________________
श्री कल्पसूत्रे
॥ ३०९ ॥
PARALLELE
Jain Education International
काय गुप्ति - द्विधा चेष्टानिवृत्ति रूपा १, यथाऽऽगमंचेष्टानियमरूपा च २ । तत्र परीषहोपसर्गादि सम्भवेऽपि यत् कायोत्सर्ग करणादिना कायस्य निश्चलताकरणम्, सर्वयोगनिरोधावस्थायां वा सर्वथा यत् कायचेष्टानिरोधनं सा प्रथमा १ । गुरुमापृच्छय शरीरसंस्तारकभूम्यादि प्रतिलेखना - प्रमार्जनादिसमयोक्त- क्रियाकलापपुरस्सरं शयनासनादि विधेयम्, ततः शयनासननिक्षेपाऽऽदानादिषु स्वेच्छया चेष्टापरिहारेण नियता = शास्त्रनियमानुसारिणी या कायचेष्टा सा द्वितीयेति उक्तंच-
"उपसर्गप्रसंङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, काय गुप्तिर्निगद्यते |१|
भगवान् कायगुप्ति से युक्त थे । कायगुप्ति दो प्रकार की है- ( १ ) कायिक चेष्टाओं को त्याग देना और (२) चेष्टाओं का आगम के अनुसार नियमन करना । इन में परिषह उपसर्ग आदि उत्पन्न होने पर कायोत्सर्गक्रिया आदि के द्वारा शरीर को अचल कर लेना अथवा योग मात्र का निरोध हो जानेकी अवस्था में पूर्ण रूप से कायिक चेष्टा का रुक जाना प्रथम कायगुप्ति है । गुरु से आज्ञा लेकर शरीर, संथारा, भूमि आदि की प्रतिलेखना तथा प्रमार्जना आदि शास्त्रोक्त क्रियाएँ करके ही शयन आसन आदि करना चाहिए । अतः शयन, आसन, निक्षेप और आदान आदि क्रियाओं में स्वेच्छापूर्वक चेष्टाओं का परित्याग करके शाखानुसार काय की चेष्टा होना दूसरी कायगुप्ति है। कहा भी है
“ उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, काय गुप्तिर्निगद्यते ॥ १ ॥
ભગવાન કાયગુપ્તિવાળા પણુ હતા. કાયગુપ્તિ બે પ્રકારની છે-(૧) કાયિક ચેષ્ટાઓના ત્યાગ કરવા અને (૨) ચેષ્ટ એનું આગમ પ્રમાણે નિયમન તેમાં પરીષદ્ધક ઉપસ આદિ ઉત્પન્ન થતાં કાત્સગ-ક્રિયા આદિ વડે શરીરને અચળ કરી લેવું અથવા યાગ માત્રનો નિરોધ થઇ જવાની અવસ્થામાં પૂર્ણરૂપે કાયિક ચેષ્ટનું અટકી જવું તે પહેલી કાયગુપ્તિ છે. ગુરુની આજ્ઞા લઈને શરીર, સથારે, ભૂમિ આદિની પ્રતિલેખના તથા પ્રમાના આદિ શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયાઓ કરીને જ શયન આસન આદિ કરવુ જોઇએ. તેથી શયન, આસન, નિક્ષેપ, અને આદાન આદિ ક્રિયાઓમાં સ્વેચ્છાપૂર્વક ચેષ્ટાઓના પરિત્યાગ કરીને શસ્રાનુસાર કાયની ચેષ્ટા હોવી તે બીજી કાયગુપ્તિ છે. કહ્યુ પણ છે— "उपसर्ग प्रसंगेपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥१॥
For Private & Personal Use Only
澳
獎
कल्प
मञ्जरी
टीका
कायगुप्ति लक्षण
वर्णनम् ।
॥मू०९८॥
॥३०९॥
vw.jainelibrary.org.
