Book Title: Anekant 1985 Book 38 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538038/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vora sevA mandira kA mAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'pugavIra') varSa 35 ki.1 janavarI-mArca isa aMka meM viSaya 1. bAdinAtha jina-stavana 2. yaha kaisA aparigrahabAda hai ? -DA. jyoti prasAda jaina, lakhanaU 3.paM. ziromaNidAsa kI dvAdasAnuprekA -zrI kundanalAla jaina, prinsipala, dillI 4. paM0 anadeva kRtavaNa dvAdazI kathA -zrI 10 ratanalAla kaTAriyA, kekar3I 5. meghadUta aura pArvAbhyudaya--zrI kapUracanda jaina, khAtaulI 6.heIsaveM tIrthakara pArzvanAtha kI pratimAeM -zrI nareza kumAra pAThaka 7. uttama brahmacarya : eka anuzIlana -DA. kastUracandra 'sumana' zrI mahAvIra jI 16 8 Adhunika yuga me jaina sidvAntoM kA mahatva -kumArI DA. savitA jaina 6. zruta svAdhyAya kA phala-puNyAzrava kathA koza se 23 10. tIrthaMkara mahAvIra aura aparigraha--- -zrI padmacandra zAstrI, naI dillI 11. aparigraha aura utkRSTa dhyAna - zrI pacandra zAstrI, naI dillI 12. jarA socie-sampAdaka - prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoM ke bAziSa zrI paM0 bAlacandra jI siddhAnta zAstrI: anekAnta' acchA nikala rahA hai / sAmagrI bhI usameM yameSTa rahatI hai| isI prakAra se jitane bhI zoSa-khoja pUrNa lekha usameM samAviSTa ho sakeM acchA hai| maiM 'anekAnta' ke utkarSa ko caahtaaii| DA.kastaracandra jaina kAzalIvAla : anekAnta' ko niyamita evaM zodhapUrNa sAmagrIyukta dekhakara bar3I prasannatA hotI hai| usakI sAmagrI, sampAdana, priMTiMga sabhI meM nikhAra AyA hai aura aba use kisI bhI vidvAn ke hAthoM meM diyA jA sakatA hai / jainasAhitya, saMskRti evaM kalA para zodha kArya karane vAle vidyArthiyoM ke lie 'banekAnta' mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtA hai| agate aMka se maiM bhI apanA nibandha bhejanA cAhUMgA / bhaviSya meM 'anekAnta' patra deza-videza meM aura bhI lokapriya bane aisI merI hArdika kAmanA hai| mA. ramezacandra jaina, bijanaura: 'anekAnta' digambara jaina samAja meM apane prakAra kA viziSTa patra hai| isake 'jarA socie' "vicAraNIya prasaMga' Adi stambha mana kI gaharAI ko chu lete haiM / anekAnta ke nirantara unnayana hetu merI zubha kAmanAe~ preSita haiN| sa.si. zrI dhanyakumAra jaina, kaTano? anekAna' milaa| nirbhIkatA, spaSTavAditA evaM svaccha Agama-sammata rIti-nIti ke lie vizeSa dhanyavAda svIkAra kreN| prisipala zrI kundanalAla jaina, dillI : 'Agama viparIta pravRttiyAM' par3hA, maMgalakalaza, dharmacakra pravartana, jJAna-jyoti, semInAroM, kAnphreMsoM, abhinandanoM Adi ko acchA khIMcA hai so khuzI huii| para, samAja ke kAnoM para ja reMgatI hai kyA? vahI 'DhAka ke tIna pAta' vAlI bAta hai ! samAja jar3a aura madAndha ho rahA hai| DA. darabArIlAla koThiyA,nyAyAcArya : 'Apa nirbhaya hokara likhie, acchA aura spaSTa likhate haiM / yaha avazya hai ki jina vidvAnoM kI galI se galata paramparAeM yA pravRttiyAM cala par3atI haiM aura jinheM hama jAnate haiM, unake nAma likhane meM bhaya khA jAte haiM / Aja unhI ke kAraNa (sUryakIti-mUrti sthApana jaisI) yaha duHkhada sthiti bnii| zrI lakSmIcanda jaina ema0 e0, dillI : Apane 'mUla-saMskRti aparigraha para apane vicAra bahuta hI spaSTatA se pragaTa kiye hai jo mana para prabhAva chorate hai / pratikramaNa, pratyAkhAna aura sAmAyika para prasaMgataH spaSTa DhaMga se prakAza DAlA hai / Agama-viparIta pravRttiyAM aisA viSaya hai jisa para anekAnta meM Apake vicAra Ane hI cAhie the| jo vyakti isa prakAra kI mUrti ke nirmAga kI bAta karate haiM unakI dRSTi ghora mithyAtva kI hai hI. pravRtti bhI gahita hai| Apane zodha-khoja zIrSaka AdhyAtmika AyAma diyA yaha bhI vicArane kI bAta hai| sUcanA :- vIra pevA mandira, mosAyaTI kI sAdhAraNa sadasyatA kA pichalA va AgAmI varSa kA sadasyatA-zulka jina sadasyoM ne nahI bhejA hai unase Agraha hai ki ve sadasyatA-zulka- avilamba bheja deN| saMsthA kA Adhika varSa jUna meM samApta hotA hai| subhASa jaina : mahAsaciva vIra sevA mandira sosAyaTI, 21, dariyAgaMja, naI dillI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om bahana AULI EE . . * paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2511, vi0 saM0 2042 varSa 38 janavarI-mArca 1985 prAdinAtha-jina-stavana kAyotsargAyatAGgo jayati jinapati bhisunurmahAtmA madhyAhna yasya bhAsvAnupariparigato raajtismogrmuutiH| cakra karmendhanAnAmatibahu bahatAdUgmodAsyavAtaspharjala bacAnaya hariva rucistara: prodgato visphulinggH||1|| cala aMga meraThAI riSabharipanandhAcA, kAusagga madrA dhari banameM ThADe riSabha riDitaji biinii| nihicala aMga meru hai mAno voU bhujA chora gini donii| phaime ananta jantu jaga-bahale dukhI dekha karuNA citta liinii| kAr3hana kAja tinheM sararatha prabhu, kidhoM bAMha ye vIragha kono| -bhUdharavAsa artha-kAyotsarga ke nimitta se jinakA zarIra lambAyamAna ho rahA hai, aise ve nAbhirAya ke patra mahAtmA AdinAtha jinendra jayavanta hoveM, jinake Upara prApta huA madhyAnha (dopahara)kA tejasvI sUrya aisA suzobhita hotA hai mAno karmarUpa IndhanoM ke samaha ko atizaya jalAne vAlI evaM udAsInatArUpa vAyu ke nimitta se pragaTa huI samIcIna dhyAna rUpI agni kI dedIpyamAna cinagArI ho unnata huI ho| vizeSArtha-bhagavAna AdinAtha jinendra kI dhyAnAvasthA meM unake Upara jo madhyAnha kAla kA tejasvI sUrya AtA thA usake viSaya meM stutikAra utprekSA karate haiM ki vaha sUrya kyA thA mAnoM samatAbhAva se ATha karmarUpI Indhana ko jalAne ke icchuka hokara bhagavAna AdinAtha jinendra dvArA kiye jAne vAle dhyAnarUpo agni kA visphuliMga hI utpanna huA hai| og Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kaisA aparigrahavAda hai ? DA. jyotiprasAda jaina noTa: DA. sA. itihAsa ke khyAti prApta prakANDa manISI haiM / anekAMta ke hara alU ko unakA AzIrvAda lekha ke rUpa meM prApta hotA hai / gata aGka meM 'paTTa mahAdevI sAntalA' kRti para ApakA samIkSAtmaka lekha prakAzita huA thaa| samIkSA itanI prabhAvaka rahI ki kRtikAra zrI sI. ke. nAgarAjan baigalora se jaba lakhanaU DA. sAhaba ke ghara unheM badhAI dene phuNce| unhoMne DA. sAhaba kA AbhAra nimna zabdo me prakaTa kiyaa| 'uttara bhArata me karnATaka ke itihAsa evaM saskRti sAhitya Adi ke viSaya me koI itanA jAnatA hogA isakA mujhe anumAna nahI thA, Adi / ' -sampAdaka sahayogI bandhu zrI padmacandra zAstrI anekAnta ke vigata upAya uparokta pApa pravRttiyo kA samyak nirodha hai| kaI ako (37/1 pRSTha-31-32, 37/3 pRSTha-23-24, ye sabhI kupravRttiyAM eka dUsarI kI pUraka eva poSaka pRSTha-26-28) me aparigrahavAda para vizeSa bala dete Ae haiM / vyakti-vyakti ke bheda se kisI me kisI eka kA, kisI haiN| unakI dhAraNA hai ki jaina paramparA me ahiMsA para meM kisI dUsarI kA prAbalya yA Adhikya dRSTigocara hotA AvazyakatA se adhika bala diyA gayA hai aura usake pIche, hai, kintu alpAdhika rUpa meM prAya: sabhI paraspara sahayoumase bhI adhika mahatvapUrNa aparigraha ko, jo mUla jaina ginI haiM aura sAtha-sAtha hI rahatI haiN| isI prakAra yadi saskRti kA pratIka hai, prAyaH bhulA diyA gayA hai / kama se kisI vyakti meM sacce arthoM me dharmAbhiruci jAgRta ho kama adhunA jaina dharmAvalambiyo ke AcAra-vicAra eva jAtI hai, to vaha ina pApa pravRttiyoM ko heya eva tyAjya vya mhAra me aisA hI caritArtha ho rahA hai / paNDita jI kA samajhane lagatA hai, aura pariNAmasvarUpa unake nirodha yA yaha cAra yadi pUrNatayA nahIM to, aneka azoM me satya uccheda ke lie prayatnazIla bhI ho jAtA hai| yadi vaha ina pratIta hotA hai| pAMcoM meM se kisI eka se bhI manasA-vAcA-karmaNA nivRtta AtmA kI vibhAva pariNati sthala rUpa se hisA-jhuTha- hone kA prayAsa karane lagatA hai to zanaiH zanaiH zeSa cAroM corI-kuzIla-parigraha rUpI pAMca pApa pravRttiyo ke rUpa me se bhI nivRtta hone lagatA hai| pUrNatayA ahiMsaka AtmA meM mukharita hotI hai / sapta-vyasanAdi kA sevana, nAnAvidha satya, asteya, zIla yA brahmacarya aura aparigraha kI pratiSThA canAcAra, durAcAra, vyabhicAra, zoSaNa, IrSyA, dveSa, asUyA, svata ho jaaegii| imI prakAra pUrNatayA aparigrahI AtmA ghaNA, mAtsarya, baira, virodha, ucchalatA Adi usI ke meM bhI zeSa cAro guNa svataH prakaTa ho jaaeNge| pratipala haiM / ina samasta kupravRttiyoM ke mUla meM prANI ko parantu Aja tathAkathita jainoM meM, cAhe ve digambara yaha paryAya-sambandhI daihika evaM bhautika Asakti hai jo terahapaMthI, bIsapathI, tAraNapaMthI, kAnhajIpaMthI, yA use AtmasvarUpa yA Atmadharma me vimukha karake bahirmukhI, zvetAmbara mandiramArgI, sthAnakavAsI, terApathI athavA bahirAtama, parAvalambI evaM parAdhIna banA detI hai| isake koI anya bhI hoM prAyaH sabhI me dinodina vRddhiMgata aihika viparIta, nirgrantha zramaNa yA jina dharmamAdhanA kA pradhAna AbhaktiyoM kA moha-mAyAjAla caturdika dRSTigocara hai| evaM parama lakSya vItarAgatA, samatva tathA zuddhAtmopalabdhi kitanA hI adhyAtmavAda jhoMkeM, kitanA hI tatvajJAna baghAreM, hai, jo sacce, svAdhIna, zAzvata, nirAkula sukha, brahmAnanda kitane hI zAstrajJa, kriyAkAMDI yA bhakta baneM, AbAlavRddha bhA paramAtmAnanda kA pratIka hai| aura isakA anivArya gRhastha strI-puruSa hoM, athavA sAdhu-sAdhvI Adi kisI bhI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kaisA aparigrahavAba hai? zreNI ke tyAgI varga hoM, adhikAMza meM aihika svArtha, mAna, kahanA hai ki "hamane digambaroM se unakI AmnAya thor3e hI lobha evaM ahaMmanyatA kA poSaNa, Atmabrahmadarzana, Atma- lI hai-hamane to kevala unakA tatvajJAna liyA hai|" ghora vijJApana, pAkhaNDa aura ADambara kA atireka bahudhA guruDamavAdI, paMyavAdI tathA parigrahavAdI manovRtti ke dikhAI par3atA hai| aura isa sabakA mUla kAraNa hai- pratIka isa kayana para koI bhI TIkA-TippaNI anAvazyaka dharmatatva kI yA vastusvarUpa kI anabhijJatA athavA sahI ho jAtI hai| pakar3a na honA / sAtha hI, aihikasvArtha, moha-mUrchA, viSa- eka bAra eka jainetara manISI se, jo acche bhagavadbhakta yAsakti, ahabhAva, aura krodha-mAyA-mAna-lobhAdi kaSAyoM bhI the, eka mitra ne pUchA "bhakti ke amRtasAgara ko tyAga ke poSaNa kI lalaka / sAmUhika rUpa se yahI mithyAtva hai, kara Apa vedAnta ke jhAr3a-makhAr3a me kyo ghusa par3e?" to adhArmikatA hai, nAstikatA hai| unhoMne uttara diyA-'vedAnta isIlie par3ha rahA hUM jisase aisI mithyA manovRtti kA hI pratApa hai ki jIvana meM bhakti zAstra meM dRr3ha vizvAsa ho jAe "yaha to eka apane vyAkhyAno eva pravacano me adhyAtmavAda ko sarvopari dRSTAnta hai jo ekAgI adhyayana-manana eva mAnyatA para hI nahI, ekamAtra mahattva dene vAle tathA 'sadagurudeva' prazna cinha lagAtA hai / vAstava me, jaisA ki hama pahile upAdhi se vibhUSita mahAnubhAva ke nidhana ke turanta upa bhI kaI bAra saketa kara cuke haiM, cAroM anuyoga eka dUsare rAnta unakI gaddI kI uttarAdhikAriNI unakI priyA ke pUraka haiN| cAroM kA hI zuddhAmnAyAnusArI yathAvazyaka ziSyA evaM katipaya anya bhakto ne unheM tIrthakara hI samyak adhyayana-manana karane se hI dRSTi samIcIna bana ghoSita kara diyA, bhale hI bhAvI ho aura sarvathA sakatI hai / nizcaya samyaktva kI bAta phiAhAla chor3a bhI deM, to vyavahAra samyagdarzana, dhArmika kSetra me samIkalpita 'sUryakoti' nAma se unakI pratimAeM bho banabA cIna dRSTi, aura sad-asad yA heyopAdeya viveka prApta yA DAlI tathA ukta pratimAo kI pratiSThA karAkara jina jAgRta karane ke liye vaisA karanA eka dhArmika jana ke mandiro me virAjamAna karanA bhI prArambha kara diyaa| lie dharmapArga meM agrasara hone kA prathama sopAna hai| tabhI yaha ghora mithyAtva kaise panapa sakA, isakA kAraNa jo kucha aura jitanA bana sake sayama yA cAritra kA hame to aisA lagatA hai ki ukta tathAkathita 'sadgurudeva' abhyAsa svata. hAtA jAyegA, aura vaha bhI samIcIna jaina adhyAtma ke apane AviSkAra se itane abhibhUta hogae hI hogaa| ki vaha yaha bhUla gae ki usa adhyAtma vidyA ko samyak vastutaH jaba aura jahAM aisA hotA hai, vahI aparigraha rUpa se AtmasAt karane ke lie sarvaprathama cAroM anuyogo mahAvrata ke dhArI muni-AryikA bAdi nAnAvidha antaraga ke mUla zAstrIya jJAna kA avagAhana atyAvazyaka hai| eva bahiraga parigraho se ghire dikhAI nahI paDate, ve apanI usakI upekSA kI aura dravyAnuyoga ke bhI dArzanika evaM mUrtiyA nirmANa karAke jina pratimAo ke sAtha pratiSThita naiyAyika agoM ko chor3akara kevala usake caramAza adhyAtma nahI karavAte, apanI jayantiyo ke manavAne, upAdhiyA ko hI pakar3a kara baiTha ge| karmasiddhAnta kI sudRr3ha nIva baTorane, abhinandana pratho yA patro ko lena dene tathA para nirmita jaina siddhAnta evaM tatvajJAna kI samyak pakar3a kisI prakAra ke bhI cande-ciTThe karAne ke cakkara me nahI ke binA nirA adhyAtmavAda bahudhA pramAdiyo kA zabda par3ate / parigraha-parimANa ke rUpa me vrata kA ekadeza abhyAsa vilAsa banakara raha jAtA hai| mUla siddhAnta kI vaha pakar3a karane vAle gRhastha strI-puruSa bhI sacce artho me svaya ko unheM hotI to unhe svaya ko tathA unake ananya bhakto ko tathA dUsaro ko du.khakara apanI aihika-daihika AsaktiyoM tathA ra isa prakAra kI siddhAnta-viruddha, Agama-viruddha, AmnAya- ko uttagettara kama karane karAne meM prayatnazIla hote ko uttarottara kama karane meM viruddha, paryAyabuddhijanya, avivekapUrNa kalpanAoM ke lie haiN| ese dhAbhika jano se hI vItarAga jinendra kI bhakti avakAza hI nahI hotaa| sunA to yaha bhI gayA hai ki eva upAsanA bhI niSkAma, arthAt phala kI vAchA se sarvathA gurudeva kI sampatti eva TrasTa ke eka pramukha stambha kA yaha (zeSa pR0 4 para) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita ziromaNi dAsa jI kI dvAdazAnuprekSA 1) kundanalAla jaina prinsipala anekAnta ke gAMka aktUbara-disambara 84, varSa 37 AzA hai sudhI pAThaka gaNa inakA ramAmvAdana kara kiraNa 4 me paM0ziromaNi dAsa aura unakI dharmasAra satasaI adhyAtma mArga para paga dharane kA satat prayAma kareMge, isI para merA nibandha prakAzita huA thA jisame maiMne athakAra meM apane zrama ko sArthaka samajhUgA / aura pratha ke viSaya meM saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA thaa| dohA-tahAM dhyAna muni dRDha dharai, karma kSaya nija heta / usI pratha meM kavi ne bAraha bhAvanAo kA sundara varNana dvAdaza anuprekSA citava, suvarNana karauM suceta / kiyA hai jinheM avirala prastuta kara rahA huuN| atha adhra vA nuprekSA/caupAI yadyapi bAraha bhAvanAo kA jaina zAsana me bar3A dhana yauvana nArI sukha neha, putra kalatra mitra tanu eha / mahatvapUrNa sthAna hai isI lie AcArya kunda kunda ne prAkRta ratha gaja ghor3e deza bhaNDAra, inheM jAta nahI lAgata vAra // me, AcArya zubha candra ne saMskRta me, vIra kavi ne apabhraMza jaise megha paTala kSaNa kSINa, tase jAno kuTumba sagudIna / meM tathA hindI meM to aneko kaviyoM ne bAraha bhAvanAo jala sayoga Ama (kaccA) ghaTa jaiso, sakala bhoga vidhi kI racanA kI hai| prastuta bAraha bhAvanAeM sarvathA aprakAzita aura anupa. jAnahu taiso|| dohA-jo upaja so vinasaI, yaha dekho jagarIti / labdha haiN| iname bundelIbhASA kA prabhAva hone se inakI adhra va sakala vicArika, karaha dharma sauM prIti // madhuratA aura adhika bar3ha gaI hai tathA hindI kI bAraha bhAvanAo me eka kar3I aura jur3a gaI hai jo tatvajJAna se iti adhra vAnuprekSA // 1 // bharapUra hai| atha azaraNAnuprekSA/caupAI (pR. 3 kA zeSAMSa) jaise hiraNa siMha vaza paryo, taise jIvana kAla ne dhryo| achUtI-bhakti ke lie hI bhakti bana pAtI hai| taba kati- koU samartha nahI tAhi bacAva, koTi yatna kari jo paya tIrtha kSetroM para manautiyoM dvArA sacce-deva kA avarNa dikhraavai|| bAda karane vAle mUThe bhaktoM, kudeva-kudeviyo kI pUjA-upA- mantra tantra je auSadhAdi ghanI, bala vidyA jyotiSa ati sanA karane vAle bandha-zraddhAluoM aura gaNDe-tAvIja, mantra gunii| yantra ke lAlaca me tathAkathita camatkArI mahArAjoM aura e saba niSphala hohi vizAlA, java jIva Ani para vaza mAtAoM kI bhAva-vibhora bhakti pradarzita karane vAle kAla // andha-vizvAsI svArthiyoM kI bhIr3a bhI nahIM jutttii| dohA-indra cakrI hari hara sabai, vidyAdhara balavanta / kheda hai ki isa tathya meM kisI kI AsthA hai, aisA kAla pAza teM Uparo suko kiha rakSahi anta // lagatA nahIM / yaha ghora parigrahavAda kA hI pariNAma hai| iti azaraNAnuprekSA // 2 // kahane meM hama aparigraha ke upAsaka aura sAdhaka haiM, kintu atha saMsArAnuprekSA/caupAI apanI manovRtti tathA jIvana vyavahAra meM parigrahavAda se dravya kSetra puni kAla ju Ani bhava aru bhAva jutahI ota-prota haiM / to mUla jaina saMskRti se to hamane svayaM ko bakhAni / bahikata hI kiyA huA hai| yaha saMsAra paMca vidhi kahIja, jIvana maraNa jIva dukha -cArabAga, lakhanaU liijai|| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMrita ziromaNivAsIkIsAnuprekSA samaya anaMtAnaMta ju lae, anaMta kAla taMha pUraNa bhe| dohA-sacchidra nAva jala meM rahe, jala Avai cahuM ora / samaya eka kahu bacaU na tIva, jAmana maraNa lahI nahI taiseM AzravadvAra teM, karma baMdha ko jora // jIva / / iti AzravAnuprekSA // 6 // dohA-jina teM bahu sukha pAie, te bhae dukha ko rUpa / atha saMvarAnaprekSA/caupAI parAvartana bahu pUriyo, yaha saMsAra svarUpa / / jIva pariNAma vaha zubha ceta, bhAvAzrava rodhana ke heta / iti saMsArAnuprekSA // 3 // yaha ju bhAvasaMvara hai abhai (ya), dravyasaMvara puni sunije atha ekatvAnuprekSA/caupAI raay|| ekAkI hoi cahuMgati phira, kAhu ko koU saga na ghrai| paMca paMca vrata samiti kahIja, gunitIna daza dharma nahIjI marahi akelo Upaja prANI, sukha dukha bhugatai ekahu jaanii| bAIsa parISaha kahijai bhArI, anuprezA dvAdaza hitkaarii| jo jaisI karanI upajAva, po taiso phala eka paaye| dohA-chidra nAva jaja dekhi ke, DAr3he race jo koii| apane apane svAratha mile, dUsaroM sAtha na koU cle| taise Azraya dvAra ko, rodhe savara soii|| soraThA-ekAkI jIva jAni, dUjo koU na jAni / iti saMvarAnuprekSA // 8 // dharma dayA mana Ani, mo apano kari bhAni / aya jirAnuprakSA/caupAI iti ekatvAnuprekSA // 4 // sakala karma kSaya kAraNa heta, bhAva nirjarA kahI suceta / atha anytvaanuprekssaa/caupaaii| sakala karma bhaya kInheM, javahI, dravya nirjarA jAnahu tbhiiN| mAtApitA pRthak vidhi lae,bAdhava putra anya hita kie| karma udaya jaba pUraNa hoya, so savipAka nirjarA soya / kuTumbasvabhAva anya hita hoI, nArI anya milI puni soii|| na udaya binA jo karma nazAva, avipAka nirjarA soI khaavai|| caha gati Aya ikaTThe bhae, apanI apanI gati pUni ge| savipAka maba jIvana hoI, avipAka muni sAdhe soii| jaise hATa lagai vidhi joga, svAratha bhae rahai nahI loga // savara sahita jA nirjarA kara, so paramAtama pada ko dhrai| dohA-indriya deha ju jIva iha, eka svabhAva na jAni // dohA-saMvara sahita jo nirjarA, tapa kari sAdhe sNt| avara kahoM te ekatA, yaha anyatva bakhAni / saMvara vinA juta tapa karai, so ajJAnI ata // iti anyatvAnuprekSA // 5 // iti nirjarAnuprekSA / / / atha lokAnuprekSA/caupAI atha azuci anuprekSA/caupAI anaMtAnaMta ju lokAkAza, tAme loka anaMta hai bAsa / zukra rudhira teM upaja deha, mAMsa hAr3a mala mUtra ju geh| anAdi nidhana yaha loka bakhAni, na koU kartA hartA jAni / / kRmi aneka upajai durgadhi, carma nasA dIsai paTa bandha // adho loka saravA AkAra, madhya loka sAlari sama kAra / upamA aneka je cikhaI ThAna, kari taha moha mahA sukha ThAne / jaise viSa ballI dukha deha, taise jAni zarIra sukha neh| mRdaMga samAna juUraSa loka, avatara aneka bheda baha pok| dohA-candana kezara agara zubha, puppa vastra dhnsaar| dAhA-tatAlIsa aru tIna sI, rAjU giradA (caukora) jaani| tana sagata ke hota hI, china meM hota asAra // caudaha rAju ucitta (utaMga) hai, iha vidhi kahIM bakhAni / / iti azuci anuprekSA // 6 // iti lokAnuprekSA // 10 // atha Azrava anuprekSA/caupAI atha dharmAnuprekSA/caupAI karanI jaba zubha azubha ju sAdhe, puNya pApa taba Azrava baaNdh| dugaMtite kAr3he dhari bAha (hApa) so yaha dharma kalpataru chaaNh| jIva pariNAma karma saMyoga, bhAvAzrava yaha jAnaha loga // makti nagara ko thApa rAja. so daza bheda kahe jina raaj|| mithyAtva paca pandraha pramAda, dvAdaza avrata gaNahu vissaad| samakita sahita karanI mana lAvai, soyaha nirmala dharma khaa| kaSAya paccIsa mile saMyoga, yaha dravyAzrava jAnahu loga // (kSeva pR0 10para) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. prabhradeva kRta 'zravaNa dvAdazI kathA' praNamya paramaM brahma kevalajJAna gocaraM / vakSye bhavya pratroSAya, zravaNa dvAdazI kathAM |1| jambUdvIpo mahAramyo, bharata kSetramuttamaM / avaMtI viSayastatra sajAtojjayinI purI |2| rAjA tatra nara brahmA, rAzI vijayavallabhA / tasyAH zIlamatI putrI, kANa khuMjA ca kubjako |3| putrI zIlamatI naktA vakASI drodanaM muhuH / bhaNitveti tapaH kAryaM jAtaM karma mamedRza |4| sutAM zarIramAlokya jananI duHkhatAM gatA / apazyatI svakIyasyAparApatya bhavasthiti: |5| mAlAkArikayA prokta, tatpurastAtsamAsataH / vane svAmini ! divyAgaH svAgato munipuMgavaH // 6 // rAjyApi mAlinI yogya sanmAna dAnapUrvakam / pradattaM jaina dharmasya vAsanA dadhAnayA // 7 // tayA vijJeyikA cakre mahiSyA bhUpati prati / yaddevAtra samAyAto naMdane zravaNo muniH || rAjA tadvacanaM zrutvA kAnanaM saparicchado / jagAma bhAvanAyukto yati darzana tatparaH || tena tasya padadvaMdvaM namazcakre svabhAvataH / azIrvAdaM dadau tasmai narezAya munIzvaraH // 10 ru zravaNataH zrutvA dharmAdharmaM narAdhipaH / papraccha pApahantAraM tanUjA deha dUSaNam // 11 // paramAvadhi sampanno munIndro vacanAmRtam / uvAca zRNu dhAtrIza ! karma putryA purAkRtam // 12 // avantI viSayasyAntanaMgare pATalI pure / rAjA saMgrAmamallo'bhUtpaTTa rAjJI vasuMdharA | 13| tasya bhUpasya sajjAtaH zivazarmA purohitaH / bhAryA kAlAsurA putrI kapilA yovanonnatAH | 14 | ekadA sA sakhI yuktA, gatodyAne drumAkule / dhyAnArUr3ha tapasyAntamadrAkSIpihitAbhavaM // 15 // zrI milApacaMda ratanalAla kaTAriyA, kekar3I kAma saMga madAraMbha pramAda kalahAdibhiH / kaSAya rati mithyAtva sneha doSavivajitam / 16 / SaDAvazyaka sayogaistapazcAritra baMdhuraiH / samyagdarzana sampUrNa vicAraH prati sayutaH // 17 mAsopavAsinaM dhyeya dhAraNA guNa bhAvitam / mukti strI paramAnada vAsanA vAsitaM sadA // 18 AmravRkSatale sthitvA zilApaTTe samAzritam / padmAsana samAsannaM kAya yoga nirodhakam // 16 rAgadveSa bhayairmukta, moha satati bhedakam / kAlajJaM bhava paryAya dravya paryAya sUcakam // 20 prAzuka niravadyaM ca nirdoSa jantuvajitam / sthAnamAsAditaM nAnA pAdapa zreNi zobhitam / / 21 tataH sA kapilA dRSTvA muni pratyakSa vedinAM / bhASamANA vaco duSTa, pracura kopAtinirdayA // 22 bho nagnATa ! mama sthAna tva nirlajja ! parityaja / tvaM kena vidhinA nIto mama saukhya nirodhakaH // 23 pAkhaMDena kRtaM mauna, pAkhaDena ghRta tapaH / pAkhaNDena mamAgre tvaM, dambha darzayasi svayaM // 24 // etA sAM me vayasyAnAM pazyantInAM tavAkRti | lajjApi te na sajAtA, liMgaM gopaya gopaya // 25 yadi rAjA samAkarNya, tavAgamana lakSaNam / vijJAsyati tadA duHkha tava deva bhaviSyate // 26 // // gaccha gaccha durAcAra, yAvadrAjA zRNoti no / purohita tanUjAhaM nijaM darzaya mA mukhaM ||27 sadA madAndhayA brUtaM duSTa vAkyamRSIzvare / karma prakRti sazleSa sajAtazlatha bandhane // 28 tayA hallIsako sthAna dhUlyAspRSTo mahAmuniH / tAMbUlenAhato dhyAnI maunI niHzakito vratI // 2e pazcAtkapilayA pApa, tadeva samupArjitam / mRtvA yena hi sA duSTA, prathame narake gatA // 30 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 abhradeva kRta 'bhAvahAbalIcA tatra paMca prakAreNa du:kha visahatesma saa| nArakebhyo vadhaccheda baMdha tAr3ana mAraNam // 31 zUlikA ropaNaM tIvAM vedanAmagni pAtanam / rAsamArohaNaM gAtra khaNDanaM yaMtra pIlanam // 32 bhojanaM vihitaM tasyAH svakIya rudhiraiH palaiH / zayanaM kaMTakApreSu, kIlakeSUpavezanam / / 33 AyurutkRSTato bhuktvA tayA niHsaritaM tataH / pApiSTayA mahAtyanta duHkha rAjI samAkulam / / 34 rAsabhI zUkarI vyAlI, mArjArI sarpiNI tthaa| caNDAlinI tathA tasya jAtA duHkha paramparA // 35 anAdikAla saMsRtyA jIvenAjitamAtmanA / manuSya bhava mAsAdya yatpuNya kasyacid gRhe // 36 tasya puNyasya mahAtmya, sayogena mahIpate / tava gRhe punaH jAtA zubhanAmA zubhasthitiH // 37 upasarga trayeNAsonmunIndrasya mahAtmanaH / zIlamatyAM tvadIyAyAM puzyAM doSatrayAvalI // 38 // kevala jJAna samprApti pihitAzrava saMyate / babhUva tad mokSaM gAminaH pUjita: suraiH / 36 // tataH pAda dvayaM natvA zravaNasya mahAmuneH / uvAca vacanaM zuddha nara brahmA narezvaraH // 40 // kathaM mahAmune ! putrI madIyA nistariSyati / kalmaSaM gAtra sakocaM samartha kartumudyatam // 41 // athAvAdya vinirmukta mabravId vacanaM muniH| tad vrataM zrUyatA rAjan yeneyaM svagaMjAbhavet / 42 // mAse bhAdrapade zukle, pakSe ca dvAdazI dine / karotyeva naro nArI zravaNa dvAdazI vratam // 43 // proSadhasyopavAsena brahmacaryastha karmaNA / jinavAsa nivAsena taddine kyite vratam // 4 // prabhAta samaye sthAne prAsuke jina mUrtayaH / caturdik kurvazcApi sthApanIyA jinAlaye / 45 // pUjA cASTa nidhA kAryA snapanena jinezinA / sAdhaM mahAbhiSekasya saMsArAsthiti bhedinI // 46 // jala gandhAkSataM puSpazcaru dIpordhvagaH phle|| madhyAnhe cASTakaM deyaM sAmayika purassaram / 47 / aparAjita maMtreNa karaNIyastrizuddhipaH / sAya jApya vidhi jAtI zatapatra saroruhaiH / 4 / jalagAlana vastreNa chAdinastoya pUritaH / jimAne karako deya bIjapUra samanvitaH // 56 dAtavyo| jinendrANAM kuSmADa phala zobhita / jinAgre dIyate sAdhaM bhrAmarI jaya mAlayA / 50 / jaya tarka visajita kumatavAda, jaya sakala surAsura vinutapAda / jaya parama yoga nirmala vicAra, jaya caraNAhata sasAra bhAra 51 // jaya nijita mithyAvacana bodha, jaya suvihita vipadindriya nirodha / jaya kevala lakSita jIva badha, jaya sudhAgama kRta satya saMdhaH / 2 / jaya khaNDita karmA rAti deha, jaya pariharitAkhila divya geh| jaya loka samudaraNaka dhIra, jaya pApa nirAkaraNaka vIra // 3 // jaya moha vRkSa bhedana kuThAra, jaya mukti puradhI hRdayahAra / jaya chinna bhinna kandarpa sAra, jaya rAgadveSa mada bala prahAra // 5 // jaya ralatraya bhUSita zarIra, jaya mAra vizoSita viSaya niir| jaya vigalita mada nicayapramAda, jaya karuNA bhasmita rati viSAda // 5 // jaya loka traya bhavadIya reSa, jaya nirdita para sagraMtha veSa / jaya kAMcana meru pavitra karaNa, jaya bodhi samAdhi vizuddhikaraNa // 56 // jaya zatru mitra sama hema loha, jaya dUrI vAsita pApa roha / jaya sakala vimala kevala vilAsa, jaya sahaja buddhi haMsI marAla / 57 / jaya sapta paMca SaNNava caritra, jaya savyaMjana lakSaNa caritra 5 / ityAdi jayamAlAyAH stotreNA! jinezinAm / datvA pradakSiNAstisraH samuttAyau~ narAdhipaH / 5 / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parva 38, ki.1 anena vidhinA caitadvataM dvAdaza vArSikam / kriyate bhUpa dharmasya maMDanaM pApa khaNDanam / 60 // pazcAd udyApana kArya, dvAdaza dvAdaza sthiti / jinopakaraNAdInAM naivedyAnta jinAlaye / 61 // kArayitvA pratiSThApyaM jina bimbacanuSTayam / pittalopala kAzmIra bhedaja pApa hAnaye / 62 / yeSametAni vastUni sapadyate na dehinAm / prakurvantu yathA zaktyA te vrata bhAva pUrvakam / 63 // binA bhAvena no dAna, binA bhAvena pUjanam / binA bhAvena kAryANi, binA bhAvena middhayaH / 64 // AtmAyatto bhave bhAva: karmAyatta dhanaM nRNAm / kAle arthasya samprAptistasmAd bhAva: prkaashyte| 65 // prajApAlaka ! kartavya taddinaM na nirarthakam / avrate taddine jAte, vyartha janmApi bhupate / 66 / anekAni vratAnIza bhASitAni jinezinA / tAni sarvANi loka nayanti parama padam / 67 / prate kRte zIlamatI tvadIyA, putrI gRhe te bhavitA tanujA / paTTAstriyo garbhamavApya sadyo, mRtvA dadhAnA hRdaye jinezamam / / tasyArka ketuH bhaviteti nAmA, parasuputrasya ca cndrketuH| bhUpatvamAsIjjayanAya bhAvI, pUrvAya dattvA yuvarAja paTTam / 66 / tvadIya dhaureya suta bavANo, berAgyatAM yAsyati vAkyametat / mAtAjikA bhUta kalahasa rAjA, raNe pitA mRtyu vaza jagAma 70 kRtvA kaniSThAya janasya bhAraM, rAjyaM pituzcAtmapadaM dhritrii| vane gamiSyatyarSanekaketuH svargApavargA sthiti kAraNAya / 71 // jyeSThaH prabhAsena munissamIpe, dIkSAM samAdAya tapo vidhaataa| mAsopavAsena guhA nivAsI, sad brahmacaryeNa hata pramAdaH 172 / devaH sahasrArasurAlaye so'vanIza, bhUtvA sura saukhya maalaa| bhoktA samaM cAru surAMganAbhiH gatApi kAlAntarato'pi mAkSa !73 / sAkrAMti prathame murAlaya pade devasthitiH lapsyame / rAgadveSa kaSAya moha viSaya vyApAratA nogatA // prAnte nija rAjya lagnamanasA sva candra ketoH sutaH / tatkAlena bhaviSyati jaine'pi mArga sthiti: 174 / nRpa prabhRtibhi sarvaH zrutvA kAla trayAtmikA / dharmAdharmamayI vArtA babhUve harSa tatpara. 175 // ujjayinyAM nara brahmA, vipUrvA japavallabhA / gatA zIlamatI natvA zravaNa yuga pad gurum / 76 / tathA vrata kRta putryA bhASitaM muninA yathA / yAdRzaM zravaNenoktaM sarveSAM tAdRzaM sthitam / 77 / munIzvarAH prabhASate, sAvadhi jJAna locanaH / asatya vacanaM naiva yataH kAraNato bhuvi 78 // parilikhati paThati kathayati, karoti bhAvayati yo vrata zRNute / sa ca labhate phalamatulam, niH pApa jina matoddiSTam 176 / candrabhUSaNa ziSyeNa, katheyaM, paaphaarinnii| saskRtA paNDitAghraNa, kRtA prAkRta sUtrataH / / // iti zrAvaNa dvAdazI kathA samApta // saMvat 1563 varSe bhAdrapada mAse zuklapakSe zani dine likhitaM brahmajamaru karmakSaya nimittaM zubha bhavatu lekhaka pAThakayoH // noTa-yaha kathA kAMjI bArasa vrata kI hai yaha vrata bhAdava sudI12 ko kiyA jAtA hai,isa roja kumArI kanyAyeM kAMjikAhAra (2 // camacI cAvala-bhAta yA chAcha meM bAjarAdi dvArA ekAzana) karatI haiM aura naranArI upavAsa karate haiM yaha vrata 12 varSa taka kiyA jAtA hai aura anta meM udyApana bhI karate haiN| bhAdavA sudI 12 ko jyotiSa niyamAnusAra zravaNa nakSatra mAtA hai isalie isakA nAma "zravaNadvAdazI" bhI hai| kathAkAra ne zravaNa zabda se zravaNa nAmA di. muni liyA hai unhIM ke zrImukha se yaha kathA kahalAI rAjya: Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.madeva kRtabhAvaNa bAvazIbavA gaI hai / antima zloka se jAnA jAtA hai ki- kA rahA haiN| ye atasAgara jyAdAtara varNI rUpa se hI candrabhUSaNa ke ziSya paMDita amra deva ne yaha kathA ullikhita rahe haiM munirUpa se nahIM, isake sivA zravaNaprAkRta se saMskRta meM racI hai| bhAdavA sudI meM hI dvAdazIkathA kI eka prati kA lipikAla Upara saMvat 1519 saM0 1563 me brahma amaru ne vasavA gaTake meM isakI diyA hai taba usakA racanA kAla to usase kucha pUrva hI prati lipi kI hai| abhradeva ke viSaya meM bRhajjaina- honA cAhie aisI hAlata meM ye zratasAgara paM0 aghradeva zabdArNava bhAga 2 meM ba. zItala prasAda jI ne dvArA sammata nahI ho sakate / mere khayAla se isa viSaya meM likhA hai :-"ye eka gRhastha the jinhone vratodyo- zrata munikRta tribhaMgIsAra kI somadeva kRta subodhA TIkA tana zrAvakAcAra racA hai"| yaha zrAvakAcAra kI prazasti se sArI samasyA hala ho sakatI hai| prazasti jIvarAja prathamAlA, zolApura se zrAvakAcAra saMgraha meM likhA hai :bhAga 3 meM chapa cukA hai| isakA magalAcaraNa bhI yathAmarendrasyapUlomajA priyA, nArAyaNasyAbdhisutA babhUva / isa kathA ke magalAcaraNa kI hI taraha hai dekho tathAbhradevasya vijeNInAmnA priyA sudharmAsuguNAsuzIlA // 3 // praNamya parama brahmAtIndriya jJAna gocaram / tayoH sutaH sadguNavAn suvRttaH somo'midhaH komuda vRddhi vakSye'ha sarva sAmAnya bratodyotanamuttamam / / kaarii| donoM kRtiyo kI racanA zailI bhI eka sI hai| eka vyAghraravAlAMbu-nidheH suratnaM jIyAcciraM sarvajanInavRttaH // 4 // udAharaNa lIjie, saskAra artha meM vAsanA zabda kA prayoga zrIpadAdhiyuge jinasya nitarAMlInaH zivAzAdharaH / donoM meM eka sA pAyA jAtA hai dekho-zrAvakAcAra kA somaH sadguNabhAjanaH savinayaH stpaatrdaanertH|| zloka na. 408 tathA kathA kA zloka na07 aura 18 / sadralatrayayuk sadA budhamanohlAdI cira bhUtale / isase dono ke kartA eka hI siddha haiN| naMdayAdayena vivekinA viracitA TIkA subodhAbhidhA / / rAjasthAna graMtha sUcI bhAga 2 pRSTha 240 tathA bhAga yA pUrva zrutamuninA TIkA karNATabhASayA vihitA / 3 pRSTha 34 maiM paM0 abhradeva ko labdhividhAna kathA aura lATIyabhASayAsA viracyate somadevena // 4 // vratodyotana zrAvakAcAra kA kartA batAyA hai isa taraha (indra kI pulomajA aura nArAyaNa kI lakSmI kI taraha inakI tIna racanAo kA patA lagatA hai| Ama (aghra) deva kI vijaNI (vijayinI) priyA thI unase rAjasthAna graMtha sUcI bhAga 4 pRSTha 245 meM abhradeva soma deva putra huA jo bagherabAla vaza kA ratna thA usa kRta-"zravaNa dvAdazI kathA" kI eka prati kA lipikAla zivAzAdhara-mokSa kI AzA ke dhArI-mumukSa-aura saMvat 1516 likhA hai| vivekI soma deva ne tribhaMgIsAra kI vidvajjanamanaraMjanI Amera zAstra bhaNDAra atha sUcI pRSTha 205 me vrato- subodhA TIkA racI vaha cirakAla taka saMsAra meM naMdita yotana zrAvakAcAra kI eka prati kA lipikAla savat (prakAzita) ho| yaha TIkA pahile atamunine karNATaka 1541 likhA hai| bhASA meM racI thI usI ko somadeva ne lATI bhASA meM isa zrAvakAcAra ke antima zloka me kavi ne muni racA hai|) pravarasena kI preraNA se isa pratha ke banAne kA ullekha isameM paM0 somadeva ne -- apane ko abhradeva kA putra kiyA hai : batAyA hai donoM nAma devAnta haiN| abhra-akAza meM hI kArApita pravarasena munIzvareNa, graMthacakAra jinabhakta / soma-candra hotA hai, di. AmnAya meM urdhva dizAbudhAghradevaH // 54 // AkAza kA digpAla soma hI mAnA hai isalie donoM nAma isa graMtha ke zloka 293 me RddhiyoM ke vistRta kathana pitA putra rUpa se sArthaka haiN| donoM vyakti gRhastha paMDita ke viSaya meM zrutasAgara kA samaya 1502 se 1556 taka haiM prazasti meM somadeva ne vivekI zabda se aura abhradeva ne Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 barSa 35,ki.1 anekAnta paMDita aura budha zabda se aisA apane ko vyakta kiyA hai| kiyA hai vaha azAdhara ke dvArA apane graMthoM kI TIkA vaidika aura zve. AmnAya meM AkAza-urdhva dizA prazasti meM prayukta 'nandyAt' yA nandatAccira' kA hI kA digpAla (deva) brahma mAnA gayA hai aura brahma-siddha anukaraNa hai| paM0 AzAdhara nAlachA (madhya pradeza) ke udhrva dizA meM hI hote haiM / ata: abhradeva-AkAza ke deva nivAsI the| unake baMzaja hone se paM0 abhradeva bhI vahIM -brahma hone se zramaNa dvAdazI kathA aura vratodayotana ke nivAsI hone cAhie / isI se kathA meM unhone madhyazrAvakAcAra ke maMgalAcaraNa meM nAma ke zleSa rUpa se brahma pradeza kI rAjadhAnI ujjayinI kA ullekha kiyA hai| namaskAra kiyA gayA hai| aura kathA meM ujjayanI ke paM0 abhradeva ne zravaNa dvAdazI kathA ke zloka naM. rAjA kA nAma bhI nara brahma diyA hai aura apanI patnI ke 47 meM likhA hai| nAma para rAnI kA nAma bhI vijayaballabhA diyA hai| yaha jala gandhAkSata puSpazcaru dIpordhvagaH phalaiH / saba paraspara ekarUpatA ko dyotita karate haiN| madhyAnheM cASTakaM deyaM sAmAyikapurassaram / / prazasti meM paM0 somadeva ne jina svopajJa TIkAkAra arthAt-sAmAyika karane ke bAda madhyAnha meM aSTazrutamuni kA ullekha kiyA hai| unakI eka kRti paramAgama dravya pUjA karanA cAhie / isa kathana se aSTadravya pUjA sAra zaka saMvat 1263 (vi. sa. 1398) meM racita hai| tapaH kalyANaka (AhAradAna) kI pratIka hai isa naI bAta inhIM zruta muni kA pa0 abhradeva ne zrAvakAcAra me ullekha kA jJAna hotA hai / zAstroM meM munikA AhAra kAla bhI kiyA hai| aisA pratIta hotA hai| madhyAhna kI sAmAyika ke bAda hI batAyA hai| paM0AzAdhara isa saba se paM. abhradeva kA samaya 15vI zanI ne bhI aSTadravya pUjA isI taraha madhyAhna me hI karanA (vikrama kI) yotita hotA hai| batAyA hai, dekho-sAgara dharmAmRta adhyAya 6 zloka paM0 somadeva ne prazasti meM 'zivAzAdhara kA prayoga 21-22 / / kiyA hai / sAgAra dharmAmata (zrAvaka dharma dIpaka) ke anta hamArI sArI jina pUjA vidhi pacakalyANaka kA hI me paM0 AzAdhara ne bhI aisA hI zabda prayoga kiyA hai| pratirUpa hai| isa viSaya me svatantra rUpa se alaga lekha paM0 somadeva ne prazasti meM 'ciraM naMndyAt' zabdoM kA prayoga dvArA prakAza DAlane kA vicAra hai| (zeSa pR0 5 kA zeSAMza) mana vacakAya dharai dRDha cita, yaha apano pada jAnahu mitt|| dohA-juvA saila sayoga tulla, bhae puni maanirj| dohA--dayA jJAna satoSa ati, nirveda bhAva niHsNg| jainadharma ati sAra, so ati durlabha jAnija / / ninidAna zubha dhyAna ati, e puni dharma ju aMga / / iti durlabhAnuprekSA // 12 // iti dharmAnuprekSA // 11 // caupAI atha durlabhAnuprekSA/caupAI edvAdaza anuprekSA sukha denI, svarga mokSa pada jAni na sainI / / jo munirAja citavaha heta, dharma zukla sAdhe zubha ceta // anaMtakAla ika indriya raho, basa pada pAya ju durlabha bhyo| iti dvAdazAnuprekSA samAptAH kaSTa-kaSTa kari naratana pAya,kara pramAda viSapana mana laay|| uttama deva dharma guru lIka, indriya mana puni rahyo na ThIka / yanastara taha durlabha joga, karaNa landhi durlabha sayoga / / 68, kuntI mArga, vizvAsa nagara zAhadarA, dillI-110032 zrutakuTIra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meghadUta aura pAzrvAbhyudaya ke kathAnakoM kA tulanAtmaka adhyayana 0 zrI kapUra canda jaina kavi kulaguru mahAkavi kAlidAsa kI amara kRti (2) ve zloka jinameM dvitIya caraNa meSadata kA koI meghadUta na kevala saMskRta sAhitya apitu vizvasAhitya kI caraNa hai bAkI tIna kavi racita / aise bhI kula apratima kRti hai| paravartI kAla me aneka jaina kaviyoM ne 2 zloka haiN|' eka navIna uddezya ko grahaNa kara meghadUta ke caraNoM / caturtha (3) ve zloka jisameM caturtha caraNa meghadUta kA koI caraNa caraNa ko lekara samasyApUrti ke rUpa me aneka pAdapUti- hai bAkI ke tIna kavi racita / aise kula 2.5 kAvyoM kI racanA kI aise kAvyoM meM pAzvAbhyudaya, nemidUta, zloka haiN|' zIladUta, catodUta Adi ati prasiddha haiN| (4) ve zloka jinameM prathama aura tRtIya caraNa meghadUta ke AThavI-nauvI zatI ke mahAna jaina kavi AcArya jina- koI caraNa haiM bAkI do kavi racita / aise kula saina apane Adi purANa ke kAraNa saMskRta purANakAroM meM 9 zloka haiN| zloka hai| to mahatvapUrNa sthAna rakhate hI haiM pArvAbhyudaya ke kAraNa (5) ve zloka jinameM pra0 aura ca0 caraNa meghadUta ke koI saMskRta gItikAvyakAro kI vidagdha maDalI me bhI ve jA baiTha caraNa hai bAkI do kavi racita / aise tIna praloka haiN|' haiM / meghadUta ke pratyeka zloka ke eka yA do caraNo ko sama (6) ve zloka jinameM dvitIya tRtIya caraNa meghadUta ke koI syApUrti ke rUpa meM lekara likhA gayA yaha kAvya saMskRta jaina caraNa haiM bAkI do kvircit| aisA kevala 1 zloka hai|' gItikAvyo meM sarvAdhika mahat kalevara vAlA kAvya hai| (7) ve zloka jiname dvitIya aura caturtha caraNa meghadata ke jinasena kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unhone zrRMgAra koI caraNa he bAkI do kavi racita / aise kula 12 ke vAtAvaraNa ko apanI pratibhA se zAnta rasa me pariNata __ zloka haiN| kara diyA hai| (8) ve zloka jiname tRtIya caturtha caraNa meghadUta ke koI 364 zloka pramANa prastuta kAvya kI kathA vastu cAra caraNa haiM bAkI do kavi racita / aise kula 97 sargoM meM baMTI hai jinameM kramaza: 118, 118, 57, 71 zloka hai| zloka haiM / samasyApUrti kA AveSTana 8 prakAro me kiyA isake atirikta 6 zloka aise bhI haiM jisameM meghadata gayA hai kA koI caraNa nahI hai| ye antima magalasvarUpa haiM aura (1) ve zloka jinameM prathama caraNa meghadUta kA koI caraNa kAvya ke anta meM haiN| hai bAkI tIna kavi racita / aise kula 2 pAzrvAbhyudaya ke ukta vivaraNI ko eka vivaraNI zloka haiN| dvArA isa prakAra dikhAyA jA sakatA haika. sarga me0 kA me0 kA me0 kA me0 kA me0 kA me0 kA ma0 kA me0 kA yoga caturtha 1+3 1+4 2+3 +4 3+4 caraNa caraNa caraNa caraNa caraNa caraNa caraNa caraNa dvArA 30 100 27 118 1 prathama 2 dvitIya 3 tRtIya 4 caturtha yoga meghadUta 65 23263 1/2 1/2 58 4 // 358+6=364 (chaH zlokoM meM pAdapUrti nhii)| 67 48 // 358 120 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 38, ki.. anekA pAzrvAbhyudaya meghaduta para samasyA pUrti ke rUpa meM girA detA hai, jisase marubhUti mara jAtA hai / anantaraM likhA gayA hai / ataH meghadUta ke pATha nirdhAraNa meM mahattva- donoM aneka janmoM meM eka dUsare ko kaSTa dete rahate haiN| pUrNa AdhAra kA kAma karatA hai| jinasena meghadUta ke kula marubhUti kA jIva vArANasI meM pArzvanAtha hotA hai / dIkSA 120 zlokoM se paricita the yaha ukta bivaraNI meM spaSTa dhAraNa ke pazcAta tapazcaraNa karate samaya kamaTha kA jIva, kara diyA gayA hai / meghadUta ke samAna hI isa kAvya meM jo isa janma me zambara nAma kA deva hai, use dekhatA hai mandAkrAntA chanda vyavahRta huA hai / chaH zlokoM meM chanda aura usakA pUrvakAlIna baira jAgrata ho jAtA hai vaha siMha parivartita hai| ke samAna garjanA karatA hai aura yuddha ke lie lalakAratA meghadata ke upajIvya ke sandarbha meM vidvAn eka mata hai| yuddha meM mRtyu pAne ke bAda svargasthita alakApUrI jAne nahI haiM / kucha vidvAnoM ne Rgveda me Aye saramApaNi savAda kA parAmarza detA hai, jahA zambara kI preyasI ko meghadUta ke rUpa me svIkAra kiyA hai|"meghduut ke vasundharA vidyamAna hai| pArzvanAtha ke mauna rahane para zambara prasiddha TIkAkAra mallinAtha kA kathana hai ki bhagavAna use pUrva bhavoM kI yAda dilAtA hai aura yuddha me pArzvanAtha rAma ne sItA ke lie hanumAna ke dvArA jo sandeza bhejA ke mAre jAne kI sambhAvanA ko lekara svayaM meSa rUpa usI ko dhyAna meM rakha kara kAlidAsa ne meghadUta ko racanA dhAraNa karane ke kAraNa pArzvanAtha ko bhI megha kA rUpa kI hai|" DA0 bhIkhanalAla pAtreya prabhRti vidvAno kI dekara uttara dizA meM sthita alakApurI Ane kA parAmarza dRSTi me yogavAziSTha rAmAyaNa me meghadUta kA mUla hai kiMtu detA hai| rAmAyaNa ke ukta aza meM prakSiptatA tathA yogavAziSTha itane para bhI pArzvanAtha zAnta rahate haiN| zambara puna: kA kAla nizcita na hone ke kAraNa svaya DA. Atreya yuddha ke lie prerita karatA hai tathA mAyA zakti se striyo donoM ke pUrvApara kA nirdhAraNa nahIM kara sake hai / "kucha kA gAnA prArambha karA detA hai jaba pArzvanAtha vicalita vivecakoM kI dRSTi meM kuvera ne yakSa ko jo zApa diyA nahI hote to vaha pASANa kI varSA prArambha karatA hai tabhI usakA AdhAra brahmavaivartapurANa meM yoginI nAmA ASAr3ha dharaNendra aura padmAvatI nAgadeva vahAM Ate haiM / aura kRSNa pakSa ekAdazI ke mahAtmya meM eka kathA AtI hai| upasarga dUra karate haiN| pArzvanAtha ko kevalajJAna ho jAtA aura kucha vidvAnoM kI dRSTi meM svayaM mahAkavi kAlidAsa hai tathA zambara kSamA yAcanA karatA huA dharma grahaNa karatA ke jIvana meM koI aisI ghaTanA ghaTI jise unheM apanI parama AkAza se phalo kI varSA hotI hai| priyA kA viyoga sahana karanA par3A, tabhI unakI hRdayataMtrI meghadUta kA kathAnaka jahA ekadama spaSTa hai aura saMdeza se acAnaka meghadata phUTa par3A / isake viparIta pAzvarvAbhyu- tathA saMdeza ke vacana bhI ekadama spaSTa hai vahAM pAzrvAbhyudaya daya kA kathAnaka purANa prasiddha hai| jaina purANoM meM 23veM kA kathAnaka kucha ulajhA huA hai| DA0 nemicanda zAstrI tIrthakara pAzvanAtha kA caritra vizadatA se varNita hai aura kA yaha kathana ki--"kAvya zailI kI jaTilatA ke kAraNa kamaTha dvArA upasarga kI ghaTanA aura bhI viziSTatA se pAmyuidaya kI kathAvastu sahasA pAThaka ke samajha nahIM vaNita hai| jinasena ne isI ghaTanA se apanA grantha prArambha A paatii|" ThIka hI hai|" kavi ne meghadUta ke hI kathAnaka kiyA hai| purANa kI kathA ko kAvyocita rIti se pari- ko pallavita karane kA saphala prayAsa kiyA hai| kintu megha. vartita parivaSita kiyA gayA hai| svaya jinasena kathA guNabhadra data kI hI taraha varNanoM ke lobha ke kAraNa jinasena kAvya racita Adi purANa ko pAzrvAbhyudaya kA mUla kahA jA meM utanA camatkAra nahI lA sake haiN| yadi kisI dUsare sakatA hai| pAzrvAbhyudaya kI kathA saMkSepa me isa prakAra hai- kathAnaka ko jinasena uThAte to nizcaya hI vaha isa podanapura nareza aravinda ke dvArA bahiSkRta kiyA kathAnaka se adhika hRdayAvardhaka hotaa| huA kamaTha siMdhu nadI ke taTa para tapasyA karatA hai / maru- isI prakAra pAzvayudaya ke saMdeza-vacana bhI spaSTa bhUti kamaTha ke samIpa AtA hai, jise dekhakara kamaTha kI nahIM hai / DA. gulAba candra caudharI kA yaha kahanA ThIka hI krodhAgni bhar3aka uThatI hai aura vaha Upara pASANazilA hai ki-"vaise pAzrvAbhyudaya, meghadUta kI samasyApUrti meM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meSataura pAzrvAnyubacAnakoM kA tulanAtmaka adhyayana racA gayA hai isase ise sandeza kAvyoM kI zreNI meM rakha hai| alakA meM pUrva janma kI patnI vasundharA se milana kA sakate haiM para isameM dUta yA sandeza zailI ke koI lakSaNa varNana kiyA hai| isa prakAra kula milAkara jinasena ne nahIM hai / ise hama eka acchA pAdapUrti kAvya kaha sakate meghadUta ke kathAnaka ko hI pallavita kiyA hai| kintu apanI pratibhA se usameM vilakSaNatA lA dI hai, kisI paloka meghadUta kI taraha pAzrvAbhyudaya me rAmagiri se alakA ke caraNa ko lekara pUre zloka aura kathAnaka me sayojana taka ke mArga kA varNana kiyA gayA hai| rAmagiri me karanA kitanA duSkara kArya hai| yaha pAThakoM se chiga nahIM AmrakUTa parvata, narmadA nadI, vindhyavana, darzArNa deza aura hai| pAzrvAbhyudaya meM kamaTha yakSa ke rUpa meM usakI preyasI usakI rAjadhAnI vidizA, vetavatI nadI usake pazcAta prAtRpalI vasundharA yakSapatnI rUpa me aravinda kubera rUpa meM nIcaH parvata, nivindhyA nadI tathA sindhu nadI kA ullekha tathA pAzrvanAtha megharAjarUpa meM kalita hai| vasundharA kI hai| tadanantara ujjayinI meM jinendra ke mandira meM jina virahAvasthA kA varNana meghadUta kI yakSapreyasI kI virahAvasthA stuti karane tathA mahAkAla nAmaka vana meM jinAlayoM ke ke samAna sarasa tathA bhAvukatApUrNa hai| para sandeza meghadUta darzana karane kI salAha pAzrvAnAtha (megha) ko zambara ne se bhinna hai| zambara pAvanAya ke dhairya, saujanya sahiSNutA dI hai / meghadUta kI taraha hI ujjayinI kA varNana hai| aura apArazakti se prabhAvita hokara svayaM vaira bhAva kA Age gambhIrA nadI, deva giri parvata, carmaNyavatI nadI, tyAga kara unakI zaraNa me pahucatA hai aura pazcAtApa dazapura nagara, brahmAvarta deza, kurukSetra, kanakhala, himAlaya, karatA huA apane aparAdha kI kSamA yAcanA karatA hai| krauMcarandhra kA varNana kiyA hai| ye sabhI sthAna meghadUta meM isa prakAra kAvya kI samApti zRgAra meM na hokara zAnta Aye haiM isa dRSTi se ise parAparamagata varNana kahA jA rasa me hotI hai| sakatA hai / alakApurI kA bhavyacitra jinasena ne khIcA kunda kunda jaina DigrI kAleja, khataulI (u.pra.) sandarbha 1. DA0 nemicandra zAstrI : Adi purANa meM pratipAdita 2 / 21 se 36, 47, 50, 53, 56, 56, 62, 63, bhArata, gaNeza prasAda varNI prathamAlA vArANasI, pRSTha 64, 68,74,76, 77 / 31 / 10. vahI 4165 se 71 / / 2. pArvAbhyudaya : sampA0 mo0 gau0 koThArI, prakAzaka 11. DA0 nemicandra zAstrI : saMskRta kAvya ke vikAsa meM gulAba candra hIrAcanda bambaI, 4136 tathA 36 / jaina kaviyoM kA yogadAna, bhAratIya jJAnapITha kAzI 3. vahI 4137 tathA 40 / 4. vahI sarga prathama 1 se 100 / 12. 'sItA prati rAmamya hanumatsagdezaM manasi nidhAya meghasarga dvitIya-1 se 20, 37 se 46, 48, 46, 51, sandezaM kavi kRtavAnityAha:-meghadUta ke prathama 52, 54, 55, 55, 58, 60 61, 81 se 118 / zloka para mallinAtha kRta ttiikaa| " sarga tRtIya-18 se 15 / / 13. DA. bhIkhana lAla Atreya, (yogavAziSTha meM meSadUta sarga caturtha-1 se 24, 30 se 35, 46, 47, 51, zIrSaka lekha) kAlidAsa granthAvalI, aliigddh'| 52, 54 se 65 / 14. AcArya zeSarAja zarmA kRta meghadUta kI vyAkhyA, cau0 5. vahI 2265, 66, 73, 75 / 3 / 38, 40, 48, vidyA bhavana vArANasI dekheN| 50,52 / 15. DA0 nemicandra zAstrI, saMskRta gItikAvyAnucintanama 6. vahI 2066, 236 tathA 38 / __suzIlA prakAzana dhaulapura 1970, pRSTha 66 / 7. vahI 2 / 113 / 16. DA. gulAba candra caudharI : jaina sAhitya kA vahana 1. vahI 2067, 70,71, 72238, 41 se 46, 14 / / itihAsa bhAga 6, pATha vidyAzrama zodha saMsthAna 1. 11101 se 112, 114, 115 se 110 / vArANasI pRSTha 547 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM saMrakSita" teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha kI pratimAeM 0 nareza kumAra pAThaka bhagavAna pArzvanAtha isa avasapiNI ke teIsaveM jina vaitAla Adi ke svarUpa dhAraNa kara pArva ko aneka prakAra haiN| pArzvanAtha ko jaina dharma kA sarvajJa tIrthakara mAnA kI yAtanAeM diiN| upasagoM ke bAda bhI pArzva vicalita gayA hai / vArANasI ke mahArAja azvasena usake pitA aura nahI hue to meghamAlI ne mAyA se bhayaMkara vRSTi prArambha bAmA yA (barmilA) unakI mAtA thiiN|' janma ke samaya kI jisase sArA vana pradeza jalamagna ho gayA / pAva ke bAlaka sarpa ke cinha se cinhita thA / Avazyaka cUNi evaM cAroM ora varSA kA jala bar3hane lagA jo dhIre-dhIre unake triSASTikA puruSa caritra meM ullekha hai, ki mAtA ne garbhakAla ghuTanoM, kamara, gardana aura nAsAgra taka pahuMca gyaa| para meM eka rAta apane pAzva meM se ko dekhA thA; isI kAraNa pArzvanAtha kA dhyAna bhaMga nahI huaa| usI samaya pArzva bAlaka kA nAma pArzvanAtha rakhA gyaa| uttara purANa ke kI rakSA ke lie nAgarAja dharaNendra padmAvatI evaM vairoTyA anusAra janmAbhiSeka ke bAda indra ne bAlaka kA nAma jaisI nAgadeviyo ke sAtha pArzva ke samIpa upasthita hue| pArzvanAtha rkhaa| pArzvanAtha kA vivAha kuzasthala ke zAsaka dharaNendra ne pArzva ke caraNoM ke nIce dIrghanAlayukta pada kI prasenajita kI putrI prabhAvatI se huA, digambara graMtho me __ racanA kara unheM Upara uThA diyA, unake sampUrNa tana ko apane pArzvanAtha ke vivAha prasaMga kA ullekha nahIM hai / zvetAmbara zarIra se Dhaka liyA sAtha hI zIrSa bhAga ke Upara saptasarpa, paramparA ke anusAra nemi ke bhitti citro ko dekhakara aura phaNoM kA chatra bhI prasArita kiyA / uttara purANa (73digambaroM ke anusAra RSabha ke vAMgamaya jIvana kI bAtoM 136-40) ke anusAra dharaNendra ne pArzvanAtha ko cArI ko sunakara, tIsa varSa kI avasthA meM pArzvanAtha ke mana meM ora se ghera ghara kara apane phaNo para uThA liyA thA aura vairAgya utpanna huaa| pArzvanAtha ne Azramapada udyAna me unakI patnI padmAvatI ne zIrSa bhAga meM bajramaya chatra kI azoka vRkSa ke nIce pacamuSTi se kezoM ko luJcana kara chAyA kI thii| meghamAlI ne apanI parAjaya svIkAra kara dIkSA lii| pAva se kSamA yAcanA kii| isake bAda dharaNendra bhI devapArzva vArANasI se zivapurI nagara gae aura vahI loka cale ge| uparyukta paramparA ke kAraNa hI mUrtiyoM kauzAmba bana me kAyotsarga meM khar3e hokara tapasyA prArambha pArzva ke mastaka para sAta sapaMphaNo ke chatra pradarzana kI meM kii| dharaNendra ne phaNa se pArzva kI rakSA ke lie unake paramparA prArambha huI / mUrtiyoM meM pArzva ke ghuTanoM yA mastake para chAyA kI thii| apane eka bhramaNa meM pAva caraNoM taka sarpa kI kuNDaliyoM kA pradarzana bhI isI paraMparA tApasAzrama pahuMce aura sandhyA ho jAne ke kAraNa vahI se nirdezita haiM / pArzva ko chatra se yukta dikhAyA gayA hai| eka vakSa ke nIce kAyotsarga meM khar3e hokara tapasyA prAraMbha pArzvanAtha ko vArANasI ke nikaTa Azrama pada udyAna kii| usI samaya AkAza mArga se meSamAlI (yAzAmbara) meM dhAta kI vRkSa ke nIce kAyotsarga mudrA meM kevala jJAna nAma kA asura (kamaTha kA jIva) A rahA thaa| jaba usane aura 100 varSa kI avasthA meM sammeda zikhara para nirvANa tapasyArata pAva ko dekhA to use pAzrva se apane pUrvajanmoM pada prApta huaa|' kebara kA smaraNa ho AyA / meghamAlI ne pArzva kI kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM teIsaveM tapasyA bhaMga karane ke lie taraha-taraha ke upasarga upasthita tIrthakara pArzvanAtha kI 6 durlabha pratimAeM saMgrahita haiN| kie| para pArva pUrI taraha aprabhAvita aura avicalita jinheM mudrAoM ke AdhAra para do bhAgoM meM bAMTA gayA hai| rahe / meghamAlI ne siMha, gaja, vRzcika, sarpa aura bhayaMkara (ma) kAyotsarga (ba) ppaasn|| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsaveM tIrthakara kI pAvanAyakI pratimAeM (kha) kAyotsarga-kAyotsarga mudA meM nirmita ahamada- meM nirmita tIrthakara pArzvanAtha ke mukha, hAtha va paira khaNDita pura (jilA vidizA) se prApta (saM0 R0 119) teIsaveM hai| sira para saptaphaNa nAgamauli, vakSa para zrI vRkSa aMkita tIrthakara pArzvanAtha ke sira para kuntalita keza Upara pAMca hai| sira ke Upara trichatra donoM ora vidyAdhara puSpahAra phaNoM kA chatra zaiyyA banI huI hai / vakSa para zrIvatsa aMkita liye pradarzita hai / parikara evaM vitAna meM pAMca padamAsana hai / tIrthakara ke dAyeM saudharmendra aura bAeM ora IzAnendra meM evaM cha: kAyotsarga meM jina pradarzita hai| parikara evaM caMvarI lie khaDe haiN| parikara meM do kAyotsarga meM jina vitAna meM pAMca padmAsana me evaM cha: kAryotsarga meM jina pratimAeM eva do padmAsana me pArzvanAtha kI nAgaphaNa mauli pratimAoM kA aMkana haiN| tIrthakara ke dAyeM saudharmendra aura yukta laghu pratimA akita hai| pAdapITha para do siMhoM ke bAyeM IzAnendra cavarI liye khar3e hai| pAdapITha ke nIce donoM bIca dharmacakra sthita hai| siMhoM ke pAsa kramaza: yakSa ghara- siha AkRtiyAM evaM siMhoM ke pArzva meM yakSa dharaNendra aura Nendra aura bAe~ yakSI padmAvatI kA Alekhana hai| esa0 bAya yakSI padmAvatI kA aMkana hai| nikaTa hI do bhaktoM Ara0 ThAkura ne isa pratimA ko jaina tIrthakara likhA hai|' kA Alekhana hai|' 14vIM zatI IsvI kI yaha pratimA tomara 11 vI zatI I0 ko yaha pratimA kalAtma abhivyakti ko kAlIna kalA kI utkRSTa kRti hai| dRSTi se paramAra kAlIna zilpakalA ke anurUpa hai| imoM kAla khaNDa kI (saM0 R0 475) pratimA bhI (ba) padmAsana--padmAsana meM nirmita teIsaveM tIrthakara gvAliyara se hI prApta hai / padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM pArzvanAtha kI pAMca pratimAyeM saMgrahAlaya meM saMrakSita hai| tIrthakara pArzvanAtha kA akana hai| tIrthakara ke dAyeM paDhAvanI (jilA marainA) se prApta mati meM (saM00 124) saudharmendra aura bAyeM IsAnendra cavarI lie bar3e haiM pAdapITha padmAsana me baiThe hue tIrthaMkara pArzvanAtha ke donoM paira bhagna para madhya meM cakra dono pArzva me viparIta dizA meM mukha haiM / Upara sapta phaNa nAgamauli kA aGkana hai / prabhAvalI, kiye siMha AkRtiyo kA Alekha hai / parikara meM donoM aura sira para kuntalita kezarAzi bakSa para zrI vatsa kA pratIka siMha vyAlo kA zilpAMkana hai| hai| saptaphaNa ke chatra ke Upara dundabhika hai| donoM ora gvAliyara durga se prApta (saM0 R0 120) tIrthakara eka eka hAyI abhiSeka karate hue pradarzita haiN| tIrthakara pArzvanAtha kI pratimA kA kevala pAdapITha hI prApta huA hai| ke dAeM ora saudharmedra aura bAeM ora IsAnendra cavarI jisa para dono ora sAmane mukha kiye siMha baiThe haiM, jinake lie hAthiyoM para khaDe hai| parikara me dono ora do-do madhya meM dharmacakra aura donoM ora bhaktagaNa aMjalI hasta jina pratimA kAyotsarga mudrA meM khar3I hai| pratimA kI mudrA meM baiThe hue haiN| donoM pArzva yakSa dharaNendra evaM yakSI caukI para do siMho ke bIca dharmacakra sthita hai| siMha ke padmAvatI kA aMkana haiM / pAdapITha para vikrama saMvata 1496 bAyI ora yakSI padmAvatI baiThI hai / bAeM ora sthita yakSa (IsvI san 1539) kA sthApanA lekha utkIrNa hai| gharaNendra kI pratimA TUTa cukI hai| bAharI alakaraNa me gvAliyara durga se hI prApta (saM0 0 306) tIrthakara makara Adi vyAla AkRtiyo kA Alekhana hai| esa. pArzvanAtha kA kevala sira hI prApta hai| jisa para saptaphaNoM Ara0 ThAkura ne ina pratimAoM ko bhI jaina tIrthapura likhA me yukta AkarSaka nAgamauli kA acchAdana hai| sira para hai| gyArahavIM zatI IsvI kI yaha prathama pratimA zArI- kuntalita keza sajjA kA aMkana hai| ceharA aNDAkAra, ra ki avayavoM ko dekhate hue chapaghAta kA prabhAva dRSTi- AMkheM AdhI banda hai / hAlAki nAkathor3I ThUTI huI hai| gocara hotA hai| parantu ceharo kI bhAva dRSTi se pratimA 10vI zatI IsvI gvAliyara durga se prApta (2010130) padmAsana kI hai| sandarbha sUcI 1. mahApurANa (puSpadaMta kRta) saM0 pI0 ela0 vaidya mAnika pAparva ke mAtA-pitA kA nAma brAhI aura vizvasena candra digambara jIpAlA para bambaI 1941 meM batAyA gayA hai| (zeSa pR0 16 para) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama brahmacarya : eka anuzIlana lekhaka : 810 kastUracaMda 'sumana' jaina dharma meM dasa dharma batAye gae haiM, uname yaha zAMti hai|" kintu ve sukha sAdhana upalabdha hone para bhI unheM taba dharma hai|' AvArya samantabhadra ne dharma kI saMjJA use dI hai taka grahaNa nahI karate jaba taka ki ve unase paricita nahI jo jIvo ko samAra ke duHkhoM se nikAla kara usama sukhoM ho jaate| ataH brahmacarya ke vividha rUpoM ko Aie hama meM pahuMcAtA hai, karmoM kA nAzaka hotA hai, aura ubhaya loka samajheM / meM upakAra karatA hai| brahmacarya eka aisA hI dharma hai| yAcArya umA svAmI ne "maithunamabrahma" kaha kara methuna isakA dharmoM ke anta meM kahA jAnA isa tathya kA pratIka hai kriyA ko abrahma kahA hai| tathA amRtacandrAcArya ne veda ki isake pUrva kathita dharmoM kI sAdhanA ke uparAnta hI isa aura rAga ke yoga ko mathuna saMjJA dI hai aura use hI abrahma dharma kI sAdhanA sambhava hai| isa dharma ke sambandha meM muni kahA hai| bhagavatI-ArAdhanA meM brahma kA artha jIva batAyA vidyAnanda jI ke vicAra ullekhanIya hai "jisa prakAra hai tathA pacanandi paJcaviMzatikA meM aatmaa| mandira banAne ke bAda svarNa kalaza car3hAte haiM usI prakAra ataH ina ullekhoM ke pariprekSya meM kahA jA sakatA hai yaha dharma para car3hA huA svarNa kalaza hai| ataH kahA jA ki AtmA kA upayoga AtmA meM hI lIna hone laganA, sakatA hai ki mAnava jIvana meM isakA utanA hI mahatva hai brahmacarya hai / jaise kachuA duHkhoM kA saMketa pAkara apane jitanA mahatva hai mandira ke svarNa kalaza kA mandira ke aMgoM kA saMkoca kara letA hai isI prakAra sukhAbhilASI nirmANa meN|" jIva ko bhI viSayoM se mukha mor3anA hogaa| ___ saMsArI prANI duHkhoM se bhayabhIta haiM ve sukha cAhate abrahma arthAt mathuna ke tyAga meM AcAryoM kI anta(pR. 15 kA zeSAMza) nihita bhAvanA yahI hai ki prANI sukhI ho / sukha kA 2. triSaSTizAlAkA puruSa caritra khaNDa 5 (hemacandrakRta) kAraNa dharma, jIva-dayA para Azrita hai tathA maithuna hai hiMsA anu0 helena ema0 jAnasana, gAyakavAr3a oriyaNTala janita doSoM se pUrNa / ' rAga-janita hone se bhAva-prANoM kA sirIja 139 bar3odA 1962 pRSTha 364-66 / bhI ghAtaka hai: raja aura vIrya janita kITANuoM kA ghAta 3. tivArI mAruti nandana prasAda jaina pratimA vijJAna hone se dravya prANo kI hiMsA hotI hI hai| vArANasI 1981 pRSTha 124-25 / jIva dayA kA tAtparya zarIra dayA nahI hai kyoki 4. ThAkura esa. Ara. kaiTalAga Apha skAcarsa ArkelA- jIva nahIM hai| jIva to zarIra se bhinna hai / caitanya jIkala myUjiyama madhya bhArata pRSTha 21 kramAMka 7 / svabhAvI hai| yathArtha meM usakI rakSA karatA hai-use 5. vahI pRSTha 22 kramAMka 12 / vikRti meM nahIM jAne denA / abrahma se haTakara brahma meM ramaNa 6. vahI pRSTha 23 kramAMka 18 / karane se aisI hI jIva dayA kA saMrakSaNa hotA hai| aura 7. dIkSita esa0 ke0 e gAIDa TU do senTrala Arkelo- isIlie Avazyaka hai ki hama brahma me ramaNa kareM / hiMsA jIkala myUjiyama gvAliyara 1962 pRSTha 42, janita abrahma se bceN| eva ThAkura esa0 Ara0 pUrvokta pRSTha 21 kramAMka / nizcaya naya se to brahmacarya kA yahI svarUpa hai| muni kendrIya purAtatva saMgrahAlaya, aise hI brahmacarya ko dhArate haiM, kintu vyavahAra se svakIya gUjarImahala, gvAliyara parakIya donoM prakAra kI striyoM kA tyAga ho jAnA brahma Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama brahmacarya : eka anuzIlana * carya hai / jo nArI ke mara jAne se brahmacArI bana jAte haiM vezyAoM se sambandha rakhate / kAma sevana ke lie nizcita tathA brahmacArI bana jAne para bhI jinakI nAriyoM ke prati aMgoM ko chor3akara anya aMgoM se kAma-sevana karate haiM aura Asakti nahI ghaTa pAtI ve brahmacarya ko dUSita karane kAma-sevana kI tIvra abhilASA rakhate haiM / " aise loga vAle doSoM se nahIM baca pAte / ve to "mAri muyI hue brahmacarya kI sAdhanA nahIM kara pAte / ataH inheM brahmacarya sanyAsI" kahAvata ko caritArtha karate hai| kA ghAtaka jAna parityAga kreN| inake rahate saMte isa vrata sAMsArika uttaradAyitva kA nirvAha karane yA vaMza kI sAdhanA sambhava nahI hai| paramparA calAne hetu jo loga utsuka hai, aise logo ke samprati kusaMgati bhI eka pradhAna bAdhA hai| jo isa lie AcAryoM ne svadAra-santoSa vana dhAraNa karane ke lie kucakra meM par3a jAte haiM : ve burI AdatoM se apane ko bacA kahA hai| aisA mAnava pApa ke Dara me mana, vacana, kAya se nahI pAte / kyoki kahA bhI hai ki "kAjala kI koTharI meM para strI kA sevana nahI karatA tathA dUsaro ko bhI mana, kaso ha sayAno jAya, eka dAga kAjara kI lAgi hai 4 vacana, kAya se sevana nahI karAtA / vezyAo ko bhI nahI lAgi hai|" ataH Avazyaka hai ki sagati kI jAve avazya sevatA, na sevana hetu dUsaro ko kahatA hai| kintu susamati hI jo ki vrata sAdhanA meM sahAyaka sikha prazna hotA hai ki aisA kyoM kahA gayA ? kyA isame ho| bAdhaka nhii| hiMsA nahI hotI ? hiMsA to avazya hotI hai, parantu gRhastha kAma kI prabalatA-pacendriya viSayoM me sparza janita kI maryAdA banI rahe, mA nAjika naitikatA aura vyavasthA kAma vedanA ke Age jJAniyo kA jJAna bhI bekAra ho jAtA bhaMga na ho isa dRSTi me aisA karanA nyAyocita pratIta hai| isa tathya me eka sAdhu sahamata na thaa| lekhaka ne hotA hai / isa vrata ke kathana me AcAryoM kI dUradarzitA hI parIkSArtha eka yuvatI ke rUpa meM usake nikaTa jAkara parIkSA parilakSita hotI hai| aisA vratI svadAra sevaka to avazya caahii| sUryAsta ho rahA thA yuvatI ke rUpa me umane sAdhu hai, kintu anAsakti pUrvaka / se kahA ki mujhe eka rAta kuTiyA meM rahane dIjie, kintu isa ullekha kA tAtparya yaha nahI hai ki svadAra satoSa sAdhu ne svIkRti na dii| rAta meM manohara gIta gAye / gIta vrata ko kevala puruSa hI mAne / striyo kA bhI kartavya hai suna sAdhu se rahA na gayA, ve apane Apa ko bhUla gae / ki ve sva-puruSa meM ho santuSTa raheM / parapuruSa kA mana meM kAma vedanA se pIr3ita ho unhone kapATa kholane cAhe kiMtu bhI cintavana na kara apane AbhUSaNa zIla kI rakSA kreN| yuvatI ne bAhara kI sAkala danda kara dI thii| mAdhu ne brahmacarya pAlana meM sahAyakaaga brahmacarya pAlana hetu eka sAMkala banda karane kA kAraNa pUchA-to yuvatI ne kahAora jahA bAhya paristhitiyo kA AcAryoM ne ullekha Apa hI apane mana se pUchie ki mere aisA vikalpa kyo kiyA hai / dUsarI ora Antarika paristhitiyoM ko bhI ho rahA hai ? Apake hRdaya me kala kamaya bhAva utpanna hue darzAyA hai / bAhya kAraNo ko unhoMne aticAra aura antara binA mere aise bhAba nahI ho sakate / Apa puruSa haiM kintu se sambandhita kAraNo ko bhAvanA nAma se sambodhita kiyA vikRta ho jAeM toM isa nijana vana me merI kauna rakSA hai| strige ma rAga-1Ika kathAo kA zravaNa, unake mano- kregaa| sAdhu ne bAra bAra Agraha kiyA kintu jaba yuvatI hara aGgo kA darzana, bhoge hue viSayoM kA smaraNa, kAma- ne kapATa nahIM khole taba sAdhu kuTI kA chappara kATa kara varddhaka gariSTha bhojana aura zArIrika maskAra ye pAca kAma-vedanA zAnta karane ke lie bAhara Ae aura unhoMne bhAvanAeM hai|" jinakA cita para prabhAva par3e binA nahIM dekhA ki vaha yubatI vahA para nahIM hai, yuvatI ke sthAna para rahanA, brahmacarya kI bhAdhanA / inasa bAdhA utpanna hotI hai| vahI puruSa hai jimane kahA thA ki kAma-vedanA ke Age isI prakAra jo dUsaro ke putra-putriyo kA vivAha karate jJAniyoM kA jJAna bekAra ho jAtA hai / sAdhu lajjita huA karAte haiM, pati sahita yA rahita striyo ke pAsa Ate- aura usane isa kathana ko svarNAkSaroM me likhane haiM lena-dena rakhate haiM, rAga-bhAva pUrvaka bAtacIta karate haiN| ko khaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, 38,ki.1 AcArya ravisena kA isa sambandha meM kathana hai ki "sUrya pravRttiyA~ puna: utpanna ho jAtI hai| viSayoM ko chor3anA to dina meM nikalatA hai para kAma rAta-dina / sUrya kA to tathA viSayoM kA chUTa jAnA isameM mahAn antara hai| chor3ane bAvaraNa hai para kAma hai AvaraNahIna / " isI prakAra meM unake prati rahane vAlA rAga-bhAva nahIM chUTa pAtA jabaki bhartRhari kA yaha kathana bhI ullekhanIya hai ki kAma ko chUTa jAne meM kiMcita bhI rAga-bhAva zeSa nahIM rhtaa| khaNDita karane vAle virale hI manuSya hai / ataH kAma bhagavAna mahAvIra ke sambandha meM jo yaha kahate haiM ki prabala hai, balavAna bhI isake Age nata mastaka haiM / jJAnI "ve rAja-pATa chor3akara cale gae the" mUTha kahate haiM / unhoMne bhI parAjita hai, phira bhI ajeya hai aisA nahI kahA jA rAja-pATa chor3A nahI thA chUTa gayA thaa| vastuoM ke prati sktaa| bheda vijJAniyoM ne ise parAjita kiyA hai| yathArtha rAga-bhAva unakA samApta ho gayA thA aura yahI kAraNa me jitane loga kAma ke vazIbhUta hue haiM unake vazIbhUta thA ki mAtA-pitA ke aneka prakAra ke Agraha karane para hone kA kAraNa rahA hai bheda-vijJAna kA abhaav| bhI ve punaH nahI lauTe / kabhI viSayoM ne unheM nahIM lumaayaa| prathamAnuyoga meM dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa do rAja- brahmabhAva nizcita hai / jaba antara me utpanna hogA kumAroM kA vRttAnta milatA hai / ve par3hakara guru-gRha se apane to bAhya pravRttiyAM svayameva vaime hI pravartita hogii| viSayoM ghara Ate haiN| unake svAgata me mAM ke sAtha eka kanyA bhI kI phira dAla nahIM glegii| brahmacarya kI sAdhanA pUrNa hogI aura nara bhava saphala hogA isameM do mata nahIM hai|" dekha kAmAsakta donoM rAjakumAra use pAne ke lie jhagar3ane nArI aura brahmacarya - brahmacarya ke sambandha me carcA lagate haiN| donoM ko jhagar3ate dekha mAM ne jhagar3e kA kAraNa calane para prAyaH nArI ko carcA kA viSaya banAyA jAtA pUchA / kAraNa jJAta kara usane kahA-tuma donoM vyartha hI no vyatha hA hai| use barA hai| use burA kahA jAtA hai / AcArya ravisena ne strI ko jhagar3a rahe ho, yaha tumhArI bahina hai / donoM kA citta 'saMsAra me samasta doSoM kI mahAna khAna kahA hai| unakA glAni se bhara gyaa| jAga gayA uname bheda- jJAna / ve kathana hai ki aisA kauna-sA nindita kArya hai jo unake lie na dvAra se hI AMgana kI ora lauTa gae aura muni dIkSA se kiyA jAtA ho| kavi dyAnatarAya ne bhI "sasAra me kundhalagirI se tapa kara unhoMne mukti prApta kii| dekhie viSa baila nArI taja gaye yogIzvarA" kaha kara nArI ko aisA parivartana kaise huA ? isameM eka mAtra kAraNa hai bheda- viSa bela kI upamA dI hai|" vijJAna / amRtacandrAcArya ne ThIka hI kahA hai- jaina darzana ke tatvajJadarzI vidvAna sva0 kAnajI svAmI bheda vijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / ne isa sambandha meM kahA thA ki aisA kathana nimitta kI asyavAbhAvato baddhAH vaddhA. ye kila kecana / / apekSA se haiM / vAstava meM strI sasAra kA kAraNa nahI hai| kavi cAnatarAya kA cintana-kavi ne dazalakSaNa-pUjA unhoMne dalIla dI hai ki yadi nArI burI hai to pUrva bhavoM me meM "brahmabhAva antara lakho" kaha kara saketa kiyA hai ki bhI ananta bAra dravyaliMgI sAdhu huA, usane strI kA saMga brahma bhAva antara me hI dekhanA cAhie / " tAtparya yaha hai choDA, brahmacarya pAlana kiyA, phira bhI usakA kalyANa ki jaba taka pAntarika pravRttiyA ThIka nahIM hogI, antara kyo nahI huA ?" kisI hindI kavi kA kathana bhI yahAM se brahma kI sAdhanA nahIM hogI, kevala bAhya sAdhanA phalI- ullekhanIya hai / nArI puruSa se kahatI haibhana nahI hogii| jitane RSi-mahA-RSi, jJAnI-dhyAnI, andhakAra kI maiM pratimA hUM jaba taka hRdaya tumhaaraa| brahmacarya se cyuta hue haiM, unameM nizcita hI brahma sAdhanA timirAvRta hai taba taka hI maiM, usa para rAjya kruuNgii| antara me na thI bhale hI ve brahma kA kArI prAvaraNa or3ha aura jalAoge jisa dina tuma, mujhe huye dIpaka ko| hue rahe haiN| aise loga indriya viSayoM ko rokate haiM, unakA mujhe tyAga doge vasanta me, rajanI kI mAtA sii|| damana karate haiN| svayameva viNaya janita pravRtti zAnta nahI ina ullekhoM ke pariprekSya meM kahA jA sakatA hai ki hotii| yahI kAraNa hai ki samaya pAkara dabI huI viSayaja nAriyAM burI nahIM haiN| unheM jo burA batAyA jA rahA hai, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama brahmacarya : eka anuzIlana unakI jo nindA kI jA rahI hai, vaha kevala nimitta apekSA prathamAnuyoga meM aneka preraka dRSTAnta milate haiM / asise hai| jaba taka ajJAna hai tabhI taka nArIgata sukhoM meM dhArA-vrata ke sambandha me kahA gayA hai ki isa vrata ke dhArI jIva magna rahatA hai| jJAna kiraNa ke udaya hotehI nAriyoM patnI-pati dono sAtha-sAtha rahate hue bhI donoM meM se pati kA saMga chor3anA nahIM par3atA svayameva chUTa jAtA hai / cakra- eka pakSa meM brahmacarya se rahane kA niyamadhArI hotA hai aura vartI bharata cuki bheda-vijJAnI haiM, kSAyika samyagdRSTi the, patnI dvitIya pakSa meM / isa prakAra vata ke dhArI jIvana bhara yahI kAraNa thA ki 96 hajAra rAniyA~ hote hue bhI brahamacarya vrata kI sAdhanA karate hai / isa vrata ke prabhAva se svapna meM bhI unake antara me kiMcita bhI strI rAga utpanna aise vratI jahAM AhAra karate haiM vahA vAMdhA gayAM candovA nahIM huA / guru gopAladAsa jI baraiyA aura paNDita dayA- bhI apanI malinatA tyAga sapheda ho jAtA hai| aise muniyoM candra jI siddhAnta zAstrI, sAgara ke nAma bhI isa sambandha ko ahAra dene se kahA gayA hai ki jIvAnI nIce meM smaraNIya haiM / jinhoMne striyoM ke sAtha rahate hue bhI gira jAne se utpanna doSa kA nivAraNa ho jAtA hai| nija kalyANa kiyA hai| ata: yaha spaSTa hai ki nAriyAM ataH ima dRSTAnta ke pariprekSya meM bhI nAriyAM nindanindita nahI haiM aura na unakI nindA hI kI jAnI nIya pratIta nahIM hotii| vrata sAdhanA meM Avazyaka hai ki cAhie / jahA~ kahI bhI aisA kathana milatA hai usameM citta me nArI janita vikRti utpanna na hone denaa| unake viSayo ke prati virakti utpanna karanA hI lekhaka kA lakSya sadbhAva me bhI pAraNAmika nirmalatA banAe rakhane rakhanA / rahA jJAta hotA hai| nimalatA bhI aimI jaisI lakSmaNa ke citta me thii| nAriyAM Aja bhI sAdhaka siddha ho rahI haiM / pUjya varNI jaba rAma apane bhAI lakSmaNa ko sItA ke keyUra kuMDala jI ne apanI jhIvana gAthA meM likhA hai ki "maiM paNDina Adi AbhUSaNa dikhAte haiM to lakSmaNa ne kahA thA ki maiM ThAkUradAsa jI ke pAsa par3hatA thaa| ve bahuta vidvAna the| bhAbhI ke kuNDala, keyUra Adi nahI jAnatA, maiM to kevala unakI dUsare vivAha kI pattI thI paNDita jI kI jaba do bhAbhI ke paira me pahane hue suhAga-cinha svarUpa bichumo ko saMtAna ho cakIM taba eka dina paNDitajI kI navoDhA patnI ne hI jAnatA hUM, kyoMki prati dina caraNa-sparza karate samaya kahA paNDita jI apane do santAH -eka putra va eka putrI merI dRSTi una para par3atI thii|" ho cake haiM aba pApa kA kArya banda kara denA caahie| lekhaka kI dRSTi meM brahmacarya dharma-bahu carcita "dharma paNDita jI usakI bAta sunakara kucha hIlA-havAlA karane ke dazalakSaNa" pustaka ke lekhaka ne sparzana indriya ke vipaya lage to vaha svayaM uTha kara paMDita jI kI goda meM jA baiThI sevana ke tyAga rUpa vyavahAra baha carya ko hI brahmacarya mAnA aura bolI ki aba to Apa mere pitA tulya haiM aura maiM hai| vahAM para apane kathana kI vizada vyAkhyA kI hai| ApakI bettii| paMDita jI gad gad svara me bole-beTI! yathArtha me isa sparzana indriya ke viSaya sevana se tyAga ke tane to Aja vaha kAma kara diyA jise maiM jIvana bhara lie AcAryoM ne yadyapi bAra bAra kahA hai, dRSTAnta bhI aneka zAstra par3ha kara bhI na kara sakA / usa samaya se dono diye haiM avazya, parantu isakA tAtparya AcAryoM kA yaha brahmacarya se rahane lge| kadApi nahI hai ki ve anya zeSa indriyoM ke viSaya kA isa daSTAnta se bhI yahI artha pratiphalita hotA hai ki tyAga na kreN| yadi hama unake kathana ke antara me mAMkane nArI saMga burA nahI hai, burA ajJAna bhAva hai jo strI rAga kA prayAsa kareM to jJAta hogA ki unakA kathana vaMsA nahIM banAe rahatA hai| yathArtha meM kAraNoM ke abhAva meM vrata kI thA jaisA ki vidvAna lekhaka ne samajhA hai kyotibrahmacarya sAdhanA to sambhAvya hai kintu kAraNoM ke rahate hue vrata kI sAdhanA tabhI sambhava hai jaba sAdhaka anya zeSa indriyoM kI sAdhanA binA bheda-vijJAna hue sambhava nahI hai / kAraNoM ke viSaya kA bhI tyAga kreN| kAmottejaka gari Tha bhojana ke sadabhAva meM vrata kI sAdhanA kA aparva phala hotA hai| kA use sAdhanA hetu tyAga karanA hI paDatA hai, isI prakAra dekhie asidhArA vrata kA prabhAva / sugandhita padArthoM kA sUMghanA, kAmottejaka kathAoMkA zravaNa' Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010 strI Adi kA darzana-smaraNa bhI chor3anA hotA hai kyoki hai| brahmacarya ke binA jitane kAya-kleza kiye jAte haiM ve ina sadbhAva meM brahmacarya kI sAdhanA sambhava nahIM hai| saba niSphala hai| ata: AcAryoM ke nirdezAnusAra brahamabAcAyoM ne alaga indriya viSaya sevana ke tyAga kI carcA carya kA pAlana kre| viSayoM kI ruci choDa striyoM ko na kara unheM sparzana indriya ke viSaya sevana tyAga meM usI mAtA, bahina, putrI ke samAna mAne / kyoki jaise kumhAra prakAra sammilita kara diyA hai jaise tIrthakara pArzvanAtha ne ke cAka kA bAdhAra kIlI hai, cAka para rakhe hue miTTI ke apane cAturmAma meM (parigraha meM) brahacarya ko sammilita piMDa se jaise vividha rUpa banate haiM / isI prakAra sasAra kara diyA thaa| rUpI cAka kA AdhAra strI hai, jIva usase sambandhita aneka ataH kevala maiyana ke abhAva ko hI brahmacarya mAnanA prakAra ke vikAra karake cAro gatiyoM meM bhramatA hai|" yA kahanA yukti sagata nahIM hai| AcAryoM ko bhI aisI isI dharma kI rakSArtha kevalI jammU svAmI nava-vivAhitA bhAvanA nahIM thii| isa dhAraNA se to aikondraya jIvo ko patniyoM ko hama dIkSata hue the| bhI brahmacArI mAnanA par3egA / AcAryoM ke kavana me ukta ima dharma ke sambandha meM mukhyatayA puruSa ko saketa kara bhAvanA antanihita rahI jJAta hotI hai ki brahmavarya kI kahA gayA hai, parantu purANo meM aise kathAnaka bhI upalabdha sAdhanA ke lie sabhI indriya viSayo kA tyAga apekSita haiM jahAM nAriyoM ne puruSo ko zIla se cyuta karane kA hai| AcArya umA svAmI brahmavarya sambandhI anAcAra aura prayAsa kiyA hai / seTha sudarNana ke Upara jhUThA Aropa rAnI bhAvanAoM kA utlekha kyoM karate yadi unakI yA paramAga * ne lagAyA hI thA, usa mAtI bhI lagavA 6 thI kintu seTha gata anya AcAryoM kI dRSTi me sparzana indriya viSaya ke ke brahmacarya kA mahA mya thA ki zUlI bhI phUta kI seja bana sevana kA tyAga hI brahmacarya hotA ho / gaI thii| isI prakAra gItA ke lie agni kuNDa, nIra ho sArAMza yaha hai ki brA ko sAdhanA jJAna ke binA gayA thaa| ana. Avazyaka hai ki jIvana saphala banAne ke nahI / ataH hama ravAdhyAya kreN| brahamavatra se hI jIva lie brahamacarya vrata ko dhAraNa kareM, yahI hai isa dharma ke sasAra se pAra hotA hai| usake binA vrata tara saba asAra upadeza kA maar| sandarbha-sUcI 1. uttama kSamAmAdaMvA vazIcasatyasayama tapastyAgAkiMcanya janmavarmasu kaNDUti janayanti tathA vidhAm / brahamacaryANi dharmaH tatvArtha sUtra: adhyAya 6, sUtra 6 / pa0 balabhadra jaina, ahiMsAdhvaniH pR. 232 TippaNa-2 2. dezayAmi samIcInaM dharma karma nibarhaNam 10. so'sti svadAra santoSI yo'nyastrI prakaTastriyo saMsAra du:khataH satvAn yo dharatyuttame sukhe // na gacchathaso bhItyA nAnyargamayati vidhaa| ratnakaraNDa zrAvakAcAraH zloka 2 paM0 AzAdhara jI, mAgAra dharmAmRta; 4/52 1. zukravANI : I0 1976, pRSTha 8 11. strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGga nirIkSaNa pUrva ratA. 4. paM0 daulatarAma chadaDhAlAH DhAlA 1 patra 2 nusmaraNa vRtyeSTa rasasvazarIraM saskAra tyAgA: paMca / tatvArtha sUtraH adhyAya 7, sUtra; 7; 5. tatvArthasUtra: adhyAya 7, sUtra 16 12. paravivAha karaNetvarikA parigRhItAparigrahItA gama6. yavedarAgayogAnmathunamabhidhIyate tadabrahama nAnaga krIDAkAmatIvAbhinivezA: / -puruSArthasinyupAyaH zloka 107; vahI, adhyAya 7, sUtra 28aura sAgAradharmAmRta: 4/5% 7. mahakumacandra bhArilla, dharma ke daza lakSaNa : uttama brahamacarya TippaNa-1-2 13. balavAnindriyagrAmo vidvAMsamayakarSati upadeza dRSTAnta mAlikA : bhAga 2' pR060 8. hiMsyante tilanAlyo taptAyasi vinihate tilAyata 14. ditA tapati tignAMzUrmadanastu divAnizam bahavo jIvA yonI hiMsyante maithune tadvat / / samasti vAraNaM bhAnormadanasya na vidyte| puruSArtha siddhayupAya: zloka 108 papapurANa : parva 106, phloka 501 9. raktajAH kamayaH sUkSmA: mRdu madhyAdi zaktayaH (zeSa pR022 para) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhunika yuga meM jaina-siddhAntoM kA mahattva DA0 (kumArI) sAMvatA jana, bIsavIM zatAbdI me bhI jaina-dharma ke mUlabhUta siddhAnta jisame sAmAnyataH vyakti aparicita hotA hai aura vahI utane hI mahatvapUrNa evaM sArthaka haiM jitane ki Adi tIrthakara samasta mAnasika vikAro ke mUla me kisI na kisI rUpa zrI RSabhadeva ke samaya me the, balki Aja ke isa ati meM nihita hotA hai / jaina-darzana meM dRSTi ko antarmukhIkara, bhautikavAdI eva yAntrika yuga meM jabaki ANavika vinAza bheda-vijJAna dvArA use 'para' se vimukha kara 'sva' ko jAnane ke kAle bAdala hara kSaNa hara vyakti ke sira para maMDarAte aura pahacAnane para vizeSa bala diyA gayA hai / phAyaDa, rahate haiM inakI cahuMmukhI upayogitA inheM aura bhI adhika eDalara aura yuMga jaise manovijJAna vettAo kA manaHvizlearthavAna evaM mahatvapUrNa banA detI hai| SaNa (Psycho-analysis) isase bhinna nahIM he apitu 'sva' jaina dharma ke mUlabhUta siddhAnta na kevala vyaktigata ke isa vizveSaNa kI pahalI sIr3hI mAtra hai| apitu rASTrIya evaM antarrASTrIya stara para bhI Adhunika kArla mArksa ne jisa sama vitaraNa kI carcA kI hai vaha yuga ko samasyAoM ko sulajhAne me phrAyaDa, mAsaM athavA jaina-dharma ke mUlabhUta siddhAnta aparigraha kA hI eka choTAlenina jaise vicArakoM ke siddhAMtoM se kahI adhika upayogI sA aMza mAtra hai| kisI bhI bhautika vastu kA AvazyakatA siddha ho sakate haiM kyoMki ina ayavA ina jaise adhi|shi se adhika sacaya na kevala vyakti ke naitika patana ke lie vidvAnoM kI dRSTi ekAMgI thI jabaki jaina-darzana apanI uttaradAyI hotA hai apitu samAja meM varga-bheda ko bhI janma anekAntavAdI dRSTi ke kAraNa kisI bhI samasyA ko hara detA hai / aizvarya athavA sattA kI lAlasA na kevala bhAIsambhava dRSTikoNa se dekhane kA prayAsa karatA hai| bhAI ke bIca dIvAra khar3I kara detI hai apitu do rASTroM sarvodaya ko Aja loga gAMdhI jI kI dena mAnate hai ko bhI yuddha ke bhayAnaka kagAra para lA khar3A karatI haiN| lekina Aja se lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva jabaki samAja AiMsTAina ke sApekSatA ke sidvAnta aura anekAntavAda meM varNAzrama vyavasthA kA bolabAlA thA aura zUdroM ko na me bhI mUlataH eka hI viSaya ko vaijJAnika tathA dArzanika kevala mAnava ke sAmAnya adhikAro se vaMcita kara rakhA dRSTikoNo ke antara se bhinna zabdAvalI me, bhinna rUpoM thA apitu unheM patita mAnakara anyAya, damana aura zoSaNa me prastuta kiyA gayA hai| ke kuca meM pIsA jA rahA thA, mahAvIra ne mAnava-mAtra saha-astitva kI bhAvanA tathA anekatA meM ekatA kI kI samAnatA kA sandeza dete hue sabake udaya kA jayaghoSa sthApanA Aja rASTrIya ekatA kI akhaMDatA ke lie atyakiyA thaa| dhika Avazyaka hai| jaina dharma kA prANa tatva hai ahiMsA jo isI prakAra yadi gaharAI se jana-darzana evaM siddhAntoM na kevala vyaktigata stara para jIvana kI vibhinna samasyAoM kA adhyayana kiyA jAya to phrAyaDa kA manovizleSaNa, ko sulajhAkara mAnava ko eka udAtta dharAtala para pratiSThita mArksa kA dvandvAtmaka bhautikavAda, AiMsTAina kA sApe- kara sakatA hai apitu 'vasudhaiva kuTumbakaM' kI bhAvanA ko kSatA kA siddhAnta, jinheM hama Aja ke yuga kI mahattvapUrNa jAgRta kara vizvazAnti kI sambhAvanAoM ko sAkAra rUpa dena mAnate haiM, sabhI vahA~ kisI-na-kisI rUpa meM upasthita dene meM sahAyaka ho sakatA hai| yahA~ 'ahiMsA' zabda kA mAtra mileMge / Adhunika manovijJAnavettA phrAyaDa ke matAnusAra abhidhAparaka artha na lekara use itane adhika vistRta rUpa hamAre antargata kA 3/4 hissA bacetana meM chipA huA hai, meM grahaNa kiyA gayA hai ki usameM 'sva' aura 'para' kI sImA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, 01 rekhA kA lopa ho jAtA hai kyoMki jaba taka vyakti sabhI bAlAdita kara nirbhaya banAtA hai| prANiyoM ko Atmatulya nahIM samajhegA taba taka vaha pUrNa saha-astitva kI bhAvanA tathA anekatA meM ekatA kI ahiMsaka nahIM ho sktaa| jaisI bhAvanA hama apane prati sthApanA (anekAntavAda) Aja rASTrIya ekatA kI akhaMDatA rakhate haiM yadi vaisI hI dUsaroM ke prati bhI rakheM to samAja ke lie atyadhika Avazyaka hai| jaina dharma ke paMca mahAvratoM se zoSaNa evaM utpIDana svayameva samApta ho jaaegaa| dvArA una samasta mAnavIya vRttiyoM para niyantraNa rakhA jA saccA ahiMsaka na kevala mAnava-mAtra kI samAnatA me sakatA hai jo vyaSTi evaM samaSTi sabhI ke lie ahitakara haiM, vizvAsa karatA hai apitu saMsAra ke laghutama jIva ke lie jo vyakti-vyakti ke madhya rAga-dveSa, hiMsA-SaNA evaM UMcabhI usake 'ura se karuNA srota' bahatA hai| aise meM jAti- nIca kI dIvAreM khar3I kara detI haiM aura samyak darzana, jJAna bheda evaM vargabheda kI dIvAroM kA khokhalA hokara Dhaha jAnA evaM cAritra ve jagamagAte hue amUlya ratna haiM jinheM pAkara svAbhAvika hai| aura kucha pAnA zeSa nahI raha jAtA, jo vyakti kI kSudhA __ ahiMsA kA artha palAyana athavA kAyaratA kadApi nahIM ko sadA ke lie zAnta kara use amaratva kI rAha dikhAte hai| ahiMsaka to nirbhaya hokara jIvana-saMgrAma se jUjhatA hai / aura sukha duHkha ko samabhAva se grahaNa karatA hai, jisake ANavika yuddha kI vibhISikAoM se AtaMkita, amAnulie aparAjeya manobala, dhairya aura saMyama kI AvazyakatA Sika hatyAoM, corI-DakaitI se saMtrasta tathA dinoM-dina hai, jabaki isake ThIka viparIta kAyara hiMsA ko jhelane meN| bar3hate bhraSTAcAra ke pAzavika paMjoM meM jakar3e, mukti ke lie 'asamartha hokara pratihiMsA se bhara uThatA hai athavA palAyana chaTapaTAte Aja ke mAnava ke lie jaina siddhAnta isI prakAra vAdI bana jAtA hai| hiMsA kA hiMsA dvArA pratikAra usakI mahatvapUrNa evaM zAntidAyaka siddha ho sakate haiM jaise reta se sattA ko svIkAranA hai jabaki ahiMsaka ke lie usakA tapatI, jalatI huI marubhUmi ke madhya nirmala evaM zItala jala astitva hI samApta ho jAtA hai| isIlie gAMdhI jI ne kA sukhada 'oesis'| hiMsA kI pUrNa upekSA hI usakA sahI pratikAra mAnA thaa| ahiMsA aura karuNA kA madhura saMgIta prANimAtra ko . 7/35, dariyAgaMja naI dillI hA (pR. 20kA zeSAMSa) 15. mattebha kumbhane bhuvi santi zUrA: 22. daza lakSaNa dharma : zAstri pariSad prakAzana kecitpracaNDa mRgarAja vadhe'pi dakSAH 23. nAhaM jAnAmi keyUre nAhaM jAnAmi kuNDale kintu bravImi balinAM purataH prasA napure tvabhi jAnAmi nityaM pAdAbhinandanAt / kandarpa darpa dalane viralA manuSyAH / 24. neNA sahuji lanbhaU bhavapArau, babhaya viNa tauji * 16. jJAnapITha pUjAJjali; dazalakSaNa dharma pUjA pR0312 asArau baMbhanvaya viNu kAkitozo vihala lasaya 17. zIlabAr3ha nIrAkhabaha mabhAva antara lakho zrAsiyaU vinneso| elAcArya muni vidyAnanda kari donoM abhilAkha karaha saphala narabhava sdaa| guruvANI pR016 vahI :pR. 312 25. yatsaMgAdhArametaccalati laSu ca yattISaNa du:khauSadhAram 15. jIvaloke'valA nAma sarvadoSa mahAravamiH mRtpiNDIbhUtabhUtaM kRtavahuvikRti prAnti saMsArachekam / ki nAma na kRte tasyAH kriyate karma kutsitam / tA nitvaM yanmumunUryatiramalakamatiH zAntamohaH prapamayepamapurANa : parva 106 zloka 217 jjAmIH putrIH savitrIriva hariNadazastatparaM brahamacaryam 16. kAnapITha pUjAJjali : dazalakSaNa pUjA pAnandi paMcavizatikA : zloka 104 20.70 harilAla jaina, daza lakSaNa dharma hu0 76 -jaini vidyA 22. lekhaka kI gRhiNI sataka aprakAzita svanA zrI mahAvIra jI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-svAdhyAya kA phala uSTra deza ke dharmanagara kA rAjA yama sampUrNa zAstroM ho, yama muni apane isa karma kI nirjarA ke lie upAya kA jAnane vAlA bar3A bhArI vidvAna thaa| usakI mukhya pUcha tIrthakSetroM kI vandanA ko akele hI nikala pdd'e| rAnI kA nAma dhanamatI thaa| usake do santAna thIM / eka mArga meM eka yava (jI) ke kheta ke pAsa se eka pahaba patra jisakA nAma gardapa thA, aura eka putrI jisakA nAma gadhe ke ratha para caDhA hA jA rahA thA / so vaha kabhI to koNikA thA / rAjA kI aura bhI bahuta sI rAniyAM thIM, gadhe ko yava cagane ke lie usa ratha ko kheta me le jAtA jinase pAMca sau putra utpanna hue the| rAjya maMtrI kA nAma aura kabhI bAhara le AtA thaa| yaha dekha kara yama muni ne dIrgha thaa| nimnalikhita khaNDa zloka banA kara par3hA;eka bAra eka nimittajJAnI ne Akara kahA ki jo "kaDalaM paNaNikkhevasi re gahahA jaba pacchesi bAdi" koI puruSa koNikA ko byAhegA vaha samUrNa pRthvI kA arthAt "re mUrkha, tU javo ko khilAne ke lie gardabha svAmI hogaa| taba rAjA yama ne isa Dara se ki kamA vaha ko kyo bAra bAra nikAlatA aura paThAtA hai ?" merA bhI rAjya na chIna le, kaNikA ko eka bhohare (bhUmigaha) meM chapA diyaa| kevala eka do sevaka isako khAne-pIne pazcAt Age calakara dUsare dina mArga meM kucha bAlaka Adi kI sAra saMbhAla ke lie rakha die gae, ve hI isa khela rahe the, unake khelane kI eka kATha kI koNikA kisI viSaya ko jAnate bhI the| unheM isa bAta kI kaThina AjJA gaDDhe meM jA par3I / bAlaka usako DhUr3hane ke lie idharathI ki isa viSaya ko kisI se na kheN| udhara phirane lge| so unheM dekhakara yama muni ne eka dUsarA khaNDa zloka par3hA :eka bAra dharmanagara meM pAMca sau yatiyoM ke saba sahita "aNNatva kiM palovasi tumhe etyammi zrI sudharmAcArya kA Agamana huA / unakI vandanA ke lie Ninba DDiyA chidde acchA koNiyA" sampUrNa nagara nivAsI bar3e utsAha ke sAtha cale jA rahe the| barthAt "re mUrkha bAlako, tuma yahAM vahAM kyoM DhUMr3hate unheM dekha kara rAjA yama apanI vidyA ke ghamaNDa meM Akara phirate ho, koNikA bila meM par3I hai|" muniyoM kI nindA karane lagA; aura zAstrArtha meM harA dene pazcAt vahAM se calakara eka dina unhoMne eka meMDhaka ke vicAra se unake pAsa gayA / parantu jisa matalaba se vaha ko apane ghara se kamala patra meM chipate hue dekhaa| parantu vahAM se calA thA, use bhUla gayA / vahA pahuMcate-pahuMcate jisa ora ko vaha jA rahA thA, usa ora se eka sAMpa A munirAja ke prabhAva se usakA ghamaNDa jAtA rahA, isalie rahA thaa| taba Apane tIsarA khaDa zloka banAkara par3hA:usane sudharma guru ko namaskAra kiyA aura dharma zravaNa kara "amhAdo Natthi bhayaM dIhAdo bhayaM dIsate tumbha / " apane gardabha putra ko rAjya de anya pAMca sau putrI sahita vaha muni ho gayA / kucha kAla meM ve saba muni (putra) to arthAt "re meMDhaka, tujhe mujhase bhaya nahIM karanA cAhiye, sampUrNa bAgamoM ke pAThI ho gae, parantu yama muni ko paMca- parantu dIhAdi arthAt sAMpAdi se tujhe bhaya kI saMbhAvanA namaskAra kA uccAraNa mantra bhI ThIka se nahIM aayaa| hai|" isa prakAra tIna khaMDa zloka banAkara yama muni ne yaha dazA dekha guru ne bahuta nindA kii| taba usase lajjita Age gamana kiyA / aura anya koI pAThAdi na mAne Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, 18,ki.. se inhIM kA svAdhyAyAdi karanA prArambha kara diyaa| Aye, parantu hamako mAlUma nahIM hai, isalie koNikA ko arthAt jisa samaya svAdhyAya kA samaya hotA, ve inhI tIna (putrI ko) batalAne ke liye Ae haiM / dekho, ve kahate haiM saMra zlokoM kA pATha kiyA karate the| nidAna bihAra ki "aNNatha kiM palovasi tumheM epammiNibur3hiyA chire karate huye ve dharma nagara ke bAga meM jA, kAyotsarga dhyAna- acchA koNiyA" arthAt yahAM vahAM khoja kyA karate ho, pUrvaka tthhre| yaha vahI nagara thA, jahA ki ye pUrva meM rAjA koNikA bila meM arthAt tahakhAne meM par3I hai|" pazcAta the|inke Ane kI khabara suna gardabha rAjA aura dIrghamantrI jaba muni ne tIsarA baNDazloka par3hA, taba gardabha ne vicAra ye donoM yaha samajha kara ki kahIM ye hamArA rAjya lene ko kiyA ki muni yaha kahate haiM ki "amhAdI gatyi bhayaM na pAe hoM, mArane ko Aye aura yama muni ke pIche A dIhAdo bhayaM dIsate tumbha" arthAt merA bhaya kucha nahIM hai, bar3e ho ge| dImatrI bAra bAra mArane ke lie talavAra tujhe dIhAdi arthAt dIrdhAdi se bhaya karanA cAhiye" isase uThAtA parantu yaha soca kara ki vratI kA vadha karane meM jAna par3atA hai ki dorSa mere sAtha kucha duSTatA kregaa| bar3A bhArI pApa hotA hai, phira raha jAtA / aura yahI hAla becAre muni tI dayAvAna haiN| moha ke vaza mujhe saceta gardabha kA thA, arthAt vaha bhI isI prakAra talavAra uThA karane ko Aye haiM / isa prakAra zradAna karake ve dono muni zaMkita citta ho raha jAtA thaa| isI samaya muni ke ke pairoM para gira par3e aura dharmazravaNa karake zrAvaka hogaye / svAdhyAya kA samaya huA, ataeva unhoMne apane pUrva racita yaha dekha muni bhI utkRSTa vairAgya ko prApta huye aura khama lokoM kA par3hanA prArambha kiyA aura pahale prathama uttama caritra ke prabhAva se aNimAdi sAta RvidhArI hue| khaNDa praloka ko pddh'aa| use suna gardabha ne dIrgha se kahA- pazcAt kucha dinoM meM ghora tapasyA kara aSTa kamoM ko khapA mantrI jI, muni ne hamako jAna liyA / dekho, ve kahate haiM kara mokSa ko cale gye| ki "kahaDhaM puNa Nivakhevasi re gaddahA java pacchesi bAdiu" sArAMza yaha hai ki isa prakAra aise zruta-svAdhyAya se arthAta "re gadhe, bAra bAra kyo talavAra nikAlatA hai, bhI yama muni mokSa ko prApta hue, yadi dUsare loga bhI aura phira kyoM bhItara kara letA hai|" pazcAt muni ne zreSTha zAstroM kA abhyAsa kareM, to kyoM na abhISTa padako dUsare khaNDa phloka kA pATha kiyA / taba gardabha ne anumAna pAveM ? avazya hI paaveN| karake kahA-mantrI jI, muni hamArA rAjya lene ko nahIM -'puNyAtrava kathA koza se ( AvaraNa pRSTha 3 kA zeSAMza ) 12. kisI ke avaguNa ko kaSAya se mata dekho, hitako dRSTise dekhanA koI hAnikara nhiiN| mAtmazlAghAke lie acchA kArya karane kA saMkalpa mata kro| aise kArya karo jo logoMkI dRSTi meM mAna poSaka na samajhe jAveM / AvegameM Akara vrata grahaNa mata kro| prata grahaNakA phala nivRttimArgakI prAptimeM paryavasAna ho / jo kArya karo usakA phala usa kAryakI sAmagrI phira na ho yahI lakSya rakhanA caahie| (3014) 11.kyoM parakI ora dekhate ho? koI kucha kare tuma usa ora lakSya hI mata do| yadi koI tuma se kahe-bar3e ajJAnI ho suna kara zAnta raho / zabda vargaNAeM pugalakA pariNamana haiM, unakA tAdAtmya pudgalase hai, vAmyAse nahIM / vAcyA kAlpanika hai jisase laukika vyavahAra cala rahA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra aura aparigraha zrI pAcana zAstrI, naI dillI hara sAla mahAvIra jayantI manAte haiM aura gata dinoM kasauTI dI hai| jaise svarNa ko kasauTI para kasakara usake bhI mahAvIra jayantI manAI gii| yaha silasilA kAphI guNa-doSoM kI parIkSA kI jAtI hai vaise hI bhagavAna-rUpa kI varasoM se calA A rahA hai| hamArI dRSTi meM yaha saba pahicAna ke lie jaina-darzana meM 'aparigraha rUpa kasauTI kA dikhAvA loka-rajana ke lie hI ho rahA hai| Aja pracalita nirdhAraNa kiyA gayA hai| jo aparigrahI ho vaha zuddha aura rIti ke logo ne mahAvIra ko na jAnA hai aura nA hI jo parigrahI ho vaha azuddha hotA hai| aba yaha Apako jAnane kI koziza ko hai| logo ko to jayantI aisA dekhanA hai ki bhagavAna mahAvIra zuddha the yA azuddha? utsava bana kara raha gayA hai, jisake mAdhyama se unakA mana jahAM taka vAhya ambarAdi parigraha kA prazna hai, sabhI tuSTa ho jAtA ho| varanA, inase koI pUche ki mahAvIra 3 pUcha ki mahAvAra mAnate haiM ki tIrthakara mahAvIra kevalahAna avasthA (jisake kA kyA rUpa thA; unake kyA upadeza the? to ye unhI kAraNa ve sarvajJa bhagavAna kahalAe) meM pUrNa aparigrahIbAtoM ko duharAeMge jo cirakAla se inake dimAgo me nagna hI the| digambaroM ke anusAra dIkSA kAla se hI aura ghara kie hue haiM aura jinake mUla meM sAmpradAyika pakSapAta zvetAmbaroM ke anusAra kevalajJAna prApti ke 10-11 varSa kA bhAva hai| koI kahegA-ve zvetAmbara the to koI pUrva se| kahA bhI hai-'samaNaM bhagavaM mahAvIre saMbacchara kahegA ve digambara the| koI kahegA ki-mahAvIra hamAre mAhiyaM mAsaM tAbIvara bArI htyaa| teNaM para acele the aura koI kahegA hamAre the| sabhI kI mAnyatA hai ki jitiyaahie|'-klpstr| antaraMga parigraha tyAga ke mahAvIra ne ahiMsA kA jhaNDA gAr3A-'ahiMsA paramo viSaya meM jaina ke sabhI panthoM meM paraspara sAmaMjasya haidharma:' unakA mUla nArA thA, Adi / sabhI mAnate haiM ki ve vItarAgI the| jaba hama ukta bAtoM para vicAra karate haiM to yaha bAta para, jaba hama vItarAga 'jina' aura unake dharma 'jaina' to nirvivAda middha hotI hai ki kevalI avasthA me tIrthakara ko bAta karate haiM taba hama pahicAna karane meM jina-mArga se mahAvIra sarvathA digambara the| unama bhautika ambara yA skhalita ho jAte hai| tatkAlIna sthiti ke prabhAva meM hama ambarAntaroM kI kalpanA sarvathA hI mithyA hai| yata: jaina- kabhI kahate haiM-'mahAvIra ne ahiMsA kA upadeza diyaa| dharmAnusAra pratyeka vastu apane meM pUrNa hotI hai, apanI kabhI satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA upadeza svatatra sattA rakhatI hai, usameM 'sva' ke sivAya para kA praveza diyA aisA kahate haiM / garaja matalaba yaha ki, hama jaisA sarvathA hI nahIM hotaa| etAvatA na koI vastu svAbhAvika avasara dekhate haiM tadanurUpa kalpanAoM meM mahAvIra kA rUpa meM malina hai aura na nyUnAdhika hai| bhalA soco, jaba hama upadeza phalita karane lagate haiM aura vaisA pracAra karane mahAvIra ko pUrNa aura bhagavAna mAnane cale hai taba kyA hama lagate haiM aura yaha bhUla jAte haiM ki vItarAgI mahAvIra ise pasanda kareMge ki ve malina, nyUna yA adhika jaise kucha vItarAgatA ke kAraNa hI ahiMsaka bane, uname satya, hoN| yadi ve malina the to bhagavAna kaise? nyUna the to acaurya, brahmacaryAdi dharma bhI vItarAgI-aparigrahI kevalajJAnI kaise? aura adhika the to para-sayuktarUpa meM hone se hI phalita hue| kAza, ve parigrahadhArI rahe sva-svabhAvI kaise? hote to na unameM ahiMsA hAtI na satya, acaurya aura brahmaukta sabhI bAtoM ke nirNaya ke lie jaina dharma ne eka carya hI hote / phira, "jina' aura 'jana' meM anyoM se kucha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAnta aisI vizeSatA to honI hI cAhie jo auroM meM na ho| aparigraha kA pATha rakkhA jise hamane bhulA diyA aura usake so yaha vizeSatA hai-unakA aparigrahI honaa| jaba phalIbhUta ahiMsAdi dharmoM meM aTaka ge| saMmArI mata-matAntara ahiMsA, satya acaurya aura brahmacarya aparigraha ko gauNa karake ahiMsA, dayA Adi ko para jora dete haiM taba jainadharma ina sabake mUla aparigraha ko pradhAna batAne meM mAnava kI eka aura kamajorI kAraNa banI pramukhatA detA hai, yahI 'aparigraha' mahAvIra kA mArga hai mAluma hotI hai aura vaha kamajorI hai-manuSya kA viSayazeSa ahiMsAdi sabhI isI para AdhArita haiN| vAsanA kA kIr3A bananA, indriyoM kA dAsa bananA / vAsanAsthiti aisI hai ki Aja hama mokSamArga ko bisarAkara sakta prANI jaba apane ko viSayoM kA dAsa banA baiThatA hai sAMsArika vAsanAoM ke kIr3e bana cuke haiM aura sAMsArika taba vaha bhautika parigraha Adi sAmagrI ko tyAgane se kataprANiyoM kI hA~ meM hAM minAe binA hamArA gujArA nahIM rAtA hai - use nahIM chor3a pAtA aura chor3anA nahI caahtaa| cala sakatA / phalata.-hama nIti se kAma lene ke abhyAsI phalataH vaha dhArmika bane rahane kA koI anya mArga daMr3hatA hai| jaise bana gae haiN| jaba ki nIti-rAjanIti aura dharma Apasa pratIta hotA haiM ki bAda ke jana-nAmadhAriyoM ne aisA hI meM bahuta dUra; yahAM taka ki paraspara viparIta dizAoM ke mArga apnaayaa| unhoMne socA ki hame kucha chor3anA bhI mArga haiN| udAharaNata:-loka me nIti hai ki pAnI meM raha na par3e aura hama samte me dharmAtmA, dayAlu aura dAnI bana kara magara se baira nahI kiyA jAtA-'magara' jaise hiMsaka samAja meM pratiSThita hote rheN| basa, unhone mUla nAre ko prANI ko amaliyata jAnate hue bhI use bhaiyA, dahA Adi ahiMsA jaise gauNa nAro me vilIna kara diyaa| isake lie jaise saMbodhana dene par3ate haiN| para isase magara kA magarapana ve ahiMsAdi kA sUkSmarUpatA meM vivecana kara dUsaroM se to chUTa nahIM jaataa| hAM, usakI jhUThI prazaMsA se bhautika apanoM ko UMcA mAnane kA prayala bhI karane lge| isase ve prANa-rakSA avazya ho jAtI hai| usI prakAra svArtha-vAmanA lAkha ke do lAkha banAte rahe aura baDhI dhanagazi kA prerita manuSya jaba dUsaroM meM baiThatA hai taba vaha apanI hRdayagata kamajorI chupAne yA yaza-prazaMsA Adi ke lAlaca sUkSmAMza dayA, ahiMsA Adi ke nAma para dAna karake meM dUsaroM kI hAM me hAM milAtA hai aura aparigraha dharmAtmA banane ke abhyAsI banane lge| Aja sthiti aisI ko goNa kara usase phalita jaina ke ahiMsAdi ko pramukhatA hai ki ve parigraha ke puna banakara raha gaye aura mahAvIra 'jina' kA dharma-Arigraha unase dUra jA pdd'aa| dUsare zabdo dene lagatA hai| aisA karane se yadyapi yaha kSaNika yA dIrgha meM aise samajhie ki parigrahI dharmabhIru loga mahAvIra ke sAMsArika lAbha to prApta kara letA hai para apanA mUla-dharma gaMvA baiThatA hai| hA~ me hA~ milAnA, to muMha-dekhI kahanA aparigrahI vIra-dharma ke ThekedAra bana ge| isase sabase bar3I hA, pagavalanana huA, aura haA rAjanIti prerita hAni yaha bhI huI ki aparigraha jaimA mUla dharma lapta jaisA nokika-rakSaNa / jabaki dharma svAvalambI aura pAralaukika ho gayA / kAza, logo ne ainA na 2 ra apariyaTa ko . sukha prApti kA mAdhana hai| yadi hama hAM me ho milAne kI khatA dA hotI to logo me sayama bhI hotA aura ve sacaya vajAya himmata ke sAtha apanI mUla bAta kaheM to hamAre ke vividha AyAmo--TaikA corI, blaika mArkeTiMga Adi se ko bhI bace rahate / jI dharma kA prabhAva bhI hotA aura deza me hamArI mUla bAta hai-aparigraha aura isa aparigraha se ve adhika sukha-zAnti bhI hotii| logo me savaya-bhAvanA na saba bAteM svayaM phalita ho jAtI haiM jinheM sarvasAdhAraNa hotI aura saba sukhI hote|| ahimA Adi ke rUpa meM kahate haiN| yadi prANI aparigrahI aparigraha-dharma ko bhulAne se Aja sthiti aisI bana gaI hogA to usameM ahiMsA, satya, atraurya, brahmacarya Adi svayaM hai ki dharma kI vaha bAgaDora jo kabhI sAdhu-santoM aura hI hoge| isIlie vItarAga bhagavAna ne jIvo ke samakSa vidvAnoM ke hAtho me thI, vaha dhana ke hAtho jA par3I hai aura apane sAkSAt digambara-rUpa dvArA aura upadeza dvArA bhI jisakA phala dharma-hrAsa ke rUpa me sAmane hai| yadi hameM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara mahAvIra aura aparigraha mahAvIra ke sacce anuyAyI aura sacce jainI bananA hai to hamArI dRSTi se to jina para parAyA kucha nahIM hotA ve hame 'aparigrahavAda' para bala denA par3egA aura aparigrahI vItarAga sarvajJa deva hI sabase bar3e dAnI hai| bhalA, zAna sAdhu-santoM ke caraNoM meM jAnA par3egA-apane ko unake dAna se bar3A dAna kyA hogA aura zAna-saMcaya se bar3A bhAMti DhAlanA hogA-unheM apane hAtho kA khilaunA banAne savaya kyA hogA? ina saba prasaMgoM se yahI siddha hotA hai se bhI vAja AnA hogaa| jo loga Aja sacce sAdhu kI ki zrAvaka parigraha kA parimANa kare aura sAdhu pUrNatyAga pahicAna karane para jora de rahe haiM-unheM bhI pahile svaya ko kre| yaha to hama pahile hI likha cuke haiM ki aparigraha se pahicAnanA hogA ki-saccA thAvaka kauna ? parigraha bar3ha- ahiMsAdi sabhI dharma svaya phalita ho jAte haiN| tIrthakara bhI vArI kA dhanI yA parimANa meM rahane vAlA? dIkSA ke samaya pahile saba parigraha chor3ate haiN| taba bAda meM 'aparigraha-vAda' ko gauNa karane kI hAnirUpa meM hama anya vrata dhAraNa aura pacamuSTi loca Adi karate haiM / pichale dinoM, sonagar3hI kAna jI bhAI, jo parigrahI the, pahile ve para-nivRtti ke bhAva se ota-prota hote hai taba unako tIrthakara pracArita karane kI lIlA dekha hI unakA para se lagAva chUTatA hai aura tabhI bAda me unameM cake haiN| aura Age zAyada campAvena ko bhI kisI rUpa meM ahiMsAdi mahAvratoM kA saMcAra hotA hai| dekheN| hamArA to nivedana hai ki yadi 'jaina' ko jIvita rakhanA hai to sonagar3ha hI kyo? kAna jI jaisI sthApita AgrahI logoM kA mata ho, ki jaina darzana anekAntAtmaka sabhI anya zAkhAo se bhI hama satarka rheN| aura kAna hai| phalataH AcAryoM ne jaba jisako Avazyaka samajhA mukhya jI pantha ke sabhI anuvAdoM, AyAmo va vicAro ko apanI kara liyA aura anya ko gauNa kara liyaa| ahiMsAdi pAMcoM kasoTI para kaseM / mahAvIra ke aparigrahavAdI dharma ko vratoM ko bhI usI paddhati se pradhAnatA aura gauNatA denI surakSita banAne meM yaha upAya bhI parama mahAyaka siddha ho caahie| sva pa. zrI jugalakizorajI 'mukhtAra' ne janahitaiSI sakegA, aisA hamArA anumAna hai| (agasta 1916) me eka lekha likhA thA 'jaina tIrthaMkaroM Agama me samyak zraddhA-jJAna-cAritra ko mAkSa kA zAsana bheda' aura isake bAda vi0 sa0 1985 me eka mArga kahA hai aura zrAvaka se isakA ghaniSTha sambandha hai| pustaka prakAzita kI thI-"jainAcAryoM kA zAsana bhed|" jo zrAvakAcAra me abhyasta hogA vaha sahaja rIti me isa iname unhone aneka prasaMgoM dvArA prasiddha kiyA thA ki mArga para bar3hane meM bhI samartha ho sakegA aura muni bhI sahaja dharmopadeza ke mAdhyamo aura kramo me samaya-samaya para paribana skegaa| zrAvaka zabda ke zrA, ba, ka, tIno varNa hame vartana hote rahe haiN| jaise prayama aura antima tIrthaMkara ke iMgita karate haiM ki hama zra-zraddhAvAn, va-vivekavAn rAmaya me chedopasthApanA aura bIca ke 22 tIrthakaro ke samaya aura ka-kriyAvAn arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra se me sAmAyika cAritra kA prAdhAnya rhaa| aise hI aSTamUla pUrNa hoN| aba jarA socie, jo samyagdarzana sampanna- guNa Adi kI nAmAvali me bhI bhinnatA rahI Adi / tattvoM kA zraddhAlu hogA, jise bhalI bhAti tattva svarUpa kA ukta AdhAra ko lekara kucha loga ahiMsAdi vrato me bhI jJAna hogA, jo samyak prakAra saccAritra pAlana ke prati pradhAnatva aura gauNatva me badalAva kI kalpanA karate ho jAgRta hogA vaha parigraha kI bar3havArI karegA yA usakA aura kahate hoM ki samayAnusAra kabhI ahiMsA ko, kabhI parimANa karegA? hamArI samajha se to parigraha-sacaya karanA satya yA aparigraha Adi ko pradhAnatA milatI rahI hai, yataH mUr3hatA hI hai| jo loga aisA socate ho ki saMgraha se tyAga unakI dRSTi me sabhI paraspara mApekSa hai, iname koI nizcita kA mArga sarala hotA hai-jitanA adhika hogA utanA hI eka hI pradhAna nahIM hai aadi| aise vicArakoM ko mUla adhika dAna-karma kiyA jA sakatA hai| aise logo se bhI kAraNa pramAda tathA jaina aura jainatva ke artha aura bhAge hamArI prArthanA hai ki-kIcar3a meM sAnakara paira dhone se to kI gaharAI ko chUnA cAhie aura yaha bhI dekhanA cAhie yaha hI uttama hai ki kIcar3a meM paira sAne hI na jAyeM / (zeSa pR. 32 para) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNIya prasaMga aparigraha aura utkRSTa dhyAna aparigrahatva se tAtparya hai-mAtra "sva" aura aise 'sva' se jisameM para - parigraha kA vikalpa hI na ho| arahatatIrthakara aparigrahI pUrNa digambara haiM 'sva' meM virAjamAna aura 'sva' rUpa me sthita bhI / jJAna rUpa AtmA ke sivAya unakA sva tatva anya kucha nahIM--ve jJAtA dRSTA kahalAte haiM so bhI parakIya dRSTi se hI / kyoMki unameM para kI kalpanA ko avakAza hI nahIM hotaa| jo padArtha unake jJAna meM prativimbita hote haiM ve bhI apanI, padArtha kI sanA mAtra 1 ho prativimbita hote haiM - kevalI ke jJAna se una padArtho kI sattA kA tAdAtmya nahI-- mAtra jJeya-jJAyaka bhAva hai aura vaha bhI vyavahArI hai / kyoMki sva-vastu kisI vikala yA kathana kI cIja nahIM, mAtra anubhava kI cIja haisarvathA anubhava kI / Azcarya hai ki ukta vastu-sthiti meM bhI hama svatva - digambaratva - aparigrahatva ke artha se ajAna haiM aura digambaratva yA aparigrahatva ko mAtra bAhya zarIrAdi ke AdhAra para pahicAnane meM lage hue haiM - mAtra nirvastra ko digambara mAna rahe haiM aura use aparigrahI kaha rahe haiM / khaira, koI harja nahIM; hama nirvastra ko aparigrahI yA digambara mAnate raheM para vastra kA bhAva avazya hRdayaMgama kareM : vastra (veSTana) AvaraNa kA dyotaka hai jo asali yata ko AcchAdita karatA hai-use prakaTa nahIM hone detA / ukta bhAva meM sva-rUpa se bhinna mabhI dazAeM vastra se AcchAdita jaisI haiM-savastra rUpa hI hai| isI AcchAdana karane vAle sattva ko jena-darzana meM parigraha nAma se sambodhita kiyA gayA hai aura isase mukta rahane kA pATha diyA gayA hai / isa darzana meM aparigrahI ko pUjya mAnA hai kyoki vaha hI nirdoSa hai aura vaha hI sva-svabhAvI sarvajJa dazA meM sthita hone meM samartha hai| kahA bhI hai-yastu na nirdoSa: sa zrI padmacandra zAstrI, I dillI na sarvazaH / AvaraNa rAgAdayodoSAstebhyo niSkrAntatvaM hi nirdoSatvam / ' -jo nirdoSa nahIM hai vaha sarvajJa nahIM hai aura rAgAdi antaraga va dhanAdi bahiraMga AvaraNoM parigrahoM se rahita honA hI nirdoSa hai| aura jainAgama meM zuddhAtmA ko hI nirdoSa kahA hai- 'sa tvamevAsi nirdoSo yukti zAstrAvirodhi vaak|' isI nirdoSatA ko lakSya kara 18 doSoM ko bhI sthUla rUpa me darzAyA gayA hai'chuta bhIruroso rAgo moho ciMtA jarA rujA miccU / svedaM khedaM mado rai vimyiNiddA jaNu vego // - niyamasAra 6 / jambUdIpaNatti aura dravya saMgraha TIkA Adi me bhI ina doSoM kA khulAsA hai aura ye sabhI doSa sva-svabhAva na hone se para - parigraha haiM - jinase AtmA kI ananta zakti AcchAdita hotI hai / hama yahAM jaina mAnya una aparigraha kI bAta kara rahe haiM jisameM jainatva vyApta hokara nivAsa karatA hai aura jisase jainatva jIvita rahatA hai / parigraha kI bar3havArI kara jainI bane rahane kA prayatna karanA murde me havA dekara use jIvita mAnane jaisA hai / mRta zarIra vAyu se phUla sakatA hai, hila bhI sakatA hai| para vaha hilanA usakA jIvita honA nahIM hotA mAtra podgalika kriyA hotI hai ! aise hI parigraha kI bar3havArI ke prati jAgRta jIva kI bAhya para kriyAeM bhI jenatva kI sAdhikA nahIM / kyoki sArA kA sArA jenatva parigraha ko honatA meM samAhita hai. phira cAhe vaha parigrahahInatA ahiMsA meM AtI ho, satya yA acaurya Adi meM AtI ho / yadi ahiMsAdi ke mUla meM aparigrahatva kI bhAvanA nahIM to saba vyartha hai| aura yahA~ aparigrahatva se tAtparya rAga-dveSAdi kaSAyoM ke kuza Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparigraha aura utkRSTa dhyAna karane se aura vAhya-saMgraha kI maryAdA aura tyAga Adi se aparigrahatva hai-jaisA ki dhyAna meM hotA hai yA honA hai| smaraNa rakhanA cAhie ki saba vrata-kriyAeM Adi bhI cAhiye / kyoMki dhyAna aura aparigrahatva dono meM anyatvapane tabhI sArthaka haiM jaba ve aparigraha kI bhAvanA aura apari- kA abhAva hone se saMvara-nirjarA hai| jabaki anya citAboM grahI-kriyAoM se aparigraha kI puSTi ke lie hoN| se haTakara mana kA eka aura lakSya hone meM bhI ciMtana rUpa hamArI bhUla rahI hai ki hama anya vrata Adi kI kriyA vidyamAna hone se Asrava hai-'kAyavAgmanaH karmayogaH' kriyAoM ko (vaha bhI dikhAvA rUpa meM) jainatva kA rUpa 'sa aasrvH| bhale hI mana ekAgra ho jAya-vaha cintana dene meM Amata aurAmati se nAtA kriyA to karegA hii| aura jahAM citana rUpa kriyA hogI tor3e hue haiN| Aja deza kA jana-jana dukhI hai vaha bhI pari- vahAM Asrava hogA hii| mana kI kriyA (cintana) kA nAma graha kI jyAdatI yA laukika anivArya patiyo ke abhAva hA tI citA hai| yadi citA-citana kriyA hai to yoga hai me dukhI haiM / hiMsAdi sabhI pravRttiyA bhI parigraha se tathA Ara yAga kA Asrava kahA hai, jo nirjarA-prasaga-gata parigraha kI bar3havArI ke lie hI kI jA rahI haiM / Azcarya ke lakSaNa se mela nahI khAtA / prasaga me to usI dhyAna se hai ki sarakAra ne bhI parigraha kI bar3havArI ko kinhI tAtparya hai jo savara-nirjarA meM hetu ho| hama punaH smaraNa aparAdho kI paridhiyoM meM nahIM bAMdhA / bhAratIya daMDasahitA karA deM ki mana kA kArya ciMtana hai aura citana kama hone se me hiMsA, jhUTha, corI aura kuzIla ke lie jame daMDa nirdhA- Asrava hai / isa viSaya meM kisI samajhaute ko khoja kara rita hai, vaise parigraha kI bar3havArI kI roka ke lie zAyada anya nirNaya sarvathA azakya hai| hI koI dhArA ho| yadi sarakAra ne jaina mUla-saskRti sabhI jAnate haiM ki pUjya umAsvAmI jI ne tatvArthaaparigrahatva se nAtA jor3A hotA-aisI koI dhArA sUtra ke chaThaveM adhyAya se AThaveM adhyAya taka Asrava-baMdha kA nirdhArita kI hotI jo parigraha-parimANa para bala detI aura navama adhyAya me saMvara-nirjarAM kA varNana kiyA hai| hotI-ati-parigrahiyo ke lie daNDa vidhAna karatI hotI iname pahile unhone mana-vacana-kAya kI kriyA ko mAnava to deza ko trAsa se kAphI hada taka chuTakArA milA hotaa| aura phira usake nirodha ko saMvara kahA hai| aura isI taba na hara koI hara kisI ke bhAga para kabjA karatA hotA prasaMga meM navama adhyAya me hI tapa ko saMbara aura nirjarA aura na hI Taikso kI corI Adi jaisI bAteM hI AI hotii| dono kA kAraNa kahA hai / aura dhyAna kI gaNanA tapoM meM vyakti kI sacaya sImA nizcita hotI aura parivAra bhI karAI hai| isakA bhAva yahI hai ki prasaMga meM dhyAna vahI meM madada kara pAte / isame (nirodha) hai jo savara-nirjarA meM kAraNa ho / aise meM dhyAna eka ghara sampadA se anApa-zanApa bharA aura dUsarA sampadA ke zubha-azubha yA mArta-raudra jaise bhedoM ko isameM sthAna hI se sarvathA khAlI na hotA / jaisA ki vartamAna me cala rahA kaho hai jo unheM isa dhyAna meM zAmila kiyA jA sake yA hai aura jo janasAdhAraNa ko parezAnI kA kAraNa bana rahA prasagagata dhyAna (citAnirAdha) ko zubha-azubha ke mAnava meM hai| astu / kAraNa mAnA jA sake / ve donoM aura nicalI dazA ke yahA~ hama yaha kahanA bhI ucita samajhate haiM ki jisa manogata bhAva-a-ta-raudra to Asrava hI haiN| dhyAna ko tattvArtha sUtra ke navama adhyAya ke 27veM sUtra dvArA isake sivAya dhyAna ke phala kA jo varNana hai aura jo darzAyA gayA hai vaha dhyAna bhI aparigraha mUlaka aura saMvara- svAmI kA varNana hai usase bhI spaSTa patA calatA hai ki nirjarA kA sAdhaka hI hai / dUsare rUpa meM yaha bhI kaha sakate prasaMga me dhyAna saMvara-nirjarA kA hI kAraNa hai aura vaha haiM ki-aparigrahatva aura vaha dhyAna samakAla bhAvI aura mithyAdRSTi ke nahIM hotA / isIlie dhavalA meM dhyAna ke eka hai| vaisA dhyAna tabhI hogA jaba aparigrahatva hogA- do hI bheda kahe haiM-dharya dhyAna aura zukla dhyAna / moha kI binA aparigrahattva ke dhyAna kasA? prasaMga gata dhyAna ke sarvopazamanA karane se dharma dhyAna ko aura zeSa ghAtilakSaNa meM 'apane me raha jAnA' dhyAna hai aura vahI pUrNa aghAti kA kSaya karane se zukla dhyAna ko dhyAna kI zreNI meM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 varSa 18 ki.. rakhA gyaa| yahAM itanA vizeSa samajhanA cAhie ki- ho| aura jaba anya svAbhAvika haTa gayA taba 'nirodha' zabda donoM hI dhyAnoM me 'Apa meM raha jAnA' hI sarvathA iSTa hI vyartha par3a jAtA hai| aise meM yadi AcArya aisA kahate hai.-kAyavAMgmana kI kriyA karane se tAtparya nhiiN| ki 'ekAgra citA dhyAnam' taba bhI kAma cala sakatA thaa| 'aTThAvIsabheyabhiNNamohaNIyassasavvuvasamA-baTThANaphalaM puSatta- isase mana kI kriyA (ekAgra pravRti) ko bala bhI mila vidakka vIcAra sukkajmANaM / ' mohasamvuvasamo puNa dhamma- sakatA thaa| aura cAroM dharma dhyAna bhI dhyAna kI paribhASA jmANaphalaM / 'tigNadhAdikammANaM NimmUla viNAsaphalameya- meM A jAte / phira yadi AcArya ko kahanA hI thA to ve tavidakka avAcIramANaM'-dhava. 13,5,4,26 pR.80-81| 'nirodha' ke sthAna para 'rodha zabda se bhI kAma calA sakate 'aghAi kamma ca ukkaviNAsaM (cauttha sukkajjhANaphalaM) the| kyoki sUtra graMtha meM vaiyAkaraNa loga AdhI mAtrA ke vahI pR0 85 / Na ca Navapayatyavisayarui-pazcaya sadAhi viNA- kama hone para bhI putrotpatti jaisI khuzI manAte haiM-'ardha jjhANa sbhvdi|' vahI pR065| mAtrA lAghavena putrotsavaM manyante vaiyAkaraNAH' / aisA mAlama ___ aTThAIsa prakAra ke mohanIya kI sarvopazamanA hone hotA hai ki yahAM saMvara-nirjarA sambandhI dhyAna ke prasaMga me para usameM sthita rakhanA pRthaktvavitakavIcAra nAmaka zukla AcArya zrI ko 'eka kA citavana aura anya citavana kA dhyAna kA phala hai| rodha' aisA artha iSTa nahI thA, isIlie unhone rodhake sthAna moha kI upazamanA karanA dharma dhyAna kA phala hai| para 'niroSa' zabda kA prayoga kiyA aura nirodha kA artha tIna ghAtiyA karmoM kA vinAza karanA ekatvavitarka zukla hai-ni:zeSeNa-pUrNarUpeNa rodha / sabhI prakAra se sabhI rIti dhyAna kA phala hai| kI kriyAoM kA rodh| cAra aghAtiyA karmoM kA vinAza caturtha zukla dhyAna nirodha' ko tucchAbhAva mAna usake nirAkaraNArtha kA phala hai / nava-padArthoM kI ruci (zraddhA) ke binA dhyAna kisI ciMtana ko puSTa karane me lage logoM ko rAjavArtikanahI ho sakatA arthAt samyagdRSTi hI dhyAna kA kAra ne spaSTa rUpa meM saMketa diyA hai ki nirodha tucchAbhAva adhikArI hai| nahIM apitu bhAvAntara rUpa hai| 'abhAvo nirodha iti cet; sUtra meM dhyAna ke svAmI ke nirdeza se to yaha aura bhI nA...' vivakSArthaviSayAvagamasvabhAvasAmApekSayA sadevespaSTa ho jAtA hai ki prasaMga meM AcArya ko dhyAna kA vahI ti|'-utkRsstt dhyAna kI avasthA me AtmA ko lakSya lakSaNa iSTa thA jisake dvArA saMvara-nirjarA hokara mokSa banAkara cintA (mana kI kriyA) kA nirodha kiyA jAtA prApta hotA ho : yadi AcArya ko ukta prasaMga meM AmravarUpa hai aura vahAM AtmA kA lakSya AtmA hI hotA hai-anya mana kI kriyA (ekAgratva rUpa hI sahI) artha abhISTa hotA to nhiiN| yaha bhI dhyAna rahe ki isa utkRSTa dhyAna ke prasaga me ve sUtra meM 'uttama saMhananasya' pada ko bhI sthAna na dete| 'aya' zabda bhI AtmAvAcI hai| AcArya yaha bhI kahate haiM kyoMki citavana rUpI dhyAna to sAdhAraNa sabhI saMhanana ki dhyAna sva-vRtti (Atma-vRtti) hotA hai-isameM vAhyavAloM aura mithyAdRSTiyo taka ko bhI sadA kAla rahatA hai| ciMtAoM se nivRtti hotI hai-aGgatItyagramAtmetyarthaH / jaba hama dhyAna ke lakSaNa-sUtra para vicAra karate haiM to dravyAtayakasminnAtmanyagre cintAnirodho dhyAnam / tataH sUtra meM 'ekAgra citA nirodha' aisA pada bhI milatA hai| sva-vRttitvAt bAhyadhyeya prAdhAnyApekSA nivatitA bhavati / ' isameM 'ekAgra citA' se vidita hotA hai ki ekAgra-eka -isase yaha bhI phalita hotA hai ki jahAM agrazabda arthako mukhya lakSya kara usakA citavana karanA dhyAna hai| jarA vAcI hai arthAt jahAM dravya-paramANu yA bhAva-paramANu yA socie, jaba eka vastu mukhya kara lI taba vahA~ anya vastu anya kisI artha meM cittavRtti ko kendrita karane ko 'dhyAna' ke praveza ko avakAza hI kahAM rahA ? yadi anya ko ava- nAma se kahA gayA hai| vahAM 'dhyAna' zabda kA lakSya zukla kAza (sthAna) hai to ekAgrapanA kaise ? ekAgra hone dhyAna ke do pAyoM taka sImita hai| kA artha hI yaha hai ki jisameM anya kA vikalpa haTa gayA eka bAta aura -dhyAna eka tapa hai aura tapa zabda se Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apariha bAra utAranyAna mAtma-lakSya ke sivAya anya kA parihAra iSTa hai-isI rUpasya jaise parAvalambI dhyAnoM ko mokSamArga meM paramparita bhAva meM icchA nirodha ko tapa nAma diyA gayA hai- kAraNa hone se vyavahAra-dhyAnarUpa aura 'bahirambhaMtara'tiNaM rayaNANabhAvibbhAvaTThamicchA niroho|' kiriyArohoM aura rUpAtIta jaise svAvalambI dhyAna ko nizcaya dhyAna rUpa kahA hai| yadi hama vicAreM to dhavalA'samastabhAvecchAtyAgena sva-svarUpe pratapanaM, vijayanaM tapa / ' kAra ke zabdoM se yaha vAta sarvathA mela khAtI jaisI dikhatI prava0 sA0 tA. vR074|100112 haiukta icchAnirodha meM sva aura para ke bheda kA saMketa aMtomahattametaM citaavlyaannmegvti| bhI nahIM hai jisase ki sva kI icchA ko bhI grAhya mAnA jA chadumatthANaM jhANa, 'jogaNiroho' jiNANaM tu||' (uddhRta) ske| yahAM to aisA hI mAnanA par3egA ki dhyAna meM sabhI ___eka vastu me atarmuhUrta kAla taka cinA kA avasthAnaprakAra kI icchAoM (mana kI kriyAoM) kA abhAva hI rUpa dhyAna chapasthoM kA dhyAna hai aura yoga nirodha rUpa AcArya ko iSTa hai aura ve AtmA me AtmA ke hone ko nizcaya dhyAna arhanta bhagavAna kA dhyAna hai aadi| hI utkRSTa dhyAna mAnate haiM jo aparigraharUpa hai| Upara ke prasaga se yaha bhI spaSTa hai ki jinheM bAta kinhIM manISiyoM ne hame 'eka padArtha ko mukhya banAkara aura raudra dhyAna ke nAmoM se saMbodhita kiyA jA rahA hai ve usake ciMtana meM (mana kA) rodha karanA-mana ko ThaharA samyagdaSTI ke lie na to vyavahAra dhyAna hai aura nA hI ve lenA dhyAna hai' aisA artha bhI batalAyA hai yAnI unake mata nizcaya kI paribhASAme Ate haiM / apitu yaha kahA jAya ki meM nirodha kA artha mana kA sthApita karanA hai| aise manI- ve sarvathA avyavahArya aura jIva kI dazA kI anizciti meM SiyoM ko dhavalA me Aye 'nirodha' zabda ke artha para vicAra kAraNa haiM, to adhika upayukta hogA yataH ve mitthyAbhAva karanA cAhie / aura yaha bhI socanA cAhie ki mana ko haiN| lagAne kI kriyA se Asrava hogA yA saMvara-nirjarA? eka sAdhAraNata: 'dhyAna' zabda aisA hai jo jana sAdhAraNa meM sthAna para dhavalA me nirodha ke artha ko isa bhAMti spaSTa ciMtA yA ciMtana ke artha meM prasiddha hai-'dhye citaayaam| kiyA gayA hai-ko joga Niroho? joga vinnaaso|' uva. isalie loga isa zabda ko vicAra karane jaise artha meM lagA yAreNa jogo citA, tisse eyaggeNa Niroho viNAso jammi baiThate haiN| logoM ko samajhanA cAhie ki yadi sarvaSA taM jhaannmidi|' -vahI pR065-66 vicAra-cintana hI dhyAna hotA to AcArya zukla dhyAna yoga kA nirodha kyA hai ? yoga kA vinAza / upacAra kI UparI zreNiyoM meM vicAra kA bahiSkAra na karate jaisA se citA kA nAma yoga hai| usa ciMtA kA ekAgrarUpa se ki unhoMne kiyA hai| ve kahate haiM-'avIcAraM dvitIyaM / ' jisame vinAza ho jAtA hai vaha dhyAna hai / kisI (eka kI dUsarA ekatvavitarka nAmA zukla dhyAna vIcAra rahita hai bhI) ciMtA meM lage rahanA, prasaMga gata dhyAna nahI aura nA (tIsarA aura cauthA zukla dhyAna bhI vIcAra rahita hai)| hI usa citA meM lage rahane meM, usase saMvara aura nirjarA vijJapuruSa isa bAta ko bhalI bhAMti jAnate haiM kihI hai| yadi saMvara nirjarA hai bhI to vaha anya pravRtti se 'vIcAro'rtha vyaMjanayo sNkraantiH|' artha aura vyaMjana meM nivRtti mAtra ke kAraNa aura usI anupAta meM hai-dhyAna vicAroM kI palaTatI dazA saMkrAnti kahalAtI hai aura (kriyA) se nahIM; vahAM dhyAna nAma to mAtra upacAra hai| vIcAra va vicAra donoM zabda ekArthaka hai yAnI jaba yaha Upara ke pUre vivecana se spaSTa hotA hai ki dhavalA nirdiSTa jIva artha kA vicAra karate-karate kabhI paryAya para calA do dhyAnoM ke prakAza meM dhyAna vahI hai jo saMvara-nirjarA kA jAtA hai aura kabhI artha para calA jAtA hai taba usa palahetu ho? si. ca. nemIcaMdrAcArya jI ne jo 'duvihaM pi Tane kI dazA ko sakrAnti kahA jAtA hai| aura vaha UparI mokkhahe rUpa meM do dhyAnoM ko prarUpita kiyA hai unameM avasthAoM meM nahIM hai| aba socie ! ki jaba mana kA 'paNatIsa solachappaNacadudgamega' tathA piNDastha, padastha, artha cintana hai aura ciMtana me palaTanA avazyaMbhAvI hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 38 ki.1 bhanekAnta yadi palaTanA nahIM to ciMtana kaisA? vaha to kUTasthapanA hI apitu mana ko haTAnA par3atA hai aura isa mana ko haTAnA hai aura mana kaTastha hai to vaha mana kaisA ? phira yadi mana hI-para se nivRtti karanA hI aparigraha hai aura jainasaMkrAnti nahI karatA to vahAM kauna sI kriyA karatA hai? darzana ko yahI nivRtti iSTa hai| phalata:-isa mAyane meM aura jo kriyA karatA hai vaha kriyA 'Asrava' kyoM nahI? utkRSTa dhyAna aura aparigraha donoM eka hI zreNI meM Thaharate jaba ki AcArya ne mana, vacana yA kAya kI kriyA ko haiM aura aisA kie binA 'tapasA nirjarA ca' sUtra kI sArthamAnava kahA hai ? katA bhI nahIM banatI aura jina-dazA tathA mukti bhI nahI ukta sabhI paristhitiyoM se hama isI niSkarSa para banatI / vicAra dIjie / isameM hameM koI Agraha nhiiN| pahacate haiM ki- ukta dhyAna meM mana lagAnA nahI paDatA, 7 (pR0 25 kA zezA4) ki jaina ke vidhAtA aura guruoM kI kyA vizeSatA rahI hai? zreNI meM Ate haiM) se rahita, ekAkAra zuddha jJAna-jyoti se prathamataH ve pramAda-parihAra me hI sannaddha rahe haiM / yukta hoM ve deva aura jo vAhyAbhyaMtara sabhI prakAra ke jahAM taka deva kA prasaMga hai ve sadA hI vItarAgI kahalAe parigrahoM se rahita-nirgrantha ho ve guru hote haiN| ye deva aura hai aura jaina ke gurU bhI nigraMtha rUpa meM prasiddha rahe haiM aura guru sarva-zuddhi arthAt para se mukti kA mArga batalAte haiN| unakA carama-lakSya bhI vItarAgatA kI prApti ho rahA haiN| zAstroM meM bhI par3hA jAtA hai ki munigaNa nikaTa Ae ve kabhI bhI kisI AcArya ke dvArA- samaya ke prabhAva meM hue zrAvakoM ko dharmopadeza dete samaya prathama aparigraha rUpa bhI kabhI ahiMmaka yA satyavAdI (harizcandra) jaise vizeSaNo munimArga aura tadanantara zrAvakAcAra kA upadeza dete haiN| se prasiddha nahI kie gae aura nA hI unake nizcita isameM unakA bhAva aisA hI rahatA hai ki zrotA pahile lakSaNoM meM kabhI koI antara hI aayaa| tathAhi-deva kA vAstavikatA ko samajheM ki sarvapApoM kI jaDa parigraha hai| lakSaNa-'aSTAdazamahAdoSavimuktaM muktivallabha / yadi zrotA ke.bhAva hue to vaha isI jar3a para prathama prahAra jJAnAtmaparamajyotirdeva vande jinezvaram // ' karegA aura parigraha tyAga ke sAtha usake zeSa sabhI pApoM guru kA lakSaNa-vAhyAbhyaMtarabhedena nirgranthaM grantha sayutaM / ke dhula jAne kA mArga khula skegaa| vinA parigraha me karmaNAlaghumapyuccairguru hi guruvo viduH / / ' saMkoca kie, koI bhI vrata phalita nahI hogaa| jarA jo aThAraha prakAra ke doSoM-(jo parigraha kI hI socie ! - 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna-cIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimitta zrI bAbUlAla jaina, 2, ansArI roDa, dariyAgaMja naI dillI-2 rarASTrIyatA-bhAratIya prakAzana avadhi-traimAsika sampAdaka-zrI patracandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya svAmitva-vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 maiM bAbUlAla jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie! 1. prAmANikatA kahAM hai ? basUla ho jaaeNge| maiMne rupayoM kA jugAr3a karake ema.e. kI DigrI le lI aura mujhe Aphisa meM kAma mila gyaa| ve bole- mujhe ve dina yAda Ate hai jaba maiM eka bar3e daphtara meM kAryarata thaa| acchA paisA milatA thaa| rahane honahAra kI bAta hai ki eka dina merA bAphisa ke ko baMgalA, kAra, naukara-cAkara sambandhI sabhI suvidhAeM eka sAthI se sagar3A ho gayA aura usane kisI taraha merI prApta thii| saikar3oM loga subaha se zAma aura rAta taka bhI jAlI DigrI kI bAta kahIM na kahIM se jAna lI aura merI mere mukha kI ora dekhate the ki kaba mere muMha se kyA nikale zikAyata kara dii| maiM jAMca ke lie nilaMbita kara diyA aura ve tadanurUpa kArya kreN| koI aisA pala na jAtA thA gyaa| mukaddamA calA aura ATha varSa ke kAryakAla meM jo jaba koI na koI merI tAbedArI meM khar3A na rahatA ho| kucha jor3A thA vaha saba kharca ho gyaa| para, maiM nirdoSa na para, kyA kahUM? Aja sthiti aisI hai ki bekAra baiThA huuN|' chUTa sakA / naukarI bhI gaI aura jurmAnA bhI bharanA pdd'aa| rahane kA ThikAnA nhiiN| naukara-cAkara kI kyA kahUM? maiM maiMne kahA-Apane jAlI sArTIphikeTa kyoM banavAyA ? khuda hI merA naukara huuN| maiM kahIM naukarI karanA cAhatA hUM kyA Apa nahIM jAnate ki vahI sArTIphikeTa kAma detA hai, -koI naukarI nahIM detA / kaI TAyama to bhUkhoM raha kevala jo kisI svIkRta aura prAmANika borDa yA vizvavidyAlaya se pAnI ke do bUMTa pIkara khAlI peTa hI sotA huuN| milA ho--kisI aise vyakti, saMsthA yA samAja se milA ___ maiMne pUchA-yaha saba kaise ho gayA ? daphtara ke kArya pramANa-patra jAlI hotA hai jise utanI yogyatA na ho kA kyA huA? aura jo pramANa-patra dene ke lie adhikRta na ho| diyA sArTIphikeTa to bogasa aura jhUThA hI hogaa| vole-kyA kahUM? bacapana se merA khela-kUda meM mana rhaa| ghara vAloM ke bArambAra kahane para bhI maiM par3hane se jI curAtA ve bole-vakta kI bAta hai, honI hI aisI thii| rahA aura jaba bar3A huA taba dekhA ki mere sAthI yani- varanA kaI loga to Aja bhI ayogya aura anadhikRta logoM vasiTiyoM kI DigrI lekara acche-acche padoM para lage caina se upAdhiyA~, abhinandanAdi le rahe hai- sammAnita bhI ko bansI bajA rahe haiN| mujhe apane para bar3A tarasa aayaa| ho rahe haiM aura unakI tUtI bhI bola rahI hai| maiMne socA, yadi mere pAsa DigrI hotI to maiM bhI kahIM na maiMne kahA-ApakI daSTi se ApakA kahanA to ThIka kahIM koI AphIsara bana gayA hotA / basa, isI soca me hai para, isakI kyA gAraNTI hai ki unakI prAmANikatA bhI kAphI dinoM rahA ki eka dina mere kisI jAnakAra ne mujhe ApakI taraha kisI na kisI dina samApta na hogI? phira, kahA ki tU DigrI le le / maiMne kahA-kahAM se kaise le lU? aise upakramoM kI prAmANikatA hai hI kahAM? sabhI loga to aba to umra bhI bar3I ho gaI hai| usane mujhe batAyA ki aise upakramoM ke vaise samarthaka nahIM hote jaise ve vizvavidyApar3osa ke muhalle meM eka saMsthA gupta rUpa meM DigriyAM detI layoM dvArA pradatta upAdhiyoM ke poSaka hote haiN| Apa hai| tere kucha paise jarUra lageMge, para terA kAma ho jaaygaa| nizcaya samajhie ki prAmANika upAdhi sabhI sthAnoM para, basa, kyA thA? maratA kyA na karatA-maiM usa saMsthA meM sabhI kI dRSTi meM prAmANika hI rahegI-eka bhI vyakti pahuMcA aura jaise-taise do hajAra rupayoM meM saudA bana gyaa| aisA nahIM hogA jo pisI vizvavidyAlaya dvArA dI gaI maiMne socA itane rupaye to do mAsa kI tanakhvAha hai, basa upAdhi ko jAlI batAne kI himmata kara ske| jabaki Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bhIDa ke dvArA dI gaI upAdhiyoM ke viSaya meM sabhI ekamata 2. pramAda : parigraha nahIM hote-kucha na kucha loga use nakArane vAle avazya hI 'mUla jana-saMskRti aparigraha hai aura hiMsAdi sabhI pApa parigraha-phalita haiM' yaha eka aisA tathya hai jise kisI pramANa ukta kathana se hamArA tAtparya aisA nahIM ki hama yA tarka se jhuThalAyA nahIM jA sktaa| hameM Azcarya hai ki abhinandanoM yA upAdhiyoM kA janAjA nikAla rahe ho| jaba jainAcArya pApoM kI jar3a meM pramatta bhAva (parigraha) kI apitu aisA mAnanA cAhie ki hama guNa-doSoM ke AdhAra anivAryatA svIkAra kara rahe haiM, taba kucha loga zAstra anivAryatA dI para hI rUpa meM kisI sammAna ke pakSapAtI haiM-sammAna sammata hamArI isa bAta ko AkSepa ko sajJA de rahe hai| honA hI caahie| para, hama aise sammAna ke pakSapAtA hai aise logoM se hamArI prArthanA hai ki ve jinadharma ke tathya ko kisI aise adhikRta, tadguNadhAraka, pArakhI aura Abha- hRdayaMgama kareM-jinavANI kA Adara kreN| hame koI nandita ke dvArA kiyA gayA ho-jinakI koI avahelanA virodha nahIM, hama dharma sambandhI 'ahiMsA paramodharmaH' jaise na kara ske| udAharaNa ke lie jaise maiM "dyiAvAcaspAta sabhI nAroM ko sammAna dete haiN| para, hama dekhate haiM ki ina nahIM-zAstroM meM mUr3ha hUM aura kisI ko 'sakala zAstra nAroM kA vartamAna meM durupayoga aura dikhAvA kiyA jAne pAraMgata' jaisI upAdhi se vibhUSita karane kA duHsAhasa karU lagA hai, taba kyo na ina nAroM ke mUla ko khojA jAya? yapi aisA karUMgA nahIM) to Apa jaise samajhadAra loga jisase durupayoga kI bar3havArI ruke / hamArI samajha '. mahAmarda' hI kaheMge aura usa upAdhi ko se yadi hamane ukta nAro ke mUla 'aparigraha paramodharmaH' ko - jAlI. jhaThI aura na jAne kina-kina sambo- lakSya me rakhA hotA to chalAve kA prasaga upasthita na haA dhanoM se sambodhita kareMge? aura yaha saba isalie ki maiM hotA hotA / astu : usa viSaya me akiMcana hUM, mujhameM tadartha yogyatA, parakha nhii| vAstava me aparigraha hI 'jina' banane kA upAya hai hai| phalataH aura 'jina' kA dharma bhI aparigraha hai tathA ahiMsAdi sabhI mArI dRSTi meM ve hI upAdhiyAM aura abhinandana yukti- dhamoM ke mUla meM aparigraha kI hI pradhAnatA hai| jahAM pari. yakta aura prAmANika haiM jo tavagaNa dhAraka kisI adhi- graha hai vahA~ pApa hai aura pApo ko chor3ane ke lie parigraha nayA samavAya kI ora kA choDanA anivArya hai| phira cAhe vaha parigraha ataraMgase die gae hoM aura jinakA dAtA (vyakti yA samAja) parigraha ho yA bahiraMga parigraha ho / kisI pUrvAbhinandita vyakti yA samAja dvArA kabhI abhinaMdita hameM smaraNa rakhanA cAhie ki AcAryoM ne pApoM ko ho cukA ho| ukta pariprekSya meM vartamAna meM baMTane vAlI pApa tabhI mAnA hai jaba unameM : matta (parigraha) bhAva ho| upAdhiyo yA abhinandanoM kA sthAna yA mahattva kaba, kaisA jaba ve kahate haiM-'pramattayogAt prANa vyaparopaNa hiMsA' taba aura kitanA hai ? hai bhI yA nahIM? jarA socie ! kahI ve 'asamidhAnamanta', 'adattAdAnamasteya' Adi sabhI vartamAna ke padavI AdAna-pradAna jaise koI upakrama, guTa- pApoM meM bhI 'pramattayogAt' lagA lene kA Adeza dete haiN| bAjI, ahaM-vAsanA yA paise se prerita to nahIM hai ? yadi hA~, unake mata meM koI bhI pravRtti taba taka pApa nahIM hai jaba to 'ahaM' ke poSaka aise upakramoM para breka lagAnA caahie| taka usameM pramatta bhAva na ho|-'mrdu va jiyadu va jIvoM phira, Apa jaisA soceM socie / hAM, yaha bhI socie ki aadi| yadi hama pramatta kI paribhASA hRdayaMgama kareM to pUrvAcAryoM ko upAdhiyoM aura abhinandanoM kI prApti meM hameM spaSTa ho jAyagA ki sabhI pApo kI jar3a meM parigraha bhI kyA hama cAlU jaisI 'tuccha' paramparA kI kalpanA baiThA hai / tathAhikara unake stara kI avahelanA ke pApa kA bojha apane "jo pramAdayakta hai. kaSAyasayukta pariNAma vAlA hai sira leM? use pramatta kahate haiN| indriyoM kI kriyAoM meM sAvadhAnatA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAsIpie na rakhatA huvA svachaMdatA se pravRtti karane vAlA jo manuSya hai eka-eka ke chattIsa-chattIsa bheda saMraMbha ke bheda he| isI use pramatta kahate haiM / athavA jisake mana meM kaSAya bar3ha gae prakAra eka-eka ke chattIsa-chattIsa bheda samArambha ke hue hai, jo prANaghAta Adi ke kAraNoM meM tatpara huA hai, aura eka-eka ke 36-36 bheda Arambha ke hue| isa prakAra parantu ahiMsA Adi meM zaThatA pravRtti dikhAtA hai, kapaTa se saba milAkara 108 bheda hisA ke, 108 bheda jhUTha ke, ahiMsAdi meM yala karatA hai, paramArtha rUpa se ahiMsAdi meM 108 bheda corI ke, 108 bheda kuzIla ke aura 108 bheda prayatna jisakA nahIM hai use pramatta kahate haiN| athavA cAra parigraha ke hote haiN|"-(udhRt) vikathA, cAra krodhAdi kaSAya, pAMca sparzanAdi indriyA -ukA sabhI bheda pramAda kI mukhyatA meM banate haiM aura nidrA tathA sneha ye pandraha pramAda haiN| inase jo yukta aura sabhI pApa bhI pramAda (parigraha) ke astitva meM hI hai use pramatta kahate haiN| aise pramatta puruSa kI jo mana, banate haiM, yaha vastusthiti hai| AcArya to yahAM taka kahate vacana aura zarIra kI pravRtti use pramattayoga kahate hai| isa haiM kiprakAra ke pramatta yoga se jo prANiyoM ke indriyAdi daza 'sAdhau vratAni tiSThanti rAga-deSa vivarjanAt |'praannoN kA ghAta karanA-viyoga karanA use hiMsA kahate aba pAThaka vicAreM ki pApoM ke janaka rAga-dveSAdi bhAva haiN| (isI prakAra asatya Adi pApoM meM samajhanA caahie)|' parigraha meM parigaNita haiM yA anya kisI meM ? jarA aMtaraMga caudaha parigrahoM kI gaNanA kIjie aura dekhie-tIna "(hiMsAdi ke eka sau ATha, eka sau ATha bheda) veda-strI veda, puruSa veda aura napusaka veda, hAsya, rati saMraMbha, samAraMbha aura Arambha inase mana, vacana, kAya ko| (rAga) arati (dveSa) zoka, bhaya aura jugupsA, krodha, mAna, guNA karane para nau bheda hote haiN| phira ina nau bhedo se mAyA ora lobha ye cAra kaSAya tathA mithyaatv| kyA kRta-kArita aura anumadina kA guNA karana sa sattAisa ukta parigrahoM ke binA koI pApa saMbhava hai yA sabhI pApoM bheda hote haiN| tathA ina sattAIsa bhedoM se cAra kaSAyoM ko kemala meM ukta parigrahoM meM se kisI kI kAraNatA vidyaguNA karane se eka sau ATha bheda (eka ke) hote haiN|" mAna hai? jarA socie / ___ "spaSTIkaraNa-pramAdayukta puruSa kA prANi hiMsA Adi meM jo prayatna karanA use saMraMbha kahate haiM / hiMsAdi ke 3. zrAra eka yaha bhIsAdhanoM ko prApta karane ko samArambha kahate haiM aura hiMsAdi carcA hai zrAvakAcAra varSa manAne kI / hama to ise kArya karane meM pravRtta hone ko Arambha kahate haiN| kRta- kAla labdhi hI kaheMge ki jo puNya kArya sarvathA vismRta ho svayaM hiMsAdi karanA, kArita-dUsaroM se hiMsAdi karAnA, cukA thA vaha sahasA smRti meM aayaa| isake mAdhyama se anumata-hiMsAdi karane vAloM ko anumodana denaa| krodha, jainatva ko bala milegA aura bhavya jIvoM kA kalyANa bhI mAna, mAyA, lobhoM ko kaSAya kahate haiN| krodhakRtakAya- hogA / dhanya hai una vicArakoM, saMcAlakoM aura pracArakoM hisAdi--sarama, mAnakRtakAhiMsAdi sarabha, mAyAkRtakAya- ko jinhoMne isa upayogI kArya kA bIr3A uThAyA / saphalatA hiMsAdi saMrabha, lobhakRtakAhiMsAdi sarabha / krodhakArita- mile isI meM sabakA gaurava hai| hamArI prArthanA hai ki sabhI kAhiMsAdi samarambha, mAnakAritakAyahiMsAdi saMrabha, jana isa dharma-yajJa me prANa-paNa se laga jaayeN| hama se jo ho mAyAkAritakAhiMsAdi saMraMbha, lobhakAritahiMsAdi sNrNbh| sakegA, binA zakti chupAe bhara saka kreNge| krodhAnumoditakAhiMsAdi saMraMbha, mAnAnumoditakAhiMsAdi hameM yaha soca lenA cAhie ki yaha eka aisA kaThina saMraMbha, mAyAnamoditakAhiMsAdi saraMbha, lobhAnumoditakAya kArya hai jise pUrA karanA lohe ke cane cabAne jaisA hai| hiMsAdi sNrNbh| aise kAhiMsAdi saMraMbha ke bAraha-bAraha Aja jaba prAcAra-vicAra kA sarvathA hI lopa hai, taba hameM bhed| aise hI vacana dvArA hiMsAdisaMraMbha ke bAraha-bAraha usakI buniyAda zurU se hI rakhanI hogii| aura usake bheda / tathA mano hiMsAdi saMrabha ke bAraha-bAraha meda hone se lie hameM AcAravAna tyAgiyoM se mArga darzana lenA hogA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekA 3601 unakI sevA karanI hogii| hamAre dekhate 2 hameM yAda hai ki kinhIM dinoM saptama pratimAdhArI kA jo sammAna thA, vaha kadAcit Aja sAdhAraNataH muni ko bhI durlabhatA se prApta hai / pahile loga jahAM kisI brahmacArI tyAgI ke Agamana kI khabara sunate the ve bAsoM uchala par3ate the, bhaktibhAva se unakI agavAnI karate the, zraddhAvanata ho bhaktibhAva se unake pravacana sunate the aura unakI vaiyAvRtta karate the aura isameM unakI pUrI dRSTi sva-sudhAra meM kendrita rahatI thI / atra Aja sArA kA sArA vAtAvaraNa badalA huA hai| loga jo kucha bhI karate haiM usameM para-sudhAra kA lakSya aura pracAra kA dikhAvA hI mukhya hotA hai| goyA, dharma Aja kevala pracAra aura para-sudhAra kA mAdhyama bana gayA / usameM vicAra aura sva-AcAra nAma kI koI cIja hI nahIM rhii| jabaki vAstava meM dharma, pracAra kI cIja na ho, AcAra kI hI cIja hai / Aja logoM ke lie 'loga kyA kaheMge' yaha prazna bhI mukhya Ar3e A gayA hai / ve socate haiM-yadi hama aisA kareMge yA na kareMge to loga kyA kaheMge? basa, ve logoM ko tuSTa karane ke khyAla se, pracAra ko mAdhyama banA maidAna meM kUda par3ate haiM aura loga samajha lete haiM ki amuka bahuta acchA kAma kara rahA hai / Akhira kyoM na samajheM ? Aja to pracAra kA jamAnA hai, so ho hI rahA hai / para yAda rahe -- 'loga kyA kaheMge ?' yaha prazna logoM ke sAmane pahile bhI thA aura ve ise hala bhI karate the / antara mAtra itanA hai ki taba ve ise hala karane meM pracAra ko mAdhyama na banA, sva-AcAra-vicAra ko mAdhyama banAte the-apane meM sudhAra lAte the| jabaki Aja pracAra ko mAdhyama banAyA jA rahA hai| smaraNa rahe ki pracAra aura AcAra meM bar3A bheda hai / pracAra to Aja sarakAra bhI karatI hai- 'zarAba jahara hai mata piyo ?' para, sarakAra kA vaisA AcAra na hone se isa pracAra kA logoM para kucha asara nahIM hotaa| sabhI ko mAlUma hai ki zarAba kI bikrI sarakAra ke diye hue ThekoM kI mArphata sarakAra dvArA hI hotI hai aura zarAba bandI kA pracAra bhI sarakAra hI karatI hai| isase milatI-julatI bAta hI bIr3I-sigareTa Adi ke nirmAtA bhI karate haiN| Adi / yadi hameM zrAvakAcAra varSa manAne kI vAstavika lalaka hai to hameM svayaM ko zrAvakAcAra rUpa meM DhAlanA hogA / hameM apane, apane parivAra ke, galI-muhalle aura nagara ke vandhuoM ko pahale zrAvaka banAnA hogA -- unheM dharma ke AcAra pAlana ke lie taiyAra karanA hogaa| hama bAta karate haiM sampradAya, sAre deza aura vizva ko sudhArane kI, jabaki apane sudhAra kI hameM sudha hI nhiiN| hamane una bahuta sI bhIr3oM ko bhI kaI bAra dekhA hai jinameM bhASaNoM se prabhAvita hokara samudAya ke samudAya hAtha UMce uThAkara zarAba aura mAMsa jaise anya bahuta se heya padArthoM ke sevana na karane kA dRr3ha saMketa dete rahe haiM aura bAda meM lalaka uThane para niyama- cyuta ho gae haiN| hamane aise jainoM ko bhI dekhA hai jo kinhIM mahArAja ko AhAra dene ke lie Ajanma zUdra jala tyAga kA niyama lekara bAjAra meM halavAI kI dukAna para kacaur3I Adi khAkara kahate rahe haiM ki hamane to zUdra jasa mAtra kA tyAga kiyA hai-anya cIboM kA nahIM, aadi| garaja matalaba yaha ki kucha loga dIrghakAlIna vyasanI hone se aura kucha kAnUnI dAMva-peMcoM kA sahArA lekara bhraSTa hote rahe haiN| ataH niyama dene-lene aura una para dRr3ha rahane va rakhane ke lie pahile unakI cittabhUmi ko bArambAra usI bhAMti taiyAra karate rahanA par3egA jaise catura kisAna bIja bone se pahile kheta ko bhalIbhAMti taiyAra karatA hai| bAda meM phasala kI dekha-bhAla kI bhAMti logoM ko punaH punaH sambodhana bhI denA hogA / unakI dekhabhAla bhI karanI hogii| aba jarA socie ! hamameM vaise catura kisAna kitane haiM aura vaisI bhUmi kama kisane taiyAra kara rakhI hai| kahIM aisA to nahIM ho ki megha Upara jamIna meM barasa rahA ho aura hama kisAna bhI banAr3I hoM mAtra logoM meM 'kRSaka' nAma kAyama rakhane ke lie hI hala calA rahe hoM yAnI - zuda miyAM phajIhata dIgarI masIhata / ' - -sampAdaka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNI-vANI ke ratna 1. kisI kArya ke karane kA jo nizcaya kage use sahasroM bAdhAeM Ane para bhI na chodd'o| yadi usa nizcayase bAtmadhAta hotA ho aura AtmA sAkSIbhUta hotA hai taba use choDa do| parakI bAta vahIM taka mAno jahA~ taka svArtha meM bAdhA na Ave / yathArthase tAtparya nirIhavRtti se hai| AtmAkA svArtha yahI hai ki parase bhinna hai; eka paramANumAtra bhI AtmIya nahIM yahI bhAvanA dRDha honA / jaba eka paramANu bhI apanA nahI taba sparzAdi sukhoMke lie paramezvara kI upAsanA karanA viphala hai| (3 / 047) 2. merA nijI anubhava hai jo manuSya dhIra nahI vaha manuSya kisI bhI kAryame saphalIbhUta nahIM ho sakatA / maiM janmase adhIra ata: merA koI bhI kArya Aja taka saphala nahIM huaa| paryAya bIta gaI para paryAyabuddhi nahIM gii| paryAya nazvara hai yaha prati dina pATha par3hate haiM parantu isameM koI tatva nahI nikalatA / tatva to jahAM hai vahI hI hai / (27448) 3. parako prasanna karanekI ceSTA mata kro| jaba yaha abhrAMta siddhAnta hai ki eka dravya anya dravyakA utpAdaka nahIM taba tumhAre prayatnase to anya prasanna na hogaa| apanI hI pariNati se prasanna hogaa| tuma vyartha khinna mata hobo ki hamane pariNamAyA / anya dravyakA catuSTaya anya se bhinna hai| (3117 / 47) 4. koI bhI kAma karo nirbhIkatA se kro| (2016 / 47) 5. saMsArameM kartavyaniSTha bano, dUsaroM kI bhalAI kI ceSTAke pahile apanI zaktikA vikAsa kro| kevala galpavAdase malAI nahI ho sktii| kucha kartavyapatha para Ao, yahI sasAra bandhanase chUTane kA mArga hai / jo manuSya kartavyako jAnate haiM vahI zIghra hI abhISTa pada ke pAtra hote haiN| (208 / 47) 6. bahuta jalpavAda dambhame pariNata ho jAtA hai / jitanA jalpavAda karoge utanA hI kArya karane meM truTi kroge| 100bAta kahanekI apekSA eka kAma karanA zreyaskara hai| upadeza utanA do jitanA amala meM A ske| puNya kAryoM kA tiraskAra mata kro| zuddhopayoga uttama vastu hai parantu zuddhopagaMgakI kathAse zuDhopayoga nahIM hotaa| (11947) . 7. koI bhI kAma karo utAvalI mata kro| (12 / 9 / 47) 6. jo kAma karo zAntise kro| prathama to kArya karaneke pahile acche prakArase nirNaya kara lo ki hama yaha kArya karane kI zakti rakhate haiM athavA nahI? yadi yogyatA na ho to usa kAryake karanekA sAhasa na karo tathA jaba usa kAryake karaneke sammukha hoo taba anya kAryakI vyagratA mata rakkho / unAvalI mata karo, cittako prasanna vizuddhatA hI pratyeka kAryameM sahAyaka hotI hai| (1546/47) 9. zAntise kAma karo, AkulatA dUra karane ke lie azAnta honA pAgalapanakI ceSTA hai| ( 14 ) 10. svAdhyAyameM upayoga lagAnA, kisIse nahI bolanA, yadi koI galpa kare to use niSedha kara denaa| kevala mAgama kI kathA karanA, kisIkA sakoca nahIM karanA, kalimala doSako dUra karane ke lie apane anta:karaNase vicArapUrvaka kArya kro| parakI gurutA laghutAse hamako na lAbha hai, na hAni hai|| (1715448) 11. sarala vyavahAra karo, Abhyantara kaSAya mata karo, kisIke pariNAmako dekha harSa viSAda mata (221548) (zeSa pRSTha 34 para) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 bIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana mI dharmazAra: svAmI samantabhadra kA gRhasyAcAra-viSayaka dhatyuttama prAcIna grantha, mustAra zrIyupakhakira jI ke vivecanAtmaka hindI mAdhya aura maraNAtmaka prastAvanA se yukta, jilda, - prazasti saMgraha grAma 1 saMskRta aura prAkRta ke 171 prakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM ghora paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / patha-prazasti saMgraha bhAga 2 : apa ke 122 aprakAzita granthoM kI prathastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha paMcapana sambhakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita saM. paM. paramAnanda zAstrI / sajilda / samAtintra ra iSTopadezAtmakRti paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita : : pRSTha saMkhyA 74 sajilda 7-00 belagola aura jinake anya tIrtha zrI rAjakRSNa na nyAya-dIpikA pA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 0 10.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vivAda prakAza sAyAta mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva bhI mamarAcArya ne kI, jisa para bhI patiSAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra loka pramANa pUrNisUma liye sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta-zAstrI | upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM puSTa kAgaja aura kapar3e ko pakkI jilda / 25-00 7.00 - ratnAvalI zrI milApatra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA surance (dhyAnastava sahita ) : saMpAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI mAnaka dharma saMhitA : zrI dayAsiMha sodhiyA 12-00 5-00 jaina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : saM0 paM0 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.00 jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmacandra zAstrI, bahucacita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita Jain Monoments: TI0 ena0 rAmacandra ... Jaina Bibliography: Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) AjIvana sadasyatA zulka : 201.00 30 bArSika mUlya : 6) 40, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise PX-00 5-50 3-00 vidhAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDa lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / 2-00 82-00 Per set 600-00 maNDala sampAdaka parAmarza madana DA0 jyotiprasAdana, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdana- zrI pAtra prakAza jaina batA, mIra sevA mandira ke lie, goThA briTiva ejensI, DI0-101 sIpura-11 - bAbUlAla mui Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 38 : ki0 2 bIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra) isa aMka meM- viSaya pR0 1. jinavANI stuti 1 2. mucchA parinho butto : DA0 jyoti prasAda jaina 2 3. 50 ziromaNidAsa kRta dharmasAra satasaI krama ---zrI kundanalAla jaina priMsipala 4. bha0 mahAvIra janma sthAna viSayaka vivAda DA0 jyoti prasAda jaina 5. pUrva madhyakAlIna bhArata meM naitika dharma kA patana -pradIpa zrIvAstava 12 6. grAma pagArA kI jaina pratimAe~ -narezakumAra pAThaka 7. zAntinAtha purANa meM pratibimbita kathAnaka rUr3hiyAM ku0 mRdulA 8. dharma dhyAna kA svarUpa evaM bheda -- paM0 narendra kumAra jaina, sorayA 1. kuverapriya seTha kI kathA 10. jaina hone meM bAdhaka : mUrcchA-bhAva-parigraha - padmacandra zAstrI, naI dillI 11. jarA socie -sampAdaka EUR 17 15 21 23 25 26 apraila-jUna 184 prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bI-vANI se saMsAra meM parigrahahI pAMca pApoM ke utpanna hone meM nimitta hotA hai| jahA~ paribaha hai hAmaha bahA rAga.hAM rAga hai vahIM mAramA meM AkusatA rUpa duHkha hai bora vahIM sukha guNa kA pAsa hai, aura subaguNa bAta kA nAma hI hisA hai| saMsAra meM jitane pAra hai unakI jar3a pariyara hai| prAnako bhArata meM badasaMkhayaka manuSyoM kA bAta ho gayA hai yA ho rahA hai usakA mUla kAraNa parigraha hI hai| yadi hama isase mamatva ghaTA dekheM to agaNita jIvoM kA cAta svayameva na hogaa| isa aparigraha ke pAlane se hama hisA pApa se mukta ho jAte hai aura ahiMsaka bana sakate haiN| parigraha ke tyAge binA hisA-tattva kA pAlana karanA asambhava hai / bhAratavarSa meM jo yAgAdika se hiMsA kA pracAra ho gayA thA usakA kAraNa yahI pralobhana to hai ki isa pAga se hamako svarga mila jAyegA, pAnI barasa jAvegA, annAdika utpanna hoMge, devatA prasanna hoNge| vaha sarva, kyA yA pariSada kI bobA / yadi parigraha kI cAha na hotI to niraparAdha jantuoM ko kauna mAratA? Aja yadi isa parigraha meM manuSya Asakta na hote taba yaha 'samAjavAda' yA 'kamyuniSTavAda' kyo hote ? Aja yadi parigraha ke dhanI na hote uba ye har3atAle kyoM hotI? yadi parigraha pizAba na hotA taba jamIMdArI prathA, rAjasattA kA vidhvaMsa karane kA avasara na AtA? yadi yaha parigraha-pizAca na hotA taba kAMgresa jaisI svarAjya dilAne vAlI saMsthA virodhiyoM dvArA nindita na hotI aura ve svayaM inake sthAna meM adhikArI banane kI ceSTA na karate? Aja ' yaha parigraha pizAca na hotA to hama ucca haiM, ye nIca haiM, yaha bhevana hotA / yaha pizAca to yahA~ taka apanA prabhAva prANiyoM para jamAye hue hai jisase sampradAyavAdiyoM ne dharma taka ko nijI dhana mAna liyA hai| aura dharma kI sImA bAMdha dI hai / tasvadRSTi se dharma to 'mAtmA kI pariNati vizeSa kA nAma hai| use hamArA dharma hai yaha kahanA kyA nyAya hai? jo dharma caturgati ke prANiyo meM vikasita hotA hai use ine-gine manuSyoM meM mAnanA kyA nyAya hai? parigraha pizAca ko hI yaha mahimA hai jo isa kueM kA jana tIna varSoM ke lie hai, isame yadi zUdroM ke ghar3e par3a gae taba apeya ho gayA ! jabaki TaTTI meM se hokara nala mA jAne se bhI jala peya banA rahatA hai ! astu, isa parigraha pApa se hI saMsAra ke saba pApa hote haiM / zrI vIra prabhu ne tila-tuSa mAtra parigraha na rakhake pUrNa ahiMsA vrata kI rakSA kara prANiyoM ko batA diyA ki kalyANa karane kI abhilASA hai taba daigambara pada ko aMgIkAra kro| yahI upAya saMsAra bandhana se chUTane kA hai| pariyaha anarthoM kA pradhAna utpAdaka hai yaha kisI se chiza nahIM, svayaM anubhUta hai| udAharaNa kI AvazyakatA nahIM, AvazyakatA usase virakta hone kI hai / AvazyakatAyeM to itanI haiM ki saMsAra ke saba padArtha bhI mila jAve to bhI unakI pUrti nahIM ho sakatI / ataH kisI kI AvazyakatA na ho yahI AvazyakatA hai| saMmAra kA pratyeka prANI parigraha ke paMje meM hai| kevala santoSa kara lene se kucha hAtha nahIM AtA / pAnI vilor3ane se ghI kI AthA to asambhava hI hai chAMcha bhI nahIM mila sakatA / jala vyartha jAtA hai aura pIne ke yogya bho nahI raha jAtA hai| parigraha kI lipsA meM Aja saMsAra kI jo dazA ho rahI hai vaha kisI se ajJAta nhiiN| bar3e-bar3e prabhAvazAlo to usake cakkara meM aise phaMse haiM ki ve garIba dIna-hIna prajA kA nAza karAkara bhI apanI Teka rakhanA cAhate haiN| jo kahatA hai, "hamane parigraha chor3A" vaha abhI sumArga para nahIM aayaa| rAmabhAva chor3ane se para padArtha svayameva chUTa jAte haiM / arthAt lobhakapAya ke chUTate bhI dhanAdika svayameva chUTa jAte haiN| pakhiha para vahI vyakti vijaya pA sakatA hai jo apane ko, apanoM, apanese, apane lie, apane dvArA Ara hI prApta karane kI ceSTA karatA hai| ceSTA bora kucha nahI, kevala antaraMga me para padArtha meM na to rAma karatA hai aura na deSa karatA hai| (varNI vANI se sAbhAra) mucanA:--vIra sevA mandira sosAyaTI kI sAdhAraNa sadasyatA kA pichalA va AgAmI varSa kA sadasyasA-zulka jina sadasyoM ne nahIM bhejA hai, unase Agraha hai ki sahaspatA-zulka avilamba bheja hai| saMsthA kA Arthika varSa jUna me samApta hotA hai| sumAva bana : mahAsaciva aura sevA mandira, sosAyaTI 21 bariyAgaMja, naI dillI-2 - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oma mahaMm MADHumanen k - - - / LA // - paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyAsandhurrAvadhAnam / makalanavilasitAnAM virodhamathana namAmyanekAntama / / / vaSa38 kiraNa 2 vora sevA mandira, 21 dariyAgaMja. naI dillI-2 vIra- nirmANa gavata 2511, vi0 ma02042 apraila-jana 1985 jinavANI-stuti parama jananI dharama kathanI, bhAvapArako taranI ||prm0|| anagghioSa sApatako, acharajuta ganagharoM varanI ||rm0|| gi da nayana jogana ne, bhavina ko tatva anumrnaa| pithagnI gaDadaramara kI, nitthAtamamoha ko hagnI prm|| mukani maMdira ke bar3hane ko sugamaso marala nIsa nI / aMdhere kapa meM paratAM, jagana uddhAra ko karanI ||prmaa0|| tapA ke tAga meTana koM, karana amirata vacana jharano / kathaMcitavAda yAcarano, pravara ekAnta pariharinI ||prm0|| terA anubhava karata mokoM, bahuta prAnaMda ura bhagnI / jiryo maMmAra dukhiyA hUM, gahI aba grAna tuma maranI prm| araja 'budha' jana ko suna jananI, homerI jnmaanii| namaM kara jora mana-vaca te, lagAke mosa ko dharanI prm0|| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mucchA pariggaho vutto D DA. jyoti prasAda jaina aparigraha kA artha hai parigraha kA abhAva aura 'parigraha vaibhava se nahIM mApA jA sktaa| use kahate haiM jo AtmA ko sarva ora se ghere va bAMdhe purAtana jainAcArya kaha gae haiM ki jo nirgrantha hotA rakhatA hai-"parito gRha NAti AtmAnamiti -parigrahaH" / hai, bhItara-bAhara donoM se sarvathA niSparigraha hotA hai, vahI ghetana-acetana, ghara-jAyadAda, dhana-daulata Adi anaginata saccA cakravartI hotA hai-laukika cakravartI samrATa kA bAhya bhautika padArtha manuSya ko bAMdhe rakhate haiM / vaha aha- apAra vaibhava bhI usa mahAtmA kI divya vibhUti ke samakSa niza unake arjana, saMgraha, surakSA kI cintA meM tathA unake sarvathA nagaNya hai, heya hai| prasiddha dArzanika henaro DeviDa naSTa ho jAne yA china jAne ke bhaya se vyAkula rahatA hai| thoro kI ukti hai ki "sabase baDA amIra vaha hai jisake vaha unheM hI apanA jIvana-prANa samajhatA hai| ataeva ve sukha sabase saste haiM-AtmA kI AvazyakatAeM juTAne ke saba padArtha sAmAnyatayA parigraha kahalAte haiM / kintu, lie paisoM kI AvazyakatA nahI hotI / " golDa smitra vAstava meM svayaM ve padArtha parigraha nahIM hai, varan unameM jo kahatA hai ki "hamArI pramukha suvidhAeM va bArAmatalabiyAM vyakti kI mUchA hai, mamatvabhAva hai, Asakti hai, vahI hI bahudhA hamArI sarvAdhika cinnA kA kAraNa hotI haiM parigraha hai, aura isa parigraha kA mUla kAraNa usakI aura jaise-jaise hamAre parigraha me-hamArI dhana-sampatti me kAmanAeM, icchAeM, AkAMkSAe, loma, tRSNA yA AzA baDhottarI hotI jAtI hai| hamArI cintAeM bhI bar3hatI haiM / jisakA citta ina AzA-tRSNAdi vikAroM se grasta jAtI haiM, nitya navIna cintAeM utpanna hotI jAtI haiM, ho rahatA hai, usake pAsa aTUTa dhana vaibhava ho to bhI use zAyada isIlie kisI ne kahA ki jisane dhana kI sarvasukha va zAnti prApta nahIM hotii| isIlie eka zAyara ne prathama khoja kI, usI ne manuSya ke sAre duHkha bhI sAtha kahA hai ki hI sAtha khoja lie|" jamIyate dila kahAM harIpo ko nasIva / __apane dharma kI, svarUpa ko, AtmA aura citta kI ninnAnave hI rahe kabhI so na hue| zAnti ko prApta karane kA AdhAra dhana-sampatti yA paritRSNA prasta jIvoM ko kabhI bhI citta kI zAnti graha nahI hai, varan usake tyAga me, usakI AzA va tRSNA prApta nahI hotI / ve sadA ninyAnave ke cakkara meM par3e ke ghaTAne meM hI nihita hai| rahate haiM, kyoki purAnI icchAoM kI pUrti ke sAtha hI ahamaka pUchatA haiM vahAM jAne kI rAha kyA hai ? sAtha tRSNA kI sImA Age-Age bar3hatI jAtI hai| ataH jeba gara halkI kare hara jAniba se rAstA hai| baha dhanI hote hue bhI nirdhana haiM, vaibhava sampanna hote hue bhI jina mahAnubhAvoM ne 'parigraha poTa utArakara lIno cArita raka haiM-'sa hi daridrI yasya tRSNA vishaalaa'| vaha yaha paMtha' unhI ne Atmadharma prApta kiyA hai| jarA yaha socanA bhUla jAtA hai ki to zurU kIjie ki dhanavAna hone kI vaha kauna sI sImA dila kI taskI bhI hai jindagI kI khuzI kI dliil| hai ki jisa para pahuMcakara Apake aura adhika dhanavAna jindagI sirpha jarosIma kA paimAnA nahIM banane kI icchA samApta ho jAya ? svaya samajha meM bA jIvana ke sukha kA prayAsa citta kA santoSa va zAMti jAegA ki isa magatRSNA se pAra nahI pAyA jA sktaa| hai, mAtra dhana-daulata usakA mApa-daNa nahI hai-vaha vAhya - (zeSa pRSTha 3 para) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrI mahAvIrAya namaH" paM0 ziromaNidAsa kRta dharmasAra satarAI sampAdaka-kundana lAla jaina priMsipala caupAI vIra jinezvara panahu deva, indra narendra karata sata seva / aru bandoM ho gaye jinarAya, sumirata jinake pApa nasAya // 1 // (pR. 2 kA zeSAza) Azava madirAkSANAma Azava viSamaMjarI / AzAbhUtAni du.khAni prabhavantI dehinAm // yeSAmAzA kutasteSA mana. zuddhi zarIriNAm / atonairAzyamavalambya zivIbhUtA manISiNaH / / tasya matya-zruta vRtta-vivekastattvanizcayaH / nirmamattvaca yasyAzA pizAcI nirdhanagatA // bar3I bhayakara hai yaha dhanalipsA ! yaha tRSNA hI samasta dukho kI jar3a hai / isa AzA pizAcinI ke naSTa hone para hI satya, zrutajJAna, cAritra, viveka, tatvanizcaya aura nirbhamatva yA aparigraha jaise guNa AtmA meM pragaTa hote haiMusake rahate ve vyartha haiN| astu, parigraha meM nirAsakta rahane kA abhyAsa karane, usakA parimANa karane kA tathA ukta parimANa kI sImA ko nirantara ghaTAte jAne kA abhyAsa karane se hI vyakti zanaiH zaneH aparigrahI ho jAtA hai, aura sacce sukha evaM zAnti kA upabhoga karatA hai| isa sandarbha me jJAtavya hai ki kRpAlu jAtRputra bhagavAna mahAvIra ne padArthoM ko parigraha nahI kahA, varan una padArthoM meM hone vAlI mUchA yA bAsakti ko parigraha kahA hai na so parigraho vRtto nAya putaNa taainnaa| mucchA pariggaho vutto iha vRttaM mhesinnaa|| vartamAna je jinavara Isa, kara joroM nija nAUM (nama) siis| je jinendra bhAvI muni kahe, pUjahUM te maiM sura muni mahe // 2 // jina vANI panahu~ (praNam) dhari bhAva, bhava jala rAzi utArana nAva / puni bando gautama gaNarAya, dharma bheda jina diye batAya // 3 // AcArya kunda kunda muni bhaye, sumirata jinake saba dukha gye| aru je jinavara bhaye apAra, panahu tinahiM te bhava daghi tAra // 4 // sevU sakala kIti ke pAya, sakala pugana kahe samunnAya / jina sad guru kahi magala lahoM, dharmasAra zubha granthahi kahIM // 1 // jAnavanta je mati ati jAni, te puni prantha na sakai babAni / maiM nila rajja mUrakha ati sahI, kaha na sakoM jaise guru kahi // 6 // aru vA suna jo bahumada jana, to kaha sUraja kiraNeM garna / jinavara se e mana baca kAya, dharmasAra ke ho sukha dAya // 7 // bhavya jIva suni ke mana dharai, mUrakha suni bahu nindA kreN| sugati kugati ko yaha svabhAya, gahe jIva nahIM mailo jAya // 8 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 38 ki.2 anekAnta sunaha bhavya tuma thiru citu lAya, mukati pantha mAraga yaha Aya / zrAvaka jativara bheda AcAra, varNana kara sakala hitakAra || dIpa asaMkhya kahe jina rAya, jambU dvIpa tAme sukhadAya / meru sudarzana tAme kahai, dakSiNa dizA bharata varNanaye // 10 // Arya khaNDa puni sohai jahA, munivara viharai Araja thaa| tAmaiM magadha deza sukha khAni, svarga khaNDa manu utaryo Ani // 11 // rAjagRha tahAM nagara vasAi, bhoga bhUmi manu sohai Ai / dIsa jinavara bhuvana prakAsu, sura nara bandana A'ta tAsu // 12 // pUjA jAya bahu sarajana kara, mithyA doSa pApa pari hre| nara nArI manu devI deva, chAMDi kudharma kareM jina seva // 13 // rAja kara tahaM zreNika bhUpa, kAmadeva jIto nija rUpa / dAtA zIlavanta paravIna, taji kudharma jina dharmahiM lIna // 14 // satI zIlavanta rambhA samavAma, tinhakeM rAnI celanA nAma / rAjA rAnI sahita virAja, kAmadeva mAno sati chAje // 15 // vAriSeNa suta abhaya kumAra, indra upendra sohai doi sAra / avara aneka sohai zubha rAja, mana bAchita saba pUrai kAja // 16 // baiThi siMhAsana zreNika bhUpa, manI indra dhari prAyo rUpa / sabhA sahita dekheM nara Isa, vanapA (mA) lI nija nAyau sIsa // 17 // SaTRtu phUla phala Age dharai, dekhata dRSTi sabake mana hrai| gajA dekhata harSitagAta, vana mAlI bole zubha bAta // 18 // mahArAja rAjani ke rAja, puNya tumhAre saba sarai kAja / samozaraNa vipulAcala racI, rala padAratha motina khacau // 16 // prabhu zrI paura jinezvara deva, Aye, indra karata saba seva / sunikara rAjA hapita bhayo, sAna paMDi cali bandana gayo // 20 // dizA dekha tina sIsa na vAi, puni siMhAsana para baiThe jAi / mana bAMcchita bana pAlahi diyo, Ananda bherI nagara me kiyo // 21 // goThi sahita cAleU narendra, ana- maryAda bhayaU Ananda / mAna stambha jaba dekhe rAya, galita mAna saba hI ko jAya // 22 // ratha te utari pAyade bhaye, jaya jaya karata sabhAme gye| zrI jinendra jaba bande jAya, janama janama ke pApa nasAya // 23 // doU kara jor3i pradakSiNA daI, nirmala mati rAjA kI bhaI / sIsa navAi jinendrahiM pekhiyo, janama saphala gajA dekhiyo // 24 // aSTa bheda vidhi pUja karAya, jAte AvA gamana nasAya / tuma jinendra tribhuvana AdhAra, mukti kAminI tuma ura hAra // 25 // niSkalaMka paramAtamA Isa, vItarAga pAvana jagadIza / jyoti rUpa nirajana zuddha, cidAnanda bhagavAna subuddha // 26 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ziromavikAsa kRta dharmasAra satasaI ajara amara tuma dIna dayAla, puruSottama pAvana jagapAla / tumharo dhyAna dharai ra koi, tyAgi deha paramAtama hoi // 27 // aSTa bheda vidhi pUja karAya, jAta AvAgamana nAya / tuma jinendra tribhuvana AdhAra, mukti kAminI tuma ura hAra // 25 // jo nara pUja tumhArI kara, bhava sAgara mo lIja tr| jo jasa karai tuhAge Aya, tAkI kIrati rahI jaga chAya // 28 // jo nara zaraNa mhAro leTa, mo bhava dukha jalAjali dei / jo tumharo panu rAkhe deva, surapati Aya kara tamu seva // 26 // gaNadhara deva jo mani ati sAra, tabahu na tuma guNa pAvahiM paar| hamase nara jau dopani bana, tuma guNa jAina hamamoM garna // 30 // namo namo tuma dayA nivAsa, namo arahanta namo guNa vAsa / tumharI sevA yaha phala pAU, jAteM bhava sAgara tari jAUM // 31 // iha vidhi rAjA sukRta kamAe, kSAyaka samakita phala tina pAe / puni zreNika tava gaye tahA, gautama gaNaghara baiThe jahA~ // 32 // doU kara joDi ju bande pAya, puninara koThA baiTha jAya / azoka vRkSa jaba dekho bhUpa, zoka rahita pekho nija rupa // 33 // puNya vRSTi varaseM asarAra, mahA sugandha sakala hitkaar| causaTha cavara Dhora surarAya, candrakiraNa dosa adhikAya // 34 // siMhAsanatrika tApari dIsa, antarIkSa kamalAsana Isa / tIna chatra Upari ati rahe, tIna loka kI prabhutA kahai // 3 // bhAmaNDala dhuni adhika pakAsa, koTi sUrya zazi chavitahi nAsa / dudubhi deva bajAvahiM tAra, ___ sAr3he bAraha koTi apAra // 36 // jinavara vANI jabahuM chala, sakala jIva ke saMzaya gala / dvAdaza jaga muni gaNadhara kahaiM, sakala jIva munika mana dharaM // 37 // zreNika pUcha mana baca kAya, dharma bheda kahie samunmAya / mvarga mokSa phala kaise hoya, mo kRpA kari varaNe soii||30|| zrAvaka jativara bheda hai jaise, so samujhAvo munivara tase / kase jIva cahugati meM para, kame jIva bhava sAgara tiraM // 40 // pagu andha nirdhana dhanavanta, nau paNDita pada pAvahiM santa / putra hIna bahu roga apAra, bahuta dukha bhugata sasAra // 41 // e puni avara kahai hita jAni, tuma upakAra karo sukha khAni / ___ dayA dAna dorja upadeza, jAteM tiraM sasAra azeSa // 42 // dvAdaza koThA ke saba prANI, zreNika prazna yaha mana maanii| dhanya dhanya zreNika tuma upakArI, gaNadhara pUcha saba hitakArI // 4 // dohA hasta kamala doU jor3ikara zreNika prazna ju kIna / manameM atir3hatA maI, subhaye dharma para lIna men Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 varSa 38, ki02 zrI jina caraNa hRdaya raha sakala kauti upadeza / cAra labdhi iha jIva ke, bhaI ananta ju vAra / paNDita siromaNi dAsa koM zivapura-dehu-praveza // 4 // karaNa labdhi jaba Ava hI, upaje samakita sAra // 8 // iti zrI dharmasAra anya bhaTTAraka zrI sakala kotiupadezAt paNDita ziromaNi viracite rAjA munu zreNika samakita ko vAsa, meNika prazna karaNa varNano nAma prathamo sandhi // 1 // samakiti utpati cinha vinAsa / atha dvitIya sandhi prAramyate : bhUSaNa, dUSaNa, haiM aticAra, puni guNa varano aSTo sAra // 6 // caupAI prabhu mukha nirmala dhvani jaba ThaI, atha samyaktva yathA satya pratIti avasthA jAkI, ardha mAgadhI vANI tthii| samatA saba soM dina dina taakii| dvAdazAMga muni gaNa ghara kara, satya ko lAbha kSaNa kSaNa hoya, sakala bhavya ke pAtaka hre||1|| samakita nAma kahAvai soya // 10 // gaNadhara kahai sunirmala vANI, suna zreNika tuma thira cita aanii| atha utpatti dharma mUla samyaktva kahAve, ke to sahaja Upaja Aya, jAteM jIva mahA sukha pAvai // 2 // ke munivara upadeza batAya / cAro gati meM samakita hoI, jinavara vANI nizcaya kara, yaha utpatti jo tuma loI // 11 // guru nirgrantha satya mana dharai / dayA dharma kahie saMsAra, aba cinha yaha samakita tAra bhava pAra // 3 // ApA para soM kara vizeSa, sAta prakRti jaba upazama kara, upaja nahI sandeha azeSa / upazama samakita tava jIva dhr| sahaja prapaca rahita hitakArI, puni sAtaU kI kara nirAsA, samakita cinha dharai sA cArI // 12 // kSAyaka samakita hai guNa vAsA // 4 // atha nAza dohA kachu upazama kachu nAsai loi, jJAna garva mati mandatA, niThura vacana udgAra / vedaka samakita kahie soi| rudra bhAva Alasa dazA, nAza pAMca prakAra // 13 // tInoM mili puni navadhA bhae, aba dUSaNa dasadhAbheda avara jina kahai // 5 // citta prabhAvanA mana meM ThAne, heya upAdeya lakSya na jAne / aba samakita utpatti, cinha, nAsana, bhUSaNa, dUSaNa, dhAraja sahaja haraSatA hAya, pravAnajupaca bhUSaNa soya // 14 // aticAra guNa, gati, phala varNana kamyate aba dUSaNa SaT anAyatana mUr3ha trika, mada aSTaujiya jAni / adha, apUrva, banavRtti trika, karaNa kara jo koh| zaMkAdika aSTo kahai, e paccIsa vakhAni // 15 // mithyA granyi vidAri ke guNa prakaTe samakita hoi||6|| aba SaT anAyatana sAta bIsa je tatva hai, vartata tIno kAla / kuguru kudeva kudharma dhara kuguru kudeva kudharma / tinake bheda vicAra meM, samakita hoya tatkAla // 7 // inakI kara sarAhanA, yaha SaT anAyatana karma // 16 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0ziromanivAsa ta dharmasAra satasaI aba mUha praya deva kudeva ju ekahU jAna, suguru kugaru jo samakari mAna / zAstra kuzAstra ju ekahu lahai, mUr3ha tIna e sadguru kahai // 17 // aba aSTa mada jAti lAbha kula rUpa vaya, vidyA tapa adhikata jAni / eka aSTau mada hai dukhadAI, inakI saMgati durgati jAI // 18 // atha zaMkAdika boSa AzakA asthiratA vAchA, mamatA dRSTi sadA dura gchaa| vatsala rahita doSa para bhASa, citta prabhAvanA mAhi na rAkha // 19 // aba aticAra loga hAsa bhaya bhoga ruci dharai, agra soca thiti nizcaya kreN| mithyA Agama bhakti prakAsa, mRSA adarzano sevA bhAsa // 20 // ___apa aSTa guNa deha bhoga sasAra vinAmI, inate jabanara hoya udaasii| inakI sagati durgati lahie, savega bhAvanA tAsauM kahie // 22 // na koU kAhU ko hitakArI, na hama kAhU ke atibhaarii| Apa Apuko Apahi bAdhe, yaha nirveda bhAvanA sAdha // 23 // para nindA kInhe santApa, para ko du:kha diye bahu pApa / apanI nindA Apuhi kara, __so samakita ko guNa le tiraM // 24 // vratI sAdhu dekhe sAcArI, tAkI mahimA kIjai bhaarii| jo viSayI kI mahimA kara,sonara nizcaya durgati bhara // 25 // dayA dAna saba hI ko dIja, kSamA bhAva saba hI so koja / dukha sukha nidAna na kabahuM kare, so samakita pacama guNa dharai // 26 // navadhA bhakti kahI guru jaisI, kI Apa jinivara kI taisii| Apanu karahi aura so kaI, aSTama guNa samakita ko lahaI // 27 // jJAnI vratI asahAyI dekheM, yatI sAdhu jo rogI pekheN| tAko sahAya karai nija heta, yaha vatsala gaNa jAno ceta // 28 // asa thAvara je koI jAna, sUkSma, vAdara jiya meM Ane / dayA jIva kI pAlaha vIra, anukampA guNa jAnahu dhIra // 26 // e AThahu guNa mAvahiM jabahI, jiyako Upaje samakita tavahI / puni pAcahu mithyAtva nasAvaM, samakita nirmala tava jIva pAye // 30 // atha paMcamithyAtva ke nAma kavita ikatIsA prathama ekAta nAma mithyAtva, abhigrAhika dUjo viparIta, Abhinivazika gota hai| tojo vinaya mithyAtva, anAvigraha nAma jAkI, cautho saMzaya jahAM cita bhaMvara kaisoM pota hai| pAMcamoM ajJAna anabhogI, kagahala rUpa jAke udaya cana acetana so hota hai| yahI pAcoM mithyAtva bhramAve jIva ko, jagata meM unake vinAsa samakita ko udota haiM // 31 // atha ekAnta jo ekAMta pakSa mana AnaM, maya aneka jo bheda na jAne / mRSAvanta haTha dakSa kahAve, so ekAMta mithyAtva kahAvai // 32 // aba viparIta Adi anta je bheda batAe, suni saba guna gharake mana bhAye / tAko uthapi ju nautana dharai, soviparIta mithyAta barca // 3 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, 38, ki.2 anekAnta apa vinaya dohA deva kudeva suguru kuguru garna samAna jo koii| namai bhakti so sabaniko, vinaya mithyAnvI soI // 34 // atha sazaya jo nAnA vikalapa gahai, rahai hiye hairAna / thira ke tatva na zraddha hai, so jiya sazaya pAna | // 35 // atha ajJAna : caupAI nijako sukha dukha jAne hai ceta, parapIDA jo karai suceta / apane svAratha pahiM satAva, so ajJAna mithyArA kahAvai // 36 // atha sAdimithyAtva mithyAtva sakala jo upazama kara, ____ atha bheda budha pApahiM hare / phara udaya mithyAtvahi AvaM, sAhu sAdi mithyAtva kahAvai // 37 // aba anAdi mithyAtva upazama bhAva na kabahuM bhayo, antakAla jIva bhramani gayo / mamatA magana vikalapa ha raho, anAdi mithyAtva yaha sadguru kaho // 38 // atha mithyAtva karanI aru mithyAtva karanI dukhadAI, tajie samakita hetu ju bhaaii| . hAthI ghor3o baila ju gAya, pUjA inakI hai dukhadAya // 39 // pUraba pApa kara jIva ghora; taba jIva mara ke hoya ju Dhora / jo nara pUjA inakI kara, so nara nizcaya durgati para // 40 // bar3a, pIpala, Umara AvarI, tulasI dUba nigodaha bharI / inakI sevA jo nara kare, so nara nizcaya durgati parai // 41 // vyatara bhUta satI zItalA, sUraja diyA (dIpaka) candra kI kalA / yakSa nAga graha devI jAne, nadI hoya je Ayudha mAne // 42 // gobara thApi ju pUjA thAna, gAya mUtra le mukha me Ane / baveM (bonA) bhujariyA moTeM bhUTha, kare zrAddha jAni jana rUTha // 43 // 5 puni avara suno tuma rAjA, tajie samakina hetu ke rAjA / mithyA mAraga choI raho, so samakita jIva nizca lahau // 4 // atha samyaktva mahimA thAvara vikala traya kahai, nigoda asainI jAni / mlecchakhaMDa je jina bhaNa, kubhogabhUmi mana Ani // 45 // SaT agha bhUmi ju naraka kI, khoTI mAnuSa jAti / tIna veda hoi veda puni, e jAno dukha pAti // 46 // caupAI jaba samakita upaje suni bhUpa, e saba padavI dharai na rUpa / yaha maba mahimA samakita jAni, hoI jIva ko saba sukha khAni // 47 // nara gati meM nara Izvara hoya, devani me pati jAno soya / iha vidhi bhava jIva pUraNa kara, puni so mukti ramaNI ko barai // 48 // nabha meM jaise bhAnu hai Isa, ratnani me citAmaNi dIsa / kalpa vRkSa vRkSani meM hAra, deva jinendra debani meM sAra // 46 // sakala nagani (parvata) meM meru hai jaise, saba dharmani meM samakita taise / yahI jAni jIva samakita dharI, bhava sAgara dukha jAte tarI // 50 // (zeSa pR016 para) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. mahAvIra janmasthAna viSayaka vivAda O. jyotiprasAra jaina kaisI vicitra bAta hai ki prAcIna bhArata ke sarvamahAna ke viSaya meM kaI-kaI mata bheda hai-nirvANabhUmi pAvA yA parama puruSoM meM parigaNita nigrantha-zramaNa jaina paramparA ke pAvApurI ke kama se kama cAra vikalpa sAmane bAye, antima tIrthakara nigraMnya-zAtaputra bhagavAna vardhamAna kevalajJAnasthala, RjupAlikAnadI taTavartI bhikagrAma ke mahAvIra (569-527 IsApUrva) jaise asadigdha rUpa se bahiuMdyAna kI sthiti mAtra anumAnAdhArita hai, aura aitihAsika vyaktitva ke pAvana jIvana se sambaddha pramukha jJAtRkhaNDavana nAmaka unakI dIkSAbhUmi ko kyoMki janmasthAnoM kI pahacAna abhI taka sunizcita nahIM ho pAI- bhUmi kuNDapura kA nikaTastha bana sUcita kiyA gayA hai, unakI janmabhUmi, dIkSAvana, kaivalya prApti sthAna aura janmabhUmi kI mAnyatA ke sAnyatA ke sAtha hI usake bhI nirvANa bhUmi kI sahI-sahI cinha Aja bhI vivAda kA tIna vikalpa ho jAte haiN| chadamasthakAla tayA taduparAnta viSaya banI huI hai| unakA jIvana, vyaktitva eva kRtitva bhI unhoMne kina-kina sthAnoM meM vihAra kiyA, yA kahAMAdhunika itihAsa vettAo kI dRSTi se bhI pramANa siddha kahAM unakA samavasaraNa gayA, taviSayaka paryApta UhApoha zuddha itihAsakAla kI paridhi ke bhItara Ate haiN| unake ke pazcAta bhI uname se aneka sthAnoM kI pahicAna suninirvANoparAnta ke gata aDhAI sahasra varSoM meM unakI ziSya zcita nahIM hai-kevala rAjagRha (vartamAna paTanA jile kA paramparA ke AcAryoM kI tathA unake dvArA purnagaThita muni- rAjagira) aparanAma pavazIlapura, jo mahAvIra yuga meM AyikA-zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha sagha kI paramparA magadhadeza evaM sAmrAjya kI rAjadhAnI thI, aura jisake prAya: sampUrNa bhArata mahAdeza vyApI hokara avicchinna vipulAcala, vaibhAragiri Adi para bhagavAna kA samavasaraNa rahatI AI hai| prApta zilAlekho me unake ullekha I0 pUrva aneka bAra jahA aura unakA loka kalyANakArI divya pAcavI zatI se unakI pratimAe~ athavA kalA meM unake upadeza haA, kI pahicAna evaM sthiti hI sunizcita hai| mUttIkana tIsarI zatI I0 pUrva se aura likhita sAhitya uparokta prAntiyo kA eka kAraNa to zAyada yaha meM bhI IsvI san ke prArambha ke pUrva se hI unake ullekha rahA ki bhagavAna mahAvIra kI paramparA ke prArambhika tathA jIvana kI ghaTanAo ke sandarbha milane lagate haiM- AcArya, kamase kama lagabhaga cha:-sAta zatAbdiyo paryanta, jaina sAhitya meM hI nahIM, brAhmaNa eva bauddha paramparA ke sarvathA nirArambhI niSparigrahI jJAna-dhyAna-taporata nigrantha prAcIna sAhitya meM bhI unake ullekha prApta hote haiN| vanavAsI santa rahe, jinakA lokasaMgraha tathA sthUla itihAsa unake pacakalyANaka sthAna bhI pavitra tIrtha kSetro ke rUpa me jaise laukika jJAna ke prati upekSA bhAva rahA / ataeva, vandanIya rahate Aye haiM / deza ke anaginata jina mandiro me yadyapi usa kAla me bhagavAna mahAvIra se sambaddha sthAna jaina parama upAsya ke rUpa me unakI pratimAeM pratiSThita haiN| dharma ke pramukhagar3ha yA kendra rahate rahe, tatsambandhita bhaugovibhinna prAcIna eva arvAcIna bhASAo tathA vividha lika evaM aitihAsika sUcanAe~ bhAvI santatiyoM ke lie zailiyoM meM racita unase sambandhita sAhitya bhI vipula haiN| surakSita nahI raha paaii| dUsare, ukta kAla ke uparAnta, kintu jabaki unake pUrvavartI RSamAdi-pArzvanAtha paryanta jaba jainAcAryoM kI aitihAsika jijJAsA jAgata bhI huI to 23 tIrthaMkaroM ke janma-dIkSA-jJAna-nirvANa sthala, ekAdha ve sthAna kAla doSa se-prAkRtika, Apika Adi aneka apavAda ko chor3akara, prAyaH asadigdha rUpa se sunizcita kAraNoM se-jainajanazUnya ho gaye, uname jo sundara evaM rahate Aye haiM, svaya bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi vizAla mahAnagara the ve bhI adhikAMzataH dhvasta evaM nirjara dIsAvana, kaivalya prApti sthala aura nirvANa kSetra kI sthiti hokara zanaiH-zana: vismRti ke garbha meM vilIna ho gaye Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa, ki02 anekAnta paramparA anuzrutiyoM meM unake nAma mAtra baca rahe / lagabhaga bAvastI, sAketa, prayAga, kauzAmbI, kampila, sAranAtha eka-Der3ha sahastra varSa ke isa andhAntarAla kA pariNAma yaha Adi bauddha anuzrutiyoM ke mahatvapUrNa sthAnoM kI khoja evaM huA ki loga unakI ThIka sthiti kI pahicAna bhI bhUla pahicAna kI gii| kintu svaya bhagavAna buddha ke pitA kI gye| uttaramadhya kAla, arthAta gata cAra-pAMca zatAbdiyoM rAjadhAnI kapilavastu kI nizcita pahicAna abhI nahI ho me j| vyApAra vyavasAya yA anya aise hI kAraNoM se anya pAI hai / unako janmasthalI lumbini kI sthiti bhI sarvathA pradezoM ke jaina bihAra-bagAla ke pramukha nagaro meM jAkara sunizcita nahIM hai aura unake jIvana se sambandhita malloM bamane lage to unhone apane bhagavAna mahAvIra sambandhI kI pAvA kI pahicAna bhI, jahA~ cunda luhAra ne unheM tIrthasthAnoM kI khoja kii| jahAM kucha Thosa AdhAra mile "zUkara maddAva" kA AhAra diyA batAyA jAtA hai, jise tathA rAjagira viSayaka, athavA apekSAkRta kucha purAtana khAkara kucha hI samaya pazcAt kuzInagara me unakA parimAnyatA prApta huI yathA pAvApura viSayaka, unhe to mAnya nirmANa huA / abhI vivAdastha hai-devariyA jile ke kara hI liyA gayA, aura jahAM yaha suvidhA nahI vahAM anu- paDaraunA, papaura aura saThiyAvaDIha-phAjilanagara, tIna mAna, kalpanA, athavA kisI bhaTTAraka yA yati kI preraNA vikalpa prastuta kiye jAte haiM / antima sthAna ko pAvAse tIrtha sthApanA kara lI gaI / bhagavAna kI janmabhUmi ke nagara nAma dekara aneka jaina use hI mahAvIra ko nirvANa viSaya meM kucha aisA hI huA lagatA hai / digambaro ne bhUmi bhI mAnane lage haiN| rAjagira ke nikaTastha nAlandA ke khaNDaharo ke usa pAra prAcIna bauddha sthAnoM kI khoja ke silasile me vajjisthiti baDAgAva ke bAhara mandira nirmANa karake janmabhUmi gaNa sagha kI kendra videha dezastha mahAnagarI vaizAlI kA kRNDalapura kI sthApanA kara lI aura zvetAmbaro ne mugera anusandhAna bhoM cAla thA / antataH gagAnadI ke uttara meM, jile me jamuI ke nikaTa sikandarA prakhaNDa ke eka gAMva ko uttarI bihAra ke mujaphpharapura jile meM sthita basAr3ha yA jisa lachADayA lichuAr3a bhI kahate haiM, janma-sthAna baniyAbasADha nAmaka gAMva va Asa-pAsa ke kSetra ko prAcIna kI mAnyatA de dii| ye donoM mAnyatAe~ DeDha-do sau varSa vaizAlI ke rUpa meM cInhA gayA / isa viSaya me dezI-videzI purAnI prAyaH Adhunika hI haiM / kintu jaba eka mAnyatA jaina va ajaina vidvAno me prAyaH matabheda nahIM hai| cala pATanI hai to anuyAyI samudAya use pakaDakara baiTha jAtA sayoga se. mahAvIra-badakAla meM jisa vajijagaNasagha hai, umame parivartana karane se usakI bhAvanAoM ko Thesa kI mahAnagarI vaizAlI thI, usake gaNAdhyakSa licchavikulolagatI hai| tpanna mahArAja ceTaka the| unakI suputrI trizatA devI, lagabhaga DeDha sau varSa pUrva bhArata sarakAra ke tatvAva aparanAtha priyakAriNI evaM videhadattA, kuNDalapura, vadhAna meM deza ke vibhinna prAMto ke purAtAtvika sarvekSaNa prAtA ke purAtAtvika savakSaNa (kuNDapura, kuNDa grAma, kSatriyakuNDa, kSatriyakuNDa grAma yA kA kArya jora zora ke sAtha prArambha huaa| janarala basakaNDa) ke nareza sidvArtha ke sAtha vivAhI thI, aura isa kanipama Adi ye sarvekSaNa prAya. taba hI videzI the, aura mahAbhAga dampati ke mAtra hI tIrthakara mahAvIra the| uma mamaya taka bauddha dharma evaM bauddha anuzrutiyo se bhalI- pujyAdIya nirvANakti (pAcavI zatI I0) jinabhAMti paricita ho cuke the| ataH tatsambandhita prAcIna senIya harivaMza purANa (783 I0), guNabhadrIya uttarapurANa sthAnoM kI khoja aura pahicAna unakA prAthamika lakSya (lagabhaga 850I0) prabhUti purAtana digambara sAhitya me rahA / phAhayAna (cauthI zatI I0), yuvAna cvAga (sAtavI "videha dezastha kuNDapura" ko bhagavAna mahAvIra ko janma - zatI I0) prabhRti kaI cInI bauddha yAtriyo ke yAtrA- bhUmi sUcita kiyA hai| zvetAmbara paramparA ke AcArAMga, vivaraNa bhI unheM upalabdha the| ataH ukta bauddha sthaloM kI kalpasUtra, triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi purANa grayoM meM pahicAna me ina vRttAMtoM ko prAyaH mUlAdhAra banAyA usakA varNana "uttara kSatriya kuNDapura saniveza", kSatriyagayA / phalasvarUpa rAjagRha, pATaliputra, bodhigayA, nAlaMdA, grAma nagara, kSatriyakuNDagrAma nAmarUpo meM huA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 mahAvIra janmasthAna viSayaka vicAra astu, vidvatsamudAya kI adhikAMzataH yaha dhAraNA se yaha bAta pragaTa hai|" tadanantara zvetAmbara muni kalyANa AI hai videhadeza (uttarI bihAra) kI mahAnagarI vaizAlI vijayajI ne apanI pustaka "zramaNa bhagavAna mahAvIra" kA hI eka sanniveza upanagara athavA nAtidUra sthita nagara (pR. 25) me isI mata kI puSTi kI aura "Ajakala" gA athavA nAtidUra sthita nagara hI bhagavAna mahAvIra kI "Adhunika" kSatriyakuNDa (arthAta lachADa) viSayaka navIna janmabhUmi kuNDapura (kuNDagrAma vA kSatriyakuNDagrAma) thaa| mAnyatA kA khaNDana kiyA / zvetAmbarAcArya vijayendramUri prAcIna jaina sAhitya me bhagavAna kA eka vizeSaNa ne 1946 I. me prakAzita apanI pustaka "vaizAlI" meM "vaizAlika" bhI prApta hotA hai-isase bhI uparokta paryApta UhApoha karake anta me (pR. 40-41) likhA hainiSkarSa kI puSTi hai| hemacandrAcArya ne eka sthAna para "yaha spaSTa hai ki prAntivazalicchuADa ke nikaTa parvata ke ukta nagara ko "siddhArthapura bhI kahA hai| yativRSabha ne Upara ke sthAna ko kSatriyakuNDa mAna liyA gayA hai| yahAM "kuNDala" aura paTkha hAgama ke vedanAkhaNDa meM 'kuNDalapura' bhagavAna kA koI bhI kalyANaka-cavana, janma aura dIkSAnAma rUpa milate hai / nahI huaa| zAstro ke anusAra hamArI yaha sammati hai ki vartamAna gatI ke dvitIya dazaka taka vartamAna basA ke jo sthAna Ajakala bamADha nAma se prasiddha hai vahI prAcIna ke sAtha prAcIna baizAlI kA samIkaraNa prAya. sunizcita vaizAlI hai| damI ke nikaTa kSatriyakuNDagrAma thA jahAM ho cakA pA / sunane meM to yaha bhI AyA hai ki uttarI bhagavAna ke tIna kalyANaka hue the| DA. jagadIzacandra jaina bihAra ke chaparA Adi jilo ke jaina ukta sthAna ko ne bhI apanI pustaka "bhArata ke prAcIna jaina tIrtha" (banAjanmabhUmi mAnakara vahA pahale bhI jAte-Ate rahe hai| rama, 1952, pR0 28-26) meM likhA hai ki "mujaphpharapura kintu tIsare dazaka se usakA prabhUta pracAra bhI huaa| jile ke bagADha grAma ko prAcIna vaizAlI mAnA jAtA hai| jisameM paTanA ke injIniyariMga kAleja ke pro0 anantaprasAda vaizAlI ke pAsa kuNDapura nAma kA eka nagara thaa| yahA jaina lokapAla chaparA ke zrI kanhaiyAlAla marAvagI prabhani mahAvIra kA janma huA thA / kuNDapura kSatriya kuNDagrAma kaI sajjano ne vizeSa yoga diyaa| zanai zanaiH vaizAlI aura brAhmaNa kuNDagrAma nAmaka do mohallo me baTA thaa| bihAra nAma se banAr3ha meM eka jaina dharmazAlA tathA mahAvIra kuNDapura meM jJAtR NDa nAma kA sundara udyAna thaa| mahAvI. jinAlaya kA nirmANa huaa| sva. mAhU zAntapramAdajI kI na dIkSA grahaNa ko yo / Adhunika vasukuNDa ko kuNDapura preraNA eva dAnazIlatA ke phalasvarUpa vahA baMgAlI jana mAnA jAtA hai|" myAnakavAnI AcArya hastImallajI ke ahimA evaM prAkRta zodha samthAna kI sthApanA huii| prati gratha "jaina dharma kA maulika itihAma-prathama bhAga (jayavarSa bhagavAna mahAvIra jayantI utsava bhI vahA niryAta pura, 1971 pR0 350.352) me tathA pa0 banabhadra jana rUpa meM manAyA jAne lgaa| basAna me lagabhaga pAMca ki0 ko "bhArata ke digambara jaina tIrtha-dvitIya bhAga" mI0 kI dUrI para uttara dizA meM sthita eka sthala ke (bambaI, 1675 pR0 36.42) me bhI nAlandA vAle kuNDalasAtha vasukuNDapura kA samIkaraNa karake vahA bhagavAna ke pura aura lichADa vAle kSatriyakuNDa, dono ko hI AdhujanmasthAna ke atibhavya smAraka kA zilAnyAsa bhI mamA- nika evaM bhrAnti mAnyatAeM siddha kiyA hai, tathA basAr3ha roha pUrvaka ho cukA hai| (vaizAlI) ke kuNDapura ko hI janmasthAna sUcita kiyA hai| aneka pAzcAtya eva bhAratIya janetara vidvAno ke anya aneka vidvAno kA bhI yahI abhimata hai| atirikta bra0 zItala prasAda jI ne 1922 I0 me prakA- gata navambara 84 meM madhubana (Nibara jI) me Ayozita apanI pustaka "bihAra, bagAla, ur3ImA ke prAcIna jita tathAkathita semInAra meM yaha vivAda puna: uThAyA gayA jaina smAraka" (pR. 28) me spaSTa likhA thA ki "isI aura lachAr3a kA pUrA samarthana kiyA gayA / kintu usakI vaizAlI me jo kuNDagrAma hai vahI zrI mahAvIra svAmI kA siorTo evaM pratikyiAoM ko dekha se to nahIM lagatA ki janma sthAna hai| vahAM para tIrthaMkaro kI mUrtiyoM ke nikalane isa vivAda kA niver3A ho gayA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva madhyakAlIna bhArata meM naitika dharma kA patana [1000 I0 se 1200 ] pradIpa zrIvAstava vyAkhyAtA : agravAla kAleja, jayapura satItva ko naSTa kiyA / ' kathAsaritsAgara meM rAjAoM ke somezvara ke "mAnasollAsa" se isa kAla ke rAjAoM naitika patana kI aneka kathAe~ haiN|' hammIra mahAkAvya se ke jIvana para paryApta prakAza par3atA hai| dakSiNa-pazcimo- hame jJAta hotA hai ki cAhamAna rAjA harirAya ne apane bhArata ke cAlukya rAjA aise prAsAdo meM rahate the jiname rAjya kI pUrI Aya striyo aura nartakiyo ke cakkara meM Rtuo ke anurUpa kakSa the| ve Rtuo ke anurUpa hI khAdya ur3A dI thii|" aura peya kA sevana karate the| unakI aneka rAniyAM hotI madyapAna : thii| ve apanA adhikatara samaya astra-zastroM kI pratiyo- mAnasollAsa ke anusAra rAjA ko madyapAna nahI gitAo, hAthiyoM ke pradarzanoM, ghoDo ke polo jaise eka karanA cAhie kintu vivAha ke avasara para saba loga khela, pahalavAnoM kI kuztiyoM, mRgoM, baTero, mer3ho, bhaisoM madirA sevana karate the| goSThiyoM me rAja-parivAra ke loga, kabUtaro ke yuddhoM ko dekhane machalI mArane, zikAra karane, guDa, cAvala ke ATe, amUro aura nAriyala, kaTahala aura sagIta aura kahAnI sunane meM bitAte the| rAjasabhA meM Ama ke rasa se banI madirAoM kA sevana karake manoaneka pradezoM kI sundariyAM rAjA kA manovinoda karatI vinoda karate the| ina avasaro para striyAM bhI madirApAna thii| isI prakAra kA bhogavilAsa kA jIvana tatkAlIna karatI thii|' gyArahavI-bArahavI zatAbdI me pAnotsavoM anya rAjA vitAte the| unameM uma kartavya-parAyaNatA kA kA rAjakIya parivAroM meM sAmAnyataH Ayojana kiyA pUrNa abhAva thA jisa kA ullekha kauTilya ne apane artha- jAtA thaa| hemacandra ke anusAra jaba siddharAja garbha meM zAstra meM kiyA hai ki prajA ke sukha me hI rAjA kA thA rAnI mayaNalla devI ko madirApAna chor3anA par3A sukha hai| thaa|"lkssmiidhr" aura caMDembara" ke anusAra brAhmaNoM naitikatA kI dRSTi se ina rAjAoM kA jIvana bahuta ko gur3a, zahada aura cAvala se banI zarAba nahIM pInI girA huA thaa| ve baneka pradeza kI sundarI striyoM ke sAtha cAhie kintu kSatriya aura vaizya utsavoM ke anusAra aisA raMga-raliyAM karane meM apanA adhikatara samaya vyatIta karate kara sakate haiN| naiSadhacarita se hameM jJAta hotA hai ki the unheM prajA ke sukha kI lezamAtra bhI ciMtA na thii|' vivAha meM vyavasthA meM sammilita hone vAle vyaktiyoM ko kuMtala nareza paramardI naMgI striyoM kA nRtya dekhakara apanA madirA dI jAtI thii|" kathA-saritsAgara se jJAta hotA manovinoda karatA thaa|' baMgAla kA rAjA lakSmaNasena eka hai ki aneka vyApArI madirApAna karate the| kalhaNa ke cAMDAla strI ke sAtha sahavAsa karatA thaa|' vArANasI ke varNana se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai|" kSemendra ne rAjA jayacandra ne eka nAgarika kI patnI suhavA kA apa- "takSaka yAtrA" nAmaka utsava kA varNana kiyA hai jisameM haraNa karake use apanI paTarAnI banAyA / ' kalhaNa ne bhI loga khUba zarAba pIte the|" bilhaNa se jJAta hotA kAmIra ke kaI rAjAoM ke vyabhicAra-pUrNa jIvana kA hai ki striyAM bhI kAma-kIr3A se pUrva madyapAna karatI thiiN| vizada varNana diyA hai| kalaza aura harSa apanA pUrA samaya kumAra-pAla ne gujarAta meM zarAba banAne va pIne para prativiSayAsakti meM bitAte the| harSa ne apanI bahanoM taka ke bandha lagAnA cAhA thA kintu vaha aisA karane meM asamartha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva madhyakAlIna bhArata meM maitika dharma kA patana 13 rhaa|" isakA yahI artha hai ki gujarAta meM adhikatara atyAcAra se bacanA caahie|"maansollaas se" bora vyakti madyapAna karate the| isase yahI niSkarSa nikalatA hai| rAjanIti-ralAkara meM bhI kAyastho ke viSaya meM aise hI ki bhArata meM isa samaya dhanI parivAro me madyapAna ko vicAra vyakta kie gae haiN| kalhaNa ne kAyasthoM kI talanA burA nahI samajhA jAtA thaa| dImaka se kI hai| kSemendra nenarmamAlA meM kAyasthoM kI Atma hatyA: beImAnI, mUThe vyavahAra aura unakI rizvata lene kI Adata lakSmIdhara ne matsyapurANa ko uddhRta karate hue likhA kA spaSTa ulleja kiyA hai| unake atyAcAro ke kAraNa hai ki vArANasI meM apane ko agni me jalAkara, prayAga janatA ko nizcaya hI bahuta kaSTa sahana karane para hoNge| me saMgama para DUba kara aura amara kaTaka. parvata se kUdakara vyApArI vasAhakAra : narmadA nadI me DUbakara AtmahatyA karane se manuSya puNya kA bhArata ke vyApArI apanI ImAnadArI ke lie prasiddha bhAgI hotA hai| caulukya rAjA mUlarAja ne 6E I0 me the ki dUra-dUra se vyApArI yahA vyApAra karane ke lie siddhapara agni meM praveza karake prANatyAga kiyA thaa|" Ate the|" kintu kalhaNa ke varNana se jJAta hotA hai ki 1002 I0 me cadela rAjA dhaga ne praga meM AtmahatyA kazmIra me aneka sAhUkAra aise the ki Upara se to apanI kI thii| isI samaya zAhIya rAjA jayamAla ne mahamUda dhArmikatA kA dikhAvA parate the kintu vaise dharohara kA gajanabI se parAjita hokara agni meM praveza kiyA thaa| mAla uThAkara jAte the| vyApAriyo ko bhI kalhaNa ne kalacUri rAjA gAgeya deva ne 1040 I0 me apanI so ghokhebAja kahA hai|" hemacandra ke varNana se jJAta hotA hai rAniyo ke sAtha prayAga meM Atma-hatyA kI thii|" 1068 ki gujarAta meM bhI aneka beImAna vyApArI the|" kathAI0 me cAlukya rAjA somezvara prathama ne tugabhadrA me DUba magliAgara meM bhI beImAna vyApAriyo kI aneka kathAeM kara" pAla rAjA rAmapAla ne 1120 I." me aura hai|4 uparyukta vivecana se spaSTa hai ki gyArahavI tathA jayacandra ne 1194 I0 me AtmahatyA ko / uparyukta bArahavI zatAbdI ke bhAratIya vyApArI apane ucca naitika vivecana se spaSTa hai ki isa kAla ke rAjA kaI bandhana me stara se bahuna gira gae the| mukta hone kA bahAnA karake Atma hatyA karane me hI puNya vezyA: samajhate the| ina Atma hatyAo se mamAja kA kyA pUrva madhyakAlIna bhArata meM prAyaH sabhI nagarI meM kalyANa ho sakatA thA / upaniSado ke anusAra to Atma- vezyAeM rahatI thii| sakhyAkara nandI ne rAmAvatI kI hatyA karanA bhIratA hai aura kartavya vimukha honA hai isa- vezyAo kA vizada varNana kiyA hai|"dhopii ke anusAra lie hame ise naitika patana kA dyotaka mAnane meM lezamAtra lakSmaNasena kI rAjadhAnI vijayapura me bhI aneka vezyAe' bhI sandeha nahIM hai| rahatI thii|" kSemedra ne bhI mathurA aura zrAvastI kI bhraSTAcAra: vezyAmo kA ullekha kiyA hai| kSemendra ke varNana se zAta bhAgavata purANa ke anusAra rAjA ko amAtyoM aura hotA hai ki dhanI vyaktiyo ke ikalaute putra aise navayuvaka coroM se prajA kI rakSA karanI caahie| kSemendra ke anu- jinake pitAo kI mRtyu ho gaI thI, rAjAo ke amAtya sAra bhI rAjA ko aise mantriyoM ko turanna pada se haTA vyApAriyoM ke putra, vaidya, kAmuka tapasvI aura rAjakumAra, denA cAhie jo rizvata leN|" lakSmIdhara ne likhA hai ki sagItA vidvAna aura zarAbI sabhI vezyAoM ke pAsa rAjA ko mantriyoM kI gatividhi kI pUrI jAnakArI rakhanI jAte the|" ye gaNikAeM aneka kalAoM meM pravINa hotI caahie| kalhaNa ne aise aneka mantriyoM ke udAharaNa die thii|" kumArapAla ne vyabhicAra, jue aura pazuhiMsA ko haiM jinhoMne avaidha DhaMga se apAra-dhana sampatti ikaTThI kara rokane ke lie aneka prayatna kie kiMtu vezyAvRtti ko lI thii|"dhnpaal ne bhI duSTa amAtyo kA ullekha kiyA samApta karane ke lie koI prayatna nahIM kiyaa| maansohai| lakSmIdhara ne likhA hai ki rAjA ko kAyasthoM ke llAsa se spaSTa hai ki rAjA loga jaba kaviyoM aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 18 ki.2 anekAnta vidvAnoM kI goSThiyoM kA Ayojana karate the usa samaya ke samaya bhI navayuvaka aura navayuvatiyAM, gAte nAcate aura gaNikAnoM ko bhI Amantrita kiyA jAtA thaa|" indra- aneka prakAra se manovinoda krte|" madanotsava ke samaya dhvaja ke utsava ke samaya bhI gaNikA-nigama ko nimantraNa bhI puruSa aura striyAM kAma-krIr3AeM karate the| bhejA jAtA thaa|" isase spaSTa hai ki samAja me gaNikAoM samAja meM itanA naitika patana hone kA pramukha kAraNa kA paryApta Adara thA aura santa aura jaina zrAvaka bhI saMbhavataH taMtrayAna kI lokapriyatA thii| taMtrayAna meM sabhoga unake sAtha sahavAsa karane meM apanI pratiSThA kI hAni ne dhArmika kRtya kA svarUpa le liyaa| bauddha tAtrikoM kA nahIM samajhate the / vizvAsa thA ki binA strI-sabhoga kie mokSa nahI mila devadAsiyAM: sktaa|" ve mAtA, bahana vA anya sambandhinI strI se bhI kucha vyakti apanI kanyAo ko mandiroM ko apita samoga karanA anucita nahI samajhate the| isa prakAra kI karate the| ye kanyAeM vezyAvRtti se jo dhana kamAtI thI anaitika vicArAdhArA ke phailane se janasAdhAraNa kI zakti mandiroM ke pujAriyo ko detI thii| inameM se kucha deva- nizcaya hI bahuta kama ho gaI hogii| aise niHzakta janatA dAsiyAM mandiroM meM nRtya karatI thii| hama guptottara kAla videziyoM ke AkramaNoM kA kaise DaTakara mukAbalA kara ke vivecana me kaha cuke haiM ki kucha saccaritra vyaktiyo ne isa prathA ko samApta karane kA prayala kiyA kiMtu rAjAo kaviyoM kA stara: ke virodha ke kAraNa ve apane isa kArya me saphala nahIM isa kAla ke kavi jaise bilhaNa aura jayadeva sahavAsa he| aisA pratIta hotA hai ki isa kAla meM devadAsiyoM kA vistata vivaraNa dene me lezamAtra kI sakhyA bahuta bar3ha gaI thii| karate / bilhaNa kA aura caurapaMcazikA kA varNana nizcaya ___ gujarAta ke mandiroM me hI 20 hajAra se adhika deva- hI vyabhicAra kA varNana pratIta hotA hai| jayadeva ke gIta dAsiyA thI .5. baMgAla ke ghumnezvara" aura brahma zvara govinda me bhI mathunika prema kA spaSTa vivaraNa milatA govinTa me bhI thanika pesa / mandiroM meM bhI aneka devadAsiyA~ rahatI thii| kaTaka ke hai| lakSmaNasena ne apanI ratikrIDAoM kA varNana apane eka nikaTa zobhanezvara ziva mandiro me bhI aneka devadAsiyA abhilekha meM kiyA hai| isase samAja ke naitika patana kA rahatI thii|" eka sAdhu dvArA sthApita badAyUM (uttara anumAna lagAyA jA sakatA hai| kazmIra ke lekhakomeM kSemedra pradeza) ke eka ziva-maMdira me bhI devadAsiyAM rahatI thii|" aura dAmodara gupta kA ullekha to hama pahale hI kara aura dAmoTara gaeta kA ullekha to - kazmIra" aura sAmanAthapura" ke madiro meM bhI aneka cake haiN| devadAsiyAM rahatI thii| jojalladeva cAhamAna ke do abhi- jilA. lekhoM (1090I0) se spaSTa hai ki usane svaya isa prathA gola bhAratIya kalA meM zidhayoM nivA: ko protsAhana diyA aura apanI santAna kA isa prathA kA uddezya dhArmika tathA dArzanika thaa| yaha saSTi aura pavitra isa prathA ko banda karane kA Adeza diyaa|" isakA yaha prema kA pratIka samajhA jAtA thaa| manuSya aura strI donoM pariNAma huA ki dhArmika utsavoM ke dhArmika svarUpa kA jIvana ke lakSya ke pUraka samajhe jAte the| kiMtu khajurAho isa kAla meM koI mahatva na rahA / ve Amoda-pramoda aura aura purI ke jagannAtha madira me jo maithunakriyAoM ke dRzya vyabhicAra ke avasara bana gae / lakSmIdhara ne kRtyakalpataru dikhalAe gae haiM ve nizcaya hI kAmottejaka haiN|" bhoja ne ke niyatakAlakAMDa meM udaka-sevA, mahotsava kA jo varNana atha samarAMgaNa sudhAra me likhA hai ki striyoM ko premI ke diyA hai usase spaSTa hai ki isa utsava ke samaya manuSya, sAtha sahavAsa karate hue citrita karanA cAhie / " maMdiroM strI aura bAlaka sabhI nirlajja hokara zarAba pIkara meM pUjA karane ke lie hajAroM bAdamI pratidina jAte the| azlIla gAne gAte aura sambhavataH cAhe jisake sAtha maha- uparyukta varNana se hameM yaha nahIM samajha lenA cAhie vAsa karanA bhI burA nahIM samajhate the|" kaumudI mahotsava ki samAja meM saccaritra, paropakArI aura dAnazIla vyakti Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva madhyakAlIna bhArata meM maitika varmakA patana bilkula nahI the / parantu aise pratIta hotA hai ki ye vyakti kre| bhAratIya darzana ke anusAra kartavya-pAlana karamA kevala apanI AdhyAtmika unnati ke lie prayatnazIla the| pratyeka vyakita kA dharma hai kyoMki pratyeka vyakti ko usake unhone samAja ke naitika stara ko UcA karane ke lie karmoM kA phala isa janma me yA AgAmI janma meM avazya koI sakriya upAya nahI kie / ima kAla meM aisA koI bhoganA pddegaa| rAjA kA caritra bAdarza honA caahie| koI satayA mahApuruSa nahI huA jisane jana-sAdhAraNa ko kyoki prajA adhikatara usI kA anusaraNa karatI hai| saMmArga para calane kI preraNA dI ho| rAjA bhI dhairya, kSamA, sayama, corI na karatA, pavitratA, prAcIna kAla ke bhAratIyo kA vizvAsa thA ki isa indriyo para niyatraNa, satya pAlana, vidyAbhyAsa, krodha na sasAra me pratyeka manuSya dharma, artha aura kAma tIna puruSArthI karanA Adi sAdhAraNa dharma kA pAlana karatA thaa| prajA ko karake apane jIvana ke lakSya mokSa kI prApti kara pAlana aura duSTa-nigraha ko rAjA apanA vizeSa dharma sakatA hai| ve tIno puruSArthoM ko mahatva deta the| kiMtu samajhate the| samAja me jo vyakti sAdhAraNa dharma aura unakA vizvAsa thA ki jIvana ke sUtro kA upabhoga aura varNAzrama dharma kA pAlana nahI karate the rAjA unheM daNa dhana kamAnA dono puruSArtha dharma kI sImA ke andara karake detA thaa| guptakAlIna samrATo ke yahI Adarza aura hI manuSya vAstavika sukha prApta kara sakatA hai| dharma kA vaidika kAla se guptakAla taka samAja kA naitika stara vivecana tIna rUpoM meM kiyA gayA hai| sAdhAraNa dharma, bahuta ucca rahA kiMtu guptotarakAla meM adhikatara rAjA varNAzrama dharma aura rAja dharma / prAcIna bhArata meM naitikatA bhoga-vilAlI hokara kartavya vimukha ho gae aura tAMtrikoM kA vivecana dharma ke antargata hI kiyA gayA hai| natikatA ne indriya sukha ko hI parama sumba mAnakara mAMsa, madirA kA artha thA ki pratyeka vyakti sAdhAraNa-dharma ke niyamo aura strI sabhoga ko parama lakSya mAna liyA / esI dazA kA anumaraNa / varNAzrama zrama kA pAlana karake AdhyA- me jana sAdhAraNa ke nainika stara kA patana honA svAbhAtmika unnati kare aura samAja ke prati apane kI pUrti vika thii| sandarbha-sUcI 1. kalacuri nareza yuvarAja kA bilahArI abhilekha / 13. gRhastha ratnAkara pR0 164 / uddhata DAyanAsTika hisTrI Apha nArdana iNDiyA, 14. naiSadhacarita sarga, 16,66 / jilda 2 pR0 760 / 15. kathAsaritnAgara kathA 54, 170 Adi / 2. merUtage prabandha citAmaNi anu0 TAnI pR0 186 / / 16. rAjataragiNI 8, 1866-67 / 3. vahI pR0 183-185 / 17. samayamAtRkA 2, 88 / 4. vahI pU0 154 (siMdhI jena prathamAlA) pR066| 18. caurapajvAzikA zloka, 6 / 5 rAjataragiNI 7:304.30,584-886, 1947-48 19. e. ke. majUmadAra, colukyarAja Apha gujarAta . ke. majamadAra 6. kathAsaritsAgara anuvAda AnI 1:286 : 2.410 pR0344-355 / 7. hammIra mahAkAvya (iNDiyana eTikvarI) 8:876 20. kRtyakalpatarU, tIrtha vivecana pR0 21,118-136, pR0 62 / 142-46, 200 / 8. mAnasollAsa 4 : 10 : 426.446 / 21. hemacanda, dayAzraya kAvya 6:100.207, iNDiyana hai. vahI 5, 10, 481 : tilakama jarI 15, 6-61, 12 eTikvarI 4,111 / 10.ti kamajarI 6,3:41, 4:166, 5:211. 22. epigrAphikA iMhikA 1,14 // 2.,245, 16, 324, 21 / 23. DAyanAsTika hisTrI Apha nArdarma iNDiyA, jilda 11. dravyAzrama kAvya 1,13 / 1. pR.87 / 12. kRtyakalpatarU niyatakAlakaThi pR0 331 / 24. epigrAphiyA irikhakA 2, 4, 12, 211, 21,14 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 25. bhaktaprasAda majUmadAra, sozyo iknomika hisTrI Apha 46. maktaprasAda majumadAra vahI pR0 371 / nArdarna iNDiyA kalakattA 196: pR0 362 / 47. mAnasollAsa 2, pR0 155 / 26. vhii| 48. lakSmIdhara kRtyakalpatarU, rAjadharma kAM4 uddhRta bhakta27. prabaMdha citAmaNi anu. TAnI pR0 158-186 / prasAda majumadAra / vahI pR0 37 / / 28. bhAgavata purANa 4, 14, 17 / 46. jinezvara sUri, kathAkozaprakaraNa bhUmikA vaTasthAnaka prakaraNa pR0 152-53 / / 29. dazAvatAracari sarga 10 / 50. ramezacandra majumadAra, di sTragala phAra empAyara 30. bhaktaprasAda majumadAra sozyoiknomika hisTrI grApha pR052-53 / nArdanaM iNDiyA, kalakattA 1860 pR0 362 / 41. epigrA iMDiyA jilda 1 pR. 310 zloka 30 / 31. rAjataragiNI 7, 547,555, 663-665 / 52. jarnala rAyala eziyATika sosAyaTI, baMgAla, jilda 32. tilakamaMjarI pR0 85 / 13 (947) pR071| 33. kRtyakalpatarU rAjadharmakADa pR0 83 / 53. jarnala bhaDArakara oriyaMTala risarca sosAyaTI 1931 34. mAnasollAsa viMzati 2,145-156 / 54. epigrAphiyA iMDikA jilda 1 pR0 61-66 zloka17 35. rAjanIti ratnAkara pR0 14 / 55. rAjataraMgiNI 7 858 / 36. rAjataraMgiNI 4; 43, 112 / 56. prabaMdha citAmaNi (siMdhI jaina graMthamAlA) pR0 108 / 37. kalAvilAsa zloka 7, rAjataraMgiNI 7; 43, 112 / 57. epigrAphiyA iMDiyA 11 pR. 26 / 38. iliyaTa aura DADasana jilta 1, pR0 88 / 58. kRtyakalpatarU, niyata kAla kAMDa pR0 311-416 / 39. rAjataraMgiNI 8, 128, 131, 133; 706-710 / 56. kRtyakalpatarU, rAja dharma kAMDa uddhRta bhaktaprasAda 40. triSaSTizalAkA puruSa carita uddhRta e0 ke0 majuma majudAra, vahI pR0 375 / dAra pR0 336 / 60. kuTTanImatam pR0 164 / 41. kathAsaritsAgara jilda 2, pR0 3 / 61. prosiDiMgsa Apha tharDa proniyaMTala kAnphreMsa madrAsa 1925 pR0 130-40 / 42. rAmacarita 3, 37 / 62. caurapaMcAzikA zloka 7 tathA 46 / 43. bhaktabhaktaprasAda majumadAra sozyoiknomika hisTrI 63. jarnala eziyATika sosAyaTI, baMgAla (nyU sIrija) Apha nArdanaM iNyiA pR0 370 / 5, pR0 473 / 44. samaya mAlikA 5, 63, 67 / 64. ramezacandra majumadAra : (sampAdaka) di sTragala phAra 45. dAmodara gupta, kuTTanImatam zloka 123: 125, empAyara 1 pR0 653 / 346, 355 / 65. samarAgaNa sudhAra-34; 33-34 / (pR. 8 kA zeSAMza) vrata tapa sayama dharai aneka, dharma mUla maiM tuma soM kaho, ___samakita bina nahI lahai viveka / suni zreNika dRr3ha ke zraddha ho // 53 // jaise kRSi kari sevA kara, megha binA nahiM phala ko dharai // 5 // roma roma suni haSiyo; rAjA zreNika raay| je nara mukti gae jina kahI, janama saphala nija lekhiyo, sukha de gaNaghara pAya // 54 // Age jai puni jaihaiM shii| samakita mahimA jAni ke, sakala kIti muni raay| abai jAta haiM bhavya aneka, paMDita ziromaNi dAsa jina, bhava bhava hou sahAya // 5 // te samakita phala jAnahu eka // 52 // iti zrI dharmasAra graMthe bhaTTAraka bhI sakalakoti upagaNadhara kaha suno he rAya, dezAt paMDita ziromaNidAsa viracite samyaktva mahimA samakita mahimA anta na Aya / varNano nAma dvitIya sandhiH smaapt| bohA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAma pagArA kI jaina pratimAeM nareza kumAra pAThaka pagArA madhyapradeza ke dhAra jile meM tahasIla manAvara maNDala hai, vitAna meM trichatra evaM pAra papAsana meM baiThI ke antargata eka choTA sA grAma hai| yaha indaura se lagabhaga haI jina pratimAnoM kA aMkana hai| 100ki.mI. kI dUrI para avasthita hai| indaura se basa , jana pratimA pAva pITha: dvArA dhAmanoda, dharamapurI se hote hue, pagArA pahuMcA jA sakatA hai| dharamapurI se yaha lagabhaga 8 ki. mI. uttara jaina pratimA pApITha se sambandhita zilpabaha tIna pazcima meM avasthita hai| isa gAMva meM sthita TIle kA hanumAna mandira se aura eka-eka bAvar3I evaM gaNapati utkhanana madhya pradeza purAtatva eva sagrahAlaya vibhAga dvArA mandira se prApta hue haiN| ina pAdapIThoM ke madhya dharmacakra 1981-82 meM karAyA gayA jisameM zuMgakAla se lekara mugala dono pAzva meM hAthA eva siha kA donoM pArzva meM hAthI evaM siMha kI AkRtiyoM kA bAlekAla taka ke avazeSa prApta huye| pagArA grAma evaM TIle bana hai| ke AsapAsa kaI jaina pratimAeM rakhI huI haiN| jinakA jana pratimA vitAna: vivaraNa nimnalikhita hai : jana pratimA vitAna se sambandhita zilpa kRtiyoM meM jana zAsana devI padmAvatI: 6 bAvar3I se tIna hanumAna mandira eka-eka TIle evaM hanumAna mandira se prApta catubhujI devI papAvatI savya gaNapati mandira se prApta hue hai| ina para vichatra, dundulalitAsana meM baiThI huI nirmita hai| devI kI bhujAoM meM bhika abhiSeka karate hue hAthI, vidyAdhara yugala, kAyodakSiNAdhaH krama se akSamAlA sanAlapapa, samAlapana eva sarga tathA papAsana meM jina pratimA evaM makara vyAloM kA bAyI nIce kI bhujA bhagna hai| nIce devI ke vAhana hasa kA Alekhana hai| maMkana donoM pAvaM me parivArikA pratimA banI huI jaina zilpa khaNDa: hai| vitAna meM padmAsana meM jaina tIrthakara pratimA kita jaina pratimA zilpa khaNDa se sambandhita tIna klaahai| devI karaNDa mukuTa, cakra kuDala,urojoM ko sparza karatA kRtiyAM bAvar3I se prApta huI hai| prathama jaina pratimA kA huvA hAra, keyUra, balaya, mekhalA, nUpara se alaMkRta hai| dAyA~ bhAga hai, jimameM eka kAyotmaga evaM eka papAmana meM lAMchana vihIna tIrthakara pratimAeM : tIrthakara pratimA akita hai| dAeM pArzva meM cAmaradhArI hanumAna mandira ke sAmane se prApta prathama pratimA evaM makara vyAla kA baMkana hai| meM padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM tIrthakara akita dvitIya meM do jina pratimA evaM dAyIM ora eka hai| vakSa para zrIvatsa kA Alekha hai| pArzva meM sira vihIna cAMvarapArI kA zilyAMkana hai| paricArikA kA tribhaMga mudrA meM aMkana hai / mUrti kA sira va pAdapITha bhagna hai| tRtIya para papAsana kI dhyAnamudrA meM jina pratimAoM dUsarI pratimA meM bhI tIrthakara padmAsana meM aMkita hai| kA bAlekhana hai| bAvar3I se prApta tIrghakara kA UvaM bhAga hI zeSa hai| -kendrIya saMgrahAlaya, pratimA kuntalita kezarAzi se yukta sira ke pIche prabhA gUjarI mahala, gvaaliyr| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntinAtha purANa meM pratibiMbita kathAnaka rUr3hiyAM kumArI mRdulA zodha chAtrA, bijanaura rUr3hi yA abhiprAya vaha choTA aura pahacAna meM Ane vidyA dI, jisase usane amanighoMSa kI bahurUpiNI tathA vAlA tatva hai jo yaha batalAtA hai ki kisI vizeSa prakAra bhrAmarI vidyA cheda dii|' kI kathA ke kauna-kauna se upakaraNa dUsare prakAra kI kathA (ga) kathAnakake praNa ko parIkSA : saudharma indra kI meM prayukta hue haiN|' sabhA meM kisI vyakti vizeSa ke vratoM kI prazaMsA kI jAtI kathA ke kSetra meM alaukika aura amAnavIya zaktiyoM hai| koI IAla deva una prazaMsAtmaka bAtoM para vizvAsa se sambandhita loka vizvAsoM ne bahuta prabhAvita kiyA hai| nahIM karatA aura usakI parIkSA ke lie cala detA hai|' parANa kathAoM thA nijadharI AkhyAnoM kI sRSTi bhI inhI . isa kathAnaka rUr3hi kA prayoga 'asaga' ne laghu kathA meM vizvAsoM ke AdhAra para huI hai|' liyA hai| dazama sarga meM kanakazAnti jaba eka varSa kA zAntinAtha purANa meM isa zreNI kI nimnalikhita kathA- nimAra pratimAyoga lekara khar3e rahe, tabaunako dekhakara tIna krodha naka rUr3hiyAM pAI jAtI haiM se ativIrya aura mahAbala asura munirAja kA ghAta karane (ka) vidyA dvArA nAyaka ko dhokhA denA-zAntinAtha ke lie pravRtta hue kintu rambhA tathA tilottamA apsarAoM purANa ke sapta sarma meM isa kathAnaka rUr3hi kA prayoga dvArA muni kI pUjA karate dekha kara zIghra hI bhAga ge| milatA hai-"dIpazikha nAmaka vidyAdhara AkAza se Akara (gha) tIrthaMkaroM kI mahattA prakaTa karanA-prAkRta svayaMprabhA se kahatA hai ki jaba maiM apane nagara jA rahA thA saMskRta donoM hI bhASAo ke jaina kathAkAra kathAnoM ko to maiMne eka strI ke rone kA zabda sunA / usa strI ne mujhe camatkRta banAne evaM tIrthakaroM kI mahattA batalAne ke lie batAyA ki jyotivana me vidyA se mere pati ko chala kara devoM kA kalyANakoM ke samaya AnA dikhalAte haiM / janma ke yaha azani ghoSa mujhe balapUrvaka apanI namarI le jA rahA samaya deva sumeru parvata para tIrthakaroM kI mahattA batalAne ke hai| ataH mere pati kI rakSA kro| maiM vahAM se lauttaa| lie janmAbhiSeka sampanna karate haiN| vairAgya hone para bAta yaha huI ki sutArA kA rUpa dhAraNa karane vAlI vidyA lokAntika deva Ate haiM aura tIrthakara vairAgya kI puSTi kukkuTa sarpa ke viSa ke bahAne jhUTha mUTha mara gaI aura use karate haiM / kevala jJAna hone para samavazaraNa racanA devoM mRta jAnakara rAjA zrI vijaya bahuta vyAkula huA aura dvArA hotI hai / nirvANa prApta hone para agni kumAra jAti use lekara citArUr3ha ho gyaa| isI bIca azanighoSa ke deva agni saMskAra tathA vaimAnika deva nirvANotsava sutArA ko hara.kara le gyaa|' sampanna karate haiN|' vidyAdharoMkA saMsarga-graMthakAra nAyaka ko kaThinA- zAntinAtha purANa meM tIrthaMkara zAntinAtha ke janma iyoM meM DAlakara kisI vidyAdhara yA amAnavIya zakti ke ke samaya indrAdideva sumeru parvata para janmAbhiSeka sampanna sApa use sambaddha dikhalAtA hai|' karate haiN| vairAgya hone para laukAntika deva tIrthakara kI zAntinApa purANa ke saptama sarga meM rAjA zrI vijaya vairAgya puSTi karate haiN| kaivalya jJAna hone para devoM dvArA ko vidyAdhara nareza ne hevinivAraNI tathA vimocinI samavasaraNa nirmANa hotA hai"nirvANa prApta hone para Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntinApa purANa meM gativipita pAya diyA agnikumArapatavA vaimAnika deva nirvANotsava sampanna karanA eka prasiddha kathAnaka rUhi hai| zAntinAtha purANa meM aparAjita tathA anantavIrya kA nartakI rUpa banAnA, (ba) tantra, mantrabAdamatkAra tathA auSa- mahAbala vidhA ke dvArA rAjA aparAjita kA saikar3oM rUpoM dhiyoM se sambar3hiyAM-tantra, mantra ke prati loka meM AkAza meM cale jAnA aura ani ghoSa kA karor3oM mAnasa kI pUrI bAsthA hai| yogI, sikha, tAntrika, mAMtrika rUpa bnaanaa|" isI prakAra kI rUDhikA paricAyaka hai| tathA camatkArI vyaktiyoM ke prati manuSya sadA natamastaka (ja) lokika kathAnaka rur3hiyA-prema vyApAra ko rhtaa|shaantimaay purANa meM nimna camatkAra svarUpa sampanna karane ke lie laukika kathAnaka rUr3hi kA prayoga rUr3hiyoM kA prayoga huvA hai kiyA jAtA hai| yaSA-kisI nirjana sthAna meM acAnaka (a) auSadhiyoM kA camatkAra-loka mAnasa kA rUpavatI ramaNI kA sAkSAtkAra aura premAdhikya ke kAraNa vizvAsa hai ki auSadhiyoM ke prayoga se mRta prAya vyakti viyoga kI sthiti meM AtmahatyA kI viphala ceSTA / jIvita ho jAtA hai aura svastha vyakti tatkAla mRtyu ko zAntinAtha purANa ke SaSTha sarga meM sumati kI bahana usake prApta kara sakatA hai / zAntinAtha purANa me isa kathAnaka pUrvabhava kahanI hai 'eka bAra azoka vATikA meM kIr3A sadi kA prayoga kathA kI dizA mor3ane meM bar3I kuzalatA se karatI huI hama dIno ko dekhakara tripurA ke svAmI vAMga kiyA gayA hai / SaSTha sarga meM pUrva janma kI bahina ke mukha vidyAdhara ne haraNa kara liyaa| se apanA pUrvabhava sunakara sumati mUcchita ho jAtI hai aura dazama sarga me 'vidhyasena kA putra nalina ketu sadA candana, pakhA bAdi se usakI mUcchI dUra kI jAtI hai| kAmAtura rahatA thA, usake putra datta kA vivAha priyaMkarA zAnti purANa ke aSTama sarga me viSalipta puSpa ko nAma kI strI se huaa| eka bAra sakhiyoM ke sAtha use sUSa kara bISaNa, satyabhAmA tathA rAjA kI dono patniyo udyAna meM vihAra karate dekhakara nalinaketukAmAvasyA mara jAne kA ullekha hai|" ne Azraya diyaa|" (ba) mantra zaktiyoM kA camatkAra-loka mAnasa (jha) paristhitiyoM ko dyotakar3iyA-samasta anAdi kAla se Azcaryayukta zaktiyoM para vizvAsa karatA kathAnaka rUr3hiyAM sAmAjika aura sAMskRti paristhitiyoM calA A rahA hai / mantra pradhAnataH cAra prakAra ke hote haiM se utpanna hotI haiM / zAntinAtha purANa meM isa prakAra kI vedamatra, gurumaMtra, prArthanAmaMtra camatkAramatra / camatkAra mantro kathAnaka rUr3hiyAM upalabdha haiMke maraNa, mohana aura uccATana ye tIna mukhya bheda haiN|" (a) zaraNAgata kI rakSA-zAntinAtha purANa ke zAntinAtha purANa ke ekAdaza sarga meM rAjA abhaya ghoSa kI aSTama sarga meM rAjA zrISeNa ke darabAra meM sAtyaki kI rAnI kanakalatA ne apane prati rAjA kI virakti tathA putrI satyabhAmA 'rakSA karoM' kahatI huI pahuMcI tathA rAjA nava vivAhitA rAnI ke prati Asakti dekhakara, nava vivA- ne use apane apane anta:pura meM zaraNa dii| hitA ko rAjA se alaga karane ke lie mantra-tantra karAyA vAdaza sarga meM megharaba ke darabAra meM bAja se katara aura apanI sakhiyoM dvArA rAjA ke lie mantra aura dhUpa kI rakSA ke lie rAjA dvArA kabUtara ko goda meM zaraNa se saMskAra kI gaI kRtrima mAlA Amantrita kI, jisase dene kA ullekha hai|" rAjA ke lie usI kSaNa se apanI nava vivAhitA ke prati (a) prAdhyAtmika aura manovaMjJAnika diyAvirakti kA bhAva utpanna ho gayA hai|" bhAratIya saMskRti kA mUlAdhAra bAtmA kA astitva hai tathA (E)pa parivartana-rUpa parivartana dvArA logoM janmAntara aura karmaphama kI anivAryatA meM vizvAsa karanA ko camakata karanA aura apane abhISTa kArya kI siddhi bhI Avazyaka hai / zAntinAtha purANa meM isa varga kI kA. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 300 naka rUr3hiyAM nimnAMkita haiM (1) saMsAra kI kaThinAiyoM se saMtapta nAmaka ko kevalI yA guru kI prApti - zAntinAtha purANa ke pratyeka dharma meM (2) AcArya yA guru se nirveda kA kAraNa pUchanA - zA0 pu0 880, 12 / 13 / (3) pUrva bhavAvalI kA kathana hA0 0 711, pUchanA, 11 / 123 / - / 1127, 1122 / anekAnta (4) nidAna kA kathana - 81121, 11 / 154 / (5) kathAkrama meM dharma kA svarUpa aura jJAna prApti kI jijJAsA thA0 pu0 12 / 13, 12 / 14 / (6) jAti smaraNa - pUrvabhava kA smaraNa hone para pAtra kI jIvana dhArA hI badala jAtI hai| dvAdaza sarga meM kabUgara bAja kA jAti smaraNa isI sandarbha meM hai| zA0pu0 12 / 46 (7) janma janmAntaroM kI zRMkhalA tathA eka janma ke zatru kA dUsare janma me bhI zatru ke rUpa meM rahanA -- jaise dhanaratha ke daravAra meM murgo kI kathA / 1. DA0 nemIcandra zAstrI haribhadra ke prAkRta kathA sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana pR0 261 / 2. yahI 0 266 3. asaga zAntinAtha purANa 7 / 71-72 4. DA0 nemIcandra zAstrI haribhadra ke prA0 ka0 sA0 AlocanAtmaka parizIlana 10 268 / 5. zA0 pu0 7 13 / 6. haribhadra ke prAkRta kathA sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana pu0 260 / 10 272 / 1. zA0 50 13152-155 / 10. vahI 156, 15 / 7. zA0 pu0 10 / 124, 126-131 / haribhadra ke prA0 kasA AlocanAtmaka parizIlana (8) samyaktva prApti kA kAraNa jAnanA aSTama sarga meM amita teja dvArA vijaya kevalI se samyaktva prApti kA kAraNa pUchanA tathA uttara meM bhavAvalI kA kathana zA0 pu0 81-112 / (e) asaMbhava bAta kA kAraNa jAnanA - ekAdaza sarga meM rAnI priyamitrA dvArA megharatha vidyAdhara ke pUrvabhava (10) vairAgya prApti ke nimittoM kI yojanA - dvAdaza sarga meM sarIra kI niHsAratA kA upadeza sunakara priyamitrA kI virakti 12 / 127 / samba-sUcI (11) kaivalya jJAna kI utpatti ke samaya vicitra Azcaryo ke darzana - bhagavAna zAntinAtha ke kaivalya jJAna utpatti ke samaya padyamAna kA prakaTa honA, ratna buSTi honA Adi Azcarya, 16218-11 / (12) tapasyA ke samaya upasarga tathA unakA jItanA - isakA vyavahAra zAntinAtha purANa meM sarvatra huA hai| 00 11. yahI 1936-41 / 12. yahI 16 / 210-220 / 13. zA0 pu0 6 / 96-97 / 14. vahI 100 / 15. haribhadra ke prA0 ka0 sA0 AlocanAtmaka parizI lana pRSTha 276 / 16. zA0 pu0 11049-51 / 17. zA0 pu0 2 / 46,5666 / 12 / 18. vahI 686 / 16. vahI 10 / 43 / 20. zA0 pu0 11 / 23 / 21. zA0 pu0 4154 / 22. zA0 pu0 124 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa evaM bheda narendra kumAra jaina sorayA ema0 e0 zAstrI jainadharma me dhyAna ko tapa kA sAdhana mAnA gayA hai| una Agama ko jAnate haiN| jinazAsana kI tatvajJAniyoM ko dhyAna sarvotkRSTa tapa hai, dhyAna kI avasthA meM hI sarvajJatA ArAdhanA karanA caahie| jinamAsana Adi anta se kI prApti hotI hai|' uttama sahanana vAle kA eka viSaya rahita, anAdinidhana, ati sUkSma parcA vAlA, mogamArga me cittavRtti kA rokanA dhyAna hai jo antarmuhurta kAla taka kA upadeza dene ke kAraNa jIvana kA hitakArI, atyanta hotA hai|' Ata raudra dharma aura zukla ye dhyAna ke cAra athAha tathA atigambhIra hai| isa prakAra tatvajJAnI jinabheda mAne gaye haiN| ina cAra dhyAnoM meM anta ke do dhyAna zAsana kI AjJA pramANa zraddhAna, cintana karatA hai, yahI mokSa ke hetu haiM lekina inameM bhI ghaya dhyAna kA vizeSa AzAviSaya hai| mahatva hai| __ apAya vicaya--janma, jarA maraNa, rAgadveSa, moha, dhamyaMdhyAna kA svarUpa-vastu kA yathArtha svarUpa roga, vidyutpAdAdirUpa, Adhidaivika, deva manuSya tathA (svabhAva) dharma hai| vastu sattAsvarUpa hai / mattA paryAya kI triyacoM dvArA utpanna vAdhArUpa adhibhautika tathA mana kI apekSA utpAda vyayarUpa hai tathA vastu tathA guNa kI apekSA cintA, sakalA-vikalpa rUpa AdhyAtmika ina tIna tApatraya sadA dhrava hai| isa prakAra apane dharma se vyuta na hokara se bhare hue gamArarUpI samudra meM jo aneka prANI kaSTa meM svabhAva meM bArUda rahanA dharmadhyAna kahalAtA hai| tAtparya hue haiM unake kaSTa dUra karane tathA gAvika zatra yaha ki AtmA caitanya svabhAvI hai| ataH apane svabhAva meM nAza ke upAya kA cintana karanA caahie| isa apAyanizcala rahanA, jar3a svabhAva ke prati rAgadveSa na karanA yaha vicaya nAmaka dharmadhyAna meM anityAdigAraha bhAvanAmoM kA ghayaMdhyAna kA lakSaNa hai| cintana karanA cAhie athavA miSyAdarzana, miyAjJAna bamyaMdhyAna ke bheda-AzAvicaya, apAyavicaya, aura miSyAcAritra se yaha prANI kaise rahita ho aisA vipAkavicaya aura sasthAnavicaya ye dharmyadhyAna ke cAra cintana karanA cAhie / apAya yabhAva ko kahate haiM, mithyAbheda tatvArthasUtra me kahe gaye haiN| dRSTiyoM ke mArga ke abhAva kA cintana karanA bapAyaviSaya prAmAvicaya--upadeza dAtA ke abhAva se, apanI hai| mandabuddhi ke udaya se tathA karma ke vaza jise svayaM na jAna vipAka picaya-zubha aura azubha bhedoM meM vibhakta sake aise sUkSma padArthoM ke viSaya meM jamA savaMza ne kahA hue karmoM ke udaya se saMsAra rUpI Avarta kI vicitratA vaMsA hI hai, kyoMki jinadeva vItarAgI haiM, ve anyathA kathana cintavana karane vAle muni ke jo dhyAna hotA hai use bAgama nahIM karate haiM, usa prakAra padArtha kA bakhAna kara barSa kA ke jAnane vAle gaNadharAdideva vipAkaviSaya nAma kA dharmaavadhAraNa karanA mAzAvicaya hai| citta me aisA sandeha dhyAna mAnate haiN| jaina zAstroM meM karmoM kA udaya do prakAra nahIM karanA cAhie ki jo sUtra meM kahA hai, vaha pratyakSa to kA mAnA gayA hai| jisa prakAra kisI eka vRkSa ke phala dikhAI detA nahI hai, anumAna se bhI nahIM jAnA jAtA hai| eka to samaya pAkara apane bApa paka jAte hai aura dUsare ataH na jAne kaimA hai, isa prakAra kA sandeha kabhI bhI nahIM kinhIM kRtrima upAyoM se pakAye jAte hai, usI prakAra karma karanA caahie| zruti, sunata, mAzA, Aptavacana, vedAGga bhI apane zuma apavA azubha phala dete hai| mUla aura uttara aura bAmnAya ina paryAyavAcaka zabdoM se buddhimAna puruSa prakRtiyoM ke bandha tathA sattA prAdikAmAzraya mekarama Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. ki.2 kSetra, kAla, bhAva ke nimitta se karmoM kA udaya aneka sthAnavartI) jIvoM meM hI atizaya utkRSTatA ko prApta prakAra kA hotA hai| tAtparya yaha hai ki zubhakarma ke udaya hotA hai| isake sivAya atizaya zuddhiko dhAraNa karane se zubhadravya, svargAdika zubhakSetra, zIta-ubNa kI bAdhArahita vAlA aura pIta patra aura zukla aisI tIna zubhalezyAnoM zubhakAla tathA saMklezarahita prasannabhAva hote haiN| azubhakarma kela se vRddhi ko prApta huA yaha dharmyadhyAna zAstrAnukarma ke udaya se inake ulTe azubha dravya narakAdi kSetra, sAra samyagdarzana se sahita cauthe guNasthAna meM tathA zeSa ke zIta, Atapayukta kAla tathA kleza rUpa malina bhAva hote pAMcaveM aura chaThe guNasthAna meM bhI hotA hai| yaha dharmyadhyAna hai| donoM kamoM ke viveka kA vettA vivekI jIva inake prati chAyopazamika bhAvoM ko svAdhIna kara bar3hatA hai| isakA harSa viSAda nahIM karatA hai| vaha karma ke udaya ke abhAva phala bhI bahuta uttama hotA hai tathA atizaya buddhimAna loga hetu udyama karatA hai| mokSAbhilASI muniyoM ke moma ke bhI ise dhAraNa karate haiN| vastuoM ke dharma kA anuyAyI upAyabhUta ina vipAkavicaya nAma ke dharmyadhyAna kA avazya hone ke kAraNa jise dharmedhyAna aisA nAma prApta huvA hai cintana karanA caahie|" aura jisameM dhyAna karane yogya padArtha kA apara vistAra saMsthAna viya-loka ke AkAra kA vAra bAra se varNana kiyA gayA hai aise isa dharmyadhyAna kA bAra-bAra cintavana karanA tathA loka ke antargata rahane vAle jIva, cintavana karanA caahie| 3 aMgoM kI sthiratA, mukha kI majIva Adi tatvoM kA vicAra karanA saMsthAna vicaya nAma prasannatA honA. daSTi kA saumya honA Adi dharmyadhyAna ke kA dhaya'dhyAna hai| saMsthAna vicaya dhaya'dhyAna ko prApta yAna ko prApta bAhyacihna tathA anuprekSAyeM tathA pahale kahI huI aneka hai hamA mUni tInoM lokoM kI racanA ke sAtha-sAtha dvIpa, samudra, prakAra kI zabha bhAvanAyeM usake Antarika cinha haiN|" parvata, nadI, sarovara, vimAnavAmI, bhavanavAsI tathA vyaMtara AjJA Adi ke nimitta se satata cintana karane ko devoM ke rahane ke sthAna aura narakoM kI bhUmiyoM Adi dharmyadhyAna kahA gayA hai|" azubha karmoM kI adhika nirjarA padArthoM kA bhI zAstrAnusAra cintana kre| isake sivAya honA aura zubha karmoM ke udaya se utpanna huA svarga Adi kA usa loka me rahane vAle saMsArI aura mukta isa prakAra jIva sukha prApta honA yaha saba isa uttama dhamyadhyAna kA phala hai| ke do bheda, jIva kA kartApana, bhoktApana tathA darzanAdi athavA svarga aura mokSa kI prApti honA isa dharmyadhyAna kA guNoM kA bhI dhyAna kre| aneka duHkharUpa yaha saMsArarUpI phala kahA jAtA hai| isa dharmyadhyAna se svarga kI prApti to samudra samyagjJAnarUpI nAva se tairane yogya hai| athavA isa sAkSAt hotI hai parantu paramapada mokSa kI prApti paramparA viSaya meM adhika kahane se kyA lAbha hai? nayoM ke saikar3oM se hotI hai| jo karma IMdhana ko jalAne ke lie agni kA bhaGgo se bharA humA jo kucha Agama kA vistAra hai vaha saba kAma karatI hai samasta tapoM kA sAra dhyAna tapa hai|" aura antarAtmA kI zuddhi ke lie dhyAna karane yogya hai|" yaha yahI atmika sukha dene vAlA hai| isa prakAra jainadarzana meM dhadhadhyAna aprama | avasthA kA Alambana kara antarmuhateM dhayadhyAna kA mahatvapUrNa evaM ullekhanIya sthAna hai| taka taka sthita rahatA hai aura pramAdarahita (saptama guNa lakhanaU sandarbha-sUcI 1.DA. hukamacanda bhArilla, dharma ke dazalakSaNa / "8. AdipurANa 213134-140 2. uttama saMhananasyaikApacintAnirodho dhyAna mAnta muhU. 1. AzAviSaya eSa syAdapAyavicayaH punaH / tApatrayAdi t, tatvArSasUma navam adhyAya sUtra-27 / janmAdhigatApAya vicintanam / tadapAyapratIkAracitro3. vAtarobaSayaM zuklAni tatvArtha sUtra navam adhyAya pAyAnucintanam / atravAnvagatidhyeyamanuprekSAvilakSaNam // 4. sarvArthasiDipR0 34 / sUtra naM. 28 / jinasena : bAdipurANa 21141-142 1. batyusahAyo dhammo-AcAryakundakunda / 10. vahI 211143.46 1 1. vahIM 21147 1.tavAnapetaM gavarmAntakyAnaM bambaMmiSyate / dhayoM hi 12.jinasena : AdipurANa 213148-54 basnuyAthAtmyamutpAdAdi yAtmakam / Adipu. 210133 13. vahI 214155-58 14. bahI 211156-61 .7.bAmApAyavipAka.saMsthAna vicayAya dharmyam / ta.sU.36 15. sarvArthasiddhi navamobadhyAya:pR0 347 tamAzApAca saMsthAna vipAkaSicayAtmakam / caturvikalpa 16.AdipurANa 20162-63 mAnAta manamAmnApa dedibhiH| mAdipu0 2 // 134 17. dharma ke dazalakSaNa hukamacanda bhArisa pR0 114 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kubera priya seTha kI kathA / jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM puSkalAvatI deva aura usameM puMDarIkiNI nAma kI eka nagarI hai| vahAM kA rAjA guNapAla aura usakI eka rAnI kuverabhI se vasupAla aura zrIpAla nAma ke do putra the| rAnI kuberathI kA bhAI kuberapriya thA, jo rUpa meM kAmadeva ke samAna aura paramazarIrI pA ukta rAjA ke eka dUsarI rAnI satyavatI bhI thI, jisakA bhAI capalagati rAjA kA maMtrI thaa| eka dina rAjA ne eka apUrva nATaka dekhA aura bahuta hI prasanna huaa| pazcAt apane yahAM rahane vAlI utpananetrA nAma kI vezyA se usane kahA ki aisA acchA nATaka to mere hI rAjya meM hI huA hai| taba usa vezyA ne kahA- mahArAja, yaha kucha bhArI kautuka nahIM hai, apUrva kautuka to maiMne dekhA hai, jo Apa se nivedana karatI huuN| eka dina ApakI sabhA meM baiThe hue kubera priya seTha ko dekhakara maiM kAmadeva ko pIr3A se atyanta vyAkula huii| usI samaya eka acchI dUtI ukta seTha ke pAsa bhejI / usa dUtI ne jAkara merA yaha saba hAla seTha se kahA / parantu seTha ne uttara diyA mere svadArasantoSa ( parastrI tyAga) vrata hai / yaha sunakara maiM lAcAra ho gii| eka bAra caturdazI ke dina zmazAnabhUmi me vaha seTha yoga dhAraNa karake baiThA thaa| maiM usako vaisI hI avasthA meM apane para le AI aura sone ke mahala meM le jAkara use aneka peNTA dikhArthI, parantu usa seTha kA citta calAyamAna na kara sakI / Akhira usako usI zmazAna bhUmi meM pahuMcavA diyaa| aura maiMne usI samaya se brahmacarya vrata svIkAra kara liyaa| ataH he rAjana, 5 vezyA hokara bhI usa seTha kA citta calAyamAna na kara sakI, yaha bar3A kautuka aura Azcarya hai / taba rAjA ne kahA- usa seTha kI saba hI sammAna aimI hI zIla pAlane bAlI haiM, kuzIla nahIM haiN| utpalanetrAM ne brahmacarya vrata le liyA hai, yaha kisI ko jJAta nahIM thA, isalie eka dina nagara ke kotavAla kA I putra usake para gayA aura bolA-zRMgAra vilepanAdi karo / parantu itane meM hI mantrI kA putra jA phuNcaa| taba beyA ne usake bhaya se kotavAla ke putra ko kisI sandUka me banda kara diyA aura mantrI putra ke sAtha bAtacIta karane lagI / itane meM hI capalagati mantrI AyA / usako jAte hue dekha kara usake Dara se usa mantrIputra ko bhI vezyA ne usI sandUka me banda kara diyA / capalapati ne Akara kahA he utpalanene tugArAdi kara senA meM zAma ko bahuta-sA drazya lekara AU~gA utpananeSA ne kahA capamagati, Apa jaba apanI bahina satyavatI ke vivAha me merA hAra le gae the, taba Apane kahA thA ki satyavatI ke vivAha ke bAda terA hAra de dekheMge / so aba vaha hAra de dIjie capalapati ne kahA-acchA, terA hAra de deMge taba una ne kahA- sandUka meM baiThe hue devo ! isa viSaya meM tuma mere sAkSI ho / 1 dUsare dina rAjA kI mabhA me jAkara utpalanetrA ne capalagati se hAra maaNgaa| capalagati ne kahA kahAM kA hAra ? maiM nahIM jAnatA, tU ne hAra kisako diyA thA ? vezyA ne kahA-yadi khabara hI nahIM hai to kala dina kyoM kahA thA ki terA hAra de dUMgA ? mantrI ne kahA- nahIM, maiMne aisA kabhI nahIM khaa| taba rAjA ne kahA-utpa terA isa viSaya meM koI sAthI bhI hai? usane kahA- hAM mahArAja hai| rAjA ne kahA ho usako bulAo, tabhI nirNaya hogA / rAjA ke kahane se sandUka maMgAyA gayA / laba vezyA ne kahA hai sandUka meM baiThe hue devo, satya kahI ki kala capalagati ne mujhe hAra dene ko kahA thA yA nahIM ? taba sandUka meM baiThe una donoM ne kaha diyA ho ! avazya hI kahA thaa| isa kautuka ko dekhakara rAjA ne sandUka balavAkara dekhA to usameM mantrI- putra aura kotavAlaputra nikle| unheM nikalate hue dekha saba sabhA ke logoM ne bar3I sI kI, jisase donoM sammita hue rAjA ko isa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, 18, ki02 kutUhala se barAgya utpanna humA / usane satyavatI ke pAsa ke dina pRthu ne aisA hI kiyA aura capalamati ne usI sevaka bhejA aura ki tere vivAha meM capalagati utpalanetrA samaya rAjA se kahA-mahArAja, isa samaya kuverapriya kA hAra lAyA thA vaha de de| satyavatI ne vaha hAra sevaka satyavatI ke sAtha kAma-krIr3A karatA hai| maiMne pahale yaha ko de diyaa| sevaka ne rAjA ko aura usane usa vezyA ko bAta kaI bAra sunI thI, parantu vaha bAja pratyakSa ho gii| de diyaa| pazcAt rAjA ne krodha ke vazIbhUta hokara capala- rAjA ne kahA-nahIM, kuverapriya ne Aja upavAsa gati kI jivhA (jIma) kATane kI AzA dI, parantu kuvera- kiyA hai, usakI yaha bAta sambhava nahIM ho sktii| capalapriya ne rAjA se nivedana karake capalagati kI jIbha nahIM gati ne yaha kahakara ki mahArAja, pratyakSa meM kyA sandeha kATane dii| rAjA ne kuverapriya ko mantrI pada diyaa| hai? calie, svayaM dekha lIjie / rAjA ko le jAkara apane kuverapriya mantrI hone se capalagati ko IrSA aura krodha bhAI ko kuverapriya ke rUpa meM dikhalA diyA aura kahAutpanna huA tathA satyavatI ne hAra de diyA, isase usa para mahArAja, ina donoM ko daNDa milanA cAhie / rAjA ne bhI vaha krodha karane lagA aura rAta dina ina donoM kA kahA-acchA tumhI isakA daNDa do| capalagati ne "bahuta burA vicArane lgaa| acchA / " kahakara kuverapriya kA sira kATane kA hukma eka dina yaha capalagati vimalajalA nadI para krIr3A diyA aura satyavatI kI nAka kATane kA / mahA nyAyavAna karane ke lie gyaa| bailoM ke muDa meM vahAM usane eka suMdara kuverapriya ko pala sabere mArUMgA, aura satyavatI kI nAka mudrikA (aMgUThI) dekhIM aura uThA lii| itane me hI vyAkula kATUMgA, aisA vicAra kara Ane bhAI ko lekara vaha apane citta ciMtAgati nAma kA vidyAdhara vahAM Akara idhara-udhara ghara gayA aura bhAI ko ghara chor3akara zmazAna bhUmi se kucha DhUMr3hane lagA / taba capalagati ne usase pUchA-bhAI, kuverapriya ko uThA lAyA / nagaravAsiyoM ko yaha sunakara idhara-udhara kyA dekhate ho ? vidyAdhara ne kahA-merI bar3A kSobha huaa| seTha kuverapriya ne pratijJA kI ki jo meM mudrikA kho gaI hai, usako DhUMDha rahA huuN| yaha sunakara capala - isa upasarga se bacUMgA, to pANipAtra meM bhojana kruuNgaa| gati ne use mudrikA de dii| vidyAdhara ko santoSa humaa| tathA tathA aisI hI pratijJA satyavatI ne kI ki vacUMgI to rasane capalagati se pUchA--Apa kauna haiM / capalagati ne AyikA ho jaauuNgii| aura jo iSTadeva kI pUjA karane kA kahA - maiM kuverapriya kA devapUjaka (sevaka) huuN| vidyAdhara ghara thA, vaha usameM kAyotsarga dhAraNa kara baiTha gii| rAjA ne kahA-tuma kuverapriya ke sevaka ho to kuverapriya merA duHkha se vyAkula hokara apanI zayyA para par3a rahA / sabere mitra hai, usako yaha mudrikA de denA / yaha kAmamunikA hai, hI capalagati kuverapriya ko keza pakar3a kara zmazAna isake pratApa se manacAhA rUpa bana jAtA hai| maiM usase bhUmi meM lAyA aura vahAM usake mArane ke lie cANDAla phira kabhI yaha mudrikA vApisa le lUMgA / aisA kahakara ko bulAyA / pazcAt cANDAla ko talavAra dekara AjJA vaha mudrikA de vidyAdhara to calA gayA aura capalagati dI-isakA kAma tamAma kara do| jisa samaya usake use lekara vahAM se lauttaa| ghara Akara usane apane bhAI mArane kI AjJA huI, usI samaya usake parama zIla ke pRthu ko sikhAyA ki caturdazI ke sAyakAla ke samaya tU prabhAva se devoM ke tathA asuroM ke Asana kampAyamAna hue isa mudrikA ko pahana kara matyavatI ke ghara jAnA aura aura kuvadhijJAna se kuverapriya para upasarga jAnakara ve zIghra jaba vaha tujhe bAsana para biThA de, taba apane mana meM aisA hI vahAM mAe / idhara kuverapriya kA yaha hAla dekhakara vicAra karake ki "merA rUpa kuverapriya kA sA ho jAya" samasta nagara ke loga hAhAkAra karane lage aura "kuveraisa mUThI ko apane cAroM tarapha phirAnA, taba terA rUpa priya hAya, yaha tumhArA yaha kyA hAla huvA ?" aisA kuverapriya kA sA ho jAyagA / phira satyavatI ke pAsa hI cillAte hue duHkhI hokara usakI ora dekhane lge| kAmaceSTA pravikSepAdika krnaa| usa samaya maiM rAjA ke cAMgala ne yaha kaha kara ki 'bava kuverapriya, apane iSTapAsa DUMgA, isalie apanA kAma bana jaaeg|| caturdazI (meSa pR. bAvaraNa 3 para) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina hone meM bAdhaka : mUrchA-bhAva-parigraha : pAcana zAstrI, naI dillii| sAmAjika prANI aura mAnava banane ke lie hisA, mUla, corI aura kuzolakA smUla tyAga kiyA jAtA hai aura jaina yA jina banane ke lie parigraha kA tyAga karanA hotA hai| ___ kahate haiM satya bar3A kar3avA amRta hai / jo ise himmata prathama lakSaNa kA sambandha hai, vahAM hameM kucha nahI khnaa| karake eka bAra pI letA hai vaha amara ho jAtA hai aura kyoki vahA~ to 'jina' kA apanA svabhAva hI 'jaina' kahajo ise girA detA hai vaha sadA pachatAtA hai| hama eka lAegA / jaise agni kA apanA astitva hai vaha usake apane aisA satya kahane jA rahe haiM jise jana-mAnasa jAnatA hai- dharma uSNatva se hai| na to agni uSNatva ko chor3egI aura na mAnatA nahIM aura yadi mAnatA hai to usa satya kA anu- hI uSNatva agni ko chodd'egaa| aise hI jinakA yaha dharma gamana nahIM karatA / usa dina eka sajjana mere hastAkSara 'jana' hai, ve 'jina' bhI ise na chor3eMge aura nA jaina hI lene A ge| dUra se Ae ye, kaha rahe the-Apake sulajhe jina ko chor3egA / moha rAgAdi parigraha ko chor3ane se aura nirbhIka vicAroM ko 'anekAnta' meM par3hatA rahatA huuN| "jina' hai aura unakA dharma 'jaina' unhIM meM rhegaa| aura kAraNavaza dillI AnA huA / socA Apake darzana karatA jo 'jana' banatA jAegA usakA dharma na hotA calU / unake Agrahavaza maine hastAkSara de die / ve jAegA / yaha bAta vahI UMcI aura adhyAtma kI hai ataH par3hakara bole-Apa to jaina hai, Apane apane ko jaina hama ise yahI chor3ate haiM / prasaga meM to jaina se hamArA Azaya nahI likhA- kevala papacandra zAstrI likhA hai / maiMne 'jina' dvArA prasArita usa dharma se hai jo jIvoM ko sasAra kahA-hAM, maiM aisA hI likhatA huuN| isase Apa aimA na ke du.kho se chur3Akara 'jina' banA sake-mokSa sukha dilA samajheM ki maiM isa samudAya kA nhii| maiM to isI meM paidA ske| kyoki isa dharma kA mAhAtmya hI aisA hai ki jo hamA haM, vahA bhI isI meM hapAI aura cAhatA hUM mara bhI ise dhAraNa karatA hai usI ko 'jana' yA 'jina' banA detA hai yhiiN| kAza ! loga mujhe jaina hokara marane deN| yAnI- kahA bhI hai-'jo adhIna ko Apa samAna, karana so 'ye tana jAve to jAve, mujhe jaina-dharma mila jaave'| maiMne nindita dhanavAna / ' kahA-para abhI mujha jaina yA jina banane ke lie kyA vartamAna meM himA, manya, acaurya aura brahmacarya kI kucha, aura kitanA karanA paDegA? yaha maiM nahIM jaantaa| jaisI dhuMdhalI-paripATI pracalita hai, yadi usameM sudhAra A hAM, itanA avazya hai ki yadi maiM mUrchA-parigraha ko kRza jAya to lokika-mAnava banA jA sakatA hai| prAcIna kara sakU to vaha dina dUra nahIM rahegA jaba maiM apane ko samaya kI sudharI paripATI hI Aja taka samAja aura deza jaina likha skuu| ko eka sUtra meM bAMdhe rakha sakI hai| niHsandeha ukta 'jina' aura 'jaina' ye donoM zanda Apasa meM ghaniSTa niyamoM ke binA na to samAja surakSita raha pAtA aura nA sambandha rakhate haiM / jinhoMne karmoM para vijaya pAI ho, ve hI deza kA uddhAra huA hotA / laukika sukha-zAnti bhI 'jina' hote hai aura 'jina' kA dharma 'bana' hotA hai| inhIM niyamoM para AdhArita hai| isIlie bhArata ke mukhyatA dharma ke lakSaNa-prasaMga meM 'batyu mahAbo dhammoM aura vibhinna mata-matAnaroM ne ina para hI vizeSa bala diyaa| 'yaH satvAn saMsAra duHsataH uhatya uttame (mone) sukhe tAki mAnava, mAnava bana sake aura laukika, sukha-zAnti dharati saH dharmaH' ye do lakSaNa dekhane meM Ate haiN| jahAM taka se ota-prota raha ske| para jaina tIrthakaroM kI vRSTi pAra Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukika sumataka bhI phuNcii| unhoMne jIvoM ko zAzvata- antaraMga ho yA bahiraMga yA hiMsAdi pApoM rUpa ho-sabhI paraloka-mokSa kA mArga bhI darzAyA / unakA batAyA to parigraha hai| mArga aisA hai jisase donoM loka sagha sakate haiN| vaha mArga ye to jina kI dena hai, jo unhoMne vastutatva ko hai-mAnava se jaina aura "jina banane kA pUrNa paripaha ke binA kisI bheda-bhAva ke ujAgara kiyA aura aparigraha chor3ane kA arthAt paba spuna hisA, bhUga, corI aura kuzIla ko siramaura rakhA aura ahiMsA Adi sabhI meM isa aparikA tyAga kiyA jAtA hai taba mAnava banA jAtA hai aura graha ko hetu batAyA hai| pichale dinoM hameM zrI bazAlacandra jaba parigraha kI sImA bAMdhI yA pariNahakA tyAga kiyA norAvAlA kA patra milA hai| patra kA sArAMza yaha hai jAtA hai taba 'jana' banA jAtA hai| jainiyoM meM jo daza-dhau ki cAroM kaSAyoM aura pAMcoM pApoM meM kArya kAraNa kI kA varNana hai unameM bhI pUrNa-aparigraha dharma hI sAdhya hai. vyavasthA ulTI hai| kArya-nirdeSA pahile aura kAraNa-nirdega zeSa dharma usa aparigraha ke pUraka hI haiN| kahA bhI hai - anta meM hai| yAnI krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra 'kSamA mArdava bArjava bhASa haiM, satya, zauca, sayama, tapa, kaSAyoM meM anta kI lobha kaSAya pUrva'kI kaSAyoM meM kAraNa tyAga 'upAya haiN| hai| lobha (cAhe vaha kisI lakSya meM ho) ke hone para hI AkiMcana brahmacarya dharma daza sAra haiM ...' krodha, mAna yA mAyAcAra kI pravRtti hogii| isI prakAra jaba satya, zauca, saMyama tapa aura tyAgarUpI upAyoM hiMsA, mUTha, corI, kuzIla, parigraha ina pAMca pApo me bhI se mana ko manA, mArdava, Arjava, rUpa bhAvoM meM DhAlA jAtA anta kA parigraha pApa pUrva ke pApo me mUla kAraNa hai| hai taba AkiMcanya (pUrNa aparigraha) dharma prApta hotA hai aura para parigraha (cAhe vaha kisI prakAra kA ho) ke hone para hI tabhI AtmA-brahma (AtmA) meM lIna (tanmaya) hotA hai| hiMsA, jhUTha, corI yA kuzIla kI pravRtti hogii| ye to hama yaha AtmA meM lInatA (tadrUratA) kA honA hI jina yA pahile bhI likha cuke haiM ki-'tanmUlAsarvadopAnuSaGgA... jaina kA rUpa hai / aura ise prApta karane ke lie prAnava se mamedamiti, hi sati saMkalpe rakSaNAdaya sajAyante / tatraca nivRtti pAkara saMvara-nirjarA ke upAya karane par3ate haiM aura hiMsA'vazya bhAvinI tadarthamanata jAti, caurya cAcarati, ve sabhI upAya pravRtti rUpa na hokara nivRtti rUpa (jaisA maithunaM ca karmaNi prtiptte|'-t. rA. vA. 7 / 1715 ki dhyAna meM hotA hai) hI hote haiN| kinhIM azo me hama Azika nivRtti karane vAlo ko bhI 'jina' yA jaina kaha sarva doSa parigraha mUlaka haiN| yaha merA hai, aise sakalpa meM sakate hai| kahA bhI hai rakSaNa Adi hote haiM unameM hiMsA avazya hotI hai, usI ke jiNA vihA sapaladejiNa eNa / khaviya dhADa- lie prANI maTha bolatA hai, corI karatA hai aura maithunakarma kammA sayalajimA / ke te? arahaMta siddhA avare Airiya meM pravRtta hotA hai, Adi : uvajhApa sAha desa-jiNA tivva kssaayeNdiy-mohvijyaado|' AcAryoM ne mUrchA ko parigraha kahA hai| aura yahA~ -dhavalA 6,4,1,1,10 / mUrchA se tAtparya 18 prakAra ke parigraha se hai| mUrchA jina do prakAra ke haiM-sakalajina aura dezajina / mamatva bhAva ko kahate haiN| aura mamatva saba parigrahoM meM pAtiyAkarmoM kA kSaya karane vAle arahaMtoM aura sarvakarma mUla hai / arati, zoka, bhayAdi bhI isI se hote haiM / isIrahita siddho ko sakalajina kahA jAtA hai tathA kaSAya lie mamatva kA parihAra karanA caahie| rAma kI mukhyatA moha aura indriyoM kI tIvratA para vijaya pAne vAle ke kAraNa hI jina bhagavAna ko bhI bIta dveSa na kaha kara AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko deza-jina kahA jAtA vItarAgI kahA gayA hai| yadi prANI kA rAga bIta jaayhai| ukta gaNoM kI tara-samatA me kapaMcita deza-tyAgI mUccha bhAva bIta jAya to vaha 'jina' ho jAya / jinaparigraha ko kama karane vAle zrAvakoM ko bhI jaiA mAna mArga meM parigraha ko sarva pApoM kA mUla batAyA gayA hai sakate haiM, kyo ki-mokSarUpa uttama sukha milanA parigraha aura parigraha tyAgI ko hI 'jina aura jaina' kA darjA kRza karane para hI nirbhara hai, phira cAhe vaha-parigraha diyA gayA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hone meM bAdhaka bacchA-mAva-parigraha : kucha loga rAgAdi ko hiMsA aura rAgAdi ke abhAva kaha taM hoI susIlaM saMsAraM pavesevi // ko bahiMsA mAne baiThe haiN| aura hiMsA va parigraha me bheda -samayasAra 41145 nahIM kara rhe| aise logoM kA kahanA hai ki amRtacandrAcArya azubha karma kuzIla-burA hai aura zubha karma suzIla-- ne kahA hai ki acchA hai, aisA tuma jAnate ho; kintu jo karma jIva ko 'aprAdurbhAvaH khala rAgAdInAM bhavatyahiMseti / saMsAra me praveza karAtA hai, vaha kisa prakAra suzIlateSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / acchA ho sakatA hai ? arthAt acchA nahIM ho sktaa| aise logoM ko sUkSma dRSTi se kArya-kAraNa kI vyavasthA ukta prasaga se tAtparya aisA hI hai ki yadi jIva pari. ko dekhanA cAhie / AcArya ne yahAM kAraNarUpa rAgAdika graha-Asrava janaka kriyA ko tyAga kara savara nirjarA meM meM kArya-rUpa hiMsA kA upacAra kiyA hai| rAgAdika svaya prAlazIla ho-sabhI prakAra vikalo ko chor3akara sva me hiMsA nahI haiM apitu hiMsA meM kAraNa haiN| isIlie Age Ave, to ime jina yA jaina banane meM dera na lge| AcAryoM calakara inhIM AcArya ne kahA hai ne sva me Ane ke mArga rUpa savara nirjarA ke jina kAraNoM 'sUkSmApi na khalu hiMsA paravastu nivadhanA bhavati pNsH|' kA nirdeza kiyA hai / ve sabhI kAraNa parigraha nivRtta rUpa 'AramyakatuMmakRtApi phalati hisAnubhAvena / ' haiM. kisI meM bhI hiMsA, mUTha, corI jaise kisI parigraha kA 'yasmAtsakavAyaH san hantyAtmA prthmmaatmnaatmaanm|' sacaya nahIM / tathAhi-'sa gupti mamiti dharmAnuprekSA'yatkhalukaSAyayogAta prANAnAM dravya bhAvarUpANAm / ' parISaha caaritrH| 'tapasA nirjarA ca |'-gupti samiti, -puruSA0 dharma, anuprekSA, parIpahajaya aura cAritra se saMvara hotA hai hiMsA para vastu (rAgAdi) ke kAraNo se hotI hai aura tapa se saMvara aura nirjarA dono hote haiM / ukta hiMsA kaSAya bhAvo ke anusAra hotI hai / kaSAya ke yoga kriyAo me pravRtti bhI nivRtti kA sthAna rakhatI haise dravya-bhAvarUpa prANo kA ghAta hotA hai| aura sakaSAya- sabhI meM para-parigraha kA tyAga aura sva me AnA hai| jIva hiMsaka (hiMsA se karane vAlA) hotA hai| tathAhi - pichale dinoM hamane jaina banane me hetu-bhUta-dhyAna ke gupti-'yata: saMsArakAraNAdAtmano gopana sA guptiH|' prasaMga se aparigraha-pUrNa nivRtti ko dikhAyA thA / jo rA0 vaa1,2,1| loga kisI vindu para mana ko lagAne kI bAta karate haiM - jisake bala se sasAra ke kAraNoM se AtmA usameM bhI Asrava bhAva hotA hai phira jo dIrgha saMsArI haiM, kA gopana (rakSaNa) honA hai vaha gupti hai| aise logoM ne to dhyAna-pracAra ke bahAne Aja deza-videzoM manogupti--'jo rAgAdi NiyattI maNassa jANAhi meM bhI kAphI halacala macA rakhI hai, jagaha-jagaha dhyAna tmnnogutii|' bacogupti-'aliyAdiNiyattI vA mauNaM vA kendroM kI sthApanA kI hai| vahAM zAnti ke icchuka jana hoi badiguttI // ' ni. sA. 6bha / sAdhAraNa manaH-zAnti hetu jAte haiM / para vahAM ke, vaha kucha kAyagupti-'kAya kiriyANiyattI kAussaggo nahIM pA sakate jo unheM jina. jainI yA aparigrahI hone sarIragegutI / ' ni. sA.78 / para-saba bora se mana haTAne para mila sakatA hai| yahAM samiti-nija parama tatva nirata sahaja paramabAlAko mAtmanAna milegA aura vahAM unheM parigraharUpI bomAdi parama dharmAgAM saMhati samiti / ni.sA.sA. vR. 61 para-vikArI bhAva mileMge / phira cAhe ve vikArI bhAva vyavahArI dRSTi se-kamazRMkhalArUpa meM 'zubha' nAma se hI sva svarUpe samyagito gataH pariNataH samitiH / ' prasiddha kyoM na hoN| vAstava meM to ve dharUpa hone se azubha pra. sA. tA0 0 240 / hI hai; kahA bhI hai 'anaMta jJAnAdi svabhAve nijAtmani sama samyaka 'kammamasuhaM kusIla suhakkama cAvi jANaha khusiil| sanastarAgAdivibhAvaparityAgena tallInacitana Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10,38, ki2 anekAnta rUpa to na rahA, para jaina ke rahasya ko kinAre rakha kinhIM hai ki jaina kula meM janma lenA puNya para AdhArita hai to logoM ne kinhIM rAjanaitika lAbhoM ko prApta karane kI dRSTi pahile to janma hI pApa (burA-duHkharUpa) hai; dUsare jise se (bhI) saMkhyA bar3hAne-bar3havAne ke prayatna cAlU kara diye| hama jaina kula kahate haiM vaha jaina hai kahA~ ? jaina to 'jina' meM (hAlAMki saMkhyA bar3hAne-bar3havAne se abhI taka zAyada hI baiThA hai-cAritra zIla vyakti meM baiThA hai, pudgala kAyA meM koI mAtra prApta ho sakA ho| ve aise pudgala-kalevaroM kI 'jaina' kahA~ ? etAvatA jana-saMkhyA bar3hAne se jaina bar3ha jAte vRddhi karane ko jaina kI vRddhi mAna baitthe| isakA jo phala haiM yaha bAta sarvathA aTapaTI-sI hai| ukta sthiti meM bhI havA vaha hamAre sAmane hai| jaina jaisA ratna, jo AtmA kA loga na jAne kyoM zarIra-piNDoM kI saMkhyA bar3hAne ko jaina dharma hai, vaha nazvara zarIra-rUpa jaisI miTTI kA dharma banakara kI saMkhyA vaddhi mAna rahe haiM ? yaha Azcarya hI hai| raha gyaa| aise loga kisI kula meM janma lene vAlI miTTI jainAcAryoM ne jahAM padArthoM kA varNana kiyA hai vahAM kI kAyA ko 'jainI' mAnane lage aura asalI jaina, jainatva unhoMne unake guNa-dharmoM kA bhI varNana kiyA hai| jaba bhAva lupta hotA gyaa| yAnI jaina ke sarvathA viparIta hIna unhoMne AtmaguNoM ke vikAsa kI caramAvasthA ko prApta AcaraNa vAle bhI jaina kahalAne lge| paM. ToDaramala jI AtmA ko 'jina aura unake dharma ko jaina kahA taba loga kahate haiM-"jo uccakulavirSa upaji hIna Acarana kareM, to ise kula meM prApta zarIra meM kalita karane lge| yAnI vAkoM ucca kaise mAnie ? jo kula viSa upajane hI teM AtmA kA dharma-'jaina', pudgala-rUpa ho gayA arthAt jo uccapanA rahe to mAMsa bhakSaNAdi kie bhI vAkoM ucca isa samudAya meM paidA ho gayA vaha kAyA jaina ho gyaa| hI mAno so bane naahii|' bhArata virSa bhI aneka prakAra yadi hama AtmA ke guNoM ke AdhAra para jainatva kA brAhmaNa kahe haiN| tahA jo brAhmaNa hoya cAMDAla kA kArya nizcaya na bhI kareM aura adhika syUla vyavahAra meM jAkara karatAko cANDAla-brAhmaNa kahie aisA kahA hai| so hI dekheM taba bhI Aja jainoM kI saMkhyA nagaNya hI rhegii| kula hI te uccapanA hoya to aisI hIna saMzA kAhekauM jaise-devadarzana karanA, rAtri bhojana kA tyAgI honA, chane daI?"-mo. mA0 258 jala kA pInA, aSTa-mUlaguNo kA dhAraNa karanA Adi / ye saMsAra meM sabase bar3e dukha janma maraNa kahe haiM-anya saba aise moTe cinha hai, jisase sAdhAraNa jaina kI pahicAna sabhI duHkha inhI ke hone para hote haiM aura inhI donoM ke kI jA sakatI hai| para, Aja AlIzAna sAmiSa hoTaloM meM abhAva ho jAne kA nAma mukti hai| vicArane kI bAta ye rAtri meM prIti-bhoja Ayojana jaise samAcAra pramukha janahai ki ina donoM dukhoM meM kAraNa kauna haiM? jahAM taka maraNa patroM meM chapate rahe haiN| kI bAta hai hama usa meM Ayu karma ke kSaya ko kAraNa kaha mAcAra-vicAra kI dazA ye hai ki rAtri-bhojana tyAga sakate haiM, so karma kA kSaya honA koI burI bAta nhiiN| Adi jaise sAdhAraNa niyamoM kA pAlana to dara-kinAra, karma se kSaya ko jaina darzanakAroM ne iSTa hI mAnA hai aura gAhe-bagAhe aba to jainiyoM ke kucha aMgoM ko bar3e-bar3e isake lie hI sAre upAya batalAye haiN| hA~, rahI janma kI sAmiSa hoTaloM taka meM bhI dekhA jA sakatA hai| loga apanI bAta, so usameM antaraMga nimitta bAyu karma kA baya aura AMkhoM se kaI mAnyoM ko bhI hoTaloM kI saira karate karAte, bahiraMga nimitta maMyunakriyA hai aura ye donoM hI jaina-darzana unameM vivAha zAdI racate-racAte dekha rahe haiN| aise mAnyoM meM aniSTa kahe gae haiN| jahAM taka karma kA udaya hai usako meM sTejoM para dharma para mara-miTane kI saugandha khAne-khilAne hama chor3a bhI deM to bhI maithuna to brahma hai hI aura abrahma bAle kaI mAnya bhI zAmila haiN| jo loga sAmUhika rAtriko pApa kahA gayA hai-maithunmbrhm|' sabhI jAnate haiM ki bhojana niSedha kA pracAra karate haiM, "dina meM phere, dina meM jIvoM ke janma lene (zarIra dhAraNa karane) meM madhunarUpa-pApa bArAta' Adi jaise nAre bulanda karate haiM, unameM kaI ko nimitta banatA hai aura pApa ke nimitta se hamA janma puNya rAtri-bhojana karate aura hoTala kI zAdiyoM meM sammilita kahalAe, yaha bAta samajha se bAhara hai| jaba hama yaha kahate hote mArAma se dekhA jA sakatA hai| nAnA 125 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hameM likhane meM saMkoca nahIM, apitu santoSa hai ki jo bachar3e gAya kA dUdha pI jAte hoM ve eka bAte haiN| jo kinhIM prabuddhoM ke prayAsoM se Aja hama jaina-nAmadhAriyoM ne baila aura UMTa banAja khA jAte ho ve bhI ruka jAte hai| yaha to mahasUsa kiyA hai ki jainoM kA hrAsa ho gayA hai- hAlA ki aisA karanA bhI dharma sammata nhiiN| sabhI jAnate unameM AcAra-vicAra nAma kI cIja nahIM jaisI raha gaI hai ki tIrthaMkara RSabhadeva jaise mahAna ko bhI pUrvabhara meM hai, ve jenI nahIM raha gae haiN| isakA jItA-jAgatA sabUta aise upadeza dene ke kAraNa hI tIrthakarabhava meM chaha mAtra hai-zAkAhAra aura zrAvakAcAra varSa kA manAyA nirAhAra ghUmanA pdd'aa| kadAcita koI vyakti laukika jAnA / yaha Ayojana hamAre gAla para aisA tamAcA upayogitA ko samajha, kisI prathA kA poSaNa kare to hai jo hameM zarmindA karane ke lie kAphI hai, aisA isalie kisI asa meM kadAcit mauna dhAraNa kiyA jA sakatA hai, ki-jainI niyama se zAkAhArI aura zrAvaka hotA hai| para, jo vyakti samAja ke AcAra aura dhArmika pravRttiyoM ke usake lie zAkAhAra aura zrAvakAcAra varSa manAne kI hrAsa ko dekhate hue bhI AcAra aura dharma ke sarakSaNa ko sArthakatA hI kyA ? yadi aisA nahIM aura vaha mAMsAhArI pravRttiyoM meM rakta-kisI vyakti ko muMha na kholane de aura bana cukA hai to vaha jaina kaise hai ? __ usakI jubAna para tAlA lagAne-agavAne ke pracchanna yA hama to taba bhI zamindA hote haiM, jaba koI vidvAna ujAgara upakrama kare to hama pIDA se karAha uThate hai| hama vartamAna jaina-sabhA meM Akara vartamAna jainiyoM ko zikSA nahI samajhate ki aise loga sahI sunanA kyoM nahIM caahte| detA hai ki sapta vyasanoM kA tyAga karo, pAMca pApo kA sandeha hotA hai ki kahI ve doSI to nhiiN| tyAga karo Adi ! hama socate haiM ki vaha jaino ko upadeza Aja samAja aura dharmAcAra kA jaisA vikRta rUpa de rahA hai yA pApiyoM ko torane kA prayatna kara rahA hai? ubhara kara sAmane AyA hai usame kharIbAta sunane se bhayakyoki jainI pApI nahI hotA aura niSpApa ko aisA upa- bhIta hote rahane aura kharoM ke muha para tAlA lagAte deza nahIM hotaa| rahane jaise upakrama hI mUla kAraNa bane hai jo dhIre-dhIre yadi hama aisA mAnakara caleM ki zAkAhAra varSa to paripakva hokara sar3a phor3e kI bhAti risane lage haiN| hama itara samAja va deza ke lie manA rahe haiN| to saMvara pichalI kaI ghaTanAyeM haiM ki jaba kisI ne kuprathAoM baura ke binA nirjarA kaisI? jaba taka machalI utpAdana : murgI Agama-viruddha-vartano ke viruddha koI AvAja uThAI, sabhI pAlana Adi jaise mAMsotpAdaka kendro kA nirodha na ho kucha tathAkathita logoM ne unheM rokane ko ceSTAeM kii| taba taka deza ke lie zAkAhAra varSa kI sArthakatA kaise? phalasvarUpa kucha kucale gae, kucha maidAna chor3a gae, kucha pahile to una srotoM ko banda karAnA cAhie jo mAMso- samAja se chiTaka gae aura isa taraha nyAyamArga kA prAsa tpAdana kara pAkAhAra meM girAvaTa lA rahe hai| cAhe isameM hotA rhaa| yadi logoM meM tanika bhI sahanazIlatA aura sarakAra se bhI lohA kyo na lenA par3e? para, billI ke vicAra zakti rahI hotI to ve kisI bhI virodhI gale meM ghaNTI bAMdhe kauna? phira, Aja jainI bhI to pUrNa bAteM sunate socate aura pUrvAcAryoM ke parIkSA-pradhAnI' tayA zAkAhArI nahI raha gae haiM ? mIThA-mIThA gapa, kar3avA- banane jaise amUlya vAkyoM para amala karate, to samAja kar3avA ! ukta sthitiyoM meM kyA hama jainI hai? jarA aura dharmAcAra kI aisI dIna dazAna hotI jaisI Aja socie / dekhane meM A rahI hai| bAjabAma logoM ke mukha para muramAhaTa hai| jo parva 2. tAlA kaba taka lagAyA jAyagA? kI rAha meM hai ve aksara mahame-sahame se hai| dhyAnI dhyAna hamane una bachar3oM, bailoM aura UMToM ko dekhA hai, jinake karate, putharI pUjA karate aura duniyAnI manuSya pulisa mAsika muMha para chIke (boca) bAdha dete haiN| aisA karane se dArI meM ghUmate e zaMkita bAra bhayabhIta hai kikI sasake Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32,002 manekAnsa mArga meM koI rukAvaTa bar3I na ho jAya terApaMthI ke lie koI bIsapaMthI aura bIsapaMthI ke lie koI terApaMthI kAbaTa bar3I na kara de| yA kahIM koI zvetAmbara kisI dina mbara ke yA digambarI kisI zvetAmbara ke haka ko har3apana se hAMlAki unake diloM meM paraspara meM sva-sampradAyiyoM ke lie bhI koI sammAnita sthAna nahI jaisA hai ve paraspara maiM bhI eka dUsare kI kATa para tule haiN| aisA kyoM ? eka bAra jaba sonagar3ha vAloM kI ora se bhAvI tIrthaMkara ke nAma se sUrya kIrti jaise kalpita tIrthaMkara kI mUrti sthApita huI, taba hamane bhI usake anaucitya para do zabda likha die / jaba kAphI loga sonagar3ha-sAhitya kA khule Ama bahiSkAra kara rahe haiM aura pUjya AcArya dharma sAgara jI mahArAja jaise santa bhI isameM sahamata haiM, taba hamane usa viSaya meM usake bahiSkAra ko puSTa na itanA saMzodhana hI diyA thA hama use 'kasauTI para kaseMyaha bAta Agama ke sarvathA anukUla hai aura ApAyakRta mUla bAgamAMgoM kI rakSA meM bhI samartha hai| bata hama kara nahIM cAhate ki kinhIM prasaMgoM se hamAre pUrvAcAryo kI avamAnanA ho / phira bhI hameM Azcarya hai ki kucha logoM ko parakha kI bAta khttkii| jaba ki hamAre pUrvAcAryo kA nirdeza, unake svayaM ke kathanoM ko bhI parakha kara grahaNa karane kA rahA hai-parIkSA pradhAnI hone kA unakA Adeza hai| kucha logoM ne hameM kahA ki Apako saMpAdaka anekAnta ke nAma se kisI khAsa nAma ko iMgita nahIM karanA cAhie aadi| so hama to aisA samajhe haiM ki bAgama aura banekAnta jana sAdhAraNa kI yeM bolane ke lie hai, kisI kA aba mIMcakara tiraskAra yA sammAna karane ke lie nahIM hU~ aura nA hI mauna rahane ke lie| hamane to aisA khAsa kucha nahIM likhA hai - parIkSaNa kI hI bAta kI hai| jaba ki nyAyaprasaMga meM anekAnta aura usake saMsthApaka mukhtAra sA0 kI nIti isase bhI kar3I rahI hai aura ve viparIta pratibhAsita hone vAlI pravRttiyoM ke khilApha sahA mAvAja uThAte rahe haiN| mukhtAra sA me anekAnta meM hI sva0 kAma bhI svAmI kI ghoSita avasthA meM 'samayasAra kI 12 vIM gAyA aura kAna jI svAmI' zIrSaka meM unako lakSya kara-vicArArtha ko diyA thA, usakI jhalaka dekhie 1 "kAnajI svAmI kA 'vItarAgatA hI jainadharma hai'| ityAdi kathana kevala nizcayAvalambI ekAnta hai, vyavahAra naya ke vaktavya kA virodhI hai. vacananaya ke doSa se dUSita hai aura jina zAsana ke sAtha usakI saMgati ThIka nahIM baitthtii|" anekAnta varSa 12 ki0 pR0 277. 2 (kAnajI svAmI kA ) " sArA pravacana prAdhyAtitmaka ekAnta kI ora DhalA huA hai, prAyaH ekAnta miSyAsva ko puSTa karatA hai aura jina zAsana ke svarUpa viSaya meM logoM ko gumarAha karane vAlA hai| isake sivAya jina zAsana ke kucha mahAna staMbhoM ko bhI isameM 'laukika jana' tathA anyamato jaise zabdo se yAda kiyA hai aura prakArAntara se yahAM taka kaha DAlA ki unhoMne jinazAsana ko ThIka samajhA nhiiN|" vahI ki 6 pR. 150 ukta prasaMgoM ko dekhate hue hamane nIti aura bAgama sammata hI kiyA hai| kisI pakSa kA nAma to hameM prasaMgavA lenA par3A hai- bhaktagaNa isakA burA na maaneN| hameM khuzI hai ki kucha prabuddhoM ne hamAre nizpakSa aura sAhasika khuzI hai ki kucha prabuddhoM ne hamAre niSpakSa aura sAhasika vicAro ko sarAhA bhI hai| hama AbhArI haiM / isI prasaMga me eka bAta aura sabhI jAnate haiM ki gaNadhara ne tIrthaMkara kI vANI ko prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura imyAnuyoga jaise cAra vibhAgoM meM bAMTA aura ukta vANI kA sagaha Agama kahalAyA / jaina maMdiroM me isI Agama ko gaddI para aura sAdhAraNarIti se bhI pravacana aura svAdhyAya ke lie sthApita kiyA jAtA rhaa| para Aja sthiti aisI ho rahI hai ki AcAyoM kRta mUla zAstroM kI bhASA- prAkRta, saMskRta Adi se logo kA nAtA TUTa sA cukA hai| ve prAdezikI aura hindI Adi bhASAoM kI ora daur3a par3e haiN| yahAM taka ki unheM 10 pravara ToDaramala jI aura paM0 sadAsukha kI jaise manISiyoM kI bhASA bhI nahIM ructii| ve Adhunika hindI gadya aura kAvyamayI kRtiyoM ko hI zAstra- jinabAnI banA rahe haiM, maMdiroM meM unakI vAcanA kara rahe haiN| phalataH - maMdiroM meM bhI ina kRtiyoM kI bharamAra ho rahI hai aura mUla gAyaba ho rahA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- Page #79 -------------------------------------------------------------------------- Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre likhane se saMbaMdhita loya iSTa bhI ho sakate haiM kalpita sauryakara 'sUryakIti kI mUrti hamAre dekhate-dekhatepara likhanA to hameM hai hii| so-idhara isa yuga meM, virodha karate bhI mAje bAje ke sAtha jora-zora se sthAbahuta se abhinandana aMdha bhI prakAzita hue aura ho rahe pitta huI aura hama use zeka na sake virodha meM satyAgraha haiN| unameM kaI to jina maMdiroM meM bhI pahuMca cuke haiN| kA ailAna karane vAle bhI gAyaba rhe| kucha loya asaphala yadyapi aise graMtha kisI anuyoga meM nahIM Ate phira bhI kucha hokara bhI zepa miTAne ke lie "ye ho gayA, po ho gayA loga inheM maMdiroM meM caukiyoM para rakha inakA vAcana jaba hama gAge yaha kareMge, vo kareMge" dhAdi nAroM se samAja karane lage haiN| hamane jaba eka prabuddha sajjana ko tathya bala- ko bhramita yA Azvasta karate rhe| taba abhinandanapatha Adi lAyA to ve viramita to ho gae; kina bole- isame prajchanna rUpa meM hamArI jinavANI ke sthAna para virAjaAgama viruddha to kucha bhI nahIM hai; aadi| mAna hokara bhaviSya meM abhinAdana nAyakA ko zalAkA AzaMkA hai ki kamI aise graMtha jinavANI kA sthAna puruSoM meM zAmila karAI to Azcarya nhiiN| bhale hI hI na le leN| kyoki sAdhAraNa jana kI dRSTi meM ye bhI balAkA puruSo meM abhinandita vyakti ke nAma kA abhAva jinavANI kI bhAMti pUrvAparavirodha rahita hote hai| ina hI kyoM na ho? sUryakoti kA nAma bhI to thaMkaroM kI graMtho meM zalAkA puruSoM ke caritro kI bhAti grantha nAyaka sUcI meM nahI thA / ana hame kahane meM tanika bhI saMkoca ke (vaha bhI) prazasina-caritra mAtra kA hI varNana hotA hai| nahIM ki sabhI asala sAhiya kI bhAti abhinadana graMtha Adi unameM kucha dhArmika, aitihAsika aura tAjika kaI lekha ko bhI maMdiroM-zastra paMDAro se bAhara nikAlA jAtA bhI zAmila hote hai| ye prAkRta-saskRta jaimI kliTa mUla- cAhie / lAga bugana mAne jora moce ki kharI bAta bhASA me bhI nahIM hote| pAThaka inheM ci se aura AsAnI bahane vAlo kA virodha kaba taka kara rahege- unake muha me par3ha lete haiN| unheM jaina se koI virodha bhI pranIta nahI para tAlA kaba nA lagA rahega? kyA ve pAhata hai ki hotaa| yAnI unakI dRSTi meM iname cAro anuyoga eka maccAI kA galA ghoTa diyA jAya ! pADA hai ki mAtha hI upalabdha ho rahe hote hai ata: unheM ye sacco sacAI kA gavAnA poTane para unakA vyApAra paho. jinavANI hI haiN| jAyagA ? jarA-socie ! para. ise bhalImAti mamajha liyA rAya ki jaba ---sapAdaka (pR0 24 kA kSepAza) devatA kA smaraNa kara lo usake gale para talavAra kA kamA ranaba vasupAla ko rAma zrIpAla ko yauvarAjya prahAra kiyaa| parantu vaha talavAra kuvarapriya ke kaNTha kA pada aura kuverapriya ke putra bubaMgakAta ko zreSThI pada dekara sparza karate hI usake kaNTha meM mundara hAra rUpa meM pariNata unhone aneka janoM ke mAya jinadIkSA grahaNa kI / satyavatI ho gii| naba cAMDAla "jaya jaya" zabda karatA huA adaya Adika aneka rAniyo meM bhI AyikA ke na dhAraNa jA khur3hA hmaa| yaha dekha capanagati ko aura bhI IrSA huI, kie| uma cAMDAla ne pratijJA kI ki maiM bhI parva ke dinoM isalie usane sevako mahita bora bhI aneka zamtrI kA meM ahiMsAbata aura upavAsa karUgA / yaha vahI cauhAna hai, vAra kiyA / parantu ve samasta zastra koI phana sthapa aura jisame lAkSAgRha me lAkha ke ghara meM) vidyoga ke lie koI puSparUpa ho gae / devoM ne pAzcarya kiye / yaha khabara dharmopadeza diyA thaa| kuverapriya aura gumapAla muni ne ghora rAjAko bhiiddii| isalie usane pAkara capalatakA tapa karake kaimAza para kabanazAna prApta kiyA aura kucha kAnA muMha kara gadhe para car3hAkara dezA se nikalavA diyA kAla TA. vahI se mokSa ko ge| isa taraha kuverapriya aura kuterapriya se kSamA maaNgii| bahata parigrahI hone para bhI devoM ke dvArA pUjita huaa| kapriya ne kSamA karake kahA- maiM to digambarIya jhola ke prabhAva se kyA mahI ho sakatA ? arthAta saba kucha dIkSA dhAraNa karanA / rAjA ne kahA-meM bhI dhAraNa ho sakatA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 bIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana amIbona dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka matyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya paura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... 4-5. jainAmya-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita prapUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM.paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhityA paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... jamagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazAstiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / pacapana manthakAro ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... samAdhitAna aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, 10 paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrSa: zrI rAjakRSNa jaina ... gyAya-bIpikA : prA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro. DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa. anu| 10.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / sAyapArasusa : mUla grantha kI racanA pAja se do hajAra varSa pUrva dhI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAla jI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika paSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... ... 25.00 maina nibandha-ratnAvalI :zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnazataka (pyAnastava sahita):saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhAvaka dharma saMhitA : zrI barayAvasiMha soSipA baina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM):sa.paM.bAlabanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.00 jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga: zrI padmacandra zAstrI, bahucita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 2-00 Jain Monoments: TI. ena. rAmacandrana Jaina Bibliography : Shri Chhotelul Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) ___Per set 600-00 - - - - AjIvana sadasyatA zulka : 101.0010 vArSika mUlya : 6) 10, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vinAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| sampAdaka parAmarza maNDala -DA. jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-zrI pacandra zAstrI prakAzaka -bAbUlAla jana vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gotA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paura sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 38: ki034 julAI-disambara 1995 - isa aMka meM viSama 1. bhava dukha baigi haro 2. jAti aura dharma : DA. jyoti prasAda jaina 3. eka dina tumase milUMgI : hA0 savitA jaina 4. 163 banAma 136 : zrI bAbUlAla 'vaktA' 5. apaghra za sAhitya kI eka aprakAzita kRti : puNyAsaya kahA-DA. rAjArAma jaina ArA 6.dharmasAra satasaI : zrI bundanalAla jaina 7. dharma kA malAdhAra AsthA yA aMdhAsthA : -0prazumna kumAra jaina / 8.hindI jaina kAvya ke ajAna kavi : DA. gaMgArAma 23 6. anukalatA pratikUlatA : harikRSNadAsa 'hari' 25 10. NAyakumAra cariu kI sUktiyAM : DA. kastUrabaMda 26 11. jaina darzana meM Izvara kI avadhAraNA: -ku0 mInAkSI zarmA 12. zramaNa saskRti : zrI surendra pAla siMha 13. pramAvatI rAnI kI kathA 14. jainatva kA mUla AdhAra : aparigraha / -sampAdaka 'vIravANI' 15. vigyazrI kanyA kI kathA 15. jarA socie-sampAdakIya prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 aura-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra: svAmI samantabhada kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna prastha, mukhtAra bIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sjind| ... bainAmya-prazasti saMgraha, bhAga 1: saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSTo aura pa.paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... jainagrantha-prazasti saMgraha, mAma 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / pacapana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... samASitantra aura iSTopadeza : madhyAtmakRti, pa. paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jana tIrya : zrI gajakRSNa jaina ... pyAya-bIpikA : prA0 abhinava dharmabhUSaNa ko kRti kA pro. DA. darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa. anu| 1.... jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhubasutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNaparAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI midaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pUSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25-.. jaina nivandha-rastAvalI: zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA jyAnazataka (dhyAnastava sahita):saMpAdaka paM.bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAbasiMha sodhiyA bana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM):ma050 bAlabanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pacandra zAstrI. bahucavita sAta viSayo para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita Jain Monoments: TI0 ena0 rAmacandrana Jaina Bibliography : Shri Chhotela! Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 2-00 - - AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie 'svatantra hote hai / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaHnahIM lie jaate| - mampaka parAmarza maNDana --DA. jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-dhIpacandra zAstrI prakAzaka : bAbUlAla jaina vakA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priTiMga ejensI, DI0.105, nyUsIlamapura, dillI-53 se mukti / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paura sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 36ki .3-4 (yugmAMka ) bukhAI-disambara 1985 - - isa aMka meM viSaya 1.bhava duHkha vaigi haro 2. jAti aura dharma : DA. jyoti prasAda jaina 3. eka dina tumase milUMgI : DA0 savitA jaina 4. 163 banAma 136 : zrI bAbUlAla 'vaktA' 5. apanaza sAhitya kI eka aprakAzita kRti : puNyAsava kahA -DA. rAjArAma jaina ArA 6. dharmasAra satasaI : zrI kundanalAla jaina 7. dharma kA malAdhAra AsthA yA aMdhAsthA: -DA. pradyumna kumAra jaina 5.hindI jaina kAvya ke ajJAta kavi : DA. gaMgArAma 23 6. anukUlatA pratikUlatA : harikRSyAdAsa 'hari 25 10. NAyakumAra carisa ko sUkti : DA. kastUracaMda 26 11. jaina darzana meM Izvara kI avadhAraNA: -ku0 mInAkSI zarmA 12. zramaNa saMskRti : zrI surendrapAla siMha 13. pramAvatI rAnI ko kathA 14. janatva kA mUla AdhAra : aparigraha : -sampAdaka 'bIravANI' 15. vindhyazrI kanyA kI kathA 15. jarA socie-sampAdakIya prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya prAcArya sUrya sAgara mahArAja ke udgAra [mAgha zu0 11 vi0 saM0 2007 ] Aja tyAgI choTI-moTI pratijJA lekara ghara chor3a dete haiM aura apane Apako ekadama parAzrita kara dete haiN| isa kriyA se tyAgiyoM kI pratiSThA samAja meM kama hotI jA rahI hai| samantabhadra svAmI ne paritrahatyAga kA jo kama rakkhA hai usI krama se yadi parigraha kA tyAga ho to tyAyo puruSa ko kabhI vyagratA kA anubhava na karanA pdd'e| sAtavI pratimA saka nyAya pUrNa vyApAra karane kI Agama meM chUTa hai phira kyoM pahalI dUsarI pratimAdhArI tyAgI vyApArAdi chor3a bhojana astrAdi ke lie paramukhApekSI bana jAte hai| yadyapi AzAdhara jI ne gRhavirata zrAvaka kA bhI varNana kiyA hai para vaha apane pAsa itanA parigraha rakhatA hai jitane meM usakA nirvAha ho sakatA hai| yadhArtha meM para-gRha bhojana 10vI gyArahavI pratimA se zurU hotA hai| usake pahale jo vratI para-gRha bhojana sApekSa hote haiM unheM saMkleza kA anubhava karanA par3atA hai| pAsa kA paisA chor3a diyA aura yAtAyAta kI icchA ghaTI nahI aisI sthiti meM kitane hI tyAgI loga tIrtha yAtrAdi ke bahAne gRhasthoM se paise kI yAcanA karate haiN| yaha mArga acchA nahI hai / yadi yAcanA hI karanI thI to tyAga kA bADambara hI kyoM kiyA ? rayAga kA ADambara karane ke bAda bhI yadi antaHkaraNa meM nahI AyA to yaha AtmavaJcanA khlaayegii| tyAgI ko kisI saMsthAna-vAda meM nahIM par3hanA cAhie / yaha kArya gRhasthoM kA hai / tyAgI ko isa dala-dala se dUra rahanA caahie| ghara chor3A, vyApAra choDA, bAla-bacce choDe, isa bhAvanA se ki hamArA kartRtva kA ahaMbhAva dUra ho aura samatA bhAva se AtmakalyANa kareM, para tyAgI hone para bhI vahaba nA rahA to kyA kiyA? isa saMsthAvAda ke dala. dala meM phaMsAne vAlA tattva lokaSaNA kI cAha hai| jisake hRdaya meM yaha vidyamAna rahatI hai vaha saMsthAoM ke kArya dikhA kara loka meM apanI khyAti bar3hAnA cAhatA hai para irA thothI lokapaNA se kyA hone jAne vAlA hai? jaba taka logo kA svArtha kisI se siddha hotA hai taba taka ve unake gIta gAte hai aura jaba svArtha me kamI par3a jAtI hai to phira Take ko bhI nahIM pUchate / isalie AtmapariNAmo para dRSTi rakhate hue jitanA upadeza bana sake utanA tyAgI de, adhika ko vyagratA na kare / tyAgI ko jJAna kA abhyAsa acchA karanA caahie| Aja kitane hI tyAgI aise haiM jo sabhyagdarzana kA lakSaNa nahI jAnate, ATha mUla guNo ke nAma nahIM ginA paate| aise tyAgI apane jIvana kA samaya kisa prakAra yApana karate haiM ve jAne / merI to preraNA hai ki tyAgI ko krama pUrvaka adhyayana karane kA abhyAsa karanA cAhie / samAja me tyAgiyoM kI kamI nahI parantu jinheM Agama kA ambAma hai aise syAmI kitane hai ? AgamajJAna ke binA loka meM pratiSThA nahI aura pratiSThA kI cAha ghaTI nahI isalie uTa-pAMga kriyAeM batAkara bholI-bhAlI janatA meM apanI pratiSThA banAye rakhanA cAhate haiM para ise dharma kA rUpa kaise kahA jA sakatA hai ? jJAna kA abhyAsa jise hai vaha sadA apane pariNAmoM ko taula kara hI vrata dhAraNa karatA hai| pariNAmoM kI gati ko samajhe binA jJAnI mAnava kabhI pravRtti nahIM karatA ataH muni ho cAhe zrAvaka, sabako abhyAsa karanA cAhie / abhyAsa kI dRSTi se yadi dasa bIsa tyAgI ekatra raha kara kiso vidvAna se adhyayana karanA cAhate hai to gRhastha loga usakI vyavasthA kara de sakate haiN| Aja kA vratI varga cAhe muni ho, cAhe zrAvaka, svacchanda hokara vicaranA cAhatA hai yaha ucita nahIM hai| muniyoM meM to usa muni ke lie ekala vihArI hone kI AzA hai jo guru ke sAnnidhya meM rahakara apane AcAra-vicAra meM pUrNa dakSa ho tathA dharma-pracAra kI bhAvanA se guru jise ekAko vihAra karane kI AjJA de deN| Aja yaha dekhA jAtA hai ki jisa guru se dIkSA lete haiM usI guru kI AjJA pAlana meM apane ko asamartha dekha navadIkSita mUni svayaM ekAkI bihAra karane lagate haiN| guru ke sAtha athavA anya sAthiyo ke sAtha vihAra karane meM isa bAta ko banA yA bhaya kA astitva rahatA thA ki yadi hamArI pravRtti Agama ke viruddha hogI to loga hameM burA kaheMge, guru prAyazcitta deNge| para ekala bihArI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom maham ITAMIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanavilasitAnAM virodhamayanaM namAmmanekAntam // varSa 38 bIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2511, vi0 sa0 2042 julAI-sitambara 1985 bhava-dukha vegi haro prabhu jI tuma prAtama dhyeya kro|| saba jaga jAla tane vikalapa taji, nija sukha sahaja varo // prabhunI... hama tuma eka dravya dRSTi se, para yaha bheda pro|| bheda jJAna bala tuma nija sAdho, hama viveka visro|| prabhujI... tuma nija rAca lage cetana meM, para se neha ttro| hama sambandha kiyo tana dhana se, bhava vana vipati bharo // prabhujI... tuma rI prAtama siddha bhaI prabhu, hama bhava bandha dhro| yA te bhaI adhogati hamarI, mava dukha agani jaro // prabhujI... dekhi tihArI zAMti chavi ko, hama yaha jAna pro| hama hUM tuma sama hoya sakata haiM, aba yaha jAna paro // prabhujI... tuma nimitta mama zakti pragaTa ho, nija anubhavana sro| mere to basa deva tumhI ho, tuma sama aura na koI // prabhujI... varzana moha harI hamarI mati, tuma lakha sahaja ttro| "campA" zaraNa laI aba tumarI, bhava dukha vegi haro // prabhujI... Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti aura dharma D DA. jyoti prasAda jaina akhila bhAratIya sAMskRtika paraMparA meM jinadharma isa viSaya meM digambara-zvetAmbara samagra jaina saskRti kA apanI udArAzayatA evaM binA kisI bhedabhAva ke prANI- suspaSTa udghoSa rahA hai kimAtra ke hita-sukha kI vyApaka dRSTi ke kAraNa mahatvapUrNa kammaNA hoi bamhaNA, khattiyo havai kmmnnaa| vilakSaNa sthAna rakhatA AyA hai| 'dharma' zabda kI eka kammaNA hoi vaisso, suddovi habai kammaNA // vyAkhyA ke anusAra vaha aisA kartavya hai jo manuSyamAtra ke vAstava meM, pracalita jAtiprathA kabhI aura kaisI bhI hI nahIM, prANImAtra ke aihiloka tathA pAralaukika, rahI ho, tathA kinhIM paristhitiyoM yA pariveza meM upAdeya ubhayajIvana ko niyaMtrita evaM anuzAsita karake sabako athavA zAyada kvacita bAvazyaka bhI rahI ho, kita supatha para le calane meM sahAyaka hotA hai| aura, jainadharma kAladoSa eva nihita svArthoM ke kAraNa usameM jo kuzIla yA jinadharma to vastuta: Atmadharma hai, eka aisA vyaktivAdI yA kurItiyAM, vikRtiyAM, visaMgatiyA evaM andhavizvAsa dharma hai jo binA kisI bhedabhAva ke samasta prAgiyoM ke ghara kara gaye hai, aura pariNAma svarUpa deza me, rASTra me, aihika tathA pAralaukika unnayana aura sugya-muvidhA kA samAja meM eka hI dharma sampradAya ke anuyAyiyo me jo vicAra karatA haiN| isake viparIta, sAmAjika yA laukika Tukar3e-Tukar3e ho gaye haiM, pArasparika phUTa, vaimanasya eva bhedadharma kevala manuSyoM ke hI ihalokika hitasAdhana taka sImita bhAva khulakara sAmane A rahe haiM, ve vyakti yA samUha, hotA hai, aura bahudhA vividha anaginata andhavizvAsoM tathA sampradAya yA samAja, deza yA rASTra kisI ke lie bhI rUr3hiyo para avalambita rahatA hai| Atmadharbha se bhinna yaha hitakara nahI hai, aura pragati ke sabase bar3e avarodhaka hai| laukika dharma mUlataH pravRtti pradhAna brAhma-vaidika paramparA dharma kI Ar3a lekara yA katipaya dharmazAstroM, sAdhusevA, kI dena hai, jisameM zanaiH zanaiH varNAzramadharma kA rUpa le paMDitoM Adi kI sAkSI dekara jo ukta vighaTanakArI liyaa| usa paramparA meM bhI brAhmaNa, kSatriya, vaigya zudra dhAraNAoM kA poSaNa kiyA jAtA hai, aura unake virodha Adi varNabheda mUlataH guNa karmAnusArI hI the, kintu mamaya me AvAja uThAne vAle kA muha banda karane kI ceSTA kI ke sAtha unake janmata: hone kI mAnyatA rUr3a hotI gii| jAtI hai. usase yaha Avazyaka ho jAtA hai ki dharma ke dharma jaina gRhastho ke sAmAjika yA laukika dharma para kAlAntara ko ghamaM kI malAmnAya ke zamANika maulika zAstro se meM ukta brAhmaNIya varNavyavasthA tathA usase udbhUta jAni- jAnA aura samajhA jAya / vyavasthA kA prabhAva par3A, aura dhIre-dhIre unhone bhI use dharma-tattva mAnava itihAsa kI eka atyanta mahatvapUrNa apanA liyaa| kintu mUla jinadharma kI prakRti eva svarUpa upalabdhi rahI hai| samI dezoM aura kAlo me jana-jana ke ke mAtha usakI koI sagati nahI hai| kunda kunda, guNadhara, mAnasa ko sarvAdhika prabhAvita karane vAlA yahI dharma-tatva dhagena, manabali, baTTakeri, zivArya samantabhadra, pUjyapAda, rahA hai| sAtha hI, prAya: sabhI dharma-pravartako ne, unhone bhI jaTAgihanadi, raviSeNa, harivaMzakAra jinamena, jakalaka, jinhone manapyetara anya prANiyo kI upekSA kI, manuSyoM guNabhadra amitagati, prabhAcanda, zubhacandra, prabhRti aneka ko Uca-nIca Adi ke pArasparika bhedabhAvoM se Upara uThane prAcIna prAmANika AcAryapuMgavoM ne janmata: jAtiprathA kA kA bhI upadeza diyaa| yahUdI, IsAI, musalamAna yahAM taka niSedha hI kiyA hai aura guNapada kI hI sthApanA kI hai| ki bauddha, kavIrapaMthI, sikha Adi kaI bhAratIya dharma bhI, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti aura dharma manuSyamAtra kI samAnatA kA (igeliTeriyanijma ) dAvA vartana, saMzodhanAdi karane meM bhI saMkoca nahIM karanA caahie| karate haiM / zramaNa paraparA ke nirgrantha tIrthakaroM dvArA Aca- manuSya sAmAjika prANI hai| ataeva vyAvahArika, sAmArita evaM upadezita jinadharma kA to mUlAdhAra hI samatva- jika yA laukika dharma kI vyavasthAeM, saMsthAeM aura prayAeM bhAva hai| yadi koI apavAda hai to vaha brAhmaNa-vaidika raheMgI hI, unakA rahanA apekSita bhI hai, kintu ve aisI hoM paramparA se udbhUta, varNAzrama dharma para AdhArita aura jo samyaktva ko dUpita karane vAlI na hoM, varan usakI janmata: jAtivAda ko svIkAra karane vAlA tathAkathita poSaka hai-mokSamArga meM sAdhaka hoM, bAdhaka na hoN| hindU dharma hai| yoM to, mUlataH samAnatAvAdI evaM jAtivAda- 1857 I. ke svAtantrya-samara ke uparAnta jaba isa virodhI paramparAoM me bhI Uca-nIca kA vargabhedaparaka mahAdeza para videzI agrejI zAsana suvyavasthita ho jAtivAda kisI na kisI prakAra yA rUpa meM ghara kara hI gayA to prAyaH sampUrNa deza meM navajAgRti eva abhyutthAna gayA, kintu unameM usakI jakar3a aura pakar3a itanI sakhta kI eka abhUtapUrva lahara zanaiH zanaiH vyApta hone lagI, nahIM hai jitanI ki hindU dharma meM hai / Aja kA pragatizIla jisase jaina samAja bhI aprabhAvita na raha sakA / phala vizvamAnasa aise bhedabhAvoM ko mAnava ke kalyANa evaM svarUpa lagabhaga 1875 se 1925 I. ke pacAsa varSoM meM unnayana meM vAdhaka samajhatA hai aura unakA virodha karatA dharmapracAra evaM zikSApracAra ke sAtha-sAtha samAjasudhAra ke bhI aneka Andolana aura abhiyAna cale / dharmazAstroM kA jaina samAja meM tadviSayaka bhrAnti ke rUr3ha ho jAne meM mudraNa-prakAzana, dhArmika va laukika zikSAlayoM tathA parIkSA kavipraya aitihAsika paristhitiyoM tathA viparIta mAnyatA boDoM kI sthApanA, strI jAti kA uddhAra, kurItiyoM ke vAle bahasakhyaka samudAya ke nikaTa samparka ke atirikta, nivAraNa kA udghoSa, kaI akhila bhAratIya sudhAravAdI do kAraNa pramukha pratIta hote haiM-eka to yaha ki varNa- sagaThano kA udaya, dhArmika-sAmAjika, patra-patrikAoM kA jAti, kula, gotra meM se pratyeka zabda ke kaI-kaI artha haiN| prakAzana Adi unhIM AndolanoM ke pariNAma the| jAtijinAgama meM karma-siddhAnta ke anusAra uname se pratyeka kA prathA kI kurItiyo evaM hAniyoM para tathAkathita bAbU pArTI jo artha hai, vaha loka vyavahAra meM pracalita artha se bhinna arthAta Adhunika zikSA prApta sudhAraka varga ne hI nahI, aura vilakSaNa hai| dono ko abhinna mAna lene se bhrAnta tathAkathita paDitadala ke gurU gopAladAsa baraiyA jaise mahAdhAraNAeM bana jAtI haiM / dUsare, jo laukika, sAmAjika yA rathiyoM ne bhI AvAja utthaaii| bA. sUrajabhAna vakIla, vyavahAra dharma hai, vaha paristhitijanya haiM, aura dezakAlA- paM0 nAthUrAma premI, bra0 zItala pramAda, AcArya jugalanusAra parivartanIya athavA saMzodhanIya hai| isa sthUla tathya kizora mukhtAra prabhRti aneka zAstrajJa sudhArakoM ne usa ko bhUlakara use jinadharma, AtmAdharma, nizcayadharma yA mokSa- abhiyAna meM prabhUta yoga diyaa| aneka pustake eva lekhAdi mArga se, jo ki zAsvata evaM aparivartanIya hai, abhinna likhe gye| mukhtAra sA0 kI pustakeM jinapUjAdhikArasamajha liyA jAtA hai| pakSavyAmoha evaM kadAgraha se mukta mImAMsA, zikSAprada zAstrIya udAharaNa, jainadharma sarvodaya hokara bhrAnti ke janaka ina donoM kAraNoM ko jinadharma kI tIrtha haiM, grantha-parIkSAeM Adi, paM0 darabArI lAla satyabhakta prakRti, usake siddhAnta, tatvajJAna evaM maulika paramparA ke kI vijAtIya vivAha-mImAMsA, bA. jayabhagavAna kI vIrapratipAdaka prAcIna prAmANika zAstroM ke Aloka meM bhalI. zAsana kI udAratA, paM0 parameSThIdAsa kI jainadharma kI bhAMti samajhakara prakRta viSaya ke sambandha meM nirNaya karane udAratA, pa0 phUlacandra zAstrI kI jAti-varNa aura dharmacAhie / isakA yaha artha nahIM hai ki laukika, sAmAjika mImAMsA jaisI aneka pustakeM tathA vibhinna lekhakoM ke yA vyavahAra dharma ko sarvathA nakAra diyA jAya / vaisA saikar3oM lekha prakAzita hue aura sudhAravAdI netAoM ke karanA na sambhava hI hai aura na hitakara hii| parantu usameM jozIle maMcIya bhASaNoM ne samAja ko bharapUra mkjhoraa| yugAnusArI tathA kSetrAnusArI Avazyaka evaM samucita pari- phalasvarUpa samAja meM vicAra parivartana bhI hone lgaa| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta svatantratA prApti (1947 I.) ke uparAnta Adhunika yuga arthAt jAti nAma-karma ke udaya se hone vAlI manuSyakI naI paristhitiyoM me usame aura adhika vega aayaa| Ati hai| pracalita jAti-upajAtiyAM paristhitijanya hai, pratikriyAvAdiyoM ke bharapUra prayatnoM ke bAvajUda Aja kA manuSyakRta haiM; kRtrima aura kAlpanika hai-ve prAkRtika yA janamAnasa sAmAjika kurItiyoM aura dhArmika zithinAcAra zAzvata nahI haiN| aneka prAcIna jAtiyAM samaya ke garbha meM ke prati sajaga ho gayA hai, aura vyavahAra meM jAti-pAti vilIna ho gayI yA anya jAtiyoM meM antaryukta ho gaI, ke purAne badhana bahuna DhIle par3ate jAte haiN| vastuta. Aja to aura aneka navIna jAtiyAM-upajAtiyA~ utpanna hotI rahI vizvamAnasa antarrASTrIya, rASTrIya, prAdezika, sAmAjika, hai| ataeva dhArmika dRSTi se, dhArmika samAja ke saMgaThana sAmpradAyika prAya sabhI staroM para jAtivAda ke bhedaparaka kI dRSTi se, vyakti aura samaSTi ke hita meM, kama se kama evaM pRthakatAvAdI dUSagoM kA virodhI ho uThA hai| yaha samasta sAdharmI jana to ukta bhedabhAvoM se Upara uThakara samaya kI mAMga hai| apane saMgaThana ko akhaNDa eva sauhArdapUrNa banAye rakkheM, yaha Avazyaka hai| tIrthakara nAmA sarvAtizaya puNyaprakRti ke vastutaH, dharma to manuSyo ke jor3ane ke lie hai, tor3ane Asrava eva vandha ko kAraNa solaha-bhAvanAoM meM parigaNita ke lie nahI, jabaki pracalita jAti-upajAtivAda eka hI sAdharmI-vAtsalya bhAvanA kA mahattva isI dRSTi se AMkanA dharma ke anuyAyiyoM meM aura eka hI rASTra ke nAgariko me ucita hogaa| paraspara phUTa DAlakara vighaTana kA popaNa karatA hai| jaina siddhAnta ke anusAra to sabhI manuSyo kI eka hI jAti jyoti nikuMja, cAra bAga, lakhanaU eka dina tumase milagI ODA. savitA jaina samyaktva kI rAhoM para calakara, rAstA yadyapi kaThina hai, eka dina tumase milaMgI // lona ko oNdhI prabala hai| yadyapi tumako jAnatI hUM, chA rahe ghana moha-tama ke, para nahIM pahacAnatI huuN| krodha kI bijalI cmktii| conha hI lagI tumheM maiM moha kI gaharI hai balabala, vItarAgI lau jalA kr| kAma ke nizicara hai prhrii| samyaktva kI rAhoM para calakara, nirjaga kA pula banA kara, eka dina tumase milUMgI // pAra ina saba ko kruuNgii| samyaktva .. indriyAM bhaTakA rahI haiM, ahaM kA mada pilA rahI haiN| para nahIM hone maiM buMgo, inakA yaha SaDyantra haabii| paMca madoM ko jalAkara, bhasma maiM unakI pIyUMgI // samyaktva... 7/35 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 banAma 136 e lekhaka-bAbUlAla jaina, kalakattA vAle vastu tatva ko samajhane me vastu kA sAmAnya svarUpa apanApanA mAnakara sukhI dukhI ho rahA hai, usako svabhAva samajhanA jarUrI hai| vastu kA vizeSa svarUpa sabake kA jJAna karAnA jarUrI hai, isake binA usakA sukhI dukhI pakar3a meM A rahA hai aura apane ko usI rUpa samajha honA nahI miTa sktaa| isane duHkharUpa paryAya (svAMga) ko kara sAmAnya svarUpa ke jJAna vinA ajJAnI ho rahe haiN| badalI karake sukharUpa paryAya (svAMga) ko pAne kI paryAyamAtra rUpa hI apane ko mAna rahe hai, dravya ceSTA to karI parantu apane ko pahacAnane kI ceSTA nahIM sAmAnya kA jJAna nahI hai| jo paryAya meM ekatvapane ko karI / apane ko pahacAna letA to phira kamI bhI paryAya prApta hai aise logoM ko dravya sAmAnya kA jJAna karane kI mile koI dikkata nahIM rhtii| apane ko pahacAna lenA preraNA kI gaI hai, jisase paryAya ko paryAya to mAne parantu hI asalI sahI upAya hai| paryAya meM ekatvapanA miTa jAve / paryAya me ekatvapanA aba savAla yaha paidA hotA hai ki apane ko kaise mAnakara apane ko manuSya, deva nArakI, tiyaMca, sukhI-dukhI, pahacAne / isa bAre meM isa prakAra vicAra kiyA jA sakatA rAgI-dveSI, dhanika garIba mAnatA hai| agara dravya svabhAva hai ki hareka vastu meM do dharma hai eka sAmAnya rUpa aura kA jJAna ho jAtA hai to use paryAya sambandhi sukha duHkha nahIM eka vishessruup| donoM eka sAtha eka samaya meM haiN| hoN| jaise koI AdamI nATaka meM pArTa (svAMga) karatA hai hama vizeSa ko gauNa karake sAmAnya ko bhI dekha sakate vaha apanI asaliyata ko bhUla jAtA hai to pArTa (svAMga) meM haiM aura sAmAnya ko gauNa karake vizeSa ko bhI dekha sakate asaliyata A jAtI hai evaM svAga me apanApana AtA hai haiM parantu kisI eka kA niSedha karane para ekAMta ho jAtA jisase svAMga sambandhi sukha dukha kA bhoktA ho jAtA hai| jaise koI lar3akA lar3akI kA pArTa kara rahA hai| vaha hai| yahI avasthA yahAM para ajJAnI kI hai vaha apane asalI apane ko lar3akI rUpa bhI dekha sakatA hai aura lar3ake rUpa svabhAva ko bhUla kara svAMga me hI apanApanA, masa- meM bhI dekha sakatA hai kyoki vaha donoM pano ko jAnatA liyata mAna rakhA hai aise vyakti ko svabhAva kA jJAna kaise hai| vahAM bhI laDakA rUpa anubhava karanA AsAna hai, lar3akI ho aura svabhAva kA jJAna hue binA usa paryApa (svAMga) rUpa anubhava karanA muzkila hai| lar3akI rUpa to anubhava sambandhi duHkha-sukha nahI miTa sakatA / eka svAMga se tabhI kara sakatA hai jaba vaha bhUla jAtA hai ki maiM lar3akA huuN| dUsarA svAMga badalI to ho jAtA hai parantu svAMga me asa- isI prakAra sone kA jevara hai usako jevara rUpa bhI dekha liyata nahIM miTatI hai aura asaliyata miTe binA usa sakate hai aura sone rUpa meM bhI dekha sakate haiN| sone rUpa sambandhI sukha-duHkha nahIM miTatA / vinA svabhAva kA jJAna dekhane meM jevarapanA usI meM gabhita ho jAtA hai / kapar3A hae paryAya meM asaliyata miTa nahI sktii| yaha to yukti- kharIdane jAte haiM taba usako pota rUpa bhI dekha sakate haiN| yukta hI hai ki agara koI vyakti apane ko bhUlakara svAMga usako dhotI, blAuja aura DijAina rUpa bhI dekha sakate ko hI apanA honA mAna letA hai to vaha svAMga sambandhi haiN| kaI vyakti baiThe hai, usameM kucha striyAM haiM, kucha puruSa sukhI dukhI ho jAtA hai| agara phira usako apane svabhAva haiM, kucha bacce haiM parantu eka dRSTi DAle ki vyakti kitane kA jJAna ho jAtA hai to svAMga sambandhita sukha dukha nahI hai vahAM strI, puruSa, bacce ke bheda miTa jAte haiM mAtra vyakti rhtaa| yaha hAla isa vyakti kA hai| karma janita svAMga meM kitane haiM utane hI dikhAI dete haiM parantu jaba bheda kare ki Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 38, di03 anekAnta striyAM kitanI hai, puruSa kitane haiM aura bacce kitane haiM to AcArya kahate haiM eka bAra tU apane ko caitanya rUpa anubhava saba alaga alaga dikhAI dete haiM / pahalI sAmAnya dRSTi hai kara le, tU vaisA trikAla hai, apane svabhAva ko kabhI chor3A jisame sAre vizeSa gabhita haiM dUsarI vizeSa dRSTi hai / isI nahIM hai / mAtra bhItara jhAMkane bhara kI derI hai, tU jJAna kA prakAra nigoda se lekara siddha paryanta eka dRSTi DAle to akhaNDa piNDa Ananda kI godAma hai| sabhI caitanya dikhAI dete haiM vahA~ saMsArI mukta kA bhI aMtara nahI hai / trasa sthAvara kA bhI bheda nahIM hai| mAtra sabhI yukti kahatI hai ki jaba yaha apane ko zarIra rUpa caitanyarUpa dikhAI dete hai yaha sAmAnya daSTi hai, isa daSTi me dekha sakatA hai anubhava kara sakatA hai to apane ko caitanya sAre bheda gauNa ho gae aura dUsarI dRSTi se dekhe to saba rUpa, jJAna rUpa kyo nahIM dekha sakatA jaisA vaha vikAla alaga-alaga hai| siddha aura saMsArI me baDA antara hai sa hai| java taka apane ko isa rUpa meM nahIM dekhegA isakA para sthAvara me baDA antara hai, manuSya pazU meM baDA antara hai| meM apanApanA mAnanA, zarIra ke sAtha ekatvapanA nahIM pahalI dRSTi me sabhI samAna hai vahA rAga-dveSa karane kA miTa sakatA taba taka isake sasAra miTane kA koI upAya koI prayojana hI nahIM hai| koI choTA bar3A nahI, kisI nahI hai / kI kisI ke sAtha koI tulanA nahIM hai / isI prakAra isa isI bAta ko samajhane ke lie isa prakAra bhI rakhA Dhaga se socA jA sakatA hai ki jaba yaha manuSya, nArakI, jA sakatA hai / 163 kI saMkhyA lete haiM 1 kA aMka AtmA deva, tiyaMcapane ko prApta hotA hai vaimA zarIra milatA hai kA caitanya svabhAva hai jJAna kA akhaNDa piNDa hai / 6 kA taba yaha caita ya hai ki nahI, jaba pazu hai taba bhI caitanya he aMka kSayopasama bhAva hai yAnI jJAna kI mati, bhUta jJAnarUpa jaba garIba hai taba bhI caitanya hai, jaba dhanika hai taba bhI paryAya hai athavA hamArI jAnane kI vartamAna zakti hai caitanya hai, jaba nirogI hai taba bhI cainanya hai, jaba rogI hai 3 kI saMkhyA audAyika bhAva hai jo karma ke udaya se taba bhI caitanya hai aura jaba rAgI hai taba bhI caitanya hai, ho rahe haiN| isa prakAra yaha kSayopasamabhAva rUpa maiM apane aura jaba dveSI hai taba bhI caitanya hai| kahanA yaha hai ki caitanya svabhAva rUpa ko bhUlakara karma ke udaya se hone aneka avasthAoM ko prApta karate hue bhI yaha caitanyapane vAle 3 sakhyA ke bAcaka ausAyika bhAvoM ke sammukha ho ko nahIM chor3a rahA hai| taba una avasthArUpa to hama apane rahA huuN| unhIM audAyika bhAvoM ko hI apanA mAna rahA ko dekha sakate hai, dekhate hai parantu apane ko caitanya rUpa ha usI rUpa meM apane ko anubhava kara rahA hUM unake sAtha kyoM nahI dekha sakate / jisa rUpa meM hama hara hAlata meM hai. eka ho rahA haiM yahI sasAra avasthA 163 kI saMkhyA se hara samaya hai, marate haiM taba bhI caitanya hai jIte hai taba bhI batAI jA rahI hai ki 1 kI saMkhyA jo caitanya svabhAva hai caitanya hai / avasthA badalatI hai, paryAya badalatI hai zarIra usako pITha dekara yaha audAyika bhAvoM ko apane rUpa dekha badalatA hai parantu caitanya hamezA hamezA vaisA hI hai vaha rahA hai / zAstra kA adhyayana bhI karatA hai pUjA-pATha bhI manya rUpa nahI ho sktaa| agara eka bAra apane ko karatA hai, vratAdi bhI dhAraNa karatA hai parantu 6 kA aMka jaisA paryAya me apane ko apane rUpa dekhatA hai vaisA hI palaTa kara 1 ke sammukha nahIM hotA / jaba taka 6 kA aMka apane ko caitanyarUpa dekha letA to paryAya to rahatI, zarIra palaTa kara 1 ke sammukha nahI hogA 3 ke aMka se piTTha to rahatA parantu usameM asaliyata khatma ho jAtI aura usa nahI detA hai taba taka saba kucha karate hue bhI samyaka darzana paryAya sambandhI duHkha sukha nahI rahatA / jaise nATaka meM nahIM hogaa| dravyaliMgI muni ne audAyika bhAvoM ko to pArTa karane vAlA apane ko bhUlakara apane ko pArTa rUpa badalI kiyA parantu usame apanApana nahIM chor3A aura 1 ke mAna liyA vaha agara apane ko jAna le to pArTa to rahe aMka meM apanApanA nahIM aayaa| isI prakAra gyAraha baMga para pArTa meM apanApanA na rahe aura phira usa pArTa ko karate par3ha kara saba kucha par3ha liyA parantu 6 kA aMka 1ke .hue usa pArTa se sambandhita sukhaduHkhama ho| isalie sammukha nahI haA isalie samyaka darzana nahIM huaa|baar Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza-sAhitya kI eka aprakAzita kRti: puNNAsavakahA | D jaan aal apabhraMza-sAhitya kA bhASA-zAstra evaM kAvyarUpoM kI hai to dUmarI ora vaNikputroM athavA sAmAnya varga ke dRSTi se jitanA mahatva hai usase kahI adhika umakA sukhoM-du.khoM athavA romAsa pUrNa kathAoM se parivyApta haiN| mahatva AkhyAta sAhitya kI dRSTi se hai / apabhraMza ke zraddhA samanvita bhAvabhInI stutiyoM, sarama evaM dhArmika prAyaH samasta kavi, AcArya evaM dArzanika tathyo tathA sUktiyoM tathA aizvarya vaibhava eva bhoga-vilAsa janya vAtAloka jIvana kI abhivyaJnA kathAo ke pariveza dvArA hI varaNa, vana-vihAra, sagIna-goSThiyA, jAkheTa evaM jalakarate rahe hai| isa prakAra ke AkhyAno ke mAdhyama se apa- kIDAe~ Adi sambandhI vividha citra-vicitra citraNoM se bhraMza-sAhitya meM mAnava-jIvana eva jagat kI vividha mUka apabhra za mAhitya kI vizAla citrazAlA alaMkRta hai| bhAvanAeM evaM anubhatiyA mukharita huI hai| isame yadi nArI-jIvana meM krAnti kI sarvaprathama samartha cinagArI eka ora naitika eva dhArmika AdarzoM kI gaMgA-jamunI apabhraMga-sAhitya meM dikhalAI par3atI hai| mahAsatI sautA, pravAhita huI hai to dUmarI ora loka-jIvana se prAdurbhana rAnI revatI, mahAsatI asantamati, mahArAnI prabhUti nArI aihika rasa ke madamAte rasAsikta nirbhara bhI phUTa par3e hai| pAtro ne isa dRSTi se apabhraMza ke AkhyAna sAhitya meM eka ora vaha purANa-puruSo ke mahAmahima caritroM se samRddha eka navIna jIvana hI prApta kiyA hai| mahAkavi raidhU kI 'puNNAsava kahA' nAmaka racanA bhI apabhraMza ke AkhyAna(pR. 6 kA zeSAza) bAra samajhAne para agara 6 kA aka 1 ke sammukha ho jAve sAhitya kI dRSTi se upAdeya hai| to audAyika bhAva rUpa 3 kA aMka bhI muha phera le taba apabhraMza kathAoM kA vargIkaraNa evaM unameM 163 se 136 kA aka ho jAtA hai yaha sampaka dRSTi kI 'puNNAsava kahA' kA sthAnadazA hai / vaha svabhAva ke sammukha aura audAyika bhAvo jaina vAGmaya meM prAyaH pA~ca prakAra kI kathAeM nibaddha kI tarapha pITha phare hue hai| aba kabhI audAyika bhAvo hai| prathama kathAoM kA vaha prakAra hai, jinake nAyaka kI tarapha jAnA bhI hai to unako para rUpa hI dekhatA hai triSaSTi zalAkA puruSoM meM se koI eka puNyazalAkA puruSa unameM apanApanA nahI mAnatA / aba 136 ke aka meM hotA hai / isa zreNI kI kathAo ko paurANika kathAeM jitanA jitanA 3 kA aka eka meM ThaharatA jAtA hai utanA kahA jAtA hai| isakA pradhAna lakSya saMsAra ke sukha-dukha, hI ke aMka rUpa audAyika bhAva miTate jAte hai jaise pApa-puNya evaM janma-janmAntara ke phalo kA nirUpaNa kara jaise audAyika bhAva miTate jAte hai vaise se zrAvaka aura nAyaka ko mokSa kI ora le jAtA hai| muni kI avasthA hotI jAtI hai| isa prakAra 6 kA aMka dvitIya-prakAra kI kathAe haiM, jinameM nAyaka eka ghaTa kara 5, 4, 3, 2.1, 0 hokara zUnya ho jAtA hai| nahI, balki aneka rahate haiN| yadyapi kathA eka nAyaka kI 3 kA aMka eka meM lIna ho jAtA hai aura mAtra eka kA ora hI gatizIta hotI hai, para phalopalabdhi aneka nAyako aka yAne eka akelA caitanya raha jAtA hai / isa prakAra ko hotI hai| isa zreNI kI kathAoM ko bhI purANa yA 163 kI saMkhyA sasAra hai aura 136 kI saMkhyA meM mahApurANa kI koTi meM sthAna diyA jA sakatA hai / antara mokSamArga haiM jo eka kA jJAna binA nahI hotaa| itanA hI hai ki prathama prakAra kI kathAeM adhika vistRta 00 nahI hotI aura unameM sarasa evaM kAvyAtmaka varNanoM kI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracuratA bhI rahatI hai, jabaki ukta dvitIya zreNI kI zabdAvaliyoM ne kathA-pravAha meM koI kamI yA truTi nahIM kathAoM meM kathA kA bAhulya rahane ke kAraNa kathArasa hI Ane dI hai| kavi ne apane isa grantha ke sUjana meM pUrvavartI pradhAna hotA hai, kAvya camatkAra nhiiN| prAkRta, saMskRta aura apabhraMza --tInoM bhASAoM ke mAkhyAtRtIya-zreNI meM ve laghu-kathAeM haiM, jo loka-jIvana nAtmaka sAhitya kA adhyayana kara tathyoM ko grahaNa kiyA se grahaNa kI gaI haiM tathA jinheM dhArmika sAMce meM DhAlakara hai| yahI kAraNa hai ki cANakya-candragupta jaise rAjanaitika dhArmika kathA kA rUpa de diyA gayA hai| isa zreNI kI AkhyAna bhI isa graya me samAviSTa haiN| kathAoM kA pUrvArda loka kathA ke rUpa meM gaThina rahanA hai ki parinaya - tathA loka kathA ke samasta tatva bhI sAtha-sAya vaNita ukta puNNAsana kahA' ko eka hI prani abhI taka jJAta hote jAte hai| evaM upalabdha ho sakI hai| isameM kula milAkara 112 patra caturtha zreNI meM ve AkhyAna hai, jiname aitihAsika haiN| prati pRSTha kI lambAI-cauDAI 16"x17" hai / tathyoM ke sAtha-sAtha kucha kalpanAo kA samAveza ho jAtA pratyeka pRSTa ko paktiyo kI saMkhyA 11 se lekara 12 hai| aise AkhyAno ko ardha aitihAsika kSAkhyAnoM kI taka haiM / mala-prakaraNo meM gaharI kAlI syAhI evaM 'dhattA' koTi meM ginA jAtA hai| zabda tathA sadhyanta sucaka-puSpikAoM meM lAla syAhI kA pacama-koTi ko ve kayAe~ hai, jinakA pramukha prayoga kiyA gayA hai| agala-bagala meM 2"42" evaM uddezya puNya kI utkRSTatA aura pApa kI nikRSTatA prati- Upara nIce 1"x1" ke hAziye chor3e gae haiM / sabhI pRSThoM pAdita karanA hai| ina kathAoM meM puNya-pApa ke phala ke ke bIcoM-bIca choTA-choTA golAkAra kucha sthAna bhI chUTA sAtha-sAtha puNya-pApa se bhinna dharma evaM AtmAnubhUti kA huA hai| prati kA prArambha OM OM Namo zrI vItarAgAya nirUpaNa kiyA jAtA hai| namaH 1-paNavivi sira vIraM gANagahIra / bhavajala Nihi prastuta 'puNNAsava kahA~' ukta paJcama zreNI kA kathA paratIraM payaM // se hotA hai evaM anta nimna padya se hotA grantha hai / mahAkavi raidhU ne ukta pAMcoM prakAra kI kathAoM hai:kA sRjana apane vipula sAhitya meM kiyA hai| usake prastuta paryAlocya vibhUti caMcala taDiddAmiva dAne ruci, 'puNNAsava kahA' meM na to eka nAyaka hai aura na kathAgata rarcAyAM jagadIzvarasya vidhinA yena kRtAhannizAM / eka prabhAva hii| kavi ne samyaktva, pUjA, arcana, vratora- sUtrAnugataH prabhAkara prabhaH so nandatAtpAvanaH vAsa, paJca navakAra ArAdhana Adi puNyakAryo ke phaloM zrI saMghAdhipa nemidAsa tanujaH paadaarghvrnnaa...|| ko abhivyakta karane ke hetu aneka pAtroM kA cayana kiyA ukta prati me pratilipi ke lekhaka kA nAma, anyhai| pratyeka pramukha kathA apane meM svatantra hai| dvitIya kathA lekhana ke sthAna kA nAma evaM pratilipi ke lekhana ke kAla ke sAtha usakA koI tAdAtmya yA samavAya sambandha nahIM kA ullekha nahI hai / ata: yaha nizcita nahIM kahA jA hai| kevala saMyoga sambandha hai| isa grantha meM mahAkavi sakatA ki yaha prati kitanI prAcIna hai, kintu isakI raidhU kI vizeSatA yaha hai ki usane graMtha puNyAzrava kathA lipi ko dekhane se yaha anumAna hotA hai ki vaha lagabhaga koSa meM jina tathyoM kI vyaJjanA 50-60 kathAoM ke 400 varSa prAcIna avazya rahI hai| yaha prati jIrNa-zIrNa bIca kI gaI hai, unakI apekSA raidhU ne una samasta tathyoM ho rahI hai| krama saM.2,70, 110 evaM 111veM patra kA samAveza kevala 27 kathAo meM hI kara diyA hai| phira kucha adhika gale hue hai tathA unameM kucha zabda TUTa bhI gae bhI na to usake pravAha meM koI kamI Ane pAI hai aura na haiN| grantha ke tIna pRSTha-67, 103 eva 106 do-do AkhyAna hI truTita haiM / jisa kathA ko kavi ne Arambha Takar3o ko jor3akara banAye gae haiN| unake jor3a spaSTa kiyA hai usakA anta uddezya ke anusAra pUrNa phalopalabdhi dikhAI par3ate haiM / isa prati meM moTe evaM patale donoM hI ke pazcAt hI huaa| dhArmika tathyoM aura pAribhASika prakAra ke kAgajoM kA upayoga kiyA gayA hai| patale Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza-sAhitya kI eka prakAzita kRti: puNNAsavakahA kAgaja vAle pRSThoM kI saMkhyA pAMca hai / ina pahale pRSThoM ke kuTaMba varNana, kari pAchai nemidAsa saMgahI nai ravadha sauM vinI raMga meM bhI kucha antara hai| mote kAgaja vAle patra kucha bhakti kari, ki maukoM dharma, aura na vitAMtu vistAra sauM kRSNarukhI sapheda haiM aura patale vAle patra ala pItavarNa sunAvI : taba raidhU nai yahu zrAvakacAru nirmAyo, dharmapunya mizrita sapheda / kintu li bAvaTa sarvatra eka savaza hai| ke bheda samyakta ke bheda, yati thAvaka dharma savu : raidhu prapana pRSTha para varNana viSaya ke bIco bIca lAla / kahata haiM naimidAsa saMgahI sunata haiM, nainidAsa ke nAmakari syAhI se caukora sajAvaTa vAlA eka citra hai, jisake granthu kInI, patra tInoM mA~ ai bAteM, cauthe patra meM zrAvakAmadhya meM lAla syAhI me eka gonAkAra bindu barA hai| cAra clyo| zrenika rAjA ne prasna karI: manapara meM aura usake cAroM ora khar3I paDI paMktiyAM khIcakara use kahyau, pahala hI samyakta / " caukora khIcI huI sImA rekhAo se jor3a diyA gayA hai| lipikAra ke ukta lekhana se kaI vizeSatAeM dRSTiyaha AkRti sUrya evaM usakI chiTakatI huI kiraNo kA gocara hotI hai| marvaprayama yaha ki Aja se 40. varSa sahI AbhAsa pradAna karatI hai / ima catuSkoNa ke bAhara bhI pUrva ke eka lipikAra ke mana meM apabhraMza-bhASA ke eka cAroM ora cAra choTe 2 catuSkoNa pramukha catuSkoNa kI gaMtha kI savyavasthita graMpa-sUcI evaM pratha-sakSepa jana bhASA meM sImAoM se jur3e hue haiN| una sabhI ke madhya meM eka dUsaroM taiyAra karane kI bhAvanA jAgRta huI thii| isa zailI kI ko kendra meM kATane vAlI do-do rekhAeM bhI jicI haiN| viSaya sUcI eva apabhraMza graMtha kA pRSThAnugAmI hindI saMkSepa sandhi, kaDavaka Adi mabhI para krama saMkhyA dI huI merI dRSTi se abhI taka upalabdha samasta apabhraMza graMthoM meM hai| hAM, kaDavakoM ke krama meM kahI 2 galata saMkhyAkrama diyA se kahIM upalabdha nahIM hai| lipikAra ne isa zailI ko huA hai, kintu sandhyanta umakA hisAba sahI hai| apanAkara eka navIna adbhuta Adarza upasthita kiyA hai| lipika ne gabhI patroM para prArambha se anta taka likhA hai| koI bhI patra khAlI nahIM hai| pRSThoM ke bAyIM evaM dUsarI vizeSatA yaha hai ki lipikAra ne 'puNNAsava dAyIM ora grantha kA nAmollekha nahIM hai| ' kahA' ko "zrAvakAcAra" kI saMjJA dI hai| yadyapi "puNNA___ saundarya kI dRSTi se galatI se likhe gaye vargoM ko saba kahA" meM straya hI usakA aparanAma "bAvakAcAra" lipikAra ne kATA nahIM hai kintu unako nirarthakatA ko kahI bhI upalabdha nahIM hai kintu lipikAra ne ukta prathama sacina ka ne hetu usake Upara choTI-choTI do rekhAe~ pRSTha para hI isa kRti ko "puNNAsaba kahA" na kahakara pRSTha para hA kita kara dI haiN| use "zrAvakAcAra" kahA hai / usakA ekamAtra kAraNa yahI lipikAra ne kahI 2 kimI pAribhASika jaTila zabda pratIta hotA hai ki "puNNAmava kahA" meM prAyaH zrAvakako bhI kama sakhyA dekara hAziye meM likha diyA hai| zrAvikAoM ko hI carcA hai tathA bArahavIM sandhi me zrAvaprati ko vizeSatAeM kAcAra kA zuddha saiddhAntika varNana hai| isI AdhAra para prastuta kRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isake sambhavata: usane imakA aparanAma zrAvakAcAra" kahA hai| mukha pRSTha para lipikAra ne sakSipta pranya-viSaya sUcI de dI jaisA ki pUrva meM sona diyA jA cukA hai ki isa hai aura batAyA hai ki kauna sandhi kisa pRSTha para samApta' prati kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki usame patra saMkhyA hogii| phira grantha kI kula pRSTha saMkhyA sUcita kii| prathama 14 se 67 taka choDakara sarvatra mula varSa-viSaya kA pRSThAcAra patroM kI viSaya sAmagI samakAlIna hindI meM nimna nugAmI hindI sakSepa satra zailI meM patroM ke cAroM ora prakAra prastuta kI hai : hAziyoM meM diyA huA hai| isase grantha ke adhyayana meM bar3I "prathama hI paMca parameSTI stuti, pArcha sarasvatI stuti, sahAyatA milatI hai / udAharaNArtha patra saMkhyA 23 (ka evaM candavAri paTanu, sirirAma rAjA kI prabhutA vaMnI, desanagara kha) para amUDha dRSTi aMga kI kathA ke antargata revatI rAnI mahimA vanIM / mahAjana loga suSI, naimidAsa puravAra vanaMtu, kA kathAnaka AyA hai| usameM meghakaTa ke rAjA candraprabha ke Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 38 ki.3 anekAnta parivAra kA varNana hai| vaha svayaM dIkSita hokara kSullaka roga grasita hohI revatI rAnI ke dvAra Ayo / rAnI ne pada dhAraNa karatA hai| saMyogavaza vahI kSullaka mathurA kI parigAho (pR. 25 k)| yAtrA kI taiyArI karatA hai aura apane guru se mathurA ke brahmacArI ne ahAru le kari navanu kari, durgandhI upalogoM ko samAcAra bhejane hetu jaba vaha nivedana karatA hai jAhI, ghara ke saba bhaji gaai, rAnI pachAtApa kara jAgI, taba guru ne vahAM ke munirAja suvrata ko vandanA-namaskAra maiM kubhojana dInI, muni naiM duSa paayo| kahakara rAnI revatI se kuzala kSema pUchate hue vApasa rAnI kI parIkSA lekari : brahmacArI meM apanI sampU sauTane ko kahA kintu vahAM ke eka pramukha bhaTTAraka bhavyasena kInoM guru kI dharma vidhi kahI : (pR. 25) ke viSaya meM guru ne koI carcA taka na kI jabaki vaha rAnI revanI kathA : ihAM saMpUrana bhI, brahmacArI gullaka muni bhavya sena ko eka mahAna sAdhaka mAnatA kSulaka guru pAsa Ayo : rAjA nai revatI rAnI ne divyA rahA thaa| isI prasaMga ko lipikAra ne samakAlIna hindI lInI, astrI liMgu chedi deya bhayo (pR0 26 k)| meM isa prakAra aMkita kiyA hai: ukta hindI prakaraNa meM lipi evaM bhASA sambandhI "amUdatta guna kathA, meghakUTa nagu, sasipahu, rAjA, kucha vizeSatAeM isa prakAra dRSTigocara hotI haiM :rAnI sumaI, sasisehara beTA ko rAju dInoM, Apu brahma- 1-pratilipi meM prayukta hindI-gadya braja bhASA kA cArI bhai| pUrvarUpa hai| kahIM-kahI bundelI zabdAvalI kA bhI prayoga dhAvikAoM kI hI carcA hai tathA bArahavI sandhi meM zrAvaka- milatA hai| brahmacAra sau guru ne kahI ki suvrata nAma muni sauM 2-viSaya prasaMga kI samApti ke samaya pUrNa virAma vandanA bhakti kahane : revatI rAnI so samAcAra pUchane ke sthAna para ke AkAra ke eka vindu kA prayoga kiyA abhavyasena maTAraka kauM kachu kaho naahii||" gayA hai jo agrejI phula sTApa ke samAna hai| isI prakAra isI prakAra kSulka jaba mathurA pahucatA hai aura vahAM kisI eka prakaraNa kI samApti para samApti sUcaka cinha vaha jo kucha karatA hai use hindI meM isa prakAra aGkita do vinduoM kA prayoga milatA hai jo aMgrejI ke kolana' kiyA gayA hai : se milatA-julatA hai / yadyapi Ama donoM niyamoM meM kahIM"mata mani sau vandanA khii| bhavyasaini ko milyo, kahIM apavAda bhI milate haiN| kahI ki tuma meM par3hane Ayo hii| mauko par3Avo / vahi 3 aura Lore namikoM cale / harI bhUmi upajAI, parikSA letu hai : eka nubatA athavA choTA bindu diyA huA hai / yathA- kamaMDala ko pAnI vidyA kari dUri kInau : eka va (vana (vamana) revatI (revtii)| (10 23 ka) popari upAI / jIvazAsi, tAmai sauca 4 'kha' ke lie sarvatra 'Sa' kA prayoga milatA hai| pavitra bhaai, brAhmana putra nai prabhavyaseni nAmu dharI (pR0 jaise duSu (dukha) popari (pokhri)| 23 kh)|" 5-rakAra para hrasva yA dIrgha ukAra usako pArva pahala brahmarUpu kIno : dUja nararAina rUpu kIno tIje meM na jor3akara nIce jor3A gayA hai| jaise-rapu (rUpu sarapa mahAdeva rUpu kInoM, cautheM tIrthaMkara sAMmigrI sahita (sruupuu)| kInI (pR. 24 ka) 6-yakAra sarvatra pakAra jaisA hai| brahmacArI nai cAri sarUpa kIna, bhavyaseni Adi saba 7-ekAra ke sthAna para sarvatra aikAra prayukta hai| nagra loka dekhana bhAai, revatI na AI (pR. 24 kh)| yathA-bhaai, gae, hai| brahmacArI Adideva ho ge| nau narAina . gyAraha 5-dIrgha IkAra ke svatantra prayoga para usakI repha rudra ho gae, tIrthaMkara caubIsa ho gae, aba koI pASaDI ko nIce taka khIMcA gayA hai / yathA-AhI sumdd'ii| Ayo hai : revatI rAno AhI naahii| pAchai brahmacArI va (kramaza:) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patAka se Age : paM0 ziromaNidAsa jaina kRta "dharmasAra satasaI" - zrI kundanalAla jaina prinsipala maSa tRtIya saMdhi prAraMmpate e paMcahu phala hai dukhadAI, caupAI-kara jor3e nUpa zIsa navAya, ___ inameM jIvarAzi adhikAI // 7 // puni pUcha gaNadhara soM rAya / udambara ke aticAra-bera, makorA, jAma, acAra, dharma mUla samyaktva batAyo, karauMdA bela, atUta, murAra / zAkhA kauna kaho mama bhAyo // 1 // kumhar3A, gaDela, vivA, bhaTA, rAjA sunahu dharma kI zAkhA, kalIde phatakulI, carcar3A bar3A // 6 // zrAvaka yati brata doSa ho bhaakhaa| sUrana, murA, AdI (adraka) gajjarI, mahArukada mUla je harI / doya dharma hai jaga meM sAra, e puni avara kahe jinarAya, jAteM bhavadhi pAvahiM pAra // 2 // inameM jIva aneka basAya // vepana kriyA dharai guNadhArI, atha tIna makAra maha (madhu) varNanaso zrAvaka uttama socaarii| sakala nindya rasa mAchI hare, uttama zrAvaka vrata lava lAve, ___ karake vamana ikaTThI dharai // SoDasa svarga indra pada pAvai // 3 // aneka aMDAvara Upajai jahAM, atha vepana kriyA bheda-aSTa mUla guNa vrata su baarh| bahuta jIva rasa bUDha vahAM // 10 // dvAdaza tapa sAmAyika sAraha / aneka jIva marika madhu hoya, ekAdaza pratimA suni heta, jo kimi bhakSai dharmahi gom| cAra dAna meM kahI suceta // 4 // yajJa, piNDa le madhu so dei, jala gAlana ika aMthaU (zAma bhojana) lIna, madhu ko bhakSi pApa sira leha // 11 // tIna ratana tahaM kahe pravIna / maha (madhu) ke aticAra-naina (makkhana) kAco dUdha piya, ai opana kriyA paramAna, sIUre je kahe / varNana karUM suno de kAna // 5 // aprAsuka je nIra thA, naisavA ne je lahe / 12 // atha aSTa mUla guNa-paMca udambara tIna makAra, madya dUSana-svAda calita jo vastu ju hoi, inake taje mUla guNa saar| tA sauM madya kahe saba loya / inake dUSaNa jo nara tarja, aneka vastu le sArai jahAM, aSTa mUla guNa so nara bhaje // 6 // ___ aneka jIva mari upaja tahAM // 13 // aba paMca udambara , pIpara, Umara tuma jAni, jo yaha madya piyejaU rur3ha, pilukari pAkari kahe babAni / mAtA strI nahIM jAnai muuddh'| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 18, ki 2 anekAnta (gaMdA sthAna)-dhUre para nilajja mukha vAya, kUkara mRta tAmeM Aya // 14 // madya mUtra nahI jAne bheda, bAra bAra mAge kari kheda / vikla dekhi nara nArI haMsa, janama yUki ke muSa meM gau // 15 // yAhI janama aino phala lahai, aura janama ko kahi ske| madya ke dUSaNa chADahu vIrA, ___ aba maiM kahUM muno tuma dhIrA // 16 // madya aticAra-deva dharma guru anya ju hoya, anya jati tuma jAno loya / anya jAti ko bhAjana (vartana) leya, apano bhAjana tAko deya // 17 // dinA doya adhikArI maThA, dudala vastu so kInho gtthaa| phUla sAdhi jo mukha meM dei, ajAna ke hAtha ko nIra jo leI // 18 // e saba madya doSa dukha dAI, avara doSa ko kahai bddh'aaii| iname jIvarAzi bahu rahai, inake tyAga sara sukha lahai // 16 // mAMsa doSa-jIva dhAna binu mAsa na hoi, mahA pApa yaha jAno loi / jIva aneka puni tAme para, nindya apAvana dRSTi na dharaM // 20 // jo lagi jIva deha meM basa, to lagi deha yaha nirmala disa / jIva gaye deha murdA hoya, nara nArI puni chi, na koya // 21 // dhika dhika mAMsa mAsa jo khAi, durgati du.kha milai tihi baai| para jIva mAri udara me bhare, ghora naraka kaM unane para // 22 // mAMsa aticAra-hIga malila ghI tela, carma kI sagati je rhe| upaje jIva aneka, mAMsa dUSaNa yaha jina kahai // 23 jAko nAma na jAnyA jAya, aba sadyo phala kaho batAi / hATa cUna anagAlyau nIra, zAka pAta phala harita ju dhIra // 24 // jAme tAra cala bahu bhAMti, laga phaphUDA chADI jAti / komala phUla hai patraja phUla, tvacA gavAri bahuvIjahu kUla // 25 // e saba doSa kahe tuma jAni, abara doSa ko kahai bakhAni / jo nara mAsa tyAga vrata ghare, sakala doSa nizcaya pari harai // 26 // ina AThoM me pApa apAra, doSa sahita tyAga vrata dhAra / jaba tyAga taba zrAvaka hoya, ___ aSTa mUla guNa pAlahiM soya // 27 // // iti aSTa mUlaguNa // atha bAraha vratadohA -- paca aNuvana pAlie, tIna guNa prata jAni / caU zikSA vrata jina kahe, e bAraha vrata jAni // 28 atha paMcANuvrata-prANabhUta jIva satta ju cAri, kI dayA sakala hitakAri / jo jIvani ko rakSA kara, bhava sAgara so lIja tare // 26 // dayA dharma kahie saMsAra, jAteM turata utarie pAra / dayAhIna jo nara tuma jAni, so pApI yaha kahI bakhAni // 30 // vrata tapa saMyama dAna dai koi, dayA binA niSphala ho soi / tIratha yajJa bahu homa vidhAna, ____dayA binA koI hoya na kAma // 31 // atha amAnaka chaMda -jo paMchI maraveu tira pAkhAna jala / jo ulaTai bhuva loka hoi sItala anila / jo sumeru gamagaM siMdha kahaM lage mala / matA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromaNivAla dharmasAra satasaI" kabahUM nahiM sIkara tana upajyaM puNya phala // 32 dohA-vasu rAjA yaha mUTha teM, girata na lAgI vAra / caupAI-yAta jAni dayA hiya dhara, rAya yudhiSThira satya teM, pahuMce mokSa dvAra // 43 // hisAM vaNija sadA parihara / athAsteyAnuvrata-adhika vastu jo para kI lei, hiMsA karma kara bahu pApa, para koM ghATi Apu jo deh| parabhava jAya lahai saMtApa // 33 // parI vastu ke visarI (bhUlI) hoya, hiMsA karma pAtI anadharI hai soi // 4 // dohA-lAkha lIli raMga Adi dai sanu sabanu maMha vidy| jhUThI karI karai nara koi, sorA (DA) sIso loha viSa manu vanija e niMdya // 34 yaha saba corI jAno loi / cAMvala tilI ju saMgrahai, nAja leva adhikAra / corI kara dharma saba jAi, godhana bahuta jo rAkhika, hiMsA bar3he apAra // 35 durgati dukha mile tihi Ai // 45 // kaMda jarai bahu khodi ke, karai tela aru kvAtha / yAhI janma vadha vandhana lahai, dhAtu mAri guTikA kara,(race) pApa leha nija hAtha // 36 rAjadaNDa puni nizcaya shai| caupAI-kuAM bAvar3I tAla baMdhAI, deha khaMDa apakIrata jAni, khAI khoda aru bAga lgaai| avara dukha ko kahai bakhAni // 46 // khetI karI aru lAda baila, atha marahaThA chaMdae saba jAno durgati gaila // 37 // jo kIrati gopa, dharma vilopa, kara mahA aparAdha / e saba jIva dayA ke pokha, jo zuma gati tora durgati lora, jora yuddha upAdhi / taji kuvaMja (kuvaNija) mana dhara saMtoSa / jo saMkaTa Ane durgati ThAna, vadha vandhana ko geh| jo bhavi jIva dayA mana rAkha, saba oguNa maMDita, gahai na paMDita, so alla (alabhya)prathama aNuvrata yaha jina sAkha // 18 // dhana eha // 47 // dohA-araviMda rAya hiMsA karI, naraka sahe dukha jaai| caupAI-corI AnI vastu na leI, mAtaga dayA jo mana dharI, surapati bando Aya ||39 corI ko upadeza na deii| aba satyANuvrata-kaThina vacana para nindA hoi, iha vidhi corI tyAga javahiM, jhUThI bAta kahI mati koi // 40 // tRtIya aNuvrata pAvai tabahiM // 4 // hita mita satya rahI pramANa, dohA-corI te tApasa gae vadha bandhana lahI ju zoka / sura nara mAne jAte Ana / aMjanA cora corI tajI, sudeva bhayo sura loka // ve jaise bhAnu virAje bhora, atha brahmacaryANuvrata-viSaya sattAisa indriyani kere, satya sujasa prakaTa cahuM ora // 41 // aru mana teM upaja bahutere / atha kavitta pAvaka taM jala hoya, vAridhi teM thala hoya, vikAra aneka tajai jaba aura, sastra se kamala hoya, grAma hoya vana teN| so yaha zIla jagata siramaura // 10 // kUpa teM vivara hoya, parvata teM ghara hoya / paradArA jaba tyAgai grahI, vAsava teM dAna hoya, hitu durjana teN| cautho aNuvrata pAvai shii| siMha teM kuraMga hoya, vyAla zyAla aMga hoya / mAtu bahina putrI sama citta, viSa teM viduSa hoya, mAlA ahi phana teN| paradArA tuma jAnahu mitra // 5 // viSama teM sama hoya, saMkaTa na vyApa koya / athavA sApani sI manadharI, ete guNa hoya satyavAdI ke darasa teN||42|| dukha kI bAni dUra prihrii| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnI binu motI hai jaiso, zIna bimA nara lAgai teso // 52 // kavitta-jo apajasa kI DaMka bajAvata, lAvata kula kalaMka paradhAna / jo caritra ko deta jalAMjali, __ gunavana ko dAvAnala dAna / / so ziva paMtha ko vAri banAvata, Avati vipati milana ke thAna / ciMtA maNi samAja jaga jo nara, sIla ratana nija karata milAna // 13 // caupAI-jJAna dhyAna brata saMyama dharanA, yajJa vidhAna zubha tIratha krnaa| pUjA dAna bahu koTika kara, zIla binA nahiM phala ko lahai // 54 // dohA-rAvaNa Adi ju kSaya bhae, para nAri ke kAja / seTha sudarzana zIla te, pAyo zivapura rAja // 5 // nija nArI puni chor3o jAni, ATha pAMcaM, caudasi mAna / divasa puni choI nija heta, cautho aNuvratadharahu suceta // 56 atha parigraha pramANuvrataprANI tRSNA liyo ati dhanI, pUrI hoya na kyoMkara tnii| tIna loka kI lakSmI pAvai, tIna tRSNA pUraNa pAvai // 57 yahI jAna parigraha pramANa, aNubrata pacama kahI sujAna / dhari saMtoSa tuSNA vaza kara, bhavasAgara so lIjaM tarai / / 58 kSetra geha dhana dhAnya ju vIra, dvipada, catuSpada, Asana vIra / bhaMDAra sayana AbhUSaNa pAna, bhojana bhoga karI pramANa // 5 parigraha jAnaha dukha kI khAni, pApa mUla puni kahI bakhAni / vyoM jyoM karahi ju prANA AzA durgati Avai tyoM tyoM pAsA // 6 // matha savaiyA-kalaha gayaMda upajAyave koM, vindhyAgiri krodha gIta ke aghAive ko su masAna hai| saMkaTa bhujaMga ke nivAsa karibe koM cIla, vaira bhAva cora ko mahA nizA samAna hai| komala suguna dhana khaMDivai ko mahA pauna (pavana) puNya vana dahive kI dAvAnala dAna hai| nIti naya nauravakoM nasAiveM ko hima rAzi, aiso parigraha rAga dveSa kA nidhAna hai // 6 // dohA-satyaghoSa ati lobhate du:kha sahe adhikAra / zAlibhadra saMtoSa te, bhae siddha guNadhAra // 2 // iti paMcANuvrata samApyate / atha tIna guNa vrata kathyate / dizA aru vidizA jAnahu vIra, saMkhyA kI dhari brata dhIra / prathama aNuvrata eha sujAna, puni tuma desa karahu pramANa // 6 // vrata AcAra kI yAtrA chIna, tahIM deza nahI jAya pravIna / dvitIya guNavata jAteM bar3he, dhari saMtoSa dharma ati bar3he // 6 // pRthvI khoda kara bahu pApa, jala ati hAri kara saMtApa / vAyu agni prajvAla ghanI, kATi vanaspati hiMsA janI // 65 // mUTha vacana corI para nArI, bahu mArambha kara mana dhaari| krodha lobha mAyA mada jAna, vikathA vikagAna virSe rati mAni // 66 e saba avara anarya ju daMDa, kahi guru pAsa lei taha dNdd| tRtIya guNa vrata yAteM lahai, anartha daMDa yaha jinavara kahai // 67 // samatA saba soM saMyama bhAva, dharma dhyAna ika cita meM lAva / sahai parIvaha dRr3ha dhari citta, jina pada japaM kara saba nitta // 6 // tIna kAla sAmAyika dharai, doya ghar3I kari pAtaka hre| sAmAyika bhavya jIva lo lAvai, madhyama praiveyaka pada pAvai // men bhavya jIva sAmAyika sAdhi, niyamA kari jinavara baaraadhi| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromanivAsa "dharmasAra satasaI jo phala hai anaMta sukha rAzi, dohA-niyama sahita proSadha kara, hiMsA kama nivaari| mukti vadhU tahaM hoi udAsI // 7 // deva loka pada jo lahai, sakala doSa dukha jAri 10 // eka mAma jina jIvana japyo, atha atithi saMvibhAga vratapApa rAzi tina chiNa meM khpyo| ghar3I chaha dinu car3hai ju jabahI, svarga loka lahai sukha kI khAni, dvArA poSaNa kara bhavya tbhiiN| sAmAyika phala ko kahai bakhAni // 71 // muni ko pAya dei zubha dAna, dohA-sAmAyika ika citta de, dharai bhavya nija het| nirmala bhAva kara zubha dhyAna // 1 // prathama zikSAvata so lahai, jinavara kahai suceta // 72 puni pArcha nija bhojana kare, caupAI-sAteM terasa zuddha AhArI, iha vidhi niyamA vrata ko dhrai| ekA bhakti kara saacaarii| jo muni dAna bana nahIM joga, puni propadha thAya jina pAsa, tA dina rasa tyAgI saba bhoga // 2 // graha Arambha taje saba Asa // 73 // dohA-yaha vidhi dina dina vrata kara, ghara niyama dar3ha jAni / khAdya svAdha piya lepa AhAra, tRtIya zikSA vrata so lahai jinavara kahI bakhAni // 5 // cAra prakAra tarja vrata dhAra / aba dezAvakAzika kathyatekaMda mUla phala phUla je pAna, inheM na lIja hAtha sujAna 10m moga upabhoga kI saMkhyA lei, snAna tilaka AbhUSaNa vastra, dayA dAna sabahI ko deh| gamanAgamana tarja saba astra / puni jina mandira ra anUpa vikacA rAga doSa parihAra; tahA~ dharma ati bar3he svarUpa // 4 // saMyama bhAva gharaM taji nAri // 7 // soraThA-jAte dharma ju hoi so vidhi kIja bhAva sauN| bATha codaza proSadha kara, dezAvakAsika soi, sajjana karaha sayAna sauN||5|| hiMsA karma sabai prihrai| jaya bAraha tapa:jinakI bhakti kara dRr3ha cittA bAraha tapa suna zreNika dhIra, dharma dhyAna soM kI mitta // 76| jAta hoi karma te kiir| rAta divasa nirmala pariNAma, tapa teM jarai kAma pracaNDa, iha vidhi proSadha lehu sujAna / indriyani viSa lage tahaM daNDa // 86 // pUnoM amAvasa nomI hoi, jaise agni meM sono (mvarNa) zuddha, ekA bhukti karI puni soi // 7 // tyo tapate jIva hoi subuddha / solaha pahara ju proSadha zuddha, svarma loka hoya tapa teM nAtha, uttama proSadha kahI subuddha / mokSa kAminI icchA sAtha // 7 // caudaha pahara proSadha tuma jAni, sevA deva kara kara joDi, madhyama proSadha kahI bakhAni // 7 // tapata vighna galai bahu koDi / dvAdaza prahara ju proSadha lIna / kevala labdhi mile sukha Aya, jaghanya ju proSadha kahI pravIna / kauti rahe cahuM dizi chAya // 8 // yathA zakti jo proSadha kara, so tapa chaha vAhija (vAha) hitakArI, pApa puja jo china meM hare // 79 // anazana prathama dharai saacaarii| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 barSa 35ki03 banekAnta bhojana tyAga jo proSadha kara, tAko pathya ju auSadhi dAna, so tapa anazana jinavara kahai // 16 // suzrUSA kari rAkho mAna / alpa ahAra kara ju eka bAra, iha vidhi bAra bAra dRr3ha citta, tapa yaha Unodara (Amodarja) susAra / yaha jAno tapa vaiyAvRtta // 9 // niyama sauM gina vastu juleI, jinavara vANI par3ha susAra, vastu sakhyA tA saba sukha deI // 10 // __ bAra bAra pUcho hitkaar| nIrasa bhojana lei vicAri, anuprekSA dvAdaza jina kahI, rasa tyAgaM vrata yaha dukha jAri / __ te ju vicArai dina dina sahI // 18 // Asana zayana ju nyAre kara, bAgama vicAri kahI so lei, vivikta zaiyAsana mana tapa kauM dharai // 1 // dharma upadeza sadA hita deh| deha jAna bahu dukha ko geha, yaha svAdhyAya paMcavidhi bheda, yahI jAni puni tajo saneha / svAdhyAya tapa bhava dukha cheda ||6|| bahuta kaSTa kari deha ju kSINa, kAyotsarga niyama mana lAvai, kAyakleza tapa kahe pravINa // 2 // padmAsana kara nija tanU pAvai / chaha tapa suni abhyantara rAya, sahai kleza vikalatA nAkhi, bahuta bheda jina kahai btaay|| kAyotsarga tapa yaha bina sAkhi // 10 // vrata tapa mana baca kAya ju kiyo, dhyAna padastha viMDastha vakhAni, nija guru dharma sAkSi (mAkhi) liyo // 13 // aru rUpastha kaho guNa vANi / jo kabahu vrata bhagahi lahai, rupAtIta dhyAna zubha zuddha, puni guru pAsa Ani so kahai / dhyAna mahAtapa kahI subuddhi // 10 // je guru sIkha dehiM hitakArI, jo dvAdaza tapa mana dai kara, pUjA jApa upAsa vicAri || bhava sAgara so lIjai tarai / ina kara mala sodhe nija heta, svarga loka pada lahai sujAna, prAyazcitta tapa kahaU suceta / so puni jIva lahai nirvANa // 12 // darzana jJAna caritra ju karai, iti tapa varNana / vIrya su tapa kari pAtaka hara zA atha sAmAyika kriyAtAko vinaya kara manu lAi, dohA-sAmAyika kriyA kahI, zikSAkta me jAni / yaha tapa vinaya mahA sukha daai| phira varNana nahIM kIjie, yaha jina vacana pramANa // je muni vyAdhi jarA ke lIna, (apUrNa) 1.3 // tapa kari deha bhaI tahaM kSINa // 16 // -zAhadarA dillI-32 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA mUlAdhAra : prAsthA yA aMdhAsthA dharma kA mUlAdhAra AsthA hai / AsthA ke hI lagabhaga paryAvAnI zabda zraddhA aura vizvAsa bhI hai| ina zabdoM se mana kI eka sthiti vizeSa kA bodha hotA hai jo tarka zabda ke arthabodha se bhinna hai / AsthA eka anubhUti pradhAna manaH sthiti hai jisa se vyakti kA cAritra eka nizcita dizA, AkAra, prakAra grahaNa karatA hai / yaha mana kI vyakti pradhAna dazA hai, jisa meM vyakti ke jJAna, bhAva tathA cAritra tInoM kA samAveza hai| jJAna rUpa meM AsthA - bodha hai ( idamasti ), bhAva rUpa meM AsthA astitva kA ahasAsa hai ( ahamasmi ), tathA cAritra rUpa meM AsthA astitva kI kRtakAryatA hai (ayaMbhUtaH) / sampUrNa rUpa meM AsthA 'maiM hotA huA hU~' kA ahasAsa mAtra hai| "maiM hotA huMdrA hU~" kA vizleSaNa yU~ kareM: ( maiM = vyakti ) + (hotA huA utpAda vyaya) + ( hUM = dhIvya) ahasAsa = AsthA | arthAt AsthA utpAda vyaya ghrauvya yuktaM sat kA ahasAsa hai / yaha vyakti kI dhAraNAtmaka sthiti hai, astitva ke Astikya-bhAva kA pratIka, jisakI jar3eM aura gahare kAlAtIta samAdhi zUnya dravyatva meM phainI hotI haiM / yaha Atma-bodha kI dizA meM unmukha manaH sthiti hai| yaha eka prakAra se apane dvArA apanI hI pahacAna kI dyotaka sthiti hai / phira jaba yaha sthiti kisI itara tatva se jur3atI hai tI yaha zraddhA ho jAtI hai| yAnI yadi AsthA ko svagata kaheM, to zraddhA ko vastugata manaH sthiti kaha sakate haiN| AsthA kA sAdhana aura sAdhya donoM hI sva hai, to zraddhA kA sAdhya svetara hai / AsthA apane meM apane lie hotI haiM, to zraddhA apane meM dUsare ke lie hotI hai| zraddhA ke lie kisI zraddhAspada kI jarUrata hai / bAsthA ke lie 'kisI Aspada kI AvazyakatA nahIM / zraddhA meM hama kahate haiM, ki hameM rAma, kRSNa, buddha, tIrthaMkara para zraddhA hai / mAsthA meM hama itanA hI kahate haiM ki hameM dharma meM AsthA '40 prayukumAra 1 hai, dharma yAnI svabhAva meM AsthA / aba dUsarA paryAyavAcI zabda AyA vizvAsa / vizvAsa zabda kA zabdArtha pichale donoM zabdo ke zabdArtha se kucha aspaSTa hai / moTe rUpa meM vizvAsa ko AsthAjanya manaH sthiti kI vAhyayonmukhaM vyavahAra dazA kaha sakate haiN| vizvAsa meM vyakti kI apanI pahacAna dUsare kI A~khoM se hotI hai| vyakti apane ko deza-kAla-paristhiti meM rakha kara pahacAne, taba vaha Atma vizvAsI hotA hai| dUsare zabdoM meM AsthA kI vyAvahArika dRSTi vizvAsa hai| vizvAsa meM vyavahAra stara para, AsthA aura zraddhA donoM kA hI aspaSTa gholamela hai| hama cAhate haiM, ki hameM apane meM vizvAsa hai, sAtha hI yaha bhI, ki hameM rAma para, kRSNa para, yA amuka para vizvAsa hai ; ye tInoM paryAyavAcI zabda dharma-carcA meM prayukta hote haiM, isa lie ina ke zabdArtha ko samajhanA jarUrI thA / aba, Aie, apanI dharmaM- vyAkhyA meM bhAge bar3hane se pUrva eka zabda kA artha aura spaSTa kara leN| vaha hai tarka / tarka mana ke jJAna pada kI vikalpAtmaka sthiti hai / kisI mAne yA pahacAne AdhAra se kisI itara nivrSa para pahuMcanA tarka hai| dUsare zabdoM meM kisI mAnya AdhAra kA rahasyodghATana karanA tarka athavA UhA hotI hai| isa meM mana eka niyojita prakriyA apanAtA hai jisa meM sva para dravyoM ko unake agoM meM tor3a kara unheM samajhA yA pahacAnA jAtA hai| tarka kA aviSThAna buddhi hai, jo mana kA hI eka rUpa hai / buddhi pahale asti ko nAsti karatI hai, taba asti; aura nAsti ko jor3a kara vastusatya ko samajhatI hai / phira vaha asti nAsti kI sImA ko parakha kara usa ke sImAtIta dravya para nigAha DAlatI hai to vaha avaktavyaM ke kSetra meM A jAtI hai| evaM asti+avaktavyaM nAsti + avaktavya asti + nAsti avaktavya rUpa ke sabhI-karaNoM kI utkarSa nA kara usa satya ko pahacAnane kI kozisa karatI hai jise Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsthA ne sahaja hI bAtma-darzana rUpa bhI liyA thaa| isa jagAyA jAtA hai, mataH dharma ke kSetra meM anubhUti zanya baMdha prakAra AsthA Astikya hai, to buddhi nAstikya / dharma vizvAsa adhika khataranAka bana jAtA hai| kyoMki usa kA mUlataH Astikya-bhAva ke vAhana para calatA hai, kintu prabuddhI karaNa AsAnI se nahIM ho paataa| baddhi ke nAstikya mUlyAMkana se samaMjana karatA huaa| jaba hama kisI sUcanA yA bAhara se Ae zAna kI bAsthA bora tarpha eka hI mana kI do bhinna-bhinna jAMca kara lete haiM aura use tarka kI kasauTI para kasa lete sthitiyAM haiN| AsthA satsva kI pahacAna hai to tarka sat- hai aura use ThIka pAkara yA ThIka ke samIpa pA kara vizvAsa idam kA mUlyAMkana / donoM kA paraspara sambaMdha aura asambaMdha karate haiM to vaha vizvAsa prabuddha ho jAtA hai| bAge cala hai| jaba AsthA kA udaya tarka ke binA hI hotA hai, to kara jaba usa prabuddha vizvAsa me hamArI anubhUti kA tatva baha takahIna bAsthA hai| jaba vaha tarphasaha ho to vaha prabuddha jur3a jAe to vaha prabuddha AsthA kI koTi meM A jAtA hai| AsthA hai| jaba bAsthA tarka kI sImA lAMdhane ke bAda prabuddha vizvAsa vijJAna aura darzana ke kSetra meM milatA hai| udita ho, to vaha tarkAtIta athavA anirvacanIya AsthA vijJAna meM hama pahale kisI AbhAsika satya kI prAkkalpanA huii| pahale krama meM AsthA dUsare se pAI sUcanA se utpanna kara tathya saMkalana karate haiM / tathyo kA vizleSaNa, saMzleSaNa ho yA khuda ke vAha pratyaya se, jaise kisI ne kahA, Izvara aura sAmAnyo karaNa kI prakriyA karate hue hama aMtata: hai aura hama ne mAna liyA, iMglaiMDa meM Temsa nadI hai aura ukta prAkkalpanA kI puSTi yA nirastIkaraNa kara dete haiN| hama ne mAna liyA / yaha tarkahIna AsthA vAstava meM AsthA yaha hotA hai kisI indriyajanya jJAna se utpanna AbhAsa yA nahIM vizvAsa hai, jisa ke ugane ke na to pahale taka huA na vizvAsa kA prabuddhI karaNa / aisA prabuddha vizvAsa adha bAda meM / aisA vizvAsa aMdha vizvAsa bhI kahalA sakatA vizvAsa se kama khataranAka hotA hai| phira bhI khatarA isa hai| aMdha vizvAsa ko yadi AsthA kaheM to vaha AsthAbhAsa meM bhI hai / khatarA isa lie, ki baijJAnika tarka-prakriyA kI hai, sadAsthA nahI / aMdha vizvAsa meM koI anumati nahIM bhI apanI sImAeM haiM / ve sImAeM nigamana aura Agamana hotI / kevala vAhya se sUcanA milatI hai, jise hama bAhara donoM takoM meM nihita haiM / nigamana kA satya mAne hue se AyA jJAna kaheM aura use hama binA nanu nuca ke mAna AzrayayavAkya kI sImA hai, no Agamana me indriya-jJAna leN| aise vizvAsa meM hama AsthA zabda kA prayoga prAyaH kI sImA / ve galata ho sakate haiM, adhUre satya bhI ho sakate nahIM krte| yadi kareM bhI to vaha zabdo kA phera hai| hai| kintu vaijJAnika praNAlI se satyApita niSkarSoM ko sampradAyoM aura anya sAmAjika saMsthAoM kI bhIr3a aMdha- vijJAna kA vidyArthI sarvAga satya samajha baiThatA hai aura use vizvAsa para hI palatI hai| saca pUMcho, to aMdhavizvAsa sArvabhaumika tathA kAlika satya ke siMhAsana para biThAla bhIr3a kI hI dharohara hai| yahI se zurU hotI hai madAMdhatA, kara usameM vizvAsa sthira kara detA hai| pahale jo vizvAsa phaineTijijmaH cAhe vaha dharma ke kisI siddhAnta ke nAma para prabuddha thA Age cala kara yaha aba vizvAsa kA rUpa dhAraNa ho. yA kisI zraddheya vyakti ke nAma para, yA kisI anya kara letA hai aura usa meM aMdha vizvAsa ke sAre khatare ke nAma para / madAMdhatA madAMdhatA hI hai / vaha dharma-sampradAya, paidA ho jAte haiN| vastusthiti yaha hai ki vijJAna ke rAjanaitika pArTI, sAhityika saMsthA, sAmAjika saMgha, vaijJA- niSkarSa sadaiva sambhAvya satya ke hI dyotaka haiM, pUrNa aura nika maMca, kahIM para bhI kisI ke nAma para ho sakatI hai| kAlika satya ke nahI / isI lie to vijJAna kI prayogayaha eka prakAra kA nazA hai jo kisI vyakti yA siddhAnta zAlAeM sadaiva cAlU rahatI haiM aura pratyeka sthApita satya kA se sammohana dvArA vyakti yA vyaktiyoM kI bhIr3a ke gale bAra-bAra mUlyAMkana aura satyApana hotA rahatA hai| aisA utArA jAtA hai| vaha vyakti yA samUha sammohita ho kara karane se hI vaijJAnika niSkapo asatya kA vizvAsa prabuddha kucha bhI karaNIya akaraNIya karane ko taiyAra ho jAtA hai| koTi meM raha sakatA hai| prabuddha cetA vaijJAnika ima khatare se dharma meM cUki indriyAtIta sattAoM ke prati vizvAsa avagata haiM aura ve bar3I ImAnadArI se apanI pravidhi kI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA mukhAcAra: mAsvAyA aMdhAsthA sImAeM kabUla karate haiM tathA udAracitta se una niSkarSoM vizvAsa aura mAsthA ke lie| ke viparIta niSkarSoM ko bhI Adara dekara pravidhi kI pratyeka prakAra ke jJAna ke pIche anubhUti vizvAsa kasauTI para le Ate haiN| aisI abhivRtti se hI hama vijJAna jarUra hotA hai| vastujJAna kI paribhASA meM bhI kahA ke kSetra meM adhavizvAma ke dRSaNa se bacate haiM aura baca adhavizvAma ka dUSaNa se bacata hai aura baca jAtA hai ki hamArA vastumAna tabhI vaidha jJAna hai jaba vaha sakate haiN| vastu ke anurUpa ho aura jisa ke anurUpa hone kA hameM aba hama Ate haiM darzana ke kSetra meM pAle gae vizvAsa vizvAsa bhI ho| yadi anurUpatA se sambaMdhita vizvAsa ke bAre meN| darzana eka prakAra se hamAre sampUrNa ciMtana ke hamAre mana meM nahIM hai to vaha jJAna nahIM hogaa| saca pUcho, AdhAroM kI jAca parakha hai, taula khoja hai| isa jAca to vastu ke anurUpa hamArI cetanA kI anumati svataH hotI hai, parakha kI bhI eka praNAlI hai jo vaijJAnika tarka praNAlI se jisa anumati ke hone ke bAre meM hameM kisI se pUMchanA nahIM kucha adhika vikasita hai| darzana ko sarka praNAlI vijJAna par3atA, apitu hama usake hone ke bAre meM svataH Azvasta kI tarka praNAlI kI bhI khoja khabara letI hai tathA usa kI hote haiN| yaha Azvasta honA hI hamArA vizvAsa hai / jaba kSamatA, akSamatA tathA sImAmoM kA nirdhAraNa karatI hai| hama isa vizvAsa ke bAre meM avagata ho jAte haiM to vaha dArzanika praNAlI se hI to prerita hokara zuddha vaijJAnika vizvAsa vastujJAna bana jAtA hai| isalie pratyeka vastu. yaha kaha pAtA hai ki usake niSkarSa mAtra sambhAvya satya jJAna meM pahale se hI tatsambaMdhI vizvAsa nihita hotA hai| kA udghATana karate haiN| pUrNa satya jnakI pakar3a meM nahIM caMki yaha anumati indriyoM kI sImita kSamatA se utpanna hai / vaha kevala AMzika satya kA hI udghATaka hai| to tA hotI hai, isalie isa jJAna kA satya aMzavyApI tathA tI kyA dArzanika tarka praNAlI pUrNa satya ko udghATaka hai| aMzakAlika hotA hai / satya kA isa prakAra se bAkalana nhii| saca paMchA jAe, to darzana satya kA udghATaka hai hI karanA hI darzana kA kArya hai| nahI / vaha to vibhinna praNAliyoM dvArA udghATita satya yA satyoM kA Akalana karatA hai tathA usa satya ko vyakta ___ aba hama dharma ke kSetra meM ghuseM / dharma satya ke bhI sasya karane vAlI bhASA ko spaSTatA aura aspaSTatA kA vizle- yAnI parama satya kA anveSaka evaM utAraka hai| svAbhAvika SaNa karatA huA adhika se adhika bhASAgata spaSTatA para hai ki satyAnveSaNa anubhUti kI apekSA rkheN| anubhUti bhI jora detA hai / satya kI khoja karanA darzana kA kAma nahIM kisakI ! apane hI hone kI, apane astitva kii| apane hai / satya kI khoja yA to sAmAnya pratyakSa (kAmanaseMsa) astitva kI anubhUti hI saccI AsthA hai| isalie karatA hai yA viziSTa pratyakSa (vijJAna) yA dharma yA AsthA hI dharma kA merudaNDa hai| bAsthA hotI hai| yaha na adhyAtma / sAmAnya tathA viziSTa pratyakSa guNAtmaka rUpa se koI detA hai aura na de sakatA hai| hAM, bAharI koI eka hI dharAtala para hote haiM / una kA AdhAra indriyajanya upasthiti usake lie nimitta ho samatI hai, kintu upAzAna hai| una se aiMdrika satya hI milatA hai, jisakI dAna kAraNa svAnubhUti hI hotI hai, jo karma-kSaya yA apanI sImAeM haiM aura jisa kA ullekha Upara kiyA jA bhagavata upAsanAkA phala ho sakatI hai| isa bAsthAmeM indriyoM cukA hai| dhArmika anubhUtiyoM kA kainavAsa apekSAkRta kI bhI apekSA nahIM hotI aura na iMdriyajanya varkapraNAlI adhika vyApaka hai, jisa kA ullekha Age kiyA jaaegaa| kii| AsthA indriyAtIta tathA takAtIta svAnubhUti hai| samprati itanA hI kahanA hai, ki vizvAsa vahI hotA hai yaha indriyoM kI apekSA adhika vyApaka satya kA jahA~ satya kI anubhUti kA kSetra hai| aba yaha dUsarI bAta udghATana karatI hai jisakA Akalana indriyajanya tarkahai ki anubhUti uge kaise! svataH uge, dUsare ke prabhAva se praNAlI kA darzana bhI nahIM kara pAtA / vaha bhI use "netiuge yA mAtra sUcanA se ugane kA AbhAsa ho| baharahAla, neti" hI kaha detA hai, aura use anirvacanIya vyAti kI / kisI na kisI mAtrA meM anubhUti kA honA jarUrI hai koTi meM rakhakara eka bhora haTa jAtA hai| isa prakAra Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, parva 18, ki03 dhArmika AsthA svata: eka darzana hai, samyagdarzana, jo sAre ughara dharma vijJAna ko apanA zatru nahIM mAnatA kyoM bauddhika darzanoM kA niyAmaka aura dRSTA hotA hai| ki dharma zAstA vijJAna kI pravidhi ko bhI jAnatA hai aura usake sApekSa mahatva ko svIkAratA hai| vaijJAnika tarka kI samyagdarzana se hI phUTatI hai samyagzraddhA, jo virATa pUrvamAnyatAeM, svayaMsiddhiyAM khuda tarka kI upaja nahIM hai| satya ke prati vyakti ko samarpita karane kI preraNA karatI unakA satyApana vijJAna kI paridhi se bAhara hai / phira bhI. hai| samyakSatA se hI vyakti aura vyakti-samUha virATa ve sthApita satya haiM / Akhira una kI sthApanA kA sota satya kI sannidhi ke hetu dhArmika anuSThAnAdi ke lie kyA hai ! vaha srota nizcita hI vaijJAnika tarka se pare prerita hotA hai / kahane kA tAtparya yaha, ki zraddhA AsthA indriyAtIta anubhUti-jagata meM nivAsa karatA hai| jahAM sekI lalaka hai jo vyakti ke cAritra ko kAraNa detI hai lekara hama unheM indriya-satyApana kI carakhI para car3hA kara aura usa cAritra ko virATa satya ke pratIka kisI bhI bAra bAra parakhate haiN| yaha parokSa satyApana hama kevala apane. iSTa-vindu kI ora unmukha kara detI hai| zraddhA ke dvArA cakita mana ke saMzaya ko miTAne ke lie karate haiN| mana vyakti kI AsthA zraddhAsada iSTa se jur3a jAtI hai aura usa cakita isalie hai, ki hameM vizvAsa hI nahIM ho pAtA ki meM se parama bhakti kA darzana bolane lagatA hai / bhakti meM ye sthApita satya svataH sa ya kaise ho gae aura hama unheM AsthA aura zraddhA kA saMgIta jhakRta ho uThA hai| Atma parataH satya sthApita karane meM lage rahate haiM / kintu dhArmika zraddhAspada iSTa meM bhAva vibhora tanmaya ho kara nAcane lagatA anubhUtiyukta mana ina svanaH sthApita satyoM kI punasthApanA hai| vaha mAtma-vismRti ke dvArA samAdhi avasthA kI ora ko nirarthaka vyAyAma mAnatA hai, kyoki una kA satyApana agrasara ho jAtA hai, jo ki dharma kA carama sAdhya hai| to aMtaHjAna ko pravidhi se pahale hI, ho cukA thaa| maiM to dharma-darzana kI prabidhi vaijJAnika pravidhi se bhinna hai| kahaMgA, ki jina vaijJAnikoM ne ina svasiddhiyoM aura dharma kA anubhUti-jagata indriyo kI savedanA se paidA nahI pUrvamAnyatAoM ko khojA hogA ve una kSaNoM me dharma ke zuddha hotA / balki ulTI indriya-savedanA dhAmika anubhUtiyo ke dharAtala para utara gae hoge aura unhone unheM usI gharAmArga meM bAMdhA hai| use zUnya karane ke bAda hI dharma ke kSetra tala para aMta jJAna kI pravidhi se satyApita bhI kara liyA me Age bar3hA jAtA hai| usa kSetra kI anubhUtiyA svataH hogA ataH ye svayaMsiddhiyA~ aura pUrvamAnyatAeM vijJAna-jagata satyApita hotI haiN| usa ko pravidhi ata: sAkSAtkAra hai ko dharma kI hI dena kahI jA sakatI haiN| dharma ne vijJAna: jo indriya sAkSAda se sarvathA bhinna hai| vaijJAnika pravidhi ko svastha AdhAra pradAna kiyA hai| dhArmika anubhUti ke viSaya kA satyApana nahIM kara sktii| anubhUtiyoM kA silasilA bhItara se bAhara kI ora dhArmika anubhUti-jagata manomaya koSa se itara vijJAnamaya calatA hai, bAhara se bhItara kI ora nhii| aMta:sAkSAtkAra koSa, phira usase bhI Age Anandamaya koSa me sthita hai, ho usakI pravidhi hai / jIne kI jijIviSA bhItara se hI jaba ki vijJAna kI Agamana aura nigamana pravidhi momaya udvelita hotI hai jo indriyoM kI sataha para Akara mAtra koSa se Age yAtrA nahIM krtii| vaha mana kI sataha para bhabhUka par3atI hai| dekhane ko vAta hai, jaba hama indriya-mAmA khar3e hokara hI gahana sAgara kI maharAI kA aMdAjA bhara tkAra karate haiM, to hama usakA mota vAhya ko. mAna nete, lagAtA hai, jo alpa,satya, arda satya yA kabhI kabhI asatya haiN| yadi usa samaya hama indriyoM ke tvak maNDala ko, taka ThaharatA hai| isalie dharma vijJAna kA viSaya nahI ho mastiSkasthita cetanA-kendra se vidita kara deM, to kyA.. sakatA / vijJAna kI satahI dRSTi meM dharma-carcA eka bar3A vaha sAkSAdIkaraNa saMvedanA se Age cala mANA nahIM / dhokhA hai.phAra hai, kyoMki vaha vijJAna kI tarkapraNAlI se phira usa saMvedanA. ko yadi mastiSkIya cetanA kendra bakara saMgata nahIM ho pAtA / kintu vijJAna kA isa prakAra kA le jAne deM, kintu apanI dhyAna khyiA sevanAko denA bArama pravaMcanA ke atirikta aura kucha nhii| vAsonmukhI na bane haiM, use batalIkara, DokyAta Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA mUlAdhAra : AtlA yA aMdhAsthA vaha diva-pratyakSIkaraNaM jJAna kA rUpa dhAraNa kara skegaa| anekAMtika hai, kyoMki vaha dikkAla kI sImA se pare aMta: nhiiN| bAra-yali- hama kisI bhautika takanIka se dhyAna jJAna kI vyApaka pravidhi se prApta hai / usakI dRSTi nirapekSa kriyA para bhI niyaMtraNa sAmane meM saphala ho jAeM aura hai, dikkAla kI pahuca se duur| isalie vijJAna ke aikArimastiSkIya taMtuoM ke prANa-pravAha ko vAhyAnmukhI banA taka satya kI garimA isI meM surakSita hai ki vaha dharma ke sake, lekina vyakti itanA samartha hai ki vaha zarIra ke anekAntika satya se mahita rhe| eka aura mananta vistAra, AdhAra se sarvathA mukta hokara samAdhi kI turIya avasthA to dUsarI aura sAnta paridhi aura usakA sImita upyog| meM dIkSita ho jAe, to kyA vaha indriya-srota se AyA jaise vigaMta meM bahatI huI mukta bayAra bAyu- cakkI ke paMkha meM hamA snAyavika pravAha jJAna kA rUpa dhAraNa kara sakegA! phaMsa kara kucha kAla ke lie upayogI ho jAe aura phira isakA bhI uttara nakAra se hI hogaa| to isase yaha ananta AkAza me mukta ho jaae| usI prakAra AsthA niSkarSa nikalA ki samAdhi-avasthA kA zuddha caitanya hI ke mukta AkAza meM caitanya kI ananta AyAmI UnI jaba mAstiSka taMtuoM meM saMcarita hokara vAhyonmukha dhyAna rAzi kucha kAna ke lie vijJAna ko kisI upayogI yaMtrase indriyoM ke AkhirI vindu taka vadyutika cuMbakIya ata* vidhi meM phaMsa kara kucha ho jAe yA kara de aura phira dhArA ke dvArA prasarita ho jAtA hai, tabhI aura kevala tabhI mukta ho kara svAdhIna ho jAe / evaM vijJAna dharma kA vAhya uttejana kI saMvedanA cala kara jJAna aura dhAraNA ke mukhApekSI hai| dharma ke binA vainika takanIka sajanazIla stara taka pahuMca pAtI hai| jJAna kI bhItarI zarta pramukha nahIM raha sktaa| dharma hI vaijJAnika medhA ko sRjanazIlatA hai| isa bhItarI zarta para vAha kA koI niyatraNa nahIM hai, pradAna karatA hai| dRSTavya hai, yahAM dharma se matalaba sampradAyabalki aMtaraMga kI hI vAhya para kRpA hai ki vaha svAdhIna saMgata kriyAkANDa ADavara hI hai| vaha vyakti bhI dhArmika caritra hote hue bhI anAdi se kisI anajAnI majabUrI ho sakatA hai, aura zAyada vaha adhika hotA bhI hai, jisa meM phaMsA huA zarIra racanA ke jAla meM baddha hai| yahI usa ne kimI maMdira masjida kI zakla nahI dekhI hai aura jo kA karma baMdhana hai| isa baMdhana ko Atma kATa pheMkanA hai sadaiva pUrNa niSThA se satya ko samarpita rahA hai| dharma kA jaba use bheda vijJAna kA suavasara prApta ho jAtA hai aura kSetra sArI upAdhiyoM se mukta nirapekSa loka hai, jisa meM vaha Atmacetana ho kara vAhya se nivRtta ho apane zuddha sva. kevala virATa Izvara kA zAsana hai| vaha hI vahA hai / usa rUpa meM dIkSita ho jAtA hai / jaba taka vaha abasara udita ke atirikta kucha nahI, paripUrNa advaita sat / nahIM hotA, taba taka indriyo kI pravidhi jote hue usa para sampradAyo meM, jaisA ki pahane kahA gayA, adhavizvAsa savAra rahatI hai aura usake dvArA nikAle hue niSkarSoM ko adhika palatA hai| dhAnika prapo kA nitya pArAyaNa, mAtra apanA kahatI rahatI hai| baharahAla, bastu sthiti jo hai so sUcanA hai| zAbdika pUjA arcA kriyAkANDa, kIrtana saba hai| dharma-kSetra kI AsthA vijJAna kI amUlya dharohara hai vAhya prerita bhAvodvega mAtra jagAnA hai aura apane ko cAhe vijJAna usa dharohara ke mUlya ko sarAhe yA na sarAhe, dharma se jor3ane kA bahAnA bharanA hai| kintu yaha saba kyoki vaha yUM hI sahajataH upalabdha ho gaI hai na! isalie vAstavika dharma-anubhUti ke binA korA ADambara hai aura ghara kI murgI bAla braabr| dharma-virUda bhIr3avAda hai| bhIr3avAda dharma kA zatru hotA hai| vijJAna kA satya aikAntika satya hai, kyoMki vaha vaha dharma nahIM, dharmAbhAsa meM palatA huA vizvAsa jo dikkAla-paristhiti ke samIkaraNa para AdhArita hai| usa saMsthAgata dharma-sampradAya ke pratIkoM, nAroM gurUoM, graMthoM kI pravidhi dikkAla kI apekSA lekara calatI hai / isa Adi ke prati zraddhA bana kara umar3a par3atA hai vaha kevala lie usakA niSkarSa diga kAla ke vizeSa vindu kI sImA aMdhavizvAsa aura aMdhazraddhA hotI hai aMdhavizvAsa aura se baMdhA huA rahatA hai aura usa kA satyApana bhI dikkAla zraddhA donoM dharma aura mAnavatA ke lie nukasAnadeha hai| sApekSa sthiti vizeSa se hI hotA hai| dharma kA satya isI aMdhavizvAsa para yathAkaSita dharma-yuddha, jihAda mor3a Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 varSa anekAnta kruseDa char3e jAte hai aura gahita narasaMhAra hote rahe hai / yaha usa kA durUpayoga jarUra karatI hai| itihAsa meM aisA hotA saba dharma-bhAvanA ke hI virUddha hai aura usI dharma kI jar3a bhI rahA hai| bhIr3avAdI unmAda meM par3a kara koI dharma parama khodate haiM jisakI ye jaya bolate haiN| maiM yaha nahIM kahatA mAgalya kA vAhana nahIM krtaa| bhIr3a sadaiva hI adha ki pUjA, parcA, namAja, roje, athapArAyaNa, rkItana Adi vizvAsoM kI vAhikA hotI hai| burI bAteM haiM, kintu ye acchI aura upAdeya tabhI haiM jaba yaha nahI, ki aMdhavizvAsa aura madAMdhatA kevala dharma ina ke pIche vAstavika dharma-anubhUti chipI ho, sahI rUpa ke hI kSetra meM hotI ho, vaha dharma ke atirikta kSetroM me meM Izvara yA allAha se jur3I AsthA baiThI ho aura usI bhI samAna rUpa se daggocara hotI hai / madAMdhatA apane lie se sahajata. phaTI ho / binA AsthA aura anUbhUti ke ye acche acche nAroM kA bahAnA baDhatI rahI hai, jaba jo mila saba burI to nahIM, lekina nirarthaka jarUra hai / AsthA adhI jAe / gajanI ke mahamuda ko apanI madAdhatAjanya lUTamAra nahIM hotii| usa me IzvarIya prakAza uddIpta hotA hai| aura hiMsA ke lie islAma kA bahAnA mila gayA, kintu isalie AsthAjanita pUjA arcA adhI nahI hotI aura vaha usa ke pUrva hUNoM zakoM ko aisA koI dhArmika bahAnA nahIM vyakti aura samUha ke lie hitakara hotI hai| kintu vizeSa milA to bhI ve vaise hI krUra rhe| IrAna ke ayAtullAha bAta yaha hai ki AsthA vyaktigata stara para hI huA karatI khomainI ko apanI krUratA aura hiMsA ke lie islAma ne hai, sama hastara para nahIM / samUha me AsthAbhAsa hotA hai| mukhoTA diyA to usI deza ke zAha ko Adhunika pUjIvAda isalie samUha ke kadhoM para calane vAlA dharma adhA hI hotA se vaisI hI preraNA milii| yahA~ taka ki bauddha dharma kA hai| saccA dharma vyakti hI pAlatA hai, vaha bhI samUha yA anuyAyI cageja khAM aura halAka ahiMsA dharma kI jaya bhIr3a-bhAvanA se alaga ho kara / hA~, adhika se adhika yaha bolatA huA itihAsa ke kruratama vijetAo meM ginA gyaa| ho sakatA hai ki samUha stara para pAlI gaI dhArmika kriyA IsA prema aura karUNA kI mUrti hue, kintu unake anuyAkANDa kA AdhAra adhavizvAsa na ho, prabuddha vizvAsa ho, iyoM ko aura koI nahI, unhI ke upadezo me na jAne lekina yaha bhI tabhI ho pAtA hai jaba dharma kA AsthA kahAM se aura kaise hiMsaka kruseDa karane kI preraNA mila sasthAgata dharma ke niyamo ko sAvadhAnI pUrvaka lAgU karavAe gaI, to saca pUMcho / , madAMdhatA kA koI dharma aura ImAna aura dIkSita vyaktiyoM kI sahI Dhaga se parakha ho| jihAda nahIM hotaa| baha to manuSya kI lipsAo aura krUra hatAaura dharma-yuddha to prAyaH unmAda hI paidA karate rahe haiN| zAno kI abhivyakti hotI hai / dharma kA isa se koI paigambara muhammada ke bAda jitanI jihAde huI ve saba kI lenA denA nahI / madAMdhatA ne sasthAgata dharma athavA samprasaba zuddha-rUpeNa yuddhonmAda the| sikkha gurU goviMda siMha ke dAyo koM, sampradAyoM ne vAstivika dharma ko badanAma kiyA bAda koI bhI dharma-yuddha yuddhonmAda ke alAvA aura kucha hai aura zaitAna ne Izvara kA 'nAma ne le kara apanA kAma nahIM rahA / isalie dharma-zAstAoM ko bhI dharma ke nAma banAyA hai| yahI Aja taka kA itihAsa bolatA hai| para yuddha cher3anA vAjiba nahIM hai / aura yadi veM deza-kAla vAstavika dharma kI upayogitA apanI jagaha hai / vaha rahI kI majabUrI ke kAraNa kabhI sazastra yuddha cher3ate bhI haiM to vaha unhIM taka sImita rahanA cAhie, use paramparA meM hai aura vaha rhegii| nahIM DAlanA caahie| varanA unake anuyAiyoM kI bhIr3a rAjakIya iNTara kAleja rAma nagara (nainItAla) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina-kAvya ke ajJAta kavi DA. gaMgArAma gaga hindI kA madhyakAlIna jaina-kAvya apanI 'rIti'- mahAtmya kI DhAla / triloka pUjA kI prazasti ke anusAra virodhAtmaka prakRti tathA samRddhi donoM hI kAraNoM se vaDA rAmakRSNa jayapura nivAsI dIpacanda ke putra the| ye ummeda mahatvapUrNa hai| kisI lobha-lAlaca athavA dabAva ke kAraNa siMha ke zAsanakAla me zAhapura ge| vahAM se rAmakRSNa na likhe jAne ke kAraNa usame sahajatA bhI hai| zodha- mAlava deza ke bhaDalApura nagara me gae / bhar3alApura nagara meM vidvAno dvArA aneka kAvya-kRtiyAM prakAza me lA dene ke unhone usa samaya jina pUjA aura utsavoM ko bahutAyata pazcAt bho aise kavi kama nahI hoge jinakI kAvya-kRtiyAM batalAI hai| brahmacArI hone ke kAraNa ye itanA ghUme Aja bhI prakAza nahIM dekha pAI hai| rAjasthAna ke prAcIna naukAra mAhAtmya kI 'DhAla' me lekhaka ne RSabhadeva ke jana-sthala kAmAM aura dIvAna jI mandira bharatapura meM prApta verAgya ko kathA evaM unake pUrvamavoM kA vRttAnta kahA hai| pUrNataH ajJAta kaviyo eva racanAoM kA paricaya isa paramArtha jakhar3I meM janma-janmAMtaro ke kaSToM se du.khI kavi prakAra hai mokSa kA abhilASI hai(1) vardhamAna-varddhamAna kRta 'bAhubali 'gasa' eka yA vidhi ina mAhI jAneM, parivartana pUre kIne / sundara khaNDa kAvya hai| pratha kA prArambha sarasvatI aura tinakI bahu kaSTa kahAnI, so jAneM kevala shaanii| gaNadhara kI vandanA se huA hai| AdinAtha ke donoM putroM jJAnI bina duSa kona jAne jagata bana meM jo lhyo| bharata aura bAhubali kA janma, digvijaya ke prasaMga meM bharata jara marana jammana rUpa tIkhana, trividha dAvAnala dahyo / kA caka nagara meM praviSTa na ho pAnA apayaza aura kula jina mata sarovara pAlakI, baiThi tApa bujhaayho| maryAdA ko dhyAna meM rakhate hue bAhAli dvArA bharata kii| jiya mosa pura kI bATa bUjho, aba na bAra lagAya ho| AdhInatA svIkAra na karanA Adi sabhI prasaga manorama rAma-darNana ke bIsiyoM dohe jaina mandira bayAnA haiM / bAhubali ke muSTi-prahAra meM unakI adbhuta vIratA ke (bharatapura) ke guTake me sagRhIta haiN| darzana hote haiM (3) sUrati-jaina kavi 'sUrati' rItikAlIna kavi niharca jANo kAla bharata jaba Age aaye| sarati mizra se bhinna haiM / sUrati kI bAraha khar3I prasiddha muSTikAla hI uThAya, bahota mana meM du:kha paayo| haiM / jo vibhinna mandiro ke guTakoM meM dekhane ko milatI indra sudAmA Aya kai; pakarI bhUdaja Aya / hai| bAraha khar3I ke 40 dohoM aura 36 chandoM meM sapta jIvadAna bakaso bAhuvali, deo bharata ko kAya / vyasana, guru mahimA tathA sadAcAra kI carcA hai| kAvya meM suNoM ati bhAva sau. 20 // udbodhana ke tIvra svara haiM:pArasparika yuddha se virakta bharata aura bAhubali donoM nAnA nAtA jagata meM aba svAratha saba koya / bhAI tathA brAhmI aura sundarI donoM bahineM AdinAtha ke sama Ani gAr3ha jA dina para, koi na saMgAtI hoya / vazaraNa meM pahuMcate haiN| samavazaraNa kI racanA dekhakara donoM koi na saghAtI hoina sAthI, jisa dina kAla staavai| bhAI AdinAtha ke caraNa-kamaloM kA dhyAna dharate haiN| saba parivAra Apane suSa ko, tere kAma na aavai| 2) rAma kRSNa 'virakta --inakI tIna racanAeM aba tU samajhi samajhi isa viriyAM phiri pAche pachitAvai / milatI haiN| paramArtha jakhar3I, triloka pUjA evaM naukAra sUrati samajhi hoya mata baurA, phiri yaha dAva na paavai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tv,atq, fre (4) kezava pANDe - kesava pANDe kI adyAvadhi prApta racanA 'kalijuga kathA' hai| yaha racarA kASThA saMgha ke muni jJAnabhUSaNa ke upadeza se likhI gaI hai| racanA meM 44 chanda haiN| kalijuga meM caritra patana kI sthiti ke bAre meM kavi kA kahanA hai / kali maiM lari bur3ana hai nArI, kali maiM pUta larai mahatArI / kali meM so hara bAta hai khUMTI, kali meM jiyA puruSa taM rUThI, kala maiM bhAMga tAmAkhU AI, kali maiM gaU kRpaNa diSAi / kali maiM vRtta vidhAna saba pope, ka maiM pitA putrakU roye (2) baradA pakSI kavi sundaradAsa se bhinna jeva kavi 'sundara' kA 'dayA rAso' eka choTI racanA hote hue bhI isalie mahatvapUrNa ki usame bAhyAcAra kI niMdA kI gaI hai cala meM kari asanAna, masali tana maila utAre / chApe tilaka banAya, aura gala mAlA dhAraM / tIratha bar3hatI phiraM, girna na rena savAra / karana sUM parayau nahi kyoM pAye bhava pAra |3|| kahA gharai sira jaTA, kahA nita kahA ghara vaha mauna, kahA nina paMca agina sArdhaM kahA, ghUma rahita kRpA heta jAne na kyoM, ziva lahai mUMDa muMDAve / bhasma lAve | manekAnta maba cAra / gavAra |4|| (6) manohara - paNDita manohara ke sarvaye teraha paMthI mandira purAnI Toka ke 102 guTake meM prApta hue haiM / vibhinna sarvayoM meM jainAcAra kI zikSA ke atirikta kavi ne loka vyavahAra ke citra bhI prastuta kie haiN| bhUSa bUrI saMsAra bhUSa saba hI guna po bhUSa burI saMsAra, bhUSa sabako muSa jovaM / bhUSa burI saMsAra bhUpa Adara nahi pAvai / bhUSa burI saMmAra, bhUSa kula mAna ghaTAvaM / Sa gavovai lAja pati, bhUSa na rA kAra maiN| bhana rahati 'manohara' ima kahai bhUSa burI saMsAra maiN| meka 'manohara' ke nAma se 11 chada kI 'sISa suguru kI' evaM 15 chaMda kI 'gmAna paccIsI' dIvAna jI mandira, bharatapura meM upalabdha hai| 'jJAna paccIsI' dIvAna jI mandira bharatapura meM upalabdha hai| 'jJAna paccIsI' me kavi ne sAMsArika kaSToM kI jAnakArI dete hue jJAnonmukha hone kI preraNA dI hai saMkaTa bahu udara maiM re auMdhe muSa laTakAya / naraka basa se dudha sahai re, taba prANI pichatAya pichatAya prANI bInane, autAra hyo jagadIza jI / saMsAra sUM kAraNa nahIM tuma tabhI seva karosa jii| jagadIsa jI taba sAra kInI pAmiyoM autAra re / saMsAra mAMhI bhamara mUlyoM, bhAr3iyA vyopAra re / vyApAra kari jAgyo nahi ye kAraNa prANI dudha sahai / kahai 'manohara' udara maiM auMdhe muSa laTakyo rahe / brahma ve godAsa - digambara gacchapati jasakIti ke ziSya brahAcArI 'beSu' bAkanIvAla gotriya khaMDelavAla jaina the| inhone 'Anandapura' meM pAMca paravI kI kathA' likhI jisameM pAMca parva vrata kA mAhAtmya, tathA vidhi-vidhAna batalAyA gayA hai| isameM 86 chaMda hai / kavi kI dUsarI racanA 'popAbAI kI kathA hai jo saMvat 1778 meM likhI gii| isameM 52 chadoM meM kisI rAjA dvArA nyAya anyAya kI sthiti para samyaka vicAra na kie jAne para vyaMgya kiyA gayA hai / bhASA kA namUnA isa prakAra hai sobha badhI saba sahara kI, suSa huve saba loga / dAMna mAna mahamA baMdhI, havo dharma ko joga // 47 // parajA sukha pAyo dhaNU-baDayo dharma hitakAra dAna punya kIje bhalA-janma saphala suSakAra ||4|| jina dAma :- godhA gotrIya vanabAsa jaina vinadAsa kI racanA 'suguru zataka' kI prazasti ke anusAra kavi jayapura ke rahane vAle the| apane pitA aura pitAmaha se dhArmika matabheda hone ke kAraNa jayapura se matsya meM aae| jinadAsa ke nAma se eka 510 chada kA baDA graMtha 'jambU svAmIrAma' kAmoM ke jaina mandira meM upalabdha hai| parameSThI da zAradA ko praNAma karate hue yaha racanA dohA caupAI chandoM meM sarala bhASA meM likhI gaI hai / kavi ke donoM granthoM kI bhASA pariniSita brajabhASA hone ke kAraNa yaha kavi 'brahma nidAsa' se mela nahIM jAte -- mAta tAta suta bhrAta ko na to jagata kI rAha / dharma na to eha siva haiM, jita bhAve tita jAva / jAte mana vaca kAya te namAne loka dharma na tAke janana ku, kabahUM na dIrja Dhoka (zeSa pR0 31 para) * Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa / kiraNaYJ vI. ni0 saM0 2512 vi0 saM0 2042 tU0-disambara 1985 anukUlatA-pratikUlatA harikRSNa dAsa 'hari' jIvana meM kucha anukUla hotA hai, kucha pratikUla / mana cAhatA hai-saba anukUla hI anukUla ho| kyA yaha saMbhava hai ? kyoM nahIM? tanika gahare jaaiye| saba meM saba hai / pratyeka anukUla bhI hai, pratikUla bhii| anukUlatA ke pIche se pratikUlatA jhAMka rahI hotI hai aura pratikUlatA ke pIche se anukuultaa| solahoM Ane anukUlatA hai na prtikuultaa| mana kI dRSTi doSapUrNa hai| isalie manacAhA nahIM hotaa| zuddha dRSTi saba dekha sakatI hai aura saba nahIM bhI dekha sakatI hai| jaba jo jitanA cAhie, vaha dekhatI hai aura jaba jo jitanA nahIM cAhie, nahIM dekhatI hai| mana kI dRSTi zuddha hote hI manacAhA huA dharA hai| pratikUlatA meM anukUlatA hai hii| taba sahaja usake darzana kara sakeMge aura phalataH kUlanA chUTa jaayegaa| jarA aura samajhadArI se kAma lene para anukalatA meM pratikUlatA ke bhI darzana kara sakeMge; phalasvarUpa phUlane se bace rheNge| smaraNa rahe-kUlanA kamajorI lAtA hai aura phUlane se gubbAre kI taraha phaTa kara raha jAnA par3atA hai| itanA karane para eka aura bAta bhI hogii| taba Apako sahaja samatA sUndarI ke darzana hoMge aura jo ApameM use prema ke darzana hae, to vaha Apako vara bhI legii| phira to sahaja nitya-nirantara paubAraha hI rheNge| kyoM, kyA nahIM ? aura cAhie bhI kyA? -kUcA pAtIrAma, dillI-6 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAyakumAracariu kI sUktiyA~ aura unakA adhyayana D. kastUracanA 'sumana' hindI sAhitya meM "bihArI satasaI ke sambandha meM karNapriya ho / saMkSipta honA bhI Avazyaka hai| sUktiyoM meM vidvAnoM kI aisI mAnyatA hai ki saksaI ke dohe dekhane meM saMkSiptIkaraNa to hotA hI hai| isake atirikta ve hitaiSI, to DoTelate haiM kintu mAvikake tIra ke samAna ve gaMbhIra manohArI aura karNapriya bhI hotI haiN| ataH isa vyAkhyA ke sAra karate hai| prastuta sUktirI satasaI ke dohoM ko bAloka meM kahA jA sakatA hai ki ve "yathA nAma tathA 'bonA kahIM adhika choTI aura adhika arSa-gAmbhIrya lie guNa" kahAvata ko caritArtha karatI haiN| have haiN| yadi hama yaha kaheM ki unameM artha-gAmbhIrya basA hI purANoM meM sUktiyoM ko subhASita kahA gayA hai tathA dikhAI detA hai, jaisA ki tatvArtha sUtra ke sUtroM meM to koI rana bhii| subhASita zabda kI zAbdika vyutpatti kI jAye - atizayokti na hogii| to subhASita aura sUkti donoM ke artha sasAna hI jJAta hote sUktiyoM meM loka hitaiSI bhAvanAeM dikhAI detI haiN| hai| bataH subhASita aura sUkti donoM artha sAmya hone se viziSTa anubhava, cintana aura manana ke uparAnta hI ye subhASita-sUkti kA paryAyavAcI kahA jA sakatA hai| 'ratna' kisI paTanA vizeSa yA kapana ke niSkarSa rUpa meM kahI gayI kahA jAnA bahumUlyatva kA pratIka hai| sUktiyA~ hai bhI ratna pratIta hotI hai| samameM zAzvat satya udghATita kie gaye ke samAna bahumUlya, kyoMki ve anubhava ke bAda kahI jAtI haiN| saMkSepa meM hogA ubakA viziSTa guNa hai| sUktiyoM se hai, jo anubhava bahusamaya evaM kaSTa sAdhya hotA hai| purANoM navacetanA jAgRta hotI hai, asthiratA sthiratA meM pariNata aura carita kAvyoM meM aise rala bhare par3e hai kintu prApta ho jAtI hai| unheM hI hote haiM jo aise kAvya-sAgara meM gotA lagAne meM sUkti zabda kI zAbdika vyutpatti se bhI yahI arSa siddhahasta haiN| pratiphalita hotA hai| sUkti-su+ukti se nirmita hai| subhASitoM ko mantra hI nahIM mahAmantra bhI kahA gayA sukA barSa hai suSTa bacchA aura ukti kA artha hai kathana / hai| parantu ve aise mantra haiM jinakA prayoga kavi hI kara isa prakAra isa vyutpatti ke anusAra sUkti kA artha hai sakatA hai| aise mantroM se durjana puruSa bhUtAdi grahoM ke acchA kapana, aura acchA kathana vahI kahA jA sakatA hai samAna prakopa ko prApta hote haiN| matroM aura subhASitoM ke jisakA botA para prabhAva par3e niA nahI rahe / zrotA usI prayogakartA yadyapi bhinna-bhinna haiM parantu anya tathyoM meM (jaise kavana se prabhAvita hotA hai jo hitakArI, manohArI aura manohAritA, karNapriyatA, hitaiSIpanA aura sakSiptIkaraNa) 1. satasaiyA ke dohare jyoM mAvika ke nIra / : dekhata meM choTe-lageM ghAva kareM gambhIra / / 2. yathA mahAdhya ratnAnAM prasUtimaMkarAkarAt / tathaiva sUktaralAnAM prbhvo'smaatpuraanntH|| 'surdulaM yavanyatra cirAdapi subhASitam / 'sulabha svarasaMgrAhya tadihAsti pade-pade // -prAcArya jinasena, mahApurANa : 2, 116 aura 122 3. mahApurANa papapurANa aura vIvardhamAnacarita meM kramaza: 762, 1000 aura 111 sUktirana aba taka prApta ho cuke haiN| 4. subhASitamahAmantrAn prayuktAnkavimantribhiH / zrutvA prakopamAyAnti durghahA iva durjanAH // -mahApurANa : vahI; 1,88 5. juA khelanA mAMsa mada vezyA vyasana shikaar| . corI pararamaNI-ramana sAtoM vyasana nivAra // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyakumAracarita kI muktiyoM aura unakA adhyayana samAnatA hone se subhASita mantra hai yA maMtra ke samAna hai| puNya aura pApa kA mAhAtmya (2, 6, 18), bhAgya kI mantra kahe jAne se yaha artha bhI dhvanita hotA hai ki subhASita prabalatA (4, 53), jaina dharma kI mahattA (1), karmAnusAra bhI mantroM ke sa na kaSTahArI hai| inake prayoga se arthAt sukha-dukha (13), kAma kI vaicitryatA (28), nirmala cintana-manana se kaSTa vaise hI dUra ho jAte haiM jaise maMtroM se svabhAva.kI mahattA (72) guru-ziSya ke bAdarza sambandha sarpadaMzAdi panita kaSTa / (26), saMsAra kI nissAratA (43), deha aura sneha kI .. saMskRta sAhitya jaise sUktiyoM kA vRhad bhaNDAra hai, sArthakatA (45, 45) guNI ke prati sadbhAva (32) vinaya paise hI apanaza sAhitya bhI sUktiyoM kA khajAnA hai| kI mahattA (16) aura guNagrahaNa (60) jaise viSaya ke kavi puSpadanta apabhraMza bhASA sAhitya ke kaviyoM meM zreSTha sambandha meM kavi ke vyakta vicAra STavya hai| ' kavi svayambhU ke uttaravartI kaviyoM meM zreSTha kavi hai| citta zaddhi ko kavi ne pradhAnatA dI hai| vaipita se ApakI cAra racanAeM upalabdha I-mahApurANa, jasahara- zuddha vezyA ko bhI kulaputrI kahate hai (25) inAri svabhAva pariu, gAyakumAracariu, aura vIravarddhamAna crit| ke to ve pArakhI rahe jJAta hote haiN| unhoMne eka bora vahI inameM 'NAyakumAracarita' kI sUktiyoM se hI yaha sahaja hI unheM ratna kahA hai, dUsarI ora yaha bhI kahA hai ki mAriyAM anumAna lagAyA jA sakatA hai ki sUkti sAhitya meM apanA hita nahIM jAnatIM, priya ke doSoM ko bhI guNa mAnetI unakA kitanA yogadAna rahA hai| hai, svabhAva se ve vaka hotI hai (24, 25, 55) / __NAyakumAracarita kI sUktiyAM na kevala karNapriya hai jIva hitaiSI bhAvanAoM ko bhI sUktiyoM meM prastAvita mapitu uname vaisA hI artha gAmbhIrya bharA hai jaisA ki puSpita hone diyA hai| sukha-dukha ke kAraNabhUta saMsAra se saMskRta bhASA ke kavi bhAravi kI racanAoM me arth-gaurv| chaTane hetu kSaNabhaMguratA aura nazvaratA kA bhI bhalI-bAti ke zAzvat satya prakaTa karatI haiN| unameM aise tathyoM kA bodha karAyA gayA hai| yauvana nAzavAn hai, maraNa-sucita samAveza hai jo ihalaukika aura pAralaukika sukhoM kI ora hai, acchI vastumoM kA yoga viyomamayI hai (8,12,1, jIvoM ko prerita karate haiN| sUktiyoM ke antara meM kavi kA 46,51) aura maraNa kAla meM koI zaraNa nahIM hai (4., gahana adhyayana aura cintana hai| kiMkartavya vimUDhAvasthA meM 47, 48) Adi viSayoM kA nirUpaNa kara svahita karate andhe kI lAThI hai| ke lie sUktiyoM ke mAdhyama se kavi ne preraNA pradAna kI kavi ne vRddha use nahIM mAnA jo jarA se jarjarita, yA hai| jainadarzana meM jaise sapta vyasana masenya batAye gaye hai| dantavihIna haiM athavA jinake keza zveta ho gaye haiN| unakI kiJcita parivartana ke sAtha sUktiyoM meM bhI sapta saMkhyaka dRSTi meM to vRddha ve haiM jo sajjana aura sulakSaNa hote huye asevya kAryoM ko tyAjya batAkara unake sevana ke phala ko pAstra aura karma saMbaMdhI viSayoM meM pravINa hai| isI prakAra bhI darzAyA hai (23, 35) jisase ki bhayabhIta hokara unhoMne adharma aura tIrtha ke svarUpa ke sambandha meM. gahastha manuSya unakA sevana na kre| unake pariNAma Aja bhI bure dharma kaise dhAraNa ho? kSudra kauna ? Adi viSayoM ke samA. hI dekhe jAte haiN| .. dhAnoM meM bhI navIna dRSTi se cintana kiyA hai| saMbaMdhita cana vikArotpAdaka hai, dhana ho to nirdhanoM kA dro sUktiyA~ kramazaH 15, 17, 75,34, 54 unake manana aura pAlana-poSaNa kare kintu pApiyoM kA nahIM.1 pApiyoM ko cintana kI paricAyaka haiN| dhana denA kozaM ko sukhAmA hai|cn sambandha meM kapike apane anubhavoM ko bhI kavi ne saktiyoM meM uDela vicAroM meM navInatA hai| pArvatI ko prakaTa karane meM diyA hai| dUradarzitA hai / saMketa hai visaMgatiyoM se bacane kA saphala haiN| dAna saMbaMdha meM ye kapana ballekhanIya hai (30,11, evaM unase jUjhane kA parAjaya prApta hone para dhairya dhAraNa 38, 56).. karane kaa| isa sambandha meM draSTavya haiM sUktiyAM kramazaH saMgati unnati ke lie Avazyaka hai, kusaMgati nahIM "3,10, 11, 12,41 aura 57 / (14, 22), zobhA kisakI kisase? viSayoM kI poSaka Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, barSa 38, ki04 anekAnta sUktiyAM bhI isa carita meM upalabdha haiM (61-66) / inameM -: raNAyakumAracari use saMkalita sUktiyA~ :jIvana sudhAra sambandhI saketo kA samAveza hai| 1.siddhi upahau sIyalu hoi mehu manuSya kI, dhana-pipAsA kaise zAnta ho? isa hetu saktiyoM meM kahA gayA hai ki arthasiddhi kA kAraNa dharma hai| 2. bhaNu ki Na puNyavataho kiyau 2, 14,6 dharma se hI pApo kA kSaya tathA nAnA prakAra kI saMpattiyAM kaho ! puNyadAna ke lie kyA nahIM kiyA jAtA? hotI hai (16, 52, 53) / vaha dharma kauna sA hai ! 3.Niddaivaho suhi vakai vayaNu 2, 14, 10 jisase aimA hotA hai, isa praza ke samAdhAna hetu nItiyoM nirdayI manuSya se mitra bhI muMha phera letA hai| me ahiMsAmayI dharma ko pradhAnatA dI gayI hai (47) / isa 4. daiveNa kAlasappu vi sayaNu 2, 14,1. prakAra jIvana me dharma ke mahatva kA pratipAdana kara kavi ne bhAgyavaza kAlA nAga bhI svajana bana jAtA hai| nItiyo kI upAdeyatA siddha kI hai| 5. jasu jiNadhammu maNe taho, dharma ke sabaMdha meM yaha bhI kaTu satya hai ki jAne binA diNiji viNesura vi NamaMti Niruttara 2, pattA 13 vAstavika rUpa se dhAraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / jAnanA jisake mana me jainadharma hai use nitya nizcaya se deva tabhI saMbhava hai jabaki jAnane kI zakti mohAvata na ho, bhI namate haiN| kyoki moha hI vaha hai jo jJAniyoM ke jJAna ko Dhaka detA 6. jaha pAvapasattaho suhasahaNa, hai, aura mithyAdarzana kI ora le jAtA hai (70-71) / dAlichieNa pAvai rayaNa 2,6,17 ata: lagatA hai aisI sUktiyoM me kavi kI yahI bhAvanA pApasakta ko dAridraya ke kAraNa sukhadAyI ratna prApta antanihita rahI hai ki loga moha se bce| nahIM hote| nItipUrNa sUktiyoM meM aise tathyoM ko bhI udghATita ___7. jeNa Na tava caraNU kiu duhaharaNa, kiyA gayA hai jinase ki loga sAmAnya vyavahAra kA visae Na maNu aauciu| kuzalatA pUrvaka nirvAha kara sakate hai aura paraspara meM prema aruhi Na pujjiyaU, malavajjiyau, bhAva banAye rakha sakate hai| manuSyo ke kyA kartavya hai ? te appANau vaMciu / / 2, pattA 6 (7), parijanoM ko kaise saMtuSTa kiyA jAve (21), vighna ke jisane dukhahArI tapazcaraNa nahIM kiyA, viSayoM se mana sambandha meM yogya parAmarza (20) kumatrI se kyoM baceM? ko nahI khIcA eva doSa rahita arhanta ko nahIM pUjA (27), lakSmI lampaTI aura khala kaise hote hai ? (33, 36), usane apane ko hI ThagA hai| kSatra kA svabhAva (37), Adi aise viSaya haiM jinase jIbana 8.Nava jovvaNu Na sai ei jarA 2,4,5 sukhapUrvaka jIne ke lie nirdeza prApta hotA hai| aisA bhI nava yauvana kA nAza hotA hai aura bur3hApA pAtA hai| kathana prApta hotA hai ki tapa yadyapi kaSTamAdhya hai parantu hai 6. uppaNNaho dIsai puNu saraNa 2, 4, 6, vaha upAdeya hI heya nahI (58) / jo utpanna huA hai umakA punaH maraNa dekhA jAtA hai| ___ ata: NayakumAracariu kI sUktiyoM ke sAkSya meM kahA kahA 10. aisuMdararUveM rUutahasai 2,4 jA sakatA hai ki sUktiyo ke rUpa me jIvanopayoga, kalyANa- eka sundara rUpa ke Age phIkA par3a jAtA hai| kArI dizAbodhaka bahumUlya sAmagrI dekara kavi ne na kevala 11. vIru vi saMgAmaraMgi tasai sUktisAhitya ko samRddha kiyA hai apitu bhAratIya bAGmaya vIra puruSa bhI saMgrAma meM nAsa pAtA hai| kI samRddhi meM bhI cAracAMda lagAye hai| 12. Niyama Nusu aNNa ji lou jiha / Upara koSThako meM darzAyI gayI sUkti saMkhyAo se NiNeheM dIsaha puNu vi tiha // 2,4,1 sambandhita sUktiyAM mAge kramazaH dI jA rahI haiN| AzA hai apanA priya manuSya bhI sneha ke phIke par3ane para anya pAThakamAbhAnvita hoge| logoM ke samAna sAdhAraNa dikhAI dene lagatA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAyakumAracarita kI sUktiyoM aura unakA adhyayana 13. iha ko susthiu ko dutthiyau / anyAya me arjana, kaThora vacana, tathA daNDa kI kaThosayaluvi kammeNa galAtthiu // ratA kA tyAga karanA cAhie / isa saMsAra meM kauna sukhI aura kauna dukhI hai ? sabhA 24 akulINu vi thIrayaNu la ijji| karmoM kI viDambanA meM par3e haiN| akulIna ko bhI strIrala le lene meM koI doSa nahIM hai| 14. choi samujjaveNa susahAeM parisiya chtthygyaa| 25 suddhacita vesa vi kula uttii| 3,7,1.. alasaMtega pisuNa jaNa saMge NAsai rAya spyaa| zuddhacitta vezyA bhI kulaputrI hai| 3, 2, duvaI 26 juttAjuttau guruyaNu jaannii| bhalI bhAMti udyama karane se evaM sanmitra ke sahayoga se sisu diggau pesagu saMmANai / / hI chatra, azva aura hAthiyo se sahita rAja-sampatti yogya ayogya gurujana jAnate haiM, zizu to unakI AjJA . utpanna hotI hai tathA Alasya karane aura nIca puruSoM kA sammAna hI karate haiN| kI saMgati se vaha naSTa ho jAtI hai| 27 abaru kumatimata haya sotaho / 15 te vuraDhA je suvaNa sulakkharaNa satyakamma viSaesu mai vivarIya hoi sAyattaho / viyakkhaNa / kumatrI ke matra se jisake kAna bhara jAte haiM usa vRddha ve hI haiM jo sajjana aura sulakSaNa hote hue svacchanda vyakti kI mati viparIna ho jAtI hai| zAstra aura karma sambandhI viSayo meM pravINa ho| 28 kAmAurahiM ki Na kira dijji| kira dijj| 3,10,6 16 viNae idiyajau sNpjji| kAmAtura manuSya kyA nahIM de skte| vinaya se indriyo para vijaya prApta hotI haiN| 26 mahilau u muNati sahiyattaNa, 17 duTThado paripAlaNu jahiM kijjai mahilaI guNa sahAu vakataNu // 3, 11, 3 so ahammu jahiM sAhu vahijjai // 32, 16 mahilAeM svayaM apane hita ko nahI jAnatI, Ter3hApana adharma vaha hai jahAM duSTa kA paripAlana aura sAdhu kA mahilAo kA svAbhAvika guNa hai| vadha kiyA jaave| 3. jAsu atthu so jAi biyaarhi| 3,11,1 18 Na milai rAyalacchi ahgaarcho| 3, 2, 11 jisake dhana hai vahI vivAra ko prApta hotA hai| pApI ko rAjalakSmI nahIM miltii| 3. mahilaI jaDavaNa haiM dhaNuhINaha dIi dullahu / 3,13 pattA 19 gharameM viNu Na atthu saahijji| 1,2, 13 mahilAo jaDa puruSo evaM hIna tathA dIna janoM ko dharma ke binA arthasiddhi nahIM hotii| dhana durlabha hai| 20 uvasaggu vi havaMtu nnaasijji| 3, 3, 10 32 guNavatau mANusu bhallA / 3,13 pattA vighna utpanna hote hI usakA vinAza karanA ucita hai| guNavAn manuSya hI bhalA hotA hai| 21 pariyaNu dANe sNtosijji| 3, 3,10 33 siri laMhaDaha Natyi kAruNNau / 3, 15, 3 parijanoM ko dAna se saMtuSTa kare / lakkI lampaTo ke karuNa nahIM hotii| 22 muyasu NisIha kuparisaha saMgamu 34 gharadhammu dharijjau jiggaheNa / hoi teNa bhISaNa vasaNAgamu // 3, 3, 13 lohasya pamANa pariggaheNa // kupuruSoM kI saMgati chor3o, usase bhayaMkara vyasanoM kA lobha-nigraha aura parigrahapramANa dvArA hI gRhadharma Agamana hotA hai| dhAraNa kiyA jAtA hai| 23 majju vilAsiriNau migamAraNa jUyA rattaNu / 35 jo mairA caksaha Amisu bhakkhai, guru kudevaha lggh| paNadUsaNu muyahi NiTThara vayaNu daMDa pharasattaNu // 3,3 pattA somANau gaTTau, paha panbhaTTau, pAva bhIsa5 dumgh| maya, vilAsinI striyA, AkheTa, yUtAnurAga, dhana kA 4.2pattA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 varSa 38, ki04 anekAnta jo madirA cakhatA hai, mAMsa khAtA hai, kuguru-kudeva manuSya rAjamukuTa bAMdhakara sukha se vAsa karatA hai to pUjatA hai vaha manuSya naSTa aura pathabhraSTha hai, vaha bhISaNa kyA usakA Ayubandha kSINa nahIM hotaa| durgati ko prApta hotA hai| 46 rAyattaNu saMjhArau jiha / 16 khalu NAyaNNai piya jpiyaaii| 4,8,3 rAjyatva saMdhmArAga ke samAna hai| bala puruSa priya vANI nahIM sunatA / 50 Nau eMtu miccu dunge khaliu / 17 baheM sahUM ki piya jaMpieNa, AtI huyI mRtyu ko koI durga nahIM roka sktaa| , sattaciheM ki pitte pieNa // 4, 9, 10 51 cidhaiM khaciMdhu Na ddhNkiyu| 6,4,1. mRddha manuSya ke sAtha priya vacana bolanA usI prakAra dhvajA-patAkA se vinAza-cihna DhakA nahIM jA sktaa| bhyartha hai jaise agni meM ghRta ddaalnaa| 52 bhaNu ki Na pAu dhammeM khaviu / 38 kutthiya para posaNu kosasosu, kaho ! dharma se kisa pApa kA kSaya nahIM hotA? ihabhavi parabhavi taM karai dosu / 4,4,4 53 vara bhavaNa jANa vAhaNa sayaNAsaNa NANa bhovaNANaM ca / pApiyoM kA poSaNa karanA apane dhanakoza ko sukhAnA . vara jubai vatthabhUsaNa saMpatti hoi dhamneNa // 6,10,1.2 hai, vaha isa bhava meM tathA parabhava meM doSa utpanna uttama bhavana, yAna, vAhana, zayanAsana, pAna, bhojana, karatA hai| sundara yuvatI, tathA vastra bhUSaNAdi sampatti dharma se 36 ko taM taraha ala hi balu duttru| 5, 3, 3 hotI hai| dustara samudra ke jala ko kauna pAra kara sakatA hai| 54 amhArisa je maNuya vraayaa| 4.ko rakkhA balavaMtaI srnnii| 5,3,4 kimi se jaNaNI soNiyaya jAyA // 7,15,1 banavAna ke caMgula meM phaMse vyakti kI kauna rakSA kara jo kSudra haiM ve mAtA ke rakta se utpanna kRmi mAtra haiN| sakatA hai| 55 mahilau piyadosu vi guNa munnti| 8, 1, 11 5,6,7 mahilAeM apane priya ke doSoM ko bhI guNa mAnatI haiN| jAnakArI ke anusAra hI anuSThAna kiyA jAtA hai| 56 viNa sohagoM ki karai vnnnnu| 8, 1, 12 42 ho ki sagge khava saMsaggeM / 5, 11,1 binA saubhAgya ke varNa kyA kara sakatA hai| hAya ! usa svarga se kyA jisakA saMsarga ayazAlI hai| 57 gayaNaiM laggati Na vippieNa / 11 ki sohageM puNaravi bhreN| 5, 11,6 apriya se netra nahIM milate / usa saubhAgya se kyA jA phira bhagna ho jAtA hai| 58 dukkhu vi caMgau suta kenn| 8, 13, 7 4 kiNeheM vaDhiya sivinneheN| 5, 11, 10 sutapa karane se dukha bhI ho to bhI bhalA hai| usa sneha se kyA jo svapnecchAoM kA barsaka hai| 56 dhaNu khINu vi viliya posaNeNa, 45 ki deheM jIviya sNdeheN| 5, 11, 10 maraNa vi caMgau saNyAsaNeNa // 8, 13, 8 usa deha se kyA jisameM sadaiva jIvana kA sandeha banA nirdhanoM ke pAlana-poSaNa meM dhana-vyaya tathA sanyAsarahatA hai| pUrvaka maraNa honA acchA hai| 46 unmAuM cattasAru saMsAra 5, 11, 11 6 sayaNattaNU sajjaNaguNagaheNa / - saMsAra sArahIna aura tuccha hai| porisu saraNAiya rakkhaNeNa // 47 kahimi maraNa diNa umvrh| 6,4,3 sajjanoM ke guNagrahaNa se svajanatva tathA zaraNAmatoM maraNa ke dina kahIM bhI rakSA nahIM ho sktii| rakSaNa se pauruSa sArthaka hotA hai| 40 suha rAyapaTTabaMdhe vasai ki bAuNi baMdhaNu nnutchsi| 61 sohai garavara saccae vAyae / 14 manuSya satyavANI se zobhatA hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyakumAracarita kI sUktiyAM aura unakA adhyayana 5 12 sohaha kaiyaNa kahae subadae / 83,2 7. moheM gANu haMtu kimjaha / kavi jana suviracita kathA se zobhate haiN| hote hue bhI zAna moha se Dhaka jAtA hai| 6. sohaha muNivaridu maNa suddhie / 6, 3, 3 71 moheM pasarai micchAdasaNu / munivara mana kI zuddhi se zobhate haiN| moha se mithyAdarzana kA prasAra hotA hai| . 64 sohaha viDhau sapariyaNa ridie| 72 jimmalu ki paravahare ddiy| ..5 vaibhava parijanoM kI Rddhi se zobhatA hai| jo nirmala svabhAvI hai ve dUsaroM ke prati bairabhAva ke 65 sohai mANusu guNa saMpattie / vazIbhUta kaise ho sakate haiM ? manuSya guNa rUpI saMpatti se zobhatA hai| 66 sohA kajjAraMbha smttie| 6,3,6 72 mayaNa aNAi aNaMtu amANu vi| 1,11, kAryArambha kArya kI samApti se zobhatA hai| AkAza anAdi ananta aura asIma hai ? 67 sohaha sahadu suporisa rAhae / 6,3,7 74 dhammu ahimA parama je| 6,13 pattA subhaTa pauruSa ke teja se zobhatA hai| ahiMsA dharma hI zreSTha hai| 1. sohA vaha bahuyae dhvlcchie| 6.8 75 titthaI risi ThANAI hvitth| , 13 pattA para kI zobhA usakI dhavalAkSI vadhU se hai| tIrtha ve haiM jahA~ munIndra kA vAsa rahA hai| . 1. lohA mahiruha kusumiya saahe| 6.3,7 vRkSa phUlI huI zAkhAoM se zomatA hai| -janavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI (rAja.) / hA (pR. 24 kA zeSAMza) tilaka Adi lagAya ke, bahata parigaha bheda ! sammeda zikhara mahAtmya likhaa| sammeda zikhara ke vibhinna so kabahUM rAkhe nahIM, tIna kAla nikheda ! kuToM-avicala, prabhAsa, nirjarA Adi kA varNana 21 sau aba isa dUkhama kAla meM, sAM guru dIse nAhiM ! meM hai| isakI bhASA sAdhAraNa baja haitina bina aura guru nahIM, namaiM su samyaknAha ! saja airAvata indra bAiyo le sumera pramuka pApiyo sarva sukharAya:-banArasI dAsa ke putra sarva sukha eka hajAra vasukalasa ilAya rAya jahAnAbAda se zakUrAbAda meM A base the! yahA inhone jinavara ko abhiSeka karAye // 6 // padamAvatI puravAla gotrIya jaina 'lAla jI' ke nivedana para zAntinAtha abhidhAna karAya samavasaraNa pUjA kI racanA kI! grantha racanA kAla mAgha mAta pitAku sopyo bAya / 8 saMvata 1834 hai| bhAsA sarala va bodhagamya hai| tADava kari svarga kugaye jaya pandha kuTI somai sutIna jaya vApara kamala racI indrAdika mana harSita bhaye // 10 // navIna jaya tApara pratimA eka jAni, zrI siddha rupatanI ukta kaviyo kI vividha racanAe madhyakAlIna hindI bakhAni jaya tIne ch| soma mahAna jaya camara mile Ananda kAnya kI naI dizA kA spaSTa saMketa hai jisako mahatva khAna: 48 milanA maba anivArya ho rahA hai| 1. lAla banda :-yaha lohAcArya maTTaraka jagatkIti kebiSya the| inhone bAryA caupAI dohA Adi chaMdoM meM 110 e, ranjIta nagara bharatapura 321002 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM Izvara kI avadhAraNA ku0 mInAkSI zarmA varzana kyA hai-yAkaraNake anumAra darzana zabda "dRza" meM vizvAsa rakhatA hai / jahA~ taka dUsare artha kA prazna hai isa ghAta se banA hai jisakA artha hai dekhanA / vAstava meM darzana mata ke viSaya meM koI do vicAra nahIM haiM ki jaina dharma vedoM zabda kA artha hai rahasya kA udghATana athavA prtykssiikrnn| kI prAmANikatA ko svIkAra nahIM krtaa| isakA kAraNa darzana kA sambandha jIvana tathA anubhava donoM ke sAtha hai| yaha hai ki jaino ke apane AcArya muni aura dhArmika grantha jIvana kA rahasya AcAra zAstra ke antargata hai aura anu- hai jinameM akATya dArzanika siddhAnta vidyamAna haiN| jainoM kI bhava kA rahasya tatvajJAna ke antargata / darzana marta tathA yaha dhAraNA hai ki unake dharma granthoM meM vAstavika jJAna nihita amarta donoM hI prakAra ke padArtho kA hotA hai| upaniSadoM hai| ataH ve vedoM ko pramANa na mAnakara apane dharma granthoM meM AtmA ko bhI darzana kA viSaya batalAyA gayA hai / darzana kI prAmANikatA ko mAnate haiM, jo yuktisaMgata hI hai| dvArA parama brahma kA sAkSAtkAra kiyA jAtA hai| darzana ke nAstika zabda kA tRtIya artha Izvara ko na mAnanA dvArA AtmA tathA brahma ke rahasya kA udghATana kiyA jAtA batalAyA gayA hai kyoMki nAstika zabda kA pracalita artha hai| bhArata me dharma aura darzana dono kA eka hI uddezya anIzvaravAdI hI hai| jaina dharma ko anIzvaravAdI rahA hai aura vaha hai sAMsArika abhyudaya aura modha kI mAnanA aprAmANika tathA adArzanika bAta hogI, kyoMki praapti| jainadharma meM kevala vyakti Izvara ko asvIkAra kiyA gayA hai, banabheva-darzana ko do bhAgome vibhakta kiyA gayA Izvaratva ko nahI yahAM anaMto siddhAtmAeM IzvararUpa meM hai-1. Astika darzana tathA 2. nAstika darzana / jo darzana svIkRta hai| vedoM meM vizvAsa rakhate hai tathA Izvara kI sattA ko mAnate sahI dRSTi se dekhA jAye to jaina anIzvaravAda vAstava hai ve Astika darzana kahalAte hai aura jo vedoM kI prAmA- meM dArzanika anIzvaravAda hai, kyoMki usameM sRSTikartA NikatA meM vizvAsa rakhate haiM tathA Izvara kI sattA ko Izvara kI sattA kA gahana vizleSaNa kiyA gayA hai aura svIkAra nahIM karate ve nAstika darzana kahalAte hai| Astika una dArzanikoM ke tarkoM kA vyavasthita rUpa se khaNDana kiyA darzana ke antargata SaDdarzana-vaizeSika darzana, nyAya darzana, gayA hai, jinhone Izvara ke astitva ko siddha karane ke sAMkhya darzana, yoga darzana, pUrva mImAsA darzana tayA uttara prayatna kiye haiN| jaina dharma meM Izvara zabda kA prayoga jIva mImAsA darzana- kI gaNanA kI jAtI hai aura nAstika ke uccastarIya astitva ke artha meM kiyA gayA hai| janadarzana ke antargata cArvAka darzana, jaina darzana eva bauddha darzana darzana ke anusAra mukta AtmAye vizva ke sarvocca sthAna kI gaNaNA kI jAtI hai| para pahuMca jAtI haiN| ye paripUrNa AtmAye hotI haiM, isalie yadyapi jaina darzana ko nAstika darzano ke antargata rakhA inakA patana nahI hotA isI kAraNa tIrthakara kA sthAna jAtA hai kintu yaha bAta satya nahI hai| bhAratIya Izvara se UMcA mAnA gayA hai| tIrthakara kA sthAna prApta paramparA meM nAstika zabda kA prayoga tIna arthoM meM hamA karanA hI jIvana kA parama lakSya hai mauka tIrthakara mAnavatA hai-punajanma me avizvAsa, veda prAmANya se avizvAsa tathA kA sarvotkRSTa mAdhAra hai| Izvara meM avizvAsa / iname se prathama artha meM jaina dharma jaina darzana Astika darzanoM kI bhAMti sRSTi ke nAstika nahI kyoMki yaha dharma punarjanma tathA karma ke siddhAnta nirmAtA evaM niyatA kisI sarva zaktimAna Izvara meM viz Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM vira kI avadhAraNA 33 pAsa nahIM krtaa| jaina matAnusAra isa saSTi kA na to koI yathA-IzvaraH parjanyo vaSToH (aita. 1/19)1 Adi hai, na aMta hai| pratyeka vastukA anAdi kAla se astitva tasyezvaraH pUjA pApIyaso bhavitoH (zatapatha hai / ataH unakI utpatti ko siddha karane ke lie kisI 5/1/1/0) sRSTikartA kI AvazkatA nahI hai / AcArya jinasena pUchate (agni) sa hainamIzvaraH saputra sapazuM pradagdhoH hai| "yadi Izvara ne isa sRSTi kA nirmANa kiyA to pahale (zatapatha 12/5/1/15) vaha kahAM thA? yadi vaha dik meM nahI thA to phira usane aSTAhAyI aura mahAbhASya meM Aye hue Izvara zabda sRSTi kA nirmANa kahAM kiyA? eka nirAkAra nidravya bhI aise hI laukika aryoM ke dyotaka haiN| Izvara dravyamaya vizva kA nirmANa kaise kara sakatA hai? Izvara zabda kevala svAbhI, rAjA yA zAsaka ke artha yadi dravya kA pahale se astitva rahA hai, to phira vizva ko meM prayukta huA hai aura usakA paramezvara ke artha se kucha anAdi mAnane meM kyA harja hai? yadi sRSTi nirmAtA kA bhI sambandha nahIM hai| pANinIya sUtro meM bhI Izvara zabda nirmANa kisI ne nahIM kiyA hai, to phira vizva kA svataH kA prayoga svAmI ke artha meM huA hai| bhASyakAra pataMjali astitva mAnane meM kyA harja hai ?" Age vaha kahate hai : ne Izvara zabda rAjA ke artha meM prayukta kiyA hai| "kyA Izvara svataH pUrNa hai ? yadi hai, to use isa vizva kA zrI gopAla zAstrI darzana kesarI, kAzI vidyApITha nirmANa karane kI koI AvazyakatA nahIM thii| yadi nahI kA mata hai ki Izvara zabda kA prayoga paramezvara ke artha meM hai, to eka sAdhAraNa kumbhakAra kI taraha vaha isa kArya ke idhara Akara bahata arvAcIna samaya se saMskRta sAhitya meM liye ayogya hogA, kyoMki svIkRta parikalpanA ke anusAra prayukta pAyA jAtA hai| eka paripUrNa sattA hI isa kArya ko kara sakatI hai|" ukta vAstavikatA ke anusAra jaina dharma ko anIzvara___ "aizvarya" zabda kI racanA saMskRta kI mala dhAta bAdI kahanA sarvathA ajJAnatA hI hai, kyoMki jaina dharma meM "Iza" (ezvarya) se huI aura isa zabda kA prayoga sadA ina sabhI laukika zaktiyo kI sattA (SaD dravyo aura sAMsArika vaibhava-rUpayA paimA, makAna, jAnavara, naukara- unakI vibhAva pariNatiyo ke rUpa meM svIkAra kI gaI hai) cAkara Adi upayoga kI sAmagrI yA Adhipatya ke liye jahAM taka paramAtmA kI sattA kA prazna hai, isa sambandha meM hI hotA hai| ata: Izvara vahI kahalAtA hai jo laukika bhI jaina dharma sabase Age hai| jaba a ya dArzanikoM meM kaI aizvarya se mukta ho| koSa meM bhI jahAM Izvara ke nAma gina- dArzanikoM ne paramAtmA ko mAnane taka se iMkAra kara diyA vAye haiM, Izvara zabda se laukika aizvarya sampannatA kA hI hai, jaina dharma mUka nahI, anekoM anata paramAtmAoM ko bodha hotA hai, paramezvara yA paramAtmA kA nhii| svIkAra karatA hai| yathA-rAjA'dhipaH patiH svAmI nAthaH parivRDhaH prabhuH / rAga dveSa Adika anekoM vaibhAvika pariNatiyoM se Izvaro vibhurIzAno bhartendra ina IzitA // (dhanajaya) malina AtmA jaba apane purUSArtha dvArA vaibhAvika pariNa isake atirikta mukhya bAta yaha bhI hai ki jisa prakAra tiyoM ko apane se puraka kara detA hai taba parama (uttamaloka meM Izvara kI vyAkhyA kA pracalana cala par3A hai vaisI zreSTha) rUpa meM A jAtA hai taba paramAtmA kahalAne lagatA vyAkhyA prAcInatama sAhitya vedoM taka me bhI kahI upalabdha hai| aisI anata AlAe~ hai, jinhone isa rUpa ko prAtta kara nahI hotI / aura to kyA koI veda aisA nahI hai jisame liyA hai isa prakAra isa dharma me anekAneka paramAtmAoM kI Izvara zabda taka dRSTigocara hotA ho| sattA siddha hai| hA, cUki racanA karanA, karmoM kA phala ___anya granthoM meM jahAM yadA kadA Iza yA Izvara zabda denA, rakSA karanA Adi kArya zarIradhArI ke dharma hai aura kA prayoga milatA hai vaha bhI bhautika zaktiyo ke adhi. rAga dveSa, icchA prayatna di ke AdhIna hai / ata: jaina dharma SThAtA rUpoM kA hI saMketa detA hai, paramAtmA vAcaka pada me paramAtmA kA ina saba kAryoM se dUra rakhA gayA hai vasteta: kA nhii| vaha paramAtmA kaisA, jisame ye saba vyAdhiyA ho / arthAta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 varSa 1804 na ca krIDA vibhostasya vAlizeSveva varjanAt / saptazca bhavettapti kIDayA kartumudyataH // svairAcAra svabhAvoM pinezvarasyaizthanitaH / apyaMsmadAdibhi dveSya sarvotkarSatrataH kunaH // - vAdIbhasiMha sUri kSatracUDAmaNi- 7 / 23-271 kucha logoM kA kathana hai ki paramAtmA rAga dvepa iccA Adi se rahita hokara bhI koTA ke rUpa meM sRSTi kA nirmANa karatA hai| para yaha bAta sarvadhA aTapaTI sI hI lagatI hai kyoMki koTA rUpI pravRtti to vAsakoM aura asaMtuSTa vyaktiyoM meM hI dekhI jAtI hai| ve saMtoSa ke nimitta krIDA kA upakrama karate haiN| pUrNa saMtuSTa aura icchArahita paramAtmA sRSTikartavya Adi kAryaM sambhava nahIM / yadi kahA jAya ki paramAtmA binA hI icchA ke svachanda pravRtti karatA hai taba usakI prabhutA kI hAni hotI hai svecchAcAritA to sAdhAraNa janoM meM bhI ghRNAspada samajhI jAtI hai| vaha sarvotkRSTa, zuddha, nirvikAra aura nirvikalpa paramAtmA me kaise sabhatra ho sakatI hai / isaliye para nirmANa Adi rUpa svachanda pravRtti karane vAle paramAtmA me nahI ho sakatA / aisI jaina dharma kI mAnyatA hai| anekAnsa prasiddha vidvAna zrI gaMgA prasAda ke zabdoM me, "Izvara meM icchA batAnA Izvara se iMkAra karanA hai / ata yaha miDa hai ki na to Izvara ke svabhAva se sRSTi utpanna ho sakate hai aura na yaha sRSTi usakI da hI pariNAma hai aura na usakI krIDA mAtra hI hai / " ukta mAnyatA hI jaina Agama kI hai| daga sambandha mekuTha prasiddha vidvAnoM ke nirNaya bhI isI prakAra hai| "jainiyo kA nirIzvaravAda itanA udAra aura ka hai ki hamAre jaise dhanI tathA IzvaravAdI ke lie yaha IzvaravAda ho hai / kaI dRSTiyoM se unase Upara uTha jAtA hai| veda yadi eka bAda hai to jaina dharmAntavAda hai| usake anusAra pratyeka jIva bhinna bhinna hai / anata jIva haiM aura Izvara kI jo vyAkhyA hama sarvaguNamala, majJAnI, paramAnanda ke rUpa meM karate hai, jaina ma se aise aneko Izvara haiN| "yahAM para hama jana dharma ke nahIM kreNge| hamane svAdvAda yA rAnagaMgInaya bahuta hI sakSepa meM usake nirIzvaravAda kA varNana kiyA hai| hamAre aise IzvaravAdI sAtha hI advaitavAdI ke liye isameM aneka doSa dikha par3e, aura isa nirIzvaravAda meM saba kucha itanA sundara hai ki emako kucha zikAyata nahIM honI cAhiye jIva kI aisI vyAkhyA se hamArA paramAtmA rAga-dveSa bharI sRSTi ko banAne kI jimmedArI se baca gayA / nirmANa se "zUnya" kA AbhAva samApta ho gayA aura pazcimI nAstikoM kI taraha hama bhautika sukha ke baMdhana meM hI nahIM par3e rhe| jainI anIzvaravAda itanA tarkapUrNa hai ki usakA sahasA khaMDana karanA kaThina hai aura Izvara bhakta ke liye jainI " vItarAga" mUrtimAna milate haiM / "" "Izvara azarIra hai, isIliye vedanA, kSudhA, tRSNA, icchA Adi Izvara meM nahIM hai| Izvara zuddha jJAna svarUpa hai jJAna hI Izvara kI kriyA hai|" "Izvara ko sabhI vastuoM kA svAbhAvika jJAna hai| Atma-manana ke atirikta Izvara kA aura koI kArya nahIM hai / yadi koI kArya mAnA jAyegA to Izvara se bhinna usakA lakSya yA uddezya bhI mAnA jaayegaa| isase Izvara meM parimitA doSa A jAyegA / isa aMza meM arastu ko Izvara jaino ke zvara se milatA hai| sArAMza yaha jaina dharma darahI anekAneka avAdhya hetuoM se paramAtmA ko sRSTi-nirmAtA yA karmaphala dAtA nahIM maantaa| yadi vicArapUrNa aura niSpakSa dRSTi se dekhA jAye to ima dharma meM AtmAko paramAtmA jaise parama pada ko prApta karAne kA mArga prazasta hai| anekAneka AtmAeM parama pada ko prApta haiM tathA bhaviSya meM bhI anekoM ko para mAtmA hone kA mArga prazasta hai| isa prakAra yaha dharmaM eka ho nahIM tu aneka paramAtmAoM ko svIkAra karatA hai, ata: ise paramAtmAvAdI athavA jana sAdhAraNa kI pracalita bhASA meM Izvara vAdI nahIM, varan parama IzvaravAdI hI samajhanA cAhie / isa sambandha meM zrI sumerucandra divAkara ke vicAra ullekhanIya hai- "jaina dArzanikoM ne paramAtmA pada pratyeka prANI ke lie AranajAgaraNa dvArA saralatApUrvaka prAyavya batalAyA hai| yahAM Izvara kA pada eka vyakti vizeSa ke lie sarvadA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM Izvara kI avadhAraNA 35 surakSita nahIM rakhA gayA hai| ananta AtmAoM ne pUrNatayA siddhAntoM se samAnatA rakhatA hai| jaina dharma ne vijJAna ke AtmA ko vikasita karake paramAtmapada ko prApta kiyA hai una sabhI pramukha siddhAntoM kA vistRta varNana kiyA hai| tathA bhaviSya meM prApta karatI rhegii| saccI sAdhanAoM jaise ki padArtha vidyA, prANIzAstra, manovijJAna aura kAla' vAlI AtmAoM ko kauna roka sakatA hai? vAstavika gati, sthiti, AkAza evaM tatvAnusaMdhAna / zrI jagadIzaprayatlazunya, durbala, apavitra AtmAo ko kisI viziSTa candra vasu ne vanaspati meM jIvana ke astitva siddha kara jainazakti kI kRpA dvArA mukti meM praviSTa nahI karavAyA jA dharma ke pavitra dharmazAstra bhagavatI-sUtra ke banaspati sakatA / jaina darzana ke IzvaravAda kI mahattA ko hRdayaMgama kAyika jIvoM ke cetana tatva ko pramANita kiyA hai|" karate hue eka udAracetA vidvAna ne kahA thA-"yadi eka kyA jaina dharma kinhIM devatAoM meM vizvAsa karatA hai? Izvara mAnane ke kAraNa kisI darzana ko Astaka saMjJA dI jaina dharma ke anusAra vaidika dharma ke yAjJika karma-kANDa jA sakatI hai, to ananta AtmAoM ke lie mukti kA dvAra ko vyartha bata nAyA gayA hai aura deva-pUjA ke lie isameM unmukta karane vAle jaina darzana me ananta guNita AstikatA koI sthAna nahIM hai| gRhasthoM ke lie yaha vidhAna thA ki svIkAra karanA nyAya prApta hogaa|" ve paMca-parameSThI kI pUjA tathA unheM namaskAra kreN| ahatA, jaina dharma ne saMsAra ko parIkSA dRSTi dI hai aura siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu paMca parameSThI ke anrtagata pramANa-naya, syAdvAda prAdi vibhinna pahaluoM se vAstavikatA mAne gye| apane vyaktitva kA sarvocca vikAsa karane vAle kI parakha ke sAdhana upalabdha karAye haiM / isa dharma meM adha jIvana mukta mahAtmA ahata kahalAte haiM / tIrthakara isI zraddhA ko sthAna nhiiN| koTi me Ate hai / mukta purUSa siddha kahalAte haiM / yahI paMca zraddhA cAhe laukika jana se sambandhita ho athavA parameSThI jaina dharma ke devatA kahe jA sakate haiN| alaukika paramezvara se sambandhita ho / dono ke hI nirNaya jaina dharma me paca parameSThI kI pUjA kA vidhAna hai| meM jaina dharma ke syAvAda Adi middhAnta "sarvocca nyAyA- arhatAo kI mUrtiyAM dhyAnasya mudrA meM padmAsana yA khaDgAlaya" jaisA niSpakSa nyAya dete haiN| pramANa aura naya kI sana lagAye hue milanI hai| ina mUrtiyoM kI pratiSThA mandikasauTI para kharA utarane vAlA giddhAnta hI kharA hai| roM meM kI gaI hai / mandiroM ko parameSThiyoM ke amara vyaki jaina dharma kI isa prakAra kI pakSapAna rahita nIti ko tatva se prabhAvita mAnakara tIrthakaroM kI stutiyAM kI jAtI yadi saMkSepa meM kahA jAye to yaha kahA jA sakatA hai- haiM aura namAra pUrvaka mUrti kI pradakSiNA kI jAtI hai| "na hyAptavAdA tabhaso nipatanti mhaasraaH| mUrti pUjA kI prakriyA kA AraMbha abhiSeka se hotA hai| yukti mada vacanaM grAhya mayA'nyazca bhavadvidhaH / pUjA kA uddezya zArIrika eva mAnasika zuddhi tathA mokSa -viSNu purAga 3/18/60 kI prApti hai| he jAna bndhuoN| Aptavacana AkAza se nahI girA sArAMza:-"isa prakAra jaina dRSTi se arhantapada aura sakate / jo yuktipUrNa vacana ho, use mujhe tathA mApa sadza siddhapada ko prApta hue jIva hI Izvara kahe jAte haiN| pratyeka dUsaroM ko bhI grahaNa karanA caahie| jIva me ina prakAra ke Izvara hone kI zakti hai| parantu bhArata ke tatvavettA aura prasiddha dArzanika ananta anAdi kAla se karma bandhana ke kAraNa vaha zakti DhakI huI zayanama AyaMgara ke zabdoM meM-"jaina dharma koI pArasparika hai| jo jIva isa karma-bandhana ko tor3a DAlatA hai usameM hI vicAroM, aihika va pAralaukika mAnyatAoM para andha zraddhA Izvara hone kI zaktiyAM prakaTa ho jAtI hai aura vaha Izvara rakhakara calane vAlA sampradAya nahIM hai, vaha mUlataH eka bana jAtA hai| isa taraha Izvara kisI eka purUSa vizeSa ki vaijJAmika dharma hai / usakA vikAsa evaM prasAra vaijJA- kA nAma nahI hai parantu anAdi kAla se jo ananta jIva nika jaMga se huA hai, kyoMki jaina dharma kA bhautika vijJAna arhanta aura siddhapada ko prApta ho gaye haiM aura Age hoMge, bauha AtmavimA kA kramika anveSaNa mAdhunika vijJAna ke unhIM kA nAma Izvara hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36, varSa 38, ki04 anekAnta jaina dharma ke ye Izvara se koI sambandha nahIM rakhate, na apane-apane karmoM ke anusAra svayaM hI sukhadukha pAte haiN| suSTisaMcAlana me inakA hAtha hai tathA na hI kisI kA ve aisI avasthA muktAtmAoM aura arhantoM ko ina saba saMjhaToM bhalA-burA karate haiM / na ve kisI ke stuti vAda se aisI meM par3ane kI AvazyakatA hI nahI hai, kyoMki ve kutkRtya ho sAMsArika vastu hai, jise hama aizvarya yA vaibhava ke nAma se cuke haiM, unheM aba kucha karanA bAkI nahIM rahA / / pukAra sakeM, na ve kisI ko usake aparAdhoM kA daNDa dete haiN| jaina siddhAnta ke anusAra sRSTi svayasiddha hai / jIva meraTha vizva vidyAlaya, meraTha sandarbha-sUcI 1. Adi purANa,prakaraNa tIna (sI0je0 zAha dvArA uddhata, 6. zrI paripUrNAnanda varmA "candAbAI abhinandana grantha" pUrvo pR035 pRSTha 328 2. DA. magaladeva zAstrI, (Izvara zabda kA mahatvapUrNa kA mA 7. zrI paripUrNAnanda varmA, "candAbAI abhinandana granya" itihAsa" pRSTha 3 26. 3. DA0 maMgaladeva zAstrI, Izvara zabda kA mahatvapUrNa 8. kssutpipaasaajraatNkjnmaantkbhysmyaaH| na rAgadveSaitihAsa / mohAzca yasyAptaH sa prakIryate // 6 // 4. adhirIzvare 1/4/6/7 svAmIzvarAdhipatiH 2/3/36 - samantabhadra, ratnaraNDa zrAvakAcAra" 9. zrI gulAbarAya, "pAzcAtya darzana kA itihAsa', yasmAdadhikaM yasyacezvara vacanaM tatra saptamI 2/6/9, pRSTha 53. Izvarareto sunakasunau 3/4/23, tasyezvaraH 6/1/42, yazcata 1/, 10. sumeracandra divAkara, "jaina zAsana kA dharma", pRSTha 1 ukta sUtroM ke udaahrnn| 19-20. 5. tacayA loka Izvara AjJApayati grAmAdasmAnmana pyA 11. zrI paM0 kailAzacandra zAstrI, jainadharma, pRSTha anIyantAmiti / (AvaraNa pR0 2 kA zeSAMza) hone para kisakA bhaya rahA ? janatA bholI hai isaliye kucha kahatI nahIM, yadi kahatI hai to use dharmanindaka Adi kahakara cuna kara diyA jAtA hai| isa taraha dhIre-dhIre zithilAcAra phailatA jA rahA hai / kisI muni ko dakSiNa aura uttara kA vikalpa satA rahA hai to kisI ko vIsapatha aura terahapaMtha kaa| kisI ko dassA bahiSkAra kI dhuna hai to koI zUdra jala tyAga ke pIche par3A hai| koI strI prakSAla ke pakSa meM masta hai to koI janeU pahirAne aura kaTi meM dhAgA badhavAne meM vyagra hai| koI graMyamAlAoM ke sacAlaka bane hue haiM to koI graMya chapavAne kI cintA meM gRhasthoM ke ghara-ghara se candA mAMgate phirate haiN| kinhI ke sAtha moTareM caratI haiM to kinhI ke sAya gRhasya jana durlabha kImatI caTAiyAM aura Asana ke pATe tathA choladAriyAM calatI haiM / tyAgI brahmacArI loga apane liye Azraya yA unakI sevA meM lIna rahate haiM / 'bahatI gaMgA meM hAtha dhone se kyoM cUke' isa bhAvanA se kitane hI vidvAna unake anuyAyI banakara AMkha mIca cupa baiTha jAte haiM yA hAM meM hAM milA gurumakti kA pramANapatra prApta karane meM salagna rahate haiN| ye apane pariNAmoM kI gati ko dekhate nahIM haiM / cAritra aura kaSAya kA sambandha prakAza aura andhakAra ke samAna hai| jahAM prakAza hai vahAM andhakAra nahIM aura jahAM andhakAra hai vahA~ prakAza nahIM / isI prakAra jahAM caritra hai vahAM kaSAya nahIM aura jahAM kaSAya hai vahAM cAritra nhiiN| para tulanA karane para bAje bAje vratiyo kI kaSAya to gRhastho se adhika nikalatI hai / vratI ke lie zAstra meM niHzalya batAyA hai / zalyoM meM eka mAyA bhI zalya hotI hai| usakA tAtparya yahI hai ki bhItara kucha rUpa rakhanA aura bAhara kucha rUpa dikhAnA / vratI meM aisI bAta nahIM honA cAhie / vaha to bhItara bAhara manasA-vAcA-karmaNA eka ho / kahane kA tAtparya yaha hai ki jisa uddezya se cAritra grahaNa kiyA hai usa ora dRSTipAta karo apanI pravRtti ko nirmala bnaao| utsUtra pravRtti se vrata kI zobhA nhiiN| (merI bIvana mAyA) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti evaM usakI pramukha vizeSatAeM 0 surendrapAla siMha, pravaktA itihAsa vibhAga zramaNa saMskRti ke viSaya meM kucha likhane se pUrva yaha ho sktaa| vaha dhra vatAre kI taraha sadaiva camakatA rhegaa| jAnanA Avazyaka ho jAtA hai ki saMskRti kise kahate haiN| zramaNa saMskRti :kisI samAja kI racanA usake Antarika AcAra saMgaThana bhArata varSa me do saMskRtiyoM kI pradhAnatA rahI hai| para nirbhara karatI hai| saMskRti ko usa samAja kI AcAra jinake sayukta rUpa ko bhAratIya saMskRti kaha sakate haiN| saMhitA kaha sakate haiM, kyoki saMskRti ke binA samAja- ina saMskRtiyoM ke nAma haiM-2. zramaNa saMskRti tathA 2. racanA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / saMskRti samAja vaidika saMskRti / vaidika saMskRti aura zramaNa saMskRti kI patha-pradarzikA hotI hai / saMskRti samAja tathA vyakti samAnAntara rUpa se pravAhita hotI rahI hai aura inako eka ko samunnata banAtI hai aura usako doSa mukta karatI hai| dUsare kI pUraka kahA jA sakatA hai| zramaNa saMskRti ke tapaprAkRtika vidhAna ke anurUpa saMskAra kI huI paddhati hI sviyo ko zramaNa muni tathA vaidika saMskRti ke tapasviyoM saMskRti hai / kisI bhI deza kI saMskRti jasa deza ke dharma, ko saMnyAsI, RSi Adi nAmoM se sambodhita kiyA jAtA darzana, vicAra, saMgIta kalA Adi para AdhArita hotI hai| rahA hai| inhI vividha rUpoM dvArA saMskRti apane ko abhivyakta zramaraNa zabda kA artha :-zramaNa zabda kA prayoga karane meM samartha hotI hai| bhArata kI prAcIna saMskRti isa jaina muniyoM evaM bauddha bhikSuoM donoM ke lie hI kiyA deza ke nivAsiyoM kI kRti meM nihita hai / bhAratIya manI- jAtA rahA hai / jo zrana karatA hai, kaSTa sahatA hai arthAt SiyoM kI avirala sAdhanA kA pratiphala hI bhAratIya tapa karatA hai vaha tapasvI zramaNa hai / jisake mana meM saMskRti hai| darzana, kAvya, kalA, bhASA, zikSA aura zilpa samatA kI surasaritA pravAhita hotI hai, vaha na kisI se Adi saMskRti ke aMga haiN| dveSa karatA hai na kisI se rAga karatA hai, apitu apanI saMskRti kA artha saMskAra sampanna jIvana hai| vaha manaH sthiti ko sama rakhatA hai vaha zramaNa kahalAtA hai|' jIvana jIne kI kalA hai, paddhati hai| vaha AkAza meM nahIM, zramaNa vaha hai jo puraskAra ke puSpoM ko pAkara prasanna nahIM dharatI para rahatI hai, vaha kalpanA meM nahI jIvana kA Thosa hotA aura apamAna ke halAhala ko dekhakara khinna nahIM satya hai / buddhi kA kutuhala nahIM kiMtu eka Adarza hai| hotA, apitu sadaiva mAna aura apamAna meM sama rahatA hai| saMskRti eka aisA virAT tattva hai, jisame sabhI kucha utarAdhyayana meM kahA hai "sira muMDA lene se koI zramaNa samAviSTa ho jAtA hai| mAnava jIvana ke jJAna, bhAva aura nahI hotA kiMtu samatA kA AcaraNa karane se hI kArya yaha tIna pakSa haiM jise dUsare zabdoM meM buddhi, hRdaya aura zramaNa hai|' vyavahAra kahA jA sakatA hai / ina tInoM tathyoM kA jaba isa prakAra jaina saMskRti kI sAdhanA samatA kI pUrNa samanvaya hotA hai taba saMskRti kA janma hotA hai| sAdhanA hai / samatA samabhAva, samadRSTi evaM sAmya bhAva ye saMskRti mAnava-jIvana kA saundarya hai, saurabha hai, saMskRti sabhI jaina saMskRti ke mUla tatva haiM / nighaNTu meM zramaNakA bIvana kA miThAsa hai, garimA hai| jitanI saMskRti apanAI artha nagna digambara hI kiyA gayA hai| yathAjAyegI utanA hI jIvana mahAna banegA / jisa samAja aura "zramaNA digambarAH zramaNA vAtarazanA (vasanA)" rASTra kI saMskRti prANavanta hai, usakA kabhI vinAza nahIM -bhUSaNa TIkAyAma iti niSaSTa / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 barSa 38, ki04 anekAnta ina zramaNoM kA isa deza meM rahane kA kAraNa yahI karate haiM, RSi aura muni zabda kA prayoga bahuta kucha thA ki digambara veza bhAratIya saMskRti meM sarvazreSTha evaM mile-jule artha meM hone lagA thaa| donoM saMskRtiyoM meM parama vandanIya avasthA mAnI gaI hai| AcArya somadeva aitihAsika vikAsakrama kI dRSTi se bhinnatA hai| RSi sUri likhate haiM ki "loka me nagnatva sahaja hai, svAbhAvika yA vaidika saMskRti meM karmakANDa kI pradhAnatA aura asa. hai / vastroM se zarIra kA AcchAdana vikAra hai|' hiSNutA kI pravRtti bar3hI, to zramaNa saMskRti athavA muni vairAgyazataka meM bhI isa prakAra kI prArthanA kI gaI hai saMskRti meM ahiMmA, nirAmiSatA tathA vicAra sahiSNutA ki "he zambho ! vaha samaya kaba AyegA jaba maiM ekAkI, kI pravRtti dikhalAI dii|" icchA rahita, zAnta, karapAtradhArI, digambara, hokara karma- isa prakAra zramaNa saMskRti meM sahiSNutA, ahiMsA, nirmUlana (nirjarA) karane meM samartha hoUMgA / ' taittirIya nirAmiSatA kI pramukhatA thI, jabaki vaidika saMskRti meM AraNyaka me bhagavAna Rzabhadeva ke ziSyoM ko vAtarazana asahiSNutA, karmakANDa kI pradhAnatA tathA vaidika hiMsA RSi aura UrdhvamathI kahA gayA hai| zrImadbhAgavata purANa hisA na bhavati' thii| ataH donoM saMskRtiyo meM paryApta aMtara meM likhA hai, 'svayaM bhagavAna viSNu mahArAja nAmi kA dRSTigocara hotA hai| DA. gulAbarAya ne zramaNa evaM priya karane ke lie unake ranivAma me mahArAnI mahadevI vaidika saMskRtiyoM ke AdAna-pradAna kA varNana karate hue ke garbha meM aae| unhoMne vAtarazanA zramaNa RSiyo ke isa prakAra likhA hai, "vaidika aura zramaNa saMrakRti meM dharma ko prakaTa karane kI icchA se yaha avatAra grahaNa sAmajasya kA bhAvanA ka AdhAra para AdAna-pradAna kiyA / aura inhone bhAratavarSa kI vaidika ekatA banAye rakhane kA isa prakAra zramaNa saskRti ke praNetA prAkRtika (nagna) mahatvapUrNa kArya kiyaa| prAtyoM aura zramaNa jJAniyoM kI veSa me vicaraNa karate the aura hara prakAra ke vyasana se paramparA kA pratinidhitva bhI jaina meM kiyaa|" mukta the| unako kisI bhI padArtha kI icchA nahIM thI zramaNa saMskRti tathA vaidika saskRti dono ne bhAratIya tathA ve samatva bhAva ko prApta kara cuke the| inhI ucca saMskRti ke kSetra meM apanA apanA yogadAna diyA aura bAdazoM eva ujjvala caritra ke kAraNa jana sAdhAraNa tathA usako sampanna bnaayaa| inameM bhI zramaNa saMskRti ne rAjA mahArAjAoM me ve pUjanIya samajhe jAte the| rAjA bhAratIya saMskRti ko amaratva pradAna kiyaa| isane sahijanaka unheM bar3e sammAna ke sAtha AhAra karAte the| puNutA, ahiMsA, tyAga, udAratA, satya, aparigraha, vizvamAtma vidyA vizArada bhI yahI zramaNa the|" bandhutva evaM samyak dRSTi, samyak jJAna tathA samyak zramaNa saMskRti evaM vaidika saMskRti :-zramaNa cAritra Adi amUlya ratnoM se vibhUSita kiyaa| isa viSaya saMskRti kA vaidika saMskRti para bahuta prabhAva pdd'aa| sa. meM zrI vAcaspati gairolA kA kathana bahuta hI upayukta haivAsudeva zaraNa agravAla ne likhA hai, 'zramaNa paramparA ke "bhAratIya vicAradhArA hameM AdikAla se hI do rUpoM meM kAraNa brAhmaNa dharma meM vAnaprastha aura sanyAsa ko prazraya vibhakta huI milatI hai|" pahalI vicAradhArA paramparA milaa|" zramaNa muni tathA vaidika saMskRti ke pratIka RSi mUlaka brAhmaNavAdI rahI hai, jisakA vikAsa vaidika sAhitya zabda kI vizeSatA tathA donoM saMskRtiyoM ke madhya antara ke vRhat rUpa meM prakaTa huaa| dUsarI vicAradhArA puruSArDa kA ullekha karate hue DA. gulAbarAya ne likhA hai ki mUlaka, pragatizIla, dhAmaNya yA zramaNa pradhAna rahI hai, "isa prakAra muni zabda ke sAtha zAna, tapa aura vairAgya jisameM AcaraNa ko pramukhatA dI gii| ye donoM vicArajaisI ghaTanAmoM kA maharA sambandha hai|" muni zabda kA dhArAeM eka dUsare kI prapUraka bhI rahI aura virodhI bhii| prayoga vaidika saMhitAoM meM bahuta hI kama huA hai| zramaNa isa rASTra kI bauddhika ekatA ko banAe rakhane meM ina donoM saMskRti meM hI yaha sama adhikAMzataH prayukta huA hai| kA samAna evaM mahattvapUrNa sthAna hai| pahalI brahmavAdI purANoM meM jo vaidikatA ko bArAkoM kA samanvaya prastuta vicAradhArA kA janma paMjAba tathA pazcimI uttara pradeza Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti evaM usakI vizeSatAeM 18 meM hubA aura dUsarI bamaNa pradhAna vicAradhArA kA udbhava zrama saMskRti kI AdhAra bhUta asi-masi-kRSi-vANijya AsAma, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, rAjasthAna tathA pUrvI vidyA aura zilpa kA upadeza dekara mAnava ko 'jala meM uttara pradeza ke vyApaka aJcala meM huaa| zramaNa pradhAna bhinna kamasavata rahane kI cinA dI aura moma kA dvAra vicAradhArA ke janaka the jaina / kholA / unhoMne batalAyA ki he prANI tU saMsAra meM jaba zrameNasaMskRti kI vizeSatAyeM: taka rahe, AvazyakatAoM kI pUrti karate hue bhI AvazkatA zramaNa saMskRti vizva kI saskRtiyoM meM apanA apUrva, pUrti ke sAdhanoM se mamatva mata kara, una sAdhanoM kA adhika. prAcIna aura mahatvapUrNa sthAna rakhatI hai| isa saMskRti meM saMcaya mata kara / tU viSaya vAsanAoM ko nazvara smaa| apanI nija kI aneka vizeSatAyeM haiM, jinake kAraNa isane isI mAnyatA kA prabhAva saMtoSa aura sukha kI jhalaka ke vizva ke sAmane mahAna Adarza prastuta kiyA hai| isa rUpa meM mila rahA hai| saMskRti kI pramukha vizeSatAyeM nimna haiM / jImo aura jIne do:-isa siddhAnta kA srota 2.zrama aurata:--zrama aura tapa zramaNa saMskRti zramaNa saMskRti athavA jaina paramparA hI hai| isa Atma-satoSa kI pramukha vizeSatAyeM haiN| jo zrama karatA hai, saMyamita ke sAtha parAye adhikAroM kA parahita sarakSaNa bhI hai| jIvana bitAtA hai vaha zramaNa hai / zramaNa muniyoM kA jIvana yadi manuSya cAhatA hai ki use koI naSTa na de, usake Adarza evaM tyAgapUrNa hotA hai| unakA pratyeka kSaNa tapa- adhikAroM se vaMcita na kare to usakA mukhya kartavya hai ki zcaryA-Atma sAdhanA meM vyatIta hotA hai| digambara muni vaha svayaM jIye aura dUsaroM ko bhI jIne de| isa bhAvanA (zramaNa) caryA sugama nahIM yaha mahAvratI kA jIvana hai| se corI jaise para dukhadAyI aura Atma-patana jaise nindya ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha unake karma kA tyAga bhI hotA hai| parigraha ke parimANa aura mahAbata haiN| tyAga kI bhAvanA meM ukta siddhAnta amogha astra hai| cAritra kI mahattA:-zramaNa saMskRti meM cAritra sukha kA mUla mantra Atmopalabdhi:-sAMsArika nirmANa para pUrNa bala diyA gayA hai / cAritra Atma vikAsa nazvara viSaya vAsanAo se virakta ho avinAzI paramapada kA srota hai / cAritra ke svarUpa kA avalokana karane aura mokSa prApta karanA jaina saskRti ke zramaNoM kA mUla uddezya usake saurabha kA pAna karane ke liye cakravartI samrAT aura rahA hai isI kA pratiphala hai ki zramaNoM ne tAra kA bhI svarga ke deva-indra bhI tarasate haiN| eka mAtra manuSya janma parityAga kara diyA hai| jaina zrAvaka (gRhastha) ke AcAra hI aisA zreSTa hai, jisame cAritra ko dhAraNa kara ratnatraya meM isa Atmopalabdhi dvAra kI jhalaka usake aNavata, ke AdhAra se mokSa taka prApta kiyA jA sakatA hai / sasAra guNavata aura zikSA vrato me milatI hai / Atmopalabdhi zramaNa kI samasta paramparAyeM rahe yA jAyeM, kucha banatA bigar3atA paramparA meM anavarata rUpa se pAI jAtI hai| nAhI, parantu yadi cAritra ratna calA gayA to AtmavikAsa vigambarasva:-padArthoM ke zuddha svarUpa kI dRSTi se calA gyaa| aisA samajhanA cAhiye / cAritra hI dharma hai| satAra kA pratyeka padArtha digambara rUpa hai| jaba taka isa kahA bhI hai ki cAritra ke samAna anya koI parama tapa rUpa kI prApti nahI hotI padArtha ke svarUpa kA darzana nahIM nahIM hai| yaha caritra do prakAra kA hai -1"sakala cAritra ho sktaa| udAharaNArtha java taka agni rAkha se DhakI (zrama sambandhI cAritra) 2" vikala cAritra (prahastha samba- rahatI hai, usakA seja aprakaTa hI rahatA hai / vastra Adi ndhI cAritra) vyAdhi haiM, yahAM taka ki yaha zarIra jo apane sAtha dRSTiviSaya parAGmukhatA:-bhoga bhUmi kAla meM jaba gocara ho rahA hai AtmA kA mAvaraNa hai| jaba taka aise manuSya saMskRti vihIna avasthA meM thA taba vaha viSayoM kI sAMsArika para padArthoM se moha nahIM chor3A jAyegA, inakA aura daur3ane me sukha mAnatA thaa| use Atma-paramAtma kA parityAga nahIM kiyA jAyegA taba taka Atmopalabdhi nahIM doSa na thaa| karma bhUmi ke Adi meM tIrthaMkara RSabhadeva ne ho skegii| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40, vaki . 4 sukha-dukha meM samatA bhAva:-manuSya ke mana hai| hai| yaha dena una vizvavanya vItarAga tIrthakaroM kI hai, jaba taka mana kI kriyA hotI rahatI hai usameM acche bure jinhoMne manuSya mAtra ke kalyANa kA mArga darzana kiyaa| sabhI prakAra ke vikalpa uThate rahate haiN| inhI vikalpoM kA jo kSetrIya prAntIya evaM rASTrIya rAgoM se Upara uThakara nAma sukha-dukha hai| jJAnI purUSa inameM rAga-dveSa nahI krte| manuSya mAtra ke kalyANa kA ciMtana karate the| jinakI unakI bhAvanAoM meM sukha meM magna na phUleM dukha meM kabhI na caraNa-chAyA meM baiThane vAle AcAyoM ne 'kSemaM sarva prajAnAm ghabarAye kI dhvani hI gUMjatI hai| jaise dina ke pazcAna likhA, na ki kisI eka jAti vizeSa ko lakSya karake rAtri aura rAtri ke pazcAta dina hotA hai vaise hI sukha ke hitopadeza diyaa| bAda dukha aura dukha ke bAda sukha kA udaya hotA hai / ye zramaraNa saskRti kI prAcInatA:-zramaNa saMskRti basta ke apane rUpa nahI, mAnava kI kalpanAo ke rUpa haiM vizva kI sabase prAcIna saMskRti hai| yaha saMskRti sindha, aura kSaNika hai / ataH zramaNa saMskRti meM kSaNikatva jaise misra, yUnAna, bebIlone tathA roma kI saMskRtiyoM se kahIM ina nazvara vikalpoM para harSa-viSAda ke liye koI sthAna adhika purAtana hai| bhAgavata kA Adyamanu svAyambhuva ke nhii| jaina zramaNa muni aura zrAvaka donoM hI sukha-dukha meM prapautra nAbhi ke putra RSabha deva ko digambara zramaNa aura samatva bhAva rakhane ke Adi bane / imaliye padArthoM ke satya UrdhvagAmImuniyoM ke dharma kA Adi pratiSThAtA mAnA hai| svarUpa aura anitya AvaraNa Adi bhAvanAo kA viSada unhoMne hI zramaNa dharma ko janma diyA thaa| unake sau putroM aura nidoSa vivecana zramaNa saMskRti me kiyA gayA hai| me se 6 putra zramaNa bane / " RSabhadeva ke sau putro me se 1 nArI kI pratiSThA :--nara aura nArI ye donoM rUpa putra bar3e bhAgyazAlI the| AtmajJAna meM nipuNa the aura paraprAkRtika aura anAdi niyama haiN| donoM kA apanA svataMtra mArtha ke abhilASI the| ve zramaNa digambara muni bana gaye / astitva hai| ataH zramaNa saMskRti meM nArI kI pUrNa pratiSThA ve anazana Adika tapa karate the| jo svayaM tapazcaraNa rahI hai / yuga ke anAdi tIrthakara RSabhadeva kI do putriyoM karate hai ve zramaNa haiN| brAhmI aura sundarI tathA kAlAntara meM samaya-samaya para hone RSabhadeva ke uparAnta aneka digambara jaina muniyoM ne isa vAlI anekoM nAriyoM ne sAmAjika aura dhArmika donoM hI zramaNa saMskRti kI dhArA ko pravAhita kiyA / sabhI tIrthakSetroM meM Adarza upasthita kara yaza arjana kiyA hai| ve yogya kara zramaNa the aura unhoMne zramaNa dharma kA upadeza diyA se yogya mAtA, Adarza nArI aura saubhyatA kI mUrti zrama tathA isa saMskRti meM mahAna yogadAna diyaa| RSabhadeva se NI-sAdhvI taka huI hai / atIta se vartamAna taka kI dhArA lekara mahAzramaNa barddhamAna mahAvIra tIrthakara taka zramaNa meM hone vAlI Adarza nAriyoM meM dharmaparAyaNa, pati parAyaNa, saMskati kI dhArA nirantara pravAhita hotI rhii| zramaNa Atma parAyaNA sabhI varga kI nAriyA~ sammilita haiN| dharma hI Age calakara jaina dharma ke nAma se prasiddha huaa| mAtA marUdevI, mahArAnI trizalA, rAnI celanA, zramaNa saMskati athavA jaina dharma kI prAcInatA sindhu ghATI mahArAnI sItA, dropadI, candanabAlA, mainA sundarI Adi meM utkhanana meM prApta RSabhadeva kI mUrti se spaSTa ho jAtI sahasroM satI nAriyA aisI huI hai, jinheM pUrNa sammAna milA hai| sindha sabhyatA ke loga RSabhadeva kI bhI pUjA karate aura jinakI yazogAthA Aja bhI Adarza rUpa hai| the tabhI to vahAM se unakI mUrti prApta huI hai| saMkSepa meM yahI zramaNa saMskRti kI pramukha vizeSatAyeM DA0 vizuddhAnanda pAThaka tathA DA. jayazaMkara mizra kA haiM / apanI uparyukta vizeSatAoM ke kAraNa hI zramaNa vicAra hai ki "vidvAnoM kA abhimata hai ki jaina dharma prAgaisaMskRti kA yazogAna vizva meM hotA rahA hai| bhAratIya tihAsika aura prAgvaidika hai / sindhu ghATI kI sabhyatA se amaNa saMskRti ke udAtta tatvoM ke prati AsthA hI vartamAna milI yogamUrti tathA RSabhadeva ke katipaya maMtro meM RSabha vizva ko saMkaTa se paritrANa dilA sakatI hai / mAnava jagata tathA ariSTane mI jaise tIrthakaroM ke nAma isa vicAra ke meM mAtsya nyAya kI pravRti kA nivAraNa isI se ho sakatA mukhya AdhAra hai| bhAgavata aura viSNu purAga meM milane Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghamaNa saMskRti evaM usakI pramukha vizeSatAeM 41 vAlI jaina tIrthaMkara RSabhadeva kI kathA jaina dharma kI kI pUjA karate the| isameM koI saMdeha nahIM hai ki varSamAna prAcInatA ko vyakta karatI hai|" padmabhUSaNa svargIya rAma- athavA pAzrvanAtha tathA ariSTanemi ina tIna tIrthaMkaroM kA dhArI siMha dinakara ne apane prasiddha grantha 'saMskRti ke cAra ullekha pAyA jAtA hai| bhAgavata purANa se RSabhadeva jainaadhyAya' meM isa prakAra likhA hai "bauddha dharma kI apekSA dharma ke saMsthApaka the, isa vicAra kA samarthana hotA hai|" jaina dharma adhika bahuta prAcIna hai, balki vaha utanA hI zramaNa saMskRti kI prAcInatA isa bAta se bhI siddha prAcIna hai jitanA vaidika dhrm| jaina anuzruti ke anusAra hotI hai ki yajurvedU", atharvaveda", gopatha brAhmaNa" tathA mana caudaha hue haiN| antima manu nAbhirAya the| unhIM ke bhAgavata", Adi vaidika sAhityika granthoM meM bhI zramaNa putra RSabhadeva hue jinhoMne ahiMsA aura anekAntavAda saskRti ke Adi pravartaka bhagavAna RSabhadeva kA ullekha Adi kA pravartana kiyA / jaina paMDitoM kA vizvAsa hai ki milatA hai| ina saba kAraNoM se yaha bAta pUrNa rUpa se spaSTa RSabhadeva ne hI lipi kA AviSkAra kiyA tathA kSatriya, ho jAtI hai ki zramaNa saMskRti vizva kI samasta saMskRtiyoM vaizya aura zUdra ina tIna jAtiyoM ko racanA kI bharata se prAcIna hai aura yaha prAgaitihAsika kahI jA sakatI hai| RSabhadeva ke putra the, jinake nAma para hamAre deza kA nAma isa prakAra zramaNa saskRti ne bhArata kI sAMskRtika bhArata pdd'aa|" ekatA ko banAe rakhane meM mahatvapUrNa yogadAna diyA aura vizvavikhyAta dArzanika eva mahAnatam vidvAn DaoN. isa deza ke nivAsiyo ko ucca AdarzoM kA pATha pddh'aayaa| sarvapallI rAdhAkRSNan bhI jaina dharma kI prAcInatA ko svI- isa saMskRti ne vizva ko satya, ahiMsA, asteya, brahmacarya kAra karate haiM / ve likhate hai ki "jaina paramparA RSabhadeva tathA aparigraha ke mahAvratoM ko zikSA dI aura vizva zAnti ko jaina dharma kA saMsthApaka batAtI hai jo anekoM sadI pUrva kI sthApanA meM anupama yoga diyaa| isI kAraNa vizva kI ho cuke haiN| isa viSaya ke pramANa vidyamAna haiM ki IsavI prAcInatama saskRtiyoM meM ghamaNa saMskRti kA mahatvapUrNa sthAna san se eka zatAbdI pUrva vyakti prathama tIrthakara RSabhadeva mAnA jAtA hai| -ke.DI. kAleja, mavAnA (meraTha) sandarbha-sUcI 1. zrAmyantIti zramaNAH tapasyanta ityarthaH / 11. zrI vAcaspati gairolA-bhAratIya darzana, pRSTha 86 -haribhadra sUri, dazavakAlika sUtra, 173 12. DA. vAsudeva zaraNa agravAla-prAkkathana jaina 2. nAtthi ya si koi veso pio va savvemu ceva jIvesu / sAhitya kA itihAsa pRSTha 13 eeNa hoi samaNo aiso anno vi pjjaao|| 13. DA0 gunAbarAya-'bhAratIya saMskRti', pRSTha 75 -dazavaikAlika niyukti gA., 155 14. vahI, pRSTha 76 3. vahI, 156 15. navAbhavan mahAbhAgAM munayo hayyazasinA / 4. uttarAdhyayana, 25/26-30 zramaNavAtarazanA AtmavinA vizAradAH // 5. nagnatva sahaje loke vikAro vastra veSTanam / -bhAgavata 11/2/20 -yazastilaka campU, pRSTha 5 16. DA. vizuddhAnanda pAThaka evaM DA0 jayazaMkara mizra6 ekAkI nispRha zAntaH pANipAtro digmbrH| pu. bhAratIya itihAsa aura saMskRti, pRSTha 196.200 kadA zambho bhaviSyANi karma nirmalana kSamaH / / -vairAgya zataka, bhartRhari, 86 17. padamabhUSaNa zrI rAmadhArI siMha dinakara-'saMskRti ke cAra adhyAya', pRSTha, 126. . 7. taittirIya AraNyaka, 271, pRSTha 136 18. DA. sarvapallI rAdhAkRSNan-iMDiyana philosophI 8. bhAgavata purANa, 2020 volyUma // pRSTha,287. 1. tApasA muMjate cA pi dhamaNAracaMva muMjate / 11. Rgveda-10.16/2 "-bAlmIkI rAmAyaNa 14,1-3 20. atharvaveda-11/5/24.2ka 10. zramaNAvAtarazanA yAtma vidyA vizAradAH / 21. gopathabrAhmaNa, pUrNa-2/8 -zrImadbhAgavata, 11-2 22. bhAgavata-5/28 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvatI rAnI kI kathA vatsadeza meM eka rIrakapura nagara hai / vahAM eka uddAyana nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usake zuddha jainamata ko dhAraNa karane vAlI eka prabhAvatI nAga kI rAnI thii| eka samaya rAjA kisI zatru ke Upara car3hAI karane ko gaye, taba rAnI prabhAvatI kI dhAya maMdodarI sanyAsa dhAraNa kara vahAM se calI gii| parantu thoDe hI dinoM meM vaha anya bahuta-sI sanyAsiniyoM ke sAtha AI aura nagara ke bAhara ThaharI tathA prabhAvatI ke nikaTa kimI strI ke dvArA nApane Ane ke samAcAra kahalA bheje| usa strI ne jAkara kahA--mandodarI Apako dekhane ke lie mAI : aura nagara ke bAhara ThaharI hai| isake uttara meM rAnI ne kahalA bhenA-vaha mere hI yahAM Ave maiM nahI A tI / yaha gunAra mandodarI krodhita ho svayaM usake ghara gii| parantu prabhAvatI ne iAdo na praNAma kiyA, na prAmA se uThI : Asana para baiThe hI baiThe usake lie Asana DalavA diyaa| taba mandodarI ne kahA-putrI, prathama to maiM terI mAnA, dUsare gira tapasniI ho gaI, phira bhI tU ne mujhe namaskAra kyoM nahI kiyA? prabhAvatI ne kahA--- maiM sanmArga (jaina gArga) ko dhAraNa karane vAlI hUM aura tU mithyAmArga ko dhAraNa karane vAlI hai, isalie maiMne praNAma nahIM diyA / mAmine kalA-zivapraNIta (zaivamata) dharma sanmArga kyoM nahIM ho sakatA? rAnI ne kahA-nahI / isa taraha dono kA balA zAstrArtha huaa| aura anta meM rAnI ne mandodarI ko niruttara kara diyA / taba yaha kodhita ho vahA se calI gaI aura sanI yA eka mohara citra khIca kara usane ujjayinI ke rAjA candrapradyota ko jA divAyA / candra pradyota dekhate hI AtA ho gyaa| kisI taraha yaha bhI suna liyA ki rAjA uddAyana kisI rAjA para car3hAI karane gayA hai| vahIM nahIM hai / taba vaha apanI samasta senA le rorakapura jA pahuMcA / nagara ke bAhara apanI senA kA par3Ava DAla diyA aura eka ati canura manuSya prabhAvatI devI ke (rAnI ke) pAsa bhejA / usane usake Age apane sva.mI ke rUpa sauMdarya ke sApa gAdha aneka guNo kI khUba prazaMsA kii| rAnI yaha javAba dekara ki bhAI, usake guNoM me mujhe kyA ? mere to uddApana do choTa, aura saba puruSa pitA, putra bhAI ke samAna haiM, usa dUta ko nikalavA diyA aura usa rAjA ke mevakoM kA Ao yahA AnA sarvamA banda kara diyA / bacI huI senA nagara ke daravAje banda kara, nagara kI rakSA karane ke lie kile para jA baitthii| cadraprayota ne nagara lene kA vicAra kara, yuddha prArambha kiyaa| yaha khabara muna pramAvatI asarga miTane taka kA janazana kara apane iSTadeva ke mandira meM jA baitthii| isI samaya koI dera Aphazale jAtA thA, ugane rAnI kA adhi: dvArA kaSTa jAna caNDapradyota kI sArI senA apane mAyA bala se ujjayanI rahavA dI aura Apa usakA rUpa dhAraNa kara galI ke zIna kI parIkSA ke lie udyata huA / usane apanI vikriyA Rddhi se senA banA lI paura mAyA sa gara kI rakSA karane vAlI kile kI senA kA nAza kara nagara meM praveza kiyaa| phira nagara ke madhya bhAga meM usa jina nadira meM gayA jahA ki pratijJA karake prabhAvatI dhyAnastha baiThI thii| mandira meM jAkara prabhAvatI ke sanmukha aneka puruSavikAra dhra vigadika kie, parantu usakA citta calAyamAna na huaa| taba dene jAnI mAyA rAneTa prabhAvatI kI pUjA ko aura sanAra me ghoSaNApUrvaka prakaTa karake ki yaha mahAzIlavatI hai, apane sthAna ko gyaa| rAjA uddAyana ne lauTakara ye saba samAcAra sune| use bar3A harSa humA / kucha kAla rAjya kara sukoti nAma ke apane putra ko rAjya de varddhamAna svAmI ke samavasaraNa me aneka rAjAo ke sAtha dIkSita ho gyaa| pramAvatI AyikA ho gii| rAjA uddAyana to ghora tapa karake aSTa karmoM kA nAza kara mokSa ko gayA aura pramAvatI pAva brahmasvarga meM deva huI / isa taraha prabhAvatI strI hokara bhI zola ke prabhAva me donoM lokoM meM devA se pUjita huI, to aura bhI bhaktana jo isako dhAraNa kareM, kyoM pUjita na hoMge ? avazya hoNge| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainarava kA mUla prAdhAra - aparigraha bhaMvaralAla nyAyatIrtha, saMpAdaka : 'vIravANI' "hama ikaTThA karane meM rahe aura saba kucha kho diyaa| vahAM parigraha se betahAzA lipaTate jA rahe haiM to kaba taka -yaha eka aisA satya hai jise lAkho-lAkha prayatnoM ke bAda Tika sakegA-yaha dharma kevala bAtoM meM / aparigraha ke gIta bhI jhuThalAyA nahIM jA sakatA / hama jaise-jaise jitanA pari- gAveM aura AcaraNa usake viparIta, yaha kyoM ? graha bar3hAte rahe vaise-vaise utanA 'jana' hamase khisakanA gayA lekhaka ne aneka zAstroM ke uddharaNa dete prakRta viSaya aura Aja sthiti yaha hai ki hama jaina hone ke sAdhana-bhUta kI puSTi kI hai aura spaSTa kiyA hai ki jaina saMskRti kA zrAvakocita AcAra-vicAra meM bhI zUnya jaise ho ge| mUla-aparigraha hai| logoM ne jar3o kI khoja kI, unhoMne sArA dhyAna una hiMsA, jhaMTha, corI aura kuzIla ina cAroM pApoM kI para zodha-prabandhoM ke likhane meM kendrita kiyA, unheM prakA jar3a parigraha hai / "krodhAdikaSAyANAmAtaM-rodrayohiMsAdizita karAyA aura una para ve vividha laukika pAritoSika paMcapApAnAM bhayasya ca janmabhUmiH parigrahaH"-AcAryoM kA pAte rahe / AtmA kI kathA karane vAle bar3e-bar3e vAcaka yaha vAkya spaSTa hai / parigraha kA parivAra itanA bar3A hai bhI parigraha-satrayana meM lage rahe aura ve bhI ahiMsA, dAna ki usameM sArI burAiyAM | sAre pApa gabhita ho jAte haiN| Adi ke vividha AyAmoM se vividha rUpoM meM parigraha- saba anarthoM kA mUla parigraha hai| saMcayana aura mAna-poSaNa Adi me lIna rahe jisase vIta Azcarya isa bAta kA hai ki hama hiMsA karane vAle ko rAgatA kA pratIka 'aparigrahatva-janatva' lapta hotA rhaa| aparAdhI mAnate haiM-zAsana bhI use daNDita karatA hai| hamArI dRSTi meM 'aparigrahavAda' ko anAne ke sivAya isI taraha jhUTha, corI bhI pApa hai-unako karane vAlA 'jaina dharma ke saMrakSaNa kA anya koI upAya nhiiN|" acchI nigAha se nahI dekhA jAtA aura daNDa bhI use ye udgAra hai paM0 padmananda jI zAstrI dillI ke strA dillA ka milatA hai| vyabhicArI ko samAja meM koI Adara nahIM jinhone hAla hI meM apanI navInatama kRti "mUla jaina ne "mUla jana detA-vaha badanAma hotA hai, bhale loga usakI sohabata meM saMskRti-aparigraha" nAmaka pustaka meM prakaTa kiye haiN| nahIM baiThate / isI taraha pAMcavAM pApa parigraha hai usake bAre unhone Aja ke jaina jIvana kA citraNa eka sahI tathya ke meM loga kucha nahI kahate / jo jyAdA parigrahI hai, rAjasI rUpa meM prastuta kiyA hai / jo dharma nivRti pradhAna thA ThATa se rahatA hai, usakA samAja meM Adara hotA hai-baha Aja vaha pravRtti pradhAna ho gayA hai| nivRtti kI bAteM agalI pakti me biThAyA jAtA hai cAhe usakI sampatti kevala zAstroM meM raha gaI haiN| adhikAdhika saMgraha kI ora kisI bhI mArga se AI ho| kaisI viSamatA? hama baha rahe haiN| jahAM tyAga kI mahattA thI-vahA~ grahaNasaMgraha bar3hatA jA rahA hai| antara aura bAhya meM, bhAvoM meM sAdhu saMsthA meM bhI isa parigraha ne apanA kAphI aura kriyA meM, yaza khyAti lAbha arjana meM aura bhautika sthAna banA rakhA hai-kUlara, hITara kA upayoga, mandira, sAdhana juTAne meM hamArI zakti laga rahI hai| jarUrata aura mUrti, saMgha saMcAlana Adi ke lie arthavyavasthA, saMgha ko bejarUrata kA saMgraha bar3hatA jA rahA hai| kyA yaha aparigraha bar3hAne kA AcArya banane kA moha-jayantiyAM manAne kA kA makhaula nahIM? jo dharma aparigraha pradhAna thA jisakA lobha, khyAti lAbha, yaza kI bhAvanA Adi parigraha hI to sArA DhAMcA aparigraha kI nIMva para khar3A huA thA, Aja- haiN| yaha bAta nahIM hai ki sabhI aise hai-ina bAtoM se dUra Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 18, zi04 anekAnta bhI aneka sAdhu haiM-para AcAra meM zithilatA parigraha ke sTaiNDarDa nahIM rahA / sAdhAraNa sAtvika bhojana karanA, kAraNa hI pAI hai| yAnI moTA khAnA, moTA pahananA yaha sTaiNDarDa nhiiN| sTaiMDarDa Aja ke pariprekSya meM hama soceM to spaSTa pratibhAsita menaTena karane hetu saba kucha karanA par3atA hai aura usameM hotA hai ki saba anayoM kI jaDa parigraha hai| mukhya parigraha meM bar3hotarI hI hai / aura usI ke lie sAre dhaMdha phaMda karane par3ate haiM / AtatAI kyoM guNDAgirI karatA hai-ki use paisA cAhie, AtaMkavAdI kyoM prANa letA hai ki use abhISTa yaha spaSTa hai ki yadi parigraha nahIM rahe to koI pApa sidhi hetu dUsaroM ko DarAnA hai| artha ke prati moha yAnI nahIM rahatA / antaraMga aura bAhya parigraha chuTa jAya to vaha artha maMgraha hetu hI bhraSTAcAra rizvatakhorI, gabana, beImAnI, zuddha dazA prApta ho jAtI hai / lekhaka ne batAyA hai ki milAnaTa, AharaNa, dhokhAdhar3I Adi burAiyAM phaila rahI hiMsAdi karate hue bhI hama vratI kahalAte haiM kintu parigraha haiN| daheja prathA bhI to isIlie bar3ha rahI hai| ke lie parigraha parimANa hI kahA jAyagA, unake sAtha vrata zabda nahI jor3A jaataa| garja yaha hai ki saba anarthoM kA mUla parigraha hai| Aja hamArI jarUrateM itanI bar3hA lI gaI hai ki unakI pUrti hetu jaina siddhAMta meM karma philAsaphI ko pramukha sthAna haisAdhana juTAne meM hI hamArI zakti lagatI hai au* vaha binA para karma zubha yA azubha donoM hI saMsAravarddhaka hai / lekhaka paise ke sambhava nhiiN| phira vaha paisA kahIM se bhI Ave- ne inheM bhI parigraha hI batAyA hai| sacamuca haiM bhI ye parisIdhe rAste se Ave mA Ter3he se, sahI yA galata koI bhI graha hii| ata: AvazyakatA hai parigraha tyAgane kI chor3ane mArga ho manuSya use apanAtA hai / yaha yuga artha pradhAna bana kI-jitanA hama choDate jAyeMge-utanI hI burAiyAM gayA hai| sTaiNDarDa zabda aisA cana gayA hai ki hara AdamI miTatI jaayeNgii| lekhaka ne isa choTI-sI pustaka meM isa apanA sTeNDarDa kAyama rakhane kI phirAka meM hai aura usake tathya ko khaba kholA hai| isa pustaka kA adhikAdhika lie parigraha saMjotA hai / sAdagI sAdA jIvana Aja kA pracAra prasAra Avazyaka hai| vidhyazrI kanyA kI kathA vArANasI ke rAjA akampana aura rAnI suprabhA kI putrI sulocanA jainadharma kI paramabhakta aura sampUrNa kalAoM meM kuzala thii| vaha vidyAoM kA abhyAsa karatI huI sukha se rahatI thI ki itane meM akampana ke mitra vidhyapura ke rAjA vidhyakIti, rAnI piyaguzrI kI putrI vidhyazrI usake pitA ne sulocanA ko lAke sauMpI aura kahA ki isako par3hA likhA kara sakala kalAoM me pravINa kro| pazcAt vidhyazrI putrI sulocanA ke pAsa sukha se rahane lgii| eka dina sulocanA ne use mahala ke udyAna me phala cunane ke lie bhejA ki vahAM eka kAle sAMpa ne nikala kara use Dasa liyA / so sulocanA ke diye hue paMcanamaskAra mantra ke prabhAva se maMgAkuTa nivAsinI gaMgAdevI huii| so bapanI upakAra karane vAlI kA smaraNa karake usane sulocanA ke pAsa jAkara usakI pUjA kI, baaura phira apane sthAna meM pAkara sukha se kAla bitAne lgii| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA sodhie ! 1. "jaina" kA prayoga kahAM ? kavivara vRndAvanakRta chandobaddha pravacanasAra bhASA meM ___bAja kaI loga "zrAvaka" aura "jaina" donoM do likhA hai : meM babheda kara rahe haiM, jabaki donoM darje pRthaka pRthaka haiN| "para davamAhi mohamamatAdi bhAvani ko, "jaina dharma" jina bhagavAna ke sva-dharma se saMbadhita hai| pUrNa jahAM na Arabha kahUM nirAraMbha teso hai| jaya ko prApta kara lene se 'barahaMta' --siddha' 'jina' haiM va zuddha upayogavanda cetanAsubhAvajuta, jaya ke lie mUrtarUpa meM prayatnazIla aparigrahI AcArya, upA tInoM joga taiso tahA~ cAhiyata jaiso hai| dhyAya aura sAdhu "deza-jina" haiN| kahA bhI hai-"jiNA paradarva ke adhIna bartata kadApi nAhiM dubihA sayala desajiraNabheeNa / khaviyaghAikammA sayala AtmIka jJAna ko vidhAnavAna vaiso hai| jiNA / ke te? ahNt-siddhaa| avare Airiya uvajjhAya mokSa sukhakArana bhavodadhi udhArana ko sAhU desajiNA tibba kasAyeMdiya-moha vijayAdo?" aMtaraMga bhAvarUpa analiMga aiso hai|" -dhabalA 9/4/1/1/10 ra arthAt nimra-tha, aparigrahI, loca karane vAle, zuddha, "jina" do prakAra ke haiM-"sakalajina" aura "deza- hiMsAdi se rahita, sajjA Adi kriyAoM se rahita, jina" ghAti kokA kSaya karane vAle arahaMtoM aura sarvakarma- munIzvara kA liMga veza jaina kI pahicAna kA vAhya rahita siddhoM ko "sakalajina" kahA jAtA hai tathA kaSAya cihna hai aura mamatvabhAva va bAraMbha rahita, jJAnAdi moha aura indriyoM kI tIvratA para vijaya pAne vAle mAcArya, upayogo meM zuddhatA, upayoga vazIkaraNatA, para se nirapekSatA upAdhyAya aura sAdhu ko "dezajina" kahA jAtA hai| aura mokSa kA kAraNa bhUtapanA rUpa "jaina" kA AbhyaMtara ukta donoM prakAra ke jinoM kA dharma "jaina" unhIM meM cihna hai / "jina" se saMbadhina-jina-prarUpita siddhAnta hai| yataH dharmI se dharma alaga nahIM hotA aura nA hI dharma, bhI "jaina" hai| "sakalajina" arthAta tIrthaMkaroM ke pAdadharmI ko chor3atA hai| isa prakAra "jina" hI "jaina" padmoM meM rahane vAle gaNadhara Adi "jaina" hai| Thaharate haiN| ukta pariprekSya meM jo saMsArI, parigrahI apane "jeNANaM" puNavayaNaM "yaha pada gommaTasAra karmakANDa ko "jaina" ghoSita kara rahe haiM, ve zocanIya hai "jaina" kI gAthA 865 meM AyA hai| vahA~ "jainoM ke vacana" jaise vyAkhyA meM kahA gayA hai - kathana se arahaMta va nigraMnya muniyoM ke "jaina" hone "jadhajAda rUvajAdaM uppADita kesamaMsugaM suddha kI puSTi hotI hai, kyoMki dharma kA vivecana unhIM ke rahivaM hiMsAdIdo appaTikamma havadi liMga dvArA huA hai| isI prakAra jaina-gaya, baina-varzana, aMga-patra mucchAraMbhavimukkaM juttaM uvajogajogasuddhIhiM sabhI meM "jaina" zabda aparigrahI paMcaparameSThiyoM ko liMga Na parAvekkhaM apuNambhava kAraNaM hN|" iMgita karatA hai, kinhIM parigrahiyoM ko nahIM / tathAhi-pravacanasAra 3/5-6 "bhevaM bhUri vikalpajAlakalitaM nAnnayAt naigamAt / " . jeNDa-"jinasyasaMbaMdhIdaM jinena proktaM vA jainam / " -AcArasAra 10/2 -vahI, tAtparya vR. "darzanamekamevazaraNaM" jammATavI sNktte|" "sakalajinasya bhagavatastIrthAdhinAthasya pAdapadmopajIvino yAcArasAraka banA-gaNavaradevAvayaH ityarthaH / "dUrAsanyasama visma savaH pAtu vH|" -niyamasAra tA.va. nA.139 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46, varSa 38 ki04 anekAnta zrI samayasAra kalaza 263 meM zrI amRtacandrAcArya ne taba idhara logoM ne anya matoM kI dekhA-dekhI upAsakoM ke jaina-zAsana ko alaMdhya kahA hai| vahAM bhI jaina ke zAsana lie "jaina" kA prayoga cAlU kara diyA, phira cAhe ve se jinadeva ke zAsana kA bodha hotA hai upAsaka bhraSTa hI kyoM na hoM- sabhI samudAya rUpa meM "jaina" "evaM tatvAvasthityA sva vyavasthApayan svy| kahalAe jAne lge| alaMdhya zAsanaM jaina manekAnto vyavasthitaH // " smaraNa rahe ki mata-matAntaroM meM vyakti kI upAsanA inhIM amRtacandrAcArya ne puruSArtha siddhayupAyake 225veM ko pradhAnatA hai, ziva vyakti ko devatA mAnane vAle zloka meM "janInIti" zabda diyA hai, usase bhI spaSTa hotA ko zava, viSNu vyakti ko devatA mAnane vAle ko vaiSNava, hai ki "jaina ko sabhI jagaha arahato, parameSThiyoM ke lie buddha vyakti ko devatA mAnane vAle ko bauddha kahA jAtA prayukta kiyA gayA hai, kinhI parigrahiyoM ke lie nahIM, hai-aisA pracalana hai|' usI prakAra idhara bhI "jina" jaisA ki Aja cala rahA hai| yahAM bhI "jainInIti' se ke upAsakoM ko "jaina" nAma de diyA gyaa| para, jinendra kI nIti kA hI bhAva hai| vicAra kI dRSTi se yaha ThIka nahIM huaa| jaise ziva, "ekanAkarSantI ilathayantI vastutatva mitareNa / viSNu, buddha Adi devatAo ke nAma " nAma nikSepa"para antena jayati jainI-nIti manthAnanetramiva gopii|" AdhArita hai-uname guNa, kArya kI vivakSA nahIM ukta paripekSya meM prazna yaha uThatA hai ki yadi dhavalA kyoMki-"atadguNini vastuni saMjJA karaNaM nAma" isa meM nirdiSTa aura anya pramANoM ke AdhAra para parameSThiyoM nAma nikSepa me to gakti nAma se viparIta guNoM vAlA taka hI "jaina" zabda sImita hai to "jina" ko devatA mAnane bhI ho sakatA hai| lakSmInArAyaNa nAma vAle ko kabhI vAle hama kyA kahe jAeMge aura sAgAra-dharmAmRta kI svopaza sar3aka para bhIkha mAMgate hue bhI dekhA jA sakatA hai| phalataH TIkA Adi ke vAkya "jino devatA yeSAM te janAH" kA vahAM kisI vyakti kA upAsaka koI vyakti, nAma-nikSepa kyA hogA? se, zeva, vaiSNava, bauddha ho sakatA hai, isameM koI ar3acana uparyukta prazna ke nirAkaraNa meM hame prAcIna paramparA nahIM / para, yaha saba hokara bhI unakA upAsaka lAkha-prayatna para dRSTipAta karanA hogA aura yaha bhI dekhanA hogA ki ke bAvajUda bhI svaya ziva, viSNu, bauddha nahI bana sakatAaparigrahI jaya-zIla "jina" ke prati prayukta hone vAlA tapa guNoM ko prApta nahIM kara sktaa| lekina jaina-darzana "jaina" zabda saMsArAsakta parigrahiyoM ke lie kaise prayukta me aisA nahI hai| yahAM guNoM ko mukhyatA hone se saccA hone lgaa|" upAsaka "jina" nAma aura "jina" jaise guNa-dharma jahA taka prAcIna paramparA kA prazna hai, so pahile donoM prApta kara sakatA hai| yataH "jina" nApa to guNoM jina bhagavAna dvArA prarUpita dharma kI paramparA meM usake para AdhArita hai| jaya karane se "jina" hote haiM - upAsakoM ke lie samaNa, sAvaga, aNagAra, AgAra zabda isa nAma meM guNoM kI mukhyatA hai aura yahAM guNoM kI pracalita the / sAvaga ke lie samaNopAsaga zabda bhI upAsanA kA vidhAna hai| phalataH-"jina" ke upAsaka pracalita thaa| para, dhIre-dhIre ye zabda bigar3ate gae aura jaya-guNa kI ora agrasara hone para hI "jina" aura tadguNa sAvaga (bAvaka) kA sthAna sarAvaga, sarAvagI jaise zabdoM ne dhArI "jaina" ho sakate haiM / inhIM guNoM ke kAraNa le liyA-"sarAka" zabda bhI bigar3e zabda kA rUpa hai| AcArya, upAdhyAya, sAdhu ko "deza-jina" kahA gayA bAda meM ukta zabdoM kA vyavahAra bhI lupta ho gayA aura hai-pUrNa jina aura "jaina" to arahata, siba hI hai| ukta zabda zAstroM kI paridhi meM hI sImita raha gae / yahI kAraNa thA ki yahAM sAdhAraNa upAsakoM ko "jina'' 1. "zivo devatA yeSAM se zaivAH viSNu devatA yeSAM te vaiSNavaH buddho devatA yeSAM te baudaaH|" 2. jino devatA yeSAM te jnaaH|" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barA sodhie "na" nAma na dekara samaNa, sAvaga (zrAvaka) saMzAeM pRSaka meM kyA kaha ? belA bolA-ustAda, ye saba to AMkha, se nirdhArita kI gii| vAle hI dekha sakate haiM, inake to A~kheM hI nahIM hai, calo. durbhAgya kahie yA mata-matAntaroM vat kalpita "jino aura kahIM AMkhoM vAloM meM dikhaaeNge| ve donoM cale gae devatAH yeSAM te jainAH" isa paribhASA ke kAraNa samajhie, aura bhIDabhI chaMTa gii| jo Aja sarva sAdhAraNa jayanazIla kriyA-guNa ke binA to yaha to eka dRSTAMta hai| jaise arUpI AkAza (anyoM kI bhAMti nAma nikSepa meM) apane ko "jaina" kahane dikhAI nahIM detA, pakar3a meM nahIM AtA aura naTa usameM lage haiN| unameM jo kucha upAsaka haiM unameM bhI adhikAMza bAMsa gAine, rassI bAMdhane aura jamar3e ko car3hAne-utArane "jina" ko vyakti mAna pUja rahe haiM-unase sAMsArika jaise mithyA karataba dikhAne ke mithyA-svAMga bharatA hai manautiyAM mAMga kara bhI jaina bane hue haiM unheM guNoM se vaise hI kucha loga varSoM se aura Aja bhI janatA ko koI bhI sarokAra nhiiN| prakArAntara se ve "jina" ko arUpI AtmA ko dekhane-dikhAne kI mithyA bAtoM meM Aja bhI kartA mAne hue haiM / jarA socie, aisA kyoM? bharamA rahe haiN| ve pUrvAcAryoM kI duhAI dekara jora-jora se kahate haiM ki-e bhAI, tU AtmA ko dekha, samajha aadi| 2. eka vyApAra : prAtmA ko dekhanA dikhAnA jabaki AcArya isase sahamata nhiiN| ve to spaSTa kaha eka naTa apane cele ko sAtha lekara kisI maiMdAna meM rahe haiM ki AtmA varNa, rasa, gandha, sparza se rahita hai, pahuMcA aura Dhola bajAkara bhIr3a ikaTaThI kara lii| bhIr3a arUpI pakar3a me nahI AtA-vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA ke bIca khar3e hokara usane cele ko saMbodhana diyA-jamUr3e, aTuNiccayA jIveNo saMti amutti tdaa| 'AtmA to" dekha, meM jamIna meM lambA bAMsa gAr3atA hUM, tujhe usa para svAnubhUtyA cakAsate - apanI anubhUti se svayaM hI svayaM car3hanA hai| bola tU car3hegA? celA bolA-hA ustAda, maiM meM prakAzita hai aura hotA rahA hai| hAM, jaba taka parataiyAra haiN| naTa khAlI hAthoM khar3A ho gyaa| vaha binA meM lInatA hai taba taka svAnubhUti nahIM honI / bhalA, ho bA~sa ke hI jamIna meM jhUTha-mUTha kA bAMsa gAr3ane kA bhI kaise sakatI hai ? jaba taka saMsArI jIva para-parigraha aikzana karane lgaa| thor3I dera bAda usane cele se kahA-- rUpI vikArI bhAvoM meM hai taba taka Atmopalabdhi kaise? ghele, tU dekha rahA hai ye bAsa gar3a gayA, aba tU isa para phira pAtnopalabdhi sulabha bhI to nahI hai| anAdi saMsArI car3ha jaa| celA bolA-ustAda, yaha bAMsa to bahuta UMcA jIva ne to cirakAla se kAma, bandha, bhoga kI kathA kI hai, binA rassI bAMdhe maiM kaise car3ha sakU~gA ? naTa ne kahA hai aura malina bhAvoM meM sukhAbhAsa ko sukha rUpa anuacchA, rassI bhI laTakAe detA huuN| naTa ne jaise khAlI bhava kiyA haihAthoM bAMsa gAr3ane kA ekzana kiyA vaise hI rassI bAMdhane "cira paricidAnubhUdA samvassa vi kAma-baMdha-bhoga kahA / kA ekzana kara diyA ora cele se rassI pakar3a kara car3hane eyattassubalaMbho Navari Na sulaho bihattassa // " ko kahA / dekhate-dekhate celA bhI ekzana mAtra karake bAMsa so yaha jIva bArambAra unhIM kI ora jAtA hai aura ke Upara pahuMca lene kI bAta karane lagA hAlAMki vaha asulabha, ekatva-vibhakta AtmA meM isakI gati nahIM hotI aba bhI naTa ke pAsa jamIna para hI khar3A thA vaha naTa se tathA saMsAra meM ulajhe hae vaha ho bhI nahIM sktii| bolA-ustAda, maiM bahuta UMce A gayA, utAro, mujhe Dara phira bhI, kucha loga naTa kI bhAMti logoM ko mithyAlaga rahA hai / ustAda ne use ekzana meM jamIna para utAra prAntiyoM meM khIMcane meM lage haiM aura svayaM bhI nATaka kara liyA / logoM ne yaha saba mithyA svAMga dekhA ora bole rahe haiN| yadi loga, cAhate haiM ki unheM AtmAnubhUti ho yahAM na bAMsa hai, na rassI hai aura na celA hI caDhA to pahile unheM una vAdyapadArthoM kI asaliyata ko utarA, tU logoM ko dhokhA de rahA hai| naTa bolA-yahAM pahivAnanA hogA jo unhoMne anAdi se dekhe, jAne aura saba cha hai aura saba kucha ho gayA, tumheM nahIM dikhA to anubhava kie hai, para gamata rUpa meN| unake guNa-svabhAva Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAta ko samyaka dizA meM jAnanA hogii| jaba vAya-padArSI yadi zrotAoM ke hAtha se baktA aura vaktA ke hApoM se kI asAratA, azucitA Adi kA mahI bodha hogA taba zrotA khisaka gae to una kA apanA dikhAvA-rUpa vyApAra AtmAnubhUti svayaM ho jAyagI-ise aparicita, arUpI, hI khatma ho jaaygaa| yAtmA ko dekhane-dikhAne kI koziza na karanI par3egI yadyapi yaha bAta vaktA aura zrotA donoM hI jAnate aura para pada se virata hue binA ise kucha nahIM milegA hai ki lAkha koziza karane para bhI arUpI AtmA unheM hamAre AcAryo, tIrthaMkaroM, mahApuruSA ne "sva" kA mAra dikha na sakegI, parigraha se virata hue binA AtmAnubhUti daur3a nahIM lagAI, pahile ve para se paricita hue, unhoMne na ho skegii| para, phira bhI ve sasArA pakti lie, bAraha bhAvanAoM kA citavana kara "para" kI asAratA mAtmA ko dekhane-dikhAne ke pracAra jaise vya.pAroM meM lage ko jAnakara unheM chor3A, taba AtmAnubhUti meM agrasara haiM aura adhika-parigrahI adhika rUpa me lage haiN| aisA he| ve jAnate the ki dekhanA, dikhAnA, pakar3anA, pakar3AnA kyoM? kyA yaha saca nahI ki ve isa bahAne apanI yazajaise vyApAra sadA dUsaroM se saMbaMdha ke lie hote haiN| hAta h| pratiSThA ke vyApAra ko camakAne aura jo kucha AvazyakatA svayaM ko dekhA aura pakar3A nahIM jAtA, usameM AyA jAtA se adhika una para saMcita hai yA hotA hai, use na chor3ane ke hai| yaha "sva" meM AnA taba hotA hai jaba para se lie kaTivaddha haiM? para ye saba visaMgatiyAM hai, inase virata ho| virAma lenA caahie| jaba hama cira-paricita parigraha kI asaliyata jAnane yadi kisI ko vAstava meM kalyANa karanA hai to pahile aura usake chor3ane kI bAta kahate hai to loga muMha-bhI use "jaina" banane kA prayatna karanA hogA aura jaina banane sikor3ate haiN| ve ahiMsA Adi jaisI baukika pravRttiyoM se pahile zrAvaka bananA hogA, yAcAra kA pAlana karanA kI ora daur3ate haiN| ve jAnate haiM ki jisa duniyAM meM ve hogA, saMsAra-zarIra-bhogoM kI asAratA ko pahicAna kara vaha parigraha-mayI aura svayaM parigraha hai| usase dUra usase virata honA hogaa| aisA kadApi nahI hai ki saMpadA hokara ve kahAM jAeMge? isa duniyA meM koI unakI bAta bar3hAtA rahe, bhogoM meM DUbA rahe aura AtmA ko dekhane-dikhAne bho na puuchegaa| unheM cira-paricita sAMsArika bhoga bhI ke gIta gAtA rahe yA "bharata jI ghara hI meM virAgI kahAM mileMge, ve khAlI khAlI jaise ho jAeMge, unakI "jaise svapna dekhatA rahe-jaisA ki loga Aja kara rahe hai| maukika aura jhUThI pratiSThA bhI miTTI meM mila jaaygii| jarA socie ! (AvaraNa pR03 kA zeSAMza) ne apanI isa pustaka meM ina donoM saMskRtiyoM ke udbhava tara calatI rahI hai| isa antanihita tathya ko prathama tathA vikAsa ko vaidika matroM dvArA sucArU rUpa se puSTi bAra savistAra udghATita kara prAcyavidyA manISI DA. karake prolika udbhAvanA prastuta kI hai jisase bhAratIya dIkSita ne sarvatra Thosa pramANa evaM uddharaNa dekara sida saMskRti ke anusaMdhAna ke itihAsa meM eka nayA adhyAya jur3a kiyA hai| brAhmaNa saMskRti aura jaina saMskRti kI veda pratigayA hai| vedoM meM vyApaka rUpa se sarvatra eka hI maMtra meM jahAM pAdita aimI maulika vyAkhyA pahalI bAra prastuta huI hai| indra tathA varuNa ke guNoM evaM zauryapUrNa kAryoM kA vivaraNa yaha graMtha zodhAthiyoM evaM anusaMghitsuoM ke lie atyanta milatA hai, vahAM ve spaSTatayA do paraspara samanvayonmukha upayogI evaM sarvathA upAdeya hai| isa viSaya ke gaMbhIra kintu sarvathA bhinna saMskRtiyoM (arthAt brAhmaNa evaM zramaNa adhyetAoM ke lie yaha sandarbha graMtha ke rUpa meM bhI paThanIya, saMskRtiyoM) ke uttama, amara udgAtA evaM saMpoSaka pratIta mananIya evaM anivArya hai| hote haiM / vaha paramparA Rgveda kAla se lekara sabhI vedoM, gokula prasAda jaina, upAdhyakSa, upaniSadoM, brAhmaNa graMthoM bAdi meM sahakhoM kyoM taka nira vIra sevA mandira, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- Page #136 -------------------------------------------------------------------------- Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-samIkSA 1. mahotsava-darzana : vAlA (vArANasI) evaM DA. devendra kumAra jaina (nImaca); lekhana :dhI nIraja jaina, stnaa| pR0 380, mUlya eka mau rUpae prakAzaka-siddhAntAcArya / prakAzaka : zravaNa belagola di0 jaina mujaraI insTITyUzaMsa paM0 phUna candra zAstrI abhinandana anya prakAzana samiti, mainejiMga kmettii| vArANasI (utara pradeza) sAi 2042648 pRSTha : 421 mUlya : 150 haaye| siddhAntAcArya 10 phala candra jI bhAratIya manISiyoM vana meM prakAzana-vyavamAya ne bar3I tarakkI kI hai: meM bahuzruta vidvAn hai / AT saralatA kI pratimUrti hai / gata maaj-mj| nanohAritA AkarSaka ho aura chapAI bAiMDiMga ardhazatI se satata sAhitya sAdhanA meM nirata rahe haiN| Apa bar3hiyA ho, Adi; jaise sabhI AyAmoM meM ukta prakAzana bahumukhI pratibhA ke dhanI, jaina kama siddhAta ke prakANDa bhI uttama bana paDA hai / middha-hamna aura manISA-paTu lekhaka vyAkhyAtA, adhyAtmavidyA ke pramukha vainA, Agama sAhitya ke kI kalama ne to ise cAra cAda hI lagA die haiN| pAThaka niSkAma sevaka evaM vicakSaNa aura agAdha pratibhA sampanna haiN| jaba jaba ise par3hegA taba taba bha0 bAhubalI sambandhI AdyaMta Apake samucita satkArArtha praNIta prastuna abhinandana sabhI jhAkiyAM umako bhAva-vibhora kiye binA na raheMgI- grantha meM paDita jI ke abhivAdana aura sasmaraNoM ke 3 vaha jhUma uThegA aura jitanI bAra paDhegA utanI bAra hI rikta unakA jIvana paricaya, byaktitva aura kRtitva evaM use mahA mastakAbhiSeka jaise aneka puNya-prasagoM ko pratyakSa unako sAhitya sarjanA kA savistAra ullekha hai| 55 dekhane jaimA anubhava hogaa| graMtha me 27+261 manohArI maulika evaM susampAdita pramo ke atirikta Apake dharma citra hai| citro ko dekhakara hamArI mamI meM zraddhA aura darzana, itihAsa aura purAtatva, anusaMdhAna aura zodha, jAgI ki ve puSpAtmA aura kSetra-bhUmiyA Adi dhanya hai| samAja aura saMskRti tathA patrakAritA aura anya vividha viSayo para lekha Apake sAkSAta kIti stambha hai / aura Apa jinheM bha0 bAhubalI-kathA pramaga se graMya meM sajane kA saubhAgya milA / do citroM ko hamane bar3e gaura se dekhA kI jIvana kApI-sAhityasAdhanA ko Alokita karate haiN| yaha grantha sabhI prabuddha pAThakoM evaM adhyetAoM ke lie (1) indra sabhA kI eka chavi (citra 57) aura (2) sarvathA upayogI, mananIya evaM upAdeya hai| virAgI neminAtha ko prAhAra karAte hue AcArya vimalasAgara jI aura muni zrI Arya nandI jI (citra 63) donoM 3. brAhmaNa tathA zramaNa saMskRti kA dArzanika vivecana-DA. jagadIza datta dIkSita, adhyakSa, saskRta hI prasago ne hameM vicAra ke lie prerita kiyA hai vibhAga, motIlAla neharU kAleja, naI dillI; pRSTha 223; vicAra kara phira kabhI likheMge / kula milAkara prakAzana mUlya 60 rupae; prakAzaka-bhAratIya vidyA prakAzana, 1 yU. bar3A upayogI aura sagrahaNIya hai / lekhana aura prakAzana meM bI0 javAharanagara, baMglo roDa, dillI-7. yoga dene vAle sabhI mahAnubhAva dhanyavAdAha haiN| -sampAdaka bhAratIya tathA pAzcAtya vidvAno ne vaidika vAGmaya meM vyApta do pramukha dhArAoM aura saMskRtiyoM (brAlaNa 2. siddhAntAcArya paM0 phUlacaMdra zAstrI abhinandana saMskRti aura zramaNa saMskRti kA saMketa to kiyA hai kintu grantha : sampAdaka manDala-DA0 jyotiprasAda jaina (lakhanaU), ina donoM dhArAo ke udgama aura vikAsa ke viSaya me kisI paM0kailAza candra zAstrI (vArANasI), paM0 jaganmohana bhI vidvAna ne vistAra se likhane kA prayAsa nahIM kiyaa| lAla zAstrI (kaTanI), paM0 nAthUlAla zAstrI (indaura), vaidika sAhitya ke udbhaTa vidvAn DA. jagadIza datta dIkSita paM0 mANikaca-dra cavare (kAraMjA); pro0 khuzAlacandra gorA (zeSa pR0 48 para) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10391/61 na vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ramanya-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM pora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... bainandha-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahatvapUrNa sNgrh| pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / sa.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 1 samAbhitantra aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita pravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina gyAya-dIpikA : mA0 abhinana parmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA. darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0| 1 jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhaDasutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para thI yativaSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM para hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pRSTa kAgaja gaura kapaDe kI pakkI jilda / cana nibandha-ratnAvanI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA jyAnazataka (dhyAnastava sahita) : maMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha soSiyA na lANAvalI (tIna bhAgoM meM) : maM.paM.bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga . jina zAsana ke kucha vicAragIya prasaMga : zrI pacandra zAssI, bahucarcita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita / mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI padma vandra zAstrI Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600 r AjIvana sadasyatA zulka : 101.0010 vArSika mUlya: 6)ba0, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise - - - - vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki samyAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| - - - - sampAdaka parAmarza maNDala jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAvaka zrI pAcya zAsa pramANaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura illI ke mudita / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- _