtma meM utare vinA jJAna kI zuddhatA nahIM ho sakatI, jJAna kA prasphuTana nahIM ho sktaa| jJAna adhyAtma ko bar3hAtA hai aura adhyAtma jJAna ko naye-naye unmeSa detA hai| pazcima ke dArzanikoM ne mana kA kAphI gambhIra adhyayana prastuta kiyA hai| unhoMne mana ke viSaya meM aneka khojeM kI haiM, mana kA pUrA vizlepaNa kiyA hai| manovijJAna kI eka pUrI zAkhA vikasita ho gyii| prazna hotA hai ki bhArata ke satya-vettAoM ne kyA mAnasazAstra kA adhyayana nahIM kiyA thA? isa prazna ke uttara meM hama do zAkhAoM-yogazAstra aura karmazAstra-para dhyAna deN| : yogazAstra sAdhanA kI vyavasthita paddhati hai| isake antargata mana kA pUrA vizleSaNa, mana kI sUkSmatama prakriyAoM kA adhyayana aura usake vyavahAra kA bodha AtA hai| . karmazAstra mana kI gahanatama avasthAoM ke adhyayana kA zAstra hai| karmazAstra ko chor3akara hama mAnasazAstra ko ThIka vyAkhyAyita nahIM kara sakate tathA mAnasa zAstra meM jo Aja abUjha-gUr3ha paheliyAM haiM unheM samAhita nahIM kara sakate aura na adhyayana kI gaharAiyoM meM jA sakate haiN| karmazAstra ke gaMbhIra adhyayana kA matalaba hai-adhyAtma kI gaharAiyoM meM jAne kA eka gaharA prytn| jo kevala adhyAtma kA anuzIlana karanA cAhate haiM kintu karmazAstra para dhyAna denA nahIM cAhate, ve na adhyAtma kI gaharAiyoM ko hI samajha sakate haiM aura na vahAM taka pahuMca hI sakate haiN| isalie karmazAstra aura yogazAstra tathA vartamAna mAnasazAstra-tInoM kA samanvita AcaraNa ke srota 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana hone para hI hama adhyAtma ke sahI rUpa ko samajha sakate haiM aura usakA ucita mUlyAMkana kara sakate haiN| adhyAtma ko samajhane ke lie karmazAstra ko samajhanA Avazyaka hai| yaha isalie Avazyaka hai ki karmazAstra meM hamAre AcaraNoM kI kArya-kAraNAtmaka mImAMsA hai| hama jo bhI AcaraNa karate haiM, usake do kAraNa hote haiN| eka hai bAharI kAraNa aura dUsarA hai bhItarI kaarnn| bAharI kAraNa bahuta spaSTa hote haiN| eka AdamI calA jA rahA hai| rAste meM Aga jala rahI hai| Aga ke nikaTa Ate hI vaha apanA paira khIMca letA hai| usane apanA paira kyoM khIMcA, ise hama spaSTatA se samajha sakate haiN| kAraNa spaSTa hai| rAste meM Aga thii| paira nahIM khIMcatA to paira jala jaataa| yaha bAharI kAraNa hai| hamArI samajha meM A sakatA hai| koI kaThinAI nahIM hai| eka AdamI bImAra hai| davA le rahA hai| bImAra hone ke kAraNa asvAbhAvika pravRtti bhI kara rahA hai| udAsa hai, khinna hai, aura bhI dUsare-dUsare AcaraNa kara rahA hai| bImArI ke pIche jo kAraNa hai vaha bAharI kAraNa nahIM hai| vaha AMkhoM se dikhAI dene vAlA kAraNa nahIM hai| vaha bhItarI kAraNa hai| usa kAraNa kI khoja karanI hogii| eka bImAra AdamI asvAbhAvika AcaraNa kara rahA hai, usake pIche kAraNa kyA hai? roga hai| roga kA kAraNa kyA hai? vaha bhItarI kAraNa hai| usa AMtarika kAraNa ko khojane kI jarUrata hai| jahAM AMtarika kAraNa hotA hai vahAM khoja kA prazna AtA hai aura sAtha-sAtha vibhinna dRSTikoNa prastuta hote haiN| bImAra cikitsaka ke pAsa jAtA hai| bImAra ko dekhakara vibhinna cikitsaka bhinna-bhinna bAteM kahate haiM vaidyA vadanti kaphapittamarudvikArAH, jyotirvido grahagatiM privrtynti| bhUtAbhiSaMga iti bhUtavido vadanti, prAcInakarma balavad munayo vadanti // vaidya kahatA hai-tumhAre roga kA kAraNa yaha hai ki zarIra ke kapha, 2 karmavAda Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitta aura vAta vikRta ho gaye haiN| jyotiSI kahatA hai-tumhAre grahoM kI gati viparIta ho gaI hai, isalie yaha roga hai| ___ bhUtavAdI kahatA hai-tumhAre para bhUta kI chAyA par3a gaI hai, isalie yaha roga ubharA hai| ___muni kahatA hai-roga kA kAraNa hai apane kie hue karmoM kA vipaak| DaoNkTara kucha aura hI khegaa| vaha kahegA-kITANuoM ke kAraNa roga huA hai| vahAM vAta, pitta aura kapha kI bAta nahIM hogii| roga kITANuja hogaa| kisI osTriyopaithI (haDDiyoM ke vizeSajJa) ke pAsa jAyeMge to vaha kahegA-haDDiyoM kA saMtulana ThIka nahIM hai| pRSTharajju aura anyAnya haDDiyoM kA saMtulana ThIka nahIM hai, isalie yaha roga utpanna huA hai| eka hI bImArI, eka hI roga, para usake kAraNoM ke prati vibhinna dRSTikoNa mileNge| cikitsA kI eka zAkhA hai-ekyuupNkcr| usake vizeSajJa kaheMge ki zarIra meM vidyut kA saMtulana ThIka nahIM rahA, isalie bImArI huI hai| . abhI-abhI rUsa ke zarIrazAstrIya vaijJAnikoM ne eka siddhAMta kA . pratipAdana kiyA hai-manuSya ke zarIra meM jaba vidyut kA saMtulana ThIka nahIM hotA taba bImAriyAM paidA hotI haiN| ve vidyut kI dhArA ke saMtulana dvArA, volTeja kI kamI aura adhikatA ke saMtulana ke dvArA, cikitsA kA pratipAdana karate haiN| . . roga eka hai| para usake kAraNa kI khoja meM Ate haiM to dasoM prakAra ke vicAra sAmane Ate haiN| itanA nizcita hai ki manuSya kArya kI pRSThabhUmi ko khojatA rahA hai aura kAraNa ko samajhane kA prayatna karatA rahA hai| jo Antarika AcaraNa hai, Antarika ghaTanA hai, usake kAraNa kI khoja AntaskitA meM jAkara kara sakate haiN| hamAre jitane bhI AcaraNa haiM; hama jo bhI pravRtti karate haiM, eka aMgulI hilAne se lekara bar3I-se-bar3I pravRtti yA AcaraNa karate haiM, usa AcaraNa kA mUla srota kyA hai? kAraNa kyA hai? hama aMgalI kyoM hilAte haiM? hama kyoM bolate haiM? hama dUsaroM ke sAtha acchA yA burA vyavahAra kyoM karate haiM? hama gussA kyoM karate haiM? prema kyoM karate haiM? jo bhI AcaraNa haiM, unakA mUla srota kyA hai? AcaraNa ke srAMta 3 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla kAraNa kyA hai? isa prazna kI khoja meM karmazAstra kI dizA kA anAvaraNa huaa| ___ saMsAra meM vibhinnatA hai| vibhinna prakAra ke vyaktiyoM ke vibhinna AcaraNa aura vyavahAra haiN| sabameM vibhinnatA hai, pArthakya hai| sabameM samatA kA tAratamya, zakti kA tAratamya, AkRti aura prakRti kA tAratamya, AcaraNa aura vyavahAra kA tAratamya hai| yaha vibhinnatA, yaha tAratamya sahaja hI yaha prazna upasthita karatA hai ki yaha kyoM? aisA kyoM? .yaha vibheda kyoM? yaha pArthakya kyoM? ekarUpatA kyoM nahIM? isa vibhinnatA kA koI-na-koI hetu honA caahie| yadi koI hetu nahIM hai, ahetuka hai to saba samAna hI hogaa| jo bheda dikhAI detA hai, jo antara dikhAI detA hai, usakA nizcita hI koI-na-koI hetu honA hI caahie| binA kAraNa yA hetu ke yaha vibhinnatA ho nahIM sktii| cAhe prakRti kI vibhinnatA ho, cAhe cetana jagat kI vibhinnatA ho, cAhe jar3a jagat kI vibhinnatA ho, sabake pIche koI-na-koI kAraNa avazya hai| mAnasazAstriyoM ne isa vibhinnatA ke hetaoM ko khojane kA prayatna kiyaa| yaha Aja ke yuga kI bAta hai| kintu hajAroM-hajAroM varSa pUrva bhI isa vibhinnatA ko khojane kA prayatna huA thaa| ___mahAvIra ne dharmadhyAna ke cAra prakAra batalAe-AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura sNsthaanvicy| hama inameM se do-apAyavicaya aura vipAkavicaya kI carcA kreNge| dharmadhyAna ke kAraNoM ko khojane kI eka prakriyA hai| koI vipAka ho rahA hai, koI cIja paka rahI hai| niSpatti sAmane A rahI hai| vipAka hai to usakA hetu bhI honA caahie| pariNAma hai to usakA kAraNa bhI honA caahie| yaha kAraNa hai-apaay| apAyavicaya hai usa kAraNa kI khoj| koI bhI phalita huA hai to usake pIche koI-na-koI apAya hai hii| koI doSa ho yA koI guNa ho-kucha-na-kucha avazya hai| hama kevala vipAka ko hI saba kucha nahIM mAna skte| hama vipAka ko vartamAna kSaNa kA pAka, vartamAna kSaNa kI bAta mAna sakate haiM; ki tu usa vipAka ke pIche rahA huA jo hetu hai, apAya hai, jo lambA atIta hai, use bhI hameM 4 karmavAda . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhanA caahie| donoM kI khoja sAtha-sAtha calatI hai-apAyavicaya aura vipaakvicy| eka vyakti kA vyavahAra bahuta rUkhA hai, kaThora hai, aziSTa hai| yaha eka ghaTanA hai| yaha vipAka hai, pariNati hai| isake pIche apAya kyA hai? kAraNa kyA hai? ise samajhe binA vipAka kA nidAna nahIM kiyA jA sktaa| yadi koI soce ki vipAka kA nidAna kara dUM to vaha galata hogaa| nidAna nahIM hogA, bhrAMti hogii| nidAna hotA yadi pahale to vipAka ho hI nhiiN| vipAka meM Aye hI nhiiN| bIja uga gayA hai| aMkura phUTa par3A hai| vRkSa kA rUpa sAmane A gayA hai| aba usakA pratikAra kyA hogA? aba pratikAra nahIM ho sakatA, cikitsA nahIM ho sktii| phira to chedana hI ho sakatA hai| phor3A paka gayA, aba to vaha phUTegA hii| Aja vikAsa kA yuga hai| Aja cikitsA kI aisI zAkhA udaghATita ho gayI hai, jo sUkSma phoTogrAphI ke AdhAra para, bhaviSya meM hone vAlI bImArI kA pahale hI citrAMkana kara letI hai, chaha mahIne bAda, varSa yA do varSa bAda kauna-sI bImArI hone vAlI hai, yaha patA cala jAtA hai| pahale se hI usakI cikitsA kara lI jAyegI, jisase ki vaha zarIra meM ho hI nhiiN| bahuta adbhuta bAta hai| prAcIna kAla meM bhI yaha vidyA jJAta thii| pahale se hI bImArI jAna lI jAtI aura usake na hone kI sthiti paidA kara dI jaatii| yaha paddhati thI karmazAstra kii| karma ke vipAka ko jAna liyA jAtA aura vaha na ho, isakI vyavasthA pahale se hI kara lI jaatii| . hameM kevala vartamAna ko hI nahIM dekhanA hai| dhyAna ke lie yaha batAyA jAtA hai. ki vartamAna ko dekho, vartamAna ke kSaNa ko dekho, yaha bhI eka bAta hai, kintu pUrI bAta nahIM hai| vartamAna ko dekhanA acchA hai| mana ko zAMta karane ke lie bahuta jarUrI hai vartamAna ko dekhnaa| kintu tathyoM kI samagra jAnakArI ke lie kevala vartamAna hI paryApta nahIM hotA, atIta ko bhI dekhanA jarUrI hotA hai| jisa atIta kA pariNAma vartamAna banatA hai, jisa atIta kA vipAka vartamAna banatA hai, usa atIta ko samajhanA bhI Avazyaka hai| atIta ko samajhe binA vartamAna ke vipAka AcaraNa ke srota 5 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko, vartamAna kI pravRtti ko, vartamAna kI racanA ko nahIM samajhA jA sktaa| usako samajhane kA koI lAbha bhI nahIM hai| jo vartamAna kA kSaNa hai, usakI pahale kI saMtati ko samajhanA, yaha hai karmazAstra ko samajha lenaa| kucha tathya aise hote haiM jo anAdi aura ananta haiN| unakA na Adi hai aura na ant| hamArA astitva jo hai, usakA Adi bhI nahIM hai aura anta bhI nahIM hai| kucha tathya aise hote haiM jo anAdi haiM aura sAnta . haiN| unakA Adi nahIM hai, kintu unakA anta avazya hai| unake prArambha kA, Adi kA hameM patA nahIM hai kintu ve eka dina samApta avazya hoNge| __ aMdhakAra kava se hai, isakA koI patA nhiiN| jaba bhI dIyA jalAyA, bijalI jalAI, vaha samApta ho gyaa| aMdhakAra samApta hotA rahatA hai| aisA bhI kSetra mila jAye jahAM Aja taka bhI sUrya kI razmiyAM nahIM pahuMcI, koI AdamI nahIM pahuMcA hai, vahAM sadA aMdhakAra hI rahA hai| vahAM bhI koI AdamI jAye, dIyA jalAye, bijalI jalAye, to aMdhakAra samApta ho jAtA hai| aMdhakAra anAdi hai kintu vaha sAnta hai, usakA anta hotA hai, vaha samApta hotA hai| jisa vyakti ko kabhI samyakadRSTi prApta nahIM huI, jisa vyakti ne kabhI saMbodhi kA anubhava nahIM kiyA, jisakI avidyA kA AvaraNa kabhI samApta nahIM huA, kintu aisA koI yoga milA ki mithyAdRSTi vilIna ho gaI, mithyAdarzana samApta ho gayA, abodhi miTa gaI, avidyA kA AvaraNa TUTa gyaa| mithyAdarzana kA Adi nahIM hai kintu usakA anta avazya hai| eka bAra jisa vyakti ko samyakdarzana ho jAtA hai, vaha rahatA hI hai, samApta nahIM hotaa| eka bAra jisa vyakti kA AvaraNa TUTa gayA, phira vaha AvaraNa kabhI nahIM A paayegaa| vaha vyakti vidyA ke kSetra meM calA jaayegaa| eka bAra bhI jisake mAnasa kI prAcI meM saMbodhi kA sUrya uga gayA, vaha kabhI asta nahIM hogaa| Adi to hai, kintu anta nahIM hai| ___aisI ghaTanAeM haiM, jinakA Adi bhI hai aura anta bhI hai| AdamI kitanI bAra gussA karatA hai, kitanI bAra kSamAzIla banatA hai| hamAre 6 karmavAda Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta sAre dainika vyavahAra sAdi-sAnta hote haiN| unakA Adi bhI hai aura anta bhI hai| donoM sAtha-sAtha calate haiN| ___ hama usa pravAha ko soceM jisake Adi kA hameM koI patA nahIM hai| jo anAdi se calA A rahA hai, usakA anAdi-hetu hai| hamAre pratyeka AcaraNa kA, pratyeka vyavahAra kA anAdi-hetu hai, anAdi-kAraNa hai, jo anAdi kAla se calA A rahA hai, jisakA Adi-bindu khojanA hamAre lie saMbhava nahIM hai, kintu usakA anta kiyA jA sakatA hai| sAdhanA kA kSetra isIlie to hai| adhyAtma kI sAdhanA kisalie? vaha isIlie kI jAtI hai ki anAdi-hetu ko khojA jAye, usakA anta kiyA jaaye| jo hetu hai AcaraNa ke pIche aura AcaraNa kI visaMgatiyoM ke pIche, usako khoja nikAlanA adhyAtma-sAdhanA kA prayojana hai| jo kAraNa hamAre AcaraNa meM vibhinna prakAra kI visaMgatiyAM paidA karatA hai aura vyavahAra meM saMtulana, samarasatA aura ekarUpatA nahIM rahane detA tathA vibhinnatA utpanna karatA rahatA hai, vaha kAraNa aura hetu anAdi hai| usakA aMta kiyA jA sakatA hai| usa bindu ko khojanA karmazAstra kA prayojana hai| . Adhunika mAnasazAtriyoM ne AcaraNa ke mUla srotoM kI khoja kI : aura batAyA ki hamAre do prakAra ke AcaraNa hote haiM-sahajAta aura arjit| AcaraNa ke pIche koI-na-koI pravRtti hotI hai| koI Adata hotI hai| koI svabhAva hotA hai| eka hotA hai sahajAta svabhAva aura eka hotA hai arjita svbhaav| sahajAta vaha hai jo manuSya janma se lekara AtA hai| arjita vaha hai jo vibhinna vAtAvaraNa meM, vibhinna prakAra kI paristhiti meM arjita hotA hai| sahajAta svabhAva yA sahajAta pravRtti, arjita svabhAva 'yA arjita pravRtti-ye AcaraNa ke do mUla srota haiN| vibhinna mAnasazAtriyoM ne ina srotoM kI bhinna-bhinna saMkhyA ginAI hai| kisI ne teraha, kisI ne caudaha aura kisI ne ek| ye maulika manovRttiyAM haiN| kAma (seksa) manuSya kI eka maulika manovRtti hai| lar3AI, yuddha, saMgharSa-yaha bhI manuSya kI maulika manovRtti hai| bhUkha, samUha meM rahanA-yaha bhI maulika manovRtti hai| jijIviSA-jIne kI icchA-yaha bhI maulika manovRtti hai| AdamI * jInA cAhatA hai, maranA nahIM caahtaa| bhagavAn mahAvIra ne kahA-saba jInA AcaraNa ke srota 7 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| yaha satya kA pratipAdana hai| ___ maharSi pataMjali ne pAMca kleza mAne haiN| unameM eka hai abhinivesh| isakA artha hai-sabhI jIva jInA cAhate haiN| hama vaidika RSiyoM se sunate haiM-'jIvema zaradaH zatam'-hama sau varSa taka jIte rheN| manuSya samajhadAra prANI hai, cintanazIla prANI hai| vaha soca sakatA hai, vicAra sakatA hai, abhivyakta kara sakatA hai| isIlie usane-'jIvema zaradaH zatam'-sau varSa taka jIne kI kAmanA prakaTa kii| jo sAmAnya prANI haiM, jinameM cintana kA vizeSa vikAsa nahIM hai, abhivyakti kI zakti nahIM hai, jinakI bhASA spaSTa nahIM hai, ve 'jIvema zaradaH zatam' jaisI bhAvanA vyakta nahIM kara skte| kintu unake antaHkaraNa meM bhI yaha bhAvanA hai ki ve jIte raheM, mareM nhiiN| yaha jijIviSA prANImAtra kI maulika manovRtti hai| mahattvAkAMkSA, bar3A banane kI icchA-yaha bhI maulika manovRtti hai| eka gAya jaMgala meM idhara-udhara ghUma rahI hai| vaha do-cAra ghaMToM taka ghUmatI rahatI hai| usake isa AcaraNa ke kAraNa kI khoja karanA kaThina nahIM hai| usake ghUmane ke pIche bhUkha kI vRtti kAma kara rahI hai| yadi usameM bhUkha kI vRtti nahIM hotI to vaha ghaMToM taka jaMgala meM cakkara nahIM lgaatii| ___ hama jAna sakate haiM AcaraNoM ke mUla kAraNoM ko, mUla srotoM ko aura unake dvArA pratyeka AcaraNa aura vyavahAra kI vyAkhyA kara sakate haiN| __bhagavAn mahAvIra ne dasa saMjJAoM kA pratipAdana kiyA-AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, oghasaMjJA aura loksNjnyaa| ye saMjJAeM AcaraNoM ke mUla srotoM ko khojane meM bahuta sahAyaka haiN| - hamAre jitane AcaraNa haiM, unake pIche hamArI dasa prakAra kI cetanA kAma karatI haiM, dasa prakAra kI cittavRttiyAM kAma karatI haiN| saMjJA kA artha hai-eka prakAra kI cittvRtti| jisameM cetana aura acetana-donoM manoM kA yoga hotA hai, kaoNnzasa mAiNDa aura saba-kaoNnzasa mAiNDa-donoM kA yoga hotA hai, use kahate haiM-saMjJA yA sNjnyaan| 8 karmavAda Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa prakAra kI saMjJAoM (cittavRttiyoM) ko hama tIna vargoM meM vibhakta kara sakate haiM pahalA varga-AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA / dUsarA varga-krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA / tIsarA varga-lokasaMjJA, oghsNjnyaa| pahale varga kI manovRtti prANImAtra meM prApta hotI hai| mAnasazAstrI jise bhUkha kI manovRtti kahate haiM, use jaina AcArya AhArasaMjJA kahate haiN| sabameM AhArasaMjJA hotI hai| isa saMjJA ke kAraNa pratyeka prANI AcaraNa karatA hai| hamAre AcaraNa kA bahuta bar3A bhAga AhArasaMjJA se prerita hai| dUsarI hai-bhaya kI sNjnyaa| hamAre bahata sAre vyavahAra bhaya ke kAraNa hote haiN| gAya kabhI-kabhI manuSya ko dekhate hI raudra rUpa dhAraNa kara letI hai| AdamI ne usakA kucha nahIM bigAr3A, gAya kA kAma bhI kisI ko coTa pahuMcAnA yA mAranA nahIM hai, phira vaha raudra rUpa kyoM? isakA kAraNa hai ki usameM anAyAsa hI bhaya jAga gyaa| bhaya hai AtmarakSA kaa| AtmarakSA meM sabase pahalA Aveza bhaya jAgRta hotA hai| Dara lagatA hai ki mujha para koI prahAra na kara de| bhaya jAgate hI sAre zarIra meM kaMpana paidA ho jAtA hai, tanAva paidA ho jAtA hai| usake pIche bhaya kI vRtti kAma kara rahI hai| ... tIsarI hai-maithunsNjnyaa| manovijJAna kI bhASA meM yaha seksa kI vRtti hai| yaha vRtti pratyeka prANI meM hotI hai| - cauthI hai-prigrhsNjnyaa| yaha saMgraha karane kI manovRtti hai| Apa yaha na mAne ki kevala manuSya hI saMgraha karatA hai| pazu bhI saMgraha karate haiN| pakSI bhI saMgraha karate haiN| madhu-makkhiyAM saMgraha karatI hI haiN| choTe-moTe sabhI prANI saMgraha karate haiN| jaina tattvavidoM ne yahAM taka khoja kI ki vanaspati bhI saMgraha karatI hai| vanaspati meM saMgraha kI saMjJA hotI hai| yaha parigraha kI manovRtti, yaha chipAne kI manovRtti, yaha saMgraha kI manovRtti-pratyeka prANI meM hotI hai| yaha eka varga hai cAra saMjJAoM kaa| . jo dUsarA varga hai cAra saMjJAoM kA, cAra cittavRttiyoM kA, vaha bhI pratyeka prANI meM prApta hai| koI bhI prANI aisA nahIM hai jisameM vaha prApta AcaraNa ke srota . 6 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ho| kintu thor3A-sA antara hai| manuSya meM ye vRttiyAM jitanI vikasita hotI haiM utanI vanaspati yA choTe prANiyoM meM vikasita nahIM hotiiN| kintu inakA astitva avazya hai| vanaspati meM krodha kI saMjJA hotI hai, mAna kI saMjJA hotI hai, mAyA kI saMjJA hotI hai aura lobha kI saMjJA hotI hai| vanaspati meM cAroM saMjJAeM hotI haiN| kintu ve manuSya meM jitanI spaSTa hotI haiM, vanaspati meM utanI spaSTa nahIM hotiiN| yaha dUsarA varga hai cAra vRttiyoM kaa| prathama varga kI cAra vRttiyoM ke kAraNa dUsare varga kI ye cAra vRttiyAM vikasita hotI haiM, ubharatI haiN| krodha paidA hotA hai roTI ke kaarnn| roTI aura paise ke savAla para lar3AiyAM hotI haiM, jhagar3e hote haiN| AhAra krodha kA kAraNa bana jAtA hai| kutte ko roTI ddaalii| dUsare kutte A gye| Apasa meM jhagar3ane lge| roTI gusse kA, jhagar3e kA kAraNa bana gyii| eka AdamI ko acchI AjIvikA prApta hai| vaha acche sthAna para hai| dUsarA usa sthAna para Ane kA prayatna karatA hai, pahale vAle kI naukarI chur3avAne kA prayAsa karatA hai| krodha prAraMbha hotA hai| manamuTAva hotaa| kalaha hone lagatI hai| yaha AjIvikA yA AhAra ke kAraNa hotA hai| eka vyakti kI AvazyakatAeM acche DhaMga se pUrI hotI haiN| dUsarA use dekhatA hai| usakI AvazyakatAeM pUrI nahIM hotiiN| pahale vyakti ke mana meM ahaMbhAva A jAtA hai| ahaMkAra sadA. dUsare ko dekhakara hI AtA hai| apane se hIna vyakti ko dekhakara dUsare ko ahaMkAra karane kA avasara milatA hai| yadi sAmane hInatA na ho to ahaMkAra ko prakaTa hone kA avasara hI nahIM mila paataa| karma ke udaya se bhI ahaMkAra kA bhAva acAnaka jAga jAtA hai| yaha Akasmika hotA hai| una paramANuoM kA vedana karanA hotA hai| parantu sAmAnyataH ahaMkAra jAgatA hai hInatA ko sAmane dekhkr| dUsare kI hInatA para ahaMkAra jAgatA hai| eka AdamI ko jhADU lagAnA hai, dUsare ko nhiiN| ahaMkAra jAga jaayegaa| yaha mere sAmane jhADU lagAne vAlA hai-yaha ahaMkAra kA nimitta banatA hai| AjIvikA kI vRtti para bhI ahaMkAra jAgatA hai| AjIvikA mAyA ko bhI jagAtI hai| roTI aura AjIvikA ke 10 karmavAda Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie, na jAne kitane loga, kisa prakAra kI mAyA kA AcaraNa kara lete haiN| mAyA jAgatI hai| lobha bhI jAgatA hai| dhanArjana ke lie kitane loga kisa prakAra ke lobha kA AcaraNa karate haiN| AhAra kI vRtti ke kAraNa krodha Adi cAra vRttiyoM kI abhivyakti hotI hai| bhaya ke kAraNa bhI cAroM vRttiyAM panapatI haiN| isI prakAra maithuna aura parigraha kI vRtti ke kAraNa bhI ye cAroM vRttiyAM panapatI haiM, vyakta hotI haiN| parigraha se krodha kI vRtti jAgatI hai| ahaMkAra to usake sAtha hai hii| jisake pAsa adhika saMgraha hai, parigraha hai, vaha nizcita hI ahaMkArI banA rhegaa| mAyA kI vRtti parigraha ke kAraNa jAgatI hai| lobha parigraha se jur3A huA hai| prathama varga kI cittavRttiyoM meM dUsare varga kI cittavRttiyoM ko jagAne kI kSamatA hai, unheM ubhArane kI kSamatA hai| __. tIsarA varga hai-oghasaMjJA aura loksNjnyaa| oghasaMjJA kA artha hai sAmudAyikatA kI sNjnyaa| manuSya meM samUha kI bhAvanA hotI hai, samUha kI cetanA hotI hai, samUha meM rahane kI manovRtti hotI hai| mAnasazAstrI meksamUlara ne manuSya kI eka vRtti kA ullekha kiyA hai| vaha hai-yuuthaacaaritaa| isakA artha hai samUha meM rahane kI mnovRtti| isase oghasaMjJA kI tulanA kI jA sakatI hai| yaha hai ogha cetanA, samaSTi kI cetanA, sAmudAyika cetnaa| pazuoM meM bhI yaha cetanA hai, manuSya meM bhI yaha cetanA hai| isIlie gAMva basA, nagara basA, samAja bnaa| samAja meM rahane kI manovRtti aura samAja kA anukaraNa karane kI manovRtti ko sAmudAyika cetanA kahate haiN| hama kaI bAra logoM ko aisA kahate hue sunate haiM ki 'jo sabako hogA vaha hameM bhI ho jaaegaa| kyA antara par3egA? jaba saba aisA kAma karate haiM, to maiM kyoM nahIM karUM? jo pariNAma sabako hogA, vaha mujhe bhI ho jaayegaa| maiM akelA isase vaMcita kyoM rahUM?' yaha sAmudAyika cetanA kI bAta hai| yaha oghasaMjJA hai| ise yUthAcAritA kahA jA sakatA hai| ___ eka hai loksNjnyaa| yaha vaiyaktika cetanA hai| pratyeka prANI meM kucha viziSTatAeM hotI haiN| ina viziSTatAoM ke kAraNa kucha AcaraNa hote AcaraNa ke srota 11 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| jo AcaraNa sAmudAyika cetanA ke kAraNa nahIM hote kintu apanI viziSTatAoM ke kAraNa hote haiM, ve vaiyaktika cetanA ke kArya haiN| vyApArI kA lar3akA vyApArI, sunAra kA lar3akA sunAra, khAtI kA lar3akA khAtI aura kisAna kA lar3akA kisAna hotA hai| prAyaH yaha sthiti banatI hai ki pitA kA vyavasAya putra saMbhAla letA hai| isake pIche eka vaiyaktika viziSTatA kAma karatI hai| yaha samUce samAja meM, samudAya meM nahIM miltii| yaha vizeSatA vyaktigata vizeSatA hotI hai aura vaha usa ora calA jAtA hai| yaha vyaktigata cetanA hai| yaha eka vizeSa prakAra kI ruci hai| ye dasa prakAra kI saMjJAe haiN| ye vyavahAra aura AcaraNa ko prabhAvita karatI haiN| inheM AcaraNoM kA srota kahA jA sakatA hai| prazna hotA hai-kyA ye mUla srota haiM ? prazna aura Age bar3ha gyaa| uttara hogA ki ye srota haiM, kintu mUla srota nahIM haiN| gaMgA baha rahI hai| pravAha ko rokakara bAMdha banA diyaa| bAMdha ke phATaka khola die gye| vahAM se pAnI kA pravAha Age calatA hai| vaha bAMdha isa pravAha kA srota bana jAtA hai, kintu vaha mUla srota nahIM hai| mUla srota ko khojane ke lie gaMgotrI taka pahuMcanA hogaa| gaMgA kA mUla srota hai gNgotrii| yahAM se gaMgA kA pravAha prArambha hotA hai| ye dasa vRttiyAM bIca ke bane hue bAMdha haiN| inake phATaka khule haiN| inameM se chanakara nikalane vAlI cetanA Age pravAhita hotI hai aura hamAre AcaraNoM ko prabhAvita karatI hai| kintu ye mUla srota nahIM haiN| mUla srota kI khoja meM bahuta Age jAne kI jarUrata hai| Aja ke zarIrazAstriyoM ne bahuta sUkSma khojeM kI haiN| pahale pAMca mUla tattva yA pAMca bhautika tattva hI mUla kAraNa mAne jAte the| Aja ke vaijJAnika vaisA nahIM maante| unhoMne itane sUkSma tattva khoja liye haiM ki ye pAMca tattva-pRthvI, apa, tejas, vAyu aura AkAza to unake hI saraMkSaka bana jAte haiN| ye mUla kAraNa nahIM haiN| mUla kAraNa kucha aura haiN| prAcIna zarIra-vizeSajJa hRdaya, snAyu-saMsthAna, gurdA-inako zarIra ke saMcAlaka mAnate the| kintu vartamAna zarIrazAstra kI khojoM ne yaha pramANita 12 karmavAda Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara diyA ki mUla kAraNa inase bhI bahuta Age haiN| ve haiM hamAre hArmona graMthiyoM ke sraav| hamAre zarIra kI vibhinna graMthiyAM jo srAva karatI haiM, ve hArmona jo nikalate haiM, ve mUla haiM ve AdhAra haiN| ve zarIra aura mana ko jitanA prabhAvita karate haiM, utanA prabhAvita hRdaya, yakRta, snAyusaMsthAna Adi nahIM krte| hArmona kI khoja ne, graMthiyoM ke srAva kI khoja ne cikitsA jagat meM sacamuca eka krAMti lA dI, kAyAkalpa-sA kara diyaa| isa khoja ne mAnasa-vizleSaNa kI aura zArIrika vikAsa kI vidhA ko dUra taka pahuMcA diyaa| ___graMthiyAM hamAre zArIrika aura mAnasika vikAsa ko prabhAvita karatI haiN| kaMThamaNi (thAyarAyaDa) zarIra ke samUce vikAsa ko prabhAvita karatI hai| yadi isakA srAva ThIka nahIM hai to AdamI baunA-kA-baunA raha jAtA hai| thAyarAyaDa se utpAdita rasa kA nAma thAyaroksina (Thyroxin) hai| yaha zarIra kI puSTi, vRddhi aura mana ke vikAsa kA ghaTaka rasa hai| yadi yaha rasa samucita rUpa se utpanna nahIM hotA hai to zarIra kamajora raha jAtA hai aura buddhi tathA mana kA vikAsa nahIM hotaa| bhaya aura krodha . kI avasthA meM kaMThamaNi kA srAva samucita nahIM hotaa| isake phalasvarUpa aneka prakAra kI zArIrika bImAriyAM utpanna hotI haiN| pIniyala (Pineal) ThIka kAma nahIM karatI hai to pratibhA kA vikAsa nahIM hotaa| isa graMthi ke srAva ke binA koI bhI vyakti pratibhAzAlI nahIM ho sktaa| yadi samucita parimANa meM yaha rasa prApta nahIM hotA hai to zarIra kA saMtulana, mana aura zarIra tathA prANoM kA niyantraNa ThIka nahIM raha sktaa| ___eDrenala (Adrenal) graMthi kA srAva samucita nahIM hotA hai to bhaya, cintA. krodha utpanna hotA hai. sArI asta-vyastatAeM hotI haiN| isakA rasa binA nimitta ke bhI bana jAtA hai| usake prabhAva se AdamI akAraNa hI ciMtita rahane laga jAtA hai| isa graMthi se nikalane vAlA rasa eDrenalina (Adrenalin) kahalAtA hai| zArIrika sphUrti kA yaha nimitta banatA hai| jaba kabhI prANI khatare ke chora para hotA hai taba yaha graMthi adhika srAva karatI hai aura vaha rasa adhika mAtrA meM rakta meM milakara prANI ko khatare AcaraNa ke srota 13 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se mukAbalA karane kI zakti pradAna karatA hai| kabhI-kabhI hone vAle asAdhAraNa kArya bhI isI ke phalasvarUpa hote haiN| .. gonaiDa (Gonads) graMthi se yauna uttejanA tathA zArIrika yauna-cihna utpanna hote haiN| karma-zAstra kI bhASA meM jise hama 'veda' kahate haiM, usase isa graMthi kA sambandha hai| liMga-parivartana-strI se puruSa ho jAnA yA puruSa se strI ho jAnA-yaha sArA isI graMthi ke srAva para nirbhara hotA hai| . graMthiyoM ke srAva se sambandhita ye khojeM bahuta hI mahattvapUrNa haiN| zArIrika graMthiyoM ke srAvoM ke parivartana ke AdhAra para aneka prakAra kI vibhinnatAeM utpanna hotI haiN| kintu ye graMthiyAM yA inake srAva bhI mUla kAraNa nahIM haiN| inake pIche bhI kucha sUkSma kAraNa haiN| ye jo rasa-srAva hamArI vRttiyoM ko, hamAre vyavahAra aura AcaraNa ko prabhAvita karate haiM unake pIche bhI koI dUsarA sUkSma kAraNa aura hai| mUla srota yA mahAsrota koI dUsarA hI hai| usa mUla srota kI khoja karane ke lie hI hamArI yaha yAtrA hai| isa yAtrA meM calate-calate hama eka bindu para pahuMce haiN| usa bindu kA, usa mUla srota kA, usa gaMgotrI kA nAma hogA 'karma' / yaha hamAre AcaraNoM kA, vRttiyoM kA mUlasrota hai, mahAsrota hai| . Aja kevala karma kI pRSThabhUmi kI carcA kii| aba mUla srota kA svarUpa kyA hai-isa para Age carcA kreNge| 14 karmavAda Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma : cauthA AyAma kucha samaya pahale taka vijJAna tIna AyAmoM se paricita thA-laMbAI, caur3AI aura uuNcaaii| ye hamAre jagat ke tIna AyAma haiN| prasiddha vaijJAnika albarTa AinsTIna ke pazcAt cauthe AyAma kI sthApanA huii| Aja kA vaijJAnika jagat cAra AyAmoM se paricita hai| cauthA AyAma hai-kAla kI avdhaarnnaa| isase bahuta krAMtikArI parivartana huA, atIta kI yAtrA kA udghATana ho gyaa| isase pIche kI ora lauTanA saMbhava ho gyaa| ____ karma-zAstra ke kSetra meM cauthe AyAma kI bAta pahale se hI svIkRta thI aura pAMcaveM AyAma kI bAta bhI bahuta spaSTa thii| usameM cauthA AyAma hai-adRzya aura pAMcavAM AyAma hai-amuurt|| ___eka tattva aisA bhI hai jisakI lambAI nahIM, caur3AI nahIM aura UMcAI bhI nahIM / vaha kisI bhI upakaraNa ke dvArA dRzya nahIM hai| sUkSmatama upakaraNa bhI use nahIM pakar3a pAte, dekha nahIM paate| use hama adRzya isalie kahate haiM ki vaha hamAre carma-cakSuoM dvArA dRzya nahIM hai| vaha dRzya hai atIndriya zaktiyoM ke dvaaraa| ___pAMcavAM AyAma haiN-amuurt| vaha varNa, rasa, gaMdha aura sparza se atIta hai| isa amUrta ke sAtha karma kA sambandha hai, isalie hameM pAMcaveM AyAma taka yAtrA karanI pdd'egii| _ pahale cauthe AyAma kI yAtrA para cleN| hamAre zarIra meM jo graMthiyoM ke strAva haiM, unakA kArya hamAre sthUla zarIra meM hI hotA hai| unakA pUrA sambandha sthUla zarIra se hI hai| ye graMthiyAM sthUla zarIra ke avayava haiN| inase zarIra aura mana prabhAvita hotA hai| karma kA sambandha sthUla zarIra se nahIM hai| usakA sambandha hai sUkSma karma : cauthA AyAma 15 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra se| karma ke pudgala bahuta sUkSma haiN| ye graMthiyoM ke srAva aSTasparzI-ATha sparza vAle haiN| ve ATha sparza haiM-zIta, uSNa, snigdha, rukSa, guru, laghu, mRdu aura ktthor| karma ke pudgala sUkSma haiN| ye cAra sparza vAle haiN| ye cAra sparza haiM-zIta, uSNa, snigdha aura rukss| pratyeka paramANu karma nahIM bana sktaa| ve hI paramANu karma bana sakate haiM, jo sUkSma hote haiM, jinameM kevala cAra hI sparza hote haiM, jo kevala catuHsparzI hote haiN| sthUla paramANu karma nahIM bana skte| sthUla paramANuoM meM karma banane kI aura usa amUrta kI zaktiyoM ko AvRta karane kI kSamatA nahIM haiN| kintu una sUkSma paramANuoM meM vaha zakti hai, jinameM kevala cAra sparza hI hote haiN| hamArI graMthiyoM ke jitane srAva haiM, unameM AThoM sparza haiN| kintu jo karma ke pudgala haiM, ve cAra sparza vAle hI hoNge| isa prakAra pudgaloM ke do varga ho gae-eka catuHsparzI pudgaloM kA varga aura dUsarA aSTasparzI pudgaloM kA vrg| catuHsparzI pudgala sUkSma haiN| ve kisI bhI sUkSmatama upakaraNa ke dvArA adRzya haiN| Aja aneka aise sUkSma upakaraNa AviSkRta hue haiM, jinake dvArA carma-cakSuoM se nahIM dIkhane vAle padArtha bhI dekhe jA sakate haiN| kintu karma pudgala, karma ke paramANu itane sUkSma haiM ki ve kisI bhI upakaraNa ke dvArA nahIM dekhe jA skte| ve kisI bhI upakaraNa ke dvArA grAhya nahIM ho skte| isa bhASA meM unheM adRzya bhI kahA jA sakatA hai| yaha sArI adRzya jagat kI carcA hai| yaha usa jagat kI carcA hai, jo hamArI indriyoM kA viSaya nahIM hai, jo hamAre dvArA AviSkRta upakaraNoM kA viSaya nahIM hai| use jAnane ke lie viziSTa atIndriya jJAna caahie| vaijJAnikoM ne Aja aise upakaraNa banAye haiM jinake mAdhyama se mRtyu ke samaya sthUla-zarIra se nikalane vAlI AtmA kA phoTo liyA jA sakatA hai| usa samaya AtmA akelI nahIM hotii| usake sAtha sUkSma-zarIra hote haiN| . vaijJAnika mAnate haiM ki yaha AtmA kA phoTo hai| AtmA kA phoTo nahIM liyA jA sktaa| vaha amUrta hai| amUrta ko koI bhI upakaraNa grahaNa nahIM kara sktaa| kintu AtmA jaba sthUla zarIra ko chor3akara bAhara nikalatI 16 karmavAda Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, taba usake sAtha sUkSma zarIra avazya hI rahate haiN| ve sUkSma zarIra do haiM-taijasa aura-kArmaNa / taijasa zarIra hai-tejomaya pudgaloM kA aura kArmaNa zarIra hai-karma pudgaloM kaa| karma kA zarIra nizcita hI usake sAtha rahatA hai| karma zarIra ke binA nayA janma nahIM hotA, nayA zarIra prApta nahIM hotaa| taijasa zarIra kA phoTo liyA jA sakatA hai, kevala AtmA kA phoTo nahIM liyA jA sktaa| - karma kI carcA kA artha hai-atIta kI carcA / hamArI vartamAna kI yAtrA se karma kA koI sambandha nahIM hai| usakA sambandha hai atIta kI yAtrA se| atIta meM jo hamArI pravRtti huI hai, atIta meM jo kucha hamane kiyA hai, usakA sambandha hamArI AtmA se sthApita ho jAtA hai| yaha hai vartamAna ke mAdhyama se atIta ko samajhane kA prytn| . karma paudgalika hai| mahAvIra kI yaha eka mahattvapUrNa sthApanA hai| mahAvIra hI eka akele vyakti hue haiM jinhoMne yaha siddhAMta sthApita kiyA ki karma paudgalika hai| anyAnya karmavAdI dArzanikoM ne karma ko vAsanA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, saMskAra ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, kintu paudgalika rUpa meM kisI ne svIkAra nahIM kiyaa| karma eka rAsAyanika prakriyA hai| jaise hamArI granthiyoM kI rAsAyanika prakriyA hotI hai, vaise hI karma kI bhI rAsAyanika prakriyA hotI hai| karma podgalika padArtha hai| karma na to koI vAsanA hai, na koI saMskAra hai| vAsanA aura saMskAra-ye hamAre jJAna ke krama meM hone vAlI kar3iyAM haiN| hama kisI vastu ko jAnate haiN| sabase pahale avagraha hotA hai-usa vastu kA sAmAnya grahaNa hotA hai| avagraha ke bAda IhA hotI hai| gRhIta vastu para vimarza hotA hai ki yaha vastu kyA hai? koI bhI nayI vastu ko hamane dekhA, jAnA, grahaNa kiyaa| phira vimarza prArambha hotA hai ki yaha vastu kyA hai? kyA honI cAhie? vimarza karate-karate hama niSkarSa para pahuMcate haiN| aneka saMzayoM meM se gujarate hue, aneka tarka-vitarka kI ghATiyoM ko pAra karate hue, jaba koI nizcita pramANa milatA haiM, nizcita AdhAra prApta hotA hai, taka hama niSkarSa para pahuMcate haiM ki yaha vastu amuka hai| yaha avAya hai-nizcayAtmaka jJAna hai| aba vastu ke prati saMzaya nahIM karma : cauthA AyAma 17 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatA. nizcaya ho jAtA hai ki yaha vahI hai| yaha AdamI hI hai, yaha khaMbhA hI hai, aadi-aadi| nizcaya ke pazcAt dhAraNA hotI hai| yaha cauthA krama hai jJAna kaa| jo nizcaya hotA hai vaha hamArI dhAraNA meM sthira ho jAtA hai| vaha hamAre smRti-koSThoM meM calA jAtA hai| dhAraNA lambe samaya taka Tika jAtI hai| avagraha meM thor3A samaya lagatA hai, IhA meM thor3A. samaya lagatA hai, avAya meM kucha jyAdA samaya lagatA hai, kintu dhAraNA dIrghakAla taka calatI hai| usakA samaya sabase lambA hai| grahaNa, vimarza aura nizcaya kA kAlamAna alpa hotA hai| dhAraNA kA kAlamAna dIrgha hotA hai| vaha vaisI-kI-vaisI hajAroM varSoM taka banI raha sakatI hai| dhAraNA kA hI eka nAma hai-vaasnaa| dhAraNA kA hI eka nAma hai-sNskaar| dhAraNA kA hI eka nAma hai-avicyuti| vaha cyuta nahIM hotii| vaha TikI rahatI hai| vaha vAsanA bana jAtI hai| vaha saMskAra bana jAtI hai| vahI dhAraNA, vAsanA yA saMskAra, kisI nimitta ko pAkara jaba udabaddha hotI hai taba smRti hotI hai| smRti kA hetu hai-vaasnaa| smRti kA hetu hai-sNskaar| smRti kA hetu hai-dhaarnnaa| dhAraNA acchI hai yA burI, isakA koI prazna nahIM hai| dhAraNA acchA pariNAma detI hai yA burA pariNAma-isakA bhI prazna nahIM hai| vaha mAtra smRti kA kAraNa banatI hai| koI paristhiti, koI pariveza, koI hetu aisA milA aura jo bAta smRti-koSTha meM thI, dhAraNA-paTala meM thI, vaha jAga gaI aura smRti ke rUpa meM ubhara aayii| hameM jJAna ho gayA-yaha vaha hai| jo zabda sunA thA, jo dRzya dekhA thA, pUrA-kA-pUrA citra smRti ke AdhAra para hamAre sAmane A jAtA hai| manovijJAna ise 'smRti-citra' kahatA hai| smRti kA pratirUpa hamAre sAmane A jAtA hai| jaisA dekhA thA, jaisA sunA thA, vaisA-kA-vaisA smRti-paTala para ubhara AtA hai| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki saMgIta ke jo madhura svara kabhI sune the, ve kisI nimitta ko pAkara smRti-paTala para ubharate haiM aura tatkAla kAnoM meM se svara gUMjane laga jAte haiN| yaha kevala smRti hai| isI prakAra jo dRzya varSoM pUrva dekhA thA, jo smRti-paTala para aMkita thA, vaha nimitta ke milate hI sAkSAt-sA ho jAtA hai| AkRti dIkhane laga jAtI hai| mArga, makAna, bagIce saba-kucha 18 karmavAda Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkhane laga jAte haiN| ye sAre smRti ke rUpa haiN| ye sAre vAsanA aura saMskAra ke kArya haiN| inake sAtha hama acchAI yA burAI ko nahIM jor3a skte| yaha vAsanA kA kArya nahIM hai| saMskAra kA bhI yaha kArya nahIM hai| prazna hotA hai ki yaha kArya kisakA hai? __ smRti ke ubharane ke bAda, acchAI aura burAI ko jor3ane vAlI eka tIsarI sattA hai| vaha hai krm| karma na vAsanA hai, na saMskAra hai, na dhAraNA hai aura na smRti| vaha ina sabase bhinna hai, pRthak hai| vaha bhinna isalie hai ki jJAna ke krama meM karma nahIM bntaa| kevala jJAna kA jo krama hai, koza jAnane kA jo krama hai, vahAM karma kI racanA nahIM hotI, karma kA sambandha hamArI AtmA ke sAtha sthApita nahIM hotaa| yaha sambandha kaba aura kaise sthApita hotA hai, isa prazna para hameM vicAra karanA hai| ___ mahAvIra se pUchA gayA-'bhaMte! karma kA sambandha kitane sthAnoM se hotA hai?' . mahAvIra ne kahA-'do sthAnoM se karma kA sambandha hotA hai| eka sthAna hai rAga kA aura dUsarA sthAna hai dveSa kaa| ina do sthAnoM se AtmA ke sAtha karma kA sambandha hotA hai| yaha rAga aura dveSa se sthApita hone vAlA sambandha hai| kore jJAna se koI sambandha nahIM hotA, vAsanA se koI sambandha nahIM hotA, saMskAra se koI sambandha nahIM hotA, smRti se koI sambandha nahIM hotaa| jaba inakI pRSThabhUmi meM rAga nahIM hotA, dveSaM nahIM hotA to karma kA sambandha sthApita nahIM hotaa| hama kitanA hI jAneM, karma kA sambandha nahIM hogaa| jaise-jaise cetanA kA vikAsa hotA calA jAyegA, jAnane kI hamArI kSamatA bar3hatI calI jAegI, taba bhI karma kA koI sambandha sthApita nahIM hogaa| karma kA sambandha hogA rAga se| karma kA saMbaMdha hogA dveSa se| ____do prakAra kI anubhUtiyAM haiN| eka hai prItyAtmaka anubhUti aura dUsarI hai aprItyAtmaka anubhuuti| prItyAtmaka anubhUti yA saMvedanA ko rAga kahate haiM aura aprItyAtmaka anubhUti yA saMvedanA ko dveSa kahate haiN| prIti aura aprIti-inake atirikta tIsarI koI saMvedanA nahIM hotii| sArI anubhUtiyAM, karma : cauthA AyAma 16 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI saMvedanAeM-ina do anubhUtiyoM, ina do saMvedanAoM meM samA jAtI haiN| krodha, mAna, mAyA aura lobha-yaha inhIM kA vistAra hai| bhaya, zoka, ghRNA, hAsya, vAsanA (kAma-vAsanA)-ye sAre inhIM do anubhUtiyoM ke vistAra haiM, prapaMca haiM, kintu svatantra anubhUtiyAM nahIM haiN| sArI anubhUtiyAM ina do meM samA jAtI haiN| jaina AcAryoM ne krodha aura abhimAna ko dveSAtmaka anubhUti aura mAyA tathA lobha ko rAgAtmaka anubhUti mAnA hai| rAga aura dveSa-yaha sAmAnya vargIkaraNa hai| jaba vibhinna dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA, nayoM kI dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA to isa vargIkaraNa kA vistAra huaa| saMgraha naya kI dRSTi se do vRttiyAM haiM, do hI anubhUtiyAM haiM-eka hai rAgAtmaka, dUsarI hai dvessaatmk| vyavahAra naya aura RjusUtra naya kI dRSTi se vicAra kiyA gayA to isa vargIkaraNa meM parivartana A gyaa| yaha phalita haA ki abhimAna dveSAtmaka hai kyoMki abhimAna jo hai vaha dUsare ke guNoM ke prati asahiSNutA kA pratIka hai| vyakti dUsare ko sahana nahIM kara pAtA isalie abhimAna paidA hotA hai| yaha dveSa hai, aprItyAtmaka saMvedanA hai| parantu eka prazna hotA hai, kyA mAna prItyAtmaka nahIM hotA? mAna prItyAtmaka bhI ho sakatA hai| dUsare ke prati hInatA kA bhAva hai, asahiSNutA kA bhAva hai, isalie to mAna aprItyAtmaka hai| kintu jaba apane utkarSa kI anubhUti hotI hai, usa samaya vaha prItyAtmaka bana jAtA hai| utkarSa kitanA acchA lagatA hai ! mAnavIya cetanA jaba apane utkarSa kA anubhava karatI hai taba vaha anubhUti aprItyAtmaka nahIM hotI, vaha prItyAtmaka hotI hai| isalie mAna prItyAtmaka bhI hai aura aprItyAtmaka bhI hai| dUsare kI hInatA ke pradarzana meM vaha aprItyAtmaka hotA hai aura apane utkarSa kI anubhUti meM vaha prItyAtmaka hotA hai| __ mAyA ko rAgAtmaka mAnA gayA hai| mAyA-kAla meM cetanA kI jo anubhUti hotI hai vaha priya lagatI hai ki maiMne bahuta samajhadArI se kAma kiyA ki vaha parAsta ho gayA, pratAr3ita ho gyaa| usa samaya sukhada anubhava hotA hai, prIti kA anubhava hotA hai| mAyA prItyAtmaka hotI hai| yaha eka bAta hai| 20 karmavAda Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA vaMcanAtmaka cetanA hai| yaha dUsare ko Thagane kA kAma karatI hai| yaha paropaghAta hai| jo paropaghAta hogA vaha nizcita hI aprItyAtmaka hogA, dveSAtmaka hogaa| isa prakAra mAyA kI anubhUti kevala prItyAtmaka yA rAgatmaka hI nahIM hai, vaha aprItyAtmaka yA dveSAtmaka bhI hai| ___isI prakAra lobha prIyAtmaka to hai hI, kyoMki vaha eka Asakti hai, kucha lene kI bhAvanA hai, apane lie arjita karane kI bhAvanA hai| bar3I priyatA hai usmeN| kintu jaba dUsare ke sva ko har3apane ke lie cetanA kAma karatI hai, dUsare ke adhikAroM ko chInane kI bhAvanA hotI hai, dUsare ke adhikAra meM Aye hue padArtha ko chInane kI icchA hotI hai, taba lobha aprItyAtmaka bana jAtA hai, paropaghAta bana jAtA hai| ___mAyA, mAna aura lobha-ye tInoM prItyAtmaka bhI hote haiM aura aprItyAtmaka bhI hote haiN| krodha hI eka aisA hai jo korA aprItyAtmaka hotA hai| usakA saMbaMdha hai dveSa se, aprIti se| prIti se usakA saMbaMdha nahIM judd'taa| rAga se usakA saMbaMdha nahIM judd'taa| isa prakAra hamArI sArI anUbhUtiyAM, hamArI sArI saMvedanAeM prItyAtmaka yA aprItyAtmaka-ina do cetanAoM meM samAhita ho jAtI haiN| . ina sArI anubhUtiyoM yA saMvedanAoM kA kAraNa hai-rAgAtmaka cetanA aura dveSAtmaka cetnaa| do hI kAraNa haiN| ye hI una karma-pudgaloM ko AkRSTa karate haiN| inake atirikta koI aisI zakti nahIM hai. jo una karma-pudgaloM ko apanI ora AkRSTa kara ske| kevala ina do anubhUtiyoM meM vaha zakti nihita hai jo una karma-pudgaloM ko khIMcatI hai aura AtmA ke sAtha unakA saMbaMdha sthApita karatI hai| aisA kyoM hotA hai? kyA yaha AtmA ke lie iSTa hai? prazna iSTa aura aniSTa kA nahIM hai| yaha eka ulajhana hai, eka cakra hai, jisakA muMha nahIM nikAlA jA sktaa| yaha eka valaya hai| patA nahIM lagAyA jA sakatA ki isakA Adi kahAM hai aura aMta kahAM hai? muMha kahAM hai aura chora kahAM hai? yaha ulajhana hai ki kyA AtmA meM rAga-dveSa hai, isalie karma-pudgala A rahe haiM yA karma A rahe haiM, isalie rAga-dveSa cala rahA hai| rAga-dveSa ke AdhAra para karma kA praveza aura karma ke AdhAra para karma : cauthA AyAma 21 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa kA jIvita rahanA, cirajIvI honA-yaha eka valaya hai| rAga-dveSa ke cira-jIvana kA kAraNa hai karma aura karma ke praveza kA kAraNa hai-raag-dvess| yaha eka pUrA cakra hai| yaha niraMtara gatimAn hai, kahIM TUTatA nhiiN| rAga-dveSa se karma aura karma se rAga-dveSa calatA rahatA hai| yaha eka vRtta hai| isameM sArI sthitiyAM palatI jA rahI haiN| yahI vRtta hamAre sabhI AcaraNoM kA AdhAra banatA hai| yaha sthiti taba taka calatI rahatI hai, jaba taka hama saMjJAtIta cetanA taka nahIM cale jAte, jaba taka hamArI cetanA vItarAga nahIM bana jAtI, jaba taka vItarAga cetanA prApta nahIM hotI, saMjJAtIta cetanA upalabdha nahIM hotI, taba taka saMjJA kI cetanA, rAga-dveSa kI cetanA calatI rahatI hai| yaha cakra niraMtara gatizIla rahatA hai| hamAre sAre AcaraNa usase prabhAvita rahate haiN| hama kisI bhI ghaTanA yA mAnavIya AcaraNa kI kevala paristhiti, hetu yA nimitta ke AdhAra para vyAkhyA nahIM kara skte| kevala zArIrika yA rAsAyanika parivartanoM ke AdhAra para vyAkhyA nahIM kara skte| unakI vyAkhyA ke lie hameM atIta ko dekhanA hotA hai| dUsare zabdoM meM, karma ke vipAka kI vyAkhyA karane ke lie, hameM karma ke bIja ko dekhanA hogaa| hameM dekhanA hogA ki isa vipAka yA pariNAma kA bIja kahAM hai aura kyA hai? usake binA usakI pUrI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| kabhI-kabhI hameM lagatA hai ki yaha Akasmika ho gyaa| kintu kucha bhI Akasmika nahIM hotaa| usake pIche eka hetu hotA hai, eka kAraNa hotA hai| chipA huA jo bIja hai, vaha kAraNa hai| kAraNa ko hama jaba taka ThIka nahIM samajha lete, taba taka usa AcaraNa kA ThIka citra prastuta nahIM kara skte| eka AdamI sAmAnya jIvana jIte-jIte eka asAmAnya AcaraNa kara letA hai| hama Azcarya meM par3a jAte haiM-are, vaha bahuta bar3A AdamI thaa| aisA kAma vaha kara nahIM sktaa| usase aisA kAma ho nahIM sktaa| hama eka Azcarya ke dvArA usa vyakti ke sAtha usa AcaraNa kA saMbaMdha jor3anA nahIM cAhate, kintu tor3anA cAhate haiN| yaha koI Azcarya nahIM hai| Apa pacAsa varSa ke jIvana ko dekhakara, vartamAna aura AMkhoM ke sAmane gujarane vAle jIvana ko dekhakara itanA Azcarya nahIM kara skte| yadi 22 karmavAda Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA jIvana kevala pacAsa varSa kA hI jIvana hotA to sahaja hI hameM yaha Azcarya ho sakatA thA ki aisA nahIM honA cAhie thaa| kintu yaha Azcarya hI eka bindu hai aura usa bindu para hama pahuMcakara kucha ruka sakate haiM tathA atIta kI ora lauTane ko bAdhya ho sakate haiN| taba hameM jJAta hotA hai ki isa vyakti kA jIvana pacAsa varSa kA hI nahIM hai, aura pIche kA hai| isakA tAtparya yaha hai ki isa vyakti kA AcaraNa, pacAsa varSa meM hone vAle jo vyavahAra haiM, unakA pratiphalana hI nahIM hai kintu yaha aura kisI tattva kA pratiphalana hai, jahAM se ki yaha phalita ho rahA hai| __ atIta kA darzana bahuta vicitra hotA hai| Apa yaha na mAneM ki vartamAna kA kSaNa samApta hote hI saba-kucha samApta ho jAtA hai| saMsAra meM do prakAra ke padArtha haiM-vinAzI aura avinAzI, anazvara, nitya aura anity| hama kevala nitya ko hI mAnakara na caleM, kevala anitya ko hI mAnakara na cleN| nitya aura anitya, nazvara aura anazvara, zAzvata aura azAzvata-donoM kI saMgati ke AdhAra para kucha niSkarSa nikAleM to hamAre niSkarSa sahI hoMge; anyathA ve niSkarSa galata sAbita hoNge| yaha nitya aura anitya kI jo yuti hai, yaha kSaNika aura akSaNika kI jo yuti hai, usa yuti ke AdhAra para hama niSkarSa nikAleM to vaha yaha hogA ki jisakA astitva hai, vaha kucha bhI naSTa nahIM hotaa| vijJAna kI bhASA meM kahA jAtA hai ki UrjA kabhI naSTa nahIM hotii| padArtha bhI kabhI naSTa nahIM hotaa| jo jitanA hai, vaha utanA hI thA aura utanA hI rhegaa| bhagavAn mahAvIra ne yahI kahA-dravya kabhI naSTa nahIM hotaa| paryAya badalatI rahatI hai| vaha parivartanazIla hai| usameM rUpAMtaraNa hotA rahatA hai| mUlaM kabhI naSTa nahIM hotaa| sattA kabhI naSTa nahIM hotii| jisakA astitva sthApita hai, vaha kabhI naSTa nahIM hotaa| paryAya bhI cirakAlika hote haiN| ve bhI tatkAla naSTa nahIM hote| ___ hamAre zarIra se tadAkAra pratikRtiyAM nikalatI haiN| pratyeka prANI ke zarIra se nahIM, kintu pratyeka padArtha se usI AkAra kI pratikRtiyAM nikalatI haiM aura ve AkAza meM phaila jAtI haiN| hamAre cintana kI pratikRtiyAM nikalatI karma : cauthA AyAma 23 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, unake citra nikalate haiM aura ve saba AkAza meM phaila jAte haiN| hama bolate haiN| bhASA ke pudgala AkAza meM phaila jAte haiM aura ve hajAroM-hajAroM varSoM taka usI rUpa meM bane rahate haiN| yahI to AdhAra banatA hai atIta kI yAtrA kaa| yahI cauthe AyAma kA AdhAra banatA hai| ___Aja hama apanI cetanA ko vikasita kareM, avadhijJAna aura manaHparyavaM jJAna kA vikAsa kareM, jisase ki hajAroM varSa pahale ke zarIra kI AkRtiyoM ko dekha sakeM, use sAkSAt kara skeN| hajAroM-hajAroM varSa pahale kI jo ciMtana kI pratikRtiyAM haiM, unako dekhakara hama una vicAroM ko jAna skeN| hajAroM-hajAroM varSa pahale bolI gaI bhASA kI jo vargaNAeM haiM, bhASA ke jo pudgala haiM, una pudgaloM ko hama suna skeN| hama dekha sakeM aura par3ha sakeM ki ye bhASA kI pratikRtiyAM haiM, ye mana kI pratikRtiyAM haiM aura ye zarIra kI pratikRtiyAM haiN| cetanA ke vikAsa ke dvArA yaha saMbhAvya hai| aisA bhI saMbhava hai ki koI vaijJAnika sUkSmatama yaMtroM kA AviSkAra kara, unake mAdhyama se yaha saMbhava banA ske| vaijJAnika jagat meM yaha prayatna cala rahA hai ki rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha Adi-Adi mahApuruSoM kI vANI ke pudgaloM ko pakar3akara hama unheM sAkSAt suneN| prayatna cala rahA hai| saphala kaba hoMge-yaha kahA nahIM jA sktaa| para aisA honA saMbhava hai| yaha asambhava bAta nahIM hai| saMbhava hai, kyoMki AdhAra nizcita hai| jaba bhASA maujUda hai to prazna bhASA kA nahIM rahA, prazna use pakar3ane kA rhaa| yadi hameM pakar3ane kA acchA mAdhyama mila jAye to hama zabdoM ko suna sakate haiM, AkRtiyoM ko sAkSAta dekha sakate haiN| AtmA ko nahIM dekha sakate, kintu una mahApuruSoM ke zarIra kI AkRtiyoM ko dekha sakate haiN| unake dvArA jo socA gayA thA, jo kahA gayA thA, use jAna sakate haiM, par3ha sakate haiN| isI prakAra karma ke jo paramANu haiM, jo AtmA ke sAtha saMbaMdha sthApita karate haiM aura vipAka ke bAda vApasa cale jAte haiM, ve bhI AkAza meM bhare hue haiN| unake AdhAra para bhI yaha nirNaya liyA jA sakatA hai ki isa vyakti kA yaha vipAka hai to isane atIta meM kyA kiyA thA aura kisa prakAra kitanI mAtrA ke rAga-dveSa ke dvArA, ina pudgaloM ke dvArA, 24 karmavAda Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ke sAtha saMbaMdha sthApita kiyA thaa| inakA kisa prakAra kA vipAka huA-yaha bhI jAnA jA sakatA hai| ____hamane sunA hai, par3hA hai ki eka vyakti atIndriyajJAnI RSi-muni ke pAsa jAtA hai aura pUchatA hai- 'bhate! abhI maiM yaha vipAka bhoga rahA huuN| Apa mujhe batAeM ki maiMne kyA kiyA thA, jisakA yaha vipAka mujhe bhoganA par3a rahA hai? yaha kisakA pariNAma hai? taba ve atIndriyajJAnI kahate haiM-tumane amuka jIvana meM amuka pravRtti kI thI, usI kA yaha pariNAma hai, vipAka hai| - bhagavAn mahAvIra ke pAsa samrAT zreNika kA putra meghakumAra dIkSita huaa| vaha muni bnaa| jIvana ke prati kucha adhIratA ho gii| vaha bhagavAn ke pAsa AyA aura bolA-'bhaMte! ApakA sAdhutva Apa sNbhaaleN| maiM ghara jA rahA huuN|' mahAvIra ne kahA-'meghakumAra! bahuta Azcarya kI bAta hai| Aja tuma manuSya ho, eka samrAT ke putra ho, mere ziSya ho| muni bana gaye, phira bhI thor3e se kaSTa se ghabarA gaye! itane adhIra ho gaye! tumheM yAda nahIM hai, hAthI ke janma meM tumane kitane bhayaMkara kaSTa sahe the? bhUla gaye?' bhUlA kauna thA! koI bhUlA nahIM thaa| basa, jo chipA par3A thA usakI smRti dilAne kI jarUrata thii| meghakumAra ko punarjanma kI smRti ho gii| hAthI ke janma meM sahe sAre kaSTa citravat pratyakSa ho gye| aba saba kucha ThIka ho gyaa| ___ hama atIta se vicchinna hokara kevala vartamAna kI vyAkhyA nahIM kara skte| pravRtti aura pariNAma-ina donoM ko tor3A nahIM jA sktaa| jo pariNAma Aja dRzya hai, usake pIche pravRtti hai| pariNAma aura pravRtti, pravRtti aura prinnaam| Aja bhI pravRtti atIta kA pariNAma, Aja kA pariNAma atIta kI prvRtti| jo vartamAna kSaNa kI pravRtti hai, usake pIche atIta kA sambandha jur3A huA hai, isalie vaha pariNAma bhI hai aura bhAvI pariNAma kA vaha hetu bhI hai, isalie vaha pravRtti bhI hai, vaha pariNAma bhI hai| vaha kArya bhI hai aura kAraNa bhii| atIta kA kAraNa usake pIche hai isalie vaha kArya aura bhaviSya ke kArya kA vaha hetu hai, isalie vaMha kAraNa bhI hai| karma : cauthA AyAma 25 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama vatamAna, atAta aura bhaviSya-ina tInoM kI saMghaTanA meM jI sakate haiM aura satya ko pakar3a sakate haiN| kevala vartamAna ke dvArA nahIM pakar3a skte| sAdhanA kA eka sUtra hai-vartamAna meM raho, vartamAna meM rahanA siikho| bahuta sundara bAta hai sAdhanA kI dRSTi se| sAdhanA kI dRSTi se vartamAna meM rahanA yAnI bhAvakriyA karanA, jisa samaya se kAma kara rahe haiM, usI meM rahanA, na atIta meM jAnA, na smRti meM jAnA aura na bhaviSya meM jAnA, na kalpanA meM jaanaa| kalpanA kI ur3Ana bhI nahIM karanA hai aura smRti ke samudra meM gote bhI nahIM lagAnA hai| kintu vartamAna ke bindu para khar3e rahanA hai, sthira rahanA hai| sAdhanA kI dRSTi se bahuta acchA hai vartamAna meM rhnaa| hama atIta ke paMkha ko bhI tor3a DAleM aura bhaviSya ke paMkha ko bhI tor3a ddaaleN| donoM paMkhoM ko tor3a ddaaleN| kevala vartamAna meM rheN| kintu jahAM kArya-kAraNa kI mImAMsA hai, jahAM sacAI ko udghATita karane kA prazna hai vahAM kevala vartamAna se kAma nahIM cala sktaa| vahAM atIta kA bhI utanA hI mahattva hai jitanA ki vartamAna kA hai| vahAM bhaviSya bhI utanA hI mahattvapUrNa hotA hai jitanA vartamAna mahattvapUrNa hai| kAla kI akhaMDatA ko lekara hI hama kArya, kAraNa, pravRtti aura pariNAma ko jAna sakate haiN| kAla kI akhaMDatA ke dvArA hI hama unheM ThIka se samajha sakate haiM, pakar3a sakate haiN| ____karma kA sambandha atIta se isalie hai ki vaha dIrghakAla taka AtmA ke sAtha jur3A rahatA hai| vaha sambandha sthApita karatA hai aura sambandha sthApita karane ke bAda lambe samaya taka jur3A rahatA hai| karma kA sambandha vartamAna se isalie hai ki vaha lambe samaya taka sAtha rahane ke bAda eka dina visarjita ho jAtA hai, sadA sAtha nahIM rhtaa| jo Agantuka hotA hai, vaha sadA sAtha nahIM rhtaa| sadA sAtha vahI raha sakatA hai jo sthAyI hai| sthAyI vahI raha sakatA hai jo sahaja hotA hai| jo AyA huA hai, vaha sahaja nahIM hotaa| karma sahaja nahIM hotA, vaha svabhAva nahIM hai| sahaja hai cetnaa| sahaja hai aannd| sahaja hai shkti| AtmA kA jo svAbhAvika 26 karmavAda Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa hai, vaha hai caitny| karma AyA huA hai, sahaja nahIM hai| vaha eka dina AtA hai, sambandha sthApita karatA hai aura jaba taka apanA prabhAva pUrA nahIM DAla detA, taba taka banA rahatA hai| jisa dina apanA prabhAva DAla diyA, usakI zakti kSINa ho jAtI hai aura vaha calA jAtA hai, visarjita ho jAtA hai| visarjita hone kA kSaNa vartamAna kA kSaNa hai aura Ane kA kSaNa atIta kA kSaNa hai| vinAza kA kSaNa vartamAna kA kSaNa hai aura sambandha sthApanA kA kSaNa atIta kA kSaNa hai| ina donoM kSaNoM kI hama ThIka vyAkhyA kareM to karma kA pUrA siddhAnta hamArI samajha meM A skegaa| ina donoM kI lambAI meM hameM karma kI yAtrA karanI hai| karma : cauthA AyAma 27 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 AtmA amUrta hai aura karma muurt| amUrta AtmA ke sAtha mUrta karma kA sambandha kaise sthApita hotA hai, sahaja hI yaha prazna. ubharatA hai| kintu amUrta aura mUrta meM aisA virodha nahIM hai ki amUrta ke sAtha aura mUrta kA amUrta ke sAtha sambandha na ho| sambandha ho sakatA hai| AkAza amUrta hai, kintu AkAza kA yoga pratyeka padArtha ko milatA hai| padArthoM ke AdhAra para AkAza kA vibhAjana hotA hai| tarkazAstra kA eka prasiddha vAkya hai-ghaTAkAza, pttaakaash| AkAza asIma hai| phira bhI eka hai ghar3e kA AkAza, eka hai kapar3e kA AkAza, eka hai makAna kA AkAza-na jAne AkAza kI kitanI sImAeM bana jAtI haiM padArthoM ke AdhAra pr| AkAza kA avagAha, AkAza kA AdhAra pratyeka padArtha ko milatA hai| AkAza se saba dravya upakRta haiN| yadi AkAza nahIM hotA, yaha zUnya nahIM hotA to kahIM bhI rahane kA sthAna nahIM hotaa| amUrta kA mUrta ke prati upakAra hai aura mUrta ke dvArA amUrta kA pariNamana bhI hotA hai, isalie yaha bAta mAnya nahIM ho sakatI ki amUrta kA mUrta meM koI sambandha sthApita nahIM ho sktaa| acetana aura cetana meM bhI sambandha sthApita hotA hai| cetana kA acetana ke prati kucha upakAra hai to acetana kA bhI cetana ke prati upakAra hai| donoM eka-dUsare se upakRta hote haiN| upakAra kI bAta ko zAyada Apa svIkAra kara leM, yaha saMbhava hai| kintu prazna hai-ekAtmakatA kaa| yaha ekAtmakatA kaise sthApita hotI hai? AtmA aura karma meM, cetanA aura pudgala meM ekAtmakatA kaise sthApita ho sakatI hai? ye eka kaise bana sakate haiM? ekAtmakatA do virodhI dravyoM meM kabhI nahIM hotii| ekAtmakatA nahIM hotI, sambandha ho sakatA hai| tAdAtmya nahIM . 28 karmavAda Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakatA, sambandha ho sakatA hai| karma ke pudgala kabhI cetana nahIM bana sakate aura cetana kabhI karma-pudgala nahIM bana sktaa| unameM ekAtma-bhAva nahIM ho sktaa| pudgala pudgala hI raheMge, karma karma hI raheMge, cetanA cetanA hI rhegii| karma-pudgaloM ke dvArA cetanA ke svarUpa meM koI parivartana nahIM hogA aura cetanA ke dvArA karma-padagaloM ke svarUpa meM bhI koI parivartana nahIM hogaa| donoM kA saMyoga ho sakatA hai| donoM kA sambandha ho sakatA hai| saMyogakRta yA samvandhakRta parivartana donoM meM hogaa| cetanA karma-pudgaloM kI nimitta banegI aura karma-pudgala cetanA ke nimitta bneNge| parivartana svabhAvagata hotA hai| kartRtva upAdAnagata hotA hai| cetanA kA apanA upAdAna hai aura karma-pudgaloM kA apanA upAdAna hai| upAdAna meM koI parivartana nahIM lA sktaa| cetanA ke upAdAna meM, karma parivartana nahIM lA sakate aura karma ke upAdAna meM, paudgalika tattva ke upAdAna meM cetanA koI parivartana nahIM lA sktii| upAdAna apanA-apanA rhegaa| kevala nimittoM kA parivartana hogaa| cetanA ke upAdAna jo haiM, unako kucha badalane meM karma nimitta bana sakate haiM aura karma-pudgaloM ke jo upAdAna haiM, unake kucha parivartana meM cetanA nimitta bana sakatI hai| AtmA ke upAdAna haiM-jJAna, darzana, Ananda aura shkti| AtmA kA maulika svarUpa hai-jJAna, darzana, Ananda aura shkti| ye hI AtmA ke maulika upAdAna haiN| ye kabhI nahIM bdlte| kitane hI karma-paramANu laga jAeM, inameM parivartana nahIM lA skte| inake astitva meM koI parivartana nahIM ho sktaa| pudgala ke upAdAna cAra haiM-varNa, gaMdha, rasa aura sprsh| AtmA kA kitanA hI nimitta mile, pudgala kA varNa kabhI samApta nahIM hogA, gaMdha samApta nahIM hogI, rasa samApta nahIM hogA, sparza samApta nahIM hogaa| AtmA inameM parivartana nahIM lA sktii| AtmA ke nimitta se ina upAdAnoM kI tanika bhI kSati nahIM ho sktii| __ to yaha prazna hotA hai ki AtmA aura karma meM kyA saMbaMdha hai? eka-dUsare para kyA upakAra hai? eka-dUsare para kyA prabhAva hai? yaha sattAgata kucha bhI nahIM, upAdAnagata kucha bhI nhiiN| nimitta kI sImA meM jitanA karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 26 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakatA hai, utanA hI hogaa| usakI bhI eka sImA hai| saMsAra meM asIma kucha bhI nahIM hai| hara zakti kI eka sImA hai| hama use ananta bhI kaha sakate haiN| apanI sImA meM AkAza ananta hai, asIma hai| kintu jahAM AtmA kA astitva hai, vahAM AkAza nahIM hai| jahAM dharmAstikAya kA, adharmAstikAya kA aura pudgalAstikAya kA astitva hai, vahAM AkAza kA astitva nahIM hai| vaha apane kSetra meM hai, apane astitva meM hai| AkAza apane astitva meM hai| kintu jahAM dUsare dravyoM kA astitva hai, vahAM AkAMza nahIM hai| yaha astitva kI bhI eka sImA hai| padArtha kI astitvagata eka sImA hotI hai| astitva kI sImA meM saba haiN| astitva kucha bhI nahIM bdltaa| kevala paridhi meM sAre parivartana hote haiN| parivartana paridhigata hote haiN| paridhiyAM badalatI rahatI haiM, kendra nahIM bdltaa| karma kA nimitta milatA hai to amUrta mUrta rUpa meM vyavahRta hone laga jAtA hai| karma kA nimitta milatA hai to cetana acetana rUpa meM vyavahata hone laga jAtA hai| isIlie AtmA ko pudgala bhI kahA jAtA hai, mUrta bhI kahA jAtA hai| ___AtmA amUrta hai, cetanAmaya hai, akhaNDa cetanAvAn hai-yaha hamArI bhaviSya kI avadhAraNA hai| yaha vaha dhAraNA hai jisa dina saba karmoM kA viyoga ho jAegA, karma paramANuoM ke sAtha jo saMbaMdha sthApita haiM, ve saba TUTa jAeMge, bhAvakarma (Asrava) samApta ho jAeMge aura sAtha-sAtha dravyakarma (karmapudgala) bhI samApta ho jAeMge, usa sthiti meM AtmA akhaMDa jyotirmaya, akhaMDa caitanyamaya aura pUrNa sUrya ke rUpa meM prakaTa hogaa| jahAM koI AvaraNa nahIM hotA, acetana kA koI saMbaMdha nahIM hotA, kevala cetanA aura cetanA, usa dina AtmA amUrta hogA, pUrNa amUrta jahAM ki kisI mUrta kA koI aMza nahIM hai| mUrta hI to amUrta ko mUrta banAtA hai| jisa dina vaha mUrta sarvathA TUTa jAyegA, taba zeSa rahegA amUrta, kevala amuurt| taba na koI AkAra hogA, na koI prakAra hogA, na koI mUrta hogA, kucha bhI nahIM, kevala amuurt| jisa sthiti meM saMsArI AtmAeM haiM, ve amUrta nahIM haiN| ve saMsAra meM kaba se haiM, yaha hama nahIM jaante| usakA hameM koI patA nahIM hai| usa sthiti meM zuddha naya kI dRSTi se hama yaha nahIM kaha sakate ki AtmA 30 karmavAda Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta hai aura hama yaha bhI nahIM kaha sakate ki AtmA akhaNDa caitanya vAlI hai| vaha do kA milA-julA rUpa hai| amUrta hai to sAtha meM mUrta bhI jur3A huA hai| vaha cetanAvAn hai to sAtha meM usa para acetana dravya kA AvaraNa bhI hai| isalie cetanA kI pUrNa sattA nahIM hai| vahAM acetana kA bhI kacha astitva hai| AtmA ke sAtha bhAvakarma kA yoga hai| bhAvakarma arthAta karma kA citt| eka hai bhAvakarma aura dUsarA hai drvykrm| yaha dravyakarma yAnI bhAvakarma kA eka zArIrika AkAra jo ki bhAvakarma kA saMvAdi kArya karatA hai, ise hama dravyakarma yA paudgalika karma kaha sakate haiN| bhAvakarma yA dravyakarma, bhAvacitta yA paudgalika citta-inameM pUrI saMvAditA hai, visaMvAditA nhiiN| dravyakarma bhAvakarma kA pratibimba hai| citta kA jaisA nirmANa hotA hai, vaise hI pudgala kA nirmANa hotA hai| . cetanA para karma kA itanA ghanA AvaraNa hai ki jJAna kI zakti AvRta ho gii| bahuta AvRta ho gaI, kevala jIva kA eka aMza bacA usa AvaraNa se jisase ki jIva kA astitva surakSita raha ske| vaise hI karma kA AkAra banA, ThIka usakA saMvAdI sthUla zarIra banA aura vaha eka indriya vAlA jIva bana gyaa| ekendriya jIva hone kA matalaba kyA hai? nyUnatama cetanA kA vikaas| prazna hotA hai ki nyUnatama cetanA kA vikAsa ekendriya jIva meM hI kyoM hotA hai? ___ kyoMki vaijJAnika yahI mAnegA ki jIva ke jisa prakAra ke guNa sUtra the, usI prakAra ke jIva kI saMracanA ho gii| vaijJAnika vyAkhyA to yahAM taka pahuMcI hai| kintu karmazAstrIya vyAkhyA bahuta dUra gaharAI meM calI jAtI hai| usake anusAra cetanA kA nirmANa, citta yA bhAvakarma kA nirmANa isalie huA ki usameM rAga-dveSa bahuta prabala ho ge| usa rAga-dveSa kI prabalatA ne aise citta kA nirmANa kiyA ki cetanA saghana nIMda meM calI gyii| isa nIMda kA pAribhASika nAma hai-styAnarddhi nidraa| vaisI nIMda jisameM cetanA styAna ho jAtI hai, jama jAtI hai, saghana ho jAtI hai| usa sthiti meM cetanA itanI pragAr3ha nidrA meM calI gaI hai ki mAtra cetanA kA eka choTA-sA aMza anAvRta bacA aura vaha bhI isalie ki jIva kA astitva kabhI miTatA nahIM hai| yadi vaha aMza bhI AvRta karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 31 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAye, jama jAye to saMbhava hai jIva ajIva bana jaaye| jIva aura ajIva ke bIca kI bhedarekhA bhI to yahI hai| vaha bhI samApta ho jAye, yaha kabhI ho nahIM sktaa| isIlie cetanA kA thor3A-sA prakAza bacA rahatA hai| vaha prakAza usa bhAvacitta meM bcaa| usa bhAvacitta ne prabhAvita kiyA pudgaloM ko, to sUkSma zarIra bhI vaisA hI bana gayA, paudgalika citta bhI vaisA hI bana gayA, karmacitta bhI vaisA hI bana gyaa| usane cetanA ke aNu-aNu para jo jJAna ke srota the, apanA AvaraNa DAla diyaa| saba para AvaraNa DAla dene para bhAvakarma kA saMvAdI dravyakarma (paudgalika karma) aura paudgalika karma kA (sUkSma zarIra kA yA karma zarIra kA) saMvAdI banA sthUla shriir| usameM ekamAtra sparzana indriya kA prakAza rhaa| eka sparzana indriya ko sthAna milA, zeSa sArI indriyAM smaapt| Apa yaha na mAneM ki jise hama ekendriya kahate haiM, vaha eka hI indriya vAlA hotA hai| usameM aura indriyoM kA bodha bhI hotA hai, kintu unakA AkAra nahIM bntaa| AkAra isalie nahIM banatA ki indriyoM ke pUre vikAsa kI kSamatA usa sUkSma zarIra meM nahIM hai| sUkSma zarIra meM jaba indriya-vikAsa kI pUrI kSamatA nahIM hai, pUrA vikAsa nahIM hai, to sthUla zarIra usakA saMvAdI nahIM hotA, usameM usake AkAra nahIM bnte| AkAra ke binA indriya-bodha bhI spaSTa nahIM hotaa| ekendriya jIva meM bhI pAMcoM indriyoM kA aspaSTa bodha hotA hai| unheM spaSTa bodha isalie nahIM hotA ki una indriyoM ke sthAna vikasita nahIM hote| zarIra meM indriyoM ke jo sthAna haiM, jo kozikAeM haiM, ve sakriya nahIM hotI, vikasita nahIM hotii| isalie spaSTa jJAna kA abhAva rahatA hai| yaha eka zrRMkhalA hai-bhAvacitta kA saMvAdI hotA hai paudgalika citta aura paudgalika citta kA saMvAdI hotA hai sthUlazarIra / sthUlazarIra, sUkSmazarIra aura bhAvazarIra (karmazarIra)-ina tInoM meM paraspara saMvAditA hai| eka jaisA hotA hai, dUsarA bhI vaisA hI hotA hai aura dUsarA jaisA hotA hai, tIsarA bhI vaisA hI hotA hai| hama isa sacAI ko na bhUleM ki sUkSma jagat meM jisa prakAra ke hamAre citta kA nirmANa hotA hai, jisa prakAra kA bhAvakarma hotA hai, vaisA hI paudgalika karma hotA hai| AtmA kabhI pudgala ko 32 karmavAda Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkarSita nahIM karatI, kyoMki AtmA ke pAsa pudgala ko AkarSita karane kI koI zakti nahIM hai| kintu eka mAdhyama hai usake pAsa, jisake dvArA vaha pudgala ko AkarSita karatI hai| vaha mAdhyama hai-bhAvakarma yA aasrv| bhAvakarma yA Asrava pAMca haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| ye pAMca zaktiyAM haiM pudgaloM ko AkarSika karane vaalii| ye hamAre pAMca citta haiN| eka citta hai mithyAtva kA, eka citta hai avirati kA, eka citta hai pramAda kA, eka citta hai kaSAya kA aura eka citta hai yoga kaa| ina pAMcoM citta kA nirmANa hotA hai aura samaya-samaya para ye citta maMda-tIvra hote rahate haiN| jisa prakAra ye citta hote haiM, usI prakAra ke dravyacittoM, paudgalika cittoM kA nirmANa hotA calA jAtA hai aura saMbaMdha kI saMracanA hotI calI jAtI hai| AsravoM ke binA karmoM kA AkarSaNa nahIM ho sakatA aura na karmoM kA eka vizeSa saMracanAtmaka rUpa hI bana sakatA hai| hama pudgaloM ko AkarSita karate haiM aura eka vizeSa prakAra kA unheM rUpa dete haiN| ye donoM kAma bhAvacitta ke binA yA bhAvakarma ke binA nahIM ho sakate, isIlie hama karma para bahuta ciMtita nahIM hote, kintu bhAvacitta para jyAdA ciMtita hote haiM, bhAvakarma para jyAdA dhyAna dete haiN| rAga-dveSa kA pratyeka kSaNa karma-AkarSaNa kA yA karma-baMdha kA kSaNa hai| hama sAdhanA kI dRSTi se jaba vicAra karate haiM, taba isa bAta se ciMtita na hoM ki karma kA bahuta AkarSaNa hotA hai yA ho rahA hai| kintu jo rAga-dveSa kA kSaNa karma ko AkRSTa karatA hai, usake prati jAgarUka hoN| hama bahuta vAra kahate haiM-jAgarUka raheM, apramatta rheN| prazna hotA hai kisake prati jAgarUka raheM? kisake prati apramatta raheM? hama usa kSaNa ke prati jAgarUka raheM, jisa kSaNa meM rAga-dveSa utpanna hotA hai| rAga-dveSa kA kSaNa hiMsA kA kSaNa hai| rAga-dveSa kA kSaNa hI asatya kA kSaNa hai| rAga-dveSa kA kSaNa hI caurya kA kSaNa hai| rAga-dveSa kA kSaNa hI abrahmacarya kA kSaNa hai| rAga-dveSa kA kSaNa hI parigraha kA kSaNa hai| jitane bhI doSa haiM, una sabakA kSaNa hai rAga-dveSa kA kssnn| rAga-dveSa kA kSaNa hI samUcI karma-vargaNAoM ke AkarSaNa kA kSaNa hai| isalie sAdhanA ke kSetra meM jAgarUkatA kA artha karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 33 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-usa rAga-dveSa ke kSaNa ke prati jAgarUka rahanA jo karmoM ko AkarSita karatA hai aura aneka AcaraNoM ke mAdhyama se karatA hai| usa kSaNa ke prati hama jAgarUka raheM, taTastha raheM, sAmAyika kareM, samabhAva meM rheN| jAgarUkatA kA artha itanA hI nahIM hai ki hama nIMda na leN| nIMda nahIM lene kA hI nAma jAgarUkatA ho to eka majadUra jo ATa-dasa-ghaMTe kaThora zrama karatA hai, vaha pUrNa jAgarUka hai, jAgRta hai| vaha nIMda kahAM letA hai? becAre ko nIMda lene kA koI kSaNa hI prApta nahIM hotaa| vaha pUrA jAgRta hai aura pUrNa jAgarUkatA se apane kAma meM lagA huA hai| kintu sAdhanA kI dRSTi se jAgarUka rahane kA artha hai-kisI bhI kSaNa meM rAga-dveSa ko utpanna na hone denaa| rAga aura dveSa kA akSaNa hI taTasthatA kA kSaNa hai| rAga aura dveSa kA akSaNa hI dhyAna kA kSaNa hai| isake atirikta koI dhyAna nahIM hai| hama prANAyAma kareM yA prekSA kareM, zarIra ko dekheM yA padArtha ko dekheM animeSa dRSTi rakheM yA AMkha mUMdakara sAdhanA kareM-yaha dhyAna nahIM hai| yaha to. mAtra dhyAna kA AlaMbana hai| dhyAna vaha hai ki jisameM rAga aura dveSa kA koI kSaNa hI na aae| rAga aura dveSa ke kSaNa kA na AnA hI yathArtha meM dhyAna hai| anyathA sArI kriyAeM bAhya kriyAeM haiM, kevala zArIrika kriyAeM haiN| ve niSprANa kriyAeM haiN| unase vaha artha siddha nahIM hotA jo dhyAna ke dvArA hotA hai| ve kriyAeM adhika-se-adhika Age bar3hatI haiM, to prANazakti kriyAeM bana jAtI haiN| jo prANI ko prabhAvita karane vAlI yA prANazakti ke kucha camatkAra dikhAne vAlI siddha ho sakatI haiM, jo camatkAra pracalita haiM, ve sAre-ke-sAre prANazakti ke camatkAra haiM, prANika camatkAra haiN| kintu jina kriyAoM ke dvArA manuSya ke caritra meM parivartana honA cAhie, AvegoM aura saMvegoM meM parivartana honA cAhie, jinake dvArA krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, ghRNA-inameM parivartana honA cAhie vaha kevala dhyAna ke dvArA nahIM ho sktaa| yadi hama rAga-dveSa ke kSaNa ke prati jAgarUka nahIM haiM, yadi hama bhAvakarma ke prati jAgarUka nahIM haiM to Ane vAle una paudgalika karmoM ko hama roka nahIM sakate aura unako roke binA, ve Ane vAle karma apanA prabhAva 34 karmavAda Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAle binA nahIM raha sakate, nimitta bane binA nahIM raha skte| yadi ve nimitta baneMge to rAga-dveSa kA cakra calanA banda nahIM hogaa| ___bhAvakarma dravyakarmoM ko prabhAvita karate haiM aura dravyakarma (paudgalika kama) bhAvakarma ko prabhAvita karate haiN| donoM kI eka aisI saMdhi hai ki donoM eka-dUsare kA paraspara sahayoga karate haiN| donoM eka-dUsare ko jIvanI-zakti de rahe haiN| donoM meM eka samajhautA hai| bhAvakarma dravyakarmoM ko jilA rahe haiM aura dravyakarma bhAvakoM ko jilA rahe haiN| sAdhanA meM yahI karanA hai ki 'yena-kena prakAreNa' hama ina donoM kI saMdhi ko chinna-bhinna kara sakeM, tor3a skeN| yA hama donoM meM eka aisA vibheda paidA kara deM jisase ki bhAvakarma eka ora ho jAe aura dravyakarma eka ora ho jaae| donoM meM aisI bhedavRtti jAga jAe, jisase ki anAdikAla se calI A rahI unakI saMdhi meM darAra par3a jAe, hama isa bAMdha meM aisA koI cheda kara deM, jisase bAMdha kA pAnI baha jAe aura bAMdha pUrA khAlI ho jaaye| ____ yadi sAdhanA ke hArda ko hama samajha sakeM to isa prakriyA ko karanA hI hogaa| yaha vAstavikatA hai ki karma ke marma ko samajhe binA koI sAdhanA ke marma ko samajha nahIM sktaa| Aja maiM karma kI carcA kara rahA hUM to vaha kucha sAdhakoM ko AzcaryakArI laga sakatA hai aura unake mana meM yaha prazna bhI ho sakatA hai ki sAdhanA ke kSetra meM karma kI 'carcA kA kyA prayojana hai? maiM samajhatA hUM ki karma ke rahasyoM ko pakar3e binA sAdhanA ke rahasya ko samajhA hI nahIM jA sktaa| sAdhanA kevala AkAzIya ur3Ana nahIM hai| yaha gaharAI meM jAne kI pravRtti hai, jahAM jAkara hama apane vAstavika astitva ko pahacAna sakate haiM, pakar3a sakate haiN| isalie yaha bahuta Avazyaka hai ki hama mUlasrota ko pkdd'eN| karma mUlasrota hai kintu karmoM kA bhI mUlasrota hai-bhaavkrm| bhAvakarma ko samajhe binA sAdhanA kI koI bAta samajha meM nahIM A sktii|| _ bhAvakarma ke dvArA dravya karmoM kA AkarSaNa hotA hai| bhAvakarma hai-jaivika rAsAyanika prakriyA, jIva meM hone vAlI rAsAyanika prkriyaa| bhAvArma jaivika rAsAyanika prakriyA hai aura dravyakarma sUkSma zarIra kI rAsAyanika prakriyA hai| eka jaivika hai aura eka paudglik| donoM meM karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 35 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdha sthApita hotA hai| donoM prakriyAeM eka-dUsare se prabhAvita hotI haiN| eka-dUsare ko prabhAvita karatI haiN| jaivika rAsAyanika prakriyA ke sAtha sUkSma zarIra kI rAsAyanika prakriyA kA yoga hai| sUkSma zarIra kI rAsAyanika prakriyA ke sAtha jaivika rAsAyanika prakriyA kA yoga hai| isIlie saMbaMdha sthApita hotA hai| yadi donoM meM saMbaMdha na ho to ve eka-dUsare ko prabhAvita nahIM kara sktiiN| candramA manuSya ko prabhAvita karatA hai| isakI vaijJAnika khoja se patA calA ki manuSya ke zarIra meM assI pratizata jala kA bhAga hai| candramA jalIya hai, isIlie candramA kA jala ke sAtha saMbaMdha hai| candramA ke kAraNa jaise-jaise tithiyAM ghaTatI-bar3hatI haiM, vaise-vaise jvAra-bhATe kA krama bhI calatA hai| yaha isa bAta kA sUcaka hai ki candramA kA jala ke sAtha saMbaMdha hai| isIlie candramA manuSya ke mana ko prabhAvita karatA hai| jyotiSiyoM ne bhI ThIka nirNaya kiyA thA ki mana kA svAmI candramA hai| candramA mana ko prabhAvita karatA hai| jinameM, koI saMbaMdha nahIM hotA, ve eka-dUsare ko prabhAvita nahIM kara skte| Aja jo prabhAvoM kI khoja huI hai, usase aneka naye tathya udghATita hue haiN| kAkesasa rUsa kA eka bhAga hai| vahAM ke vaijJAnika ne batAyA ki kAkesasa meM jo bhUkaMpa Ate haiM, unakA saMbaMdha saura-vikiraNoM se hai| jaba-jaba ThIka samaya AtA hai saura-vikiraNoM kA, taba kAkesasa meM bhUkaMpa zurU ho jAte haiN| jaba sUrya meM visphoTa hote haiM, taba usake pariNAsvarUpa bhUkaMpa Ane zurU ho jAte haiN| yaha sArA saMsAra saMkramaNa kA saMsAra hai| eka dravya dUsare dravya meM saMkrAMta hotA hai| asaMkrAMta koI nahIM hai, aprabhAvita koI nhiiN| hama saba itane saMkramaNoM meM se gujarate haiM aura itane tattvoM se prabhAvita hote haiM ki jisakI koI sImA nahIM hai| hama saba prabhAva-kSetra meM haiN| hara baMdhI huI AtmA, hara karmayukta AtmA prabhAva-kSetra meM hotI hai| vaha prabhAva-kSetra se mukta nahIM hotii| prabhAva kSetra meM rahane vAlA koI bhI vyakti bAharI prabhAvoM se mukta nahIM ho sakatA, saMkramaNoM se mukta nahIM ho sktaa| sauramaNDala se itane vikiraNa Ate haiM ki hama unakI kalpanA bhI nahIM kara skte| samUce jyotiSazAstra kA yahI AdhAra hai| 36 karmavAda Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala ke vikiraNa, candra ke vikiraNa, buddha ke vikiraNa! jitane graha haiM, jitane nakSatra haiM, una sabase vikiraNa Ate haiM aura hama saba unase prabhAvita hote haiN| yadi vikiraNoM kI bAta nahIM hotI to jyotiSazAstra kA AdhAra hI samApta ho jaataa| jyotiSazAstra avaijJAnika nahIM hai| yaha saMbhava hai ki koI phalita ko ThIka na batA ske| yaha saba batAne vAle kI apUrNatA hai, na ki jyotiSazAstra kI avaijnyaaniktaa| jyotiSazAstra kI vaijJAnikatA meM koI saMdeha nahIM hotA kyoMki grahoM ke vikiraNoM kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai| eka vyakti ramaNavidyA kA jJAtA thaa| eka bAra vaha rAjA kI pariSad meM gayA aura apanA paricaya dete hue kahA-maiM ramaNavidyA kA jJAtA huuN| maiM bhUta, bhaviSya-saba kucha batA sakatA huuN| rAjA ne eka kSaNa taka socaa| apanI muTThI baMda kara rAjA ne pUchA-acchA batAo, merI muTThI meM kyA hai? usane apanA gaNita kiyaa| dhyAna ko ekAgra kiyaa| use lagA ki muTThI meM jo hai, usake eka sUMDa hai, cAra paira haiM, usakA raMga kAlA hai| usane kahA- 'rAjan! ApakI muTThI meM hAthI hai|' sArI pariSad stabdha raha gyii| muTThI meM hAthI! .. ramaNavettA kA phalita galata nahIM thaa| muTThI meM jo cIz2a thI, usake eka sUMDa thI, cAra paira the aura raMga kAlA thaa| saba kucha sahI thaa| kintu vaha isa bAta ko bhUla gayA ki muTThI meM hAthI kaise A sakatA hai? vaha yaha bhUla gayA ki kauna-sI cIz2a kahAM, kaise, kisa sthiti meM hotI hai| vaha vyAvahArika jJAna ko bhUla gyaa| . rAjA kI muTThI meM makkhI thii| makkhI ke sUMDa bhI hotI hai, cAra paira bhI hote haiM aura kAlA raMga bhI hotA hai| kintu vaha makkhI ko bhUla gyaa| usane hAthI ko pakar3a liyaa| sUMr3a Adi kI dRSTi se donoM samAna haiM, kintu muTThI meM samAne kI dRSTi se donoM meM bahuta bar3A antara hai| makkhI muTThI meM samA sakatI hai, hAthI muTThI meM nahIM samA sakatA hai| aisI bhUleM hotI haiN| jahAM vikiraNoM kI vaijJAnikatA kA prazna hai, jahAM vikiraNoM kA manuSya para hone vAle prabhAva kA prazna hai, vahAM usakI sacAI ko nakArA karma kI rAsAyanika prakriyA : 1 37 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM jA sktaa| hama prabhAva kI duniyA meM jIte haiN| hama prabhAvita hote haiN| dravyakarma hameM prabhAvita karate haiM, AtmA ko prabhAvita karate haiM aura AtmA bhI unako prabhAvita karatI hai| donoM kA yaha prabhAva-kSetra bana gyaa| usa prabhAva-kSetra meM yaha sArA kA sArA calatA hai| usa prabhAva-kSetra kA nAma hai-bNdh| baMdha kA matalaba hai-AtmA aura karma kA prbhaav-kssetr| eka racanA ho gyii| aba prazna hotA hai ki yaha kaise hotA hai?, yaha kahAM se AtA hai? yaha sahI hai ki yaha bAhara se AtA hai| bahuta dUra se nhiiN| samUce AkAza maMDala meM karma kI vargaNAeM vyApta haiN| eka sUcI jitanA aMza bhI rikta nahIM hai ina karma-vargaNAoM se| samUcA AkAza khacAkhaca bharA hai| hama yahAM baiThe haiN| hamane jisa prakAra ke bhAvacitta kA nirmANa kiyA, hamArI jisa prakAra kI rAgAtmaka-dveSAtmaka anubhUtiyAM huIM, hama vahIM baiThe-baiThe apane Asa-pAsa ke AkAza-maMDala se una pudgaloM ko TAna lete haiN| TAna lene ke bAda ve pudgala hamAre prabhAva kSetra meM A jAte haiN| kSaNabhara pahale jo AkAza meM vyApta the, ve aba hamAre prabhAva-kSetra meM A gaye, hamAre saMbaMdha sthApanA kI sthiti meM A gye| unakA hamAre sAtha pahale saMbaMdha sthApita nahIM thaa| pudgala pudgala ke sthAna meM the aura hama apane sthAna meM, AtmA AtmA ke sthAna meM thii| kintu jaise hI bhAvacitta banA, Asa-pAsa ke pudgala AkarSita hue yA kiye gaye, ve pudgala hamAre Asrava ke dvArA, bhAvakarma ke dvArA, bhAvacitta ke dvArA AkarSita hokara hamAre prabhAva-kSetra meM A gye| unake sAtha hamArA saMbaMdha sthApita ho gyaa| yaha hai bNdh| ___baMdha kI pUrI rAsAyanika saMracanA ke bAre meM bhI hameM samajhanA hai| jaise hI pudgala hamAre prabhAva-kSetra meM Ate haiM, unakI eka viziSTa saMracanA ho jAtI hai| usakI carcA hama Age kreNge| 38 karmavAda Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 kama hamAre vyaktitva ke do pahalU haiN| eka hai AMtarika cetanA aura dUsarA hai bAharI cetnaa| eka hai sUkSma aura dUsarA hai sthuul| eka hai aMtarvRtti aura dUsarA hai bhirvRtti| pratyeka vyakti kA vyaktitva ina do bhAgoM meM vibhakta hai| manuSya bAharI jagat meM jo kucha bhI karatA hai, usase usakA antaHkaraNa prabhAvita hotA hai, sUkSma jagat prabhAvita hotA hai| aura sUkSma jagat meM jo ghaTanAeM ghaTita hotI haiM unase sthUla jagat prabhAvita hotA hai, bAharI paryAvaraNa prabhAvita hotA hai| . hama eka aMgulI bhI hilAte haiM, yaha sthUla jagat kI ghaTanA hai, kiMtu isase hamArA sUkSma jagat bhI AMdolita hotA hai| sUkSma jagat meM jo kucha parivartana hotA hai, usakA pratibimba yA prabhAva sthUla jagat meM par3atA hai| vaha hamAre bAharI vAtAvaraNa meM yA zarIra ke pariveza meM A * jAtA hai| isalie vyaktitva kI vyAkhyA ke lie donoM pahaluoM ko samajhanA bahuta jarUrI hai| ____ prANI jina karma paramANuoM ko grahaNa karatA hai aura apane sAtha saMbaddha karatA hai, ve karma-paramANu vyavasthita ho jAte haiN| svIkaraNa ke samaya unakI eka vyavasthA hotI hai| pahale unameM koI vyavasthA nahIM hotii| jaba taka kisI prANI ke dvArA ve paramANu svIkRta nahIM hote, taba taka ve karma-prAyogya pudgala kahalAte haiN| una paramANuoM meM karma ke rUpa meM badalane kI yogyatA hotI hai, kiMtu ve abhI taka karma nahIM hote haiN| jaba taka AkAza-maMDala meM ve paramANu phaile hue hote haiM, taba taka ve paramANu. mAtra haiM, karma nahIM haiN| kintu unameM karma banane kI yogyatA hai| eka bAta dhyAna meM rahe ki hara paramANu karma nahIM bntaa| karma vahI banatA ___ karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 36 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai jisa paramANu meM karma banane kI yogyatA hotI hai| paramANu ke vibhinna prakAra haiN| eka hAiDrojana kA paramANu hai, eka oNksIjana kA paramANu hai, eka nAiTrojana kA paramANu hai| aneka gaiseM haiN| unake paramANu bhinna-bhinna haiN| unakI apanI-apanI kSamatA hai| jo karma-vargaNA hai, jo paramANu karma ke rUpa meM badala sakate haiM, unakI bhI apanI viziSTatA hai| paramANuoM ke pacAsoM varga haiM, pacAsoM vargaNAeM haiM, pacAsoM samUha haiN| unakI apanI-apanI vizeSatAeM haiN| kintu eka pudgala vargaNA aisI hai jo karma ke rUpa meM badala sakatI hai| vahI vargaNA hamArI pravRtti ke dvArA, hamArI caMcalatA ke dvArA AkRSTa hotI hai| AkRSTa hote hI, AkarSaNa ke kSaNa meM hI usakI vyavasthA zurU ho jAtI hai| pahale koI vyavasthA nahIM hotii| jo paramANu Ate haiM unakA vibhAjana prAraMbha hotA hai aura svabhAva kA nirmANa hone laga jAtA hai ki kauna se paramANu kisa svabhAva meM kAma kreNge| pahale do vyavasthAeM hotI haiM-eka vibhAjana kI vyavasthA aura dUsarI svabhAva-nirmANa kI vyavasthA, prakRti kI vyavasthA ki unakI prakRti kyA hogI? unakA kArya kyA hogA? ve kyA kareMge? inake sAtha-sAtha do vyavasthAeM aura hotI haiN| eka vyavasthA hotI hai anubhAva kI, phala dene kI kssmtaa| una paramANuoM meM jo rasANu haiM, jo rasa-zakti hai, rasa kA paripAka hotA hai ki ye paramANu kisa prakAra ke rasa kA saMvedana karAyeMge aura unase kisa prakAra kA prabhAva hogaa| yaha hai anubhAva, phaladAna kI shkti| ___bahuta bAra yaha prazna hotA hai ki karma kA phala milatA hai, para detA kauna hai? dene vAlA kauna hai? isa prazna para vibhinna dRSTiyoM se vicAra kiyA gyaa| kucha ciMtakoM ne yaha pratipAdana kiyA ki phala dene vAlI eka sattA hai| AdamI karma karatA hai, para vaha svayaM usakA phala bhoganA nahIM caahtaa| ataH koI-na-koI niyAmaka avazya hai; niyaMtA avazya hai, jo ki phala detA hai| yaha bAta svAbhAvika-sI lagatI hai ki AdamI svayaM apane Apa phala bhoganA kyoM cAhegA? vaha acche karma kA phala bhoganA to avazya hI cAhegA, bure karma kA phala bhoganA kabhI nahIM caahegaa| yaha kabhI use iSTa nahIM hogA ki jo usane burA kiyA hai usakA vaha 40 karmavAda Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala bhoge| usa sthiti meM yaha tarka bahuta svAbhAvika lagatA hai ki koI phala dene vAlA avazya hI honA caahie| isakA samAdhAna bhI sthUla vyavasthA ke AdhAra para diyA gayA ki koI bhI aparAdhI apane Apa daMDa bhugatanA nahIM caahtaa| nyAyAdhIza yA prazAsaka use daMDa detA hai, usake daMDa kI vyavasthA karatA hai| aparAdha ke daMDa ke lie bhI koI tIsarA vyakti hotA hai to vizva kI isa virAT vyavasthA ke lie koI niyAmaka yA niyaMtA na ho, koI prazAsaka na ho to phala dene kI vyavasthA kaise cala sakatI hai? isa saMdarbha meM yaha jo kahA gayA ki koI phala dene vAlA honA cAhie, yaha asvAbhAvika bhI nahIM lgtaa| kintu yaha tarka jaba mImAMsita hotA hai, isa para gaharAI se vicAra karate haiM to kucha aura naye tarka khar3e ho jAte haiM, kucha aura naye prazna ubhara Ate haiN| ve prazna sacamuca ulajhAne vAle prazna haiN| ___ yadi koI niyaMtA hai, niyAmaka hai, prazAsaka hai, phala dene vAlA hai to phala dene kI bAta 'dvayam' ho jAyegI, usakA naMbara dUsarA hogaa| usase pahale kartRtva kI bAta A jAyegI ki koI karAne vAlA bhI hai| kartRtva aura usakA phalabhoga-donoM jur3e hue prazna haiN| yadi koI karAtA hai to phala bhogane vAlA bhI hai aura yadi koI karAne vAlA nahIM hai to phala bhugatane vAlA bhI nahIM hai| yadi koI karAne vAlA hai to bahuta bar3I eka pahelI sAmane AtI hai ki vaha eka itanI virAT sattA hogI jo virATa jagat meM saba kucha karAye, karA sake, karAne kI kSamatA se sampanna ho| vaha phira aisA koI kArya karAyegI hI kyoM, jisase prANiyoM ko azubha phala bhoganA par3e? manuSya dvArA phira apriya vyavahAra hogA hI kyoM? use apriya phala bhugatanA hI kyoM par3egA? yaha eka jaTila prazna hai| yaha dUsaroM ko ulajhA dene vAlA prazna hai| yadi phala bhugatAne vAlI bAta ko hama mAna bhI leM ki koI eka aisI zaktizAlI sattA hai jo phala bhugatAne meM mAdhyama banatI hai, aura vahAM koI nyAya na ho to use zakti-saMpanna sattA kahane ko jI nahIM cAhatA, kyoMki itanI visaMgatiyAM, itane abhAva aura atibhAva ke kAraNa itanI kaThinAiyAM, itanA anyAya, itane atyAcAra, itanI krUratAeM, itane pratAr3ana-ina sabako yadi kisI kartRtva kI sattA karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 41 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha jor3A jAye aura usa zakti-saMpanna sattA ke rahate hue ye sAre ghaTita hoM to hama usa sattA ko parama sattA kaise kaha sakate haiM? pratyeka rAjya-vyavasthA bhI yaha kAmanA karatI hai ki hamAre rAjya meM acchI se acchI vyavasthA ho, zoSaNa, na ho, atyAcAra na ho| isake lie vaha pUrI vyavasthA karanA cAhatI hai, para kara nahIM pAtI kyoMki vaha sarvazakti-saMpanna hone kA dAvA nahIM krtii| isalie yaha usake vaza kI bAta nahIM hai| vaha vyavasthA mAtra karatI hai ki aisI avyavasthA na ho| acchI sarakAra kA yaha lakSaNa hotA hai ki usake prazAsana dvArA aparAdhoM meM kamI ho, burAiyoM meM kamI ho aura eka manuSya kA dUsare manuSya ke prati jo anyAyapUrNa vyavahAra yA krUratApUrNa vyavahAra hotA hai vaha kama hotA calA jaaye| vaha sarvazakti-sampanna na hote hue bhI isa prakAra kI vyavasthA karatI hai| yadi sarvazakti-sampanna sattA ho, saba kucha karane meM samartha ho, phira bhI vaha isa prakAra kI vyavasthA na kare ki usake zAsana-kAla meM, usake sAmrAjya meM, virAT sAmrAjya meM aura vizvavyApI sAmrAjya meM jisakA koI atikramaNa nahIM kara sakatA, aparAdha bhI cale, anyAya bhI cale, krUratA bhI cale, zoSaNa bhI cale, damana bhI cale aura vaha saba kucha cale jo mAnavIya sattA meM calatA hai to phira yaha bahuta ciMtanIya prazna bana jAtA hai| bAdazAha ne bIrabala se pUchA-'batAo! mere meM aura khadA meM kyA antara hai?' bIrabala ne kahA-'jahAMpanAha! antara bahuta bar3A hai| Apa jaba mujhase nArAja hote haiM to apanI saltanata se mujhe nikAla dete haiM, deza se mujhe nirvAsita kara dete haiN| kintu khudA eka aisI hastI hai jo kisI ko apane deza se nahIM nikAla sktii| khudA yadi deza-nikAlA de to kauna kahAM jAye? jabaki hama yaha mAna lete haiM ki Izvara kI sattA sarvavyApI hai| isa jagat kA eka kaNa bhI aisA nahIM hai jahAM Izvara kI sattA na ho aura yadi deza-nikAlA de de to bhalA kahAM jAyeM?' kRSNa ne pAMDavoM se kahA-'mere rAjya se cale jaao| yudhiSThara Aye aura bole-'prabho! Apa yadi aura kucha Adeza dete to vaha hama saharSa mAnya kara lete, kintu Apake rAjya se cale jAne kI bAta kaise saMbhava 42 karmavAda Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakatI hai? ApakA rAjya sarvatra vyApta hai| Apa hameM batAeM ki hama jAyeM kahAM! hameM sthAna kA nirdeza de deN|' yudhiSThira ne bahuta anurodha kiyaa| taba kRSNa ne kahA-'dakSiNa meM cale jaao| pAMDu mathurA meM jAkara basa jaao|' sthAna kA nirdeza kiyaa| ve uttara se dakSiNa meM A gye| ___ yaha to saMbhava thaa| kintu rAjya se cale jAo, yaha kaise saMbhava ho sakatA thA! vAsudeva kRSNa kA rAjya bahuta bar3A thA, sarvatra thaa| phira AdamI jAye to kahAM jAye? ___IzvarIya sattA kA bhI bahuta bar3A prazna hai| usakI sattA meM vaha saba kucha calatA rahe jo mAnavIya sattA meM calatA hai to sarvazakti-sampannatA kA kathana ayathArtha ho jAtA hai| isa prazna kA samAdhAna bahuta jaTila hai| maiM yaha nahIM kahatA ki isa prazna ko samAhita karane kA prayatna nahIM kiyA gyaa| prayala kiyA gyaa| samAdhAna diyA gyaa| kintu vaha samAdhAna bhI asamAdhAnakAraka bana gyaa| jo samAdhAna prazna ko samAhita karane calA thA, usane aneka naye-naye prazna khar3e kara diye| vaha vAstava meM samAdhAnakAraka nahIM bnaa| prazna banA kA banA raha gyaa| DaoNkTara rogI ko svastha banAne vAlA hai aura vahI yadi rogI ko aura adhika bImAra banAtA calA jAye, usa DaoNkTara ko hama bahuta sammAna nahIM de skte| manuSya ko rogI banAne vAlA yadi koI virATa zakti-sampanna astitva ho to yaha samajha meM Ane vAlI bAta nahIM hai| jaba kartRtva kI bAta phala dene kI bAta se TakarAtI hai to naye ciMtana ke lie eka AyAma khulatA hai| eka nayA AyAma udghATita hotA hai| aisA bhI ho sakatA hai ki jahAM kartRtva bhI dUsare kA na ho aura phala dene kI zakti bhI dUsare meM na ho| donoM svacAlita hoN| . hama zarIra kI vyavasthA para dhyAna deN| hamAre zarIra meM donoM prakAra kI vyavasthAeM haiN| zarIra ke kucha hisse aise haiM jo nAr3I-saMsthAna ke dvArA saMcAlita haiN| hamArI bahuta sArI kriyAeM unhIM se saMcAlita haiN| maiM hAtha hilA rahA huuN| yaha svAbhAvika kriyA nahIM hai| yaha svataH saMcAlita kriyA nahIM hai| kintu yaha nAr3iyoM kI uttejanA se hone vAlI kriyA hai| maiM zvAsa le rahA huuN| yaha kisI ke dvArA niyaMtrita kriyA nahIM hai| yaha svataH karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 43 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcAlita kriyA hai| hamArI aneka kriyAeM svataH saMcAlita hotI haiM aura aneka kriyAeM preraNA-janita hotI haiN| donoM prakAra kI kriyAeM hamAre zarIra meM ho rahI haiN| hama bhojana karate haiN| bhojana karane ke bAda hama usa kriyA se nivRtta ho jAte haiN| Age kI sArI kriyAeM apane Apa hotI haiM, svataH saMcAlita hotI haiN| hamane khAnA khaayaa| khAne ke sAtha usakA pacAne vAlA rasa svataH usake sAtha mila jAtA hai| nIce utraa| pAcana huaa| chnaa| rasa kI kriyA bnii| rasa bnaa| sAre zarIra meM phailaa| jo sAra-sAra thA, vaha phailaa| rakta bnaa| kriyAeM saMcAlita huiiN| jo asAra thA, vaha bar3I AMta meM gyaa| utsarga kI kriyA sampanna huii| ye sArI kriyAeM apane-Apa hotI calI gyiiN| Apako patA hI nahIM claa| na Apane usake lie koI prayatna kiyaa| phira bhI ve kriyAeM saMpanna ho gyiiN| kyA Apa kabhI isa bAta para dhyAna dete haiM ki aba bhojana ko pacAnA hai, rasa banAnA hai, mAMsa banAnA hai| nahIM socate, koI prayatna nahIM karate, phira bhI ye sAre kArya saMpanna hote haiN| jahAM jo honA hotA hai, vaha svataH hotA calA jAtA hai| jo zakti milanI hai, vaha mila jAtI hai| jo UrjA meM badalanA hai, vaha UrjA meM badala jAtA hai| isI prakAra hama kriyA karate haiN| kriyA kI pratikriyA hotI hai| usa pratikriyA svarUpa hama pudgaloM ko AkarSita karate haiN| yaha bhI eka prakAra kA AhAra hai, AhAraNa hai| hama AhAra ke artha ko smjheN| use sImita artha meM na leN| jo maMha meM khAte haiM, vahI AhAra nahIM hai| hamAre zarIra ke kisI bhI kaNa ke dvArA, hamArI zArIrika saMracanA ke dvArA jo bhI pudgala AkRSTa hote haiM, vaha saba AhAra hai| karma-pudgaloM kA grahaNa bhI AhAra hai| hama unheM khIMcate haiM, apanI ora AkarSita karate haiN| ve pumala Akara hamAre sAtha mila jAte haiM, cipaka jAte haiN| cipakane ke bAda unameM jo vyavasthA hotI hai, vaha svataH hotI hai| vaha apane Apa hone vAlI vyavasthA hai| una gRhIta pudgaloM kA vargIkaraNa bhI ho jAtA hai| unakA vibhAjana bhI ho jAtA hai| unake svabhAva kA nirmANa bhI ho jAtA hai, jaise bhojana meM khAye gaye bahuta prakAra ke padArthoM ke svabhAva kA nirNaya hotA hai| zarIra ko AvazyakatA hai proTIna kI to bhojana 44 karmavAda Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jo proTIna kA bhAga hotA hai vaha proTIna kI pUrti kara detA hai| cikanAI kI jarUrata hotI hai, vaha snigdha padArthoM se pUrI ho jAtI hai| zvetakSAra . kI jarUrata hai vaha zvetakSAra vAle dravyoM se pUrI ho jAtI hai| jina tattvoM ko viTAminoM kI jarUrata hotI hai, ve viTAmina bhojana ke mAdhyama se pahuMcate haiM aura apanA kAma prAraMbha kara dete haiN| bahuta bAra ajIba-sA lagatA hai ki bImArI hai zarIra ke kisI hisse meM, peTa meM davA lete haiM aura vaha bImAra hissA svastha ho jAtA hai| aMgUThe meM darda hai to vaha aMgUThe meM hI lAbha kregii| vahAM vaha pahuMca jaayegii| choTI-sI golI dii| sira meM darda hai, aMgUThe meM darda hai, pITha meM darda hai, to jahAM darda hai vahIM usa davA kI kriyA hogI aura vaha bImAra avayava svastha ho jaayegaa| prazna hotA hai ki vaha davA bImAra avayava taka hI kyoM pahuMcatI hai? dUsare avayava taka kyoM nahIM pahuMcatI? AMkha meM darda hai to davA aMgUThe taka kyoM nahIM pahuMcatI? samAdhAna hai ki zarIra meM svAbhAvika vyavasthA hai| jisa avayava meM jisa tattva kI jahAM kamI hai, vaha tattva usI dizA meM svataH AkRSTa ho jaayegaa| vaha vahIM jaayegaa| jina seloM meM, zarIra ke jina avayavoM meM proTIna kI kamI hai, hama proTIna kA bhojana lete haiM to vaha proTIna unhIM seloM, unhIM avayavoM kI ora AkRSTa hogaa| kyoMki zarIra meM AkarSaNa kI eka vyavasthA hai| hamAre zarIra meM nahIM, sAre saMsAra meM AkarSaNa aura vikarSaNa kI eka aisI vyavasthA hai ki apanI-apanI anukUlatA, apanI-apanI sajAtIyatA ke prati saba kI gati hotI hai| sajAtIya use TAna letA hai| hamAre karma paramANuoM kI bhI yahI vyavasthA hai| jo paramANu gRhIta hote haiM ve apane-apane sajAtIya paramANuoM ke dvArA khIMca liye jAte haiM aura usI dizA meM ve sakriya ho jAte haiN| ve apanA kAma karane laga jAte haiN| unameM phala kI zakti bhI ho jAtI hai| ye paramANu isa prakAra kA phala dene meM samartha haiM, phala dene kI vyavasthA hotI hai| AMkha kI jyoti kama hotI hai, taba DaoNkTara kahatA hai ki viTAmina 'e' kA adhika mAtrA meM sevana kro| yaha bAta spaSTa hai ki viTAmina 'e' meM AMkha kI jyoti ko sahArA dene kI kSamatA hai| carma-roga hotA karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to DaoNkTara viTAmina 'e' kI bAta nahIM khtaa| vaha kahatA hai-viTAmina 'DI' kA sevana kro| viTAmina 'DI' meM yaha zakti hai ki vaha carmarogoM kA nivAraNa kara sakatI haiM viTAmina 'e' yA 'DI' kI pariNati kA koI niyAmaka yA niyaMtA nahIM hai| auSadhi ke sevana ke pazcAt manacAhA pariNAma lAnA DaoNkTara ke hAtha kI bAta nahIM hai| vaha pariNAma svataH udbhUta hotA hai| vizva ke pratyeka padArtha meM, saba paramANuoM meM apane-apane prakAra kI eka vizeSa sattA hotI hai| jo karma paramANu hamAre dvArA AkRSTa hote haiM, unameM usI samaya eka vizeSa prakAra kI kSamatA nirmita ho jAtI hai| usa kSamatA kA nAma hai-rasAnubhAva, yAnI anubhAga bndh| isakA artha hai-phala dene kI kSamatA, phala shkti| karma ke sabhI paramANuoM meM phaladAna kI samAna kSamatA nirmita nahIM hotii| vaha vibhinna prakAra kI hotI hai| hama jAnate haiM ki vizva ke sabhI padArthoM meM eka hI prakAra kI kSamatA nahIM hotii| homyopaithika davAeM alaga-alaga kSamatAoM vAlI hotI haiN| kucha hAI poTensI kI hotI haiM aura kucha lo poTensI kii| kucha auSadhiyAM eka lAkha poTensI kI hotI haiM aura kucha kevala tIsa yA usase bhI kama poTensI kii| kSamatA ke nirmANa meM kitanA antara hotA hai| ___gAya ke dUdha meM bhI cikanAI hotI hai, maiMsa ke dUdha meM bhI cikanAI hai, tillI aura sarasoM ke tela meM bhI cikanAI hai, kintu cikanAI kI mAtrA meM bahuta antara hai| sabameM samAna cikanAI nahIM hai| yaha zakti aura mAtrA kA jo tAratamya hotA hai vaha padArtha kI vizeSa saMracanA ke AdhAra para hotA hai| vaise hI karmoM kI jo phaladAna kI zakti hai, usameM bhI tAratamya hotA hai aura vaha tAratamya una karma-paramANuoM kI saMracanA ke kAraNa hotA hai| yaha saMracanA hamArI rAga-dveSa kI tIvratA aura maMdatA ke AdhAra para hotI hai| jisa kSaNa meM hama karma-pudgaloM ko AkarSita karate haiM, usa kSaNa meM yadi rAga-dveSa tIvra hotA hai to una karma-pudgaloM kI phaladAna-zakti bhI tIvra ho jAtI hai aura yadi rAga-dveSa maMda hotA hai to phaladAna-zakti 46 karmavAda Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI maMda ho jAtI hai| yaha tIvratA yA mandatA, yaha tAratamya-yaha saba hamAre kaSAyoM, AvegoM aura rAga-dveSa ke AdhAra para hotA hai| isalie sAdhanA kA eka bar3A sUtra hai-jo karo, anAsakta bhAva se kro| Asakti ko tIvra mata hone do| isakA tAtparya yaha hai ki Asakti kI jitanI tIvratA hogI, karma kA phala utanA hI tIvra hogaa| Asakti kI jitanI mandatA hogI, karma kA phala utanA hI manda hogaa| anubhava kI tIvratA aura mandatA Asakti kI tIvratA aura mandatA para AdhRta hai| ___ yaha saca hai ki sAdhanA karane vAlA bhI pravRtti ko sarvathA roka nahIM sakatA aura sAdhanA karane vAle ke samakSa pravRtti ko rokane kA prazna nahIM hai| sAdhanA karane vAle ke lie khAnA bhI jarUrI hai, zvAsa lenA bhI jarUrI hai. bolanA bhI jarUrI hai, socanA bhI jarUrI hai| jIvana-saMcAlana kI jo kriyAeM, jo pravRttiyAM haiM, ve sArI jarUrI haiN| unheM rokA nahIM jA sktaa| koI mauna karatA hai to vaha AdhA ghaMTA kA, do ghaMTe kA, dasa ghaMTe kA, eka dina kA, dasa dina yA eka mahIne taka kA mauna kara sakatA hai| bAraha varSa bhI mauna raha sakatA hai| kintu Akhira bolanA hI pdd'egaa| binA bole kAma kaise calegA? bolane kI eka svAbhAvika vyavasthA hai| use tor3A nahIM jA sktaa| calane kI bhI eka vyavasthA hai| vaha bhI svAbhAvika hai| jIvanabhara eka sthAna para baiThA nahIM rahA jA sktaa| dhyAnakAla meM eka sthAna para baiTha sakate haiM, kintu pUre dina taka to dhyAna nahIM kiyA jA sktaa| kAyotsarga-kAla meM kucha samaya taka sthira rahA jA sakatA hai| kintu jIvana se mRtyu-paryanta aisA nahIM ho sktaa| pravRtti ko chor3A nahIM jA sktaa| cintana bhI eka pravRtti hai| use bhI rokA nahIM jA sktaa| yaha ThIka hai ki dhyAnakAla meM hama nirvikalpa raha sakate haiM, nirvikAra raha sakate haiM, kintu yaha sadA-sarvadA ke lie nahIM ho sktaa| kyA cintana ke binA kAma cala sakatA hai? cala nahIM sktaa| cintana jarUrI hai, gati jarUrI hai, kriyA jarUrI hai| zarIra kI, mana kI aura vANI kI pravRtti ko rokA nahIM jA sktaa| . jaba hama karma kI bAta kara rahe haiM to hameM sUkSma jagat taka pahuMcanA hai| pravRtti aura nivRtti-donoM ke pIche eka tattva hai| usa taka pahuMcane karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 47 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA hama abhyAsa kreN| yahI vAstava meM sAdhanA hai, yahI usakI sArthakatA hai| pravRtti aura nivRtti Asakti aura anAsakti se jur3I hotI hai| hama yaha abhyAsa kareM ki pravRtti ke prati Asakti na ho yA kama ho| pravRtti ho kintu usake pIche Asakti kA, rAga-dveSa kA bhAva kama ho| pravRtti ke sAtha samabhAva kI dhArA jur3a jaaye| phira cAhe Apa pravRtti kareM kintu usa pravRtti ke pIche eka praharI khar3A milegA aura vaha Apako satarka karatA rhegaa| jaise hI Apane pravRtti meM doSa lAnA prArambha kiyA, tatkAla kAnoM meM eka dhvani gUMja uThegI-samabhAva, taTasthatA, sAmAyika, smtaa| taba ApakI pravRtti meM Ane vAlA jo doSa hai vaha apane Apa | nIce utara jAyegA, dUra haTa jaayegaa| pravRtti ke doSoM kA prakSAlana karane ke lie, usake doSoM kA saMzodhana aura parimArjana karane ke lie hameM jisa bAta kA abhyAsa karanA hai vaha hai samabhAva kA abhyAsa, samatA kA abhyAsa, sAmAyika kA abhyaas| manovijJAna kI bhASA meM ise mArgAntarIkaraNa aura udAttIkaraNa kahA gayA hai|, . pravRtti kA zamana hotA hai, vilayana hotA hai, mArgAntarIkaraNa hotA hai, udArIkaraNa hotA hai| ye cAra bAteM haiN| pahalI bAta hai zamana kii| jo pravRtti samAja-sammata nahIM hai, vyakti use karanA cAhatA hai, kintu sAmAjika prANI usa pravRtti ko nahIM karatA, usakA zamana karatA hai| vaha apanI icchA ko roka detA hai| hara icchA kI pUrti nahIM hotii| koI bhI vyakti apanI pratyeka icchA pUrI nahIM kara sktaa| kucha pUrI hotI haiM, kucha adhUrI raha jAtI haiM, kucha ko chor3a denA hotA hai| rAste calate sundara makAna dikhAyI diyaa| icchA huI ki usa para kabjA kara luuN| kabjA kaise kara sakatA hai? nahIM kara sktaa| kyoMki sAmAjika vyavasthA use vaisA karane nahIM detii| mana lalacAyA ki isa AlIzAna makAna meM rahUM, isa para adhikAra kara lUM, para vaisA ho nahIM skaa| dUsarA hai-pravRtti kA vilyn| vilayana bhI dabAne kI pravRtti hai| kucha pravRttiyAM aisI hotI haiM, jo mana meM ubharatI haiM, kintu eka dUsarI pravRtti kI bAta sAmane A jAtI hai, taba vaha chUTa jAtI hai| eka pravRtti dUsare meM vilIna ho jAtI hai, usakA vilayana ho jAtA hai| 48 karmavAda Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA hai-pravRtti kA maargaantriikrnn| isakA artha hai-pravRtti kA rAstA badala denA, dizA badala lenaa| phrAyaDa kI bhASA meM mUla pravRtti hai-kaamshkti| phrAyada ke samUce manovijJAna meM kendrIya zakti hai-kaamshkti| unakA pratipAdana hai ki inakA mArgAntarIkaraNa kiyA jA sakatA hai| eka vyakti kisI sundara strI ko dekhatA hai, usake prati AkRSTa hotA hai, kintu vaha prApta nahIM hotii| icchA aura adhika tIvra hotI hai, phira bhI vaha prApta nahIM hotii| taba vaha apane mana kI dizA badala detA hai| koI kalAkAra bana jAtA hai, koI citrakAra bana jAtA hai, koI lekhaka bana jAtA hai, koI kavi bana jAtA hai| koI kucha aura koI kucha bana jAtA hai| mAnasika vizleSaNa ke anusAra eka niSkarSa nikAlA gayA ki bahuta bar3e-bar3e kalAkAra, bar3e-bar3e, kavi jo hue haiM ve saba mArgAntarIkaraNa ke kAraNa hue haiN| ___ cauthA hai-pravRtti kA udaattiikrnn| karmazAstra kI bhASA meM use kSayopazama kaha sakate haiN| yaha kSayopazama kI kriyA hai| jo moha hai, jo Asakti hai, jo rAga-dveSa hai, unake doSoM kA parizodhana karane kI yaha prakriyA hai, parimArjana karane kI prakriyA hai| isalie jaina AcAryoM ne do zabdoM kA prayoga kiyA-prazasta rAga aura aprazasta raag| rAga acchA nahIM hai, burA hai| kintu dharma ke prati rAga, guru ke prati rAga, iSTadeva ke prati rAga-yaha saba prazasta rAga hai| jaina AgamoM meM eka bahu-vyavahRta zabda hai-'dhammANurAgaratte'-dharmAnurAgarata-dharma ke anurAga meM rt| yaha saba prazasta rAga haiN| isakA tAtparya hai ki rAga ke jo doSa the, jo tIvratA thI, usakA parizodhana kara diyaa| Asakti kI mAtrA ko kama kara diyaa| mAtrA itanI kama kara dI ki vaha rAga doSamukta nahIM rhaa| rAga kA udAttIkaraNa ho gyaa| yaha udAttIkaraNa kI prakriyA kSayopazama kI prakriyA hai, jisameM karmoM ke kucha doSoM ko sarvathA kSINa kara diyA gayA aura kucha doSoM kA upazamana kara diyA gyaa| isameM eka prakAra kI zuddhatA jaisI sthiti nirmita ho gyii| yaha udAttIkaraNa hai, rAga kA saMzodhana hai, Asakti kA saMzodhana hai| damana kI bAta sAdhanA kI bAta nhiiN| icchAoM kA damana hI karanA ... karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 46 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho to phira sAdhanA kI bAta vyartha hai| usake lie sAdhanA karane kI AvazyakatA nahIM hai| damana hara kisI vyakti ko karanA hI par3atA hai| koI bhI vyakti apanI sArI AkAMkSAoM, sArI icchAoM ko pUrA nahIM kara sktaa| vaha niyaMtrita hai sAmAjika baMdhanoM se| daMDa kA kSetra, vyavasthA kA kSetra aura rAjanIti kA kSetra-yaha saba damana kA kSetra hai| sarvatra bandhana-hI-bandhana hai| samAja kA baMdhana, parivAra kA baMdhana, rAjya kA bndhn| sarvatra ghere-hI-ghere haiN| damana karane ke atirikta koI rAstA hI nahIM hai| sAdhanA kA prayojana hai-mArgAntarIkaraNa, udAttIkaraNa / sAdhanA kA mArga damana kA mArga nahIM hai| vaha hai udAttIkaraNa kA maarg| yA to hama udAttIkaraNa kareM yA mArga badala deN| AMkha kA kAma hai-dekhnaa| AMkha rUpa ko dekhatI hai| rUpa ke prati yA to rAga utpanna hogA yA dvess| do hI bAteM hoMgI-yA to prItyAtmaka anubhUti hogI yA aprItyAtmaka anubhUti hogii| to phira hama kyA kareM-yaha prazna hotA hai| samAdhAna kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki hama mArgAntarIkaraNa kareM, dizA badala deN| bAhara ko na dekheM, bhItara kI ora dekhane kA prayatna kreN| prekSA kareM, prakaMpanoM kI prekSA kreN| prekSA mArgAntarIkaraNa kA upAya hai| mArga isa prakAra badaleM ki jo AkarSaNa bAhara kI ora hotA thA vaha AkarSaNa bhItara kI ora ho jaaye| utsukatA badala jaaye| utsukatA rahatI hai bAhara ko dekhane kii| ghaTanA ghaTita hotI hai, vyakti utsuka ho jAtA hai| sAdhanA kI sabase bar3I bAta hai-AkarSaNa kI dhArA ko badala denaa| jaba bAhara meM anutsukatA hotI hai taba bhItara kA AkarSaNa bar3hatA hai, utsukatA bar3hatI hai| pataMjali ne ise 'pratyAhAra' kahA hai| pratyAhAra mArgAntarIkaraNa kA upAya hai| indriyoM kI dizAoM ko bdlo| mana kI dizAoM ko bdlo| ve bahirgAmI na raheM, antarmukhI bana jaaeN| . sAdhanA kA mukhya sUtra hai-maargaantriikrnn| gautama ne pUchA-bhagavan! dharma-zraddhA se kyA prApta hotA hai? bhagavan ne kahA-gautama! dharma-zraddhA se anutsuktA paidA hotI hai| jaba dharma ke prati zraddhA ghanIbhUta hotI hai, AkarSaNa hotA hai, utsukatA hotI hai taba anutsukatA paidA hotI hai| jo utsukatA bAhara kI ora 50 karmavAda Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daur3atI thI, bAhara ko sunane, bAhara ko dekhane, bAhara ko cakhane, sArI-kI-sArI pravRtti. bahirgAmI ho rahI thI, jaise hI sAdhanA kA vikAsa huA, sAdhanA ke mArga meM Aye, dizA badala jAtI hai, utsukatA samApta ho jAtI hai| yaha anutsukatA bhItara kI utsukatA bana jAtI hai| jaba bhItara utsukatA jAgatI hai taba bAhara kI utsukatA samApta ho jAtI hai| yaha mArgAntarIkaraNa kI prakriyA sAdhanA ke vikAsa kI prakriyA hai| udAttIkaraNa kSayopazama kI prakriyA hai| hama karmoM kA zodhana kreN| zodhana kara pravRtti ke sAtha hone vAle doSa ko miTA deN| pravRtti ke sAtha rAga aura dveSa kI jo dhArA jur3a rahI hai, aura vaha rAga-dveSa jo niraMtara hamAre karmoM meM phala dene kI kSamatA paidA kara rahA hai, jo hamAre vicAroM ko prabhAvita kara rahA hai, use hama kSINa kara deN| usa dhArA ko mor3a deN| use upazAMta kara deN| isa udAttIkaraNa kI prakriyA ke dvArA hama usa bindu para pahuMca jAeM, jahAM pravRtti to hai kintu usake sAre doSa samApta haiN| jo doSa usake sAtha jur3ate the, vaha dhArA samApta hai| yaha hai sAdhanA kI saarthktaa| karmoM meM jo phaladAna kI zakti hai use kama karane ke lie sAdhanA kI jAtI hai| usake abhyAsa se eka mArga mila jAtA hai| vaha sAdhanA kI samApti nahIM hai, prAraMbha hai| isa yAtrA kA prAraMbha karane vAlA jo bhI pravRtti karatA hai vaha pahale jaisI pravRtti nahIM rhtii| aba usa pravRtti ke sAtha Asakti kA, rAga-dveSa kA vaha pravAha nahIM jur3atA jo pahale jur3atA thaa| yA to usakA mArga badala jAyegA yaha vaha sarvathA niruddha ho jaayegaa| yadi hama isa tathya ko ThIka samajha leM to karma ke phaladAna kI zakti ko bhI samajha leMge, sAdhanA kI sArthakatA ko samajha leNge| karma meM jo phaladAna kI zakti hai, vaha svAbhAvika hai, svayaM kI vyavasthAgata hai| isameM kisI dUsare kA hastakSepa nahIM hai| kisI vyavasthApaka kI apekSA nahIM hai| yaha svataH saMcAlita vyavasthA hai| isameM koI vicAra kI AvazyakatA nahIM hai ki phala kaise denA hai? eka AdamI ghRNA karatA hai, IrSyA karatA hai, asahiSNutA kA bartAva karatA hai| usako kyA phala denA hai, kisI ko socane kI jarUrata nahIM karma kI rAsAyanika prakriyA : 2 51 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| Aja kA manovijJAna kahatA hai ki koI burI bAta socatA hai to usake alsara ho jAtA hai| IrSyA, ghRNA Adi se aneka bImAriyAM hotI haiN| kaiMsara bhI ho jAtA hai| jo mAnasika bImAriyAM haiM, unakA sambandha hamAre snAyu-saMsthAna se hai| ve paidA ho jAtI haiN| unakA sambandha hamArI mAnasika kriyA se hai| koI vyavasthApaka nahIM hai, vyavasthA karane vAlA nahIM hai| jaise hI eka huA, dUsarA ho jaayegaa| donoM kA sambandha hai| phala dene ke lie kisI niyaMtA kI AvazyakatA nhiiN| usameM apane Apa meM kSamatA hai| hama usa kSamatA ko smjheN| hama Asakti ke dvArA, rAga-dveSa ke dvArA, kaSAyoM ke dvArA una karma-paramANuoM meM aisI saMracanA na hone deM, aisI phalazakti utpanna na hone deM jisakA pariNAma burA ho, jo hameM bhI bhoganA pdd'e| 52 karmavAda Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kA bandha mana do prakAra kA hai-vetana mana aura avacetana mn| cetana mana jo kucha karatA hai vaha saba vartamAna kA hI nahIM hotA kintu usameM avacetana mana kA hissA hotA hai| usakA prabhAva hotA hai| yaha svIkRti upalabdha tathyoM kI svIkRti hai| yadi sUkSma meM jAeM to karmazAstra kI vaha svIkRti bhI prApta ho sakatI hai ki manuSya jo kAma karatA hai vaha kevala vartamAna pariveza, vartamAna paristhiti se prabhAvita hokara hI nahIM karatA, prabhAva kA jo hetu hai vaha bahuta sUkSma meM aura bahuta dUra taka calA jAtA hai| vaha hetu hai karbha-zarIra yA pUrva-arjita krmsmuuh| usase prabhAvita hokara hI manuSya kAma karatA hai| dabI huI icchAeM, dabI huI AkAMkSAeM avacetana mana meM calI jAtI haiM aura jaba ve jAgRta hotI haiM to cetana mana prabhAvita hokara kAma karane laga jAtA hai| isa manovijJAna kI bhASA ko hama karmazAstrIya bhASA meM isa prakAra badala deM ki pUrva-arjita karma jaba udaya meM Ate haiM, apanA phala denA zurU karate haiM taba sthUla mana unase prabhAvita hotA hai aura vaha unake anusAra hI vyavahAra aura AcaraNa karane laga jAtA hai| do kAla haiM-eka kriyA kA kAla, pravRtti kA kAla aura dUsarA karma-bandha kA kaal| jaba koI pravRtti hotI hai, usI kSaNa karma kA baMdha ho jAtA hai| pravRtti kA phala mila jAtA hai| pravRtti kA phala hai karmoM kA arjn| vaha tatkAla prApta ho jAtA hai| kriyA ke sAtha-sAtha phala hotA hai| kyoMki pratyeka kriyA pariNAma ko sAtha liye calatI hai| pariNAma pIche nahIM hotA, tatkAla hotA hai| kriyA aura pariNAma meM itanA aMtarAla karma kA bandha 53 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM ho sakatA ki Aja hama kriyA kareM aura usakA pariNAma sau varSa bAda yA hajAra varSa bAda ho| eka AdamI dhana kamAne kI pravRtti karatA hai| usakA pariNAma-dhana kI prApti yA aprApti-tatkAla ho jAtA hai| dhana kA arjana ho gayA, kiMtu isakA yaha artha nahIM hai ki usakA pUrA upabhoga bhI tatkAla ho jAtA hai| pariNAma tatkAla mila jAtA hai kiMtu pariNAma kA upabhoga laMbe samaya taka hotA rahatA hai| arjana usI kSaNa hotA hai, upabhoga hotA rahatA hai| karma kA baMdha, karma paramANuoM kA arjana kriyA kA pariNAma hai| vaha arjana tatkAla ho jAtA hai| yaha kabhI nahIM hotA ki kriyA abhI ho rahI hai aura karma kA baMdha kabhI bAda meM hogaa| aisA kabhI nahIM ho sktaa| karma kA baMdha tatkAla ho jAtA hai| usI kSaNa meM ho jAtA hai| kintu jo arjita ho gayA, jo saMgRhIta ho gayA, vaha kaba taka sAtha rahegA-isakA svataMtra niyama hai| yaha nahIM hotA ki jisa kSaNa meM kiyA, usI kSaNa meM vaha AyA aura apanA phala dekhakara calA gyaa| aisA nahIM hotaa| arjana kA kAla kSaNa-bhara kA hai aura upabhoga kA kAla bahuta laMbA hai| prANI dIrgha kAla taka arjita karmoM kA upabhoga karatA rahatA hai| prANI ne jo arjita kiyA, jina karma-paramANuoM kA saMcaya kiyA, ve karma-paramANu jisa kSaNa meM saMcita hote haiM usI kSaNa meM phala dene meM samartha nahIM hote| pravRtti yA Asrava kA mukhya phala hotA hai karmoM kA arjn| vaha pravRtti-kAla meM hI ho jAtA hai| kiMtu jo arjita karma-pudgala haiM ve kaba sakriya hoMge, kaba taka sakriya raheMge, isakA niyama arjana ke niyama se bhinna hotA hai| tatkAla sakriyatA nahIM hotii| Aja baccA jnmaa| vaha kAnUna kI dRSTi se sampatti kA adhikArI to ho gayA kiMtu use pUrA adhikAra taba hogA jaba vaha nAbAlika avasthA ko pAra kara jAyegA, savayaska bana jaayegaa| jaba taka vaha savayaska nahIM ho jAtA, taba taka usa saMpatti kA saMrakSaNa koI gArjiyana kregaa| bacce ko kAryakArI svAmitva prApta nahIM hogaa| use janmajAta svAmitva prApta hai, kiMtu kAryakArI svAmitva vayaska hone para hI milegaa| ThIka yahI niyama karma-jagat meM lAgU hotA hai| karma kA jo baMdha 54 karmavAda Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA hai, karma-paramANuoM kA jo arjana huA hai, vaha Aja hI kAryakArI nahIM hogaa| kucha kAla taka ve karma-paramANu sattA meM raheMge, udaya meM nahIM aayeNge| vaha sattAkAla abAdhAkAla kahalAtA hai| isakA tAtparya hai ki ve karma-paramANu astitva meM haiM kiMtu abhI kAryakArI nahIM haiN| ve kucha bhI karane meM samartha nahIM haiN| apanA pariNAma pradarzita karane kI kSamatA unameM prakaTa nahIM huI hai| ve astitva meM haiM, kiMtu ve avyakta rUpa meM par3e hue haiN| bIja boyA gyaa| vaha astitva meM hai kintu vaha abhivyakta nahIM huA, aMkura ke rUpa meM prakaTa nahIM huaa| aMkura ke phUTane meM thor3A samaya lgegaa| aMkura phUTegA taba vaha paudhA banegA, Age, bar3hegA, Upara aayegaa| bIja bhUmi meM boyA gayA, yaha baMdha kA kAla hai| baMdha ke bAda hotA hai-sattA kA kaal| jaba taka karma sattAkAla meM rahegA, taba taka vaha kAryakArI nahIM hogaa| vaha apanA pariNAma nahIM de skegaa| saba karmoM kA apanA-apanA astitva-kAla hotA hai| jaba yaha astitva-kAla yA sattAkAla yA abAdhAkAla pUrA hotA hai taba karma vipAka kI sthiti meM AtA hai aura apanA phala dene lagatA hai| phala-dAna kaba taka hotA hai, isakI bhI eka maryAdA hai, sImA hai; usa maryAdA ko karmazAstra kI bhASA meM kahA jAtA hai-sthitikaal| yaha karma-baMdha kI cauthI avasthA yA vyavasthA hai| - pahalI avasthA hai karma-paramANuoM ke Ane kI, unake saMgraha kii| ise 'pradeza baMdha' kahA jAtA hai| dUsarI avasthA hai karma-paramANuoM ke svabhAva-nirmANa kii| kauna-sA karma kisa svabhAva kA hogA, isa avasthA ko 'prakRti-baMdha' kahA jAtA hai| - tIsarI avasthA hai-karma-paramANuoM se rasa-zakti ke nirmANa kii| kauna-se karma meM kitanI rasa-zakti hai, isa avasthA ko 'anubhAga baMdha' kahA jAtA hai| ____ cauthI avasthA hai-karma-paramANuoM ke sthiti-kAla kii| kauna-sA karma AtmA ke sAtha kitane samaya taka raha pAyegA, isa avasthA ko 'sthiti-baMdha' kahA jAtA hai| karma kA bandha 55 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye cAroM avasthAeM karma-baMdha ke sAtha hI niSpanna ho jAtI haiN| karma ke sthitikAla ke anusAra usakA sattAkAla hotA hai| jaba vaha pUrA ho jAtA hai taba eka-eka niSeka kA, paramANu-puMja kA prakaTIkaraNa hone lagatA hai aura prANI phala bhogane lagatA hai| jaba sAre paramANuja samApta ho jAyeMge, karma-sthiti samApta ho jAyegI taba karma apanA phala pradarzita kara zeSa ho jAyeMge, naSTa ho jAyeMge, AtmA se vilaya ho jaayeNge| ise karma-kSaya kahA jAtA hai| ye cAra avasthAeM haiN| inake ghaTaka haiM-rAga aura dvess| hamArI rAgAtmaka aura dveSAtmaka pravRtti ke dvArA ye ghaTita hotI haiN| hama apanI caMcalatA ke dvArA karma-paramANuoM ko AkarSita karate haiN| kaSAya ke dvArA una karma-paramANuoM ko TikAkara rakhate haiN| AkRSTa karanA aura TikAkara . rakhanA-ye do bAteM haiN| AkarSaNa hotA hai mana, vacana aura zarIra meM caMcalatA ke dvArA aura unakA TikAva hotA hai kaSAya ke dvaaraa| ve kaSAya ke dvArA bAMdhakara rakhe jAte haiN| kaSAya jitanA tIvra hogA, utane hI dIrghakAla taka karma-paramANu AtmA ke sAtha cipake rheNge| karma-paramANuoM ko cipakAye rakhanA kaSAya kA kAma hai aura unheM AkRSTa karanA caMcalatA kA kAma hai| kyA yaha hamArA sAdhanA kA sUtra nahIM bana sakatA? kyA yaha sAdhanA kA AdhAra nahIM bana sakatA? yaha sAdhanA kA sUtra bana sakatA hai, AdhAra bana sakatA hai| hamArI sAdhanA ke do AdhAra-biMdu haiM-caMcalatA ko rokanA aura kaSAya ko kama karanA, rAga-dveSa ko kama krnaa| taTastha honA, samabhAva meM rahanA, sthira rahanA-ye hI sAdhanA ke do sUtra haiN| samUce karmazAstra ko sAdhanA ke saMdarbha meM samajheM to do bAteM bahuta hI spaSTa hI ho jAtI haiM ki caMcalatA ke dvArA karma-paramANu khIMce jAte haiM aura kaSAya ke dvArA ve Tike rahate haiM aura apanA phala dete haiN| phala kI tIvratA aura maMdatA kaSAya ke AdhAra para hotI hai| dIrghakAla kI sthiti aura alpakAla kI sthiti kaSAya ke AdhAra para hotI hai| sthiti aura phaladAna kI zakti-ye donoM kaSAya para nirbhara haiN| kaSAya hI karma-sthiti ko 56 karmavAda Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTatA-bar3hAtA hai aura kaSAya hI phaladAna kI zakti meM tIvratA yA maMdatA lAtA hai| karma kA AkarSaNa kevala caMcalatA ke AdhAra para hotA hai| __karma ko rokanA hai to hameM usI krama se calanA par3egA ki pahale caMcalatA kama hotI calI jAye, sthiratA kI mAtrA bar3hatI calI jaaye| kAyotsarga isIlie kiyA jAtA hai ki zarIra kI caMcalatA kama ho, samApta ho| hama zvAsa kI prekSA karate haiM, zvAsa ko maMda karate haiM, zvAsa ko sUkSma karate haiM, isIlie ki caMcalatA kama ho jaaye| kAyA kI caMcalatA kama ho| zvAsa kAyA kA hI eka hissA hai| vaha zarIra se bhinna nahIM hai| zarIra kI caMcalatA ko kama karane ke lie zvAsa kA saMyama karate haiN| mana ko sthira karane kA prayatna karate haiM. nirvicAra aura nirvikalpanA kI sAdhanA karate haiM ki caMcalatA kama ho| mauna karate haiM tAki vANI kI caMcalatA kama ho| jaba vANI kI caMcalatA kama hotI hai, mana kI cacaMlatA kama hotI hai aura zarIra kI caMcalatA kama hotI hai to karma-paramANuoM kA AnA kama ho jAtA hai| - dUsarI bAta hai-kAyA kI jo thor3I-bahuta pravRtti zeSa rahatI hai, vacana kI alpamAtrA meM pravRtti zeSa rahatI hai auna mana kI bhI yatkiMcit pravRtti rahatI hai, usake sAtha bhI Asakti na jur3e, rAga-dveSa kA bhAva na judd'e| taTasthatA kA vikAsa ho, samatA kA vikAsa ho tAki avaziSTa caMcalatA yA pravRtti ke dvArA jo bhI karma-paramANu AkRSTa hoM ve lambe samaya taka hamAre sAtha na Tika sakeM aura apanA tIvra anubhava, tIvra prabhAva hamAre Upara na DAla skeN| isase sAdhanA kA koI bhI AyAma zeSa nahIM rhtaa| samUcI sAdhanA isameM samA jAtI hai| sAdhanA kA sAra yahI hai-caMcalatA ko rokanA aura samabhAva meM rhnaa| sAdhanA kI samUcI dhArA ina do taToM ke bIca bahatI hai| ye do hI taTa haiM sAdhanA ke| koI bhI sAdhanA kI aisI dhArA nahIM hai jo ina do taToM ko tor3akara, ina do taToM kA atikrama kara pravAhita hotI ho| yadi koI aisI dhArA hai to vaha mokSa kI, svatantratA kI sAdhanA nahIM hai| aura kucha sAdhanA ho sakatI hai| vaha vItarAgatA kI sAdhanA nahIM hai, aura kucha ho sakatI hai| vaise to pratyeka pravRtti sAdhanA hai| koI bhI pravRtti sAdhanA ke binA nahIM hotii| __karma kA bandha 57 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka pravRtti ko niSpanna karane ke lie sAdhanA apekSita hotI hai| koI bhI kArya sAdhanA ke binA nahIM hotaa| koI bhI kArya sAdhya ke binA nahIM hotaa| pratyeka pravRtti meM sAdhya, sAdhana aura sAdhanA-tInoM hote haiN| Apa koI bhI pravRtti kareM, usakA sAdhya hogA ki Apa usako kyoM karanA cAhate haiN| usakA sAdhana hogA ki Apa kina-kina sAdhanoM se use niSpanna karanA cAhate haiN| usakI sAdhanA bhI hogI ki Apako usakI niSpatti meM kaise tapanA-khapanA hogaa| __ hama jisa saMdarbha meM sAdhanA kI carcA kara rahe haiM, vaha anyAnya sAdhanAoM se kucha bhinna hai| hamArI samUcI sAdhanA kI dhArA do taToM ke bIca meM hI bhe| eka taTa hai-sthiratA kA aura dUsarA taTa hai-samatA kA, vItarAgatA kA, akaSAya bhAva kA, rAga-dveSa kI nyUnatA kaa| ina do taToM ke bIca sAdhanA kI dhArA bahe, yahI kAmya hai| phira cAhe hama koI bhI pravRtti kareM yA nivRtti kareM, kAma kareM yA na kareM, boleM yA na boleM, soceM yA na soce, khAeM yA na khaaeN| hama kucha bhI kareM, una donoM taTabaMdhoM ko itanA majabUta banAeM rakheM ki unameM kahIM darAra na hone pAye, cheda na hone pAye, aura pAnI idhara-idhara chitare binA taTabaMdhoM ke bIca meM bahatA rhe| prazna hotA hai ki karma ke AkarSaNa kI prakriyA aura saMzleSa kI prakriyA ke pIche hetu kyA hai? ye donoM pravRttiyAM do AsravoM ke dvArA hotI haiN| eka Asrava kA nAma hai-yoga aura dUsare Asrava kA nAma hai-kssaay| yoga Asrava aura kaSAya Asrava-ye do Asrava haiM, jinake dvArA karmoM kA AkarSaNa aura karmoM kA saMzleSa hotA hai| caMcalatA spaSTa hai, kaSAya utanA spaSTa nahIM hai| caMcalatA spaSTa dIkhatI hai, kaSAya bhItara chipA rahatA hai| vaha dikhAI nahIM detaa| hameM gUr3ha meM jAnA hogA, rahasya meM jAnA hogaa| hameM kahIM-kahIM rahasyavAdI bhI bananA hogA aura jo chipA huA hai, usake tala taka pahuMcanA hogaa| manovijJAna ne mana ke tIna vibhAga kiye haiM1. adas (Id) mn| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. adhizAstA (Super Ego) mn| pahalA vibhAga hai 'adas' mn| isa vibhAga meM AkAMkSAeM paidA hotI haiN| jitanI pravRttyAtmaka AkAMkSAeM aura icchAeM haiM, ve saba mana meM paidA hotI haiN| isameM acetana kA bhAga adhika hai, cetana kA bhAga km| dUsarA vibhAga hai 'ahaM' mn| samAja-vyavasthA se jo niyaMtraNa prApta hotA hai, usase AkAMkSAeM yahAM niyaMtrita ho jAtI haiM, aura ve kucha parimArjita ho jAtI haiN| una para aMkuza-jaisA laga jAtA hai| mana meM jo AkAMkSA yA icchA paidA huI, 'ahaM mana' use kriyAnvita nahIM krtaa| tIsarA vibhAga hai 'adhizAstA' mn| yaha ahaM para bhI aMkuza rakhatA hai aura use niyaMtrita bhI karatA hai| - caMcalatA apane Apa nahIM hotii| caMcalatA ke pIche koI-na-koI AkAMkSA hotI hai| hama apane Apa nahIM bolte| bolane kI jarUrata hotI hai, AkAMkSA utpanna hotI hai, koI vikalpa paidA hotA hai, taba hama bolate haiN| maiM kaI bAra mauna karane ke viSaya meM socatA huuN| yaha dekhakara mujhe ajIba-sA lagatA hai ki AdamI mauna karatA hai aura pravRtti itanI karatA hai ki zAyada bolane vAlA bhI nahIM karatA yA bolate hue bhI nahIM krtaa| bar3A vicitra lagatA hai| vANI kA mauna hai, kintu saMketoM se itanI pravRtti kara denA ki zAyada bolane vAlA bhI na kre| yaha mauna nahIM hai| mauna kA matalaba kevala nahIM bolanA hI nahIM hai| usakA matalaba hai ki bolane kI apekSA kama ho jaaye| jisase hameM bolane kI preraNA milatI hai, hama bolane ke lie bAdhya hote haiM, una apekSAoM kA kama ho jAnA mauna hai, na ki vANI kA prayoga baMda kara samUce zarIra ko hilA denA, saMketoM se pravRti karanA mauna hai| ... kucha loga mauMna bhI kara lete haiM aura 'U-UM' Adi avyakta dhvani se apanA kAma bhI nikAla lete haiN| yaha kaisA mauna? ___AkAMkSA kA kama honA, prayojana kA kama honA, icchAoM kA kama honA, apekSAoM kA kama honA caMcalatA kA apane Apa kama honA hai| caMcalatA apane Apa nahIM hotii| ghUmane vAlI cIja apane Apa nahIM ghuumtii| use ghumAne vAlA dUsarA koI-na-koI hotA hai| cakkA ghUmatA hai, cAhe karma kA bandha 56 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ havA se, cAhe bijalI se aura cAhe aura kisI sAdhana se| vaha apane Apa nahIM ghUmatA, kisI preraNA se ghUmatA hai| caMcalatA apane Apa nahIM hotii| caMcalatA kI taha meM kucha aura hotA hai| ___pAribhASika zabdAvalI meM caMcalatA ko yoga kahA jAtA hai| yaha yoga Asrava hai| yoga Asrava apane Apa pravRtta nahIM hotA, usake pIche koI apekSA hotI hai| vaha apekSA hai-avirti| avirati arthAt chipI huI caah| vaha chipI huI jvAlA hai, Aga hai| Aga bhabhaka rahI hai| cAha hai| sukha ko pAne kI cAha aura duHkha ko miTAne kI caah| priya ko pAne kI cAha aura apriya ko miTAne kI caah| anukUla ko prApta karane kI cAha aura pratikUla ko samApta karane kI caah| sukha-suvidhA ko pAne kI cAha aura kaSTa ko miTAne kI caah| yaha jo vibhinna prakAra kI Antarika cAha hai, AkAMkSA hai, ise manovijJAna kI bhASA meM 'adas mana' kahA gayA hai| karmazAstra kI bhASA meM yaha avirati Asrava hai| avirati kA artha hai-virati kA abhaav| abhI taka cAha miTI nahIM hai, pyAsa bujhI nahIM hai, atRpti hai| kaMTha abhI taka sUkhA-hI-sUkhA hai| kitanA hI pAnI pI liyA, para abhI taka kaMTha sUkhe haiN| pyAsa bujhI nhiiN| sAre saMsAra kA pAnI pI liyA, para pyAsa bujhI nhiiN| yaha amiTa caah| amiTa cAha kA jo srota. hai, use avirati Asrava kahA gayA hai| isakI mAtrA jitanI adhika hogI, caMcalatA adhika bddh'egii| caMcalatA yadi svAbhAvika hotI to saba prANiyoM meM samAna hotii| kucha loga barAmade meM baiThe haiN| sar3aka para bAje bajate haiN| kucha khar3e hokara sar3aka para dekhane laga jAeMge, kucha zAMta baiThe rheNge| yaha antara kyoM? jinameM avirati prabala hai; cAha prabala hai, utsukatA prabala hai, ve dekhane ko daur3eMge, bhAgeMge, prayatna kareMge, sunanA caaheNge| jinameM avirati kama hai, cAha kama hai, utsukatA kama hai, ve apane Apa meM zAMta baiThe rheNge| antarvRtti hokara baiThe rheNge| ve bahirvRtti nahIM rheNge| ve bAhara nahIM bhaageNge| yaha AkarSaNa kA kAma honA sahajabhAva meM antarvRtti honA hai| mAnasazAstra meM do prakAra kI vRttiyoM kA ullekha hai-antarvRtti aura bhirvRtti| kAmazakti jaba Age kI ora bar3hatI hai, vyakti bahirvRtti ho 60 karmavAda Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai| bAhara kI ora daur3ane laga jAtA hai| jaba kAmazakti kI pratyAvRtti hotI hai, Diprezana hotA hai to vyakti bhItara meM simaTa jAtA hai| usakI bAharI vRttiyAM samApta ho jAtI haiN| ThIka hama isI karmazAstrIya bhASA kA prayoga kareM ki avirati jaba tIvra hotI hai taba puruSa bAhara kI ora bhAgatA hai| usakI AkAMkSA itanI bar3ha jAtI hai ki vaha sAre saMsAra ko apanI muTThI meM banda karane kA prayatna karatA hai aura saba kucha bAhara-hI-bAhara dekhatA hai| use saba kucha bAhara-hI-bAhara dIkhatA hai| jaba yaha avirati kama hotI hai, vyakti apane bhItara simaTanA zurU ho jAnA hai| jaba bhItara simaTanA zurU hotA hai to AkAMkSAeM kama hotI haiM, caMcalatA apane Apa kama ho jAtI hai| eka saMskRta kavi ne kahA hai AzA nAma manuSyANAM, kaacidaashcryshRNkhlaa| yayA baddhAH pradhAvanti, muktAstiSThanti pazuvat // AzA nAma kI eka sAMkala hai| yaha adbhuta sAMkala hai| lohe kI sAMkala se AdamI ko bAMdha do, vaha cala nahIM paayegaa| sAMkala ko khola do, vaha calane laga jaayegaa| kintu AzArUpI sAMkala se AdamI ko bAMdha do, vaha daur3ane laga jaayegaa| sAMkala ko khola do, vaha paMgu kI taraha baiTha jaaegaa| kitanI ulTI bAta hai! eka sAMkala vaha hai jisameM * baMdhA AdamI cala nahIM sakatA, sAMkala se mukta hote hI vaha daur3ane laga jAtA hai| eka sAMkala vaha hai jisase baMdhA AdamI daur3ane lagatA hai aura mukta hone para eka paira bhI nahIM cala paataa| kitanI adbhuta bAta hai! __caMcalatA paidA karane vAlA, sakriyatA paidA karane vAlA, bhaTakAne vAlA jo tattva hai, vaha hai avirit| yaha eka aisI pyAsa hai jise hama abhI taka bujhA nahIM paaye| itanA bhoga kara bhI bujhA nahIM paate| caMcalatA kA yahI bar3A srota hai| eka prazna AtA hai ki jaba hama itanA jAna gae ki caMcalatA kA srota hai AkAMkSA, icchA, atRpti, phira bhI use bujhA nahIM paate| yaha kyoM? AdamI jAna le, phira kyoM nahIM bujhA pAye? isakA bhI eka kAraNa hai| yaha bhrama hai ki AdamI ne jAna liyaa| vaha abhI karma kA bandha 61 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka jAna nahIM pAyA hai| isakA kAraNa hai-mithyA dRssttikonn| hamArA dRSTikoNa hI kucha aisA banA huA hai ki jisase pyAsa bujhatI hai usase dUra bhAgate haiM aura jisase pyAsa bhabhakatI hai use isalie pI rahe haiM ki pyAsa bujha jaaye| AcArya pUjyapAda ne likhA hai mUDhAtmA yatra vizvastaH, tato nAnyad bhyaaspdm| . yato bhItastato nAnyad, abhayasthAnamAtmanaH // . .. - 'mUr3ha AtmA jisameM vizvAsa karatA hai usase adhika koI bhayAnaka vastu saMsAra meM nahIM hai| mUr3ha AtmA jisase DaratA hai, jisase dUra bhAgatA hai, usase bar3hakara zaraNa dene vAlI vastu saMsAra meM nahIM hai|' khataranAka vastu meM vizvAsa karanA aura khatarA miTAne vAlI vastu se dUra bhAganA, yaha kaba hotA hai? yaha taba hotA hai jaba AtmA mUr3ha ho, dRSTikoNa mithyA ho, moha prabala ho| jaba rAga-dveSa kI prabalatA hotI hai, kaSAya kI prabalatA hotI hai, taba aisA hotA hai| jaba taka mithyAdRSTi dUra nahIM hogI, taba taka hama yaha samajha nahIM paayeNge| karma-bandha kI prakriyA meM mahAvIra se pUchA gayA-bhaMte! karma kA bandha kaise hotA hai? usakI prakriyA kyA hai? bhagavAn ne kahA-jaba jJAnAvaraNa karma viziSTa, udayAvasthA meM hotA hai, taba darzanAvaraNa karma kA udaya hotA hai| jaba jAnane para AvaraNa AtA hai, taba dekhane para bhI AvaraNa A jAtA hai| jaba darzana kA AvaraNa hotA hai, taba darzanamoha karma kA udaya hotA hai| jaba darzanamoha kA udaya hotA hai, taba mithyAtva AtA hai| usake astitva meM nitya ko anitya, sukha ko duHkha, anitya ko nitya aura duHkha ko sukha manAne kI bAta ghaTita hotI hai taba vyakti jo duHkha ke sAdhana haiM, unheM sukha ke sAdhana tathA jo sukha ke sAdhana haiM, unheM duHkha ke sAdhana mAnane laga jAtA hai| taba vaha pyAsa ko bujhAne vAle sAdhanoM ko pyAsa lagAne vAle tathA pyAsa lagAne vAle sAdhanoM ko pyAsa bujhAne vAle sAdhana mAnanaM laga jAtA hai| sArI bAta ulaTa jAtI hai| jaba taka yaha mithyAtva kA bandhana nahIM TUTatA, taba taka karma kA cakra TUTa nahIM sktaa| ise tor3A nahIM jA sktaa| 62 karmavAda Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdRSTi ke astitva-kAla meM, yaha jAnate hue bhI ki pyAsa hai aura pyAsa bujhAne ke sAdhana bhI haiM, hama unhIM sAdhanoM ko DhUMr3hate haiM, jinase pyAsa aura adhika bar3ha jAtI hai| yaha isalie hotA hai ki usakI taha meM mithyAtva avasthita hai| mithyA dRSTikoNa, mati kA viparyaya, buddhi kA viparyAsa-satya ko viparIta grahaNa karane ke lie bAdhya karatA hai| ___jaba taka mithyAtva rahegA, taba taka AkAMkSAeM raheMgI, pyAsa banI-kI-banI rhegii| jaba taka pyAsa banI rahegI, taba taka pramAda bhI hotA rahegA, bhrAMti hotI rahegI, vismRti hotI rhegii| vismRti, jaise-hamane eka bAra jAna liyA ki dhana sukha kA sAdhana nahIM hai| yaha tathya smRtipaTala para aMkita hai, kintu jaise hama kAryakSetra meM utareMge, karmakSetra meM praveza kareMge, taba isa bAta ko bhUla jAeMge ki dhana, saMpatti, aizvarya sukha ke sAdhana nahIM haiN| hama yaha mAnane laga jAeMge yA hameM aisA lagane lagegA ki saMsAra meM koI sArabhUta vastu hai to vaha dhana hai, saMpatti hai, aizvarya hai| zeSa saba kucha asAra-hI-asAra hai, vyartha hai, mithyA hai| dhana hai to saba kucha hai, dhana nahIM hai to kucha bhI nhiiN| dhana hI sAra hai, yahI sArabhUta hai, padArtha hai| aba prazna hotA hai ki aisA kyoM hotA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki hama bhUla jAte haiM, vismRti ho jAtI hai, pramAda ubhara jAtA hai| isalie aisA hotA hai| jaba taka ye cAra tattva-mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya-astitva meM rahate haiM, taba taka caMcalatAoM ko rokA nahIM jA sktaa| caMcalatA ke cakra ko dhImA nahIM kiyA jA sktaa| vaha cakra itanI tejI se ghUmane lagatA hai ki usakA anumAna karanA bhI kaThina ho jAtA hai| vyakti dhyAna karane ke lie baiThatA hai to kabhI AkAMkSAoM kA jvAra AtA hai, kabhI pramAda kA andhakAra chA jAtA hai, kabhI kaSAya kI Aga bhabhaka uThatI hai aura vaha dhyAna se bhaTaka jAtA hai| dhyAna chUTa jAtA hai aura vaha saMkalpa-vikalpa ke jAla meM phaMsa jAtA hai| usa jAla meM aisI samAdhi lagegI ki vAstavika samAdhi kA chora chUTa jaayegaa| yaha isalie hotA hai ki hama zodhana karate hue nahIM A rahe haiN| hamArI vRttiyoM kA zodhana nahIM ho pAyA hai| karma kA bandha 63 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kI saphalatA ke lie hameM ina karmazAstrIya rahasyoM ko samajhanA atyanta Avazyaka ho jAtA hai| hama mithyA dRSTikoNa ko chor3eM, samyak dRSTikoNa ko apanAeM, avirati ko chor3eM aura virati ko grahaNa kareM, pramAda ko chor3akara apramAda meM AeM aura kaSAya kI Aga ko zAMta kara calate jaaeN| itanA hone para caMcalatA apane Apa kama hotI rhegii| ___loga pUchate haiM-pahale hI kSaNa meM mana caMcala hai| use zAMta kaise kareM, aisA koI jAdU nahIM hai ki pahale hI kSaNa meM mana zAMta ho jaae| mana ko zAMta karane kI eka prakriyA hai| usa prakriyA meM se gujareM, mana zAMta ho jaayegaa| vaha prakriyA hai-mithyA dRSTikoNa, avirati, pramAda aura kaSAya ko upazAMta karate jAeM, mana zAMta ho jaayegaa| ina cAroM ko kSINa karate jAeM, kSINa karane kI sAdhanA kareM, eka dina aisA AyegA ki mana zAMta ho rahA hai, ho gayA hai, vANI zAMta ho rahI hai, ho gayI hai, zarIra zAMta ho rahA hai, ho gayA hai| hama isa prakriyA ko dRr3hatA se pakar3eM aura usako karate cale jaaeN| usameM se gujareM, kramazaH hama apane lakSya meM saphala hote jaaeNge| hama tAtkAlika lAbha pAne ke lie yaha na soceM ki abhI saba kucha ho jAye, sAdhanA ke pahale kSaNa meM hI siddhi mila jaaye| yaha na kabhI huA hai, na hotA hai aura na hogaa| hama prakriyA karate cale jaaeN| nirAza na bneN| ___hama zvAsa-prekSA yA zarIra-prekSA kara rahe haiM, usakA pUrA artha sabakI samajha meM Aye yA na Aye, kintu yaha nizcita hai ki hama eka prakriyA meM se gujara rahe haiM aura usake dvArA una cAroM ke cakravyUha ko tor3ane kA prayAsa kara rahe haiN| prazna hotA hai ki hama anuprekSA ke abhyAsakAla meM cintana karate haiM, cintana karanA, prekSA meM mana ko idhara se udhara ghumAnA, caMcalatA ko miTAne kA upAya kaise ho sakatA hai? prazna sahI hai| hama anuprekSA ke samaya caMcalatA ko nahIM miTA rahe haiM, usake lie prayala bhI nahIM kara rahe haiN| hama eka prakAra kI caMcalatA ke sAmane dUsare prakAra kI caMcalatA khar3I kara rahe haiN| maharSi pataMjali ne kahA hai-'vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / eka pakSa ko tor3anA hai to dUsare pratipakSa ko paidA kro| azubha ko tor3anA hai 64 karmavAda Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to zubha ko paidA kro| chor3anA donoM ko hai-zubha ko bhI chor3anA hai aura azubha ko bhI chor3anA hai| pApa ko bhI chor3anA hai aura puNya ko bhI chor3anA hai| kintu azubha ko chor3ane ke lie zubha kA saMkalpa kreN| bure ko chor3ane ke lie acche kA saMkalpa kreN| burI Adata chor3ane ke lie acchI Adata ddaaleN| anyathA burI Adata chUTegI nhiiN| eka bAra chUTa bhI jAyegI to vaha punaH pakar3a legii| hamane dekhA, eka AdamI ko tambAkU sUMghane kI Adata thii| dina meM sau-pacAsa bAra vaha tambAkU sUMghatA thaa| na use usa tambAkU meM durgaMdha hI AtI aura na use usa Adata ke prati ghRNA hI thii| eka dina use vaha bAta samajha meM A gayI aura usane usa Adata ko chor3ane kA saMkalpa kara liyaa| aba vaha tambAkU ko sUMghanA chor3a, itra ko sUMghane lgaa| itra ko sUMghanA usakI Adata bana gayI aura vaha tambAkU kI Adata chUTa gyii| burI Adata ko badalane ke lie acchI Adata DAlI jAtI hai| eka prakAra kI caMcalatA ko miTAne ke lie hama dUsare prakAra kI caMcalatA kA sahArA le rahe haiN| purAnI caMcalatA ko miTAne ke lie nayI caMcalatA ko apanA rahe haiN| aisA karate-karate eka dina aisA bhI AyegA ki sArI caMcalatA miTa jAyegI, samApta ho jaayegii| karma kA bandha 65 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA kA mUla : mohakarma kucha vyakti nahIM jAnate ki unheM kyA karanA hai? kucha vyakti jAnate haiM para karane meM samartha nahIM hote| kucha vyakti jAnate haiM kintu sahI-sahI nahIM jaante| kucha karate haiM, para sahI DhaMga se nahIM krte| isa prakAra aneka samasyAeM haiM aura pratyeka vyakti ko kisI-na-kisI samasyA kA sAmanA karanA par3atA hai| ye samasyAeM kyoM haiM? inakA hetu kyA hai? karmazAstra meM ina praznoM para vimarza kiyA gayA aura inakA samAdhAna bhI diyA gyaa| jJAna kI dUsarI zAkhAeM, jo snAyavika, uttejanA tathA paristhiti ke kAraNa mAnavIya AcaraNa kI vyAkhyA karatI haiM, ve zarIra se Age nahIM jaatiiN| yaha unakA viSaya bhI nahIM hai| unakA viSaya zarIra se pratibaddha hai| mAnasazAstra ne manovizleSaNa kiyA aura mAnasika samasyAoM ke bAre meM vicAra bhI kiyA, unakA samAdhAna bhI kiyaa| kintu vaha samAdhAna paristhiti aura paristhiti-janita snAyavika uttejanA-ina do meM samAhita ho jAtA hai| vaha ina do se Age nahIM jaataa| vaha avacetana mana taka jAtA hai| kintu avacetana mana meM bhI aisA kyoM hotA hai, isakA koI sahI samAdhAna prApta nahIM hotaa| ____ karmazAstra ne inake mUla kAraNoM para bhI vicAra kiyA hai, paristhitiyoM para bhI vicAra kiyA hai| usane paristhitiyoM ko asvIkAra nahIM kiyA hai, kyoMki paristhitiyAM nimitta banatI haiN| nimitta ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| kintu jo ghaTanA hotI hai, usakA mUla hetu kyA hai, isake vimarza meM jaba hama jAyeM to patA calegA ki pratyeka samasyA ke pIche kisI-na-kisI karma kI koI preraNA hai| 66 karmavAda Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama ajJAna ko leN| AdamI nahIM jaantaa| kisI karmazAstrI se pUcho to vaha kahegA-yaha AdamI nahIM jaantaa| isakA mUla kAraNa hai| jJAnAvaraNa karma kA udy| isa vyakti kI cetanA ko jJAna kA AvaraNa prabhAvita kara rahA hai, isalie isake jJAna kA vikAsa nahIM ho pA rahA hai| mAnasazAstrI kA uttara dUsarA hogaa| vaha kahegA-isa vyakti kA mastiSka vikasita nahIM hai, isalie isameM jJAna kA vikAsa kama hai| mAnasazAstrI zarIra ke AdhAra para kAraNa DhUMr3hegA aura una kAraNoM kA vizleSaNa kregaa| ___ eka prazna hotA hai ki mastiSka vikasita kyoM nahIM huA? isakA bhI koI kAraNa avazya honA caahie| kAraNa avazya hai| yaha kAraNa chipA huA hai sUkSma zarIra meN| vaha sthUla zarIra meM prakaTa nahIM hai| usa vyakti ke jJAna ke AvaraNa kA itanA prabala udaya hai ki jJAna kA saMvAhaka avayava banA hI nahIM yA banA hai to adhUrA hai| jJAnAvaraNa ke kAraNa hI mastiSka vikasita nahIM huA hai| amanaska jIvoM (Non Vergetta) meM pRSTharajju aura mastiSka nahIM hote| samanaska jIvoM (Vergetta) ke pRSTharajju aura mastiSka hote haiN| phira bhI unakA vikAsa samAna nahIM hotaa| jJAnAvaraNa-vilaya ke tAratamya ke AdhAra para vaha taratamatAyukta hotA hai| ___ eka vyakti jAnatA hai| usameM jJAna hai| para vaha karane meM samartha nahIM hai| apane Apako akarmaNya pAtA hai| karmazAstra kahegA-isakA bhI kAraNa hai| vaha kAraNa hai-antarAya karma kA udy| vaha karma usa vyakti kI zakti ko bAdhita kara rahA hai, use skhalita kara rahA hai| vaha karma zakti kA pratighAta kara rahA hai, usameM avarodha utpanna kara rahA hai| vaha usakI karmajA zakti meM sahayogI nahIM de rahA hai, bAdhA pahuMcA rahA hai| ___ do prakAra kI kSamatA hai-yogyAtmaka kSamatA aura kriyAtmaka kssmtaa| yogyAtmaka kSamatA AtmA kA guNa hai| kriyAtmaka kSamatA AtmA aura zarIra ke yoga se niSpanna hotI hai| karmazAstra kI bhASA meM yogyAtmaka kSamatA ko 'labdhivIrya' aura kriyAtmaka kSamatA ko 'karaNavIrya' kahA jAtA hai| samasyA kA mUla : mohakarma 67 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa vyakti meM 'labdhivIrya' nahIM hotA, zakti kA mUlataH vikAsa hI nahIM hotA, vaha kucha kara hI nahIM paataa| vaha kitanA hI cAhe, kara nahIM sktaa| jisa vyakti meM labdhivIrya hai, kintu karaNavIrya nahIM hai, kriyAtmaka kSamatA nahIM hai to zakti kI upalabdhi hone para bhI vaha kucha nahIM kara paataa| jisameM donoM haiM, vahI vyakti kucha kara pAtA hai| ___ karmazAstra ke isa mahattvapUrNa bindu ko samajhane ke lie hameM AtmA aura zarIra, mana aura zarIra-donoM ke yoga ko ThIka se samajhanA hogaa| mana kA zarIra para prabhAva hotA hai aura zarIra kA mana para prabhAva hotA hai| AtmA kA zarIra para prabhAva hotA hai aura zarIra kA AtmA para prabhAva hotA hai| kevala AtmA yA kevala zarIra se ve sAre kArya nahIM ho sakate jo hamAre vyaktitva kI vyAkhyA karane vAle hote haiN| kevala AtmA se ve hI kArya niSpanna hote haiM jo AtmA ke mUlabhUta kArya haiN| ve haiM-caitanya kA pUrNa vikAsa, Ananda kA pUrNa vikAsa, zakti kA pUrNa vikAsa arthAt ananta caitanya, ananta Ananda aura ananta zakti kI praapti| vaha caitanya jisakA eka kaNa bhI AvRta nahIM hotA, vaha Ananda jisameM kabhI vikAra nahIM AtA, jisameM kabhI zoka kI lahara nahIM AtI, vaha akhaNDa Ananda, avyAbAdha Ananda, vaha zakti jisameM koI bAdhA nahIM hotI, koI skhalanA nahIM hotI, koI rukAvaTa nahIM hotii| yaha kevala AtmA meM hI ho sakatA hai| kinta jahAM zarIra hai aura zarIra ke dvArA jo caitanya prakaTa ho rahA hai, vaha akhaNDa nahIM hogaa| zarIra ke mAdhyama se prakaTa hone vAlA Ananda bhI avyAbAdha nahIM hogaa| zarIra ke mAdhyama se prakaTa hone vAlI zakti bhI avyAhata nahIM hogii| mAdhyama ke dvArA jo bhI prakaTa hotA hai, vaha kabhI pUrNa nahIM hotaa| mAdhyama kA artha hotA hai-baisaakhii| apane pairoM se calane vAlA vyakti jisa zakti kA anubhava karatA hai, baisAkhI ke sahAre calane vAlA vyakti vaisI zakti kA kabhI anubhava nahIM kara krtaa| baisAkhI kA sahArA tabhI lenA par3atA hai, jaba pairoM meM zakti kI kamI hotI hai| yadi pairoM meM zakti pUrI ho to baisAkhI nirarthaka hai| manuSya mAdhyama kA sahArA taba letA hai jabaki pUraka kI jarUrata hotI hai| AMkhoM kI zakti nyUna hotI hai, taba cazmA lagAnA par3atA hai| vaha zakti kA 68 karmavAda . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUraka hotA hai| dekhane kI zakti nyUna na ho to cazmA Avazyaka nahIM letA, mAdhyama kI AvazyakatA nahIM hotii| - AtmA kI abhivyakti kA mAdhyama hai shriir| zarIra ke mAdhyama se hI AtmA kI zaktiyAM abhivyakta hotI haiN| caitanya kI abhivyakti, Ananda kI abhivyakti, zakti kI abhivyakti-ye sArI abhivyaktiyAM zarIra ke mAdhyama se hotI haiN| __caitanya kI abhivyakti ke sAdhana haiM-indriyAM, mana aura buddhi| Ananda kI abhivyakti kA mAdhyama hai-anubhuuti| zakti kI abhivyakti kA mAdhyama hai-zarIra / hAtha, paira Adi sAre avayava zakti kI abhivyakti ke mAdhyama haiN| indriyAM bhI zakti kI abhivyakti ke mArga haiN| zakti ke binA kucha bhI nahIM hotaa| caitanya kI abhivyakti bhI zakti ke binA nahIM ho sakatI, Ananda kI abhivyakti bhI zakti ke binA nahIM ho sktii| zakti kA mAdhyama sabake sAtha jur3A huA hai| sabhI abhivyaktiyoM kA mAdhyama hai shriir| isIlie mana se zarIra prabhAvita hotA hai aura zarIra se mana prabhAvita hotA hai| caitanya kA vikAsa ho gayA, kintu indriyoM kA jo AkAra banA hai, indriyoM ke jo golaka bane haiM, svastha nahIM haiM, to caitanya kI zakti kAma nahIM AyegI, usakA upayoga nahIM ho pAyegA, jaise-taise vaha anupayogI hI banI rhegii| Ananda kA vikAsa hai, kintu abhivyakti kA mAdhyama ThIka nahIM hai to vaha kAryakara nahIM hogaa| zarIra bhI ThIka honA cAhie, usake anurUpa honA cAhie aura indriyoM ke golaka svastha aura sakSama hone cAhie, tabhI unameM zaktiyAM abhivyakta ho sakatI haiM, anyathA nhiiN| bijalI kA pravAha niraMtara gatizIla hai| yadi balba ThIka hai to vaha abhivyakta ho jAyegI, prakAza phaila jaayegaa| yadi balba ThIka nahIM hai to bijalI rahate hue bhI usameM abhivyakti nahIM hogI, prakAza nahIM hogA, aMdherA nahIM mittegaa| mAdhyama ThIka honA cAhie, tabhI abhivyakti ho sakatI hai| ___ hama yaha vismRta na kareM ki zarIra mana ko prabhAvita karatA hai aura mana zarIra ko prabhAvita karatA hai| zarIra bhI prabhAva kA nimitta banatA samasyA kA mUla : mohakarma 66 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura mana bhI prabhAva kA nimitta banatA hai| kintu nimitta kA mUlasrota hai-krm| kucha mAnate haiM ki paristhiti ke kAraNa aisA hotA hai| kintu usameM hameM apavAda bhI milate haiN| kaI bAra aisA anubhava hotA hai ki vAtAvaraNa zAnta hai, mana zAnta hai, kahIM kucha gar3abar3a nahIM hai, phira bhI mana meM acAnaka udAsI chA jAtI hai, mana ciMtA se bhara jAtA hai, vaha zokAkula ho jAtA hai| kabhI-kabhI acAnaka mana harSa se vibhora ho jAtA hai| yaha saba sakAraNa ho to bAta samajha meM A sakatI hai| koI hAsyAspada ghaTanA ghaTita ho aura haMsI A jAye yA cintA paidA karane vAlI ghaTanA ghaTita ho aura mana cintA se bhara jAye, yaha bAta samajha meM A sakatI hai| kintu akAraNa hI mana meM harSa yA viSAda paidA ho, yaha Azcarya meM DAla detI hai| jaba harSa, viSAda, ciMtA yA zoka kA koI pratyakSa hetu nahIM dIkhatA, taba acaMbhA hotA hai| karmazAstra ne ina ahetuka AvegoM para bhI vicAra kiyA aura samAdhAna prastuta karate hue kahA ki nimittoM ke milane para yA paristhitiyoM ke hone para harSa, bhaya, zoka Adi hote haiM, kintu kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki jaba bhaya-vedanIya karma kA prabala udaya hotA hai aura ve karma-paramANu itanI prabalatA se udaya meM Ate haiM, zoka yA cintA paidA ho jAtI hai| jaba zokavedanIya-karma ke paramANu tIvratA se udaya meM Ate haiM, taba binA kAraNa hI mana meM zoka chA jAtA hai| krodha-vedanIya ke prabala udaya se akAraNa hI vyakti krodhita ho jAtA hai| isa prakAra ke krodha ko 'apratiSThita krodha' kahA gayA hai| apratiSThita krodha kA artha hai-akAraNa utpanna hone vAlA krodh| usakI koI pratiSThA nahIM hai, kAraNa nahIM hai, nimitta nahIM hai| usakA hetu karma ke udaya kI prabalatA mAtra hai| krodha-vedanIya ke paramANu eka sAtha inatI prabalatA se udaya meM A gaye ki vyakti baiThe-baiThe hI gusse meM A gyaa| dainaMdina ke jIvana meM hama aisI avasthAoM kA anubhava karate haiN| saba kucha sakAraNa hI nahIM hotA, akAraNa bhI bahuta kucha hotA hai| anekAnta kI svIkRti ke anusAra pratyeka kArya ke pIche bAhya kAraNa kI anivAryatA nahIM hai| kahIM-kahIM kAraNa svagata bhI hotA hai, alaga 7 karmavAda Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa nahIM mI hotaa| arthAt vahAM kArya aura kAraNa do nahIM hote| acAnaka ubharane vAle krodha meM koI bAharI kAraNa nahIM hotA, usakA kAraNa svayaM meM samAhita hai| krodha-vedanIya kA udaya hI krodha kA kAraNa hai| anya koI kAraNa nahIM hai, koI paristhiti nahIM hai, koI nimitta nahIM hai| aisA bhI ghaTita hotA hai| karma-zAstrIya vyAkhyA ke sandarbha meM hama paristhitivAda ko sArvabhauma siddhAnta ke rUpa meM svIkAra nahIM kara skte| yaha nimitta kA asvIkAra nahIM hai, paristhiti kA asvIkAra nahIM hai| jaisI paristhiti hotI hai, vyakti vaisA hI bana jAtA hai| isa bAta meM sacAI hai, kintu pUrI sacAI nahIM hai| jaba hama sApekSavAda ke AdhAra para ciMtana karate haiM to pUrI sacAI kI bAta kisI eka bAta meM ho hI nahIM sktii| vaha saba apUrNa satya hai| paristhitivAda mithyA nahIM hai| karmavAda meM paristhiti kA bhI sthAna hai, nimitta kA bhI sthAna hai| kintu paristhiti hI saba kucha hai yA paristhiti hI vyakti ko nirmita karatI hai yA hamArA pratyeka AcaraNa yA vyavahAra paristhiti se hI prabhAvita hokara ghaTita hotA hai-aisA mAnanA bhrAmaka hogaa| yadi paristhitivAda kI ekAntataH svIkRti hotI hai to usake cakra ko kabhI tor3A nahIM jA sakatA, vaha kabhI TUTa nahIM sktaa| vaha Age se Age ghUmatA rahatA hai| eka prazna upasthita hotA hai ki yadi isa paristhiti ke cakra ko nahIM tor3A jA sakatA to phira karma-cakra ko kaise tor3A jA sakatA hai? yaha bhI to eka cakra hai| kyoMki pratyeka ghaTanA ke pIche yadi karma kA hAtha hai aura hara ghaTanA karma ke dvArA hI prabhAvita hokara ghaTita hotI hai to phira isa karma-cakra ko kaise tor3A jA sakatA hai? ___ karma kI svIkRti bhI ekAntika nahIM hai| saba kucha karma se hI ghaTita hotA hai, yaha svIkRti ucita nahIM hai| saba kucha karma se nahIM hotaa| kucha aisI bhI sthitiyAM haiM; jo karma se prabhAvita nahIM bhI hotiiN| vyakti kA pUrA vyaktitva karma se prabhAvita nahIM hotaa| aisI aneka ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, jo karma se prabhAvita nahIM hotii| ___eka vyakti anAdikAla se mithyAdRSTi hai| usakA mithyAdarzana anAdi hai| vaha pratyeka tattva ko mithyAdRSTi se dekhatA hai| satya ke prati usakI samasyA kA mUla : mohakarma 77 . Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi sahI nahIM hai| jaba anAdikAla se aisA ho rahA hai to vaha mithyAtva ke cakra ko kaise tor3a pAyegA? kintu AtmA meM eka aisI zakti hai, jo pUrNarUpeNa karma se kabhI prabhAvita nahIM hotii| yadi karma kA pUrA sAmrAjya bhI ho jAye to bhI vaha use kabhI miTA nahIM sktaa| use tor3a nahIM paataa| karma kA sAmrAjya, moha kA sAmrAjya isIlie sthApita hotA haiM aura taba taka calatA hai, jaba taka ki AtmA apanI zakti ke prati jAgRta na ho jAye, jAnane kA kSaNa prApta na ho jaayeN| kisI bhI rASTra meM vidazI zAsana taba taka calatA hai, jaba taka usa deza yA rASTra kI janatA jAgRta nahIM ho jaatii| duniyA ke kisI nI rASTra ke itihAsa meM yahI huA hai| videzI zAsakoM ne taba taka zAsana keyA, jaba taka ki vahAM kI janatA jAga na gayI yA vahAM kI janatA ko jagAne vAlA koI vyakti upalabdha nahIM ho gyaa| jisa kSaNa janatA . nAga jAtI hai yA jagAne vAlA vyakti, prANa phUMkane vAlA vyakti prApta ho jAtA hai taba videzI zAsana cala nahIM sakatA, usakI jar3eM hila jAtI haiM, use apanI sattA sameTa lenI par3atI hai| ___ kAla kI bhI eka zakti hai jo karma se prabhAvita nahIM hotii| eka kAla AtA hai, eka samaya AtA hai, eka kSaNa aisA AtA hai ki usa kSaNa meM kAlalabdhi ke kAraNa AtmA sahaja rUpa meM jaga jAtI hai| usameM apane astitva ke prati jAgarUkatA kA bhAva A jAtA hai| usa kSaNa meM mithyAtva kA sAmrAjya, moha kA sAmrAjya pahalI bAra hila uThatA hai aura dhIre-dhIre usakI jar3eM TUTane lagatI haiN| yadi saba kucha hI karma ke dvArA niSpanna hotA, karma kI pUrNa sattA hotI, karma kA sArvabhauma sAmrAjya hotA to kabhI isa cakra ko nahIM tor3A jA sktaa| hama isa bAta ko yAda rakheM ki yadi saba kucha paristhiti ke dvArA nahIM hotA hai to saba kucha karma ke dvArA bhI nahIM hotA hai| isa duniyA meM kisI ko akhaMDa sAmrAjya yA ekachatra zAsana prApta nahIM hai| sabake lie avakAza hai| kAlalabdhi ko bhI avakAza hai| isI kAlalabdhi ke dvArA kucha viziSTa ghaTanAeM ghaTita otI haiN| hama eka ghaTanA ko smjheN| yaha ghaTanA hai| -vanaspati jIvoM ke 72 karmavATa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSayakoSa se nikalakara vikAsazIla jagat meM aanaa| prANI-jaMgat kI do rAziyAM haiN| eka hai vyavahAra-rAzi aura dUsarI hai avyvhaar-raashi| avyavahAra-rAzi vanaspati kA vaha khajAnA hai, jo kabhI samApta nahIM hotaa| usameM ananta-ananta jIva rahate haiN| yaha jo dRzya jagat hai, isameM jitane bhI jIva Ate haiM, ve saba avyavahAra-rAzi se nikalakara Ate haiN| avyavahAra-rAzi sUkSma jIvoM kI rAzi hai| yaha akSayakoSa hai| yaha kabhI samApta nahIM hotaa| ananta kAla meM bhI samApta nahIM hotaa| dUsarI rAzi hai-vyvhaar-raashi| yaha sthUla prANiyoM kA jagat hai| jo koI bhI jIva mukta hotA hai, vaha vyavahAra-rAzi se mukta hotA hai| avyavahAra-rAzi meM par3A huA jIva kabhI mukta nahIM hotaa| vahAM se koI mukti kI ora nahIM jaataa| mukta hone ke lie use vyavahAra-rAzi meM AnA par3atA hai| hamAre caitanya kA jitanA vikAsa hotA hai, vaha vyavahAra-rAzi meM hI hotA hai| avyavahAra-rAzi. meM kisI kA vikAsa nahIM hotaa| vahAM kevala eka indriya, ekamAtra sparzanendriya hotI hai| ve saba vanaspati ke jIva haiM, yaha vanaspati ke jIvoM kA ananta koSa hai| isase jIva nikalate haiM para yaha kabhI khAlI nahIM hotaa| yahAM kevala eka indriya kI cetanA kA vikAsa hotA hai| Age vikAsa nahIM hotaa| na mana kA vikAsa, na anya indriyoM kA vikAsa aura na buddhi kA vikaas| koI vikAsa nhiiN| kevala sparzana indriya -tvacA kA vikaas| pragAr3ha mUrchA, pragAr3ha nidraa| jo caitanya prApta hai, usakA sUcaka hai sparzana indriya aura kucha bhI nhiiN| isa avyavahAra-rAzi se kucha jIva vyavahAra-rAzi meM Ate rahate haiN| kyoM Ate haiM-yaha eka prazna hai| yadi karma hI saba kucha hotA to ve vahAM se nikala hI nahIM paate| kintu kAlalabdhi, kAla kI zakti ke AdhAra para ve vahAM se nikalakara vyavahAra-rAzi meM A jAte haiN| kAla kI zakti asIma hotI hai| usI zakti ke AdhAra para ve vahAM se nikalate haiN| yadi karma ke AdhAra para nikalate to jaise dasa-bIsa nikalate haiM. vaise hI sau-hajAra jIva bhI nikala aate| lAkha aura karor3a bhI nikala aate| ananta bhI nikala aate| kintu ve karma kI zakti se nahIM niklte| ve nikalate haiM kAla kI zakti se, kAlalabdhi se| samasyA kA mUla : mohakarma 73 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra-rAzi ke jIvoM kI do zreNiyAM haiM-eka hai kRSNapakSa aura dUsarI hai shuklpkss| kucha jIva haiM kRSNapakSa vAle aura kucha jIva haiM zuklapakSa vaale| jaise candramA ke do pakSa hote haiM-kRSNa aura zukla, kAlA aura sphed| vaise hI hamAre jIvana ke bhI do pakSa haiM-kRSNa aura zukla, kAlA aura sphed| kRSNapakSa hamAre aniSTa karmoM kA sUcaka hai, aniSTa vAtAvaraNa kA sUcaka hai, tAmasa vRttiyoM kA sUcaka hai| zuklapakSa hamAre vikAsa kA sUcaka hai, baMdhanamukti kI ora agrasara hone kA sUcaka hai| ' jo vyakti kRSNapakSa meM hai, vaha AdhyAtmika vikAsa nahIM kara sktaa| AdhyAtmika vikAsa vahI vyakti kara sakatA hai, jo zaklapakSa meM hai| usakA jo vAtAvaraNa hai, usakI jo orA hai, AbhA-maMDala hai, paryAvaraNa hai, vaha zukla ho jAtA hai| usa vyakti ke AsapAsa zuklatA kA vAtAvaraNa chA jAtA hai| vaha vyakti AdhyAtmika vikAsa kI ora bar3hatA hai| usakA vikAsa prArambha ho jAtA hai| eka prazna ubharatA hai ki koI bhI jIva kRSNapakSa se zuklapakSa meM kyoM AtA hai? kaise AtA hai? isakA koI hetu nahIM hai| karma ekamAtra kAraNa nahIM hai| kRSNapakSa se zuklapakSa meM Ane kA hetu hai-kaallbdhi| kAla kI zakti meM aisA hotA hai| jaise paristhiti kI eka zakti hai, vaise kAla kI bhI zakti hai| isI prakAra svabhAva kI bhI eka zakti hotI hai| AdhyAtmika vikAsa ke bIja pratyeka jIva meM vidyamAna haiN| kintu kucha jIva aise hote haiM, jinameM AdhyAtmika vikAsa kA svabhAva hI nahIM hotaa| unameM caitanya to hotA hai, caitanya ke viziSTa vikAsa kI kSamatA unameM nahIM hotii| Apa pUcha sakate haiM ki kyoM nahIM hotI? isakA koI uttara nahIM diyA jA sktaa| karmazAstra kI vyAkhyA meM isakA koI samAdhAna nahIM hai| isakA eka hI uttara ho sakatA hai, eka hI samAdhAna ho sakatA hai ki una jIvoM kA svabhAva hI aisA hotA hai ki ve caitanya kA vikAsa nahIM kara paate| usameM caitanya kA vikAsa nahIM hotaa| yaha svabhAva kI zakti kA udAharaNa hai| jaise kAla kI apanI zakti hai, vaise hI svabhAva kI apanI zakti hai| jaise paristhiti kI apanI zakti hai; vaise hI karma kI zakti hai| 74 karmavAda Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vivecana se yaha spaSTa hai ki karma kA sArvabhauma sAmrAjya nahIM hai| hama isa dhAraNA ko nikAla deM ki jo kucha hotA hai, vaha saba karma se hI hotA hai| karma kI hI sArvabhaumatA svIkAra karatA mithyA dRSTikoNa hai| saca yaha hai ki saba kucha karma se nahIM hotaa| jo ghaTanAeM karma se hone yogya hotI haiM, karma kI sImA meM AtI haiM, ve hI karma ke dvArA ghaTita hotI haiN| saba ghaTanAeM karma ke dvArA ghaTita nahIM hotiiN| Aja eka aisA svara cala par3A hai ki 'bhaI! kyA kareM, aise hI karma kiye the, karma kA aisA hI yoga thaa|' hara ghaTita ghaTanA ke lie, cAhe vaha zubha ho yA azubha, acchI ho yA burI, hama yahI vyAkhyA prastuta karate haiM ki karma ke kAraNa hI aisA ghaTita huA hai, karma kA hI pratApa hai, prabhAva hai, anyathA aisA nahIM hotaa| yaha bhrAnti hai, bahuta bar3A bhrama hai| hama ekAdhikAra kisI ke hAtha meM na sauMpeM / prakRti ke sAmrAjya meM adhinAyakavAda nahIM hai| jAgatika nigama meM koI adhinAyaka nahIM hotaa| koI adhiniyantA nahIM hotaa| vahAM kisI ko ekAdhikAra prApta nahIM hai| kucha zaktiyAM kAla meM nihita haiM, kucha svabhAva meM, kucha paristhiti meM aura kucha karma meN| kucha zaktiyAM hamAre apane puruSArtha meM nihita haiN| isa puruSArtha meM karma ko badala dene kI bhI zakti hotI hai| hamArI zakti kA pratIka hai purussaarth| hamArI kSamatA kA pratIka hai purussaarth| hama isake dvArA karma ko bhI badala DAlate haiN| karmazAstra kA yaha bhI eka niyama hai ki karmoM ko badalA jA sakatA hai| ekAdhikAra kisI ko prApta nahIM hai| yahAM sabakA milA-julA adhikAra hai| ekAdhikAra nahIM, baMTA huA hai sArA adhikaar| ___ yadi karma hI saba kucha hotA, karma ko hI ekAdhikAra prApta hotA to koI bhI prANI avyavahAra-rAzi se vyavahAra-rAzi meM nahIM AtA, avikasita prANiyoM kI zreNI se vikasita prANiyoM kI zreNI meM nahIM aataa| ___ yadi karma hI saba kucha hotA to prANI sAdhanA kI ayogya sthiti se yA apanI avikasita caitanya kI bhUmikA se AdhyAtmika cetanA kI vikasita bhUmikA meM nahIM aataa| samasyA kA mUla : mohakarma - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi karma hI saba kucha hotA to prANI baMdhana ko tor3akara kabhI mukta nahIM hotaa| karma hI saba kucha nahIM hai| karma ke atirikta bhI aneka tathya haiM, jo apanI-apanI sImA meM kAryakArI hote haiN| avyavahAra-rAzi se vyavahAra-rAzi meM AnA, avikAsa se vikAsa kI ora bar3hanA, caitanya kI avikasita bhUmikA se UrdhvArohaNa kara vikasita caitanya kI bhUmikA ko prApta karanA, baMdhana to tor3akara mukti kI ora agrasara honA, AvaraNa se anAvaraNa kI ora bar3hatA, parataMtratA kI ber3iyoM ko tor3akara svataMtratA ko prApta karanA, tabhI saMbhava hai jaba kAlalabdhi kA pUrA paripAka ho jAtA hai| anyathA prazna jyoM kA tyoM khar3A raha jAtA hai ki jaba sau vyakti mukta ho sakate haiM to saba mukta kyoM nahIM ho sakate? saba mukta ho sakate haiN| mukta hone kA sabako adhikAra hai| kintu saba mukta nahIM ho skte| jinakI kAlalabdhi paka cukI hai, ve hI mukta ho pAte haiN| zeSa kAlalabdhi ke parighAka kI pratIkSA karate rahate haiN| isameM saba kucha puruSArtha se hotA hai, aisA bhI nhiiN| saba kucha karma se hotA hai, aisA bhI nhiiN| karma kA ekachatra sAmrAjya nahIM hai, isIlie karma ke vyUha ko tor3A jA sakatA hai| moha kA bhI ekachatra sAmrAjya nahIM hai, isIlie moha ke cakravyUha ko bhI tor3A jA sakatA hai| ___hamAre jIvana ko sabase adhika prabhAvita karatA hai-mohkrm| eka ajJAna aura eka moha-ye prabhAvaka tathya haiM jIvana ke| jJAnAvaraNa karma ke kAraNa hama sahI jAna nahIM paate| antarAya karma ke kAraNa hama zakti kA upayoga nahIM kara pAte aura darzanAvaraNa karma ke kAraNa sahI nahIM dekha paate| moha karma ke kAraNa jAnate hue bhI, dekhate hue bhI, zakti aura sAmarthya kA upayoga karate hue bhI sahI-sahI AcaraNa nahIM kara paate| dRSTi meM koI vikAra utpanna karatA hai to vaha mohakarma karatA hai| AcaraNa kI vikRti mohakarma ke kAraNa hotI hai| mohakarma kendrIya karma hai| Agama sUtroM meM ise senApati kI saMjJA dI gayI hai| jaise senApati ke mara jAne para senA bhAga jAtI hai, vaise hI mohakarma ke naSTa ho jAne 76 karmavAda Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para zeSa sAre karma TUTa jAte haiN| moha ko sahayoga dene vAle do tathya haiN| eka hai-mamakAra aura dUsarA hai ahNkaar| ye do senAnI haiN| ___anAtmIya vastuoM meM AtmIyatA kA abhiniveza mamakAra hai| jo AtmIya nahIM hai, usameM AtmIyatA kA bhAva rakhanA mamakAra hai| jaise-zarIra merA, pitA merA, mAtA merI, bhAI merA, bahana merI, patnI merI, putra meraa| sabase pahale mamakAra hotA hai zarIra ke prti| yaha sabase nikaTa kA hai| phira pitA, mAtA Adi ke prati mamakAra hotA hai| yaha dUsare naMbara meM hai| tIsare meM ghara merA, naukara merA, dhana merA, hAthI merA, UMTa merA, ghor3A meraa| inameM mamakAra hotA hai| phira yaha mamakAra bar3hate-bar3hate itanA bar3ha jAtA hai, isakI sImA itanI vistRta ho jAtI hai ki isameM hajAroM-hajAroM vastueM A jAtI haiN| sImA ke vistAra kA kahIM aMta nahIM aataa| karma Adi kAraNoM se prApta avasthAoM ko 'maiM' mAna lenA ahaMkAra hai| jo 'maiM' nahIM hai, AtmA nahIM hai, use AtmA mAna lenA ahaMkAra hai| jaise anAtmIya ko AtmIya mAna lenA 'mamakAra' hai, vaise hI anAtma ko Atma mAna lenA 'ahaMkAra' hai| jaise-maiM dhanI huuN| aba dhana kauna aura maiM kauna? jo AtmIya nahIM, use AtmIya mAna liyaa| ye sArI avasthAeM vaibhAvika haiM, aneka kAraNoM se utpanna haiN| hama kabhI kahate haiM- 'maiM rogI hUM aura kabhI kahate haiM-'maiM svastha huuN| yaha rogI honA bhI 'maiM' nahIM hai aura svastha honA bhI 'maiM' nahIM hai| prasanna honA bhI 'maiM nahIM hai aura nArAja honA bhI maiM nahIM hai| maiM dhanI hUM, maiM nirdhana hUM, maiM prasanna hUM, maiM aprasanna hUM, maiM sukhI hUM, maiM duHkhI hUM, maiM bar3A hUM, maiM choTA hUM-ye saba ahaMkAra haiN| AtmA jo hai, vaha na bar3A hai aura na chottaa| na rogI hai aura na svsth| na prasanna hai aura na aprsnn| na sukhI aura na .. duHkhii| phira bhI ahaMkAra ke kAraNa ye saba kucha AropaNa calate haiN| . dRSTikoNa aura AcaraNa-donoM meM vikRti ke bIja aMkurita hote rahate haiN| samasyA kA mUla : mohakarma 77 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avega : upa-Avega mAnasazAstra ke anusAra Avega chaha haiM-bhaya, krodha, harSa, zoka, prema aura ghRnnaa| AvegoM kA jIvana meM bahuta bar3A prabhAva hai| sAre mAnavIya AcaraNoM kI vyAkhyA AvegoM ke AdhAra para kI jAtI hai| kisa prakAra ke Avega meM kisa prakAra kI sthiti banatI hai, yaha spaSTa hai| eka vyakti kA mukkA uThA aura hamane samajha liyA ki vaha gusse meM hai| Avega ke Ate hI eka prakAra kI sthiti banatI hai, anubhUti hotI hai| usakA prabhAva snAyu-taMtra para par3atA hai, peziyoM para hotA hai| eka prakAra kI uttejanA paidA ho jAtI hai| uttejanA ke anurUpa sakriyatA A jAtI hai| peziyAM usI ke anusAra kAma karane laga jAtI haiN| Avega kA prabhAva hamAre snAyu-taMtra para, peziyoM para, rakta para aura rakta ke pravAha para, phephar3oM para, hRdaya kI gati para, zvAsa para aura graMthiyoM para hotA hai| bhaya kA Avega Ate hI snAyavika taraMga uThatI hai| vaha mastiSka taka usa saMdeza ko le jAtI hai| uttejanA paidA ho jAtI hai| vaha pAcana-saMsthAna ko bhI prabhAvita karatI hai| pAcana asta-vyasta ho jAtA hai| uttejanA mAMsapeziyoM taka pahuMcatI hai| ve sakriya ho jAtI haiN| eDrinala graMthi kA srAva adhika hotA hai, usake kAraNa vyakti meM kucha sAhasika kArya karane kI kSamatA jAgRta ho jAtI hai| vaha sAhasika banakara prahAra karane kI sthiti meM A jAtA hai| yaha sArA zArIrika parivartana Avega ke kAraNa hotA hai aura phira bAhara se usake lakSaNa bhI dikhAI dene laga jAte haiM, jinake AdhAra para hama samajha sakate haiM ki vyakti bhayabhIta hai, krodhI hai| AvegoM ke kAraNa zArIrika kriyAoM meM rAsAyanika parivartana, zArIrika lakSaNoM meM parivartana aura anubhUti meM parivartana hotA hai| ina 7 karmavAda Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI bAtoM ke sAtha eka bAta aura jor3a deM karmazAstra kii| AvegoM ke kAraNa bahuta sArI bAteM hotI haiN| isake sAtha eka bAta pahale jor3a deM aura eka bAta pIche jor3a deN| pahale yaha jor3eM ki bhaya paristhiti se utpanna nahIM hai, paristhiti se udbhUta hai| utpanna honA alaga bAta hai aura udbhUta honA alaga bAta hai| paristhiti se bhaya udbhUta huA, jAgRta huA, jo soyA huA thA, vaha jAga utthaa| kintu vaha utpanna huA hai moha ke kaarnn| bhaya-vedanIya moha ke kAraNa bhaya utpanna hotA hai| usa vyakti meM aise paramANu saMcita haiM jo kisI nimitta kA sahArA pAkara utpanna ho jAte haiN| yaha pahale jor3ane vAlI bAta hai| eka bAta bAda meM jodd'eN| jo DaratA hai, jo bhayabhIta hai, vaha bhaya ke kAraNa kevala zArIrika yA mAnasika parivartana hI nahIM karatA kintu dUsare paramANuoM kA saMgraha bhI karane laga jAtA hai aura itane paramANu saMgrahIta kara letA hai jo moha ko aura adhika poSaNa dete haiN| karmazAstra meM mohanIya karma ke cAra Avega mAne haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| inheM 'kaSAya-catuSTayI' kahA jAtA hai| ye cAra mukhya Avega haiN| kucha upa-Avega haiN| unakI saMkhyA sAta yA nau hai| hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA aura veda-ye sAta yA veda ko strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda meM hama vibhakta kareM to upa-Avega nau ho jAte haiN| inheM 'nau kaSAya' kahA jAtA hai| ye pUre kaSAya nahIM haiN| kaSAyoM ke kAraNa hone vAle 'nau kaSAya' haiM, mUla AvegoM ke kAraNa hone vAle upa-Avega haiN| IrSyA karanA, Adara denA Adi-Adi Avega haiM yA nahIM-yaha prazna hotA hai| karmazAstra meM bhI Avega ke rUpa meM svIkRta nahIM haiN| mAnasazAstra meM bhI ye Avega nahIM mAne gaye haiN| mAnasazAstrIya paribhASA ke anusAra IrSyA Adi mUla Avega nahIM haiN| ye sammizraNa haiM, mizrita Avega haiN| inameM aneka AvegoM kA eka sAtha mizraNa ho jAtA hai| ye mUla nahIM haiN| karma-zAstrIya paribhASA ke anusAra bhI ye mizrita haiM, mUla nahIM haiN| usake anusAra mUla Avega cAra aura upa-Avega sAta yA nau haiN| . upa-Avega krodha, mAna, mAyA aura lobha jaise tIvra nahIM haiN| inameM Avega : upa-Avega 76 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI bahuta tAratamya hai| yaha moha-parivAra hI hamArI dRSTi ko prabhAvita . karatA hai, hamAre caritra ko prabhAvita karatA hai| jaisI dRSTi, vaisI sRsstti| jaisA dRSTikoNa, vaisA aacaar| AcAra kA aura dRSTikoNa kA gaharA saMbaMdha hai| dRSTikoNa vikRta hotA hai to AcAra vikRta hotA hai| dRSTikoNa samyak hotA hai to AcAra samyak hotA hai| usake samyak hone kI adhika saMbhAvanA hotI hai| aisA to nahIM hai ki dRSTikoNa ke samyak hone ke sAtha-hI-sAtha sArA-kA-sArA AcAra samyak ho jaaye| AcAra kA kramika vikAsa hotA hai| pahale dRSTikoNa samyak hogA, phira AcAra samyak hogaa| jo bhautika jIvana jInA pasaMda karate haiM, ve kevala bauddhika vikAsa kI ciMtA karate haiM aura ve bauddhika vikAsa ko hI sarvopari mAnate haiN| jo AdhyAtmika jIvana pasaMda karate haiM, ve AdhyAtmika cetanA ke vikAsa kI ciMtA karate haiN| ve bauddhika vikAsa ko Avazyaka mAnate hue bhI sarvopari nahIM maante| jaba taka AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM hotA, jIvana kA parama sAdhya upalabdha nahIM hotA, use prApta nahIM kiyA jA sktaa| hama dekhate haiM, kucha bar3e-bar3e vidvAna haiM para ve bahata hI azAnta haiN| ve pratAr3ita aura dhadhakatA huA-sA jIvana jIte haiN| ve jJAnI haiN| jJAna hone para bhI unakA mana zAnta nahIM hai| unake pAsa samasyAoM kA samAdhAna nahIM hai| yaha kyoM? isakA ekamAtra hetu hai ki unameM vidyA kA vikAsa to ho gayA, kintu AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM huaa| unameM kevala bauddhika cetanA vikasita hai| jaba kevala bauddhika cetanA kA vikAsa hotA hai aura AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM hotA to samajha lenA cAhie ki vaha jIvana ke lie bahuta bar3A khatarA hai| yaha saMkaTa kA aura bhaya kA sabase bar3A bindu hai| bauddhika cetanA ke vikAsa kA saMbaMdha hai mastiSka se| mastiSka kI zaktiyAM prakhara hotI haiM, taba bauddhika kSamatAeM jAga jAtI haiN| karmazAstra kI bhASA meM bauddhikatA kA vikAsa jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotA hai| jJAna kA AvaraNa jitanA haTatA hai, utanI hI bauddhika kSamatAeM 80 karmavAda Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikasita hotI haiN| AdhyAtmika cetanA kA vikAsa hotA hai mohakarma ke vilaya se| karmazAstra kI bhASA meM kahA jAtA hai ki jaba mohakarma upazAnta hotA hai, kSINa hotA hai, taba AdhyAtmika cetanA kA vikAsa hotA hai| AdhyAtmika vikAsa kI pUrI gAthA moha ke vilaya se jur3I huI hai| moha prabala hai to AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM ho sakatA, cAhe phira vaha kitanA hI bar3A vidvAn bana jAye, vaijJAnika bana jAye yA aura kucha bana jaaye| baDe-baDe bauddhika loga bhI AtmahatyA kara apanI prakhara bauddhika jIvana-lIlA ko samApta kara dete haiN| unameM antardvandva hotA hai| ve usako samAhita nahIM kara paate| jo mAnasika samasyAeM eka sAmAnya manuSya meM hotI haiM, ve sArI-kI-sArI eka bar3e-se-bar3e bauddhika meM ho sakatI haiN| ve samasyAeM usako isalie pratAr3ita karatI haiM, isalie AtmahatyA karane ko bAdhya karatI haiM ki unameM bauddhika cetanA kA to pUrNarUpeNa vikAsa hotA hai, kintu AdhyAtmika cetanA suSupta hai, vikasita nahIM hai, jAgRta nahIM hai| jaba taka AdhyAtmika cetanA kA jAgaraNa nahIM ho jAtA, taba taka samasyAoM ke vyUha ko nahIM tor3A jA sktaa| unake pravAha ko nahIM rokA jA sktaa| ___bauddhika aura AdhyAtmika, ina donoM ke vikAsa kA hamAre jIvana meM eka pUrA vRtta banatA hai| donoM kA samanvaya honA caahie| ina donoM kI samanviti hI jIvana kA sarvocca vikAsa hai| AdhyAtmika cetanA ke vikAsa ke lie moha ko samajhanA jarUrI hai| ____ moha kA mUla hai-rAga aura dvess| rAga aura dveSa ke dvArA eka cakra ghUma rahya hai| vaha cakra hai Avega aura upa-Avega kaa| rAga aura dveSa hai, isIlie krodha, mAna, mAyA aura lobha-ye cAra mUla Avega utpanna hote haiN| rAga aura dveSa hai, isIlie hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA (ghRNA), kAma-vAsanA-ye sAre upa-Avega utpanna hote haiN| ina sabake mUla meM rAga aura dveSa hai| AvegoM kI pRSThabhUmi meM ye do anubhUtiyAM kAma karatI haiN| jaba taka ye anubhUtiyAM haiM, taba taka Avega aura upa-Avega kI. utpatti ko nahIM rokA jA sktaa| yaha cakra ghUmatA rahatA hai| kabhI Avega : upa-Avega 81 . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI Avega utpanna ho jAtA hai to kabhI koI aaveg| yaha saca hai| ki paristhitiyAM bhI inakI utpatti meM nimitta banatI haiM, vAtAvaraNa bhI . nimitta banatA hai| AvegoM kI taratamatA samUce AdhyAtmika cetana ke vikAsa kA bodhacakra hai| kaSAya-catuSTayI-krodha, mAna, mAyA aura lobha-ke tAratamya kA pahalA prakAra hai-anntaanubNdhii| anantAnubaMdhI ananta anubaMdha karatA hai| itanI saMtati paidA karatA hai ki jisakA aMta nahIM hotA hai| saMtati ke bAda sNtti| yaha krama TUTatA hI nahIM yA muzkila se TUTato. hai| jisa Avega meM saMtati kI niraMtaratA hotI hai yA jisameM saMtati ko paidA karane kI aTUTa kSamatA hotI hai, vaha anantAnubaMdhI hotA hai| kabhI aisA bhI hotA hai ki eka ghaTanA ghaTatI hai| usakA asara hotA hai. aura bAta samApta ho jAtI hai| kabhI aisA bhI hotA hai ki ghaTanA ghaTita huI, mana meM vicAra AyA aura usa vicAra kA silasilA itanA lambA ho gayA ki usa mUla vicAra se aneka-aneka choTe-bar3e vicAra utpanna hote gye| eka ke bAda eka vicAra Ate rhe| unakI zrRMkhalA nahIM ttuuttii| vaha pahalA vicAra itanI bar3I saMtati paidA karatA jAtA hai ki vaha kabhI samApta hI nahIM hotaa| vaha anantAnubaMdhI hai| bahuta sAre kITANu aise hote haiM, jinakI saMtati itanI bar3ha jAtI hai ki jAla phaila jAtA hai| vaha jAla bahuta bar3A hotA hai| ve kITANu saMtati paidA karate hI cale jAte haiN| kahIM rukate hI nhiiN| isI prakAra jisa Avega kI saMtati Age bar3hatI calI jAtI hai, vaha tIvratama Avega hamAre dRSTikoNa ko prabhAvita karatA hai| jaba taka yaha Avega hotA hai, taba taka dRSTikoNa samyak nahIM hotaa| kyoMki mUrchA itanI saghana hotI hai ki eka mUrchA dUsarI mUrchA ko, dUsarI mUrchA tIsarI mUrchA ko aura tIsarI mUrchA cauthI mUrchA ko utpanna karatI calI jAtI hai| isakA kahIM aMta nahIM aataa| samyak dekhane kA hameM avasara hI nahIM miltaa| eka ke bAda dUsarI galatI, galatiyoM ko doharAte cale jAte haiM aura dRSTi meM bhrama chAyA kA chAyA rahatA hai| yaha prakharatama Avega hamArI dRSTi ko vikRta karatA hai| yaha graMthipAta kA krama hai| manovijJAna kI bhASA meM kahA jAtA 52 karmavAda Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki jaba Avega prabala hotA hai, taba graMthipAta hotA hai| yaha Avega Ane ke bAda jAtA nhiiN| jaba krodha anantAnubaMdhI kI koTi kA hotA hai, taba vaha sahajatA se nahIM jaataa| vaha caTTAna kI darAra jaisA hotA hai| caTTAna meM darAra par3a gayI, vaha phira miTatI nhiiN| amiTa bana jAtI hai| eka rekhA bAlU para khIMcI jAtI hai aura eka rekhA pAnI para khIMcI jAtI hai| pAnI kI rekhA tatkAla miTa jAtI hai, miTTI kI rekhA kaThinAI se miTatI hai, phira bhI vaha caTTAna kI darAra kI bhAMti kaThina nahIM hotii| Avega kI bhI ye cAra sthitiyAM, avasthAeM hotI haiM-tIvratama, tIvratara, maMda aura mNdtr| karmazAstra kI bhASA meM inake cAra nAma haiM tIvratama-anantAnubaMdhI tIvratara-apratyAkhyAnI maMda-pratyAkhyAnI . mNdtr-sNjvln| prathama koTi kA Avega dRr3hatama hotA hai| usa sthiti meM rAga-dveSa kI gAMTha itanI kaThora hotI hai ki samyakdRSTi prApta nahIM hotI, satya ko satya ke rUpa meM svIkAra karane kI taiyArI nahIM hotii| usake udaya se bhautika jIvana itanA mUrchAmaya, itanA pragAr3ha nidrAmaya ho jAtA hai ki vyakti satya ko dekhane kA prayatna hI nahIM karatA, jAgRti ke bindu para pahuMcane kA prayatna hI nahIM kara paataa| jIvana meM kevala mUrchA vyApta rahatI hai| dRSTi mUrchita rahatI hai| yathArtha hAtha nahIM lgtaa| niMdiyAI AMkhoM se AdamI ThIka dekha nahIM pAtA, naze meM AdamI dekha nahIM pAtA, use yathArtha kA bodha nahIM hotA, kyoMki vaha matta hai, supta hai| jaba taka Avega kI yaha avasthA banI rahatI hai, rAga-dveSa kI graMthi tIvra hotI hai, taba taka satya kA darzana nahIM hotaa| samyak darzana use prApta nahIM hotaa| vaha mithyA-dRSTi hotA hai| usakA darzana mithyA hotA hai| tattva kA viparyaya hotA hai| jIvana meM sArA viparyaya hI viparyaya hotA hai| isa tIvra Avega kI aisI rAsAyanika prakriyA hotI hai ki vyakti ke ciMtana-manana ko vikRta kara detI hai| ciMtana-manana viparyasta ho jAtA hai| jaba usa Avega kI tIvratA kama hotI hai, usakA parizodhana hotA hai, usakA tanubhAva hotA Avega : upa-Avega 83 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vaha kSINa hotA hai, taba dUsarI avasthA (apratyAkhyAna) prApta hotI hai| anantAnubaMdhI avasthA kA vilaya hote hI dRSTikoNa samyak ho jAtA hai| yaha sAdhanA kI pahalI bhUmikA hai| yaha AdhyAtmika cetanA ke vikAsa kI pahalI bhUmikA hai| karmazAstra kI bhASA meM isa bhUmikA kA nAma hai-samyakdRSTi gunnsthaan| yaha satya ko jAnane kI bhUmikA hai| yahAM atattva kI buddhi nahIM rhtii| asatya meM satya kA bhAva nahIM rhtaa| vyakti jo jaisA hai, use vaisA jAnane laga jAtA hai| usakI dRSTi samyak ho jAtI hai| satya upalabdha ho jAtA hai| ___Avega kI dUsarI avasthA vidyamAna rahatI hai, taba AdhyAtmika cetanA ke vikAsa ke lie jisa pyAsa ko bujhAnA cAhie, jo pyAsa bujha jAnI cAhie, jo ananta AkAMkSA hai, ananta pyAsa hai, vaha bujhatI nhiiN| bodha yathArtha ho jAtA hai ki yaha pyAsa hai aura aisI pyAsa hai jo bujhatI nhiiN| kitanA hI pIyo, vaha nahIM bjhegii| jitanA pIte haiM, utanI hI vaha pyAsa prajvalita hotI rahatI hai| bujhatI nhiiN| bujhAne kA mArga prApta nahIM hai| kyoMki Avega kI dUsarI avasthA vidyamAna hai| vaha patha prApta nahIM karane detii| usase prabhAvita hokara vyakti pyAsa bujhAne ke mArga ko svIkAra hI nahIM krtaa| Avega kI yaha granthi use vaisA karane nahIM detii| usa granthi kA aisA srAva hotA hai, jo usa pyAsa ko bujhAne ke rAste para manuSya ko calane hI nahIM detaa| cetanA aisI bana jAtI hai ki vyakti jAnate hue bhI kara nahIM paataa| ___kaI bAra hama logoM ko yaha kahate hue sunate haiM ki vaha mArga bahuta acchA hai| para hama cala nahIM skte| dhyAna bahuta acchA hai, para hama use kara nahIM paate| nikammA kauna baiThe? kAma bahuta hai| vyastatA bahuta hai| icchA hI nahIM hotI ki dhyAna kiyA jaaye| kabhI icchA nahIM hotI ki sAdhanA kI jAye, thor3I-sI nivRtti kI jaaye| yadyapi dhyAna bhI eka pravRtti hai, sAdhanA bhI eka pravRtti hai, phira bhI usameM mana nahIM lgtaa| mana usI pravRtti meM lagatA hai, jisako hama rAta-dina karate A rahe haiN| vaha bhI sakAraNa hotA hai| isakA mUla kAraNa hai-dUsare Avega kI vidymaantaa| jaise-jaise AdhyAtmika cetanA kA krama bar3hatA hai, vaha duusr| 84 karmavAda Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avega ghulatA jAtA hai, usakA zodhana hotA jAtA hai, taba vyakti meM virati kI ora bar3hane kI bhAvanA hotI hai| isa Avega kA nAma hai-aprtyaakhyaan| pahalA Avega TUTatA hai, taba bhedajJAna kI upalabdhi hotI hai| maiM zarIra se bhinna hUM, maiM zarIra nahIM hUM-yaha bodha spaSTa ho jAtA hai| maiM zarIra hUM-yaha asmitA hai| asmitA eka kleza hai| bhedajJAna hote hI asmitA miTa jAtI hai, kleza miTa jAtA hai| isake miTate hI dUsarA saMskAra nirmita ho jAtA hai| maiM zarIra nahIM hUM', 'maiM zarIra se bhinna hUM'-yaha bhI eka saMskAra hai| yaha pratiprasava hai, arthAt usa saMskAra ko miTAne vAlA saMskAra hai| zarIra ke sAtha abhedAnubhUti, 'ahameva deho'smi' kA jo bhAva hai, maiM zarIra hUM, maiM deha hUM-yaha jo bhAva hai, yaha mithyA dRSTikoNa hai| vaha samApta ho jAtA hai| use samApta karane ke lie dUsare saMskAra kA nirmANa karanA hotA hai| 'maiM zarIra nahIM hUM'-yaha pratiprasava hai, pratipakSa kA saMskAra hai| jaise hI Avega kI dUsarI avasthA (apratyAkhyAnAvaraNa) upazAnta yA kSINa hotI hai, taba usa rAste para calane kI bhAvanA nirmita ho jAtI hai| taba mana meM bhAvanA hotI hai ki virati kA, tyAga kA rAstA acchA hai, pyAsa bujhAne vAlA hai, isa para avazya calanA caahie| karmazAstra kI bhASA meM dezavirati guNasthAna upalabdha ho jAtA hai| yaha AdhyAtmika vikAsa kI pAMcavIM bhUmikA hai| ____ AdhyAtmika vikAsa ke krama meM jaba hama Age bar3hate haiM, abhyAsa karate-karate jaise moha kA valaya TUTatA jAtA hai, usakA prabhAva maMda hotA jAtA hai, taba tIsarI granthi khulatI hai| isa granthi kA nAma haiprtyaakhyaanaavrnn| yaha Avega kI tIsarI avasthA hai| isake Tane se virati ke prati vyakti pUrNa samarpita ho jAtA hai| jo calanA prArambha kiyA thA, aba usake lie pUrNa samarpita ho jAtA hai| yaha AdhyAtmika vikAsa kI chaThI bhUmikA hai| isa bhUmikA meM vyakti sAdhu bana jAtA hai, saMnyAsI bana jAtA hai| pAMcavIM bhUmikA gRhastha sAdhakoM kI hai aura chaThI bhUmikA muni-sAdhakoM kI hai| donoM sAdhanA ke icchuka haiM, donoM sAdhanA-patha ke Avega : upa-Avega 5 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pathika haiN| donoM ne calanA zurU kiyA hai| ve usa yAtrA ke lie samarpita ho cuke haiN| eka vyakti gRhastha-jIvana meM sAdhanA karatA hai aura eka vyakti muni jIvana meM sAdhanA karatA hai| gRhastha jIvana se muni jIvana meM A jAnA koI Akasmika ghaTanA nahIM hai, eka chalAMga nahIM hai| kahIM-kahIM, kabhI-kabhI Akasmika ghaTanA bhI ghaTita hotI hai, chalAMga bhI lagatI hai| hamAre vikAsa ke krama meM bhI chalAMgeM hotI haiN| vikAsa ke eka krama meM calate-calate aisI chalAMga AtI hai ki vyakti ko nayI upalabdhi prApta ho jAtI hai, nayA prajanana ho jAtA hai, nayA ghaTita ho jAtA hai| yaha chalAMga hai| kintu gRhastha jIvana se muni jIvana meM A jAnA koI chalAMga nahIM hai| isameM nizcita krama kI vyavasthA hai| koI gRhastha hokara sAdhanA kA prArambha karatA hai aura koI muni banakara sAdhanA kI yAtrA para calatA hai| isake pIche bhI moha ke AvegoM kA siddhAnta kAma karatA hai| jisa vyakti ke moha kA kucha vilaya huA hai eka nizcita mAtrA meM, to usa vyakti ke mana meM sAdhanA kA bhAva jAgRta hotA hai| jisa vyakti ke moha kA adhika vilaya huA hai, usa vyakti ke mana meM sAdhanA ke prati samarpita ho jAne kI bAta prApta hotI hai| bhagavAn mahAvIra ne sAdhu-jIvana kI jo vyavasthA kI, vaha nayI vyavasthA thii| unhoMne yaha vyavasthA dI ki jaina zAsana meM jo bhI pravrajita hogA, vaha jIvana-bhara ke lie muni banegA, kucha samaya ke lie nhiiN| use yAvajjIvana munivrata ko pAlane kI pratijJA karanI hogii| bauddhoM meM dUsarI vyavasthA hai| bauddha-zAsana meM bhikSu banane vAle ke lie yaha Avazyaka nahIM hai ki vaha yAvajjIvana bhikSu hI banA rhe| vaha do varSa, pAMca varSa, bIsa varSa taka arthAt sAvadhika bhikSu raha sakatA hai| yaha tathya manovaijJAnika-sA lagatA hai| buddha ne aisA stara batalA diyA ki Aja sAdhanA ke lie cale, bhikSu bane, jaba taka saMbhava huA, taba taka bhikSu bane rahe, jaba icchA huI, taba punaH lauTa aaye| kiMtu mahAvIra ne jo yAvajjIvana kI vyavasthA kI, vaha manovaijJAnika bhUmikA se bhI pare kI bAta hai| yaha bahuta hI mahattvapUrNa tathya hai| unhoMne isa vyavasthA kI pRSThabhUmi meM kahA ki jo sAdhanA ke prati pUrNa samarpita 86 karmavAda Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotA, vaha bhikSu kaise ho sakatA hai? jisakA vaha saMkalpa hI nahIM ki maiM jIvana-bhara muni banA rahUMgA, vaha lakSya ke prati pUrNataH samarpita kaise ho sakatA hai? jisa vyakti kI pRSThabhUmi meM moha-vilaya kI itanI preraNA nahIM ki vaha sAdhanA ke prati sadA ke lie samarpita ho jAye, vaha gRhastha-sAdhu ho sakatA hai, kintu gRhatyAgI anagAra sAdhu kaise ho sakatA hai? isa moha-vilaya ke tAratamya ke AdhAra para, isa karma kI preraNA kI vAstavikatA ke AdhAra para mahAvIra ne yaha anivArya bAta jor3I ki koI muni banegA to vaha AjIvana ke lie banegA, yAvajjIvana ke lie hogA, alpakAla ke lie nhiiN| kyoMki jaba pratyAkhyAnAvaraNa kA vilaya nahIM hai, to munitva A nahIM sktaa| munitva aura zrAvakatva kI hamArI vyAvahArika kalpanA hai| samyak darzana kI bhI eka vyAvahArika kalpanA hai| jahAM saMgha aura samAja hotA hai, saMgaThana hotA hai, vahAM vyavahAra bhI calatA hai| kintu vyavahAra vyavahAra hotA hai, usameM vAstavikatA bahuta kama hotI hai| nizcaya vAstavika hotA hai| nizcaya satya kI upalabdhi nizcaya ke dvArA hotI hai| nizcaya ko hama chor3a deM aura kevala vyavahAra para caleM to jo satya upalabdha honA cAhie vaha upalabdha nahIM hotaa| anekAMta darzana ke do pakSa haiM-vyavahAra aura nishcy| anekAMta kA paMchI nizcaya aura vyavahAra-ina donoM paMkhoM ko phar3aphar3Akara ur3atA hai| eka paMkha se vaha ur3a nahIM paataa| eka paMkha usakA kATA nahIM jA sakatA, na vyavahAra ko kATA jA sakatA hai aura na nizcaya ko kATA jA sakatA hai| . jaba hama vyavahAra kI bhASA meM calate haiM, taba jIva Adi nau padArthoM ko jAnanA samyakdarzana mAnA jAtA hai| zrAvaka ke vratoM ko svIkAra kara liyA, yaha ho yA pAMcavAM guNasthAna arthAt zrAvakatva, dezavirati kI praapti| pAMca mahAvratoM ko svIkAra kara liyA, chaThA guNasthAna A gayA, sarvavirati kI avasthA prApta ho gyii| yaha hai vyavahAra kI bhASA kA sviikaar| kiMtu jaba hama karmazAstrIya bhASA meM socate haiM, nizcaya kI bhASA meM socate haiM, taba hameM kahanA hogA ki Avega catuSTaya (krodha, Avega : upa-Avega 87 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna, mAyA, lobha) kI tIvratama avasthA (anantAnubaMdhI) kA vilaya hone para samyakdarzana upalabdha hotA hai| jisa vyakti meM Avega kI vaha tIvratama avasthA kSINa yA upazAMta nahIM hotI, use samyakdarzana upalabdha nahIM hotA, phira cAhe vaha kitanI hI bAra nau padArthoM ko raTa jAye aura unako kaMThastha kara uccAraNa karatA rhe| jisa vyakti meM Avega kI dUsarI avasthA (apratyAkhyAnAvaraNa) kA upazama yA kSaya nahIM hotA, taba taka yathArtha meM vyakti deza-virati zrAvaka nahIM bana sakatA, cAhe phira vaha kitanI hI bAra tyAga ho doharAtA rhe| jisa vyakti meM Avega kI tIsarI avasthA (pratyAkhyAnAvaraNa) kA upazama yA kSaya nahIM hotA, taba taka vaha muni-sAdhaka nahIM bana sakatA, phira cAhe vaha kitanI hI bAra dIkSita kyoM na ho jaaye| jaba taka vyakti meM Avega kI cauthI avasthA (saMjvalana) kA kSaya nahIM hotA, taba taka vyakti vItarAga nahIM bana sakatA, vaha cAritra kI utkRSTa koTi-yathAkhyAta ko nahIM pA sktaa| hama aMtaraMga aura bahiraMga-donoM para dhyAna deN,| kevala bahiraMga sAdhanA paryApta nahIM hai| jaba taka kaSAya kA vilaya nahIM hogA, aMtaraMga kA sparza nahIM hogA, taba taka AdhyAtmika cetanA upalabdha nahIM hogii| bahiraMga sAdhanA se vyavahAra kI pUrti to ho sakegI, kiMtu AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM ho paayegaa| ___ karmazAstra ke rahasyoM ko samajhe binA hama AdhyAtmika vikAsa ke sUkSma rahasyoM ko nahIM samajha skte| una sUkSma rahasyoM ko samajhe binA AdhyAtmika cetanA ke aMtaraMga patha ko nahIM pakar3a skte| isalie hameM karmazAstra kI gaharAiyoM meM utarakara usake rahasyoM ko pakar3anA hogaa| vItarAga kI ora bar3hane ke lie jo eka bAdhA banI rahatI hai, vaha hai aakaaNkssaa| vyakti kabhI pUjA kA AkAMkSA ho jAtA hai, kabhI usakI icchA priya vastuoM ko bhogane kI ora agrasara hotI hai, kabhI anukUlatA cAhatA hai, manojJatA cAhatA hai, amanojJatA se bacanA cAhatA hai| yaha saba AzaMsA se utpanna hotA hai| jo vyakti 'jahAvAI tahAkArI' nahIM hotA, jaisA kahatA hai, vaisA karane vAlA nahIM hotA, kahatA kucha hai aura karatA kucha hai, yaha sthiti jaba taka samApta nahIM hotI, taba 88 karmavAda Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka adhyAtma kI ucca bhUmikA prApta nahIM hotii| jo kaha diyA, vaisA hI karanA hai, yaha cetanA jaba pUrNataH jAgRta nahIM hotI, taba kabhI-kabhI calate-calate zithilatA A jAtI hai| kabhI vaha zithilatA vAtAvaraNa se utpanna hotI hai aura kabhI anyAnya kAraNoM se| jaba ye cAroM Avega naSTa ho jAte haiM, inakI cAroM avasthAeM kSINa ho jAtI haiM, taba vItarAgatA kI sthiti AtI hai, taba cAritra yathAkhyAta bana jAtA hai| usa avasthA meM kisI bhI paristhiti meM lakSya ke prati zaithilya nahIM aataa| taba kahane aura karane meM, karane aura kahane meM tanika bhI aMtara nahIM raha jaataa| koI bhI zakti usameM aMtara nahIM lA sktii| cAhe manuSyakRta kaSTa prApta hoM, tiryaMcakRta kaSTa prApta hoM yA daivI upasarga prApta hoM, cAhe marane kA prasaMga Aye yA jIne kA, cAhe AkarSaka padArthoM kA aMbAra lagA ho yA. nIrasa padArtha par3e hoM, vyakti kI cetanA meM koI aMtara nahIM aataa| vaha AtmA ke sAtha ekAtmaka ho jAtA hai, ekarUpa ho jAtA hai| vaha yathAkhyAta cAritra itanA aprakampa hotA hai ki vahAM chipAva kI bAta sarvathA samApta ho jAtI hai| vaha chadmarahita avasthA hotI hai| bhItara se eka prakAra kI nagnatA jaisI avasthA ho jAtI hai| koI chipAva yA AvaraNa nahIM rhtaa| - yaha hamArI AdhyAtmika cetanA kA vikAsa-krama hai| yaha sArA kA sArA moha ke vilaya ke AdhAra para hotA hai| moha jitanA prabala hotA hai, hamArI mUrchA utanI hI prabala ho jAtI hai| hamArI mUrchA jitanI prabala hotI hai, utanA hI hamArA AcAra vikRta hotA calA jAtA hai aura hamArA dRSTikoNa bhI mithyA hotA calA jAtA hai| eka mArga hai moha kI prabalatA kA aura dUsarA mArga hai moha kI durbalatA kA yA moha ke vilaya kaa| pahale mArga se calate haiM to AdhyAtmika cetanA mUrchita hotI calI jAtI hai aura dUsare mArga se calate haiM to AdhyAtmika cetanA vikasita hotI calI jAtI hai| hama kisa prakAra moha ko kSINa kareM, yaha sAdhanA kA kendra-bindu hai| moha ko zAMta kareM, rAga-dveSa ko kama kareM aura isa prakAra jIvana jIyeM ki kaSAya kama hotA calA jAye, rAga-dveSa kama hotA rahe, yaha jaise karmazAstrIya mImAMsA hai, vaise hI adhyAtmazAstrIya mImAMsA hai| ___ Avega : upa-Avega 86 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise adhyAtmazAstrIya mImAMsA hai, vaise hI svAsthyazAstrIya mImAMsA hai, mAnasazAstrIya mImAMsA hai| ina AvegoM kA kevala hamArI AdhyAtmika cetanA para hI prabhAva nahIM hotA, kintu hamAre mana para, mana kI zAMti para aura svAsthya para bhI prabhAva hotA hai| Aja kI manovaijJAnika khojoM ne viSaya ko bahuta ujAgara kara diyA ki AvegoM kA vyakti ke mana para kitanA asara hotA hai aura AvegoM ke kAraNa kitane prakAra ke roga utpanna hote haiN| yaha viSaya pahale bhI ajJAta nahIM thaa| prAcIna AcAryoM ne yaha spaSTatA se pratipAdita kiyA hai ki AvegoM se roga utpanna hote haiN| vAta, pitta aura kapha kI viSamatA se hI bImAriyAM hotI haiN| AvegoM ke dvArA vAta, pitta aura kapha vikRta hote haiM aura taba roga saralatA se AkramaNa kara dete haiN| prAcIna Ayurveda ke graMthoM meM ina viSayoM kI vizada jAnakArI prApta hotI hai| kintu vartamAna meM jo mAnasazastrIya khojeM huI haiM, unase isa viSaya para cAmatkArika prakAza par3atA hai| manascikitsAzAstra kucha adbhuta bAteM prastuta karatA hai| hama mAnate haiM ki bImAriyAM zarIra meM paidA hotI haiN| DaoNkTara kahate haiM ki kITANuoM ke dvArA bImAriyAM utpanna hotI haiN| kiMtu manas-cikitsAzAstra kucha aura hI kahatA hai| usakA kahanA hai ki sattara-assI pratizata bImAriyAM mAnasika AvegoM ke kAraNa hotI haiN| krodha, IrSyA, bhaya, lAlaca-ye bImArI ke utpAdaka haiN| bahuta sArI bImAriyAM graMthiyoM ke srAva ke kAraNa bar3hatI haiM, avAMchanIya rAsAyanika prakriyA hotI hai| isa dRSTi se bhI ye Avega ghAtaka haiN| ye Avega karma kI paraMparA ko to Age bar3hAte hI haiM, kiMtu zarIra ke lie bhI lAbhadAyaka nahIM haiN| hameM karmazAstra ko kevala jAnanA hI nahIM hai, usake rahasyoM ko jAnakara unase lAbha uThAnA hai| vaha hai Avega kA niyNtrnn| AvegoM para hamArA niyaMtraNa honA caahie| karmazAstra kI bhASA meM Avega-niyaMtraNa kI tIna paddhatiyAM haiM-upazamana, kSayopazamana aura kssyiikrnn| upazamana manovijJAna kI bhASA meM ise damana kI paddhati kahA gayA hai| eka vyakti 60 kamavAda Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvegoM kA damana karatA calA jAtA hai| mana meM jo bhI icchA utpanna huI, jo bhI Avega AyA, use roka liyA, zAnta kara diyA, dabA diyaa| vaha dabAtA calA jAtA hai aura damana karate-karate adhyAtma-vikAsa kI gyArahavIM bhUmikA taka jA sakatA hai| yaha bhI UMcI bhUmikA hai| isakA nAma hai-upazAMta moh| ise gyArahavAM guNasthAna kahA jAtA hai| isa bhUmikA meM moha upazAMta ho jAtA hai| itanA upazAMta ki vyakti vItarAga ho jAtA hai| yaha damana kA rAstA hai, vilaya kA nhiiN| isalie kucha hI samaya pazcAt aisI sthiti banatI hai ki dabA huA kaSAya ubharatA hai aura usase aisA jhaTakA lagatA hai ki gyArahavIM bhUmikA meM gayA huA sAdhaka nIce lur3haka jAtA hai aura phira vaha unhIM AvegoM se AkrAMta ho jAtA hai| - damana kI paddhati ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kintu yaha vyakti ko lakSya taka nahIM pahuMcA paatii| kSayopazamana ___ yaha dUsarI paddhati hai| manovijJAna kI bhASA meM ise udAttIkaraNa kI paddhati kahA gayA hai| ise mArgAntarIkaraNa bhI kahA jAtA hai| isakA artha hai-rAstA badala denA, udAtta kara denA, pariSkRta kara denA, parimArjana kara denaa| kSayopazamana kA artha hai-kucha doSoM kA upazamana huA aura kucha kSINa hue| isameM upazamana aura kSaya sAtha-sAtha calate haiN| kSayIkaraNa yaha tIsarI paddhati hai| isakA artha hai-pUrNa kSINa kara denA, samApta kara denA, vilaya kara denaa| isameM upazamana nahIM hotaa| jo bhI AyA, use naSTa kara diyaa| yaha naSTa karate hue calane kI paddhati hai| yaha hai sarvathA Age bar3ha jAne kI pddhti| aisA karane vAlA vyakti pUrNataH Age hI bar3hatA calA jAtA hai| usakI AdhyAtmika cetanA kI bhUmikA prazasta hotI calI jAtI hai| Avega : upa-Avega 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvegoM kA upazamana hotA hai, AvegoM kA kSayopazamana hotA hai aura AvegoM kA kSayIkaraNa hotA hai| mAnasavijJAna kI dRSTi se bhI yaha sammata tathya hai ki AvegoM para niyaMtraNa honA caahie| aniyaMtrita Avega vyakti ko hI nahIM, samAja ko bhI hAni pahuMcAte haiN| krodha utpanna hotA hai| use rokanA jarUrI hai| kintu aMtara itanA hI AtA hai ki use kaise rokeM? yahAM karmazAstra kA adhyAtmazAstrIya pakSa A jAtA hai| yaha usakA sAdhanA pakSa hai| adhyAtmazAstra aura karmazAstra jur3e hue haiN| inheM kabhI alaga nahIM kiyA jA sktaa| ___ hamane yaha jAna liyA ki yaha saMsAra kA cakra Avega ke dvArA cala rahA hai| AvegoM ke dvArA mAnasika azAMti kA cakra cala rahA hai| AvegoM ke dvArA bahuta sArI bImAriyAM utpanna hotI haiN| parantu eka prazna AtA hai ki hama ina AvegoM se kaise baceM? karmazAstra isa prazna kA samAdhAna nahIM detaa| kyA ghaTita hotA hai, yaha karmazAstra ke dvArA upalabdha ho gyaa| aba una AvegoM ke upazamana ke lie, unake kSayIkaraNa ke lie hameM kyA karanA cAhie-yaha bodha adhyAtmazAstra se prApta hogaa| isa bindu para karmazAstra aura adhyAtmazAstra mila jAte haiN| moha kA vilaya kaise kareM, AvegoM kA vilaya kaise kareM, isakI carcA hama adhyAtmazAstrIya bindu ke dvArA kreNge| 62 karmavAda Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avega-cikitsA kuzala cikitsaka vaha hotA hai jo roga, roga ke hetu, Arogya aura Arogya ke hetu-ina cAroM ko jAnakara roga kI cikitsA karatA hai| kuzala sAdhaka vaha hotA hai jo karma, karma ke bIja, karma-makti aura karma-makti ke heta ko jAnatA hai| kuzala sAdhaka vaha hotA hai jo baMdha, baMdha ke hetu, baMdha-mukti aura baMdha-mukti ke hetu ko janatA hai| jo ina sabako bhalI-bhAMti jAnakara karma kI cikitsA karatA hai, vaha kuzala sAdhaka hotA hai| karma jAnanA usake lie isalie jarUrI hai ki usako jAne binA AdhyAtmika vikAsa nahIM hotaa| usakI AdhyAtmika cetanA ke vikAsa meM jo bAdhaka hai, vaha hai krm| aba yadi vaha apane bAdhaka tattva ko nahIM jAnatA to apanI bAdhA miTA nahIM sktaa| AdhyAtmika cetanA kA vikAsa kara nahIM sktaa| isalie karma ko jAnanA jarUrI hai| dUsare zabdoM meM, baMdha ko jAnanA jarUrI hai| baMdha yA karma ko jAnanA hI paryApta nahIM hai| usake hetu ko jAne binA kucha nahIM hotaa| yadi karma yA baMdha ke hetu ko nahIM jAnA jAtA to karma yA baMdha ko samApta nahIM kiyA jA sktaa| karma kA bIja hai-raag-dvess| jaba taka rAga aura dveSa ko nahIM jAnA jAtA, taba taka rAga aura dveSa se hone vAle jIva ke pariNAmoM ko, jIva kI vividha pariNatiyoM ko nahIM jAnA jA sktaa| karma kI cikitsA nahIM ho sktii| isalie karma ko jAnanA jarUrI hai, karma-bIja ko jAnanA bhI jarUrI hai| donoM ko jAna liyA kintu yadi karma-mukti aura karma-mukti ke hetu ko nahIM jAnA to karma kI cikitsA nahIM ho sktii| karma-mukti kA hetu hai-saMvara aura nirjraa| jaba dhyAna ke dvArA saMvara Avega-cikitsA 6 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (nirodha) kI sthiti upalabdha hotI hai aura tapasyA ke dvArA nirjarA ho jAtI hai, taba karma kI ThIka cikitsA hotI hai| ___isalie kuzala sAdhaka ko karma, karma ke hetu, karma-mukti aura karma-mukti ke hetu-ina cAroM ko jAnanA bahuta Avazyaka hai| inako jAne binA vaha apanI sAdhanA meM vikAsa nahIM kara sktaa|... hamAre Avega karmoM kA Asrava niraMtara karate rahate haiM-karmoM ke Ane ke dvAroM ko kholate rahate haiN| una dvAroM ko kaise baMda kiyA jAye? AvegoM ko kaise zAnta kiyA jAye, yadi moha ke Avega zAnta hote haiM, moha kI AvRttiyAM zAnta hotI haiM, kama hotI haiM to dabAva apane Apa kama hone laga jAtA hai| sAdhaka ke sAmane yaha jvalanta prazna hai ki una AvegoM ko, moha kI AvRttiyoM ko zAMta kaise kiyA jAye? AvegoM ko zAnta karane kA prazna kevala sAdhakoM ke sAmane hI nahIM hai kintu cikitsakoM ke sAmane bhI hai| kyoMki AvegoM ko zAnta kiye binA jIvana bhI svastha nahIM cala sktaa| Avega burI AdatoM ke utpAdaka haiN| svastha jIvana ke lie unheM zAnta karanA Avazyaka hotA hai| cikitsakoM ne bhI apanI sImA meM Avega-zAnti ke upAya khoje haiN| jitane Avega haiM, una sabake kendra hamAre mastiSka meM haiN| jinake mAdhyama se ye Avega abhivyakta hote haiM, ve saba kendra hamAre mastiSka meM haiN| una kendroM ko samApta karane se Avega zAnta ho jAte haiN| krodha kA eka kendra hai, eka bindu hai| usa bindu ko samApta kara dene para krodha AnA banda ho jAtA hai| madrAsa meM 'brena insTITyUTa' hai| yaha bhArata kA bahuta bar3A kendra hai| yahAM ke DaoNkTaroM ne kucha oNparezana kiye| unhoMne kucha khojeM kiiN| unhoMne batAyA ki madirA pIne kI Adata oNparezana ke dvArA chur3AI jA sakatI hai| mastiSka meM eka kendra hai, jo mAdaka vastuoM ke prati AkRSTa hotA hai| usakI uttejanA ko samApta kara diyA jAye to phira mAdaka vastuoM ke sevana kI Adata samApta ho jAtI hai, bhAvanA samApta ho jAtI hai| unhoMne aise oNparezana kiye haiM aura unameM saphala hue haiN| unakA yaha niSkarSa hai ki aneka Avega, aneka uttejanAeM, cir3acir3A svabhAva, kalaha karane kI vRtti, ina sabako mastiSka ke amuka-amuka kendroM ke oNparezana ke 64 karmavAda Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA ThIka kiyA jA sakatA hai| unako miTAyA jA sakatA hai| . hamAre mastiSka meM kaI prakAra kI taraMgeM paidA hotI haiM-alphA, bITA, gAmA aadi-aadi| ye taraMgeM hamAre meM vibhinna prakAra kI pravRttiyoM ko utpanna karatI haiN| kaI prakAra kI anya taraMgeM bhI haiM, jinakA vikAsa yaugika paddhati ke dvArA kiyA jA sakatA hai| unakA adhyayana aura parIkSaNa bhI kiyA jA sakatA hai| ____ Aja kI cikitsA paddhati ne itanA vikAsa kara liyA ki vaha oNparezana ke dvArA yA bijalI ke jhaTake dekara, vibhinna AvegoM ko, vibhinna AdatoM ko miTAne meM sakSama hai| Avega ke kendra ko samApta kara dene para vaha jIvana-bhara phira kabhI sakriya nahIM ho sktaa| kAma-vAsanA kA Avega, kaSAya kA Avega, bhaya kA Avega, Adi-Adi sabhI AvegoM ko samApta karane meM Aja kA cikitsA vijJAna sakSama hai| cikitsA kI sImA hai-hamArA dRzya zarIra, audArika shriir| zarIra kA mukhya bhAga hai mstissk| isake mAdhyama se cikitsaka isa parIkSaNa meM lage hue haiM ki kisa prakAra AvegoM ke kendroM ko sudhAra kara manuSya ko AvegoM ke prahAroM se bacAyA jA sakatA hai| yaha zarIrazAstrIya aura cikitsAzAstrIya khojoM kA niSkarSa hai| - aba hama adhyAtmazAstrIya niSkarSoM para bhI vicAra kreN| kyA binA oNparezana ke bhI ina AvegoM ko zAnta kiyA jA sakatA hai? mastiSka ke vizeSa kendra-binduoM aura vizeSa snAyuoM ko kATe binA hI kyA uttejanAoM, vAsanAoM aura AdatoM ko zAMta kiyA jA sakatA hai? ina praznoM para prAcIna kAla se adhyAtma ke sAdhakoM ne, adhyAtma ke tattvavettAoM ne jo anusaMdhAna kiye haiM, jo parIkSaNa aura prayoga kiye haiM, una para hameM eka dRSTi DAla denI caahie| . adhyAtma-tattvavettAoM ne kahA ki yaha saba Atmika prakriyA ke dvArA bhI ho sakatA hai| Atmika prakriyA meM sabase pahalI bAta haisvarUpAnusaMdhAna-apane svarUpa kA sNdhaan| hama eka bAta ko na bhUleM ki hamAre sAmane eka hI prakAzakiraNa hai aura vaha hai hamArA svataMtra astitv| hamArA svataMtra svabhAva hai, astitva hai aura usako abhI miTAyA nahIM Avega-cikitsA 5 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA sktaa| usa svabhAva ko kabhI bhI dabAyA nahIM jA sktaa| usa svabhAva ko kabhI bhI pUrNataH Acchanna nahIM kiyA jA sktaa| cAhe hajAra bAra karmoM kA AkramaNa ho, hajAra bAra karma ke pudgaloM kI rAsAyanika prakriyAeM AvRttiyAM karatI raheM, phira bhI use pUrNataH vikRta nahIM kiyA jA sakatA, na pUrNataH zaktihIna kiyA jA sakatA hai| yahI hamAre lie prakAza kI pahalI razmi hai| yadi yaha nahIM hotI to kucha bhI karane meM samartha nahIM ho paate| kintu hamAre pAsa vaha svataMtratA hai, jisake dvArA hI parivartana kI sArI bAteM saMbhava ho sakatI haiN| sabase pahalI bAta hai apane svarUpa kA sNdhaan| jisa vyakti meM yaha samyak-dRSTi jAga jAtI hai, apane svarUpa ke saMdhAna kI bAta cetanA para utara AtI hai, vaha vyakti AvegoM meM parivartana karane meM sakSama ho jAtA hai| svarUpa ke saMdhAna kA artha hai-bhedajJAna kI praapti| AdhyAtmika bhUmikA meM parivartana kA yaha pahalA bindu hai| jaba yaha bhedajJAna jAga jAtA hai, vahAM se parivartana kI prakriyA prArambha ho jAtI hai| hama badalanA zurU kara dete haiN| isase itanA AMtarika parivartana, itanA rUpAMtaraNa A jAtA hai, vyakti itanA rUpAMtarita ho jAtA hai ki pahale kA vyakti aura bhedajJAna yA samyak-dRSTi prApta hone ke bAda kA vyakti, eka hI vyakti nahIM raha jaataa| usake vyaktitva kA AmUlacUla parivartana ho jAtA hai| jIvana aura vizva ke prati dRSTikoNa badala jAtA hai| jIvana ko dekhane kA koNa badala jAtA hai| pahale jisa dRSTi se padArtha ko dekhatA thA, usI dRSTi se aba padArtha ko nahIM dekhtaa| jisa dRSTi se apane ko pahale dekhatA thA, usI dRSTi se aba apane ko nahIM dekhtaa| apane ko dekhane kA dRSTikoNa aura padArtha ko dekhane kA dRSTikoNa-donoM badala jAte haiN| dRSTikoNa ke parivartana se AvegoM para karArI coTa hotI hai, tIvra prahAra hotA hai| jisa dRSTikoNa ke AdhAra para AvegoM ko poSaNa mila rahA thA, usa dRSTikoNa ke badala jAne para AvegoM ko vaha poSaNa milanA baMda ho gayA, jIvana-rasa prApta honA baMda ho gyaa| AvegoM ko siMcana milatA hai ahaMkAra ke dvArA, mamakAra ke dvaaraa| jaba taka ahaMkAra aura mamakAra haiM, taba taka Avega puSTa hote raheMge, bar3hate raheMge, phalate-phUlate 66 karmavAda Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rheNge| jaise hI dRSTikoNa badalatA hai, ahaMkAra aura mamakAra kI gAMTha TUTa jAtI hai aura taba AvegoM ko jIvana-rasa, poSaNa-rasa milanA baMda ho jAtA hai| unakA AdhAra hI samApta ho jAtA hai| isalie AvegoM kI cikitsA kA pahalA sUtra hai-dRSTikoNa kA parivartana, samyak-dRSTi kI praapti| ___ isakA dUsarA sUtra hai-vipAka kI prekSA, vipAka ko dekhnaa| yaha bhI bahuta hI mahattvapUrNa bAta hai| hama vipAka kI prekSA nahIM karate, use nahIM dekhte| isIlie ucchRkhala pravRttiyAM calatI haiN| yadi hama pravRtti ke vipAka para dhyAna deM aura yaha dekhane kA prayatna kareM ki isakA vipAka kyA hogA, kyA vipAka ho rahA hai to ucchRkhala pravRttiyAM yA Avega nahIM cala skte| cAhe koI bhI vyakti ho, vaha jo kucha karatA hai aura vaha vimarza karatA calatA hai ki mere AcaraNa kA, mere kArya kA kyA pariNAma hogA, kyA vipAMka hogA, to vaha bahuta hI viveka aura saMtulana ke sAtha kAma kregaa| yadi vaha pariNAma aura vipAka se AMkha mUMdakara kArya karatA calA jAtA hai to usase ve kAma bhI ho jAte haiM jo aniSTakara/hAnikara hote haiN| vizva meM jitane bhI avAMchanIya kArya hue haiM, hote haiM, ve pariNAma kI ora se AMkha mUMda lene ke kAraNa hI hue haiM, hote haiN| vipAka-prekSA kI cetanA jAgRta na hone ke kAraNa hI. ve hote haiN| prekSA kI cetanA jAgRta ho to avAMchanIya kArya, aniSTa pravRtti nahIM ho sktii| vipAka kI prekSA dhyAna kA eka aMga hai| jaina darzana meM dharmyadhyAna ke cAra prakAra batalAe gae haiM-AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicy| inameM tIsarA hai-vipAka vicy| vipAka kA vicaya-vipAka-prekSA, vipaak-drshn| bahuta gahare meM jAkara hama dekhate haiM ki abhI kisa karma kA vipAka ho rahA hai| bImArI meM kisa . karma kA vipAka ho rahA hai| krodha AyA, yaha kisa karma kA vipAqa hai, use hama dekhate haiM, vipAka kI anuciMtanA karate haiM, vipAka kA vicaya karate haiM, vahAM hamAre mAnasa kI sthiti badala jAtI hai, vaha bilakula rUpAMtarita ho jAtI hai| karma ATha haiM aura ATha karmoM ke aneka vipAka haiN| indriya-jJAna Avega-cikitsA 67 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI zakti tathA mana ke jJAna kI zakti ko AvRtta karanA jJAnAvaraNa karma kA vipAka hai| jJAnAvaraNa karma jaba vipAka meM AtA hai, taba vaha hamArI jJAna kI zaktiyoM ko DhAMka detA hai| ____ darzanAvaraNa karma kA vipAka hotA hai, taba hamArI dekhane kI zakti AvRtta ho jAtI hai| nIMda AtI hai, gaharI nIMda AtI hai, itanI gaharI nIMda ki jisa nIMda meM AdamI dina meM kI huI kalpanAoM ko kriyAnvita kara DAlatA hai| itanI pragAr3ha nidrA ki AdamI nIMda meM hI mIloM calA jAtA hai, kAma kara DAlatA hai, kisI ko pITa DAlatA hai, kucha tor3a DAlatA hai, phira ghara meM Akara bistara para leTa jAtA hai| itanA hone para bhI usakI nIMda nahIM ttuutttii| aisI nIMda meM eka viziSTa prakAra kI zakti utpanna hotI hai aura usa zakti se prerita hokara vyakti asaMbhava kArya bhI kara DAlatA hai| aisA darzanAvaraNa karma ke vipAka se hotA hai| moha karma kA vipAka hotA hai taba rAga-dveSa kA cakra calane lagatA hai, vibhinna prakAra ke Avega utpanna hote haiM, vibhinna prakAra kI vAsanAeM ubharatI haiM, bhaya jAgatA hai tathA anyAnya Avega bhI kAryarata ho jAte haiN| ___karmoM ke vipAka kA yaha cakra avizrAMta gati se ghUmatA rahatA hai| kabhI koI vipAka jAgatA hai aura abhI koii| inakI niraMtaratA TUTatI nhiiN| kyA hama ina vipAkoM ko nirasta kara sakate haiM? nahIM, inheM nirasta nahIM kiyA jA sktaa| kintu inako hama roka sakate haiN| eka prakriyA hai-karma ko na bAMdhane kI, karma ke bIja ko samApta karane kii| karma kA baMdhana na ho, isameM hama jArUka raheM, apramatta rheN| yaha bhI sAdhanA kI eka prakriyA hai| sAdhanA kI eka prakriyA yaha bhI hai ki jo vipAka Ane vAle haiM, unake prati hama pahale se hI jAgarUka ho jaaeN| una vipAkoM ko hama badala deN| athavA hama una vipAkoM ko Ane hI na deN| karmoM ko hamane bAMdha diyaa| karma baMdha ge| hamAre hI ajJAnavaza, pramAdavaza, hamArI hI bhUloM ke kAraNa ve karma Akara cipaka ge| ve pariNAma dene vAle haiN| unakA vipAka-kAla hai| hama jAgarUka ho jaaeN| hama jAga jaaeN| 68 karmavAda Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI pramAda kI nIMda TUTa jaae| hamArI cetanA kI kucha razmiyAM Alokita ho jaaeN| yaha asaMbhava nahIM hai, bahuta saMbhava hai| asAdhya kArya nahIM hai, sAdhya kArya hai| hama una kAryoM ko bIca meM hI badala deM, unakI zakti meM aisA parivartana lA deM ki unakA vipAka na ho ske| yaha bahuta hI mahattva kI bAta hai| isa para hamArA dhyAna kendrita honA caahie| . vipAka hotA hai kAraNoM se| nimittoM ke binA vipAka nahIM ho sktaa| prajJApanA sUtra meM isakA sundara vivecana prApta hai| vipAka ke lie pAMca zarte haiM-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhv| jaba ye pAMcoM bAteM pUrI hotI haiM, taba karma kA vipAka ho sakatA hai, anyathA nahIM ho sktaa| isI AdhAra para karma kI cAra prakRtiyAM mAnI gayI haiM-kSetravipAkI, jIvavipAkI bhAvavipAkI aura bhvvipaakii| yadi ina cAroM ko hama ThIka se samajha leM aura karmazAstra ke rahasyoM ko gaharAI meM jAkara pakar3a leM to bahuta kucha parivartana lA sakate haiN| yadi karma ke hetuoM meM aura baMdhe hue karmoM meM koI bhI parivatana nahIM kiyA jA sakatA to sAdhanA kA koI artha nahIM ho sakatA, vaha artha-zUnya ho jAtI hai| phira hamAre lie sAdhanA kA prayojana hI kyA? hama kyoM itanA puruSArtha kareM? kyoM prekSA kareM? kyoM AMkheM mUMdakara ghaMToM taka dhyAna kareM? yadi hama kucha badala na sakeM to ye sAre prayatna vyartha haiM, zUnya haiN| kintu aisA nahIM hai| sAdhanA ke dvArA hama badala sakate haiN| yaha hamArI bahuta bar3I kSamatA hai ki hama sAdhanA ke mAdhyama se una vipAkoM meM parivartana lA sakate haiN| kintu yaha tabhI sambhava ho sakatA hai, jaba hama karmazAstra kI gaharAI meM jAkara karmoM kI prakRtiyoM aura svabhAvoM ko ThIka-ThIka samajha leM aura yaha upAya bhI jAna leM ki unameM kaise parivartana lAyA jA sakatA hai| __pudgala kA eka pariNAma hai-vedanIya krm| vedanIya karma kI do prakatiyAM haiM-sAtavedanIya aura asaatvedniiy| sukha kA bhI vedana hotA hai aura duHkha kA bhI vedana hotA hai| prItyAtmaka anubhUti bhI hotI hai aura aprItyAtmaka anubhUti bhI hotI hai| asAta vedanIya kA udaya kyoM hotA hai? usake udaya ke aneka kAraNa haiN| eka kAraNa hai-pudgala / pudgala kA aisA koI sparza huA, koI aisI coTa lagI ki paira meM darda ho gyaa| Avega-cikitsA 66 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAtavedanIya kA udaya ho gyaa| mana usameM hI jAtA hai, sAdhanA meM nahIM jaataa| mana kI sArI UrjA paira kI ora hI bahane laga jAtI hai| sAdhanA kA vaha sparza bhI nahIM kara paatii| asAtavedanIya ke udaya kA eka kAraNa hai-paTugala kA prinnaam| jaise-bahata khA liyA, bhUkha se adhika bhojana kara liyaa| ajIrNa ho gyaa| peTa meM darda prArambha ho gyaa| aba sArA mana usI ora bhAgatA hai, vipAka kI ora jAtA hai, sAdhanA kI ora nahIM jaataa| pudgala ke pariNAma ke kAraNa jo asAta kA vipAka hotA hai, use hama badala sakate haiN| isalie yaha kahA jAtA hai-adhika mata khaao| bhojana kI mAtrA kA jJAna kro| sAdhanA ke kSetra meM bhojana para dhyAna dene kI bAta bhI mahattvapUNa bana jAtI hai| sAdhanA karane vAle vyakti ko yaha jAnanA cAhie ki kaba khAe? kyoM khAe? kitanA khAe aura kaise khAe? dahI khUba khA liyA aura dhyAna ke lie baiTha gyaa| dhyAna meM nIMda satAne lgii| yaha darzanAvaraNIya karma kA vipAka hai| isameM darzanAvaraNIya karma ke vipAka kA kAraNa banA. hamArA bhojn| isalie aisA bhojana na kiyA jAye jo asAtavedanIya yA darzanAvaraNIya karma ke vipAka kA nimitta bne| bahuta teja mirca-masAle khA liye, tAmasika bhojana kiyA aura sAdhanA meM baiTha gye| mana meM uttejanAeM ubharane lagIM, vikRtiyAM paidA hone lagIM, dhyAna se mana haTa gyaa| to hamane bhojana kI pariNati ke dvArA vipAka ko nimaMtrita kara diyaa| isalie yaha Avazyaka hai ki hama vipAkoM ke nimittoM para bhI dhyAna deN| upAdAna kA mahattva hai to nimitta kA bhI kama mahattva nahIM hai| apane sthAna para ve bahuta hI mahattvapUrNa haiN| isalie hama kaise baileM, kyA khAeM, kaise khAeM, kitanA khAeM, kisa vAtAvaraNa meM raheM-ye sArI bAteM bahuta hI mahattvapUrNa bana jAtI haiN| kucha bAteM hamAre vaza kI hotI haiM aura kucha hamAre niyaMtraNa se bAhara kI hotI haiN| jaise-varSA kA mausama hai| AkAza bAdaloM se Acchanna hai| aise vAtAvaraNa meM darzanAvaraNIya karma ke udaya ko maukA mila jAtA hai| nIMda Ane lagatI hai| yaha hamArI bhUla kA pariNAma nahIM hai| hamane adhika khAyA, avAMchanIya bhojana kiyA aura nIMda ne A gheraa| yaha hamArI bhUla kA pariNAma hai| hamane apanI bhUla ke kAraNaM karma ke vipAka ko 100 karmavAda Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta pradAna kara diyaa| donoM prakAra se vipAka kA udaya hotA hai| eka prAkRtika vAtAvaraNa yA anya kAraNa se tathA dUsarI hamArI bhUla yA pramAda ke kAraNa se| nimitta milate hI vipAka udaya meM A jaayegaa| usa sthiti meM hama kyA kareM? usa sthiti meM hama.kaSTa-sahiSNutA banane kA abhyAsa kreN| sAdhanA ke lie AvegoM ko kama karane ke lie kaSTa-sahiSNu kA abhyAsa atyanta Avazyaka hai| jo kaSTa-sahiSNu nahIM hotA, kaThinAiyoM ko nahIM jhela sakatA, vaha na sAdhanA hI kara sakatA hai aura na karma ke cakra-vyUha ko hI tor3a sakatA hai| ____ bhagavAn mahAvIra ne dharma ke do lakSaNa btaae| unhoMne kahA-dharma kA pahalA lakSaNa hai-ahiMsA, rAga-dveSa kA na honaa| dharma kA dUsarA lakSaNa hai-parISaha-sahana, kaSToM ko sahane kI kssmtaa| jIvana meM dvaMdva Ate haiN| kabhI sukha AtA hai aura kabhI duHkh| kabhI anukUlatA rahatI hai aura kabhI prtikultaa| kabhI priyatA kI saMvedanA hotI hai aura kabhI apriyatA kii| kabhI prazaMsA hotI hai aura kabhI niNdaa| kabhI upabdhi hotI hai aura kabhI haani| ye jo sAre dvaMdva Ate haiM, inako sahana karane vAlI titikSA kI cetanA jaba taka jAgRta nahIM hotI, taba taka na sAdhanA hotI hai aura na Avega hI kama hote haiN| aisI sthiti meM karma ke vyUha ko bhI nahIM tor3A jA sktaa| isalie hamArI donoM prakAra kI zaktiyAM jAgRta honI caahie| eka hai a-rAga kI zakti aura eka hai a-dveSa kI zakti-arAga cetanA aura adveSa cetnaa| vItarAga ke sAtha-sAtha titikSA kI cetanA bhI jAgRta honI caahie| yadi titikSA nahIM hai to rAga bhI A sakatA hai aura dveSa bhI A sakatA hai| anukUlatA meM rAga aaegaa| rAga ko sahane kI bhI zakti honI caahie| anukUlatA ko sahana karane kI zakti honI caahie| mana ke anukUla koI ghaTanA ghaTita hotI hai, use yadi hama sahana nahIM kara sakate to mana meM rAga paidA ho jAegA, Avega paidA ho jaaegaa| bahuta harSa honA, adhyAtma kI dRSTi se hI avAMchanIya nahIM hai, svAsthya kI dRSTi se bhI vAMchanIya nahIM hai| yaha akAlamRtyu kA kAraNa bana jAtA hai| . eka AdamI bahuta garIba thaa| lATarI meM use do lAkha rupaye mile| Avega-cikitsA 101 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI ne Akara kahA-bhAI! tuma to nihAla ho gye| tumhAre nAma kI lATarI meM do lAkha rupaye uThe haiN| usane kahA-do lAkha! yaha kahate hI vaha dhar3Ama se nIce girA aura isa loka se cala bsaa|. . anukUlatA aura pratikUlatA ko sahana karane ke lie titikSA kI cetanA jAgRta honI caahie| koI vyakti bar3I-se-bar3I sthiti meM hai| usako bar3I-se-bar3I upalabdhi hai| sAre anukUla saMyoga haiN| akasmAta.saba china jAte haiN| sattA china jAtI hai, adhikAra china jAte haiN| saMpadA naSTa ho jAtI hai, parivAra bikhara jAtA hai| usa sthiti meM pratikUlatA ko sahane kI cetanA yadi jAgRta nahIM hotI to vyakti digbhrAnta ho jAtA hai| jisakI yaha cetanA jAgRta hotI hai, usake lie anukUlatA yA pratikUlatA meM koI antara nahIM aataa| __jaina AgamoM meM nami rAjarSi kA eka udAharaNa AtA hai| vyavahAra kI duniyA meM vaha zAyada mAnya na ho, kintu vaha usa cetanA kA pratIka hai, vaha usa cetanA kA digdarzaka hai, jisa cetanA ke bindu para pahuMcakara vyakti kI titikSA kI cetanA itanI jAgRta ho jAtI hai ki usake lie koI bhI prakampana zeSa nahIM rhtaa| na. rAga kA prakaMpana hotA hai aura na dveSa kA prakaMpana hotA hai| nami rAjarSi se kahA gayA-ApakA aMtaHpura jala rahA hai| usameM Aga laga gayI hai| lapaTeM AkAza ko chU rahI haiN| ApakA prAsAda jala rahA hai, ApakA nagara jala rahA hai| nami rAjarSi ne kahA-maiM sakha se jI rahA hUM, sukha se raha rahA huuN| kisakA aMtaHpura! kisakA prAsAda! kisakA nagara! merA kucha bhI nahIM hai| mithilA ke jalane para bhI merA to kucha bhI nahIM jala rahA hai| yaha kitanA avyAvahArika kathana lagatA hai| kitanI karuNAhIna bAta lagatI hai| koI karuNAvAna vyakti hI aisA kaha sakatA hai? parama koTi kA krUra vyakti hI aisI bAta kaha sakatA hai| kintu hama bahuta bAra bhUmikA-bheda ko samajhe binA bhayaMkara bhUla kara baiThate haiN| vaha bhI hamArI bhayaMkara bhUla hogI, yadi hama nami rAjarSi kI sthiti kI krUratA se paripUrNa maaneN| yaha usa titikSA kI, usa parama cetanA kI sthiti hai, jahAM pahuMcakara 102 karmavAda Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka anukUlatA aura pratikUlatA ke prakaMpanoM se pare ho jAtA hai| vaha 'cetanA itanI aprakampa ho jAtI hai ki jahAM kevala cetanA hI hotI hai, aura kucha bhI nahIM hotaa| rAga aura dveSa na hoM, isalie cetanA meM titikSA kA vikAsa honA caahie| yadi dvaMdvoM ko sahana karane kI cetanA kA vikAsa nahIM hotA hai to rAga aura dveSa avazya hote haiN| unheM rokA nahIM jA sktaa| isa prakAra vItarAga cetanA aura titikSA kI cetanA-donoM prakAra kI cetanAoM kA vikAsa karake hI hama karma-vipAkoM meM parivartana lA sakate haiN| yadi titikSA kI cetanA vikasita hotI hai to mohanIya karma kA vipAka nahIM ho sakatA, Avega nahIM ho sktaa| Avega tabhI hotA hai, jaba titikSA kI cetanA vikasita nahIM hotii| ahaMkAra aura mamakAra-zUnya cetanA vikasita nahIM hotii| isalie Avega Ate haiN| hama pratipakSa kI cetanA ko vikasita kreN| krodha hai to maitrI kI cetanA ko vikasita kreN| maitrI ke saMskAroM ko sudRr3ha bnaayeN| maitrI ke saMskAra dRr3ha hoMge to krodha kA Avega apane Apa kama hotA calA jaaegaa| pratipakSa kI bhAvanA sAdhanA kA bahuta bar3A sUtra hai| dazavaikAlika sUtra meM cAra AvegoM kI pratipakSa bhAvanA kA sundara nirUpaNa prApta hai| yadi krodha ke Avega ko miTAnA hai, kama karanA hai to upazama ke saMskAra ko puSTa karanA hogA, krodha kA pratipakSa hai-upshm| upazama kA saMskAra jitanA puSTa hogA, krodha kA Avega utanA hI kSINa hotA calA jaayegaa| mAna ke Avega ko naSTa karanA hai to mRdutA ko puSTa kro| mAna kA pratipakSa hai mRdutaa| mAyA ke Avega ko naSTa karanA hai to RjutA ke saMskAra ko puSTa kro| RjutA aura maitrI meM koI antara nahIM hai| maitrI RjutA kA hI pratiphalana hai| jaba RjutA hai to kisI ke sAtha zatrutA ho hI nahIM sktii| zatrutA se pUrva kuTilatA AtI hai| zatrutA kuTilatApUrvaka hI hotI hai| binA kuTilatA ke zatrutA nahIM hotii| jaba chipAne kI bAta, Thagane kI bAta AyegI tabhI kisI ke sAtha amaitrI kA bhAva hogaa| jahAM chipAne jaisA kucha bhI nahIM hai, saralatA-hI-saralatA hai, pAradarzI sphaTika-sA jIvana hai, vahAM zatrutA ho hI nahIM sktii| mAyA Avega-cikitsA 103 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA pratipakSa hai Rjutaa| lobha ke Avega ko naSTa karanA hai to santoSa ko vikasita kareM, use puSTa kreN| AvegoM ko miTAne ke lie pratipakSa ke saMskAroM ko puSTa karanA hai| jaba taka pratipakSa kA saMskAra puSTa nahIM hotA, AvegoM kA tanubhAva nahIM kiyA jA sakatA, unheM patalA nahIM kiyA jA sakatA, kSINa nahIM kiyA jA sktaa| jaba taka Avega kSINa nahIM hoteM, unheM toDA nahIM jA sktaa| unheM itanA kSINa kara denA hotA hai ki eka hI jhaTake meM ve TUTa jaaeN| krodha, mAna, mAyA aura lobha-ye cAra Avega haiN| inakI pratipakSI bhAvanAoM ko puSTa karane se ye Avega zAMta ho jAte haiN| unakA vipAka banda ho jAtA hai| bhaya, kAma-vAsanA, ghRNA Adi AvegoM ke lie pratipakSa kI bhAvanA jarUrI hai| sAdhanA meM pratipakSa bhAvanA kA bahuta bar3A mahattva hai| isake binA AvegoM se chuTakArA nahIM miltaa| hamArI abhaya kI bhAvanA jitanI puSTa hogI, bhaya kA Avega kSINa ho jaayegaa| cetanA kI bhAvanA, caitanya kA anusandhAna jitanA puSTaM hogA, kAma-vAsanA utanI hI kSINa ho jaayegii| ekatva kA vikAsa hogA to ghRNA apane Apa miTa jaayegii| isa pratipakSa ko puSTa kreN| yaha hamArA kartavya hai, puruSArtha hai, saMkalpa hai| jaise karma ke aniSTa vipAka meM kucha nimitta hote haiM, vaise hI karma ke iSTa vipAka meM bhI kucha nimitta hote haiN| kisI ke jJAnAvaraNa karma kA vipAka hai| vaha cAhatA hai ki jJAnAvaraNa kA vipAka kama ho| isake lie bhI kucha sAdhana haiN| AcArya malayagiri ne prajJApanA kI TIkA meM aneka upAya nirdiSTa kie haiN| brAhmI Adi bUTiyAM haiM, jinake sevana se jJAna-vikAsa meM sahAyatA milatI hai| . mana kI ekAgratA meM bhI kucha padArtha sahayogI haiM, kucha nimitta banate haiN| Apa dhyAna karane baiThate haiN| usa samaya yadi Apake hAtha meM pAre kI golI hotI hai to Apako ekAgra hone meM sugamatA ho sakatI hai| dhyAna-kAla lambA ho sakatA hai| sAdhanA kI kucheka prakriyAoM meM rudrAkSa kA bhI prayoga hotA hai| usakA bhI eka artha, prayojana hai| jaise mana padArtha ko prabhAvita karatA hai, vaise hI padArtha bhI mana ko prabhAvita karatA 104 karmavAda Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| iSTa aura aniSTa-donoM prakAra ke karma-vipAkoM meM pudgaloM kA yoga rahatA hai| paudgalika pariNatiyAM una vipAkoM ko bar3hA bhI sakatI haiM aura kama bhI kara sakatI haiN| ___eka AdamI madirA pItA hai| madirA moha-karma ke vipAka meM nimitta banatI hai| mUrchA A jAtI hai| kyA aisA padArtha nahIM hai, jisake sevana se hamArI jAgRti bana jAe, moha-karma kA vipAka kama ho jAe? aise padArtha haiN| aisA ho bhI ekatA hai| yadi eka vastu ke sevana se kAma-vAsanA ko uttejanA milatI hai to kyA aisI vastu nahIM ho sakatI, jisake sevana se kAma-vAsanA zAMta ho jAe? aise padArtha haiN| padArthoM kA abhAva hamArI jAnakArI kA ho sakatA hai| jaba parIkSA kA samaya AtA hai, taba anubhavI mAtA-pitA apane baccoM ko aisI auSadhiyoM kA sevana karavAte haiM, jinase baccoM kI buddhi, smaraNa-zakti tIvra hotI hai aura vaha unakI parIkSA meM sahayogI bana jAtI hai| _ dhyAna-kAla meM zakti kA vyaya hotA hai| mastiSka kI zakti bahuta kharca hotI hai| hamAre mastiSka kI vidyut ko bahuta kAma karanA par3atA hai| adhika USmA paidA ho jAtI hai| vyaya adhika hotA hai| maiMne eka homyopaithika cikitsaka se pUchA ki zakti-saMtulana ko banAye rakhane ke lie kyA amuka padArtha kA sevana ucita hogA? usane kahA-bahuta hI ucita rhegaa| jo zakti kharca hotI hai, vaha isa padArtha se mila jaaegii| zakti kA santulana banA rhegaa| dhyAna meM sahayoga milegaa| ___ saradArazahara ke seTha sumeramalajI dUgar3a ke suputra bhaMvaralAlajI eka kuzala cikitsaka the| ve bahuta hI anubhavI the| mujhase eka dina kahA-Apako mastiSka kI zakti kA adhika vyaya karanA par3atA hai| likhanA, par3hanA aura cintana-manana adhika karanA par3atA hai| ina kAryoM meM mastiSka kI zakti kA bahuta vyaya hotA hai| Apa abhI se yaha dhyAna rakheM ki zakti kA saMtulana banA rahe, jitanA vyaya ho, vaha pUrA hotA rhe| anyathA kaThinAiyAM paidA ho sakatI haiN| unhoMne kucha upAya bhI sujhaae| unhoMne kahA-Apa sUkhe AMvaloM kA sevana kareM, kAlI mirca kA sevana kreN| kabhI-kabhI muktA kA sevana karate raheM, jisase ki jo mastiSkIya Avega-cikitsA 105 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kharca hotI hai, vaha pUrI hotI rhe| ____ maiMne samaya-samaya para inakA upayoga kiyA aura bahuta lAbha utthaayaa| pudgala jaise karma ke vipAka meM nimitta banate haiM, vaise hI karma ke kSayopazama meM bhI nimitta banate haiN| karma kA vipAka bhI nimittoM ke binA nahIM ho sktaa| hama nimitoM kI bAta ko na bhuuleN| .. AvegoM ke upazamana meM jaise hamArI pariNatiyoM ko badalane kI jarUrata hai, vaise hI nimittoM ko jAnane aura unako badalane ke prayoga kI bhI jarUrata hai| 106 karmavAda Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtra yA parataMtra? dravya kA apanA-apanA svabhAva hotA hai| svabhAva kabhI bhI nirmUla nahIM hotA, use kabhI nirasta nahIM kiyA jA sktaa| vibhAva svabhAva ko kucha vikRta bhI kara sakatA hai, AvRta bhI kara sakatA hai, kintu nirasta nahIM kara sakatA, zUnya nahIM kara sktaa| Avega caitanya kA svabhAva nahIM hai| vaha caitanya ke sAtha utpanna mUr3hatA hai| vaha moha hai, vikRti hai, kintu svabhAva nahIM hai| isIlie yaha saMbhAvanA zeSa rahatI hai ki Avega ko nirasta kiyA jA sakatA hai| usa yoga ko dUra kiyA jA sakatA hai jo Akara jur3a gayA hai| use kATA jA sakatA hai| use kATane ke aneka upAya haiM, aneka sAdhana haiN| una saba sAdhanoM meM mahattvapUrNa sAdhana hai-caitanya kA anubhava, saMvara zuddha upyog| jaba hama caitanya ke anubhava meM hote haiM taba saMvara kI sthiti hotI hai, hamArA saMvara hotA hai| jaba caitanya kA anubhava hotA hai taba koI Avega ho nahIM sktaa| Avega taba hotA hai jaba hamArA caitanya kA anubhava lupta ho jAtA hai| jaba caitanya para mUrchA chA jAtI hai, jaba caitanya para Dhakkana A jAtA hai taba Avega ko ubharane kA avasara milatA hai| jaba caitanya kI anubhUti hotI hai taba Avega A hI nahIM sktaa| . ___ hamArI sAdhanA kA sUtra hai-caitanya kA satata anubhv| jaba caitanya ke anubhava kI sthiti niraMtara banI rahatI hai taba hamArA saMvara puSTa hotA rahatA haiN| saMvara ke Ate hI dvAra banda ho jaaegaa| caitanya kA anubhava hote hI saba dvAra banda ho jaaeNge| koI dvAra khulA nahIM rhegaa| saba dvAra banda, saba khir3akiyAM bnd| usa samaya na Avega A sakatA hai, na uttejanA A sakatI hai aura na vAsanA A sakatI hai| kucha bhI nahIM svataMtra yA parataMtra? 107 . Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A sktaa| saba vicchinna ho jAte haiN| isIlie bhagavAna mahAvIra ne kahA ki sAdhanA kA carama zikhara hai-'ayoga' vahAM saba yoga samApta ho jAte haiN| yaha 'ayoga' zabda bar3A jaTila hai! sabhI AcAryoM ne zabda cunaa-'yog'| unhoMne kahA-yoga kI sAdhanA kro| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'nahIM, ayoga kI sAdhanA kro| yogoM ko samApta karo, saMbaMdhoM ko todd'o|' isase kyA hogA? isase saba kucha ghaTita ho jaayegaa| kyoMki pAnA kucha bhI nahIM hai| bAhara se lenA kucha bhI nahIM hai| hama saba apane Apa meM paripUrNa haiN| kucha bhI upAdeya nahIM hai| bAhara aisI koI vastu nahIM hai jo apane lie hitakara ho| bAhara jitanI vastueM haiM unheM chor3anA hI hitakara hai| saba saMbaMdhoM ko tor3anA, ayoga karanA hI hitakara hai| aMtima zikhara hai-ayog| jaba samyaktva kA saMvara ho jAtA hai, vrata kA saMvara ho jAtA hai, apramAda kA saMvara ho jAtA hai, akaSAya kA saMvara ho jAtA hai taba aMtima zikhara AtA hai-ayoga sNvr| jahAM hamane sAre saMbaMdha kATa DAle vahAM ayoga ho jAtA hai| vahAM pUrNa vikAsa ho jAtA hai, paramAtmA kI pUrNa sthiti upalabdha ho jAtI hai| ayoga saMvara ke ghaTita hote hI, jo paudgalika saMbaMdha AtmA ke sAtha haiM, ve saba eka sAtha vicchinna ho jAte haiN| jaba caitanya kA anubhava prApta hotA hai taba yoga TUTane zurU hote haiN| mUr3hatA kA gahana valaya TUTane laga jAtA hai| karmoM ke jitane saMbaMdha hamane sthApita kiye haiM ve sAre-ke-sAre caitanya kI vismati ke kAraNa hue haiN| jaba-jaba caitanya kI vismRti hotI hai taba-taba koI-na-koI pudgala hamAre sAtha jur3a jAtA hai aura apanA prabhAva jamA letA hai| hama jaba apane caitanya ke anubhava meM hote haiM, jaba hama apanA hoza saMbhAlate haiM, taba una pudgaloM ko prabhAva maMda hone laga jAtA hai, vaha lupta hone laga jAtA hai| pudgala dhIre-dhIre khisakane laga jAte haiM, dUra hone laga jAte haiN| usa samaya hamArA astitva ujAgara hotA hai| bahuta bAra ye prazna sAmane Ate haiM ki hama svataMtra haiM yA parataMtra? hama karma karane meM svataMtra haiM yA parataMtra? hama karma kA phala bhogane meM svataMtra haiM yA parataMtra? svataMtratA aura parataMtratA kA nizcita uttara nahIM diyA jA sktaa| 108 karmavAda Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM sApekSa kathana haiN| hama svataMtra bhI haiM aura parataMtra bhI haiN| hama caitanyavAn haiN| hamArA svabhAva sabhI dravyoM se vilakSaNa hai| kisI bhI dravya kA svabhAva caitanya nahIM hai, hamArA svabhAva caitanya hai, isalie hama svataMtra haiN| kintu caitanya kA anubhava jaba-jaba vismRta hotA hai, isa caitanya kI Aga para jaba-jaba koI rAkha A jAtI hai, jaba-jaba yaha jalatI huI Aga usa rAkha se Dhaka jAtI hai taba-taba hama parataMtra ho jAte haiN| svataMtratA aura parataMtratA kA uttara sApekSa dRSTi se hI diyA jA sakatA hai| isakA nirapekSa uttara nahIM ho sktaa| __ hamane koI kriyA kI, karma kiyA, nizcita hai ki kriyA kI pratikriyA hogii| aisI eka bhI kriyA nahIM hai jisakI pratikriyA na ho| hara kriyA kI pratikriyA hotI hai| kriyA karane meM AdamI svataMtra hai, kintu pratikriyA meM vaha parataMtra hai| 'kaDeNa mUDho pUNo taM kareI'-jo kiyA hai usase moha paidA hotA hai| vyakti mUr3ha ho jAtA hai aura vaha phira use doharAtA hai| eka bAra AdamI koI kAma kara letA hai, dUsarI bAra usa kAma ko doharAnA jarUrI ho jAtA hai kyoMki usakA saMskAra bana jAtA hai| usa saMskAra ke AdhAra para dUsarI bAra vaisI paristhiti Ane para vaisA karane kI preraNA milatI hai| vaha hamArI mAnasika Adata bana jAtI hai| phira usako doharAne kA. mana hotA hai| vyakti mUr3ha banakara usa kriyA ko doharAtA jAtA hai, karatA jAtA hai| taba hama parataMtra ho gye| hamane kucha kiyA, eka saMskAra nirmita ho gayA, eka Adata bana gayI, phira vaha karanA hI pdd'egaa| yaha parataMtratA kI bAta hai| hama parataMtra haiM, para svataMtra bhI haiN| hamArI caitanya-zakti, hamArI saMkalpa-zakti itanI prabala hai ki vaha yadi jAga jAe ki yaha kAma karanA hI nahIM hai, itanA dRr3ha saMkalpa ho jAe to phira saMskAra kitanA hI prabala ho, hama use eka jhaTake meM hI tor3a DAla sakate haiN| - svataMtratA aura parataMtratA-donoM ko sApekSa dRSTi se hI samajhA jA sakatA hai| eka AdamI nAriyala, khajUra yA tAr3a ke vRkSa para car3ha gyaa| car3hane meM vaha svataMtra hai| vaha apanI icchA se Upara car3ha gyaa| aba utarane meM vaha svataMtra nahIM hai| kyoM? car3hane kI eka kriyA hai| aba car3ha gayA svataMtra yA parataMtra? 106 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to utaranA bhI pdd'egaa| car3hane meM vaha svataMtra hai, para utarane meM parataMtra hai| aba use utaranA isalie par3egA ki vaha car3ha gyaa| car3hane kA pariNAma hai utrnaa| utaranA koI svataMtra kriyA nahIM hai| mohammada sAhaba ke eka ziSya kA nAma thA alii| usane eka bAra pUchA-hama kAma karane meM svataMtra haiM yA parataMtra? mohammada sAhaba ne kahA-'apane bAyeM paira ko utthaao| usane apanA bAyAM paira Upara uThA liyaa| phira mohammada sAhaba ne kahA-'acchA, aba apane dAyeM paira ko utthaao|' alI asamaMjasa meM par3a gyaa| bAyAM paira pahale se hI uThAyA huA hai| aba dAyAM paira Upara kaise uThAyA jAe? usane kahA-'sAhaba! yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ki maiM dAyAM paira bhI Upara uThA lUM?' mohammada sAhaba ne kahA- 'eka paira uThAne meM tuma svataMtra ho, dUsarA paira uThAne meM svataMtra nahIM ho, parataMtra ho| svataMtratA aura parataMtratA-donoM sApekSa haiN| unheM nirapekSa samajhanA bhUla hai| AdamI apane kartRtva meM svataMtra hai, para pariNAma bhogane meM parataMtra haiN| kartRtvakAla meM hama svataMtra haiM, para pariNAma-kAla meM hameM parataMtra honA par3atA hai| vikAsa karane meM hama svataMtra haiN| hamArA jitanA vikAsa hotA hai usameM hamArA svataMtra kartatva bolatA hai| usameM hama svataMtra haiN| kisI bhI karma ke dvArA hamArA vikAsa nahIM hotaa| karma ke dvArA hamAre vikAsa kA avarodha hotA hai| Apa soceMge ki zubha nAmakarma ke dvArA acchA phala milatA hai, acchA nAma hotA hai, padArthoM kI upalabdhi hotI hai, yaza milatA hai| yaha koI AtmA kA vikAsa nahIM hai| ye saba paudgalika jagat meM ghaTita hone vAlI ghaTanAeM haiN| inase AtmA kA vikAsa nahIM hotaa| AtmA kA svabhAva hai-caitny| AtmA kA svabhAva hai-aannd| AtmA kA svabhAva hai-shkti| caitanya kA vikAsa, Ananda kA vikAsa, zakti kA vikAsa, kisI bhI karma ke udaya se nahIM hotaa| karma ina saba prakAra ke vikAsoM ko rokatA hai, bAdhA DAlatA hai, avarodha utpanna karatA hai| koI bhI pudgala vikAsa kA mUla hetu nahIM bntaa| ___hamAre caitanya kA vikAsa, hamAre Ananda kA vikAsa, hamArI zakti kA vikAsa, hamArA pUrNa jAgaraNa isalie hotA hai ki hama svataMtra haiN| 110 karmavAda Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre svataMtra hone kA svayaMbhU pramANa hai ki hamArA vikAsa hotA hai aura hamArA vikAsa isalie hotA hai ki hama svataMtra haiN| yadi hama svataMtra nahIM hote to yaha vikAsa kabhI nahIM hotaa| karmoM ke udaya se bAdhAeM upasthita hotI rahatI hai| hamArA vikAsa kabhI nahIM hotaa| vikAsa isalie hotA hai ki hamArI svataMtra sattA hai, hamArA svataMtra upAdAna hai| __miTTI ghar3A banatI hai| yaha koI kuMbhakAra kI aMguliyoM kA camatkAra nahIM hai| miTTI meM ghar3A banane kA upAdAna hai| usameM upAdAna hai tabhI vaha ghar3A banatI hai| isa nirmiti meM dUsare-dUsare aneka nimitta bhI sahAyaka ho sakate haiN| parantu miTTI kA ghar3e ke rUpa meM parivartita hone kA mUla hai upaadaan| upAdAna ko utpanna nahIM kiyA jA sktaa| dUsare-dUsare sAdhana sahAyaka-sAmagrI bana sakate haiM parantu ve saba milakara bhI upAdAna ko utpanna nahIM kara skte| upAdAna ko utpanna karane kI zakti kisI meM nahIM hai| ___upAdAna vahI hotA hai jo dravya kA ghaTaka hotA hai| karma meM yaha zakti nahIM hai ki vaha AtmA meM jJAna ke paryAyoM ko utpanna kara sake, caitanya ke paryAyoM ko utpanna kara sake, Ananda ke paryAyoM ko utpanna kara sake, zakti ke paryAyoM ko utpanna kara ske| karma ye kabhI nahIM kara sakate, kyoMki ye saba karma ke svabhAva nahIM haiN| caitanya, Ananda aura zakti-ye AtmA ke upAdAna haiN| isalie AtmA hI unakA ghaTaka hai| AtmA meM hI yaha zakti hai ki vaha apane paryAyoM ko utpanna kara sakatA hai isIlie usakA svataMtra kartRtva hai, abAdhita kartRtva hai| yaha hamAre svataMtra kartRtva kA pakSa hai| ___ eka dUsarA pakSa aura hai| AtmA ke sAtha rAga-dveSa kA pariNAma jur3A huA hai| rAga-dveSa kI dhArA pravAhita hai, isalie AtmA ke sAtha paramANuoM kA saMyoga hotA hai| ve paramANu jur3ate haiM, AtmA ko prabhAvita karate haiN| ve AtmA ke kArya kA prabhAvita karate haiM, AtmA ke kartRtva ko prabhAvita karate haiN| yaha isalie hotA hai ki AtmA ke sAtha zarIra kA yoga hai| prabhAva kA Adi-bindu hai-shriir| hamArI parataMtratA kA Adi-bindu hai-shriir| AtmA ke sAtha zarIra hai, isalie hama parataMtra haiN| svataMtra yA parataMtra? 111 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama svataMtra kahAM haiM? zarIra hai isalie bhojana caahie| AtmA ko kabhI bhojana kI AvazyakatA hI nahIM hai| use kabhI bhUkha nahIM lgtii| caitanya ko kabhI bhUkha nahIM lagatI hai| bhUkha lagatI hai pudgala ko, zarIra ko| zarIra hai, isalie bhUkha hai, bhUkha hai isalie bhojana hai| bhUkha hai isalie pravRtti kA cakra calatA hai| yadi bhUkha na ho to AdamI kI sArI pravRttiyAM simaTa jaayeN| eka bhUkha hai, isalie AdamI ko bahuta kucha karanA par3atA hai-vyavasAya karanA par3atA hai| dhaMdhA karanA par3atA hai, naukarI karanI par3atI hai, na jAne kyA-kyA karanA par3atA hai| AdamI roTI ke lie, peTa kI Aga ko bujhAne ke lie bahuta kucha karatA hai, saba kucha karatA hai| zarIra hai, isalie kAma-vAsanA hai| zarIra kA sArA cakra kAma ke dvArA saMcAlita hai| eka prANI dUsare prANI ko paidA karatA hai| yaha paidA karane vAlI zakti hai-kaam| AhAra kI vRtti hai, kAma-vAsanA kI vRtti hai, yaha hamArI parataMtratA hai| ina sArI parataMtratAoM meM rAga-dveSa kA cakra cala rahA hai| zuddha caitanya hai, isalie hama svataMtra haiN| rAga-dveSa-yukta caitanya hai, isalie hama parataMtra haiN| do pakSa hai| eka pakSa hai-svataMtratA kA aura dUsarA pakSa hai-parataMtratA kaa| caitanya kI jyoti sarvathA lupta nahIM hotI, isalie hamArI svataMtratA kI dhArA bhI sadA pravAhita rahatI hai| hama zarIra, karma aura rAga-dveSa se baMdhe hue haiM, isalie hamArI parataMtratA kI dhArA bhI satata pravAhita rahatI hai| hamArA vyaktitva svataMtratA aura parataMtratA kA saMgama hai| use kisI eka hI pakSa meM nahIM bAMTA jA sktaa| use nikhAlisa sonA nahIM banAyA jA sktaa| sUrya kitanA hI prakAzavAna ho kintu dina aura rAta kA bheda nahIM miTAyA jA sktaa| kitane hI bAdala chA jAeM, aMdhakAra chA jAye, ve saba sUrya ko DhaMka deM, para dina dina rahegA aura rAta raat| dina aura rAta kA bheda samApta nahIM kiyA jA sktaa| svataMtratA calatI hai to parataMtratA bhI clegii| parataMtratA calatI hai to staMtratA bhI clegii| svataMtratA kA ghaTaka hai-zuddha caitanya aura parataMtratA kA ghaTaka hai-rAga-dveSayukta caitny| 112 karmavAda Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna hotA hai ki kyA jo kucha bhI ghaTita hotA hai vaha saba karma se niyaMtrita hI hai? usI kA pariNAma mAtra hai? yadi aisA hai to phira kisI ko doSa nahIM diyA jA sktaa| koI jhUTha bolatA hai, koI corI karatA hai, koI DAkA DAlatA hai, to yaha saba karane vAle kA doSI nahIM hai, kyoMki yaha saba pUrvavartI karma kA pariNAma hai| isameM kisI ko doSI nahIM ThaharAyA jA sktaa| kisI para coTa kI aura use yaha samajhAyA ki bhAI! yaha tumhAre pUrvArjita karma kA hI pariNAma hai, karma kA hI yoga hai-aisA kahakara coTa karane vAlA baca sakatA hai| vaha doSI nahIM ho sktaa| pUrvavartI karma hI to usase ye sArI kriyAeM karavA rahe haiM to phira vaha kyA kare? yaha sArA bhrama hai| hara aparAdhI apane aparAdha ko chipAne kA prayatna karatA hai, usase baca nikalane kA prayAsa karatA hai| vaha apane Apako nirdoSa mAnatA hai| vaha kaha sakatA hai-maiMne kucha bhI nahIM kiyaa| saba kucha karma karavAtA hai| jaisA karma hai vaisA karanA hI par3atA hai| . yaha dhAraNA sahI nahIM hai ki jo kucha ghaTita hotA hai vaha saba karma se hI hotA hai| vyakti kI apanI svataMtra sattA bhI hai| aisI aneka ghaTanAeM ghaTita hotI haiM jo pahale ke karmoM se niyaMtrita nahIM hotii| - sthAnAMga sUtra meM roga kI utpatti ke nau kAraNa batalAe gae haiM 1. niraMtara baiThe rhnaa| 2. ahitakara bhojana krnaa| ati bhojana krtaa| 3. ati nidraa| 4. ati jaagrnn| 5. mana kA nirodha krnaa| 6. prasravaNa kA nirodha krnaa| 7. pNthgmn| 8 bhojana kI prtikuultaa| 6 kaamvikaar| ina kAraNoM se roga kI utpatti ho sakatI hai| kintu inameM eka bhI kAraNa aisA nahIM hai jise hama pUrva karma-kRta kaha skeN| adhika AhAra svataMtra yA parataMtra? 113 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se roga paidA hotA hai, adhika nIMda lene se roga paidA hotA hai aura adhika jAgaraNa se bhI roga paidA hotA hai| AhAra, nIMda aura jAgaraNa-ye hamAre kriyA-pakSa haiN| ye kisI karma ke udaya nahIM haiN| koI bhI karma inameM kAma nahIM krtaa| hamArA vyavahAra hI inameM kAma karatA hai| ina saba ghaTanAoM se yaha pramANita hotA hai ki pUrva karma hI inakA ghaTaka nahIM hai| uttaravartI kSaNa kA kAraNa pUrvavartI kSaNa hI nahIM hotaa| vahI usakA uttaradAyI nahIM hotaa| usakA apanA svataMtra bhI kucha hai| ... akAla-mRtyu ke sAta kAraNa batalAe gae haiM1. rAga-sneha aura bhaya Adi kA tiivrtaa| 2. shstr-pryog| 3. AhAra kI nyuunaadhiktaa| 4. AMkha, kAna Adi kI tIvratam vednaa| 5. parAghAta-gar3he Adi meM girnaa| 6. sAMpa Adi kA sprsh| 7. Ana-apAna kA nirodh| akAla-mRtyu ke ye sAta kAraNa haiN| mRtyu kA samaya nahIM hai, kintu akAla meM hI mRtyu kI ghaTanA ghaTita ho jAtI hai| ina kAraNoM meM eka kAraNa hai-sprsh| koI jA rahA hai| rAste meM sAMpa ne kATa liyaa| vaha mara gyaa| eka AdamI zAMta baiThA hai| Upara se bhArI cIja usa para Akara girI aura vaha mara gyaa| bhArI patthara Upara se acAnaka girA aura do-cAra vyakti usake nIce dabakara mara gye| yaha saba akAla-mRtyu hai| yaha kisI-na-kisI nimitta se ghaTita hotI hai, kintu isameM koI karma kAraNa nahIM bntaa| AkAza meM do vimAna TakarA gye| pAMca sau AdamiyoM kI tatkAla mRtyu ho gii| vimAnoM kI Takkara kisI karma ke yoga se nahIM huii| Akasmika ghaTanA ghaTI aura pAMca sau AdamI mRtyu kI goda meM so gye| aisI Akasmika ghaTanAoM kI vyAkhyA hama karma ke AdhAra para nahIM kara skte| ___ pratiprazna hotA hai ki kyA roga kA honA kisI bhI karma se saMbaMdhita nahIM hai? akAla mRtyu kA honA kyA kisI bhI karme se saMbaMdhita nahIM 114 karmavAda Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai? saMbaMdhita hai| ise hameM samajhanA hai| ye ghaTanAeM karma ke sahAre ghaTita nahIM hotiiN| roga honA eka ghaTanA hai| roga huaa| eka ghaTanA ghaTita huii| usakA kAraNa hai amanojJa bhojn| dUSita ATA milA, viSa-mizrita padArtha milA, roga ho gyaa| bImArI ho gii| ise hama saMyoga kheNge| roga honA asAtavedanIya karma kA udaya hai| ahitakara bhojana karane se vaha udaya meM A gayA, vipAka meM A gyaa| kinta jo ahitakara bhojana khAyA vaha asAtavedanIya karma ke udaya se nahIM khaayaa| ise hama aura spaSTatA se smjheN| yadi ahitakara bhojana asAtavedanIya karma ke udaya se khAyA gayA ho to hama kaha sakate haiM ki karma ke kAraNa yaha pariNAma bhoganA pdd'aa| kintu saMyogavaza ahitakara bhojana khAne meM A gyaa| use hama karma kA pariNAma nahIM mAna skte| ahitakara bhojana karanA aura ahitakara bhojana karane se roga honA, ina donoM meM bahuta bar3A aMtara hai| ahitakara bhojana kI ghaTanA karma ke kAraNa nahIM huI, kintu usa ghaTanA ke ghaTita hone ke kAraNa karma kA vipAka ho gyaa| vimAna kI durghaTanA AyuSyakarma ke kAraNa ghaTita nahIM huI kintu vimAna kI durghaTanA huI isalie AyuSya karma kI udIraNA ho gyii| AyuSya karma kI udIraNA honA aura vimAna kA durghaTanAgrasta honA-ye do bAteM haiN| inakA paraspara saMbaMdha nahIM hai| vimAna kI durghaTanA huI isalie AyuSya samApta ho gayA-yaha saMbaMdha ho sakatA hai| kintu usase pahale isa ghaTanA ke sAtha AyuSya karma kA saMbaMdha nahIM hai| __ prazna hotA hai ki kyA aisA ho sakatA hai? kyA saikar3oM AdamiyoM kA AyuSya eka sAtha samApta ho sakatA hai? hAM, aisA ho sakatA hai| AyuSya karma ke do prakAra haiM-sopakrama AyuSya aura nirupakrama aayussy| kucheka kAraNoM se AyuSya karma meM parivartana ho sakatA hai, vaha hai sopakrama aayussy| jahAM koI bhI nimitta kAma nahIM detA, AyuSya karma meM parivartana lAne meM koI nimitta sakSama nahIM hotA, vaha hai nirupakrama aayussy| itanA zaktizAlI hotA hai yaha AyuSya karma ki nimitta kA usa para koI prabhAva nahIM pdd'taa| usameM itanI tIvra UrjA aura zakti hotI hai ki sAre nimitta nIce raha jAte haiM, vaha Upara tairatA rahatA hai| isameM koI parivartana nahIM svataMtra yA parataMtra? 115 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAyA jA sktaa| AyuSya kA jitanA kAlamAna hotA hai, usake pUre hone para hI prANI kI mRtyu hotI hai, pahale-pIche nhiiN| isameM kisI bhI nimitta se usa prANI kI mRtyu saMbhava nahIM hotii| aisI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, aise nimitta milate haiM ki eka sAtha hajAroM manuSya mara jAte haiN| yaha saba sopakrama AyuSya kA khela hai| nimitta se karma vipAka meM A jAtA hai| . . asAtavedanIya karma kA baMdha huaa| usakA pariNAma yaha hai ki vaha vyakti ko pratikUla saMvedana kraayegaa| usake vipAka se pratikUla saMvedana hogaa| pratikUla saMvedana kisa rUpa meM hogA-yaha saba nimittoM para AdhArita hai| kisa kAla, deza, kSetra meM hogA, yaha aneka bAtoM para AdhArita hai| ___do AdamI haiN| eka madrAsa kA hai aura dUsarA rAjasthAna kaa| madrAsa ke Asa-pAsa rahane vAle vyaktiyoM meM eka bImArI pAyI jAtI hai| aneka vyaktiyoM ke pairoM meM sotha A jAtI hai| ve hAthI ke paira jaise ho jAte haiN| rAjasthAna meM aisA nahIM hai| rAjasthAna meM lU calatI hai| yahAM ke logoM, ke ghuTanoM meM darda rahatA hai| zItapradhAna deza meM zIta-janya bImAriyAM adhika hotI haiM aura uSNa-pradhAna deza meM uSNatA-janya bImAriyAM adhika hotI haiN| sArI ghaTanAoM meM dravya, kSetra aura kAla kA prabhAva rahatA hai| sabhI pradezoM ke AdamiyoM ko asAtavedanIya karma ko bhugatanA par3atA hai| pratyeka manuSya kA bhaugolika aura dravyagata kAraNa bhinna-bhinna hotA hai| usI ke anusAra karmoM kA vipAka bhugatanA hotA hai| jahAM bhaugolika bhinnatA aura dravyagata bhinnatA AtI hai vahAM asAtavedanIya karma ke bhogane meM bhI bhinnatA A jAtI hai| lU lagane kI bImArI yadi asAtavedanIya karma ke kAraNa hI ho to yaha kyoM hotA hai ki rAjasthAna ke AdamI ko hI la lage aura madrAsa vAle ko na lge| karma ke kSetra meM yaha pakSapAta nahIM honA caahie| phira jaise kucha loga Izvara para pakSapAta kA Aropa lagAte haiM ki Izvara ne eka ko aisA banA diyA aura eka ko vaisA, vahI pakSapAta kA Aropa karma para lagAyA jaayegaa| kintu yaha pakSapAta nahIM hai| yaha antara AtA hai bhaugolikatA ke kaarnn| jahAM garmI kA prakopa hotA hai tathA anyAnya kucha kAraNa aura milate haiM, vahAM lU lagatI hai| jahAM garmI nahIM hai, anyAnya 116 karmavAda Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa nahIM haiM, vahAM lU lagatI hai| lU laganA yA na laganA karma ke adhIna nahIM hai| kintu lUM lagatI hai, isake kAraNa asAtavedanIya karma kA udaya ho jAtA hai| sardI meM broMkAiTisa Adi bImAriyAM hotI haiN| unake kAraNa asAtavedanIya karma kA udaya hotA hai| ThaMDe deza kA AdamI gorA hogA, uSNa deza kA AdamI kAlA aura kucha dezoM ke AdamI ujale hoNge| gorA honA, kAlA honA aura ujalA honA-yaha nAmakarNa ke kAraNa nahIM hai kintu isameM bhaugolikatA aura prAdezikatA kA nimitta hai| bahuta sArI ghaTanAeM aisI haiM jinake kAraNa karma kA vipAka hotA hai kintu karma ke vipAka ke kAraNa ye ghaTanAeM ghaTita nahIM hotii| do zabda haiM-karma aura no-krm| no-karma vaha hai jo karma to nahIM hai kintu karma kA sahAyaka hai| bhaugolikatA, vAtAvaraNa, paryAvaraNa, paristhitiyAM-ye sAre no-karma haiN| ye karma nahIM, karma ke udaya meM sahAyaka tattva haiN| hama yaha tathya hRdayaMgama kara leM ki pratyeka ghaTanA karma se hI ghaTita nahIM hotii| isalie hama pUrNarUpa se parataMtra nahIM haiN| yadi pratyeka kriyA karma se hI ghaTita hotI-vimAna kI durghaTanA ho vaha bhI karma se, do moTaroM kI TaharAhaTa ho vaha bhI karma se, atRpti ho vaha bhI karma se, sAre prAkRtika prakopa hoM ve bhI karma se-yadi aisA hotA hai to karma kA vaisA hI sAmrAjya ho jAyegA jaisA Izvara kA sArA sAmrAjya mAnA jAtA hai| usakA bhI sarva-zakti-saMpanna sAmrAjya ho jaayegaa| karma hI saba kucha ho jaayegaa| phira hama cAhe Izvara ko mAne yA karma ko-koI antara nahIM hogaa| kevala nAma kA antara hogaa| kinhIM logoM ne sarva-zakti-sampanna sattA ko Izvara kaha diyA aura kinhIM ne sarva-zakti-saMpanna sattA ko karma kaha diyaa| sarva-zakti-saMpanna sattA meM koI parivartana nahIM huaa| karma sarva-zakti-saMpanna sattA nahIM hai| usakI apanI sImA hai| vaha AtmA para prabhAva DAlatA hai kintu usI AtmA para prabhAva DalatA hai jisameM rAga-dveSa hai| rAga-dveSa-rahita cetanA para karma kA koI prabhAva nahIM pdd'taa| prabhAva vaha apanI sImA meM hI DAlatA hai| dUsare kSetroM meM vaha apanA prabhAva nahIM DAla sktaa| karma kI sArvabhauma sattA nahIM hai| svataMtra yA parataMtra? 117 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImita hI usakI sattA hai aura sImita hI usakA prabhAva hai| isalie hama svataMtra bhI haiN| svataMtra haiM isIlie AvegoM ko zAMta karane kI hamArI manovRtti hai, kAmanA hai| hama AvegoM ko zAMta kara sakate haiM-isIlie hamArI sAdhanA hai| yadi hama AvegoM ko zAMta nahIM kara sakate to sAdhanA vyartha hai| yadi hama yaha mAnate hI cale jAyeM ki jaisA karma meM likhA hai vahI hogA, sAdhanA likhI hai to sAdhanA A jAyegI, adhika bolanA likhA hogA to adhika boleMge, jhagar3A karanA likhA hogA to jhagar3A kareMge-taba to kucha bhI karane kI jarUrata nahIM hai| jaisA likhA hai vaisA hogaa| kintu yaha bhrAMti hai| . sAdhanA kA mUla sUtra yahI hai ki karma hI saba kucha nahIM hai| sAdhanA kA mUlaM prayojana hai ki AtmA apane svarUpa meM A jAye, jAga jAye, jAgaraNa kI eka cinagArI bhI mila jaaye| basa, itanA paryApta hai| yaha mArga mila jAye to phira sAdhaka binA roka-Toka Age bar3ha sakatA hai, AtmA ko pUrNa anAvRta karane meM sakSama ho sakatA hai| 118 karmavAda Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda ke aMkuza karma kA kendra-bindu hai-muu| sAdhanA kA kendra-bindu hai-jaagRti| AdamI mUrchita hai| kitane kAla se mUrchita hai isakA patA bhI nahIM lagAyA jA sktaa| usakI mUr3hatA anAdikAla se hai| isa ghora tamisrA kA Adi-bindu ajJAta hai| prakAza kI koI rekhA phUTe, yaha sAdhanA ke dvArA hI saMbhava hai| koI kAlalabdhi aisI ho sakatI hai ki vyakti ko jAgaraNa mila jAye yA aisA koI nimitta mila sakatA hai jisase jAgRti kA koI bindu sphuTita ho jAye, koI prakAza kI kiraNa phUTa jaaye| mUrchA aura jAgRti-donoM eka-dUsare ke virodhI haiN| mUrchA jAgRti nahIM hai aura jAgRti mUrchA nahIM hai| ___ adhyAtma-zAstra kA sUtra hai-jAgRti aura karma-zAstra kA sUtra hai-muurchaa| mUrchA ko tor3anA aura jAgRta honA-ye do bAteM hamAre sAmane haiN| jaise-jaise mUrchA TUTatI hai, vaise-vaise jAgRti bar3hatI hai| mUrchA Asrava hai aura jAgRti saMvara hai| eka Asrava hai| vaha use lAtA hai jo nahIM caahie| Asrava dvAra hai| isase saba-kucha AtA hai| vaha AtA hai jo vAMchanIya nahIM hai, jisakI koI apekSA nahIM hai| kintu dvAra khulA hai, isalie A rahA hai| use rokA nahIM jA sktaa| saMvara kA artha hai-dvAra kA banda ho jaanaa| Asrava hai-rAga-dveSAtmaka prinnti| jIva kA jo rAga-dveSAtmaka pariNAma hotA hai, vaha Asrava bana jAtA hai| jaba caitanya kA anubhava jAgRta hotA hai vaha svayaM saMvara bana jAtA hai| saMvara hai caitanya kA anubhv| mUrchA eka bindu hai tamomaya, aNdhkaarmy| jaba mUrchA saghana hotI hai taba jAgRti aMdhakAramaya ho jAtI hai| vaha bindu lupta ho jAtA hai| karmavAda ke aMkuza 116 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba jAgRti kA bindu ubharatA hai, thor3A-sA prakAza AtA hai taba mUrchA kA saghana bindu dhuMdhalAne lagatA hai| rAga-dveSa kI tIvra granthi kA bheda hotA hai| yaha pahalI bAra hotA hai| apUrvakaraNa ke dvaaraa| apUrvakaraNa arthAt citta kI aisI nirmalatA jo pahale kabhI prApta nahIM huI thii| jo pahale kabhI prApta nahIM hotA vaha apUrva hotA hai| jo eka bAra prApta ho gayA vaha apUrva nahIM hotaa| jo ghaTanA pahalI bAra ghaTita hotI hai, vaha apUrva hotI hai| yahAM rAga-dveSa kI gAMTha pahalI bAra TUTane lagatI hai| jAgRti kA eka bindu ubharatA hai| jo saghanatama aMdhakAra thA vaha TUTatA hai| jaise-jaise hamAre caitanya kA anubhava Age bar3hatA hai, prakAza phailatA hai, vaise-vaise mUrchA kA bindu kamajora hotA jAtA hai| jaba caitanya kA anubhava spaSTa hotA hai taba samyaktva saMvara bana sakatA hai| caitanya kA anubhava aura spaSTa hotA hai taba AkAMkSAeM samApta hone lagatI haiN| amiTa pyAsa bhI bujhane lagatI hai, taba vrata saMvara hotA hai| caitanya kA anubhava aura adhika spaSTa hotA hai taba pramAda samApta hone lagatA hai, apramAda saMvara kI sthiti nirmita hone lagatI hai| caitanya kA anubhava aura adhika spaSTa hotA hai, kaSAya bhI samApta ho jAtA hai taba akaSAya saMvara kI sthiti banatI hai| pUrNa prakAza kI sthiti, vItarAMgatA kI sthiti A jAtI hai| rAga-dveSAtmaka pariNAma ke dvArA jo Asrava ho rahA thA, vaha samApta ho jAtA hai aura caitanya kA pUrNa anubhava jAgRta ho jAtA hai| saiddhAntika bhASA meM kahA jAtA hai ki moha ke upazAMta yA kSINa hone para saMvara hotA hai| para saMvara kaise hotA hai? usakI prakriyA kyA hai? isa para hameM gaharAI se vicAra karanA caahie| saMvara sAdhanA ke dvArA hI ho sakatA hai| sAdhanA ke anubhavoM ke dvArA hI yaha jJAta ho sakatA hai ki saMvara kaise ho sakatA hai? maiM kahUM ki saMvara kareM, Asrava ruka jAyegA, mUrchA kA saghana valaya TUTa jaayegaa| bAta to bahuta sIdhI-sI lagatI hai| para saMvara kaise ho, yaha prazna itanA sIdhA nahIM hai| sAdhanA ke kSetra meM cAra zabda pracalita haiM-saMyama, cAritra, pratikramaNa aura prtyaakhyaan| saMyama kreN| indriyoM kA saMyama kareM, mana kA saMyama kareM, vAsanAoM kA saMyama kreN| cAritra arthAt aacrnn| hama zuddha AcaraNa kreN| saMyama saMvara 120 karmavAda Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prakriyA hai| cAritra saMvara kI prakriyA hai| pratikramaNa aura pratyAkhyAna hotA hai| tIna kSaNa haiM-eka hai atIta kA kSaNa, eka hai vartamAna kA kSaNa aura eka hai bhaviSya kA kssnn| bItA huA kSaNa atIta hai, Ane vAlA kSaNa bhaviSya hai aura ina donoM ke bIca kA kSaNa vartamAna hai| saMvara vartamAna ke kSaNa meM hotA hai| jisane atIta kA pratikramaNa aura bhaviSya kA pratyAkhyAna kiyA to pratyupanna kSaNa, jo kSaNa utpanna ho rahA hai, usa kSaNa meM apane Apa saMvara ho jaaegaa| jo Asrava cala rahA hai, usakA pratikramaNa kreN| usa Asrava se Apa apane svabhAva meM lauTa aaeN| apane caitanya ke anubhava ko chor3akara Apa rAga-dveSa ke anubhava meM cale gaye the, aba rAga-dveSa ke anubhava ko chor3akara punaH caitanya ke anubhava meM A jAeM, saMvara ho jaayegaa| rAga-dveSa ke anubhava se vApasa lauTa AnA eka pratikramaNa hai| Apa saMkalpa kareM ki Apa rAga-dveSa ke kSaNa meM nahIM jaaeNge| jaba yaha saMkalpa dRr3ha ho jAtA hai taba rAga-dveSa ke anubhava se Apa lauTa Ate haiN| punaH Apa usa anubhava meM nahIM jaaeNge| donoM ora se rAga-dveSa kA anubhava samApta ho jaayegaa| yaha bIca kA kSaNa vartamAna kA kSaNa, atIta aura bhaviSya ke vIca kA kSaNa, caitanya ke anubhava kA kSaNa ho jAyegA, saMvara ho jaaegaa| asaMyama ke dvArA Asrava ke dvAra khulate haiN| mana kA asaMyama, indriyoM kA asaMyama, zarIra kA asaMyama hotA hai taba dvAra khulate haiN| aniyaMtrita sthiti meM khulanA svAbhAvika hai, ucchRkhalatA svAbhAvika hai| jaba ucchRkhalatA hotI hai, khulanA hotA hai taba kisI kA bhI AnA svAbhAvika bana jAtA hai| usa samaya saMvara nahIM ho sktaa| hamane saMyama kiyaa| saMyama kA kArya hai, jo A rahA thA use roka diyaa| cAritra kA kArya hai, jo pahale thA usa khajAne ko khAlI kara diyaa| asaMyama kyoM hotA hai? hamane kucha vijAtIya dravya kA saMcaya kara rakhA hai| vaha apane sAthiyoM ko niyaMtrita karatA hai| hamane apane hI rAgadveSa ke kAraNa asaMyama ko pAlA aura asaMyama ne moha kA saMgraha kiyA, murchA kA saMyama kiyA, kaSAya ko prabala bnaayaa| vahI mUrchA aura vahI moha dUsare-dUsare karma paramANuoM ke lie svAgata kA dvAra khulA rakha rahA hai| Ao, Ao, ekatra ho jaao| karmavAda ke aMkuza 121 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha jo mUcchA kA, moha kA, asaMyama kA prayatna cala rahA hai, usake kAraNa itane karma-paramANu Aye haiM ki hamArI AtmA ke, hamArI akhaMDa cetanA ke eka-eka kaNa para, eka-eka pradeza para ananta-ananta paramANu cipake baiThe haiN| eka-do nahIM, ananta-ananta prmaannu| aba inheM nikAleM to bhI kaise? inhoMne apanA pUrA adhikAra, apanI pUrI sattA jamA lI hai| ye sahajatayA vahAM se haTanA nahIM caahte| jisakA adhikAra thA, vaha caitanya so gyaa| usakA adhikAra china gyaa| jisakA koI adhikAra nahIM thA, usane aisA adhikAra jamA liyA ki mAno caitanya to hai hI nahIM, saba kucha pudgala-hI-pudgala hai| jar3atA-hI-jar3atA hai| isalie hameM yaha saMdeha bhI ho jAtA hai ki AtmA hai yA nahIM? AtmA kI vAstavika sattA hai yA nahIM? caitanya kA koI svataMtra astitva hai yA nahIM hai? yaha saMdeha kisI ko nahIM hai| bhautikatA hai yA nahIM, yaha saMdeha kisI ko nhiiN| kyoMki pudgala, kA bhautikatA kA itanA prabala sAmrAjya jama gayA hai ki unakI prabalatA meM jo ekamAtra apaudgalika padArtha thA, vaha daba gyaa| ekamAtra cetana tattva thA, jo jar3a nahIM thA, acetana nahIM thA, vaha lupta-sA ho gyaa| vizva meM eka mata hI cala par3A ki caitanyavAda kI koI svatantra sattA hI nahIM hai| saba kucha jar3a-hI-jar3a hai, jar3avAda hI cala rahA hai| isa prakAra jar3avAda kI sArvabhauma sattA sthApita ho gyii| aisA kyoM huA? isakA mUla kAraNa rahA hai-asaMyama, aasrvN| asaMyama ne Asrava ko bala diyaa| upacaya hotA gyaa| khajAnA bharane lgaa| bhara gyaa| jaba taka jame hue khajAne ko rikta nahIM kiyA jAtA aura navAgaMtuka ke mArga ko rokA nahIM jAtA, taba taka apane svabhAva ke anubhava kI bAta saphala nahIM ho sktii| saMvara kaise hogA? caitanya kA anubhava kaise hogA? apane astitva kA anubhava kaise hogA? caitanya kA anubhava, astitva kA anubhava, saMvara-ye saba eka hI haiN| saMvara kA artha hI hai-apane caitanya kA anubhava, apane astitva kA bodh| yaha taba taka saMbhava nahIM, jaba taka caya ko rikta nahIM kiyA jAtA aura dvAra ko baMda nahIM kiyA jaataa| caya ko rikta karane kA kArya cAritra kA hai| hamAne rAga-dveSa ke pariNamana tathA 122 karmavAda Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana, vANI aura zarIra kI caMcalatA ke dvArA hI vijAtIya padArthoM ko apanI ora khIMcA hai, unheM AkarSita kiyA hai aura unakA saMgraha kiyA hai| jaba taka mana, vANI aura zarIra kI caMcalatA samApta nahIM ho jAtI, taba taka jo upacita hai, use rikta nahIM kiyA jA sakatA, khAlI nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki kucha khAlI hogA to nayA saMgraha usakA sthAna le legaa| yaha krama abAdhagati se calatA rhegaa| ___isa sthiti meM pahalA kAma yaha hogA ki hama apane AcaraNa ko samatAmaya bnaaeN| bhagavAna mahAvIra ne samatA para sarvAdhika bala diyaa| hama samajhate haiM ki jIva mAtra para samabhAva rakhanA hI samatA hai, yahI dharma hai| yaha eka bAta hai| yaha dharma hai hii| kintu isakA aura gUr3ha artha hai| samatA kA mUla tAtparya hai arAga kA kSaNa, adveSa kA kssnn| hamAre jIvana meM aise kSaNa bIteM jinameM na rAga ho aura na dveSa ho, vItarAgatA kA kSaNa ho, yaha vItarAgatA kA kSaNa hI vAstava meM samatA hai| jaba vItarAga bhAva hogA taba saba prANiyoM ke prati, saba jIvoM ke prati apane Apa samatA kA bhAva hogaa| usameM viSamatA rahegI hI nhiiN| kisI bhI padArtha ke prati, cAhe phira vaha cetana ho yA acetana, uccAvacabhAva samApta ho jAtA hai| na ghRNA ho sakatI hai, na ahaMkAra ho sakatA hai, na bar3appana kA bhAva ho sakatA hai aura na chuTapana kA bhAva ho sakatA hai| kucha bhI nahIM ho sakatA vItarAgatA ke kSaNa meN| vahI AcaraNa sabase bar3A hai jo samatApUrNa ho| samatA hI mahAn AcaraNa hai| jisa AcaraNa meM samatA nahIM hai arthAt taTasthatA nahIM hai, madhyasthatA nahIM hai, niSpakSatA nahIM hai, rAga-dveSa kI pracuratA hai, vaha mahAn AcaraNa nahIM ho sktaa| vaha sAmAnya hogA, sAmAnya vyakti kA AcaraNa hogaa| mahAn AcaraNaM vahI hogA jo pUrNa taTastha, madhyasthabhAva se paripUrNa aura rAga-dveSa kA pariNatiyoM se zUnya hai| usakA na idhara jhukAva hai aura na udhara jhukAva hai| donoM palar3e sama haiN| yaha hai samatA kA aacrnn| jaba samatA kA AcaraNa hotA hai taba vijAtIya tattva ukhar3ane lagate haiN| jo tattva viSamatA ke kAraNa baddhamUla ho rahe the, unakI jar3eM hila uThatI haiM, unakI sattA khisakane lagatI hai ve eka-eka kara vahAM se haTane lagate karmavAda ke aMkuza 123 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| bharA huA khajAnA khAlI hone lagatA hai| eka ora se yaha rikta karane kA kArya calatA hai, taba dUsarI ora se yaha kArya bhI Avazyaka ho jAtA hai ki rikta sthAna meM naye sadasya Akara na baiTha jaayeN| jo rikta huA hai, bar3e kar3e parizrama se jo khAlI huA hai, vaha phira bhara na jaaye| purAne jA rahe haiM, naye na A jaayeN| hamAre caritra kA nirmANa samatA ke tattvoM se huaa| bharA huA rikta hone lgaa| aba hamane sImAoM kI gherAbaMdI karanI prArambha kI, apanA saMyama karanA prArambha kiyaa| mana ko rokA, indriyoM ko rokA, zarIra aura vANI kI caMcalatA ko bhI rokaa| jabaradasta gherAbaMdI kI, saMyama kiyaa| aba naye andara nahIM A skte| purAne bhAgate gae, bhAgate ge| isa sthiti meM hamArA saMyama sadhA, hamArA cAritra banA aura saMvara niSpanna ho gyaa| yaha saMvara kI prakriyA hai| tattva kI vyAkhyAmAtra se saMvara nahIM hotaa| vaha hotA hai sAdhanA ke dvaaraa| vaha hotA hai abhyAsa ke dvaaraa| Apa jAnate jAeM, raTate jAeM ki karma kI amaka prakRtiyoM ke kSayopazama ke dvArA saMvara ho jAyegA, kabhI saMvara nahIM hogaa| saMvara taba hogA jaba pratikramaNa aura pratyAkhyAna tathA saMyama aura cAritra-ye cAroM tattva hamArI sAdhanA ke aMga bneNge| jaba saMvara hotA hai taba mUrchA kA saghana valaya apane Apa TUTane lagatA hai aura eka dina pUrNa jAgaraNa kI sthiti upalabdha ho jAtI hai| usa avasthA meM kevala jAgaraNa-hI-jAgaraNa rahatA hai| ___karmazAstra ko vyAkhyAyita karane kA aura use samajhane kA yahI pariNAma hai, yahI niSkarSa hai ki yadi hama sAdhanA karanA cAheM to hameM caitanya ke anubhava meM AnA hogaa| hama aise kSaNa bitAeM jinameM caitanya kA anubhava ho, kevala apane astitva kA anubhava ho, rAga-dveSa kA anubhava na ho| kaba- bitAeM? AcAra ke kSaNoM meM, vyavahAra ke kSaNoM meN| hama koI bhI AcaraNa kareM, kisI ke sAtha koI vyavahAra kareM, una kSaNoM meM hama samatA meM raheM, samatA kA anubhava kreN| saMvara svataH niSpanna hogaa| hama satata jAgRta rheN| mana meM yA vyavahAra meM rAga-dveSa kI pariNati hote hI tatkAla usase lauTa AeM aura saMkalpa-zakti ko jAgRta kreN| hamArA aisA dRr3ha saMkalpa bane ki jisase bhaviSya meM rAga-dveSa kI pariNati 124 karmavAda Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ho, rAga-dveSamaya kSaNa na biite| saMvara kI sAdhanA svayaM niSpanna hogii| yahI sAdhanA kI pUrI sArthakatA hai| taba sAdhanA dezakAlAtIta sAdhanA bana jAtI hai| abhI hamArI sAdhanA dezakAlAtIta nahIM hai| hamArI sAdhanA dezabaddha aura kAlabaddha hai| dezabaddha aura kAlabaddha sAdhanA kA pariNAma bhI tAtkAlika hotA hai| sAdhanA vaha honI cAhie jo deza aura kAla se Abaddha na ho, unase baMdhI huI na ho| Apa kisI bhI deza meM cale jAyeM, kisI bhI kAla meM cale jAyeM, kisI bhI kAla meM raheM kintu caitanya ke anubhava kI eka jyoti, eka prakAza rekhA jo phUTI hai vaha vikasita ho, Age se Age bar3hatI jaae| kabhI bhI vaha bujhe nhiiN| vaha lau aura vaha prakAzarekhA kabhI bhI dUra na jaae| isa ora hamArA prayatna ho| isase pUrva karma-baMdha ke sUtroM kI vyAkhyA prastuta kI jA cukI hai| aba karma-mukti ke kucha sUtra prastuta kara rahA huuN| karma-mukti kA sabase bar3A sUtra hai-saMvara aura tp| tapasyA ke viSaya meM kucha soceN| jinako khapAnA hai, jinako dUra karanA hai, unameM pahalA tattva hai mUrchA kaa| sabase pahalA mAdhyama hai-dehaaskti| yahAM se mUrchA prAraMbha hotI hai| bhagavAn mahAvIra ne tapa ke bAraha sUtra btlaae| unameM pahalA hai-anshn| mata khaao| dUsarA hai-uunodrii| kama khaao| tIsarA hai-rs-prityaag| rasoM ko chodd'ii| jivendriya para saMyama rkho| cauthA hai-vRttisNkssep| khAne ke vividha prayoga kro| pAMcavAM hai-kaayklesh| zarIra ko sAdha lo| itane kaSTa-sahiSNu bana jAo, AsanoM ke dvArA itanI zakti paidA kara lo ki jisase koI bhI sthiti Aye to zarIra use jhela ske| ye pAMca sUtra dehAsakti se mukta hone ke sUtra haiN| AhAra kI Asakti bhI dehAsakti hai| yaha dehAsakti kA hI eka pariNAma hai| jaba ye pAMca sUtra sadha jAte haiN| taba dehAsakti TUTa jAtI hai| ___ jaba yaha ho jAtA hai taba pratisaMlInatA kI bAta AtI hai| yaha karma-mukti kA chaThA sUtra hai| pratisaMlInatA kA artha hai-indriyoM ko aMtarmukhI bnaanaa| jisa rAste se indriyAM bAhara jA rahI haiM, use banda kara do| nayA mArga khola do| mArgAntarIkaraNa kara do| jo indriyAM kevala bAhara karmavAda ke aMkuza 125 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI ora daur3a rahI haiM, jo mana bAhara kI ora bhaTaka rahA hai, una indriyoM ko bhItara le Ao, mana ko bhItara le Ao yaha aMtapraveza kI prakriyA hai| hama kahate haiM-zarIra ko dekho| isakA tAtparya hai ki zarIra ke bhItara jo prakampana ho rahe haiM unheM dekho| indriyoM kI yaha Adata bana gayI hai ki ve bAhara-hI-bAhara dekha rahI haiM, dekhanA cAhatI haiN| isa Adata ko bdlo| eka nayI Adata kA nirmANa kro| vaha Adata bhItara-hI-bhItara dekhe| bAhara dekhane meM jo AnaMda AtA hai usase kaI gunA AnaMda AtA hai bhItara dekhane meN| bAhara dekhane ke pazcAt AdamI ko bahuta bAra anutApa bhI hotA hai| para mujhe nahIM lagatA ki bhItara dekhane vAle ko bhI anutApa huA ho| zarIra kI prekSA karane vAloM se maiMne kaI bAra pUchA ki zarIra prekSA karane meM tumheM vyarthatA kA anubhava to nahIM ho rahA hai? kisI ne nahIM kahA ki hameM vyarthatA kA anubhava ho rahA hai, anutApa ho rahA hai| yaha prekSA kI prakriyA, darzana kI prakriyA, dekhane kI prakriyA bahuta hI mahattvapUrNa hai| jo Asrava haiM, karma-Agamana ke dvAra haiM, ve hI saMvara ke dvAra haiN| darzana kI prakriyA ke dvArA hama una dvAroM ko baMda kara dete haiN| dehAsakti ko tor3anA, zarIra ko sAdhanA aura indriyoM ke rAste ko badalanA-ye prAthamika dvAra haiN| sAdhaka ke lie praveza-dvAra haiN| inheM bahiraMga bhI kahA gayA hai| jaba taka hama praveza nahIM kareMge, taba taka bhItara meM rahane kA prazna hI nahIM hogaa| sAtavAM sUtra hai-prAyazcita kaa| mana meM vicAra Ate rahate haiN| mana meM vicAra AyA, tatkAla usako sApha kara do| yadi tatkAla sApha nahIM kiyA, jAgarUka nahIM rahe, usa vicAra ko pAla liyA to gAMTha bana jAegI, graMthipAta ho jaayegaa| vicAra Aja kA ho, kintu usakA pariNAma hajAra varSa bAda bhI bhoganA par3a sakatA hai| na jAne kaba use bhugatanA pdd'e| yadi usI samaya usakA prakSAlana kara diyA, use dho DAlA taba to jo karma paramANu Ae the, ve TUTa jaayeNge| ve gAMTha nahIM bana paayeNge| agara sAvadhAnI nahIM rahI, jAgarUkatA nahIM rahI, gAMTha par3a gaI to nizcita hI usakA pariNAma bhugatanA pdd'egaa| isIlie prAyazcita kA sUtra diyA gyaa| 126 karmavAda Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcita karate raho tAki gAMTha na par3ane paae| ___AThavAM sUtra hai-viny| mana meM ahaM nahIM honA caahie| ahaMkAra aura mamakAra, ye do bAdhAeM haiN| sAdhanA meM koI ahaMkAra nahIM honA caahie| sAdhaka atyanna vinamra aura mUdu rhe| nauvAM sUtra hai-vaiyaavRty| isakA artha hai-sAdhanA karane vAloM kA sahayoga krnaa| kevala svArthI mata bno| jo sAdhanA karanA cAhate haiM, unake lie, apane se jo kucha bana par3e, kro| yaha vaiyAvRtya hai, sevA hai| dasavAM sUtra hai-svaadhyaay| svAdhyAya kA artha hai-par3hanA, jJAna prApta krnaa| vaha jJAna prApta karo jo tumhArI AtmA ko jAgRta kre| kevala pustakIya jJAna paryApta nahIM hai| karma-baMdhana se mukti dilAne vAlA jJAna prApta kro| aisA jJAna prApta karo jo mUrchA ke baMdhanoM se chuTakArA dilA ske| ___ gyAharavAM sUtra hai-dhyaan| nahIM par3hanA hai to apane Apa meM lIna ho jaao| dhyAna lIna hone kI prakriyA hai| dhyAna ke mAdhyama se tuma satya taka pahuMca jAoge, satya ko pA loge, satya kA sAkSAt kara loge| ____bArahavAM sUtra hai-vyutsrg| isakA artha hai-chodd'naa| maiMne kahA bhI thA ki mahAvIra kI sAdhanA kA sUtra hai-ayoga kI saadhnaa| saba sambandhoM ko tor3a do| saMba visarjita kara do| jo kucha ho usakA visarjana kara do| zarIra kA vyutsarga aura karma kA vyutsrg| yaha sArI tapasyA kI prakriyA hai| isake bAraha sUtra haiN| karma-mukti kI prakriyA ke do tattva haiM-eka hai saMvara aura dUsarA hai tapasyA yA nirjraa| ___maharSi pataMjali ne batalAyA ki kriyAyoga ke dvArA klezoM ko kama . kiyA jA sakatA hai| tapasyA, svAdhyAya aura Izvara praNidhAna-yaha kriyAyoga hai| ___ bhagavAn mahAvIra kI bhASA meM saMvara aura nirjarA ke dvArA AsravoM ko kSINa kiyA jA sakatA hai| isa prakriyA ke dvArA karma-mukti ghaTita hotI hai aura vyakti sadA-sadA ke lie mukta ho jAtA hai| karmavAda ke aMkuza 127 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama karma-baMdhana kI prakriyA se cale the aura karma-mukti kI prakriyA taka pahuMca gye| baMdhana ke kSaNa se mukti ke kSaNa taka A gye| aba hama karma saMbaMdhI do-cAra binduoM para aura dhyAna deM, jo sArI carcA kA niSkarSa hogaa| prazna hotA hai ki karma kA astitva hai yA nahIM? yaha kahA jAtA . hai ki saMsAra meM bahuta vividhatA hai aura isa vividhatA kA eka hetu karma hai| kintu vividhatA kA hetu kevala karma hI nahIM hai, aura bhI aneka kAraNa haiN| caitanya jagat meM vividhatA hai| caitanya jaMgat meM ghaTita hone vAlI vividha ghaTanAoM kA eka bar3A nimitta hai krm| yadi paramANu nahIM hote, karma kA baMdha nahIM hotA to ye vividhatAeM nahIM hotiiN| saba kucha samAna hI hotaa| saba AtmA ke svabhAva meM hote| saba eka-jaise hote, koI parivartana nahIM hotA, koI vividhatA nahIM hotii| vibhakti honA, vibhAjana honA-yaha karma ke astitva kA bahuta bar3A pramANa hai| __ karma ke astitva kA dUsarA kAraNa hai-manuSya ke rAgAtmaka aura dveSAtmaka prinnaam| yadi manuSya meM rAga aura dveSa nahIM hotA to karma ko svIkAra karane kA koI kAraNa nahIM hotaa| rAgAtmaka aura dveSAtmaka pariNAma isalie hote haiM ki manuSya karma se baMdhA hai| baMdhana caitanya kA mUla svabhAva nahIM hai| yaha svabhAva kA atikramaNa hai| svabhAva se virodhI kArya jo hama kara rahe haiM, unakA preraka tattva hai krm| tIsarA kAraNa hai-cNcltaa| yadi karma nahIM hote to caMcalatA nahIM hotii| sakriyatA to hotI, caMcalatA nahIM hotii| sakriyatA padArtha kA lakSaNa hai| koI bhI padArtha niSkiya nahIM hotaa| saba sakriya hote haiN| sakriyatA padArtha kA lakSaNa hai| caMcalatA padArtha kA lakSaNa nahIM hai| ___ hamane apane karma-aNuoM dvArA apane para eka zarIra kA baMdhana DAla rakhA hai| eka sUkSma zarIra kA aura eka sthUla zarIra kaa| usI zarIra ke dvArA yaha sArI caMcalatA ho rahI hai| zarIra hai isalie mana kI caMcalatA hai| zarIra hai isalie vANI kI caMcalatA hai| ye saba mUlataH zarIra kI caMcalatA ke kAraNa caMcala haiN| karma ke kAraNa ye zarIra aura zarIra ke 128 karmavAda Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa yaha cNcltaa| isalie yaha svIkAra karane meM bahuta suvidhA hai ki karma hai| cauthA kAraNa hai-pudgala aura jIva kA paraspara prbhaav| ye eka dUsare ko prabhAvita karate haiN| jIva pudgala ko prabhAvita karatA hai aura pudgala jIva ko prabhAvita karatA hai| pudgala mana ko prabhAvita karatA hai, zarIra ko prabhAvita karatA hai| jIva ke rAga-dveSAtmaka pariNAma aura pudgala meM aisA gaThabaMdhana hai, aisI saMdhi hai ki jIva ke rAga-dveSAtmaka pariNAma pudgala ko sahayoga dete haiM aura pudgala rAga-dveSAtmaka pariNAma ko sahayoga detA hai| donoM eka-dUsare se saMbaddha haiN| donoM eka-dUsare ko prabhAvita karate haiN| cetanA kA, AtmA kA isa prakAra dUsare se prabhAvita honA isa bAta kA sAkSI hai ki karma kA astitva hai| ____ hama pahale yaha carcA kara cuke haiM ki karma kI sArvabhauma sattA nahIM hai, sarvazakti-saMpanna sattA nahIM hai| yaha bahuta hI niyaMtrita tattva hai| hama sAdhanA ke kSetra meM yA vyavahAra ke kSetra meM bhI yaha bhUla kara baiThate haiM aura kaha dete haiM ki hamase sAdhanA ho nahIM sakatI, kyoMki karma kA koI aisA hI yoga hai| vyavahAra ke kSetra meM bhI hama kaha dete haiM-maiM yaha kAma nahIM kara sakatA, kyoMki karma kA koI aisA hI yoga hai| hamane basa mAna liyA ki karma hI saba kucha hai| karma hI saba kucha nahIM hai| vaha itanA mahattvapUrNa nahIM hai ki vaha saba kucha ho jaae| hamane bhUla-vaza use saba kucha hone kA sthAna de diyaa| ___hama jaba sAdhanA kI dRSTi se karma-zAstra para vicAra karate haiM taba hameM ina do-cAra bAtoM ko hamezA dhyAna meM rakhanA caahie| ___pahalI bAta-karma para bhI aMkuza hai| vaha koI niraMkuza sattA nahIM hai| usa para sabase pahalA aMkuza yaha hai ki AtmA ke caitanya svabhAva kA svataMtra astitva hai| yadi AtmA ke caitanya svabhAva kA svataMtra astitva nahIM hotA to phira karma saba kucha hotA jAtA hai| kintu AtmA kA svataMtra svabhAva hai aura vaha caitanya kabhI bhI apane svabhAva ko tor3ane nahIM detA, naSTa hone nahIM detaa| isalie karma AtmA para ekAdhikAra nahIM jamA sktaa| karma AtmA para kitanA hI prabhAva DAle para vaha usa karmavAda ke aMkuza 126 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para ekachatra zAsana nahIM kara sktaa| jaba AtmA ke caitanya svabhAva kA jAgaraNa hotA hai taba karma kI sattA DagamagA jAtI hai| kitanA hI gaharA aMdhakAra ho, eka choTI-sI prakAza kI rekhA AtI hai, taba vaha samApta ho jAtA hai| usakA ekachatra-sA lagane vAlA zAsana naSTa-bhraSTa ho jAtA hai| prakAza ke sAmane aMdhakAra Tika nahIM sktaa| jaba taka prakAza nahIM hotA, taba taka hI aMdhakAra rahatA hai| jaba taka caitanya kA jAgaraNa nahIM hotA, jaba taka hI karma TikatA hai| jaise hI cetanA jAgI, karma apane Apa samApta hone laga jAtA hai| ___dUsarI bAta hai-parivartana kA siddhaaNt| vizva meM koI bhI tattva aisA nahIM hai jo parivartanazIla na ho| jo nitya hai vaha anitya bhI hai aura jo anitya hai vaha nitya bhI hai| saba parivartanazIla haiN| bhagavAn mahAvIra ne karma-zAstra ke viSaya meM kucha aisI nayI dhAraNAeM dI jo anyatra durlabha haiM yA aprApya haiN| unhoMne kahA-karma ko badalA jA sakatA hai| vaijJAnikoM meM eka zatAbdI taka ye dhAraNAeM calatI rahIM ki lohA, tAMbA, sonA, pArA-ye sAre mUla tattva haiM, inako eka-dUsare meM badalA nahIM jA sktaa| unhoMne mUla tattva sau maane| unako eka-dUsare meM nahIM badalA jA sktaa| kintu bAda meM khojoM ne yaha pramANita kara diyA ki ye saba mUla tattva nahIM haiN| unako eka-dUsare meM badalA jA sakatA hai| hajAroM varSa pahale yaha nizcita mAnyatA thI ki pAre se sonA banAyA jA sakatA hai, pAre ko sone meM badalA jA sakatA hai| Aja kA vijJAna bhI isI niSkarSa para pahuMcA hai ki pAre se sonA banAyA jA sakatA hai| prAcIna rasAyana-zAstriyoM ne pAre se sonA banAne kI aneka vidhiyoM kA ullekha kiyaa| jaina-granthoM meM bhI unakA yatra-tatra varNana prApta hai| ___vaijJAnikoM ne yaha niSkarSa nikAlA ki pAre ke aNu kA bhAra 200 hotA hai| use proTona ke dvArA tor3A jAtA hai| proTona kA bhAra 1 hotA hai| proTona se visphoTita karane para vaha proTona pAre meM ghula-mila gayA aura pAre kA bhAra 201 ho gyaa| 201 hote hI alphA kA kaNa nikala jAtA hai| usakA bhAra cAra hai| cAra kA bhAra kama ho gyaa| zeSa 167 bhAra kA aNu raha gyaa| sone ke aNu kA bhAra 167 aura pAre ke aNu 130 karmavAda Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bhAra bhI 167 / pArA sonA ho gyaa| vaijJAnikoM ne ise siddha kara dikhA diyaa| isa paddhati se banAyA gayA sonA mahaMgA par3atA hai| isalie isa paddhati kA prayoga nahIM kiyA gyaa| kintu bAta prAmANika ho gaI ki pAre se sonA banatA hai| - mahAvIra ne kahA-tumhArI sAdhanA prabala ho, tumhArI samatA majabUta ho to purAne baMdhe hue karmoM kA kitanA hI upacaya ho, vaha TUTane laga jAtA hai| pArA sonA bana gyaa| naye pApa karma tIvra nahIM baMdheMge, yaha to eka bAta ho gii| jo purAnA saMcaya hai, jo asat hai vaha sat meM badala jAtA hai, azubha zubha meM badala jAtA hai, pApa puNya meM badala jAtA hai| yaha nayI bAta mahAvIra ne kahI ki karmoM ko badalA jA sakatA hai| karmoM kI udIraNA kI jA sakatI hai| karma kaba udaya meM AegA? karma kA bhaMDAra kaba khAlI hogA? yaha anantakAla kI bAta ho jAtI hai| kintu mahAvIra ne kahA-apane pariNAmoM kI aisI zreNI nirmita karo jisameM na rAga ho aura na dveSa ho| karmoM kI udIraNA karo, baMdhe hue karmoM ko khIMco aura tor3ate jaao| vipAka kI pratIkSA mata kro| pahale hI unheM samApta karate jaao| yaha parivartana kA siddhAMta karma para bahuta bar3A aMkuza hai| . tIsarI bAta-vipAka kI saapeksstaa| koI bhI vipAka nirapekSa nahIM hotaa| vaha deza, kAla, bhAva, pudgala, pudgala-pariNAma-ina sabake mAdhyama se hotA hai| sAdhanA ke dvArA hama nimittoM ko dUra kareM, jo vikAsa meM bAdhaka banate haiN| hama aise nimittoM ko vikasita kareM, jo karma ke vipAka ko dUra kara skeN| vipAka nimittoM se hotA hai| yaha vipAka kI sApekSatA karma para aMkuza hai| - sAdhanA karane vAlA vyakti, jisameM sAdhanA kI thor3I-sI bhI ruci jAga z2Ae vaha karmazAstra ke ina gUr3hatama rahasyoM ko jAne aura jAnane ke bAda adhyAtma-zAstra ke dvArA AdhyAtmika cetanA ko pUrNataH jAgRta kara sAdhanA meM saphala bne| . karmavAda ke aMkuza 131 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibaddhatA kA prazna svataMtratA aura parataMtratA kI carcA nayI nahIM hai| vaha sadA calatI rahI hai, Aja bhI hama karate haiN| parataMtratA ke kAraNoM para vicAra karane se lagatA hai ki parataMtratA kA eka mukhya kAraNa hai-vAtAvaraNa, pristhiti| AdamI vAtAvaraNa se itanA prabhAvita hotA hai ki vaha anacAhA kArya bhI kara letA hai| vaha nahIM cAhatA ki amuka kArya kruuN| parantu paristhiti kI parataMtratA yA vAtAvaraNa kI bAdhyatA usase vaha kArya karA DAlatI hai| aisA eka bAra nahIM, hajAroM bAra hotA hai| eka vyakti ke jIvana meM nahIM, hajAroM vyaktiyoM ke jIvana meM hotA hai| AdamI apane uttaradAyitva ko bahuta halkA kara detA hai isa uttara se ki jaba paristhiti hI aisI thI to maiM kaise baca sakatA thA? choTe kSetroM kI bAta chor3a deM, bar3e-bar3e kSetroM meM bhI yahI carcA hai| bhayaMkara astroM kA aMdhAdhuMdha nirmANa ho rahA hai| nirmAtAoM se pachA jAe ki yaha nirmANa kyoM ho rahA hai to uttara milegA ki isakA nirmANa dhvaMsa ke lie nahIM ho rahA kintu paristhiti kI bAdhyatA se kiyA jA rahA hai| yadi hama inakA nirmANa na kareM to dUsare rASTra yuddha meM utara jaaeNge| astroM kA nirmANa zakti-saMtulana ke lie ho rahA hai| kitanA acchA tarka hai aura usameM paristhiti kI bAdhyatA hai| vAtAvaraNa do prakAra kA hotA hai-bAhara kA vAtAvaraNa aura bhItara kA vaataavrnn| manovaijJAnikoM ne isa vibhAjana ko svIkArA hai| bAhya vAtAvaraNa ke kucha uddIpaka hote haiN| unake kAraNa bAhya vAtAraNa vaisA bana jAtA hai| isI ke AdhAra para AdamI ke vyavahAra meM parivartana AtA hai| AdamI kA vyavahAra Antarika vAtAvaraNa meM parivartana karatA hai, 132 karmavAda Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAr3I-saMsthAna meM parivartana karatA hai| nAr3I-saMsthAna meM parivartana hotA hai to Antarika vyavahAra meM parivartana hotA hai| eka cakra calatA hai uddIpakoM se lekara Antarika vAtAraNa tk| ___ kAvyazAstra meM uddIpakoM kI bahuta carcA hai| ve sthAyIbhAva, sAtvikabhAva aura saMcArIbhAva ke nAma se pahacAne jAte haiN| ___bAhara ke uddIpaka hamAre Antarika vAtAvaraNa ko uddIpta kara dete haiN| eka AdamI bilakula zAMta baiThA hai| kisI ne Akara kahA-are bevakUpha! yahAM kyoM baiThe ho? basa, zAMti bhaMga ho jAtI hai| jo itane samaya taka zAMta laga rahA thA, aba vaha jvAlAmukhI bana gyaa| yaha jvAlA kahAM se AyI? Aga kahAM se AyI? eka zabda ne, apriya vacana ne zItalaprasAda ko jvAlAprasAda banA diyaa| eka hI zabda se usakI zItalatA samApta ho gii| bhItara krodha to thA, para uddIpana ke abhAva meM vaha prakaTa nahIM ho rahA thaa| uddIpana milA aura vaha prakaTa ho gyaa| sAre Avega sadA prakaTa nahIM rhte| yadi ve prakaTa raheM to AdamI jI nahIM sktaa| AvegoM meM vaha kaise jI sakatA hai? Avega zAMta hoM tabhI AdamI zAMti se jI sakatA hai| AvegoM ke astitva meM jIvana dUbhara bana jAtA hai| jaba uddIpaka Ate haiM taba sArA vAtAvaraNa garma ho jAtA hai, jvAlAmukhI phUTa par3atA hai| vyavahAra badala jAtA hai| AkRti badala jAtI hai| mudrA badala jAtI hai| zAMta avasthA kI AkRti aura mudrA bhinna hotI hai| jaise hI krodha AtA hai, AMkheM lAla ho jAtI haiM, bhRkuTi tana jAtI hai, ceharA tamatamA jAtA hai aura samUcA zarIra kAMpa uThatA hai| prakRti ke sAtha-sAtha AkRti badala jAtI hai| AkRti badalatI hai to prakRti badala jAtI hai aura prakRti badalatI hai to AkRti badala jAtI hai| donoM badala jAte haiN| yaha kaise hotA hai? uddIpana ke sAtha vAtAvaraNa badalatA hai aura vAtAvaraNa ke sAtha vyavahAra badalatA hai| bAhya vyavahAra badalatA hai to Antarika vyavahAra bhI badala jAtA hai| gussA aayaa| AdamI gAlI bakane lgaa| Age bar3hA to hAtha uTha ge| mArane daudd'aa| yaha parivartana kyoM AyA vyavahAra meM? manovaijJAnikoM ne isa para pracura mImAMsA kI hai ki manuSya ke vyavahAra aura AcaraNa kA parivartana hotA hai bAhya vAtAvaraNa. pratibaddhatA kA prazna 133 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dvaaraa| yaha eka tathya hai bAhya vaataavrnn| yaha manuSya ke vyavahAra aura AcaraNa ko badala detA hai| hama isa tathya kI upekSA nahIM kara skte| - eka acche gharAne kA vyakti thaa| use koI aise vAtAvaraNa kA saMyoga milA ki vaha zarAba pIne laga gyaa| dhIre-dhIre zarAba pIne kI Adata bana gii| vaha pratidina zarAba ke naze meM dhutta rhtaa| jaba vyasana AtA hai taba AdamI meM dUsaroM ko kahane kI kSamatA kama ho jAtI hai| nirlajjatA hotI hai to vaha kaha detA hai, anyathA kahane meM saMkoca karatA hai| usa vyakti kA lar3akA sigareTa pIne lgaa| usakA potA bIr3I pIne laga gyaa| eka dina dAdA ne apane pote ko bulAkara kahA-'beTe! bIr3I pInA acchA nahIM hai, burI bAta hai| yaha vyasana hai| abhI isakI Adata DAla loge to Age duHkha bhoganA pdd'egaa| isa vyasana se svAsthya bhI bigar3atA hai|' potA baccA hI thA, usane sunaa| do kSaNa mauna rhaa| phira vaha bolA-'dAdA! zarAba pInA jyAdA burA hai yA bIr3I pInA?' yaha sunakara dAdA avAk raha gyaa| bacce ko kyA uttara de? eka zabda ne itanA asara kiyA ki usakI zarAba chUTa gii| hama zabda se, rUpa se, gaMdha se, rasa se aura sparza se prabhAvita hote haiN| vAtAvaraNa kA sarjana karane vAle jitane ghaMTaka tattva haiM una sabase hama prabhAvita hote haiN| sArI ghaTanAeM hameM prabhAvita karatI haiN| lar3AI hameM prabhAvita karatI hai| manuSya kA vyavahAra usakI svataMtra icchA aura preraNA se saMcAlita nahIM hai| usa para vAtAvaraNa kA gaharA asara hotA hai, paristhiti kA asara hotA hai| aisI bahuta kama ghaTanAeM hoMgI, aise kama AdamI hoMge, jina para vAtAvaraNa yA paristhiti kA prabhAva na par3atA ho, jo ina donoM ke prabhAvoM se mukta hoM aura inase alaga haTakara apanA kAma karate hoN| sAdhaka ke lie bhI yaha nirdeza-sUtra hai ki jaba taka sAdhanA paripakva na ho jAe, taba taka usako vAtAvaraNa se bacanA cAhie, paristhiti se bacanA caahie| eka zivirArthI mere pAsa Akara bolA-'strI aura puruSa meM itanA bheda kyoM kiyA jAe? striyoM ko alaga aura puruSa ko alaga kyoM 134 karmavAda Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhA jAe? isase to maiM puruSa hUM-yaha dhAraNA puSTa hogI aura maiM strI hUM' yaha dhAraNA bhI puSTa hogii| sAdhanA hai isa bheda ko miTAne ke lie| to phira hama ulaTe kyoM cala rahe haiM? yaha rekhA kyoM banAI gaI ki yahAM striyAM baiTheMgI aura yahAM puruSa baiTheMge? koI kahIM baiThe, kahIM rahe, sAtha rahe, na rahe, kyA pharka par3atA hai? sAdhanA karanI hai to sabako sAtha-sAtha rahanA caahie| ___ maiMne kahA-yaha Adarza kI bAta to acchI hai aura jo sAdhanA meM Age taka pahuMca cukA hai usake lie ThIka bAta hai| sAdhanA ke caramabindu para pahuMca jAne ke bAda na koI puruSa hotA hai aura na koI strii| karma-siddhAnta meM do zabda vyavahRta haiM-vedaka aura avedk| veda tIna haiM-strIveda, puruSaveda aura npuNskved| jahAM ye tInoM samApta ho jAte haiM, inakI anubhUti samApta ho jAtI hai, taba aveda avasthA prApta hotI hai| jaba veda pUrA samApta ho jAtA hai, usakA anubhava nAmazeSa ho jAtA hai taba puruSa puruSa nahIM rahatA aura strI strI nahIM rhtii| vahAM kevala prANI rahatA hai, prANa rahatA hai, cetanA rahatI hai| vahAM puruSatva aura strItva samApta ho jAte haiN| isa sthiti meM koI kaThinAI nahIM hotii| . mahArASTra ke eka prasiddha saMta apanI bahana se sAkSAtkAra karane ke lie ge| bahana unase bhI adhika pahuMcI huI sAdhikA thii| saMta to abhI-abhI bane hI the| ve bahana ke Azrama meM phNce| vaha usa samaya nirvastra hokara snAna kara rahI thii| saMta ne dekhA aura mur3a ge| bAhara Akara khar3e ho ge| jaba bahana snAna se nivRtta ho gaI, taba bhItara gae aura usase mile| bahana bolI-eka bAra tuma bhItara Aye hI the, phira binA mile bAhara kyoM cale gae? saMta ne kahA-'AyA to thA, para tuma nirvastra snAna kara rahI thI, isalie tatkAla bAhara calA gyaa|' sAdhikA bahana bolI-'abhI taka tumhAre mana meM yaha bheda banA huA hai ki yaha puruSa hai, yaha strI hai| tuma kyA sAdhanA karoge?' .. yaha ucca avasthA kI bAta ho sakatI hai| para Aja sAdhu banA sAdhaka banA aura Aja hI hama usa Adarza kI kalpanA kareM to ucita nahIM hogaa| abhI puruSoM meM puruSatva bhI jAgRta hai aura striyoM meM strItva pratibaddhatA kA prazna 135 . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jAgRta hai| sthiti to vaisI-kI-vaisI hai| maMjila dUra hai| vahAM pahuMcakara isa bheda ko miTAyA jA sakatA hai| jaba taka bhItara meM Antarika vAtAvaraNa vidyamAna hai, bAharI vAtAvaraNa aura bAharI uddIpana vidyamAna hai, taba taka usa ucca sthiti kI kalpanA nahIM kI jA sktii| yaha vyavahArya bhI nahIM bana sktii| taba taka vidhi-vidhAna, maryAdAeM aura rekhAeM bahuta jarUrI haiN| yadi rekhAeM na hoM to bauddha-saMgha kI-sI sthiti bana sakatI hai| buddha ne bhikSuNiyoM kA saMgha bnaayaa| saMgha banAyA para vyavasthA nahIM dii| isakA pariNAma yaha AyA ki buddha kA saMgha bhraSTa hotA calA gyaa| vyavasthA TUTa gii| dUsarI ora bhagavAn mahAvIra ne sAdhviyoM ko dIkSA dii| sAdhvI-saMgha banA, para vyavasthAeM itanI acchI dI ki Aja bhI bhikSuoM aura bhikSuNiyoM kA yaha jaina-saMgha nirdoSa rUpa se cala rahA hai| __ hama isa bAta ko na bhUleM ki hamArA vyavahAra jo uddIpaka hai, usakA pUrA viveka bahuta jarUrI hai, kyoMki hamArI cetanA itanI svataMtra nahIM bana gaI hai ki vaha uddIpakoM se prabhAvita na ho| jaba taka uddIpakoM kA prabhAva par3atA rahatA hai, taba taka vyavahAra bhinna prakAra se hI karanA hogaa| isIlie ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ina sabake lie vidhi-vidhAna kie ge| ahiMsA kI bhI vidhi hai| jo vItarAga avasthA taka pahuMca gayA hai, usake lie koI maryAdA nahIM hai| vaha baMdhA huA nahIM hotA, ataH usake lie koI vidhi nahIM hotii| AcArAMga kA eka mahattvapUrNa sUkta hai-'kuzale puNa No baddhe No mukke'-jo kuzala vItarAga ho jAtA hai, vaha kisI baMdhana se baMdhA huA nahIM hotaa| vaha na baMdhA huA hotA hai aura na mukt| baMdhana aura mokSa-donoM usake lie samApta ho jAte haiM, kyoMki ye donoM sApekSa zabda haiN| jo vItarAga sthiti meM pahuMca jAtA hai, usake lie ina sApekSa zabdoM kA koI upayoga nahIM rhtaa| vaha donoM-baMdhana aura mukti se pare ho jAtA hai| parantu jaba taka vyakti 'kuzala' nahIM ho jAtA, taba taka vaha baMdhA huA rahatA hai| vaha sva-anuzAsana se bhI baMdhA huA rahatA hai| ___prekSA-dhyAna kI upasaMpadA ke pAMca sUtra haiN| unameM eka sUtra hai-prtikriyaavirti| pratyeka vyakti ke mana para bAharI uddIpanoM kA prabhAva 136 karmavAda Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3atA hai| usake kAraNa hI bhinna-bhinna prakAra ke AcaraNa hote haiN| dhyAna sAdhanA ke dvArA aisI sthiti kA nirmANa ho jAe ki uddIpana uddIpana na raheM, prabhAvahIna ho jaaeN| mana para unakA koI prabhAva na pdd'e| yaha hai pratikriyA virti| isa sthiti meM hI bAharI vyavasthA TUTa sakatI hai| koI bhI vastu apane Apa meM uddIpaka nahIM hotii| gAlI krodha kA uddIpaka tattva hai| para jisa vyakti kA mana zAnta aura pavitra ho gayA, usake lie gAlI meM uddIpakatA nahIM rhtii| vaha samApta ho jAtI hai| aise zAMta vyakti ko gAlI deM, use krodha nahIM AegA, parantu usameM karuNA jaagegii| aisA kyoM hotA hai? yaha ulaTA pariNAma kyoM hotA hai? isakA kAraNa hai ki usa vyakti ke lie gAlI kI uddIpakatA samApta ho jAtI hai| ___AcArya bhikSu kahIM jA rahe the| sAmane eka AdamI milaa| AcArya bhikSu ko dekha usane vaMdanA kii| unake cehare ko dhyAna se dekhakara pUrA-ApakA nAma? 'merA nAma bhIkhaNa hai|' usane Azcarya ke sAtha kahA-'kauna! terApaMthI bhIkhana!' _ 'hAM, terApaMthI bhiikhn|' . 'bahuta burA huaa| 'kyA burA huA?' 'ApakA muMha dekha liyaa| aba mujhe naraka meM jAnA pdd'egaa|' bhIkhana ko yaha sunakara krodha AnA cAhie thA, para ve musakarAkara bole-'are! yaha to batAo, tumhArA muMha dekhane vAle kI kyA gati hogI?' 'merA muMha dekhane vAlA sIdhA svarga jaaegaa|' usane khaa| - AcArya bhikSu bole- 'maiM to isa bAta ko nahIM mAnatA ki kisI kA muMha dekhane se koI svarga meM jAtA hai yA koI naraka meM jAtA hai| para tumhAre kathAnusAra to yaha siddha ho gayA ki maiMne tumhArA muMha dekhA hai isalie maiM svarga meM jAUMgA aura tum"| mere lie to acchA hI huaa| eka kaTu bAta ko isa prakAra vinoda se TAla denA pratyeka ke bUte kI bAta nahIM hotii| eka sAdhaka vyakti hI isa prakAra ke prasaMgoM para zAMtacitta raha sakatA hai| AdhyAtmika sAdhanA ke dvArA cetanA rUpAntarita pratibaddhatA kA prazna 137 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtI hai aura taba uddIpakoM meM uddIpakatA naSTa ho jAtI hai| usa samaya na gAlI uddIpaka banatI hai, na mAra aura prahAra uddIpaka banatA hai| ye sAre uddIpaka prasannatA ko uddIpita karane vAle bana jAte haiN| ____ekanAtha para eka vyakti ne ikkIsa bAra thUkA aura ve avicalita rahate hue ikkIsa bAra godAvarI meM snAna karane gae aura unhoMne ise apanA saubhAgya maanaa| kyA sAmAnya vyakti ke lie aisA zAMta rahanA saMbhava hai? sAmAnya bhUmikA meM jIne vAlA vyakti aisA nahIM kara sktaa| kintu jisakI cetanA badala jAtI hai, vahI vyakti itanA zAnta raha sakatA hai| AdamI vAtAvaraNa se baMdhA huA hai, parataMtra hai| yaha bhI hama jAnate haiM ki AdamI kitanA svataMtra hai, uddIpakoM se kitanA mukta hai aura vAtAvaraNa se kitanA aprabhAvita rahatA hai| donoM pakSa haiN| eka pakSa hai AdamI kI svataMtratA kA aura eka pakSa hai AdamI kI parataMtratA kaa| jaba taka cetanA pariSkRta yA parimArjita nahIM hotI, taba taka AdamI parataMtratA kA jIvana jItA hai| jaba cetanA pariSkRta aura susaMskRta ho jAtI hai taba AdamI svataMtratA kA jIvana jIne laga jAtA hai| ye donoM pahalU-svataMtratA aura parataMtratA-vAtAvaraNa se jur3e hue haiN| manuSya kI parataMtratA kA eka kAraNa rAsAyanika prabhAva bhI hai| zarIra meM aneka prakAra ke rasAyana banate haiN| mastiSka rasAyanoM kA pracura utpAdana karatA hai| vaha rasAyanoM kA 'supara plAMTa hai| graMthiyAM rasAyana paidA karatI haiN| picyUTarI glaiNDa bAraha prakAra ke rasAyana nirmita karatI hai| anyAnya granthiyAM bhI rasAyanoM kI nirmAtrI haiN| rasAyana do prakAra ke hote haiM-bAharI rasAyana aura bhItarI rsaayn| donoM prakAra ke rasAyana AdamI ke vyavahAra aura AcaraNa ko prabhAvita karate haiN| kisI vyakti meM krodha, bhaya, ghRNA kA Avega ubharatA hai to eka manovaijJAnika kahegA ki AvegoM kA dAyitva manuSya para nahIM hai| bhItara ke rasAyana isake lie uttaradAyI haiN| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai ki pratyeka,AdamI eka prakAra se rAsAyanika jIvana jI rahA hai| abhI-abhI 138 karmavAda Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka nayI khoja huI hai| amerikA ke rASTrIya mAnava svAsthya ke vaijJAnika DaoN. sIvenapAla ne kahA-'Aja taka hama nahIM jAnate the ki ciMtA paidA karane vAle rasAyana kauna-se haiM, kintu aba hameM ve rasAyana jJAta ho gae haiN| hama ciMtA miTAne vAle rasAyanoM ko to pahale se hI jAna cuke the, para aba unako paidA karane vAle rasAyanoM kA bhI patA lagA liyA hai| manocikitsaka aisI davA detA hai ki cintA meM DUbA huA AdamI sukha aura zAnti kA anubhava karane laga jAtA hai| aba aisA iMjekzana diyA jA sakatA hai ki zAnta aura sukhI AdamI kSaNa-bhara meM cintAgrasta hokara daHkhI ho jaae| AdamI svataMtra kahAM hai? eka davA se vaha cintAtura hokara cintA ke mahAsAgara meM DUba jAtA hai aura dUsarI davA se vaha ciMtA se mukta hokara Ananda ke mahAsamudra meM DubakiyAM lene laga jAtA hai| eka prayoga se AdamI meM khAne kI lAlasA ubhara AtI hai aura dUsare prayoga se usameM khAne ke prati aruci ho jAtI hai| yaha sArA vidyut prakaMpanoM ke dvArA hotA hai| Aja rasAyanoM ke viSaya meM itanI vizada jAnakArI prApta ho gaI hai ki vyakti ko kaisA banAyA jAe, yaha sArI kalA rAsAyanikavidoM ke hAtha meM hai| Aja ve prayogazAlA meM baiThe-baiThe vyakti ke bhAgya para niyaMtraNa karate haiN| yaha bahuta acchA nahIM huA, burA huA hai| yadi yaha bAta vaijJAnikoM ke hAtha meM A gaI aura rAjanItijJoM ne isakA upayoga karanA zurU kara diyA to phira ve apane vipakSa vAloM ko kabhI ciMtAmukta nahIM hone deNge| unheM cintA meM DAle rkheNge| cintA kI sthiti meM, ve virodha karanA bhUla jaaeNge| kisI bahAne unako pakar3akara aisA iMjekzana de deMge ki ve becAre jIvana bhara cintAgrasta hokara sar3ate rheN| yaha bAta acchI nahIM hai, para hai sc| ___ AdamI rasAyanoM se banatA-bigar3atA hai| bAhara ke rasAyana khoje gae haiM jo AdamI ke caritra ko prabhAvita karate haiN| bhItara ke rasAyana bhI kama prabhAvita nahIM krte| unakA gaharA prabhAva hotA hai| zarIrazAstrIya dRSTi se bhI kahA jA sakatA hai ki jitane Avega, utane hI rsaayn| karmazAstra meM ise 'rasavipAka' kahA jAtA hai| rasavipAka kaheM yA rasAyana-donoM meM koI antara nahIM hai| jahAM karma kA vipAka hotA hai pratibaddhatA kA prazna 136 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahAM rasa AtA hai| eka pUrI prakriyA hai| pravRtti yA bhAva yA adhyavasAya se karmazarIra meM eka spaMdana hotA hai| vahAM se eka taraMga calatI hai| vaha taraMga sUkSma zarIra-taijasa zarIra meM AtI hai| phira Age bar3hatI hai aura sthUla zarIra meM AtI hai| sthUla zarIra meM aneka kendra bane hue haiN| vahAM Akara vaha taraMga rasAyana paidA karatI hai aura taba ve rasAyana hamAre AcaraNa ko prabhAvita karate haiN| yaha jaTilatA hai| kitanA parataMtra hai AdamI! antaHsrAvI granthiyoM kA rasAyana sIdhA rakta ke sAtha milatA hai aura AdamI una rasAyanoM se prabhAvita jIvana jItA hai| una granthiyoM ke muMha to hai nhiiN| ve nalikA-vihIna granthiyAM haiN| unakA srAva sIdhA rakta meM jA milatA hai| ___ eka AdamI siddhAnta kI lambI-caur3I bAteM karatA hai para svayaM AcaraNa nahIM kara paataa| yaha jJAna aura AcaraNa kI dUrI, kathanI aura karanI kI dUrI yA nirlajjatA yA DhiThAI Antarika rasAyanoM ke kAraNa hotI hai| vaha kahatA kucha hai aura karatA kucha hai, kyoMki picyUTarI kA srAva ThIka nahIM ho rahA hai| jaba taka picyUTarI kA srAva samucita nahIM hotA, taba taka antardRSTi nahIM jAgatI aura isake binA kathanI aura karanI kI dUrI miTa nahIM sktii| kucha varSa pahale kI bAta hai| ahiMsA para sabhA huI aura usake adhyakSa bane bar3audA ke nareza gaaykvaadd'| ahiMsA viSaya para aneka bhASaNa hue| eka yuvaka bhI bolaa| usakA vaktavya bahuta prabhAvazAlI rhaa| usane kahA-hiMsA kA virodha honA cAhie aura ahiMsA kA vikAsa honA caahie| khAna-pAna kI zuddhi ke viSaya meM usakA kathana sacoTa thaa| laMbe samaya taka bolatA rhaa| pasIne se tara-batara ho gyaa| usane apanI jeba se rUmAla nikAlA pasInA poMchane ke lie aura viDaMbanA dekhie ki usa rUmAla ke sAtha usakI jeba se eka aMDA bhI A girA pRthvI pr| girate hI vaha phUTa gyaa| aise logoM kI kamI nahIM hai duniyA meM jo vaktavya dene meM mAhira hote haiM, para AcaraNa karane meM kliiv| unakA eka pakSa ujAgara hotA hai, para AcaraNa kA pakSa atyanta kamajora hotA hai| yaha dUrI kyoM hotI hai? yadi manovaijJAnika, zarIrazAstrI, rasAyanavid aura vAyokemika vidvAn 140 karmavAda Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se pUchA jAe to ve saba yahI kaheMge ki dUrI kA kAraNa manuSya nahIM hai, yaha sArA rasoM ke srAva se hotA hai| srAva saMtalita nahIM haiM, isalie ye sArI gar3abar3iyAM hotI hai| do pahalU haiM hamAre saamne| eka hai svataMtratA kA pahalU aura dUsarA pahalU hai parataMtratA kA phluu| AdamI bahuta parataMtra hai apane zarIra ke bhItara paidA hone vAle rasAyanoM ke kAraNa tathA bAhara se Ane vAle rasAyanoM ke kaarnn| prAcIna bhArata meM vAjIkaraNa, kAmoddIpana Adi aneka uddezyoM ke lie bhinna-bhinna prakAra ke rasAyana banAe jAte the aura unakA prayoga bhI hotA thaa| Aja bhI yatra-tatra una rasAyanoM ke prayoga hote haiN| acchA AdamI rasAyanoM ke prayoga se burA bana jAtA hai aura burA AdamI acchA bana jAtA hai| AdamI ke acche banane aura bure banane meM bhItarI aura bAharI-donoM prakAra ke rasAyanoM kA hAtha hotA hai| itanA parataMtra hai AdamI! itanA baMdhA huA hai rasAyanoM se aadmii!| hamArI parataMtratA kA eka pahalU hai rAsAyanika prtibddhtaa| jIvana kA dUsarA pahalU hai-svataMtratA kaa| jaba sAdhanA ke dvArA cetanA badalatI hai taba rasAyanoM kA prabhAva samApta ho jAtA hai| jahara kA kArya hai mAra ddaalnaa| kyA jahara mIrA ko mAra sakA thA? mIrA ne jahara kA pyAlA pIyA koI asara nahIM huaa| bhayaMkara sarpa caMDakauzika kyA mahAvIra ko mAra sakA? usakI phuphakAra se AdamI rAkha kA Dhera ho jAtA thaa| usane mahAvIra ko kaI bAra DasA, para vyrth| mahAvIra para koI asara nahIM huaa| - dakSiNa kI eka ghaTanA hai| do muni eka vRkSa ke nIce dhyAnastha khar3e the| eka caravAhA per3a ke nIce baiThA thaa| itane meM eka kAlA nAga niklaa| caravAhA DarA aura tatkAla per3a para car3ha gyaa| usane socA do AdamI AMkhe banda kara nizcala khar3e haiN| inheM sAMpa Dasa legaa| vaha soca hI rahA thA ki kAlA nAga phuphakAratA huA una donoM muniyoM kI ora bar3hA aura atyanta roSa meM donoM ke DaMka lgaae| roSa bar3hatA gayA aura usane tIna-tIna bAra unheM kaattaa| aMta meM thakakara calA gyaa| caravAhA dekha rahA thaa| usane socA, sAMpa ne DaMka mAra diyA hai| aba ye donoM becAre paralokadhAma pahuMcane hI vAle haiN| becAre! becAre! vaha dekhatA. rahA pratibaddhatA kA prazna 141 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para donoM jaise pahale khar3e the, vaise hI nizcala khar3e haiN| na koI halana-calana hai, na koI vikSobha hai aura na koI roSa hai| kucha samaya biitaa| dhyAna saMpanna huaa| donoM ne AMkheM kholiiN| caravAhA vRkSa se nIce utraa| usane kahA-'muni mahArAja! eka kAlA nAga AyA thA, Apako patA hai?' 'nahIM, hama nahIM jaante| 'Apako usane tIna bAra DaMka lagAe, kyA darda nahIM huA?' - 'hama nahIM jAnate, kATA hogA!' 'Apa para jahara kA asara nahIM huA? Apa mare nahIM?'' 'are bhAI! hama yahAM the hI nhiiN| kisako kATA hama nahIM jaante|' 'oha! mere sAmane sAMpa ne Apake zarIra para DaMka lgaae| yaha saba maiMne apanI khulI AMkhoM se dekhA hai| usa samaya merA mana kAMpa rahA thaa| karuNA A rahI thI aura Apa kahate haiM hameM to patA nahIM hai| Azcarya! Azcarya! ___bhAI! hama zarIra meM nahIM the| nAga ne zarIra ko kATA hogA, hameM jJAta nahIM hai|' jaba zarIra kI pakar3a hotI hai, tabhI prabhAva hotA hai| zarIra kI pakar3a jitanI majabUta hogI, prabhAva bhI utanA hI gaharA hogaa| zarIra kI pakar3a chUTegI, caitanya ke prati jAgarUkatA bar3hegI to zarIra kA bhAna nahIM rhegaa| zarIra kA mamatva chor3a dene para, zarIra rahegA, usa para kucha bhI ghaTegA, para caitanya aprabhAvita rhegaa| jaba prANa aura cetanA-donoM bhItara cale jAte haiM, unakA samAhAra ho jAtA hai taba zarIra par3A hai, use sAMpa kATe, koI bhI kATe, kucha asara nahIM hogA cetanA pr| yaha dUsarA pakSa hai| hamArI cetanA rUpAntarita hotI hai prekSA ke dvaaraa| vaha pariSkRta aura parimArjita hotI hai jJAtA-draSTA bhAva ke dvaaraa| usa sthiti meM donoM prakAra ke rasAyanoM kA prabhAva nahIM hotaa| yadi hotA hai to atyalpa mAtrA meN| yaha hamArI svataMtratA kA pakSa hai| ____ Aja rAsAyanika aura vAtAvaraNa kI dRSTi se hamane svataMtratA aura parataMtratA ke pahalU para vicAra kiyaa| aba eka bahuta bar3A AyAma hamAre sAmane hai karma kI dRSTi se| karma kI dRSTi se hama svataMtra haiM yA parataMtra, isa para hameM carcA karanI hai| 142 karmavAda Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaradAyI kauna? eka kheta meM gAya cara rahI thii| mAlika kheta kI rakhavAlI kara rahA thaa| usane gAya ko nikAlane kA prayatna kiyaa| gAya bolI-'mujhe kyoM nikAla rahe ho?' ___'tuma merA kheta khAye jA rahI ho, phira maiM kyA khAUMgA? kisI ke kheta meM ghusanA aura khar3I phasala khA lenA acchA nahIM hai|' 'maiM bahuta dUra se AyI huuN| 'kahAM hai tumhArA nivAsa-sthAna?' 'merA ghara hai svrg| 'yahAM kyoM AyI ho?' 'maiMne anAja ko dekhA, mana lalacA gayA, isalie use khAne calI aayii| tuma mujhe mata nikaalo| khAne do|' 'to phira maiM kyA khAUMgA?' ___'cintA mata karo, mere sAtha calo svarga meN| maiM tumheM bharapeTa laDDU khilaauuNgii| kisAna mAna gyaa| gAya use sAtha lekara svarga meM gaI aura use khUba laDDU khilaae| kisAna ne laDDU kabhI khAe nahIM the| use laDDU svAdiSTa lge| vaha bolA-'gAya mAtA! tuma roja mere kheta meM aanaa| bharapeTa anAja khAnA aura mujhe roja yahAM le aanaa| * gAya ne yaha samajhautA svIkAra kara liyaa| gAya roja kheta meM AtI aura kisAna roja svarga meM jaataa| yaha krama kucha dinoM taka claa| eka dina gharavAle kheta meM Ae aura kheta ko dekhakara Azcaryacakita uttaradAyI kauna? 143 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raha ge| kheta AdhA khAyA jA cukA thaa| ___unhoMne ghara-svAmI se pUchA-'kheta kI yaha avasthA kaise huI? abhI to phasala kaTI hI nahIM aura kheta AdhA khAlI ho gyaa| kyA huA?' ___ 'maiM nahIM jaantaa|' _ 'kaise nahIM jAnate? tuma rakhavAle ho kheta ke| tuma. uttaradAyI ho| uttara do ki phasala kahAM gaI?' - usane sArI kahAnI kaha sunaaii| ___gharavAle bole-'tuma bar3e svArthI nikle| khetI meM sabakA hissA hai| tuma akele-akele svarga meM jAte ho aura laDDU khA Ate ho| aba aisA nahIM ho sakegA?' dUsarA dina ugaa| svarga se kamadhenu gAya aayii| Ate hI vaha phasala khAne lgii| kisAna ne kahA-'aba musIbata A gaI hai| aba tuma phasala nahIM khA skogii|' 'kyoM?' 'ghara ke sabhI sadasya laDDU khAne ke lie lalacA rahe haiN|' 'sabako le calo svarga meN| sabako laDDU khilaauuNgii|' gharavAle rAjI ho ge| tIsare dina gAya aayii| kisAna ne gAya kI pUMcha pakar3a lii| zeSa sadasya eka-dUsare kI TAMga pakar3e, kisAna kI TAMga pakar3akara laTaka ge| gAya AkAza meM ur3I aura svarga kI ora cala pdd'ii| kucha samaya biitaa| eka vyakti ke mana meM vikalpa uThA ki svarga ke laDDU kitane bar3e hote haiM? hama unheM khA sakeMge yA nahIM? vaha vikalpa ke phaMde meM phaMsa gyaa| apane Apako roka nahIM skaa| vaha bolA-'bAbA! hama sabako svarga meM le jA rahe ho| vahAM hameM laDDU khilaaoge| para yaha to batAo ki laDDU kitane-kitane bar3e haiM?' bAbA ko bhI dhyAna nahIM rhaa| vaha bhI vikalpa meM ulajha gyaa| usane gAya kI pUMcha chor3a dI aura hAtha phailAkara bolA-'itane-itane bar3e haiM svarga meM ldddduu| ___ pUMcha ko chor3ate hI, sabhI eka sAtha dhar3Ama se jamIna para A gire| 144 karmavAda Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba prazna hotA hai ki nIce girAne meM kauna uttaradAyI hai? kyA pUchane vAlA uttaradAyI hai athavA uttara dene vAlA uttaradAyI hai? yaha eka jaTila prazna hai| pratyeka AcaraNa aura vyavahAra meM prazna ubharatA hai ki uttaradAyI kauna? yadi uttaradAyI kA spaSTa nirNaya ho jAtA hai to aneka samasyAoM kA samAdhAna prApta ho jAtA hai| uttaradAyI ke nirNaya meM bhinna-bhinna vyakti bhinna-bhinna prakAra se socate haiM, kahate haiN| manovaijJAnika kahegA ki vyavahAra ke viSaya meM uttaradAyI hai AnuvaMzikatA, vAtAvaraNa aura pristhiti| samUce vyavahAra aura AcaraNa ke lie ye tIna tattva uttaradAyI nahIM haiN| AdamI kA koI uttaradAyitva nahIM hai| prastuta prasaMga meM 'laDDU kitane bar3e haiM'-'yaha. preraka tattva uttaradAyI hai| ___rasAyanazAstrI kahegA ki hamAre AcaraNa ke lie uttaradAyI haiM zarIragata kemikalsa, rsaayn| nAr3Itantra aura granthitantra meM paidA hone vAle rasAyana uttaradAyI haiN| AdamI kA uttaradAyitva samApta ho gyaa| isIlie aneka loga kahate haiM-vyakti kyA kare? usakA koI astitva hI nahIM bacatA / rasAyana use jaise calAte haiM, vaise hI vaha calatA hai| IzvaravAdI kahate haiM-Izvara kI icchA ke binA eka pattA bhI nahIM hiltaa| sArA uttaradAyitva AtA hai Izvara pr| dhArmika vyakti kahatA hai-AcaraNa aura vyavahAra kA pUrA dAyitva hai karma pr| karma uttaradAyI hai| . kucha dArzanika kahate haiM-kAla uttaradAyI hai| kucha kahate haiM-svabhAva uttaradAyI hai aura kucha kahate haiM-niyati uttaradAyI hai| isa prakAra pAMca mukhya dArzanika dhAraNAeM haiM-kAlavAda, svabhAvavAda, IzvaravAda, niyativAda aura krmvaad| pAMcoM pAMca bhinna-bhinna tattvoM ko uttaradAyI mAnate haiN| - kAlavAdI kahatA hai, kAla ke binA kucha bhI nahIM ho sktaa| saba kucha kAla karatA hai| jaba kAla kA paripAka hotA hai, taba saba kucha ghaTita ho jAtA hai| Aja kA janmA baccA Aja hI vidvAn, yoddhA yA vyApArI nahIM bana jaataa| jaise-jaise kAla bItegA, usameM ye yogyatAeM abhivyakta hotI jaaeNgii| pratyeka kArya kA kartRvva kAla meM nihita hai| uttaradAyI kauna? 145 . Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sunane meM aura vyavahAra meM ucita bhI lagatA hai| kAla ke paripAka ke binA kucha bhI nahIM hotaa| Aja hI bIja boyA aura Aja hI Ama kA vRkSa uga AegA, kabhI saMbhava nhiiN| usakA uganA, Ama kA laganA aura pakanA, kAlasApekSa hotA hai| kAla hI saba kucha hai| mauta AtI hai to kAla se AtI hai aura jIvana calatA hai to kAla se calatA hai| kAla kA eka pUrA cakra hai| sardI ke mausama meM saikar3oM loga jvaragrasta ho jAte haiM aura garmI meM saikar3oM loga lU se saMtapta ho jAte haiN| yaha Rtu kA cakra hai, kAla kA prabhAva hai| jisa samaya jo-jo Rtu hotI hai, usa samaya vaisA hI prabhAva hone laga jAtA hai| sardI meM lU kyoM nahIM lagatI? garmI meM sardI-jakAma adhika kyoM nahIM hotA? sardI meM bhinna prakAra kI bImAriyAM hotI haiM aura garmI meM bhinna prakAra kI bImAriyAM hotI haiM tathA varSA meM bhinna prakAra ke roga hote haiN| kAla ke prabhAva se ye bImAriyAM hI nahIM hotI, manuSya ke manobhAva bhI badalate rahate haiN| sardI meM eka prakAra kA manobhAva hotA hai to garmI meM dUsare prakAra kA manobhAva hotA hai| manuSya ke jIvana kI ghaTanAoM ke sAtha, jyotirvijJAna kA gaharA saMbaMdha jur3A huA hai| Aja vaha vijJAna vismRta-sA ho rahA hai, anyathA isa vijJAna ke AdhAra para pratyeka ghaTanA hI jAnakArI sahaja-sugama ho jAtI hai| jyotirvijJAna kAlavijJAna hai| yaha kAla se jur3A huA vijJAna hai| eka AdamI bImAra hai| davA dii| koI asara nahIM huaa| kyoM? isakA bhI puSTa kAraNa hai| pratyeka auSadhi jyotirvijJAna ke sAtha jur3I huI hai| vahAM batAyA gayA hai, kauna vyakti kisa samaya meM, kisa nakSatra meM auSadhi ko tor3e aura kisa nakSatra meM use lAye? prAtaH, madhyAhna meM yA sAyaM? pratyeka ke sAtha kAla kA saMbaMdha hai| kAla kI sImA ko vismRta kara dene kA hI yaha pariNAma hai ki Aja auSadhi utanA lAbha nahIM kara rahI hai jitanA lAbha karanA cAhie thaa| kAla niyAmaka tattva hai| kucha svabhAvavAda ko mAnate haiN| unake anusAra saba kucha svabhAva 146 karmavAda Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sa dhATata hAtA h| vastu kA jasA svabhAva hotA hai vaisA hI pariNAma hotA hai| pratyeka vastu aura vyakti kA apanA svabhAva hotA hai| agni kA apanA svabhAva hai aura pAnI kA apanA svabhAva hai| strI kA apanA svabhAva hai aura puruSa kA apanA svabhAva hai| svabhAva ke anusAra sArA parivartana hotA hai, ghaTanAeM ghaTita hotI haiN| kutte kA svabhAva hai bhauNknaa| kuttA cAhe phira bAlotarA kA ho, dillI kA ho yA mAsko aura nyUyArka kA ho| svabhAva vyApaka hotA hai| cIMTI kA apanA svabhAva hotA hai to makkhI kA apanA svabhAva hotA hai| yaha svabhAva hai, ise sikhAyA nahIM jaataa| sarvatra isameM ekarUpatA milatI hai| isalie pratyeka ghaTanA ke lie uttaradAyI hai svbhaav| yaha svabhAvavAdI kI dhAraNA hai| kucha dArzanika mAnate haiM ki vyakti kucha nahIM krtaa| vaha atyanta asahAya hai| usakA apanA kucha bhI svatantra kartRtva nahIM hai| jo kucha hotA hai, vaha saba niyati ke adhIna hai| niyati kA artha ThIka se nahIM samajhA gyaa| loga isakA artha bhavitavyatA karate haiN| jo jaisA honA hotA hai, vaha vaisA ho jAegA-yaha hai bhavitavyatA kI dhAraNA, niyati kI dhaarnnaa| niyati kA yaha artha galata hai| isI AdhAra para kahA gayA-'bhavitavyaM bhavatyeva gajamuktakapitthavat-jaisA honA hotA hai vaisA hI ghaTita hotA hai| hAthI kapittha kA phala khAtA hai aura vaha pUrA-kA-pUrA phala maladvAra se nikala jAtA hai, kyoMki bhavitavyatA hI aisI hai| nAriyala ke vRkSa kI jar3oM meM pAnI sIMcA jAtA hai aura vaha Upara nAriyala ke phala meM calA jAtA hai| yaha bhavitavyatA hai| yaha niyativAda mAnA jAtA hai| para aisA nahIM hai| niyati kA artha hI dUsarA hai| niyati kA vAstavika artha hai-jAgatika niyama, sArvabhauma niyama, yUnivarsala loN| isameM koI apavAda nahIM hotaa| vaha saba para samAna rUpa se lAgU hotA hai| vaha cetana aura acetana-saba para lAgU hotA hai| usameM apavAda kI koI guMjAiza nahIM hotii| niyama sabake lie hotA hai| samrAT bimbasAra ke samaya meM aisI koI ghaTanA ghaTI ki nagara ke aneka gharoM meM acAnaka agni laga jaatii| sabhI parezAna the| samrAT ne yaha ghoSaNA karavAyI ki jisake ghara meM Aga uttaradAyI kauna? 147 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI yaha ghaTanA ghaTe, use vaha rAta zmazAna meM bitAnI hogii| Adeza Adeza thaa| jisake ghara meM Aga laga jAtI hai, use zmazAna meM rAta bitAnI pdd'tii| eka dina aisA huA ki samrATa ke mahala meM A laga gii| ghoSaNA ke anusAra samrATa ne zmazAna meM jAne kI taiyArI kii| sAmantoM ne nivedana kiyA ki Apa sarvesarvA haiN| Apa zmazAna meM na jaaeN| samrATa bolA-'niyama niyama hai| vaha sabake lie hai| maiM isakA apavAda rahanA. nahIM caahtaa|'. eka Azrama ke adhiSThAtA ne niyama banAyA-koI bhI AzramavAsI yadi cAra baje ke bAda uThegA, use Azrama ke sabhI vRkSoM ko sIMcanA hogaa| vaha nirapavAda niyama bana gyaa| eka dina Azrama ke adhiSThAtA AcArya svayaM vilamba se utthe| niyama ke anusAra ve vRkSoM meM pAnI dene lge| anyAnya AzramavAsiyoM ne kahA-'gurudeva! yaha kAma hama kara leNge| Apa pdhaareN|' AcArya ne kahA- 'maiM niyama kA apavAda nahIM huuN| maiMne hI to yaha niyama banAyA thA aura maiM hI isakA apavAda bana jAUM, yaha nahIM ho sktaa| jisa niyama meM koI apavAda nahIM hotA, vaha hai niyti| jisameM apavAda hotA hai, vaha niyati nahIM, sAmAnya niyama hotA hai| niyati hai sArvabhauma niyama, yUnivarsala loN| hamAre jIvana-cakra ke hajAroM zAzvata niyama haiN| jagat ke hajAroM zAzvata niyama haiN| unameM apavAda nahIM hotaa| mRtyu eka niyati hai| kyA koI isakA apavAda banA hai Aja taka? koI nahIM banA aura na bana skegaa| jo janmatA hai, vaha maratA hai| jisane janma liyA hai, vaha Aja yA kala avazya mregaa| jo jIvanadharmA hai vaha maraNadharmA hai| yaha niyati hai, nizcita hai| jIvana ke sAtha mRtyu jur3I huI hai| gItA meM kahA hai-'jAtasya hI dhruvo mRtyudhuvaM janma mRtasya c|' jo janmA hai usakI mRtyu nizcita hai aura jo mare haiM unakA janma bhI nizcita hai| janma aura maraNa-donoM anivArya niyati haiN| ve niyati haiN| pratyeka prANI kI yaha niyati hai| yadi hama 'maraNa' zabda ko chor3a deM to acetana meM bhI niyati hai| koI bhI acetana dravya zAzvata nahIM hai| vaha badalatA rahatA hai| eka paramANu bhI eka rUpa meM nahIM rhtaa| use badalanA hI par3atA hai| cetana jagat meM janma aura mRtyu hotI hai aura 148 karmavAda Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acetana jagat meM janma aura mRtyu na kahakara, utpAda aura vyaya hotA hai| isakA artha hai usakA eka rUpa banatA hai, dUsarA naSTa ho jAtA hai| eka rUpa kA utpAda hotA hai aura dUsare kA vyaya hotA hai, nAza hotA hai| utpAda aura vyaya kA cakra, janma aura mRtyu kA cakra, rUpAntaraNa kA cakra niyati hai| ve zAzvata niyama, jo cetana aura acetana para ghaTita hote haiM, una sAre niyamoM kA artha hai niyti| niyativAda bahuta bar3I bAta hai| niyativAdI jo kahate haiM-'jaisA niyati meM hai, vaisA hogA', yaha truTipUrNa prarUpaNA hai| isameM aneka bar3e-bar3e dArzanika cUke haiN| unhoMne niyati-sArvabhauma niyama ko sAmAnya niyama ke rUpa meM svIkAra kara liyA, isIlie niyati kA siddhAnta bhrAmaka bana gyaa| niyati ke vAstavika artha ko samajhane ke lie hameM yaha mAnanA par3egA ki niyama do prakAra ke hote haiM 1. manuSyoM dvArA kRta niym| 2. sArvabhauma niym| manuSyoM dvArA kRta niyama niyati nahIM hai| niyati vaha hai jo prAkRtika niyama hai, svAbhAvika aura sArvabhauma niyama hai| jo niyama jAgatika hai, saba para lAgU hotA hai, vaha hai niyti| hama niyati ke paMje se nahIM chUTa skte| pratyeka vyakti niyati se jur3A huA hai, niyati ke sAtha cala rahA hai| koI bhI isakA apavAda nahIM hai| ____ carcA bahuta gaharI hai, para Avazyaka hai| jaina darzana meM do rAziyAM mAnI gaI haiM-eka vyavahAra rAzi aura dUsarI avyavahAra raashi| isakA artha hai ki hamArI isa sRSTi meM ananta-ananta jIva aise haiM jo vanaspati saMsAra ko chor3akara dUsarI yoni meM nahIM ge| vaha vanaspati jagat jIvoM kA akSaya sthala hai| usameM se jIva utkramaNa karate haiM, aura anyAnya vikasita yoniyoM meM janma grahaNa karate haiN| para aise bhI usameM ananta jIva haiM jo Aja taka usa yoni se bAhara nahIM aae| ve vahIM janmate haiM aura marate haiN| phira vahIM janmate haiM aura marate haiN| yaha krama anantakAla se cala rahA hai| jo jIva usa vanaspati yoni se kabhI mukta nahIM hote uttaradAyI kauna? 146 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve avyavahAra rAzi ke jIva kahalAte haiM aura jo jIva vahAM se nikalakara anyAnya yoniyoM meM jAte haiM ve vyavahAra rAzi ke jIva kahalAte haiN| avyavahAra rAzi kA tAtparya hai ki jinameM vyavahAra nahIM hai, bheda nahIM hai vibhAga nahIM hai| saba eka smaan| ___anantakAya jIva nigoda kahalAte haiN| ve eka sAtha janma lete haiM aura eka sAtha marate haiN| ve eka sAtha zvAsa lete haiM aura eka sAtha AhAra karate haiN| itanA bar3A sAmyavAda hai ki manuSya usakI kalpanA bhI nahIM kara sktaa| vahAM avyavahAra hai, koI vyavahAra nahIM, koI bheda nhiiN| vahAM na koI zAsaka hai aura na koI zAsita, na koI svAmI aura na koI sevk| saba smaan| vahAM se nikalate hI jIva vyavahAra rAzi meM A jAtA hai, vyavahAra meM AtA hai, vibhAga meM A jAtA hai| avyavahAra rAzi meM saba jIvoM ke eka hI indriya hotI hai| koI bhI jIva do indriyoM vAlA nahIM hotaa| yahAM se nikalate hI koI do indriya vAlA aura koI adhika indriya vAlA ho jAtA hai| vibhAga. bar3hate jAte haiN| prazna hotA hai ki vaha vahAM se kyoM nikalatA hai? kaise nikalatA hai? avyavahAra se vyavahAra meM kaise AtA hai? isakA uttara nahIM diyA gyaa| lagatA hai yaha kevala niyati hai, svAbhAvika niyama hai, sArvabhauma niyama hai| isakA uttara itanA hI hai ki aisA hotA hai| kyoM hotA hai-yaha aprazna hai yhaaN| tarka eka tattva avazya hai, para vaha sArvabhauma sattA nahIM hai| vaha Izvara nahIM ki sarvatra vyApta ho| tarka sarvatra lAgU nahIM hotaa| kahA bhI gayA hai-"svabhAve tArkikA bhagnAH'-svabhAva meM tarka skhalita ho jAtA hai| vaha vahAM lAgU nahIM hotaa| atarka ke sthAna meM tarka kA prayoga samasyA paidA karatA hai| jo vyakti tarka kI maryAdA aura sImA ko nahIM jAnatA, vaha galata pariNAma para pahuMcatA hai| eka tArkika thaa| vaha bAjAra meM ghI kharIdane gyaa| usane ghI khriidaa| ghI se bharA bartana lekara vaha ghara kI ora lauTa rahA thaa| usake mana meM eka vikalpa uThA-'ghRtAdhAraM pAtraM vA pAtrAdhAraM ghRtam'-ghI kA AdhAra pAtra hai yA pAtra kA AdhAra ghI hai? vaha vikalpa meM ulajha gyaa| tarka bhI to eka vikalpa hI hai| vikalpAtIta nahIM hotA trk| kevala anubhava Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI vikalpAtIta aura tarkAtIta ho sakatA hai| tarka anubhava nahIM hai| vaha tArkika 'ghRtAdhAraM pAtraM vA pAtrAdhAraM ghRtam' ke tarka meM ulajha gyaa| vaha socatA rhaa| vikalpa prabala hotA gyaa| usane antima nirNaya ke rUpa meM socA ki parIkSaNa kara lUM ki ghI pAtra meM TikA huA hai yA pAtra ghI meM TikA huA hai? usane pAtra ko ulTA kiyaa| ghI nIce girA aura vaha bolA-parIkSaNa ho gyaa| sacAI hAtha laga gaI ki 'ghRtAdhAraM pAtraM' hai 'pAtrAdhAra ghRtaM' nahIM hai| ghI pAtra meM TikA haA hai, pAtra ghI meM TikA huA nahIM hai| usakA vikalpa ghI ko le dduubaa| ghI miTTI meM mila gyaa| . tarka kI bhI eka sImA hotI hai| kahAM tarka karanA cAhie aura kahAM nahIM, yaha jAnanA Avazyaka hotA hai| niyati meM koI tarka nahIM hotA, vahAM tarka kI pahuMca nahIM hai| vaha tarka ke dvArA jAnI nahIM jA sktii| vaha tarkAtIta avasthA hai| manuSya ke dvArA nirmita niyamoM meM tarka kA praveza ho sakatA hai| yaha niyama kyoM banA-aisA pUchA jA sakatA hai| manuSya niyama banAtA hai to usake pIche kucha-na-kucha prayojana hotA hai| niSprayojana niyama nahIM banAe jaate| nyAyazAstra kahatA hai-'yat yat kRtakaM tat tat anityaM'-jo kRtaka-kiyA huA hotA hai, vaha anitya hotA hai, zAzvata nahIM hotaa| zAzvata hotA hai akRta, jo kiyA huA nahIM hotA hai| basa, yahI usakI maryAdA hai| manuSya kA banAyA huA niyama zAzvata nahIM hotA, niyati nahIM hotaa| niyati zAzvata hai| usake niyama svAbhAvika aura sArvabhauma hote haiN| ve akRta haiN| banAe hue nahIM haiM, isIlie zAzvata haiN| niyativAda kI prAcIna vyAkhyA se haTakara maiMne yaha nayI vyAkhyA prastuta kI hai| maiM jAnatA hUM ki yaha niyativAda kI vaijJAnika vyAkhyA hai| jaina darzana ne isI vyAkhyA ko svIkArA hai| . IzvaravAda ko mAnane vAle sArA uttaradAyitva Izvara para DAla dete haiN| ve kahate haiM-prANI becArA atyanta anajAna hai| vaha apane sukha-duHkha ke viSaya meM kyA jAne! Izvara kI preraNA se hI vaha svarga meM jAtA hai aura usI kI preraNA se vaha naraka meM jAtA hai| sArA uttaradAyitva Izvara kA hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda ko mAnane vAle karma ko uttaradAyI batAte haiN| bhalA-burA kucha bhI hotA hai, ve saba kucha karma para DAla dete haiN| acche kA uttaradAyitva karma para DAlate haiM, bure kA uttaradAyitva karma para DAlate haiN| sIdhI bAta kahate haiM-maiM kyA karatA, karma meM aisA hI likhA thaa| karmavAdI apane Apako bacAkara karma ko uttaradAyI mAnate haiN| AdamI baca gayA, karma phaMsa gyaa| ___'hama kyA kareM, karma meM aisA hI likhA thA'--isa mithyA dhAraNA ne aneka bhrAMtiyAM paidA kI haiN| isa dhAraNA ne garIbI, bImArI, durvyavasthA aura ajJAna ko bar3hAne meM sahArA diyA hai, Alambana diyA hai, inheM TikAe rakhA hai| karmavAda ko ekAkI uttaradAyI mAna lenA galata dhAraNA hai| karmavAda vyApaka siddhAnta hai| kAlavAda, svabhAvavAda aura niyativAda-ye itane vyApaka nahIM haiM, jitanA vyApaka hai karmavAda! IzvaravAdI bhI karmavAda ko svIkAra karate haiM aura anIzvaravAdI bhI karmavAda ko svIkAra karate haiN| AdamI jaisA karma karatA hai, vaisA hI use bhugatanA par3atA hai| yaha tathya isase samajhAyA jAtA hai ki AdamI ke puruSArtha kA dIpa bujha jAtA hai aura vaha jAne-anajAne isa aMdhakAra meM bhaTaka jAtA hai| vaha mAnane laga jAtA hai ki maiM asahAya huuN| maiM kucha kara nahIM sktaa| jaisA pahale kA karma-phala hai vaisA hI mujhe prApta hotA rhegaa| ___manuSya meM kucha vizeSatAeM hotI haiN| usameM kucha vizeSa guNa haiN| jJAna, darzana, cAritra, zakti, kSamatA, kartRtva-ye usake guNa haiN| usameM sukha-duHkha, lAbha-alAbha, janma-mRtyu, bar3appana-chuTapana Adi hote haiN| usameM zarIragata vizeSatAeM hotI haiN| koI kAlA hai, koI gorA hai, koI nATA hai, koI lambA hai, koI surUpa hai, koI kurUpa hai-ye sArI bAteM karma ke sAtha jor3I gaI haiN| inako samajhAne ke lie aise-aise udAharaNa die jAte haiM ki vyakti ke mana meM yaha saMskAra sahaja rUpa meM jama jAtA hai ki maiM kucha bhI nahIM huuN| saba kucha karane vAlA hai krm| sArA bojha karma para hai| maiM to bhArahIna hUM, halkA-phulkA huuN| merA kucha bhI nahIM hai| yaha dhAraNA bana jAtI hai| ekAMgI dRSTikoNa panapa jAtA hai| maiM mAnatA hUM ki jina udAharaNoM ke dvArA ye tathya samajhAe jAte 152 karmavAda Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, ve yathArtha haiM, galata nahIM haiN| jo batAyA jAtA hai vaha sahI hai, para sahI bAta ko bhI kaise pakar3A jAe, yaha hamAre dRSTikoNa kA prazna hai| bahuta bAra aisA hotA hai ki sahI bAta ko galata samajha liyA jAtA hai aura galata bAta ko sahI samajha liyA jAtA hai| bhrAMtiyAM aneka sthAnoM para ho sakatI haiM-sunane meM bhrAMti, samajhane meM bhrAMti, vyAkhyA karane vAle meM bhraaNti| ina bhrAMtiyoM ke kAraNa sahI bAta bhI galata bana jAtI hai aura galata bAta bhI sahI bana jAtI hai| itanI bhrAMtiyoM ke rahate sacAI ko kaise pakar3A jAe? isa prakAra karmavAda ke viSaya meM bhI aneka bhrAMtiyAM uttaradAyI kauna? 153 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta se baMdhA vartamAna karma-siddhAnta meM yaha pratipAdita hai aura karmavAda ko mAnane vAlA vyakti isa dhAraNA se baddha ho jAtA hai ki manuSya kA pUrA vyaktitva, usakA pUrA vartamAna atIta se baMdhA huA hai| atIta kI jakar3a aura pakar3a ko chor3ane meM vaha samartha nahIM hai| yaha dhAraNA, akAraNa nahIM hai| jaba hama apane jIvana ke sabhI pakSoM para dRSTipAta karate haiM aura una pakSoM ko jisa bhASA aura udAharaNa ke dvArA hameM samajhAyA gayA hai, usa pariprekSya meM yaha dhAraNA sahaja hI bana jAtI hai| jIvana ke do mahattvapUrNa pakSa haiM-jJAna aura drshn| ye donoM AvRtta haiN| jJAna bhI AvaraNa se mukta nahIM hai aura darzana bhI AvaraNa se mukta nahIM hai| kAMca ke dRSTAnta se ise samajhAyA gayA hai ki kAMca meM pratyeka vyakti apanA pratibimba dekha sakatA hai| jaba kAMca para pardA DAla diyA jAtA hai to pratibimba dikhAI nahIM detaa| jaba kAMca andhA ho jAtA hai taba bhI usameM pratibimba nahIM pdd'taa| jaba kAMca hilatA-DulatA rahatA hai taba bhI pratibimba spaSTa nahIM hotaa| jJAna kI asIma zakti hai| vaha AvRtta hai| isase hI sahaja yaha dhAraNA banatI hai ki hamArA jJAna svataMtra nahIM hai| hama svataMtra nahIM haiN| hamArI cetanA niravakAza nahIM hai| usake avakAza para pardA hai, bAdhA hai| hamArI darzana kI zakti bhI svataMtra nahIM hai| ise udAharaNa se isa prakAra samajhAyA gayA ki eka vyakti rAjadarabAra meM rAjA se bheMTa karanA cAhatA thaa| vaha rAjadvAra para AyA aura sIdhA bhItara jAne lgaa| dvArapAla ne use roka diyaa| isI prakAra hamAre darzana ko bhI eka dvArapAla roke hue hai| darzana kI zakti avaruddha hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra hamArA jJAna aura darzana-donoM AvRtta haiM, avaruddha haiN| hamArI dRSTi aura hamArA cAritra bhI mukta nahIM hai| moha-mUrchA ke dvArA dRSTi meM vikAra paidA ho gayA hai| yaha hai dRSTi kA vipryaas| isalie vyakti ThIka dekha nahIM pAtA, ThIka nirNaya nahIM le paataa| dRSTi bhI vikRta aura cAritra bhI vikRt| moha-mUrchA ke mIThe yA jaharIle paramANuoM ke dvArA aisA koI vikAra paidA ho gayA hai; bhojana meM mAno aisA koI viSa ghula gayA hai ki sArA zarIra aiMThatA jA rahA hai| Aja manuSya mUrchA kI sthiti meM jI rahA hai| eka AdamI ne chakakara zarAba pI lii| vaha bhAna bhUla baitthaa| aba vaha na sahI nirNaya hI le sakatA hai aura na sahI DhaMga se dekha hI sakatA hai| na dRSTi sahI hai, na cAritra sahI hai aura na vyavahAra sahI hai| sArA ulTA-hI-ulTA hai| _. ATha karmoM meM eka karma hai-mohniiy| yaha karma madirA kI bhAMti hara vyakti ko mUrchita banAe hue hai| isa duniyA meM madirA pIne vAle loga haiM to madirA nahIM pIne vAle loga bhI haiM, kintu isa moha kI madirA ko na pIne vAlA milanA duSkara hai| hara AdamI isa mUrchA se mUrchita hai| cetanA pramatta hai, apramatta nahIM hai| ____jIvana ke do abhinna sAthI haiM-sukha aura duHkh| kabhI sukha hotA hai to kabhI duHkh| yaha yugala hai| ye donoM kabhI alaga-alaga nahIM hote| dina ke bAda rAta aura rAta ke bAda din| sukha ke bAda duHkha aura duHkha ke bAda sukh| yaha cakra nirantara calatA rahatA hai| kabhI kahIM rukatA nhiiN| sukha-duHkha bhI karma se jur3e hue haiN| eka karma isa sthiti ko paidA kie hue hai| udAharaNa kI bhASA meM samajhAyA gayA hai| eka tIkSNa dhAravAlI talavAra hai| usa para madhu kA lepa hai| AdamI usa madhu ko khAnA cAhatA hai| vaha jIbha se madhu ko cATatA hai| para usa prakriyA meM usakI jIbha kaTe binA nahIM rhtii| madhu ke miThAsa kA svAda aura jIbha kA kaTanA-donoM sAtha-sAtha hote haiN| yaha hai vedanIya krm| yaha karma sukha aura duHkha donoM kA ghaTaka hai| sukha ke bahAne AdamI duHkha bhoga rahA hai| sukha kI miThAsa itanI prabala hai ki vaha usakI AkAMkSA ko roka nahIM pAtA aura vaha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha kI lAlasA meM usa zahada kI bUMda ko pAnA cAhatA hai| 'madhubindu' kA dRSTAnta isakA spaSTa nidarzana hai| AdamI eka-eka bUMda madhu ke lie tarasa rahA hai| usake sAtha na jAne duHkhoM kA kitanA aMbAra lagA huA hai| isIlie adhyAtma ke AcAryoM ne kahA ki jo sukha bhogA jA rahA hai, vaha sukha nahIM, vastutaH duHkha hai, kyoMki vaha duHkha ko janma detA hai| sArA duHkha usI ke dvArA paidA kiyA jA rahA hai| isalie sukha vAstava meM sukha nahIM hai| duHkha hI hai| sukha aura duHkha donoM karma se jur3e hue haiN| janma aura mRtyu kA eka yugala hai| yaha bhI karma se jur3A huA hai| AdamI apane hI karma se janma letA hai aura apane hI karma se maratA hai| karma ke abhAva meM na janma hai aura na mRtyu| donoM karma se paratantra haiN| eka bandI hai, usake pairoM meM ber3I DAla dii| vaha baMdI to hai hii| pairoM meM ber3I aura par3a gaI, aba vaha sarvathA paratantra ho gyaa| janma aura mRtyu-donoM AyuSya karma se baMdhe hue haiN| ____ AdamI isa zarIra ko apanA astitva mAna rahA hai| isa zarIra ke AdhAra para AdamI kyA-kyA nahIM krtaa| isa zarIra ke AdhAra para kitanI mUrcchanAeM ho rahI haiM, kitanI viDaMbanAeM ho rahI haiN| isI zarIra ke dvArA svabhAva vismRta ho rahA hai, vibhAva ubharakara A rahA hai| yaha zarIra bhI hamArI svatantra sRSTi nahIM hai| yaha bhI karma se baMdhA huA hai| isakA ghaTaka hai-naamkrm| adbhuta citerA hai yh| zarIra kI racanA AzcaryakArI hai| isa duniyA meM manuSya ne aneka AzcaryakArI kArya kie haiN| kintu zarIra-racanA ke saMdarbha meM AdamI Aja bhI baunA hai| zarIra eka adbhuta kArakhAnA hai| duniyA kA koI bhI saMyaMtra zarIra-yaMtra kI tulanA nahIM kara sktaa| eka bhI saMyaMtra aisA nahIM hai jo manuSya kI kozikAoM kA nirmANa kara sake, manuSya ke mastiSka kA nirmANa kara ske| Aja itane vaijJAnika nirmANa kArya meM lage hue haiN| TesTa TyUba meM prANI ko ve janma dene meM saphala hue haiN| ve kRtrima varSA bhI karate haiN| parantu prAkRtika varSA hotI hai, meMDhaka TarrAne laga jAte haiN| ghaMTe-bhara meM hajAroM prANI astitva meM A jAte haiN| AdamI aisA nahIM kara sktaa| vaha Aja bhI daridra hai apane kartRtva meN| kahAM hai usameM itanI zakti 156 karmavAda Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kSamatA! kintu nAmakarma itanA zaktizAlI hai ki usane isa zarIra kA nirmANa kiyA haiM, jisake viSaya meM kalpanA karanA kaThina hai aura jAnanA atyanta kaThina hai| Aja taka nAmakarma kI nirmiti-isa zarIra ke rahasyoM ko AdamI nahIM jAna sakA hai| hajAroM-hajAroM rahasya jAna lene para bhI, usase adhika rahasya anajAne par3e haiN| Aja bhI kharaboM-kharaboM kozikAoM, kromosoma, jIna Adi-Adi ke viSaya meM hajAroM vaijJAnika ulajhe hue haiN| ve zarIra kI racanA ke viSaya meM aspaSTa haiN| ve abhI taka zarIra ke eka avayava-mastiSka kI bhI pUrA jAnakArI nahIM kara pAe haiN| hajAroM vaijJAnika mastiSka kI prakriyA ke adhyayana aura khoja meM lage hue haiN| dina-pratidina naye-naye tathya sAmane A rahe haiN| para usa eka choTe-se mastiSka ke pUre rahasya abhI taka pakar3a meM nahIM A rahe haiN| itanA adbhuta hai yaha zarIra! yaha nAmakarma se banA hai| nAmakarma ke kuzala kArIgara ne ise banAyA hai| hamArA zarIra aura zarIra kI racanA karma se jur3I hai| .. jIvana ke do pakSa aura haiN| eka hai AbhijAtya pakSa aura dUsarA hai anAbhijAtya pkss| eka AdamI AbhijAta kahalAtA hai, UMcA aura zreSTha kahalAtA hai| dUsarA AdamI anAbhijAta kahalAtA hai, UMcA aura zreSTha nahIM khlaataa| vaha hIna kahalAtA hai| logoM kI dRSTi meM usakA Adara-sammAna nahIM hotaa| eka AdaraNIya aura dUsarA anaadrnniiy| ye donoM pakSa pUre samAja meM mileNge| isako jAti se nahIM jor3anA caahie| yaha jAti nahIM, kintu vyaktigata prazna hai| logoM kI dRSTi meM sammAnanIya honA yA asammAnanIya honA donoM karma se jur3e hue haiN| gotrakarma isakA ghaTaka hai| isako kumhAra se upamita kiyA gayA hai| kumhAra eka ghar3A aisA banAtA hai ki vaha bahumUlya ho jAtA hai aura eka ghar3A aisA banAtA hai ki koI use kharIdanA nahIM caahtaa| vaha gotra nAma kA kumhAra isa sArI sthiti kA nirmANa kara rahA hai| ___hamAre jIvana kI sabase bar3I vizeSatA hai shkti| yaha bhI karma se jur3I huI hai| ise isa prakAra samajhAyA gayA hai ki eka AdamI rAjadarabAra meM gayA aura rAjA kI virudAvalI gaayii| rAjA ne prasanna hokara use atIta se baMdhA vartamAna 157 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka lAkha rupayoM kA rukkA likhAkara koSAdhyakSa ke pAsa phuNcaa| koSAdhyakSa ne rAjAjJA dekhI, para kahAM-Aja to pAritoSika milA hI hai, do-cAra dina bAda rupaye mila jaayeNge| aba yaha vyakti pratidina koSAdhyakSa ke pAsa jAtA hai, para muMha laTakAe lauTa AtA hai| koSAdhyakSa use TarakAtA jAtA hai| yaha koSAdhyakSa hai antarAya krm| yaha bAdhA upasthita karatA hai| zakti ko kArya meM vyApta nahIM hone detaa| dinoM, mahInoM aura varSoM taka vyavadhAna banA rahatA hai aura kArya hotA nhiiN| ... hamAre jIvana ke sAre mahattvapUrNa pakSa karma ke sAtha jur3e hue haiN| ina sabakA phalita hotA hai-atIta se baMdhA vrtmaan| hamArA vartamAna atIta se baMdhA huA hai| AdamI kahAM hai svatantra! vaha na jJAnArjana karane meM svatantra hai, na sahI dRSTikoNa karane meM svatantra hai, na caritra kA vikAsa aura zakti kA upayoga karane meM svatantra hai na isa zarIra aura zarIra ke sAtha utpanna hone vAlI sthitiyoM se nipaTane meM svatantra hai| vaha pakar3A huA, jakar3A huA aura bandI banA huA baiThA hai| punaH yahI prazna hotA hai ki kahAM hai AdamI svatantra? kahAM uttaradAyitva hai apane vyavahAra aura AcaraNa ke prati? kauna hai uttaradAyI? karmavAdI dArzanika kahegA-tuma kahAM svataMtra aura uttaradAyI ho? svatantra hai krm| uttaradAyI hai krm| tumhArI na koI svatantratA aura na uttrdaayitv| aba hama punaH eka bAra dRSTi ddaaleN| kAlavAdI dArzanika sArA bojha kAla para lAda detA hai, svabhAvavAdI dArzanika sArA bhAra svabhAva para DAla detA hai, niyativAdI dArzanika saba kucha niyati ko mAnakara mukti pA letA hai| ThIka isI prakAra karmavAdI dArzanika saba kucha karma ko mAnakara akelA ho jAtA hai, pIche khisaka jAtA hai| bar3I samasyA, bar3A Azcarya ki kAla, svabhAva, niyati aura karma-ye saba pradhAna bana gae aura cetanAvAn manuSya gauNa ho gyaa| ye saba Age A gae, manuSya pIche calA gyaa| kyA isa sthiti ko yoM hI svIkAra kara caleM? yadi isa sthiti ko svIkAra kareM to phira dhyAna, sAdhanA karane kI jarUrata hI kyA hai? dharma-karma karane kI AvazyakatA hI kyA hai? jaisA karma aura niyati hai, vaisA apane 158 karmavAda Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA vipanna aura itanA daridra hai.se baMdhA huA cale aura apane astitva kA anubhava hI na kre| yaha bahuta dayanIya sthiti bana gii| yaha sthiti isalie banI hai ki vyakti kA dRSTikoNa aura cintana ekAMgI ho gyaa| usane saccAI ko pakar3A para ekAMgI rUpa meM pkdd'aa| usako samagratA se nahIM pkdd'aa| jaba taka samagratA kI dRSTi se satya ko nahIM pakar3A jAtA, taba taka pakar3a meM Ane vAlA satya hotA hI nhiiN| taba taka vAstavikatA hastagata nahIM hotii| ___ hamAre do mastiSka haiM-eka hai kaMDizanDa mAiMDa aura dUsarA hai supara maaiNdd| eka hai cetana mana aura dUsarA hai acetana mn| manovijJAna kI bhASA meM do mastiSka haiM-eka hai enImala aura dUsarA hai hyUmana maaiNdd| ye do-do vidhAeM haiN| manuSya meM jo enImala mAiMDa-pAzavika mastiSka hai, usameM AdikAlIna saMskAra bhare par3e haiN| unameM krodha, ghRNA, yauvanavAsanA, IrSyA-ye sAre saMskAra bhare hue haiN| ina sAre AvegoM kA uttaradAyI hai manuSya kA pazu-mastiSka yA enImala mAiMDa, Adima mstissk| dUsarA mastiSka, jo bAda meM vikasita huA hai, usa meM udAtta bhAvanAeM bharI huI haiN| cetana mastiSka sthUla mana hai, jo zarIra ke sAtha kAma kara rahA hai aura yaha burI bhAvanAoM kA bhaMDAra hai| dUsarA hai acetana mana jo zaktiyoM kA bhaMDAra hai| karmazAstra yA adhyAtma kI bhASA meM kahA jA sakatA hai-eka hai vizuddha cetanA vAle mastiSka kI vaha parata to vizuddha cetanA kA pratinidhitva karatI hai aura eka hai azuddha cetanA kI vaha parata jo kaSAyI cetanA kA pratinidhitva karatI hai| hamArI cetanA do rUpoM meM kAma kara rahI hai| eka hai kaSAyayukta cetanA kA kArya aura dUsarA hai kaSAyamukta cetanA kA kArya, nirmala cetanA kA kaary| inheM hama jaina tattva kI pAribhASika zabdAvalI meM kaha sakate haiM-eka hai kSAyopazaMmika mastiSka aura dUsarA hai audayika mstissk| kaMDizanDa mAiMDa ko audayika mastiSka kaha jA sakatA hai aura supara mAiMDa ko kSAyopazamika mastiSka kahA jA sakatA hai| audayika mastiSka karma ke udaya ke sAtha calatA hai, aneka zartoM se baMdhA huA calatA hai| yaha cetanA kaSAya se baMdhI atIta se baMdhA vartamAna 156 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huI hai, kaMDizanDa hai| yaha svatantra nahIM hai| ___supara mAiMDa hai nirmala cetanA, kSAyopazamika cetnaa| yaha jAgRta avasthA hai| __ hamAre sAmane donoM sthitiyAM haiM, donoM mastiSka haiN| eka hai audayika bhAva se baMdhI huI cetanA yA mastiSka aura dUsarI hai kSAyopazamika bhAva se baMdhI haI cetanA yA mstissk| ___ maiMne 'atIta se baMdhA huA vartamAna'-isa viSaya meM carcA kii| isake saMdarbha meM apane uttaradAyitva se palAyana karane vAlI manaHsthiti, apane kartRtva se bhAga jAne vAlI paristhiti se carcA kI hai| sunane vAle isameM ulajha sakate haiN| aba hameM audayika aura kSAyopazamika mastiSka ke viSaya meM bhI carcA karanI hai aura usa ulajhana se nipaTanA hai| 160 karmavAda Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta se mukta vartamAna hama carcA karate haiM svataMtratA aura parataMtratA kii| kauna svataMtra hai aura kauna parataMtra? kauna uttaradAyI hai? ina praznoM kA uttara ekAnta kI bhASA meM nahIM diyA jA sktaa| hama nahIM kaha sakate ki hama pUrNa svataMtra haiN| hama yaha bhI nahIM kaha sakate ki hama pUrNa parataMtra haiN| donoM sApekSa haiN| hama svataMtra bhI haiM aura parataMtra bhI haiN| jahAM-jahAM nirapekSa pratipAdana hotA hai vahAM samasyA kA samAdhAna nahIM hotA, satya upalabdha nahIM hotA, satya ke nAma para asatya upalabdha hotA hai| . mahAn vaijJAnika AiMsTIna ne sApekSavAda kA pratipAdana kiyA aura usakA AdhAra mAnA prakAza kI gati ko| unhoMne prakAza kI gati ko sTaiMDarDa mAnakara aneka prayoga kiye| prakAza kI gati hai eka sekaMDa meM eka lAkha chiyAsI hajAra mIla kii| isa AdhAra para jo nirNaya liye gae ve sAre sApekSa nirNaya haiM, nirapekSa nhiiN| prakAza kI gati sApekSa nirNaya hai| prakAza kI gati aura tIvra hotI to sAre nirNaya badala jaate| kAla choTA bhI ho jAtA hai aura bar3A bhI ho jAtA hai| kAla sikur3a jAtA hai sApekSatA se| kAla pIche sarakatA hai aura chalAMga bhI bharatA hai| kAla kA pratikramaNa bhI hotA hai aura atikramaNa bhI hotA hai| yaha sArA sApekSatA ke AdhAra para hotA hai| isalie sAre nirNaya sApekSa hote haiN| jahAM sApekSatA kI vismRti hotI hai vahAM tanAva paidA hotA hai| ... kAla, svabhAva, niyati, karma-ye sAre tattva svataMtratA ko sImita karate haiM, parataMtratA ko bar3hAte haiN| AdamI kAla se, svabhAva se, niyati se aura karma se baMdhA huA hai| baMdhana ke kAraNa vaha pUrNa svataMtra nahIM . atIta se .mukta vartamAna 161 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vaha parataMtra hai para pUrA parataMtra bhI nahIM hai| yadi vaha pUrA parataMtra hotA to usakA astitva hI samApta ho jaataa| usakA manuSyatva hI samApta ho jAtA aura cetanA kA astitva hI naSTa ho jaataa| cetanA rahatI hI nhiiN| usakA apanA kucha rahatA hI nhiiN| vaha kaThaputalI bana jaataa| kaThaputalI pUrNataH parataMtra hotI hai| use jaise nacAyA jAtA hai vaise nAcatI hai| kaThaputalI nacAne vAle ke izAre para calatI hai| usakA apanA koI astitva yA kartRtva nahIM hai, cetanA nahIM hai| jisakI apanI cetanA nahIM hotI vaha parataMtra ho sakatA hai, para zata-pratizata parataMtra to vaha bhI nahIM hotaa| __ prANI cetanAvAn hai| usakI apanI cetanA hai| jahAM cetanA kA astitva hai, vahAM pUrI parataMtratA kI bAta nahIM hotii| dUsarI bAta hai-kAla, karma Adi jitane bhI tattva haiM ve bhI sImita zakti vAle haiN| duniyA meM asIma zakti-saMpanna koI nahIM hai| sabameM zakti hai aura usa zakti kI apanI maryAdA hai| kAla, svabhAva, niyati aura karma-ye zakti-saMpanna haiM, para inakI zakti amaryAdita nahIM hai| logoM ne mAna rakhA hai ki karma sarvazaktisaMpanna hai| saba kucha usase hI hotA hai| yaha bhrAnti hai| yaha TUTanI caahie| saba kucha karma se nahIM hotaa| yadi saba kucha karma se hI hotA to mokSa hotA hI nhiiN| AdamI kabhI mukta nahIM ho paataa| cetanA kA astitva hI nahIM hotaa| karma kI apanI eka sImA hai| vaha usI sImA meM apanA phala detA hai, vipAka detA hai| vaha zakti kI maryAdA meM hI kAma karatA hai| ____ vyakti acchA yA burA karma arjita karatA hai| vaha phala detA hai, para kaba detA hai, usa para bhI baMdhana hai| usakI maryAdA hai, sImA hai| muktabhAva se vaha phala nahIM detaa| dravya, kSetra, kAla aura bhAva-ye sArI sImAeM haiN| pratyeka karma kA vipAka hotA hai| mAnA jAtA hai ki darzanAvaraNIya karma yA vipAka hotA hai taba nIMda AtI hai| maiM Apase pUchanA cAhatA hUM, abhI Apako nIMda nahIM A rahI hai| Apa dattacitta hokara pravacana suna rahe haiM to kyA darzanAvaraNIya karma kA udaya yA vipAka samApta ho gayA? dina meM nIMda nahIM AtI to kyA dina meM darzanAvaraNIya karma 162 karmavAda Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA udaya samApta ho gayA? rAta ko sone kA samaya hai| usa samaya nIMda Ane lagatI hai, pahale nahIM aatii| to kyA darzanAvaraNIya karma kA udaya samApta ho gayA? karma vidyamAn hai, cAlU hai, para vipAka detA hai dravya ke sAtha, kAla aura kSetra ke saath| eka kSetra meM nIMda bahuta AtI hai aura dUsare kSetra meM nIMda nahIM aatii| eka kAla meM nIMda bahuta satAtI hai aura dUsare kAla meM nIMda gAyaba ho jAtI hai| kSetra aura kAla-donoM nimitta banate haiM karma ke vipAka meN| becAre nArakIya jIvoM ko nIMda kabhI AtI hI nhiiN| kahAM se AegI? ve itanI saghana pIr3A bhogate haiM ki nIMda harAma ho jAtI hai| to kyA yaha mAna leM ki nArakIya jIvoM meM darzanAvaraNIya karma samApta ho gayA? nahIM, unameM darzanAvaraNIya karma kA astitva hai, para kSetra yA vedanA kA aisA prabhAva hai ki nIMda AtI hI nhiiN| pratyeka karma dravya, kSetra, kAla, bhAva, janma Adi-Adi paristhitiyoM ke sAtha apanA vipAka detA hai| ye sArI karma kI sImAeM haiN| karma saba kucha nahIM krtaa| jaba vyakti jAgarUka hotA hai taba kiyA huA karma bhI TUTatA-sA lagatA hai| karma meM kitanA parivartana hotA hai, isako samajhanA caahie| bhagavAn mahAvIra ne karma kA jo darzana diyA, use sahI nahIM samajhA gayA, kama samajhA gyaa| anyathA karmavAda ke viSaya meM itanI galata mAnyatAeM nahIM hotii| Aja bhAratIya mAnasa meM karmavAda aura bhAgyavAda kI itanI bhrAntipUrNa mAnyatAeM ghara kara gaI haiM ki AdamI una mAnyatAoM ke kAraNa bImArI bhI bhugatatA hai, kaThinAiyAM bhI bhugatatA hai aura garIbI bhI bhugatatA hai| garIba AdamI yahI socatA hai ki bhAgya meM aisA hI likhA hai, ataH aise hI jInA hai| bImAra AdamI bhI yahI socatA hai ki bhAgya meM bImArI kA lekha likhA huA hai, ataH rugNAvasthA meM hI jInA hai| vaha hara kArya meM karma kA bahAnA letA hai aura duHkha bhogatA jAtA hai| Aja. usakI Adata hI bana gaI hai ki vaha pratyeka kArya meM bahAnA DhUMr3hatA hai| - eka nyAyAdhIza ke sAmane eka mAmalA aayaa| lar3ane vAle the pati aura ptnii| palI ne zikAyata kI ki mere pati ne merA hAtha tor3a ddaalaa| jaja ne pati se pUchA-'kyA tumane hAtha tor3A hai?' usane kahA-'hAM! maiM ____ atIta se mukta vartamAna 163 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarAba pItA huuN| gussA A gayA aura maiMne patnI kA hAtha tor3a ddaalaa|' jaja ne socA-gharelU mAmalA hai| pati ko samajhAyA, mArapITa na karane kI bAta kahI aura kesa samApta kara diyaa| kucha dina biite| usI jaja ke samakSa ve donoM pati-patnI punaH upasthita hue| patnI ne zikAyata ke svara meM kahA-'inhoMne merA dUsarA hAtha bhI tor3a DAlA hai|' jaja ne pati se pUchA, usane apanA aparAdha svIkAra karate hue kahA- 'jaja mahodaya! mujhe zarAba pIne kI Adata hai| eka dina maiM zarAba pIkara ghara aayaa| mujhe dekhate hI patnI bolI-zarAbI A gyaa| zarAba kI bhAMti maiM usa gAlI ko bhI pI gyaa| itane meM hI patnI phira bolI-nyAyAdhIza bhI nirA mUrkha hai, Aja ye kArAvAsa meM hote. to merA hAtha nahIM ttuutttaa| jaba patnI ne yaha kahA taba maiM apane Ape se bAhara ho gyaa| maiMne svayaM kA apamAna to dhairyapUrvaka saha liyA para nyAyAdhIza kA apamAna nahIM saha sakA aura maiMne isakA hAtha tor3a ddaalaa| yaha maiMne nyAyAdhIza ke sammAna kI rakSA ke lie kiyA. thaa| maiM aparAdhI nahIM ___AdamI ko bahAnA caahie| bahAne ke AdhAra para vaha apanI kamajoriyAM chipAtA hai aura isa prakriyA se aneka samasyAeM khar3I hotI haiN| yadi AdamI sApha hotA, bahAnebAjI se mukta hotA to samasyAeM itanI nahIM hotii| karma aura bhAgya kA bahAnA bhI bar3A bahAnA bana gayA hai| isake sahAre aneka samasyAeM ubhara rahI haiN| ina samasyAoM kA pariNAma AdamI ko svayaM bhugatanA par3a rahA hai| vaha pariNAmoM ko bhogatA jA rahA hai| jaba dRSTikoNa, mAnyatAeM aura dhAraNAeM galata hotI haiM taba unake pariNAmoM se ubArane vAlA koI nahIM hotaa| 'saba kucha karma hI karatA hai'-yaha atyanta bhrAnta dhAraNA hai| AdamI ne sApekSatA ko vismRta kara diyaa| saba kucha karma se nahIM hotaa| kAla, svabhAva, niyati, purAkRta (hamArA kiyA huA) aura puruSArtha-ye pAMca tattva haiN| inheM samavAya kahA jAtA hai| ye pAMcoM sApekSa haiN| yadi kisI eka ko pradhAnatA deMge to samasyAeM khar3I ho jaaeNgii| kAla prakRti 164 karmavAda Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA eka tattva hai| pratyeka padArtha kA svabhAva apanA-apanA hotA hai| niyati sArvabhauma niyama haiM, jAgatika niyama hai| yaha saba para samAna rUpa se lAgU hotA hai| vyakti svayaM kucha karatA hai| manasA, vAcA, karmaNA, jAne-anajAne, sthUla yA sUkSma pravRtti ke dvArA jo kiyA jAtA hai, vaha sArA-kA-sArA aMkita hotA hai| jo purAkRta-kiyA gayA hai, usakA aMkana aura pratibimba hotA hai| pratyeka kriyA aMkita hotI hai aura usakI pratikriyA bhI hotI hai| kriyA aura pratikriyA kA siddhAnta karma kI kriyA aura pratikriyA kA siddhAnta hai| karo, usakI pratikriyA hogii| gahare kueM meM boleMge to usakI pratidhvani avazya hogii| dhvani kI pratidhvani hotI hai| bimba kA pratibimba hotA hai| kriyA kI pratikriyA hotI hai| yaha siddhAnta hai duniyA kaa| pratyeka vyakti kI pravRtti kA pariNAma hotA hai aura usakI pravRtti hotI hai| karma apanA kiyA huA hotA hai| karma kA kartA svayaM vyakti hai aura pariNAma usakI kRti hai, yaha pratikriyA ke rUpa meM sAmane AtI hai| isalie ise kahA jAtA hai-puraakRt| isakA artha hai-pahale kiyA huaa| pAMcavAM tattva hai-purussaarth| karma aura puruSArtha-do nahIM, eka hI haiN| eka hI tattva ke do nAma haiN| inameM antara itanA-sA hai ki vartamAna kA puruSArtha 'puruSArtha' kahalAtA hai aura atIta kA puruSArtha 'karma' kahalAtA hai| karma puruSArtha ke dvArA hI kiyA jAtA hai, kartRtva ke dvArA hI kiyA jAtA hai| AdamI puruSArtha karatA hai| puruSArtha karane kA prathama kSaNa puruSArtha kahalAtA hai aura usa kSaNa ke bIta jAne para vahI puruSArtha karma nAma se abhihita hotA hai| ye pAMca tattva haiN| pAMcoM sApekSa haiN| sarvazaktimAna eka bhI nahIM hai| sabakI zaktiyAM sImita haiM, sApekSa haiN| isI AdhAra para hama kaha sakate haiM ki hama svataMtra bhI haiM aura parataMtra bhI haiN| . dUsarA prazna hai-uttaradAyI kauna? kAla, svabhAva, niyati aura karma-ye saba hameM prabhAvita karate haiM, para cAroM uttaradAyI nahIM haiN| uttaradAyI hai vyakti kA apanA puruSArtha, apanA krtRtv| vaha apane kisI bhI vyavahAra yA AcaraNa ke dAyitva se chUTa nahIM sktaa| yaha bahAnA nahIM banAyA jA sakatA ki 'yoga aisA hI thA, karma thA, niyati aura svabhAva thA atIta se mukta vartamAna 165 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie aisA ghaTita ho gyaa| aisA socanA yA bahAnA karanA galata hogaa| apane uttaradAyitva ko hameM svIkAranA hogaa| hameM yaha kahanA hogA ki apane AcaraNa aura vyavahAra kA sArA uttaradAyitva hama para hai| 'uttaradAyI kauna' kI mImAMsA meM maiMne pahale kahA thA ki bhinna-bhinna kSetra ke vyakti bhinna-bhinna tattvoM ko uttaradAyI batAte haiN| manovaijJAnika, rAsAyanika, zarIrazAstrI aura karmavAdI-apane-apane darzana ke anusAra pRthak-pRthak tattvoM ko uttaradAyI kahate haiN| para ye saba uttara sApekSa haiN| zarIra meM utpanna hone vAle rasAyana hameM prabhAvita karate haiM, nAr3I-saMsthAna hameM prabhAvita karatA hai, vAtAvaraNa aura paristhiti hameM prabhAvita karatI hai| ye saba prabhAvita karane vAle tattva haiM, para uttaradAyitva kisI eka kA nahIM hai| kisakA hogA? ye saba acetana haiN| kAla acetana hai, padArtha kA svabhAva acetana hai, niyati aura karma acetana hai| hamArA granthitantra aura nAr3Itantra bhI acetana hai| paristhiti aura vAtAvaraNa bhI acetana hai| pUrA kA pUrA taMtra acetana hai, phira uttaradAyitva kauna svIkAregA? acetana kabhI uttaradAyI nahIM ho sktaa| usameM uttaradAyitva kA bodha nahIM hotaa| vaha dAyitva kA nirvAha bhI nahIM krtaa| dAyitva kA prazna cetanA se jur3A huA hai| cetanA ke saMdarbha meM hI usa para mImAMsA kI jA sakatI hai| jahAM jJAna hotA hai vahAM uttaradAyitva kA prazna AtA hai| jaba saba aMdhe-hI-aMdhe haiM, vahAM dAyitva kisakA hogA? aMdhoM ke sAmrAjya meM dAyitva kisakA? saba pAgala-hI-pAgala hoM to dAyitva kauna legA? pAgaloM ke sAmrAjya meM jo pAgala nahIM hotA, use bhI pAgala bana jAnA par3atA hai| yadi vaha pAgala nahIM banatA hai to sukha se jI nahIM sktaa| dAyitva kI bAta kevala cetanA jagata meM AtI hai| jahAM cetanA kA viveka aura bodha hai vahAM dAyitva-nirvAha kI kSamatA hai| hamArA puruSArtha cetanA se jur3A huA hai| puruSArtha cetanA se nikalane vAlI ve razmiyAM haiM jinake sAtha dAyitva kA bodha aura dAyitva kA nirvAha jur3A huA hai| ___ hamArA puruSArtha uttaradAyI hotA hai| isako hama asvIkAra nahIM kara skte| hameM atyanta RtujA ke sAtha apane vyavahAra aura AcaraNa kA dAyitva or3ha lenA caahie| usameM koI jhijhaka nahIM honI caahie| jaba 166 karmavAda Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka hama apane AcaraNa aura vyavahAra ke uttaradAyitva kA anubhava nahIM kareMge, taba taka unameM pariSkAra bhI nahIM kara skeNge| ___ hamAre samakSa do sthitiyAM haiM-eka hai apariSkRta AcaraNa aura vyavahAra aura dUsarI hai pariSkRta AcaraNa aura vyvhaar| jaba taka uttaradAyitva kA anubhava nahIM kareMge, taba taka AcaraNa aura vyavahAra apariSkRta hI rahegA, aparimArjita aura pAzavika hI rhegaa| vaha kabhI UMcA yA pavitra nahIM bnegaa| vaha kabhI svArtha kI maryAdA se mukta nahIM bnegaa| bhagavAn mahAvIra ne karmavAda ke kSetra meM jo sUtra die, maiM dArzanika dRSTi se unheM bahuta mUlyavAn mAnatA huuN| sAmAnya AdamI itanA hI jAnatA hai ki AdamI karma se baMdhA huA hai, atIta se baMdhA huA hai| mahAvIra ne kahA-'kiyA huA karma bhugatanA pdd'egaa|' yaha sAmAnya siddhAnta hai| isake kucha apavAda-sUtra bhI haiN| karmavAda ke prasaMga meM bhagavAn mahAvIra ne udIraNA, saMkramaNa, udvartana aura apavartana ke sUtra bhI die| unhoMne kahA-'karma ko badalA jA sakatA hai, karma ko tor3A jA sakatA hai, karma ko pahale bhI kiyA jA sakatA hai, karma ko bAda meM bhI kiyA jA sakatA hai| yadi puruSArtha sakriya ho, jAgRta ho to hama jaisA cAheM vaise rUpa meM karma ko badala sakate haiN|' saMkramaNa kA siddhAnta karmavAda kI bahuta bar3I vaijJAnika dena hai| maiMne isa para jaise-jaise cintana kiyA, mujhe pratIta huA ki Adhunika 'jIva vijJAna' kI jo nayI vaijJAnika dhAraNAeM aura mAnyatAeM A rahI haiM, ve isI saMkramaNa siddhAnta kI upajIvI haiN| Aja ke vaijJAnika isa prayatna meM lage hue haiM ki 'jIna' ko yadi badalA jA sake to pUrI pIr3hI kA kAyAkalpa ho sakatA hai| yadi aisI koI takanIka prApta ho jAe, koI sUtra hastagata ho jAe, jisase 'jIna' meM parivartana lAyA jA sake to akalpita krAMti ghaTita ho sakatI hai| yaha 'jIna' vyaktitva-nirmANa kA ghaTaka tattva hai| saMkramaNa kA siddhAnta 'jIna' ko badalane kA siddhAnta hai| saMkramaNa se 'jIna' ko badalA jA sakatA hai| karma-paramANuoM ko badalA jA sakatA hai| bar3A Azcarya huA jaba eka dina hamane isa sUtra ko smjhaa| bar3e-bar3e tattvajJa muni bhI isa siddhAnta ko Azcarya se dekhane lge| eka ghaTanA atIta se mukta vartamAna 167 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAda AtI hai| maiM apanI pahalI pustaka 'jIva-ajIva' likha rahA thaa| usa samaya hamAre saMgha ke muni raMgalAlajI (bAda meM ve saMgha se pRthak ho gae) ke sAmane merI pustaka kA eka aMza aayaa| usameM carcA thI ki pApa ko puNya meM badalA jA sakatA hai aura puNya ko pApa meM badalA jA sakatA hai| muni raMgalAlajI ne kahA- 'yaha nahIM ho sktaa| isa para punazcitana karanA caahie|' maiMne socA-Agama ke vizeSa adhyetA muni aisA kaha rahe haiM, mujhe punaH socanA caahie| maiMne socA, para mere 'cintana meM vahI bAta A rahI thii| maiMne saMkramaNa para aura gaharAI se cintana kiyaa| para niSkarSa vahI A rahA thA, jo maiMne likhA thaa| maiMne una muni se kahA-'kyA vaha saMbhava nahIM hai ki kisI ne pApa karma kA baMdha kiyA, kintu bAda meM vahI vyakti acchA puruSArtha karatA hai to kyA jo kuphala dene vAlA hai, vaha puNya ke rUpa meM nahIM badala jAegA? isI prakAra eka vyakti ne puNya karma kA baMdha kiyA, kintu bAda meM itane bure karma kie, burA AcaraNa aura vyavahAra kiyA, to kyA ve puNya ke paramANu pApa ke rUpa meM nahIM badala jAeMge? unhoMne kahA- 'aisA to ho sakatA hai|'. maiMne kahA-'yahI to maiMne likhA hai| yahI to saMkramaNa kA siddhAnta hai|' eka kathA ke mAdhyama se yaha bAta aura spaSTatA se samajha meM A jAtI hai-do bhAI the| eka bAra donoM eka jyotiSI ke pAsa ge| bar3e bhAI ne apane bhaviSya ke bAre meM puuchaa| jyotiSI ne kahA- 'tumheM kucha hI dinoM ke pazcAt sUlI para laTakanA pdd'egaa| tumheM sUlI kI sajA milegii|' choTe bhAI ne bhI apanA bhaviSya jAnanA caahaa| jyotiSI bolA-'tuma bhAgyavAn ho| tumheM kucha hI samaya pazcAt rAjya milegA, tuma rAjA bnoge|' donoM Azcaryacakita raha ge| kahAM rAjya aura kahAM sUlI kI sajA! asaMbhava-sA thaa| donoM ghara A ge| bar3e bhAI ne socA-jyotiSI ne jo kahA hai, saMbhava hai vaha bAta mila jaae| aba mujhe saMbhalakara kArya karanA caahie| vaha jAgarUka aura apramatta bana gyaa| usakA vyavahAra aura AcaraNa sudhara gyaa| use mauta sAmane dIkha rahI thii| jaba mauta sAmane dIkhane lagatI hai taba hara AdamI badala jAtA hai| bar3e-se-bar3A nAstika bhI marate-marate Astika bana jAtA hai| aise nAstika dekhe haiM jo jIvana-bhara 168 karmavAda Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAstikatA kI duhAI dete rahe, para jIvana ke antima kSaNoM meM pUrNa Astika bana ge| bar3e bhAI kA dRSTikoNa. badala gayA, AcaraNa aura vyavahAra badala gayA aura usake vyaktitva kA pUrA rUpAntaraNa ho gyaa| choTe bhAI ne socA-rAjya milane vAlA hai, aba cintA hI kyA hai? vaha pramAdI bana gyaa| usakA ahaM ubhara gyaa| aba vaha AdamI ko kucha bhI nahIM samajhane lgaa| eka-eka kara aneka burAiyAM usameM A giiN| bhaviSya meM prApta hone vAlI rAjyasattA ke lobha ne use aMdhA banA ddaalaa| sattA kI madirA kA mAdakapana anUThA hotA hai| usakI smRti mAtra AdamI ko pAgala banA detI hai| vaha sattA ke mada meM unmatta ho gyaa| vaha itanA burA vyavahAra aura AcaraNa karane lagA, jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| kucha dina biite| bar3A bhAI kahIM jA rahA thaa| usake paira meM sUla cubhI aura vaha usake darda ko kucha dinoM taka bhogatA rhaa| choTA bhAI eka aTavI se gujara rahA thaa| usakI dRSTi eka sthAna para ttikii| usane usa sthAna ko khodA aura vahAM gar3I moharoM kI thailI nikAla lii| ____ cAra mahIne bIta ge| donoM punaH jyotiSI ke pAsa ge| donoM ne kahA-'jyotiSIjI! ApakI donoM bAteM nahIM miliiN| na sUlI kI sajA hI milI aura na rAjya hI milaa|' jyotiSI pahuMcA huA thaa| bar3A nimittajJa thaa| usane bar3e bhAI kI ora mur3akara kahA-'merI bAta asatya ho nahIM sktii| tumane acchA AcaraNa kiyA, anyathA tuma pakar3e jAte aura tumheM sUlI kI sajA miltiiN| para vaha sUlI kI sajA sUla se Tala gii| batAo, tumhAre paira meM sUla cubhI yA nahIM?' choTe bhAI se kahA-'tumheM rAjya prApta hone vAlA thaa| para tuma pramatta bane; burA AcaraNa karane lge| tumhArA rAjya-lAbha moharoM meM Tala gyaa|' . isase yaha spaSTa hotA hai ki saMcita puNya bure puruSArtha se pApa meM badala jAte haiM aura saMcita pApa acche puruSArtha se puNya meM badala jAte haiN| yaha saMkramaNa hotA hai, kiyA jAtA hai| ... munijI ko phira maiMne kahA-yaha jaina darzana kA mAnya siddhAnta hai aura maiMne isI kA 'jIva-ajIva' pustaka meM vimarza kiyA hai| sthAnAMga sUtra meM caturbhagI milatI hai atIta se mukta vartamAna 166 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvvihe kamme paNNatte, taM jahAsubhe nAma mege subhavivAge, subhe nAma mege asubhavivAge, asubhe nAma mege subhavivAge, asubhe nAma mege asubhvivaage| (ThANaM 4 / 603) eka hotA hai zubha, para usakA vipAka hotA hai ashubh| dUsare zabda meM baMdhA huA hai puNya karma, para usakA vipAka hotA hai paap| baMdhA huA hai pApa karma, para usakA vipAka hotA hai punny| kitanI vicitra bAta hai! yaha sArA saMkramaNa kA siddhAMta hai| zeSa do vikalpa sAmAnya haiN| jo azubha rUpa meM baMdhA hai, usakA vipAka azubha hotA hai aura jo zubha rUpa meM baMdhA hai, usakA vipAka zubha hotA hai| ina do vikalpoM meM koI vimarzaNIya tattva nahIM hai, kintu dUsarA aura tIsarA-ye donoM vikalpa mahattvapUrNa haiM aura saMkramaNa ke siddhAMta ke prarUpaka haiN| saMkramaNa kA siddhAnta puruSArtha kA siddhAnta hai| aisA puruSArtha hotA hai ki azubha zubha meM aura zubha azubha meM badala jAtA hai| isa saMdarbha meM hama puruSArtha kA mUlyAMkana kareM aura phira soceM ki dAyitva aura kartRtva kisakA hai? hama isa niSkarSa para pahuMceMge ki sArA dAyitva aura kartRtva hai puruSArtha kaa| acchA puruSArtha kara AdamI apane bhAgya ko badala sakatA hai| aneka bAra nimittajJa batAte haiM-bhAI! tumhArA bhAgya acchA hai, para acchA kucha bhI nahIM hotaa| kyoMki ve apane bhAgya kA ThIka nirmANa nahIM karate, puruSArtha kA ThIka upayoga nahIM krte| puruSArtha kA ucita upayoga na kara sakane ke kAraNa acchA kucha bhI nahIM huA aura becArA jyotiSI jhUThA ho gayA, usakI bhaviSyavANI asatya ho gii| jyotiSI ne kisI ko kahA ki tumhArA bhaviSya kharAba hai| usa vyakti ne usI dina se acchA puruSArtha karanA prArambha kara diyA aura usakA bhaviSya acchA ho gyaa| sukarAta ke sAmane eka vyakti Akara bolA-'maiM tumhArI janma-kuMDalI dekhanA cAhatA huuN|' sukarAta bolA-'are! janmA taba to janma kuMDalI banI 170 karmavAda Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thI, use maiM galata kara cukA huuN| maiM use badala cukA huuN| aba tuma use kyA dekhoge?' puruSArtha ke dvArA vyakti apanI janma-kuNDalI ko bhI badala detA hai| grahoM ke phala-pariNAmoM ko bhI badala detA hai, bhAgya ko badala detA hai| isa dRSTi se manuSya kA hI kartRtva hai, uttaradAyitva hai| mahAvIra ne puruSArtha ke siddhAnta para bala diyA, para ekAMgI dRSTikoNa kI sthApanA nahIM kii| unhoMne sabhI tattvoM ke samaveta kartRtva ko svIkAra kiyA, para uttaradAyitva kisI eka tattva kA nahIM maanaa| ___ bhagavAn mahAvIra ke samaya kI ghaTanA hai| zakaDAla niyativAdI thaa| bhagavAn mahAvIra usake ghara tthhre| usane kahA-'bhagavan ! saba kucha niyati se hotA hai| niyati hI parama tattva hai| bhagavAna mahAvIra bole-'zakaDAla! tuma ghar3e banAte ho| bahuta bar3A vyavasAya hai tumhaaraa| tuma kalpanA karo, tumhAre AMve se abhI-abhI pakakara pAMca sau ghaDe bAhara nikAle gae haiN| ve par3e haiN| eka AdamI lAThI lekara AtA hai aura sabhI ghar3oM ko phor3a detA hai| isa sthiti meM tuma kyA karoge?' . zakaDAla bolA-'maiM usa AdamI ko pakar3akara mArUMgA, piiddhuuNgaa|' mahAvIra bole-'kyoM?' zakaDAla ne kahA-'usane mere ghar3e phor3e haiM, isalie vaha aparAdhI hai|' mahAvIra bole-'bar3e Azcarya kI bAta hai| saba kucha niyati karavAtI hai| vaha AdamI niyati se baMdhA huA thaa| niyati ne hI ghar3e phur3avAe haiN| usa AdamI kA isameM doSa hI kyA hai?' yaha carcA Age bar3hatI hai aura anta meM zakaDAla apane niyati ke siddhAnta ko Age nahIM khIMca pAtA, vaha niruttara ho jAtA hai| puruSArtha kA apanA dAyitva hai| koI bhI AdamI yaha kahakara nahIM baca sakatA ki merI aisI hI niyati thii| hameM sacAI kA, yathArthatA kA anubhava karanA hogaa| isa carcA kA niSkarSa yaha hai ki apramAda bar3he aura pramAda ghaTe, jAgarUkatA bar3he aura mUrchA ghtte| puruSArtha kA upayoga sahI dizA meM bar3he aura galata dizA meM jAne vAlA puruSArtha ttuutte| hama apane uttaradAyitva kA anubhava kreN| atIta se mukta vartamAna 171 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa hamArA zarIra aneka niyamoM se baMdhA huA hai aura aneka rahasyoM se bharA huA hai| isa zarIra meM anaginata rahasya haiN| unako jAnanA hai| hamArI yAtrA sthUla se sUkSma kI ora ho| hameM sthUla se yAtrA karanI hai aura pahuMcanA hai sUkSma tk| hameM calate calanA hai| jo sthUla meM aTaka jAtA hai, vaha bhaTaka jAtA hai| vaha kahIM kA. nahIM rhtaa| Aja AdamI kI dRSTi sthUla ko pakar3ane vAlI banI huI hai| vaha sthUla ko dekha letA hai, sUkSma usakI pakar3a meM nahIM aataa| isakA kAraNa hai ki vaha sUkSma taka jAne kA abhyAsa nahIM karatA, prayoga nahIM krtaa| ___maiM sthUla se sUkSma kI yAtrA para Apako le calatA huuN| yaha zarIra sthUla hai| yaha sUkSma kozikAoM-bAyolaoNjikala selsa-se nirmita hai| lagabhaga 60-7 kharaba kozikAeM haiN| hama inheM jaina darzana ke isa pratipAdana ke saMdarbha meM samajheM ki sUI kI noka Tike, utane-se sthAna meM nigoda ke ananta jIva samA sakate haiN| nigoda vanaspati kA eka vibhAga hai| yaha sUkSma rahasyapUrNa bAta hai| para Aja kA vijJAna bhI aneka sUkSmatAoM kA pratipAdana karatA hai| zarIra meM kharaboM kozikAeM haiN| una kozikAoM meM hote haiM gunnsuutr| pratyeka guNasUtra dasa hajAra 'jIna' se banatA hai| ve sAre saMskAra-sUtra haiN| hamAre zarIra meM chiyAlIsa kromosoma hote haiN| ve banate haiM 'jIna' se, saMskAra-sUtroM se| saMskAra-sUtroM se eka kromosoma banatA hai| saMskAra-sUtra sUkSma hai, 'jIva' sUkSma hai| Aja kA zarIra-vijJAna mAnatA hai ki zarIra kA mahattvapUrNa ghaTaka hai-'jiin'| yaha saMskAra-sUtra hai| yaha atyanta sUkSma hai| pratyeka 'jIna' meM sATha lAkha Adeza likhe hue hote haiN| kalpanA kareM isa sUkSmatA kii| 172 karmavAda Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti kyA karegA? usakI zakti, puruSArtha, kartRtva, cetanA kitanI hai? eka-eka 'jIna' meM sATha-sATha lAkha Adeza aMkita haiN| taba prazna hotA hai ki hamArA kartRtva, hamArA puruSArtha aura hamArI cetanA kahAM hai? kyA vaha eka kromosoma aura 'jIna' meM nahIM hai? isIlie to itanI taratamatA hai eka vyakti se dUsare vyakti meN| sabakA puruSArtha samAna nahIM hotA, sabakI cetanA samAna nahIM hotii| isa asamAnatA kA kAraNa prAcIna bhASA meM, karmazAstra kI bhASA meM 'karma' hai| eka bAra gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA-bhaMte! vizva meM sarvatra taratamatA dikhAI detI hai| kisI meM jJAna kama hotA hai aura kisI meM adhik| isakA kAraNa kyA hai? bhagavAn bole-gautama! isa taratamatA kA kAraNa hai 'karma' / yadi Aja ke jIvavijJAnI se pUchA jAe ki vizva kI viSamatA yA taratamatA kA kAraNa kyA hai, to vaha kahegA ki sArI taratamatA kA ekamAtra kAraNa hai-'jiin'| ... jaisA 'jIna' hotA hai, guNasUtra hotA hai, AdamI vaisA hI bana jAtA hai| usakA svabhAva aura vyavahAra vaisA hI ho jAtA hai| yaha 'jIna' sabhI saMskAra-sUtroM tathA sAre vibhedoM kA mUla kAraNa hai| vijJAna kI bhASA meM kahA jAtA hai ki eka-eka 'jIna' para sATha-sATha hajAra Adeza likhe hue hote haiM to karmazAstra kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki karma-skandha meM ananta Adeza likhe hue hote haiN| abhI taka vijJAna 'jIna' taka hI pahuMca pAyA hai aura yaha 'jIna' isa sthUla zarIra kA hI ghaTaka hai, kintu karma sUkSma zarIra kA ghaTaka hai| isa sthUla zarIra ke bhItara taijasa zarIra hai, vidyut, zarIra hai| vaha sUkSma hai| isase bhI sUkSma zarIra hai krmshriir| yaha sUkSmatama hai| isake eka-eka skandha para ananta-ananta lipiyAM likhI huI haiN| hamAre puruSArtha kA, acchAiyoM aura burAiyoM kA, nyUnatAoM aura vizeSatAoM kA sArA lekhA-jokhA aura sArI pratikriyAeM karmazarIra meM aMkita haiN| vahAM se jaise spandana Ate haiM, AdamI vaisA hI vyavahAra karane laga jAtA hai| hamArA puruSArtha isake sAtha jur3A huA hotA hai| karma hI saba kucha nahIM hai| kartRtva aura puruSArtha bhItara se A rahA hai, bhItara pratikramaNa 173 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM pratiSThita hai| kintu usakA mUla avasthAna na 'jIna' hai aura na karmazarIra hai| ye to bIca ke mAdhyama haiM jo apanA-apanA kArya karate haiN| mUla zakti kA srota hai aatmaa| sArI zakti vahAM se AtI hai| ye bIca ke srota kevala tAratamya paidA karane vAle hote haiN| ye zakti ke mUla srota nahIM haiN| puruSArtha, kartRtva, vIrya, antaHsphuraNAeM-ye sAre AtmA se A rahe haiN| hameM vahAM taka pahuMcanA hai| - maiM eka sIdhA-sA prazna upasthita karatA huuN| pratyeka bhAratIya darzana tathA karma meM vizvAsa karane vAlA vyakti cintana kre| karma eka mAdhyama hai jo pratyeka prANI ko prabhAvita karatA hai, para vahI saba-kucha nahIM hai| yadi karma hI saba-kucha ho to AdamI koI tyAga kara hI nahIM sktaa| koI bhI karma aisA nahIM hai jo tyAga karA sake, tyAga ke lie prerita kara ske| karma kA kArya hai vyakti ko bhoga kI ora le jaanaa| tyAga kI ora le jAnA karma kA kArya nahIM hai| vedanIya karma, nAma karma, AyuSya karma, gotra karma-ye sabhI paudgalika saMyoga karAne vAle karma haiN| jJAnAvaraNa karma aura darzanAvaraNa karma-ye donoM jJAna aura darzana ko AvRtta karane vAle karma haiN| mohanIya karma mUrchA paidA karane vAlA karma hai| antarAya karma zakti meM bAdhA utpanna karane vAlA.karma hai| ye ATha karma haiN| inameM se eka karma bhI aisA nahIM hai jo tyAga kI ora le jA ske| phira bhI bhoga meM AkaMTha DUbA huA vyakti, padArthoM meM Asakta rahane vAlA vyakti tyAga kI ora kyoM jAtA hai? kyoM usake mana meM tyAga kI bhAvanA jAgatI hai? isakA kAraNa kyA hai? koI-na-koI kAraNa avazya honA caahie| kAraNa para vicAra karane para jJAta hotA hai ki kevala karma hI nahIM hai| hamAre bhItara eka aisI zakti hai, cetanA hai jo nirantara saMgharSarata hai aura jo manuSya ko zuddha cetanA kI avasthA taka le jAnA cAhatI hai| vaha svabodha kI avasthA hai, AtmA ke sahaja svarUpa kI avasthA hai, sahaja Ananda kI avasthA hai| usa ora jAne kI sahaja preraNA hai hmaarii| yadi yaha sahaja preraNA nahIM hotI to AdamI viSayoM meM itanA Asakta ho jAtA ki vaha tyAga kI bAta kabhI soca hI nahIM pAtA, paramArtha kI ora kabhI Daga bhara hI nahIM paataa| svArtha aura parArtha meM 174 karmavAda Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha kevala svArtha kI bAta hI socatA, parArtha kI ora dhyAna hI nahIM detaa| vaha phira ghara-gRhasthI ke dhandhoM meM itanA ulajha jAtA ki usake bAhara kabhI dRSTi hI nahIM DAla paataa| uThate-baiThate, sote-jAgate vaha usI meM ulajhA rhtaa| eka vyApArI thaa| vaha vyApAra meM AkaMTha DUbA huA thaa| sote-jAgate kevala vyApAra ke hI svapna dekhatA thaa| eka rAta vaha so rahA thaa| sapanA aayaa| grAhaka ne kapar3A maaNgaa| usane kapar3A dene kI dhuna meM apanI or3hI huI cAdara phAr3a ddaalii| patnI jAga gaI aura use cAdara phAr3ate dekha liyaa| usane kahA-are, yaha kyA kara rahe ho? cAdara kyoM phAr3a rahe ho? vaha bolA-kamabakhta! ghara para to pIchA nahIM chor3atI, dukAna para bhI A dhmkii| ____AdamI itanA Asakta ho jAtA hai ki vaha tyAga kI bAta soca hI nahIM sktaa| eka ora bhoga hai, eka ora tyAga hai| bhoga priya hotA hai, tyAga priya nahIM hotaa| phira bhI bhogoM ko tyAgane kI bhAvanA AtI hai| aisA kyoM hotA hai? bhoga ApAta-bhadra hote haiM aura pariNAma-virasa, kintu tyAga ApAta-virasa hote haiM aura prinnaam-bhdr| padArtha kI prakRti hai ki vaha prArambha meM priya lagatA hai, para bAda meM apriya bana jAtA hai| jaise-jaise padArtha kA sevana bar3hatA hai, vaise-vaise apriyatA bhI bar3hatI hai| bhoga meM rahA huA AdamI bhoga meM rahatA hai| usake pIche karma kI preraNA hai| karma. hI use bhoga meM banAe rakhate haiN| karma acetana hai| acetana kI preraNA acetana kI ora le jAtI hai| karma kI preraNA se prerita vyakti bhoga meM Asakta ho jAtA hai| bhoga paratantra ho sakatA hai| yaha bAta samajha meM A sakatI hai, para bhoga meM rahane vAlA AdamI tyAga kI ora jAtA hai, yaha kisakI preraNA hai? koI bhI karma aisA nahIM hai jo isa ora jAne kI preraNA de| isa preraNA ke sAtha karma kA koI saMbaMdha nahIM hai| isa preraNA kA mUla ghaTaka hai aatmaa| hamAre bhItara cetanA kI eka zaddha dhArA bahatI hai, nirantara bahatI hai| eka kSaNa bhI aisA nahIM AtA ki vaha caitanya kI dhArA ruka jAe, cetanA lupta ho jaae| yadi cetanA lupta ho jAtI hai to sArI bAta samApta ho jAtI hai, cetana acetana pratikramaNa 175 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana jAtA hai| para aisA kabhI hotA nhiiN| cetanA kI jyoti kama-se-kama ho, para vaha nirantara jalatI rahatI hai| ___rUsa ke eka jIva vaijJAnika pro. tArAsova ne likhA hai-hamArA pratyeka sela eka TimaTimAtA dIpaka hai| vaha aisA dIpaka hai, jo nirantara jalatA rahatA hai| pratyeka kozikA apane Apa meM eka paoNvarahAusa hai| hama kaha sakate haiM ki AtmA kA pratyeka pradeza jyotirmaya hai| pratyeka AtmA meM antaryoti jalatI rahatI hai| vaha jyoti kabhI nahIM bujhtii| vaha nirantara prajvalita rahatI hai| usI kA prakAza hameM tyAga kI preraNA detA hai, tyAga kI ora le jAtA hai| karma tyAga kI ora nahIM le jaataa| tyAga, saMyama, saMvara-ye kisI karma se nahIM hote| ye mAtra cetanA kI preraNA se hote haiN| ye svataMtra haiN| hama svataMtra bhI haiM aura parataMtra bhI haiN| hamArI cetanA hameM tyAga kI ora le jAtI hai, isalie hama svataMtra haiN| hamArA kartRtva svataMtra haiN| jahAM cetanA kA prazna hai, vahAM hama svataMtra haiM aura jahAM karma kA prazna hai, vahAM hama parataMtra haiN| isa dRSTi se hamArA dAyitva bhI sApekSa hogaa| jahAM hama cetanA ke sAtha hote haiM, vahAM hama svataMtra haiM aura jahAM hama dUsare ke sAtha hote haiM, vahAM hama parataMtra haiN| jaba hama kAla yA niyati ke prabhAva meM hote haiM, vahAM hama parataMtra bana jAte. hai| hamArI svataMtratA aura parataMtratA isa tathya para nirbhara karatI hai ki hama kisake sAtha hote haiN| jaba hama cetanA ke sAtha hote haiM, astitva ke sAtha hote haiM taba hama pUrNa svataMtra hote haiM aura jaba hama kaSAya ke sAtha hote haiM, niyati ke sAtha hote haiM taba hamArI svataMtratA china jAtI hai| prazna hai ki svataMtratA kA vikAsa kaise ho sakatA hai? parataMtratA ko kaise kama kiyA jA sakatA hai? AdamI kisa prakAra apane uttaradAyitva kA anubhava kara sakatA hai aura kaise adhika-se-adhika svataMtra hokara parataMtratA kI ber3iyoM ko kATa sakatA hai? isa prazna kA uttara pAnA hai| prekSAdhyAna svataMtratA kA ghaTaka hai| isase cetanA kA jAgaraNa hotA hai aura sAdhaka apane mUla srota-AtmA taka, prabhu taka, paramAtmA taka pahuMcane meM samartha hotA hai| 176 karmavAda Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sAdhanA ke do prAraMbhika sUtra haiM-pratikramaNa aura praayshcit| pratikramaNa kA artha hai-lauttnaa| kevala Age hI nahIM bar3hanA hai, lauTanA bhI hai| lauTanA bahuta jarUrI hai aura usakA bhI eka nizcita krama hai| AdamI calatA hai| kyA vaha apane pairoM ko kevala Age hI bar3hAtA hai? nhiiN| eka paira Age bar3hatA hai aura dUsarA paira pIche rahatA hai| bilaune kI bhI yahI paddhati hai| eka hAtha Age bar3hatA hai taba dUsarA pIche rahatA hai aura jaba vaha Age AtA hai taba Age vAlA pIche A jAtA hai| yadi Age-pIche kA yaha krama na ho to bilaunA ho nahIM sktaa| hameM bhI Age bar3hane ke sAtha pIche bhI lauTanA hogaa| pratikramaNa kA artha hI hai-pIche lauTa AnA, vApasa A jaanaa| sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha pratikramaNa aura prAyazcita kA mahattva smjhe| donoM mahattvapUrNa tattva haiN| manovijJAna ne inako aura adhika ujAgara kiyA hai| mAnasika rogI jaba manazcikitsaka ke pAsa jAtA hai taba sabase pahale use pratikramaNa karAyA jAtA hai| manorogI se cikitsaka kahatA hai, vartamAna ko bhUlakara atIta meM cale jaao| mujhe atIta ke jIvana ke bAre meM btaao| mujhe batAo ki atIta meM kyA ghaTA? tumane kyA-kyA kiyA? vaha prArambha se sArI bAteM sunatA hai| ghaTanAeM sunatA hai aura manograMthi ke tathya ko pakar3a letA hai| jaba taka yaha pratikramaNa nahIM hotA, taba taka manazcikitsaka cikitsA nahIM kara sktaa| yaha adhyAtma sAdhanA kI mahattvapUrNa prakriyA hai| jaba taka sAdhaka kI manograMthi nahIM khulatI, taba taka dhyAna nahIM hotaa| isalie atIta kA lekhA-jokhA karanA bahuta jarUrI hai| ___ Aja kA AdamI akAlamRtyu se mara rahA hai| sau meM se pAMca-cAra vyaktiyoM ke atirikta sabhI manuSya svAbhAvika mauta se nahIM marate, akAlamRtyu se marate haiN| isakA kAraNa hai-AhAra kA asaMyama, kAmavAsanA kA asaMyama aura Aveza yA uttejnaa| ye tIna kAraNa haiN| jisameM kaSAya kA tIvra Aveza hotA hai, vaha jaldI maratA hai| jo kAmavAsanA se pIr3ita hotA hai, vaha akAlamauta maratA hai| jisameM AhAra kA saMyama nahIM hotA, vaha bhI pUrA jIvana nahIM jI sktaa| ina viSayoM meM AdamI bhrAMta hai, pratikramaNa 177 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUleM karatA hai, kyoMki use na AhAra saMbaMdhI zikSA milatI hai, na brahmacarya ke viSaya meM zikSA milatI hai aura na kaSAya-vijaya kA hI pATha par3hAyA jAtA hai| jaba ye zikSAeM nahIM milatIM, taba AdamI dharma kaise kara sakatA hai? dharma kevala AkAzIya tattva nahIM hai, vaha jIvana kA ghaTaka hai| jo AhAra kA saMyama karanA nahIM jAnatA vaha kyA dharma kara pAegA? jo vyakti DaTakara khAtA hai, vaha bure vicAroM se grasta hotA hai, vAsanA ubharatI hai, peTa bhArI hotA hai, apAnavAyu dUSita ho jAtA hai, taba cintana svastha kaise raha sakatA hai? phira dharma kahAM se AegA? jisa vyakti meM AhAra kA saMyama nahIM hai, kAmavAsanA kA saMyama nahIM hai aura Aveza kA saMyama nahIM hai, vaha pUrA jIvana nahIM jI sakatA, vaha sukhI aura acchA jIvana nahIM jI sktaa| maiM samajhatA hUM ki ina tInoM tathyoM kA prAraMbha se hI prazikSaNa honA caahie| ye tInoM tathya jIvana se saMbaMdhita haiM aura inakI ajAnakArI ke kAraNa bacapana se hI aneka bhrAMtiyAM vyakti ke dimAga meM ghara kara jAtI haiN| aura-aura bAteM par3hAI jAtI haiM, batAI jAtI haiM, para ye bAteM na adhyApaka batAte haiM, na dharmaguru batAte haiM aura na mAtA-pitA batAte haiN| ina tathyoM kI ajAnakArI ke kAraNa jIvana meM aneka burAiyAM panapatI haiN| isIlie na zarIra svastha rahatA hai aura na mn| smRti kSINa ho jAtI hai, buddhi kamajora aura kalpanAzakti mNd| isa sthiti meM yaha Avazyaka hai ki pratikramaNa kiyA jaae| prAyazcita manograMthiyoM ko kholane kA upAya hai| jo manograMthiyAM ajJAna ke kAraNa bana gaI haiM, unake khulane para sArA mArga sApha ho jAtA hai| prAyazcita karane vAlA vyakti na kevala AdhyAtmika doSoM se bacatA hai, para vaha mAnasika aura zArIrika bImAriyoM se bhI baca jAtA hai| jo loga prAyazcita karate haiM, ve bhayaMkara-se-bhayaMkara bImArI se mukta ho jAte haiN| kaiMsara, alsara, hArTaTrabala-ye kevala zarIra ke roga nahIM haiM, ye manokAyika roga haiN| ye mana se, bhAvanA se, imozana aura AvegoM se hone vAle roga haiN| Avega karate samaya aisA bhAna nahIM hotA ki koI roga hogaa| para roga hotA hai, pIr3A detA hai, taba patA calatA hai ki 17 karmavAda Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ roga huA hai| prAyazcita ke dvArA inakI cikitsA ho sakatI hai| __sabase pahale atikramaNa kA pratikramaNa honA caahie| jo-jo atikramaNa huA hai, usakA pratikramaNa Avazyaka hotA hai| pratikramaNa rUr3hi nahIM hai| yaha hai atIta kA siMhAvalokana, atIta ko dekhanA, samajhanA, prekSA karanA ki kahAM-kahAM, kaba-kaba atikramaNa huA hai aura aba kaise bacA jA sakatA hai| jisa vyakti meM pratikramaNa aura prAyazcita kI cetanA jAga jAtI hai vaha vyakti bahuta zaktizAlI aura puruSArtha-pradhAna bana jAtA hai| sthUlabhadra nandavaMza ke pradhAnamaMtrI zakaDAla kA putra thaa| vaha prArambha se hI virakti kA jIvana jI rahA thaa| pitA ne dekhaa| usane socA-kyA merA putra saMnyAsI banegA? itanI virakti kaise haiM? ise gRhasthI meM phaMsAnA hai| ise kAmazAstra kA adhyayana karAnA caahie| use kozA vezyA ke ghara para rkhaa| vaha bAraha varSa taka usake ghara meM rhaa| phira aisI ghaTanA ghaTI ki vaha muni bana gyaa| guru ke cAra ziSyoM meM vaha eka thaa| eka bAra cAroM ziSya guru ke samakSa Ae aura prArthanA kI ki hama vizeSa sAdhanA ke lie bhinna-bhinna sthAnoM meM cAturmAsa karanA cAhate haiN| eka ne kahA ki maiM siMha kI guphA meM cAturmAsa bitAnA cAhatA huuN| dUsare ne kahA ki maiM kueM kI meMr3a para cAturmAsa bitAnA cAhatA huuN| tIsare ne kahA ki maiM sAMpa kI bAMbI para cAturmAsa karanA cAhatA huuN| sthUlabhadra ne kahA ki maiM kozA vezyA kI citrazAlA meM cAturmAsa bitAnA cAhatA huuN| vicitra thA nivedn| guru ne svIkRti de dii| sthUlabhadra kozA ke bhavana-dvAra para phuNcaa| vaha atyanta prasanna huI cira-paricita sthUlabhadra ko dekhkr| sthUlabhadra ne kahA-sundarI! maiM tumhArI citrazAlA meM cAturmAsa karanA cAhatA hUM- .. 'yaha citrazAlA vizAlA madanAlayasI malayAcalasI, maiM cAhatA hUM karanA nivAsa, jaba taka pUrNa na ho cAra maas| kArtika pUrNimA taka hemanta taruNimA taka, pratikramaNa 176 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJA ho tumhaarii| kozA bolI-'AjJA lete haiM Apa! Apa hI kI citrazAlA hai| kauna hotI hUM maiM AjJA dene vAlI? Apa cAturmAsa kreN|' . sthUlabhadra vahAM raha ge| suparicita vezyA kozA, jisake sAtha bAraha varSa bitAe the| vahI citrazAlA, jo pratyeka ke mana meM kAmavAsanA jagAne meM samartha thii| pUrA vAtAvaraNa kAmukatA ko bar3hAne vAlA thaa| sthUlabhadra vahAM rhe| tapasyA nahIM kii| SaDrasa bhojana karate rhe| kozA ne kahA-kahAM phaMsa gae Apa! saMnyAsa kyoM le liyA? chor3a deM ise! mere ghara para jIvana bhara rheN| maiM ApakI hN|' itanA saba-kacha hone para bhI sthalabhadra nirlipta he| cAra mAsa pUre hue| kAjala kI koTharI meM rhe| para kAjala kI eka rekhA bhI nahIM lgii| sUraja bAdala kI oTa meM chipA thaa| bAdala phaTe aura sUraja prakaTa ho gyaa| . sthUlabhadra kA yaha udAharaNa sarvasAmAnya nahIM hai, atirikta hai| para AdamI aisA kara sakatA hai| unhoMne pratikramaNa ke mAdhyama se aisA kiyaa| pratikramaNa kI cetanA jAgane para saba vikAra samApta ho jAte haiN| do bar3e sUtra haiN| eka hai atikramaNa ko badalane ke lie pratikramaNa kI cetanA kA jAgaraNa aura dUsarA hai atIta kI graMthiyoM ko kholane ke lie praayshcit| vijJAna ke kSetra meM socA jA rahA hai ki 'jIna' ko badalane kA sUtra hastagata ho jAe to pUre vyaktitva ko badalA jA sakatA hai| adhyAtma ke kSetra meM bahuta pahale socA gayA thA ki karma ko badalane kA sUtra hAtha laga jAe to bahuta bar3A kAma ho sakatA hai| maiM samajhatA hUM, bhAva itanI zaktizAlI sAdhanA hai ki usase karma ko badalA jA sakatA hai| 'jIna' ko badalA jA sakatA hai| jo vyakti anuprekSA kA prayoga karanA jAnatA hai, jisane bhAva-parivartana kA prayoga kiyA hai, vaha apane 'jInsa' ko bhI badala sakatA hai aura karma ko bhI badala sakatA hai| yaha badalane kI prakriyA hai| isa prakriyA ke mAdhyama se samUcI cetanA kA rUpAntaraNa kiyA jA sakatA hai aura cetanA ko naye rUpa meM prasthApita kiyA jA sakatA hai| 180 karmavAda Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna kI pakar3a hamane 'atIta se baMdhA vartamAna' aura 'atIta se mukta vartamAna'-ina donoM kI carcA kii| kyA atIta kI pakar3a se mukta huA jA sakatA hai? usase mukta hone kA upAya kyA hai? hameM upAya kI khoja karanI hai| jo upAya ko nahIM jAna sakatA, vaha apAya ko nahIM miTA sktaa| apAya kA artha hai-vighn| AdamI apAya ko chor3anA cAhatA hai| upAya ke binA apAya kA nirasana nahIM kiyA jA sktaa| pratyeka apAya ko miTAne ke lie upAya apekSita hotA hai| vaha AcArya saphala AcArya hotA hai jo upAya ko jAnatA hai| vaha guru saphala guru hotA hai jo upAya ko jAnatA hai| jo upAya ko nahIM jAnatA vaha yathArtha meM na AcArya hotA hai aura na guru hotA hai| vaha na DaoNkTara hotA hai aura na vaidy| vaha na anuzAstA ho sakatA hai aura na netRtva karane vAlA netaa| upAya kA jJAna apekSita hotA hai| jo upAyoM ko jitanI sUkSmatA se jAnatA hai, vaha utanA hI saphala ho sakatA hai| DaoNkTara ke pAsa roga kA upAya na ho to rogI nirAza ho jAtA hai| guru ke pAsa upAya na ho to ziSya nirAza ho jAtA hai| ziSya guru ke pAsa Akara pUchatA hai-'krodha, ahaMkAra aura kAmavAsanA satAtI hai| inase bacane kA upAya btaaeN|' yadi AcArya kahe ki maiM inase chuTakArA pAne kA upAya nahIM jAnatA to vAstava meM vaha AcArya nahIM ho sktaa| AcArya kA kAma hai upAya ko jaannaa| jitane apAya haiM una sabakA upAya jAnanA aura samAdhAna denaa| upAyoM ko jAnane vAlA hI vAstava meM samAdhAna de pAtA hai aura ziSya kI asvastha manovRtti ko svastha banA sakatA hai| vyakti ko upAya-kuzala honA caahie| upAya-kuzala vaha hotA hai vartamAna kI pakar3a 181 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo upAya ko jAnatA hai aura usake prayoga meM kuzala hotA hai| upAya ko jAnanA hI paryApta nahIM mAnA jA sktaa| usakA prayoga hIM vAMchita phala lA sakatA hai| Aja ke dArzanika kI yahI hAlata hai ki ve darzana ko jAnate haiM, para unakA prAyogika pakSa atyanta durbala hai| isIlie Aja ke dArzanika kSetra meM eplAiDa philaoNsaphI kI zAkhA kA vikAsa huA hai| vaha darzana jyAdA upayogI hotA hai jisameM prayoga kI bAta adhika hotI hai| kevala siddhAMta kI carcA utanI kAryakara nahIM hotI, vyAvahArika nahIM hotii| darzana vaha hotA hai jo jiyA jA sake, jIvana meM utArA jA sake, vartamAna meM usakA prayoga ho ske| vaha darzana kisa kAma kA jo marane ke bAda kAma aae| vaisA darzana hameM adhika prabhAvita nahIM kara sktaa| vahI darzana hameM prabhAvita kara sakatA hai jo jIte-jI hamAre kAma AtA hai| ___ apAya ko nirasta karane ke lie tIna bAteM Avazyaka haiM-upAya kI khoja, upAya kI pUrI jAnakArI, upAya ko prayukta karane kI kushltaa| ____ apAya ko miTAne ke aneka upAya haiN| unameM eka hai-vartamAna kI pkdd'| atIta se mukta hone kA eka upAya hai-vartamAna kI pkdd'| hama vartamAna ko jitanA pakar3a pAeMge, atIta ke prabhAvoM se utane hI mukta hote cale jaaeNge| atIta kI kAlI chAyA hara vyakti para hai| jaise zarIra kI chAyA hamAre sAtha-sAtha calatI hai, vaise hI atIta kI chAyA bhI hamAre sAtha-sAtha cala rahI hai| hama zarIra kI chAyA ko dekha pAte haiM para atIta kI chAyA ko nahIM dekha paate| phira bhI vaha hamAre sAtha niraMtara banI rahatI hai| usa chAyA se mukta hone kA ekamAtra upAya hai vartamAna kI pkdd'| vartamAna para Aja ke AdamI kI pakar3a nahIM hai| AdamI vartamAna meM jItA hai, zvAsa letA hai, vartamAna meM rahatA hai, hara kAma vartamAna meM karatA hai. phira bhI vAstava meM vaha vartamAna meM nahIM jiitaa| vaha vartamAna meM jInA jAnatA hI nhiiN| jo vyakti pramatta hotA hai, vaha vartamAna meM nahIM jiitaa| jo vyakti apramAda meM rahatA hai, jAgarUka rahatA hai, vahI vartamAna meM jItA hai| Apa apane jIvana kA lekhA-jokhA kreN| kama-se-kama 152 karmavAda Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina kA, prAtaHkAla uThate haiM taba se lekara sote haiM taba taka kA pUrA lekhA-jokhA rkheN| uThate hI pahale kSaNa meM jo vicAra AeM, unheM noTa kareM aura phira pUre dina meM kyA-kyA socA, kyA-kyA kiyA, isako noTa kreN| phira unako dekheM, patA calegA ki Apane atIta kA jIvana kitanA jIyA aura vartamAna kitanA jiiyaa| yaha bhI jJAta ho jAegA ki bhaviSya kA jIvana kitanA jIyA aura vartamAna kA jIvana kitanA jiiyaa| yadi AMkar3e nikAle jAeM to yaha nizcita rUpa se jJAta ho jAegA ki AdamI muzkila se ghaMTA, AdhA ghaMTA vartamAna kA jIvana jItA hai, zeSa teIsa ghaMTe vaha atIta yA bhaviSya kA jIvana jItA hai| AdamI ko eka ora smRtiyAM ghere hue haiM aura dUsarI ora kalpanAeM ghere hue haiN| atIta kI smRtiyAM aura bhaviSya kI kalpanAeM-donoM sAtha-sAtha calatI haiN| AdamI niraMtara smRtiyoM se ghirA rahatA hai| vaha kucha bhI kare, smRtiyoM ke ghere ko tor3a nahIM paataa| ina smRtiyoM ke sAtatya se vartamAna kho jAtA hai, chUTa jAtA hai| smRtiyoM kI zrRMkhalA itanI laMbI hai ki becArA vartamAna ke nIce daba jAtA hai| usakA kahIM patA nahIM cltaa| kartavya kA bhI patA nahIM cltaa| AdamI sahasA kaha detA hai-bhaI! maiM to bhUla gyaa| vaha galata prayoga hai| AdamI bhUlatA kahAM hai! yadi hama sUkSmatA se dekheM to patA lagegA ki AdamI bhUlatA nahIM, kintu dUsarI smRti use daboca letI hai aura pahalI bAta nIce daba jAtI hai| AdamI bhUlatA nahIM, kintu dUsarI smRti ke vazIbhUta ho jAtA hai| yadi AdamI smRti-saMyama kA abhyAsa kara letA hai to vaha vartamAna meM jI sakatA hai| kalpanA kA saMyama karane para vartamAna meM jIyA jA sakatA hai| jo vartamAna meM jInA sIkha letA hai, vaha aneka samasyAoM se baca jAtA hai| zivira meM bhAga lene vAle, dhyAna karane vAle kahate haiM-bar3A Ananda AtA hai| isa bAta para ve loga vizvAsa nahIM karate jo dhyAna nahIM krte| jIvana ke paga-paga para Ananda hai, para vaha smRtiyoM ke bojha se dabA rahatA hai| kalpanA ke nIce dabA rahatA hai| dhyAna-kAla meM smRtiyoM aura kalpanAoM ko ubharane kA maukA nahIM miltaa| usameM vartamAna meM jIne kA avasara milatA hai, taba patA calatA hai ki jisa Ananda kI khoja vartamAna kI pakar3a 13 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama bAhara kara rahe the, vaha Ananda hamAre bhItara hai| do bAteM haiM-eka hai bAhara se AnA aura dUsarI hai jo bhItara haiM aura patA laga jaanaa| 'kastUrI mRga nAbhi mAMhi, vana-vana phirata udAsI', 'pAnI meM mIna piyAsI'-ye uktiyAM isa tathya ko spaSTa karatI haiM ki Ananda bhItara par3A hai, para AdamI use jAna nahIM paataa| kastUrI kI sugaMdha AtI hai to mRga usa sugaMdha meM lubdha hokara use khojane idhara-udhara daur3atA hai| vaha nahIM jAnatA ki kastUrI usI kI nAbhi meM vidyamAna hai aura usI kI gaMdha A rahI hai| isI prakAra AnaMda AdamI ke ghaTa meM bharA par3A . hai, para vaha use bAhara-hI-bAhara DhUMDhatA hai| Ananda bhItara hai, kintu usa para itane AvaraNa A gaye, usa jyoti para itanA rAkha A gaI ki jyoti kA kahIM patA hI nahIM cala paataa| jyoti kA prakAza nahIM hai, vaha rAkha se DhakI huI hai| dhyAna kA prayoga hai usa rAkha ko haTAne kA pryog| jaba smRti aura kalpanA kA AvaraNa haTa jAtA hai taba vAstavikatA udghATita ho jAtI hai| ____eka bhakta yogI ke pAsa gyaa| usane kahA-'mahArAja! aba Apa hI mujhe bacA sakate haiN| dara-dara bhaTakA huuN| aMtima zaraNa meM AyA huuN| atyanta dIna-hIna avasthA meM jI rahA huuN| bahutoM kI zaraNa lI, para sarvatra dhokhA-hI-dhokhA milaa| aba Apake pAsa AyA huuN| merI jholI bhara deN|' saMnyAsI pighala gyaa| usane kahA-'sAmane jo thailA TaMgA huA hai, usameM eka patthara hai| vaha le jAo, ber3A pAra ho jaayegaa|' bhakta utthaa| usa patthara ko nikaalaa| pUchA-'isa patthara kA kyA karUMgA?' saMnyAsI bolA-'yaha patthara nahIM hai, pArasamaNi hai| isase lohA sonA banatA hai|' bhakta ne pUchA-'kaise?' saMnyAsI ne usI jhole meM se cimaTA nikAlA, pArasamaNi ne use chuA, vaha sone kA ho gyaa| bhakta bolA-'yaha dhokhA hai| yaha to Apake hAtha kI karAmAta hai| cimaTA aura maNi-donoM thaile meM hI to the| itane dina taka yaha sone kA kyoM nahIM huA?' saMnyAsI ne kahA- 'bhakta! tuma nahIM smjhe| abhI taka pArasamaNi eka kapar3e meM lapeTA huA thaa| usa para kapar3e kA AvaraNa thaa| vaha haTA aura lohA 184 karmavAda Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonA bana gyaa| hamAre Ananda para bhI do mukhya AvaraNa haiN| eka hai kalpanA kA AvaraNa aura dUsarA hai smRti kA aavrnn| ye donoM AvaraNa jaba haTa , jAte haiM taba Ananda kI anubhUti hone laga jAtI hai| maiM nahIM kahatA ki kalpanA aura smRti sarvathA anAvazyaka haiN| inakA bhI jIvana meM upayoga hai| smRti ke binA jIvanayAtrA nahIM calatI aura kalpanA ke binA jIvana kA vikAsa nahIM hotaa| sAmAjika jIvana ko calAne ke lie tathA usako vikAsita karane ke lie smRti aura kalpanA Avazyaka haiN| jitanI Avazyaka haiM utanI upayogI bhI haiN| para Aja kA AdamI anAvazyaka smRti aura kalpanA meM apanA jIvana bitA rahA hai| anAvazyaka smRti aura kalpanA kA kAla bahuta choTA hotA hai| anAvazyaka smati aura kalpanA meM hI adhika kAla bIta rahA hai| isIlie smRti kI pakar3a chUTa jAtI hai| jaba vartamAna kI pakar3a majabUta hotI hai taba atIta aura bhaviSya kI pakar3a DhIlI ho jAtI hai| prekSA-dhyAna meM smRti aura kalpanA kA bhI upayoga hai aura vaha kAMTe se kAMTA nikAlane ke lie| kAMTA cubhanA eka bAta hai aura usa kAMTe ko dUsarA kAMTA cubhAkara nikAlanA dUsarI bAta hai| car3hane kI aura utarane kI sIr3hiyAM do nahIM hotI, eka hI hotI haiN| sIr3hiyoM meM antara nahIM hotA, antara hotA hai pairoM ke snAyuoM meN| car3hate samaya pairoM ke snAyuoM kI kriyA eka prakAra kI hotI hai aura utarate samaya dUsare prakAra kI hotI hai| ArohaNa aura avarohaNa kI kriyA meM antara A jAtA hai| kyA haMsane kI aura rone kI AMkheM do hotI haiM? nahIM, AdamI jina AMkhoM se haMsatA hai, unhIM AMkhoM se rotA hai| para kriyA meM antara A jAtA hai| eka ulajhAne vAlI kriyA hotI hai aura eka sulajhAne vAlI kriyA hotI hai| eka smRti aura kalpanA ulajhA detI hai, unheM dUsarI smRti aura kalpanA sulajhA detI hai| sulajhAne vAlI smRti aura kalpanA vartamAna kI ora le jAtI hai| smRti-saMgraha aura kalpanA-saMyama-donoM sAtha-sAtha hone caahie| isIlie hamane prekSA ke sAtha anuprekSA ko jor3A hai| isase sthUla se sUkSma kI ora prasthAna ho sakatA hai| dhyAna kA prayoga hai-sthUla se sUkSma kI ora jaanaa| sthUla se sUkSma vartamAna kI pakar3a 185 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI ora jAne kI prakriyA kA vikAsa adhyAtma ne kiyA hai to vijJAna ne bhI kiyA hai| vaha niraMtara sUkSma kI ora bar3hane kA prayAsa kara rahA hai| yadi vaha sthUla meM hI aTaka jAtA to vaha nizcita hI bhaTaka jaataa| usakA itanA vikAsa nahIM hotaa| hama ise eka roga ke udAharaNa se smjheN| prAcIna kAla meM hisTIriyA ke roga ko bhUta-preta kA Aveza mAna liyA jAtA thA aura isake nivAraNa ke lie aneka kaThora aura amAnavIya prayatna kiye jAte the| jaba cintana kA vikAsa huA, AdamI kucha sUkSmatA meM gayA to use jJAta huA ki yaha bhUta-preta kI bImArI nahIM hai, yaha zarIra kI bImArI hai| khoja hotI gaI aura Aja yaha mAnA jAne lagA hai ki yaha kevala zarIra kI bImArI nahIM hai, mana aura zarIra-sAikosomeTika bImArI hai| zarIra meM hama davAiyAM ur3elate jA rahe haiN| bImArI kahIM hai aura davAI kisI ko dI jA rahI hai| dAganA thA UMTa ko, para usa taka hAtha nahIM pahuMcA, isalie pAsa meM khar3e baila ko hI dAga diyaa| Aja zarIra-vijJAna aura roga-vijJAna ne isa bAta ko spaSTa kara diyA hai ki adhikAMza bImAriyAM mAnasika hotI haiN| ve zarIra meM abhivyakta hotI haiM, para zarIra kI bImAriyAM nahIM haiM, mana kI bImAriyAM haiN| maiM isase Age kI bAta kahatA hUM ki bImAriyoM kA mUla mana bhI nahIM hai| tIna zabda haiM-vyAdhi, Adhi aura upaadhi| zarIra kI bImArI ko vyAdhi aura mana kI bImArI ko Adhi kahate haiN| inase bhI Age hai-upaadhi| yaha hai bhAvanA meM hone vAlI biimaarii| hamAre bhAva-saMsthAna ke cAra ghaTaka haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / isa bhAva-saMsthAna meM sArI bImAriyAM janmatI haiN| vyAdhi aura Adhi se Age upAdhi meM jAne para hI vAstavikatA kA sUtra hastagata hogaa| yaha hai sthUla se sUkSma kI ora prsthaan| yahI hai sacAI ko jAnane kA raastaa| jo sthUla meM aTaka jAte haiM, ve Age nahIM bar3ha paate| jo Age se Age khoja nahIM karate, parIkSaNa nahIM karate, ve kabhI Age nahIM bar3ha skte| dhyAna kI prakriyA khoja kI prakriyA hai| vyakti apane Apako khojatA hai, apane bhItara meM jAtA hai, gaharAiyoM meM jAtA hai, parIkSaNa karatA hai, nirIkSaNa karatA hai aura isa prakriyA se vaha sacAI taka pahuMca jAtA 186 karmavAda Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura taba viveka jAgRta ho jAtA hai| prekSA kA prayojana hai-vivek| saMzleSa nahIM, vishless| ekatva nahIM, vivecn| jaba taka vivecana kI zakti nahIM jAgatI, taba taka vikAsa nahIM hotaa| namaka bhI sapheda hotA hai aura kapUra bhI sapheda hotA hai, para donoM kA upayoga bhinna-bhinna hotA hai| AcArya bhikSu ne kahA-kucha loga, jo sapheda aura tarala hotA hai use dUdha samajha lete haiN| gAya kA dUdha, bhaiMsa kA dUdha, Aka kA dUdha aura thUhara kA dUdha-cAroM prakAra ke dUdha tarala hote haiM aura sapheda hote haiN| para AdamI ko yaha viveka to honA hI cAhie ki kauna-sA dUdha kisa kAma meM A sakatA hai| yaha viveka kI zakti jAgRta honI hI caahie| ___hameM viveka karanA hai ki cetanA kahAM hai aura karma kA prabhAva kahAM hai? hameM cetanA se karma kA vizleSaNa karanA hai, viveka karanA hai| donoM kA pRthakkaraNa karanA hai| viveka jAgRti ke pazcAt hama jitanA cetanA kA anubhava kareMge, utane hI vartamAna meM rheNge| dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki cetanA kA anubhava karanA vartamAna kI pakar3a hai| hama aisA bhI kaha sakate haiM ki vartamAna kI pakar3a kA artha hotA hai-cetanA kA anubhv| . caitanya kA anubhava karanA, Atmabodha karanA, zuddha AtmA kA darzana karanA-yaha vivekasUtra yadi hastagata ho jAtA hai to aneka samasyAeM samAhita ho jAtI haiN| AMkhoM kA kAma hai, jo bhI sAmane Ae use dekhnaa| para dekhane ke pIche niraMtara hamArI dRSTi yaha rahe ki jise dekha rahA hUM, vahI zuddha AtmA hai| jaba pratyeka vyakti meM zuddha AtmA ke darzana kI cetanA jAga jAtI hai, isakA artha hotA hai ki pratyeka vyakti aneka vikRtiyoM se chuTakArA pA letA hai| yaha viveka jAganA caahie| viveka-jAgaraNa ke binA AdamI sArI sthitiyoM ko eka-sA mAna letA hai aura taba aneka gar3abar3iyAM ho jAtI haiN| -- eka vyakti rela meM yAtrA kara rahA thaa| acAnaka usakA aMgUThA daravAje ke bIca AyA aura thor3A kaTa gyaa| vaha jora se cillA utthaa| vartamAna kI pakar3a 187 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsa meM baiThe eka vyakti ne kahA-'are, aMgUThA thor3A kaTA aura itane jora se cillA utthe| abhI eka saptAha pahale eka vyakti rela ke nIce Akara kaTa gyaa| para usane cUM taka nahIM kiyA, aura tuma aMgUThA kaTa gayA isalie cillA rahe ho?' donoM sthitiyoM meM AkAza-pAtAla kA antara hai| para viveka ke abhAva meM AdamI donoM ko eka mAna letA hai| isalie viveka-jAgaraNa bahuta Avazyaka hai| 19 karmavAda Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kA sUtra karmavAda bhAratIya darzana kA mahattvapUrNa siddhAMta hai| usa para kaI dinoM taka carcA huI hai| aba hama usakI niSpatti para vicAra kareM ki karmavAda ko jisa rUpa meM samajhA gayA, kyA vaha ucita hai athavA usako kisa rUpa meM samajhA jAnA cAhie? aisA pratIta hotA hai ki karmavAda ke viSaya meM aneka mithyA mAnyatAeM cala par3IM aura unake phalasvarUpa aneka truTipUrNa dhAraNAeM ghara kara giiN| . yathArtha meM karmavAda nirAzA kA sUtra nahIM hai| vaha parivartana kA sUtra hai| manuSya ko badalanA caahie| yadi badalane kI bAta chUTa jAtI hai to AdamI bhI gar3hA bana jAtA hai, vaisA gar3hA jisameM pAnI bharA rahatA hai aura sar3Ana paidA kara detA hai| nadI kA pravAha bahatA rahatA hai, pAnI calatA rahatA hai; usameM kabhI sar3Ana paidA nahIM hotii| jaba pAnI pravAhamAna na rahakara, gar3he meM gira jAtA hai, taba gaMdalA ho jAtA hai, durgandhamaya ho jAtA hai| jIvana eka pravAha hai| vaha nirantara pravAhita rahatA hai to nirmala banA rahatA hai| jaba vaha rUr3ha ho jAtA hai, jaba rUr3hivAdI paramparAeM yA mAnyatAeM use jakar3a letI haiM, taba jIvana meM bhI sar3Ana paidA ho jAtI hai| Aja ke sAmAjika aura vaiyaktika jIvana meM aisA pratIta hotA hai ki sar3Ana paidA ho gaI hai| isakA kAraNa hai, hamane parivartana ke sUtra ko kho diyA, yA usako dUsare rUpa meM pakar3a liyaa| ___ jo vyakti karmavAda ko hRdayaMgama kara letA hai, usake marma ko samajha letA hai, vaha kahIM bhI rUr3hivAdI nahIM ho sktaa| vaha burAiyoM se apane Apako bahuta bacA letA hai| karmavAda kA eka sUtra hai-acche karma kA parivartana kA sUtra 186 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchA phala aura bure karma kA burA phl| yaha sUtra hamArI naitika mAnyatAoM tathA avadhAraNAoM kA AdhAra banatA hai| jaba yaha dhAraNA hotI hai ki bure karma kA burA phala to AdamI ko burAI se bacane kA avasara milatA hai| isa sthiti meM kabhI-kabhI eka prazna AtA hai ki kyA bhArata meM koI karmavAdI AdamI hai? kyA karmavAda ko svIkAra kara calane vAlA koI hai? karmavAda ko mokhika rUpa meM svIkAra karane vAle mileMge, para karmavAda ke marma ko hRdayaMgama kara calane vAle, usako jIvana se anusyUta kara calane vAle loga kama mileNge| isa tathya ko svIkAra karane vAlA bhraSTAcAra nahIM kara sktaa| vaha anaitika yA aprAmANika vyavahAra nahIM kara sktaa| vaha pralobhana meM Akara ghI meM gAya kI carbI milAne jaisA jaghanya aparAdha nahIM kara sktaa| sArvajanika saMsthAoM meM lAkhoM kA dAna dene vAle vyaktiyoM ke ghara para jaba ghI meM milAvaTa karane kI cIjeM milatI haiM, taba Azcarya hotA hai| kyA dAna aura jaghanyatama vRtti meM koI saMgati hai? kahIM saMgati nahIM hai| hameM mAnanA hI hogA ki.karmavAda kI maukhika svIkRti eka bAta hai aura usako hRdayaMgama kara calanA dUsarI bAta hai| jisa vyakti ne karmavAda ko hRdaya se svIkAra kiyA hai aura isa bAta ko gaharAI meM jAkara samajhA hai ki bure karma kA phala burA hotA hai, vaha aisA nahIM kara sakatA, jaghanya aparAdha nahIM kara sktaa| vAstava meM dekhA jAe to karmavAda kA siddhAMta burAI se bacane ke lie tathA naitika jIvana jIne ke lie eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| kintu AdamI ne ise parAjayavAdI manovRtti ke sAtha jor3a diyA aura karmavAdI kA artha ho gayA parAjayavAdI manovRtti vaalaa| vaha socane laga jAtA hai ki dharma-karma karane vAle duHkha pAte haiM aura burAI karane vAle phalate-phUlate haiN| parAjaya mAna lii| dharma ko chor3a diyA, dharma se dUra ho gyaa| usane parAjayavAdI manovRtti, nirAzAvAdI manovRtti, palAyanavAdI manovRtti svIkAra kara lii| vAstava meM karma palAyanavAdI manovRtti kA preraka nahIM hai| yaha eka puruSArtha se jur3I huI preraNA hai| karma se puruSArtha ko kabhI alaga nahIM kiyA jA sktaa| donoM jur3e hue haiN| donoM ke sAtha eka jur3I huI preraNA hai, ise hameM svIkAra karanA hogaa| kabhI-kabhI samasyA ke samAdhAna 160 karmavAda Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI karmavAda kA galata prayoga kara liyA jAtA hai| vaha dharma-darzana jIvanta nahIM ho sakatA jo vartamAna kI samasyA ko samAdhAna na de ske| usakI prAsaMgikatA nahIM ho sktii| usakI jIvantatA nahIM ho sktii| vaha mRta hai, vaha bujhI huI jyoti hai| koI kahe-merA dIyA atIta meM bahuta prakAza karatA thA, para yadi vaha Aja ke aMdhakAra ko nahIM miTA sakatA to usakI upayogitA samApta ho jAtI hai| jo vartamAna meM prakAza karatA hai, vartamAna ke aMdhere ko miTAtA hai, vahI dIyA upayogI hotA hai| usakI upayogitA ko koI nakAra nahIM sktaa| yadi vaha prakAza dene meM asamartha hai, aMdhakAra kA bhedana karane meM asamartha hai to vaha mAtra miTTI kA bartana hai, aura kucha nhiiN| isI prakAra vahI kArya, vahI dharma, vahI adhyAtma, vahI cetanA hamAre lie kAryakara hotI hai jo vartamAna kI samasyAoM kA samAdhAna de ske| karmavAda vartamAna kI samasyA ko samAhita karane meM sakSama hai| vaha bAdhA yA vighna nahIM hai| kabhI-kabhI yaha prazna AtA hai ki yadi pUre vizva meM samAjavAda yA sAmyavAda A jAegA aura garIbI miTa jAegI to kyA karmavAda ko dhakkA nahIM lagegA? aisA lagatA hai, mAno ki garIbI miTI aura karmavAda kA mahala Dhaha gyaa| aisA koI saMbaMdha-sUtra nahIM hai ki karmavAda hai to garIbI aura amIrI honI hI cAhie aura yadi garIbI nahIM rahI to karmavAda arthahIna ho gyaa| yaha mithyA dhAraNA hai| kyA saMbaMdha hai garIbI-amIrI kA karmavAda ke sAtha? saMbhava hai, bhAratIya loga isIlie cAhate haiM ki garIbI aura amIrI donoM banI raheM, jisase ki karmavAda ko koI AMca na aae| yadi eka rahegI to karmavAda samApta . ho jaaegaa| aisA saMbaMdha jor3a diyaa| gAMva meM bur3hiyA rahatI thii| usake pAsa eka murgA thaa| vaha bAMga detaa| loga sUraja ugane kI bAta mAna lete| eka bAra bur3hiyA nArAja ho gii| vaha gAMvavAloM se bolI-tuma loga mujhe nArAja karate ho, para yAda rakhanA, maiM apane murge ko lekara anyatra calI jaauuNgii| margA nahIM hogA to bAMga nahIM degaa| bAMga nahIM degA to sUraja nahIM ugegA, sUraja nahIM ugegA to prakAza nahIM hogA, prabhAta nahIM hogaa| usa bur3hiyA ne parivartana kA sUtra 161 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArA saMbaMdha murge se jor3a diyaa| merA murgA bAMga detA hai, tabhI to prabhAta hotA hai| isI prakAra Aja ke AdamI ne yaha jor3a diyA hai ki garIbI nahIM rahegI to karmavAda kaise TikegA? amIrI nahIM hogI to karmavAda kahAM TikegA? to kyA karmavAda kA yaha matalaba hai ki AdamI ko khAne ko roTI na mile, pUrA kapar3A na mile, rahane ke lie sthAna na mile? kyA karmavAda kA yahI sAra hai? yadi karmavAda kA yahI sAra hai, to karmavAda jitanA nissAra aura bekAra koI siddhAMta nahIM ho sktaa| vAstava meM hamane karmavAda ke rahasya ko samajhA hI nhiiN| karmavAda kI koI bAdhA nahIM hai samasyA ke samAdhAna meN| cAhe sAmyavAda Ae yA samAjavAda Ae, karmavAda para koI AMca Ane vAlI nahIM hai| jaba taka vyakti rahegA, vyakti kA acchA-burA AcaraNa rahegA, vyakti kA acchA-burA manobhAva rahegA, taba taka karmavAda ko koI AMca Ane vAlI nahIM hai aura yadi sabhI jIva mokSa cale jAeMge yA mukta ho jAeMge taba phira karmavAda Tikane vAlA nahIM hai| usa para sthiti meM karmavAda kI jarUrata bhI nahIM hai| vyakti jaba taka jIegA, dharatI para rahegA, bhAvanAoM aura vyavahAroM ke sAtha jIegA, taba taka karmavAda ko koI khatarA nahIM hai| Aja manuSya ne apane puruSArtha ke dvArA aneka prayatna kie haiN| eka jamAnA thA, jaba AsAma maleriyA se AkrAnta thaa| Aja manuSya ke puruSArtha se vaha maleriyA se mukta ho cukA hai| isI prakAra manuSya ne cecaka, plega Adi mahAmAriyoM para bhI vijaya pA lI hai| cecaka ko daivika prakopa mAnA jAtA thaa| Aja usa bImArI kA samUla nAza ho gyaa| yaha sArA haA hai manuSya ke puruSArtha dvaaraa| taba prazna hotA hai ki karmavAda kahAM hai? yadi bImAriyAM karmajanya hotIM to ve samApta kaise hotI? pahale cecaka se na jAne kitane bacce mara jAte the| Aja vaisI sthiti nahIM hai| pahale AdamI kitanI jaldI bUr3hA ho jAtA aura mara jAtA thA, Aja vaisA nahIM ho rahA hai| Aja mRtyu-dara ghaTI hai, Ayu-dara bar3hI hai| yadi karmavAda hai to ina sArI sthitiyoM kA samAdhAna kyA hai? . ___ ina sArI sthitiyoM kA karmavAda se koI saMbaMdha nahIM hai| karma meM 162 karmavAda Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI vyavasthA nahIM hotI ki amuka ko jaldI maranA hai, amuka ko bhUkhe maranA hai, amuka ko bImAriyAM bhugatanI haiN| karma kA vipAka hotA hai deza, kAla aura paristhiti ke anusaar| ise aura spaSTatA se smjheN| sardI meM eka prakAra kI bImArI hotI hai, garmI meM dUsare prakAra kI bImArI hotI hai aura varSA Rtu meM tIsare prakAra kI bImArI hotI hai| garmI meM lU lagatI hai, sardI meM lU nahIM lgtii| karmavAda kahAM calA gayA? isakA uttara hai ki ye saba vipAka haiM desh-kaal-saapekss| ye saba paristhiti se jur3e hue haiN| manuSya meM jitanA ajJAna hotA hai, utanI hI bImAriyoM ko vaha bhugatatA hai, burAiyoM ko pAlatA hai, burAiyoM ke sAtha jItA hai| use jaba samartha-sUtra milatA hai taba ye sArI burAiyAM chUTa jAtI haiN| ____ samrATa henarI caturtha anubhavI zAsaka thaa| usane dekhA ki iMglaiMDa ke loga javAharAta aura sone kA upayoga bahulatA se karate haiN| use vaha acchA nahIM lgaa| Arthika sthiti para bhI isakA prabhAva use parilakSita huaa| usane kAnUna banAyA ki koI bhI vyakti hIre aura svarNa ke AbhUSaNa nahIM phnegaa| kAnUna bana gyaa| logoM ne kAnUna kA hRdaya se pAlana nahIM kiyaa| gahanoM kA pracalana cAlU rhaa| henarI ke pAsa riporTa phuNcii| usane socA aura kAnUna meM eka paMkti aura jor3a dI-'Aja se sirpha vezyAeM aura jebakatare hIre aura sone ke AbhUSaNa pahana sakeMge, aura koI gahane nahIM pahana skegaa|' isa kAnUna kA camatkAra huaa| dUsare dina sAre gahane utara gae, kyoMki koI bhI vyakti vezyA yA jebakatarA bananA nahIM cAhatA thaa| ___ yaha parivartana karmavAda ke AdhAra para nahIM huaa| yaha huA samartha-sUtra / ke AdhAra pr| yaha huA vyakti kI sUjha-bUjha ke AdhAra pr| Aja vaijJAnika yuga hai| Aja kA vyakti cAhatA hai ki vaijJAnika manovRtti kA vikAsa ho| pratyeka vyakti hara bAta ko vaijJAnika dRSTi se dekha sake, parakha ske| yaha sadyaska apekSA hai| para Aja bhI AdamI itanA rUDha aura ajJAnabharI dhAraNAoM se ghirA haA hai ki use dekhakara Azcarya hotA hai| Aja daheja kI prathA cala rahI hai aura mahilAeM svayaM use bar3hAvA de rahI haiN| Azcarya to yaha hotA hai ki strI kI avajJA parivartana kA sUtra 163 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM strI karA rahI hai| lar3akA paidA hotA hai taba sAre ghara meM khuziyAM manAI jAtI haiM, thAlI bajAI jAtI haiN| jaba lar3akI paidA hotI hai taba ghara meM udAsI chA jAtI hai aura chAja pITA jAtA hai| yaha saba mahilAoM dvArA saMpanna hotA hai| ve nahIM jAnatIM ki ve svayaM apanI jAti kI avajJA kara rahI haiN| strI strI kI avajJA kara rahI hai| nArI nArI kI avajJA kare, apane sajAtIya kI avajJA kare, isase bar3A Azcarya kyA ho sakatA hai? sAsa daheja ke prati jitanI jAgarUka rahatI hai, utanA koI sadasya nahIM rhtaa| strI ke dvArA strI kI hatyA athavA strI ke dvArA strI kA apamAna isIlie hotA hai ki usake sAtha ajJAna jur3A huA hai| do prakAra kI manovRttiyAM haiN| eka hai maulika manovRtti aura eka hai arjita aadt| AdamI kI maulika manovRtti ko nahIM badalA jA sakatA, para arjita AdatoM ko badalA jA sakatA hai| maulika manovRttiyoM kA rUpAntaraNa bhI kiyA jA sakatA hai, para vaha hotA hai kaThora sAdhanA ke pazcAt / parantu varjita AdatoM se, sarala-sAdhanA ke mAdhyama se, chuTakArA pAyA jA sakatA hai| yadi arjita AdatoM meM parivartana nahIM AtA taba dharma kI ArAdhanA aura dhyAna kI sAdhanA karane kA artha zUnya ho jAtA hai| eka zivirArthI ne batAyA ki dhyAna-zivira kI sAdhanA se usakI gyAraha arjita AdateM chUTa giiN| yaha dhyAna kI eka niSpatti hai| dhyAna se hone vAlA parivartana Antarika hotA hai, sthAyI hotA hai| dhyAna se bhItara kA jAgaraNa ghaTita hotA hai aura jaba AdamI bhItara meM jAga jAtA hai taba rUpAntaraNa ghaTita hone laga jAtA hai| amma aura nimma pitA-putra the| ve ujjayinI ke nivAsI brAhmaNa the| pitA-putra donoM dIkSita ho ge| putra ucchRkhala vRtti kA thaa| vaha kisI kI bAta nahIM mAnatA thaa| dUsare muni usase parezAna the| AcArya ne unako gaNa se alaga kara diyaa| ve donoM dUsare AcArya ke gaNa meM sammilita ho ge| vahAM bhI putra ke vyavahAra se sAre Uba ge| vahAM se bhI unheM nikAla diyA gyaa| ve tIsare, cauthe aura pAMcaveM gaNa meM ge| para sarvatra tiraskRta hue| tiraskAra kA ekamAtra kAraNa thA putra-muni 164 karmavAda Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA asad vyvhaar| pitA duHkhI thaa| ve gaNa se alaga hokara anyatra jA rahe the| vizrAma karane ke lie eka vRkSa ke nIce tthhre| apanI durdazA para pitA kI AMkhoM meM AMsU A ge| putra ne dekhA ki pitA kI AMkheM sajala haiM aura unameM se tIvra vedanA bAhara jhAMka rahI hai| putra kA hRdaya badala gyaa| usane socA-mere kAraNa hI itanA tiraskAra jhelanA pdd'aa| putra ke mana para bhArI asara huaa| usakA sArA vyavahAra badala gyaa| ve pUrvavartI saMgha meM ge| AcArya se nivedana kara punaH saMgha meM sammilita ho ge| aba saMgha ke sAre sadasya pitA-putra ke vyavahAra se prasanna the| ___AdamI badala sakatA hai, badalatA hai| badalane meM aneka kAraNa banate haiN| paristhiti bhI una kAraNoM meM eka hai| badalane kA eka kAraNa ciMtana bhI hai, adhyayana bhI hai aura upadeza bhI hai| AdamI eka bAta ko sunakara itanA prabhAvita ho jAtA hai ki usakA vyavahAra badala jAtA hai| koI eka bAta itanI cubha jAtI hai ki usakA pUrA vyaktitva hI badala jAtA hai| badalane kA sabase adhika zaktizAlI mAdhyama hai-hRdaya-parivartana, antaHkaraNa kA parivartana yA rAsAyanika privrtn| hRdaya ke parivartana kA artha hai-rasAyanoM kA privrtn| zarIra meM paidA hone vAle rasAyanoM kI saMkhyA saikar3oM meM hai| ve sAre rasAyana vibhinna prakAra se vyakti ko prabhAvita karateM haiN| una rasAyanoM kA badala jAnA hI vAstava meM vyakti kA badala jAnA hai| Aja ke manovaijJAnika rAsAyanika parivartanoM para aneka prayoga kara rahe haiN| rasAyana ke badalane se zera kharagoza kA-sA vyavahAra karane laga jAtA hai aura kharagoza zera kA vyavahAra karane laga jAtA hai| vyavahAra kI dRSTi se billI cUhA bana jAtI hai aura cUhA billI bana jAtA hai| cintana kA prakAra badala jAtA hai| AcAra-vyavahAra badala jAtA hai| maiM khoja rahA hUM ki aisA koI sUtra mila jAe jisase AdamI kI lobha kI vRtti meM parivartana Ae aura daheja-prathA samApta ho jaae| yaha parivartana eka meM nahIM, saba meM ho jaae| aisA hone para samAja kA kAyAkalpa ho jAtA hai| rasAyanoM ke parivartana se krodha kI Adata badalI jA sakatI hai, kAmavAsanA kI vRtti meM parivartana A sakatA hai| ina sabake sUtra jJAta hue haiM, ho rahe haiM, parantu abhI taka lobha kI vRtti ko badalane parivartana kA sUtra 165 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sUtra hastagata nahIM huA hai| sAmAjika burAiyoM kA sabase bar3A ghaTaka hai Arthika prlobhn| yaha jaTila samasyA hai| jisa dina isa vRtti ko badalane kA sUtra jJAta ho jAegA, prApta ho jAegA, usa dina samAja se rUr3hivAda kA prabhAva TUTa jAegA, aneka rUr3hiyAM samApta ho jaaeNgii| rUr3hi to eka bahAnA mAtra hai| usakI pRSThabhUmi meM lAlaca kAma karatA hai, lobha kA cakra calatA rahatA hai| AdamI meM lobha kI vRtti itanI tIvra hai ki vaha sIdhA dhana pAnA cAhatA hai| . .. patnI ne pati se kahA- 'maiMne samAcArapatra meM par3hA hai ki eka vyakti ne apanI patnI ko sAikila ke badale beca ddaalaa| Apa to aisA nahIM kareMge?' pati bolA- 'maiM itanA mUrkha nahIM huuN| yadi saudA karUMgA to kAra kA kruuNgaa| kAra ke badale meM patnI ko becanA lAbhaprada hogaa|' kitanA lobha hotA hai AdamI meM! bhayaMkara lobh| yadi isa lobha kI vRtti ko badalane kA sUtra hastagata ho jAe to phira sAmAjika parivartana sahaja-sarala ho jaaegaa| hama isa sUtra kI khoja meM lage hue haiM aura yaha vizvAsa hai ki hamArA prayatna avazya saphala hogaa| dhyAna kA sUtra hamane khojA aura vaha prApta ho gyaa| yaha dhArmika kSetra meM nayI krAnti hai| __ prekSA-dhyAna ke sUtra kI khoja kA bhI eka itihAsa hai| pUjya gurudeva kA cAturmAsa thA udayapura meN| yaha vi. saM. 2016 kI bAta hai| Agama-saMpAdana kArya cala rahA thaa| hama jo kAma karate, pratikramaNa ke pazcAt usa kArya kA lekhA-jokhA gurudeva ke samakSa rakha dete| yaha pratidina kA krama thaa| una dinoM uttarAdhyayana kA saMpAdana-kArya cala rahA thaa| usake unatIsa adhyayana saMpanna ho cuke the| tIsaveM adhyayana para kArya ho rahA thaa| usameM tapasyA kA varNana hai| usake bahiraMga aura antaraMga prakAroM para carcA clii| dhyAna tapasyA kA antaraMga prakAra hai| maiMne nivedana kiyA-dhyAna para hama TippaNI likha rahe haiN| bahuta sAmagrI milI hai| khoja karane para aura bhI sAmagrI prApta ho sakatI hai| gurudeva ne pharamAyA-'dhyAna ke viSaya meM jaba itanI sAmagrI upalabdha hai to jaina paramparA meM vicchinna dhyAna-prakriyA kA punaH anusaMdhAna kyoM nahIM kiyA jAe? hameM isa dizA 166 karmavAda Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM prayatna karanA caahie| itanA-sA saMvAda claa| itanA-sA svpn| gurudeva kI preraNA ne kAma kiyaa| maiM usakI khoja meM juTa gyaa| sUtra milaa| prayoga prAraMbha kiyA aura pandraha varSa pazcAt prekSA-dhyAna kI pUrI prakriyA sAmane prastuta ho gii| prekSA-dhyAna kI prakriyA se dharma-krAMti kI bAta bhI caritArtha ho gaI aura dharma ke viSaya meM jo rUr3ha dhAraNAeM thIM, unameM parivartana A gyaa| eka yuvaka ne likhA-dharma aura vijJAna kA itanA sundara samanvaya hamane anyatra nahIM dekhA, jaisA mujhe prekSA-dhyAna kI prakriyA meM dRSTigocara huaa| prekSA-dhyAna kA prayoga vaijJAnika dharAtala para AdhRta hai| isameM adhyAtma yoga, karmavAda Adi prAcIna vidhAoM kA samAveza hai to sAtha-hI-sAtha zarIrazAstra, zarIra-kriyAzAstra, zarIra-rasAyanazAstra, mAnasazAstra Adi-Adi Adhunika vidhAoM kA bhI pUrA samAveza hai| eka zabda meM kahA jA sakatA hai ki yaha dharma aura vijJAna kA sundara samanvaya hai| ___Aja yaha sadyaska AvazyakatA hai ki Aja kI samasyAoM se nipaTane ke lie, samasyAoM kA samAdhAna dene ke lie pratyeka viSaya kA vaijJAnika dRSTi se vizleSaNa kiyA jAe aura tarka kI kasauTI para use pUrA kasA jaae| Aja kevala aMdhavizvAsa, rUDhi yA mAnyatA se kAma nahIM cala sktaa| Aja jarUrI hai parivartana aura usase bhI adhika jarUrI hai karmavAda ke siddhAMta ko hRdayaMgama krnaa| karmavAda vaijJAnika siddhAMta hai| parantu usakI sahI jAnakArI na hone ke kAraNa usako bhI rUr3ha mAnyatA ke AdhAra para hI samajhA jA rahA hai| yadi karmavAda ko sahI rUpa meM samajhA jAtA to. Aja aneka dhAraNAeM sAmane A jaatiiN| - dillI vizvavidyAlaya meM eka saMgoSThI kA Ayojana thaa| viSaya thA prekssaa-dhyaan| vAisa cAMsalara tathA aneka prophesara, lekcarara isa goSThI meM bhAga le rahe the| maiMne prekSA-dhyAna kI vaijJAnika pRSThabhUmi prastuta karate hue aneka carcA-bindu prastuta kie| anta meM vAisa cAMsalara ne AbhAra vyakta karate hue kahA-Aja maiM pahalI bAra kisI bhAratIya dArzanika athavA jaina muni ke muMha se 'jIna' Adi ke viSaya meM itanI prAmANika carcA parivartana kA sUtra 167 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suna rahA huuN| jisa prakAra kI carcA munijI ne prastuta kI hai, yadi isako vistAra diyA jAe, khoja kI jAe to bhArata 'jIna' ke viSaya meM pAzcAtya dezoM ko nayI dena de sakatA hai| hamAre pAsa atula sAmagrI hai| . karmavAda kA yadi sUkSma adhyayana kiyA jAe to 'jIna' kI bAta usake samakSa bahuta choTI raha jAtI hai| para Aja kA AdamI gaharAI meM jAnA nahIM caahtaa| usakI vRtti sinemAvAdI ho gaI hai| sIdhA gAo, sIdhA dekho| gahare meM utarane kI manovRtti bahuta kama hai| karmavAda kI AdhArabhUmi bahuta dRr3ha hai| choTI-choTI bAtoM se usako ukhAr3A nahIM jA sktaa| yaha vajramaya prAsAda, jo khar3A kiyA gayA hai, yaha pavana ke jhoMkoM se Dhaha nahIM sktaa| hameM gaharAI meM jAne kI AvazyakatA hai| karmavAda paritarvanoM kA mahAn sUtra hai| usakA ThIka upayoga kreN| AdateM badalatI haiM, vyasana chUTate haiM, vyaktitva badalatA hai, isameM karmavAda bAdhA upasthita nahIM krtaa| aisA nahIM kahatA ki karma meM aisA hI likhA huA thA, bhAgyarekhA aisI hI thii| jo AdamI aisA karatA hai, vaha bhayaMkara bhUla karatA hai aura jIvana ke prati anyAya karatA hai| AdamI bhagavAn ke bharose baiThA rahatA hai, bhAgya ke bharose baiThA rahatA hai| vaha saba para bharosA karatA hai, paraM apane puruSArtha para bharosA nahIM krtaa| bhaTaka gayA hai aadmii| usakA pahalA kAma to yaha thA ki vaha apane puruSArtha para pUrA bharosA kare, phira dUsaroM para bharosA kre| dUsaroM kA bharosA itanA lAbhaprada nahIM hotA jitanA lAbhaprada hotA hai apane puruSArtha kA bhrosaa| karmavAda kA siddhAMta prakAza-staMbha hai| yaha pUre mArga ko prakAzita karatA hai| parantu AdamI kI bhrAMti ke kAraNa, ajJAna ke kAraNa, usane isa prakAza-staMbha ko bhulA diyA, usakA pUrA mArga aMdhakAramaya bana gyaa| prakAza aMdhakAra meM pariNata ho gyaa| karmavAda nirAzA paidA karane vAlA siddhAMta nahIM hai| yaha puruSArtha ko ujAgara karane vAlA hai| karmavAda ke sahI artha ko samajhakara AdamI apane puruSArtha ko uttejita kare aura hAtha para hAtha rakhakara baiThane kI vRtti ko chodd'e| na jAne kitane vyakti nirAza hokara puruSArtha se prApta 168 karmavAda Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone vAlI saMpadA se vaMcita hokara baiTha jAte haiN| hama isa sacAI kA anubhava kareM ki hameM prabhAvita karane vAle aneka prabhAvoM meM parivartana lAne vAlA prabhAva hai puruSArtha aura puruSArtha meM parivartana kI preraNA phUMkane vAlA hai krmvaad| isa sacAI ko hRdayaMgama kareM aura apane puruSArtha ko Age bddh'aaeN| parivartana kA sUtra 166 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parde ke pIche kauna? yaha jagat eka raMgamaMca hai| isa para nATaka khelA jA rahA hai| pratyeka vyakti usameM bhAga le rahA hai| jo khelA jA rahA hai, vaha hamAre sAmane hai| parantu saba kucha sAmane nahIM hai, kucha parde ke pIche hai| jo abhinaya pRSThabhUmi meM ho rahA hai, vaha bar3A vicitra hai| ___loga jAnanA cAhate haiM ki dhyAna kA prayojana kyA hai? yaha mahattvapUrNa prazna hai| kyoMki binA prayojana kucha bhI karanA buddhimattA nahIM hai| hama kucha bhI kareM, prayojanapUrvaka kreN| jo vyakti binA prayojana kucha bhI karatA hai, samajhadAra nahIM hotaa| samajhadAra vahI hotA hai, jo pravRtti se pUrva apane prayojana kA nirdhAraNa karatA hai| dhyAna kA prayojana hai usakI khoja karanA jo parde ke pIche abhinaya kara rahA hai| usakI kevala khoja hI nahIM, usako samApta kara denA hai| eka bhAI ne kahA-maiM upAsanA karane baiThatA hUM, taba na jAne kahAM se avAMchanIya aura atarkaNIya vicAra Ate haiM, jinameM maiM ulajha jAtA huuN| upAsanA chUTa jAtI hai| baiThatA hUM acchA karane ke lie para vicAra aura bhAva Ate haiM bure| socatA hUM, sadA acchA AcaraNa karUM aura hotA hai burA aacrnn| sadA acchA socanA cAhatA hUM, para Ate haiM bure vicaar| yaha sthiti prAyaH saba vyaktiyoM kI banatI hai| koI bhI isakA apavAda nahIM hai| saba loga jAnate haiM ki zAntipUrNa aura svastha jIvana jIne ke lie acchA honA, acche AcaraNa karanA bahuta Avazyaka hai| samAja tabhI svastha rahatA hai, jaba usameM rahane vAle vyakti svastha AcaraNa karate haiN| phira yaha aparAdha kyoM hotA hai? kyoM koI aparAdhI banatA hai? isakA hetu kyA hai? isa hetu kI vyAkhyA aneka staroM para, aneka zAkhAoM 200 karmavAda Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA kI gii| vyAkhyA kA eka sUtra hai-vNshaanukrm| AnuvaMzikatA ke kAraNa vyakti aparAdhI banatA hai| pitA aparAdhI thA, putra aparAdhI bana gyaa| dAdA aparAdhI thA, potA aparAdhI bana gyaa| isameM heriDiTI kAraNa banatI hai| vartamAna meM AnuvaMzikatA vijJAna ke AdhAra para isa para bahuta vimarza huA hai| pratyeka vyakti meM vaMzAnukrama se kucha saMskAra milate haiN| para yaha samagra nahIM hai| duniyA meM koI bhI siddhAMta, jo vANI meM utaratA hai, vaha samagra nahIM hotaa| vANI meM yaha kSamatA bhI nahIM hai ki vaha samagra sattA ko abhivyakta kara ske| usakI kSamatA hai; khaNDa kA pratipAdana krnaa| vANI svayaM khaNDa hai, phira vaha akhaNDa satya kA pratipAdana kaise kara sakatI hai! akhaNDa satya zabda yA vANI kA viSaya nahIM bana sktaa| isIlie anekAnta kI bhASA meM ise avaktavya kahA gyaa| akhaNDa satya jAnA jA sakatA hai, para kahA nahIM jA sktaa| upaniSad meM 'neti, neti' ke dvArA kathana kiyA gayA hai| yaha bhI nahIM, yaha bhI nahIM' niSedha karate cale jaao| buddha ne ise avyAkRta kahA hai| avaktavya, neti aura avyAkRta-tInoM eka hI dizA ke pathika haiN| samagra satya kA eka deza aura kAla meM eka zabda ke dvArA kabhI pratipAdana nahIM kiyA jA sktaa| isalie vaha avaktavya satya bana jAtA hai| jitane mata aura siddhAnta haiM, ve saba sApekSa haiN| ve saba khaNDa ke pratipAdaka haiN| jaba yaha tathya hamArI buddhi meM samAyA rahatA hai, taba dRSTikoNa samIcIna rahatA hai aura jaba hama khaNDa ko akhaNDa mAna lete haiM, kisI eka siddhAnta ko samagra satya mAna lete haiM, vahAM vibhrama hotA hai, viparyAsa hotA hai aura dRSTikoNa mithyA bana jAtA hai| AcArya siddhasena ne apane mahattvapUrNa graMtha 'sanmati tarka prakaraNa' ' meM isa siddhAMta kA pratipAdana kiyA hai ki pratyeka vicAra satya hai, jaba vaha dUsare vicAroM kA khaNDana nahIM karatA hai| jaba vaha dUsare vicAroM kA khaNDana kara, kevala apanA hI astitva samarpita karatA hai to vaha vicAra mithyA bana jAtA hai| koI bhI vicAra sarvathA satya nahIM hai| koI bhI vicAra sarvathA mithyA nahIM hai| pratyeka vicAra meM sacAI hai| pratyeka vicAra ___ parde kI pIche kauna? 201 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM asatyatA hai| yadi vicAra nirapekSa hai to vaha asatya hai, mithyA hai| yadi vaha sApekSa hai to vaha satya hai, samIcIna hai| yaha sApekSatA kA siddhAMta mahattvapUrNa aura yathArtha hai| isa kasauTI para kasane para vaMzAnukrama kA siddhAMta satya pratIta hotA hai, para vaha samagra sacAI nahIM hai, yaha bhI jJAta hotA hai| eka hI vaMza meM paidA hone vAle aneka prakAra ke vyaktitva vAle bana jAte haiN| una sabake vyaktitva meM bahuta antara hotA hai| isalie AnuvaMzikatA hI kevala sacAI nahIM hai| vaha bhI eka tathya hai| - dUsarA kAraNa hai pristhiti| eka hI mAtA-pitA kI santAna yadi do vibhinna paristhitiyoM meM rahatI hai to do prakAra ke vyaktitva vAlI bana jAtI hai| samAna paristhiti meM bhI vyaktitva meM antara A jAtA hai| isase Age bhI kAraNa kI khoja calI aura taba patA calA ki paryAvaraNa bhI eka kAraNa hai| tIsarA kAraNa hai-pryaavrnn| isako aMgrejI meM ikolaoNjI kahA jAtA hai| Aja isakA bahuta vikAsa huA hai| isake AdhAra para mAnavIya svabhAva kI vyAkhyAeM huI haiN| aparAdhI manovRtti ke vizleSaNa meM paryAvaraNa vijJAna bahuta Age bar3hA hai| jahAM pradUSaNa kI pracuratA hai, vahAM aparAdha aura asAmAnya AcaraNa kI bhI pracuratA hotI hai| amerikA meM sarvekSaNa se yaha jJAta huA ki pradUSaNa ke kAraNa nagaroM kI vAyu meM zIze kI mAtrA adhika hotI hai aura isake prabhAva se baccoM kI manaHsthiti vikRta bana jAtI hai| zIze kI mAtrA kama hotI hai to vikRti kama hotI hai| paryAvaraNa kA asaMtulana zArIrika aura mAnasika asaMtulana paidA karatA hai| hamAre zarIra meM lavaNa, khanija Adi hote haiN| saba dhAtuoM kA saMtulana banA rahatA hai to zarIra svastha rahatA hai| tAMbA, jastA, phAsphorasa Adi dhAtuoM kI nizcita mAtrA rahatI hai| jaba inakI mAtrA kama ho jAtI hai yA adhika ho jAtI hai to zarIra gar3abar3A jAtA hai| zarIra vibhinna prakAra ke lavaNoM, khanijoM tathA anyAnya padArthoM se banA huA hai| rAsAyanika dRSTi se usakA bahuta vizleSaNa huA hai| . AnuvaMzikatA, paristhiti aura paryAvaraNa-ye tIna kAraNa manuSya ke 202 karmavAda Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva ko aura vyavahAra ko asaMtulita tathA asAmAnya banAte haiN| isI kAraNa kI zrRMkhalA meM eka mahattvapUrNa kAraNa hai 'jiin'| yaha mAnA jAtA hai ki jaba zizu kA nirmANa hotA hai, taba kromosoma kI zrRMkhalA meM jo 'jIna' hote haiM, unameM koI gar3abar3I ho jAtI hai to baccA prAraMbha se hI aparAdhI manovRtti vAlA ho jAtA hai, vaha asAmAnya AcaraNa karane laga jAtA hai| 'jIna' kA sUtra hai-eksa, vAI, vaaii| yadi eka vAI adhika ho jAtI hai to asaMtulana paidA ho jAtA hai aura baccA aparAdhI bana jAtA hai| ___jeneTika iMjIniyariMga ke siddhAMta ke anusAra vaijJAnikoM ne manuSya ke svabhAva aura AcaraNa kI mahattvapUrNa vyAkhyAeM kI haiN| usake AdhAra para sAmAnya aura asAmAnya vyavahAra aura AcaraNa ko samajhane meM suvidhA huI hai| vaijJAnika 'jIna' ke parivartana ke sUtra kI khoja meM lage hue haiN| jAnavaroM kI nasla ko sudhArane meM vaijJAnikoM ko saphalatA milI hai| Aja ve manuSya kI nasla ko sudhArane ke sUtra kI khoja kara rahe haiN| - 'jIna' bhI eka kAraNa hai| yaha cauthA kAraNa hai| pAMcavAM kAraNa hai-rAsAyanika privrtn| rAsAyanika parivartana hone para AdamI kA AcaraNa badala jAtA hai| nAr3I saMsthAna aura granthitantra ke srAvoM kA parivartana hone para manuSya ke vyaktitva meM parivartana ho jAtA hai| - eka ahiMsaka vyakti hai| usameM rAsAyanika parivartana hotA hai aura vaha hiMsA meM vizvAsa karane laga jAtA hai| vaha hatyArA bana jAtA hai| eka hatyArA aura DAkU sAdhu puruSa bana jAtA hai| vaha saMta kA jIvana * jIne laga jAtA hai| yaha parivartana kaise hotA hai? saMta DAkU kaise bana jAtA hai. aura DAkU saMta kaise bana jAtA hai? yaha AzcaryakArI bAta hai| para aisA hotA hai aura usakA mukhya kAraNa hai rAsAyanika privrtn| rAsAyanika parivartana ke AdhAra para AdamI itanA badala jAtA hai ki usakI pahacAna bhI nahIM ho paatii| AdamI asamaMjasa meM par3a jAtA hai aura socatA hai kyA yaha vahI AdamI hai, jisake sAtha maiM pAMca varSa pUrva rahA thA? 'saH evAyaM', yaha nahIM kahA jA sktaa| nayA vyaktitva sAmane A jAtA hai| parde kI pIche kauna? 203 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna hotA hai ki yaha rAsAyanika parivartana kyoM hotA hai? 'jIna' kA parivartana kyoM hotA hai? saba meM nahIM hotA, kevala pAMca pratizata meM hI kyoM hotA hai? isake kAraNa ko samajhe binA gutthI sulajhatI nhiiN| kAraNa ke sahI jJAna ke binA nirNaya bhI sahI nahIM hotaa| ___do yuvaka naukA se yAtrA kara rahe the| donoM bArI-bArI se use khe rahe the| tUphAna aayaa| nAva DagamagAne lgii| nAva DUbane lgii| eka bolA-naukA DUba rahI hai| aba kyA kareM? dUsarA bolA-DUbe to DUbane do| cintA kyoM karate ho? nAva apanI nahIM hai, kirAye kI hai| DUba jAegI to DUba jaaegii| sahI sthiti kA aMkana nahIM hotA hai taba samasyA ulajha jAtI hai| nAva kirAye kI thI, para ve donoM to kirAye ke nahIM the| nAva DUbegI to kyA ve baca pAeMge? jaba taka kAraNa kA sahI aMkana nahIM hotA, taba taka kArya bhI sahI nahIM ho sktaa| eka hI vaMza meM do vyakti sAtha janma lete haiM, eka hI vAtAvaraNa meM do vyakti rahate haiM; do vyaktiyoM ko samAna paryAvaraNa milatA hai| phira bhI do vyaktiyoM kA vyaktitva do prakAra kA ho jAtA hai| do bhAI sAtha meM janmeM, eka meM 'jIna' kA parivartana ho gayA, dUsare meM nahIM huaa| aisA kyoM hotA hai? ina sabhI praznoM ke sandarbha meM jaba hama cintana karate haiM, taba lagatA hai ki yaha sArA abhinaya isa raMgamaMca para ho rahA hai, para parde ke pIche eka aura bhI hai jo abhinaya kara rahA hai| vaha sAmane nahIM hai| parde ke pIche hai| vahAM taka pahuMce binA na to samasyA kA samAdhAna hogA aura na dhyAna kA prayojana hI samajha meM aaegaa| yadi hameM vahAM, parde ke pIche nahIM pahuMcanA hai to dhyAna kI koI AvazyakatA nahIM hai| vAtAvaraNa aura paryAvaraNa ko dhyAna ke binA bhI badalA jA sakatA hai| rAsAyanika parivartana bhI auSadhiyoM tathA anyAnya sAdhanoM se, eka sImA taka kiyA jA sakatA hai| ilekTroDa se vidyut taraMgoM ko badalakara rAsAyanika parivartana kiyA jA sakatA hai| ye saba parivartana ho sakate haiN| kintu vAtAvaraNa Adi ko jo utprerita kara rahA hai, usa kAraNa taka nahIM pahuMcA 204 karmavAda Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA sktaa| ye sArI kaThaputaliyAM haiN| inako nacAne vAlA koI aura hai| vaha bhItara meM baiThA hai| vaha parde ke pIche chipA huA hai aura vaha hai krm| karma hai jaivika vizeSatA, vyakti kI apanI vishesstaa| karma nitAnta vyaktigata hotA hai| pratyeka vyakti kA apanA-apanA karma aura apanA kiyA huA krm| dUsarA koI uttaradAyI nahIM hai| svayaM vyakti ne use kiyA hai aura svayaM vyakti ko hI vaha bhoganA hai| apanA kRta karma parde ke pIche kAryarata hai| sabako bhoganA par3atA hai| yaha RNa hai| isako cukAnA par3atA hai| jo karma kie haiM, jina karma paramANuoM kA saMcaya kiyA hai, unako bhoganA hI par3atA hai| karma utpreraka hai| yahAM saba kucha usake dvArA ghaTita hotA hai| akAraNa kucha bhI nahIM hotaa| na dUsare ne kucha kiyA hai, na kisI ne kucha thopA hai, svayaM ne kiyA hai aura svayaM hI usakA uttaradAyI hai| eka jyotiSI thaa| usakA beTA kho gyaa| vaha pulisa sTezana pahuMcA aura iMspekTara se bolA-merA beTA kho gayA hai| Apa usako khoja laaeN| maiM ApakA kAma kara duuNgaa| ApakI janmakuNDalI banAkara Apake bhaviSya kA yathArtha batA duuNgaa| iMspekTara bolA-merA bhaviSya batalA sakate ho to apane beTe ko hI khoja lo| jyotiSI bolA-bAta to ThIka hai| para maiM apane beTe ko khojUMgA to mujhe phIsa kauna degA? merA saMkalpa hai ki maiM binA phIsa kisI kA kAma nahIM krtaa| muphta meM kAma karanA mujhe nahIM suhaataa| ___karma kA bhI siddhAnta hai| vaha muphta meM kAryarata nahIM hotaa| AdamI ne use kiyA hai, pUrI phIsa cukAI hai| apanA hI kRta aura apanA hI bhog| karma eka aisA abhinetA hai, jo parde ke pIche baiThA-baiThA nirantara abhinaya kara rahA hai| isakA abhinaya kabhI banda nahIM hotaa| sote-jAgate, dina meM, rAta meM yaha nirantara kriyAzIla rahatA hai| jaba hamArI pahuMca karma taka ho jAtI haiM, taba eka samasyA kA samAdhAna ho jAtA hai aura hama saba yaha samajhane laga jAte haiM ki hamArI sabhI pravRttiyoM, vicAroM, cintanoM aura bhAvoM ke sAtha eka chipA huA astitva yA tattva jur3A huA hai| jaba taka usako badalA nahIM jAtA, taba taka sAmane ghaTita hone vAlI parde kI pIche kauna? 205 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTanAeM vyAkhyAta nahIM ho sktiiN|' do bAteM haiN| eka hai ghaTanA aura dUsarI hai karma kI vaasnaa| ghaTanA sAmane ghaTita hotI hai, vAsanA pIche rahatI hai| hama ghaTanA kI sahI vyAkhyA karanA cAhate haiM, para jaba taka vAsanA kI vyAkhyA nahIM hotI, taba taka ghaTanA kI pUrI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| ____ mRtyu eka ghaTanA hai| na jAne kitane vyakti akAla meM hI mRtyu ke grAsa bana jAte haiN| eka AdamI cAlIsa varSa kI avasthA meM hI mara gayA, para isa avasthA meM kyoM marA, isakI vyAkhyA vAsanA kI vyAkhyA kie binA nahIM kI jA sktii| usa mRtyu ke pIche bhI eka vAsanA hai| yadi use samajha liyA jAtA hai to akAla-mRtyu kI bAta bhI sahaja hI samajha meM A jAtI hai| pratyeka ghaTanA ke sAtha, phira cAhe vaha bImArI ho, cintA ho, moha ho, vAsanA jur3I huI hotI hai| ghaTanA sAmane hotI hai, vAsanA sAmane nahIM hotii| ghaTanA ke AdhAra para jo vyAkhyA kI jAtI hai, vaha pacAsa pratizata sahI hotI hai to pacAsa.pratizata sahI nahIM hotii| hama donoM ko pakar3a nahIM paate| hameM itanA mAtra jJAta hotA hai ki aisA ho gyaa| para hama nahIM jAna pAte ki aisA kyoM huA? saba akAla-mRtyu se kyoM nahIM marate? amuka hI akAla mRtyu se kyoM marA? isake pIche vAsanA barAbara kAma karatI hai| dhyAna kA prayojana hai usa adRzya kAraNa taka phuNcnaa| vaha hai cetanA kA sUkSma str| yaha antima sacAI hai| zarIra ke sAtha kAma karane vAlI cetanA sthUla hotI hai| isa cetanA ko pAra kara jaba hama bhItara meM jAte haiM, taba vidyut zarIra ke sAtha samparka hotA hai| yaha sUkSma zarIra hai jisake dvArA hamArA sthUla zarIra saMcAlita hotA hai| usako pAra kara jaba hama aura gahare meM jAte haiM, taba hamArA saMparka hotA hai sUkSmatara zarIra se| vaha hai karma shriir| yaha cetanA hamAre AcAra, vyavahAra aura vicAra kA saMcAlana karatI hai| dhyAna kA prayojana hai karma zarIra ke sAtha kAma karane vAlI cetanA taka pahuMca jAnA aura una karma paramANuoM ko samajha lenA jo hamArI sArI ghaTanAoM ke lie jimmedAra haiN| unako samajha lenA hI paryApta nahIM hai, unakA kSaya karanA bhI jarUrI hai| 206 karmavAda Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya nATya ekeDemI ke adhyakSa maMgala saksenA Ae the| unhoMne dhyAna ke viSaya meM jijJAsA karate hue pUchA-dhyAna kA prayojana kyA hai? carcA clii| carcA ke bAda maiMne kahA-dhyAna kA prayojana hai karma kA nirjaraNa, karma kA kSaya, saMskAroM kA nirjrnn| pratyeka prANI apane bhAvoM aura vicAroM ke dvArA karmaparamANuoM kA vizAla bhaNDAra arjita kara letA hai| usa bhaNDAra ko khAlI karanA, kSINa karanA, dhyAna kA mukhya prayojana hai| maMgala saksenA bole-bAta samajha meM A gii| Aja bhI anyAnya dhyAna paddhatiyAM calatI haiM, unakA lakSya hai bImArI miTa jAe, nIMda acchI A jAe, tanAva miTa jAe aadi-aadi| yaha samasyA kA sthAyI samAdhAna nahIM hai| bhItara se saMcita mUla kAraNoM kA, saMskAroM kA kSaya karanA hI samasyA kA sthAyI samAdhAna hai| ___ bImArI kA miTanA, tanAva kA miTanA Adi asthAyI upacAra haiN| saMskAra bhItara meM vidyamAna haiN| ve jaba taka pUrNatayA naSTa nahIM ho jAte, taba taka samaya-samaya para ubharate rahate haiM, upazAnta hote rahate haiM, para kabhI naSTa nahIM hote| ina saMskAroM ko kSINa karanA hI dhyAna-sAdhaka kA dhyeya hotA hai| yahI dhyAna kA prayojana hai| jaba taka mUla kAraNa kA zodhana nahIM hotA, saMskAroM kA zodhana nahIM hotA, taba taka sthAyI upacAra nahIM hotA, samasyA kA sthAyI samAdhAna nahIM hotaa| hameM bAharI aura bhItarI-donoM paristhitiyoM ko samajhanA jarUrI hai| hameM bAharI paristhitiyoM ko bhI sudhAranA hai, para vahAM rukanA nahIM hai| dhyAna kA prayojana kevala gaharI nIMda kA A jAnA, raktacApa kA saMtulana ho jAnA, madhumeha kI bImArI kA miTa jAnA yA mAnasika tanAva kA kama ho jAnA nahIM hai| dhyAna kA mUla prayojana hai-ina sabako paidA karane vAle kAraNoM ko samApta kara denaa| arthAt karma kA zodhana karanA, saMskAroM kA kSaya krnaa| jaba isa bindu taka pahuMca jAte haiM, taba dhyAna kI sArthakatA spaSTa pratIta hone laga jAtI hai| parde kI pIche kauna? 207 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho dhyAna kA prayojana hai sthUla se sUkSma kI ora jaanaa| sUkSma satyoM aura niyamoM kI khoja hamAre jJAna kA saMvardhana karatI hai aura usase AdamI kA AcaraNa aura vyavahAra bhI badalatA hai| niyamoM ko jAnanA bahuta Avazyaka hai| dhyAna niyamoM ko jAnane kA mahattvapUrNa prayoga hai| niyamoM ko jAnane kA jina logoM ne prayatna kiyA hai, unhoMne sUkSmatA kA AlaMbana liyA hai, phira cAhe ve niyama vijJAna ke hoM yA adhyAtma ke hoM yA anya kisI ke| niyamoM kI jAnakArI caitasika vikAsa ke dvArA bhI kI jA sakatI hai aura sUkSma yaMtroM ke dvArA bhI kI jA sakatI hai| sUkSma ko jAnane ke lie sUkSma kA avalaMbana lenA jarUrI hai| karma kA siddhAnta bahata sUkSma hai| usake niyamoM ko samajhane meM bahuta kaThinAI hotI hai| sthUla buddhi se ve niyama samajha meM nahIM A skte| Aja ke AnuvaMzikatA ke siddhAMta ne karma-siddhAnta ko samajhane meM suvidhA dI hai aura praveza dvAra kholA hai| jIna AnuvaMzika guNoM ke saMvAhaka hote haiN| vyakti-vyakti meM jo bheda dikhAI detA hai, vaha jIna ke dvArA kiyA huA bheda hai| pratyeka viziSTa guNa ke lie viziSTa prakAra kA jIna hotA hai| ye AnuvaMzikatA ke niyama karmavAda ke saMvAdI niyama haiN| karmavAda inase eka caraNa aura Age hai| karma paramANu kA saMvahana karate haiN| vyaktigata bheda kA mUla kAraNa hai krm| kammaoNaM vibhatti bhAvaM jaNayaI-sAre vibheda karmakRta hote haiN| pratyeka jaivika vizeSatA ke lie vizeSa karma uttaradAyI hotA hai| tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAe to AnuvaMzikatA, jIna aura rAsAyanika parivartana-ye tInoM siddhAnta karma ke hI siddhAnta haiN| AnuvaMzikatA ke siddhAnta kI khoja ke AdhAra para 208 karmavAda Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda ko jAnane meM eka kadama Age bar3hA jA sakatA hai| jIna hamAre sthUla zarIra kA avayava hai aura karma hamAre sUkSmatara zarIra kA eka avayava hai| donoM zarIra se jur3e hue haiM-eka sthUla se aura dUsarA sUkSmatara zarIra se| yaha sUkSmatara zarIra karmazarIra hai| jaise vijJAna kI nirantara nayI-nayI khojeM hotI haiM, mujhe vizvAsa hai ki eka dina yaha tathya bhI anusaMdhAna meM A jAegA ki jIna kevala mAtA-pitA ke guNoM yA saMskAroM kA hI saMvahana nahIM karate, kintu ye hamAre kie hue karmoM kA bhI pratinidhitva karate haiN| ye jIna karma se bhI jur3e hue haiN| abhI taka yaha tathya khojA nahIM gayA, para bahuta sambhava hai ki yaha zIghra khoja liyA jaaegaa| __hama sUkSma carcA meM cale ge| dhyAna-sAdhanA ke lie sUkSma carcA Avazyaka hotI hai| dhyAna sUkSma kI khoja hai| sthUla buddhivAlA AdamI sthUla bAta meM aTakA raha jAtA hai| bAlaka sthUla bAta para aTaka sakatA hai| 'bAla' zabda ke do artha hote haiM-choTI avasthA vAlA aura ajnyaanii| jisakA jJAna vikasita nahIM hotA, vaha bhI bAla hai| 'bAla' vyakti sUkSma kI khoja meM nahIM jA paataa| baccA miThAI curA rahA thaa| bahana bolI-bhaiyA! tuma miThAI curAte ho, ammA to nahIM dekha rahI haiM, para bhagavAna to dekha rahe haiN| bhagavAna se to ddro| baccA bolA-kyA pharka par3atA hai! bhagavAn bhale hI dekheN| ve ammA ko kahane nahIM aate| phira mujhe cintA hI kyA hai? ___ baccA sthUla ko hI. pakar3a sakatA hai, sUkSma ko nhiiN| jisa vyakti kA jJAna paripakva aura vikasita ho gayA hai, jisakI cetanA dhyAna ke dvArA pariSkRta ho gaI hai, vaha sUkSma satyoM aura sUkSma niyamoM kI khoja kregaa| vaha niyati ko, mUla niyamoM ko pkdd'egaa| . karma eka niyati hai, niyama hai| karma ke dvArA atIta ko par3hA jA sakatA hai aura bhaviSya ko samajhA jA sakatA hai| karma ke do vibhAga ho jAte haiN| eka hai paudgalika yA pAramANavika karma aura dUsarA hai caitasika krm| pAribhASika zabdAvalI meM eka hai dravya karma aura dUsarA hai bhAva krm| karma paramANuoM kA saMgrahaNa aura saMzleSaNa hotA hai bhAvakarma ke dvaaraa| prANI kA bhAva aura bhAva ke dvArA arjita __ atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho 206 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu-ye do prakAra bana jAte haiN| bhAvoM ko dekhakara jAnA jA sakatA hai ki kisa prakAra kA karma hone vAlA hai aura karmoM ko dekhakara jAnA jA sakatA hai ki kisa prakAra kA bhAva cala rahA hai| yaha atIta ko jAnane aura bhaviSya ko dekhane kI mahattvapUrNa prakriyA hai| isI ke AdhAra para atIta ko par3hA gayA hai aura bhaviSya ko dekhA gayA hai| Aja bhI yadi koI vyakti sUkSma dRSTi se nirIkSaNa kare to vaha samajha sakatA hai ki amuka vyakti kaisA hai? kisa prakAra kA isakA vyavahAra hai? isane kyA socA thA? isakA cintana yA bhAva kaisA thA? isakA AcaraNa kaisA thA? ye saba bAteM jJAta ho sakatI haiN| isI prakAra vartamAna ke karmoM kI avasthAoM ko dekhakara yaha samajhA jA sakatA hai ki yaha vyakti bhaviSya meM kisa prakAra cintana, vyavahAra aura AcaraNa karegA? isa prakAra atIta aura bhaviSya ko pakar3A jA sakatA hai| yaha bahuta hI mahattvapUrNa mAdhyama hai| kintu karmavAda ke viSaya kI jAnakArI bahuta kama hai, bhrAntiyAM adhika haiN| Aja bhI karmavAda ke nAma para aise sUtra doharAe jA rahe haiM jo karmavAda kI chavi ko dhUmila karate haiM aura bhrAnta tathA truTipUrNa siddhAMta kI prasthApanA karate haiN| isase aneka bhrAntiyAM panapI haiM aura nirantara panapatI jA rahI haiN| Aja pratyeka ghaTanA ke sAtha karma ko jor3a diyA jAtA hai, jabaki karma kI apanI eka sImA hai| . do mitra samudra ke taTa para khar3e-khar3e jvAra-bhATe ko dekha rahe the| kucha samaya biitaa| unheM eka jahAja dikhAI diyaa| eka ne kahA-mitra! mere mana meM eka prazna ubhara rahA hai ki eka choTI-sI suI pAnI meM DUba jAtI hai, para vizAla jahAja pAnI meM taira jAtA hai| kAraNa kyA hai? dUsarA mitra bolA-itanA bhI nahIM jAnate? suI ne koI burA karma kiyA thA pUrvabhava meM, isalie vaha pAnI meM DUba jAtI hai aura jahAja ne kucha acche karma kie the, isalie yaha pAnI meM taira jAtA hai| yaha saba karma kA hI camatkAra hai| hama karma kI sImA ko nahIM jAnate isIlie pratyeka bImArI, mRtyu aura anyAnya nimittoM ke sAtha karma kA sambandha jor3a dete haiN| karma ke dvArA bhI kucha hotA hai. yaha yathArtha hai, para saba kucha karma ke dvArA hI 210 karmavAda Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai, yaha mithyA hai| yadi saba kucha karma ke dvArA hI hogA to karma itanA vyApaka bana jAegA ki usakI koI sImA nahIM rhegii| phira puruSArtha kA kyA hogA? phira kAla, svabhAva aura niyati kA kyA prayojana hogA? puruSArtha Adi kA apanA-apanA prabhAva hai, apanA-apanA kArya hai| ve saba vyartha ho jaaeNge| dhyAna karane vAle yaha soca leM ki acchA karma kiyA thA, isalie dhyAna-sAdhanA meM A gae to yaha bhrAnti hogii| karma dhyAna kA sAdhaka nahIM, bAdhaka bana sakatA hai| karma dhyAna meM vighna upasthita kara sakatA hai| dhyAna karane yA karAne meM sahayoga denA karma kA kArya nahIM hai| ___ hameM cetanA aura karma kI sImA kA pUrA avabodha karanA caahie| caitanya kI apanI sImA hai aura karma kI apanI sImA hai| caitanya kI do dhArAeM haiN| eka hai rAga-dveSa kI dhArA aura dUsarI hai nirmala caitanya kI dhaaraa| jahAM rAga-dveSa kI dhArA hai, vahAM usake sAtha karma kA sambandha khojA jA sakatA hai| jahAM nirmala cetanA kI dhArA hai, vahAM karma kA koI sambandha nahIM hotaa| - dhyAna karane kA prayojana hai-vartamAna kSaNa kA anubhava krnaa| vartamAna kSaNa kA anubhava rAga-dveSa-mukta kSaNa kA anubhava hai| jaba hama rAga-dveSa-mukta kSaNa kA anubhava karate haiM usa samaya karma kA yoga nahIM hotA, karma kA baMdha nahIM hotaa| usa samaya hama karma se atIta rahate haiM, usa samaya kevala draSTAbhAva, jJAtAbhAva banA rahatA hai| jahAM kevala jAnanA, kevala dekhanA hotA hai, vahAM karma kA saMbaMdha nahIM hotaa| yaha kevala jAnanA, kevala dekhanA karma ke dvArA nahIM hotA, karma se alaga hone para hotA hai| yaha zuddha cetanA kA prayoga hai| ise dArzanika bhASA meM pAriNamika bhAva kahA jAtA hai| yaha cetanA kA pariNamana hai, jisake sAtha karma kA koI. sambandha nahIM hai| jaba-jaba manuSya rAga-dveSa ke bhAva meM jAtA hai, usa samaya rAga-dveSa se jur3A huA citta caitasika karma bana jAtA hai aura jaba-jaba manuSya caitasika karma meM hotA hai, usa samaya kucha paramANuoM kA saMgrahaNa hotA hai| kucha paramANu hamAre sAtha jur3a jAte hai, hamAre sUkSmatara zarIra ke sAtha atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho 211 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jur3a jAte haiN| ve paudgalika yA pArimANika karma bana jAte haiN| hama ina donoM prakAra ke karmoM se jur3e hue haiN| isa sthiti meM eka niyama bana gayA ki jahAM caitasika karma hai, rAga-dveSa-yukta caitanya hai, vahAM paramANuoM kA saMgrahaNa hogaa| ve karma paramANu usa rAga-dveSa ke anurUpa hI apanA pariNAma prakaTa kreNge| isa siddhAnta se kucha bAteM khojI jA sakatI haiM, kucha ghaTanAoM ko samajhA jA sakatA hai| ___muni skaMdhaka bahuta bar3e tapasvI saMta the| kisI kAraNavaza unake zarIra kI sArI camar3I ko udher3a diyA gyaa| muni usa atyanta vedanAmaya sthiti meM bhI samabhAva meM rhe| isa ghaTanA kA vizleSaNa kiyA gyaa| yaha prazna uThA ki aisA kyoM huA? muni ke zarIra kI camar3I kyoM udher3I gaI? isake saMbaMdha-sUtra kI khoja prArambha huii| usa khoja meM yaha jJAta huA ki skaMdhaka apane pUrvabhava ke 'kAcara' chIla rahe the| unhoMne kAcara ko itanI nipuNatA se chIlA ki usakA chilakA saMlagna rUpa se utara gyaa| ve apanI isa nipuNatA ko sarAhane lge| apanI nipuNatA ke prati itanI mUrchA aura Asakti ho gaI ki ve apanI dakSatA para phUle nahIM smaae| Asakti tIvra hotI gii| usa tIvra Asakti ne isa prakAra ke citra kA nirmANa kiyA, jisane saghana aura jaTila paramANuoM kA AkarSaNa kara liyaa| ve karma paramANu jaba vipAka meM Ae taba skaMdhaka ke zarIra kI camar3I udher3a dI gii| isa sambandha-sUtra kI khoja meM karma taka pahuMcA gyaa| karma ke tIna prakAra haiM-citta kA karma, ghaTanA kA karma aura paramANu kA krm| citta kI tIna avasthAeM hotI haiM-tIvra, madhyama aura mnd| citta meM rAga-dveSa tIvra hotA hai, madhyama hotA hai aura maMda hotA hai| eka AdamI atyanta tIvra Asakti se pravRtti karatA hai| vaha usake citta kI tIvra avasthA hai| eka AdamI jIvana-yApana ke lie nAnAvidha pravRttiyoM meM pravRtta hotA hai| na usameM tIvra Asakti hai aura na raag-dvess| vaha kevala jIvana calAne ke lie pravRtti karatA hai vaha usake citta kI maMda avasthA hai| eka AdamI pravRtti karatA hai| aura kabhI-kabhI usakI sarAhanA bhI kara detA hai| usakI pravRtti meM kucha Asakti rahatI hai aura kucha anaaskti| vaha usake citta 212 karmavAda Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI madhyama avasthA hai| ghaTanA meM koI antara nahIM aataa| ghaTanA eka hI hotI hai para usake sAtha citta kI vRttiyAM bhinna-bhinna bana jAtI haiN| una vRttiyoM ke AdhAra para karma paramANuoM kA saMgrahaNa bhI nimna prakAra kA hotA hai| ____ jaba manda citta se karma paramANuoM kA AkarSaNa hotA hai, vaha alpa aura alpavipAkI hotA hai| ve karma paramANu anya zakti vAle hote haiN| . jaba tIvra citta se karma paramANuoM kA AkarSaNa hotA hai, taba vaha AkarSaNa saghana aura bahu-vipAkI hotA hai| unakA saMzleSa gAr3ha hotA hai aura ve tIvra visphoTa karane meM samartha hote haiN| ___ skaMdhaka ne kAcara chIlA aura bAda meM unakI camar3I udher3I gii| para duniyA meM kAcara ko na jAne kitane loga chIlate haiM, para kina-kina kI camar3I udher3I jAegI? ghaTanA kA prazna nahIM hai, kAcara kA prazna nahIM hai, sabase bar3A prazna hai hiMsA kaa| yaha jarUrI nahIM hai ki kAcara kA chilakA utArane vAle kI camar3I chIlI jAe, mArane vAle ko mArA jaae| yaha anivAryatA sadA nahIM banatI, kabhI-kabhI banatI hai| hiMsA karane vAlA, hatyA karane vAlA yadi tIvra Asakti se hiMsA-citta kA nirmANa karatA hai to usakI bhI vahI gati hai| chAla utArane vAle kI camar3I udher3I. jAtI hai| vyAkhyA meM bahuta antara aaegaa| sAmAnyataH kahA jAtA hai, kisI kA tumane RNa dabAyA hogA, isalie tumhArA RNa koI dUsarA dabA rahA hai| tumane kisI ke lar3ake ko mArA hogA, kisI ke ghara corI kI hogI, kisI ke ghara DAkA DAlA hogA, isIlie tumhAre lar3ake ko kisI ne mAra DAlA, kisI ne tumhAre ghara corI kI, kisI ne tumhAre ghara DAkA ddaalaa| aisA koI niyama nahIM hai| aisA ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sktaa| tIvra adhyavasAya se kiyA jAne vAlA karma usI rUpa meM pariNata hotA hai| madhyama aura maMda pariNAma se jo pravRtti kI jAtI hai, karma kiyA jAtA hai, to jarUrI nahIM hai ki vaisA kA vaisA phira ghaTita hogaa| jaba pravRtti ke sAtha tIvra citta kA nirmANa ho jAtA hai to vaisA bhI ghaTita ho sakatA hai| isa prasaMga meM jIvana kA eka rahasya udghATita hotA hai| karma AdamI __ atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho 213 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko kaba aura kaise karanA cAhie? karma kA artha hai--prvRtti| pravRtti taba karanI cAhie jaba anivAryatA ho / aneka loga isa siddhAnta kA pratipAdana karate haiM ki pratipala karma pravRtti karate rahanA caahie| koI-na-koI kAma karate rahanA caahie| hama isa bAta se sahamata nahIM haiN| kAma yA pravRtti hamArA uddezya nahIM honA caahie| kAma prayojana kI niSpatti hai| kAma utanA ho jitanI anivAryatA hai| Aja kAma aneka prakAra ke ho gae haiN| sinemA kA TI. vI. dekhanA bhI eka kAma hai, tAMza-caupar3a khelanA bhI eka kAma hai| yaha kAma to ho sakatA hai para hamArA uddezya nahIM ho sktaa| kAma AvazyakatA se jur3A honA caahie| AvazyakatA kI pUrti ke lie kaam| yaha hai kAma kA uddeshy| ___ do prazna haiN| pahalA prazna hai-kArya kaba karanA cAhie? jaba AvazyakatA ho taba kArya karanA caahie| dUsarA prazna hai-kArya kyoM karanA cAhie? kArya jIvana-yAtrA ko calAne ke lie karanA caahie| pravRtti ke binA jIvana-yAtrA nahIM calatI, isalie pravRtti karanI hotI hai| ye do uddezya ho sakate haiN| tIsarA prazna hai-karma kaise karanA cAhie? yaha bhI mahattvapUrNa bAta hai| yahAM bhI adhyAtmavAda yA karmavAda kA rahasya udghATita hotA hai| jisa vyakti ne karmavAda ko nahIM samajhA, usane adhyAtma ko nahIM smjhaa| jisane adhyAtma ko nahIM samajhA, usane karmavAda ko nahIM smjhaa| donoM paraspara jur3e hue haiN| adhyAtmavAda kA rahasya hai ki karma rAga-dveSa-rahita bhAva se honA caahie| rAga-dveSa jitanA maMda ho sake, utanA karanA cAhie, usase jo karmabaMdha hogA vaha maMda hogaa| karma ke sAtha jur3A huA hai pratikarma arthAt karma kA bNdh| zAstrakAra kahate haiM ullo sukko ya do chUTA, goliyA maTTiyA mayA / do vi AvaDiyA kuDDe, jo ullo so tattha laggaI // miTTI ke do gole haiN| eka hai gIlA aura dUsarA hai suukhaa| gIlI miTTI kA golA bhIta para pheMkane se vahAM cipaka jAtA hai aura sUkhA golA bhIMta para lagakara jamIna para A giratA hai| jisa pravRtti ke sAtha 214 karmavAda Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa kI tIvratA hotI hai, vahAM miTTI gIlI ho jAtI hai aura vaha bhIta para cipaka jAtI hai| usase karmabaMdha tIvra hotA hai| jisa pravRtti ke sAtha rAga-dveSa maMda hotA hai, vahI miTTI sUkhI hotI hai| vaha bhIMta para cipakatI nahIM, usase karmabaMdha maMda hotA hai| karma-paramANu Ate haiM, Atma-pradezoM kA sparza kara jhar3a jAte haiN| ___ karma kaise karanA cAhie, yaha eka mahattvapUrNa siddhAnta hai aura isase adhyAtmavAda dhyAna kA sahI mArga udghATita hotA hai| yadi dhyAna ke dvArA hamArI pravRtti meM koI parivartana na Ae, karma kI dhArA na badale, kaise kareM-yaha siddhAMta phalita na ho to dhyAna karane kA koI prayojana siddha nahIM hotaa| kevala AMkheM mUMdakara baiTha jAnA, kucha kSaNoM taka zAnti yA vizrAma kA anubhava kara lenA-itanA hI paryApta nahIM hai| dhyAna kI niSpatti hai-'karma kaise kareM' kI anubhuuti| Aja udyoga ke kSetra meM. 'Know How' kA siddhAnta A gayA hai| usI ke AdhAra para eka udyogapati roja naye-naye udyoga sthApita karatA hai, jisase ki pahale ke udyogoM ko poSaNa mila ske| karma kaise kareM-yaha bhI adhyAtmavAda kA 'no hAu' kA siddhAnta hai| jaba taka yaha nahIM jAnA jAtA, taba taka dhyAna karane kI bhI sArthakatA nahIM hotii| dhyAna kI sArthakatA tabhI hotI hai, jaba hameM yaha bodha ho jAtA hai ki hama pravRtti kareM to kaise kareM? pravRtti ke sAtha rAga-dveSa kI dhArA atyanta maMda ho| rAga-dveSa rahe hI nahIM, yaha tabhI sambhava hai, jaba vyakti vItarAga bana jAtA hai| jaba taka vaha vItarAga nahIM banatA, taba taka rAga-dveSa sarvathA kSINa nahIM hotA, maMda avazya ho sakatA hai| jaba rAga-dveSa maMda hotA hai, taba karma kA doSa bhI maMda ho jAtA hai| bahuta sAre loga isa bAta ko nahIM jaante| . skaMdhaka ne kAcara ko chIlA, isalie camar3I udher3I gii| yaha mUla bAta nahIM hai| logoM ne kevala sthUla bAta pakar3I hai| mUla chipA rahatA hai gaharAI meN| vyakta hotA hai phUla aura pttaa| skaMdhaka ne kAcara ko chIlA, usakA pariNAma nahIM thA ki unakI camar3I udher3I gii| pariNAma isalie AyA ki kAcara kaise chIlA? kisa dakSatA se chIlA? kaise ke atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho 215 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI rAga-dveSa kI tIvratA, maMdatA kA anumAna hotA hai aura usI ke AdhAra para karmabaMdha hotA hai| kaise khAeM? kaise caleM? kaise boleM? kaise baiThe? kaise soeM? yahI to mahattvapUrNa hotA hai| kaise kA phalita hai bhaavkriyaa| jo kArya kiyA jAe, usI meM tanmaya ho jaanaa| calate samaya kevala caleM, aura kucha na kareM, yaha hai kaise caleM kA krm| isI prakAra samasta kriyAoM ke sAtha bhAvakriyA honI caahie| calate samaya zarIra cale, mana na cle| yaha hai gmnyog| viSaNNayoga padmAsana Adi kI mudrA meM kiyA jAtA hai| khar3e-khar3e kAyotsarga karanA sthAnayoga hai| gamanayoga hai calate-calate dhyAna karane kI utkRSTa sthiti| isameM zarIra cala rahA hotA hai, mana sthira rahatA hai| dhyAna se do bAteM spaSTa rUpa se sIkha lI jAtI haiM-kaba karanA, kyoM karanA? tIsarI bAta hai-kaise karanA? jaba yaha tIsarI bAta samajha meM A jAtI hai, taba jAnanA cAhie ki dhyAna niSpanna ho rahA hai, dhyAna phalita ho rahA hai| jo bIja boyA thA, vaha aba paudhA bana rahA hai, per3a banakara phala de rahA hai| dhyAna ke sandarbha meM hama karmavAda kI carcA kara rahe haiN| eka mahattvapUrNa sUtra hamAre pAsa hai ki dhyAna se hamArI cetanA sUkSma bane, citta aura mana kI sthUlatA mitte| mana sUkSma bane, citta sUkSma bane, vAk sUkSma bane aura hama sUkSma satya ke niyamoM ko pakar3a skeN| una niyamoM ke AdhAra para hama atIta ko vyAkhyAyita kara sakate haiM aura bhaviSya ko jAna sakate haiN| Atma-nirIkSaNa ke kSaNoM meM pratyeka vyakti apane atIta ko par3ha sakatA hai aura bhaviSya ko jAna sakatA hai| vaha jAna sakatA hai ki atIta meM maiM kyA thA aura bhaviSya meM marakara kyA hoUMgA? jisa vyakti ne apane citta ko par3hanA prArambha kara diyA, usane apane bhAvI jIvana ko dekhanA prArambha kara diyaa| vaha caitasika karma athavA Asrava ko par3hanA prArambha kara detA hai| atIta aura bhaviSya-donoM ke citra jaba udghATita hote haiM, taba vartamAna kI ghaTanAoM kA acchA vizleSaNa kiyA jA sakatA hai| usa sthiti meM dUsaroM para doSAropaNa karane kI bAta samApta ho jAtI hai| phira vyakti ghaTanA ke lie svayaM ko uttaradAyI mAnane 216 karmavAda Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laga jAtA hai| jaba ghaTanA ghaTita hotI hai taba vaha yaha nahIM kahatA ki amuka-amuka isake lie uttaradAyI haiM, para vaha kahatA hai, maiM hI isakA uttaradAyI huuN| dIpaka jala rahA hai| havA kA jhoMkA aayaa| dIpaka bujha gyaa| tela bhI samApta ho cukA thaa| para sArA doSa havA ko diyA jaaegaa| kahA jAegA-havA kA jhoMkA AyA aura dIpaka bujha gyaa| yaha nimitta para doSa dene kI bAta hai| dhyAna ke dvArA jisakI cetanA jAga jAtI hai, vaha vyakti pahale upAdAna ko dekhatA hai, phira nimitta para dhyAna detA hai| vaha nimittadarzI nahIM, upAdAnadarzI bana jAtA hai| yaha hamArI cetanA kA AdhyAtmika vikAsa hai| jisa vyakti kI AdhyAtmika cetanA jAga jAtI hai, vaha upAdAna kI dRSTi ko prApta ho jAtA hai| vaha nimitta ko gauNa mAnakara dekhatA hai| ... atIta ko par3ho : bhaviSya ko dekho 217 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada-cihna raha jAte haiM dhyAna ke sAtha badalane kI bAta jur3I huI hai| pUrI sAdhanA aura karma kI ArAdhanA ke sAtha badalane kA krama hotA hai| yadi dhyAna aura dharma kI ArAdhanA ke dvArA parivartana ghaTita na ho, vyakti na badale taba vaha dhyAna aura dharma kI ArAdhanA mAtra eka manoraMjana bana jAtI hai| badalanA vyaktitva-nirmANa kI prakriyA kA eka mahattvapUrNa aMga haiN| vyaktitva ke nirmANa kA artha hai ki jo avAMchanIya tattva haiM, ve jIvana se nikala jAeM aura jo vAMchanIya tattva haiM, ve jIvana meM AeM yaha hai jIvana kA nirmaann| hara vyakti bahuta bar3e khajAne ko sAtha lekara calatA hai| jaba AdamI calatA hai, taba korA zarIra hI nahIM calatA, usake sAtha mana bhI calatA hai aura iMdriyAM bhI calatI haiN| mana aura indriyAM hI nahIM, bahuta bar3A bhaNDAra calatA hai| usa bhaNDAra ke tIna mukhya ghaTaka haiM-saMskAra, vAsanAeM aura dhaarnnaaeN| karmazAstra kI bhASA meM kaheM to vaha hai karma kA bhnnddaar| itanA bar3A khajAnA hai ki cetanA ke eka-eka aNu para ananta-ananta paramANu lage hue haiN| AnuvaMzikI vijJAna ke anusAra pratyeka jIva meM lAkhoM-lAkhoM saMskAra hote haiN| kintu karmazAstra ke anusAra caitanya ke eka aNu para ananta-ananta karma paramANu aura asaMkhya saMskAra saMlagna haiN| itanA bar3A bhaNDAra hamAre bhItara hai| jaba itanA bar3A bhaNDAra sAtha meM calatA hai, kitanA bhAra hogA vyakti ke sira para, nahIM kahA jA sktaa| Azcarya hotA hai ki AdamI itanA bojha kaise Dho rahA hai? itanA bojha na gadhA Dho sakatA hai, na UMTa aura na hAthI Dho sakatA hai| Aja kA koI vAhana itanA bojha Dhone meM samartha nhiiN| para AdamI kA mastiSka 218 karmavAda Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA bojha Dho rahA hai, phira sira bhArI na ho, tanAvagrasta na ho to Azcarya mAnanA caahie| do prakAra kA bhAra hai| eka hai dhAraNA kA bhAra aura dUsarA hai saMskAra kA bhaar| dhAraNA jJAnAtmaka hotI hai| yaha jJana kI prakriyA hai| koI vastu sAmane aayii| usakA grahaNa huaa| usa viSaya meM UhA aura tarka claa| eka nizcaya para pahuMca gyaa| nizcaya ke bAda phira dhAraNA bana jAtI hai| dhAraNA kA artha hai-smRticih| jo bAta dhAraNA meM A gaI, avicyuti meM calI gaI, usakI smRti ho sakatI hai| tarkazAstra ke anusAra dhAraNA se utpanna hone vAlA jJAna hai smRti| dhAraNA ko smRticihna kahA jAtA hai| smRticihna hotA hai taba smRti hotI hai| yaha jJAna kI eka zrRMkhalA hai, eka krama hai, yaha jJAnAtmaka smRticihna hai| dhAraNA meM hone vAlA jJAna prabuddha ho jAtA hai| AdamI meM kitanI-kitanI dhAraNAeM haiN| AdamI sunatA hai, khAtA hai, dekhatA hai, par3hatA hai, anubhava karatA hai| inake AdhAra para hajAroM-hajAroM dhAraNAeM banatI haiN| kisI ko dekhane se mana meM prema utpanna ho jAtA hai, kisI ko dekhane se mana meM dveSa utpanna ho jAtA hai, kisI ko dekhane se vinamratA kI bhAvanA jAgatI hai aura kisI ko dekhane se ahaMkAra jAga uThatA hai| vinamratA, uddaNDatA, prema kA pradarzana aura krodha kA pradarzana-ye sAre vyavahAra haiN| ye saba sahetuka haiN| nirhetuka kucha bhI nahIM hotaa| pratyeka vyavahAra ke pIche eka dhAraNA hotI haiM jaisI dhAraNA hotI hai, vaisA hI vyavahAra hotA hai| eka hI ghaTanA, eka hI vastu aura eka hI vyakti ke Asa-pAsa aneka abhivyaktiyAM ho jAtI haiN| jisake sAtha jaisI dhAraNA jur3I huI hotI hai, vaisA hI vyavahAra aura AcaraNa hotA hai| usa vastu yA vyakti ke pratyakSa hone para dhAraNA ubhara AtI hai aura phira vyakti vaisA hI vyavahAra karane ke lie bAdhya ho jAtA hai| yaha hai hamArI jJAnAtmaka dhaarnnaa| . dUsarA bhAra hai-sNskaar| dhAraNA aura saMskAra meM adhika antara nahIM hai| dhAraNA hai jJAnAtmaka saMskAra aura saMskAra hai karmagata sNskaar| ise karmazAstra kI bhASA meM baMdha kahA jAtA hai| vyakti kA AcaraNa rAgAtmaka ... athavA dveSAtmaka hotA hai| usI prakAra paramANuoM kA eka saMgraha ho jAtA pada-cihna raha jAte haiM 216 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| eka bhaNDAra bhara jAtA hai| jaba taka yaha bhaNDAra kevala sattAkAla meM rahatA hai, saMcitakAla meM rahatA hai, taba taka yaha pariNAma nahIM detaa| yaha dhAraNA yA saMskAra mAtra banA rahatA hai| yaha astitvakAlIna avasthA hai| kintu jaise hI uddIpanoM, nimittoM kA sahayoga milatA hai, taba vaha saMskAra jAga jAtA hai| taba baMdhA huA karma vipAka meM AtA hai, udayakAla meM AtA hai aura pariNAma dene lagatA hai| usa samaya vyakti kI sthitiyAM badalane lagatI haiN| jisa prakAra kA krama udaya meM AyA, vaisI hI sthiti bana jAtI hai| yaha dUsarA padacihna hai, yA karmacihna hai jo prabuddha hokara . vyakti ko prabhAvita karatA hai| ___vyaktitva ke nirmANa meM do prakAra ke tattva kArya karate haiM-bAhya aura aantrik| deza, kAla, paristhiti aura vAtAvaraNa-ye vyaktitva-nirmANa ke bAhya ghaTaka haiN| jIna, AnuvaMzikatA aura karma-saMskAra-yaha Antarika ghaTaka haiN| ye donoM-bAhya aura AntarikaM-uddIpaka tattva hamAre sAtha-sAtha calate haiN| inase ghirA huA AdamI apane Apako kaise banAe? kyA banAe? yaha samasyA bahuta Ter3hI hai, jaTila hai| isIlie kucha prazna Aja ubhare haiN| ye prazna Aja ke nahIM, hajAroM-hajAroM varSoM se ubharate A rahe haiM ki jJAna aura AcaraNa tathA kathanI aura karanI ke bIca itanI dUrI kyoM hai? isa prazna kA Aja taka samAdhAna nahIM ho skaa| itane prayatnoM ke uparAnta bhI yaha prazna Aja bhI vaise hI khar3A hai| AdamI isa khAI ko pATane meM sakSama nahIM ho pAyA hai| yadi yaha socA jAe ki dharma karane vAlA yA dhyAna karane vAlA ina sAre praznoM ko samAhita kara degA, to yaha bhI bhrAnti hogii| yadi aisA hotA to Aja taka ye prazna samAhita ho jaate| eka prazna sAmane AyA ki dharma karane vAlA bahuta duHkha pAtA hai aura adharma karane vAlA sukhamaya jIvana jItA hai| isakA kAraNa kyA hai? mahattvapUrNa prazna hai| praznakartA pratyakSataH dekhatA hai ki sacAI se calane vAlA, naitikatA aura ImAnadArI se calane vAlA apane rahane ke lie sAdhAraNa-sA ghara bhI nahIM banA pAtA, kAra kI bAta to dUra hai| Adhunika sukha-suvidhA ke sAdhanoM kI prApti kI bAta dUra hai; vaha apane baccoM 220 karmavAda Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko par3hAne meM bhI kaThinAI kA anubhava karatA hai| jo AdamI burAI, anIti aura aprAmANikatA se kAma karatA hai, usake pAsa baMgalA hai, kAra hai, sukha-suvidhA ke sAre sAdhana haiM aura usake bacce mahaMge skUloM meM par3hate haiN| taba prazna ubharatA hai ki yadi dharma karane kA yahI pariNAma rahegA to dharma ke prati AkarSaNa kaise rahegA? sArA AkarSaNa jAegA adharma kI ora, anyAya aura aprAmANikatA kI or| vyakti ke mana meM bhAvanA ubharegI ki jisane nIti kA atikramaNa kiyA, vaha sukhI jIvana jI rahA hai aura jo dharma ke pIche par3A rahA vaha duHkhI jIvana jI rahA hai, naukarI ke lie dara-dara bhaTaka rahA hai| use koI kAma nahIM miltaa| prAmANikatA se jIvana-yApana karane vAlA eka aNuvratI naukarI ke lie eka seTha ke yahAM gyaa| seTha ne usakA paricaya puuchaa| usane kahA-maiM aNuvratI hUM aura prAmANikatA se kArya karane meM AsthA rakhatA huuN| seTha bolA-dekho, merA dhaMdhA kucha dUsare prakAra kA hai| yahAM do nambara ke khAte bhI rakhane hoMge, milAvaTa bhI karanI hogii| yadi ye saba kArya tuma kara sakoge to maiM tumheM acchA vetana duuNgaa| tuma sukhI ho jaaoge| vaha bolA-seTha sAhaba! maiM ye saba anIti ke kArya nahIM kara skuuNgaa| seTha ne kahA-namaste! ghara jAo aura ArAma se baiThe rho| __ aisI sthiti meM prazna honA svAbhAvika hotA hai ki isa padArthavAdI duniyA meM, jahAM sAre padArthavAdI dRSTikoNa se dekhate-samajhate haiM, vahAM AdamI yaha socane ke lie majabUra hogA ki dharma karane vAle kI burI sthiti hotI hai aura adharma se calane vAle kI acchI sthiti hotI hai| aisI sthiti meM AdamI dharma ko sira para lAde phiratA rahe, yA use utAra pheMke? vaha kyA kare? prazna jaTila-sA lagatA hai, para jaTila nahIM hai| mAtra hamAre cintana kA antara hai| yaha prazna padArtha ko sAmane rakhane para hI to utpanna huaa| yaha dharma kA prazna dharma kI bhUmikA para utpanna nahIM huA hai| prazna to hai dharma kA, para usakI pRSThabhUmi hai pdaarth| padArtha ko sAmane rakhakara hI yaha prazna paidA huaa| kisane kahA ki dharma se dhana milegA, padArtha mileMge, sukha-suvidhAeM mileMgI? yaha bar3I bhrAnti hai| jisane isa pRSThabhUmi para dharma ko samajhA hai, usane dharma kA 'ka-kha-ga' bhI nahIM jAnA pada-cihna raha jAte haiM 221 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| dharma kI pRSThabhUmi hai padArtha kA tyaag| jaba padArtha kA tyAga prArambha hotA hai, taba dharma kA prArambha hotA hai| dharma kA Adi-bindu hai padArtha kA tyAga aura prastuta prazna khar3A huA hai baMgale ko dekhkr| bahuta sAre loga yahI dekhate haiM ki isane beImAnI kI aura Aja dasa bilDiMgeM khar3I kara liiN| isa becAre ne ImAnadArI se kAma kiyA aura Aja kirAe ke makAna meM gujArA kara rahA hai| eka bhAI ne kahA-maiM bhArata sarakAra ke eka saMsthAna meM naukarI karatA huuN| mere hAtha meM itane adhikAra haiM ki maiM cAhUM to aneka koThiyAM khar3I kara sakatA hUM, para mana nahIM mAnatA ki aisA karUM! yaha sArA vyakti kI rIti-nIti para nirbhara karatA hai| ise dharma ke sAtha jor3a diyaa| kabhI-kabhI hama Atma-bhrAntiyoM meM baha jAte haiN| hama virodhAbhAsI cintana meM palate rahate haiN| dharma kA mAnadaNDa banA diyA koThiyoM ko, sukha suvidhAoM ko aura kAroM ko| dharma ke sAtha inakA koI sambandha nahIM hai| karmavAda ke viSaya meM carcA karate samaya hama isa prazna para bahuta gaharAI se vicAra kreN| yaha prazna jaTila aura ulajhAne vAlA hai| na jAne kitane loga isa prazna ke AdhAra para naitika AsthA khokara anaitika bana jAte haiN| eka vyakti bahuta prAmANikatA ke sAtha calA aura jIvana kI saMdhyA meM socane lagA-maiM naitikatA aura sacAI para rahA, isalie Aja kaThinAiyAM jhelanI par3a rahI haiN| anaitikatA kA AcaraNa karane vAle Aja mauja kara raheM haiN| unake bAla-bacce ArAma kA jIvana jI rahe haiM aura mere bacce dInatA kA jIvana jI rahe haiN| naitikatA, sacAI Adi kucha nahIM hai| inase kucha bhI honA jAnA nahIM hai| vaha vyakti jIvana kI saMdhyA meM naitikatA ko tilAMjali dekara, anaitikatA kI zaraNa meM A gyaa| aisA na jAne kitane loga karate hoNge| hama yadi kisI niSkarSa para pahuMcanA cAhate haiM to hameM donoM bAtoM ko pRthak-pRthak karanA hogaa| cetanA aura cintana kA parivartana karanA hogaa| Aja AdamI ne dharma ke sAtha jina pariNAmoM ko jor3a rakhA hai, yadi ye pariNAma dharma ke haiM to cintana karanA hogaa| dharma se yadi dhana aura makAna milatA hai, sukha-suvidhA ke sAdhana milate haiM to yaha prazna 222 karmavAda Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucita hai, mahattvapUrNa hai| isa prazna ko TAlA nahIM jA sktaa| dharma kA kArya yadi purAne saMskAroM ko kSINa karanA, burAI ke saMskAroM ko kSINa karanA, cetanA ke AvaraNa ko haTAnA, mUrchA aura lAlasA ko miTAnA, bhaya-krodha, abhimAna-mAyA Adi vRttiyoM kA pariSkAra karanA, zodhana karanA hai to phira usa prazna kI koI sArthakatA nahIM hai| dhana Adi upalabdha karanA dharma kA kAma nahIM hai| Aja AdamI yadi yaha socatA hai ki maiMne dharma kiyA, naitika AcaraNa kiyA aura ghATe meM raha gayA to mAnanA cAhie ki AdamI ne dharma ko samajhA hI nahIM, dharma kA AcaraNa kiyA hI nhiiN| dhArmika vyakti kabhI aisA soca hI nahIM sktaa| vaha socatA hai, maiMne jo dharma meM pAyA hai, vaha adharma karane vAlA kabhI nahIM pA sktaa| __ eka saMnyAsI kAle kapar3e pahanakara gRhastha ke ghara bhikSA lene gyaa| gRhastha samajhadAra thaa| usane pUchA-'mahAtmAjI! kAle kapar3e kyoM pahana rakhe haiM?' saMnyAsI bolA-'merA mitra mara gayA, isalie usake zoka meM maiMne kAle kapar3e pahane haiN| yaha zoka-cihna hai|' 'ApakA mitra kauna thA, kyA maiM jAna sakatA hUM?' gRhapati ne puuchaa| saMnyAsI ne kahA-'mahAzaya! mere mitra the-kAma, krodha, bhaya, lobha, maayaa| ye mere ciraparicita aura dIrghakAla se mere sAtha rahane vAle mitra the| Aja unakA atA-patA bhI nahIM hai| ve saba mujhase alaga ho gae, mara ge| unake viyoga meM maiMne ye kAle kapar3e pahane haiN|' gRhapati ne socA, yaha koI dhUrta hai| manuSya-jIvana ho aura kAma, krodha Adi na ho, aisA ho nahIM sktaa| yaha koI Thaga hai| usane apane naukara se kahA-'yaha saMnyAsI dhUrta hai, nikAla do isako ghara se baahr| naukara ne hAtha pakar3akara use bAhara kara diyaa| saMnyAsI Age bddh'aa| dasa-bIsa kadama gayA hogA ki gRhapati ne punaH naukara se kahA-'jAo, saMnyAsI ko bulA laao| becArA bhUkhA hogaa| use bhojana to karA do| naukara gyaa| saMnyAsI mur3A aura ghara ke daravAje para A gyaa| gRhapati ne roSa meM kahA-'phira A gae! abhI-abhI yahAM se nikAlA thA, phira A gae? zarma nahIM AtI!' phira dhakkA dekara nikAla diyaa| naukara ko punaH bhejakara use bulaayaa| vaha aayaa| phira'tiraskRta kara pada-cihna raha jAte haiM 223 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAla diyaa| aisA AcaraNa eka-do bAra nahIM, tIna bAra kiyaa| saMnyAsI AtA gayA aura tiraskRta hokara lauTatA gyaa| anta meM gRhapati ne saMnyAsI se kSamAyAcanA karate hue kahA-'kSamA kareM! maiMne bahuta durvyavahAra kiyA Apake saath| mujhe vAstava meM yaha pratIta ho gayA ki Apake ciraparicita mitra mara gae haiN| yadi ApakA mitra krodha nahIM maratA to Apa aisA vyavahAra kabhI nahIM kara paate| saMnyAsI bolA-'mahAzaya! maiMne kauna-sI bar3I bAta kI? Apane bAra-bAra bulAyA, maiM A gyaa| aisA to eka kuttA bhI karatA hai| use dina meM kitanI bAra dutkArA jAtA hai, phira bhI vaha AnA-jAnA nahIM chodd'taa| para eka pharka hai| jaba kAma-krodha mara jAte haiM, taba AdamI kA vyavahAra badala jAtA hai, cetanA badala jAtI hai| kutte meM satkAra-tiraskAra kI cetanA nahIM hotii| usameM kucha badalatA nhiiN| yaha marma tumane nahIM smjhaa| cetanA meM parivartana ghaTita honA, cetanA ko prabhAvita karane vAlI karmavargaNA kA badala jAnA, una saMskAroM kA kSINa ho jAnA, yaha mahattvapUrNa ghaTanA hai| hama kevala vyavahAra ko dekhate haiM, kintu vyavahAra ke pIche usako prabhAvita karane vAlI jo cetanA hai, usako nahIM dekhte| jaba taka vaha cetanA nahIM badalatI, saMskAra nahIM badalate, taba taka usakA koI prabhAva nahIM hotaa| mujhe pratIta hotA hai ki dharma karane vAloM kI cetanA abhI badalI nahIM hai| yadi cetanA kA rUpAntaraNa hotA hai to yaha prazna hI khar3A nahIM ho sakatA ki dharma karane vAlA duHkhI hotA hai aura na karane vAlA sukhI hotA hai| ImAnadAra AdamI ghATe meM rahatA hai aura beImAna naphe meM rahatA hai| aisA prazna kabhI uTha nahIM sktaa| yaha prazna tabhI uThatA hai jaba cetanA kA rUpAntaraNa nahIM hotaa| hamane dharma ko sthUla rUpa meM pakar3A hai, dharma ke marma kA sparza nahIM kiyaa| dharma Antarika prakriyA hai saMskAroM ko kSINa karane kii| dhyAna dharma kA hI eka ghaTaka hai| vaha zaktizAlI prakriyA hai jisake dvArA Antarika cetanA ke sAtha hamArA samparka sthApita hotA hai aura taba karma kSINa hote haiN| ___eka dhArmika vyakti hai| usake putra kA viyoga ho gyaa| eka dhArmika vyakti hai, usakI patnI kI mRtyu ho gii| eka dhArmika mahilA hai, usake 224 karmavAda Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pati kA viyoga ho gyaa| aba dharma kA AcaraNa karane vAloM ke mana meM prazna khar3A hotA hai ki dekho, maiMne itanA dharma kiyA, itanA dhyAna kiyA, satsaMga kiyA, phira bhI itanI bar3I vipatti A gaI, itanA bhayaMkara kaSTa A gyaa| phira antara kyA AyA dharma karane vAloM meM aura dharma na karane vAloM meM? bar3I samasyA hai| aisA koI niyama honA cAhie thA ki jo dharma meM nahIM jAegA, usake beTe bhI mara sakate haiM, patnI bhI mara sakatI hai aura dUsare viyoga bhI ho sakate haiN| kintu jo vyakti dharma kI zaraNa meM calA jAtA hai, usake na pati kA viyoga hogA, na patnI kA viyoga hogA, na putra maregA, na bApa maregA, koI viyoga nahIM hogaa| yadi aisA koI niyama hotA to koI bhI vyakti adharma nahIM krtaa| koI adharma meM nahIM jaataa| parantu aisA koI niyama nahIM hai| niyama isalie nahIM hai ki dharma karane vAle ke pAsa bhI purAnA bhaMDAra bharA huA hai aura dharma na karane vAle ke pAsa bhI purAnA bhaMDAra bharA huA hai| donoM atIta ke sAtha jur3e hue haiN| Aja jisa vyakti ne dharma kI ArAdhanA zurU kI, kyA usakA atIta samApta ho gayA? nahIM, atIta usake sAtha sadA jur3A huA rahatA hai| bhaviSya meM antara A sakatA hai, para atIta kA bhaMDAra khAlI nahIM hotaa| pratyeka vyakti ke sAtha ananta atIta jur3A rahatA hai| vaha eka sAtha samApta nahIM hotaa| jaba taka vaha samApta nahIM hotA, jur3A rahatA hai, taba taka dharma karane vAle meM aura dharma na karane vAle meM koI antara nahIM hotaa| kevala vartamAna ke AdhAra para cintana karanA aura nirNaya lenA tathA atIta ko vismRti ke garta meM DAla denA, samajhadArI nahIM hai| hama aisA kyoM nahIM socate ki hamane Aja dharma kI ArAdhanA prArambha kI, dhyAna kA prayoga zurU kiyA, isase hama atIta ke saMskAroM aura baMdhanoM ko kamakara pAyeMge, para ananta atIta ko eka sAtha samApta kaise kara deMge? isa bhrAnti ko miTAnA caahie| isa bhrAnti ke kAraNa na jAne kitane loga mArgacyuta hokara dharma aura dhyAna ke virodhI bana jAte haiN| atIta kA zodhana karanA, atIta ke khajAne ko khAlI karanA, atIta ke baMdhana ko kATa DAlanA, atIta ke saMskAroM ko samApta kara denA, yaha hai dharma aura dhyAna kA pariNAma yA uddezya / atIta ke pada-cihna raha jAte haiM 225 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmoM se baca jAnA dharma kA uddezya nahIM hai| yaha ho sakatA hai ki Aja kisI vyakti ne dharma kI ArAdhanA prArambha kI, vaha atIta ke prati jAgarUka bana gayA, atIta meM jo bhaNDAra bharA thA, usake prati itanA jAgarUka ho gayA ki vaha use prabhAvita kara skegaa| atIta ke saMskAroM ke udaya meM usane eka rukAvaTa paidA kara dii| dharma kI ArAdhanA kA artha hai vartamAna ke prati jAgarUka rhnaa| vartamAna meM jAgarUka rahane vAlA vyakti eka pratirakSA paMkti khar3I kara detA hai aura taba vaha atIta ke saMskAroM ke prabhAva se baca jAtA hai| zarIra roga se bacatA hai to vaha davAiyoM se nahIM bctaa| vaha apanI pratirakSA paMkti se bacatA hai| hamAre zarIra meM eka pratirakSA paMkti hai, jo roga ke kITANuoM se lar3atI rahatI hai| pUrA zarIra roga ke kITANuoM meM bharA par3A hai| ve usI meM pala rahe haiM, puSTa ho rahe haiN| phira prazna hotA hai ki AdamI svastha kaise raha pAtA hai? zarIra meM kITANu haiM, phira bhI hama svastha isalie raha pAte haiM ki zarIra meM pratirodhAtmaka zakti hotI hai| vaha eNTIbaoNDI hai| vaha pratizarIra roga se bacAtA hai, kITANuoM ko samApta karatA hai| unake AkramaNa ko viphala banA detA hai| yadi yaha pratirodhAtmaka zakti nahIM hotI, yadi yaha pratizarIra kI prakriyA nahIM hotI to kabhI AdamI bistara ko chor3a hI nahIM sktaa| hama dhyAna kA prayoga karate haiM, dharma kI ArAdhanA karate haiM to isakA artha hai ki hama saMskAra ke sAmane pratisaMskAra paidA kara rahe haiN| jo karma kA khajAnA hameM prabhAvita karatA hai, jo saMskAra hameM prabhAvita kara rahe haiM, unake samakSa aisI pratirodhAtmaka paMkti khar3I kara dete haiM ki hama saMskAroM ke prahAroM se baca jAte haiN| yaha hai dharma kA pariNAma aura dhyAna kA prinnaam| hama isa tathya ko vismRta kara kaha dete haiM ki dhArmika jIvana meM vaha vipatti kyoM AyI? are, dhArmika kauna-sA bar3A AdamI hai? dhyAna karane vAlA kauna-sI tIsarI duniyA se AyA huA hai? Aja dharma karane vAlA yA dhyAna karane vAlA bhI atIta se baMdhA huA hai| na jAne atIta meM usane kyA-kyA kiyA thA! aparAdha kA citta usameM vidyamAna thaa| kitane logoM ke jIvana meM usane kitane prakAra ke vighna paidA kie the| bAdhAeM DAlI thiiN| Aja yadi usake jIvana 226 karmavAda Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM vighna-bAdhAeM AtI haiM to vaha kahatA hai, maiM acchA kAma karanA cAhatA thA, para vighna A gyaa| are, tuma apane atIta ko dekho| tumane kitane vighna kie the, kitanI antarAya paidA kI thI? una sabakA pariNAma Aja tumheM bhugatanA par3a rahA hai| ____ AdamI acche kAma prArambha karatA hai to hajAroM vighna sAmane Akara khar3e ho jAte haiN| bure kAma karo, avarodha paidA karane vAle kama mileNge| acche kAma karo, avarodha paidA karane vAle ekatrita ho jaaeNge| aisA hotA hai| yaha saMsAra kA krama hai| ___hamAre saMgha kI ghaTanA hai| lagabhaga pacAsa varSa pUrva udayapura ke saMbhrAnta parivAra kA eka dasa varSIya bAlaka dIkSita hone jA rahA thaa| sAre nagara meM dIkSA kI bAta phaila gii| harSa ke sAtha-sAtha logoM meM virodha bhI ubhara gyaa| bAjAra meM sabjiyAM becane vAlI auratoM ne bhI virodha ke svara meM svara milA diyaa| virodha se pUrva kisI ko yaha jJAta bhI nahIM thA ki vaha bAlaka udayapura meM basa rahA hai, jI rahA hai| kintu jaba dIkSA ke lie vaha taiyAra huA taba virodha kA svara prabala huA aura eka kone meM ajJAta bAlaka sAre nagara meM jJAta ho gyaa| virodha karane vAloM kA usa bAlaka se na koI pArivArika saMbaMdha thA aura na koI lena-dena kA sambandha aura na koI vyAvasAyika sambandha hI thaa| phira bhI unakA virodha thA ki vaha dIkSita na ho| aisI sthitiyoM kI koI tarka-saMgata vyAkhyA nahIM ho sktii| isase eka hI niSkarSa nikalatA hai ki jahAM acchAI kI bAta AtI hai, vahAM avarodha paidA hotA hai| dhyAna karane vAle vyakti meM jaba vipatti AtI hai, jaba use socanA cAhie ki maiMne atIta meM na jAne kitane avarodha paidA kie hoMge, dIvAreM khar3I kI hoMgI ki unakA pariNAma Aja mujhe bhugatanA par3a rahA hai| AdamI meM mUrchA kA citta, AvaraNa kA citta, antarAya kA citta hotA hai| aisI sthiti meM kaise kalpanA kI jAe ki atIta kA pariNAma na Ae, dhArmika vyakti meM vipatti na Ae? yadi aisA cintana kiyA jAtA hai to yaha sacAI para pardA DAlane jaisI bAta hotI hai| aise cintana se dharma aura dhyAna ke prati vimukhatA kA bhAva paidA hotA hai| cintana yaha honA cAhie pada-cihna raha jAte haiM 227 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki vartamAna meM maiM jAgarUka hotA hUM, dhyAna kA prayoga karatA hUM to isakA artha hogA ki bhaviSya meM antarAya, AvaraNa aura mUrchA ke kAraNa jo maiMne saMcita kie haiM, unheM bhugatanA hogA aura yadi vartamAna kI prakriyA tIvra hogI to una saMskAroM ko kSINa karane kI zakti bhI paidA ho jaaegii| kintu vartamAna meM Ane vAlI ghaTanA ke AdhAra para hama koI bhI nirNaya lete haiM to nirNaya yathArtha nahIM ho sakatA, vaha dharma ke pratikUla hogA, mithyA dRSTikoNa hogaa| isa sandarbha meM eka prazna AtA hai ki taba vartamAna meM kyA honA cAhie? yaha prazna bhI mahattvapUrNa hai| isakA uttara itanA hI hai ki vartamAna meM jAgarUkatA bar3hanI caahie| dhyAna karane vAle vyakti meM ghaTanA aura usake pariNAma ke saMvedana kA antara spaSTa honA caahie| yaha hai vartamAna kI jaagruuktaa| ___ baccA ghaTanA aura pariNAma meM spaSTa pharka nahIM kara sakatA, kyoMki vaha ajAna hai| mAM idhara-udhara kucha DhUMr3ha rahI thii| bacce ne pUchA- 'mammI! kyA khoja rahI ho?' vaha bolI-'DaoNkTara kA bila khoja rahI huuN|' baccA bolA-'DaoNkTara kA bila maiM nahIM jaantaa| cUhe kA bila isa kone meM hai|' bacce ke lie DaoNkTara ke bila aura cUhe ke bila meM koI antara nahIM hotaa| jaba taka vyakti kI dhAraNAeM yA mAnyatAeM spaSTa nahIM hotI, taba taka DaoNkTara kA bila cUhe kA bila hI banA rahatA hai| hamArI dhAraNA spaSTa honI cAhie ki dharma aura dhyAna karane vAle aura na karane vAle vyakti meM kyA antara hotA hai| jo vyakti dharma aura dhyAna kA prayoga karatA hai, vaha ghaTanA ke ghaTita ho jAne para bhI saMvedana se nahIM bharatA aura jo dharma aura dhyAna kA prayoga nahIM karatA, vaha ghaTanA ke sAtha baha jAtA hai, saMvedanA se bhara jAtA hai| ghaTanA aura saMvedana-donoM pRthak-pRthak bAteM haiN| eka vyakti ke pAsa lakSapAka taila thaa| usakA nirmANa lAkha auSadhiyoM ke mizraNa se hotA hai| vaha bahumUlya hotA hai aura usakA milanA bhI bahuta durlabha hai| naukara ne usa taila bhare martabAna ko utthaayaa| 228 karmavAda Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha hAtha se phisalA aura phUTa gyaa| itanA bahumUlya taila! mAlika zAnta thaa| ghaTanA usake sAmane ghaTita huI para usako koI saMvedana nahIM huaa| . ___ eka vyakti kAMca ke gilAsa meM dUdha pI rahA thaa| gilAsa hAtha se chUTA aura cUra-cUra ho gyaa| dUdha gayA, gilAsa gyaa| usa gilAsa se TUTane kI jhaMkAra eka ghaMTe taka hotI rhii| mAlakina usa vyakti ko kharA-khoTA sunAtI rhii| ___lakSapAka taila kA bartana phuuttaa| eka minaTa meM jhaMkAra banda ho gii| kAMca kA gilAsa phUTA aura jhaMkAra eka ghaMTe taka hotI rhii| eka meM saMvedana nahIM thA, isalie jhaMkAra nahIM huii| eka meM saMvedana kI adhikatA rahI, isalie jhaMkAra hotI rhii| . dharma kI ArAdhanA aura dhyAna karane vAle vyakti meM antara yaha AtA hai ki vaha ghaTanA se prabhAvita nahIM hotaa| vaha ghaTanA ko jAna jAtA hai, para saMvedana meM nahIM bhtaa| jisakA jJAna jAga jAtA hai, usakA saMvedana so jAtA hai| jisameM jJAna supta hotA hai, usakA saMvedana jAga jAtA hai| hama padArtha kI upalabdhi ke sAtha dhyAna ko na toleN| padArtha ko sAmane rakhakara dhyAna kI kasauTI na kreN| dharma ko nIce stara para ghasITakara na le jaaeN| dharma mahAn tattva hai| dharma aura dhyAna kI ArAdhanA ke dvArA cetanA meM mahAn parivartana ghaTita hotA hai| jaise-jaise dharma kI cetanA jAgatI hai, vaise-vaise saMvedana kI cetanA kama hotI jAtI hai, sukhI hone kI yA duHkhI hone kI cetanA kama hotI jAtI hai| jaise-jaise dharma aura dhyAna kI cetanA supta rahatI hai, vaise-vaise cAroM ora duHkha kI saMvedanA jAga jAtI hai| vaise loga cAhe arabapati bhI kyoM na hoM, thor3e se nukasAna se tilamilA jAte haiN| sau rupaye khone mAtra se unakI nIMda harAma ho jAtI hai| dhyAna kA kAma ghaTanA ko badalanA nahIM hai| usakA kAma hai ghaTanA se hone vAlI saMvedanA kI cetanA ko rUpAntarita kara denA, badala denaa| yadi hama isa sacAI ko samajha lete haiM to dhyAna kI sArthakatA hotI hai, zrama kI sArthakatA hotI hai, karma ke saMskAra kSINa hote haiM aura eka nayI cetanA kA jAgaraNa hotA hai| pada-cihna raha jAte haiM 226 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare koI, bhoge koI eka bhAI ne pUchA-AnuvaMzikatA ke kAraNa baccoM meM aneka roga saMkrAMta hote haiN| yaha bar3I ajIba bAta hai| aparAdha dUsare kA aura usakA pariNAma bhugatanA par3atA hai saMtAna ko| yaha kyoM? ___yaha prazna karmavAda ke sambandha meM bhI ho sakatA hai| loga pUchate haiM, karma vaiyaktika hotA hai yA sAmAjika? jo karma sAmAjika hotA hai, usakA saMkramaNa hotA hai| vaiyaktika karma kA saMkramaNa nahIM hotaa| vaiyaktikatA aura sAmAjikatA ke bIca meM eka bheda-dekhA hai aura vaha hai saMkramaNa honA, vinimaya honA yA saMkramaNa na honA, vinimaya na honaa| sAmAjikatA meM saMkramaNa hotA hai, vinimaya hotA hai| jo vyatigata vizeSatA hai, caitanya hai, usameM na saMkramaNa hotA hai aura na vinimaya hotA hai| saMvedana vyaktigata hotA hai, isalie usameM na vaha saMkrAnta hotA hai aura na usameM vinimaya hotA hai| prazna hotA hai-kyA karma vaiyaktika hai yA sAmAjika? kyA aisA hotA hai ki karma kare koI aura bhoge koI? karmavAda kA eka siddhAnta hai, eka niyama hai ki jo karma karatA hai vahI use bhogatA hai| kintu isake viparIta bhI dekhA jAtA hai ki eka vyakti dharma-karma karatA hai aura samUce samAja aura rASTra ko usakA pariNAma bhugatanA par3atA hai| acche karma kA acchA phala aura bure karma kA burA phl| isa prakAra kI ghaTanAoM se bhI itihAsa bharA par3A hai| eka zAsaka lar3AI lar3atA hai aura sArA rAjya barabAda ho jAtA hai| samUcA deza kaThinAiyoM meM phaMsa jAtA hai| sAmrAjyalipsu zAsaka apanI lipsA kI pUrti ke lie yuddha lar3atA hai, taba sArA rAjya usa yuddha kI jvAlA 230 karmavAda Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jhulasa jAtA hai| eka vyakti koI aisA kArya karatA hai ki pUrA samAja yA rASTra usase lAbhAnvita ho jAtA hai| parivAra meM to aisA hotA hI hai| pitA dhana kamAtA hai aura putra ko vaha anAyAsa hI mila jAtA hai| dhana paitRka virAsata meM prApta hotA hai| isI prakAra paitRka virAsata ke rUpa meM kucha guNa-doSa bhI milate haiN| pitA kA lAbha saMtati ko lAbhAvinta karatA hai aura pitA kI hAni saMtati ko hAni pahuMcAtI hai| yaha paitRka virAsata hai| eka varga ne juA khelA aura mahAbhArata ke yuddha kI pIr3A aneka ko bhoganI pdd'ii| kAmukatA kisI samrATa meM thI aura pUrA deza paratantra ho gyaa| ye sArI ghaTanAeM yaha socane ke lie vivaza karatI haiM ki karma sAmAjika bhI hotA hai| yadi vaha sAmAjika nahIM hotA to karma karane vAle ko hI usakA pariNAma bhoganA pdd'taa| vaha sAmAjika hai, isalie eka vyakti ke karma kA pariNAma aneka vyaktiyoM ko bhugatanA par3atA hai| pRthvIrAja cauhAna ne kucha kiyA, usakA pariNAma pUre bhAratavarSa ko bhugatanA pdd'aa| candragupta maurya ne kucha kiyA, usakA pariNAma pUre rASTra ko milaa| eka ke kAraNa pUrA deza kaThinAiyoM meM phaMsa gayA aura dUsare ke kAraNa pUrA rASTra saMgaThana-sUtra meM baMdha gyaa| eka akele vyakti ke dvArA vAMchanIya yA avAMchanIya karma kiyA jAtA hai aura usakA pariNAma vyApaka rUpa meM bhugatanA par3atA hai| kyA ina sArI ghaTanAoM se hama yaha svIkAra karane ke lie bAdhya nahIM ho jAte ki karma sAmAjika bhI hotA hai| phira prazna hotA hai ki yadi karma sAmAjika hotA hai, to 'jo karma karatA hai, vahI phala bhogatA hai'-karmavAda kA yaha siddhAnta kaise Tika pAegA? donoM ora praznacihna haiN| isa sthiti meM hameM kucha gahare meM utarakara socanA hogaa| hama isa kahAnI para dhyAna deM ___eka gIta-saMgoSThI meM eka mahilA gIta gA rahI thii| eka vyakti usa gIta ko sunate-sunate Uba gyaa| usane kahA-'kauna mahilA hai? gAnA jAnatI hI nhiiN| kevala galA phAr3a rahI hai| pAsa meM baiThA vyakti bolA-'merI palI hai| usa vyakti ne kahA-'kSamA kreN| isa becArI kA doSa hI kyA? kisa gadhe ne yaha gIta likhA! vaha bolA-'mahAzaya! maiMne hI apanI patnI ke lie yaha gIta likhA hai| usa vyakti ne kahA-'kSamA kareM!' ___ kare koI, bhoge koI 231 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gIta gAne vAlI kA bhI doSa hai aura likhane vAle kA bhI doss| donoM ora se doSa A rahA hai| sAmAjika jIvana ke bahuta sAre vyavahAra aura kArya do se sambandhita hote haiN| isI bindu para hamane AcaraNa aura vyavahAra meM eka bheda-rekhA khIMcI thii| AcaraNa hotA hai vyaktigata aura vyavahAra hotA hai saamaajik| jahAM do nahIM hote, vahAM vyavahAra nahIM hotaa| vyavahAra dUsare ke prati hotA hai aura AcaraNa ekaniSTha hotA hai, svagata hotA hai| vyavahAra sadA dviSTha hogaa| usake lie kama-se-kama do caahie| pUrA sAmAjika jIvana do se jur3A huA hai| dvandva ke binA vyavahAra nahIM hotaa| samAja kA jIvana nahIM hotaa| vyavahAra kA artha hotA hai bhed| bheda kA artha hai. dvait| jahAM do haiM, vahAM bheda hogA aura vahAM vyavahAra hogaa| kintu karma do se saMbaMdha nahIM rkhtaa| yadi vaha do se saMbaMdhita hotA hai to vaha vaiyaktika nahIM ho sktaa| kintu vyavahAra meM dekhA jAtA hai ki karma sabase saMbaMdha rakhatA hai| isalie hameM eka bhedarekhA khIMcanI hogii| ___ do prakAra ke kAraNa hote haiM-upAdAna kAraNa aura nimitta kaarnn| upAdAna kI dRSTi se karma nitAMta vaiyaktika hotA hai| hama jo yaha kahate haiM ki apanA kiyA huA svayaM apane ko bhugatanA hogA, yaha upAdAna kI dRSTi se kahA hai| karma kA upAdAna vyakti svayaM hotA hai| vyakti svayaM karma karatA hai aura svayaM hI use bhugatatA hai| yadi vaha upAdAna nahIM hotA to use bhoganA nahIM pdd'taa| nimitta kAraNa vaiyaktika nahIM hotaa| vaha sAmUhika yA sAmAjika hotA hai| sau AdamI cilacilAtI dhUpa meM yAtrA kara rahe haiN| sabako garmI kA anubhava hotA hai, pIr3A hotI hai| kisI eka ko nahIM, sabako kaSTa hotA hai| kyoMki yaha nimitta hai aura nimitta sAmudAyika hotA hai| isI prakAra saMvedana vaiyaktika hotA hai aura pariNAma saamudaayik| karma kiyaa| usako jaba bhugatanA par3atA hai, taba karma kA phala yA saMvedana vaiyaktika hotA hai| vyakti saMvedana karatA hai, para pariNAma sAmAjika ho sakatA hai| eka ghaTanA ghttii| usakA pariNAma aneka vyaktiyoM ko bhugatanA par3atA hai| vAMchanIya yA avAMchanIya, priya yA apriya, koI sthiti banI, 232 karmavAda Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usase yadi sau vyakti saMbaMdhita haiM to sabako usakA pariNAma bhugatanA pdd'egaa| ghara kA mukhiyA hai| vaha saTTe meM dhana hAra gyaa| parivAra meM pacAsa AdamI haiN| sabako usa hAni ko bhugatanA pdd'egaa| sabako arthAbhAva kA sAmanA karanA pdd'egaa| yaha pariNAma sAmudAyika bana gyaa| kintu saMvedana sAmudAyika nahIM bntaa| sau vyaktiyoM kA saMvedana eka-jaisA nahIM hotaa| sabakA saMvedana alaga-alaga hotA hai| sabase tAratamya rhegaa| ghaTanA eka hotI hai, para itane prakAra ke saMvedana hote haiM ki eka vyakti kA saMvedana dUsare vyakti se nahIM miltaa| udAharaNa ke lie dekheM, eka vyakti kA dhana calA gyaa| bApa ne vyavasAya meM lAkhoM rupaye gaMvA die| putra socegA-pitAjI ne yaha kyA kara DAlA? aisA vyavasAya kyoM kiyA? hama kitane sampanna the, Aja garIba ho ge| vaha rotA hai, duHkha pradarzita karatA hai| dUsarA putra socatA hai-pitAjI ne hI to dhana kamAyA thA aura vaha unhIM ke hAthoM cuka gyaa| vyavasAya meM hAni-lAbha hotA hI hai| cintA kI kyA bAta hai? tIsarA putra kahatA hai-aisA honA thA, ho gyaa| zoka karane se kyA lAbha? cauthA putra socatA hai-dhana kI prakRti hai jaanaa-aanaa| hamAre pAsa do hAtha haiM, dasa aMguliyAM haiM, puruSArtha kareMge aura phira pairoM para khar3e ho jaaeNge| sabakI pratikriyAeM alaga-alaga haiN| sabakA saMvedana bhinna hai| yaha hai saMvedana kI vaiyaktikatA aura pariNAma kI saamuuhiktaa| isa prakAra do varga bana jAte haiM1. upAdAna aura saMvedana-ye donoM vaiyaktika hote haiN| 2. nimitta aura pariNAma-ye donoM sAmUhika hote haiN| isa sandarbha meM yadi karmavAda ko samajhA jAe to jo karatA hai, vaha bhogatA hai, yaha karma kI vaiyaktikatA bhI saca hai aura eka ke kie karma kA pariNAma samUha ko bhugatanA par3atA hai, yaha karma kI sAmAjikatA bhI saca hai| donoM pakSa milakara hI eka pUrA citra prastuta karate haiN| eka pakSa pUrA citra nahIM banA sktaa| hama apanI dRSTi ko donoM pakSoM ke AdhAra para saMtulita kareM ki jaba nimitta kI dRSTi se vicAra karate haiM, to karma sAmAjika hotA hai aura jaba upAdAna kI dRSTi se vicAra karate haiM to karma vaiyaktika hotA hai| saMvedana kI dRSTi se socate haiM to karma kare koI, bhoge koI 233 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyaktika hotA hai aura pariNAma kI dRSTi se socate haiM to karma sAmAjika . hotA hai| samAja netA ke AdhAra para calatA hai, phira cAhe ekAdhipatya ho yA prajAtaMtra ho| yaha nahIM hotA ki samAja meM saba-ke-saba netA hoM, agraNI hoN| samAja kucheka vyaktiyoM ke sahAre calatA hai, isalie pariNAma kA bhI kucha vyaktiyoM para nirbhara honA svAbhAvika hai| para usakI saMcAritA, saMkramaNazIlatA aura prabhAva pUre samAja para honA z2arUrI hai| isakA eka pahalU aura hai| manovijJAna kI dRSTi se mAnA jAtA hai ki jIna meM do prakAra kI vizeSatAeM hotI haiN| mAtA-pitA ke guNa saMtAna meM saMkrAMta hote haiM, virodhI guNa bhI saMkrAMta hote haiN| usameM eka prabhAvI hotA hai aura dUsarA aprbhaavii| jo prabhAvI hotA hai vaha vyakta ho jAtA hai aura jo aprabhAvI hotA hai, vaha parde ke pIche raha jAtA hai| karmavAda kI yahI prakRti hai| hamAre sAtha jitane karmoM kA sambandha hai, una sabhI karmoM kI virodhI prakRtiyAM banI rahatI haiN| jaise sukhavedanIya karma hai to duHkhavedanIya karma bhI hai| isI prakAra zubha nAma-karma-azubha nAma karma, ucca gotrakarma-nIca gotrakarma, zubha AyuSya-azubha aayussy| donoM virodhI prakRtiyAM haiN| ye itanI virodhI haiM ki eka ke Ane para dUsarI prakRti badala jAtI hai| donoM eka sAtha nahIM ho sktiiN| jisa samaya sukhavedanIya karma kA udaya rahegA, vaha karma phala degA, usa samaya duHkhavedanIya karma kA udaya nahIM hogaa| vaha phala nahIM degaa| vaha parde ke pIche calA jaaegaa| jisa kSaNa asukhavedanIya karma kA udaya hotA hai to usa kSaNa meM sukhavedanIya karma nIce calA jaaegaa| yaha cakra calatA rahatA hai| yadi aisA nahIM hotA hai to puruSArtha kI bAta hI samApta ho jAtI hai| . ___ eka bhAI ne pUchA thA-roga hotA hai taba auSadhi lI jAtI hai| yaha auSadhi kA sevana bhulAvA to nahIM hai? bhulAvA nahIM hai| davA bhI nimitta banatI hai| roga ke kAraNa jo asukhavedanIya karma vipAka meM thA, vaha davA ke nimitta se calA gayA, avipAka meM calA gayA, anudaya meM calA gyaa| usakA prabhAva nahIM rhaa| vaha sukhavedanIya ke prakaTa hote hI samApta ho gyaa| vaha sthiti AtI hai, dUsarI tirohita ho jAtI hai| 234 karmavAda Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garmI kA mausama hai| AdamI dhUpa meM baiThA hai| use kaSTa kA anubhava hotA hai| use kaSTa kI saMvedanA huI aura vaha per3a kI saghana chAMha meM jAkara baiTha gyaa| vahAM sukha kA saMvedana prArambha ho gyaa| karma badala gayA, karma kA vipAka badala gyaa| pyAsa lagI, bhUkha lgii| asukhavedanIya kA udaya ho gyaa| pAnI pIyA, pyAsa miTa gii| bhojana kiyA, bhUkha miTa gii| sukhavedanIya kA udaya ho gyaa| ___do virodhI karma-prakRtiyAM nirantara calatI rahatI haiN| nimittoM ke anusAra kabhI koI prakRti prakaTa ho jAtI hai aura kabhI koI prakRti prakaTa ho jAtI hai| eka AdamI ne koI acchA kAma kiyaa| usase hajAra AdamiyoM ko sukha milaa| isa sthiti meM upAdAna kI dRSTi se hama nahIM kaha sakate ki vaha AdamI sukha dene vAlA hai, kintu nimitta kI dRSTi se kahA jA sakatA hai ki vaha sukha dene vAlA hai| eka AdamI ne aNubama kA prayoga kiyaa| lAkha AdamI eka sAtha mAre ge| upAdAna kI dRSTi se nahIM kahA jA sakatA ki vaha mArane vAlA hai, kintu nimitta kI dRSTi se kahA jA sakatA hai, ki vaha mArane vAlA hai| yadi manuSya maraNadharmA nahIM hotA, usameM marane kI kSamatA nahIM hotI to hajAra aNubamoM kA visphoTa karane para bhI AdamI kabhI nahIM mrtaa| AdamI tabhI to maratA hai ki usameM marane kI arhatA hai, yogyatA hai| marane kA upAdAna AdamI hai, basa nimitta milA aura vaha mara gyaa| nimitta kA utanA hI kAma hai ki jo upAdAna hai, use vyakta kara denaa| jo upAdAna niSkriya hai, use sakriya kara denaa| jo aprabhAvI hai, use prabhAvI banA denaa| hamArA sArA vyavahAra nimittoM ke AdhAra para calatA hai, isIlie AdamI mAnatA hai ki amuka ne use sukhI banA diyA, amuka ne use duHkhI banA ddaalaa| vaha kabhI kisI kI prazaMsA karatA hai aura kabhI kisI kI nindA karatA hai| yaha socakara prazaMsA karatA hai ki isane merA bhalA kiyA hai aura yaha socakara nindA karatA hai ki isane merA ahita kiyA hai| donoM sahI haiN| donoM bAteM calatI haiN| nimitta ke binA hamArA kAma nahIM cltaa| kintu nimitta para aTaka jAnA sacAI ko vahIM samApta kara denA hai| upAdAna ko samajhanA bhI bahuta jarUrI hai| kare koI, bhoge koI 235 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta ke AdhAra para paristhitivAda kA vikAsa huaa| paristhitivAda mithyA nahIM hai, kintu jahAM kevala paristhiti para hI sArA bojha DAla. diyA jAtA hai, use hI sarvopari mUlya de diyA jAtA hai, vahAM vyakti chipa jAtA hai, phira burAI karane meM use koI saMkoca nahIM hotA, kyoMki vaha mAna letA hai ki usakA koI lenA-denA nahIM hai| paristhiti vyApaka hai, sAmUhika hai, vaha baca jAtA hai| isase bar3I samasyA paidA hotI hai| vyakti burA na bane, isalie vaiyaktika cetanA bahuta jarUrI hai aura vyakti dUsaroM ke prati burA na bane, isalie sAmUhika cetanA kA vikAsa bhI bahuta Avazyaka hai| paristhitivAda yA nimittavAda tathA karmavAda yA upAdAnavAda, donoM kA yoga hue binA kAma ThIka nahIM bntaa| .. karmavAda ke sandarbha meM bhagavAn mahAvIra ne do mahattvapUrNa sUtra die haiM-svayaM udita aura pareNa udiirit| karma kI do avasthAeM hotI haiN| eka hai, karma svayaM udaya meM AtA hai| vyakti apane puruSArtha ke dvArA karma ko udIrNa karatA hai, karma ko vipAka avasthA meM lAtA hai aura usakA phala bhogatA hai| yaha nitAnta vaiyaktika hai| karma kI dUsarI avasthA hai ki vaha dUsare nimitta ke dvArA udIrita hotA hai| karma svayaM vipAka avasthA ko prApta nahIM ho rahA hai, kintu dUsarA usa karma ko, upAdAna yA saMskAra ko, udaya avasthA meM lA detA hai| yaha hai udiiritaavsthaa| ise hama eka ghaTanA ke mAdhyama se smjheN| eka vyakti svastha hai| use kisI bhI prakAra kI bImArI nahIM hai| vaha rAste para ArAma se cala rahA hai| pIche se koI Akara zastra kA prahAra karatA hai aura usa vyakti kI vahIM mRtyu ho jAtI hai| yaha mRtyu svayaM-prApta mRtyu nahIM hai, svayaM dvArA udIrNa nahIM, kintu dUsare vyakti dvArA udIrita mRtyu hai| yaha mRtyu dUsare vyakti dvArA lAyI gaI hai| jo mRtyu bIsa-tIsa varSa bAda hone vAlI thI, vaha zastra prahAra se abhI ho gii| yaha udIrita mRtyu hai| yaha karma kA sAmAjika saMbaMdha hai| pratyeka karma kA udaya ina do sthitiyoM meM hotA hai-svayaM udIrNa aura dUsare ke dvArA udiirit| sAmAjika karma kA artha hai-udIrita krm| eka aisA kAma hotA hai ki hajAroM vyaktiyoM ke sAtha karma kI udIraNA ho jAtI hai, karma 236 karmavAda Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vipAka ho jAtA hai| jo karma na jAne kaba vipAka meM AtA hai, vaha tatkAla vipAka meM A gyaa| jitanI saMkrAmaka bImAriyAM hotI haiM, ve saba udIrita hotI haiN| plega, haijA Adi saMkrAmaka bImAriyAM acAnaka AtI haiM, phailatI haiM aura aneka vyaktiyoM ko apanA zikAra banA letI haiN| ve udIrita bImAriyAM haiN| plega kA eka rogI gAMva meM AtA hai aura sArA gAMva mahAmArI kI bImArI se saMkrAnta ho jAtA hai| aisI sthiti meM kahA jA sakatA hai, 'karatA koI hai aura bhoganA kisI dUsare ko par3atA hai|' acchA kAma kisI ne kiyA aura usakA pariNAma milA dUsaroM ko| burA kAma kisI ne kiyA aura usakA pariNAma bhoganA par3A dUsaroM ko| isa sandarbha meM karma sAmAjika bana jAtA hai| agara karma ko sAmAjika na mAneM to vyakti itanA 'kaTa' ho jAtA hai ki dUsare se prabhAvita hotA hI nhiiN| phira to vyakti vyakti hI raha jAtA, samAja banatA hI nhiiN| samAja tabhI banatA hai, jaba saMkramaNazIlatA rahatI hai| eka kA prabhAva dUsare taka pahuMcatA hai, tabhI samAja banatA hai| yadi koI kisI se prabhAvita hotA hI nahIM, aprabhAvI avasthA banI rahatI hai to yaha nitAnta vaiyaktika avasthA hai| isameM sAmAjikatA kA vikAsa hI nahIM hotaa| isa sandarbha meM hama isa prazna para bhI vicAra kareM ki kyA dhyAna vaiyaktika hai yA sAmAjika? karma ke sAtha dhyAna kI carcA bhI karanI hogI, kyoMki donoM jur3e hue haiN| karma bandhana dhyAna bandhana-mukti kA upAya hai| karma vaiyaktika aura sAmAjika donoM prakAra kA hotA hai to kyA dhyAna bhI donoM prakAra kA hotA hai? jainendrakumArajI ne bhI yaha prazna rakhA ki dhyAna kA prayoga ThIka hai, para yaha vyakti ko hI Atmarati meM le jAtA hai| yAnI vyakti apane Apa meM lIna ho jAtA hai, antarmukhI bana jAtA hai| . hyUma ne vyaktiyoM ko do vargoM meM baaNttaa| eka varga meM ve vyakti Ate haiM, jo bahirmukhI (eksTrAvaTa) hote haiM aura dUsare varga meM ve vyakti Ate haiM, jo antarmukhI (inTrAvaTa) hote haiN| jo antarmukhI hotA hai, vaha apane bAre meM socatA hai, apane bhItara dekhatA hai, saba kucha apane lie karatA hai, dUsare ke viSaya meM koI cintA nahIM krtaa| yaha Atmarati kare koI, bhoge koI 237 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| prazna hai ki kyA dhyAna Atmarati meM le jAtA hai? yadi vaha Atmarati meM le jAtA hai to vaha samAja ke lie hAnikAraka hai| dhyAna karane vAle samAja ke vikAsa meM bAdhaka banate haiM, sAdhaka nhiiN| dhyAna karane vAle saba antarmukhI bana jAeMge, phira vyavahAra nahIM cala skegaa| sArA vikAsa Thappa ho jaaegaa| phira na samAja kA astitva rahegA aura na rASTra kI upayogitA hI rhegii| yaha sArA Atmarati kA pariNAma hai| kintu jaba karma vaiyaktika aura sAmAjika-donoM prakAra kA hotA hai to dhyAna bhI ina donoM sthitiyoM meM vilaga nahIM ho sktaa| koI bhI vyakti nitAMta antarmukhI yA nitAnta bahirmukhI nahIM ho sktaa| dhyAna karane vAlA nitAnta vaiyaktika nahIM ho sakatA aura yadi eka pratizata hotA hai to vaha apavAda hI mAnA jaaegaa| yaha sAmAnya sthiti nahIM ho sktii| jo vyakti dhyAna nahIM karatA, korA bahirmukhI hotA hai, kevala bAhara-hI-bAhara dekhatA hai, vaha samAja ke lie siradarda bana jAtA hai| jo nitAnta antarmukhI hotA hai, vaha samAja ke lie siradarda nahIM banatA, kintu anupayogI bana jAtA hai| kintu mujhe lagatA hai ki dhyAna karane vAlA na siradarda banatA hai aura na anupayogI banatA hai| tarkazAstra kA eka niyama hai-deharI-dIpaka nyaay| dIye ko dahalIja para rakha diyA jaae| bhItara bhI prakAza hogA aura bAhara bhI prakAza phailegaa| dhyAna karane vAlA svayaM prakAzita hotA hai aura samAja meM andhakAra nahIM phailatA, kucha prakAza hI phailatA hai| eka vyakti ne dhyAna-sAdhanA kii| vaha parivAra meM gyaa| usake parivartita jIvana-vyavahAra se pUrA parivAra sukhI ho gyaa| dhyAna kiyA eka vyakti ne aura lAbha milA pUre parivAra ko| eka vyakti ne dhyAna-sAdhanA kI, usakI smRti bar3hI, mAnasika saMtulana bar3hA, ekAgratA kA vikAsa huA, usakA bauddhika stara bar3hA aura vaha parivAra kA saMbhrAnta sadasya bana gyaa| usakA pariNAma pUre parivAra ko milaa| loga pUre parivAra kI prazaMsA karane lge| vaiyaktikatA aura sAmudAyikatA ko alaga nahIM kiyA jA sktaa| donoM sAtha-sAtha calate haiN| nimitta aura upAdAna ke binA koI kAma nahIM hotaa| karmavAda kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai ki karma pudgala ko 238 karmavAda Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura pudgala-pariNAma ko prApta kara phala detA hai-poggalaM pappa, pogalapariNAma ppp| inake binA karma phala nahIM de sktaa| Aja kA zarIrazAstrI (phijiyolaoNjisTa) kahatA hai ki zarIra kA choTA-bar3A honA, lambA-ThiganA honA-yaha sArA pIyUSa granthi ke srAva para nirbhara rahatA hai| yaha srAva pUrI zarIra-racanA para prabhAva DAlatA hai| yaha hai pudgala-pariNAma hai| karmazAstrI usa bhASA meM kahegA ki zarIra kI lambAI-caur3AI, sundaratA-asanduratA-ye saba karma se jur3e hue haiN| jaba pudgala kA pariNamana hotA hai, taba karma phala detA hai| yadi pudgala kA pariNamana nahIM hotA to karma apanA phala nahIM de sktaa| yaha sambandha upAdAna taka pahuMca jAtA hai| upAdAna haiM-pudgala aura pudgala kA prinnmn| rAta ko dasa bajate hI AMkhoM meM nIMda ghulane laga jAtI hai| rAtri kA yaha samaya nIMda kA nimitta banatA hai| yadi yaha nimitta nahIM milatA to nIMda nahIM aatii| nimitta badala jAtA hai to nIMda bhI badala jAtI hai| isameM bhI karma jur3a jAtA hai| vahI karma prabhAvI hotA hai, jise nimitta mila jAtA hai, pudgala aura pudgala kA pariNamana prApta ho jAtA hai| dhyAna karane vAle vyakti ko saMtulana sthApita karanA hotA hai| dhyAna-kAla meM zArIrika kaSTa hotA hai, para yaha kaSTa acche pariNAma lAtA hai| AdamI ina zArIrika kaSToM meM ghabarAkara dhyAna-sAdhanA ko chor3a detA hai| yaha usakI kamajorI hai| bilaunA kiyA, makkhana nikaalaa| aba usako tapAkara ghI prApta karanA hai| to kyA makkhana ko sIdhA agni para rakhane se ghI ho jAegA? nahIM, sIdhA agni para rakhane se Aga bhabhakegI, makkhana hI naSTa ho jaaegaa| yadi makkhana ko eka bartana meM rakhakara Aga para tapAte haiM to agni bhI rahatI hai aura ghI bhI mila jAtA hai| prazna hotA hai, becAre bartana ko kyoM tapAte haiM? bartana kA kyA lenA-denA hai makkhana se? ghI bananA hai makkhana ko, bartana ko ghI nahIM bananA hai| para makkhana ko bartana meM rakhe binA ghI milatA nhiiN| hama acche vicAra aura acche bhAva lAnA cAhate haiM, para jaba taka yaha bartana-zarIra acchA nahIM banegA, taba taka vaha acche vicAroM aura acche bhAvoM kA saMvAhaka yA utpAdaka nahIM ho skegaa| cUlhe para to zarIra ko hI rakhanA hotA hai| mana to kare koI, bhoge koI 236 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake bhItara hai| makkhana to zarIra ke bhItara hai| yadi yaha bartana hI ThIka nahIM hogA to ghI sIdhA Aga meM jAegA, kharAba ho jaaegaa| kore mana ko sudhArane kI bAta yA bhAvoM ko acchA karane kI bAta prApta nahIM hotii| yadi hama upAdAna ko ThIka kara dete haiM to paristhiti svayaM ThIka ho jAtI hai| upAdAna ko ThIka karanA hamAre vaza kI bAta hai| Aja. cakra ulTA calatA hai| AdamI paristhiti ko sabase pahale ThIka karanA cAhatA hai, vyakti ko nhiiN| vyakti upAdAna hai| usako ThIka kie binA paristhiti ThIka nahIM ho sktii| pahale hama upAdAna ko ThIka kareM, sAtha-sAtha paristhiti kA bhI parivartana ho| ___ ina sAre sandarbho meM karmavAda aura dhyAna ke siddhAnta ko samajhane meM hameM suvidhA hogI, dhyAna ke parikara, dhyAna ke vighna, zarIra aura mana kI bAdhAeM, vicAra ke vighna Adi ko sahI-sahI samajhane meM sahayoga milegaa| hama saMtulita dRSTi kA vikAsa kreN| hameM upAdAna aura nimitta-ina donoM ke sAtha calanA hai| ina donoM ko samajhanA hai| karmavAda aura dhyAna ko bhI ina donoM sandarbho meM samajhate haiM to hamAre vikAsa meM sahayoga milatA hai| 240 karmavAda Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva kA jAdU adhyApaka ne kahA-seTha sAhaba! ApakA lar3akA par3hane meM bahuta kamajora hai| para cintA kI koI bAta nahIM hai| maiMne aneka gadhoM ko par3hAkara yogya AdamI banAyA hai| seTha ne kahA-dhanyavAda! Azcarya hai ki Aja ke AnuvaMzikI vijJAna ne itanI pragati kara lI ki gadhe ko bhI AdamI banAnA saMbhava ho sakA hai| AnuvaMzikI vijJAna itanA Age bar3hA yA nahIM, para antarjagat meM aisA hotA hai ki AdamI gadhA bana jAtA hai aura gadhA AdamI bana jAtA hai| bhItara ke jagat meM bahuta AzcaryakArI parivartana hote haiN| sUkSma jagat ke parivartanoM ke AdhAra para karmavAda kA siddhAnta bnaa| usakA eka sUtra hai-savvajoNiyA khalu jIvA-jIva sArvayonika hote haiN| kisI bhI yoni kA jIva kisI bhI yoni meM jAkara utpanna ho sakatA hai| yaha * sArvayonikavAda karmavAda kA mahattvapUrNa siddhAnta hai| jIvana kI utpati meM yoni kI koI pratibaddhatA nahIM hai| gadhA marakara AdamI bana sakatA hai aura AdamI marakara gadhA bana sakatA hai| antara itanA-sA hai ki AnuvaMzikI vijJAna ke anusAra jIte-jI itanA badalA jA sakatA hai aura karmavAda vijJAna ke anusAra badalane ke lie maranA par3atA hai| binA mare aisA parivartana nahIM ho sktaa| taba prazna hotA hai ki kyA pratyeka parivartana . ke lie AdamI ko maranA hI par3atA hai yA aura koI upAya bhI hai? ____ karmavAda ke aneka niyama haiM, aneka rahasya haiN| AdamI una rahasyoM aura niyamoM ko pUrA nahIM jAnate, isIlie aneka bhrAntiyAM utpanna hotI haiN| karmavAda kA eka niyama hai-zakti kA alpIkaraNa aura zakti kA sNvrdhn| karma kI jo phalAdAna kI zakti hai, usako kama bhI kiyA bhAva kA jAdU 241 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA sakatA hai aura bar3hAyA bhI jA sakatA hai| phalAdAna kI kAla-avadhi ko bar3hAyA bhI jA sakatA hai aura karma bhI kiyA jA sakatA hai| yaha hai zakti-parivartana kA siddhaant| ____ karmavAda kA dUsarA niyama hai-jaati-privrtn| karma kI jAti ko badalA jA sakatA hai| baMdhakAla meM karma ke eka prakAra ke paramANu baMdhate haiN| pazcAt una paramANuoM kI jAti ko badalA jA sakatA hai| yaha Aja kA nasla-parivartana kA siddhAnta hai| nasla badalI jA sakatI hai| usI kA eka udAharaNa diyA gayA hai| usakI caturbhagI isa prakAra banatI hai 1. puNya aura usakA phala punny| 2. pApa aura usakA phala paap| 3. puNya aura usakA phala paap| 4. pApa aura usakA phala punny| prathama do vikalpa nirvivAda haiN| puNya kA phala puNya aura pApa kA phala pApa-isameM koI vivAda nahIM hai| kintu zeSa do vikalpa jaTila haiN| hai puNya aura phala hogA paap| hai pApa aura phala hogA punny| prazna hotA hai ki yaha saMbhava kaise ho sakatA hai? isakA samAdhAna hai ki jAti-parivartana ke dvArA aisA ho sakatA hai| yaha bahuta bar3A rahasya hai karmavAda kaa| isake AdhAra para aneka bAteM badala jAtI haiM, bahuta bar3A parivartana hotA hai| puNya kA baMdha huaa| isa baMdha meM sArA karma-paramANu-saMgraha puNya se jur3A huA hai| kintu bAda meM aisA koI puruSArtha huA ki usa saMgraha kA jAtyantara ho gyaa| jo puNya ke paramANu the, ve pApa ke paramANu bana ge| jo sukha dene vAle paramANu the, ve duHkha dene vAle paramANu bana ge| isI prakAra pApa kA baMdha huaa| isa baMdha se karma kA sArA paramANu-saMgraha pApa se jur3A huA hai, kintu bAda meM aisA puruSArtha huA, itanI ghora tapasyA kI gaI, sAdhanA kI gaI ki usa saMgraha kA jAtyantara ho gyaa| jo pApa ke paramANu the, ve puNya ke paramANu bana gae, jo duHkha lene vAle paramANu the, ve sukha dene vAle paramANu bana ge| 242 karmavAda Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye do vikalpa bana ge| paramANuoM kA saMgraha huA puNya rUpa meM aura usakA pariNAma ghaTita huA pApa ke rUpa meN| paramANuoM kA saMgraha huA pApa ke rUpa meM aura usakA pariNAma ghaTita huA puNya ke rUpa meN| yaha jAtyantara kA utkRSTa udAharaNa hai| yaha AmUlacUla parivartana kA udAharaNa hai| karmavAda kA dUsarA mahattvapUrNa udAharaNa hai-jaati-privrtn| isa jAti-parivartana yA zakti-parivartana kI prakriyA ko jAnanA Avazyaka hai| koI bhI AdamI pApa kA phala pAnA nahIM caahtaa| sabhI puNya kA phala pAnA cAhate haiN| isalie usa prakriyA kI jijJAsA honA svAbhAvika hai| ___ usakI prakriyA ke tIna ghaTaka haiM-mana, mastiSka aura citt| ina tInoM ko prazikSita karanA hotA hai| mana aura mastiSka-do haiN| yaha Aja kI vaijJAnika dhAraNA se bahuta spaSTa ho gyaa| vijJAna kI bhASA meM brena alaga hai aura mAiNDa alaga hai| donoM svatantra haiN| kintu darzana kI bhASA meM citta tattva ko bhI jor3anA hogaa| isa prakAra mana, mastiSka aura citta-ye tInoM svatantra haiN| jisa vyakti ne citta ko anuzAsita kara DAlA, usakA mastiSka anuzAsita hogA, usakA mana anuzAsita hogA aura vaha vyakti sthitaprajJa yA samAdhistha khlaaegaa| yadi mastiSka mana aura citta para hAvI ho jAtA hai to vaha vyakti zaitAna bana jAtA hai| deva aura dAnava meM itanA hI antara hai| pratyeka vyakti deva bana sakatA hai| pratyeka vyakti dAnava bana sakatA hai| jisa vyakti ne mastiSka, mana aura citta para anuzAsana sthApita kara DAlA, vaha deva bana jAtA hai aura jisa vyakti ke mastiSka kA mana aura citta para anuzAsana sthApita ho jAtA hai, vaha dAnava bana jAtA hai| dhyAna ke dvArA hameM mastiSka ko prazikSita karane kA prayAsa karanA hai| dhyAna ke dvArA mastiSka, mana aura cetanA-citta . para svAmitva sthApita karanA hai| - eka saMnyAsI bAjAra se gujara rahA thaa| usane dekhA, eka TokarI meM khajUra par3e haiN| bar3e-bar3e aura mIThe khjuur| mana lalacA gyaa| socA, khajUra khaauuN| para pAsa meM paisA nahIM thaa| usane socA, khajUra avazya khAne haiN| para maiM muphta meM mAMgUMgA nhiiN| vaha sIdhA jaMgala meM gyaa| lakar3iyAM bhAva kA jAdU 243 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaattiiN| lakar3iyoM kA eka bhArA apane kaMdhe para lAdakara lar3akhar3AtA huA bAjAra kI ora claa| pasIne se tarabatara ho gyaa| kabhI bhAra ko utAratA, kabhI baiThatA, kabhI cltaa| mana meM khajUra khAne kI lAlasA utkaTa hotI gii| bAjAra meM AyA, lakar3iyAM beciiN| paisA milaa| khajUra kharIde aura jaMgala meM calA gyaa| eka vRkSa ke nIce baitthaa| koI vicAra AyA aura vaha anuprekSA karane laga gyaa| jaba taka vyakti anuprekSA meM nahIM jAtA, svabhAva nahIM bdltaa| prekSA ke sAtha anuprekSA bahuta jarUrI hai| prekSA se saccAiyAM jJAta ho jAtI haiM aura anuprekSA se svabhAva ke parivartana meM sahayoga milatA hai| saMnyAsI anuprekSA ke kSaNoM meM calA gyaa| usane socA-dekho, maiM itanA bUr3hA ho gayA huuN| phira bhI maiMne lakar3iyoM kA itanA bojha DhoyA, itane kaSTa she| yaha saba isalie ki maiM mana kA cAkara bana gyaa| mana merA svAmI bana gyaa| maiMne anagina kaSTa sahe, ina ginatI ke khajUroM ke lie| maiM aba isa dAsatA ko todduuNgaa| maiM khajUra nahIM khaauuNgaa| Aja merA mastiSka mana para hAvI ho gyaa| mAMga paidA huI, kala aura koI dUsarI mAMga paidA ho sakatI hai, parasoM koI tIsarI-cauthI mAMga ho sakatI hai| mAMgoM kA kahIM anta nahIM hai| ina mAMgoM ke pIche maiM isa bUr3he zarIra ko kahAM-kahAM jhoMkatA rhuuNgaa| acchA hai ki maiM apane mana kA svAmI bnuuN| apane mara para apanA anuzAsana kruuN| saMnyAsI meM svAmI banane kI anuprekSA jaagii| vaha usa anuprekSA meM bahatA rhaa| aba use khajUra utane priya nahIM rhe| usane rAha gujarate eka caravAhe ke lar3ake ko bulAyA aura sAre khajUra use de die| saMnyAsI binA khajUra khAe apane sthAna para lauTa aayaa| jaba mastiSka svAmI banatA hai, taba vyakti ko aneka kaThinAiyoM kA bojha DhonA par3atA hai| jaba citta mastiSka aura mana para apanA adhikAra jamAtA hai, taba sthiti badala jAtI hai| vyakti-vyakti meM itanA hI to antara hai| vyakti-vyakti ke rUpa, raMga, AkAra-prakAra kA antara itanA mahattvapUrNa nahIM hotaa| vyakti kI vaiyaktika vizeSatA isa bAta para nirbhara karatI hai ki kauna vyakti mana ke sahAre calatA hai, maMna kA anuzAsana 244 karmavAda . Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnatA hai, mastiSka ke adhIna rahatA hai aura kauna vyakti mana aura mastiSka ko apane adhIna meM rakhakara calatA hai, una para anuzAsana karatA hai| manuSyoM ko do zreNiyoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| eka zreNI una manuSyoM kI hai, jo mana ke anuzAsana meM calate haiN| dUsarI zreNI una manuSyoM kI hai, jo mana aura mastiSka ko apane anuzAsana meM calAte haiN| __mastiSka-vijJAna kI khojoM se kucha mahattvapUrNa sUcanAeM abhI-abhI prApta huI haiN| unake anusAra mastiSka kA jo reTIkulara phaoNramezana-tAntrika jAlaka hai, vaha una nyUronsa se banA hai, jahAM bhaya, krodha, lAlasA Adi bhAva janma lete haiM aura vaha reTIkulara phaoNramezana una bhAvoM kA niyantraNa bhI karatA hai| ve paidA bhI hote haiM aura niyantrita bhI hote haiN| donoM kArya sAtha-sAtha calate haiN| yadi utpanna hoM aura sAtha meM niyantraNa kI kSamatA na ho to manuSya itane Avega meM A jAe ki zarIra kI vyavasthA hI lar3akhar3A jaae| zarIra ke sAtha yaha eka vaijJAnika bAta bhI jur3I huI hai ki eka bhAva paidA hotA hai to sAtha meM niyantraNa kI bAta bhI rahatI hai| yaha svAbhAvika prakriyA hai| isa reTIkulara phaoNramezana kI kriyA ko karmavAda kI bhASA meM audArika vyaktitva aura kSayopazamika vyaktitva kahA jAtA hai| ye donoM vyaktitva sAtha-sAtha calate haiN| audayika vyaktitva hai isalie krodha, bhaya Adi bhAva utpanna hote haiM aura kSayopazamika vyaktitva (cetanA kI nirmalatA) hai, isalie una para niyantraNa hotA hai| utpanna honA aura niyantraNa honA-donoM avasthAeM sAtha meM calatI haiN| __maiM mAnatA hUM ki karmavAda kI jo Antarika dhArAeM haiM, unake anusAra hI sthUla zarIra ke sabhI avayavoM kA nirmANa hotA hai| yaha sthUla zarIra, karma zarIra (sUkSmatama zarIra) kA saMvAdI zarIra hai| jitanI pravRttiyAM, jitane prakaMpana sUkSma zarIra meM hote haiM, utane hI aMga, pratyaMga, avayava isa sthUla zarIra meM bana jAte haiN| yaha bilakula saMvAdI hai| jo bhAva janma lete haiM, ve sAre karma ke dvArA saMcAlita haiM aura ve naye karma kA punaH nirmANa karate haiN| yaha eka vartula hai| karma ke dvArA niSedhaka bhAvoM kA utpanna honA aura ina niSedhaka bhAvoM ke dvArA phira karma kA Agamana honA-yaha bhAva kA jAdU 245 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakra nirantara calatA rahatA hai| jaba taka yaha cakra nahIM tor3A jAtA, cakravyUha ko nahIM bhedA jAtA, taba taka samasyA kA samAdhAna nahIM ho sktaa| samasyA ko samAhita karane ke lie isa cakra kA bhedana atyAvazyaka hai aura isa bhedana meM dhyAna kA bahuta mahattva hai| yaha eka upAya hai, jisake dvArA parivartana ghaTita ho sakatA hai| dhyAna kA artha hI hai-bhAvoM kA privrtn| dhyAna kA artha hI hai-bhAvoM kA badala jaanaa| bhAvoM kA parivartana hotA hai to cakravyUha apane-Apa TUTa jAtA hai| bhaya, krodha, IrSyA, ahaMkAra, kAmavAsanA-ye sAre bhAva haiN| ina bhAvoM ko badalakara samasyA kA samAdhAna nikAlanA hai| parantu prazna hotA hai ki bhAva-parivartana kI prakriyA kyA hai? eka vyakti, kAraNa ho yA nahIM, bahuta DaratA hai| usake mana meM dina-rAta bhaya kI kalpanAeM uThatI rahatI haiN| aba isa avasthA ko kaise badaleM? . do prayoga haiN| eka hai dhyAna kA prayoga aura dUsarA hai anaprekSA kA pryog| ekAgratA kA abhyAsa karanA, eka vicAra para, eka AlaMbana para ekAgra honA dhyAna hai, para yaha parama dhyAna nahIM hai, paryApta nahIM hai| ekAgratA bahuta burI bhI ho sakatI hai| kyA eka nizAnebAja kama ekAgra hotA hai? kyA golI dAgane vAlA kama ekAgra hotA hai? kyA bagulA kama ekAgra hotA hai? saba ekAgra hote haiN| parama siddhi hai-ekAgratA ke upayoga kA vivek| dhyAna se UrjA bar3hatI hai, zakti bar3hatI hai| UrjA yA zakti kA bar3hanA hI zreyaskara nahIM hai| UrjA aura zakti ke bar3hane se krodha Adi Avega bhI bar3ha sakate haiN| isalie yadi UrjA yA zakti kA samucita upayoga nahIM hotA hai to ve khataranAka bhI bana jAte haiN| ekAgratA eka zakti hai, UrjA hai| dhyAna kA artha hai-usakA kaba, kahAM, kaise upayoga krnaa| jo vyakti UrjA ke upayoga kI bAta nahIM jAnatA aura kevala UrjA bar3hA letA hai, vaha samasyAeM paidA karatA hai, aneka kaThinAiyoM ko janma detA hai| jahAM UrjA ke upayoga kA prazna AtA hai| vahAM anuprekSA kI bAta A jAtI hai| anuprekSA kA sUtra hai-cintana, manana aura svaadhyaay| jo zakti bar3ha gaI, usakA upayoga kahAM kareM, kaise kareM, isameM anuprekSA bahuta sahAyaka 246 karmavAda Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banatI hai| jisa vyakti ko bhaya lagatA hai, vaha yadi maitrI anuprekSA kA prayoga karatA hai, vaha bhayayukta ho jAtA hai| bhaya aura maitrI-donoM sAtha nahIM raha skte| donoM virodhI haiN| mitra se Dara nahIM lgtaa| Dara lagatA hai zatra se| jisa kisI ke prati zatratA kA bhAva ho gayA, jisa kisI ke prati yaha bhAva bana gayA ki yaha hAni pahuMcAegA to usase bhaya lagatA hai, usase khatare kI sambhAvanA banI rahatI hai| jisase khatare kI anabhati hotI hai, jisase hAni kI anubhUti hotI hai, usase Dara lagatA hai| jisase khatare kI anubhUti nahIM hotI, hAni kI anubhUti nahIM hotI, usase kabhI Dara nahIM lgtaa| jahAM lAbha kI bAta AtI hai, vahAM Dara nahIM lgtaa| saba lAbha kI ora jAte haiN| kyoMki vaha abhaya kA sthAna hai| hAni bhaya kA sthAna hai| jisa vyakti ne maitrI bhAvanA kA vikAsa kiyA hai, jisane maitrI anuprekSA kI hai, usane apane bhAva-parivartana ke dvArA bhaya ke vyUha ko chinna-bhinna kara ddaalaa| yaha hai jAti kA parivartana. zakti kA privrtn| karma kA pariNAma hai bhy| usako abhaya meM badala diyaa| yaha jAtyantara ho gyaa| jAtyantara kI prakriyA kA nAma hai-anuprekssaa| prekSA-dhyAna karane vAlA jAnatA hai ki anuprekSA se pUrva kAyotsarga karanA hotA hai| vaha gahana saghanatA, ekAgratA, niSThA aura AsthA ke sAtha nizcita zabdAvalI meM pAMca-dasa minaTa taka sujhAva kA prayoga karatA hai| pahale kucha kSaNoM taka uccAraNapUrvaka, phira mana-hI-mana isase Antarika pariNamana prArambha ho jAtA hai| bhAva meM vaha zakti hai ki vaha padArtha ko bhI badala sakatA hai, padArtha meM pariNamana kara sakatA hai| hamAre Asa-pAsa bhaya ke paramANu haiM, bhItara bhI bhaya ke paramANu haiN| hamArA pratyeka bhAva paramANu se jur3A hotA hai, phira cAhe vaha kisI sImA meM rasAyana bana jAe, kisI sImA meM vidyut kA pravAha bana jAe, kucha bhI bana jaae| ye sAre kArya paramANuoM se ghaTita hote haiN| ve paramANu anuprekSA se rUpAntarita hone laga jAte haiN| ___ parA-manovijJAna kI cAra mahattvapUrNa svIkRtiyAM haiM 1. pUrvAbhAsa, . 2. vicAra-saMpreSaNa, bhAva kA jAdU 247 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. pratyakSa-bodha, 4. cetanA ke dvArA padArtha kA privrtn| ye parA-manovijJAna ke cAra mUla tattva haiN| isameM bhAva eka zaktizAlI sAdhana hai jisake dvArA paramANuoM kA saMghaTana-vighaTana hotA hai, parivartana hotA hai| bhaya abhaya meM badala jAtA hai| krodha karane vAlA AdamI zAnta' ho jAtA hai| nazA karane vAlA naze se ghRNA karane laga jAtA hai| yaha sArA ghaTita hotA hai bhAva-parivartana ke dvaaraa| bhAva-parivartana kA mahattvapUrNa sUtra hai-anuprekssaa| kAyotsarga kI mudrA meM anuprekSA kA prayoga na kevala zArIrika bImAriyoM ko miTAne meM sakSama hai, balki mAnasika bImAriyoM ko miTAne meM bhI isakA bahuta bar3A prayoga hai| eka vyakti atyanta zokagrasta rahatA hai| nirantara cintita rahatA hai| isa bhAva ko badalA jA sakatA hai| moha-karma se mUrchA paidA hotI hai, zoka aura krodha paidA hotA hai| mUrchA ke binA na zoka hotA hai aura na krodha hotA hai, kucha bhI nahIM hotaa| bhAva-parivartana kI prakriyA ke dvArA, anuprekSA ke dvArA zoka ko prasannatA meM aura krodha ko kSamA yA zAnti meM badalA jA sakatA hai| harSa aura zoka kA eka yugala hai| donoM jur3e hue haiN| inako alaga nahIM kiyA jA sktaa| jahAM harSa hotA hai, vahAM zoka bhI hotA hai aura jahAM zoka hotA hai, vahAM harSa bhI hotA hai| jisane zoka kA anubhava kiyA hai, use harSa kA anubhava bhI karanA hogaa| jisane harSa kA anubhava kiyA hai, use zoka kA anubhava bhI karanA hogaa| thAvaccAputra ne dekhA ki par3osI bacce ke janma ke upalakSa meM harSa se jhUma rahe haiN| vaha kSaNa harSa kA thaa| kucha ghaMToM bAda baccA mara gyaa| sArA kuTumba zoka ke mahAsAgara meM DUba gyaa| vaha kSaNa zoka kA thaa| eka kSaNa harSa kA hotA hai to dUsarA kSaNa zoka kA ho jAtA hai| aura eka kSaNa zoka kA hotA hai to dUsarA kSaNa harSa kA ho jAtA hai| ___lAbha ke kSaNoM meM AdamI parama prasannatA kA anubhava karatA hai| padArtha kI prApti usameM harSa utpanna karatI hai| AdamI harSa ke kSaNoM meM saba kucha bhUla jAtA hai| vaha yaha bhI bhUla jAtA hai ki padArtha kA saMyoga haA hai to nizcita hI usakA viyoga bhI hogaa| jaba viyoga hotA hai 248 karmavAda Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba vaha chaTapaTAtA hai, zoka karatA hai| yaha bhrAnti anuprekSA ke dvArA hI TUTa sakatI hai| ___ati khuzI kA pariNAma bhI dUsarA hotA hai| kucheka loga isa bhASA meM socate haiM ki anukUla paristhiti meM jyAdA khuzI prakaTa kI, isI kA yaha pariNAma hai ki Aja atyanta zoka karanA par3a rahA hai| isalie samajhadAra vyakti anukUla paristhiti meM ati harSita nahIM hotA aura pratikUla paristhiti meM ati duHkhI nahIM hotaa| ati harSa aura khuzI ko prakaTa karanA zAyada zoka aura duHkha ko nimaMtraNa denA hai| seTha jharokhe meM baiThA kAMca ke gilAsa se pAnI pI rahA thaa| gilAsa hAtha se chuuttaa| nIce jamIna para A girA, para phUTA nhiiN| dUsaroM ko bahuta Azcarya huaa| seTha ko kucha bhI Azcarya nahIM huaa| dUsaroM ne socA, seTha kitanA bhAgyazAlI hai ki kAMca kA gilAsa Upara se girA para phUTA nhiiN| seTha ne socA, bhAgya DUba rahA hai| ati ho gii| kAMca kA gilAsa nahIM phUTA, isakA artha hai ki aba vipatti Ane vAlI hai| kucha dina biite| pAsA palaTa gyaa| seTha ke pAsa jo kucha thA, vaha cuka gyaa| khAne ke lie bhI kucha nahIM rhaa| peTa bharanA muzkila ho gyaa| eka dina bacce ke lie roTI bnaaii| roTI taiyAra huii| itane meM hI eka kuttA AyA aura roTI lekara bhAga gyaa| saba isa dayanIya sthiti se dahala utthe| seTha ne apanA saMtulana nahIM khoyaa| usane socA, ati ho gii| vaha prasanna rhaa| usane kahA-aba vipatti ke dina bIta ge| jaba sukha antima bindu kA sparza kara letA hai, phira vahAM se duHkha kA daura zurU ho jAtA hai aura jaba duHkha carama sImA kA sparza kara letA hai, taba sukha kA sparza prArambha ho jAtA hai| prasannatA tIsarA tattva hai| jisa vyakti ne prasannatA ke bhAva kA vikAsa kiyA hai, vaha na kabhI harSa mAnatA hai aura na kabhI zoka mAnatA hai| harSa aura zoka se pare kI sthiti hai-prsnntaa| jisa vyakti ne prasannatA kI anuprekSA kI hai, usane bhAva-parivartana kara liyaa| jitane bhAva haiM, una sabake lie bhinna-bhinna prakAra kI anuprekSAeM haiN| ... ajJAna eka samasyA hai, bahuta bar3A kaSTa hai| eka vidyArthI jaba bhAva kA jAdU 246 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3ha nahIM pAtA, bauddhika vikAsa kama hotA hai, smRti-zakti paryApta nahIM hotI, taba sthiti jaTila bana jAtI hai| kucha dina pahale pitA apane putra ko sAtha lekara mere pAsa aayaa| vaha bolA-mahArAja! bar3I samasyA ho gaI hai| merA yaha lar3akA parIkSA meM anuttIrNa ho gyaa| usI dina se yaha AtmahatayA kI bAta socatA rahatA hai| na jAne kyA ho gayA ise! __maiMne socA-anuttIrNa hone para prati varSa aneka AtmahatyAeM hotI haiN| para aisA kyoM hotA hai? merI dRSTi meM isakA kAraNa hai yaha ki jaba baccA acche aMkoM meM uttIrNa hotA hai, taba mAtA-pitA prasannatA bAMTate haiM, harSa manAte haiM, miThAiyAM bAMTate haiM, bhoja karate haiM, aura bhI na jAne kyA-kyA karate haiN| jaba uttIrNa hone para adhika harSa bAMTA jAegA to anuttIrNa hone para adhika zoka bhI bAMTA jaaegaa| zoka bAMTA nahIM jAtA, bhogA jAtA hai| harSa to bAMTA jAtA hai, kyoMki sabhI loga usameM sahabhAgI banate haiM, use lete haiN| zoka bAMTA nahIM jAtA kyoMki koI bhI use nahIM letaa| zoka ko bhoganA hI par3atA hai| bhUkha kA koI bhI vyakti hissA nahIM baaNtttaa| bhoja meM anAmantrita hajAroM loga anAyAsa hI A jAte haiN| bhoja meM nimantraNa diyA jAtA hai| bhUkha kA kabhI nimantraNa nahIM diyA gyaa| bhUkha vyakti ko hI bhoganI par3atI hai| koI bhI bhAva ekAntataH acchA yA burA nahIM hotaa| eka paurANika kahAnI hai| eka bAra daridratA aura lakSmI-donoM meM vivAda ho gayA ki kauna adhika zakti-sampanna hai| vAda-vivAda se samAdhAna nahIM milaa| eka nagara meM eka nyAyapriya seTha rahatA thaa| donoM apane vivAda kA nipaTArA karane usake pAsa aayiiN| seTha ne donoM ke tarka sune| vaha asamaMjasa meM par3a gyaa| usane socA, yadi lakSmIdevI ko nArAja karUMgA to dara-dara kA bhikhArI bana jAUMgA, yadi daridratAdevI ko aprasanna karUMgA to na jAne yaha kyA kahara DhAe? usane upAya ddhuuNddh'e| vaha anekAnta kI zaraNa meM gyaa| vaha jAnatA thA ki jo ekAntadRSTi se socatA hai vaha Agraha meM phaMsa jAtA hai, samyak samAdhAna nahIM DhUMr3ha paataa| jo sApekSatA se socatA hai, vaha samIcIna samAdhAna de sakatA hai| usane sApekSatA kA sahArA liyaa| 250 karmavAda Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usane kahA-donoM deviyAM mere lie zakti-sampanna haiN| maiM kisako nyUna yA adhika batAUM? phira bhI mujhe vivAda nipaTAnA hai| Apa donoM sAmane vAle per3a ko chUkara aaeN| maiM apanA nirNaya de duuNgaa| donoM per3a chUkara A giiN| seTha bolA-daridratAdevI! tuma jAte samaya bahuta sundara lagatI ho| lakSmIdevI! tuma Ate samaya bahuta sundara lagatI ho| donoM sundara ho| eka jAte samaya sundara aura eka Ate samaya sundr| donoM meM koI antara nahIM hai| antara kevala Ane-jAne kA hai| ___harSa aura zoka meM kauna zaktizAlI hai, kauna acchA hai, kauna burA hai, nahIM kahA jA sktaa| harSa bhI acchA nahIM hai, kyoMki usake sAtha zoka jur3A huA hai| zoka bhI burA nahIM hai, kyoMki usake sAtha harSa jur3A huA hai| jaba donoM jur3e hue haiM to yahI kahA jA sakatA hai ki harSa Ate samaya acchA lagatA hai aura zoka jAte samaya acchA lagatA hai| ye donoM praNamya haiN| . jisa vyakti meM prasannatA kA bhAva vikasita ho jAtA hai, vaha harSa-zoka, sukha-duHkha Adi dvandvoM se Upara uTha jAtA hai| ___ prekSAdhyAna kA mukhya uddezya hai-bhAvAtmaka privrtn| bhAva kA sambandha karmoM ke sAtha hai| hamArI Antarika cetanA ke sAtha ve saba jur3e hue haiN| ve bhAva vikRtiyAM aura bImAriyAM paidA karate haiN| bImAriyAM zArIrika aura mAnasika-donoM prakAra kI hotI haiN| bhAvoM meM parivartana Ane para vikRtiyAM aura bImAriyAM miTa jAtI haiN| bhAva ko bhAva ke dvArA hI badalA jA sakatA hai| hIre ko hIrA hI kATa sakatA hai| sajAtIya ko sajAtIya kATa sakatA hai| isI prakAra bhAva ke dvArA hI bhAvAtmaka parivartana ghaTita ho sakatA hai| prekSA aura anuprekSA, ye donoM bhAva haiN| hama inake prayoga se vidhAyaka bhAvoM kA prayoga kara niSedhAtmaka bhAva ko samApta kara sakate haiN| isase karma kA valaya TUTatA hai, chinna-bhinna hotA hai| bhAva kA jAdU 251 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akarma aura palAyanavAda eka mahilA sAhityakAra ne pUchA-kyA dhyAna palAyanavAda nahIM hai? maiMne socA, AdamI meM karma se itanA prema ho gayA hai ki akarma meM use palAyana kI gaMdha Ane lagI hai| AdamI niraMtara karma karanA cAhatA hai, para sacAI yaha hai ki vaha niraMtara karma kara nahIM pAtA, phira bhI isa duniyA kA AdamI yaha kabhI nahIM cAhatA ki koI vyakti karma ko chor3akara akarma kI dizA meM prasthAna kre| karma se prema hai aura akarma se Dara lagatA hai| vaha svayaM akarma honA nahIM cAhatA aura yadi koI akarma hotA hai to use hone nahIM detaa| vaha cAhatA hai ki sabhI karma se baMdhe rheN| patA nahIM, yaha pravRtti kaba huI? kyoM huI? aura kaise huI? isalie bahuta loga saMnyAsa ko, dhyAna ko aura tyAga ko palAyanavAdI manovRtti mAnate haiN| ___ hama isa viSaya meM kucha vimarza kareM ki kyA dhyAna karanA eka palAyana hai? yadi palAyana hai to vaha sAmAjika vyakti ko mAnya nahIM ho sktaa| dhyAna kI bAta hI samApta ho jAtI hai aura usase samAja tathA rASTra ko khatarA ho sakatA hai| isalie bhaya lagatA hai ki koI bhI vyakti dhyAna meM calA na jAe, tyAga meM jur3a na jaae| samAja saMgharSa aura samasyAoM se jur3A huA hai| yahAM aneka samasyAeM haiN| prazna hotA hai, samasyA kyoM utpanna hotI hai? jahAM karma hogA aura jahAM saMgharSaNa hogA, vahAM samasyA hogii| isa samasyA ko TAlA nahIM jA sktaa| karma saMgharSa ko paidA karatA hai aura saMgharSa svayaM eka samasyA hai| vaha aneka samasyAoM kA utpAdaka hai| eka bAra bAdazAha ne bIrabala se kahA-jinake pIche 'vAna' zabda lagatA hai, ve sAre jhagar3AlU hote haiM, jaise-pahalavAna, gAr3IvAna aadi| bIrabala 252 karmavAda Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolA-hAM, meharavAna! Apa ThIka pharamAte haiN| jahAM-jahAM dhAna jur3atA hai, vahAM saMgharSa hotA hai| jahAM-jahAM karma hai, vahAM saMgharSa honA anivArya hai| use TAlA nahIM jA sktaa| prazna hotA hai ki kyA samAja aura vyakti ko niraMtara samasyAoM meM hI jInA hai? kyA aisA koI upAya bhI hai, jisase samAja aura vyakti zAMtipUrNa jIvana jI sake? maiM zmazAna kI zAnti kI bAta nahIM kara rahA huuN| maiM mAnasika tanAva se mukta hokara eka sauhArdapUrNa, maitrIpUrNa jIvana kI bAta kara rahA huuN| pratiprazna hotA hai ki kyA yaha sambhava hai? hAM, yaha sambhava hai| tabhI sambhava hai, jaba karma kI pRSThabhUmi meM akarma banA rhe| jJAna kI pRSThabhUmi meM dhyAna banA rhe| korA jJAna aneka khatare paidA karatA hai| para jaba jJAna ke sAtha dhyAna rahatA hai to sAre khatare Tala jAte haiN| sacAI yaha hai ki koI bhI karma akarma ke binA cala nahIM sktaa| hama mAnate haiM ki hRdaya dhar3akatA hai, isalie AdamI jItA hai| yaha eka sacAI hai| para inake pIche yaha bar3I sacAI hai ki hRdaya nahIM dhar3akatA, isalie vaha bhI calatA hai aura AdamI bhI jItA hai| hRdaya dhar3akatA hai, vizrAma letA hai, phira dhar3akatA hai, phira vizrAma karatA hai, isIlie dhar3akatA hai| yadi hRdaya vizrAma na kare, nintara dhar3akatA rahe to vaha TUTa jaaegaa| hRdaya isalie nahIM TUTatA ki vaha dhar3akatA hai aura vizrAma letA hai| vizrAma aura zrama-donoM sAtha-sAtha calate haiN| isI prakAra karma aura akarma-donoM sAtha-sAtha calate haiN| akarma na ho to karma cala nahIM sktaa| eka AdamI socatA hai aura yadi vaha nirantara socatA hI rahe to adhika dinoM taka soca nahIM sktaa| vaha soca nahIM skegaa| atiyoga ho jaaegaa| atiyoga kA artha hai-smaapti| eka AdamI calanA prArambha kare to kucha dinoM taka cala sakatA hai, para lambe dinoM taka cala nahIM paaegaa| thaka jAegA, baiTha jaaegaa| isIlie pratyeka kriyA ke sAtha akriyA kA yoga honA caahie| kriyA aura akriyA, karma aura akarma, pravRtti aura nivRtti-ina yugaloM kA yoga hotA hai, taba kriyA acchI hotI hai, karma acchA hotA hai aura pravRtti acchI hotI hai| hama isa sacAI ko akarma aura palAyanavAda 253 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na bhUleM ki dhyAna karanA jIvana se palAyana karanA nahIM hai, pravRtti se haTa jAnA nahIM hai, kintu pravRtti ke doSoM ko samApta karanA hai| pravRtti aura karma meM Ane vAlI malinatAeM, doSa, bhrAntiyAM, samasyAeM-ye saba dhyAna ke dvArA dUra hote haiN| yaha bAta samajha meM Ane para dhyAna palAyanavAda hai-isakA nirasana ho jAtA hai| prekSA-dhyAna akarma kA prayoga hai| hamArI kriyA ke sAtha tIna bAteM jur3I rahatI haiM-(1) maiM jAnatA hUM, (2) maiM karatA hUM (3) maiM bhogatA huuN| pahalI bAta hai ki maiM jAnatA huuN| prazna hotA hai, kyA jAneM? kucha bhI jaaneN| jJAna meM koI pratibandha nahIM hotaa| pratyeka padArtha jJeya hai| jJeya saba-kucha hai, cAhe acchA ho yA burA ho| jJeya kI dRSTi meM na koI acchA hotA hai aura na koI burA hotA hai| vahAM mAtra jAnanA hotA hai| dUsarI bAta hai maiM karatA huuN| yahAM acchA aura burA, Avazyaka aura anAzvaka, upayogI aura anupayogI jur3a jaaegaa| eka AdamI eka samaya acchA kAma karatA hai, Avazyaka aura upayogI kAma karatA hai| vaha AdamI dUsare samaya meM burA kAma karatA hai, anAvazyaka aura anupayogI kAma karatA hai| karane ke sAtha vibhAjana ho jAtA hai| jJAna ke sAtha vibhAjana nahIM hotaa| tIsarI bAta hai-maiM bhogatA huuN| bhogane kI bAta karma meM doSa utpanna karatI hai| kriyA apane Apa meM doSapUrNa nahIM hotii| usameM doSa AtA hai bhoktA kI sthiti se| eka kArya kiyA, usake sAtha bhAva kaisA rahA? usake pIche bhogane kI manaHsthiti kyA rahI? bhogane kA artha hai-acchA kAma karane para ahaMkAra kA A jAnA, burA kAma karane para nirAzA kA A jAnA, hInabhAvanA kA A jaanaa| AdamI ina sArI vRttiyoM ko bhogatA hai| vaha ina vRttiyoM kI paridhi meM ghUma rahA hai| AdamI kabhI ahaMkAra ko bhogatA hai, kabhI hInabhAvanA ko bhogatA hai| kabhI vaha harSa kA anubhava karatA hai aura kabhI viSAda kA anubhava karatA hai| kabhI vaha sukha kA anubhava karatA hai aura kabhI duHkha kA anubhava karatA hai| sukha-duHkha, harSa-viSAda, ahaMkAra-hInabhAvanA-ina sArI vRttiyoM ke sAtha AdamI kArya ko bhogatA hai| ye sArI vRttiyAM vyakti meM utpanna hotI haiN| manuSya meM 254 karmavAda Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI nahIM, pratyeka prANI meM ye vRttiyAM hotI haiN| eka bAra jaMgala ke sAre kharagoza ekatrita hue| paraspara carcA calI ki hamArA bhI jIvana koI jIvana hai? nirantara idhara-udhara daur3ate rahate haiN| aneka prANiyoM kA bhaya banA rahatA hai| isase to acchA hai ki hama apane jIvana ko samApta kara deN| aise jIvana se to mauta acchI hai| saba ekamata hue aura pAsa kI nadI meM DUba marane kI bAta soca lii| saba nadI ke taTa para phNce| kharagozoM kI padacApa sunakara nadI ke meMDhaka idhara-udhara phudakane lge| meMDhakoM ko phudakate dekhakara eka bUr3he kharagoza ne apane sAthiyoM se kahA-are! sabane yaha kyA socA? itane choTe-choTe jIva bhI maje meM jI rahe haiN| hama to inase bahuta bar3e haiN| tatkAla sabakA bhAva bdlaa| unake mana se marane kI bAta nikala gii| AzA-nirAzA, ahaMbhAva-hInabhAva-ye pratyeka ghaTanA aura dRzya ke sAtha Ate rahate haiN| yaha bhoktAbhAva hai| bhoktRtA hai| dhyAna kA prayojana hai-jJAtA-bhAva ko vikasita karanA, bhoktAbhAva ko kama krnaa| jaba bhoktAbhAva kama hotA hai, taba samasyAoM kA samAdhAna hotA hai| jAno aura dekho| jaba jAnane aura dekhane kI sthiti puSTa hotI hai, taba bhogane kI sthiti apane Apa kamajora ho jAtI hai| jo AdamI bhogatA hai, usakI sthiti vicitra bana jAtI hai| vaha hara ghaTanA ke sAtha tAdAtmya jor3a letA hai, aura taba usameM usI prakAra ke bhAva ubhara Ate haiN| jaba vaha raMgamaMca ke sAmane baiThA hotA hai, abhinaya ko dekhatA hai, taba rudana ko dekhakara svayaM rone laga jAtA hai, karuNa dRzya ko dekhakara svayaM karuNa bana jAtA hai| kabhI haMsane laga jAtA hai aura kabhI rone laga jAtA hai| kabhI hIna banatA hai aura kabhI dIna bana jAtA hai| yaha ghaTanA ke sAtha baha jAne kI manovRtti hai| yaha karma kI prakhara manovRtti hai| isa manovRtti ko samApta karanA, karma kI malinatA ko samApta karanA, karma ko zuddha karanA-yaha hai akrm| akarma kA artha karma na karanA nahIM hai| jJAtA-draSTA banane kA artha karma se palAyana nahIM hai| jJAtA-draSTA banane se bhUkha miTa jAegI, pyAsa bujha jAegI, artha mila jAegA, aisA nahIM hotaa| AdamI karma ko chor3a nahIM sktaa| usake doSa ko miTAyA jA sakatA hai| karma akarma aura palAyanavAda 255 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko miTAnA nahIM hai, usake doSa ko samApta karanA hai| jaba taka zarIra hai, taba taka karma rhegaa| koI bhI zarIradhArI sabhI karmoM ko chor3a nahIM sktaa| zarIra aura jIvana kI AvazyakatA hai, taba karma rahegA hii| AdamI karma ko nahIM chor3a sakatA para karma ko akarma banA sakatA hai| usa vyakti kA karma karma hotA hai, jisake sAtha Asakti hai, lepa hai, tIvra rAga-dveSa kA adhyavasAya hai| usa vyakti kA karma akarma hotA hai, jisameM priya-apriya saMvedana kama ho jAte haiM, Asakti aura liptatA kama ho jAtI hai| akarma banAnA hI dhyAna kA prayojana hai| jo vyakti isa sacAI ko samajha jAtA hai, vaha palAyanavAda kI bhASA meM nahIM soca sktaa| vaha socegA ki sAmAjika samasyAoM ko sulajhAne ke lie, una samasyAoM se jUjhane ke lie dhyAna bar3I zakti hai, acUka upAya hai| jaba yaha zakti AtI hai, taba samAja meM zuddhiyAM AtI haiN| sabhI aparAdha isIlie panapate haiM ki AdamI karma ko adhika mahattva detA hai| corI, DakaitI, saMgharSa, jhagar3e-ye sAre karma ke pariNAma haiN| inheM kabhI rokA nahIM jA sktaa| eka ora dharma ko mahattva diyA jA rahA hai aura dUsarI ora ina sabhI aparAdhoM kI rokathAma kI bAta socI jA rahI hai| ve loga aise samAja kI kalpanA karate haiM, jisameM hatyAeM, mArakATa, coriyAM aura DakaitiyAM na hoN| aparAdha na hoN| ye sAre karma ke pariNAma haiM, sphuliMga haiN| karma ho aura ye na hoM, aisA kaise ho sakatA hai| Aga jalegI to cinagAriyAM uchleNgii| Aga jale aura cinagAriyAM na hoM, aisA ho nahIM sktaa| jaba karma kI Aga jalatI rahatI hai, taba aparAdha kI cinagAriyoM ko miTAyA nahIM jA sktaa| para hama eka vyavasthA kara sakate haiN| Aga ko anuzAsita karanA hogaa| cUlhA isIlie banA ki Aga aniyantrita na ho, niyantrita rhe| Aga niyantrita rahatI hai, tabhI vaha upayogI hotI hai| Aga ko anuzAsita karanA Avazyaka hai| karma ko anuzAsita karanA hotA hai| karma ko anuzAsita karane kA upAya hai-akrm| AcArya umAsvAti ne kahA-'jagatkAyasvabhAvaH saMvegavairAgyAbhyAm'jagat aura zarIra ke svabhAva ko jAnanA bahuta jarUrI hai| usako jAnane ke do sAdhana haiM-saMvega aura vairaagy| yaha jAnane kI prakriyA anuprekSA 256 karmavAda Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prakriyA hai| jagat aura zarIra ko jAnane kA pariNAma hotA hai karma kI shuddhi| jagat ko samajhane se saMvega hotA hai aura kAyA ko samajhane se vairAgya utpanna hotA hai| jo vyakti jagat ke svarUpa aura sthiti ko jAnatA hai, vaha saMvega se bhara jAtA hai| jo kAyA kI sthiti aura svarUpa ko jAna letA hai, vaha vairAgya se bhara jAtA hai| jaba vaha sUkSma zarIra-karmazarIra ko dekhatA hai jaba vahAM hone vAle prakampanoM ko jAnane lagatA hai aura vaha samajha jAtA hai ki amuka karma kA amuka pariNAma ho rahA hai| usase mana meM virakti paidA hotI hai| jo vyakti karma ko nahIM jAnatA, karma ke svabhAva ko nahIM jAnatA, vaha padArtha ke AkarSaNa se mukta nahIM ho sktaa| usameM padArthAsakti banI rahatI hai| jo vyakti karma ke viSaya meM anucintana karatA hai, karma kI anuprekSA karatA hai, vaha kaise karmoM se bacegA, jisakA pariNAma aniSTa hotA hai| pariNAma-prekSA, vipAka-darzana, karmabandha kI sthiti-inakA anucintana vairAgya utpanna karatA hai| aisA anucintana karane vAlA vyakti aneka karmoM se bacane kA prayatna karatA hai| isalie AdhyAtmika vyakti ke lie karma ko jAnanA bahuta Avazyaka hai| itanA Avazyaka hai ki jitanA jIne ke lie zvAsa Avazyaka hai| jo karma ke viSaya meM nahIM jAnatA, vaha adhyAtma ke artha ko nahIM smjhtaa| adhyAtmavAda kA sabase mahattvapUrNa saMdhisthala hai-karma kA jnyaan| pratyeka bhAva ke pIche karma banA huA hotA hai| mana meM hiMsA, jhUTha, corI ke bhAva Ate haiM, bure sapane Ate hai, unameM zArIrika aura rAsAyanika, donoM kAraNa haiN| una sabakI jar3a meM jo chipA huA kAraNa hai, vaha hai krm| isa karma ko jAna liyA jAtA hai, taba sthiti bahuta spaSTa ho jAtI hai| karma ko samajhanA akarma kI dizA meM prasthAna karanA hai| __karma ke do rUpa haiM-eka bhItara meM hai, jo paramANu ke rUpa meM vidyamAna hai| eka karma jo pravRtti ke rUpa meM sAmane A rahA hai| jaba taka Antarika karma kA zodhana nahIM hotA, taba taka vyAvahArika karma kA zodhana nahIM ho sktaa| usake abhAva meM sauhArda, maitrI, mRdutA Adi-Adi dharmoM kA bhI vikAsa nahIM ho sktaa| jisake mana meM bhaya rahatA hai ki bure karma ke pariNAma bure hote haiM, vaha bure karmoM se baca jAtA hai| yaha bar3A niyantraNa, akarma aura palAyanavAda 257 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabase bar3A niyantraNa hai-karma kA bodha aura karma kA vivek| jo isa niyantraNa se niyantrita haiM, ve nizcita hI bure karmoM se bhaya khAte haiN| jo isa niyantraNa se bAhara haiM, ve bhaya nahIM khaate| ___adhyApaka ne vidyArthI se pUchA-batAo, zera se kauna jAnavara nahIM DaratA? baccA buddhimAna thA, vaha tatkAla bolA-mahAzayajI! zera se zeranI nahIM ddrtii| aura sabhI jAnavara zera se Darate haiM, para zeranI zera se kabhI nahIM ddrtii| karma ko jAna lene ke bAda saba meM prakaMpana hotA hai| basa, koI zeranI jaise vyakti meM prakaMpana nahIM hotaa| ___ karma kI sacAI ko samajhanA dhyAna kI sacAI ko samajhanA hai| akarma kA mahattvapUrNa pahalU hai-dekhanA, jaannaa| akarma kA artha-na karanA nahIM hai| koI bhI AdamI yathArtha kI samasyAoM se mukta nahIM ho sktaa| bhUkha, pyAsa Adi zArIrika samasyAeM haiM aura krodha, ahaMbhAva, hInabhAvaM Adi mAnasika samasyAeM haiN| ye bhAvAtmaka samasyAeM yathArtha kI samasyAeM haiN| ina samasyAoM ke kAraNa hI sAmAjika aura pArivArika jIvana meM jaTilatAeM AtI haiN| ina samasyAoM kA samAdhAna karane ke lie karma kA doSa miTAnA, akarma meM jAnA, dhyAna karanA atyanta Avazyaka hai| isa bAta ko hama spaSTa samajha leM ki zArIrika samasyAoM ko sulajhAne ke lie dhyAna kI utanI upayogitA nahIM hai, jitanI upayogitA bhAvAtmaka samasyAoM se nipaTane ke lie hai| kAma, krodha, bhaya, pramAda, ghRNA, IrSyA, dveSa, kAmavAsanA, priya-apriya bhAva-ye bhAvAtmaka samasyAeM AdamI ko bahuta satAtI haiN| inakA tanAva dIrgha samaya taka banA rahatA hai| bhUkha Adi zArIrika AvazyakatAoM kA tanAva dIrgha samaya taka nahIM rhtaa| isIlie kAma, krodha Adi vRttiyAM bahuta khataranAka hotI haiN| ye vRttiyAM hI karma meM doSa utpanna karatI haiN| dhyAna se karma meM zuddhatA AtI hai| yaha palAyana nahIM hai| yaha jIvana kI sArthakatA hai| eka samaya kI ghaTanA hai| mantrI ne rAjA se kahA-rAjan! Apa rAjya kI pUrI dekhabhAla nahIM kara rahe haiM, isalie rAjya kI sthiti bigar3atI jA rahI hai| ApakA adhika samaya rAniyoM ke sAtha antaHpura meM bItatA 258 karmavAda Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isa pramAda ke kAraNa aneka samasyAeM ubhara rahI haiN| Apa kSamA kreN| merI bAta para dhyAna deN| rAjA ne sunA-anasunA kara diyaa| mantrI kI bAta para dhyAna nahIM diyaa| mantrI ne socA-aba kahane se kucha hone vAlA nahIM hai| mujhe koI dUsarA hI upAya karanA caahie| eka dina mantrI rAjya ko chor3akara calA gyaa| vaha saMnyAsI banakara eka guphA meM sAdhanA karane lgaa| mantrI kI anupasthiti meM rAjya kI sthiti aura adhika bigar3a gaI, kyoMki vahI sAre kAryabhAra ko saMbhAle hue thaa| rAjA ko patA claa| usane pUchA-mantrI kahAM hai? sabhAsadoM ne kahA-vaha rAjya ko chor3akara saMnyAsI bana gayA hai| rAjA ne socA-maiM rAjya kA saMcAlana nahIM kara sktaa| mantrI ko hI bulAnA hogaa| vaha kucheka karmacAriyoM ko sAtha lekara pahAr3I para pahuMcA, jahAM mantrI saMnyAsI ke veza meM sAdhanA kara rahA thaa| rAjA ne kahA-mantrI! palAyana kara gae? yahAM Akara saMnyAsI kA veza banAkara baiTha gae? rAjya kA kArya kaise calegA? mantrI bolA-rAjan! mujhe virakti ho gaI hai| maiM saMnyAsI hI banA rhuuNgaa| - rAjA karma kI. bhASA ko jAnatA thaa| akarma ke rahasya se vaha ajAna thaa| vaha bolA-mantrIvara! yaha kyA socA tumane! jaba tuma mantrI pada para the taba sarvAdhikAra sampanna the| itane bar3e rAjya ke tuma sarvocca adhikArI the| aba batAo, tuma sAdhu bana gae? kyA milA tumako? roTI ke lie bhI tumheM Aja dUsaroM ke Age hAtha pasAranA hotA hai| saMnyAsI bolA-rAjan! bahuta kucha milA hai| jo pahale prApta nahIM thA, Aja mujhe vaha prApta hai| dekheM, pahale mujhe Apake pAsa AnA par3atA thA, Aja isa saMnyasta avasthA meM Apako mere pAsa AnA par3A hai| yaha saMnyAsa kA camatkAra hai| yaha akarma kA camatkAra hai| . koI ise palAyana kaha sakatA hai| para palAyana koI burAI nahIM hai| kabhI-kabhI palAyana sthiti kA samAdhAna de detA hai, samasyA ko sulajhA detA hai| ___dhyAna ko bhI kucheka vyakti palAyana kaha sakate haiM aura parivAra akarma aura palAyanavAda 256 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle samajha sakate haiM ki ghara kA kAma na saMbhAla sakane ke kAraNa AMkheM mUMdakara baiTha jAnA hI dhyAna hai| aisA palAyana bhI saMbhavataH pArivArika aura sAmAjika sthiti ko nayA mor3a de sakatA hai| nayI cetanA kA jAgaraNa ho sakatA hai aura usase vyavahAra kI zuddhi, prAmANikatA, sacAI kA prAdurbhAva ho sakatA hai| usa sthiti meM parivAra eka nayA parivAra bana sakatA hai aura samAja eka nayA samAja bana sakatA hai| aisA palAyana burA bhI kyA hai? anekAnta ko samajhane vAlA kisI palAyana se nahIM ddrtaa| vaha sApekSatA se artha kI mImAMsA karatA hai| vaha jAna jAtA hai ki palAyana acchA bhI hotA hai aura burA bhI hotA hai| dhyAna ko koI palAyana mAne to bhale hI mAne, para yaha palAyana bhI samasyA kA samAdhAna de sakatA hai| jaba saMvega aura vairAgya kI sthiti banatI hai, taba samasyAeM sulajhatI haiN| tIna bAteM haiM-karma, karma aura akrm| hamAre sAtha karma kA baMdhana hai aura karma kA yaha baMdhana naye baMdhana ko paidA karatA hai| baMdhana baMdhana ko janma detA hai| sajAtIya sajAtIya ko janma detA hai| karma se karma kA bandhana nahIM ttuutttaa| akarma se karma kA bandhana TUTatA hai| hameM akarma meM jAnA hogaa| karma ko kSINa karane kA ekamAtra upAya hai"akrm| prazna thA ki kyA dhyAna se karma kA kSaya hotA hai? yadi hotA hai to dhyAna kI bahuta bar3I sArthakatA hai| yadi dhyAna se bandhana TUTatA hai to usakI bahuta bar3I sArthakatA hai| yadi dhyAna se karma kA kSaya nahIM hotA, baMdhana nahIM TUTatA to phira dhyAna kA kucha bhI prayojana nahIM rhtaa| eka ghaMTA dhyAna kiyA aura kucha tAjagI A gaI, vizrAma milA, zAnti milI to yaha dhyAna kA prAsaMgika phala hai, gauNa phala hai| yadi itane mAtra se hI saMtoSa kara liyA jAtA hai to dhyAna ke mukhya phala kI ora dhyAna nahIM jaataa| dhyAna kA mukhya prayojana hai kArmika bandhana aura purAne saMskAroM se chuTakArA paanaa| ye purAne saMskAra hI bhAvoM ko dUSita banAte haiM, malinatA paidA karate haiN| jaba ye saMskAra TUTate haiM, taba vyaktitva kA pUrA rUpAntaraNa hotA hai| karma kA nirjaraNa hI dhyAna kA mukhya prayojana hai| isa prayojanapUrti ke lie yadi dasa dina lagAe jAte haiM to thor3e 260 karmavAda Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, dasa hajAra dina bhI thor3e hoNge| karmavAda aura dhyAna kI mImAMsA se hama phira eka niSkarSa para pahaMcate haiM ki dhyAna ke dvArA hama karma se akarma kI ora prasthAna karate haiN| vaidika RSiyoM ne maMgalakAmanA kI thI-tamaso mA jyotirgamaya-aMdhakAra se prakAza kI ora le clo| prekSAdhyAna kA abhyAsa karane vAlA vyakti yaha maMgala-bhAvanA kare-karmaNaH akarmagamaya-karma se akarma kI ora le clo| akarma prakAza hai, karma aMdhakAra hai| akarma bhayamukta hai, karma bhayamaya hai| pratyeka dhyAna-sAdhaka yaha maMgala-bhAvanA kare ki karma ke sAre doSa aura sArI malinatAeM samApta hoM, kRtrima samasyAeM aura kalpanAeM naSTa hoN| vaha isa sacAI kA anubhava kare ki akarma kA vikAsa kie binA karma ke sAtha utpanna hone vAlA doSa kabhI samApta nahIM hotaa| isalie hama akarma kI dizA meM Age bar3heM aura dhyAna jIvana kA anivArya aMga bne| akarma aura palAyanavAda 261 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda kucha prANI saMvedana karate haiM, jAnate nhiiN| kucha prANI jAnate haiM, saMvedana nahIM krte| kucha prANI jAnate bhI haiM aura saMvedana bhI karate haiN| acetana na jAnatA hai aura na saMvedana karatA hai| ye cAra vikalpa haiN| .. pahale vikalpa meM saMvedana hai, jJAna nhiiN| yaha cetanA kA nimna stara hai| yaha vRtti kA stara hai| isake AdhAra para jIvana jIyA jA sakatA hai, para caitanya kA vikAsa nahIM kiyA jA sktaa| dUsarA vikalpa zuddha jJAna kA hai| isameM saMvedana nahIM hai, korA jJAna hai| saMvedana kA mAdhyama zarIra hai| mukta AtmA ke zarIra nahIM hotaa| jisake zarIra nahIM hotA, vaha priya aura apriya-donoM kA sparza nahIM krtaa| tIsare vikalpa meM jJAna aura saMvedana-donoM haiN| yaha mAnasika aura bauddhika vikAsa kA stara hai| isa stara meM caitanya ke vikAsa kI paryApta saMbhAvanA hotI hai| jaise-jaise hamArA jJAna vikasita hotA calA jAtA hai, vaise-vaise hama saMvedana ke dharAtala se uThakara jJAna kI bhUmikA ko vikasita karate cale jAte haiN| jaise-jaise hamArI jJAna kI bhUmikA vikasita hotI hai, vaise-vaise hama AtmA ke astitva meM praveza pAte haiN| hama apane astitva meM taba taka praveza nahIM pAte, jaba taka saMvedana kA dharAtala nIce nahIM raha jAtA hai| AcArya amitagati ke zabdoM meM-'ajJAnI saMvedana ke dharAtala para jItA hai aura jJAnI jJAna ke dharAtala pr|' manuSya do dharAtala para jIte haiN| jJAnI manuSya jAnate haiM kintu saMvedana nahIM krte| jo ghaTanA ghaTita hotI hai, use jAnate-dekhate haiM kintu usakA saMvadena nahIM krte| bhAra nahIM ddhote| ajJAnI manuSya jAnate nahIM, saMvedana karate haiN| ve sthiti 262 karmavAda Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bhAra Dhote haiN| vedAnta kA sAdhana-sUtra hai ki sAdhaka draSTA hokara jiie| vaha ghaTanA ke prati sAkSI rahe, usase dekhe, kintu usase prabhAvita na ho, usameM lipta na ho| ____ jJAna honA aura saMvedana na honA-yaha draSTA kA jIvana hai| mere hAtha meM kapar3A hai| maiM isa kapar3e ko jAnatA hUM, dekhatA huuN| maiM isa kapar3e ko kapar3A mAnatA huuN| isase adhika kucha nahIM maantaa| yaha jJAna kA jIvana hai, yaha Atma-darzana hai| prazna ho sakatA hai-'yaha Atma-darzana kaise? yaha to vastra-darzana hai| vastra-darzana ko hama Atma-darzana kaise mAna sakate haiM?' isakA uttara bahuta sApha hai| maiM vastra ko jAnatA huuN| maiM kevala jAnatA hUM, usake sAtha koI saMvedanAtmaka sambandha sthApita nahIM krtaa| isakA artha hai, maiM jJAna ko jAnatA hUM aura jJAna ko jAnane kA artha hai, maiM apane Apako jAnatA huuN| jJAna aura jJAnI sarvathA abhinna nahIM haiM aura sarvathA bhinna bhI nahIM haiN| bahuta sAre loga Atma-darzana karanA cAhate haiN| Atma-darzana kA upAya bahuta jaTila mAnA jAtA hai; maiM Apako bahuta sarala upAya batA rahA huuN| Apa isa vastra ko dekheN| yaha ApakA Atma-darzana hai| Apa vastra ko dekha rahe haiM, taba kevala vastra ko nahIM dekha rahe haiN| jisase vastra ko dekha rahe haiM, use bhI dekha rahe haiM, apane jJAna ko bhI dekha rahe haiN| jahAM kevalajJAna kA prayoga hotA hai vahAM apane astitva kA anubhava hotA hai| apane astitva kA artha hai-kevalajJAna kA anubhava / jJAna meM kisI dUsarI bhAvanA kA mizraNa huA ki vaha saMvedana bana gyaa| jJAna kA dharAtala chUTa gyaa| kevalajJAna kA anubhava karanA, apane astitva kA anubhava karanA hai| apanA astitva usase pRthaka nahIM hai| maiM jJAna kA anubhava kara rahA hUM, isakA artha hai ki jahAM se jJAna kI razmiyAM A rahI haiM usa Atma-sattA kA anubhava kara rahA huuN| kyoMki AtmA aura jJAna bhinna nahIM haiN| kevalajJAna kA prayoga karane kA artha hai-apane Apako jAnanA aura apane Apako jAnane kA artha hai-kevalajJAna kA prayoga krnaa| isa artha meM kevalajJAna kA prayoga aura Atma-darzana eka hI bAta hai| - jJAna kI nirmala dhArA meM jaba rAga aura dveSa kA kIcar3a milatA karmavAda 263 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, ahaM aura moha kI kaluSatA milatI hai, taba vaha kevalajJAna yA zuddha jJAna kI dhArA saMvedana kI dhArA bana jAtI hai| isa dhArA meM na zuddha caitanya kA anubhava hotA hai aura na Atma-darzana hotA hai| ... jJAna aura saMvedana-yaha karmavAda kI pRSThabhUmi hai| ___avibhakta baMgAla meM caubIsa paraganA jilA thaa| usa jileM meM eka gAMva hai-kolhuu| vahAM eka vyakti rahatA thaa| usakA nAma thA bhuupeshsen| vaha baMgAlI gRhastha thaa| bahuta bar3A bhakta thaa| itanA bar3A bhakta ki vaha bhakti meM baiThatA, taba tanmaya ho jaataa| bAharI duniyA se usakA sambandha TUTa jaataa| eka dina vaha bhakti meM baiThA aura tanmaya ho gyaa| bAhara kA bhAna samApta ho gyaa| antara meM pUrA jAgRta kintu bAhara se supt| eka vyakti AyA aura cillAyA, 'bhUpeza! kyA kara rahe ho? uTho aura sNbhlo|' vaha bahuta jora se cillAyA, kintu bhUpeza ko koI patA . nahIM claa| usane bhUpeza kA hAtha pakar3akara jhakajhorA, taba bhUpeza ne AMkheM kholI aura kahA, 'kahie, kyA bAta hai?' Agantuka bolA, 'mujhe pUchate ho kyA bAta hai? yahAM AMkheM mUMde baiThe ho| tumheM patA nahIM, tumhAre ikalaute . beTe ko sAMpa kATa gayA aura vaha tatkAla hI mara gyaa|' bhUpeza ne kahA, 'jo honA thA so huaa|' Agantuka bolA, 'are! tuma kaise pitA? maiMne to duHkha kA saMvAda sunAyA aura tuma vaise hI baiThe ho? lagatA hai ki putra se tumheM pyAra nahIM hai| tumheM zoka kyoM nahIM huA? tumheM cintA kyoM nahIM huI? tumheM duHkha kyoM nahIM huA? tumhArI AMkhoM se do AMsU kyoM nahIM chalaka par3e?' bhUpeza ne kahA, 'jisa dina beTA AyA thA to majhe pUchakara nahIM AyA thA aura Aja vaha lauTa gayA to mujhe pUchakara nahIM lauttaa| usa dina maiMne kucha nahIM kiyA thaa| Aja bhI mujhe kucha nahIM karanA hai| yaha janma aura maraNa kI anivArya zRMkhalA hai, jisameM merA hAtha nahIM hai| manuSya AtA hai, calA jAtA hai| tumheM itanI kyA cintA hai?' Agantuka cupa ho gyaa| usake pAsa bolane ke lie kucha nahIM bcaa| kucha kSaNa rukakara vaha bolA, 'aba usakI citA jalAnI hai, sAtha clo|' bhUpeza usake sAtha gyaa| putra kI arthI zmazAna meM phuNcii| citA meM putra ko sulA, Aga lagAkara kahA, 'beTe, tuma jisa ghara se Ae 264 karmavAda Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the, usI ghara meM jA rahe ho| Aja se hamArA sambandha vicchinna ho gayA hai| yaha ghaTanA kA kevalajJAna hai| isake sAtha saMvedanA kA koI tAra jur3A huA nahIM hai| jo ghaTita huA, use usI rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| manuSya jaba isa sthiti meM pahuMca jAtA hai, taba jJAna kI bhUmikA prazasta ho jAtI hai| bhagavAn mahAvIra kI vANI meM isI kA nAma saMvara hai| jahAM kevalajJAna rahatA hai, kevala AtmA kI anubhUti rahatI hai, vahAM vijAtIya tattva kA AkarSaNa banda ho jAtA hai| ___AtmA kI do sthitiyAM haiM-eka asvIkAra kI aura dUsarI svIkAra kii| kevala jJAna kA anubhava honA asvIkAra kI sthiti hai| jJAna AtmA kA svabhAva hai| svabhAva kI avasthA meM vijAtIya tattva kA koI praveza, saMkramaNa yA prabhAva nahIM hotaa| saMvedana svIkAra kI sthiti hai| saMvedana ke dvArA hamArA bAhya jagat ke sAtha samparka hotA hai| hama bAhara se kucha lete haiM aura use apane sAtha jor3ate haiN| jor3ane kI bhAvadhArA kA nAma 'Azrava' aura vijAtIya tattva ke jur3ane kA nAma 'baMdha' hai| AtmA ke sAtha jur3A huA vijAtIya tattva, paripakva hokara apanA prabhAva DAlatA hai, taba usakA nAma 'karma' ho jAtA hai| vaha apanA prabhAva dikhAkara visarjita ho jAtA hai| koI bhI vijAtIya tattva AtmA ke sAtha nirantara cipakA nahIM raha sktaa| yA to vaha avadhi kA paripAka hone para apanA prabhAva dikhalAkara svayaM calA jAtA hai, yA prayatna ke dvArA use vilaga kara diyA jAtA hai| yaha vilaga karane kA prayatna 'nirjarA' hai| tapasyA se karma nirjIrNa hote haiM, isalie usakA (tapasyA kA) nAma nirjarA hai| nirjarA kA carama bindu mokSa hai| mokSa kA artha hai-kevala aatmaa| AtmA aura pudgala kA jo yoga hai, vaha bandhana hai, saMsAra hai| kevala AtmA ke astitva kA honA, pudgala kA yoga na honA hI mokSa hai| isakI anubhUti dharma ke hara kSaNa meM kI jA sakatI hai| __ Azrava aura saMvara, baMdha aura nirjarA-ina cAra tattvoM ko samajhane para hI karma kI vAstavikatA ko samajhA jA sakatA hai| kevala caitanya kA anubhava honA saMvara hai| caitanya ke sAtha rAga-dveSa kA mizraNa honA karmavAda 265 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava hai| isake dvArA karma paramANu AkarSita hote haiN| ve caitanya ko AvRta karate haiM-jJAna aura darzana kI kSamatA para AvaraNa DAlate haiN| ve AtmA ke sahaja Ananda ko vikRta kara, usake dRSTikoNa aura caritra meM vikAra utpanna karate haiN| ve AtmA kI zakti ko skhalita karate haiN| kucha karma-paramANu zarIra-nirmANa aura paudgalika upalabdhi ke hetu banate haiN| isa prakAra Azrava baMdha kA nirmANa karatA hai aura baMdha puNya-karma aura pApa-karma ke dvArA AtmA ko prabhAvita karatA hai| jaba taka AtmA kevalajJAna ke anubhava kI avasthA ko prApta nahIM hotA, taba taka vaha vartula calatA hI rahatA hai| jIva meM bhI ananta zakti hai aura pudgala meM bhI ananta zakti hai| jIva meM do prakAra kI zaktiyAM hotI haiM 1. labdhivIrya-yogyatArUpa shkti| 2. karaNavIrNa zakti-kriyAtmaka shkti| gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA, 'bhante! jIva kAMkSAmohanIya karma kA baMdha karatA hai?' bhagavAn-'karatA hai|' 'bhaMte! kaise?' 'pramAda se| 'bhaMte! pramAda kisase hotA hai?' . 'yoga (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti) se|' 'bhaMte! yoga kisase hotA hai?' 'vIrya (prANa) se| 'bhaMte! vIrya kisase hotA hai?' 'zarIra se| 'bhaMte! zarIra kisase hotA hai?' 'karma-zarIra se| 'bhaMte! karma-zarIra kisase hotA hai?' 'jIva se| Apa ulaTe clie| jIva se zarIra, zarIra se kriyAtmaka zakti, 266 karmavAda Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAtmaka zakti se yoga, yoga se pramAda aura pramAda se karma-bandha-yaha eka vartula hai| karma kI kartA AtmA hai yA karma? isa prazna para do abhimata haiN| sUtrakAra kI bhASA meM karma kI kartA AtmA hai| AcArya kundakunda kI bhASA meM karma kA kartA karma hai| ye donoM sApekSa dRSTikoNa haiN| inameM tAtparya-bheda nahIM hai| mUla AtmA (cinmaya astitva) aura Atma-paryAya (mUla AtmA ke nimitta se niSpanna vibhinna avasthAeM)-ye do vastueM haiN| inheM hama abheda aura bheda-donoM dRSTiyoM se dekhate haiN| jaba hama abheda kI dRSTi se dekhate haiM taba kahA jAtA hai-AtmA karma kI kartA hai aura jaba bheda kI dRSTi se dekhate haiM taba kahate haiM-karma karma kA kartA hai| karma kA kartA kaSAya-AtmA hai| vaha mUla AtmA kA eka paryAya hai| yadi mUla AtmA karma kI kartA ho to vaha kabhI bhI karma kA akartA nahIM ho sktii| usakA svabhAva caitanya hai, isalie vaha caitanya kI hI kartA ho sakatI hai| karma paudgalika hai, acetana hai| vaha usakI kartA nahIM ho sktii| mUla AtmA ke Ayatana meM kaSAya-AtmA (rAga aura dveSa) kA valaya hai| usameM karma-pudgaloM kA AkarSaNa hotA hai| ve kaSAya ko puSTa karate haiN| isa prakAra kaSAya se karma aura karma se kaSAya calatA rahatA hai| mithyA dRSTikoNa, AkAMkSA aura AtmavismRti-ye tInoM Atma-paryAya bhI karma ke kartA haiN| kintu vAstava meM ye saba kaSAya ke upajIvI haiN| mAnasika, vAcika aura kAyika pravRtti bhI karma kI kartA hai| kintu usameM karma-pudgaloM ko bAMdhakara rakhane kI kSamatA nahIM hai| kaSAya ke kSINa ho jAne para kevala pravRtti ke dvArA jo karma-pudgala kA pravAha AtA hai, vaha pahale kSaNa meM karma-zarIra se jur3atA hai, dUsare kSaNa meM bhukta hokara tIsare kSaNa meM nirjIrNa ho jAtA hai| ThIka isI taraha jaise sUkhI reta bhIta para DAlI gaI, bhIMta kA sparza kiyA aura nIce gira gii| .. karma kI tIna avasthAeM hotI haiM-spRSTa, baddha aura bddh-spRsstt| kaSAya kA valaya TUTa jAtA hai taba korI pravRtti se karma AtmA se spRSTa hote haiN| karma kA dIrghakAlIna yA pragAr3ha baMdha kaSAya ke hone para hI hotA karmavAda 267 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| hamArI bahuta sArI anubhUtiyAM kaSAya-cetanA kI anubhUtiyAM haiN| Aveza, ahaMkAra, pravaMcanA, lAlasA-ye saba kaSAya kI UrmiyAM haiN| bhaya, zoka, ghRNA, vAsanA-ye saba kaSAya kI upajIvI UrmiyAM haiN| ina UrmiyoM kI anubhUti ke kSaNa kSubdha aura uttejanApUrNa hote haiN| jina kSaNa hama kevala cetanA kI anubhUti karate haiM, vaha zAMta-kaSAya kA kSaNa hotA hai| jisa kSaNoM meM hama saMvadena karate haiM, unameM pratyakSataH yA parokSataH cetanA kaSAya-mizrita hotI hai| santa rAbiyA ke ghara eka phakIra aayaa| usane meja ke pAsa par3I eka pustaka ko dekhaa| usake panne ulaTane zurU kie| eka panne meM likhA thA-'zaitAna se napharata kro|' rAbiyA ne use kATa diyaa| phakIra bolA-'yaha kyA? isa pavitra pustaka kA vAkya kisane kATA?' santa . rAbiyA ne kahA, 'yaha maiMne kATA hai|' phakIra ne pUchA, 'kyoM?' rabiyA ne kahA, 'acchA nahIM lgaa|' 'yaha kaise ho sakatA hai ki pavitra pustaka kI bAta acchI na lage? kyA yaha sahI nahIM hai?' phakIra ne puuchaa| santa rAbiyA ne kahA, 'eka dina mujhe bhI sahI lagatA thA, kintu Aja lagatA hai ki sahI nahIM hai|' 'vaha kaise?' phakIra ne puuchaa| santa rAbiyA ne kahA, 'jaba taka merA prema jAgRta nahIM thA, merI prema kI AMkha khulI nahIM thI, mujhe bhI lagatA thA ki zaitAna se napharata karo, pyAra nahIM-yaha vAkya bahuta sahI hai| kintu aba maiM kyA karUM? merI prema kI AMkha khula gaI hai| aba ghRNA karane ke lie mere pAsa kucha nahIM bacA hai| maiM ghRNA kara hI nahIM sktii| prema kI AMkha yaha bheda karanA nahIM jAnatI ki isake sAtha prema karo aura isake sAtha ghRnnaa|' hama jaba kaSAya-cetanA meM hote haiM taba kisI ko priya mAnate haiM aura kisI ko apriy| kisI ko anukUla mAnate haiM aura kisI ko prtikuul| hamArI kaSAya-cetanA zAnta hotI hai, taba ye saba vikalpa samApta ho jAte haiN| phira korA jJAna hI hamAre sAmane zeSa rahatA hai| usameM na koI priya hotA hai aura na koI apriy| na koI iSTa hotA hai aura na koI anisstt| na koI anukUla hotA hai aura na koI prtikuul| isa 268 karmavAda Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti meM karma kA baMdha nahIM hotaa| kaSAya-cetanA para pahalA prahAra taba hotA hai, jaba bheda-jJAna kA viveka jAgRta hotA hai| AtmA bhinna hai aura zarIra bhinna hai-yaha viveka jaba apane valaya kA nirmANa karatA hai taba karma-zarIra se lekara kaSAya taka ke sAre valaya TUTane laga jAte haiN| AcArya amRtacandra ne bahuta hI satya kahA hai bhedavijJAnataH siddhAH, siddhA ye kila kecn| tasyaivAbhAvato baddhAH, baddhA ye kila kecn|| -isa saMsAra meM ve hI loga karma se baddha haiM, jinameM bheda-vijJAna kA abhAva hai| AtmA kI upalabdhi unhIM vyaktiyoM ko huI hai, jinakA bheda-vijJAna siddha ho gayA, acetana se cetana kI sattA anubhava meM A gii| . aisA hote hI karma kA mUla hila uThatA hai| jisane acetana aura cetana kA bheda samajha liyA usane karma aura kaSAya ko AtmA se bhinna samajha liyaa| samajha karma ke mUla srota para prahAra karatI hai| jisa kaSAya se karma A rahe haiM, usake mUla para kuThArAghAta karatI hai| karma-baMdhana ko tor3ane kA mUla-hetu bheda kA vijJAna hai, to karma-baMdha kA mUla hetu bheda kA avijJAna hai| AcArya amRtacandra kI bhASA ko ulaTakara kahA jA sakatA hai... bhedavijJAnato. baddhAH, baddhA ye kila kecn| tasyaivAbhAvataH siddhA, siddhA ye kila kecana // -isa saMsAra meM ve hI loga karma se baddha haiM jinameM bheda-vijJAna kA abhAva hai| AtmA kI upalabdhi unhIM vyaktiyoM ko huI hai jinakA bheda-vijJAna siddha ho gayA, acetana se cetana kI sattA anubhava meM A gii| ___ mUla AtmA aura usake paripArzva meM hone vAle valayoM kA bheda-jJAna jaise-jaise spaSTa hotA calA jAtA hai, vaise-vaise karma-bandhana zithila hotA karmavAda 266 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calA jAtA hai| jinheM bheda-jJAna nahIM hotA, mUla cetanA aura cetanA ke valayoM kI ekatA kI anubhUti hotI hai, unakA baMdhana tIvra hotA calA jAtA hai| karma pudgala hai aura vaha acetana hai| acetana cetana ke sAtha ekarasa nahIM ho sktaa| hamArI kaSAya-AtmA hI karma-zarIra ke mAdhyama se use ekarasa karatI hai| mukta AtmA ke sAtha-sAtha pudgala ekarasa nahIM hotA, kyoMki usameM kevala zuddha caitanya kI anubhUti hotI hai| zuddha caitanya kI anubhUti kA kSaNa karma-zarIra kI vidyamAnatA meM "saMvara'-karma-pudgaloM ke sambandha ko rokane vAlA aura usake (karma-zarIra ke) abhAva meM AtmA kA svarUpa hotA hai| kaSAya-mizrita caitanya kI anubhUti kA kSaNa Azrava hai| vaha karma-pudgaloM ko AkarSita karatA hai| yahAM jAtIya-sUtra kArya karatA hai| sajAtIya sajAtIya ko khIMcatA hai| kaSAya-cetanA kI pariNatiyAM pudgala-mizrita haiN| pudgala pudgala ko TAnatA hai| yaha tathya hamArI samajha meM A jAe to hamArI Atma-sAdhanA kI bhUmikA bahuta sazakta ho jAtI hai| hama adhika-se-adhika zuddha caitanya ke kSaNoM meM rahane kA abhyAsa kareM, jahAM korA jJAna ho, saMvedana na ho| yaha sAdhanA kI sarvocca bhUmikA hai| isIlie jaina AcAryoM ne dhyAna ke lie 'zuddha upayoga' zabda kA prayoga kiyA hai| 'zuddha upayoga' arthAt kevala caitanya kI anubhUti / sAdhanA ke abhAva meM karma kA pragAr3ha baMdha hotA hai aura sAdhanA ke dvArA usakI graMthi kA bhedana hotA hai| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai ki sAdhanA ke rahasya ko samajhe binA karma ke rahasya ko nahIM samajhA jA sakatA aura karma ke rahasya ko samajhe binA sAdhanA ke rahasya ko nahIM samajhA jA sktaa| hama karma-pudgala kI jina dhArAoM ko grahaNa karate haiM, unheM apanI kriyAtmaka zakti ke dvArA hI grahaNa karate haiN| usa samaya hamArI cetanA kI pariNati bhI usake anukUla hotI hai| Antarika aura bAhya pariNatiyoM meM sAMmajasya hue binA donoM meM saMbaMdha sthApita nahIM ho sktaa| jaina darzana ne karmavAda kI mImAMsA kI hai, usakA manovaijJAnika adhyayana abhI nahIM huA hai| yadi vaha ho to manovijJAna aura yoga ke naye unmeSa hamAre sAmane A sakate haiM tathA jaina sAdhanA-paddhati kA nayA rUpa bhI prastuta ho sakatA hai| hama jaisI bhAvanA karate haiM, vaisI hI hamArI pariNati 270 karmavAda Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai| jaisI pariNati hotI hai vaise hI pudgaloM ko hama grahaNa karate haiN| una pudgaloM kA apane Apa meM paripAka hotA hai| paripAka ke bAda unakI jo pariNati hotI hai, vahI hamArI Antarika pariNati ho jAtI hai| yaha eka zrRMkhalA hai| eka vyakti ne jJAna ke prati avahelanA kA bhAva pradarzita kiyA, jJAna kI nindA kI; jJAnI kI nindA kI, usa samaya usakI pariNati jJAna-vimukha ho gii| usa pariNati-kAla meM vaha karma-pudgaloM ko grahaNa karatA hai| ve karma-pudgala AtmA kI sArI zaktiyoM ko prabhAvita karate haiN| kintu jJAna-virodhI pariNati meM gRhIta pudgala mukhyatayA jJAna ko AvRta kreNge| unakA paripAka jJAnAvaraNa ke rUpa meM hogaa| isa prakAra hama sAre karmoM kI mImAMsA karate cleN| jisakI cetanA kI pariNati yadi Thagane kI hotI hai to usa samaya grahaNa kie jAnevAle karma-pudgala anubhava dazA meM usake caritra ko vikRta banAte haiN| unakI pariNati yadi dUsare ko kaSTa dene kI hotI hai to usa samaya grahaNa kie jAnevAle karma-pudgala anubhava dazA meM usake sukha meM bAdhA DAlate haiN| yaha pariNati kA siddhAnta hai| hama kisa rUpa meM pariNata hote haiM, kisa prakAra kI kriyAtmaka zakti ke dvArA pudgala dhArA ko svIkAra karate haiM, isakA jJAna honA atyanta Avazyaka hai| isake AdhAra para hI vaha jIvana kI saphalatA kA nirdhAraNa kara sakatA hai, jIvana-saMgharSa meM Ane vAlI bAdhAoM ko pAra kara sakatA hai| - jisa vyakti ko yaha lage ki mujhe jJAnAvaraNa adhika satA rahA hai, use jJAnAvaraNa ko kSINa karane kI sAdhanA kA mArga cunanA caahie| kisI ko moha adhika satAtA hai, kisI kI kSamatAoM kA avarodha paidA hotA hai-ye bhinna-bhinna samasyAeM haiN| sAdhanA ke dvArA inakA samAdhAna pAyA jA sakatA hai| krodha para coTa karanI ho to eka prakAra kI sAdhanA karanI hogI aura yadi mana para coTa karanI ho to dUsare prakAra kI sAdhanA karanI hogii| jisa samasyA se jUjhanA hai, usI ke mUla para prahAra karane vAlI sAdhanA cunanI hogii| yaha bahuta sUkSma paddhati hai| rahasya hamArI samajha meM A jAe to jIvana kI samasyAoM ko sulajhAne meM hama bahuta saphala ho sakate haiN| karmavAda 271 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana maiM kalpanA karane meM kaThinAI kA anubhava karatA hUM ki eka AdamI bhArata meM janmA ho aura karmavAda ko na jAnatA ho; niyati, prArabdha aura bhAgya ke viSaya meM kucha na jAnatA ho| bhArata ke sabhI Astika darzanoM ne kisI-na-kisI rUpa meM karma ke astitva ko svIkArA hai| bhArata kI miTTI meM karma ke siddhAntoM kI jar3eM gahare taka jamI huI haiN| khetoM-khalihAnoM meM bhI yadA-kadA karma kA svara sunAI detA hai| ghaTanA kI saphalatA aura asaphalatA-donoM se karma kI duhAI sunane ko milatI hai| saphala hone vAlA vyakti apanI saphalatA kA zreya pUrvajanma meM kie hue puNya ko detA hai aura kahatA hai, 'pUrvajanma meM acche karma kie the isalie mujhe yaha saphalatA milI hai|' asaphala hone vAlA bhI apanI asaphalatA kA dAyitva karma para DAla detA hai, 'aisA hI koI karma kiyA huA thA, maiM kyA karUM?' karma kA itanA gaharA saMskAra hai ki usake lie mujhe vizeSa carcA kI AvazyakatA kA anubhava nahIM hotaa| ___Aja ke yuga meM jIne vAlA, thor3A-bahuta bhI janasamparka meM AnevAlA, par3hane-likhane vAlA aura rAjanItika vAtAvaraNa se paricita rahane vAlA kauna vyakti aisA hogA jo samAjavAda ke nAma se anajAna ho? bhArata meM ina varSoM meM, kaI bAra samAjavAda kI sthApanA ke saMkalpa ko doharAyA gayA hai| samAjavAda eka rAjanItika praNAlI hai, eka Arthika praNAlI hai| karmavAda eka AdhyAtmika praNAlI hai| donoM kA kSetra bhinna hai| donoM kI sImAeM aura maryAdAeM bhinna haiN| samAjavAda korI Arthika praNAlI hI nahIM hai, korA rAjanItikavAda hI nahIM hai| usake tIna pahalU haiM-dArzanika, rAjanItika aura aarthik| 272 karmavAda Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi vaha kevala Arthika Andolana hotA to Aja taka nahIM cala paataa| yadi vaha korA rAjanItika Andolana hotA to bhI vaha Aja taka nahIM cala paataa| vaha cala rahA hai aura isalie cala rahA hai ki usake pIche eka darzana hai, eka suniyojita vicAradhArA hai| vahI Andolana lamabe samaya taka Tika sakatA hai jisakI pRSThabhUmi meM darzana hotA hai| samAjavAda ke dArzanika pakSa ko aitihAsika dvandvAtmaka bhautikavAda kahA jAtA hai| isakA pahalA yA mUlabhUta siddhAnta yaha hai-isa jagat kA AdhAra acetana hai, acita hai| isa jagat kA AdhAra koI sacetana nahIM hai| isase eka paristhiti ubharatI hai| vaha hai-kevala vartamAna, na atIta aura na bhvissy| AdamI janma letA hai| usake pIche koI atIta nahIM hotA, usakA koI bhaviSya nahIM hotA, korA vartamAna hotA hai| Apa soca sakate haiM ki bhAratIya darzana meM jo bhASA cArvAka kI thI, vahI bhASA samAjavAdI darzana kI hai| cArvAka ne bhI kevala vartamAna. ko svIkArA thA aura samAjavAdI darzana bhI kevala vartamAna ko svIkAratA hai| donoM kI uddezyagata vAstavikatA bahuta bhinna hai| cArvAka darzana punarjanma aura karmavAda ko asvIkAra kara vartamAna jIvana ko sukha se jIne ke uddezya se astitva meM AyA thA aura samAjavAda viSamatApUrNa samAja-vyavasthA ko badalane ke uddezya se astitva meM AyA thaa| uddezya kI dRSTi se donoM meM koI tulanA nahIM kI jA sktii| kevala itanI tulanA kI jA sakatI hai ki cArvAka bhI anAtmavAdI darzana hai aura dvandvAtmaka bhautikavAda bhI anAtmavAdI darzana hai| jo darzana kevala vartamAnasammata hotA hai, atIta aura bhaviSyasammata nahIM hotA, use lambI-caur3I carcA meM jAne kI jarUrata nahIM hotI, koI lambI cintA karane kI jarUrata nahIM hotii| use adRzya jagat meM jAne kI cintA nahIM hotI aura bahuta sUkSma avagAhana karane kI bhI koI jarUrata nahIM hotii| jo dRSTa hai, upalabdha hai, usI kI jarUrata hotI hai| isase samAjavAda kA dUsarA siddhAnta phalita hotA hai| vaha hai pristhitivaad| jaba kevala vartamAna hai to kevala vartamAna meM paristhitivAda panapatA hai| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki vyakti paristhiti kI dena samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana 273 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vyakti ke samUce vyaktitva kA nirmANa paristhiti se hotA hai| jaisI paristhiti hotI hai vaisA hI vyakti kA nirmANa ho jAtA hai| vyaktitva ke nirmANa kA dAyitva paristhiti para hotA hai| kevala vartamAna aura kevala paristhiti ke AdhAra para samAjavAda kA tIsarA siddhAnta banatA hai-samAja-vyavasthA kA privrtn| parivartana kI prakriyA kA mUla AdhAra Arthika pakSa hai| Arthika samasyA mUlabhUta samasyA hai| ise sulajhAe binA sAmAjika samasyAeM sulajha nahIM sktiiN| kArla mArksa ne isa bhASA meM socA thA-samAja jo banatA-bigar3atA hai vaha artha ke AdhAra para banatA-bigar3atA hai| artha-vyavasthA hI samAja kI rIr3ha hai aura usake AdhAra para hI samAja acchA yA burA banatA hai| kevala mArksa hI aisA socane vAlA vyakti huA, yaha nahIM kahA jA sktaa| bhAratIya cintakoM meM bhI isa prakAra kA cintana prasphuTita huA thaa| pUre samAja ke saMdarbha meM bhAratIya cintana tIna varga (dharma, artha aura kAma) athavA caturvarga (dharma, artha, kAma aura mokSa) meM vibhAjita thaa| yaha prazna calatA thA ki trivarga yA catura varga meM mukhya kauna? bhinna-bhinna mata the| koI dharma ko mukhya mAnatA, koI kAma ko mukhya mAnatA aura koI mokSa ko mukhya maantaa| bhAratIya rAjanIti ke nakSatra mahAtmA kauTilya ne ina saba matoM kA ullekha kara anta meM apane abhimata kA ullekha kiyA hai| yaha ullekha mArksa ke cintana se bhinna nahIM hai| kauTilya ke anusAra saba vargoM meM artha hI pradhAna hai| dharma aura kAma-ina donoM ke mUla meM artha hai| artha hai to dharma (nyAyAdhikaraNa) hotA hai aura artha hai to kAma hotA hai| artha ke binA kucha nahIM hotA-na dharma aura na kaam| artha ko pradhAnatA dene vAle cintaka bhArata meM bahuta prAcIna kAla meM hue haiN| aura yaha eka sacAI hai ki samAja ke banane-bigar3ane meM artha kA bahuta bar3A Atha hotA hai| samAjavAdaM kA dUsarA pakSa hai-aarthik| mArksa ne isa bAta para dhyAna diyA ki jaba taka artha-vyavasthA meM parivartana nahIM kiyA jAtA taba taka samAja kA vikAsa nahIM ho sakatA, sAmAjika parivartana nahIM ho sktaa| Arthika vyavasthA samAjavAda kA dhyeya bana gyaa| yaha unakA dUsarA pakSa hai| aba prazna yaha rahA ki dhyeya ko prApta kaise kiyA jAe? kevala 274 karmavAda Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanika samAjavAda, darzAnika samatAvAda yA dArzanika sAmyavAda se dhyeyasiddhi nahIM ho sktii| yaha unheM spaSTa pratIta huaa| itihAsa ke adhyayana ke pazcAt ve isa niSkarSa para pahuMce ki dArzanika sAmyavAda kA bakhAna karate-karate hajAroM varSa bIta gae, para samAja nahIM bdlaa| ve samAja ko badalanA cAhate the| dhyeya kI pUrti ke lie unhoMne tIsarA pakSa cunA jo samAjavAda kA rAjanItika pakSa hai, dhyeya kI pUrti kA ekamAtra sAdhana hai| samAjavAdI dhAraNA ke anusAra jaba taka rAjya kI sattA hAtha meM nahIM AtI, taba taka samAja ko nahIM badalA jA sktaa| samAjavAdI uddezyoM kI pUrti kI anivArya zarta hai rAjya-sattA ko hthiyaanaa| rAjya-sattA zoSita varga ke hAtha meM honI caahie| dhanikoM aura garIboM tathA mila-mAlikoM tathA majadUroM ke bIca jo varga-saMgharSa cala rahA hai vaha taba taka nahIM miTegA jaba taka zoSita varga ke hAtha meM rAjya-sattA nahIM aaegii| inake hita paraspara-virodhI haiN| unameM koI samajhautA nahIM ho sktaa| samAjavAda ke AcAryoM ne yaha pratipAdana kiyA-pUMjIvAdI logoM ke hita aura zoSita logoM ke hita itane virodhI haiM ki unameM samajhaute kI koI saMbhAvanA nahIM hai| isa virodha ko miTAne kA eka hI upAya hai, aura vaha hai zoSita varga ke hAtha meM sattA aanaa| : samAjavAda ke tIna pakSa-dArzanika, Arthika aura rAjanItika-hamAre sAmane haiN| ina tInoM pakSoM ke saMdarbha meM hameM karmavAda ko samajhanA hai, usakI mImAMsA karanA hai| karmavAda kA dArzanika pakSa samAjavAda ke dArzanika pakSa se bilakula ulTA hai| karma kA astitva una dArzanikoM ne svIkAra kiyA jo jagat kA AdhAra cetana-acetana-isa tattvadvayI ko yA kevala cetana ko svIkAra karate haiN| kevala acetana ko jagat kA AdhAra mAnane vAlA karma ke siddhAnta ko svIkAra nahIM krtaa| AtmavAdI darzanoM kI makhya do dhArAeM haiM-dvaitavAda aura advaitvaad| dvaitavAdI dhArA ke anasAra cetana aura acetana-ina donoM kA astitva hai| advaitavAdI dhArA kevala cetana tattva ke astitva ko svIkAra karatI hai| jina darzanoM ne karma ko svIkAra kiyA, unameM eka bhI darzana aisA nahIM hai jo karma ko svIkRti detA ho aura cetana tattva ko svIkAra kie binA karma kA koI mUlya samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana 275 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotA, koI artha nahIM hotaa| karmavAda kI dhAraNA ke sAtha bhUta jur3A huA hai| yadi hamArA koI atIta nahIM hai to karmavAda ko svIkAra karane kI koI jarUrata nahIM hai| yadi hamArA koI bhaviSya nahIM hai to karmavAda ko svIkAra karane kI koI jarUrata nahIM hai| karmavAda ke sAtha bhUta, bhaviSya aura vartamAna-tInoM kAla jur3e hue haiN| . karmavAda kA dUsarA siddhAnta hai-paristhitivAda kA asvIkAra / kevala vartamAna ko svIkAra karane vAloM ko paristhitivAda mAnya ho sakatA hai, kintu karma ko svIkAra karane vAloM ko mAnya nahIM ho sktaa| paristhiti ko nimitta mAnA jA sakatA hai, eka hetu yA kAraNa mAnA jA sakatA hai| para sArA bhAra paristhiti para nahIM lAdA jA sakatA, nahIM thopA jA sktaa| vaha itanA bhAra uThAne meM sakSama bhI nahIM hai| jahAM karmavAda kI svIkRti hai vahAM cetana kI svIkRti hai, pUrvajanma aura bhAvIjanma kI svIkRti hai| jahAM inakI svIkRtiyAM haiM vahAM paristhitivAda kI ekAdhikAra svIkRti nahIM ho sktii| ____tIsarA prazna hai-Arthika pakSa kaa| vahAM karmavAda kI pracalita dhAraNA yaha hai-koI AdamI dhanI hotA hai to loga kahate haiM-bahuta bhAgyazAlI hai, bar3A puNya kiyA hai isalie itanA dhana mila gyaa| koI garIba hotA hai to loga kahate haiM-bhAgyahIna AdamI hai, acchA karma nahIM kiyA, isalie duHkha bhoga rahA hai, saMtApa bhoga rahA hai| karmavAda ko isa rUpa meM samajhA gayA hai ki dhanI honA puNya karma kA yoga hai aura nirdhana honA pApa karma kA yoga hai| koI AdamI bar3e-se-bar3A dhanI hotA hai to use mAnyatA mila jAtI hai| bahuta dhana ke saMgraha ko burA nahIM mAnA jAtA, karmavAda ke saMdarbha meM usakA samarthana kiyA jAtA hai| kisI AdamI ko roTI nahIM milatI to karmavAda ke sandarbha meM isakA samAdhAna isa prakAra diyA jAtA hai-isane pichale janma meM bahuta bure karma kie haiN| yadi roTI na mile to koI kyA kre| svayaM kA kiyA huA karma hai, yaha bhogegA, hameM isase kyA? karmavAda ke sandarbha meM dhanI aura nirdhana-donoM avasthAoM ke bAre meM nirNaya diyA jAtA hai, unheM bhAgya ke sAtha jor3a diyA jAtA hai| yaha Arthika pakSa aisA hai jahAM samAjavAda aura karmavAda kI bhArI 256 karmavAda Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Takkara hotI hai, yadyapi dArzanika pakSa bhI donoM ke bhinna haiN| vahAM koI mela nahIM hai| vahAM itanA mela nahIM hai to itanA saMgharSa bhI nahIM hai| saMgharSa kA mukhya bindu hai Arthika vyvsthaa| samAjavAda kI yaha sthApanA hai| kevala sthApanA hI nahIM, prayoga kara cukA hai ki saMpatti samAja kI hai| usa para vyakti kA svAmitva svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, samAja kA svAmitva sthApita honA caahie| utpAdana, vinimaya aura vitaraNa para samAja kA svAmitva sthApita honA caahie| samAjavAda kI maryAdA meM saMpatti kA vyaktigata svAmitva mAnya nahIM hai| karmavAda kI vyAkhyA karane vAle saMpatti ke vyaktigata svAmitva ko bhI nyAyapUrNa aura ucita ThaharAte haiN| yaha bahuta ulajhana bharA prazna hai| isalie yaha prazna bAra-bAra sAmane AtA hai ki samAjavAda yA sAmyavAda kI sthApanA hone para karmavAda kA kyA hogA? karmavAda kaise Tika pAegA? aisA lagatA hai ki duniyA meM garIba aura dhanavAna donoM Tike raheM taba to karmavAda TikegA aura ye donoM na raheM to karmavAda kA sArA mahala Dhaha jaaegaa| patA nahIM yaha siddhAnta kyoM bana gyaa| para sacamuca bana gyaa| jaba-jaba vijJAna ke dvArA nayI upalabdhiyoM kI ghoSaNA hotI hai, taba-taba pahalA prazna yaha hotA hai ki aba dharma kaise TikegA? AtmA aura punarjanma kA siddhAnta kaise TikegA? karmavAda kaise TikegA? mujhe lagatA hai ki bahuta hI chichale cintana ke kAraNa isa prakAra ke tAtkAlika vicAra bana jAte haiN| kAlpanika aura kRtrima samasyAeM hamAre sAmane upasthita ho jAtI haiN| kyA garIba aura amIra kA bheda miTa jAne mAtra se karmavAda samApta ho jAegA? yadi karmavAda kA AdhAra itanA kamajora hai to maiM bhagavAna se prArthanA karUMgA ki use samApta hone deN| yadyapi maiM jaina muni huuN| bhagavAn ko mAnatA hUM para bhAgya-vidhAtA nahIM maantaa| phira bhI bhAvanA ke Avega meM prArthanA karatA hUM ki aise karmavAda ko samApta ho jAne deN| hameM koI prayojana nahIM hai| jisakI bhitti itanI kamajora ho, jisakI nIMva itanI kamajora ho, use TikAkara bhI hama kyA kara pAeMge? use kaba taka TikA paaeNge| ye vyavasthAeM to badalatI rheNgii| kabhI samAjavAda kA agalA caraNa bhI A sakatA hai| duniyA ke bahuta bar3e hisse meM samAjavAda yA sAmyavAda samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana 277 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA prayoga ho cukA hai| vahAM Arthika vyavasthA ko sarvathA badala diyA gayA hai| to kyA hama mAna leM ki una dezoM meM karmavAda samApta ho gayA hai| ___. rUsa meM karmavAda samApta, cIna meM karmavAda smaapt| aura jitane bhI sAmyavAdI yA samAjavAdI rASTra haiM, una saba meM bhI karmavAda smaapt| . kucha varSoM pUrva 'dharmayuga' ke sampAdaka dharmavIra bhAratI kI cIna-yAtrA ke saMsmaraNa pddh'e| cIna jaise vizAla deza meM kisI bhI vyakti ke pAsa ApanI vyaktigata kAra nahIM hai| vahAM koI bar3A udyogapati yA bhU-svAmI nahIM milegaa| vyaktigata svAmitva itanA sImita kara diyA gayA ki saMpatti ke AdhAra para koI bar3A yA choTA AdamI nahIM hogaa| koI bhikhArI nahIM milegaa| eka kRpA kara roTI denevAlA aura dUsarA dInatApUrvaka roTI lenevAlA nahIM milegaa| jise roTI na milatI ho, aisA garIba nahIM milegaa| jisameM lAkhoM aura karor3oM kI saMpadA kamA lI ho, aisA bhAgyazAlI bhI nahIM milegaa| to kyA karmavAda samApta ho gayA? ,yahI vaha bindu hai jisa para vimarza jarUrI hai| karma ke viSaya meM bahuta bhrAntiyAM paidA ho gaI haiN| unheM tor3anA Avazyaka hai| kabhI-kabhI bhrAntiyoM kA vAtyAcakra itanA bar3A bana jAtA hai ki AdamI mUla taka pahuMca hI nahIM pAtA, paridhi meM hI ulajha jAtA hai| karma vyakti kI Antarika avasthA meM hone vAle parivartana kA ghaTaka hai| prANImAtra meM nirantara Antarika parivartana hotA hai, vaha sArA-kA-sArA karmakRta hotA hai| eka vyakti krodhI hai| koI krodha kyoM karatA hai? isalie karatA hai ki usake bhItara karma hai| abhimAna, mAyA, lobha, rAga aura dveSa-ye sAre-ke-sAre usake Antarika karma ke pariNAma haiM, Antarika vyaktitva ke pariNAma haiN| karma kI do pramukha prakRtiyAM haiM-jIva-vipAkI aura pudgl-vipaakii| pahalI prakRti kA jIva meM paripAka hotA hai| dUsarI prakRti kA pudgala ke rUpa meM paripAka hotA hai| zarIra milatA hai, vacana milatA hai, mana milatA hai| ye saba pudgala-vipAkI prakRti ke pariNAma haiN| karma ke binA inakI vyAkhyA, nahIM kI jA sktii| ___manovijJAna ne Antarika vyaktitva kI bahuta sArI vyAkhyAeM prastuta 278 karmavAda Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI haiN| maiM mAnatA hUM, karmavAda kI jo vyAkhyAeM aspaSTa thIM, ve Aja manovijJAna ke saMdarbha meM samajhI jA sakatI haiN| manovijJAna ne sacamuca bahuta bar3A upakAra kiyA hai| merI yaha dhAraNA bana gaI hai ki karmavAda ko samajhe binA manovijJAna ko pUrA nahIM samajhA jA sakatA aura manovijJAna ko samajhe binA karmavAda kI pUrI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| karmavAda ko samajhane ke lie manovijJAna ko samajhanA bahuta jarUrI hai aura manovijJAna ko samajhane ke lie karmavAda ko samajhanA bahuta jarUrI hai| donoM meM gaharA sambandha hai| manovijJAna ne vyaktitva kI aura vyakti ke antarmana tathA avacetana mana aura arddhacetana mana kI jo vyAkhyAeM kI haiM, ve karma ke dvArA hI ghaTita hotI haiN| karma hamAre samUce vyaktitva ko prabhAvita karatA hai| artha-vyavasthA ko badala dene, garIbI ko samApta kara dene aura garIba aura amIra ke bheda ko kama kara dene se kyA aisA ho gayA ki rUsa aura cIna meM koI AdamI gussA nahIM karatA, koI abhimAna nahIM karatA, rAga aura dveSa nahIM karatA, priyatA aura apriyatA kI anubhUti nahIM karatA? vyaktigata svAmitva kI vyavasthA hone para bhI kyA koI beImAnI nahIM karatA? bhraSTAcAra nahIM karatA? aprAmANikatA aura bhraSTAcAra vahAM kama avazya hue haiM, para samApta nahIM hue haiN| bar3e-bar3e adhikArI bhI Arthika ghoTAle karate haiN| yaha soviyata kAMgresa aura cIna kI rASTrIya riporToM ke adhyayana se jJAta hotA hai| jahAM marane ke bAda bApa kI saMpatti beTe ko nahIM milatI, vahAM koI Arthika ghoTAlA kisalie kare-isa prazna ke uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki vyakti kA svabhAva nahIM badalatA, manovRtti nahIM bdltii| aura isalie nahIM badalatI ki paristhiti badala jAne para bhI jinake antaHsrAvI granthiyoM ke srAva aura usako prerita karane vAle karma ke srAva nahIM badalate, vahAM svabhAva nahIM badalatA, AcaraNa aura vyavahAra nahIM bdltaa| manuSya kA Antarika vyaktitva jo hai, vaha sArA karma se prabhAvita hotA hai, karma ke dvArA saMcAlita hotA hai| karma ke Antarika saMcAlana ko jaba hama padArtha ke sAtha jor3a dete haiM, vahAM hamArI bhrAnti bar3ha jAtI hai| sAmAjika vyavasthA kA eka utkRSTa udAharaNa prastuta karanA cAhatA huuN| vaha aisI vyavasthA kA nirdezana hai, jaisI vyavasthA samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana 276 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjavAdI aura sAmyavAdI bhI nahIM kara paaeNge| mArksa ne sTeTalesa sTeMTa (rAjyasattA-rahita rAjya) kI kalpanA kii| samAjavAda kA antima dhyeya hai rAjyasattA-rahita raajy| abhI yaha bahuta dUra hai| Aja sAmyavAdI dezoM meM pUrA ekAdhinAyakavAda hai| zAsana-tantra itanA kaThora hai ki AdamI ko use sahane meM bhI kucha kaThinAI hotI hai| patA nahIM AdamI kaba itanA AtmAnuzAsita hogA aura kaba eka AdamI dUsare AdamI para itanA bharosA karegA aura vaha dina kaba AegA ki jisa dina zAsanataMtra kI vyarthatA siddha hogI, usakI koI apekSA pratIta nahIM hogii| jaina AgamoM meM aisI vyavasthA kA ullekha milatA hai, bhale phira vaha devatAoM ke lie ho| aura vaisI vyavasthA meM jIne vAlA apane Apa uccakoTi kA deva bana jAtA hai, vaha sAdhAraNa manuSya nahIM rhtaa| Aja kI vyavasthA aura paristhiti meM jIne vAlA manuSya to nahIM hI rhtaa| kalpAtIta devoM kI vyavasthA meM koI iMdra nahIM hotA, koI preSya nahIM hotA, koI svAmI nahIM hotA, koI sevaka nahIM hotaa| saba samAna ote haiM aura saba-ke-saba AtmAnuzAsita hote haiN| anuzAsana aura tantra jaisI koI vyavasthA nahIM hotI hai| saba-ke-saba Rddhi, bala aura ghRti meM samAna hote haiN| hamAre kucha dArzanikoM yA yogiyoM ne supara hyUmana (atimAnava) aura supara kaoNnzasanesa (aticetanA) avataraNa kI kalpanA kI hai| usakA suvyavasthita varNana prastuta paddhati meM milatA hai| samAjavAdI vyavasthA meM saMpatti kA uttarAdhikAra nahIM hotA para sabake pAsa samAna Rddhi nahIM hai| kisI ke pAsa dhana kama hotA hai aura kisI ke pAsa adhika dhana hotA hai, kintu kalpAtIta vyavasthA meM saMpadA bhI sabake samAna hotI hai| na koI bar3A AdamI hai aura na koI choTA AdamI hai| zArIrika bala bhI samAna aura cintana bhI smaan| aisA samAjavAda na jAne kaba aaegaa| saikar3oM-saikar3oM varSoM kI sAdhanA ke bAda manuSya usa kalpAtIta vyavasthA taka pahuMca pAegA yA nahIM, yaha nahIM kahA jA sktaa| usa kalpAtIta vyavasthA kA AdhAra vahAM janma lene vAle devoM kA Antarika parivartana hai| unake krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa tathA priyatA aura apriyatA kA saMvadena kama hotA hai, isalie unameM asaMbhava pratIta hone vAlI samAnatA sahaja hI ghaTita 280 karmavAda Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtI hai| samAjavAdI vyavasthA kA AdhAra bAharI parivartana hai| bAhara se ghaTita hone vAlI samAnatA utanI vyApaka aura sthAyI nahIM hotI jitanI vyApaka aura sthAyI Antarika parivartana se ghaTita hone vAlI samAnatA hotI hai| AMtarika parivartana se bhI vyavasthA kA paritarvana hotA hai aura vyavasthA ke parivartana se bhI AMtarika avasthA meM kucha parivartana saMbhava ho sakatA hai| nimitta na milane para kucha upAdAna bhI niSkriya ho sakate haiM, phira bhI isa sacAI ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki Antarika parivartana ke binA vyavasthA kA parivartana niyaMtraNa ke sAtha hI cala sakatA hai| usameM rAjyarahita rAjya kI parikalpanA saMbhava nahIM ho sktii| jaba taka manuSya kA Antarika vyaktitva nahIM badalegA, uttejanA, Aveza aura vAsanA kama nahIM hogI, taba taka vaha sthiti upalabdha nahIM hogii| ukta vizleSaNa se isa niSkarSa para sahaja hI pahuMcA jA sakatA hai ki samAjavAda yA sAmyavAda kI sthApanA hone para bhI karmavAda ke siddhAnta meM koI bAdhA nahIM aatii| yadi samAnatA ke kAraNa koI bAdhA AtI to karmavAda kA sabase adhika vizada varNana karane vAle jaina AgamoM meM kalpAtIta samAnatA kA koI ullekha nahIM miltaa| aura vaha milatA hai, isase hama samajha sakate haiM ki Arthika samAnatA aura karmavAda kA siddhAMta eka-dUsare kI utthApanA karane vAle nahIM haiN| karmavAda kA sambandha vyavasthA se nahIM, hamArI Antarika prakriyAoM se hai| jahAM karmavAda ko vyavasthAoM ke sAtha, samAja kI badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha jor3a dete haiM, vahAM usakI vyarthatA pratIta hone laga jAtI hai aura usake viSaya meM aneka bhrAntiyAM panapa jAtI haiN| yadi karmavAda ko hamAre Antarika vyaktitva ke sAtha jor3eM to bhrAMtiyAM kabhI nahIM panapa paaeNgii| hamAre sthUla zarIra, sUkSma zarIra aura atisUkSma zarIra meM hone vAle parivartanoM, rAsAyanika parivartanoM aura badalate hue vidyut pravAhoM kI sarvAMgINa vyAkhyA karmavAda ke saMdarbha ko chor3akara nahIM kI jA sktii| hama karma aura karma kI sahAyaka sAmagrI (no-kama) ko eka mAna lete haiM taba kaThinAI paidA hotI hai, bhrAntiyAM panapatI haiN| vyavasthA parivartana ko karma-vipAka ke nimitta ke rUpa meM samajhA . jA sakatA hai, kintu usakA sIdhA sambandha karma ke sAtha sthApita nahIM samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana 281 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA jA sktaa| isa sacAI ko samajha lene para akAla-mRtyu, bur3hApA aura bImAriyAM-ina sabameM parivartana lAyA jA sakatA hai| Arthika vyavasthA, cikitsA kI suvidhA aura jIvana-yApana kI suvidhA hone para una sArI sthitiyoM meM parivartana ho sakatA hai| karmavAda kA isa parivartana meM koI virodha nahIM hai| . saubhAgyavaza bhAratIya darzanoM meM aura vizeSataH jaina darzana meM karmavAda kA bahuta gaharA cintana bahuta vistAra ke sAtha huA hai| maiM isa niSkarSa para pahuMcA hUM ki karmavAda ko samajhe binA dhyAna bhI ThIka se nahIM kiyA jA sakatA, AdhyAtmika vikAsa nahIM kiyA jA sktaa| jo vyakti AdhyAtmika vikAsa karanA cAhatA hai, mana ko ekAgra karanA cAhatA hai, mAnasika sthiratA ko upalabdha honA cAhatA hai, usake lie karma kA prakAza bahuta jarUrI hai| karma kI prakriyA ko samajhe binA tAtparya kI bhASA meM Antarika vyaktitva ko samajhe binA mana caMcala hotA hai aura hama mAna baiThate haiM ki mana caMcala hai| yaha mAnanA bahuta bar3A jhUTha hai| yadi koI mujhe kahe ki mana bahuta caMcala hai to maiM ise bahuta bar3A jhUTha mAnatA huuN| mana bilakula caMcala nahIM hai| mere hAtha meM yaha kapar3A hai| maiM hAtha hilAtA hUM aura yaha hila rahA hai| kyA yaha caMcala hai? Apa ise caMcala hI maaneNge| para yaha caMcala kahAM hai? kapar3A becArA kyA caMcala aura kyA acNcl| hAtha hilatA hai to yaha caMcala hai aura hAtha nahIM hilatA hai to yaha acaMcala hai| havA kA kyA ThaMDA aura kyA garama? thor3I-sI varSA hotI hai to havA bahuta ThaMDI ho jAtI hai| thor3I barpha par3atI hai to havA bahuta ThaMDI ho jAtI hai aura teja dhUma tapatI hai to havA bahuta garama ho jAtI hai| yaha bAlU ThaMDI hai yA garama? yadi koI sardI meM bAlU para calatA hai to aisA lagatA hai ki vaha barpha meM cala rahA hai aura kar3I dhUpa meM bAlU para calatA hai to aisA lagatA hai ki vaha Aga para cala rahA hai| hamAre mana kI bhI yahI sthiti hai| jaba karma-zarIra kI preraNAeM jAgatI haiM, vRttiyAM ubharatI haiM to mana bar3A caMcala ho jAtA hai| bhItara kI vRttiyAM zAnta hotI haiM to mana zAnta aura sthira ho jAtA hai| jIvana kI pratyeka samasyA para cintana karane ke lie karmavAda ko par3hanA Avazyaka 282 karmavAda Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| badalatI huI sAmAjika, rAjanItika aura Arthika paristhitiyoM se hama ghabarAeM nhiiN| bAra-bAra karmavAda ke samApta hone kI bAta na soceM, kintu una paristhitiyoM ke saMdarbha meM karmavAda kA sahI-sahI mUlyAMkana kareM to aisA pratIta hogA ki jo satya traikAlika dRSTi taka sAkSAt anubhava ke dvArA upalabdha kiyA gayA hai, jo svayaM aprakampa hai vaha ina choTe-choTe saMjhAvAtoM ke dvArA kabhI samApta nahIM ho sktaa| samAjavAda meM karmavAda kA mUlyAMkana 283 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda manuSya kA sArA prayatna uddezya ke sAtha hotA hai| usakA mukhya uddezya hai-sukha kI prApti aura duHkha vimukti| karmavAda mAnatA hai ki AdamI puNya karatA hai to sukha pAtA hai aura pApa karatA hai to duHkha pAtA hai| duniyA meM koI dhanI hai to loga kaha dete haiM ki bar3A bhAgyazAlI hai, bar3A puNya kiyA hai isIlie dhanI hai| koI garIba hotA hai to loga kaha dete haiM-becAre ne bure karma kie the| bure karmoM kA phala bhoga rahA hai| loga sukha-duHkha ko karma ke sAtha jor3a dete haiM aura karma ko jor3a dete haiM dhana aura padArtha ke saath| isa mAnyatA kA phala yaha huA ki bhrAMti bar3ha gii| loga kahane lage, 'dhana cAhie to dharma karo, puNya kro|' koI dharma nahIM karatA hai to loga kahate haiM, 'are, tuma koI dharma nahIM karate, paraloka meM jAkara kyA. khAoge?' aisA lagatA hai ki logoM ne dharma-puNya aura padArtha ko bilakula milA diyaa| AcAryoM ne kahA, 'sAdhanA ke binA manuSya kA janma vaise hI phAlatU ho jAtA hai jaise bakarI kA siiNg|' dharma kI sAdhanA kro| dharma kI sAdhanA kI to artha aura kAma apane Apa prApta hoNge| dharma kI sAdhanA isalie jarUrI hai ki kAma kI vAsanA samApta ho, parigraha kI bhAvanA samApta ho| kintu na jAne kyoM, karmavAda kA eka aisA vikRta rUpa sAmane AyA ki saba kucha usase mAna liyA gyaa| yaha eka pravAha hI cala pdd'aa| dharma ke guru bhI aisA hI kahane laga ge| upAdhyAya vinayavijayajI ne 'zAMtasudhArasa' kAvya meM likhA hai 284 karmavAda Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAjyaM rAjyaM subhagadayitA nandanA nandanAMnA, ramyaM rUpaM sarasakavitAcAturI susvaratvam / mIrogatvaM guNaparicayaH sajjanatvaM subuddhiH, kinnu brUmaH phalapariNatiM dhrmklpdrumsy|| dharma kalpavRkSa hai| duniyA meM aisI kauna-sI vastu hai jo dharma se na mile| rAjya dharma se milatA hai| acchI patnI dharma se milatI hai| beTe aura pote dharma se milate haiN| kavitA kI zakti aura acchA galA bhI dharma se milatA hai| sAre guNa dharma se milate haiN| yaha eka aisA vRkSa hai jisameM saba prakAra ke phala lagate haiN| eka prazna hai ki kyA saba kucha dharma se hI milatA hai? yaha prazna samAdhAna cAhatA hai| kyA saba kucha acche karmoM se milatA hai? yadi milatA hai to mokSa se vaha sthAna kahAM raha jAtA hai jahAM dhana, rAjya, parivAra Adi ko chor3ane kI bAta prApta hotI hai| jaba yaha mAna liyA gayA ki saba kucha puNya se milatA hai, dharma se milatA hai to isakA phalita yaha haA ki pravRtti puNya ke arjana meM laga gii| puNya kA arjana pradhAna bana gayA aura puruSArtha gauNa ho gyaa| jabaki puruSArtha dvArA jo prApta hotA hai vaha pratyakSa hai aura puNya ke dvArA jo prApta hotA hai vaha pratyakSa . nahIM hai| dUsarI bAta yaha huI ki artha-vyavasthA ke prati manuSya kA dhyAna hI nahIM gyaa| vyavasthA ko badalane kI ora dhyAna nahIM diyA gyaa| usakA dhyAna kevala isa ora kendrita rahA ki puNya karo, puNya kmaao| usane yaha kabhI nahIM socA-apanI durvyavasthA ko miTAne ke lie artha-vyavasthA ko ThIka karanA Avazyaka hai| sArA dhyAna puNya meM aTaka gyaa| phalataH bahuta bar3I garIbI chA gii| bhArata kI garIbI meM bahuta bar3A hAtha hai karmavAda, bhAgyavAda aura puNyavAda kI mAnyatA kaa| yadi bhArata meM karmavAda kI duhAI nahIM dI jAtI, bhAgyavAda aura puNyavAda kI ye dhAraNAeM pracalita nahIM hotI to hindustAna Aja jitanA garIba hai, utanA garIba nahIM hotaa| AdamI meM puruSArtha kI lau aisI bujhI ki use phira se prajvalita karanA kaThina ho gyaa| AdamI paga-paga para socatA hai-'bhAgya vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda 285 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM aisA hI likhA hai, kyA karUM?' AdamI itanA jaldI santoSa mAna letA hai ki use vaisA nahIM mAnanA caahie| santoSa acchA bhI hai. to burA bhI hai| santoSa jahAM karanA cAhie vahAM nahIM kiyA jAtA aura jahAM nahIM karanA cAhie vahAM kiyA jAtA hai| yaha kaThinAiyoM kA mUla hai| bhAgyavAdI dhAraNAoM ne bhArata kA bahuta bar3A anartha kiyA hai| hamArI eka dArzanika bhrAMti hai| vaha Aja bhI cala rahI hai| vaha bhrAMti yaha hai-dharma yA puNya yA acche karma se sukha milatA hai; yaha eka bAta hai aura unase sukha ke sAdhana milate haiM, yaha dUsarI bAta hai| hamArI bhrAnti yaha huI ki hamane sukha ko aura sukha ke sAdhana ko eka mAna liyaa| yaha saca hai ki sukha kI anubhUti karma se hotI hai aura duHkha kI anubhUti bhI karma se hotI hai| kintu sukha ke sAdhana acche karma se milate haiM aura duHkha ke sAdhana bure karma se milate haiM, ise svIkAra karane meM karmavAda bAdhaka pratIta hotA hai| vaha eka vyavadhAna hotA hai| maiM pahale karmavAda kI dhAraNA ke AdhAra para apanI bAta spaSTa kruuNgaa| . karmavAda kA eka siddhAnta hai-kiyA huA karma phala detA hai| binA paripAka yA vipAka hue koI bhI karma phala nahIM detaa| vipAka kI bhI kucha zarte haiM-kSetra-vipAka, kAla-vipAka, pudgala-vipAka aura jiiv-vipaak| kucha karma aise hai, jinakA vipAka kSetra se sambandhita hai| kucha karma aise hote haiM jinakA vipAka kAla se sambandhita hotA hai| kucha karma aise hote haiM jinakA vipAka pudgala meM hotA hai| kucha karma aise hote haiM jinakA vipAka jIva se sambandhita hai| sukha-duHkha honA, sAtA-asAtA honA jIva-vipAkI karma kahalAtA hai| sukha kA anubhava bhI jIva ko hotA hai| usakA paripAka jIva meM hotA hai, padArtha meM nhiiN| parantu hamane mAna liyA ki padArtha kA honA sakha hai aura padArtha kA na honA duHkha hai| yaha bahuta bar3I bhrAMti paidA ho gii| aneka manISI AcAryoM ne batAyA-padArtha ke dvArA jo hotA hai vaha aikAntika sukha yA duHkha nahIM hotaa| jeTha kI dupaharI hai| gaharI pyAsa lagI hai| pAnI kA eka gilAsa milatA hai to sukha kA anubhava hotA hai| vyakti ko sukha kA anubhava huA pAnI se| pAnI sukha kA anubhava nahIM hai| pAnI sukha ke anubhava kA eka sAdhana 286 karmavAda Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| pAnI eka padArtha hai, jisameM yaha kSamatA hai ki vaha sukha kA sAdhana bana sakatA hai, sukha kA nimitta yA hetu bana sakatA hai| kintu pAnI pInA sukha kA anubhava nahIM hai, cetanA sukha kA anubhava karatI hai| cetanA ko sukha hotA hai aura padArtha usakA nimitta banatA hai| eka gilAsa pAnI piyA, phira dUsarA gilAsa pAnI piyA, phira tIsarA aura cauthA gilAsa pAnI piyaa| kramazaH sukhAnubhUti kama hotI calI jAegI aura eka samaya aisA bhI AtA hai ki pAnI pIne se sukha kI anubhUti bilakula nahIM hotii| jaise-jaise upayogitA kama hotI hai, sukhAnubhUti bhI kama hotI calI jAtI hai| saMgIta-zravaNa se vyakti ko sukha milatA hai| kAnoM ko tapti milatI hai| kintu eka vyakti nIMda meM soyA huA hai, vaha saMgIta ko pasanda nahIM kregaa| eka AdamI khAne kA zaukIna hai| para jaba vaha rogagrasta hai to acchA bhojana bhI use acchA nahIM lgtaa| use saba kucha burA lagatA hai| padArtha meM sukha dene kI kSamatA nahIM hai, padArtha sukha kA nimitta bana sakatA hai| kintu yaha jarUrI nahIM hai ki padArtha sukha kA nimita banatA hI hai| vaha banatA bhI hai aura nahIM bhI bntaa| hamane padArtha ko saba kucha mAna liyA, yaha bahuta bar3I bhrAMti ho gii| eka bahuta bar3e dhanapati ne kahA, 'merA DrAivara jahAM kahIM moTara khar3I kara nIMda le letA hai| vaha sukha kI nIMda sotA hai aura mujhe nIMda lene ke lie goliyAM khAnI par3atI haiN| phira bhI gaharI nIMda nahIM aatii| mujhe DrAivara kI nIMda se IrSyA hotI hai. usake nizcinta jIvana se IrSyA hotI hai| yaha jAnate hue bhI una dhanapatiyoM meM eka prakAra kI mUrchA, eka prakAra kI tRSNA kAma karatI hai, jise ve chor3a nahIM skte| jo duHkha kA sAdhana hai, ve use sukha kA' sAdhana mAnakara calate haiN| jaba ve duHkha ke sAdhana ko sukha mAna lete haiM taba becAre garIba AdamI socate haiM-dhana kamAne se yaha bar3A AdamI ho gayA, sukhI ho gyaa| yaha kahanA to saca hai ki vaha dhanapati bana gayA, bar3A bana gayA, kintu use sukhI mAna lenA yaha bhrAMti ho jAtI hai| eka mArmika kahAnI hai hariyANA kii| eka dhobI thaa| usake aneka paliyAM thiiN| usane eka kuttA pAla rakhA thaa| usakA nAma thA 'zatAbA' / vaha thaka gyaa| eka dina par3osa ke kuttoM ne Akara kahA, 'tuma bahuta vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda 287 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaka ge| kyA bAta hai? dUsare ghara kyoM nahIM cale jAte?' usane kahA, 'tuma bAta to ThIka kahate ho, para kaise jAUM? apanI itanI paliyoM ko chor3a kaise jAU?' una kuttoM ne kahA, 'kauna-sI paliyAM? kahAM se Tapaka par3IM tumhArI patniyAM?' usa kutte ne kahA, 'dhobI kI kaI patniyAM haiN| jaba ve lar3atI haiM taba ve eka-dUsare ko kahatI haiM, 'AI rAMDa zatAbA kI bair| aba batAo ve saba merI patniyAM haiM ki nhiiN| unheM chor3a kaise jAUM?' ___manuSya bhI apane cAroM ora moha kA eka aisA valaya banA letA hai ki use tor3a nahIM paataa| kutte ko 'zatAbA kI baira' se koI lenA-denA nahIM, phira bhI mana meM eka moha jAga gayA ki vaha apanI patniyoM ko chor3akara kahIM nahIM jA sakatA, bhale hI vaha bhUkhA mara jaae| kyA Apa yaha nahIM mAnate ki dhana ke pIche daur3ane vAle bahuta sAre logoM meM eka mUrchA jAga jAtI hai ki ve sukha ke lie dhana nahIM kamAte kintu dhana ke lie dhana kamAte haiM, dhana ke lie dhana kA arjana karate haiM? ve dhana se mAtra apanA bar3appana pradarzita karanA cAhate haiN| isake sivAya koI sukha nahIM hotaa| yadi dhana vAle sukhI hoM aura isa siddhAMta ko koI pramANita kara sake to zAyada hama karmavAda ke prazna para punarvicAra karane ko taiyAra ho sakate haiN| kintu Aja taka yaha koI pramANita nahIM kara sakA ki dhanapati sukhI hotA hai| itanA to maiM mAna sakatA hUM ki dhanapati suvidhApUrNa jIvana jI sakatA hai| dhana se suvidhAeM prApta ho sakatI haiN| dhana se jo vastu cAhe, vaha mila sakatI hai| vastu kA milanA sukha kA milanA nahIM hai| yadi hama vastu kA milanA sukha kA milanA mAna lete haiM to bhrAMti chA jAtI hai| vastu kA milanA kucha aura hai sukha kA milanA kucha aura hai| hama dekhate haiM ki vastuoM kA saMgraha karane vAle duzcitAoM meM jIte haiN| hama sabase pahale yaha samajheM ki vastu kA honA eka bAta hai aura sukha kA honA dUsarI bAta hai| donoM kI bhinna-bhinna dizAeM haiN| vastu ke na hone para bhI AdamI sukhI ho sakatA hai aura bahuta sArI vastuoM kI sugamatA hone para bhI AdamI sukhI nahIM ho sktaa| yaha bAta samajha 288 karmavAda Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM Ane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki padArtha ko karma yA dharma ke sAtha jor3anA Avazyaka nahIM hai| dharma ke dvArA jo prApta hotA hai, vaha hai hamArI Antarika anubhuuti| dharma se hamArA AMtarika vyaktitva banatA hai aura adharma se vaha bigar3atA hai| karma kI vyavasthA hamAre AMtarika vyaktitva ke nirmANa meM yA bigAr3ane meM hai, na ki padArtha ko juTAne meN| jaba ThaMDI havA calatI hai taba sukha kA anubhava hotA hai| maiM pUchanA cAhatA hUM-ThaMDI havA kisa vyakti ke puNya karma se calI, kisake bhAgya se calI? varSA hotI hai, vaha kisake karma se hotI hai? eka AdamI kazmIra meM janma letA hai aura garmI kA mausama sukhapUrvaka bitA detA hai| eka AdamI rAjasthAna meM janma letA hai aura garmI ke dinoM meM bahuta kaSTa kA anubhava karatA hai| to kyA hama mAna leM ki kazmIra meM janma lene vAle sAre bhAgyazAlI haiM aura rAjasthAna meM janma lene vAle sAre loga bhAgyahIna haiM? kazmIra meM janma lene vAle sundara hoMge, gaura varNa ke hoMge aura registAna meM janma lene vAle sAre loga kAle varNa ke hoNge| to kyA gore loga . bhAgyazAlI haiM aura kAle loga bhAgyahIna haiM? kyA hama isa bAta ko svIkAra kara leMge? prakRti se hone vAle sAre parivartanoM ko, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke AdhAra para ghaTita hone vAlI ghaTanAoM ko yadi hama karma ke sAtha jor3a dete haiM, unheM karma kA phala mAna lete haiM to vahAM bar3I kaThinAI utpanna ho jAtI hai| hama unheM nimitta mAna sakate haiM, hetu mAna sakate haiM, kintu karma kA pariNAma nahIM mAna skte| eka vyakti ko dhana mila gayA to kyA hama yaha mAneM ki isane bahuta acchA karma kiyA thA? pratyakSa meM to hama yaha dekhate haiM ki bar3A dhanI vahI hotA hai jo jyAdA burAiyAM karatA hai| aise bahuta kama loga mileMge jo sadAcAra, naitikatA aura pavitratA ke sAtha dhana kA. arjana kareM aura bar3e dhanapati bana jaaeN| yaha saMbhava nahIM lgtaa| nadI meM bAr3ha AegI to gaMdA pAnI aaegaa| aisA ho nahIM sakatA ki nadI kI bAr3ha Ae aura sArA-kA-sArA nirmala pAnI aae| acche sAdhanoM se AdamI kI jIvikA cale utanA dhana kamA sakatA hai, bahuta bar3A dhanI nahIM bana sktaa| naitikatA ke niyamoM kA pUrNa pAlana karane vAlA kabhI dhanI nahIM bana sktaa| dhana kamAne ke aneka sAdhana vikendrita artha-vyavasthA aura karma gada 286 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| sAdhanoM se dhana milatA hai| hama yaha mAnate cale jAeM ki sArA dhana puNya ke dvArA hI milatA hai, yaha sahI nahIM hai| mujhe lagatA hai ki artha-vyavasthA kI khAmiyoM ko karma ke sAtha jor3a diyA gayA aura usa bhrAnti ne AdamI ko digmUr3ha banA diyaa| Aja bhI vaha digmUr3hatA karmavAda aura bhAgyavAda ke nAma para hindustAna ko satA rahI hai| kisI kA dhyAna usa ora nahIM jaataa| karmavAda ko padArtha ke sAtha na jodd'eN| isa bAta ko aura gaharAI se samajheM ki yadi dhana kA sambandha karmavAda se hotA aura yadi karma ke dvArA hI yaha saba kucha prApta hotA, yadi yaha karma kA hI pariNAma hotA to adhyAtma ke AcArya dhana ko chor3ane yA rAjya ko tyAgane kI bAta kyoM kahate? ve sampadAoM ko na bhogane kI bAta kyoM kahate? bhagavAna mahAvIra ne aparigraha para jitanA bala diyA, utanA aura kisI ne nahIM diyaa| unhoMne kahA, 'parigraha eka saMjJA hai|' padArtha duniyA meM hotA hai| duniyA kA dhana duniyA meM hotA hai| usase hamArA na kucha banatA hai aura na kucha bigar3atA hai| kucha bhI nahIM hotaa| jaba vyakti ke sAtha padArtha kA sambandha jur3atA hai taba parigraha kI saMjJA utpanna ho jAtI hai| mahAvIra se pUchA gayA, 'bhante! parigraha kI saMjJA kyoM utpanna hotI hai?' mahAvIra ne kahA, 'jaba mohanIya karma kA udaya hotA hai taba parigraha kI saMjJA banatI hai| parigraha ke prati AkarSaNa honA, parigraha ke prati Asakti honA aura parigraha ke sAtha mamakAra kA jur3a jAnA, mohanIya karma kA, pApa karma kA udaya honA hai| puNya kA udaya nahIM hotaa| unhoMne artha-vyavasthA kA koI sUtra nahIM diyaa| jo dharma ke kSetra meM kAma karane vAle loga haiM ve artha ke kSetra meM sIdhA hastakSepa nahIM krte| artha ke viSaya meM cintana karanA samAja ke cintakoM kA, samAja ke karNadhAroM kA, rAjanIti ke saMcAlakoM kA kAma hai| phira bhI adhyAtma ke logoM ne jo mUlabhUta tathya die, ve bahuta hI mahattva ke haiN| hamane vikendrita artha-vyavasthA kI bAta sunI hai| yaha bAta mahAtmA gAMdhI ke bAda bahuta ujAgara ho gii| vikendrita artha-vyavasthA bhI samAjavAda kA hI eka rUpa hai| kintu isakA rUpa kucha bhinna hai| eka kendrita 260 karmavAda Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-vyavasthA kA samAjavAda hotA hai aura eka vikendrita artha-vyavasthA kA samAjavAda hotA hai| samAjavAda kA eka uddezya hai ki samAja ke saba logoM ke pAsa sampadA phuNce| kahIM eka jagaha sampadA jamA na ho| usa sampadA para vyaktigata svAmitva na ho, kintu samAja kA svAmitva ho| samAja ke sabhI loga sampadA ko bAMTakara upabhoga kreN| isa siddhAMta ke AdhAra para samAja kI nIMva khar3I kI gyii| vikendrita artha-vyavasthA kA nAma bhI samAjavAda hai aura kendrita artha-vyavasthA kA nAma bhI samAjavAda hai| kintu donoM meM thor3A antara hai| jahAM artha-vyavasthA kendrita hotI hai vahAM zakti kA prayoga anivArya hotA hai| zakti ke prayoga ke binA koI bhI vyakti apanI sampadA ko chor3anA nahIM caahtaa| kucha loga chor3a sakate haiM jinake mana meM dharma kI cetanA jAgRta ho| jinake mana meM dharma kI cetanA, aparigraha kI. cetanA jAgRta nahIM hai, ve vyakti apanA prabhutva chor3anA kabhI pasanda nahIM krte| isalie kendrita artha-vyavasthA ke prazAsana meM yaha anivArya ho jAtA hai ki zakti ke prayoga ke dvArA sampadA chInI jAe aura vaha sampadA rAjya ke koSa meM Ae, usakA upayoga samUce samAja ke lie kiyA jaae| ___kendrita artha-vyavasthA meM zakti kA prayoga anivArya hai aura hiMsA kA prayoga bhI anivArya hai| kyoMki jo kArya bala-prayoga ke dvArA kiyA jAtA hai, vahAM hiMsA ko kabhI TAlA nahIM jA sakatA, chInA-jhapaTI ko bhI kabhI TAlA nahIM jA sktaa| usameM spardhA bhI anivArya hotI hai| naitikatA kI bAta gauNa ho jAtI hai| kendrita artha-vyavasthA meM naitikatA kA mUla vaha nahIM rahatA jo vikendrita artha-vyavasthA meM ho sakatA hai| jo loga ahiMsA aura dharma kI dRSTi se socate haiM ve isa kendrita artha-vyavasthA ko pasanda nahIM krte| . kendrita artha-vyavasthA meM AdamI sukhI jIvana nahIM bitA sktaa| kyoMki AdamI ko kevala roTI hI nahIM cAhie, kucha aura bhI caahie| vicAroM kI svatantratA bhI cAhie, karma kI svatantratA bhI caahie| kintu jahAM kendrita sattA aura kendrita artha-vyavasthA hogI vahAM vaicArika svatantratA nahIM ho sakatI aura karma kI svatantratA bhI nahIM ho sktii| usa vyavasthA vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda 261 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM AdamI samAja ke yaMtra kA eka purjA bana jAtA hai aura yAMtrika jIvana jItA hai| usa sthiti meM roTI kI bAta gauNa ho jAtI hai, dUsarI bAteM satAne laga jAtI haiN| . manujI se pUchA gayA, 'sukha kyA hai? duHkha kyA hai? usane kahA, 'sarvaM varavazaM dukhaM, sarvaM AtmavazaM sukhaM'-paravazatA duHkha hai aura svavazatA sukha hai| parataMtratA duHkha hai aura svataMtratA sukha hai| / kucha loga aise hote haiM jo roTI ke lie svataMtratA ko ThukarA dete haiN| kucha loga aise hote haiM jo roTI ke lie svataMtratA kI bali denA pasanda nahIM krte| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki aise loga bhI hue haiM, jinhoMne svataMtratA ke lie saikar3oM kaThinAiyAM jhelii| unhoMne kisI bhI mUlya para svataMtratA ko chor3anA nahIM caahaa| sukhI jIvana jInA, yaha vikendrita artha-vyavasthA meM hI ho sakatA hai| kendrita artha-vyavasthA meM sakha kA jIvana nahIM jIyA jA sakatA, kevala usake sAdhanoM ko prApta kiyA jA sakatA hai| rAjanIti kA kSetra sukha dene kA kSetra nahIM hai| vaha padArtha upalabdha karA sakatA hai| rAjya zAsana padArtha kI prApti karA sakatA hai| sukha denA usake hAtha kI bAta nahIM hai| sukha ke sAdhana aura duHkha ke sAdhana upalabdha karAne meM vaha sakSama hai| kintu sukhI-duHkhI banAnA usakI kSamatA se pare hai| eka rAjya sarakAra kisI ko apanI jela meM DAla sakatI hai| isakA matalaba yaha huA ki jela DAla denA duHkha denA hai| para aisI bAta nahIM hai| bahuta sAre loga jela meM jAkara bhI sukha kA anubhava karate haiN| aneka rAjanItika baMdI jela meM jAkara bhI duHkha kA anubhava nahIM krte| ve apane siddhAMta ke sAtha jela meM jAte haiM aura apane siddhAMta ke sAtha vahAM rahate haiN| bar3e-bar3e netA apane jela ke jIvana kA varNana karate hue kahate haiM, "jitanA par3hane-likhane kA maukA jela meM milA, utanA bAhara nahIM milaa|' bAhara aneka kArya hote haiM, para jela ke ekAMta jIvana meM kevala svAdhyAya aura lekhana ke atirikta koI kArya nahIM rhtaa| unhoMne jela jIvana ko kabhI duHkhadAyI nahIM maanaa| duHkha denA rAjya-zAsana ke hAtha meM nahIM hai| duHkha kA sAdhana hai jela, vaha denA rAjya-zAsana ke hAtha meM hai| sukha denA bhI 262 karmavAda Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya-zAsana ke hAtha meM nahIM hai| vaha sukha ke sAdhana juTA sakatA hai| kiMtu sukha kA sAdhana dene para bhI mAnasika vRttiyAM yadi sukha ko bhogane meM sakSama nahIM haiM to AdamI sukhI nahIM bana sktaa| hamArI yaha dhAraNA spaSTa honI cAhie ki sukha kI anubhUti aura duHkha ke sAdhana eka nahIM haiM, do haiN| duHkha kI anubhUti aura duHkha ke sAdhana eka nahIM, do haiN| . jaba yaha dhAraNA spaSTa ho jAtI hai taba aneka samasyAeM apane Apa samAhita ho jAtI haiN| vikendrita artha-vyavasthA meM pahalI bAta yaha hai ki saMpadA vyakti-vyakti ke pAsa phuNce| vaha kahIM kendrita na ho| samUce samAja ke pAsa sampadA phuNce| kintu vaha zakti ke prayoga ke dvArA, bala-prayoga ke dvArA yA hiMsA ke dvArA nahIM, eka sahaja svIkRta vyavasthA ke dvArA phuNce| usa vyavasthA kI pRSThabhUmi meM ahiMsA kA darzana hotA hai| ahiMsA ke darzana kA siddhAMta hai ki sukha aura sukha ke sAdhana do haiN| duHkha aura duHkha ke sAdhana do haiN| rAjanIti kA siddhAMta ise mAnya nahIM krtaa| rAjanIti meM jo sukha kA sAdhana hai vahI sukha hai aura jo duHkha kA sAdhana hai vahI duHkha hai| kintu jaba hama darzana kI bhUmikA para vicAra karate haiM taba yaha bhedarekhA khiMca jAtI hai ki sukha kA sAdhana alaga hotA hai aura sukha alaga hotA hai| duHkha kA sAdhana alaga hotA hai aura duHkha alaga hotA hai| - bhagavAn mahAvIra ne eka AcAra-saMhitA dii| usameM lAkhoM vyakti dIkSita hue| usa AcAra-saMhitA meM do sUtra the| pahalA sUtra thA-alpa Arambha aura alpa parigraha / dUsarA sUtra thA-mahA AraMbha aura mahA prigrh| mahA AraMbha aura mahA parigraha ko Aja kI bhASA meM kendrita artha-vyavasthA aura kendrita sattA kaha sakate haiN| alpa AraMbha aura alpa parigraha ko Aja kI bhASA meM vikendrita artha-vyavasthA aura vikendrita sattA kaha sakate .. haiN| jahAM parigraha alpa hai, vahAM hiMsA bhI alpa hai| jahAM parigraha mahAn _hai, vahAM hiMsA bhI mahAn hai| hiMsA. ke lie parigraha nahIM hotA, kintu parigraha ke lie hiMsA hotI hai| hiMsA parigraha kA nimitta hai| jisa vyakti ... ke mana meM parigraha kI koI bhAvanA nahIM hai, vaha vyakti hiMsA nahIM kara vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda 263 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sktaa| jisake mana meM parigraha kI bhAvanA hai, vahAM se hiMsA prAraMbha hotI hai| yaha bahuta sUkSma bAta hai| ise hameM samajhanA hai| sabase pahalA parigraha hai-hamArA shriir| hiMsA hotI hai zarIra kI surakSA ke lie| eka saMskRta kavi ne likhA hai, 'sarvArambhAH tandulaprasthamUlAH' -jitanI bhI pravRttiyAM haiM, ve mAtra eka sera cAvala ko prApta karane ke lie haiN| sArI hiMsA peTa kI Aga ko bujhAne ke lie hai| ... .. parigraha meM dUsarA sthAna AtA hai-parivAra aura padArtha kaa| parivAra ke pAlana-poSaNa ke lie padArthoM kA saMgrahaNa kiyA jAtA hai| eka mAnasika parigraha hotA hai, bar3appana ke lie, pratiSThA ke lie| phira eka siddhAMta bana jAtA hai| eka bAra eka udyogapati se pUchA, 'Apake itane dhaMdhe haiM, itane udyoga haiM, phira kyoM naye-naye khar3e kara rahe haiM?' unhoMne kahA, 'mahArAja' Aja kI artha-vyavasthA ko Apa nahIM jaante| Aja kI artha-vyavasthA kA siddhAMta hai-Know How / eka kArakhAne ko sucAru rUpa se calAne ke lie dUsarA kArakhAnA aura dUsare ko calAne ke lie tIsarA aura tIsare ko calAne ke lie cauthA Avazyaka hotA hai| isa . zrRMkhalA kA kahIM anta nahIM aataa| yaha antahIna zRMkhalA hogii| jahAM vikendrita artha-vyavasthA hotI hai vahAM vyakti apanI sImA banA letA hai| kendrita artha-vyavasthA meM bhI sImA hotI hai, vyaktigata svAmitva kI sImA hotI hai| vikendrita artha-vyavasthA meM bhI vyaktigata svAmitva kI sImA hotI hai| bhAratIya artha-vyavasthA ke ciMtana meM eka mahattvapUrNa zabda kA prayoga huA hai-icchaa-prinnaam| Aja rAjanIti ke kSetra meM cAhe kendrita artha-vyavasthA ho yA vikendrita artha-vyavasthA ho, vahAM vyaktigata svAmitva kI sImA kI bAta kahI jAtI hai| mahAvIra kI AcAra-saMhitA meM icchA-pariNAma zabda hai| donoM meM antara kevala itanA hI hai ki kendrita artha-vyavasthA meM vaha zakti ke prayoga ke dvArA AtA hai| vikendrita artha-vyavasthA meM zakti kA prayoga utanA nahIM hotA kintu vyakti kI icchA se aura samAja ke kalyANa kI dRSTi se vaha kArya kiyA jAtA hai| icchA-pariNAma vizuddha AdhyAtmika dRSTi se kiyA jaae| 264 karmavAda Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa AraMbha, alpa parigraha aura icchA-pariNAma-ye tIna zabda aise haiM jo vikendrita artha-vyavasthA, vikendrita sattA aura vyaktigata svAmitva kI sImA, icchAoM kI sImA-ye tIna siddhAMta hamAre sAmane prastuta karate haiN| prazna hotA hai ki puNya ko rokane kI bAta kyoM kahI? alpa Arambha aura alpa parigraha kA siddhAMta kyoM pratipAdita kiyA gayA? samaya-samaya kA mUlya hotA hai| prAcIna granthoM meM jahAM bar3e AdamI kA varNana milatA hai to usakA bar3appana paliyoM kI saMkhyA meM AMkA jAtA thaa| amuka vyakti ke hajAra paliyAM haiM, amuka ke dasa hajAra aura cakravartI ke eka lAkha bAnave hajAra paliyAM haiN| itanI patniyoM ke binA koI cakravartI nahIM bana sktaa| usa samaya bahupatitva bar3appana kA sUcaka thaa| jisake jitanI z2yAdA patniyAM, vaha utanA hI bar3A aadmii| jisake kama paliyAM, vaha choTA aadmii| Aja yaha dhAraNA ulaTa gayI hai| Aja bahupalitvavAda pracalita nahIM hai| yatra-tatra hai to vahAM bhI vaha sImita hai| hajAra patniyAM honA koI puNya kA udaya nahIM hai aura eka-do patniyoM kA honA koI pApa kA udaya nahIM hai| yaha samAja-vyavasthA se adhika sambandhita hai| eka-eka samaya meM eka-eka prathA pracalita hotI hai| usI ke AdhAra para vyakti kA mAnadaNDa kiyA jAtA hai| __ bhAratIya loga bahuta adhika akarmaNya haiN| isameM unakI bhAgyavAdI dhAraNA kA bahuta bar3A hAtha hai| kucha bhaugolika kAraNa bhI ho sakatA hai| garma deza ke AdamiyoM meM Alasya adhika hotA hai| kintu yaha bhI sacAI hai ki Aja ke AdamI ne puruSArtha ko chor3a diyaa| vaha karmavAdI aura bhAgyavAdI dhAraNAoM ko lekara soyA par3A hai| vaha yaha soca bhI nahIM pAtA ki vartamAna ke puruSArtha ke dvArA AdamI samasyAoM se ubara sakatA hai, artha-vyavasthA ko badalakara sampadA bar3hA sakatA hai, garIbI ko miTA sakatA hai aura samAja meM samIkaraNa lA sakatA hai| yaha lagatA hai ki. bhArata kA AdamI yadi bhAgyavAdI dhAraNA kA poSaka nahIM hotA to Aja taka yahAM kaI krAMtiyAM ghaTita ho jaatiiN| Aja vaha aneka kaThinAiyAM jhela rahA hai, para karmavAdI dhAraNA ko chor3ane ke lie taiyAra vikendrita artha-vyavasthA aura karmavAda 265 / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai| ___ hama karmavAda ko vartamAna kI paristhitiyoM ke saMdarbha meM samajheM aura usakA gaharAI meM avalokana kreN| karmavAda kI sabase anukUla vyavasthA hai vikendrita artha-vyavasthA, jahAM karmavAda ke siddhAnta kI bhI surakSA hotI hai aura karmavAda ke dvArA jo eka marma sikhAyA jAtA hai ki bahuta parigraha * na kareM-yaha siddhAnta bhI phalita hotA hai| isake sAtha-sAtha sAmAjika viSamatA kA samAdhAna bhI milatA hai| . vikendrita artha-vyavasthA ahiMsA ke ati nikaTa hai| adhyAtma kA sAmAjika rUpa hai-lokatantra aura lokatantra meM vikendrita arth-vyvsthaa| yaha adhyAtma yA dharma kA vyAvahArika pratiphalana hai| ____ hama dharma ko, puNya ko aura puNya ke kArya ko ThIka se smjheN| puNya kI kyA anubhUti hotI hai aura dharma kI kyA anubhUti hotI hai? dharma kA hamAre jIvana meM kyA pratiphalana hai? ina sAre praznoM para hama naye sire se soceM to dharma kI sArI gutthiyAM sulajhAI jA sakatI haiN| puNya aura karma kI dhAraNA ko bhI eka svastha rUpa mila sakatA hai aura vartamAna kI bar3I samasyA-sAmAjika viSamatA ko bhI samAdhAna mila sakatA hai| AvazyakatA itanI hI hai ki hama mUla ko pkdd'eN| 66 karmavAda Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmazAstra : manovijJAna kI bhASA meM darzana ke kSetra meM zAzvata aura azAzvata-donoM carcanIya rahe haiN| ina donoM ke tIna rUpa upalabdha hote haiM-zAzvatavAda, azAztavAda aura shaashvt-ashaashvtvaad| jaina darzana ne tIsarA vikalpa mAnya kiyaa| jagat meM jisakA astitva hai; vaha kevala zAzvata nahIM hai, kevala azAzvata nahIM hai| zAzvata aura azAzvata, donoM kA sahaja samanvaya hai| tattva kI dRSTi se jo siddhAMta hai, usa para maiM kAla-sApekSa vimarza karanA cAhatA huuN| - karma bhAratIya darzana meM eka pratiSThita siddhAMta hai| usa para lagabhaga sabhI punarjanmavAdI darzanoM ne vimarza prastuta kiyA hai| pUrI taTasthatA ke sAtha kahA jA sakatA hai ki isa viSaya kA sarvAdhika vikAsa jaina darzana meM huA hai| isa viSaya para vizAla sAhitya kA nirmANa huA hai| viSaya bahuta gambhIra aura gaNita kI jaTilatA se bahuta guMphita hai| sAmAnya vyakti usakI gaharAI taka pahuMcane meM kAphI kaThinAI anubhava karatA hai| kahA jAtA hai, AiMsTIna ke sApekSatAvAda ke siddhAMta ko samajhane vAle kucha virale hI vaijJAnika haiN| yaha kahanA bhI satya kI sImA se pare nahIM hogA ki karmazAstra ko samajhane vAle bhI saMmUce dArzanika jagat meM kucha virale hI loga haiN| ___karmazAstra meM zarIra-racanA se lekara AtmA ke astitva taka, bandhana se lekara mukti taka-sabhI viSayoM para gahana cintana aura darzana milatA hai| yadyapi karmazAstra ke bar3e-bar3e graMtha upalabdha haiM, phira bhI hajAroM varSa purAnI pAribhASika zabdAvalI ko samajhanA svayaM eka samasyA hai| aura * jaba taka sUtrAtmaka paribhASA meM gUMthe hue vizAla cintana ko pakar3A nahIM karmazAstra : manovijJAna kI bhASA meM 287 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA, paribhASA se mukta kara vartamAna ke cintana ke sAtha par3hA nahIM jAtA aura vartamAna kI zabdAvalI meM prastuta nahIM kiyA jAtA, taba taka eka mahAn siddhAnta bhI arthazUnya jaisA ho jAtA hai| ___ Aja ke manovaijJAnika mana kI hara samasyA para adhyayana aura vicAra kara rahe haiN| manovijJAna ko par3hane para mujhe lagA ki jina samasyAoM para karmazAstriyoM ne adhyayana aura vicAra kiyA thA, unhIM. samasyAoM para manovaijJAnika adhyayana aura vicAra kara rahe haiN| yadi manovijJAna ke saMdarbha meM karmazAstra ko par3hA jAe to usakI aneka gutthiyAM sulajha sakatI haiM, aneka aspaSTatAeM spaSTa ho sakatI haiN| karmazAstra ke saMdarbha meM yadi manovijJAna ko par3hA jAe to usakI apUrNatA ko samajhA jA sakatA. hai aura aba taka anuttarita praznoM ke uttara khoje jA sakate haiN| . ___ hamAre jagat meM karor3oM-karor3oM manuSya haiN| ve saba eka hI manuSya jAti se saMbaddha haiN| unameM jAtigata ekatA hone para bhI vaiyaktika bhinnatA hotI hai| koI bhI manuSya zArIrika yA mAnasika dRSTi se sarvathA kisI dUsare manuSya jaisA nahIM hotaa| kucha manuSya lambe hote haiM, kucha baune hote haiN| kucha manuSya gore hote haiM, kucha kAle hote haiN| kucha manuSya suDaula hote haiM, kucha bhaddI AkRti vAle hote haiN| kucha manuSyoM meM bauddhika mandatA hotI hai, kucha meM viziSTa bauddhika kSamatA hotI hai| smRti aura adhigama kSamatA (Learning Capacity) sabameM samAna nahIM hotii| svabhAva bhI sabakA eka-jaisA nahIM hotaa| kucha zAnta hote haiM, kucha bahuta krodhI hote haiN| kucha prasanna prakRti ke hote haiM, kucha udAsa rahane vAle hote haiN| kucha niHsvArtha vRtti ke loga hote haiM, kucha svArthaparAyaNa hote haiN| vaiyaktika bhinnatA pratyakSa hai| isa viSaya meM koI do mata nahIM ho sktaa| karmazAstra meM vaiyaktika bhinnatA kA citraNa milatA hI hai| manovijJAna ne bhI isakA vizada rUpa meM citraNa kiyA hai| usake anusAra vaiyaktika bhinnatA kA prazna mUla preraNAoM ke saMbaMdha meM uThatA hai| mUla preraNAeM (prAimarI moTivsa) sabameM hotI haiM, kintu unakI mAtrA sabameM eka samAna nahIM hotii| kisI meM koI eka pradhAna hotI hai to kisI meM koI dUsarI pradhAna hotI hai| adhigama kSamatA bhI sabameM hotI hai, kisI meM adhika hotI hai aura kisI 268 karmavAda Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM km| vaiyaktika bhinnatA kA siddhAMta manovijJAna ke pratyeka niyama ke sAtha jur3A huA hai| ___ manovijJAna meM vaiyaktika bhinnatA kA adhyayana AnuvaMzikatA (heriDiTI) aura pariveza (envArnameMTa) ke AdhAra para kiyA jAtA hai| jIvana kA prArambha mAtA ke Dimba aura pitA ke zukrANu ke saMyoga se hotA hai| vyakti ke AnuvaMzika guNoM kA nizcaya kromosoma ke dvArA hotaa| kromosoma aneka jInoM (jInsa) kA eka samuccaya hotA hai| eka kromosoma meM lagabhaga hajAra jIna mAne jAte haiN| ye jIna hI mAtA-pitA ke AnuvaMzika guNoM ke vAhaka hote haiN| inhIM meM vyakti ke zArIrika aura mAnasika vikAsa kI kSamatAeM (poTensieliTIja) nihita hotI haiN| vyakti meM aisI koI vilakSaNatA prakaTa nahIM hotI, jisakI kSamatA usake jIna meM nihita na ho| manovijJAna ne zArIrika aura mAnasika vilakSaNatAoM kI vyAkhyA AnuvaMzikatA aura pariveza ke AdhAra para kI hai, para isase vilakSaNatA ke saMbaMdha meM uThane vAle prazna samAhita nahIM hote| zArIrika vilakSaNatA para AnuvaMzikatA kA prabhAva pratyakSa hotA hai| mAnasika vilakSaNatAoM ke saMbaMdha meM Aja bhI aneka prazna anuttarita haiN| kyA buddhi AnuvaMzika guNa hai? athavA pariveza kA pariNAma hai? kyA bauddhika stara ko vikasita kiyA jA sakatA hai? ina praznoM kA uttara prAyogikatA ke AdhAra para nahIM diyA jA sktaa| AnuvaMzikatA aura pariveza se sambaddha prayogAtmaka adhyayana kevala nimna koTi ke jIvoM para hI kiyA gayA hai yA sambhava huA hai| bauddhika vilakSaNatA kA saMbaMdha manuSya se hai| isa viSaya meM manuSya abhI bhI. pahelI banA huA hai| ... karmazAstrIya dRSTi se jIvana kA prArambha mAtA-pitA ke Dimba aura zukrANu ke saMyoga se hotA hai, kintu jIva kA prArambha unase nahIM hotaa| manovijJAna ke kSetra meM jIvana aura jIva kA bheda abhI spaSTa nahIM hai| isalie sAre praznoM ke uttara jIvana ke saMdarbha meM khoje jA sakate haiN| karmazAstrIya adhyayana meM jIva aura jIvana kA bheda bahuta spaSTa hai, isalie mAnavIya vilakSaNatA ke kucha praznoM kA uttara jIvana meM khojA jAtA hai . aura kucha praznoM kA uttara jIva meM khojA jAtA hai| AnuvaMzikatA kA karmazAstra : manovijJAna kI bhASA meM 266 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandha jIvana se hai, vaise hI karma kA sambandha jIva se hai| usameM aneka janmoM ke karma yA pratikriyAeM saMcita hotI haiN| isalie vaiyaktika yogyatA yA vilakSaNatA kA AdhAra kevala jIvana ke Adi-biMdu meM hI nahIM khojA jAtA, usase pare bhI khojA jAtA hai, jIva ke sAtha pravahamAna karmasaMcaya (karmazarIra) meM bhI khojA jAtA hai| . karma kA mUla mohanIya karma hai| moha ke paramANu jIva meM mUrchA utpanna karate haiN| dRSTikoNa mUrchita hotA hai aura caritra bhI mUrchita ho jAtA hai| vyakti ke dRSTikoNa, caritra aura vyavahAra kI vyAkhyA isa mUrchA kI taratamatA ke AdhAra para kI jA sakatI hai| mekDUgala ke anusAra vyakti meM caudaha mUla pravRttiyAM aura utane hI mUla saMvega hote haiMmUla pravRttiyAM mUla savega 1. palAyanavRtti bhaya 2. saMgharSavRtti krodhaH 3. jijJAsAvRtti kutUhala bhAva 4. AhAranveSaNavRtti 5. pitrIyavRtti vAtsalya, sukumAra bhAvanA 6. yUthavRtti ekAkIpana tathA sAmUhikatA bhAva 7 vikarSaNavRtti jugupsA bhAva vikarSaNa bhAva 8 kAmavRtti kAmukatA ... 6 svAgrahavRtti svAgraha bhAva, utkarSa bhAvanA 10. AtmalaghutAvRtti hInatA bhAva 11. upArjanavRtti svAmitva bhAvanA, adhikAra bhAvanA 12. racanAvRtti sRjana bhAvanA 13. yAcanAvRtti duHkha bhAva 14. hAsyavRtti ullasita bhAva karmazAstra ke anusAra mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyAM haiM, aura usake aTThAIsa hI vipAka haiN| mUla pravRttiyoM aura mUla saMvegoM ke sAtha 300 karmavAda Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI tulanA kI jA sakatI hai| mohanIya karma ke vipAka mala savega 1. bhaya bhaya 2. krodha krodha 3. jugupsA jugupsA bhAva-vikarSa bhAva 4. strI veda 5. puruSa veda kAmukatA 6. napuMsaka veda 7. abhimAna svAgraha bhAva, utkarSa bhAvanA 8 lobha svAmitva bhAvanA, adhikAra bhAvanA 6. rati ullasita bhAva 10. arati duHkha bhAva manovijJAna kA siddhAMta hai ki saMvega ke uddIpana se vyakti ke vyavahAra meM parivartana A jAtA hai| karmazAstra ke anusAra mohanIya karma ke vipAka se vyakti kA caritra aura vyavahAra badalatA rahatA hai| ___prANI jagat kI vyAkhyA karanA sabase jaTila hai| avikasita prANiyoM kI vyAkhyA karane meM kucha saralatA ho sakatI hai| manuSya kI vyAkhyA sabase jaTila hai| vaha sabase vikasita prANI hai| usakA nAr3I-sthAna sabase adhika vikasita hai| usameM kSamatAoM ke avataraNa kI sabase adhika sambhAvanAeM haiN| isalie usakI vyAkhyA karanA sarvAdhika durUha kArya hai| karmazAstra, yogazAstra, mAnasazAstra (sAikolaoNjI), zarIrazAstra (eneTomI) aura zarIrakriyAzAstra (phijiyolaoNjI) ke tulanAtmaka adhyayana se hI usako kucha sarala banAyA jA sakatA hai| . mAnasika parivartana kevala uddIpana aura pariveza ke kAraNa hI naha hote| unameM nAr3I-saMsthAna, jaivika vidyut, jaivika rasAyana aura antaHsrAvI granthiyoM ke srAva kA bhI yoga hotA hai| ye saba hamAre sthUla zarIra ke avayava haiN| inake pIche sUkSma zarIra kriyAzIla hotA hai aura unameM nirantara hone vAle karma ke spaMdana pariNamana yA parivartana kI prakriyA ko cAlU .' rakhate haiN| parivartana kI isa prakriyA meM karma ke spaMdana, mana kI caMcalatA, karmazAstra : manovijJAna kI bhASA meM 301 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ke saMsthAna; ye sabhI sahabhAgI hote haiN| isalie kisI eka zAstra ke dvArA hama parivartana kI prakriyA kA sarvAMgINa adhyayana nahIM kara skte| dhyAna kI prakriyA dvArA mAnasika parivartanoM para niyaMtraNa kiyA jA sakatA hai. isalie yogazAstra ko bhI upekSita nahIM kiyA jA sktaa| apRthaktva anuyoga kI zikSA praNAlI meM pratyeka viSaya para sabhI nayoM se adhyayana kiyA jAtA thA, isalie adhyetA ko sarvAMgINa jJAna ho jAtA thaa| Aja kI pRthaktva anuyoga kI zikSA praNAlI meM eka viSaya ke lie mukhyataH tadviSayaka zAstra kA hI adhyayana kiyA jAtA hai, isalie usa viSaya ko samajhane meM bahuta kaThinAI hotI hai| udAharaNa ke lie maiM karmazAstrIya adhyayana ko prastuta karanA cAhatA huuN| eka karmazAstrI pAMca paryApti ke siddhAMta ko par3hatA hai aura vaha isakA hArda nahIM pakar3a paataa| paryAptiyAM chaha haiN| bhASA paryApti aura manaHparyApti ko svataMtra mAnane para paryAptiyoM kI saMkhyA chaha hotI hai| bhASA paryApti aura manaH-paryApti ko eka mAnane para ve pAMca hotI haiN| prazna hai bhASA aura mana kI paryApti ko eka kyoM mAnA jaae| sthUla dRSTikoNa se bhASA aura mana do pratIta hote haiN| bhASA ke dvArA vicAra prakaTa kie jAte haiM aura mana ke dvArA smRti, kalpanA aura cintana kiyA jAtA hai| sUkSma meM praveza karane para vaha pratIti badala jAtI hai| bhASA aura mana kI itanI nikaTatA sAmane AtI hai ki usameM bhedarekhA khIMcanA sahaja nahIM hotaa| gautama svAmI ke eka prazna ke kaI uttara meM bhagavAn mahAvIra ne kahA-vacanagupti ke dvArA manuSya nirvicAratA ko upalabdha hotA hai| nirvicAra vyakti adhyAtma-yoga-dhyAna se dhyAna to upalabdha ho jAtA hai| vicAra kA sambandha jitanA mana se hai, utanA hI bhASA se hai| jalpa do prakAra kA hotA hai-antarjalpa aura bhirjlp| bahirjalpa ko hama bhASA kahate haiN| antarjalpa aura cintana meM dUrI nahIM hotii| cintana bhASAtmaka hI hotA hai| koI bhI cintana abhASAtmaka nahIM ho sktaa| smRti, kalpanA aura cintana-ye saba bhASAtmaka hote haiN| vyavahAravAda ke pravartaka vaoNTasana (Watson) ke anusAra cintana avyakta zAbdika vyavahAra hai| unake anusAra cintana-vyavahAra kI pratikriyAeM vAk-aMgoM (Vocal Organs) meM hotI haiN| vyakti zabdoM ko 302 karmavAda Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukUlana (Conditioning) se sIkhatA hai| dhIre-dhIre zAbdika AdateM (Verbal Habits) pakkI ho jAtI haiM aura ve zAbdika uddIpakoM (Verbal Stimuli) se uddIpta hone lagatI haiN| baccoM kI zAbdika pratikriyAeM zravya hotI haiN| dhIre-dhIre sAmAjika pariveza ke prabhAva se AvAja ko dabAkara zabdoM ko kahanA sIkha jAtA hai| vyakta tathA avyakta zikSA-dIkSA ke prabhAva se zAbdika pratikriyAeM mauna ho jAtI haiN| vaoNTasana ne cintana ko avyakta athavA mauna vANI (Implicit or Silent speech) kahA hai| satya meM koI dvaita nahIM hotaa| kisI bhI mAdhyama se satya kI khoja karane vAlA jaba gahare meM utaratA hai aura satya kA sparza karatA hai, taba mAnyatAeM pIche raha jAtI haiM aura satya ubharakara sAmane A jAtA hai| bahuta logoM kA svara hai ki vijJAna ne dharma ko hAni pahuMcAI hai, janatA ko dharma se dUra kiyA hai| bahuta sAre dharma-guru bhI isI bhASA meM bolate haiN| kintu yaha svara vAstavikatA se dUra pratIta hotA hai| merI nizcita dhAraNA hai ki vijJAna ne dharma kI bahuta satyasparzI vyAkhyA kI hai aura vaha kara rahA hai| jo sUkSma rahasya dhArmika vyAkhyA-graMthoM meM a-vyAkhyAta haiM, jinakI vyAkhyA ke srota Aja upalabdha nahIM haiM, unakI vyAkhyA vaijJAnika zodhoM ke sandarbha meM bahuta prAmANikatA ke sAtha kI jA sakatI hai| karmazAstra kI aneka gutthiyoM ko manovaijJAnika adhyayana ke sandarbha meM sulajhAyA jA sakatA hai| Aja kevala bhAratIya darzanoM ke tulanAtmaka adhyayana kI pravRtti hI paryApta nahIM hai| darzana aura vijJAna kI sambandhita zAkhAoM kA tulAnAtmaka adhyayana bahuta apekSita hai| aisA hone para darzana ke aneka naye AyAma udghATita ho sakate haiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM *mana ke jIte jIta AbhA maNDala * kisane kahA mana caMcala hai jaina yoga *cetanA kA UrdhvArohaNa * ekalA calo re * merI dRSTi : merI sRSTi * apane ghara meM * eso paMca NamokkAro * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA * samasyA ko dekhanA sIkheM nayA mAnava : nayA vizva .bhikSu vicAra darzana . arham * maiM : merA mana : merI zAnti *samaya ke hastAkSara * AmaMtraNa Arogya ko .mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya * ghaTa-ghaTa dIpa jale ahiMsA tatva darzana * ahiMsA aura zAnti karmavAda * saMbhava hai samAdhAna *manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta .zakti kI sAdhanA .dharma ke sUtra * jaina darzana : manana aura mImAMsA Adi-Adi Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahApana