________________
श्री कल्पसूत्रे ॥३७१ ॥
藏藏
मनन्तविज्ञानपर्याय संघातात्मकत्वाद्वा आत्मा विज्ञानघन एव, सोऽयमात्मा एतेभ्यो भूतेभ्यः पृथिव्युदकादिभ्यः समुत्थाय घटविज्ञानपरिणतो हि आत्मा घटाद् भवति तद्विज्ञानक्षयोपशमस्य तत्राऽऽक्षेपात्, अन्यथा निरालम्बनतया तस्यालीकताप्रसक्तिः स्यादिति तेभ्यः पृथिव्युदकादिभ्यो भूतेभ्यः कथंचिदुत्पद्य, पुनः उत्पत्यनन्तरम् तान्येव भूतानि=पृथिव्यादीनि अनुविनश्यति तेषु विवक्षितेषु भूतेषु आत्माऽपि तद्विज्ञानघनात्मना उपरमते, अन्यविज्ञानात्मना उत्पद्यते, यद्वा-व्यवहितेषु तेषु सामान्यचैतन्यरूपतयाऽवतिष्ठते, इति न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति = प्राकृतिक घटादि विज्ञानसंज्ञाऽवतिष्ठते इदि । " एतेन जीवोऽस्तीति मतं सिध्यति । यः =जीवः चित्तचैतन्य विज्ञानसंज्ञादिलक्षणैः-चित्तम्=अन्तःकरणविशेषः, चैतन्यं = चेतनत्वं - संज्ञानकर्तृत्वम् विज्ञानं विशिष्टं ज्ञानं, संज्ञा = चेष्टा इत्याज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोगरूप विज्ञान विज्ञानघन कहलाता है। विज्ञान से अभिन्न होनेके कारण आत्मा विज्ञानघन है । अथवा आत्मा का एक-एक प्रदेश अनन्त विज्ञान- पर्यायोंका समूहरूप है, इसकारण आत्मा विज्ञान नही है । यह आत्मा अर्थात् विज्ञानघन भूतों से उत्पन्न होता है, क्योंकि घट के कारण आत्मा घट विज्ञानरूप परिणति से युक्त होता है क्योंकि-घटविज्ञान के क्षयोपशमका अर्थात् घटविज्ञान के आवरण के क्षयोपशम का वहाँ आक्षेप होता है: अन्यथा निर्विषय होने के कारण उसमें मिध्यापन का प्रसंग हो जायगा । अत एव पृथ्वी आदि भूतों से कथंचित् उत्पन्न होकर, बाद में आत्मा भी, उन भूतों के नष्ट हो जाने पर, उस भूत विज्ञानघनरूप पर्याय से नष्ट हो जाता है। अथवा भूतों के अलग हो जाने पर सामान्य चैतन्य के रूप में स्थिर रहता है, अतः उसकी मेध्यसंज्ञा नहीं है, अर्थात् प्राकृतिक घटादि विज्ञानकी संज्ञा उसमें नहीं रहती है । इससे जीव है यही मत सिद्ध होता है । अन्तःकरण को चित्त कहते हैं चेतनके भावको चैतन्य कहते हैं, દર્શનાચેગ રૂપ વિજ્ઞાન વિજ્ઞાનઘન કહેવાય છે. વિજ્ઞાનથી અભિન્ન હાવાથી આત્મા વિજ્ઞાનઘન છે અથવા આત્માને એક એક પ્રદેશ અનન્ત વિજ્ઞાન-પર્યાયાના સમૂહરૂપ છે, તે કારણે આત્મા વિજ્ઞાનધન જ છે. આ આત્મા એટલે કે વિજ્ઞાનઘન ભૂતાથી ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે ઘટને કારણે આત્મા ઘટવજ્ઞાન રૂપ પરિણિતવાળા હોય છે. કારણ કે ઘટિકાનના યેાપશમના એટલે કે ઘવિજ્ઞાનના આવરગના યાપશ્ચમના ત્યાં આક્ષેપ હોય છે, નહીં તેા નિવિષય હાવાને કારણે તેમ મિથ્યાપણાના પ્રસંગ થઈ જશે. તેથી પૃથ્વી આદિ ભૂતેથી કયાંક ઉત્પન્ન થઈને પછી આત્મા પણ તે ભૃતાના નાશ થતાં તે ભૂત-વિજ્ઞાનઘન રૂપ પર્યાયથી નાશ પામે છે અથવા તે અલગ થતાં સામાન્ય ચૈતન્યના રૂપે સ્થિર રહે છે, તેથી તેની પ્રેત્ય સંજ્ઞા નથી એટલે પ્રાકૃતિક ઘટાદિ વિજ્ઞાનની સંજ્ઞા તેમાં રહેતી નથી, તેથી જીવ છે એમ મત સિદ્ધ થાય છે. અ ંતઃકરણને ચિત્ત કહે છે. ચેતનના ભાવને ચૈતન્ય કહે છે એટલે કે સ જ્ઞાનને
Private & Personal Use Only
Jain Education National
कल्प
मञ्जरी
टीका
इन्द्रभूतेः
आत्मविषयक
मंशय निवारण वर्णनम् । ॥ सू० १०६
॥३७१॥
ww.jainelibrary.org
