Prakarana Sukhsindhu Part 2

Author(s): Ajitsagarsuri
Publisher: Vitthalbhai Jivabhai Patel Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008637/1

Page #1

प्रकरण सुखसिन्धु.
(द्वितीय विभाग.)
संग्राहक अने गयोनक:पंन्यासजी अजितसागरजी गणि

Page #2

શત
ડASS
જો % * *
. આ જ રીતે કરી ટિકા ,
शास्त्रविशारद जैनाचार्य योगनिष्ठ पूज्यपाद सद्गुरु श्रीमद् बुद्धिमागरमरिमीयम પ્રકરણ ખ િ . ૬ દ્વિતીય વિભાગ. ]
= સંગ્રાહક અને પ્રોજકઃ
પ્રસિદ્ધવક્તા પંન્યાસજી અછતસાગરજી ગણિ.
*
ત્રીજી ટી ઝીણી ઝીણી ઝીઝ 2-22 23
* *
મહેસાણા નિવાસી શેઠ. ડાહ્યાભાઈ ઘેલાભાઈનાં માતુશ્રી મમ ચુનીબાઈના સ્મરણાર્થે તેમના તરફની સંપૂર્ણ આર્થિક સહાયથી
છપાવી પ્રસિદ્ધ કર્તા – વિઠ્ઠલભાઈ જીવાભાઈ પટેલ.
ઝવેરીવાડ, નાગેરીસરા-અમદાવાદ.
* *
*
વીર સંવત ૨૪૪૮, પ્રત ૧૦૦૦. સને ૧૯૨૧.
મુલ્ય-પઠન પાઠન.
..
-
*

Page #3

આ પુસ્તક તથા અન્ય તૈયાર પુસ્તકા નીચેના ઠેકાણેથી મળી શકશે.
૧ ગીત રત્નાવળી-પૃષ્ઠ ૧૦૦ ( શિલીકમાં નથી ) રૂ. ૦-૪--૦ ૨ પ્રકરણ સુખસિન્ધુ-પ્રથમ વિભાગ ( જીજ નકલા ) દ્વિતીય વિભાગ પૃષ્ઠ. ૪૪૮
3
૪ સવેધ છત્રીશી. ૪ ૪૬૪.
૫ સુધાધનાથ રિયર ગુજરાતી ભાષાંતર તૈયાર થાય છે. મળવાનાં ઠેકાણાં:—
""
૧ પ્રકાશક પાસેથી.
૨ સેક્રેટરી,
મુનિરાજ શ્રી સુખસાગરજી લાયબ્રેરી.
૪ ઝવેરી ભાળાભાઇ વિમળભાઈ,
મહેસાણા.
૩ પં. અજીતસાગરજી ગણિ શાસ્ત્રસંગ્રહ તરફથી શા. સામળદાસ તુલજારામ કાપડીઆ.
મોટા માઢ, પ્રાંતીજ. ( એ. પી. રેલવે. )
...
વસંત ’પ્રીન્ટિંગ પ્રેસમાં ચીમનલાલ ઈશ્વરલાલે છાપી. રાયપુર, શામળાની પાળ પાસે-અમદાવાદ,
...
ઝવેરીવાડ, ચોરા સામે-અમદાવાદ.

Page #4

HE COCOPYR
RERA મહેસાણા નિવાસી મર્હુમ શેડ ઘેલાભાઈ કરમચંદનાં
લક્ષ્મી આર્ટ, મુંબાઈ, નં. ૮
વિધવા ધર્મપત્નિ મર્હુમ શ્રાવિકા ચુનીભાઇ. BCC૭૪૭૪૭ પુરું
B

Page #5

( मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) श्रीमानेष, प्रकरणसुख, क्षीरधीरत्नराशि
तिःख्यातिं, यदतुलकृपा, श्रेणिमासाचहृधः ॥ है। सोऽयं सूरि,बुधजनगणै, रर्चनीयक्रमाब्जो। बुद्धयब्धिपैं, विजयतुसदा, योगनिष्ठप्रभावः ॥१॥
rown

Page #6

નિવેદન.
આવી રીતે પ્રકરણાના સંગ્રહ કરી પુસ્તકરૂપે જનસમ!જ સમક્ષ મૂકવાના હેતુ હું પ્રથમ વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં જણાવી ગયા છેં. જેથી ફરીથી જણાવવું ઉચીત ધારતા નથી. પ્રથમ વિભાગની માફ્ક આ બીજા વિભાગમાં પણ પ્રસિદ્ધ વક્તા પન્યાસજી અજીતસાગરજી ગણિએ આખુ મેટર યોગ્ય સુધારા વધારા સાથે તૈયાર કરી આપવામાં પૂર્ણ મહેનત લઇ પોતાના અમૂલ્ય વખત જે ભાગ આપ્યા છે. તે માટે તેત્રીને આ સ્થળે અંતઃ કરણપૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે. તેએશ્રીની આવી સંપૂર્ણ સહાયથીજ આ પુસ્તક વાંચકવર્ગ સમક્ષ રજુ કરવા ભાગ્યશાળ થયા છું.
આવાં છૂટાંછુટાં પ્રકરણા જૈન ધર્મમાં ઘણાં છે, આ પ્રકરણોનું સરળ ભાષામાં ભાષાંતર કરાવી બુજ કિ ંમતથી યા વિના મૂલ્યે જે જનસમાજ સમક્ષ મૂકવામાં આવે તે તેને વધુ ઉપયાગ થાય અને ધણા જણ તેતે લાભ લઇ શકે. આ આસય પૂર્ણ કરવામાં દ્રવ્યની ખાસ જરૂર પડે. જેથી આ વિચાર મહેસાણા નિવાસી શેઠ ડાહ્યાભાઈ ઘેલાભાઇને જણાવતાં તેઓએ પોતાની માતુશ્રી મહુમ ચુનીમાઇના સ્મરણાર્થે આ પુસ્તક છપાવવાના કુલ ખર્ચ

Page #7

આપવા ઈચ્છા બતાવી અને તેઓ તરફની આવી ઉદાર સહાયથી આ સંગ્રહ પુસ્તકરૂપે વાંચકવર્ગ સમક્ષ મૂકવા ભાગ્યશાળી છું. તેઓએ પોતાની સુકૃત કમાઈના દ્રવ્યને આવી રીતે સદુપયોગ કરવા માટે તેમને અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે અને ઈચ્છા રાખું છું કે બીજા સથ્રહસ્થ પણ શેઠ ડાહ્યાભાઇનું અનુકરણ કરશે. - આ પુસ્તકમાં કસ્તુરી પ્રકરણ, સિંદૂર પ્રકરણ, હિંગુલ પ્રકરણ તથા ઘમસર્વસ્વવિકાર વગેરે પ્રકરણો ઉપરાંત ચતુવિંશતિ જનસ્તવને તથા સ્તુતિ, જીનસ્તે તથા સુભાષિતમુક્તાવલિ વગેરેનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આ બધાં સરળ રીતે સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલાં છે. સુભાષિત મુકતાવલિમાં એકંદર પાંચસો શ્લેકે આપેલા છે, તે કેની ભાષા એટલી બધી સહેલી રાખવામાં આવી છે કે જેને લાભ સંસ્કૃત ભાષાના અલ્પ અભ્યાસીઓ પણ સારી રીતે લઈ શકે. ધર્મ તથા નીતિ માર્ગને પુષ્ટિ મળે તેવા તથા અન્ય બોધદાયક વિચારોથી આ શ્લેકે ભરપુર છે.
પ્રથમ વિભાગની માફક આ ભાગની પ્રસ્તાવના લખવા માટે પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન શ્રીયુત મણિલાલ નભુભાઈ દોશી. બી. એ. ને ઈચ્છા જણાવતાં પોતે કેટલીક પ્રવૃત્તિઓમાં ગુંથાયેલા હોવા છતાં પણ છેડે વખત બચાવી પ્રસ્તાવના લખી આપતા સ્વીકાર્યું છે, જે માટે તેઓને આ સ્થળે અંત:કરણપૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે. આ પુસ્તકની મહારાજશ્રીએ તૈયાર કરેલી પ્રેસ કોપી તથા છેવટનાં પ્રફ તપાસી જવા માટે વ્યાકરણાચાર્ય શાસ્ત્રીજી ભાઈશંકરભાઇએ પિતાના વખત ભોગ આપી જે મદદ આપી છે તે માટે તેઓને અને આભાર માનવામાં આવે છે.

Page #8

ઝવેરીવાડ-નાગેારીસરાહ, અમદાવાદ.
આ પુસ્તકમાં રહેલી ભૂલા માટે શુદ્ધિપત્ર આપવામાં આવ્યુ છે તેમ છતાં દષ્ટિક્રોષથી વા છાપાકામને લઇને જે અશુદ્ધિ રહી ગઇ હાય તે વાંચકવર્ગ સુધારી લેશે એમ ઇચ્છા રાખુ છું. જે ઉચ્ચ આશયથી આ પુસ્તક જનસમાજ સમક્ષ મૂકવામાં આવ્યું છે, તેવાજ ઉચ્ચ આશય ધ્યાનમાં રાખી વાંચકવર્ગ તેને સદુપયોગ કરશે તે સંગ્રાહક તથા દ્રવ્ય ખર્ચનારની ઇચ્છા સફળ થઈ ગણાશે એવી આશા સાથે વિરમું છું. ૐ શાન્તિઃ
વિક્રમાબ્દ–૧૯૭૭, શ્રાવિન શુક્લપક્ષ પૂર્ણિમા.
વિઠ્ઠલભાઇ જીવાભાઇ પટેલ.
nur

Page #9

પ્રસ્તાવના.
પ્રકરણ સુખસિન્ધુના બીજા ભાગની પ્રસ્તાવના લખવાનું કામ પણ પ્રથમ ભાગની પ્રસ્તાવનાની માફક મતે સાંપવામાં આવ્યું છે. જુદા જુદા પ્રકરણ ગ્રન્થા તેના ભાષાંતર તથા અન્વય સાથે મ્હાર પાડવાની યોજના જૈનઆલમને ધણી લાભકારી થાય એ સ્વાભાવિક છે. વળી તે નજીવી કિંમતે અથવા વિના મૂલ્યે ભેટ આપવામાં આવે છે, તેથી ધણા લેાકેા તેને લાભ લઇ શકશે. જે તેના ઉપયાગ કરી શકે તેવા મનુષ્યને જો આ પુસ્તક ભેટ તરીકે આપવામાં આવશે તેા આ નિમિત્તે દ્રવ્ય ખર્ચનારના દ્રવ્યને સદ્વ્યય કરેલા કહી શકાય.
આ વિભાગમાં જે જે પ્રકરણે આપવામાં આવેલાં છે તે બધાનાં નામ જૈનપ્રજાને પરિચિત છે. આ પુસ્તકમાં કારી પ્રકરણ, સિંદૂર પ્રકરણ, હિંગુલ પ્રકરણ તથા ધ સસ્વાધિકાર વગેરે પ્રકરણા આપવામાં આવેલાં છે. ઘણા બધુ તથા હુ તેમને કાબ કરે છે અને વારંવાર તેનું રટણ કરે છે. આ બધા પ્રકરણામાં અનેક ઉચ્ચ ભાવનાએ સંગ્રહવામાં આવી છે. આ પ્રક રાના શ્લોકા દાન, શીળ, ક્ષમા, સંતાય, અપરિગ્રહ, તપ, ભાવ વગેરે અનેક શુભ ભાવનાએ સૂચવે છે. પરસ્ત્રી, વેશ્યા, ચોરી,

Page #10

શિકાર દારૂ વગેરે પાપકાયૅના અનં પણ આ પ્રકરણામાં સ્પષ્ટ અસરકારક રીતે બતાવવામાં આવ્યા છે, ધસવ સ્વાધિકારમાં હિંદુધર્મના જુદા જુદા ગ્રન્થેામાં આવેલા ક્ષેકના આધાર આપી એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે યજ્ઞમાં, રાત્રી ભેાજનમાં હિંસા વગેરે જે પાપા રેનેામાં ખતાવે છે, તેના પુરાવા તેમના શાઓ પણ આપે છે, માટે તે ત્યાગ કરવા યેાગ્ય છે. જેમ વીંછી કે સપનું ઝેર ચડયું હાય અને તે ઉતારવાને તેને તે મત્ર ફરીથી ભણવામાં આવે તે પુનરૂક્તિ દોષ થતા નથી, તેમ આ પ્રકરણોમાં કેટલીક બાબતે ફરી ફરીને કહેવામાં આવી છે, તેમાં પુનઃક્તિ દોષ નથી, કારણકે સંસારનું રાગદ્વેષ અને કાયાદિનું ઝેર એટલું બધું ડેલું છે કે તે ઉતારવાને જેટલું કહેવામાં આવે તે એન્ડ્રુ ગણી શકાય. આ બધી ઉચ્ચ ભાવના છે અને તે ભાવનાઓ પ્રમાણે જીવન ગાળવામાંજ તેને ખરા લાભ આપણે પ્રાપ્ત કરી શકીએ. હવે ભાવના એ શું? અને તે કેમ જીવનમાં ઉતારી શકાય તેને વિચાર કરીશું.
ભાવના એટલે વિચાર, દરેક વિચારને આપણે આદર્શ કે ઉચ્ચ ભાવના કહી શકીએ નહિ. તે વિચાર ઉચ્ચ હાવા જેઈએ. આપણને આપણી વર્તમાન સ્થિતિમાંથી ઉંચે લઇ જનારા તે વિચાર હાવા જોઇએ. આટલેથી પણ તેની વ્યાખ્યા પૂર્ણ થતી નથી. તે વિચાર સ્થાયી હાવા બેઈએ. આપણા આદર્શ કે ઉચ્ચ ભાવના ક્ષણે ક્ષણે બદલાય તે તે જીવનપર અસર કદી કરી શકે નહિ. માટે તે ભાવના સ્થાયી હાવી જોઇએ. વળી કાઇ ભાવતા ગમે તેવી ઉચ્ચ હોય પણ જો આપણા જીવનપર અસર ન કરે તે તે આપણે કામની નથી. ગમેતેવું સારૂં કાવ્ય બાળકને આનંદ કે બેધ આપી શંકે નહિ, કારણ‰ તે સમજવાની તેનામાં શક્તિ નથી, માટે તે

Page #11

ભાવના જીવન પર અસર કરનારી હોવી જોઈએ. ત્યારે ભાવનાની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે આપી શકાય કે કોઈપણ સ્થાયી, ઉચ્ચ અને જીવનને અસર કરનાર વિચાર. આવી વ્યાખ્યા જેને લાગુ પડી શકે તેવી અનેક ભાવનાઓ આ પ્રકરણમાં આપેલી છે. સવાલ વાંચકવર્ગ આગળ એટલે જ રહે છે કે તે ભાવનાઓને અમલમાં કેમ મૂકવી, આપણું જીવનવ્યવહારમાં તે ભાવનાઓને કેમ જવી. કામ કઠીન છે, પણ તે કર્યા સિવાય આપણે ખરે વિકાસ થે અસંભવિત છે. દાખલા તરીકે ધર્મસર્વસ્વાધિકારમાં પ્રથમજ એ શ્લેક આપેલે છે કે
श्रुयतां धर्मसर्वस्वं, श्रुत्वा च अवधार्यताम् । __ आत्मनः प्रतिकूलानि, परेभ्यो न समाचरेत् ॥
ધર્મનો સાર સાંભળો અને સાંભળીને હૃદયમાં રાખે, જે પોતાને પ્રતિકૂળ હોય તે બીજા પ્રત્યે ન આચરવું. આપણને કઈ છેતરે, ગાળો દે, મારે, અપમાન કરે અથવા નિંદા કરે છે તે શું આપણને ગમે ? તે શું આપણને પ્રતિકૂળ નથી ? જરૂર પ્રતિકૂળ છે, તો પછી ઉપરના સૂત્રને ધ્યાનમાં રાખી આપણે બીજા સાથેના આપણા વતનમાં આપણે તેને છેતરો નહિ, મારે નહિ, ગાળો દેવી નહિ, મારો નહિ, તેનું અપમાન યા નિંદા કરવી નહિ. તેવીજ રીતે તેનાથી વિપરિત સૂત્ર પણ ખરૂ છે કે “Do unto others as you would then to do unto you.. ” oflorail 27 રીતે તમારા પ્રત્યે વર્ત, એમ ઈચ્છતા હે, તેવી રીતે બીજાઓ પ્રત્યે તમે વર્તો. બીજાઓ તમને મીઠાં વચનથી બોલાવે, તમારી પ્રત્યે દયાભાવ રાખે, તમારા ગુણોની પ્રશંસા કરે, તમારા ઉપર સ્નેહભાવ રાખે. તમારુ કલ્યાણ છે. આ બધી બાબતે તમે ઈચ્છો

Page #12

ܘܕ
છે, તેા પછી તમારા બીજા સાથેના સંબંધમાં તમારે પણ તેજ પ્રમાણે વર્તવું જોઇએ. તમારે બીજાઓને મીઠાં વચનેાથી ખોલાવવા જોઇએ, તેમના પ્રત્યે દયાભાવ રાખવા જોઇએ, તેમના ગુણાતી પ્રશંસા કરવી જોઇએ, તેમનાપર સ્નેહભાવ રાખવા જોઇએ અને તેમનું કલ્યાણ ઇચ્છવુ જોઇએ. આતા આપણે એક શ્લોકનું ટુંક વિવેચન કર્યું. જે ઉપરથી આપણે કેમ વિચાર કરવા તેને કાંઇક ખ્યાલ આવી શકશે.
આ શ્લોકમાં આપેલા સદ્દગુણામાંથી એકાદ સદ્ગુણ લેવો, પ્રાતઃ કાળમાં તે પર શાંત ચિત્તથી બેસી વિચાર કરવા અને તે અમલમાં કેમ મૂકી શકાય તેનું ચિંતવન કરવું, પછી તે દિવસના જીવન વ્યવહારમાં તે સદ્દગુણને યાજવા પ્રયત્ન કરવા, તે સદ્દગુણ પ્રમાણે વર્તાવા મહેનત કરવી ઘણા સમયના ઉલટા અભ્યાસથી શરૂઆતમાં ભૂલા થઇ જવા સંભવ છે, પણ તેથી ગભરાવું નહિ. રાત પડે દિવસના કાર્યનુ અવલેાકન ( પ્રતિક્રમણ ) કરવુ અને કૈટલે અશે તે સગુણ પ્રમાણે જીવન ગાળવામાં આવ્યું છે. અને કેટલે અંગે ભૂલ થઇ છે તેનું નિરીક્ષણ કરે. ફરીથી એવી ભૂલ ન થાય તેવા મન સાથે નિશ્ચય કરવા, ખીજે દિવસે પણ તે સદ્ગુણા યેાવા પ્રયત્ન કરવો, વળી સાંજરે તેનું નિરીક્ષણ કરવું. ક્ખા પ્રમાણે કરવાથી શરૂઆતમાં કદાચ ભૂલા વિશેષ થશે, પણ ધીમે ધીમે ભૂલે ઓછી થતી જશે અતે તે સદ્ગુણ આપણા જીવનમાં દૃઢ થતા જશે. આવી રીતે ધીમે ધીમે માનક અને નિયમિત રીતે બાંધેલા સદ્દગુણુ એ આપણી સાથે રહેશે. માટે આ પ્રકરણામાં પાખેલી ભાવનાઓને ભાવતારૂપે નહિ રહેવા દેતાં તે પ્રમાણે જીવન ગાળવા પ્રયત્ન કરવા.

Page #13

મનનો ભાવ એવો છે કે તે એક ક્ષણવાર પણ સ્થિર રહેતું નથી. તે ક્ષણે ક્ષણે અનેક પ્રકારના સારા યા નરસા વિચારો કર્યા કરે છે, તે મન ધ્વજાના વસ્ત્ર જેવું, હાથીના કાન જેવું અને શરદ્દરૂતુના વાદળ જેવું ચંચળ છે. તે મનને આપણે જેવી ગતિ આપીએ તેવી તે લે છે. તો તેવા મનને એકદમ નિષ્ક્રિય કરવાનો પ્રયત્ન કરે એ કામ ઘણું કઠણ છે અને શરૂઆતમાં તો અશકય જેવું છે માટે પ્રથમ મનને શુભ વિચારમાં લાવવું. આ કામ અશુભ વિચારેને દાબવાથી થઈ શકશે નહિ, કારણકે જેમ જેમ અમુક ખરાબ વિચારને કાઢવો છે, એમ વિચારીએ, તેમ તેમ તે ખરાબ વિચારને આપણે પુષ્ટિ આપીએ છીએ, માટે અશુભ વિચારિને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન છોડી દઈ, મનને સારા વિચાર અને સારી ભાવનાઓથી ભરવું, આ પુસ્તકમાં ઘણું ઉત્તમ કે સારી ભાવનાઓથી ભરેલા છે. તે વાંચક વર્ગ તેવા કેને યાદ કરી, વારંવાર તેનું રટન કરવું અને આ રીતે મનને શુભ ભાવનાઓથી ભરવું. આ રીતે મન અશુભમાંથી શુભમાં આવશે. શુભ વિચારમાં લાવ્યા પછી તેને વશ કરવું, એકાગ્ર કરવું, એ કામ ઘણું સહેલું થાય છે, પણ પ્રથમ કામ તે મનને સર્વથી શુભ ભાવનામય બનાવવું અને એવી શુભ ભાવનાઓ હૃદયમાં પુષ્ટ થાય તે માટે આ ગ્રન્થમાં આપેલા ઉત્તમ બ્લોક કંઠાગ્રકરે, વારંવાર તેનું ચિંતન કરવું. જેમ જેમ શુભ વિચારો અને ભાવનાઓનું બળ વધશે, તેમ તેમ અશુભ વિચારો પોતાની મેળે ચાલ્યા જશે. જોસભેર ચાલતા ચક્ર તરફ કઈ પણ વસ્તુ ફેંકવામાં આવે તો તે ચક્ર તે વસ્તુને દૂર ફેંકી દે છે, તેવી રીતે શુભ વિચારનું ચક્ર તે તરફ આવતા અશુભ વિચારને વરાથી ફેંકી દેશે. અને સર્વ કાર્યોનો પિતા વિચાર

Page #14

છે, માટે જેના વિચારો સુધર્યાં, તેનાં કાર્યાં પણ સુધરવાન એ નિઃસંદેહ છે. વિચારો સુધર્યાં તેનાં વચનો પણ ઉત્તમ પ્રકારનાં નિકળવાનાં. આ રીતે વિચારશુદ્ધિથી વચનશુદ્ધિ અને કાર્યશુદ્ધિ પણ થાય છે અને જેના વિચારમાં, વચનમાં અને કાર્યમાં એક રૂપતા છે, તે ખરેખરા મહાન્ પુરૂષ છે. માટે આપણે જો પ્રપ ંચિક જીવનમાંથી આગળ વધી મહાન પુરૂષ થવું હોય તે। આ શ્લોકોમાં સંખ્યા પ્રમાણેની ભાવનાએ સમજતી, જવી અને તે પ્રમાણે આપણાં કાર્યો પણ થવાંજ જોઇએ, આ રીતે જ્ઞાન પ્રમાણે મનુષ્યનું ચારિત્ર પણ થવા લાગશે.
રતનપોળ–અમદાવાદ.
તા. ૧૭-૮-૨૧.
પન્યાસથી અજીતસાગરજી ગણિએ પેાતાના ગુરૂ આચાર્યશ્રી બુદ્ધિસાગરજીને પગલે ચાલી, પોતાના જ્ઞાનના અને શક્તિનો સદુપયોગ કરી, બાળજીવોના હિતાર્થે આ પ્રકરણાનું સ્પષ્ટ અને સમજાય તેવું ભાષાંતર અન્વય સાથે કર્યું છે તે ખાતર તેમને ધન્યવાદ ટે છે અને આશા રાખવામાં આવે છે કે ભવિષ્યમાં બીજા જૈન સમાજને ઉપયોગી ગ્રન્થો અને પ્રકરણાનાં ભાષાંતરો બ્હાર પાડી જૈન પ્રાતે વિશેષ ઋણી બનાવશે.
ણિલાલ ન. દોશી.

Page #15

श्री कस्तूरी प्रकरणादि प्रकरणोनी अशुद्धि-शुद्भि.
-~- ve- ૪–––– પૃષ્ઠ. પંક્તિ. અશુદ્ધિ શુદ્ધિ.
कृत
कृतं
વિદ્વાન कुरुवे
વિદ્વાને कुरुचे જેમ સૌભાગ્ય
સૌભા
કામદેવ
કામદે તાપના पावन्ने મંત્ર
તાપની यावन्न મંત્રા
૧૨ .
૧૩
भ्राम्य
तदंति
भ्राम्य तदंहि પ્રત્યે તેમજ
પ્રત્ય તેમજ नेत्र નિમળ स्यादु
नेत्र
નિર્મળ स्याहु
કરી કરી

Page #16

१३
પૃષ્ઠ., પંક્તિ
અશુદ્ધિ.
gય
२७
25..
इश्वरो કરવા भक्तिय
शुद्धि તુલ્ય ईश्वरी કરવા भक्तिर्य સેના तस्माद सहृदय सोम
तस्मादू सुहृदयै सौम सौदरः प्राणाभ दिशिक निशाकरो અ.
सोदरः प्राणभृ दिशीक
."fadem0 95
सिधु
पत्र
नभोऽवु
निश्व
सौख्ये काम्यान
निशाचरो આંખો सिन्धु पत्रं नभीऽम्बु विश्व सौख्यै काम्यान ક્ષેપ પ્રીતિ
यछ.-दयाहार. मेति અકરમા
શ્રેય
પ્રીતિ होय छे.
भेति
9M
અકસ્મા

Page #17

शुद्धि. योघं પરિશ્રદ્યુક્ત द्रुग्धो लुठंति त्यैध અથાત બીજા
शुद्धि योधं પરિગ્રહયુક્ત दुग्धो लुठन्ती त्येध અથો બીજે न विषव ध्यायत्य
विषय ध्यायत्व
-676981-: 3 unioniso-os
खं ૧૪ ૧૫ ૧૭ ૧૫ ૧૬ ૧૪ पयसामिवेंदुमहसां पयसामिवेन्दुमहसा मा
मसा वलुप्त
विलुप्त मियति
मिति પ્રસંસા
પ્રશંસા હરણિ દ્વીપદ આલને
આલાન प्रधवसं
प्रध्वंस અગામિ
આગામ आपति
आपत्ति मायत्
मापत
હરણ
१५१
१५७

Page #18

पृष्ठ.
१६०
१६१
१६३
"
१६४
१७३
१७५
१७७
१८०
१९०
१९८
૨૦૦
२०२
२०६
२०८
29
२१२
२१३
२१४
"
२१७
२१९
२२९
२३६
पंडित.
१२
१४
१२
१४
१२
"
१६
१२
१३
বষ
૪
१६
अशुद्धि.
मुज्ज्ञा
कोति
એ
घटते
दावा
यताच्छा
प्रकारो
भांग्य
मानवी
બુદ્ધિવાન
सगो
काष्टा
तद्वृद्धिं
નિષ્ઠા
धोनं
शरीये
तोवा
મદ્યપન
देव
कुष्टा
विध्य
लःव
शोलं मनोरथा
शुद्धि.
मुज्जा
कोर्नि
નાના
घटते
दवा
यतश्छा
प्रकरो
भाग्य
मानवः
બુદ્ધિમાન
रागो
काष्ठा
तद्वद्वृद्धिं
વિષ્ટા
धीनं
शरीरे
तीव्रा
મદ્યપાન
देन
कुष्ठा
विध्ये
જાણવાં
शीलं मनोरथाः

Page #19

__ यति.
शुद्धि.
५२. રકર
Avi
અશુદ્ધિ. तस्याति जोवा तुप्यति
ने मयि भूध पांगान ઈદ્રિના વપ્રથી
तस्याऽस्ति जीवाः तुप्यन्ति જાણીને मपि भव, वि५, पाङ्ग ઈદ્રિયોને વથી પુષ્કરનામે शौचं क्लिष्ट-म
22.02.m..'
शाचं क्लिष्टं, अ પ્રાણી અન્ટ चोवरैः भूतो गृध्रा
અન્ય चीवरैः भूत गृद्धा

Page #20

પૃષ્ઠ
१८
श्री चतुर्विंशति जिनस्तवन संग्रहादिकनी अशुद्धिं शुद्धिपत्रक.
१.३
१.४
१५
१८
२२
२३
२४
૨૭
११
३१
35
३४
३७
"
">
12
ર
४३
૨૭
५६
पंडित.
१५
17
१०
१८
E
१०
१४
३
१८
११
१८
१६
अशुद्धि.
कारय
मूनं
गर्ति
मन्त्रं
भूमानरीश
दक्षता
वर्द्धक
ताङघि
मां
प्रमाव
ये
द
युघं
हति
तनातु
जिने
दपि
कुसम
ग्दीय
प्रमाणः
देही
स्वात्रम्
शुद्धि.
काराय
मनुं
गति
मत्रं
मोनराशिम
दक्षता
बर्द्धक
ताङनि
मां
प्रभाव
थे।
तं
युधं
हि
तनोतु
जिने
मपि
कुसुम
द्वीय
प्रमाण:
देहि स्तोत्रम

Page #21

५४.
હર
८३
८९
९३
९४
९५
६७
ܘ܀
१०६
१०९
19
११.०
११८
११९
१२०
57
'
२१
""
१२५
१२६
१.२८
પંક્તિ
१.७
ܐ
r
१३
११
દ
१२
Dr
७.
१६
१८
१२
५.
१३
55
१७
३
૭
१९
शुद्धि
नित्ये
हिति
व.वलम्
दचो
वेतसि
पुदया
निधिय
मुत्पा दय
समाल्याच्य
श्रेणिरीदशी दुजनानां
लाभेने
भ्रातरं
क्रूरत
पुण्यानि
निन्दनीतमा नीतिव्यापहः
शत्प्यते
सद्गुणालंकृत गौरव जिजीषवः
त्रजन्ति
सामनीये।
विमवहीनेो
शुद्धि
नित्यं
हित
केवलम
सादव
चेतसि
ल्युदया
निर्धिय
मुत्पादय
समालाच्य
श्रेणिरीदृशी
दुर्जनानां
लाभेन
भ्रातरं
करतां
पुण्यानि निन्दनीयतमा
जीवितव्यापहः
शस्यते
सद्गुणालंकृता
गोरवं
जिगीषवः
व्रजन्ति
माननीये।
विभवहीने।

Page #22

अनुक्रमणिका.
नंबर
विषय, कस्तरी प्रकरण. सिंदर प्रकरण. हिंगुल प्रकरण. धर्मसर्वस्त्राधिकार प्रकरण ... श्री चतुर्विशति जिनस्तत्रनमंग्रह. श्री चतुर्विशति जिनस्तुतिमंग्रह. श्री जिनस्तोत्रसंग्रह. ... ... सुभाषित मुकावलि. ... ..
*

Page #23

॥ सारित्रचुडामणिशुद्धक्रियायोगिगच्छाऽधिपतिश्रीमत्सुखसागरगुरुचरणकमलेभ्यो नमः ॥
श्रीहेमविजयगणिकृत ॥ श्री कस्तूरीप्रकरणम् ॥
(भूगा-यय लाषान्तर युत.)
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम्.) कस्तूरीप्रकरः कृपाकमलदृग्गल्लस्थले षट्पदव्रातः सातसरोजसुंदररसे खड्गः स्मरध्वंसने । कल्याणद्रुमसेचने घनचयो लावण्यवल्ल्यंकुरः, केशानां निचयः पुनातु भुवनं श्रीनाभिसूनोलसन् ॥१॥
मर्थ. या३पी भगवायनीन (स्त्री) 1 S५२ કસ્તુરીના સમૂહ સમાન, સુખરૂપી કમળના સુંદર રસપ્રત્યે

Page #24

ભ્રમરેના સમૂહ તુલ્ય, કામદેવને નાશ કરવામાં મગ્ન સમાન, કલ્યાણરૂપી વૃક્ષને સિંચવામાં વરસાદના સમૂહ સરખે, તથા લાવણ્યરૂપી વેલડીના અંકુશ તુલ્ય, એ શ્રીરૂષભદેવ પ્રભુને ઉદ્ઘસાયમાન થતા કેશને સમડ જગને પવિત્ર કરે? (પ્રભુએ દીક્ષા લેતી વેળાએ લેચ કરતાં થકા ની પ્રેરણાથી જે કેશ મસ્તકના પાછલા વિભાગમાં બાકી રાખ્યા હતા, તેની અપેક્ષાથી કવિની આ ઉàક્ષા છે.) वाग्देवीवरवित्तवित्तपतयः कारुण्यपण्यापण,
प्रावीण्यप्रसिताः प्रसत्तिपटवस्त संतु संतो मयि । आमोदः सरसीरुहामिव मरुत्पूरैः प्रथां प्राप्यते,
૧૬
૧૮ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૭ वाचा विश्वसभासु यजडभुवामप्युल्लसद्भिगुणः ॥२॥
અર્થ-સરસ્વતી દેવીના વરદાનરૂપી ધનથી કુબેર સમાન થએલા, તથા દયારૂપી કરિયાણાની દુકાન ચલાવવાને પ્રવિણ બનેલા, એવા સંતપુરૂષે હારા પ્રત્યે પ્રસન્ન આશયવાળા યાએ? કેમકે, જળથી ઉત્પન્ન થતાં કમળની સુગંધિ જગમાં જેમ ઉદ્યસાયમાન થતા પવનના સમૂહથી ફેલાવે પામે છે, તેમ તે આનન્દ્રિત સંતપુરુષેથી મૂર્ખાએ કહેલી વાણીને પણ ગુણ જગતમાં ફેલાવે પામે છે.

Page #25

( રૂ )
( ધ્રુવિકન્વિતવૃત્તમ્ )
૧
૩ ૨
૫
૪
अमृतमन्धिसुता च दृशोः सतां,
19
૧૦
૬
वसति चेतसि निश्चय एष नः ।
૧૪
૧૫ ૧૬ ૧૩
विबुधता पुरुषोत्तमतापि यत्,
૧ ૨
૧૭ - ૧૩
स्थितिमुपैति नरे तदुरीकृते ॥ ३ ॥
અર્થ:-અમારા એવા નિશ્ચય છે કે, સ ંત પુરૂષાની દ્રષ્ટિમાં અમૃત રહેલું છે; તથા તેમના મનમાં લક્ષ્મી રહેલી છે; કેમકે, તેમની સમીપમાં રહેવાથી માણસમાં પડિતપણુ ( દેવપગૢ ) તથા પુષ।ત્તમપણું ( શ્રી કૃષ્ણપણું ) સ્થિતિને
પામે છે.
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
૨ ક
× ૬
૫
सौरभ्यादिव सुनमोदनमिव स्वादप्रसादादिह,
. ૯
9
૧૦
૧૧
2
स्निग्धत्वादिव गोरसं पिकयुवा सोत्कंठकंठादिव ।
૧૩
૧૪ ૧૫
૧
૧૭ ૧૮
वाजिराजि (?) जवादिवौषधरसो दुर्व्याधिरोधादिव,
૨૪ ૨૫
.
૨૨
૨૩
૨૧
श्लाघामेति जनो जनेषु नितरां पुण्यप्रभावोदयात् ॥४॥ અર્થ:---પુષ્પ જેમ સુગ ંધિમાંથી, ભાત જેમ સ્વાદિષ્ટપણાથી, બારસ જેમ સ્નિગ્ધપણાથી, કોયલ જેમ મધુર કંઠથી,

Page #26

અશ્વની શ્રેણી જેમ વેગથી, તથા ઓરિસ જેમ દુષ્ટ રાબના નાશથી પ્રશંસાને પામે છે, તેમ આ જગમાં માણસ પણ પુણ્યપ્રભાવના ઉદયથી મનુષ્યમાં પ્રશંસા પામે છે.
तोयैरेव पयोमुचां भवति यतीरंध्रनीरं सरः, ૧૧ ૧૨ ૧૦ , ૧૫ ૮ ૯ ૧૩ पादेरेव नभोमणेर्भवति यल्लोकः सदालोकवान् । ૧૮ ૧૯ ૨૧ तैलरेव भवेदभंगुरतरज्योतिर्मणिः सद्मनः, ૨૫ ૨૬ ૨૮
૨૭ ૨૪૨૩ ૨૨ पुण्यैरेव भवेदभंगविभवभ्राजिष्णुरात्मात्र तत् ॥५॥
અર્થ-જેમ વરસાદના પાણીથી જ તળાવ સંપૂર્ણ પાણીવાળું થાય છે, તથા સૂર્યના કારણે થીજ જેમ આ જગત્ નિરંતર પ્રકાશિત થાય છે, અને તેલથીજ જેમ દીપક ઘરપ્રત્યે અખંડ કાંતિથી દેદીપ્યમાન થાય છે, તેમ આ જગતમાં આત્મા પણ પુણ્યદયથી જ અભગ વૈભવે યુક્ત શોભાવાળે થાય છે.
| (gવચિતવૃત્ત.) न बहुधर्मविनिर्मितिकमठे,
मनुजजन्मनि यः सुकृतं कृतम् । गृह युषि तरधनैः स्थितं,
त्रिदशशाखिनि वांछितदायिनि ॥ ६ ॥

Page #27

_૨૧ ૧૯
૨૨, ૨૦
૨૪
૭
અર્થ:-બધપરધા માટે એગ્ય એ આ મનુષ્ય જન્મ પામીનેં પણ જેઓએ સુકૃત કાર્ય નથી કર્યું, તેઓએ વાંછિત અર્થ આપનાર એવું ક૯પવૃક્ષ પિતાને ઘેર પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ નિધન રહેવા જેવું કર્યું છે.
( વિશોહિતવૃત્તમ ) भोज्ये निर्जरराजभोज्यमधुरे हालाहलोऽक्षेपि तै-, दुग्धे स्निग्धरसे रसेन निदधे तैरालनालं जलम् । क्षिप्तोच्चैः शिशिरे च चंदनरसे तैरात्मगुप्ता जडै , यैर्धर्मेऽनवधानता प्रविदधे स्वर्गापवर्गप्रदे ॥७॥
અર્થ-જેઓએ સ્વર્ગ અને મોક્ષ આપનારા એવા ધર્મમાં પ્રમાદ કર્યો છે, તેઓએ નિશે ઈન્દ્રને જમવા લાયક એવા મધુર ભેજનમાં ઝેર નાંખ્યું છે, અને સ્નિગ્ધ રસવાળા દુધમાં સ્વાદની ઈચ્છાથી કાંજીનું પાણું રેડયું છે. તથા તે મુર્ખાઓએ ઠંડા ચંદન રસમાં ઉચે પ્રકારે કંચનું ફળ નાખેલું છે, એટલે ચંદન જેવા ઉત્તમ શાન્તિદાયક પદાર્થમાં કવચ જે અશક્તિદાતા પદાર્થ મેળવે છે. सालं स्वर्गसदां छिनत्ति समिधे चूर्णाय चिंतामणि, वह्नौ प्रक्षिपति क्षिणोनि तरणीमेकम्य शंकोः कृते ।
૧૧
૧૦
૧૨ : ૯
૧૩

Page #28

- ૨
दत्ते देवगवीं स गर्दभवधुग्राहाय गर्दागृह, यः संसारसुग्वाय मन्त्रितशिवं धर्म पुमानुज्झति ॥८॥
અર્થ:-નિંદાને પાત્ર એ જે માણસ આ સંસારના સુખ માટે મેક્ષ આપનાર એવા ધર્મનો ત્યાગ કરે છે, તે માણસ બળતણ બાળવાનાં લાકડાં માટે કપવૃક્ષને છેદે છે, સ્વ૫ ચુનાની ખાતર ચિંતામણિ રત્નને અગ્નિમાં નાંખે છે; એક ખીલાને અર્થે નાવડીને નાશ કરે છે, તથા ગધેડી ગ્રહણ કરવા માટે કામધેનુને આપી દે છે.
भूयांसः प्रमदाकटाक्षविशिखैविडाः स्मरासंगिनः संत्येके च सहस्रशः श्रितधनाः सक्षोभलोभाकुलाः। ૧૧ ૧૨ ૧૦ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૪ एतद्दाननिदानमत्र सुकृतं मत्वा सृजति त्रिधा
૨૦ ૧૯ ૨ ૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૬
येऽत्यर्थ पुरुषार्थमन्यमनिशं ते केऽप्यनरेनराः ॥९॥
અર્થ:-આ જગમાં યુવાન સ્ત્રીઓનાં કટારૂપી બાથી વિધાએલા, અને કામમાં આસક્ત થએલા ઘણા માણસે છે, તેમજ શૈભયુક્ત લેભમાં આકુળ વ્યાકુળ બનેલા પણ હજારો માણસ છે. પરંતુ તે બન્નેનું કામ અને ધનનું) કારણભૂત સુકૃત છે, એવું જાણીને જે માણસ

Page #29

૧૩
૧૪ ૧ ૬ ૧૭
૧૫
મન, વાણી અને કાયાવડે ધર્મનું સેવન કરે છે એવા તે અતિવિરલા જ હોય છે.
( રાષ્ટ્રવૃત્તિમ) मणिरिव रजःपुंजे कुंजे वनेचरगह्वरे, ૬ ૭
૧૧ ૧૦ ૯ ૧૨ पुरमिव तरुच्छायानच्छामराविव निस्त जडिमकुसुमारामे ग्रामे सभेव वचस्विनां, ૨૨ ૨૩ ૧૯
૨૧ ૨૦ ૨૪ कथमपि भवे लेशावेशे मतिः शुचिराप्यते॥१०॥ અર્થ:-ઘળના ઢગલામાં જેમ મણિ, વરચર પ્રાણુઓથી અતિભયંકર બનેલા વનકુંજમાં જેમ નગર, વૃક્ષવિનાના મરૂદેશમાં જેમ ઉત્તમ વૃક્ષની ભરાવાદાર છાયા, તેમજ મૂખોખરૂપ પુણેને ઉત્પન્ન કરવામાં બગીચા સમાન નાના ગામડા ગામમાં જેમ વિદ્વાનની સભા દુર્લભ છે, તેમ કલેશના આવેશરૂપ એવા આ સંસારમાં પ્રાણીઓને શુદ્ધ બુદ્ધિ પણ દુર્લભ છે.
( રામrણ સાર–ાયિક તવૃત્તમ ) दानाचं सुकृतं कषायविजयं पूजां च पितोगुरो-,
૧૧ ૧૨ ૧૪ देवानां विनयं यं पिशुनतात्यागं सतां संगतिम् ।
૧૬ हृच्छुडिं व्यसनक्षतींद्रियदमाऽहिंसादिधर्मान गुणान् ,
૧૯
૨૦

Page #30

૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૩ ૨૫ ૧ ? . .. 9 वराग्यं च विदग्यतां च कुरु वेड्रोक्तं विमुक्ति मनः॥??
અર્થ-ડે પ્રાણી? જે મેલ ભેગવવાનું હારું મન હૈયતે દાનાદિક પુણ્યનાં કાર્ય, કષાયને જય, માતપિતા, ગુરૂ અને દેવની પૂજા, વિનય, ન્યાય, ચુગલીને ત્યાગ, ઉમ માણસની સબત, હદયની શુદ્ધતા, દુવ્યસનોનો ત્યાગ. ઈન્દ્રિને દમવાપણું, દયાદિક ધર્મ, ગુણ, વેરાગ્ય તથા ચતુરાઈને તું ધારણકર ?
રાજા. ૧૩ ૧૦ ૧૧ ૯ ૧ ૯ ૧૮ ૧૮ त कौमुदीमिव शशी सूते च पूतात्मता-, ૧૫ ૧૭ ૨૪ ૨૩ ૨૬
૨૦ ૨૨ तिमानिवावति सुग्धं तोयं तडित्वानिव ।
9 ૨૮ चातुर्य च चिनोति यौवनवयः सौभाग्यशोभामिव, क्षेत्रे वीजमिवानवे विनिहितं पात्रे धनं धीधनैः ॥१२॥
અર્થ:-બુદ્ધિરૂપી ધનવાળા માણસેએ ઉત્તમ ક્ષેત્રમાં વાવેલા બીજની માફક પવિત્ર સુપાત્ર પ્રત્યે દીધેલું દાન, ચન્દ્ર જેમ ચાંદનીને તેમ કર્તિને પિષે છે, સૂર્ય જેમ ઉદ્યોતને તેમ પવિત્ર આત્મપણાને ઉત્પન્ન કરે છે, વરસાદ જેમ પાણને તેમ સુખને આપે છે, તથા વનવય જે મા
ની શોભાને તેમ ચતુરાઈને એકઠી કરે છે.

Page #31

૧૦ ૧૩ ૧૫ ૮
૧૪
૨૧ ૨૩
૨૨ ૧૬
૨૫ ૨૯ ૩૧
૩૨ ૩૦
ये शीलं परिशीलयति ललितं ते संति भूयस्तरा,
૧૧ ૧૨ ૯ स्तप्यते ननु ये सुदुस्तरतपस्ते संति चानेकशः।
૧૮ ૧૭ ૧૯ ૨૦ ते संति प्रचुराश्च भासुरतरं ये भावमाबिभ्रते, ૨૪ ૨૭ ये दानं वितरति भूरि करिवत्त केचिदेवावनौ ॥१३॥
અર્થ:-જેઓ મનહર શીયળને પાળે છે, તેવા આ પૃથ્વીમાં ઘણા છે, તથા જેઓ આકરા તપને તપે છે, તેવા પણ અનેક છે, તેમજ જેઓ દેદીપ્યમાન ભાવને ધારણ કરે છે, તેવા પણ ઘણા છે, પરંતુ જેઓ હસ્તિની માફક ઘણું દાન આપે છે, તેવા વિરલા જ હોય છે. संजातात्मजमंभवादिव महादेवीप्रसादादिव, प्राप्तैश्चयपदादिव स्थिरतरश्रीभोगयोगादिव ।
૧૫ ૧૬ ૨૦ ૧૮ ૧૯ ૧૭ लब्धखणरसायनादिव सदा संगादिव प्रेयसां, देहीत्यक्षरयोः श्रुतेरपि भवेद्दाताऽवदाताऽऽननः॥१४॥
અર્થ:-દાતાર માણસ દ (હને આપો) એવી રીતના બે અક્ષરો સાંભળવાથી પણ જાણે (પિતાને ઘેર) પુત્રને જન્મ થયો હોય નહિ! જાણે ઐશ્વર્યપદ્ધી મળી હોય નહિ! જાણે સ્થિર લમીના ભાગને વેગ મળ્યું હોય
૯
૧૦
૧ ૩
૨૧

Page #32

( ૬ )
નહિ ! જાણે સુવર્ણ રસાયણ મળ્યું હોય નહિ ! તેમજ જાણે સ્નેહીઓના સમાગમ થયા હોય નહિ ! તેવી રીતે તે પ્રફુલ્લિત મુખવાળા થાય છે.
૧
૩
ર
૫ ૪
धैर्ये धावतु दृरतः प्रविशतु ध्यानं च धूमध्वजे,
૧૨
૧૦
૬ ૧
ૐ
शौर्य जर्जरतां प्रयातु पटुता दुष्टाटवीं टीकताम् ।
૧૪
૧૫ ૧૬
૧૮ ૧૩ ૧૯ ૨૦
૧૩
रूपं कूपमुपैतु मूर्च्छतु मतिर्वशोऽपि विध्वंसतां,
૨૨ ૨૩ ૨૪
२७ ૨૦ ૨૯
૨૬ ૨૫
त्यागस्तिष्ठतु येन सर्वमचिरात्प्रादुर्भवेदप्यसत् ॥ १५ ॥ અર્થ:-ધૈર્યતા ભલે દૂર જા ? ધ્યાન ભલે અગ્નિમાં પડા ? શોર્યતા ભલે જતિ થાએ ? ચતુરાઇ ભલે ભયંકર જંગલમાં ચાલી જા ? રૂપ ભલે કુવામાં જાઈ પડી ? તિ ભલે મૂર્છા પામે ? વશ ભલે નાશ પામેા ? પરન્તુ ફક્ત એક “ દાન કાયમ રહેા ? કારણકે જે દાનથી અ તા એવા પણ સમગ્ર પદાર્થો તુર્ત પ્રગટ થાય છે.
""
B
૧
૪ ૩
काव्यं काव्यकलाकलापकुशलान् गीतं च गीतप्रियान्
ૐ
G
૧૦
स्मेराक्षी स्मरघस्मरार्तिविधुरान् वार्ता च वार्तारितान् ।
૧ ૫
પ
૧૨ ૧૩ ૧૩
૧૪
१७ ૧૬
चातुर्यं च चिरं विचारचतुराँस्तृमोति दानं पुनः,
૧૮ ૧૯ ૨૦
૨૫
૨૨
૨૬
૨૧ ૨૩ ૧૪
सर्वेभ्योऽप्यधिकं जगति युगपत्प्रीणाति यत्त्रीज्यपि॥१६

Page #33

૧૧
અર્થ-કાવ્યની કળાના સમૂહમાં કુશળ થએલાઓને કાવ્ય ખુશી કરે છે, ગીત જેઓને પ્રિય છે. તેઓને ગીત ખુશી કરે છે, કામદે ના તાપના પીડાથી વ્યાકુળ થએલાઓને પ્રફુલ્લિત લાશનવાળી સ્ત્રી ખુશી કરે છે, કથાના રસીઆઓને કથા ખુશી કરે છે, વિચારવંત માણસને ચતુરાઈ ખુશી કરે છે, પરંતુ તે સર્વેથી દાન અધિક છે, કારણકે તે એક સાથે જ ત્રણે જગતને પણ ખુશી કરે છે.
રોજીર.' शीलादेव भवंति मानवममत्संपत्तयः पत्तयः શીરાવ મુવિ રતિ રકિરવા વીરા ૧૪ ૧૫ ૧૭ ૧૬ शीलादेव पतंति पादपुरतः सच्छक्तयः शक्तयः, ૨૦ ૨૧ ૨૩ ૨૨ ૧૮ शीलादेव पुनंति पाणिपुटकं सवर्द्धयः सिद्धयः ॥१७॥
અર્થ શી પળથીજ મનુષ્ય તથા દેવતાઓની સંપદાઓ તેમજ નોકર ચાકર વિગેરે મળે છે, તથા શીયળથીજ ચન્દ્ર સમાન કુરાયમાન્ ઉજવળ કીર્તિ પૃથ્વીમાં ફેલાય છે, વળી શિયળથીજ સમગ્ર ઉત્તમ પ્રકારની શક્તિઓ આવીને પગે પડે છે, તેમ શીયળથીજ સઘળી રદ્ધિઓ અને સિદ્ધિઓ હસ્તપુટને પવિત્ર કરે છે, અર્થાત્ હસ્તકમળમાં પ્રાપ્ત થાય છે. वाल्लभ्यं वितनोति यच्छति यशः पुष्णाति पुण्यप्रथां,

Page #34

सौंदर्य सृजति प्रभा प्रथयात श्रेयःश्रियं सिंचति । मीणाति प्रभुतां धिनोति च धृति सुते सुरीकःस्थिति,
-
૨
कैवल्यं करसात्करोति सुभगं शीलं नृणां शीलितम् ॥
અથ–સારી રીતે પાળેલું શીયળ માણસેના પ્રેમને વિસ્તારે છે, યશને અર્પણ કરે છે, પવિત્ર કીર્તિને પુષ્ટ કરે છે, કલ્યાણની શોભાને સિચે છે, ઐશ્વર્યપણું સમર્પે છે, ધેર્યતાને આપે છે, દેવલેકની સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરે છે, તથા કેવળજ્ઞાનને તે હાથે હાથ આપે છે. ૮ . ૯ ૧૦ ૧૩
૧૧ ૧૨ तावदयालबलं च केसरिकुलं तावत्क्रुधा व्याकुलं
૧૪ ૧૫ ૨૧ ૧૬ ૨૦ ૧૭ ૧૮ ૧૯ तावद्भोगिभयं जलं च जलधेस्तावद् भृशं भीषणम् ।
૨૪ ૨૫ ૨૭ ૨૬ ताबच्चामयचौरबंधरणभीस्तावल्लसंत्यग्नयो, पावन्नेति जगज्जयी हृदि महान् श्रीशीलमंत्राधिपः॥
અર્થ-સમગ્ર જગને પણ જીતનારે એ શીયળરૂપી મહાન મંત્રધિરાજ યાવત્ પર્યત હૃદયકમળમાં આવ્યું નથી, તાવપતજ મદોન્મત્ત હસ્તિન, ક્રોધાતુર કેશરી સિંહને, ભયંકર સપને, સમુદ્રના પાણુને, રેગન, ચેરને, બંધન, રણસંગ્રામનો તથા અગ્નિને ભય પ્રાણીઓને હોય છે.
૨ ૨ ૨૩

Page #35

( ૨ )
७
77
૧૦
यस्ता तेन कुलप्रशस्तिरमला शीतयुते मंडले,
૧૨ ૧૨
↑ ૬
૧૭ ૧૮
૧૪ ૧૫
भ्राम्यैस्तेन नभस्वतां सहचरश्चक्रे स्वकीर्तेर्भरः ।
૨૩
૨૦ ૨૫
૨૨ ૨૧ ૨૪ ૧૯
तेनालेवि निजाभिधानमनघं बिंबे च रोचिष्मतः काम कामितकामकामकलशं यः शीलमासे ते ॥२०॥
૪
૧ ૧
૩
+
અ:-ઇચ્છિત અર્થને આપવામાં કામકુંભ સમાન શિ યા જે માણસે સારીરીતે સેવેલું છે, તેણે પોતાના કુળની નિર્મળ પ્રશસ્તિ ચંદ્રમડળમાં દાખલ કરેલી છે, તથા તેણે પોતાની કીર્તિના સમૂહને વાયુના સાબતી બનાવી તેના સાથે ફેલાતા કર્યાં છે, તેમજ તેણે પોતાનું નિર્મળ નામ સૂર્યના ખિખમાં લખ્યું છે; એમ જાણવું.
૧૧
વ
12
૧૦
न स्वर्भोज्यमिव त्यजति वदनात् खर्योषितस्तद्यशो,
૧
૧૯૨૦
૧૫
૧૪ ૧૬ ૧૩ ૧૭ ૧૮
नैवोज्झति तदहिरेणुममरा मौलेश्च मालामिव ।
૨૭
૨૨
૨૪ ૨૫
૨૩
सिद्धध्यानमिवोद्वहंति हृदये तन्नाम योगीश्वराः,
૩
૪
૧
૨.
शीलालंकृतिमंग संगतिमतों ये जंतवः कुर्वते ॥ २१ ॥
અ:- પ્રાણીએ શીયળરૂપી આભૂષણને અંગપર ધારણ કરે છે, તેના યશને દેવાંગનાએ દિવ્ય ભાજનની માફક પેાતાના મુખથી જરામાત્ર પણ દૂર કરતીજ નથી,

Page #36

( ?? )
સ્થા તેના ચરણનીરજને દેવા મુકુટની માળાની માફક ત્યજતાજ નથી, તેમજ તેના નામને ચેાગીશ્વરા સિદ્ધના ધ્યાનની માફ્ક હૃદયમાં ધારણ કરે છે.
तपोद्वार.
૬
૪ ૫
૧.
नो भूयाज्ज्वलनैर्विना रसवतीपाको यथा कर्हिचित्
૧૫
૧૨
૧૦ ૧૩ ૪ ૧ ૩
संजायेत यथा विना मृदुमृदां पिंडं न कुंभः कचित् ।
૧૬
२७
૧૮
૧૯ २०
૨૧ ૨૨ ૨૩ ૧૬
तंतूनां निचयादिना सुवसनं न स्याद्यथा जातुचि
३० ૩૧ ૨૯
૨૬ ૨૪
૨૫
नोत्पद्येत विनोत्कटेन तपसा नाशस्तथा कर्मणाम् ||२२|| અ:-જેમ અગ્નિ સિવાય રસોઈના પાક કોઈપણ સમયે થતા નથી, તથા જેમ કમળ માટીના પિંડ વિના કોઈપણ વખતે ઘડા બની શક્તો નથી, અને સૂતરના તાંતણાઓના સમૂસિવાય જેમકોઇપણ વેળાએ ઉત્તમ વત્ર બની શકતું નથી, તેમ આકરા તપ સિવાય કર્મીના નાશ પણ થઇ શકતા નથી.
( માહિનીવૃત્તમૂ )
૧
कुशलकमलस्ररं शीलसालां पूरं, विषयविहगपाशं क्लेशवलीहुताशम् ।
૪
मदनमुखपिधानं स्वर्गमार्गकर्यानं, aar शिवनदान तो निर्निदानम् ॥ २३ ॥
૧૦
७
-

Page #37

અર્થ – પ્રાણુઓ? કુશળરૂપી કમળને પ્રફુલ્લિત કરવામાં સૂર્યસમાન, શીયળરૂપી વૃક્ષને વધારવામાં પાણીના સમૂડ તુલ્ય, વિષયરૂપી પક્ષને પકડવામાં પાશ સરખું, કલેશરૂપી વેલડીને બાળવામાં અગ્નિબરબર, કામદેવના મુખને આછાદિત કરનારું, સ્વમાર્ગ ગમનકરવામાં વાહન તુલ્ય, તથા ક્ષના કારણરૂપ એવું તપ, તમે નિયાણરહિત કરે ? •
( પતતિસ્ત્રાવૃત્તમ) मार्ग मनोरममपास्य यथाभिलाष,
मक्षद्विषु विचरत्सु तपः सृणिः स्यात् । तत्तद्दमाय महनीयपदप्रदाय,
तस्मिन् यतध्वमपहाय रसेषु मूच्छाम् ॥२४॥ અર્થ-જ્યારે ઇન્દ્રિરૂપી હસ્તિઓ સન્માને ત્યજીને સ્વેચ્છાચારી બની જેમ તેમ ચાલે છે, ત્યારે તેઓને કબજામાં લાવવા માટે તપ, અંકુશરૂપ થાય છે, માટે મોક્ષપદ આપનારા એવા તે ઈન્દ્રિઓના દમન માટે પ્રત્યની મૂછનો ત્યાગ કરીને તે તપને વિષે પ્રયત્ન કરે?
૧ ૦
૧૨.
नाय
(वानमिव वार्धिमिवाब्धिपत्न्यो, .
૮ ૯ ૧૨ ૧૩ ૧૧ ૧૦ विद्या विनीतमिव भानुमिवाँशवश्च ।

Page #38

૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૯ ૨૦ ૧૮ ૧૭ वल्ल्यः क्षमारुहमिवेंदुमिवोडवश्व,
૨૧ ૨૪ ૨૨ ૨૩ सल्लन्धयः समुपयांति तपश्चरंतम् ।।२।। અર્થ:-યુવાન પુરૂષપ્રત્યે જેમ સ્ત્રીઓ, સમુદ્ર પ્રત્યે જેમ નદોએ, વિનયવંત પ્રત્યે જેમ વિદ્યા, સૂર્યપ્રત્યે જેમ કીરણે, વૃક્ષપ્રત્યે જેમ વેલડીઓ, તથા ચપ્રત્યે જેમ તારાઓ, તમજ તપના કરનારા માણસને ઉત્તમ પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
क्षारैरिवांबरमपां प्रकरैरिवांगं,
ક ૧૦ ૯ ૧૧૧૩ ૧૨ शाणरिवास्त्रमनलैरिव जातरूपम् । भूर्मार्जनेरिव च नेत्रमिवांजनश्च, ૪ ૨૫
૨૬ ૨૨ नैर्मल्यमावहति तीव्रतपोभिरात्मा ॥ २६ ॥ અર્થ-બારથી જેમ વઝ, પાણીના સમૂહથી જેમ અંગ, સરાણુથી જેમ શસ્ત્ર, અગ્નિથી જેમ સુવર્ણ, માર્જનથી જેમ જમીન, તથા અંજનથી જેમ નેત્ર, તેમ તીવ્રતાથી આત્મા નિમળ થાય છે.
( માવદર-શાસ્ત્રવિણતિવૃત્ત ) दत्त येन विना घनऽपि हि धने स्यादुस्सहस्तह यय,
એને નિખાર ને મોક્ષ

Page #39

(20)
૧
૧
૧૭
× ૧ ૨૦
तसे थेन विना च दुस्तर तपःस्तोमे च कार्योदयः,
૩૧
૨.
૨૩
૨૭
૨૫
૨૬ ૨૪ ૨૯ ૩૦
कार्यस्तत्फलमिच्छुभिः शुभतरं भावेऽत्र भव्यैर्लयः ॥
:-જે સાવિવના ઘણા ધનનું દાન દેવાથી પણ તે દુ:ખેકરી સહન કરી શકાય એવું નકામું ખરચ થાય છે, તથા તે ભાવ સિવાય ઇચ્છિત અને નિર્મળ એવુ' શીયળ પાળવાથી પણ કેવળ ભાગેાનાજ ક્ષય થાય છે, તેમજ ભાવવિના આકરા તપના સમૂહ કરવાથી પણ કેવળ દુર્બળપણાનેાજ ઉદ્દય થાય છે, માટે એવી રીતના અત્યંત શુભ ભાવમાં તે તે કાર્યોના ફળની ઇચ્છાવાળા ભવ્ય લેાકાએ આસક્તપણું કરવું.
*
૨
૩
૧
3 ૬ ૫'
श्रीहर्निं ददतामुपैति दधतां शीलं च भोगक्षयः,
૧ ૨
૧ ૧ ૧૦ ૯
૧૩ ૧૪
૧૬
૧૫
संक्लेशः सृजतां तपश्च पठतां कंठे भवेत् कुंठता ।
૧૯
૧૮ ૧૭
ta
૨૩ ૨૧
૨૨
पूज्यानां नमतां च मानमथनं दु खं वृतं बिभ्रतां,
૨૬૨૫૩૧ ૩૦
૩ર. ૨૭
૨૪ ૨૯
मत्वैवं न कथं करोषि सुकरे भावे मनस्विन् ! मनः ॥ २८ ॥
અ:-દાન દેવાથી લક્ષ્મીની હાનિ થાય છે, શીયળ પાળવાથી ભાગના ક્ષય થાય છે, તપ કરવાથી કલેશ થાય છે. ભણવાથી કોષ થાય છે, નમન કરતા પૂજ્ગ્યાના માનની હાની થાય છે, તેમજ વૃત ધારણ કરવાથી દુ:ખ થાય છે.

Page #40

- ૧૩
૨૦ ૧૦ ૨૧ ૨૮ ૨૭
એવું માનીને પણ હે મનસ્વિન? (હેબુદ્ધિમાન ?) તું ઉત્તમ લાવમાં મનને કેમ જોડતા નથી? नौरेणेव सरः सरोरुहमिवामोदेन शीतांशुना,
૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૪ ૧૫ *तुंगीवांबुजबंधुनेव दिवसः कुंभीव दानांवुना। ૬૬ ૧૮ ૧૭ पुत्रे व कुलं कुरंगनयना भत्रैव धत्ते श्रियं,
૬ ૨૪ भावेन प्रचुरापि पुण्यपटुता-प्रोल्लासमीता क्रिया॥२९॥
અર્થ -જળથી જેમ સરોવર, સુગંધિથી જેમ કમળ, ચન્દ્રથી જેમ રાત્રિ, સૂથી જેમ દિવસ, મદથી જેમ હસ્તિ, પુત્રથી જેમ કુળ, તથા ભરતારથી જેમ સ્ત્રી શાભાને ધારણ કરે છે તેમ ઘણું એવી પણ કિયાભાવથી પુણ્યની પટુતાના પ્રદ્યાસને પ્રાપ્ત થઈ છતી લક્ષ્મીને ધારણ કરે છે
૨૫
૨૨ ૨૩
૨ ૩
कैश्चिदानमदायि शीलममलं चापालि कैश्चित्तपः૧૦૯ ૧૧ ૧૬ ૧૬ ૧૨ ૧૫ ૧૩ कष्टं कैश्चिद धाय्यकारि विपिने कैश्चिन्निवासोऽनिशम् ।
૧૭ ૧૮ ૧૭, ૨૧ ૨૨ ૨૦ ૨૪ कैश्चियानमधारि कैश्चिदनघश्चापूजि देवव्रजो, ૨૭ ૨૭ ૨૯૧ ૨૫ ૩Q ૩૨ - - ૩૩ . यत्तेषां फलमापि चापरनरैस्तद्भावविस्फुर्जितम् ॥३०॥
* શિથિનો નિશા નિ, રથમા સુતા તો इति नामनिधानम्.

Page #41

(૩૧) અર્થ-કેટલાકોએ દાન દીધું, કેટલાકએ નિર્મળ શિયળ પાળ્યું, કેટલાકેએ તપનું કષ્ટ સહન કર્યું, કેઈકે નિરંતર વનમાં વાસ કર્યો, કેઈક એ ધ્યાન ધર્યું, તથા કેટલાક નિર્મળ દેવ સમૂહને પૂજે, પરંતુ તે સમગ્રનું ફળ ભાવ યુક્ત બીજાઓને મળ્યું; માટે તેમાં ભાવનું પ્રાબલ્ય જાણવું.
( પતતિવૃત્તમ)
सिद्धांजनं जनितयोगिजनप्रभावं,
भावं वदति विदुषां निवहा नवीनम् । सिद्धो भवेन्मनसि संनिहिते यदस्मिन्,
पश्यन् जगति मनुजो जगतामदृश्यः ॥३१॥ અર્થ -ગીજને પ્રત્યે ઉત્પન્ન કરેલા પ્રભાવને પંડિતજને નવીન પ્રકારનું સિદ્ધાંજન કહે છે, કેમકે તે ભાવરૂપી સિદ્ધાંજનને મનમાં ધારણ કરવાથી મનુષ્ય સિદ્ધ થઈ ત્રણે લેઓને જેતે થકે પતે તે ત્રણે લોકેથી અદ્રશ્ય થાય છે.
સાધારણ અંજન તે આંખમાં ધારણ કરાય છે, પરંતુ ભાવરૂપી અંજન તો હૃદયમાં ધારણ કરવાથી અદ્રશ્ય રહીને જગતને જોવાય છે માટે તે આશ્ચર્યકારક સિદ્ધાંજન છે, "

Page #42

१०
१६
(२०)
क्रोधद्वार. स्कंधो युद्धमहीरुहस्य कुमतेः सौधो निबंधोऽहसां योधो दुर्नयभूपतेः कृतकृपारोधोऽप्रबोधो हृदाम् । व्याघो धर्ममृगे वधो धृतधियां गंधो विपद्वीरुधा,मंघो दुर्गतिपद्धतौ समुचितः क्रोधो विहातुं सताम् ॥३२॥
અર્થ-યુદ્ધરૂપી વૃક્ષના થડ સમાન, દુબુદ્ધના મહેલ તુલ્ય, પાપના કારણ સરખે, અન્યાયરૂપી રાજાના દ્ધા સમાન, દયાને અટકાવનાર, હૃદયને નહિ પ્રબંધકરનાર, ધર્મરૂપી મૃગલાને મારવામાં પારધિ તુલ્ય, ધૈર્ય અને બુદ્ધિને નાશ કરનાર, આપદારૂપી વૃક્ષોના ગંધ સમાન, તથા દુર્ગતિમાં પાડવાને અંધ બબર એવો કોઇ ઉત્તમ માણસોએ ત્યાગ કરવા લાયક છે,
(वसन्ततिलकावृत्तम् ) वायुर्यथा जलमुचां समिधां यथाग्निः,
सिंहो यथा करटिनां तमसा यथाकः । ૧૫ ૧૩ ૧૪ ૧૭ ૧૬ ૧૮ हस्ती यथावनिरुहां पयसां यथोष्णः, ____ २३ १६ २१ २२ २० शक्तस्तथा प्रशमनाय शमो रुषाणाम् ॥३३॥
૧૧ ૧૦ ૧૨

Page #43

( ૨ )
અર્થઃ–મેધનો નાશ કરવામાં જેમ વાયુ, કાષ્ટાના સહાર કરવામાં જેમ અગ્નિ, હસ્તિએને નાશ કરવામાં સિંહું, અંધકારના પ્રલય કરવામાં જેમ સૂર્ય, વૃક્ષાના સંહાર કરવામાં જેમ હસ્તિ, તથા પાણીના નાશ કરવામાં જેમ ગ્રીષ્મરૂતુ અળવાન છે, તેમ ક્રોધને સંહાર કરવામાં સમતા સમર્થ છે.
( શિલનિવૃત્તમ્ )
૩ ૪ ૨
દ
\{
तपःपूरं पाथमुचमिव मरुत्संहरति यः,
૧૦
૧૧
૧૨ ७
कृप. केलि मुस्तांकुरभिव वराहः खनति यः ।
૧૭ ૧
૧૪ ૧૬
૧૫
૧૯ ૧૩
सुहृद्भावं नाशं हिममिव पयोजं नयति यः,
૨૧ ૨૨
૨૦
૨૬ ૨૩
૨૪
૨૫
स कोप: साटोपः प्रविशति सतां चेतसि किमु । અર્થ:-પવન જેમ વરસાદને તેમ જે ક્રોધ તપના સમૂહુને હુરે છે, તથા વરાહ ( ભુંડ ) જેમ માથના અંકુરાને તેમ તે દયાની ક્રીડાને સમૂળ ઉખેડી નાખે છે, તથા હિમ જેમ કમળના તેમ તે મિત્રાચારીને નાશ કરે છે, એવા તે આટોપ સહિત કાપ, શું સજ્જનેના ચિત્તમાં પ્રવેશ કરી કરી શકે છે ? અર્થાત્ તે પ્રવેશ કરી શક્તા નથી.
“ગુરુવિટો મેધનામા, મુલ્લા મુક્ત મજિયામ' મુલ્યમઃ |

Page #44

( ૧૨ )
( ચાલૂરુવિદ્રોડિતવૃત્તમ્ )
૧૦૮
૧૯
७
ते धन्या अभिवंदनीयमिह तत्पादारविंददयं,
૧૧ ૧૩
૧૨
૧૬ ૧૫
૧૭ ૧૪
ते पात्रं सकलनियां जगति तत्कीर्तिर्नरीनर्ति च ।
૧૮
૨૨ ૨૦ ૨૧
૨૩
तन्माहात्म्यमसंनिर्भ सुरनरा सर्वेऽपि तत्किंकरा,
૨
૧
*
૩
૧
ये कोपद्विपसिंहशावसदृशं स्वांते शमं विभ्रति ॥ અર્થ:-? માણસે ક્રોધરૂપી હસ્તિને હણવામાં સિંહના અચ્ચા સમાન સમતાને મનમાં ધારણ કરે છે, તેને ધન્ય છે? તથા આ જગમાં તેએકના ખન્ને ચરણકમળે. વંદન કરવા લાયક છે; વળી તેઓ સમગ્ર લક્ષ્મીએના પાત્ર છે, તથા તેમની કીર્તિ આ જગમાં નૃત્ય કરેછે, તેમજ તેમનુ મહાત્મ્ય અતુલ્ય છે, તથા સમગ્ર દેવે અને મનુષ્યે તેમના ચારા થઇને રહે છે.
( અનુષ્ટુવૃત્તમ )
૫ ૩ ૪
૧
દ
नवन्हिर्नवः कोऽपि, कोपरूपः प्ररूपितः ।
૧૧ ૧૨.
૧૦
आंतरं यस्तपोवितं, भस्मसात्कुरुते क्षणात् ॥३६॥ અર્થ:-ક્રોધરૂપી દાવાનળ તે, કોઇક નવીન પ્રકારને જ ( અર્ષકારક ) જણાવેલે છે, કેમકે જે આન્તરીક તપરૂપ ધનને પણ ક્ષણવારમાં બાળીને ભસ્મ કરે છે.

Page #45

( ૨૩ )
માનદ્દાર-( રાષ્ટ્રષિીડિતવૃત્તણ્. )
૩
जातैश्वर्यबलश्रुतान्वयतपोरूपोपलव्धिश्रितं,
૨
૧
७
-~↓
गर्व सर्वगुणैकपर्वतपवि मात्मन् कृथाः सर्वथा ।
૧૨
૧૩ 1. ૧૧
G ૧૪
૧૫
संगं गच्छति यत्र यत्र यदसौ तत्तद्विनाशास्पदं,
૨૦
૧૯
X
૧૭
૧૬
૧૯
* प्रेत्य प्राणभृतो भवत्यभिमतप्राप्तिप्रहीणाः क्षणात् ॥ અર્થ:-હું આત્મા ? સમગ્ર ગુણેારૂપી પર્વતને ભેદવામાં વસમાન એવા જાતિમદ, અશ્વમ, ખળમદ, જ્ઞાનમદ, કુળમદ, તપમદ, તેમજ ધન વિગેરેની પ્રાપ્તિના મને તું સર્વથા પ્રકારે આચરીશ નહિ ? કેમકે, ઉપર જણાવેલી જે જે આખતામાં તે મને સંગ થાયછે, તે તે બાબતામાં પ્રાણીઆને અન્યભવમાં અનિષ્ટ પ્રાપ્ત થાય છે. અને એવી રીતે પેાતાને ઈષ્ટ જણાતી પ્રાપ્તિએથી તે ક્ષણવારમાં દૂર ખસી જાય છે, અર્થાત્ રહિત થાય છે.
( વસન્તતિાવૃત્તમ્ )
૧
औचित्यचारु चरितांबुज शीतपार्द, सत्कर्मकौशल कुचेलकठोरपादम् ।
..
''
‘ પ્રેત્વામુત્રમાંતરે ' જુસ્યમ: ||

Page #46

( ૨૦ )
૩
संसेव्यसेवनवनद्रुमसामयोनिं
"
પ્ર
मार्ने बिर्मुच सुकृतांबुधिकुंभयोनिम् ||३८|| અર્થ-આંચિત્યતારૂપ અનેહર આચરણુરૂપી સૂવિકાસિ કમળના સદ્ધાર કરવામાં ચન્દ્ર સમાન, તથા ઉત્તમ કાર્ડની કુળતારૂપી ચન્દ્રવિકાસિ કમળના નાશ કરવામાં સૂતુય, અને આચરવા લાયક કાર્યરૂપી વનવૃક્ષના પ્રલય કરવામ હસ્તિ ખરાખર, તેમજ પુણ્યરૂપી સમુદ્રને શેષવામાં અગસ્તિકૃષિ સમાન એવા માનને, હું પ્રાણી ? તું ત્યજી ? ( અનુવૃત્તમ )
ર
B
विपदां सद्म गर्योय, -मपूर्वः पर्वतः स्मृतः ।
૧૧
૪
૯ ૧૦
प्राप्नुवत्युर्द्धर्ना, यमारूढा अधोगतिम् ॥३९॥
અર્થ :-આપત્તિઓને સ્થાનભૂત એવા આ ગર્વક્ષી પર્વત તા કાઈ વિચિત્ર પ્રકારને છે, કેમકે ઉંચું મસ્તક રાખીને એટલે અડ રહીને તે પર્વત ઉપર ચઢેલા માણસે ઉલટી એટલે નીચી ગતિને પામે છે.
( રાતંજવિહિતવૃત્તમ )
પ
૧
दष्टो येन जना जहाति विनयप्राणान् प्रसिद्धिप्रदान,
9
૬.૦
reer franatara समीप संस्थीयते ।
૪

Page #47

ܪ
૬ ૧
૨ ૧૪ ૧૬
૧૭
यद्दष्टस्य च कीलुकीलितामिव उतब्धं वपुर्जायते,
२०
૨૧ ૨૨
૨૩ ૧૯ ૫
૧૪
दर्प सर्पमिवाति हिनं कस्तं स्पृशेत्कोविदः ॥ ४० ॥ અર્થ:“જે અભિમાનરૂપી નાગના ડસવાથી માણસ પેાતાને કીર્તિ આપનારા જિનયરૂપી પ્રાણાને ત્યજે છે, તથા જેના કરડવાથી વિવેક અને ન્યાયરૂપી પાતાની આંખેા અન્ય થઈ જાય છે, તેમજ જેના ડંખથી પેાતાનું શરીર જાણે ખીલામાં કીલિત થઇ ગયું હોય નRsિતેમ થઈ જાય છે, એવા સર્પ સમાન અતિ ઝેરથી ભયકર થએલા અહુંકારને કયા પંડિત માણસ સ્પર્શ કરે ? અથાત્ કાઈ નહિ,
૧૨
मायाद्वार - ( वसन्ततिलकावृतम् )
પ્
૩
૪
૬
કે
देवा इव विधार्य दुराशयां ये,
७
૧૪
..
૧૦
मीनानिवाखिलजनान् प्रतियंचयंति ।
૧૩
' દ્
दात्मा
सौहृदादमलकीर्तिलतापयोदा
૧ ૫ ૧૧ ૧૭
प्रपंचचतुरोऽचतुरैरवंचि ॥ ४१ ॥ અર્થ:-જે દુષ્ટ આશયથી કપટ કરીને બગલાએ જેમ માંછલાઓને ગે છે તેમ સમગ્ર જનાને ઠંગે છે, તે મૂર્ખાઓએ નિર્મળ કીર્તિરૂપી લતા પ્રત્યે વરસાદના પાણી સમાન મિત્રાથી પ્રપથમાં ચતુર એવા પેાતાના આત્માને ગ્યો છે.

Page #48

। २६)
૧૪
૧૫
૧૦
૧૧ ૧૨
मायामिमां कुटिलशीलविहारविज्ञा,
मन्यामहे हृदि भुजंगवधूं नवीनाम् । दष्टोऽनया स्मितसरोजसहोदरास्यो,
मोहं नयेद्यादितरान्मधुरंब्रुवाणः ॥ ४२ ॥ અર્થ ટિલ શીળના એટલે દુરાચારના વિહારમાં ચતુર એવી માયારૂપી સપિણને અમે હૃદયમાં વિચિત્ર પ્રકારની માનીએ છીએ, કેમકે જેનાથી ડંખાએલો માણસ વિકશ્વર થએલા કમળ સમાન મુખવાળો થયે તે, તથા મીઠાં મીઠાં વચને બેલતે છતે ઉલટો બીજાને મેહમાં નાખે છે.
. ( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम ) । विश्रंभं भुजगीव जीविततनुं व्याहंति या देहिनां, या सौहार्दमपाकरोति शुचिता स्पर्शोऽशुचीना मिव । या कौटिल्यकला कलामिव विधोःपुष्णाति पक्षः सित,स्ता निर्मोकमिवारगः क्षतगति मायां न को मुंचति ॥
અર્થ-સર્પિણી જેમ જીવિતને, તેમ માયા એટલે કપટ માણસેના વિશ્વાસને હણે છે, તથા અશુચિ પદને પર્શ જેમ પવિત્રતાને તેમ તે મિત્રાઈને દૂર કરે છે,
१४ १११८
૧૫

Page #49

( ૨૦ )
અને શુકલપક્ષ જેમ ચન્દ્રની કળાને તેમ તે કુટિલતાને એટલે વક્રપણાને પોષે છે; એવી શુભ ગતિને અટકાવનારી માયાને, સર્પ જેમ પેાતાની કાંચળીને છેડે છે. તેમ કાણુ છોડતા નથી ? અર્થાત્ સાધુજના છેડે છે.
૧
. ૩
૬ ૫
ये कौटिल्यकलाकलाप कुशलास्ते संत्यनेके क्षितौ,
૭
૧૦ ૧૧ ૧૨
<
ये हार्याजववर्य वीर्यसदनं ते केचिदेव ध्रुवम् ।
૧૬
૧૩ ૧૭ ૧૮
૧૪ ૧૫
लभ्यं हि पदे पदे फलभरैर्नम्रा दरिद्रद्रुमाः,
૨૨
૨૧
૨૦
૨૩
૨૪ ૨૫
संप्रीणन् भुवनानि पेशलफलैरल्पो हि कल्पद्रुमः ॥४४॥ અર્થ.-કપટની કળાના સમૂહમાં કુશળ એવાતા આ પૃથ્વીમાં અનેક લેાકેા છે, પણ મનેાહુર એવી આવતાના ઉત્તમ વીર્યના સ્થાનરૂપ તે વિલાજ હોયછે; કેમકે ફળોના સમૂહાથી નમેલાં તુચ્છ વૃક્ષે તે પગલે પગલે મળે છે, તથાપિ પાતાના ઉત્તમ કળાથી ત્રણે જગને ખુશી કરનાર કલ્પવૃક્ષ તો અલ્પજ હાય છે.
う
(અનુષ્ટુEત્તમ )
ર ૩
૪
૫
૩ ૧
उमाया इव मायायाः, संपर्क मुंच मुंच रे ।
૧૦ ૧૧ ૧૨
C
૧૩
૧૪
इश्वरोऽपि नरो नूनं, यत्संगाद् भीमतां भजेत् ॥ અર્થ: હે પ્રાણી ? પાર્વતીના સંગની માફક માયાને સંબ

Page #50

( ૮
તુ છેડીજ હૈ ? કેમકે જેના સંગથી (પક્ષે પાર્વતીના સંગથી) એશ્વર્યવાનને પણ (પક્ષે મહાદેવને પણ) ભયંકરપણું –ભીમપણુ ધારણ કરવું પડયું છે.
लोभद्वार- ( शार्दूलविक्रीडितवृतम् )
७
૬
૪ ૩
२
नाशं यो यशसां करोति रजसां व्रातोऽनिलानामिव,
૧૫
૧૪
૧૬
૧૨ ૧ ?
૧૦ ૧૩
श्रामं यो महसां तनोति वयसां पातः शराणामिव ।
૨૩ १७
૨૨
૨૪
૨. ૧૯
૧. ૨૧
शोभां यो वचसां हिनस्ति पयसां वृष्टिर्धनानामिव,
૨૫
२७
૨૬
२.८ 2
त्यक्त्वाकृत्य करींद्रकुंभशरभं लोभं शुभंयुभव ॥ ४६ ॥ અર્થ:- લાલ, પવનના સમૂહ જેમ રજના સમૂહને, તેમ યશના સમૂહના સંદ્ધાર કરે છે, તથા ખાણેાનું પડવું જેમ જીંદગાનીને, તેમ જે લેાલ પેાતાના તેજને ત્રાસ આપે છે, તેમજ મેઘની વૃષ્ટિ જેમ પાણીને ડાળી નાંખે છે, તેમ જે લાભ વચનની શાભાને નાશ કરે છે, તથા જે કરવા ચેાગ્ય કાર્યરૂપી હસ્તિના કુભસ્થળને ભેદવામાં અષ્ટાપદ નામના પશુ સમાન છે એવા લાબને ત્યજીને હું પ્રાણી ? તું કલ્યાણયુક્ત થા?
ゆ
ށ
૭ ૧૩ i o
૬ ૧ ૧૨
किं ध्यानैर्मुखपद्ममुद्रणचणैः किं चेंद्रियाणां जये,
૧૫
૧૯ ૧૪
૧૯ ૨૦
૧ ૬
૧૭
रुद्रेच्तां पुनः प्रतपनेः किं मेदसां शोषणै ।

Page #51

જિ વાવ નિત રિચા જાપુરૈવત, चेल्लोभोऽखिलदोषपोषणपटुर्जागति चित्तेर्तिभूः ॥
અર્થ:-હે પ્રાણી? સમગ્ર દોષને પિષણ કરવામાં સમર્થ તથા દુ:ખના સ્થાનરૂપ એ લેભ જે ચિત્તમાં જાગતે રહ્યો છે, તે પછી મુખરૂપી કમળને મુદ્રિત કરવામાં સમર્થ એવા ધ્યાનથી શું થવાનું છે? તેમજ ઈન્દ્રિઓને જીતવાથી પણ શું થવાનું છે? અથવા ઈછાને શોધનાર તથા ચરબીને એટલે શરીરના પુષ્ટપણાને શેષનાર એવાં તપ તપવાથી પણ શું થવાનું છે? તથા શ્રમયુક્ત એવાં વચનેના પરિશ
થી પણ શું? અને કલેશયુક્ત એવા તેને પરિચય વડે પણ શું થવાનું છે ? અર્થાત્ કંઈ પણ નહિ. स स्थैर्यकनिकेतनं स सुभटश्रेणीषु चूडामणिः,
૧૨ ૧૩ स प्रागल्भ्यपरानुभावसुभगः स ध्या ૧૫ ૧૬ ૧૮ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨૦ ૨૨ ૨૩ ૨૫ ૨૪ स श्रेष्ठः स च पुण्यवान् स च शुचिःस श्लाघनीयः सतां, नागण्यगुणालि वल्लिकलभो लोभो भृशं स्तंभितः ॥
અર્થ –અગણિત ગુણોની શ્રેણિરૂપ વેલડીને નાશ કરવામાં હસ્તિસમાન લેભને જે માણસે વિશેષે કરીને અટકાબે છે, તે માણસ સ્થિરતાના એક સ્થાનરૂપ છે, તે માણસ
૧ ૧
- ૧૪

Page #52

७११८ १०
१
१६ २०
२१
સુભટની પંક્તિઓમાં આગેવાન છે, ધ્યાનની ધુંસરીને ધારણ કરવામાં સમર્થ છે, પુણ્યવાન અને પવિત્ર છે, તથા તે માણસ ઉત્તમ માણસને પ્રશંસા કરવા લાયક છે.
(वसन्ततिलकावृत्तम् ) मैत्री विमुंचति सुहृद्विनयं विनेयः,
सेवां च सेवकजनः प्रणयं च पुत्रः । ૧૩ ૧૨ ૧૬ ૧૫ ૧૪ ૧૮ ૧૭ नीतिं नृपो व्रतमृषिश्च तपस्तपस्वी,
लोभाभिभूतहृदयः कुलजोऽपि लजाम् ॥४९॥ અર્થ:-ભથી પરાભવ પામેલું છે હદય જેનું એવો મિત્ર મિત્રાચારીનો ત્યાગ કરે છે, શિષ્ય વિનયને ત્યજી દે છે, ચાકર ચાકરીને છેડી દે છે, પુત્ર નમ્રતાને પરિહરે છે, રાજા નીતિને ત્યજે છે, મુનિ વ્રતને ત્યજે છે, તથા કુલીન માણસ પણ લજજાને ત્યજે છે.
(स्रग्धरावृत्तम् ) लोभांभोजालिशीतद्युतिरहिमरुचिः पुण्यपाथोजपुंज, शुद्धध्यानैकसौधः प्रगुणगुणमणिश्रेणिमाणिक्यरवानिः। श्रेयोवल्ल्यालवालः कलिमलकमलारामसंहारहस्ती, तृष्णाकृष्णाहिमंत्री विशतु हदिमतामेष संतोषपोषः॥

Page #53

( ૩ ) અર્થ:–ભરૂપી સૂર્યવિકાસી કમળાની શ્રેણિને સંહાર કરવામાં ચન્દ્ર સમાન, પુણ્યરૂપી કમળના સમૂહને વિકસ્વર કરવામાં સૂર્ય બબર, શુદ્ધ ધ્યાનના એક મંદિર , તુલ્ય, ઉત્તમ ગુણગણરૂપી મણિઓની શ્રેણિઓને ઉત્પન્ન કરવામાં માણિકની ખાણ ખબર, કલેશ અને મલિનતારૂપી કમળના બગીચાને નાશ કરવામાં હસ્તિસમાન, તથા તૃષ્ણારૂપી કાળા નાગને વશ કરવામાં મંત્રતુલ્ય, એ આ સંતેષને પિષ એટલે પુષ્ટિ સજજનેના હૃદયમાં દાખલ થાઓ ?
( પિતૃન્નાર-સાઢુંવર તવૃત્ત ) तेनावादि यशःप्रसिद्धिपटहः प्राकारि यात्रोत्सव,
स्तीर्थानां च सताममोदि हृदयं प्राणोदि पापप्रधा। श्रेयःश्रेणिरवापि वंशसदने चारोपि धर्मध्वजो, येनापूजि पदद्वयो हितवती पित्रोः पवित्रात्मनोः ॥११॥
અર્થ-જે માણસે પવિત્ર એવા પિતા માતાના હિતકારી બને ચરણેને પૂજ્યા છે, તેણે આ જગત્ માં પિતાના યશને જાહેર પોંહા વગડાવ્યું છે, તીર્થોની યાત્રાને ઓચ્છવ કરેલો છે, સજનાના હદયને આનંદિત કર્યું છે, પાપને વિસ્તાર દૂર કર્યો છે, કયાણની પરંપરા મેળવી છે, તથા તેણે પિતાના કુળરૂપી પ્રાસાદ ઉપર ધમધવજ આપણું કર્યો છે, એમ જાણવું.

Page #54

૨૧
૧૦ ૬
૮ ૧૨ ૧૧ लक्ष्मीस्तत्र पयोनिधाविव सरिच्छेणिः समेति स्वयं, ૧૭ ૧૩ ૧૮
૪ ૧૫ ૧૬ भोगास्तत्र वसति शाखिशिखरावासे विहंगा इव । ૨૫ ૨૬, ૨૭ ૧૯ ૨૦ ૨૩ ૨૪ ગાજતમુસિ સત્ર પરિસે સ્થિર યોજના भक्तियत्र पवित्रपुण्यपरयोः पित्रोरनुष्ठीयते ॥ ५२ ॥
અર્થ-પવિત્ર પુણ્યમાં તત્પર એવા માતાની જય ભક્તિ કરાય છે ત્યાં, સમુદ્રમાં જેમ નદીઓની.ણિ તેમ લક્ષમી પોતાની મેળે જ આવે છે, વળી વૃક્ષ છે કે આ આવાસમાં જેમ પક્ષિઓ તમે ત્યાં ભેળી આવી છે ; તથા પાણીમાં જેમ કમળની શ્રેણિ તેમ ત્યા મન વિતારને પામે છે. ૧૨ ૧૦ ૧૧
૯ ૧૫ ૧૩ न लानैरपि तीर्थपूतपयसां शुद्धैश्च सिद्धात्मनो, ૧૮ ૧૬ ૧૭ ૨૧ ૨૦ ૧૯૯૨૫૨૪ ૨૨, ૨૪ नो जापैरपि नापि चारुचरितैर्नापि श्रुतानां श्रमः। न त्यागैरपि संपदां भवति सा नापि ब्रतानां बजे, याँ पित्रोः पदपूजनैः सुभगयोः शुद्धिभूशं भते॥१३॥
અર્થ -મનહર માતપિતાના ચરણેની પૂજાથી પ્રાણીઓને જે અત્યંત શુદ્ધિ થાય છે, તેવી શુદ્ધિ તીર્થોના પવિત્ર જળના સ્નાનથી પણ થતી નથી, સિદ્ધપ્રભુના શુદ્ધ જાપથી
૧૪

Page #55

( 33 )
પણ થતી નથી, મનેાહર આચરણેથી પણ થતી નથી, સિદ્ધાંતો સાંભળ્યાના શ્રમથીપણ થતી નથી, લક્ષ્મીના દાનથીપણ થતી નથી, તથા વ્રતાના સમૂહેાથી પણ થતી નથી.
૧૨
૧૦
ܐ
ચે
1+
૧૩
૧૧
विनः स्वर्गतरंगिणी प्रकटिता, तज्ञांगले मंडले,
૧૪
૧
૧૭
૧૮
दुःस्थस्य प्रविवेश वेश्मनि मनः कामप्रदा स्वर्गवी ।
૨૩
૨૦
૨૨
૨૪
૨૧
प्रादुर्भावमुपेयिवान्मरुभुवि, क्षोणीरुहः स्वर्गिणां,
૩
૭
૧
ર ૨
यत्पित्रोः प्रविधीयते प्रतिदिनं भक्तिः शुभास्मिन् युगे ।। અર્થ:- કળિકાળમાં પણ નિરંતર માપતાની શુભ ભક્તિ જે કરવામાં આવે છે, તેથી અમે એમ જાણીએ છીએ કે, જંગલના પ્રદેશમાં દેવગગા પ્રગટ થઈ છે, તથા મનના ઈચ્છિત અર્થને આપનારી કામધેનુએ દિરિદ્રના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યાં છે, તેમજ મારવાડની ભૂમિમાં કલ્પવૃક્ષાની ઉત્પત્તિ થઈ છે.
( સ્વાગતવૃિત્તમ)
ર
यत्प्रसादवशतः करिलीलां,
૧
पूतरप्रतिमितोऽभ्युपयाति ।
† a
૧૪ ૧૩
पादयोः प्रविदधीत न पित्रोः,
E
७
{
૧૧
किं तयोः मतनयः समुपास्तिम् ॥ ५५ ॥

Page #56

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar
૬ ૧ - ૧૭
અર્થ -જે માતપિતાની કૃપાથી જન્મ સમયે પાણીમાંના નાના પિરા સમાન પુત્ર પણ વન સમયમાં હસ્તિ સમાન લીલાને પ્રાપ્ત કરે છે, તેવા માતપિતાના ચરણની સેવાને તે પુત્ર શા માટે અંગીકાર ન કરે? અર્થાત્ કરેજ.
( ગુજાર--મતતસ્ત્રાવૃત્તમ્) किं पाथसा मथनवत् कुरुषे सुखेच्छु
बंधो मुधैव विविधं निकर क्रियाणाम् ।। वस्तुप्रकाशनपटुः प्रकटप्रभावो, .
दीप्रप्रदीप इव चेद् गुरुराहतो न ॥५६॥ અર્થ -દેદીપ્યમાન દિપકની માફક વસ્તુઓને પ્રકાશ કરવામાં સમર્થ, તેમજ પ્રગટ પ્રભાવવાળા, એવા ગુરૂને હે બધુ? જે તે સ્વીકાર્યા નથી, તે સુખની ઈચ્છાથી જળના વલેણાની માફક ફેગટ નાના પ્રકારની ક્રિયાઓને સમૂહ તું શા માટે કરે છે?
- ( રૂાઢffકતવૃત્ત) न ध्वंसं विदधाति यस्तनुमता, ब्रूते न भाषां मृषां, ૧૧ ૧૦ ૧૨ ૧૬ ૧૭ ૧૫ ૧૩ ૧૪ न स्तेयं वितनोति न प्रकुमते, भोगाँश्च वक्रभुवाम् ।

Page #57

૧
૨ ૧
૧ :
૨૮ ૨૬ ૨૫
() न स्वर्णादिपरिग्रहग्रहिलता, धत्ते च चित्ते कचित्, संसेव्यो गुरुरेष दोषविमुखः, संसारपारेच्छुभिः ॥५७॥
અર્થ:-જે ગુરૂ જીવોની હિંસા કરતા નથી, મૃષાવાદ બોલતા નથી, ચેરી કરતા નથી, સ્ત્રીઓના ભેગો ભેગવતા નથી, તેમજ મનમાં કોઈપણ વખતે સુવર્ણાદિકના પરિગ્રહની લોલુપતાને ધારણ કરતા નથી, એવા નિર્દોષ ગુરૂને સંસાર તરવાની ઈચ્છાવાળા માણસેએ સેવવા જોઈએ. ये व्यापारपरायणाः प्रणयिनी-प्रेमप्रवीणाश्च ये, ये धान्यादिपरिग्रहग्रहगृहं, सर्वाभिलाषाश्च ये ।
૧૪. ये मिथ्यावचनप्रपंचचतुरा-येऽहनिशं भोजिन૧૫ ૨૧ ૨૦ ૧૭ ૧૬ स्ते सेव्या न भवोदधौ कुगुरवः, सच्छिद्रपोता इव।।
અર્થ:-જેઓ વ્યાપારમાં તત્પર રહેલા છે, સ્ત્રીઓના પ્રેમમાં પ્રવીણ થયા છે, ધાન્યાદિકના પરિગ્રહના સ્થાન તુલ્ય છે, સમગ્ર વસ્તુઓના લાલચુ છે, મિથ્યાવાદના પ્રપંચમાં ચતુર છે, તેમજ જેઓ રાત્રિદિવસ ભોજનમાં આસકત છે, એવા કુગુરૂઓને આ ભવરૂપી સમુદ્રમાં ડુબાડવાને છિદ્રવાળા વહાણ સમાન જાણીને સેવવાજ નહિ,
૧૧ ૧૨ ૧૩

Page #58

૧૨ ૧૦ ૧૧
૧૩
૧૮
१६ १७
ये विश्वासपदं च ये प्रतिभुवो-निर्वाणशर्मा, ये चाधोगतिदुर्गमार्गगमन-छारप्रवेशार्गलाः । धर्माधर्महिताहितप्रकटन-प्राप्तप्रमोदाश्च ये, ते सेव्या भववारिधौ सुगुरवो-निश्छिद्रपोता इव ।।
અર્થ-જેઓ વિશ્વાસના સ્થાનરૂપ છે, અને જે મોક્ષ સુખ આપવામાં સાક્ષિભૂત છે, અને જેઓ નીચ ગતિના દુઃખે કરીને ગમન થઈ શકે તેવા માર્ગમાં ગમન કરવાના દ્વાર પ્રત્યે પ્રવેશ કરવામાં આડી ભુંગળ સમાન છે, તેમજ જેઓ ધર્મ, અધમ, હિત, અહિત વિગેરે પ્રગટ કરવાથી આનંદ મેળવનારા છે, એવા ઉત્તમ ગુરૂઓને ભવરૂપી સમુદ્રમાં છિદ્ર રહિત અખંડ વહાણ તુલ્ય જાણીને સેવવા.
(वसंततिलकावृत्तम् ) चेद्दानशीलतपसां फलमाप्तुमीहा,
स्वर्गापवर्गपुरयोः पथि चेचियासा। वांछा च चेत्सुकृतदुःकृतयोविवेके,
૧૭ ૧૮ ૧૯ ૧૫૬ मेव्यः समाधिनिधिरेष गुरुस्तदाः ॥१०॥

Page #59

અથઃ- દાન, શીળ અને તપના ફળને મેળવવાની ઈચ્છા હોય, અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષ નગરના માર્ગમાં જવાની જે મરજી હોય, તેમજ પુણ્યપાપને વિવેક એટલે તફાવત જાણવાની જે આકાંક્ષા હોય, તે સમાધિના ભંડારરૂપ તે સુગુરૂને ઉત્તમ માણસેએ સેવવા જોઈએ.
देवद्वार-( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम्.)
ज्योतिर्जालमिवाजिनीप्रियतमं, प्रीतिन तं मुंचति,
૧૬ ૧૮ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૩ ૧૫ श्रेयाश्रीभवतीह तत्सहचरी, ज्योत्स्ना सुधांशोरिव।
૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૦ ૧૯ ૨૧ ૨૨ ૩૦ ૩૧
सौभाग्यं तमुपैति नाथमवनः, सेनेव तं कांक्षति, स्वब्रह्माब्धिमुना वशेव तरुणं, योऽर्चा विधत्तेऽहताम्॥
અર્થ-જે માણસ શ્રી અરિહંત પ્રભુની પૂજા કરે છે, તેને સૂર્યને જેમ તિનો સમૂહ તેમ પ્રીતિ છોડતી નથી, તથા ચાંદની જેમ ચંદ્રની, તેમ કલ્યાણની લક્ષ્મી તેની સહુચરી થાય છે, તેમજ રાજા પ્રત્યે જેમ સે , તેમ ભાગ્ય તેની સમીપમાં આવે છે, તથા યુવાન પુરૂષને જેમ ઝી, તેમ
સ્વર્ગ અને મેક્ષની લમી તેને ઈ છે. ૪ ૬ ૫ ૮
૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨. R Tદશા તન તન નિનાંતતિસેનાના૧૩ ૧૪ ૧૯
૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૦ बंशोऽशोभि नमंतियोजिनकरा-स्तराम वजा भ्रभुजाम् ।

Page #60

( ૮ ) तस्मान्नप्रथितः परोऽस्ति भुवने जागत्ति चित्तातिहत्,
૨૮ ૨૭ ૩૨ : ૩૦ ૩૧ कीर्तिस्तस्य वसति भोगनिवहास्तस्मिजिनं योऽर्चति ॥
અર્થ -જે માણસ જિનેશ્વરપ્રભુને પૂજે છે, તે કૃતાર્થ પુરૂમાં પણ વખાણવા લાયક છે, તેમજ પુણ્યવંતની શ્રેણિ તેની સ્તુતિ કરે છે, વળી તેણે પિતાનું કુળ શોભાવ્યું છે, તેમજ તેની પાસે રાજાઓ પણ હાથ જોડીને નમે છે, વળી તેને સમાન આ પૃથ્વીમાં કોઈ પણ બીજો માણસ પ્રખ્યાત થએલે નથી, તેમજ ચિત્તની પીડાને હરનારી એવી તેની કીર્તિ જાગૃત થાય છે, તથા તેનામાં સર્વ ભેગો આવીને વસે છે. ૬ ૧૨ ૧૩ ૧૧ ૧ ૦ ૭ ૯ ૮
૧૬ ૧૮
तस्मादूरमुपैति दुःखमखिलं, सिंहादिवेभवजोविघ्नौधश्च विभेति सर्पनिकरः, कसारियानादिव । बिंयात्पंकजिनीपतेरिव निशा, नश्यत्यनां गतिः,
નિરપૂર વનિર્નિ, વસ્ત્ર સાશા
૨ ૩
૨ ૨૫૨૪ ૨૬ ૨૦
૨૧
અર્થ-જે મનુષ્યના ઘરમાં જિનેશ્વરની કુરાયમાન મૂતિઓ નિરંતર પૂજાય છે, તે માણસ પાસેથી, સિંહથી જેમ હસ્તિઓનો સમૂહ, તેમ સમગ્ર દુઃખ દૂર જાય છે, તેમજ ગરૂડથી જેમ સર્પોને સમૂહ, તેમ તેનાથી વિને સમૂહ

Page #61

( ૬ )
ડરતા રહે છે, તથા સૂર્યથી જેમ રાત્રિ, તેમ તેનાથી દુરા
ચરણ તો નાનું જ ક્રે છે.
"
( fafriૌવૃત્તમ )
૪
૩
पवेर्धाराकारा, व्यसनशिखरिण्युत्सववने,
9
૯
वसंतः संकेत- स्त्रिदिवशिवसंपत्तियुक्तेः ॥
૧૦
ît
૧૩૧૨
૧૪
भवभी पोतः सुकृतकमलानां च सरसी,
', ↑ ર
૧ ૬ ૧૫
૧૭
जिनेंद्राणामर्चा, प्रथितविभवानां च सदनम् ॥६४॥
અથ:-જિનેન્દ્રપ્રભુની પૂજા, સાતે વ્યસનરૂપી પર્વતને ભેદવામાં વની ધારા સમાન છે, ઉત્સવરૂપી વનને વિકવર કરવામાં વસંત રૂતુ સરખી છે, દેવદ્યા અને મેક્ષની સ’પદ્મારૂપ યુવાન સ્ત્રીને બેલાવવામાં સ ંકેત તુલ્ય છે, ભવરૂપી સમુદ્રને તરવામાં નાવ સમાન છે, પુણ્યરૂપી કમળાને ઉત્પન્ન કરવામાં સરોવર ખરાબર છે, તેમજ વિસ્તાર પામેલા વંભવાના સ્થાન સમાન છે.
(खग्धगवृत्तम् )
'
૫
'y
न भ्रूः साटोपकोपा, न च करयुगलं, चापचक्रादिचिन्हं,
૧ ૧૦ ૧૩ ૧૧ ૧૭ ૧૪
૧૫
↑ ૬
कांताकांतश्च नको, न च सुखकमलं, सप्रकोपप्रसादम ।

Page #62

( ૪
)
૧૯ ૨ ૦ ૧૮ ૧૬ ૨૧
૨૨
यानासीनान मूर्ति-न च नयनयुग, कामकामाभिरामं,
૨ • ૨૯ ૨૮ ૩૦ हास्योत्फुल्लौ न गल्ली,सभयभवभिदो-यस्य देवःस सेव्यः।।
અર્થ-ભય યુક્ત ભવને ભેદનારા એવા જે દેવની ભ્રકુટી આટોપ સહિત કેપવાળી નથી, જેના બને હસ્તે ચાપચક્રાદિકથી ચિહિત થએલા નથી, જેને ખાળે સ્ત્રીથી શોભિતે થયે નથી, જેનું મુખકમળ કેપ કે પ્રસાદવાળું નથી, જેની મૂતિ કઈ પણ પ્રકારના વાહન ઉપર બેઠેલી નથી, જેની બને આંખો કામની ઈચ્છાથી મનહર થએલી નથી, તથા જેના ગાલે હાસ્યથી પ્રફુલ્લિત થયા નથી, તે દેવજ સેવવા ગ્ય છે.
૬ o
केनोऽकारि प्रशस्या, शशिनिधवलिमा, बहिणां च प्रबहे, बहँ चित्र विचित्रं, जलरुहपटले, सारसौरभ्यसंपत् । दुग्धे स्नग्ध्यं सिताया-मसममधुरिमा, पद्मपाणौ प्रतापः,
૧ ૪
19
૩૧,
૨ ૦ ૧૯ ૧૮ . ૨૪ ૨૩ ૨૨ नेमल्यं सानुकूल्यं, पयसि च विनयः, पुंसि सद्रंशजाते॥
અર્થ:-ચંદ્રમાં પ્રશંસનીક તતા કોણે કરી છે? તથા મયુરનાં મનહર પીંછામાં વિચિત્ર ચિત્ર કોણે બનાવ્યું છે? તેમજ કમળના સમૂહમાં મનમોહક સુગંધિની સંપદા કોણે

Page #63

મૂકી છે? દૂધમાં ચિકાશ કોણે કરી છે? સાકરમાં અત્યંત મીઠાશ કોણે બનાવી છે? સૂર્યમાં પ્રતાપ કેસે બનાવ્યો છે? તથા પાણીમાં અનુકૂળ નિર્મળતા કોણે કરી છે? તેમજ ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થએલા પુરૂષમાં વિનય કેણે મૂકે છે? અર્થાત ઉપરોક્ત સર્વે સ્વાભાવિક જ થાય છે.
( ક્વોહિતવૃત્તy )
( ૮
૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૨
धिष्ण्यानां गगनो पयोनिधिरपा-मभोजबंधुस्त्विषां, देवानां त्रिदिवं नृणां वसुमती,विंध्याचलः कुभिनाम्। आरामः पृथिवीमहां कुमुदिनी-प्रेयान् कलानां थथा,
૧૭
૧૬
૧
૧૯૧૮ ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૧ " શાનાર પરનાં વિના, રથાને ગુનાનાં તથા ||
અર્થ -જેમ તારાઓનું સ્થાન આકાશ છે, પાણીનું સ્થાન સમુદ્ર છે, કાંતિઓનું સ્થાન સૂર્ય છે, દેવનું સ્થાન સ્વર્ગ છે, મનુષ્યનું સ્થાન પૃથ્વી છે, હસ્તિઓનું સ્થાન વિધ્યાચળ છે, વૃક્ષનું સ્થાન બગીચો છે, કળાઓનું સ્થાન ચન્દ્ર છે, તથા કમળનું સ્થાન જેમ સરોવર છે, તેમજ સમગ્ર ગુણેનું સ્થાન વિનય છે.
૮ ૧૨ ૧૩ ૧ ૦ ૧૨ भरणावभूषितवपुः, सम्भिन च भ्राजितो
૧૪ ૧૭ नो मुक्ताफलहारहारिहृदयो-नो दिव्यवामोवृतः॥

Page #64

૧
૨
( ર ) नो रूपोपचितो न सिंधुरवर-स्कंधाधिरूढश्च तत् , . તમા સમુનિ જિનપિતા, ભૂપfમરામઃ પુનાવા.
અર્થ:-વિનયરૂપી ભૂષણથી મનહર થએલો માણસ જે. સિભાગ્યને પામે છે, તે સૌભાગ્યને સુવર્ણના આભૂષણથી શમિતા શરીરવાળ, પુષ્પની માળાઓથી ભૂષિત થએલો, મેતીની હારોથી મનહર હૃદયવાળો, તથા દિવ્ય વસ્ત્રોવાળ પણ તે સૌભાગ્યને પામી શકતા નથી, તેમજ રૂપવંત માણસ પણ તે ભાગ્યને મેળવી શકતા નથી, તથા હસ્તિના
ધપર આરૂઢ થએલે માણસ પણ તે સભાગ્યને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી.
( વનતિરુવવૃત્તમ્)
अन्यगुणरलमलंकरणनराणां,
यद्यस्ति चेविनयभंडनमेकमंगे। ૨૧ ૧૫ ૧૭ - ૧ ૬ ૧૧ आयांति नायकमिव ध्वजिनीजना यत् , ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૩ ૧૨ ૧૪
सर्व गुणाः स्वयमिदं हृदये वहन्तम् ॥१९॥ અર્થ –ફક્ત એક વિનયરૂપ આભૂષણજ જે અંગપર ધારણ કર્યું હોય, તો પછી બીજા ગુણરૂપી આભૂષણની મનુષ્યોને કંઈ જરૂર નથી. કેમકે હૃદયમાં તે વિનયને ધારણ

Page #65

૭
૧ ૦
૧૧
૯
૧૨
કરનાર માણસની પાસે, સેનાપતિ પ્રત્યે જેમ નાના માણસ, તેમ સમગ્ર ગુણો પિતાની મેળેજ આવી પહોંચે છે.
(નુખવૃત્તમ) प्रेमपात्रं प्रजायते, विनीताः पशवोऽपि हि । तस्माद्रिनय एवार्य, स्वीकार्यः कार्यकोविदैः ॥७० ।।
અર્થ:-વિનયવાળા પશુઓ પણ પ્રેમના પાત્રરૂપ થાય છે, અથોત બહુજ હાલાં લાગે છે, માટે પિતાના કાર્યમાં ચતુર એવા માણસોએ તે વિનયનો જ સ્વીકાર કરે.
ચાર- સાવિત્રીતિવૃત્ત) प्राणा यांतु सुरद्रचार परुचयः, संपत्तयश्वाचिरासंचाराः पितृपुत्रमित्ररमणी-मुख्याःसमा वुवुदैः ॥ तारुण्यादिवपुर्गुणा गिरिनदी-वेगेकपारिप्लवाः, कीतः केलिगृहं तुनीतिवनिता-संगश्चिरं तिष्ठतु॥७॥
અર્થ:-વર્ષાકાળમાં થતા ઇન્દ્રધનુષ સમાન ચપળ કાંતિ વાળા પ્રાણ ભલે ચાલ્યા જાઓ? ચંચળ સંપદાઓ પણ ભલે ચાલી જાઓ? પાણીના પરપોટા તુલ્ય પિતા, પુત્ર, મિત્ર, સ્ત્રી આદિ સંચારે ભલે ચાલ્યા જાઓ? તેમજ પર્વ
૧૧ -
_૧૪
૧૫ ૧૩
૧૬ ૧૭
૧૮

Page #66

૭
૧૩૮
તમાંથી પડતી નદીના વેગ સમાન ચંચળ એવા શરીરના તારૂણ્ય આદિ ગુણે પણ ભલે ચાલ્યા જાઓ? પરંતુ કીતિને કીડા કરવાના વનસમાન નીતિરૂપી સ્ત્રીને સંગ ફક્ત લાંબા કાળ પર્યન્ત રહે?
(મનુષ્ટ્રવૃત્તિમ) यथोपायैर्विना निम्ना-वनीमेति नदीवहः। ૧૨ ૧૦ ૧૧ स्वयं नयवतोऽभ्यर्ण, तथाभ्येति श्रियां भरः ॥७२॥
અર્થ:-જેમ નદીને પ્રવાહ ઉપાય વિના જ નીચી જમીન પ્રત્યે જાય છે, તેમ લક્ષ્મીને સમૂહ પણ ન્યાયવંત માણસની પાસે પોતાની મેળેજ જાય છે.
( વક્રીતિવૃત્તમ) संबंधी प्रणथैः सरः कुवलयः, सेना च रंगहयः,
૧૨ ૧૪ ૧૩ ૧૫ स्त्रीबाहुवलयः पुरी च निलय-नृत्यं च तातालयः । गंधर्वश्च रयैः सभा सुहृदय-रात्तवतो वाङ्मयः, शिष्योघो विनयैः कुलं च तनय-राभाति भूपो नयैः ।
અર્થ-જેમ સગા સંબંધીઓ પ્રીતિથી, સરોવર કમળથી, સેના ઉછળતા અોથી, સીઓના હસ્ત ચુડીઓથી, નગરી મનોહર મહેલેથી, નૃત્ય “તાતા થઈ” ઈત્યાદિક તાલોથી,
૧૭ ૧૬
1 ૨૧
૨૨
૨
૩
૨૪ ૨૬ ૨૫
૨૩ ૩૦
૨૮ ૨ -

Page #67

( % )
શાસ્ત્રોથી, શિષ્યાના
અબ્ધ વગથી સ્પર્ધા બેંકોનાથી, મુનિ સમૂહ વિનીથી તથા કુળ જેમ પુત્રથી શેલે છે, તેમ રાજા ન્યાયેાથી શાલે છે.
૧
૩
४ પ્
नीतिः कीर्तिवधूविलाससदनं, नीतिः प्रसिद्धेर्धुरा,
૨
૬
૯
૧૦
नीतिः पुण्यधराधिपप्रियतमा, नीतिः श्रियां संगमः ।
૧૧
૬૧ ૧૩
૧૬
૧૪
नीतिः सद्गतिमार्गदीपकलिका, नीतिः सखी श्रेयसां,
૧૬
૧૯
૧
૨૦
નીતિ પ્રીતિપરંપરાપ્રસવની, નીતિ પ્રતીતે વમ્ ॥ અર્થ:-નીતિ તે કીર્તિરૂપી સ્ત્રીને વિલાસ કરવાનું મંદિર છે, પ્રસિદ્ધિને ધારણ કરનારી છે, પુણ્યરૂપી રાજાની વ્હાલી પટરાણી છે, લક્ષ્મીના સંગ કરાવનારી છે. સતિના માર્ગમાં દીપકની શિખા સમાન છે, કલ્યાણેાની વ્હાલી વ્હેન છે, પ્રીતિની પર ંપરાને ઉત્પન્ન કરનારી છે, તેમજ તે વિશ્વાસનું સ્થાન છે.
૧૭
७
पूज्योपास्तिरनादरोऽधमनरे, नो वचना धर्मिणों,
૧૩
૧૦
૧૩ ૧૨
सत्या वाक् पुरतःप्रभोरनुचित-त्यागोऽनुरागो निजैः॥
૧૫
૧૪
૧૬
૧૯ ૧૮
૧૭
संग: साधुषु नित्यकृत्यकरणं, स्नेहः सहौजस्विभि,
૨૧ ૨૦
૨૨
૨૬ ૨૩ ૨૪
૨૫
दीनानाथजनेषु चोपकरणं, न्याय्योऽयमध्वा सताम् ॥

Page #68

અર્થ-પૂજ્ય વડિલેની સેવા, નીચ માણસ પ્રત્યે અના દરભાવ, ધમી માણસને નહિ ઠગવાપણું, સ્વામિની સમીપમાં સત્ય વાણી, અનુચિત કાર્યોને ત્યાગ, સગાંઓની સાથે પ્રીતિ, સાધુઓની સંગત, નિત્યકર્મોનું કરવાપણું, પ્રતાપી પુરૂની સાથે સ્નેહ, તથા દીન અને અનાથે પ્રત્યે ઉપકાર એવી રીતનો સજજનોને ન્યાયમાર્ગ છે.
- વૈદ્રાર.
चेत्पापापचयं चिकीर्षसि रिपो-नि क्रमौ धित्मसि,
૧૦ ૧૨ क्लेशध्वंसमभीप्ससि प्रवसनं, सर्वागसां दित्मसे। ૧૫
૧૬ ૧૭ ૧૭ ૧૪ दुःकीर्ति प्रजिहीर्षसि प्रतिपदं, प्रेत्यश्रियं लिप्ससे,
૨૧ ૨૪ ૨૦ सर्वत्र प्रविधेहि तत्प्रियसखे, पैशुन्यशून्यं मनः ॥७६ ॥
અર્થ - હે વ્હાલા મિત્ર? જે તું પાપ નાશ કરવાને ઈચ્છતે હોય, શત્રુના મસ્તક ઉપર પગ મૂકવાને અર્થાત્ શત્રુઓનો પ્રલય કરવાને ચાહતે હોય, કલેશને સંહાર કરવાને ઈચ્છતે હોય, સમગ્ર અપરાધને દૂર કરવાને મરજી હોય, પગલે પગલે અપકીર્તિને હરવાને ઈચ્છતું હોય, તે સર્વે જગેએ તું હારા મનને ચુગલીથી રહિત કર? અર્થાત કેઈપણ સ્થળે કોઈની ચાડી કરીશ નહિ.

Page #69

( ૧૦ )
૪
3
૫
arat नीररुहं न सर्पलपने, पीयूषपुरः प्रभा,
૧૨ ૧૧ ૮
૧૫ ૧૬ ૧૩
૧૪
भर्तुर्नाभ्युदयश्च पश्चिमगिरौ, बल्ली न च व्योमनि,
२२ ૩૨
૧
૨૧
૧૬૨૦૨૨ ૧૭ ૨૦ ૨૩ न स्थैर्य पवने मरौ न मरुता - मूर्वीरुहः स्याद्यथा,
૫
૨
૨૭ ૨૪ ૩૦ ૩૧ ૨૬
૨૬
दौर्जन्ये यशसां तथा हि भरः, सौमत्विषां सौदरः॥
શે
અર્થ:-જેમ અગ્નિમાં કમળ, સર્પની જીામાં અમૃતના આકાશમાં વેલડી, પત્રકલ્પવૃક્ષ હેાતું નથી,
સમૂહ, અસ્તાચળપર સૂર્યના ઉદય, નમાં સ્થિરતા, તથા મારવાડ દેશમાં તેમ દુર્જનતામાં ચન્દ્ર સમાન ઉજ્જવળ યશના સમૂહ ખરેખર થતા નથી.
૧૦
૧૪
૧૧ ૬૩
૧૨
तत्संपत्तिमनुद्यमं प्रकटयन्, कीर्ति च कुर्वन् कलिं,
૧૭
૧૬ ૧૯ ૧૫ ૧૯
૨૨
૧
૨૦
प्राणान् प्राणाभृतां हरैश्च सुकृतं नृत्यं वितन्वस्तृपाम् ।
૨૭ ૨૩ ૨૬
૨૪ પ ૩૧
૨૯
૩૦
आरोग्यं च गिलन्नपध्यमशनं, विद्यां च निद्रां दधत्
૩૨
૧
''
૨
3
कक्षत्येष यहते सुभगतां, पैशून्यमासृत्रयन् ॥७८|| અર્થ:-જૈ માણસ લેાકેાની ચાડી કરતા છતા સેાભાગ્યપણાને ઇચ્છે છે, તે માણસ ઉદ્યમ વિનાજ સાંપદાને ઇચ્છે છે, કંકાસ કજીયા કરતા થકા કીર્તિ ને ઈચ્છે છે, પ્રાણીઓના પ્રાણેને હરતા કે પુણ્યને ઇચ્છે છે, લજ્યાને ધારણ કરી

Page #70

( २८ )
નાચવાને ઇચ્છે છે, કુપથ્ય ભાજન કરી નિરોગીપણાન ઇચ્છે છે, તથા નિદ્રા લેતા છતા વિદ્યાને ઇચ્છે છે; અર્થાત ઉપરોક્ત સમગ્ર અસવિત છે.
( वसन्ततिलकावृत्तम् )
४
५
૬
धर्मे धुनोति विधुनोति धियां समृद्धि,
૧૦
૧૧ G
૧૩
૧ર
श्लाघां सिनोति च दुनोति दयाविलासम् ।
૧૫
૧૬ ૧૪
१८
79
चिंतां चिनोति च तनोति तनुप्रतापं,
२०
२१ ૧૯ ૩
ari farita Tai fपशुनत्वमेतत् ॥७९॥ અર્થ :-ચાડીયાપણું માણસાના ધર્મના નાશ કરે છે, - દ્ધિની સમૃદ્ધિને દૂર કરે છે, કીર્તિ ને ગળી જાય છે, દયાના વિલાસને દુભાવે છે, ચિતા ઉપાવે છે, શરીરને તાપ આપે છે, તથા ક્રોધને વધારે છે.
६
(शालविक्रीडितवृत्तम् )
१.
4 5
सौभाग्यादिव सुंदरी सुविनया-द्विद्येववीथिः श्रिया,
७ ૧૩
१.२. १४
ૐ ર १.१
मुद्योगादिव साहसादिव महा मंत्रादिसिद्धिः पुनः ।
૧૫૧૮
૧૭
૧૭ २१ १४
૨૦ ૨૨
पीयूषादिव नीरुजत्वमचिरात्, पूजा च पुण्यादिव,
૨૩
૨૬
४
५
૨૫ **
स्फुर्जत्कीर्ति भरो नर पिशुनता त्यागादुपागच्छति ॥८०॥

Page #71

( ૯ ) અર્થ: સૌભાગ્યથી જેમ સુંદરી, ઉત્તમ વિનયથી જેમ વિદ્યા, ઉદ્યમથી જેમ લક્ષ્મીની શ્રેણિ, સાહસથી જેમ મહા મંત્રાદિકની સિદ્ધિ, અમૃતથી જેમ તુ નિરોગીપણુ, તથા પુરુષથી જેમ મ્હોટાઇ મળે છે, તેમ ચાડીનેા ત્યાગ કરવાથી માણસને ફ઼રાયમાન કીર્તિના સમૂહ પ્રાપ્ત થાય છે. सत्संगद्वार.
૪
お
૫
यत्पंकोऽपि नरेंद्र भालफलके, कस्तूरिका भाव भाकू,
૧૨ ૧૦
ક્
و
で
૧૧
काचोऽप्याभरणेषु भूपसुदृशां, हीरोपमां याति यत् ।
૧૩ ૧૪
૧૫
૬૭ ૧૮
यत्काकोsपि रसालशाल शिखरे, ताम्राक्षतामनुते,
૧૯ ૨૧ શ્
૨૭ ૨૪ ૨૨ ૨૩
૨૫ ક્
तत्संगान्महतां भवत्यपि गुणे-हींना गुणानां गृहम् ॥ અર્થ:--રાજાના લલાટસ્થળમાં કાદવ પશુ જે કસ્તુરીના ભાવને ભજનારા થાય છે, તથા રાણીઓના આભૂષણામાં કાચ પણ જે હીરાની ઉપમાને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમજ આંખાના વૃક્ષના શિખર ઉપર રહેલા કાગડા પણ જે કાયલપણાને ભજે છે, તે સમગ્ર ઉત્તમના સ ંગથી થયેલું છે, માટે એવી રીતે ગુહીન માણસો પણ ઉત્તમ પુરૂષાના સત્સંગથી ગુણાના સ્થાનરૂપ થાય છે. पापापापहिताहितप्रियतमा- प्रेयोऽभिधेयेतरध्येयाध्येयशुभाशुभप्रकटन-च्छेके विवेके रतिः ।
.
2)

Page #72

૧૩ ૧૪
-
૧૫
यूनां चेतसि कांदिशिकहरिणी-नेत्रेव चेवः प्रिया,
तत्सत्संगमभंगरंगरसिकाः, सेवध्वमात्मप्रियाः।।
અર્થ -અભંગ રંગમાં રસિક તથા આત્મા છે પ્રિમ જેમને એવા હે પ્રાણીઓ યુવાનના મનમાં દિમૂઢ થયેલી હરિણી સમાન ચંચળ આંખોવાળી સ્ત્રી જેમ પ્રિય છે, તેમ તમારી પાપ, ધર્મ, હિત, અહિત, પ્રિય, અપ્રિય, અભિધેય, અનભિધેય, ધ્યેય, અધ્યય, તથા શુભ અને અશુભના અંતરને જાણવાના વિવેકમાં જે ખુશી હોય, તે તમે સૂરજને સંગ અંગીકાર કરે?
૧૦
૧૧
૧૨
૪
૧ ૨
कीर्ति कंदलयत्यधं दलयति, प्रह्लादमुल्लासय, त्यायासं निरुणन्ति बुद्धिविभवं, सते निशेते रिपून् । श्रेयः संचिनुते च बंधुरधियं, धत्ते पिधत्ते भयं, किं कि कल्पलतेव नैव तनुते, सद्यः सतां संगतिः ॥
૨૨ ૨૩ ૨૭ ૨૮ ૨૯ ૨૪
૧
અર્થ-સજનની સંગત કીતિનેનવપદવિત કરે છે, પાપને નાશ કરે છે, આનંદને ઉત્પન્ન કરે છે, શ્રમને રોકે છે બુદ્ધિના વૈભવને ઉત્પન્ન કરે છે, શત્રુઓનો સંહાર કરે છે, કલ્યાણને એકત્ર કરે છે મનહર બુદ્ધિ આપે છે, તથા ભયને આચ્છાદિત કરે છે, એવી રીતે સજ્જનેની સંગતિ કઃપવલીની
વન ઉપર
પણ બુદ્ધિ અને
ગતિ

Page #73

१४
માફક નિરંતર શું શું ઉત્તમ કાર્ય નથી કરતી? અર્થાત સમગ્ર ઉત્તમ કાર્યો કરે છે.
, (वसन्ततिलकावृत्तम् ) संगात्सतां प्रथितबुद्धिसमृद्धि सिद्धे, रुच्चैः पदं समुपयांत्यपमाननीयाः।
११ १२ यत्मत्रतंतुमपि सौरभसारपुष्प,
संगामहंति मुकुटेषु नराधिनाथाः ॥ ८४ ॥ અર્થ-વિસ્તાર કર્યો છે બુદ્ધિની સંપદાની સિદ્ધિને જેણે, એવા સત્સંગથી નીચ પણ ઊંચી પદવીને પામે છે, કેમકે સુગંધ યુક્ત ઉત્તમ પુના સંગથી સુતરના તાંતશુને પણ રાજાએ પિતાના મુકુટમાં ધારણ કરે છે. (शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
८ १३११ दत्ते चेद्रसनाः पतिः फलभृतामायुश्च पाथोजभूः, स्थैर्य निर्जरभूधरः सुरगुरुगीः कौशलं चातुलम् । सर्वज्ञत्वमुमापतिश्च रजनीराजः कलाः धेशलाः, स्तोततास्तदयं क्षमेत महतां ये संगतः स्युर्गुणाः ॥८॥
અર્થ -સજ્જનના સંગથી જે ગુણે ઉત્પન્ન થાય છે, તે ગુણની તુતિ કરવાને તે, જે શેષનાગ પિતાની જીન્હા
३. ६७
११.
१४

Page #74

૮
૭ ૧૨ ૧૩ ૧૪
૧ ૩
આપે, બ્રહ્મા પિતાનું આયુષ્ય આપે, મેરૂપર્વત પિતાની સ્થિરતા આપે, બૃહસ્પતિ વચનનું અતુલ્ય કૌશલપણું આપે, ઉમાપતિ સર્વજ્ઞાપણું આપે, તેમજ ચન્દ્ર જે પિતાની મનહર કળાઓ આપે, તેમજ તેની સ્તુતિ થઈ શકે.
| મન શુ નું જણાવૃત્તમ) चेद्राची निर्विकारा यदि शमनिभृते नेत्रपत्रे पवित्रे, गात्रे सद्धथानमुद्रा यदि यदि च गतिमंदमंदप्रचारा । क्रोधादीनां निरोधो यदि यदि च वनेऽवस्थिनिःप्रीतिपूर्णा, क्लेशावेशप्रवेशच्छिदिह हृदि तदा स्वरमभ्येति शुद्धिः।
અર્થ: હે પ્રાણ? જે, વણ વિકાર રહિત હોય, ને સમતાયુક્ત હોય, પવિત્ર એવા ગાત્રપર એટલે મુખપર ઉત્તમ ધ્યાનની મુદ્રા હોય, ગતિ મંદમંદ પ્રચારવાળી હોય, ક્રોધાદિને નિધિ હોય, તથા પ્રીતિપૂર્વક જે વનમાં સ્થિતિ હિય, તે કલેશના આવેશના પ્રવેશને છેદનાર મનની શુદ્ધિ પિતાની મેળે જ હૃદયમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
(fશનિવૃત્ત ) असौ भस्माभ्यंगः किम किमुत भूमौ विलुठनं,
૧૨ ૧૩ ૧૧ ૧૭ ૧૬ ૧૫ जटाटोपः कोऽयं किमु वपुरिदं निर्विवसनम् ।
૧૪

Page #75

कचालोचः कोऽयं प्रचुरतपसां किं च तपन, न चेच्चेतः शुद्धिः सुकृतसफलीकार करणम् ॥ ८७ ॥
અર્થ -જે પુણ્યને સફળ કરવાના કારણરૂપ એવી મનની શુદ્ધતા ન હોય તે શરીરે ભસ્મના ચાળવાથી શું થવાનું છે તેમજ પૃથ્વી પર લેવાથી પણ શું થવાનું છે જટાને આટોપ ધારણ કરવાથી શું થવાનું છે? શરીરને વસ્ત્ર રહિત રાખવાથી શું થવાનું છે? માથા વિગેરેના વાળને લેચ કરવાથી શું થવાનું છે? તથા ઘણું તપ તપવાથી પણ શું થવાનું છે ? અર્થાત્ મનની શુદ્ધિ સિવાય ઉપરોક્ત સર્વે આત્મકલ્યાણ કરનાર નથી.
| ( તિરા કે म्वरं भ्रमन जगति चित्तनिशाकरोऽयं,
यैर्यत्रितः सुकृतकृत्यमनोज्ञमंत्रः। तेषामशेषसुखपोषिणि सिडिसौधे,
वासः सदा समजनिष्ट समाधिभाजाम् ॥८॥ અર્થ:-સમતાને ભજનારા એવા જે માણસેએ, જગતમાં સ્વેછાચારથી ભ્રમણ કરતા ચિત્તરૂપી રાક્ષસને પુણ્યનાં કાર્યોરૂપી મનહર મંત્રોએ કરીને યંત્રિત કરે છે. તે
છે
કે

Page #76

( ×× )
માણુસાના સમગ્ર સુખાને પેષણ કરનારા એવા માક્ષરૂપી મદીરોમાં નિરંતર વાસ થએલા છે.
( ૩૫ઞાતિવૃત્તમ )
મ
'
विना मनः शुद्धिमशेषधर्म,
૧
૨૩ ૭ ..
कर्माणि कुर्वन्नपि नैति सिद्धिम् ।
૧.
૧૪.
૧૫ ૧૭ ૧૧
हग्भ्यां विना किं मुकुरं करेण,
૧૨ ૧૩૧૮
૯
वहन्नपीक्षेत जनः स्वरूपम् ॥ ८९ ॥ અ:-મનની શુદ્ધિવિના સમગ્ર ધર્માંકાર્યને કરતા એવા પશુ પ્રાણી મેાક્ષમાં જઈ શકતા નથી, કેમકે હાથમાં આરીસા પકડીને ફરતા એવા પણ પ્રાણી આંખાવિના પેાતાનુ સ્વરૂપ જોઈ શકતા નથી.
( સાર્વજનિકો ઉતવૃત્તમ )
8
દ
19
दूतीं मुक्तिमृगीदृशो यदि मनःशुद्धिं विधातुं रति
૯
E T ૧૯ ૧૩ ૧૪
૩૨. '
स्तत्स्वर्णे रमणीजने च हृदयं रक्ष्यं प्रलुभ्यत्सखे ।
૧ ૫
૧૬
एतल्लो भभराभिभूतहृदये न स्वार्थसार्थप्रया,
૨૨
૧ ૧
૧ ૧૯
૧૭ ૨૦
प्रादुर्भावमुपैति शंवररुहां रोहः शिलायामिव ॥ ९० ॥ અર્થ-ડે મિત્ર ? મુક્તિરૂપી સ્ત્રીને વશ કરવામાં વ્રતી

Page #77

સમાન મનની શુદ્ધિને ધારણ કરવાની જે તને ઈચ્છા હોય, તે સુવર્ણ અને મહર એવી સ્ત્રીમાં માતા તારા હૃદયનું તારે ક્ષણ કરવું જોઈએ; કેમકે લોભના સમૂહથી પરાભવ પામેલા હૃદયમાં, શિલામાં જેમ કમળનું ઉગવું તેમ, આભાર્થના સમૂહના વિસ્તારની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
(થાતિજાગૃસણ) भक्तिं भनक्ति विनयं विनिहंति तृष्णां,
पुष्णाति तर्जयति वर्यमजर्यवीर्यम् । पूजां पराभवति नीतिमपाकरोति,
यूतं विदूरयत तव्यसनाध्वसूतम् ॥ ११ ॥ અર્થ –હે પ્રાણીઓ? જે જુગારકર્મ ભક્તિને તેડી પાડે છે, વિનયનો નાશ કરે છે, તૃણુને પુષ્ટ કરે છે, મનહર તથા નિબિડ એવા વર્ષની તર્જના કરે છે, પૂજાને એટલે કીર્તિને પરાભવ કરે છે. તથા નીતિને રર કરે છે, એવા નાના પ્રકારના દુઃખના માર્ગને ઉત્પન્ન કરનારા જુગારને તમે દૂર કરો ?
( શાસ્ત્રકારતકૃત્તમ્) वन्ध्यां धानि वधू विधाय स कुधीधुर्यः मुतानीहते,
૧૮ ૧૯ अंपापानमुत्य पर्वतपतेः प्राणान् म च प्रेमति ।
૨ ૦ ૧ ૬ ૧૫

Page #78

( ૬ )
૨૪
૨૫ ૨૭ ૨. ર
૩ ર
सच्छिद्रामधिरुह्य नावमुदधेः कूलं च कांक्षत्यसौ,
૪
૩
૫
૧ २
कृत्वा कैrantतुकं प्रकुरुते वित्तस्पृहां यो जडः ॥९२॥
અર્થ:-જે મૂર્ખ માણુસ જુગારના મિષનું કાતુક કરીને ધનની ઈચ્છા કરે છે, તે કુબુદ્ધિના સરદાર ઘરમાં વાંઝણી સ્ત્રી રાખીને પુત્રાને ઇચ્છે છે, મેરૂપર્વત ઉપરથી ઝંપાપાત કરીને તે પ્રાણૢાની ઈચ્છા રાખે છે, તથા છીદ્રવાળા વહાણમાં બેસીને તે કિનારે પહેાંચવાની ઇચ્છા કરે છે.
૪
૨ ૩
↑
૫ દ h
आतून् भूतभराभिभूत इव यल्लुब्धो हशा नेक्षते,
૯
સર
૧૪ ૧૩ ૯
૧૧
भक्तोक्तिं शृणुते न च ज्वरितवद्यद्दत्तचित्तः पुमान् ।
ર
૧૮ ૧૯
૧
૧૭ ૧૫ ૧૬ २०
लज्जामुज्झति मद्यमूर्च्छित इवासक्तश्च यत्र द्रुतं,
૨૫
૨૬
૨૯ ૨૪ ૨૩
૨૭ ૨.
द्यूतं वित्तविनाशनं त्यज सखे तन्मूर्खमैत्रीमिव ॥९३॥ અ:જુગારમાં આસક્ત થએàા માણસ, જાણે ભૂતાના સમૂહથી પરાભવ પામેલા હાય નહિ, તેમ ભાઇઓને તા આંખેથી જોતા પણ નથી, તેમ તે જુગારમાં રહેલા ચિત્તવાળા માણુસ તાવ ચઢેલા માણસની માફક સેવકના વચનેને પણ સાંભળતા નથી, વળી તે જુગારમાં લીન થએલેા માણસ મદિરાપાનથી મત્ત થએલાની માફક તુર્ત લજ્જાને પણ

Page #79

૧
૩
૧ ૪
( ૩ ) ત્યાગ કરે છે, માટે હે મિત્ર! મૂર્ખ માણસની મિત્રાચારીની માફક ધનનો નાશ કરનારા જુગારને તું ત્યજી દે?
(૩૫જ્ઞાતિવૃત્ત) यत्रापदां वृंदमुपैति वृद्धिं, कंदस्तरूणामिव वारिभूमौ ।
- ૧૧ ૮ ૧૦૯ त्यजति तत्किन मनीषिमुख्या-द्यूतं दुराकूतमनूतमार्यैः ॥
અર્થ:-જે જુગારમાં જળવાળી જમીનમાં જેમ વૃક્ષનું મૂળ, તેમ દુઃખને સમૂહ વૃદ્ધિ પામે છે, એવા દુષ્ટ આશયવાળા તથા ઉત્તમ જનેથી નહિ સ્તુતિ કરાએલા જુગારને, હે પંડિતે? તમે કેમ ત્યજતા નથી?
( વિશૌદિતવૃત્તમ) स्थानं शून्यगृहं विटाः सहचराः लिग्धश्च वेश्याजनः, पार्षद्याः परमोषिणः परिजनाः कादंबरीपायिनः ।
૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૮ व्यापारश्च परप्रियापरिचयः ख्यातिश्च वित्तव्ययो,
- ૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૫ ૨૦ ૨૨ येषां यूतकृतां कथामपि कथं कुर्यात्समंतः सुधीः॥९॥
અર્થ:-જે જુગારીઓનું સ્થાન તે વસ્તી વિનાનું ઘર હોય છે. જેઓના દેતે તે વ્યભિચારીઓ હોય છે, વેશ્યા સ્ત્રીઓ સાથે જેઓને મિત્રી હોય છે, લેકને ઠગનારા માણસે જેઓની પાસે બેસનારા હોય છે. મદિરાનું પાન કરનારા
૧૩
૧૬ ૧૪

Page #80

૧૫ ૧૩
૨ ૩
૨૪ ૨૧ ૨૨ ૨૦
જેઓના પરિવાર હોય છે, પરષીના પરિચયરૂપ જેઓને વ્યાપાર હોય છે, તથા ધનના નાશરૂપી જેઓની ખ્યાતિ હોય છે, એવા જુગારીઓની સાથે ઉત્તમ બુદ્ધિવાને વાત પણ શામાટે કરવી જોઈએ?
મા . निःकर्णेष्विव गीतिरीतिरफला सद्ध्यानधौरेयता,
૧૨ ૧૩ ૧૪ ૯ ૧૦ ૯ ૧૧ कारुण्यस्य कथा वृथा मृगदृशां इक्केलिरधेष्विव । निर्जीवेष्विव वस्त्रवेषरचना वैदग्ध्यबुद्धिमुवा, मांसास्वादिषु देहिषु प्रणयिता व्यर्था लतेवाग्निषु ॥१६॥
અર્થ:-બહેરા માણસ પ્રત્યે જેમ ગાયનની રચના, તેમ માંસભક્ષણ કરનારાઓમાં ધ્યાનનું ધરેય પાનું નિષ્ફળ છે, વળી આંધળી માણસે પ્રત્યે જેમ સ્ત્રીઓના કટાની કીડા, તેમ મં સભgણ કરતા જન પ્રત્યે કરેલી દયાની કથા પણ નિષ્ફળ છે. વળી મુડદાઓ પ્રત્યે જેમ વસ્ત્રાભૂષણની રહના, તેમ માંસાહારીઓમાં રહેલી ચતુરાઈની બુદ્ધિ પણ નિષ્ફળ છે, તથા અગ્નિમાં જેમ વેલડી તેમ સંસભક્ષકો પ્રત્યે નેડભાવ રાખે તે પણ વૃથા છે.
૧૦ ૯ हित्वाऽऽहारमुदारमौक्तिकमयं, तैर्धीयतेऽहिर्गले,
- ૧૬ ૧૯ ૧૩ ૧પ ૨૦ त्यक्त्या क्षीरमनुष्णधामधवलं, मन्त्रं च तैः पीयते ।
૧૮
૧૭

Page #81

૨૩
( * )
૨૪
૨૨ ૨૧ ૨૫
मुक्त्वा चंदनमिंदुकुंदविशदं, तैर्भूतिरभ्यंग्यते,
ક
%
संत्यज्यापर भोज्यमद्भुततरं, पैरामिषं भुज्यते ॥९७॥
ર
અર્થ:~~~ માણુસા બીજાં અત્યંત મનહર ભાજન ત્યઅને માંસનું ભાણું કરેછે, તેએ મેાતીઓના મનેહર હારને ત્યજીને ગલામાં સર્પને નાંખે છે ચન્દ્ગ સરખા સફેદ દૂધને ત્યજીને તમે મૂત્ર પીવે છે; તેમ ચન્દ્ર તથા ડોલર સમાન નિર્મળ ાનને સજીને તેઓ શરીર પર રાખ ચાળે છે.
૧૪
૧૧ ૧૩ ૧૦ ૧૨
૧૫ १७
E
स्वं ज्वालाजटिलेऽनले स बहले क्षिप्त्वेहते शीतता,
૨૩ ૨૦
૨૨
૧૯ ૧૩
૨૩
૨૪
मुत्संगे भुजगं निधाय सविषं स प्राणितं कांक्षति ॥
૧
३०
૩૧
પ્ ૨૭
R ૨૯ ૨૬
कीर्ति काम्यति चाकृशां कृपणतामासूत्र्य स त्रस्तधी,
:
9
G
3
ૐ
૫
यैः कर्तुं करुणामभीप्सति जडो जग्ध्वा पलं प्राणिनाम् ॥
અર્થ:-જે બુદ્ધિ વિનાના મૂર્ખ માણસ પ્રાણીઓનું માંસ ભક્ષણ કરીને દયા કરવાને ઈચ્છે છે, તે માણસ જવાળાએથી વ્યાકુળ થએલા સ્વેટા અગ્નિમાં પોતાના શરીરને ફેંકીને શીતળતાને ચાહે છે, તથા ખેાળામાં ઝેરી સર્પને રાખીને તે જીવિતને ઇચ્છે છે. તેમજ અત્યંત કૃપણપણું રાખીને તે કીર્તિને ઇચ્છે છે.

Page #82

( 28 )
૧
૩
*
''
चैतन्यं विषभक्षणादिव मधोः पानादिव प्राज्ञता,
૧૨
૧૧ ૧૩
विद्यालस्यसमागमादिव गुणग्रामोऽभिमानादिव ।
૧૫
૧૪ ૧૬
૧૭ ૧૯
૧૮
शीलं स्त्रीजन संस्तवादिव मनःक्लेशादिवध्यानधी,
૨૩ ર
૨૧
२०
देवार्चाशुचितादिपुण्यमखिलं मांसाशनान्नश्यति ||१९||
અ:-જેમ ઝેરના ભક્ષણથી ચૈતન્ય, મદિરાના પાનથી બુદ્ધિ, આળસના સમાગમથી વિદ્યા, અભિમાનથી ગુણાના સમૂહ, સ્ત્રીઓના અંગોપગની પ્રશંસાથી શીયળ, તથા મનના ક્લેશથી જેમ ધ્યાનની બુદ્ધિ, તેમજ માંસભક્ષણથી દેવપૂજા તથા પવિત્રપણાદિકથી ઉત્પન્ન થયેલું. સમગ્ર પુણ્ય નાશ પામે છે,
૧૩
( સ્થાગતાયુત્તમ )
×
पारदारिकनरः परपत्नीं,
૬ પ
७
तस्करश्च परकीयविभूतिम् ।
↑ ર
ૐ
-
भोक्तुमिच्छति यथेह तथा सा
૧૦
? *
वामिषोपचितमामिषलुधः ॥ १०० ॥
અર્થ:-જેમ પરસ્ત્રીના લાલચુ માણસ પારકી સ્ત્રીને ઇચ્છે તથા ચાર જેમ પરના ધનને ઇચ્છે છે. તેમ માંસ

Page #83

( .. !
ભક્ષણમાં લુબ્ધ થએલેા માણસ માંસથી પુષ્ટ થએલા પશુને
ઇચ્છે છે.
मद्यद्वार - ( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् . )
૫
૧૧
૪
૩
૬
स्वामित्वं समुपैति किंकरनरः प्रेष्यत्वमेति प्रभुः,
3
૧૩
૧૪
૧૨
शत्रुः सोदरतामुपैति भजते प्रत्यर्थितां सोदरः ।
પ
૧
?
..
૧૯ ૧૭
जायात्वं जननी प्रयाति जननीभावं च जायाजनो,
૧
ર
धर्मध्वंसधुरधुरीणमधुनः पानाभिभूतात्मनाम् ॥ १०१ ॥
અ:-ધર્મના નાશરૂપી ધેસરીને ધારણ કરવામાં અંગદ સમાન એવા મદ્યપાનથી પરાભવ પામેલા છે આત્મા જેમના એવા માણુસા ચાકરને શેડરૂપ ગણે છે, શત્રુને ભાઈ તુલ્ય માને છે. અને ભાઈને શત્રુ માને છે, તથા પેાતાની માતાને પેાતાની સ્ત્રી તરીકે ગણે છે, અને પેાતાની સ્ત્રીને પાતાની માતા સમાન માને છે.
( ૩પનાતિવૃત્તમ્ )
ૐ
*
''
- ૭
૧૧ ૧.
ददात्यदेयं च दधात्यधेयं, गायत्यगेयं च पिबत्य पेयम् ।
૧
૧૩ ૧૨ ૧૪
૧૬ ૧૫ ૧૬ ૧૭
૧૯
जयत्यजेयं च नयत्यनेयं, न किं सुरापानकरः करोति ॥
અ:-મદિરાપાન કરનારા માણુસ નહિ દેવા લાયક વસ્તુ આપે છે; નહિ ધારણ કરવા લાયક ધારણ કરે છે,

Page #84

(
નહિં ગાવા યોગ્ય ગાય છે, નહિ પાનકરવા લાયકનું પાન કરે છે, નહિ જીત કરવા લાયકને જીતે છે, તથા નાડુ લઈજવા લાયકને લઈ જાય છે; માટે એવી રીતે અદિરાપાન કરનાર માણસ શું કાર્ય નથી કરતા ? અર્થાત્ સમગ્ર ન કરવા લાયક કાને તે કરે છે
( સાર્વજનિતિવૃત્તમ્ )
પ ૩
& S
याम्यंति गृहे गृहे विवसना यचत्वरे शेरते,
૧૩
૧૧ ૧ ૨
૧૦ ૧૧ ૧૪ ૧૭
૧૬
यद्भूमौ निपतत्यमुद्रितमुखा यचारति स्फुटम् ।
1
૧૯ ૨૦
૨૪૨૨ ૨૩
૨૧
1
૨૧
यहीथीषु विशंति कोशितदृशो जल्पंत्यजलप्यं च य
૧ ૩૦
૩૧
૨૭ ૨૯ ૨૬
द्यद्वा च रुदंति मूढमतयस्तन्मद्यविस्फुर्जितम् ॥
અથ:-જે મદિરાપાન કરનારા મૂઢ બુદ્ધિવાળા માણસો ઘેર ઘેર ભટક્યા કરે છે, નગ્ન થઇને બજારમાં સુઇ રહે છે, ખુલ્લાં મુખા રાખીને પૃથ્વી ઉપર પડે છે, આ ખેા મીચીને ગલીએમાં પ્રવેશ કરે છે, નહિ ખેલવા લાયક અપશબ્દ એલે છે, તથા જે અત્યંત રૂદન કરે છે, તે સમગ્ર મદ્યપાનનુ પરિણામ છે.
૩
૫ ૩
व्याधीनामवधिं पदं च विपदामुन्मादमाद्यद्धियां,
૧૦
૧ ૧ ૧૪ ૧૨ ૧૩
धामाsधन्यगिरां गुहामयशसां स्थानं स्वनिं चैनमाम् ।
#

Page #85

( ૬ )
{ ૭ ૧
૧
૧૮
૧૯
ઇ
î
आधारं च युधां कुवा परिषद संभोगभूमिं भियां,
૨૪
૨૨
૨૩
मुंचाssचार विचारचारुरचनानिर्वारिणीं वारुणीम् ॥ અર્થ-દુ:ખાની સિમાસમાન, આપદાઓના સ્થાન તુલ્ય, ઉન્માદ અને પ્રમાદની બુદ્ધિના ધામ સમાન, ખરામ વચનાની ગુફા સરખી, અપયશના સ્થાન ખરાખર, પાપાની ખાણું તુ-૧, લડાઈના આધાર સખાન, ક્રોધની સભા સરખી, ભયેાની સંગમભૂમિ તુલ્ય, તથા આધારના વિંધારની મનેહર રચનાને અટકાવનારી એવી મંદિરાને હું મિત્ર? તું ત્યાગ કરે ?
૪
( હરિનોવૃત્તમ્ )
1 ૩
.
मतिकनलिनीनागं छागं दुरूह हविर्भुजः,
૬
પ
प्रकटितदयादैन्यं सैन्यं प्रमादद्महीपतेः । व्यसनपयसां सिधुं बंधुं कषायधरास्पृशां,
७
૧૦
૧૪
13
૧૨.
૧૧
परिहर सुरापानं यानं विपत्पुरवत्र्त्मनि ॥ १०५ ॥ અ:-બુદ્ધિરૂપી કમમલનીના સંહાર કરવામાં હસ્તિ સખાન, કુતરૂપી અગ્નિ પ્રત્યે એકડા ખરાખર, પ્રગટ કરેલ છે દયાપ્રત્યે ન્યભાવ જેણે, પ્રમાદરૂપી રાજાના સૈન્યતુલ્ય, આપદારૂપી પાણીના સમુદ્ર સમાન, કષાયરૂપી પ્રાણીઓના

Page #86

બંધુતુલ્ય, તથા દુઃખરૂપી નગરના માર્ગમાં વહન સરખા सुरापानने, डे पाए ? तुं त्या ?
वेश्याद्वार-(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) यवतं विटकोटिवक्त्रनिपतन्निष्ठीवनानां घटी, यदक्षश्च जनंगमादिजनतापाणिप्रहारास्पदम् । यद्गात्रं बहुबाहुदंडनिबिडक्रोडीकृतभ्रंशितं, ૧૩ ૯ प्रेमेतासु दधाति धावकशिलातुल्यासु वेश्यानु कः॥
અર્થ -જે વેશ્યા સ્ત્રીઓનું મુખ, કેડે વ્યભિચારી પુ. શેના મુખમાંથી પડતા થુંકની કુંડી સમાન છે, તથા જેઓની છાતી ચંડાળ વિગેરે નાલાયક જાના હાથેથી હણું એલી છે, તેમજ જેઓનું અંગ ઘણુ માણસોના હદંડના આલિંગનથી શિથિલ થઈ ગયું છે, એવી ઘેબીની શીલા સમાન વેશ્યા સ્ત્રીઓમાં ક માણસ પ્રેમને ધારણ કરે ? અર્થાત્ કઈ પણ કેમ ન કરી શકે
૧૦
૧૧ ૧૨
रत्येवासमसायकः पशुपतिः पुत्र्येव भूमीभृतः, शव्येवाऽप्सरसांपतिर्मुररिपुः पुत्र्येव पाधोनिधेः ।
१५
૧૭ ૧૮
. ૧૬
... २० २१ २२ रोहिण्येव सुधामरीचिरवनेः पुत्र्येव पौलस्त्यजिद्,
बाहुभ्या परिरभ्यते गणिकया वित्तेच्या कुष्टयपि॥१०७

Page #87

- ૧૧
અર્થ:-કામદેવ મીથો, મહાદેવ જેમ પાર્વતીથી, ઈદ્ર જેમ ઈન્દ્રાણી, વિષ્ણુ જેમ લમીથી, ચંદ્ર જેમ
હિણીથી, તથા રામ જેમ સીતાથી આલિંગન કરાય છે, તેમ કુષ્ટિ એટલે કઢના રેગવાળે માણસ પણ ગણિકાથી ફક્ત ધનની ઈરછાએ કરીનેજ બને હસ્તથી આલિંગન કરાય છે.
(૩v=ાતિવૃત્તન્ ) ૧ ૨ ૧ ૩ ૪ यासु व्रजन याति जनः कदाचि,
जाम्यां च मातर्यपि मोहमूढः । अनेकलोकैः प्रतिसेवितासु,
૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ किं तासु वेश्यासु रतिः शुभाय ॥१०८॥ અર્થ:-જે વેશ્યા સ્ત્રીઓ પ્રત્યે ગમન કરનારે માણસ કે વખતે તે બહેન તથા માતા પ્રત્યે પણ મેહથી મૂઢ થઈ જાય છે, એવી અનેક લેકેથી સેવાએલી તે વેશ્યા સ્ત્રીઓમાં કરેલી પ્રીતિ શું કલ્યાણકારી નિવડે છે? અર્થાત્ નથી જ નીવડતી.
(ફિનિવૃત્ત ) धनं प्रीतिर्यासां धनमपि च रूपं निरुपम,
૯ ૧૦ ૧૬ ૧૫ ૧૨ ૧૪. ૧૩ धनं चार्वाचारो धनमपि च बुद्धिनिरवधिः ।
૧
9

Page #88

( ૧૬ )
* &
××
૧
૧૭
૨૨ ૨૫ ૨૪ ૨૦
ૐ
धनं देवो यासां धनमपि च यासां गुरुरिह,
૩ર
૨૯
૩૧ ૨૬ ૨૯ ૨૭
३०
विधत्ते वेश्यासु प्रणयमिह कस्तासु मतिमान् ॥ १०९ અર્થ: તે વેશ્યા સ્ત્રીઓને ધન એજ પ્રીતિ, ધન એજ નિરૂપમરૂપ, ધન એજ મનોહર આચાર, ધન એજ અત્યંત બુદ્ધિ, તેમજ દેવ તથા ગુરૂ પણ ધન જ છે, એવી વેશ્યા સ્ત્રીઓમાં કયા બુદ્ધિમાન પુરૂષ આ જગમાં પ્રેમ ધારણ કરે ? અર્થાત્ કાઇ પણ પ્રેમ ધારણ કરે નહિ,
( વસન્તતિસ્રાવૃત્તમ્ )
૧
૬
E
मास्म स्मर स्मरनरेशवरूथिनीनां,
ર
3 い
૪
૫
तासां पणांबुजदृशां हि दृशां विलासान् ।
૧૧
૧૦
यद्रूपदीपकलिकासु मनोहरा,
૧ ૨
स्नेहक्षयासु बहवः शलभीभवन्ति ॥ ११०॥ અ:-ડે પ્રાણી ! કામદેવરૂપી રાજાની સેના સમાન, એવી તે વેશ્યા સ્ત્રીએની આંખેાના કટાક્ષેાનું તું સ્મરણ નહિં કર ? કેમકે સ્નેહના ક્ષય થયા છે જેમને વિષે, ( તેલના નાશ થયેા છે જેમને વિષે એવી વેશ્યા સ્ત્રીએના રૂપરૂપી મનેહર દીવાની શિખાઓમાં ઘણા માણસા પતંગીઆની ક્રીડાને પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ છેવટે મૃત્યુ પામે છે.
૧૩

Page #89

( ૧૭ )
પાધિદાર--( શાનુંવિીડિતવૃત્તમ )
७
૧૧ ૧. ૧૨ ૧૩
तेभ्यः श्वापदपेटकैः सहसुखैः सर्वैरपि त्रस्यते,
યે
૧૪ ૧૫
૧૨
૨૦
૧૬
૧૭
૧
तैः सार्धं भषणा भ्रमंति विपदां पूरा द्रवप्रोन्मुखाः ।
૨૮
૨ ૨૧ ૨૭
૨૪ ૨૫ ૨૩ ૨૬
विध्यते विविधायुधैश्च पशवः पुण्यैः समं तैः समे,
૧
૬
२ ૩
૫
૪
ये मूढा अवन्ति विकटां प्रारब्धपापर्द्धयः ॥ १११ ॥
અર્થ :-ધારણ કરેલ છે શિકારનું વ્યસન જેઆએ, એવા જે મૂઢ માણસા શિકાર માટે ભયંકર જંગલમાં ભટકયા કરે છે, તેઓથી વનવાસી પ્રાણીએ સમગ્ર સુખા સહિત પણ ત્રાસ પામેછે, વળી તેઓની સાથેજ વેગવાળા કુતરાઓ સહિત દુઃખના સમૂહો પણ ભસ્યા કરે છે, તેમજ નાના પ્રકારના શસ્રો ધારણ કરનારા એવા તેઓ પશુઓની સાથે પાતાના પ્રાણાને પણ વીંધી નાખે છે.
૧
७ મ
૬ ૧૦ C
संपर्क नरकैः कलिं च कुशलैर्वैरं सतां संगमैः,
૧૨
૧૧ ૧૩
૧૪
૧૭ ૧૫
૧
प्रीति भीतिभरैरघैः परिचयं प्रेमापदां प्रापणैः ।
૨૧ ર ૨૨
૧૯
उद्वेगं विनयैर्नयैरमिलनं चेदीहसे हे सखे,
૨૬
૨૪ ૨૦ ૨૩
૨૫
सत्त्वात भयंकरं कुरु तदा साटोपमाच्छोदनम् ॥ ११२ ॥

Page #90

( ૬૮ અર્થ:--હું મિત્ર ? જો તું નરક સાથે સગમ કરવાને, પુણ્ય સાથે ક્લેશ કરવાને, સજ્જનોની સંગત સાથે વેર કરવાને, લયના સમૂહ સાથે પ્રીતિ કરવાને, પાપાની સાથે પરિચય કરવાને, દુઃખદાયક વસ્તુઓ સાથે પ્રેમ કરવાને, તથા ન્યાય સાથે નહિ મળવાને ઇચ્છતા હોય, તેાજ પ્રાણીએાના સમૂહને ભય કરનારા એવા શિકારને આટાપ સહિત કર
''
૪
૩
19
आक्रंदा वनवासिनामसुमतां गीतानि तेषामसृक्,
G
૧૨
૯
૧ ૦
૧૧
कुल्याः कुंकुमहस्तका अनुचराः क्रूराः शुनां राशयः ।
૧૪ ૧૩
૧૫
૧
जंतुव्रातपलान्यहो रसवती यस्मिन् मृगव्यामहे,
૧૭
૧૮
૧૬ ૨૦ ૧૯
૨૨ ૨૧
भ्रस्त्री परिरभ्यते मृगयुभिः कस्तत्र गच्छेत् सुधीः।
અર્થ:-જે શિકારરૂપી વિવાહના મહેાત્સવમાં વનવાસી પ્રાણીઓના આકદરૂપી ગીતા છે, તેઓના રૂધિરથી ભરા એલાં ખાખાચીયાંરૂપી કુંકુમના હાથાઓ એટલે કેશરના થાપા છે, જ્યાં ક્રૂર કુતરાઓના સમૂહેરૂપી સોબતીએ એટલે જાનૈયા છે, વળી અહા ! જ્યાં પ્રાણીઓના સમૂહતા માંસની સાઇ છે, તથા જ્યાં નરરૂપી સ્ત્રીને શિકારીએ આલિંગન કરે છે, એવા તે મહાત્સવમાં કયા ઉત્તમ-બુદ્ધિમાન માણસ જાય ? અર્થાત્ કોઇ પણ ન જાય.

Page #91

( ૬ )
૫
દ્
૪
૯ ૭ < ૧૦
ये नीरं विपिति निर्झरभरं कुंजे च ये शेरते,
૧૬
૧૮ ૧૫
૨૨ ૧૧ i y
૧૩
૧૩
ये चाश्नन्ति तृणानि काननभुवि भ्राम्यन्ति येऽहर्निशम्
૨
ર
ני
૨૦૧૯
૩
ये च स्वरविहारसारसुखिता निर्मन्तवो जन्तवो,
૨૪
૨૨
૨૩ ૨૭ ૨૯
૨૫ ૨૮
૨૬
हत्वा तान् मृगयासु कः समभवच्छ्वभ्रेषु नाभ्यागतः। અર્થ? બિચારા નિરપરાધી વનવાસી પશુએ ઝરણાએનું પાણી પીએ છે, ઝાડીમાં સુઈ રહે છે, ઘાસ ચારા ખાય છે, વનની ભૂમિમાં નિરંતર ભ્રમણ કરેછે, એવી રીતે જેએ સ્વેચ્છાારી મનહર વિહારથી સુખી થએલાં છે, તેને શિકારમાં હણીને કયા માસ નરકના પરાણે થયા નથી?
૩
૪
r
जीवान् त यत्र
( ૩૫ઞાતિવૃત્તમ )
ર
भूगान्,
૧૧
आखेटकं पेटकमापदां कः,
19
भवयार्थः समुपैति हानिम् ।
૧૦
'
૧ ૩ ૧૪
૧૫
૧૨
कौतूहलेनापि करोति धीमान् ॥ ११५ ॥
અર્થ:-જે શિકારમાં ખેચર, જળચર, અને થળચળને હણનારા શિકારીઓના ત્રણે પુરૂષાર્થી હાનિ પામે છે, એવા

Page #92

(190)
દુ:ખના સમૂહ સરખા શિકારને ક્રીડા માત્રથી પણ કયા બુદ્ધિમાન આચરે ? અર્થાત્ નજ આચરે.
સૌરીન્ના-( શિવળ,વૃત્તમૂ )
ર
૧
૪
પ્
प्रहारो यष्ट्याद्यैस्तदनु शिरसो मुंडनमधी,
७
૧°
3
→
खरारोपाटोपस्तदनु च जगङ्गालिसहनम् ।
૧૨
૧૩
૧૪ ૧૧ ૧૫
↑ ૬
ततः शूलारोहों भवति च ततो दुर्गतिगति,
૧૬૧૭
૧૯
રર ૨૧ ૨૦
विचार्याचरणचरितं मुंचति न कः ॥ ११६ ॥ અ:-જે ચારી કરવાથી પ્રથમ તેા લાકડી આદિકથી માર પડે છે, પશ્ચાત્ ગધેડા ઉપર બેસવું પડે છે, ખાદ દુનિયાની ગાળો સહન કરવી પડે છે, ત્યાર પછી શુળી ઉપર ચઢવું પડે છે, તેમજ તેથી છેવટે દુર્મતિમાં જવુ પડે છે, એવી રીતના ચારીના આચરણુની દશા વિચારીને તેને કચેા ઉત્તમ જન ત્યાગ ન કરે?
મ
૩ ૧
+ G
नृणां प्राणा बाह्या येदनशी यद्यद्मलः,
૧૩ ૧૦
૧૨ ૧૪ ૧૩ ૧૫
कुलाचारी यचानुपममहिमा यच्च गरिमा ।
૨૦
૨૧
૧૭ ૧૬ ૧૮ ૧૯
कलानां यत्केलिर्यदसमतमा रूपरचना,
૨૩ ૨૨ ૨૪ ૨૫
૨૯ ૨૬ ૩૦
૨૭
धनं तथैतं निग्विलमपि तैः संहृतमिदम् ॥ ११७॥

Page #93

( ૯ )
અર્થ:-ૐ ધન માણસાના બાહ્યપ્રાણા છે, નિર્દોષ યશ છે, નિર્મળ કુળાચાર છે, અનુપમ મહિમા છે, મ્હાટાઇ છે, કળાએની ક્રીડા છે, તથા જે અતુલ્યરૂપની રચના છે, એવું પારકું ધન જેએએ ચારેલું છે તેઓએ સમગ્ર હરેલું છે. ( ગાŻવિૌહિતવૃત્તમ્ )
७
19
૧૦
वैरं निश्वजनैरकारि कलहः कीर्त्त्या च लोकद्वयी,
૧૧
૧ ૬
૧૭
シ
૧૨ ૧૪ ૧૩
૧૫
कृत्यैर्मत्सर उत्सवैश्व विरहः सौख्येरसूयोदयः ।
૧૯
૧૯ ૨૦
૨૧ ૨૪ ૨૨
૨૩
प्राणैरप्रियता प्रियैरलयनं द्रोहश्च धर्मेच्छया,
૨૬ ૨૭ ૨૫ પ્ ૧ २
૪
विश्रमेन रुश्च तैरतिशठयैश्चौरिका निर्ममे ॥ ११८ ॥
૩
અર્થ:-જે અત્યંત શલેાકેાએ ચારી કરેલી છે. તેઓએ જગત્ના કે સાથે વૈર કરેલું છે. કીર્તિ સાથે કલેશ કરેલા છે, બન્ને લેાકના કાર્યોં સાથે મત્સર કરેલા છે, ઉત્સવા સાથે વિરહ કરેલા છે, સુખા સાથે અદેખાઇના ઉદય કરેલા છે, પ્રાણા સાથે અપ્રીતિ કરેલી છે, સ્નેહીએ સાથે અખાલા કર્યા છે, ધર્મની ઈચ્છા સાથે દ્રોડ કરેલા છે, તથા વિશ્વાસ સાથે હવાદ કરેલે છે.
૫
तत्कीर्तिः कुमुदेन्दुकुन्दकलिकाकर्पूरपूरोपमा, तत्स्फूर्तिः परमप्रमोदविलसत्पावित्र्यपाथःप्रपा ।
૩

Page #94

( ૭ ) तन्मूर्तिः स्मरपार्थिवस्मयशशिस्वर्भाणुरुद्भ्राजते, चौर्य यमुमुचे लसद्गुणगणारामैकदावानलम् ॥११९॥
અર્થ-જેઓએ ઉદ્ઘસાયમાન થતા ગુણેના સમૂહરૂપી બગીચાને બાળવામાં દાવાનળ સમાન ચેરીનો ત્યાગ કર્યો છે, તેઓની કીર્તિ ચંદ્રવિકાસી કમળ, ચંદ્ર, ડોલર નામના પુષ્પની કળી, તથા કપૂર તુલ્ય ઉજવળ છે, તેમજ તેઓની
સ્કૃતિ ઉત્કૃષ્ટ હર્ષથી ફેલાવા પામતું જે પવિત્રપણું તરૂપી પાણીની પરબ સમાન છે, તથા તેઓની મૂર્તિ કામદેવરૂપી રાજાના રૂપના ગવરૂપી ચન્દ્રને ગ્રસ્ત કરવામાં રાહુ તુ શેભે છે.
(૩vજ્ઞાતિવૃત્તY) श्रीकीर्तिविस्फूर्तिलताम्बुवाह,
दौर्भाग्यदन्याम्बुजसप्तवाहम् । विश्रभधाराधरगन्धवाह,
विमुंच चौर्य दुरितप्रवाहम् ॥ १२० ।। અર્થ-અપકીર્તિના ફેલાવારૂપી વેલડીને વૃદ્ધિ કરવામાં વરસાદ સમાન, દુર્ભાગ્યપણું તથા દરિદ્રતારૂપી કમળને વિકસ્વર કરવામાં સૂર્ય સમાન, અને વિશ્વાસરૂપી મેઘને નાશ કરવામાં પવન તુલ્ય, તથા પાપના પ્રવાહ સદશ એવી ચોરીને, હે પ્રાણી? તું ત્યજી દે?

Page #95

૧૪ ૧૫
૫ ૨૪ ૨૩
( હફ) Trઘોઘાર-
(ારિતિવૃત્ત.) नो हास्यं सुरतप्रपंचचतुरं नालिंगर्ने निर्भरे,
૧૩. ૧૭ ૧૬ नैवोरोजसरोजयुग्मल(वि)लुठत् पाणिं प्रमीलामलम् । नो बिंबावरचुंबनं स्थिरतया कुर्यात् पुमान् प्रेयसीमन्येषां रमयन्निकामचकितः कामीति काम्य नि ताः॥
અર્થ-કામી માણસ પરસ્ત્રીની સાથે વિલાસ કરતા છતે તે સમયે અત્યંત બીકને માર્યો તેણીના સાથે સંગના પ્રપંચમાં યોગ્ય એવું હાસ્ય કરી શક્તો નથી, તેને અત્યંત આલિંગન કરી શકતા નથી, તેણના સ્તનરૂપી કમળના યુગ્મપર બરાબર હસ્તાક્ષેય કરી શકતો નથી, અત્યંત સુખથી સારી રીતે આંખો મીંચી શક્તો નથી, તેમજ સ્થિરતાથી તેણીના બિંબ એટલે પિકા ઘેલા સમાન હઠનું ચુંબન પણ લઈ શકતો નથી, માટે તેવી પરસ્ત્રીને ભેગવવાની ઈચ્છા કરવી નહિ. पौराणां पुरतः प्रपंच्य महिमा दत्तः पितृभ्यां स्वयं, यो दत्वा स्वकरं करेण च वृतः सप्तार्चिषां साक्षिकम् । ૧૬ ૧૮ ૧૭ ૨૪ ૨૩ ૨૧ ૧૯ ૨૦ तं हित्वा पतिमीहते यदितरं या कामिनी कामिनं, तन्नूनं कथमात्मसाद्भवति सा स्वच्छंदसंचारिणी॥१२२
૨
૧૧
૧ ૦ ૯
૧૫
૧૪.
-
૨૨
૨૫ ૨૬
૩૦
૨૯
૩૧ ૨૮

Page #96

9.
૯ ૧૦
૧૮
( ૭ ) અર્થ-જે પતિને નગરના લોકોની સમીપે મહોત્સવ પૂર્વક મા-બાપે પ્રસંદ કરી આપે છે, તથા જેને પિતાને હાથ તેના એટલે પતિના હાથમાં આપીને અગ્નિની સાક્ષીએ પિતે પતિપણે સ્વીકારે છે, એવા પતિને ત્યાગ કરીને જે સ્ત્રી બીજા કામી પુરૂષને ઈચ્છે છે, તે સ્વછંદાચારી સ્ત્રી
ખરેખર આપણી પોતાની શી રીતે થાય? અર્થાત્ નજ થાય. पूर्णोऽप्यन्यपराभवैकतमसा यत्संगतो अस्यते, प्रादुर्भूतकलंकपंककलितः सुश्लोकशीतयुतिः । नीचाचारविधी महानिव भवेदापातमात्रप्रिये, कोऽस्मिन् स्वैरविहारकारिणि सुधीः प्रीतः परस्त्रीजने।
અર્થ -જે પરસ્ત્રીના સંગથી પ્રખ્યાત અને સંપૂર્ણ ચન્દ્ર પણ અન્યના એટલે રાહુના પરાભવરૂપી અંધકારથી ગ્રસ્ત થાય છે, તથા તેથી ઉત્પન્ન થએલા કલંકરૂપી પંકથી છવાએ થયે છે, માટે નીચના આચારની વિધિમાં જેમ સજન તેમ એવી દુ:ખદાયક તથા સ્વેચ્છાચારી પરસ્ત્રીમાં યે ઉત્તમ બુદ્ધિમાન માણસ પ્રીતિવાળે થાય ? અર્થાત્ કઈ પણ ન થાય.
૧૨ ૧૩ ૧૪ ૮ ૭ ૧૧ ૯ ૧૦ घोषेषु स्थितिमीहते स विमतिर्मुक्त्वामराणां पुरी, त्यक्त्वा मंदरमेदिनीमवकरा त्यातुमुत्कश्च मः।
૧૬ ૧૨
૧૬ ૧૭
૧ ૪
૧૮
૧૭
૧૯
૧
-
૨૦ ૨૧ ૧૫ ૧૬

Page #97

( ૭ ).
૨૫
૨૬
૨૨ ૨૩
૨ ૪
पातुं वांछति मुक्तनिर्मलजलः स ग्राममार्गोदकं, त्यक्त्वात्मप्रमदाः परप्रियतमा यः सेवितुं कांक्षति॥१२४
અર્થ-જે માણસ પિતાની સ્ત્રીને ત્યાગ કરીને પરસ્ત્રીને સેવવાને ઈચ્છે છે, તે બુદ્ધિ વિનાને માણસ દેવતાનીનગરીને ત્યાગ કરીને કુળમાં એટલે ગાયોના વાડામાં રહેવાનું ઈચ્છે છે, તથા સુવર્ણાર્થે મંદરાચળની ભૂમિને ત્યાગ કરીને ઉકરડા ખોદવાને ઈચ્છે છે, તેમજ નિર્મળ જળને ત્યાગ કરીને ગામડાની ગટરનું પાણી પીવાને તે ઈચ્છે છે.
(ઉપજાતિવૃત્ત ) निजांगनासंगमनंगरंगा
दन्येषु वांछत्सु यथात्मकोपः। तथा परेषामिति मन्यमाना,
૧ ૦
૧૩ ૧૧
I ૧૨, .
અર્થ -જેમ અન્ય માણસે, કામદેવના રંગથી આપણી પિતાની સ્ત્રીના સંગમને ઈચ્છવાથી આપણને પિતાને જેમ ક્રોધ ચઢે છે, તેમ અન્યને પણ કેપ ચડે, એવું વિચારી સજન પુરૂષે પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરે છે.

Page #98

( ૭ )
इन्द्रियद्वार - ( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
३
૫ ૪
૬
. ७
सारंगान् भ्रमरानिभाँश्च शलभान् मीनाँश्च मृत्युंगतान कर्णघ्राणशरीर नेत्ररसनाकामैः प्रकामोत्सुकः ।
૧૬
૧૧
૧૦
दृष्ट्वा शिष्टपथप्रवृत्तिविपिनश्रेणीसमुत्पाटने,
૧૪ ૧૩
१२.
૧૫
૧
૧૭
साटोपद्विपमिंद्रियव्रजमिभं धीमान् विधत्ते वशम् ॥ १२६
અર્થ :-કાન, નાસિકા, સ્પર્શ, નેત્ર તથા જીજ્હાના રસથી, અનુક્રમે મૃગલાઓ, ભમરાએ, હસ્તિ, પતંગીઆઓ, તથા માંછલાં મૃત્યુ પામેલાં જોઇને, ઉત્તમ માર્ગની પ્રવૃત્તિરૂપી વનની શ્રેણિના નાશ કરવામાં ઉદ્ધૃત થએલા હસ્તિ સમાન આ ઇન્દ્રિઓના સમૂહને બુદ્ધિમાન માણસ અત્યંત ઉત્સુક થઇને વશમાં રાખે છે.
↑
મ
भांभोरुहिणीविकाशनविधौ योंऽभोजिनीवल्लभो,
દ
૪
यो लivarलाकलापजलधी पीयूषपादोपमः ।
૧૩ 19
૧૨
૩
यः स्पर्द्धाव सुधारुहालिजलदो यश्चोत्पथप्रस्थितौ,
૧૩ ૧૦ ૧૫ ૧૪
૧૬
૧
૧૯
पारीणश्च तमुद्धरं विषयिणां व्रातं जयन् भद्रभाक् ॥ અર્થ:-જે ઇન્દ્રિઓના સમૂહ કપટરૂપી કમિલનીને વિકસ્વર કરવામાં સૂર્ય સમાન છે, તથા લંપટતાની કળાના

Page #99

- ૧૦
( ૭ ) સમૂહુરૂપી સમુદ્રની વૃદ્ધિ કરવામાં ચન્દ્ર સમાન છે, તેમજ જે સ્પર્ધારૂપી વૃક્ષેની પંક્તિને ઉગાડવામાં વરસાદ સમાન છે, અને ઉન્માના પ્રસ્થાનમાં જે પારંગામી છે, એવા ઉદ્ધત ઈન્દ્રિઓના સમૂહને જીતવાથી પ્રાણી કલ્યાણને ભજનારે થાય છે. ૯ ૧૧, ૧૨, ૧૩ स प्राज्यज्वलनविना रसवतीप
રાધા૧૯ ૧૮
૨૨ ૧૬ ૧૭ स्त्यक्त्वापोतमगाधवार्धितरणं दोभ्योंकि वेधित्सुश्व सः।
૨૫ ૨૬, ૨૭ ૩૦ ૨૪ ૨૩ ૨૮ बीजानां वपनविनेच्छति स च क्षेत्रेषु धान्योद्गम, योऽक्षाणां विजयैर्विना स्पृहयति ध्यानं विधातुं शुभम्।।
અર્થ-જે માણસ ઈન્દ્રિઓને જ કર્યા સિવાય શુભ ધ્યાન ધરવાને ઈચ્છે છે, તે કુબુદ્ધિવાળો માણસ દેદીપ્યમાન અગ્નિ વિના રાઈ પાક બનાવવાને ઈરછે છે, તથા સારા એવા વ્હાણનો ત્યાગ કરીને બને હસ્તાવડે અગાધ સમુદ્ર તરવાને ઈ છે છે, તેમજ બીજના વાવ્યા સિવાય તે માણસ ક્ષેત્રોમાં ધાન્યની ઉત્પત્તિને ઈચ્છે છે, અર્થાત્ જેમ તે સમગ્ર ઇચ્છાઓ વ્યર્થ છે તેમ ઈન્દ્રિઓના જય સિવાય ધ્યાનની ઈચ્છા પણ વ્યર્થ છે. रागद्वेषविनिर्जयाम्बुजवने यः पद्मिनीनां पतिः, कृत्याकृत्य विवेककाननपयोवाहप्रवाहश्च यः।

Page #100

( ૭૮ )
यः सद्बोधविरोधभूधर शिरः शंबप्रहारोपमः,
૧. ૧ ૧
૧૨
૧૩ ૧૫
૧૪
साम्योल्लासमयं तमिन्द्रियजयं कृत्वा भवानंदवान् ॥
અર્થ :-જે ઇન્દ્રિઓના જય રાગદ્વેષના જયરૂપી કમળાના વનને વિકસ્વર કરવામાં સૂર્ય સમાન છે, તથા જે કૃત્યાકૃત્યના વિવેકરૂપી વનની વૃદ્ધિ કરવામાં વરસાદના પ્રવાહતુલ્ય છે, તેમજ જે ઉત્તમ બેધના વિધરૂપી પર્વતના શિખરને ભેદવામાં વજાના પ્રહારતુલ્ય છે, એવા શમતાના ઉલ્લાસવાળા ઇન્દ્રિઓના જય કરીને હું પ્રાણી ? તુ આનંદિત થા?
મો.
૩
૪
विद्वांसो बहुशो विचार वचनैश्चेतश्चमत्कारिणः,
19
“ પ
૧
ર
G
शूराः सन्ति सहस्रशश्च समरव्यापारबडादराः ।
૧ ૧
૬
૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૨.
૧૦
"
दातारोऽपि पदे पदे घनधनैः कल्पद्रुकल्पाः कलौ ૧૭. ૨૨ ૧૮૯ ૨૧ ૧૨ तेन्द्रियतस्करैरपहृतं येषां न पुण्यं धनम् ॥ १३०॥
૨૩-૨૪૨૫
२०
અર્થ :-આ જગમાં વિચારપૂર્વક વચનાએ કરીને ચિત્તમાં આશ્ચર્ય ઉપજાવનારા ઘણા વિદ્વાના છે, તેમજ રણસંગ્રામરૂપી વ્યાપારમાં આદરવાળા થએલા એવા શૂર.એ પણ હુજારા છે, તથા ઘણા ધનથી આ કલિકાળમાં કલ્પવૃક્ષ સમાન પગલે પગલે દાન દેનારાઓ પણ ઘણા છે, પરંતુ

Page #101

૧૪
૨૩ ૨૪
૨ ૨
૨૮૫ ૨૬
૨૫
૨૭
(૭૨). જેઓનું પુણ્યરૂપી ધન ઈનિદ્રરૂપી ચારોએ ચારેલું નથી, એવા જનો તે વિરલા જ હોય છે. शक्रस्यैव सुरद्विपो मधुरिपोरेवांडजानां पतिः,
૧૨ ૧૩ श्रीदस्यैव च पुष्पकं पशुपतेरेवोक्षचूडामणिः ।
૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨૧ स्कंदस्यैव भुजंगभुग् गणपतेरेबोंदुरो वाहनं, धन्यस्यैव शिवाध्वनि प्रविदितं यानं कृपा कोविदैः।।
અર્થ-ઇન્દ્રનુંજ જેમ એરાવત હસ્તિ, વિષ્ણુનું જ જેમ ગરૂડ, ધનદનું જ જેમ પુષ્પક વિમાન, મહાદેવનું જ જેમ બળદ, કાર્તિકેયનું જ જેમ મયૂર, તથા ગણપતિનું જ જેમ ઉંદર વાહન છે, તેમ મેક્ષમાર્ગ પ્રત્યે જવામાં કઈક ધન્યવાદને પાત્ર માણસનું જ દયારૂપી વાહન હોય છે. એમ પંડિત પુએ કથેલું છે. गांभीर्य जलधेर्धनं धनपतेरैश्वर्यमेकेक्षणात् ,
૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૬ ૨૧ ૧૦ ૨૦ ૧૯ सौंदर्य स्मरतः श्रियं जलशयादायुश्च दीर्घ धुवात् ।
૨૨ ૨૬ ૫ ૨૬ ૨૭ सौभाग्यं शुभमश्विनीसुतयुगाच्छक्तिं च सत्याःसुता, ल्लात्वा तं विदधे विधिविधिमनाचक्रे कृपां योऽगिषु ॥
અર્થ:-જે માણસે પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા કરેલી છે, તેને
૮ ૧૧
૧૨ ૧૩
૧૨
-
૨૪
૨૩

Page #102

( ૮૨ )
બનાવવામાં છે ચિત્ત જેવુ' એવા બ્રહ્માએ સમુદ્રમાંથી ગ ંભીરતાને,કુબેર પાસેથી ધનને, મહાદેવ પાસેથી અશ્વને, કામદેવ પાસેથી સુંદરતાને, વિષ્ણુ પાસેથી લક્ષ્મીને, ધ્રુવ પાસેથી દીર્ઘ આયુષ્યને, અશ્વિનીપુત્રા પાસેથી મનેહર સાભાગ્યને, તથા વ્યાસ પાસેથી શક્તિને લઈને બનાવેલા છે.
૪
૫
नानामौक्तिक हेमविद्रुममणिद्युम्नाह्वयं गोमर्थ,
19
दुग्धं दुग्धपयोधिहारिलहरीशुभ्रं यशः संचयम् । वत्सं विश्वजने हनीयमहसं स्वर्गापवर्गादयं,
૧૦
૧
૧૨ ૩
૨ ૧૩
૧૫
या यच्छत्यनिशं दयामरगवी सा रक्ष्यतामक्षयम्॥ १३३
う
૬
અ:-જે દયારૂપી કામધેનુ હંમેશાં નાના પ્રકારના મેાતી, સુવર્ણ, પરવાળાં, મર્માણ તથા ધનરૂપી ગામય એટલે છાણને આપે છે, તથા ક્ષીરસમુદ્રના મનેર મેળ સમાન શ્વેત યશના સમૂહુરૂપી દૂધને આપે છે, વળી જે જગત્માં મનેાહર પ્રભાવવાળા એવા સ્વર્ગ અને મેાક્ષના ઉદયપ વત્સને એટલે વાછરડાને આપે છે, એવી દયારૂપી કામધેનુનુ જેમ તેના વિનાશ ન થાય તેવી રીતે રક્ષણ કરવું.
૧૦
७
૬
૧૧ ૧૩ ૧૨
अस्ताद्रेरुदयं रवेः स लवणान्माधुर्यमास्यादहे:,
૧૬
१७
१४
૧૪ ૧૫
..
૧૮
पीयूषं च कुहोरनुष्णकिरणं हानिं कुपथ्याद्रुजाम् ।
',
૧૨

Page #103

( ૮ )
पावित्र्यं श्वपचादिनं च रजनेर्दीक्षां श्रियां संग्रहात्,
૩૦ ૩૧ ૨૯ ૩૨ ૩ ૧ ૪ कांतारानगरं च कांक्षति वधाद्यो धर्ममिच्छत्यधीः॥१३४
અર્થ: જે બુદ્ધિ વિનાનો માણસ પ્રાણીઓના વધથી ધર્મને ઈચ્છે છે, તે માણસ અસ્તાચળ પ્રત્યથી સૂર્યના ઉદયને ઈચ્છે છે, લવણમાંથી મીઠાશને ઈ છે છે, સપના મુખમાંથી અમૃતને ઈચ્છે છે, અમાવાસ્યાથી ચન્દ્રને ઈચ્છે છે, અપચ્યા
જનથી રોગાની હાનિને ઈ છે, ચંડાળથી પવિત્રપણાને ઈચ્છે છે, રાત્રીથી દિવસને ઈ છે, લમીના સંગ્રહથી દીક્ષાને ઈચ્છે છે તથા તે વનમાંથી નગરને ઈ છે છે. धर्माणां निधिरास्पदं च यशसा संभोगभूमिः श्रिया, मास्थानं महसां च भूरविपदा यानं भवांभोनिधौ । स्कंधः सन्मतिवीरुधां प्रियसखी स्वर्गापवर्गश्रियां,
૨૨ ૨૦ ૧૯ ૨૩ ૨૧ ૨૫ ૨૬ ૨૬ धन्यानां दयिता दयास्तु दयिता क्लेशेरशेषेरलम्॥१३५
અર્થ -ધર્મોના ભંડારરૂપ, યશેના સ્થાનરૂપ, લક્ષ્મીઓની સંગભૂમિરૂપ, સુખોની ભૂમિરૂપ, ભવરૂપી સમુદ્ર પ્રત્યે વહાણરૂપ, ઉત્તમ બુદ્ધિરૂપી વૃક્ષોના સ્કંધરૂપ, તથા સ્વર્ગ અને મોક્ષલક્ષ્મીની હાલી સખરૂપ એવી દયારૂપી વ્હાલી સ્ત્રી ધન્ય પુરુષને થાઓ? બીજા કલેશોથી સર્યું.
૧
૬
૧
૫

Page #104

मत्यद्वार.
कीत्तौं कालकूर्चकं हलमुखं विश्वासविश्वातले, नानानर्थकदर्थनावनधनं कोलीनकेलेगुहम् । प्रेमप्रौढपयोदपूरपवनं सन्मानमुस्तांकुरे,
૧૧ ૧૦ ૧૫ कोलं कोलसदाशयोद्भुतमतिर्भाषांमृषांभाषते॥१३६
અર્થ -કીર્તિ પ્રત્યે કાજલના કૂક એટલે કુચડા સમાન, વિશ્વાસરૂપ પૃથ્વીતળ પ્રત્યે હળ સમાન, નાના પ્રકારના અનર્થોની કદથનારૂપ વન પ્રત્યે મેઘ તુલ્ય, દુષ્ટ કાર્યોને ક્રીડા કરવાના ઘર બરોબર, પ્રેમરૂપી નિબિડ વરસાદના સમૂહ પ્રત્યે પવન તુલ્ય, તથા સન્માનરૂપી મેથના અંકુરા પ્રત્યે કૈલ એટલે ભૂંડ (સુઅર) સમાન, એવા જૂઠા વચનને, ઉલસાયમાન આશયવાળી થએલી છે બુદ્ધિ જેની એ ક માણસ બેલે? અર્થાત્ સજજન કોઈપણ ન લે.
सिंदूरः करिमन्नि मंदिरमणिगेहे च देहेऽसुमास्तारुण्यं चलचक्षुषि युतिपतियोग्नि द्विजेशो निशि।
a
૧૪ ૧૫ ૧૭ ૧૮ ૧૮ ૨૭ ૧૯ ૨૮ प्रासादे प्रतिमालिके च तिलकं भूषा यया जायते,
२२ २० २५ २६ २४ २३ कीर्तः केलिगृहं तथा तनुमतां वक्ने वचः सन्तम्॥१३७

Page #105

અર્થ -જેમ હસ્તિના મસ્તક પર સિંદૂર, ઘરમાં દીપક, શરીરમાં જીવ, સ્ત્રીમાં તારૂણ્ય, આકાશમાં સૂર્ય, રાત્રીએ ચન્દ્ર, દેવાલયમાં પ્રતિમા, તેમજ જેમ કપાળમાં તિલક શોભારૂપ થાય છે, તેમ કીર્તિને ક્રીડા કરવાના ઘર સમાન. એવું સત્ય વધન પ્રાણિઓના મુખમાં આભૂષણરૂપ થાય છે.
(વાતાવૃત્તમ) हानिभेति ददतां धनमुच्चैः, शीलतो भवति भोगवियोगः
૧૨ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૭ ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૭ जायते चतपसा तनुकाश्य,हीयते किमपि नानघवाक्यैः॥
અર્થ:-ઘણું દાન દેવાથી ધનની હાનિ થાય છે, શીળ પાળવાથી ભેગોને વિયોગ થાય છે, તપ તપવાથી શરીર દુબળું થાય છે, પણ સત્ય વચન બોલવાથી તે કંઈ પણ નુકસાન થતું નથી. અને અપૂર્વ લાભ મળે છે. S ( વિશોજિતવૃત્તમ )
૮ ૧૧ ૧૦ अग्निः शाम्यति मुंचति प्रभुरपामौडल्यमोघो रुजां, ૧૩ ૧૨ ૧૫ ૧૬ ૧૪ यात्यस्तं विकटा घटा करटिनामाटीकते नान्तिकम् ।
૨૬ ૨૪ ૨૫ ૨૬ शैथिल्यं समुपैति सिंधुररिपुः सर्पोऽपि नोत्सर्पति, दाग दूरादुपयाति दस्पुरणभीः सत्यं वचोजल्पताम् ॥
અર્થ-સત્યવચન બેલનારા પ્રત્યે અગ્નિ શાંત થાય છે,
૨૧

Page #106

(4)
સમુદ્ર ક્ષેાભને ત્યજ છે, રાગોના સમૂહ નાશ પામે છે, હસ્તિઓની ભાકર શ્રેણિ તેની સમીપ આવતી નથી, સિંહ શિથિલ થઇ જાય છે, સર્પ પણ તેની નજીક આવતા નથી, તેમજ તેનાથી ચાર અને રણસંગ્રામની ખીક તે તુર્ત દૂર ચાલી જાય છે.
૪ ૧૩
ર
૧
तस्माद्वैरमुपैति दूरमुरगश्रेणिः सुपर्णादिव,
૧૫
to
૨
૨૧
૧૬
૧૯ રત
क्लेशो नश्यति भास्करादिव तमस्तस्मादकस्माद्भवः ।
૨૬ ૨૭
૨૬
-
و ؟
૨૩ ૨૫
तस्माद्भीस्तुहिनादिवांबुरुहिणी संजायते नश्वरा,
૩
૨૪
७
૧ પ ૬
૪
सत्योद्गच्छति गीर्यदीयवदनाद् गंगेव गौरीगुरोः॥ १४० ॥
અ:--હિમાચળમાંથી જેમ ગંગા, તેમ જેના મુખમાંથી સત્યવાણી નીકળે છે, તેની પાસેથી, ગરૂડથી જેમ સર્પોની શ્રેણિ, તેમ વર દૂર જાય છે, તથા સૂર્યથી જેમ અંધકાર, તેમ તેનાથી અકસ્માત થએલેા કલેશ નાશી જાય છે, અને હિમથી જેમ કમલની તેમ તેની પાસેથી ભય તે નઃજ થાય છે.
( અત્તમ્રાર-વસન્તતિરુવાવૃત્તમ )
अप्रेमपंकरुहिणीपतिपूर्वशैलं, धर्मार्थकामकमलाकरशर्वरीशम् ।
.

Page #107

स्वर्गारवर्ग पुस्मार्गनिरोधयोध,
તે નિtryત શર્વિતારર ઘરશા અર્થ-અપ્રીતિરૂપી સૂર્યના ઉદયાળે પૂર્વાચલ સમાન, તથા ધર્મ અર્થ અને કામરૂપી કમળના વનને નાશ કરવામાં ચંદ્ર સમાન, અને સ્વર્ગ તથા મરૂપી નગરીના માર્ગને રોકવામાં સુભટ બરાબર, તેમજ કીર્તિરૂપી વેલડીને કાપવામાં કુહાડાતુલ્ય એવી ચોરીને, હે પ્રાણીઓ? તમે દૂર કરે ? | ( વિક્રોનિવૃત્તમ)
चलश्च बालमिलने माहात्म्यमंगमहा
૧૦ ૧૨ ૯ ૧૧૩ व्याधिस्तनयः कुलं च विमलं चिंता मनश्चारुताम् ।
૧ ૧ ૬ ૧૫ ૧૮ ૧૯ ૨૧ ૨૦ स्त्रीशीलं स्मरलेपटश्च कपटः पुण्यं गुणान्नीचता, ૨૩ ૨૬ ૨૫ ૨૭ ૨૮ ૨૨ ૩૦ ૩૧ ૨૮ ૨૯ मत्यैर्वित्तमदत्तमात्तमिह यैः सर्वं हतं तैरिदम् ॥१४२॥
અર્થ:-દુર્જન માણસ કીર્તિને નાશ કરે છે, મૂર્ણ સાથે મેળાપ મહેટાઈને નાશ કરે છે, મરકી વિગેરે મહેટા રોગો શરીરનો નાશ કરે છે, કુપુત્ર નિર્મળ કુળનો નાશ કરે છે, ચિંતા મનની મનહરતાનો નાશ કરે છે, કામાતુર થએલો માણસ સ્ત્રીના શિયળને નાશ કરે છે, કપટ પુષ્યને નાશ કરે છે, તથા નીચાણું ગુણને નાશ

Page #108

( ૮૬ )
કરે છે, પણ જે માણસાએ આ જગત્માં ચારી કરીને ધન મેળવ્યું છે, તેઓએ તા ઉપરોક્ત સમગ્ર સદ્ગુણાના નાશ કર્યાં છે એમ તણવું.
૧૨
૧૦
૬ ૧
G
૧૪
૧૩
भुक्त्वोश्चैर्विषमं विषं विषभृतां तैः कामितं जीवितं,
૨૦
૧૪ ૧૫ ૧૬
૧૭
૧૯
तैरब्धेरतुलं निपीय सलिलं तृष्णाक्षयोऽभीप्सितः ।
૨૫
૨૬
૨૭
૨૪ ૨૧ ૨૨ ૨૩
क्षिप्त्वा कुन्तमुखं च तैर्नयनयोः कंडुक्षतिः कांक्षिता,
૩ २
૪
૬
પ
यैरादाय परमात्मसदने पूर्तिः श्रियामीहिता ॥ १४३ ॥ અર્થ:જેઓએ પરનું ધન ચારીને પોતાના ઘરમાં લક્ષ્મીની પૂગતા ઇચ્છેલી છે, તેએએ સાનું તીવ્ર ઝેર » ભક્ષણ કરીને જીવિતને ઇચ્છયું છે, તેમજ તેઓએ સમુદ્રનું મ ખારૂં પાણી પીને પાતાની તૃષાના નાશ ઇચ્છયા છે. તથા તેઓએ ભાલાની અણુ આખામાં નાંખીને તેમાંથી ખરજના નાશ પ્રત્યેા છે.
ર
*
૧
૩
19
'પ
स्त्रीणां हार इवातिपीनकुचयोः कांचीव कांचीपदे,
૧૩ ૧૪
૧૨
૨૫
.
૯ ૧૦
૧૧
गल्ले पत्रलतेव कज्जलमिवालंकारकृच्चक्षुषोः ।
૨૪
૨૩
૨૧
*
रेणुर्भूमिविभूषणं चरणयोः पुण्यात्मनां जायते,
१७
te ૧ ૧૫
२० R
૧૬
ऽन्येषां वित्तमदत्तमत्र जहां पुंसां प्रशंसापहम ॥ १४४

Page #109

અર્ધ - રીઓના અતિ કઠિન એવા સ્તનો પર જેમ હાર, કમરપર જેમ કંદરે, ગાલપર જેમ વલ્લરી એટલે પલ, તથા આંખોમાં જેમ કાજલ અલંકારરૂપ થાય છે, તેમ પ્રશંસાને નાશ કરનાર નહિ આપેલા (અદત) પરના ધનને ત્યાગ કરનારા પવિત્ર માણસના ચરણોની રજ સમગ્ર પૃથ્વીના અલંકારરૂપ થાય છે.
(અનુકુત્તમ ) अदत्तादानमाहात्म्य,-महो वाचामगोचरम् । જમાનાના-મનોતિ સરિ
અર્થ -કવિ કથન કરે છે કે, અહે?? ચેરીનું માહાત્મ્ય વચનને પણ અસર છે, કેમકે, ચોરોનું અર્થ (ધન) લેનારાઓના ઘરમાં ઉલટે અનર્થ આવે છે. એ આશ્ચર્ય છે. दोभ्या ये जलधेस्तरन्ति सलिलं पद्भ्यां नमः प्रांगजें,
૧૩ ૧૧ ૧૨ ૧ ૧ ૧૪ ये भ्राम्यन्ति च वारबाणरहिताः कुर्वन्ति ये चाहवम् । ૧૬ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨ ૭ રર ૨૩ ये दृष्टामटवीमटन्ति पटवस्ते सन्ति संख्यातिगा,-. ૨૯ ૦ ૨૬ ૨૭ ૨૫ ૨૪ ૨૮ स्ते केचिचलचक्षुषां परिचयश्चित्तं यदीयं शुचि ॥१४॥
અર્થ -જેઓ બન્ને હાથેથી સમુદ્રના પાણીને તરે છે, તથા જેઓ આકાશમાં પગેથી ભ્રમણ કરે છે, તેમજ જેઓ

Page #110

166 1
مید)
અખ્તર અને માણેાવિના રણસંગ્રામ કરે છે, અને જેઆ ચાલાક થયા થકા ભયંકર જંગલમાં ભટકે છે, એવાતા અસંખ્યાતા માણસે છે, પણ જેનું ચિત્ત ચલાયમાન ચક્ષુએવાળી સ્ત્રીઓના પરિચયથી પણ પવિત્ર રહેલું છે, એવા તા વિરલાજ હાય છે.
૩
૪
૧
ર
૫
19 .
खद्योतैरिव भानुमाँश्च भषणैः कुंभीव जंभद्विषः,
૧૩
છ
૧૩
૧ ૨
૧૪ ૧૫
सारंगैरिव केसरी मखभुजां भर्तव दैत्यवजैः ।
૧૮
૨૨
૧૯ ૧૭ ૧ ૬
२० ૨૧ ૨૩
सौपर्णेय इवोरगैश्च मरुतां स्तोमैरिवस्वर्गिरि,
૨૭
૨૯
૨૫
૨૬
*૪
૩૦
f स्त्रीभिर्विभिदे यदीयहृदयं शूराय तस्मै नमः ॥ १४७॥ અર્થ :-પતગીઆઆથી જેમ સૂર્ય, કુતરાએથી જેમ ઈંદ્રના હસ્તિ, પરિણાથી જેમ કેસરી સિહ, દૈત્યોના સમૂ હાથી જેમ ઇન્દ્ર, સૌથી જેમ ગર્ડ તથા પવનના સમૂહથી જેમ મેરૂપર્વત, તેમ જેનું હૃદય સ્ત્રીઓથી ભેંકાયું નથી, તેવા શૂરવીર પુરૂષ પ્રત્યે નમસ્કાર થાએ ?
૧. ૐ
+ 19
गुह्यं दुर्जनचेतसीय सलिलं मूर्तीव धात्रीभृतो,
૧
૧૩
X
ક
૧૨.
૧ ૧ ૧૪
युद्धमिव कातरः कलिमलः स्वांते सुसाधोरिव ।
૨૦
१७
૧ ૬ ૧૦ ૧૫
૨૫ ૨૪
ahiri धरणrnate मरुतां भेजे न चेतोंवुजे,
૨૩
૨૧
૨૨.
૨૭ ૨૯ ૨૮
स्थैर्यं यस्य मृगीशां विलसितं धन्याय तस्मै नमः॥१४८

Page #111

1
1
( ૮૧), અર્થ -દુર્જનના ચિત્તમાં જેમ ગુપ્ત વાત, પર્વતના શિ. ખરપર જેમ પાણી, સમરાંગણમાં જેમ કાયર, ઉત્તમ મુનિના મનમાં જેમ કલેશને મેલ, તથા દેવતાઓના વૃક્ષમાં એટલે કલ્પવૃક્ષ માં જેમ દુગર્તિપણું સ્થિર રહેતું નથી, તેમ જેના ચિત્તરૂપી કમળમાં સ્ત્રીઓને વિલાસ સ્થિર રહેલો નથી, એવા ધન્યવાદને પાત્ર પુરુષ પ્રત્યે નમસ્કાર થાઓ?
( રુદ્રાવૃત્ત૬ ) भूभंगभोगलसदंतराले, नैंणीदृशां देहसदर्पसः । सध्यानदीपः समियाय शांति, तस्मै नमः संयमि
ગુઝરા શા અર્થ-અન્દર ઉલસાયમાન થતા ભ્રકુટીને લંગરૂપી ફણવાળા, સ્ત્રીઓના શરીરરૂપી ઉન્નત સપોએ કરીને, જેનો ઉત્તમ ધ્યાનરૂપી દિપક ઠરી ગએલો નથી,એવા સંયમીઓમાં હસ્તિ સમાન પુરૂષ પ્રત્યે નમસ્કાર થાઓ?
vfપ્રદર-(શારિતિવૃત્ત) भूयोभारमराभिभूततरणी वा विवोद्भीषणे, संसारे सपरिग्रहा तनुजुषां राजिनिमज्जत्यधः । नत्कांक्षन्नि परिग्रहं जपनपश्चारित्रपावित्र्यधी
૧૦

Page #112

૧૪
' }
↑ ૫
૨ ૧૩
शुद्धध्यानविधौ विधुंतुदममुं मोक्तुं विमुक्तौ रताः ॥ १५०
અર્થઃ-ભયંકર સમુદ્રમાં ઘણા ભારના સમૂહથી 8 બુ થએલા વ્હાણુની માક, આ સંસારમાં પરિગ્રહ્યુક્ત, માણુસાની શ્રેણિ નીચે નીચે એટલે નકાદિક ગતિમાં ડુબે છે; તેથી મુક્તિરૂપી સ્ત્રીમાં આસક્ત થએલા પ્રાણીઆ જપ, તપ, ચારિત્ર, પવિત્રતા, બુદ્ધિ, અને શુદ્ધ ધ્યાનરૂપી ચન્દ્રને ગ્રસવામાં રાહુ સમાન તે પરિગ્રહને છેાડવાને ઇચ્છે છે. ( ૩૫જ્ઞાતિવ્રુત્તમ)
૧
ર
ૐ
16
प्रबंधुः कल हैकसिंधुः, प्रमादपीनः कुमताध्वनीनः ।
સ
.
૧૦
औद्धत्यहेतुर्धृतिधूमकेतुः परिग्रहोऽयं दुरितद्रुतोऽस्ति ॥
७
परिग्रहप्रेरितचितवृत्ति,
ર
અર્થ:-દ્વેષના વ્યુ .માન, કલેશના સમુદ્ર તુલ્ય, પ્રમાદથી પુષ્ટ થએલા, કુમતમ દારી જનારા, ઉદ્ધતપણાના હેતુરૂપ, તથા શ્રીરજ પ્રત્યે ધમકેતુ સમાન, આ પરિગડુ પાપોથી ઉપદ્રવયુક્ત થએલા છે.
19
पित्रोरुपास्तिं सुकृतानुशास्ति,
૯
૬ ૦ ૧૧
प्राज्ञैः प्रसंग गुणवत्सु रंगम् ।
→
3
૨
जहाति चैतन्यमित्र प्रमीतः ॥ १५२ ॥

Page #113

( 2 ) અઃ-મૃત્યુ પામેલે પ્રાણી જેમ ચૈત્યન્યને, તેમ પરિ ગ્રહથી પ્રેરાએલી છે ચિત્તની વૃત્તિ જેની, એવા માણસ માબાપની સેવાને, પુણ્યાની શિખામણુને, વિદ્વાનેા સાથેના સગને, અને ગુણવાના પ્રત્યેના ચિત્તભિલાષને પશુ ત્યજે છે. ( સર્વયિત્રીડિતવૃત્તમ )
૩૯ ૫ k
૪
૧
9
rssदित्यादपरः प्रतापनपटुः परस्तोयवान्,
૧૩ ૧૪ ૧૨
૧૦ ૯
૧૨ ૧૭-૧૮ ૧૫
૧૬
नैवान्यः पवमानतश्च चटुलो दुष्टो न मृत्योः परः ।
૨૨ ૨૩ ૧૯ ૨૦
૧ ૨૬ ૨૪ ૨૭ ૨૫
नैवाग्नेरतरः क्षुधाक्षुभितवीश्वोरः स्मरान्नेतरो,
૨૯ ૩૪
૩૦ ૩૧
૩૨’ ક
૩૩
दोषाख्यान परिग्रहात्परमवस्थानं तथा सर्वधा ॥ १५३ ॥ અર્થ:-જેમ સૂર્યથી ખીજો કેાઈ પ્રતાપી નથી, સમુદ્રથી બીજો કાઇ પાણીવાળા નથી; પવનથી બીજો કોઇ ચંચળ નથી, મૃત્યુથી બીજો કેાઈ દુષ્ટ નથી, અગ્નિથી બીજો કોઇ ભુખાવા નથી, તથા કામદેવથી જેમ તે કોઇ ચાર નથી, તેમ દૂણેથી ભરેલા એવા પરિગ્રહથી બીજી કોઈપણ પાપાનું સ્થાન નથી.
५
૪
२ 3
धर्म ध्यानमधीर यँस्तरुमिव प्रोत्सर्पिकल्पाऽनिलः,
૬
७ :
૧૦
प्रीति पंकजिनीमिव द्विपपतिर्निर्मूलमुन्मूलयन् ।
૧૩
૧ ૬
૧૫
૧
૧૧
૧૫ ૧૨
૧૪
प्रावीण्यं च पयोजिनीपनिमिव स्वणुराच्छादयन,

Page #114

( ૨ )
** ૨૨
૧૬
ર્∞ ૧૯
૧
लावामेति परिग्रहः किमु कदा कादंबरीपानवत् ॥ १५४
રે
અ:-ઉલસાયમાન થા. એવા પાંત કાળના પત્રન જેમ વૃક્ષને, તેમ ધર્મધ્યાનને ચલિત કરતા, મદ્યાન્મત્ત હસ્તિ જેમ કમલિનીને, તેમ પ્રીતિને મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખતા, તથા રાહુ જેમ સૂર્યને, તેમ પાંડિતાઇને આચ્છાદિત કરતા, એવા પરિગ્રહ, મિરાના પાનની માફક કોઇપણુ વખતે શું પ્રશ’શાને પામે છે ? અર્થાત્ નથી પામતો. गुणद्वार - ( उपजातिवृत्तम् )
१
૩ મૈં
૪
वेषु चारेषु च मौक्तिके पु, गुणाधिरोपान्महितामुदीक्ष्य ।
પ્
७
૧૫
T ?
૧૦
कार्यः करिव कांचनेषु,
૧૪ ૧૨ ૧૩
यत्नो गुणेष्वेव मनस्विमान्यैः ॥ १५५ ॥
અર્થ-તુંબડાંઓમાં, ધનુષામાં, અને મોતીઓમાં ગુણના એટલે દારાના આરેપણુથી થતા મહિમાને જોઇને, લેાભી માણસા જેમ દ્રવ્યોમાં, તેમ પડિતામાં અગ્રેસર માસાએ ગુણામાંજ પ્રયત્ન કરવેશ.
૩
दौर्जन्यसज्जे मनुजे बसन्तो,
૪
9 . .
પ્
गुणा भवेयुर्नहि गौरवाय ।

Page #115

( : )
૧ ૨
गुणाऽधिशेषः परपीडनाय,
૬૧
૧૩ ૧૪
૬૦ ૧૫ ૧૬ ૧૭
कदापि चापेष्विव किं न दृष्टः ।। १५६ ।। અર્થ:-દુ નતાથી ભરેલા મનુષ્યમાં રહેલા ગુણ્ણા પણ ગોરલપણા માટે થઈ શક્તા નથી, કેમકે, ધનુષ્યેામાં રહેલા ગુણુના એટલે દારીના આરાપ-પરની પીડા માટે થાય છે, એવું, હું પ્રાણી ? તેં શું કેાઇ દિવસ જોયું નથી ?
( મમ્પ્લાજાશ્તાઘુત્તમ )
३ ४
૧
वेषव्यूतिर्विशदवसनादेव साध्याऽतिमेध्या,
૧૦ ૧૧
૧
↑
विद्या हृद्या स्वमतिविभवादेवलभ्या तिसभ्या ।
૧૪
૧૮ ૧૨ ૧૫ ૧ ૬ १७
૧૩
वित्तावाप्तिर्भवति च बहोरुद्यमादेव दिव्या,
૧
ર ૨
૨૦
वस्त्रमज्ञोद्यमपरिचयैः प्राप्यते नो गुणौघः ॥ १५७ ॥
અર્થ:-અતિ પવિત્ર એવી વેષની રચના નિર્મળ વસ્ત્રથી થઇ શકે છે, તેમ મનોહર અને શાનિક એવી વિદ્યા પાતાની બુદ્ધિના વૈભવથીજ મળી શકે છે, અને દિવ્ય એવી ધનની પ્રાપ્તિ અત્યંત ઉદ્યમ કરવાથીજ થાય છે, પણ તે વસ્ત્ર, બુદ્ધિ અને ઉદ્યમના પરિચયેાથી ગુણાને સમૂહ પ્રાપ્ત થઈ શક્તા નથી.

Page #116

૨
૩.
( इन्द्रवज्रावृत्तम् ) पाषाणखंडान्यपि मौक्तिकानि, __ यत्संक्रमालोलविलोचनानाम् । वक्षःस्थलेऽलंकरणीभवन्ति,
तेषां गुणानां महिमा महीयान् ॥ १५८ ॥ અથ –જે ગુણના એટલે દેરીના સંક્રમણથી, ચપળ નેત્રવાળી એટલે સ્ત્રીઓના હૃદયસ્થળમાં પાષાણુના ટુકડાઓ પણ મેતીરૂપે થઈ આભૂષણ તરીકે થાય છે, તેવા ગુણેને મહિમા હોટેજ છે.
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) जातिः शारदशर्वरी वररुचां सौंदर्यसंहारिणी, बुद्धिर्बहसमानवाङ्मयसरिनाथप्रमाथाद्रिराट् । रूपं दर्पकदर्पसर्पफणभृत्प्रत्यर्थितुल्यं पुन, स्तादृग्गौरवभाजनं भवति नो यादृग्गुणानांगणः॥१५९॥
અર્થ-જે ગુણોને સમૂહગારવના ભાજનરૂપ થાય છે, તેવી, શરદરતના ચદ્રની કાંતિઓની સુંદરતાને હરનારી જાતિ પણ થતી નથી, તેમ અ૫ એવા વિદ્યારૂપ સમુદ્રને
૧૪
૧૩ ૧ર

Page #117

મંથન કરવામાં મંથલચલ સમાન બુદ્ધિ પણ થતી નથી, અને કામદેવના અહંકારરૂપી સપને ગરૂડ સમાન એવું રૂપ પણ તેવી રીતના ગૌરવના ભાજનરૂપ થતું નથી.
५.
, बैराग्यद्वार.
८ १४ १३
१२१
ग्रामीणेष्विव नागरोऽर्ककुसुमस्तोमेष्विवालियुवा, मातंगो मरुमेदिनीष्विव मृगो दग्धेषु दावेषु च । चक्रश्चंदिरदीधितिष्विव शमीगर्भष्विवांभश्वरो,
१६
२३
नो भोगेष
1 रोति हृदयं वैराग्यभाजां कचित् ।। અર્થ –ગામડીઆઓમાં જેમ નગરને રહેવાસી, આકડાના પુપમાં જેમ યુવાન ભમરે, મારવાડની ભૂમિમાં જેમ હસ્તિ, દાવાનળથી બળી ગએલા વનમાં જેમ હરિણ, ચન્દ્રના કિરણમાં જેમ ચકવાક તથા અગ્નિમાં જેમ જળચર પ્રાણી, તેમ વૈરાગ્યવંત માણસનું હૃદય કેઈપણ ભેગને વિષે આનંદને મેળવતું નથી. यहांछंति न दुर्भगामिव वधू प्रो
मनी,
यत्नियंति न तस्करैरिव सदा मुत्सुंदरैः सोदरः । नो मुह्यति च पन्नोष्विव मजेहोरेश्वपारेषु च, योगोद्योगनियोगिनः प्रशमिनस्तत्साम्यलीलायितम् ।।
२७

Page #118

અર્થ:-ગના ઉદ્યોગમાં જોડાએલા સમતાવંત માણસે, જે, દુર્ભાગિણીની માફક, ઉંચા અને કઠીન સ્તવાળી સ્ત્રીને પણ ઈચ્છતા નથી, તથા ચારે સાથે જેમ, તેમ હમેશાં હર્ષવંત ભાઈ સાથે પણ સનેહ કરતા નથી, અને સર્ષોમાં જેમ તેમ ઘણા એવા મણિઓના હારેમાં પણ જે મહ પામતા નથી, તે સમગ્ર સમતાનું એટલે વૈરાગ્યનું
માહાઓ છે. यत्संसारसरोजसोमसदृशं यदंभदीपाती, सर्पः सूर्पकशत्रुदर्पदलने यच्चंद्रचूडामणिः। यत्सद्बुद्धिवधूविनोदसदनं यत्साम्यसंजीवन
૧૪૧૬ ૧૮ ૧૫ वैराग्यं लसदात्मने प्रियसुहृत्तहेहि देहिप्रियम् ॥१२॥
અર્થ-જે વૈરાગ્ય સંસારરૂપી કમળને નષ્ટ કરવામાં ચંદ્ર સમાન છે, કપટરૂપી દીપકની કાંતિને દૂર કરવામાં સર્પ તુલ્ય છે, કામદેવના અહંકારને દળવામાં મહાદેવ સરખા છે, ઉત્તમ બુદ્ધિરૂપી સ્ત્રીને કડાગૃહ સમાન છે, સમતાને જીવાડનારે છે, આત્મા પ્રત્યે પ્રિય મિત્ર તુલ્ય છે, તથા જે વૈરાગ્ય પ્રાણીઓને હિતકારી છે, એ વૈરાગ્ય હુને આપ
( સાધવૃત્ત) શાંજિક જનકપુરે ને અમા,

Page #119

'
C
1 '
૧૨
यन्माल्यामोदमंदं यदधननिनदे वाद्यवृंदे सनिद्रम् |
।
૧૪
**
૧૩
( ૨૯ )
1.
૧૫ ૧૬ ૧૭
यत्सद्रूपस्वरूपे क्षणसुखविमुखं यत्क्षणे क्षीणकांक्षं,
૨૬
૧૯૨૦
૨૧
૨૩ ૨૨ ૨૪ ૨૫
यहिते वीतवांछं हृदयमिदमभूत्तद्विरक्तत्वचिन्हम् ॥
અ:-પ્રાણીઓનું હૃદય જે સ્ત્રીઓની ક્રીડામાં કુતિ થયું છે, અમૃત તુલ્ય મધુર ભોજનમાં ભાવ રહિત થએલું છે, પુષ્પાની સુગ ંધિમાં મઢ થએલું છે, ઉત્તમ નાદોવાળા વાજીત્રાના સમૂહમાં ઉત્કંઠા વિનાનું થયું છે, ઉત્તમ રૂપને જોવામાં મળતા ક્ષણિક સુખથી વિમુખ થએલું છે, મહેાત્સવમાં વાંછા રહિત થયુ છે, તથા ધનમાં પણ જે ઇચ્છા રહિત થયું છે, તે સમગ્ર વૈરાગ્યપણાનાં ચિહ્ન છે.
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
3 ૪ ૫
हेमंते हिमवातवेल्लितवने वस्त्रैर्विनायत्स्थितिfष्मे भीष्मखरांशुकर्कशरजःपुंजेषु शय्या च यत् ।
૧૧ ७ ૧.
૧૬ ૧૩ ૧૪
૧૫ ૧૭ ૧૨
૧૯
૨૦
यद्वर्षासु गिरेर्गुहासु वसतिश्चैकाकिनां योगिनां, तद्दृर्ध्याननिबंधनैरविजितं वैराग्यविस्फूर्जितम् ॥१६४
૨૩
-
અર્થ: હેમંત રૂતુમાં ઠંડા વાયુથી ભરેલા વનમાં વસ્રોવિના જે સ્થિતિ, ગ્રીષ્મ તુમાં પ્રચંડ સૂર્યના કારણેાથી

Page #120

૧૭
૨ ૬
૨૮
તપેલી રેતીના ઢગલાપર જે શપન કરવું, તથા વર્તુમાં પર્વતની ગુફાઓમાં જે રહેવું, તે સમગ્ર એકાકી રહેતા
ગીઓનું દુષ્યનના નિબંધનેથી નહિ જીતાએલું એવું વેરાગનું જ મહામ્ય છે.
વિરદાદ. काव्यानां करणैः कृतं सुरुचिरैर्वाचा प्रपंचैः सुतं, पूर्ण बाहुबलरलं च तपसा पूरैः प्रसिडयंकुरैः । एक छेकजनप्रमोदविपणिः सेव्यो विवेकः सखे, सर्वा येन विनेन्दुनैव रजनिः श्रेणिर्गुणानां मुधा ॥१६५
અર્થ:-હે મિત્ર? કાવ્યો કરવાથી સર્યું મનહર વચનોના પ્રપંચથી સર્યું, ભુજાના બળથી સ તથા કીર્તિના અંકુર સમાન તપના સમૂથી પણ સ; પણ ફક્ત એક ઉત્તમ માણસના હર્ષની દુકાન સમાન વિવેકજ સેવ, કેમકે તે વિવેકવિના, ચન્દ્રવિના જેમ ત્રિ, તેમ તે ગુણેની સમગ્ર શ્રેણિ ફગટજ છે. શિર જાશુટ્રિીમીંગ, संप्राप्त्यै विवुधे वररिह गयां यः व्यते रत्नभूः ।

Page #121

येनोद्यत्कतिहारिणी गुणमणिश्रेणिश्च विश्राण्यते,
दत्ते कस्य हरेरिवेष न रमा वैदग्ध्यदुग्धोदधिः ॥१६६॥
અર્થ –જે વિવેકષી ક્ષીર સમુદ્રમાં મનહર કાંતિવાળા થશરૂપી ચન્દ્રની ઉત્પત્તિ થાય છે, તથા રત્નની ભૂમિરૂપ જે વિવેકરૂપી સમુદ્ર મહાન પંડિતોએ કરીને એટલે ઈન્દ્રોએ કરીને કીતિની એટલે પાણીની પ્રાપ્તિ માટે સેવાય છે, તથા જેનાથી ઉત્પન્ન થતી કેટલાક મનહર ગુણરૂપી મણિઓની શ્રેણિ મેળવી શકાય છે, એ તે વિવેકરૂપી ક્ષીર સમુદ્ર, વિષ્ણુની માફક કેને લક્ષ્મી આપતું નથી? અર્થાત્ સર્વેને આપે છે.
૯ ૧૦ 9 ક ?કે, ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૫ पैराग्यं सुभगं तदेव यशसां राशिः स एवोल्लसन् , - ૧૯ ૧૧૮ ૨૦ ૧૬ ૨૨ ૨૩ ૨૧ ૨૪ ) स्फूर्तिः सव शुभा च सैव च गुणश्रेणिमनोहारिणी।
૨૮ ૨૯ ૨૬ ૨૭ ૩૨ ૩૩ ૩૦ ૩૧ ૩૪ ध्यानं धन्यतमं तदेव वचसामोघस्स एवानघ,स्तारास्विंदुरमंदर्भदभवनं यत्रौचिती चंचति ॥१६७॥
અર્થ:-તારાઓમાં જેમ ચન્દ્ર, તેમ અત્યંત પૂજાના સ્થાનરૂપ એવો જેમાં વિવેક શેભી રહ્યો છે, તેજ વૈરાગ્ય મનોહર જાણ, તેજ યશને સમૂડ ઉલસાયમાન જાણો,
૨૫

Page #122

૧૦ ૧૨
૨૪
૧૯
૨૩૨૦ ૨૧
૨૨
(૧૦e ! તેજ કીતિ શુભ જાણવી, તેજ ગુણોની પંકિત મહેર જાણવી, તેજ ધ્યાનને વધારે ધન્ય જાણવું, તથા તેજ વયનને સમૂહ પણ નિર્મળ જાણ. धर्मांशुग्रहधोरणीष्विव करिवातेष्विवरावणः, कल्पद्रुः पृथिवीरुहेष्विव फणिश्रेणिविवाहीश्वरः । ૧૩ ૧૫
૧૬ ૧૬ ૧૭ स्वाशैलो धरणीधरेग्विव हयस्तोमेष्विवोच्चैःश्रवा, भाति ख्यातिगृहं गुणेषु विलसन्नेको विवेकोदयः॥१६८
અર્થ:-ચોની શ્રેણિઓમાં જેમ સૂર્ય, હસ્તિઓનાં ટેળએમાં જેમ ઐરાવણ, વૃક્ષમાં જેમ કલ્પવૃક્ષ, સર્પોની શ્રેણિઓમાં જેમ શેષનાગ, પર્વતમાં જેમ મરૂ, તથા ઘેડાઓના સમૂહમાં જેમ ઉશવા એટલે ઇન્દ્રનો ઘોડે, તેમ કીર્તિના સ્થાન તુઘ તથા ઉલસાયમાન થતું એક વિવેકને જ ઉદય સમગ્ર ગુણામાં શોભે છે. यस्माद्याचकलोककोकरुचिमानर्थः समर्थोदयः, कामश्चेद्रियचित्तवृत्तितटिनीप्रोत्कर्षवर्षागमः ।
૧૧ धर्मश्च त्रिदिवापुनर्भवभवः प्रादुर्भवत्यंजसा, ૧૪ ૧૩ ૧૭ ૧૮ भव्योऽयं मुदमातनोतु महतामौचित्यचिंतामणिः॥१६९
૨
૪
૩
૧ ૫

Page #123

અર્થ જે વિનયરૂપી ચિંતામણિ રત્નથી, યાચક લેકરૂપી ચકેર પ્રત્યે ચન્દ્ર તુલ્ય, તથા સમર્થ ઉદયવાળ અર્થ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા ઈદ્રિય અને ચિત્તની વૃત્તિરૂપી નદીને ઉલસાયમાન કરવા સારૂં વરસાદના આગમ રૂપ કામ ઉત્પન્ન થાય છે, તથા દેવગતિ અને મોક્ષરૂપી ધર્મ જેથી તુર્ત ઉત્પન્ન થાય છે, એવું આ વિવેકરૂપી નવું ચિંતામણિ રત્ન મહાન પુરૂષોના આનંદને વિસ્તારે?
भक्तिस्तीर्थकृतां ननिः प्रशमिनां जैनागमानां श्रुति, मुक्तिमत्मरिणां पुनः परिचितिने पुण्यपुण्यात्मनाम् । अन्येषां गुणसंस्तुतिः परिहृतिः क्रोधादिविद्वेषिणां,
- ૧૪
_
orms
૧૮૨૦
રરર
पापानां विरती रतिःस्वसुदृशामेषा गतिधर्मिणाम् ।।
અર્થ:-તીર્થકરોની ભક્તિ, મુનિઓને નમસ્કાર, જેના સિદ્ધાંતોનું શ્રવણ, મત્સરીઓને ત્યાગ, ડાહપણથી પવિત્ર થએલા માણસને સંગ, પરના ગુણની સ્તુતિ, ધાદિ ભાવરીઓનો પરિહાર, પાપિની વિરતિ, તથા પિતાની સ્ત્રીઓ પ્રત્યે પ્રેમ, એવી રીતનું લક્ષણ ધમીર માણસનું છે.
सौजन्यं जनकः प्रसरुपशमस्त्यागादरः सोदरः,
पत्नी पुण्यमतिः सुहृद् गुणगणः पुत्रनपासंगमः ।

Page #124

( ૧૨ ) ૩ ૧૪ ૧૬ ૧૫ ૧૭ ૧૯ ૧૮ नैर्दभ्यं भगिनी दया च दुहिता प्रीतिश्च मातृस्वसा,
૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૭ ૨૫ सांद्रानंदकुटं कुटुंबकमिदं प्राहः सतांधीधनाः॥१७॥
અર્થ-સજજનતારૂપી પિતા, શાંતતારૂપી માતા, દાનના આદરરૂપી ભાઈ, પુણ્યની બુદ્ધિરૂપી સ્ત્રી, ગુણેના સમૂહરૂપી મિત્ર, લજજાના સંગરૂપી પુત્ર, નિભતારૂપી બહેન, દયારૂપી દીકરી, તથા પ્રીતિરૂપી માસી, એવી રીતનું આનંદના સમૂહરૂપ સજનનું કુટુંબ બુદ્ધિવાન કહે છે.
( વઝાવૃત્તમ )
अर्हता संयमिनां नमस्या,
संगः सनां संश्रुतिरागमानाम् । दानं धनानां करुणांगभाजा,
૧૫ ૧૩ ૧૬ ૧૭ ૧૪
मागोऽयमार्यरुदितः शिवस्य ॥ १७२ ॥ અર્થ:-અરિહંત પ્રભુની પૂજા, સંયમધારીઓને નમસ્કાર, સજજને સંગ, આગમનું શ્રવણ, દ્રવ્યોનું દાન, તથા પ્રાણિઓની દયા એવી રીતને મેશ માર્ગ ઉત્તમ માણસેએ કહે છે,

Page #125

૪૩ )
( ૩૫ઞાતિવૃત્તમ )
૬
विस्फूर्तिमत्कीर्तिरनिंद्यविद्या,
૩
२
૪
समृद्धिरिडा रमणीयरूपम् ।
૭
सौभाग्यसिद्धिर्विमलं कुलं च,
૧૪
૧૯૬ ૧૧ ૧૨ ૧૭
फलानि धर्मस्य षडप्यमूनि ॥
१७३ ॥ વિદ્યા, વૃદ્ધિ
અર્થ :-સ્કુરાયમાન થતી ધૃતિ, પત્રિત્ર પામેલી સ ંપદા, મનેહર રૂપ, સેાભાગ્યની સિદ્ધિ તથા નિર્મળ કુળ, એ છએ વર્મન ફળે છે.
1
19
मौहार्ददृष्टिः सुकृतैकपुष्टिः,
૩
परोपकारः करुणाधिकारः ।
{
विवेकयोगः समताभियोगः,
संतोषवृत्तिः कृतिनां प्रवृत्तिः ॥ २७४ ॥
અર્થ:-મિત્રતાવાળી સૃષ્ટિ, પુણ્યની પુષ્ટિ, પરના ઉપકાર, દયાળુપણું, વિવેકને સંયાગ, સમતાનું ધારવું, અને સંતેષવૃત્તિ એટલી પુણ્યશાળીઓની પ્રવૃત્તિ છે.

Page #126

( '૦% )
૧
૨
૩
૪
ज्ञानी विनीतः सुभगः सुशीलः,
+
प्रभुत्वान्न्यायप्रवृत्तः ।
.
७
૧૦ ૯
त्यागी धनाढ्यः प्रशमी समर्थः,
૧૨ ૧૩ ૧
૧૪
૧ ૧
पंचाप्यमी भूमिषु कल्पवृक्षाः ॥ १७५ ॥
さ
અ:-જ્ઞાની થઇને વિનયી, સાભાગ્યવાળા થઈને ઉત્તમ શીળધારી, હાદ્દેદાર થઈ ને ન્યાય માર્ગે ચાલનારા, ધનાઢય થઇને દાનેશ્વરી, તથા સત્તાવાન થઈને શાંત સ્વભાવવાળા, એ પાંચે. આ જગમાં કલ્પવૃક્ષે સમાન છે.
૪
૧ ર ૩
दुःस्थोऽपि यः पातकभीतचेता,
૫
७
युवापि यो मारविकारहीनः ।
小 ૧૦ ૧૧
૧૨
૧૩
आयोऽपि यो नीतिमतां धुरीण,
૧૭
C
૧૫ ૧૬ ૧૪
स्त्रयोऽप्यमी देवनदीप्रवाहाः ॥ १७६ ॥
અર્થ :-રિદ્રી એટલે ધનહીન છતાં પણ જેનું ચિત્ત પાપેથી ડરે છે, તથા યુવાન છતાં પણ જે કામદેવના વિકારથી રહિત છે, અને સર્વ વાતે સમર્થ છતાં પણ જે ન્યાયીએમાં અગ્રેસર છે, એ ત્રણે દેવનદીના એટલે ગગાના પ્રવાહ સમાન પવિત્ર છે.

Page #127

૧૦,
૯
૧૦
૧૧
૧૪
૧૩
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) वृत्तिनतिमती रमा च परमा शश्वद्विनीताः सुता, बंधुबैधुरधीमतिः स्मृतिमती वंशः प्रशंसास्पदम् । वीर्य वर्यतरं वचश्च मधुर मूर्तिश्च विस्फूर्तिभाक, सानंद विदुरैरिदं निगदितं धर्मस्य लीलाथितम् ॥१७७
અર્થ -નીતિયુક્ત વૃત્તિ, ઉત્કૃષ્ટ શોભાવાળી સ્ત્રી, હમેશાં | વિનય કરનારા પુત્રો, મનોહર બુદ્ધિવાળે ભાઈ, યાદદોસ્તીવાળી બુદ્ધિ, પ્રશંસાગ્ય વંશ, અતિ ઉત્તમ વીર્ય એટલે શક્તિ, મધુર વચન, તથા દેદીપ્યમાન મૂર્તિ તે સમગ્ર ધર્મને મહિમા છે, એમ પંડિતાએ આનંદ સહિત
२४
शास्त्र शास्त्रवतां वलैबलभृतां श्रीभिःश्रिया शालिनां,
૧૦ ૧૪ ૧૨ _
१३ शीलजुषांगुणैर्गुणजुषां धीभिश्वधीमालिनाम्। ૧૬ ૧૯ ૨૦ ૧૫ ૧૬ ૧૭ ૨૨ ૨૧ ૨૪ ૨૯ सर्वेषां गुरुरस्त्यमी मम पुनर्मत्वेति येषां व्यधा,
२५ २६ २७ २८..
द्विश्वानंदकरी जगद्गुरुरिति ख्याति हुमाऊसुतः॥१७८ तेषां चंदनचंद्रमौक्तिककुमुत्कैलासशैलोल्लसत् ,

Page #128

( v૬ )
?
कीर्तिस्फीतमरीचिमंडितदिशां प्रौढप्रतिष्ठास्पृशाम् ।
सूरीणां मुनिहीरहीरविजयाह्नानां शिवश्रीमतां,
७
૧૦ ૧૧.
राज्ये राजाने विज्ञहेमविजयः सूक्तावलिं निर्ममे ।।१७९
૩
૪
(6
અ:-શીળાએ કરીને સર્વે શીળધારીઓના, ગુણાએ કરીને ગુણવાનાના તથા બુદ્ધિએ કરીને બુદ્ધિવાનાના આ ગુરૂ શ્રેષ્ઠ છે, અને મ્હારા પણ ગુરૂ છે, એમ માનીને હુમાચુના પુત્રે એટલે અકબર બાદશાહે જગતના ગુરૂ છે ” એવી રીતની જગતમાં આનદ કરનારી એની પ્રખ્યાતિ કરેલી છે, એવા તથા ચંદન, ચન્દ્ર, મેાતી, વિકાસીકમળ, તથા કૈલાસ પર્વત સમાન ઉસાયમાન થતી જે કીર્તિ, તેના દેદીપ્યમાન કિરણાથી મંડિત કરેલી છે દિશાઓને જેઓએ એવા ઉત્કૃષ્ટ કીર્તિવાળા તથા શિવશ્રીવાળા અને મુનિએમાં હીરા સમાન, એવા શ્રી હીરવીજય સૂરિ મહારાજના મનોહર રાજ્યમાં એટલે સમયમાં પડિંત શ્રી હેમવિજય ગણિષે આ “ કસ્તુરી પ્રકરણ ” નામની સૂક્તાવલી રચી છે.
( મહિનીવૃત્તમ ) कमल विजयसंज्ञप्राज्ञपारींद्रपाद,द्व्यकमलविलामे भृंगतां संगतेन ।
૧

Page #129

રે
66
(2014)
रसिकजन विनोदासूत्रिता सूक्तिमाला,
७
श्रियमयतु जनानां कंठपीठे लुठति ॥ १८० ॥
અ:-કમળવિજયજી ગણિ નામના મહાપંડિત ગુરૂના અન્ને ચરણારૂપી કમળના વિલાસપ્રત્યે ભ્રમરતુલ્ય થએલા એવા શ્રી હેમવિજય ગણિજીએ ખનાવેલી તથા માણસાને વિનાદ આપનારી આ સૂક્તિમાળા” લેાકેાના કંઠસ્થળમાં રહી થકી લક્ષ્મીને આપે ?
( વસતતિયાવૃત્તમ્ )
૩
4
सत्सूत्रमौक्तिकमहोदधितुल्यगुंफः,
૧
૪ ક્
प्राज्ञेन्दुहेम विजयेन विनिर्मितो यः ।
૧૦
૯
+
आदाय सूक्तजलमंबुधरा इवास्माद्,
૧૩
.
૧૨
૧૩
દ
व्याख्याजुषः क्षितितलं सुखयंतु सन्तः ॥ १८९॥
અર્થ:-ઉત્તમ સૂત્રરૂપી મૈાતીએના મહાસાગર સમાન આ રચના વિદ્વાનેામાં ચન્દ્ર સમાન શ્રી હેમવિજયજી ણિએ કરેલી છે, તેમાંથી મેઘાની માફક ઉત્તમ માણસે
સૂક્તરૂપી ” પાણીને લઈને, પૃથ્વીતળપર વ્યાખ્યા કરતા થકા સુખ પામે ?

Page #130

( ૧૮ ) એવી રીતે સકળ વિદ્વાનોના સમૂહરૂપી દેવામાં ઈન્દ્ર સમાન પંડિત શ્રી કમળવિજયજી ગણિના શિષ્ય પંડિત શ્રી હેમવિજય ગણિએ રચેલી “કસ્તુરી પ્રકરણ” નામની સૂક્તિમાળા સંપૂર્ણ થઈ.
॥ इतिश्रीकस्तरीप्रकरग्रन्थमूलान्वयभाषान्तरयुक्त समाप्त ॥

Page #131

ॐ
सच्चारित्रचूडामणिशुद्ध क्रियायां गिगच्छाऽधिपति श्रीमत्सुखसागर गुरुचरणकमलेभ्योनमः ॥
श्री सोमप्रभाचार्यकृत श्री
सिंदूर प्रकर-सूक्तमुक्तावली ॥
( મૂળાન્વય અને ભાષાન્તર ચુક્ત. )
ગ્રંથકર્તા ઇષ્ટદેવને નમસ્કારયુક્ત મંગલાચણ કરી શ્રોતાઆને આશીર્વાદ આપે છે.
( शार्दूलविकीडितवृत्तम् )
१.
3
૪
सिंदूरप्रकरस्तपःकरिशिरःक्रोडे कषायाऽटवीदावाचिर्निचयः प्रबोधदिवसमारंभसूर्योदयः । मुक्तिस्त्रीकुचकुंभकुंकुमरसः श्रेयस्तराः पल्लव
દ
७
C
.
૧૨ ૧૧
प्रोल्लासः क्रमयोर्नखद्युतिभरः पार्श्वप्रभोः पातु वः ॥ १ ॥
પ્
૧૦
-

Page #132

( {{s )
અર્થ :-તપરૂપી હસ્તીના કુંભસ્થલને વિષે સિંદૂરના સમૂહ સમાન, કષાયરૂપી અટવીને ખાળીન ખવાને અગ્નિના સહુ સમાન, જ્ઞાનરૂપી દિવસના ઉદયના વિષે સૂર્યના ઉદય સમાન, મુક્તિરૂપ સ્ત્રીના કુચકુ ંભ ( સ્તનરૂપ ઘડા )ને વિષે -અથવા-મુસ્ત્રિીય નૈમરલઃ-એવા પણ પાઠ છે, તેથી મુક્તિરૂપ સ્ત્રીના મુખકમલને વિષે કુકુમના લેપ સમાન, અને કલ્યાણરૂપી વૃક્ષના નવપદ્ભવ ( નવા અંકુરા )નું ઉત્પત્તિસ્થાન એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ચરણના નખને કાંતિસમૂહ તમારૂં રક્ષણ કરે.
હવે ગ્રંથકર્તા સજ્જન પુરૂષોને વિનતિ કરે છે.
૩ ૬
૪
૫
૧
ર
संतः संतु मम प्रसन्नमनसो वाचां विचारोगताः,
૧૦
&
૧૨ ૧૧
૧૩ છ
सूतेऽम्भः कमलानि तत्परिमले वाता वितन्वंति यत् ।
૧૭ ૧૪
૧૬ ૧૫ ૧૩ ૨૦ ૨૧ ૧૯૦૨૨ ૨૩ ૨૪
किंवाभ्यर्थनयानया यदि गुणोऽस्त्यासां ततस्ते स्वयं,
૨૬
૨૫ ૨૯૨૮ ૨૭
૩૦ ૩૧ ૩૨
कर्त्तारः प्रथनं न चेदध यशः प्रत्यर्थिना तेन किम् ||२|| -અર્થ :-કવિઓની વાણીના સારા નરતા વિચારને વિષે સાવધાન એવા સંત પુરૂષા મ્હારા ઉપર પ્રસન્નચિત્તવાળા થાઓ, કારણકે જળ તા કમલાને ઉત્પન્ન કરે છે, પરંતુ
૧. નખને કાંતિસમૂહ રાતા હાવાથી તેને દૂરના સમૂહની ઉપમા આપેલી છે. ર. ક્રોધ, માન માયા, અને લાલ.

Page #133

તેમની સુગંધનો વિસ્તાર કરનાર તે પવનજ હોય છે. તે મહારે તે (સજજનોને) આવી પ્રાર્થના કરવાની શી જરૂર છે ! જે એ (હારી વાણી) વિષે ગુણ હશે, તે તે (સજજને) પોતેજ વિસ્તારને કરશે નહિ તે યશન. વરી સમાન એવા એ વિસ્તાર કરીને શું ? અર્થાત કાંઈ નહીં. હવે ગ્રંથકર્તા આગમને અનુસાર ધર્મેશ આપે છે.
(Tarતિવૃત્તમ) त्रिवर्गसंसाधनमंतरेण, पशोरिवायुर्विफलं नरस्य । ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૭૧૪ ૧૫ ૧૩ ૧૮ ૧૯ तत्रापिधर्मप्रवरं वदति,नतं विना यद्भवतोऽर्थकाम।।
અર્થ-ધર્મ, અર્થ અને કામરૂપ ત્રણ વર્ગના સાધન વિના મનુષ્યનું આયુષ્ય પશુના આયુષ્યની માફક નિષ્ફળ છે. તે ત્રણને વિષે પણ ધર્મને શ્રેષ્ઠ કહે છે, કારણ કે, તે (ધર્મ ) વિના અર્થ અને કામ બની શકતાં નથી. હવે નરભવનું દુર્લભપણું જણાવે છે.
( વકૃત્તમ ) यः प्राप्य दुष्पापमिदं नरत्वं,
( ૭ ૧૦
धर्म न यत्नेन करोति मूढः ।
૧. યશનો નાશ કરનાર.

Page #134

( ૬ )
1ર 11 ૬૩
૧
क्लेशप्रबंधेन स लब्धमधौ,
૧૭
૧૪
૧૫
चिंतामणि पातयति प्रमादात् ॥ ४ ॥
અર્થ:-દુ:ખે પ્રાપ્ત થઇ શકે એવું મનુષ્યપણું પામીને જે મૂઢ પુરૂષ ઉદ્યમથી ધર્મ કરતા નથી, તે ઘણી મહેનતે પ્રાપ્ત કરેલા ચિંતામણિ ( રત્ન ) ને આળસથી સમુદ્રને વિષે નાંખી દે છે.
હવે મનુષ્યભવના સર્વોત્કૃષ્ટ જય કહે છે. ( મન્હાત્રાન્તાનૂત્તમ ) स्वर्णस्थाले क्षिपति स रजः पादशौचं विधत्ते,
૧૦ ७
૧૨
૧૩
૧૧
૧૪
૧૬
૧૫
पीयूषेण प्रवरकरिणं वायत्यैधभारम् |
૨
२० ૧૯
૧૭
चिंतारत्नं विकिरति कराद्राय सोड्डायनार्थ,
૩
૫
૪
यो दुष्प्रापं गमयति सुधा मर्त्यजन्म प्रमत्तः ॥ ५ ॥ અ:-જે માણસ દુ:ખે પામવા ચેમ્પ એવા આ મનુષ્યભવને પ્રમાદને વશ થઇ વૃથા ગુમાવે છે તે માણસ સાનાના સ્થાળને વિષે રજ (ધૂળ) નાખે છે, અમૃતથી પગ ધુએ છે, શ્રેષ્ઠ હસ્તી પાસે લાકડાંના ભાર ઉપડાવે છે, અને કાગડાને ઉડાડી મૂકવા માટે હાથમાંથી ચિંતામણ રત્નને ફેંકી દે છે.
૧. મથ, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકશા,

Page #135

( ૩ ) હવે જે સંસારના વિષયસુખના માટે ધર્મને ત્યાગ કરે છે, તેનું મુખપણું બતાવે છે.
ते धत्तूरतमं वपंति भवने मोन्मूल्य कल्पद्रुमं, चितारत्नमपास्य काचशकलं स्वीकुर्वते ते जडाः।
૨૧ ૨૫ ૨૦ ૨૪ विक्रीय द्विरदं गिरीद्रसदृशं क्रीणति ते रासभं, ये लब्धं परिहत्य धर्ममधमा धावति भोगाशयां ॥३
અર્થ-જે મૂખ પુરૂષ પ્રાપ્ત થએલા ધર્મને ત્યાગ કરીને ભેગની વાંછાને અર્થે દોડે છે, અથાત વિમાં પ્રવર્તે છે, તે મૂળ પુરુષ પિતાના ઘરને વિષે ઉત્પન્ન થએલા કલ્પવૃક્ષને ઉખેડી નાંખીને પંતરાના વૃક્ષને વાવે છે, તે જડબુદ્ધિવાળા પુરૂષે ચિંતામણિ રત્નને ફેંકી દઈને કાચને કડકે ગ્રહણ કરે છે, અને પર્વત સમાન હસ્તીને વેચી દઈને ગધેડાને ખરીદ કરે છે.
હવે મનુષ્યજન્મનું તેમજ ધર્મસામગ્રીનું દુર્લભપણું દર્શાવે છે.
( ફિરાત ) अपार संसारे कथमपि समासाद्य नभवं, न धर्म यः कुर्याविषयसुन्वतृष्णातरलितः ।।

Page #136

( ૩૬ )
77
'ડ
ब्रुडन् पारावारे प्रवरमपहाय प्रवहणं,
૧૨
૨
ܪ
૧૪ ૧૩
૨૦
स मुख्यो मूर्खाणामुपलमुपलब्धुं प्रयतते ॥ ७ ॥
અર્થ :-જે માણસ આ અનંત સંસારને વિષે મહાક⟩ મનુષ્યભવ પામીને વિષયસુખની તૃષ્ણાથી ફૂલ થઇ, ધર્મ કરતા નથી, તે મૂર્ખ શિામણિ સદ્ધને વિષે ખડતા છતા ઉત્તમ વહાણને તજી દઇ પત્થરને ગ્રહણ કરવાને પ્રયત્ન કરે છે.
હવે આ ગ્રંથમાં જે જે ઉપદેશદ્વારા કહેવાના છે તે કહે છે, (शालविक्रीडितवृत्तम् )
૬ ૧
'
૧
भक्ति तीर्थकरे गुरौ जिनमते संवे च हिंसाऽनृत
↑
૧૩
૧૪
स्तेयाब्रह्मपरिग्रहाद्युपरमं क्रोधावरीणां जयम् ।
૧૧
૧૬
૧૭ ૬
૧૯
શ્
सौजन्यं गुणिसंगमिंद्रियदमं दानं तपो भावनां,
૨ ૨૬
૩
૧ + ૩
'મ
वैराग्यं च कुरुष्व निर्वृतिपदे यद्यस्ति गंतुं मनः ॥ ८ ॥ અર્થઃ-૩ ભવ્યના ? તે તમારી મેક્ષપદ પામવાની ઇચ્છા હોય તો ૧ શ્રી તીર્થંકર મહારાન્ત ૨ ગુરૂ, ૩ જીતશાસન અને ૪ સંધ-એ ચારેની તમે ભક્તિ કરે; પ
૧. શબ્દ, ધ, રસ, ગધ અને પરો.

Page #137

(226)
હિંસા, ૯ અસત્ય, છ ચારી, ૮ મૈથુન, અને ૯ પરિગ્રડ-એ પાંચથી નિવા; વળી ૧૦ ક્રોધ, ૧૧ માન, ૧૨ માયા અને ૧૩ લાભ-એ ચાર શત્રુઓને જીતા; ૧૪ ( સર્વ જીવને વિષે ) મૈત્રીભાવ ( મિત્રતા ) કરે, તથા ૧૫ ગુણવાન જનાની સંગત, ૧૬ પાંચ ઇન્દ્રિયાનું ક્રમવું, ૧૭ ( પાત્રને વિષે) દાન, ૧૮ તપશ્ચયાં, ૧ શુભભાવ અને ૨૦ સ’સારચકી વિરક્તભાવ (વૈરાગ્ય ) એટલાં વાનાં કરો.
હવે પ્રથમ ચાર કાગ્યાથી તીર્થંકરક્તિદ્નાર વર્ણવે છે,
い
*
+
;
૩
-
पाप पति दुर्गति दलयति व्यापादयत्यापद,
°°
૧૧
૧૨
૧૩
૧૫
૧૨
पुण्यं संचिनुते श्रियं वितनुते पुष्णाति नीरोगताम् ।
૧૬
૧૭
૧૯
૧૮ ૬૧
सौभाग्यं विदधाति पल्लवयति प्रीतिं प्रसूते यशः,
૨૨
૨
૨૫ ૨૪
૩
स्वर्ग यच्छति निर्वृतिं च रचयत्यर्चाऽर्हतां निर्मिता॥९॥ અ:-અરિહંત ભગવંતની કરેલી ભાત્રપૂર્જા પાપને દૂર કરે છે, દુર્ગતિનું નિવારણ કરે છે, આપત્તિને (દુ:ખના) વિનાશ કરે છે, પુણ્યને વધારે છે, લક્ષ્મીના વિસ્તાર કરે છે, આરામ્યતાનુ પોષણ કરે છે (શરીરે સુખી રાખે છે ), સજનાને વિષે પ્રશ'સા પમાડે છે, પ્રીતિ ઉત્પન કરે છે, અને યશને વધારે છે, તેમજ દેવતાની પદવી આપે છે, અને પરપરાએ મેક્ષપદ પણ આપે છે,

Page #138

હવે ઇધર ભગવાનની ભાવપૂજનું ફળ બતાવે છે. स्वर्गस्तस्य गृहांगणं सहचरी साम्राज्यलक्ष्मीः शुभा, मौभाग्यादिगुणावलिविलसति स्वैर वपुर्वश्मनि । संसारः सुतरः शिवं करतलकोटे लुठत्यंजमा, જ અrખરમારને નિરા Tat fકા ના
અર્થ જ
તેને “
સાથે જ
અર્થ - માણસ અત્યંત શ્રદ્ધા સહિત શ્રી વિતરાગની ભાવપૂજા કરે છે તેને દેવલેક ઘરના આંગણાની પડે ઢંકડું છે, મનોહર રાજદ્ધિ તેની સાથે રહેનારી છે, તેના શરીરરૂપ ઘરને વિષે નાગ્યાદિ ગુણેની શ્રેણી પિતાની ઈચ્છાએ આવીને) વિલાસ કરે છે, તેનો સાર સુખથી તરી શકાય એવું થાય છે, અને મિક્ષ તે ઝટ તેના હાથ તળે આવીને આળેટે છે.
( શિસ્ત્રકિvi વૃત્ત) कदाचिन्नातकः कुपित इव पश्यत्यभिमुर्ख,
૧૪ ) ૦ ૧૧ ૧૨ ૧૫ ૧૩ विदरे दारिद्य चकितमिव नश्यत्यनुदिनम् ।
૧૭ ૧૮ ૧૯ ૨૧ ૧૬ ૨૦ ૨૨ विरक्ता कांतेव त्यजति कुगति संगमुदयो, ૨૬ ૨૭ ૨૫ ૨૩ ૨૪ જ નુંના પવિત્ર ના રાતાશા

Page #139

અર્થ:-જીનેશ્વર ભગવાનની ભાવપૂજા કરનારા જનોને ભય તે કોપ પામ્યું હોય તેમ કયારે પણ સામું જે નથી, દારિદ્ર તે ભયબ્રત થયું હોય તેમ નિરંતર દૂર નાસે છે, કુમતિ તો વિરક્ત થએલી સ્ત્રીની પેઠે સંગત તજી દે છે, અને અભ્યદય (પ્રતાપ-ઐશ્વર્યાદિ ) મિત્રની પેઠે (તેના) સમીપપણને મૂકતા નથી. અર્થાત્ તેની પાસેજ રહે છે. હવે ભાવ પૂજાનું માહભ્ય કહે છે.
( સાવતિવૃત્તમ) यः पुष्पैर्जिनमर्चति स्मितसुरस्त्रीलोचनैः सोऽयंते, यस्तं वंदन एकशस्त्रिजगता सोऽहर्निशं वैद्यते। ૧ ૬ ૧૭ ૧૮ ૨૦ यस्तं स्तोति परत्र वृत्रदमनस्तोमेन स स्तूयते, ૨૩ ૨૪ ૨૫
- ૨૭ ૨૬ ૨૯ यस्तं ध्यायति क्लुप्तकम्मनिधनः स ध्यायते योगिभिः।।
અર્થ -જે પુરૂષ પુપિવડે શ્રી વીતરાગ ભગવાનની પૂજા કરે છે તે દેવાંગનાઓનાં વિકસ્વર (પ્રફુલ્લિત) થતાં નથી પૂજાય છે; જે વીતરાગ ભગવાનને એકવાર પણ વંદન કરે છે તે રાત્રી દિવસ ત્રણે જગતના જનોથી વંદન પામે છે, જે તેમની સ્તુતિ કરે છે. તે પરલોકને વિષે ઈદ્રોના સમૂહથી સ્તુતિ પામે છે અને જે તેમનું ધ્યાન ધરે

Page #140

(224)
છે તે આઠ કર્મનો ક્ષય કરીને અર્થાત્ સિદ્ધ અવસ્થા પામીને યાગી પુરૂષાથી ધ્યાન કરાય છે, અર્થાત્ યાગી પુરૂષો તે પુરૂષનું ધ્યાન કરે છે.
હવે ચાર કાવ્યે કરી ગુરૂભક્તિદ્વાર વર્ણવે છે. ( ભેંરવૃત્તમ્ )
3 ૧.
अवग्रमुक्ते पथि यः प्रवर्तते,
७
પ
प्रवर्त्तयत्यन्यजनं च निःस्पृहः ।
૬૭
૧ ૪ ૧ ૫ ૧૮
૧૬
स एव सेव्यः स्वहितैषिणा गुरुः,
૪
E {૭
૧૨ ૬૩
૧૧
स्वयं तरंस्तारयितुं क्षमः परम् ॥ १३ ॥ અ:-જે ગુરૂ પોતે પાપ રહિત માર્ગને વિષે પ્રવર્તે છે અને બીજા માણસને પણ તેવા માર્ગે ) પ્રવર્તાવે છે, જાતે જાતે નિ:સ્પૃહ છે ( પરિગ્રહાર્દિકની વાંછા સહિત છે ), પોતે તરે છે અને બીજા માણુસને પણ તારવાને સમ છે; તેજ ગુરૂની હિતવાંછક પુરૂષોએ સેવા કરવી ચેાગ્ય છે. વળી ગુરૂસેવાનું ફુલ જણાવે છે.
(માહિનીવ્રુત્તમ્ )
૩
૬
૫
विलयति कुबोधं बोधयत्यागमार्थ,
}
(૯
सुगतिकुगतिमाग्गों पुण्यपापे व्यनक्ति ।

Page #141

fa
{{
1
अवगमयति कृत्याकृत्यभेदं गुरुर्यो,
૧૪ ૧૨ ૧૩ ૬૬ ૩૭
+
भवजलनिधिपोतस्तं विना नाऽस्ति कश्चित् ॥ १४ ॥
‘
અર્થ:“જે ગુરુ મિથ્યાત્વને નાશ કરે છે, સિદ્ધાંતાના અર્થને જણાવે છે, પુણ્ય એ સુગતિના માર્ગ છે અને પાપ એ કુગતિને માર્ગ છે,' એમ પ્રગટ કરે છે, અને વળી જે કરવા ચેમ્પ અને નહી કરવા ચાગ્ય કાર્યનો વિવેક સમજાવે છે; તે ગુરૂ વિના ખીન્તકાઈ ભવસાગરને વિષે વહાણુની પેઠે તારનાર નથી.
( fxffiવૃત્તમ }
૧૩
1 s
i† ૧
5 ૪
पिता माता भ्राता प्रियसहचरी सुनुनिवहः,
T પ્
૧૬
૧૬
सुहृत्स्वामी मात्aरिभट रथाश्वः परिकरः ।
{
૪ ૨૦
૩
निमजंतं जंतुं नरककुहरे रक्षितुमलं,
M
૩
गुरोर्धर्माधर्म्मप्रकटनपरात्कोऽपि न परः ॥ १५ ॥ અર્થ:-નરકખાણુને વિષે પડતા વાને પુછ્યું અને પાપ કરી દેખાડનારા ગુરુવિના બીજા કોઇ પિતા, માતા, ભાઇ, પ્રિય શ્રી, પુત્રના સમૂહ, મિત્ર, મદોન્મત્ત હસ્તી, સુભટ, અશ્વ, રથવાળા સ્વામી કે સેવકાદ્રિ વર્ગ રક્ષણ કરવાને સમર્થ નથી.
ی

Page #142

( ૨૦ )
હવે ચુથીની આજ્ઞાનું માહાત્મ્ય કથ છે.
( સાથિોડિતવૃત્તમ્ )
૪
૩
↑
૬
किं ध्यानेन भवत्वशेषविषयत्यागस्तपोभिः कृतं,
૭ ૧૦
૧૨.
૧
पूर्ण भावनयाऽलमिंद्रियदमैः पर्याप्तमाप्तागमैः ।
૧૬
૫
૧૩ ૧૪ ૧૫
૨૦
૧૯
૧૭
จ
किं त्वेकं भवनाशनं कुरु गुरुप्रीत्या गुरोः शासनं,
૨૩ રî ૨૨
૨૫
૨૬ ૨૭ ૨૮ ૨૪
सर्व्वे येन विना विनाथबलवत् स्वार्थाय नाडलं गुणाः ॥ અર્થ: ધ્યાન કરવાથી શું ? સર્વ વિષયના ત્યાગ કરવાથી પશુ શુ ? તપશ્ચર્યા કરવાથી પણ શુ ? શુભ ભાવે કરીને પણ શું ? ઇન્દ્રિઓના ક્રમવાથી પણ શું ? તથા સિદ્ધાંતના અભ્યાસથી પણ શું ? ( અર્થાત્ એ સર્વ એકલાં એટલે ગુરૂની આજ્ઞાવિના નિલૢ છે. ) માટે અધિક પ્રીતિઅે સંસારના ભ્રમણને નાશ કરનારાં એવાં ગુાં ફક્ત શિક્ષાવચનો અંગીકાર કર કે જેનાવિના અધિપતિ ( નાયક ) વિનાની સેનાની પેઠે ( એ ઉપર કહેલા ) સર્વ પોતપોતાનાં ફૂલ સાધનને માટે સમર્થ નથી અર્થાત્ નિલૢ છે.
હવે ચાર કાવ્યે કરીને જનાક્ત સિદ્ધાંતનુ બહાત્મ્ય જણાવે છે.
( ગિરિનીવૃત્તમ )
મ ૩
૧
G ૯ ૧૧ ૧૦
न देव नादेवं न शुभगुरुमेवं न कुगुरुं,

Page #143

( ૩૨૩ )
૧૪ ૧૭
13 ।૨૧
૧૬ ૧૯
૧
ननाsधन गुणपरिणद्धं न विगुणम् ।
૨૧
૨૩ ૨૨ ૨૬ ૨૪
૨૫ ૨૯ ૨૯
૨૭
न कृत्यं नाऽकृत्यं न हितमहितं नापि निपुणं,
૧
२०
विलोकते लोका जिनवचनचक्षुर्विरहिताः ॥ १७ ॥ અર્થઃ-જૈનશાસ્ત્રરૂપ ચક્ષુથી રહિત એવા લેાકેા નથી દેવને જાણુતા કે નથી કુદેવને જાણતા, નથી સુગુરૂને ઓળખતા કે નથી કુગુરૂને આળખતા, નથી જાણતા ધર્મ અધર્મ ને કે નથી જાણતા ગુણી નિર્ગુણીને, વળી કરવા ચેગ્ય કાર્ય શુ છે ? અને નહિ કરવા ચેાગ્ય શુ છે ? તે પણ નથી જાણતા. વળી પેાતાને શુ' સુખનું કારણ છે? અને શું દુ:ખનું કારણ છે ? તે પણ તેએ સારી રીતે જાણતા નથી. ( ગાżવિકૌડિતવૃત્તમ્ )
૧૦
??
૧૨.
૧૩ ૧૬
૧૪
मानुष्यं विफलं वदंति हृदयं व्यर्थ वृथा श्रोत्रयो
૧
૧૭
૧૫
निर्माणं गुणदोषभेदकलनां तेषामसंभाविनीम् ।
૧
૧. ૨૦
७
૨૧
दुर्वारं नरकांधकूपपतनं मुक्तिं बुधा दुर्लभां
૨
ૐ
૧
૪
૫
सार्वज्ञः समयोदयारसमयो येषां न कर्णातिथिः ॥ १८ ॥
અર્થ:-સર્વજ્ઞ શ્રી વીતરાગ ભગવાને કહેલા એવા દયામય આગમ જે પુરુષાના કાનમાં નથી પડ્યો તેમના મનુષ્ય

Page #144

જન્મને પંડિતજનો નિષ્ફળ કહે છે, તેમના ધિરને નિરર્થક કહે છે, તેમની કર્ણઈન્દ્રિનું બનાવવું વૃથા (નકામું) છે, તેમનામાં ગુણદોષને વિવેકનો વિચાર પણ દુર્લભ છે, તેમનું નરકરૂપ અંધકારમય કૂવાને વિષે પડવું તે, રોકી રાખવું કઠણ છે અને તેમને મુક્તિ પણ દુર્લભ છે.
૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ पीयूषं विषयजलं ज्वलनवत्तेजस्तमः स्तोमव૧૬ ૧૭ ૧૮
- ૨૦ न्मित्रं शात्रववत् स्रजं भुजगवचिंतार्मा णि लोष्टवत् ।
૨૨ ૮ ૨૩ શેત્રનાં મગધસત સ મતે વિજાપu,
૧૫
जैनेंद्र मतमन्यदर्शनसमं यो दुर्मतिर्मन्यते ॥ १९ ॥
અર્થ –જે ભૂજન કરૂણારૂપી વહુના હાટ (દુકાન) સમાન એવા જનંદ્રના શાસનને અન્યદર્શન સમાન માને છે, તે અમૃતને ઝેર સમાન, જળને અગ્નિ સમાન, પ્રકાશન અંધકારના સમૂહ સમાન, મિત્રને કેરી સમાન, ફૂલની માળાને સર્પ સમાન, ચિંતામણિ રત્નને પત્થર સમાન અને ચંદ્રમાની કાંતિને ઉનાળાના તાપ સમાન માને છે. અત્ર અમૃતાદિક સમાન જૈનશાસન અને વિષયાદિક સમાન અન્ય દર્શન જાણવું.
धम्म जागरयत्यघं विघटयत्यत्थाप
मिन्ने मत्मरमुच्छिनति कुनयं मनाति मिथ्यामनिम्

Page #145

૨ ૬
૨૭
૨૮ ૨૧
૧૪ ૧૫ ૧૭ ૧૬ ૨૦ ૧૯ ૧૮ ૧ वैराग्यं वितनोति पुष्यति कृपां मुष्णाति तृष्णां च य૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ तज्जैन मतमर्चति प्रथयति ध्यायत्वधीते कृती ॥२०॥
અર્થ -પંડિત પુરૂષ જે જીનશાસનની પૂજા કરે છે, જેનો વિસ્તાર કરે છે, જેનું ધ્યાન કરે છે, અને વળી જેને પઠન કરે (ભણે) છે, તે જૈનશાસન ધર્મને ઉદ્યોત કરે છે, પાપને દૂર કરે છે, અનાચારનું નિવારણ કરે છે, દ્વેષ ભાવને વિનાશ કરે છે, અન્યાયને ઉછેદ (નાશ) કરે છે, મિથ્યા મહિને દૂર કરે છે, વૈરાગ્યનો વિસ્તાર કરે છે, દયાનું પોષણ કરે છે અને લેભને દૂર કરે છે.
હવે ચાર કાવ્ય કરીને સંઘના મહિમાનું વર્ણન કરે છે. रत्नानामिव रोहणक्षितिधरः खं तारकाणामिव, ૮ ૯ ૧૦
૧૧ ૧૨ कल्पमहीरहामिव सरः पंकेरहाणामिव । ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૭
૧૯ ૧૮ ૧૬
સ્થળઃ
पाथोधिः पयसामिवेंदुमहसां स्थानं गुणानामसा,
૨૦ ૨૪ ૨૫ ૨૨ ૨૩ वित्यालोच्य विरच्यतां भगवतः संघस्य पूजाविधिः।।
અર્થ: હે ભવ્યજીવો? જેમ રેહણાચળ પર્વત નું, આકાશ તારાઓનું, સ્વર્ગ ક૯પવૃક્ષનું, સરોવર કમલ પુષ્પનું,
‘ાર માનાં નિ re !

Page #146

૧૫
૧૮
સમુદ્ર ચંદ્રમા સમાન નિર્મળ જળનું, અથવા ચંદ્રમા તેજનું નિવાસ સ્થાનક છે; તેમ આ (સંઘ) સર્વ ગુણોનું નિવાસ
સ્થાન છે. એમ ધારીને એ પૂજન કરવા યોગ્ય સંઘને પૂજાવિધિ કરો. यः संसारनिरासलालसमतिर्मुक्त्यर्थमुत्तिष्ठते.
૫ ૯ ૧૩ ૧૨ ૧૧ ૧૦ વં તીર્થ પાવનતા નાગતિ સાડા સાત
- ૧૬ ૧૮ ૧૭ ૧૯ ૨૦ यस्मै तीर्थपतिनमस्यति सतां यस्माच्छुभं जायते, ૨૭ ૨૧ ૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૬ ૨૫ ૨૮ ૨૯ ૩૦ તિવા પરાજવંતિ જ ગુir of sy
અર્થ-હે ભવ્ય જીવાત્માએ? જે સંઘ, સંસારના ત્યાગને વિષે ઇચ્છાવાળી છે બુદ્ધિ જેની એ છતાં મુક્તિના સાધનને માટે સાવધાન થાય છે, વળી જે પવિત્રણાઓ કરીને તીર્થરૂપ કહેવાય છે, જેના સમાન બીજે કઈ નથી, જેને તીર્થકર મહારાજા પણ વ્યાખ્યાનને અવસરે “ર તિધ" એમ કહી નમસ્કાર કરે છે, જેનાથી સજજનોનું કલ્યાણ થાય છે, જેનો ઉત્કૃષ્ટ મહિમા છે, અને જેને વિષે (અનેક) ગુણ રહે છે, એવા તે (ચતુર્વિધ) સંઘની પૂજા કરો.
* સાધુ, સખી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા.

Page #147

लक्ष्मीस्त सपन्युपैति रभसा कीर्तिस्तमालिंगति,
૨૧ ૧૯ ૨૦ ૧૮ प्रीतिस्तं भजते मति પ્રય તં ધુપુરા
૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૫ ૨૭ ૨૯ स्वःश्रीस्तं परिरधु मिच्छति मुहुर्मुक्तिस्तमालोकते, यः संघं गुणराशिलिसदन श्रेयोरुचिः सेवते॥२३॥
અર્થ:-ગુણેના મૂડના કીડાઘર એવા શ્રીસંઘને કહ્યા શુને વિષે રૂચિવાળે એ જે પુરૂષ સેવે છે, તે પુરુષને સંપત્તિ ઝ. પોતાની મેળે સન્મુખ આવે છે, કીર્તિ આલીગન દે છે. પ્રીતિ સેવે છે, બુદ્ધિ ઉત્સુકતાથી તેને પ્રાપ્ત કરવાને પ્રયત્ન કરે છે, રવર્ગ લફમી તેને વારંવાર આલીંગન દેવાને ઈડે છે અને મુક્તિી તેને જોયા કરે છે. यदक्तेः फलमहदा देपदवीमुख्यं कृषः सस्यवत्, चक्रित्वं त्रिदशेद्रतादि तृणवत् प्रासंगिकं गीयते ।
૫ ૧૭ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧ ર शक्तिं यन्महिमस्तुतौ न दधते वाचोऽपि वाचस्पतेः, ૨૧ ૨૦ ૧૯ ૨૫ संघः सोऽघहरः पुनातु चरणन्यासैः सतां मंदिरम्॥२४
અર્થ:--ધાન્યપ્રાપ્તિ જેમ ખેતીનું ફળ છે, તેમ અરિ. હંતાદિકની પદવી એજ જે (સંઘ)ની ભક્તિનું મુખ્ય ફળ છે, વળી જે સંઘને ક્ષેત્રના ઘાસની પેઠે ચકવતિપણું, દેવ
૧૧

Page #148

દ્રાદિકની પદવી વિગેરે તે પ્રસંગથીજ (અનાયાસે-વગર મહેનતે) મળતી કહેવાય છે, અને વળી જેના મહિમાના વર્ણનને વિષે બૃહસ્પતિની વાણી પણ સમર્થ થતી નથી, એ પાપને હરણ કરનારો શ્રીસંઘ પિતાનાં પગલાં સ્થાપન કરીને ભક્તિવંત જનેને ઘરને પવિત્ર કરે.
હવે ચાર કાળે કરીને સર્વ જીવોની દયા કરવાનું ફરલાવે છે. જીરાનૃ અતર ખતરનાકંરા વાયામવોदन्वन्नौर्व्यसनाग्निमेघपटली संकेतदूती श्रियाम् । निःश्रेणिस्त्रिदिवौकसः प्रियसखी मुक्तेः कुगत्यर्गला, सत्वेषु क्रियतां कृपैब भवतु क्लेशैरशेषः परैः ॥२५॥
અર્થ: હે ભવ્ય જીવાત્માઓ? અન્ય સર્વ કાયાનાં દુઃખોને રહેવા દઈને (અર્થાત અન્ય સર્વ કાયાને કષ્ટ આપનાર તપ જપાદિ ન થાય તે રહ્યું પણ) સાર એનું કીડાસ્થાન, પાપરૂપી રજનું હરણ કરવામાં વાયુના સમૂહ (વટેળીયા વાયરા) સમાન, ભવસમુદ્રને વિષે ના સમાન, કલેશરૂપી અગ્નિને મેઘની ઘટા સમાન, સંપતિઓને સંકેતસ્થાનને વિષે પહચાડનારી હતી સમાન, સ્વર્ગની નિસરણ સમાન, અને મુક્તિપીની પ્રિય સખી એવી જે જીવદયા તેજ કરો.
૧ ૬ ૧૩ ૧૪ ૨૦

Page #149

( ૩૨૭ )
( fsfitવૃત્તમ્ )
ત્
ર
૩
દ્
૫
यदि ग्रावा तोये तरति तरणिर्यद्युदयति,
૧૦
૧૪
૧૩ ૧ ૧૬
प्रतीच्यां सप्तार्चिर्यदि भजति शैत्यं कथमपि ।
1 +
18
૨૩ ૨૦
૧૭ ૧૬
1 =
यदि क्ष्मापीठं स्यादुपरि सकलस्याऽपि जगतः,
う
३०
૨૪ ૨૨૨૩૨૯ ૨૫
કર્ક
प्रसृते सत्त्वानां तदपि न वधः काऽपि सुकृतम् ॥२६ અર્થ:--જે પત્થર જળને વિષે તરું, સૂર્ય પશ્ચિમ દિશારપે ઉદય થા, અગ્નિ કોઈ પણ રીતે શીતળપણું પામે, અને પૃથ્વીમંડળ સર્વ જગતની ઉપર આવે; તાપણું જીવડું સા રૂપકાર્ય કાંય પણ પુણ્ય ઉત્પન્ન કરતું નથી.
( માહિનીવ્રુત્તમ)
૧૦
îર
ૐ
C
स कमलवनमग्नेर्वासरं भास्वदस्ता
૩ ૪
و
૧૬
૧૧
૧૨
दमृतमुरगवकात्साधुवाद विवादात् ।
914
-
શૈક
रुपगममजीर्णाज्जीवितं कालकूटा
૧૯
૨
Ca
૩ ૧
दभिलपति बधाद्यः प्राणिनां धममिच्छेत् ॥२७
અર્થ :- પુરૂષ જીવિડ સા થકી ધર્મને વાંછે છે તે પુરૂષ અગ્નિમાંથી કમળના વનને (જેવાને) ઇચ્છે છે, સૂર્યના અસ્ત થયા પછી દિલ્સને જોવાની ઇચ્છા કરે છે, વળી સપના મુખ

Page #150

( ૮ )
થકી અમૃત, કલેશ થકી કીર્તિ, અજીર્ણ થકી રોગનો નાશ, અને ઝેર ખાવાથી જીવિતને ઇચ્છે છે.
( ચાર્કવિૌતિવ્રુત્તમ્ )
૪ પ્
૩
$
F
ご
आयुर्दीर्घतरं वपुर्वरतरं गोत्रं गरीयस्तरं,
૧૩
૯
૧૦ ૧૧
૧ર.
૧૪
वित्तं भूरितरं बलं बहुतरं स्वामित्वमुच्चैस्तरम् |
૧
૬ ૯
૬ ૫
૧૬
૧૬
आरोग्यं विगतांतरं त्रिजगति श्लाघ्यत्वमपेत्तरं,
ני
ગ્ર
૨૧ ૨
संसारांतुनिधिं करोति सुतरं चेतः कृपातिरम् ||२८||
અર્થ:-કૃષા (દયા) થકી ભીના છે મધ્યભાગ જેના એવું જે મનુષ્યનું પિત્ત, તે આયુષ્યને લાંબું કરે છે, શરીરને સુંદર બનાવે છે, કુળને ડેાટુ કરે છે, દ્રવ્યને વધારે છે, ખળમાં વૃદ્ધિ કરે છે, ડૅાટાઇને ઉત્કૃષ્ટ કરે છે, નિર ંતર નિરોગી રાખે છે, ત્રણ જગમાં માણસાની પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરે છે, અને સ’સારરૂપ સમુદ્રને સુખે તરી શકાય એવા બનાવે છે.
3
विश्वासायतनं विपत्तिदलनं देवः कृताराधनं,
૧
હવે ચાર કાવ્યે કરીને સત્યના મહિમા કહે છે.
ધ
७
सुक्तेः पध्यदनं जलाग्निशमनं व्याघ्रोरगस्तंभनम् ।

Page #151

૩૨૨ )
૧૩
*
૧૦
श्रेयः संवननं समृद्धिजननं सौजन्यसंजीवनं,
૧૩
૨૪
૧૧ ૧૭
૧૮
૧૬
कीते के लिवनं प्रभावभवनं सत्यं वचः पावनम् ॥२९॥ અર્થ: -હે ભવ્યજને ? વિશ્વાસના સ્થાનરૂપ, આપત્તિઓને નાશ કરનારૂં, દેવતાઓએ પણ જેનું આરાધન કરેલ છે એવું, માક્ષમાર્ગને વિષે ભાત્તારૂપ, જળ તથા અગ્નિને સમાવનારૂં, વાઘ તથા સર્પને 'ભાવનારૂં, મેાક્ષનું વશીકરણ, સમૃદ્ધિને ઉત્પન્ન કરનારૂ, સુજનતા નિપજાવનારૂ, કીર્તિનું ક્રીડાવન, અને મહિમાના ઘરરૂપ એવું જે પવિત્ર સત્યવચન તેજ બેલે.
( fાળવૃત્તમ્ )
૫
૧
यो यस्माद्भस्मीभवति बनवहेरिव वनं,
૧૨
૧૧ ૭
.
૧૦
निदानं दुःखानां यदवनिरुहाणां जलमिव ।
૧ ૧૩ ૧૯
૧૭
3
હર
૧ ૫ ૧૪ ૧૬
न यत्र स्याच्छायाऽऽतप इव तपःसंयमकथा,
૨૩ ૨૦
૨૬
૨૫ ૨૪
૨૩
कथंचित्तन्मिथ्यावचनमभिधत्ते न मतिमान् ॥३०॥
અર્થ :-જેમ દાયાગ્નિથી વન ભસ્મ થાય છે, તેમ જે અસત્ય વચનથી યશ ભસ્મ થાય છે( નાશ પામે છે), વળી જે અસત્યવચન, જળ જેમ વૃક્ષેાના કારણરૂપ છે, તેમ દુ:ખાનું હેતુરૂપ છે, અને વળી જે અસત્ય વચનને વિષે,

Page #152

( ૩૦ )
સૂર્યના તડકાને વિષે જેમ છાયા ન હાય, તેમ તપ અને સચમની કથાપણ હાતી નથી, એવા અસત્ય વચનને બુદ્ધિ માન પુષા કષ્ટ આવે છતે પણ ખેલતા નથી.
હવે અસત્યપણાના ઢાપા બતાવે છે.
( ×વૃત્તમ )
૧
असत्यमप्रत्ययमूलकारणं,
ક
कुवासनासझ समृद्धिवारणम् ।
४
4
विपन्निदानं परवचनोर्जित,
દ
कृतापराधं कृतिभिर्विवर्जितम् ॥ ३१ ॥
અર્થ :-અવિશ્વાસનું મૂળકારણ, માડી વાસના એટલે પાપ બુદ્ધિનું ઘર, લક્ષ્મીને વારનારૂ, આપત્તિઓનુ કારણ, અન્યજનાને છેતરવામાં બળવાન અને અપરાધી એવું જે અસત્ય વન, તેને પતિ જનોએ તજેવુ છે.
હવે સત્ય વચનના પ્રભાવનું કથન કરે છે.
( સાવૅથિીતિવૃત્તમ્ )
G
G ૧૦ ૧૧ ૧૨
૧
तस्याऽग्निर्जलमर्णवः स्थलमरिमित्रं सुराः किंकराः,
૧૪ ૧૫
૧૬ ૧૭ ૧ ૧૯
૨૦ ૨૧
कांतारं नगरं गिरिगृहमहिर्माल्यं मृगारिर्मृगः ।

Page #153

૬
( ૨ )
ર
*3 ૨૪
૬
૨૩
સ્
पातालं बिलमस्त्रमुत्पलदलं व्यालः श्रृगालो विषं,
૧૩
પ
૨૯
૩૧ ૩૨૩૦
૪ ૧
पोयूषं विषमं समं च वचनं सत्यांचितं वक्ति यः ॥ ३२ અર્થ-જે પુરૂષ સત્યતાયુક્ત વચન મેલે છે તેને અગ્નિ જળસમાન, સમુદ્ર સ્થળસમાન, શત્રુ મિત્રસમાન, દેવતા સેવકસમાન, વન નગરસમાન, પર્વત ઘરસમાન, સર્પ ફૂલની માળાસમાન, સિંહુ મૃગસમાન, પાતાળ છિદ્રસમાન, શસ્ર કમળપત્રસમાન, હ્રસ્તી શિયાળસમાન, વિષ અમૃતસમાન, અને વિષમ સ્થાન સોંપત્તિના સ્થાન સમાન થાય છે. હવે અદત્તાદાન વ્રત, વર્ણવે છે.
( મહિનોવૃત્તમ્)
G
મ
૧૦
तमभिलषति सिद्धिस्तं वृणीते समृद्धि
૧૨
.
૧૧ ૧૬ ૧૫
૧૪
स्तमभिसरति कीर्तिर्मुचते तं भवार्त्तिः ।
૧૯
૧૭ ૧
૨૨ ૨૩ २० ૨૧
स्पृहयति सुगतिस्तं नेक्षते दुर्गतिस्तं,
RE ૨૪ ૨૫ ૧ ૩ ૪
૧
परिहरति विपत्तं यो न गृह्णात्यदत्तम् ॥ ३३ ॥ અર્થ:-જે પુરૂષ નહિં આપેલું અર્થાત્ પારકું ( કાંઈ પણુ) નથી ગ્રહણ કરતા તે પુરૂષની મુક્તિ ઈચ્છા કરે છે, સમૃદ્ધિ તેને વરે છે, યશ તેની પાસે જાય છે, સંસારનાં દુ:ખ તેને તજી દે છે, સુગતિ તે પુરૂષની વાંછા કરે છે,

Page #154

દુર્ગતિ તેના સામું જોતી નથી, અને વિપત્તિ તે તને વાળ જ કરે છે, હવે અદત્ત નહિ ગ્રહણ કરનારને ફાયંદા જણાવે છે.
(fgfgવૃત્તમ્ ) अदत्तं नाऽऽदत्ते कृतसुकृतकामः किमपि यः,
शुभश्रेणिस्तस्मिन् वसति कलहंसीव कमले। विपत्तन्माइरं व्रजति रजनीवावरम
- ૨ ૩ ૨૪
૨૫ ૨૬ ૨૧ विनीतं विद्येव त्रिदिवशिवलक्ष्मीजनितम् ॥३४
અર્થ-પુણ્યની ઈચ્છા કરનારો જે મનુષ્ય, કેઈપણ અદત્ત પદાર્થ લેતા નથી, તે પુરુષને વિષે, કમલને વિષે જેમ રાજહંસી રમે છે, તેમ કલ્યાણને સમૂહ વાસ કરે છે, વળી સૂર્યથી જેમ રાત્રી નાસી જાય છે, તેમ તે પુરૂષથી વિપત્તિ દૂર જતી રહે છે, અને જેમ વિદ્યા, વિનયી પુરૂષ પાસે આવે છે, તેમ સ્વર્ગ અને મોક્ષની લક્ષ્મી તે પુરુષને સેવે છે. હવે બે કાવ્યોમાં અદત્તના દા બતાવે છે.
(શાસ્ત્રવત્રીfeતવૃત્ત) यन्निवर्तितकीर्तिधर्मनिधनं सर्वागसां साधन, प्रोन्मीलदधबंधनं विरचितक्लिष्टाशयोद्बोधनम् ।

Page #155

दौर्गत्यैकनिबंधनं कृतमुगल्याश्लेषमंरोधनं,
૧૪ ૧૧ ૧૦ ૧૨ ૧૩ प्रोत्सर्पत्प्रधनं जिघृक्षति न तडीमानदत्तं धनम् ॥३५॥
અર્થ-જેનાથી કીર્તિ તથા ધનનો નાશ થાય છે, જે સર્વ અપરાધેનું કારણરૂપ છે, જેનાથી પ્રહાર બંધન આદિ પ્રગટ થાય છે, જે દુષ્ટ અભિપ્રાયને પ્રગટ કરે છે, જે દરિદ્રનું એક જ કારણ છે, જે સુગતિને પ્રાપ્ત કરતાં નિવારણ કરે છે, અને જેનાથી મરણ થાય છે, એવું જે અદત્ત ધન, તેને બુદ્ધિમાન પુરૂ ગ્રહણ કરતા નથી.
| | દળાવૃત્ત5) परजनमनःपीडाक्रीडावनं वधभावना
भवनमवनिव्यापिव्यापल्लताघनमंडलम् । कुगतिगमने मागः स्वर्गापवर्गपुरागलं,
नियतमनुपादेयं स्तेयं नृणां हितकाक्षिणाम् ॥३६ અર્થ:-અન્ય જનોના મનની પીડાને રમવાના વન સમાન, હિંસાને ચિંતવનના ઘરરૂપ, પૃથ્વીને વિષે પ્રસરી રહેલી જે આપદારૂપી લતાએ, તેને વધારવામાં મેઘના સમૂહ સમાન, કુગતિને વિષે જવાના માર્ગદરૂપ, તથા વર્ગ અને મોક્ષપુરીના આગળીઆ (ભેગળ ) રૂપ, એવું જે અદત્ત (ચોરી), તે

Page #156

૧૫
૧૬
૨૦.
નિશે હિતવાંછક જનોએ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. હવે પરસ્ત્રીગમન કરનારને આપદા દેખાડે છે.
(ાઢવોહિતવૃત્ત) ૧૨ ૯ ૧૦
૧૪ दत्तस्तेन जगत्यकीर्तिपटहो गोत्रे मधीकूचकः, चारित्रस्य जलांजलिर्गुणगणारामस्य दावानलः ।
૨૧ ૨૩ ૨૨ संकेतः सकलापदां शिवपुरद्वारे कपाटो दृढः, अकामार्तस्त्यजति प्रबोधयति वा स्वस्त्रीं परस्त्रीं न यः।।३७
અર્થ-કામથી પીડાએલે જે માણસ પિતાની સ્ત્રીને બેલાવતું નથી અને પરસ્ત્રીને તજ નથી, તેણે જગતને વિષે અપકીર્તિરૂપ તેલ વગડાવ્યું છે, પિતાના શેત્રને મશી (મેશ) ને કૂચ દીધું છે, સંયમને જાજલિ આપી છે-અર્થાત્ ચારિત્ર તેનાથી દૂર રહે છે, ગુણ સમૂહરૂપી ઉદ્યાનને વિષે દાવાનળ સળગાવ્યો છે, સર્વ આપત્તિઓને પિતાની પાસે બોલાવી છે, અને મેક્ષરૂપી નગરીના દ્વારને વિષે કમાડ મજબૂત બંધ કર્યા છે.
હવે ત્રણ કાળે કરીને શિલતનું વર્ણન કર્થ છે. .. * शीलं येन निजं विलुप्तमखिलं त्रैलोक्यचिन्तामणिः તિ-પુનાતરે પાટા !

Page #157

( १३५ )
૫
छ
व्याघव्यालजलानलादिविपदस्तेषां व्रजंति क्षयं,
७
e
१०
૧૧
૧૨
कल्याणानि समुल्लसंति विबुधाः सान्निध्यमध्यासते ।
73
૧૪
૧૫ ૧
१७ ૧૬ २०
૧૯
कीर्तिः स्फूर्तिमियति यात्युपचयं धर्मः प्रणश्यत्यवं,
૨૧
૩
૨૨ ૧
ર
स्वर्निर्वाणसुखानि संनिदधते ये शीलमा बिभ्रते ॥ ३८ ॥
અ:-જે માણસો શીલવ્રતને ધારણ કરે છે; તેમની बाध, सर्प, गण, अग्नि प्रमुख आपत्तियो नाश यामे छे, કલ્યાણ વૃદ્ધિ પામે છે, દેવતાએ સહાચ્છ કરે છે, કીર્તિ विस्तार पामे छे, धर्म पोषण (वृद्धि) पामे छे, पाय नाश પામે છે, તથા સ્વર્ગ અને મેાક્ષનાં સુખ પાસમાં આવે છે. ( मालिनीवृत्तम् )
3
प
हँ
हरति कुलकलंक लुंपते पापपकं,
→
सुकृतमुपचिनोति श्लाघ्यतामातनोति ।
૧૩
१२
૧૧ ૧૪
नमति सुरवर्ग हंति दुर्गोपसर्ग,
૧
२
१०
१७
૧૫
૧૬
रचयति शुचिशीलं स्वर्गमोक्षौ सलीलम् ॥३९ અર્થ :-નિર્મળ એવું શીલવ્રત કુળના કલંકનું હરણ કરે છે, પાપરૂપી કાદવને લેાપે છે, સુકૃત્યની વૃદ્ધિ કરે છે, પ્રસ`સાના વિસ્તાર કરે છે, દેવતાએના સમૂહને નમાવે છે,

Page #158

ભયંકર ઉપસર્ગોને હણે છે, તથા રમત માત્રમાં સ્વર્ગ અને મોક્ષને આપે છે.
(ાજગિરિવૃત્ત) तोयत्यग्निरपि सजत्यहिरपि व्याघ्रोऽपि सारंगति, ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨૧ व्यालोऽप्यश्चति पर्वतोऽप्युपलतिक्ष्वेडोऽपि पीयूषति। ૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૭ ૨૫ ૨૬ ૩૦ विघ्नोऽप्युत्सवति प्रियत्यरिरपि क्रीडातडागत्यपां,૨૮ ૨૯ ૩૩ ૩૧ ૩૨ ૧
૨ ૩ નાથ
રવ્યાપિ પ નવયુવમ્ | અર્થ:-શીલવ્રતના પ્રભાવથી મનુષ્યને નિશ્ચ અગ્નિ જળસમાન, સર્ષ પુષ્પની માળાસમાન, વાઘ હરણિસમાન, હસ્તી અશ્વસામાન, પર્વત પત્થરસમાન, વિષ અમૃતસમાન, વિશ્વ ઉત્સવ સમાન, શત્રુ મિત્ર માન, સમુદ્ર કીડા કરવાના સરોવરસમાન અને અટવી પિતાના ઘરમાન થાય છે.
હવે ચાર કાવ્ય કરીને પરિગ્રહનું વિવેચન કરે છે. कालुष्यं जनयन् जडस्य रचयन धर्मद्रुमोन्मूलन, *क्लिश्यनीतिकृपाक्षमाकमलिनी लोभावुधिं वर्द्धयन् ।
૧૦ ૧૧ मर्यादातटमुद्रुजन् शुभमनोहंसप्रवासं दिशन् ,
: રિઝર્જા તિ-grad.
૧૨
૧૩

Page #159

૧૭ ૧ ૯
૧૮
( રૂ૭ )
૧૪ ૧૫ ૧૬ किं न क्लेशकरः परिग्रहनदीपूरः प्रवृद्धि गतः ॥४१॥
અર્થ-જેમ વૃદ્ધિ પામેલું નદીનું પૂર નિર્મળ જળને મલીન કરે છે, તેમ વૃદ્ધિ પામેલું પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર પણ મૂર્ણ મનુષ્યના ચિત્તને મલીન કરે છે. જેમ વૃદ્ધિ પામેલું નદીનું પૂર કાંઠે રહેલા વૃક્ષને ઉખેડી નાખે છે, તેમ વૃદ્ધિ પામેલું પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર પણ ધર્મરૂપી વૃક્ષનું ઉમૂલન કરે છે. જેમાં વૃદ્ધિ પામેલું નદીનું પૂર કમલિનીએને પીડા કરે છે, તેમ વૃદ્ધિ પામેલું પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર પણ નીતિ, દયા અને ક્ષમારૂપ કમલિનીને પીડા કરે છે. જેમ વૃદ્ધિ પામેલું નદીનું પૂર સમુદ્રને વૃદ્ધિ પમાડે છે, તેમ વૃદ્ધિ પામેલું પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર પણ લેભરૂપી સમુદ્રને વૃદ્ધિ પમાડે છે. જેમ વૃદ્ધિ પામેલું નદીનું પૂર કાંઠાઓને તેડી નાંખે છે, તેમ વૃદ્ધિ પામેલું પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર પણ ધર્મરૂપ મર્યાદાને તટરૂપ ચારિત્રને ઉખેડી નાખે છે. તેમજ વૃદ્ધિ પામેલું નદીનું પૂર જેમ હસેને ઉડાડી મૂકે છે, તેમ વૃદ્ધિ પામેલું પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર પણ શુભ મનરૂપી હંસને ઉડાડી મૂકે છે. એવું જે નવવિધ પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર, તે વૃદ્ધિ પામે છતે શું કલેશકારી નથી ? અર્થાત્ છે જ.
૧. ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, ઘર, ફ, સેનું ત્રાંબુ, પીતળ, દીપદ અને ચપ૬.

Page #160

( १३८ )
( मालिनीवृत्तम् )
૧
कलहकलभविंध्यः क्रोधगृध्रश्मशानं,
४
व्यसनभुजगरंधं द्वेषदस्युप्रदोषः ।
૬
3
67
५
सुकृतवनदवाग्निमर्द्दवांभोदवायु
७
र्नयन नितुषारोऽत्यर्थमर्थानुरागः ॥ ४२॥
અર્થ :-દ્રવ્યને વિષે અત્યંત પ્રીતિ છે તે કલેશરૂપી હસ્તીને રહેવાના વિધ્યાચળ સમાન છે, ક્રોધરૂપી ગૃધ્રપક્ષીને રહેવાને સ્મશાન તુલ્ય છે, દુઃખરૂપી સર્પને રહેવાને રાડા બરાબર छे, रमने द्वेष३यी थेोरने संध्या ( रात्री ) समान छे, वणी તે પુણ્યરૂપી વનને ( બાળવાને ) દાવાગ્નિસમાન, નમ્રતારૂપી મેઘને ( નાશ કરવાને ) વાયુસમાન અને ન્યાયરૂપી કમલિની ( पोयाशी ) ने (नाश अश्वाने ) हीभ समान छे.
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
२
S
3
F
प्रत्यर्थी प्रशमस्य मित्रमधृतेर्मोहस्य विश्रामभूः,
C १०
४
प
૧૫
२
१२.
पापानां खनिरापदां पद्मसद्ध्यानस्य लीलावनम् ।
૧૩
૧૪
૧ ૬
१७ 15 ૧૯
व्याक्षेपस्य निधिर्मदस्य सचिवः शोकस्य हेतुः वले,
૨૦
૨૧
123
૨૨
केलीवेश्म परिग्रहः परिहृतेयग्यो विविक्तात्मनाम्॥४३
२४
૧૧

Page #161

અર્થ:–ઉપશમના શત્રુરૂપ, અસંતોષના મિત્ર સમાન, મિહની વિશ્રામભૂમિ, પાપની ખાણ, આપત્તિઓનું સ્થાન, અશુભ ધ્યાનનું કીડાવન, વ્યાકુળતાને નિધાન, અહંકારને મંત્રી, શેકને હેતુ, અને કલેશને રમવાનું ઘર, એ જે પરિગ્રહ છે, તે વિવેકી પુરૂએ ત્યાગ કરવા લાયક છે.
वह्निस्तृप्यति धनैरिह यथा नांभोभिरंभोनिधि,
* ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૫ ૧૬ ૧૭ स्तद्वन्मोद्घनो धनैरपि धनैर्जतुर्न संतुष्यति । ૨૦ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨૫ ૨૪ ૨૩ ૨૬ ૨૭ न त्वेवं मनुते विमुच्य विभवं निःशेषमन्यं भवं, ૨૮ ૨૨ ૨૯ ૩૦ ૩૧ ૩૫
૩૩ ૩૨ ૩૪ यात्यात्मा तदहं मुधैव विदधाम्येनांसि भूयांसि किम् ।।
અર્થ-જેમ આલોકને વિષે ઘણું કાર્ટોથી અગ્નિ અને જળથી સમુદ્ર તૃપ્તિ પામો નથી, તેમ મેહથી વ્યાપ્ત એ જીવ ઘણા દ્રવ્યથી પણ સંતેષ પામતો નથી. તોપણ તે એમ નથી માનતો કે, આત્મા તે સમસ્ત વૈભવને તજી દઈને બીજે જન્મ પ્રાપ્ત કરે છે, માટે હું શા માટે નકામાં વધારે પાપ કરું ?
હવે ધજાથે બે કાવ્યમાં ઉપદેશ આપે છે.
यो मित्रं मधुनो विकारकरणे संत्राससंपादने, सर्पस्य प्रतिबिंधमंगदहने सप्तार्चिषः सोदरः।

Page #162

{ }eo }
î î
૧ ૨
૧૩
૧૫
૧૪
चैतन्यस्य निषूदने विपतरोः सब्रह्मचारी चिरं,
૧૯
૧૮
૧૬ ૧૭
स क्रोधः कुशलाभिलाषकुशलैः प्रोन्मूलमुन्मूल्यताम् ॥ અ:-જે ક્રોધ ( ચિત્તને વિષે ) વિકાર કરવામાં મદ્યને મિત્ર છે; તથા ત્રાસ ઉત્પન્ન કરવામાં સર્પના પ્રતિબિંબ સમાન, શરીરને બળવાને અગ્નિના બંધુ સમાન, અને જ્ઞાનના નાશ કરવામાં અતિશયપણે વિષ વૃક્ષના સાધર્મિક સમાન છે; તે ક્રોધના પાતાના હિતની વાંછામાં કુશળ એવા પુરૂષોએ મૂળથીજ ઉચ્છેદ કરવા. ( ૪ઽirવૃત્તમ ) फलति कलितश्रेयः श्रेणिप्रसून परंपरः,
૬
*
3
૪
प्रशमपयसा सिक्तो मुक्तिं तपश्चरणद्रुमः ।
૧૦
७
૧૧
यदि पुनरसौ प्रत्यासत्तिं प्रकोपहविर्भुजो,
12
૧૬
૧૫ ૧૩
૧૪
भजति लभते भस्मीभावं तदा विफलोदयः ॥ ४६ ॥ અર્થ:-જેણે કલ્યાણની પ ંક્તિરૂપ પુણ્યની શ્રેણિને ઉત્પન્ન કરી છે, અને જે શમતારૂપી જળથી સિંચાયુ છે એવુ જે તપચારિત્રરૂપી વૃક્ષ છે, તે મેાક્ષને આપે છે; પરંતુ જો એ વૃક્ષ ક્રોધરૂપી અગ્નિની પાસે જાય, તે તે ફળ નહિ પ્રાપ્ત કરતાં ભસ્મ થઇ જાય છે.

Page #163

૧૯ ૧
૦ ૨૪
૨૫ ૨૨
૨૧
૨૩
(१४.) હું કાળે કરીને કોઇના દી જાહેર કરે છે,
(शादलविक्रीडितवृत्तम् ) । संतापं तनुते भिनत्ति विनयं सौहार्दमुत्सादयत्युद्धेगं जनयत्यवद्यवचनं सूते विधत्ते कलिम् ॥ कीर्ति कृतति दुर्मतिं वितरति व्याहं ति पुण्योदयं, दत्ते यः कुगतिं स हातुमुचितो रोषः सदोषः सताम्॥४७
અથ:-જે કોઈ સંતાપને વિસ્તારે છે, વિવેકને ભેદી નાંખે છે. મિત્રતાનો નાશ કરે છે, ઉગ ઉત્પન્ન કરે છે, અસત્ય વચનને જન્મ આપે છે, કલેશ કરાવે છે, કીતિનું ઉછેદન કરે છે, દુમતિ વિસ્તારે છે, પુણ્યના ઉદયનો નાશ કરે છે અને કુગતિએ લઈ જાય છે એ જે દેષયુક્ત કોઈ, તે સત્પરષોએ તજવા ગ્ય છે. यो धम्मै दहति दुर्म दव इवोन्मनाति नीति लता, दंती वंदुकलां विधुतुद इव क्लिन्नाति कीर्तिं नृणाम् । स्वार्थ वायुरिवांबुदं विघटयत्युल्लासयत्यापदं, . तृष्णां धर्म इवोचितः कृतकृपालोपः स कोपः कथम्।।४८
१२ १४
१८ २०१६
२२
२७ . २६
૨૪ ૨૩ ૨૫ ૩૨
२८
२९ ३० ३१

Page #164

અર્થ-જેમ દાવામિ વૃક્ષને બાળે છે તેમ જે ક્રોધ ધર્મને બાળી નાંખે છે, જેમ હસ્તી વૃક્ષની લતાનું ઉમૂલન કરે છે તેમ જે કોઇ નીતિરૂપી લતાનું ઉમૂલન કરે છે, જેમ રાહુ ચંદ્રની કલાને કલેશ પમાડે છે તેમ જે ક્રોધ મનુષ્યની કીર્તિને નાશ પમાડે છે; જેમ વાયુ મેઘને વિનાશ કરે છે તેમ જે કોઈ સ્વાર્થને વિનાશ કરે છે; જેમ ગ્રીષ્મકાળ તૃષ્ણા (તૃષા) ને વધારે છે તેમ જે કોઈ આપત્તિને વધારે છે, અને જે દયાને લેપ કરે કરે છે, એ તે કોઇ કરવો યોગ્ય કેમ હોય? હવે ચાર કાવ્ય કરીને અહંકારનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે.
( મારતાવૃતમ્) यस्मादाविर्भवति विसतिर्दुस्तरापनदीनां,
यस्मिन् शिष्टाभिरुचितगुणग्रामनामापि नास्ति। ૧૧ ૧૦ ૧૩ यश्च व्याप्तं वहति वधधीधूम्यया क्रोधदावं, तं मानाद्रि परिहर दुरारोहमौचित्यवृत्तेः ॥४९॥
અર્થ-જેથી ન તરી શકાય એવી આપત્તિરૂપી નદીઓની પંક્તિ પ્રગટ થાય છે, તથા જેને વિષે ઉત્તમ પુરૂને પ્રીતિકર એવા ગુણોના સમૂહનું નામ પણ નથી, વળી જે હિંસાબુદ્ધિરૂપી ધુમાડાથી વ્યાપ્ત એવા દેધરૂપી દાવાનલને
૧૫

Page #165

(૨૩). વહન કરે છે, અને ચઢવાને પણ કઠણ છે એ પર્વત તેને યોગ્ય વિનયથી ત્યાગ કરો.
(frળીવૃત્ત)
જે માનરૂપી
शमालानं भंजन् विमलमतिनाडी विघटयन् ,
किरन दुर्वापांशूत्करमगणयन्नागमणिम् । भ्रमन्नूया स्वरं विनयनयवीथीं विदलयन् ,
૧ ૧
૧૩
૧૫ ૧૮ ૨ ૦ ૧૯
૨૧ ૧૪ ૧૬ ૧૭ जनः कं नाऽनर्थं जनयति मदांधो द्विप इव ॥५०॥
અર્થ-જેમ મદોન્મત્ત હસ્તી આલન સ્થંભને તેડી નાખે છે, તેમ અહંકારથી અંધ થએલે માણસ પણ શમતારૂપી આલાન થંભને તોડી નાખે છે, જેમ મન્મત્ત હસ્તી મજબત સાંકળને તેડી નાખે છે, તેમ અહંકારથી અંધ થએલે માણસ પણ નિર્મળ બુદ્ધિરૂપ સાંકળને તેડી નાંખે છે; જેમ મન્મત્ત હસ્તી ધૂળના સમૂહને ઉડાડે છે, તેમ અહંકારથી અંધ થએલો માણસ પણ દુર્વચનરૂપ ધૂળને ઉડાડે છે; જેમ મન્મત્ત હસ્તી અંકુશને ગણતા નથી, તેમ અહંકારથી અંધ થએલે માણસ પણ આગમરૂપી અંકુશને ગણતે નથી; વળી મદોન્મત્ત હસ્તી જેમ સારા માર્ગને તેડી નખીને પિતાની મરજી પ્રમાણે પૃથ્વી ઉપર ભમે છે, તેમ અહંકારથી અંધ થએલે માણસ પણે વિનયરૂપી ન્યાય

Page #166

માર્ગને તેડી નાંખીને પોતાની મરજી પ્રમાણે પૃથ્વી ઉપર ભમે છે; એ તે અહંકારથી અંધ થએલે માણસ ક્યા પ્રકારના અનાથને નથી ઉત્પન્ન કરત? અર્થાત્ સર્વ અનર્થને ઉત્પન્ન કરે છે.
( શસ્ત્રવિરતવૃત્ત) औचित्याचरणं विलुपति पयोवाह नभस्वानिव,
૧૨ ૧૧ ૧૩ ૭ ૧૩ १वस मध्वसं विनयं नयत्यहिरिव जीवितम् । कीति कैरविणीं मतंगज इव प्रोन्मूलयत्यंजसा, मानो नीच इवोपकारनिकर हंति त्रिवर्ग नृणाम् ॥११॥
અર્થ-અહંકાર વાયુની પેઠે મેઘરૂપી ગ્ય આચરણને લેપ કરે છે; સર્પની પેઠે મનુષ્યના જીવિતરૂપ વિનયને નાશ કરે છે મદેન્મત્ત હસ્તીની પેઠે કમલિનીરૂપી કીર્તિનું ઉન્મલન કરે છે, અને નીચ પુરૂષ જેમ ઉપકારના સમૂહને હણે છે, તેમ મનુના ધર્મ-અર્થ-કામ-રૂપી ત્રણે વર્ગને નાશ કરે છે.
मुष्णाति यः कृतसमस्तसमीहितार्थ, संजीवनं विनयजीवितमंगभाजाम् ।

Page #167

( ક )
-
'
ક
..
TI
3
૧ ૨
૧૧
जाम दिमाभविषजं विषमं विकार,
तं माईवामृतरसेन नयस्व शांतिम् ॥१२॥ અર્થ:-જે સમસ્ત વંછિતાર્થને સજીવન કરનાર એવા મનુષ્યના વિનયરૂપી જીવિતનું ઉચ્છેદન કરે છે, એવા જાતિ-કુલ પ્રમુખનાં માનરૂપી વિષથી ઉત્પન્ન થતા વિષમ વિકારને, કેમલતારૂપી અમૃત રસથી શાન્તિ પમાડે. હવે માયા ત્યાગવાનો ઉપદેશ આપે છે.
( મrfસ્ટનીવૃત્તમ ) कुशलजननवंध्यां सत्यसूर्यास्तसंध्यां,
कुगतियुवतिमालां मोहमातंगशालाम् । शमकमल हिमानीं दुर्यशोराजधानी,
व्यसनशतसहायां दूरतो मुंच मायाम् ॥२३॥ અર્થ -ક્ષેમ (કુશળ)ને ઉત્પન્ન કરવામાં વાંઝણી સ્ત્રી સમાન, સત્ય વચનરૂપી સૂર્યને અસ્ત થવાને સંધ્યા સમાન, કુગતિરૂપી યુવતીની વરમાળાસમાન, મેહરૂપી હસ્તીની શાળાસમાન, ઉપશમરૂપી કમળપુષ્પને હિમસમાન, અપયશની રાજધાની, અને સેંકડેબંધ દુઃખની સહાયવાળી એવી જે માયા, તેને દુરથી જ ત્યાગ કરે.

Page #168

१० १४
५१
( १४६ )
( उपन्द्रवज्रावृत्तम् ) विधाय मायां विविधैरुपायैः, परस्य ये वंचनमाचरति। ते बंचयंति त्रिदिवापवर्ग-सुखान्महामोहसखाःस्वमेव॥
અર્થ-જેઓ વિવિધ પ્રકારના ઉપાયોથી માયા રચીને પરજનને છેતરે છે, તેઓ મહા અજ્ઞાનયુક્ત છતા તેિજ સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખથી પિતાના આત્માને છેતરે છે.
(इन्द्रवंशावृत्तम् ) मायामविश्वास बिलासमंदिर,
दुराशयो यः कुरुते धनाशया। सोऽनर्थसाथै न पतंतमीक्षते,
१४. . १२ १३ १० ११
यथा बिडालो लगुडं पयः पिबन् ॥ ५५ ॥ અર્થ -જે દુષ્ટ આશયવાળે માણસ દ્રવ્યની આશાથી, અવિશ્વાસને રમવાના ઘરરૂપી એવી માયા (કપટ)ને રચે છે, તે બિલાડી જેમ દૂધ પીતી છતી દંડને પ્રહાર (થશે એમ) જાણતી નથી, તેમ કણને સમૂહ આવી પડશે એમ જાણતો નથી.
(वसन्ततिलकावृत्तम् ) मुग्धप्रतारणपरायणमुन्जिहीते,
५

Page #169

૧૩
ર ૩
૩૨૩ )
૧
3
यत्पाटवं कपटलंपट चित्तवृत्तेः ।
૧૩ '9
. ૧૫
जीर्यत्युपप्लवमवश्यमिहाऽप्यकृत्वा,
૧૪
૧ ૬
૧૦ ૬ ૨ ૧૧
દુ
नाsपथ्य भोजन भिवामयमायतौ तत् ॥ ५६ ॥
અ:-જેમ અપથ્ય ભાજન રાગ કર્યા વિના પરિણમતું નથી, તેમ કપટને વિષે લંપટ ચિત્તવૃત્તિવાળા મનુષ્યનુ મૂર્ખજનને છેતરવામાં તત્પર એવું જે ચાતુર્ય પ્રકટ થાય છે, તે ભવિષ્યમાં ઉપદ્રવ કર્યા વિના પરિણામ પામતું નથી.
હવે લાભના ત્યાગ અતાવે છે.
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
૫
૧૦
રે
૪
..
७
यद्दुर्गामटवीमति विकटं क्रामति देशांतर,
૧૧
૧૨ ૧૩
૧૪
गार्हते गहनं समुद्रमतनुक्लेशां कृषिं कुर्वते ।
१७
પ ૧૬
१८
सेवते कृपणं पतिं गजघटा संघट्टदुः संचरं,
૧ ૨૧
૨૦
૧૯
૨૨
सर्पति प्रधनं धनांधितधियस्तल्लो भविस्फूर्जितम् ॥५७॥
અ:-ધનથી અંધ થઇ છે બુદ્ધિ જેની એવા પુરૂષા જે વિષમ અટવીનેવિષે ભ્રમણ કરે છે, વિકટ પરદેશનેવિષે કરે છે, ગહન એવા સમુદ્રનું ઉદ્લંઘન કરે છે, બહુ દુ:ખવાળી

Page #170

૧ ૨
૧૫
( ૮ ) ખેતી કરે છે, કૃપણ પતિની સેવા કરે છે, અને હસ્તીઓના સમૂહના સંઘટ્ટ (પાસે પાસે રહેવા)થી અંદર પ્રવેશ ન થઈ શકે એવા સંગ્રામને વિષે પણ જાય છે, એ સર્વ લેભનું ચેષ્ટિત છે. मूलं मोहविषद्रुमस्य सुकृतांभोराशिकुंभोद्भवः, क्रोधाग्नेररणिः प्रतापतरणिप्रच्छादने तोयदः । क्रीडासद्मकलेविवेकशशिनः स्वर्भानुरापन्नदीसिंधुः कीर्तिलताकलापकलभो लोभः पराभ्यताम्॥२८
અર્થ:-અજ્ઞાનરૂપી વિષવૃક્ષનું મૂળ, સુકૃત્યરૂપી સમુદ્રને (શેષણ કરવાને) અગત્સ્યઋષિ સમાન, ક્રોધરૂપી અગ્નિને ( સળગાવવાને) અરણિના કાષ્ઠસમાન, પ્રતાપરૂપી સૂર્યને ઢાંકવામાં મેઘસમાન, કલેશનું કીડાગ્રહ, વિવેકરૂપી ચંદ્રમાને ( ગળી જવાને) રાહુસમાન, આપત્તિરૂપી નદીઓના સમુદ્રસમાન, અને કીતિરૂપી લતાના સમૂહનો નાશ કરવામાં હરતી સમાન એ જે લેભ, તેને પરાભવ કરે.
(વસંતતિલાવૃત્ત| ) fપવન વાર્જુિમાં,
दुःखौघभस्मनि विमर्पदकीर्तिधूमे।

Page #171

(
૬ )
बाद धनें धनसमागमदीप्यमाने,
लोभानले शलभतां लभते गुणोघः ॥१९॥ અર્થ:-સમસ્ત ધરૂપી વનને બાળવાથી વિસ્તાર પામતા, દુઃખનો સમૂહરૂપી ભસ્મવાળા, પ્રસરતા અકીર્તિરૂપી ધમાડાવાળા, અને ધનરૂપી ઈધનના સમાગમથી અત્યંત જાવ લ્યમાન એવા લેભરૂપી અગ્નિનેવિશે (સર્વ) સદગુણેને સમૂહ પતંગપણને પ્રાપ્ત થાય છે, અર્થાત્ એવા લેભરૂપ અગ્નિમાં પડીને સદગુણોને સમૂહ બળી જાય છે. હવે તેના ગુણે સ્તવે છે.
(સાર્વત્રિયીતિવૃત્ત) નાતા જતા પુરઃ સુરાવી તેમાં ચણા જીરે, चिंतारत्नमुपस्थितं करतले प्राप्तो निधिः संनिधिम् । ૧૦ ૨૧ ૧૯ ૨૦ ૨૩ विश्वं वश्यमवश्यमेव सुलभाः स्वर्गापवर्गश्रियो. ये संतोषमशेषदोषदहनध्वंसावुदं बिभ्रते ॥६० ॥
અર્થ:-સમસ્ત દેષરૂપી અગ્નિને શમાવવામાં મેઘસમાન એ જે સંતોષ, તેને જે પુરૂષ ધારણ કરે છે, તેમની આગળ કઃપવૃક્ષ ઉત્પન્ન થયું છે, તેમના ઘરને વિષે કામધેનુએ પ્રવેશ કર્યો છે, તેમના હસ્તતળને વિષે ચિંતામણિ રત્ન પ્રાપ્ત
૧ ૪
૧૩ ૧૭
૧૫

Page #172

२
થયું છે, તેમજ તેમને સ્વર્ગ અને મોક્ષની લકમી અવશ્ય सुतम छ (सम समापुं). હવે જન્મતા રાખવાનો ઉપદેશ આપે છે.
(शिखरिणीवृत्तम् ) वर क्षिप्तः पाणिः कुपितफणिनो वक्रकुहरे,
वरं झपापातो ज्वलदनलकुंडे विरचितः । वरं प्रासप्रांतः सपदि जठरांतर्विनिहितो, ..
न जन्यं दौर्जन्यं तदपि विपदा सद्म विदुषा ॥६१ અર્થ-કપાયમાન થએલા સર્પના મુખનેવિષે હાથનાંખવો તે સાર; જાજવલ્યમાન અગ્નિના કુંડવિષે પૃપાપાત કરવા તે સારે ઉદરના મધ્યભાગને વિષે ભાલાને અગ્રભાગ નાખવો તે સારે, પણ પંડિત પુરૂષે આપત્તિનું સ્થાનક એવું જે દુર્જનપણું કરવું તે સારું નહી.
( बसन्ततिलकावृत्तम )
૨૧ ૨૨
૨૦ ૧૫ ૧૬
૧૮ ૧૯૧૭
मौजन्यमेव विदधाति यशश्वयं च,
स्वःश्रेयसं च विभवं च भवक्षयं च ।
दौर्जन्यमावहमि यत् कुमते तदर्थ,

Page #173

-
૫
धान्येऽनलं *दिशसि तज्जलसेकसाध्ये ॥३२॥ અર્થ:-સુજનતાજ પુરૂષના યશના સમૂહને ધારણ કરે છે, તેમનું શ્રેય કરે છે, વૈભવ કરે છે અને સંસારને ક્ષય કરે છે. હે દુબુદ્ધિ? તું તે તે કારણે (યશ, વૈભવ અને સંસારને ક્ષય કરવા)ને અર્થે દુર્જતા ધારણ કરે છે, તે તે તું જળસિંચનથી મેળવવા ગ્ય એવા ધાન્યના ક્ષેત્રને વિષે અગ્નિ મૂકે છે.
. (પૃથ્વીવૃત્તમ) ૨ वरं विभववंध्यता सुजनभावभाजां नृणा__ मसाधुचरितार्जिता न पुनरूर्जिताः संपदः ।
૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૨ कृशत्वमपि शोभते सहजमायती सुंदर,
૧૭ ૨૦ ૧ ૬ __ विपाकविरसा न तु श्वयथुसंभवा स्थूलता ॥३॥
અર્થ:-સુજનતાવાળા મનુષ્યોને વૈભવરહિતપણું અર્થાત્ દારિદ્ર એજ સારું છે; પણ દુષ્ટ આચરણ વડે ઉપજેલી સંપત્તિ સારી નથી, કારણકે અગામિ કાળને વિષે સુંદર એવું જે સ્વાભાવિક દુબળપણું ( કૃષપણું ) તે શોભે છે, પણ પરિણામે દારૂણ એવી જે સે ચઢવાથી થએલી પુષ્ટતા તે શોભતી નથી.
૧૯

Page #174

( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
૧૦
૧૧
-
૧૨
नब्रूते परदूषणं परगुणं बत्तयल्पमप्यन्वहं,
૧૪ ૧૩. संतोषं वहते परडिषु पराबाधासु धत्ते शुचम् ।
૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૯ ૨૦ ૧૮ ૨૨ ૨૧ ૨૩ स्वश्लाघां न करोति नोज्झति नयं नौचित्यमुलंघय૨૫ ૨૬ ૨૪ ૨૭ ૨૮ ૨૯ ૩૦ ૩૨ ૩૧ त्युक्तोप्यप्रियमक्षमां न रचयत्येतचरित्रं सताम् ॥६४॥
અર્થ:-( સજજનપુ ) પારકા દેષને કહેતા નથી; પરંતુ પારકા ગુણને, તે અલ્પ હોય તો પણ નિરંતર, કહે છે; પારકી સંપત્તિને વિષે (પારકી સંપત્તિને જોઈને) સંતેષ, અને પર પીડાને વિષે (પર પીડાને જોઈને) શોક ધારણ કરે છે; આત્મપ્રશંસા કરતા નથી; ન્યાયને ત્યાગ કરતા નથી અને મેગ્યતાનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી; વળી તેમને અપ્રિય વચન કહ્યાં હોય તે પણ તેઓ કોધ કરતા નથી; આવું સપુરૂષનું ચરિત્ર છે.
હવે ગુણીજનના સંગનું વર્ણન કરે છે. ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૪ ૯ धर्म ध्वस्तदयो यशश्युतनयो वित्तं प्रमत्तः पुमान् , ૧૭ ૧૬ ૧૯ " ૧૮૨૦ શનિતિમત્તા મારા જોડwધા કૃતના
૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૪ ૨૭ ૬ वस्त्वालोकमलोचनश्चलमना ध्यानं च वांछत्यसो

Page #175

यः संगं गुणिनां विमुच्य विमतिः कल्याणमाकांक्षति॥
અર્થ-જે બુદ્ધિહિન પુરૂષ ગુણીજનોનો સંગ ત્યજી દઈને કલ્યાણની ઈચ્છા રાખે છે, તે દયાને ત્યાગ કરીને ધર્મની ઈચ્છા કરે છે ( એમ સમજવું ), ન્યાયને ત્યાગ કરીને યશની, પ્રમાદી થઈને દ્રવ્યની, બુદ્ધિ વિના કાવ્ય કરવાની, શમતા અને દયા વિના તપની, અલ્પમતિવાળે છતાં શાસ્ત્રના અધ્યયનની, નેત્ર વિના વસ્તુઓને જોવાની, અને ચંચળ ચિત્તવાળે છતાં ધ્યાનની ઈચ્છા કરે છે (એમ સમજવું)
( વૃિત્તમ)
થશાની, પ્રમાદી
તપની, અપમી
અને ચંચળ
૨.
हरति कुमति भिन्ते मोहं करोति विवेकितां,
वितरति रतिं सूते नीति तनोति गुणावलिम् । प्रथयति यशो धत्ते धर्म व्यपोहति दुर्गतिं,
- ૨૪ ૨૦ ૨૧ जनयति नृणां किं नाभीष्टं गुणोत्तमसंगमः ॥६६॥ અર્થ:-ગુણે વડે ઉત્તમ એવા જનેને સંગમ મનુષ્યના શું શું ઇચ્છિતને નથી ઉત્પન્ન કરે? (તે સંગમ ) કુમતિને હરે છે, મેહને ભેદે છે, તત્વ અને અતત્વનું ભાન કરાવે છે, સંતોષ આપે છે, નીતિને પ્રસવે છે, ગુણ સમૂહને વિસ્તારે છે, યશને ફેલાવે છે, ધર્મને ધારણ કરે છે અને દુર્ગતિને દૂર કરે છે.

Page #176

११
૩ ૨
૧
૨૦
૨૨ ૨૩ ૨૧ ૨૪
___(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) लन्धुं बुद्धिकलापमापदमपाकर्त्त विहर्तुं पथि, , प्राप्तुं कोर्तिमसाधुतां विधुवितुं धर्म समामेवितुम् । रोद्धं पापविपाकमाकलयितुं स्वर्गापवर्गश्रियं, चेत्त्वं चित्त समीहसे गुणवतां संगं तदंगीकुरु ॥६॥
અર્થ-હે ચિત્ત? જે તે બુદ્ધિના સમૂહને પ્રાપ્ત કરવાને, આપતિને દૂર કરવાને, ન્યાયમાર્ગને વિષે વિચારવાને, કીર્તિ સંપાદન કરવાને, દુર્જનતાને ત્યાગ કરવાને, ધર્મનું ઉત્તમ રીતે સેવન કરવાને, પાપના ફળને રોકવાને, અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષની લક્ષ્મીનો અનુભવ કરવાને ઈછતું હોય, તે ગુણીજનના સંગને સ્વીકાર કર. - હવે નિણીની સોબતથી થતા રે કહે છે.
( हरिणीवृत्तम् ) । हिमति महिमांभोजे चंडानिलत्युदयांबुदे,
द्विरदति दयारामे क्षेमक्षमाभृति वज्रति । समिधति कुमत्यनौ कंदत्यनीतिलतासु यः,
किमभिलषतां श्रेयः श्रेयः? स निर्गुणमंगमः॥२८॥
२
१०
१२
१२ १
- ૧૮
૧૭
૧૬ ૧૯ ૧૪

Page #177

( આર્
અર્થ :-૪ ( નિર્ગુણી જનના સંગમ) મહુિમારૂપી કમલની ઉપર હિમ સમાન છે, ઉયરૂપી મેઘને વિષે પ્રચંડ વાયુસમાન છે, દયારૂપી ઉદ્યનને વિષે હસ્તીતુલ્ય છે, કલ્યાણરૂપી પર્વતને વિષે વા જેવા છે, કુમતિરૂપી અગ્નિને વિષે લાકડાં સમાન છે અને અન્યાયરૂપી લતાને વિષે કદ તુલ્ય છે; એવા જે નિર્ગુણી જતના સમાગમ, તે શું કલ્યાણની ઈચ્છાવાળા પુરૂષોએ આશ્રય કરવા યોગ્ય છે ? અર્થાત્ નથી.
હવે ઇન્દ્રિયોના જય કરવા આધ કરે છે.
( સાર્વત્રિૌહિતવૃત્તમ્ )
ર
૩
૪ ૧
૫
आत्मानं कुपथेन निर्गमयितुं यः शुकलाश्वायते,
७
૬
कृत्याकृत्य विवेकजीवितहृतौ यः कृष्णसर्पायते ।
૧
૧.
今
यः पुण्यद्रुमखंडग्खंडनविधौ स्फूर्जत्कुठारायते,
૧ ર
૧૩
૧ ૧
૧૬ ૧૭
तं समुद्र मंद्रियगणं जित्वा शुभंयुर्भव ॥ ६९ ॥
۹۲
અર્થ:-હું સાધુ ? વ્રતની મર્યાદાને છંદનારા એવા જ ઇન્દ્રિયાના સમૂહ, તે આત્માને કુમાર્ગે લઈ જવાને હઠીલા અશ્વની પેઠે આચરણ કરે છે, નૃત્ય અને અનૃત્યના વિવેકરૂપી જીવિતનું હરણ કરવામાં કૃષ્ણસર્પ સમાન આચરણ કરે છે અને ધર્મરૂપી વૃક્ષના વનને ખંડન કરવામાં સ્ફુજિત કૂહાડી સમાન આચરણ કરે છે, તે ઇન્દ્રિયના સમૃહુને પરાય

Page #178

કરીને કલ્યાણ પ્રાપ્ત કર.
( ૮૬ )
( fારનીવૃત્તમ )
૩
૫
ર 1
૪
प्रतिष्ठां यन्निष्ठां नयति नयनिष्ठां विघटय
७
い
૧૦ ૧૧
त्यकृत्येष्वाधत्ते मतिमतपसि प्रेम तनुते ।
૧ ૩
う
ડી
૧૨
૧૪
૧૭ ૧૫ 1
विवेकस्योत्सेकं विदलयति दत्ते च विपदं,
૨૧
૨૦ ૧૬
૧૯
23
ર
पदं तद्दोषाणां करणनिकुरंवं कुरु वशे ॥ ७० ॥ અર્થ:-હે ભવ્ય જીવ સર્વ દાષાનું સ્થાનક એવા જે ઇંદ્રિયાના સમૂહ, તે પ્રતિષ્ઠાનો નાશ કરે છે, ન્યાયની નિષ્ઠાને તેડી નાંખે છે, અકાર્યને વિષે અતિ ધારણ કરે છે, અવિરતિને વિષે સ્નેહ કરે છે, વિવેકના ઉન્નતપણાના વિનાશ કરે છે અને વિપત્તિને આપે છે; તે ઇન્દ્રિયના સમૂહને તું પોતાને સ્વાધિન કર.
( ગાર્ટવિનીતિવૃત્તમ્ )
૩
..
પ
૧
૪
धत्त मौनमगार मुज्झतु विधिप्रागल्भ्यमभ्यस्यता
૧૦ ૧૧
૧૨
मस्त्वंतर्गणमागमश्रममुपादत्तां तपस्तप्यताम् ।
૧૪ ૧૭ ૧૩
श्रेयः पुंजनिकुंज भंजन महावातं न चेदिंद्रिय
૧૫ ૧૬
૧૪
↑ २२
૨૩ ૨૦ ?
वातं जेतुमवैति भस्मनि हुतं जानीत सर्व ततः ॥ ७१ ॥
૬

Page #179

( ૩૭ )
અર્થ:-હું સાધુ ? મૈનવ્રત ધારણ કરી, ઘરના ત્યાગ કરા, આચારના ચાતુર્યના અભ્યાસ કરે, વનને વિષે ગમન કરા, સિદ્ધાંતના પાઠના અભ્યાસ કરે ( અંગીકાર કરા ), તીવ્ર તપશ્ર્ચર્ષા કરા; ( એ બધુ ગમે એટલું કરા ) પણ જ્યાં સુધી કલ્યાણુના સમૂહરૂપ વનને ભાગવાને મહાવાયુ સમાન એવા જે ઇન્દ્રિયાના સમૂહ, તેના પરાજય કરવાનું જાણ્યુ નથી, ત્યાં સુધી તે સર્વ (મૈનત્રત આદિ ) ભસ્મને વિષે હામેલા જેવુ' ( વૃથા ) જાણેા.
૧
ર્
३
धर्मध्वंसधुरीणमभ्रमरसावारीणमायत्प्रथालंकर्मीणमशर्मनिमितिकलापारीणमेकांततः ।
૧
७
सर्वानीनमनात्मनीनमनयात्यंतीनमिष्टे यथा,
૧૪
४
१०
૧૧ ૧૩
कामीनं कुमताध्वनीनमजयन्नक्षौघमक्षेमभाक् ॥ ७२ ॥
૧૨
う
-
અર્થ :-ધર્મના નાશ કરવામાં અગ્રેસર, સત્ય વાતને આવરણ કરનાર, આપત્તિને વિસ્તારવામાં સમર્થ, દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાના કાર્યમાં પાર પામેલા, એકાંત સર્વ -અન્ન-ભક્ષક, આત્માને અહિતકારી, અન્યાય માર્ગમાં ચાલનાર, ઇચ્છિતને વિષે સ્વેચ્છાએ વનારા, અને કુમત મા ને વિષે જનારા એવા જે ઇન્દ્રિયાના સમૂહ છે, તેને નહિ જીતનારા પ્રાણી કલ્યાણને ભજનારા થતા નથી, અર્થાત્ એવા મનુષ્યનું શ્રેય થતું નથી.

Page #180

હવે લક્ષ્મીના સ્વભાવનું વર્ણન કરે છે.
निम्नं गच्छति निनगेव नितरां निद्रव विष्कंमते,
૯ ૧૧ ૧૨ ૧૪ ૧૩ ૧૫ ૧૬ ૧૮ ૧૭ चैतन्यं मदिरेव पुष्यति मदं धूम्येव दत्तेऽधताम् ।
૨૧ ૧૯ ૨૦ ૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૭ चापल्यं चपलेव चुंबति दवज्वालेव तृष्णां नय
૨૬ ૨૮ ૨૯ ૧ ૩૦ त्युल्लासं कुलटांगनेव कमला स्वैरं परिभ्राम्यति ॥७३॥
અથ:-લક્ષમી નદીની પેઠે નીચે પ્રત્યે જાય છે; નિદ્રાની પિઠે ચૈતન્યને વિનાશ કરે છે, મદિરાની પેઠે મદનું પિષણ કરે છે; ધુમાડાના સમૂહની પેઠે અંધપણું આપે છે; વિજળીની પેઠે અસ્થિરપણાને ભજે છે; દાવાગ્નિની પેઠે તૃષ્ણાને વધારે છે અને કુલટા સ્ત્રીની પેઠે સ્વેચ્છાએ ભ્રમણ કરે છે.
હવે ધનના સ્વભાવને વર્ણવે છે. दायादाः स्पृहयति तस्करगणा मुष्णति भूमीभुजो, गृहति च्छलमाकलय्य हतभुरभस्मीकरोतिक्षणात् । ૧૨ ૧૩ ૧૫ ૧૬ ૧૪ ૧૯૧૭ अंभः प्लावयति क्षितौ विनिहितं यक्षा हरते हठात्, ૧૯ ૨૦ ૨ ૨ ૨૧ ૨૨ ૨૩ ૨૪
दुर्वृत्तास्तनया नयंति निधनं धिग्यहधीनं धनम् ॥७४॥

Page #181

અથ:--જેની દાયાદે ( એક ગેત્રમાં જન્મેલા) ઈચ્છા કરે છે, જેને ચાર લેકે ચોરી જાય છે, રાજાઓ છળ કરીને લઈ લે છે, અગ્નિ ક્ષણમાત્રમાં ભસ્મ કરે છે, જળ ડુબાવી દે છે, ભૂમિને વિષે રાખ્યાથી બંતરે બળાત્કારે હરી જાય છે અને જેને દુરાચારી પુત્રો વિનાશ કરે છે એમ બહુ બહુ જણને આધીન એવું જે ધન તેને ધિક્કાર થાઓ?
नीचस्याऽपि चिरं चट्टानि रचयंत्यायांति नीचैनति,
૧૫ ૧૬ ૧૩ ૧૪ ૧૯ ૧૭, शम्रोरप्यगुणात्मनोऽपि विदधत्युच्चैगुणोत
tતની
निवेदं न विदंति किंचिदकृतज्ञस्यापि सेवाक्रमे, कष्टं कि न मनस्विनोऽपि मनुजाः कुवैति वित्तार्थिनः॥
૨૮ ૨૭ ૨૯
અર્થ-માનવતા મનુષ્ય પણ દ્રવ્યના અથી થઈને, નીચ પુરૂષેની આગળ ચિરકાળ મિષ્ટ વચન બેલે છે (ખુશામત કરે છે), નીચ પુરૂષને નમસ્કાર કરે છે, નિર્ગુણ શત્રુનું પણ ઉંચે સ્વરે ગુણવર્ણન કરે છે અને કરેલા ગુણને નહિ જાણનારા સવામીની સેવા કરવામાં પણ કાંઈ દુઃખ ધરતા નથી; આમ તેઓ શું શું કષ્ટ નથી કરતા? लक्ष्मीः सर्पति नीचमर्णवपयः संगादिवांभोजिनी- ૬ ૭
૮ ૧૨ ૯ ૧૦ ૧૩ ૧૧ संसर्गादिव कंटकाकुलपदा न काऽपि धत्ते पदम् ।

Page #182

( ૬
)
૧૪ ૧૫ ૧૬
चैतन्यं विषसन्निधेरिव नृणामुज्झासयत्यंजसा,
૨૨ ૨૧ ૨૫ ૨૦ ૨૩ ૨૪ धर्मस्थाननियोजनेन गुणिभियं तदस्याः फलम् ॥७६
અર્થ:-લક્ષમી સમુદ્રના જળના સંસર્ગથી જ હોયની ! તેમ નીચ પ્રત્યે જાય છે, કમલિનીના સંસર્ગથી પગમાં કટે વાગે હાયની ! તેમ કઈ સ્થળે પગ મૂકતી નથી, અને વિષની સાથે એક સ્થાનમાં રહેવાથી જ હેની ! તેમ મનુ બેના ચૈતન્યનો એકદમ નાશ કરે છે, માટે ગુણજનેએ તેને ( લક્ષ્મીને ) ધર્મને વિષે જોડીને (ધર્મકાર્યમાં ખરચીને) તેનું ફળ પ્રહણ કરવું.
હવે દાનને ઉપદેશ આપે છે. चारित्रं चिनुते धिनोति बिनयं ज्ञानं नयत्युन्नति,
૧૩ ૧૨ ૧૪ ૧૫ ૧૭ पुष्णाति प्रशमं तपः प्रबलयत्युल्लासयत्यागमम् । ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨૧ ૨૨ पुण्यं कंदलयत्यऽघं दलयति स्वर्ग ददाति क्रमात्, निर्वाणश्रियमातनोति निहित पाने पवित्रं धनम् ॥७७।।
અર્થ-પાત્રને વિષે આપેલું એવું પવિત્ર દ્રારા ચારિત્રની વૃદ્ધિ કરે છે, વિનયને વધારે છે, જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે, શમતાસનું પિષણ કરે છે, તપને પ્રબળ કરે છે. શાસ્ત્રને
૧૬
-
૨૫
૨૬
૨

Page #183

( ૨ ) ઉલ્લાસ કરે છે, પુણ્યને ઉત્પન્ન કરે છે, પાપને વિનાશ કરે છે, સ્વર્ગને આપે છે અને અનુક્રમે મેક્ષરૂપી લક્ષ્મીને વિસ્તારે છે.
૯ ૧૦ ૮ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૨ दारियं न तमीक्षते न भजते दौर्भाग्यमालंबते, ૧૬ ૧૫ ૧૯ ૧૮ ૨૦ ૨૨ ૨૧ ૨૩ नाऽकीतिन पराभवोऽभिलषते न व्याधिरास्कंदति । ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૯ ૨૮ ૨૭ ૩૩ ૩૧ ૩૨ ૩૦ देन्यं नाद्रियते दुनोति न दरः क्लिश्नंति नैवापदः, पात्रे यो वितरत्यनर्थदलनं दानं निदानं श्रियाम् ॥७८॥
અર્થ:-ઉપદ્રવને નાશ કરનારું અને સંપત્તિનું કારણભૂત એવું જે દાન, તેને જે પુરૂષ પાત્રજનને વિષે આપે છે, તે પુરૂષની સામું દારિદ્ર જોતું નથી, દૈભંગ્ય તેને સેવતું નથી, અપયશ તેને આશ્રય કરતું નથી, પરાભવ તેની અભિલાષા કરતું નથી, વ્યાધિ તેનું શોષણ કરતું નથી, દીનતા તેને આદર કરતી નથી, ભય તેને પીડત નથી, અને આપત્તિઓ તેને કલેશ પમાડતી નથી.
૭
लक्ष्मीः कामयते मतिर्भूगयते कीर्तितस्तमालोकते, प्रीतिधुंधति सेवते सुभगता नीरोगताऽऽलिंगति । श्रेयः संहतिरभ्युपैति घृणुते स्वर्गोपभोगस्थिति

Page #184

( દર )
मुक्तिवाछति यः प्रयच्छति पुमान् पुण्यार्थमर्थ निजम्।।
અથ:--જે પુરૂષ પિતાનું દ્રવ્ય પુણ્યાર્થે આવે છે, તે પુરૂષની, લક્ષ્મી ઈચ્છા કરે છે, તેને બુદ્ધિ શોધે છે; કીર્તિ જુએ છે, પ્રીતિ ચુંબન કરે છે, સિભાગ્ય સેવા કરે છે, આરેગ્યતા આલીંગન કરે છે, કાણની પરંપરા તેની સન્મુખ આવે છે, સ્વર્ગના ઉપભેગની પદ્ધતિ તેને વરે છે અને મિક્ષસ્ત્રી તેની વાંછા કરે છે.
( w wતવૃત્ત) तस्यासन्ना रतिरनुचरी कीर्तिमकंठिता श्रीः, स्निग्धा बुद्धिः परिचयपरा चक्रवर्तित्वऋद्धिः ।
૧૮ ૨૨ पाणौ प्राप्ता त्रिदिवकमला कामुकी मुक्तिसंपत्ससक्षेत्र्यां(?) वपति विपुलं वित्तबीजं निजं यः॥४०॥
અર્થ-જે પુરૂષ પિતાના વિશાળ દ્રવ્યરૂપી બીજને સાત ક્ષેત્રનવિષે વાવે છે, તે પુરૂષને સુખ સંપત્તિ સમીપ વર્તે છે, કીર્તિ દાસી થાય છે, લક્ષ્મી (મળવાને) ઉત્કંઠિત થાય છે, બુદ્ધિ નેહવાળી થાય છે, ચકવતી પણાની રૂઢિ પરિચય વાળી થાય છે, સ્વર્ગલક્ષ્મી હસ્તને વિષે પ્રાપ્ત થાય છે, અને મુક્તિસંપત્તિ અભિલાષાવાળી થાય છે.

Page #185

૧૦ ૧૧ ૧૨
૧૫ ૧૩
૧૪
( ૩ ) હવે તપને મહિમા વખાણે છે. (રૈવિદિતવૃત્ત)
૨ ૩ यत्पूर्वार्जितकर्मशैलकुलिशं यत्कामदावानलज्वालाजालजलं यदुग्रकरणग्रामाहिमंत्राक्षरम् । यत्प्रत्यूहतमःसमूहदिवस यल्लब्धिलक्ष्मीलतामूलं तद्विविधं यथाविधि तपः कुर्वीत वीतस्पृहः।।८१॥
અર્થ-પૂર્વ ઉપાર્જન કરેલા કર્મરૂપી પર્વતને છેદવાને) વજ સમાન, મનવંચ્છિતરૂપ દાવાનળની જાળને (શમાવવાને) જળસમાન, ઉગ્ર એ જે ઈદ્રિયસમૂહ તેરૂપ સર્પને (વશ કરવાને) મંત્રાક્ષરસમાન, વિજ્ઞરૂપ અંધકારના સમૂહને (નાશ કરવાને) દિવસ સમાન અને લબ્ધિ તથા લક્ષ્મીરૂપી લતાને (ઉત્પન્ન કરવાને) મૂળસમાન–એવા બે પ્રકારના તપને તમે કોઈપણ ફળની ઈચ્છા કર્યાવિના વિધિ પ્રમાણે આદરે. यस्माद्विघ्नपरंपरा विघटते दास्यं सुराः कुर्वते, कामः शाम्यति दाम्यतींद्रियगणः कल्याणमुत्सर्पति।
( ૧૩ ૧૮ ૧૭ ૧૬ ૧૫ महर्द्धयः कलयति ध्वंसं चयः कर्मणां,
૧૯ ૨૧ ૨૦ - ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૭ ૨૬ स्वाधीनं त्रिदिवं शिवं च भवति श्लाघ्य तपस्तम किम्।।
૯
૧૧
૧૪.
उन्मीलात महद्धया

Page #186

( ૨૬૪) અર્થ:-જે તપથી કષ્ટ પરંપરા નાશ થાય છે, દેવતાઓ દાસપણું કરે છે, કામવિકાર શાંત થાય છે, ઈદ્રિયને સમૂહ દમાય છે, કલ્યાણ પ્રસરે છે, મહારૂદ્ધિઓ વિકસ્વર થાય છે, જ્ઞાનાવર્ણાદિકર્મસમૂડ નાશ પામે છે, તથા સ્વર્ગ અને મેક્ષ સ્વાધીન થાય છે, એવું જે તપ, તે શું પ્રશંસા કરવા લાયક નથી ?
कांतार न यथेतरो ज्वलयितुं दक्षो दावाग्निं विना
૧૦, ૧૫ ૯ ૧૪
૧૩
૧૨
दावाग्निं न यथापरः शमयितुं शक्तो विनांभोधरम् । ( ૨૪ ૨૦ ૨૧ ૧૯ ૨૩ ૨૨ ૧૭, ૧૮ निष्णातः पवनं विना निरसितुं नान्यो यथांभोधरं,
૨૬ ૨૮ ૨૯ ૩૧ ૩૦ ૨૭ ૩૨ ૨૫ कमौघं तपसा विना किमपरं हतु समर्थस्तथा ॥८॥
અર્થ-જેવી રીતે વનને બાળવાને દાવાગ્નિ વિના અન્ય કઈ સમર્થ નથી, જેમ દાવાગ્નિને શમાવવાને મેઘવિના અન્ય કઈ શક્તિમાન નથી, અને જેમ મેઘ વિખેરી નાંખવાને વાયુવિના અન્ય કોઈ નિપુણ નથી, તેવી રીતે કર્મના સમૂહને હરવામાં તપવિના અન્ય કેઈ સમર્થ નથી.
. (અષામૃત્તમ) संतोषस्थूलमूलः प्रशमपरिकरः स्कंधबंधप्रपंचः, पंचाक्षीरोधशाखः स्फुरदभयदलः शीलसंपत्प्रवालः ।
૫

Page #187

(રદ
છે
श्रद्धांभापूरसेकाद्रिपुलकुलबलेश्वर्यसौंदर्यभोगः, . स्वर्गादिप्राप्तिपुष्पः शिवसुखफलदः स्यात्तपःपादपोऽयम्
અર્થ-જે (તપરૂપી વૃક્ષ) ને સંતોષરૂપી મહાટું મૂળ છે, શમતારૂપી પરિવાર છે, શ્રુતસ્કંધની રચનારૂપી વિસ્તાર છે, પંચેન્દ્રિયોના ધનરૂપ શાખા છે, દેદીપ્યમાન અભયદાનરૂપ પત્ર છે, શીલસંપત્તિરૂપ પલ્લવ છે, શ્રદ્ધારૂપી જળપૂરના સિંચનથી વિસ્તીર્ણ થએલા એવા જે કુળ-બળએશ્વર્ય અને સૌંદર્ય તે રૂપગ છે, અને સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિરૂપ પુષ્પ છે, તેવું જે તારૂપી વૃક્ષ તે શિવસુખરૂપ ફળને આપે છે. - હવે શુભ ભાવને ઉપદેશ કહે છે.
(સાર્વ રોહિતવૃત્ત) •
नीरागे तरुणीकटाक्षितमिव त्यागव्यमेतप्रभौ, सेवाकष्टमिवोपरोपणमिवांभोजन्मनामश्मनि । विष्वग्वर्षमिवोषरक्षितितले दानार्हर्चातपः,
૧૬ ૧૭ ૧૮
स्वाध्यायाध्ययनादि निष्फलमनुष्ठानं विना भावनाम्॥
અર્થ-જેવી રીતે નિરાગી પુરૂષને વિષે યુવતીને કટાક્ષ નિષ્ફળ છે, દાન રહિત પ્રભુને વિષે સેવાનું કષ્ટ નિષ્ફળ છે,

Page #188

( ૬૬ )
પાષાણુને વિષે કમળ વાવવાં તે નિષ્ફળ છે, ખારવાળી ભૂમિને વિષે વર્ષાદ નિષ્ફળ છે, તેવી રીતે તે દાન, જીનપૂજા, તપ અને સ્વાધ્યાયાદિ અનુષ્ઠાન પણ ભાવના વિના નિષ્ફળ છે.
૩
*
g
૯
૧૦
सर्व ज्ञीप्सति पुण्यमीप्सति दयां धित्सत्यधं मित्सति,
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
क्रोधं दित्सति दानशीलतपसां साफल्यमादित्सति ।
૧૬
१७
૧૮ ૧૯
૨૦
कल्याणोपचयं चिकीर्षति भवांभोधेस्तटं लिप्सते,
૨૧
૨૪
૨૨ ૧
૨ ૨૩ ૨૫
मुक्तिस्त्रीं परिरीप्सते यदि जनस्तद्भावयेद्भावनाम् ॥ ८६ ॥ અથઃ–જો મનુષ્ય સર્વ જાણવાને ઈચ્છતા હોય, ધર્મને ઇચ્છતા હોય, યા ધારણ કરવાને ઇચ્છતા હોય, પાપ માપવાને ઇચ્છતા હેય, ક્રોધને ખંડન કરવાને ઇચ્છતા હાય, દાન–શીશ્ન—તપના સાફલ્યને ગ્રહણ કરવાને ઇચ્છતા હાય, કલ્યાણની વૃદ્ધિ કરવા ઇચ્છતા હોય, સંસારસમુદ્રના તટને પામવાને ઇચ્છતા હાય અને જો મુક્તિરૂપી સ્ત્રીનુ આલીંગન કરવાને ઇચ્છતા હાય, તે તેણે શુભ ભાવના
ભાવવી.
૩
( પૃથ્વîવૃત્તમ)
विवेकवनसारिणीं प्रशमशर्मसंजीवनीं, भवार्णवमहातरी मदनदाव मेघावलीम् ।
૪
ર

Page #189

(
૩ )
चलाक्षमृगबागुरां गुरुकषायर्शलाशनि,
विमुक्तिपथवेसरी भजत भावनां कि परैः॥४७॥
અર્થ:-વિવેકરૂપી વનને (પુષ્ટ કરવામાં) નદી સમાન, શમતા સુખને (સજીવન કવામાં) સંજીવનીતુલ્ય, સંસાર સમુદ્રને (પાર ઉતારવામાં) વિષે મહા નાવસમાન, કામાશિને (શાંત કરવામાં ) મેઘ સમાન, ચલાયમાન ઈદ્રિયારૂપી મૃગને (બંધવામ) પાશસમાન, મહાકષાયરૂપી પર્વતને (તાડી પાડવામ) વાતુલ્ય, અને મોક્ષમાર્ગને વિષે (ભાર વહન કરવામાં) ખચ્ચરી સમાન, એવી જે ભાવના તેનું સેવન કરે, અન્ય અનુષ્ઠાનથી શું?
( શિવજળીવૃત્ત ) घनं दत्तं वित्तं जिनवचनमभ्यस्तमखिलं,
क्रियाकांडं चंडं रचितमवनौ सुप्तमसकृत् । ૧૪ ૧૩ ૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૯, ૧૮ तपस्तीव्र तसं चरणमपि चीर्ण चिरतरं,
ર૩ ૨૦ ૨૧ ૨૨ ૨૫૨૪ ૨૬ नचेञ्चित्ते भावस्तुषवपनवत्सर्वमफलम् ॥ ८८।।
અર્થ -બહુ દાન આપ્ય, સમગ્ર જીનવચનનું અધ્યયન કર્યું, યંકર ક્રિયાકાંડ ર, વારંવાર ભૂમિ વિષે શયન કર્યું, તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરી, ચિરકાળ પર્વત ચારિત્ર પણ પાળ્યું,

Page #190

( ૨૬૮ )
પરંતુ જો ચિત્તને વિષે શુભ ભાવ નથી, તે એ સર્વ ફાતરાં ખાંડવાની પેઠે નિષ્ફળ છે વા ફોતરાં વાવવા સમાન છે. હવે વૈરાગ્યનું વર્ણન કરે છે. ( નીવૃત્તમ્ )
૪
↑
- यदशुभरजःपाथो हप्तेंद्रियद्विरदांकुश,
७
कुशलकुसुमोद्यानं माद्यन्मनः कपिशृंखला । विरतिरमणोलीला वेश्म स्मरज्वरभेषजं, शिवथरथस्तद्वैराग्यं, विमृश्य भवाऽभयः ॥८९॥
. ૯
૬ ૧ ૧૩
અર્થ:-પાપરૂપી રજને ( શમાવી દેવામાં) જળસમાન, ઉન્મત્ત ઈદ્રિચારૂપી હસ્તીને ( વશ કરવામાં ) અંકુશસમાન, કુશળતારૂપી પુષ્પને (જન્મ આપવામાં) ઉદ્યાનસમાન, મદયુક્ત ચિત્તરૂપી વાનરને આંધવાની સાંકળસમાન, વિરતિરૂપી રમણીના (ખેલવામાં) ક્રીડાગૃતુલ્ય, કામદેવરૂપી તાવને (નાશ કરવામાં) ઐષધસમાન, અને મેાક્ષમાર્ગને વિષે ( એસામ ) રથતુલ્પ, એવા જે વૈરાગ્ય તેને વિચારીને સ ંસારના ભય રહિત થાઓ.
૩
( યમન્તતિયાવૃત્તમ)
૧
ર
૩
चंडानिलस्फुरितमन्दचयं दवार्चि
*
૫
वृक्षव्रजं तिमिरमंडलमर्कबियम् ।
પ્
૧૨

Page #191

( ૧૬ )
૭
૧૦ ૧
बज्रं महोधनिवहं नयते यथांतं,
૧૪ ૧૨ ૧૩ ૧૬ ૧૧
૧૫
वैराग्यमेकमपि कर्म तथा समग्रम् ॥ ९० ॥ અ:–જેવી રીતે પ્રચંડ વાયુનું ચાલવું મેઘના સમૂહને નાશ કરે છે; દાયાગ્નિ વૃક્ષાના સમૂહનો અંત લાવે છે; સૂર્યબિંબ અંધકારના સમૂહને દૂર કરે છે; અને વજા પર્વતાના સમૂહને ચણ કરે છે; તેવી રીતે એક એવા પણ વૈરાગ્ય સમગ્ર કર્મોના નાશ કરે છે.
( frળીવૃત્તમ્ )
७
नमस्या देवानां चरणवरिवस्या शुभगुरो
૧૩
૧ ૧
૧૦
૧૨
स्तपस्या निःसीमश्रमपदमुपास्या गुणवताम् ।
૧૫ ૧૪
૧૯
૧૭ ૧૬
૧
freestor स्यात् करणदमविद्या च शिवदा,
૧
૪
૨
૧
3
विरागः क्रूरागःक्षपणनिपुणोऽतः स्फुरति चेत् ॥ ९१ અર્થ:-ક્રૂર એવા અપરાધને દૂર કરવામાં નિપુણ એવા જે વૈરાગ્ય, તે જે હૃદયને વિષે ખીલતા હાય તાજ, દેવને કરેલા નમસ્કાર, ઉત્તમ ગુરૂની ચરણુસેવા, અત્યંત શ્રમનું સ્થાનક એવી તપશ્ચર્યા, ગુણવાન જનેાની સેવા, અટવીને વિષે વાસ, અને ઇંદ્રિયોને દમવાની વિદ્યા એટલાં વાનાં મેાક્ષદાયી થાય છે.

Page #192

૧૦
૧
૨
૩ ૧૧
૧૪
૧૭.
૨૧
૧૯
૨૦
( ૭ ) હવે વિરક્ત દશાના ગુણે કહે છે.
(ફાટયોહિતવૃત્ત). भोगान् कृष्णभुजंगभोगविषमान राज्यं रजःसन्निभ, बंधन्बंधनिबंधनानि विषयग्राम विषान्नोपमम् । ... भूति भूतिसहोदरां तृणमिव स्त्रैणं विदित्वा त्यजन, तेष्वासक्तिमनाविलो विलभते मुक्ति विरक्तः पुमान् ॥
અર્થ:-ભાગોને કૃણ સર્પના દેહની પેઠે વિષમ જાણુને, રાજ્યને રજ સમાન ગણીને, બંધુઓને બંધનને કારણરૂપ સમજીને, વિષયના સમૂહને વિયુક્ત અસમાન લેખીને, એ રૂદ્ધિને ભસ્મતુલ્ય જાણીને, અને સ્ત્રીસમૂહને તૃણની પેઠે અવગણને, તે સર્વને વિષે આસતિ તજી દઈ, નિર્મળ અંત:કરણવાળો વિરક્ત પુરૂષ મોક્ષ સંપાદન કરે છે. હવે સામાન્ય ઉદેશ કહે છે.
( કાતિવૃત્ત) जिनेंद्रपूजा गुरुपर्युपास्तिः, सत्त्वानुकंपाशुभपात्रदानम् । गुणानुरागः श्रुतिरागमस्य, नृजन्मवृक्षस्य फलान्यमूनि॥
અર્થ – જીનેશ્વરની પૂજા, ગુરૂની સેવા, પ્રાણી ઉપર દયા, સુપાત્ર દાન, ગુણી ઉપર પ્રીતિ, અને શાસ્મશ્રવણ, એ છે વાનાં મનુષ્ય જન્મરૂપ વૃક્ષનાં ફળ છે.
૯
૧૦
૮

Page #193

( १७१ )
(शिखरिणीवृत्तम् )
२
उ भ
f
૪
त्रिसंध्यं देवार्ची विरचय चयं प्रापय यशः,
७
(
૧૦
१२ १३ ૧૧
श्रियः पात्रे वापं जनय नयमार्ग नय मनः ।
१४ ૧૫
૧૮
૧૬
૧૭
स्मरक्रोधाधारीन दलय कलय प्राणिषु दयां,
ર્
૧૯
૨૦ ૨૧ ૨૪ ૨૨
जिनोक्तं सिद्धांतं श्रृणु वृणु जवान्मुक्तिकमलाम् ॥ अर्थ:- संध्यासमये अनपूल उसे डीर्ति पधारो, લક્ષ્મીને સુપાત્રને વિષે વાવા, મનને ન્યાય માર્ગ દ્વારા, ક્રોધ, કામ આદિ શત્રુઓના નાશ કરા, પ્રાણી માત્રને વિષે યા કરી, વળી જીનેશ્વર પ્રણીત સિદ્ધાંતાનું શ્રવણ કરી; અને ( मे सर्व वानां दुरीने ) शीघ्र मोक्षखीने परो.
→
८
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
P
3
४
૬
कृत्वाऽर्हृत्पदपूजनं यतिजनं नत्वा विदित्वाऽऽगमं,
१०
૧૨
૧૧
हित्वा संगमधर्मकर्मठधियां पात्रेषु दत्त्वा धनम् ।
१७
૧૬
૧૩
૨૩
७
૫
૧૫ ૧૪
गत्वा पतिमुत्तमक्रमजुषां जित्वांऽतरारिव्रजं,
૧૯
૧. ૨૩
૨૨ ૨૦
૨૧
स्मृत्वा पंचनमस्त्रियां कुरु करक्रोडस्थमिष्टं सुखम् ॥ ९५ अर्थ:-ईत् भगवानना थरगुनी पून हरीने, यतिજનાને નમસ્કાર કરીને, શાસ્ત્રજ્ઞાન સપાદન કરીને, પાપને

Page #194

(૩ર) વિષે આસક્ત બુદ્ધિવાળા મનુષ્યોને સંગ ત્યજીને, સુપાત્રે દાન દઈને, ઉત્તમ માર્ગે ચાલનાર જનોની રીતિએ ચાલીને, છે અત્યંતર શત્રુઓને જીતીને અને પંચપરમેષ્ઠી નમસ્કારને મરણ કરીને, વાંછિત સુખને સંપાદન કરે.
- (દરિવૃત્ત). प्रसरति यथा कीर्तिर्दिक्षु क्षपाकरसोदरा
ऽभ्युदयजननी याति स्फाति यथा गुणसंततिः ।
૧૫' ૧૧ ૧૩ कलयति यथा वृद्धिं धमः कुकर्महतिक्षमः,
ન. ૧૭, ૧૮, ૨૧ ૧૬ ૧૯ ૨૦ कुशलसुलभे न्याय्ये कार्य तथा पथि वर्तनम्॥१६॥
અર્થ-જેવી રીતે ચંદ્રમાન ઉજવલ કીર્તિ દિશાઓને વિષે પ્રસરે, અમ્યુદય કરનારે ગુણસમૂહ વિસ્તાર પામે અને કુકર્મને હણવાને સમર્થ એ ધર્મ વૃદ્ધિ પામે, તેવી રીતે ચતુર પુરૂષને સુલભ એવા ન્યાય માર્ગને વિષે વન કરવું. करे श्लाघ्यस्त्यागः शिरसिगुरुपादप्रणमनं,
૧૨ ૧૧ ૯ ૧૦
णी श्रुतमधिगतं च श्रवणयोः । हृदि स्वच्छा वृत्तिर्विजयि भुजयोः पौरुषमहो,
विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मंडनमिदम् ॥१७॥
त्या
व
૨૧ ૨૨ ૨૦
૨૩
૨૫ ૨૪

Page #195

( ૨૭૩ ) અથ:-હાયને વિષે પ્રશસ્ય એવું જે દાન; શીરને વિષે ગુરૂના ચરણને પ્રણામ, મુખને વિષે સત્યવાણી; કાનને વિષે સંપાદન કરેલું શ્રુતજ્ઞાન; હૃદયને વિષે નિર્મળ વૃત્તિ અને ભુજાને વિષે વિજયવાન પૌરૂષ (પુરૂષાર્થ); આ સર્વ ઐશ્વર્યવિનાના એવા છતાં પણ સ્વભાવે કરીને ઉત્તમ એવા જનાનાં ભૂષણ છે.
૨
હ
રે
૧
૧
भवारण्यं मुक्त्वा यदि जिगमिषुर्मुक्तिनगरीं,
૧૦
२
૬
तदानीं मा कार्षीर्विषयविषवृक्षेषु वसतिम् ।
૧૧ ૧૩ ૧૪ ૧૨
૧૭
૧૫ ૧૬
यतच्छायाप्येषां प्रथयति महामोहमचिरा
૧૯ २० ૧૦ ૨૧ ૨૨ ૨૪ ૨૩
૨૫
दयं जंतुर्यस्मात्पदमपि न गंतुं प्रभवति ॥ ९८ ॥ અ:-જો સંસારરૂપી અટવીને ત્યજીને મુક્તિરૂપી નગરીએ જવાની ઇચ્છા હાય, તેા વિષયરૂપી વિષવૃક્ષેાને વિષે વાસ કરો નહિ; કારણકે એ વૃક્ષેાની છાયા પણ એવા મહા માહાંધકારને જલદી વિસ્તારે છે કે, તેમાંથી પ્રાણી એક પગલું માત્ર પણ ચાલવાને સમર્થ થતા નથી.
( ૩પનાતિવૃત્તમ્ ) सोमप्रभाचार्यमभाचयन्न, पुंसां तमःपंकमपाकरोति ।
૧ ૪ ૩ ૬ .
૧
૧૦ ૧૧ ૧૨
૧૫ ૧૭ ૧૬
तदप्यमुष्मिन्नुपदेशलेशे, निशम्यमानेऽनिशमेतिनाशम्
૧૩
''
૧૪
૪
७

Page #196

( ૭ ) અથ:-માણસના જે અંધકારરૂપી કચરાને, ચંદ્રની કાંતિ કે સૂર્યની કાંતિ નાશ કરી શકતી નથી, પણ તે અંધકારરૂપી કચરો (અજ્ઞાન અને પાપ), આ અ૫ ઉપદેશ નિરંતર શ્રવણ કરવાથી નાશ પામે છે. હવે ગ્રંથની પ્રશસ્તિ લખે છે.
(માનિવૃત્તમૂ ) अभजदजितदेवाचार्यपट्टोदयाद्रि
शुमणिविजयसिंहाचार्यपादारविंदे । मधुकरसमतां यस्तेन सोमप्रभेण,
व्यरचि मुनिपराज्ञा सूक्तमुक्तावलीयम् ॥१०० અર્થ-અજીતદેવ નામના આચાર્યના પટ્ટરૂપ ઉદયાચળને વિષે સૂર્યસમાન એવા જે વિજયસિંહ આચાર્ય, તેમના ચરણકમળને વિષે ભ્રમરતુલ્ય એવા સમપ્રભ નામે મુનિરાજે આ સુભાષિત, કાવ્યરૂપી મુક્તાફળની પંક્તિ (સુક્ત મુક્તાવલી) રચી છે. ॥ इति श्रीसिंदूरप्रकरग्रंथ मलान्वय भाषांतरसहित
રમત .

Page #197

So
सच्चारित्रचूडामणिशुद्ध क्रियायोगिगच्छाधिपति श्रीमत्सुखसागर गुरुचरणकमलेभ्योनमः ॥
દ
श्रीविनयसागरोपाध्यायजीकृत
|| श्री हिंगुल प्रकरणम् ॥
( भूणान्याने भाषान्तर युक्त. )
TRABA
( अनुष्टुप्रवृत्तम् )
૧
श्रीमच्छ्रीवासुपूज्यश्च, जगदानन्ददायकः ।
3
૫
कल्पवृक्षोपमोभूया, त्सुखसंततिसिद्धये ॥ १ ॥
અર્થ:જગતને આનંદ આપનારા, તથા કલ્પવૃક્ષસમાન એવા શ્રીમાન વાસુપૂજ્ય પ્રભુ સુખાની શ્રેણિની સિદ્ધિ માટે थामा ?
4 ४
हिंगुल - प्रकारोऽयं च, बालारुणो विचक्षणाः ।
G
૮ શ્ ૨
૧
૧૨ ૧૩ ૧૭
तर्कयन्तीति यं दृष्ट्वा, पद्मप्रभो मुदेऽस्तु सः ॥ २ ॥
६

Page #198

૧૨
( ૬ ) અર્થ-જેમને જોઈને “આ તે હિંગલને સમૂહ છે” તથા “ઉગતો સૂર છે” એમ પંડિતે તકે કરે છે, તે શ્રી પપ્રભ પ્રભુ હર્ષ માટે થાઓ? વનત્તિ થશા પુત્રાન, મા ચોવર્તિત થri
૭ ૧૧ ૧ ग्रंथान कुर्वन्ति विद्वांसो, गुणाद्विस्तरता भवेत्॥३॥
અથ:- સ્ત્રીઓ પુત્રને જન્મ આપે છે, પણ તેઓનું ભાગ્ય જેમ તેઓની કીર્તિ ફેલાવે છે, તેમ વિદ્વાને ગ્ર બનાવે છે, પરંતુ તેમાં રહેલા ગુણેથી તેને વિસ્તાર થાય છે. सुपाने दीतिकृतिया, सुपात्रे दीसिकृत्कला।
તેરા सुपात्रे दीप्तिकृन्मैत्री, सुपात्रे दीप्तिकृद्धनम् ॥४॥
અર્થ:-સુપાત્ર પ્રત્યે આપેલી વિદ્યા, સુપાત્રને આપેલી કળા, સુપાત્ર સાથે કરેલી મિત્રાઈ, તથા સુપાત્રને આપેલું ધન શભા કરે છે. कुपात्रेऽनर्थकृद्विद्या, कुपात्रेऽनर्थकृत्कला ।
( ૧૦૨ ૧૧ कुपात्रेऽनर्थकृन्मैत्री, कुपात्रेऽनर्थकृद्धनम् ॥५॥
અર્થ –કુપાત્રને આપેલી વિદ્યા, કુપાત્રને આપેલી કળા, કુપાત્ર સાથે કરેલી મિત્રાઈ, તેમજ કુપાત્રને આપેલું ધન, “ઉપરોક્ત સમગ્ર” અનર્થ કરનાર છે.
૨
૧ ૧.

Page #199

زوق )
७
नाऽस्ति न्यायसमं सत्यं, नाऽस्ति धर्मसमः सखा ।
૯ ૧૦ ૧૫ ૧૬ ૧૩ ૧૪ नाऽस्त्युबमसमं मित्रं, नास्ति भाग्यसमं धनम् ॥६॥
અર્થ-ન્યાયસમાન અને સત્ય નથી, ધર્મ બરોબર અપરમિત્ર નથી, ઉદ્યમતુલ્ય અનેરો સેવતી નથી, તથા ભાગ્યસમાન બીજું ધન નથી. देहस्य भूषणं प्रौढिः, सुमंत्री राज्यभूषणम् । रूपस्य भूषणं विद्या, सहायं नरभूषणम् ॥ ७॥
અર્થ:-શરીરનું ભૂષણ ગંભીરતા છે, રાજ્યનું ભૂષણ ઉત્તમ મંત્રી છે, રૂપનું ભૂષણ વિદ્યા છે, તથા પુરૂષનું ભૂષણ ઉત્તમ ધર્મની લાગણી છે. देहस्य दूषणं तन्द्रा, कुमंत्री राज्यदूषणम् । रूपस्य दूषणं जाड्य, मधायै नरदूषणम् ॥ ८॥
અર્થ -આળસ શરીરનું દૂષણ છે, દુષ્ટ મંત્રી રાજ્યનું દૂષણ છે, મૂર્ખતા રૂપનું દૂષણ છે, તથા અધાર્મિકપણું પુરૂષનું દૂષણ છે. पुण्याच्च धनमाप्नोति तिमिहेति तद्धनात् ।
_૧૦ ૧૧ ૧૫ ૧૬ ૧૩ ૧૨ परत्र स्वर्गसौख्यं च, खपवर्ग क्रमात्ततः ॥९॥

Page #200

( ૮ )
અર્થ :-પુણ્યથી પ્રાણી ધન મેળવે છે, અને તે ધનથી આ લાકમાં તે કાર્તિને પ્રાપ્ત કરે છે, પરલેાકમાં સ્વર્ગના સુખને મેળવે છે, ત્યારપછી અનુક્રમે મેાક્ષને પણ મેળવે છે.
७
દુ
પ
૪
૧
૩
सम्यगाराधितो वर्गः, प्रथमो यैश्च जन्तुभिः ।
૯
૧૩ ૧૧ ગ
૧૦
तेषां साध्यास्त्रयो वर्गा, अनुक्रमेण मंत्रिवत् ॥१०॥ અર્થ:-જે પ્રાણીઓએ પડેલા વર્ગને એટલે ધર્મને સારી રીતે આરાધ્ધે છે, તેએને અનુક્રમે મંત્રીની મા ત્રણે વર્ગો સાધ્ય થાય છે.
ર
४
૫ &
प्रियं ब्रूहि प्रियं कुर्यात्, प्रियमेवामृतं परम् ।
૧૨
૧૦
Æ 1
પ્રિયવષપ્રાનેન, અન્તિ કાળિનઃ પ્રિયાઃ |?શા
3 ૩
અર્થ:-ઢે પ્રાણી? તું પ્રિય ખેલ ? તથા પ્રિય કર ? કેમકે પ્રિય છે તે ઉત્કૃષ્ટ અમૃતસમાન છે, વળી પ્રિયયનના દાનથી પ્રાણીએ પ્રિય થઇ પડે છે.
( ઉપનાતિવૃત્તમ )
४
G
.
विद्यासमं नाऽस्ति शरीरभूषणं,
+ ७
निंदासमं नाऽस्ति शरीरदूषणम् ।
૬૦ ૧૩ ૧૪ ૧૧
૧૨
नृष्णासमा नाऽस्ति परा च चिन्ता,

Page #201

क्लेशोपशांतेः समता परा न ॥१२॥ અર્થ:-વિદ્યાસમાન અન્ય શરીરનું ભૂષણ નથી, તેમજ નિદા તુલ્ય અનેરૂ શરીરનું દૂષણ નથી, વળી તૃષ્ણ બાબર બીજી હેટી ચિંતા નથી; તથા કલેશની શાંતિથી અપર શ્રેષ્ઠ સમતા નથી.
(અનુદુવૃત્તમ) शब्दोरूपं रसोगंधः, स्पर्शी भोगोहि पंचधा। किंपाकफलवद्ज्ञात्वा, दूरे यान्ति मनीषिणः ॥१३॥
અર્થ -શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શના ભેદથી ભેગો પાંચ પ્રકારના છે, તેઓને પિાક વૃક્ષના ફળતુલ્ય નાણીને પંક્તિો તેઓથી દૂર ાય . संतोषः परमं सौख्य, संतोषः परमामृतम् । संतोषः परमं पथ्यं, संतोषः परमं हितम् ॥ १४ ॥
અર્થ:-સંતેષ છે તે ઉત્કૃષ્ટ સુખ, ઉત્કૃષ્ટ અમૃત, ઉત્કૃષ્ટ પધ્ધ, તથા ઉત્કૃષ્ટ હિત છે.
(1પનાતિવૃત્ત) स्थानानि चाष्टादश किल्विषस्य,
तथैव सप्त व्यसनानि विश्वे ।

Page #202

१५
( १८ ) त्याज्यानि भव्यैर्भवदुःखहेतु,
विशेषतः पापमतिः प्रमोच्या ॥ १५ ॥ અર્થ:–ભવ્યાત્માઓએ આ દુનીયામાં અઢાર પાજસ્થાનક ને, તેમજ સાતે દુષ્ટસનોને ત્યજવાં, તથા સંસારના દુઃખના હતુરૂપ એ પાપબુદ્ધિને પણ વિશેષ પ્રકારે ત્યજવી. धार्यः प्रबोधो हृदि पुण्यदानं,
शीलं सदांगीकरणीयमेव । तप्यं तपो भावनयैव कार्या,
जिनेंद्रपूजा गुरुभक्तिरुद्यमः ॥ १६ ॥ અર્થ:-હૃદયમાં બેધને ધારણ કરે, પુણ્યદાન કરવું, શીળને હમેશાં અંગીકાર કરવું, તપ તપવું, તથા ભાવનાથી જિનપૂજા અને ગુરૂભક્તિ કરવી, તેમજ ઉદ્યમ પણ કરે.
प्राणातिपात द्वार-( अनुष्टुप्रवृत्तम् ) यो दधाति तृणवक्ते, प्रत्यनीकोऽपि मानवी।
૯ ૧૩ ૧૪ ૧૨ अवध्यः स सतां लोके, कथं वध्यास्तृणादनाः ॥१॥
११
११

Page #203

અર્થ -રી છતાં પણ જે માણસ મુખમાં તૃણ લે છે, તે સજજનોને મારવા લાયક હોતું નથી, ત્યારે તૃણભક્ષણ કરનારા પશુઓને તો મારી શકાય જ કેમ ? प्रमादेन यथा विद्या, कुशीलेन यथा धनम् ।
૭ ૮ ૯ ૧૦ ૧૨ ૧૩ ૧૧ कपटेन यथा मैत्री, तथा धर्मो न हिंसया ॥ १८ ॥
અથા-પ્રમાદથી જેમ વિદ્યા, દુષ્ટાચરણથી જેમ ધન, તથા કપટથી જેમ મિત્રાઈ, તેમ હિંસાથી ધર્મ થઈ શક નથી. शिलां समधिरूढाश्च, निमज्जन्ति जलान्तरे। हिंसाश्रिताश्च ते तद्वत् , समाश्रयन्ति दुर्गतिम् ॥१९॥
અર્થ-જેમ પથરપર ચઢીને તરવાની ઈચ્છા કરનારા પાણીમાં ડુબે છે, તેમ હિંસાને આશ્રિત થએલા પ્રાણીઓ દુર્ગતિમાં જાય છે. જાવાઢિ , વાણા વનતં વાઃ
૯ ૧૨ ૧૦ ૧૧ जलत्यक्तं सरोभाति, तथा धर्मों दयां विना ॥२०॥
અથ:-લાવણ્ય વિનાનું જેમ રૂપ, વિદ્યા વિનાનું જેમ શરીર, તથા જળવિનાનું જેમ તળાવ, તેમ દયા વિના ધર્મ શોભતો નથી.

Page #204

( ૮ )
मृषावाद द्वार.
संध्याभ्ररागवन्मिथ्या, - वचनं कथमुच्यते ।
૨ ૩ ૧
४
૫
પ્રતીતિમંચાત્ર, પત્ર દુષ્કાળમ્ ॥ ૨ ॥
અ:-આ લેકમાં વિશ્વાસના ભંગ કરનારૂં અને પરલોકમાં દુ:ખના કારણરૂપ એવું સંધ્યાકાળના વાદળના રંગ સમાન મિથ્યાચન શામાટે ખેલવું જોઇએ ? અર્થાત્ નજ આલવું.
૧ ૩
૪
પ
19
यारण्ये रोदनात्सिद्धि, र्या सिद्धि: क्लीवकोपनात् ।
૧૨
→
. ૧૦
૧૧
कृतघ्नसेवनात्सिद्धिः, सा सिद्धिः कूटभाषणात् ॥ २२॥
અર્થ :-રણમાં જઈ રડવાથી જે સિદ્ધિ થાય, નપુંસકના ક્રોધથી જે સિદ્ધિ થાય, તથા કૃતન્ન માણસની સેવાથી જે સિદ્ધિ થાય, તે સિદ્ધિ હું. બેાલવાથી થાય છે.
૩ ૪
૫
દ્ 9 ૧
अग्निनासिच्यमानोऽपि, वृक्षोवृद्धिं न चाप्नुयात् ।
૯
૧૦ ૧૧
૧ ૨ ૧૪ ૧૫ ૧ ર્
૧૩
तथा सत्यं विना धर्मः, पुष्टि नायाति कर्हिचित् ॥ २३
અ:-જેમ અગ્નિથી સિંચાતું વૃક્ષ વૃદ્ધિ પામતું નથી, તેમ સત્ય વિના ધર્મ કોઇપણ સમયે પુષ્ટિને પામતા નથી.

Page #205

( કvજ્ઞાતિવૃત્ત ) असत्यवक्तु पात,कुर्यानविद्वान् किलसंकटेऽपि ૧૧ ૧૪ ૧૦ ૧૨ ૧૩ ૧૫ ૧૬ ૧૮ ૧૭ तेन ध्रुवं ही वनराजवत्स, इहापवादं नरकं परत्र ॥२४
અર્થ:-વિદ્વાન માણસે ખરેખર આ જગતમાં અસત્ય બોલનારને સંકટ આવે તે પણ પક્ષપાત કરે નહિ, કેમકે, તેથી તો માણસ જરૂર વસુરાજાની માફક આ લોકમાં અપવાદને અને પરલોકમાં નરકને મેળવે છે.
અવતારશ્નાર-(અનુવૃત્તમ) कातराणां यथा धैर्य, बंध्यानां संततियथा । ૧ ૨ ૧ ૧ ૭ ૮ ૧૦
૯न विश्वासस्तथा लोके, नृणामदत्तहारिणाम् ॥२५॥
અર્થ:-બીકણ માણસોને જેમ ધેર્ય, તથા વઝીઆઓને જેમ સંતતિ હતી નથી, તેમ આ દુનિયામાં ચોરી કરનારાઓનો વિશ્વાસ હતો નથી. कुक्षि शाकेन पूर्यंत, यदिस्तोकं धनार्जनम् ॥ ૭ ૯ ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૪ ૧૨૧૩ परंनाऽदत्तमादया,-द्यतः स्याद्भुपतेर्भयम् ॥२६॥
અર્થ:-જે છે હું ધન કમાતા હોઈએ તે ફક્ત શાકથી જ પિટ ભરવું, પણ જેથી રાજાનો ભય થાય એવી ચારી કરવી નહિ.

Page #206

43
( ૧૮ ) अदत्तं धनं नादद्या, त्सुखलिप्मुहिमानवः । સરસવકુવનયા-વિરાટ | ૨
અર્થ સુખ મેળવવાની ઇચ્છાવાળા માણસે ચોરીનું ધન લેવું નહિ, કેમકે, તેથી તેને ઠંડુક ચારની માફક તુર્ત દુ:ખ મળે છે. अनिष्टः खेचरे घूकः, स्वामिद्रोही नरेषु च । ઉનાઈનિ , અરજવર છે ૨૮ છે
અ-પક્ષીઓમાં ઘુવડ અનિષ્ટ છે, તથા માણુમાં સ્વામિને દ્રોહ કરનારે અનિષ્ટ છે, અને અપલક્ષણમાં ચારી અનિષ્ટથી પણ અનિષ્ટ છે.
| (શાસ્ત્રવિદ્રોહિતિવૃત્ત) ૩ ૧ ૫ ૪ ૫ ૬ ૭ ૮ ૯ ૧૨ ૧૩ माऽदत्तहि गृहाण वस्तु यदि-चेत् तन्नाऽस्ति यद्भुज्यते, _૧૪ ૧૫ ૧ ૦ ૧ ૧
૧ ૬ ૧૮ ૧૯ ૧૭
धैर्य धेहि तथापि पक्षिनिवहा नीरं लभन्ते स्थले ।
૨૩ ૨૧ ૨૨ ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૭ ૨૮ ૨૯ ૨૦, दत्तं येन वपुः सराव भुवि नो चिन्तां करिष्यत्यहो, ૩૦ ૩૧ ૩૨ ૩૩
૩૪ ૩૬ ૩૫ ૩૭ ૩૮ का वार्ता खलु ताः समग्ररचनाश्चिता च तस्मिन् स्थिता॥
અર્થ-હે પ્રાણી? તું ચેરીની વસ્તુ ગ્રહણ નહિ કર?

Page #207

જે તારી પાસે તે વસ્તુ ન હોય, તે જે તું ભગવે છે તેમાંજ ઘેર્યું એટલે તેષ રાખ? કેમકે પક્ષિઓના સમૂહ સ્થળપર જળને મેળવે છે; વધારે શું કહેવું ? જેણે આ શરીર આપ્યું છે, તે જ જગતમાં આપણી ફિકર કરશે, અને તે સમગ્ર રચના તથા ચિંતા તેનામાં જ રહેલી છે.
મૈથુનEાર-(અનુષ્ટ્રવૃત્ત ) स्त्रीलुब्धो जगति यश्चा, ऽत्यजयशस्तु तं नरम् । दासीलब्ध्या यथा मुंजो, ऽपकीयां गीयते न किम् ।।
અર્થ -જગમાં જે માણસ રીઓમાં લુબ્ધ થયે છે, તે માણસને થશે ત્યજેલો છે; કેમકે દાસી પ્રત્યેના લુબ્ધભાવથી મુંજરાજાની શું અપકીર્તિ નથી થઈ અર્થાત્ થઈ છે જ. अन्तर्दुष्टामुखेमिष्टा, अनिष्ठा का अतः परम् ।
૧૨ ૧૦ विषवल्लरीवत्त्याज्या, ज्ञानिभिः सुखकामिभिः॥३१
અર્થ-અંતરંગમાં દુષ્ટ, તથા મહા મીઠી એવી આ સ્ત્રીથી અન્ય કઈ વસ્તુ અનિષ્ટ છે માટે સુખની ઈચ્છા કરનારા જ્ઞાનીઓએ ઝેરી વેલડીની માફક તેણીને ત્યજવી.
उग्रसंभोगतः सूरि,कंता हि नरकं गता।
- ૭, ૬ ૧૦
स्वर्ग गतः प्रदेशी च, तत्र संवरकारणम् ॥ ३२॥

Page #208

અર્થ –સૂરિમંતા ઉગ્રસંગથી નરકે ગણે છે, અને પ્રદેશી રાજા સ્વર્ગ ગએલ છે, તેમાં સંવર કારણરૂપ છે.
બાદ રાણામાં વાર શ્યામા, ક્ષાયા ગુટવ વ ા
૧૦ ૧૨ ૧
અર્થ તે સ્ત્રીઓ રાખની ગોળીની માફક અદર અને બહારથી શ્યામ હોય છે, વળી બહારથી સુંદરતાને ધારણ કરે છે, પણ અંદર તે ભસ્મના ઢગલા તુલ્ય છે.
( વિશોતવૃત્તમ) श्रीमत्कोणिकराद च चेटकनृपः साकं महत्संगर, चक्राणः किलकामकेलिकलितः पद्मावतीप्रेरितः ।
૧૩ ૧૫ ૧૪ ૧૬ ૧૭ ૧૧ ૧૯ भोगासक्तमना नृपो मणिरथो भ्रात्रासमं चाऽकरोत, ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨૧ ૨૪ ૨૩ ૨૨ द्रोहं मोहवशात्परंतु तदनु प्राप्तं फलं कीदृशम् ।।३४॥
અર્થ -પદ્માવતીથી પ્રેરાએલા તથા કામક્રીડાથી યુક્ત થએલા એવા શ્રીમાન કેણિક રાજાએ ચડારાજાની સાથે હોટે રણસંગ્રામ કર્યો, વળી મેહના વશથી ભોગોમાં આસક્ત થએલું છે મન જેનું એવા મણિરથ રાજાએ ભાઈની સાથે દ્રોહ કર્યો, પણ તેની પાછળ તેને ફળ કેવું મળ્યું?

Page #209

( ૩૮૭ )
परिग्रहद्वार - (अनुष्टुप्रवृत्तम् )
*
૩
૪
प्रमेहिनां विषं सर्पि, मैथुनं चक्षुरोगिणाम् ।
૬
७
૯
-
तद्रनिशेषजंतूनां कालकूटः परिग्रहः ।। ३५ ।।
અર્થ:-પ્રમેહના રોગવાળાને ઘી જેમ ઝેરરૂપ છે, તથા ચક્ષુના રાગીએને મૈથુનજેમ ઝેરરૂપ છે, તેમ સર્વ પ્રાણીએને પરિગ્રહ ઝેરરૂપ છે.
૧ ૩
૪
4 ૬ ૬ ૨
यथाब्धेर्जलबिन्दूनां संख्यानैवात्र लभ्यते ।
૯ ૧૦
૬ ૧
૧ ૨ ૐ ૩ ૧૪
तथैव धनलुब्धानां दुःखमानं न दृश्यते ॥ ३६ ॥
અર્થ:-જેમ આ જગમાં સમુદ્રના પાણીના બિંદુએની ધનના લેાભીએના દુ:ખાનું
સ ંખ્યા મળતી નથી, તેમ
પ્રમાણ દેખાઇ શકતું નથી,
6.
૩
४ પ્
↑
. શ્
अशुष्कं यदि वा शुष्क, मग्निः किं गणयेत् कदा | ,મનાિઃ | परिग्रहरतस्तद्वन्, न जानीते परं निजम् ॥ ३७ ॥
૬ ૦
૯ ૧૩
૧૪ ૧૧
૧૨
અર્થ:-અગ્નિ શું લીધું કે સૂકું ગણે છે? તેમજ રિબ્રુહુમાં આસક્ત થએલે માણસ પણ પેાતાનું કે પરનું જાણી શક્તો નથી.

Page #210

૧
( १८८ )
शीतज्वरी शीतेने, वस्त्रावृत्तोऽपि पयते ।
૩
૧૦
परिग्रही धनासक्तः, पीड्यते धनतृष्णा ॥ ३८ ॥
>
અર્થ :-જેમ શીતરથી વ્યાપ્ત થએલા માણસ વસ્ત્રોથી વીંટાયા છતાં પણ પીડા પામેછે, તેમ ધનના લેાલુમ પરિગ્રહધારી માણસ ધનની તૃષ્ણાથી પીડાય છે. ( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
गिर्यारोहणतां समुद्रतरणं देशाटनासेवनं,
९
૧૧
૧ ૩
૬ ૨
૧ ૪
पाताले विवरे प्रवेशकरणं निःशंकमित्यादिकाम् ।
૨ १७ ૧૦
q
૧૬ ૧૫ પ્
यः कृत्वाच परिग्रहै कहृदयश्चेष्टामने कामिह
१८ १८
२० ૨૧
४
૩ २२
मृत्वेतो नरकावटेषु गमनं चक्री सुभूमोऽकरोत् ॥३९॥ अर्थः-पर्वतपर यढवाषाणु, समुद्रमा तरवाषाणु, हेशाटन, પાતાળ તથા ભયરામાં પ્રવેશ, ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારની ચેષ્ટા સુભૂમ ચક્રીએ પરિગ્રહમાં આસક્ત થઇને હું કરી અને તેથી તે મૃત્યુ પામીને નરકમાં ગયા.
क्रोधद्वार - ( अनुष्टुपवृत्तम् )
७
प
૬
दंडमुष्टिप्रहाराय - नर्थान् करोत्यनेकशः ।
-४ ૩
૧
૨
भूतावेष्टितवल्लोके, कोपयुक्तो हि मानवः ॥ ४० ॥

Page #211

( ૨૮૬ )
તગે નૂતથી ભરા
અર્થ-ક્રોધયુક્ત માણસ દુનીયામાં એલા હાય નહિ ? તેમ દડ, મુઆિદિકના અનેક પ્રહાર રૂપી અનોને કરે છે.
↑
૨
૪
૩
दुर्गतिप्रापणे पक्ष, विपक्ष: शुभकर्मणाम् ।
૬
૧૧
6
મ
७ ←
१०
પક્ષ આવા ોધ, સ નાદ્રિયને તતઃ શા
અર્થ :-દુર્ગતિની પ્રાપ્તિમાં પક્ષ ફરનારા, તથા શુભકાયાના શત્રુભૂત, તેમજ આપદાના સોબતી એવા કારણથી તેને કાણુ અંગીકાર કરે ?
ક્રોધ છે, માટે તે
૪
૧
૩
રે
ર
૧
ज्वलद्बच्चूलवद्भाति, कायः प्रायोऽतिकोपनः ।
७
૮
૧૦
૧૩
मुखे छायान्तरेदाहः, सर्वेषां भीमदर्शनः ॥ ४२ ॥ અ:-અચત ક્રોધી એવા માણસનું શરીર પ્રાય: કરીને મળતા આવળસમાન શોભે છે, તથા મુખને વિષે છાયા, અને અતરમાં દાડુવાળા એવા તે સર્વને ભયંકર દર્શનવાળા થાય છે.
૬
R
૪ ૭
૫
आकरः सर्वदोषाणां गुणानां च दवानलः ।
७
.
૧૦
संकेतोऽखिलकष्टानां, क्रोधस्त्याज्यो मनीषिणा ||४३|| અ:-સર્વે પ્રકારના ઢાષાની ખાણુસમાન, તથા ગુણેાને
ゆ

Page #212

( ૨૦ )
મળવામાં દાવાનળ તુલ્ય, અને સમગ્ર એવા ક્રોધ બુદ્ધિવાન માણસે ત્યાગ કરવા લાયક છે ( વનન્તતિાવૃત્તમ્ )
3
દુ:ખાના સ ંકેતરૂપ
ર
૩
क्रोधाभिभूतपुरुषा नरके व्रजेयु,
૫ ૬
स्तत्रापि ताडन निबंधनमारणोत्थम् ।
૯
૧૧ ૧ ૦ ૧૨ ૧૪
૧૩ ૪
दुःखं घनं च सहनं कृतकर्मणां च,
૧૫
श्रीकृष्णवजनगणाः समुपार्जयन्ति ॥ ४४ ॥
અર્થ:-ક્રોધથી પરાભવ પામેલા પુરૂષો નરકમાં જાય છે, તથા ત્યાં પણ તાડન, બંધન, મરણુ આદિકથી ઉત્પન્ન થએલા દુ:ખને મેળવે છે; અને એવી રીતે માણસાના સમૂહ શ્રી કૃષ્ણની માફક પાતે કરેલાં કર્મોને ભાગવે છે.
માનદારનું અનુષ્ટુપવૃત્તમ )
૧
૪
૨
3
૫
७
यः स्तब्धो गुरुणा साक, - मन्यस्य नमनं कुतः ।
૯
૧૦
૧૨
? ૧૪
૧૩
.
न छायायै न लाभाय, मानी कंथेरवन्नृणाम् ॥४५॥
અર્થ:-જે માની માણસ ગુરૂની સમીપે પણુ અક્કડ થઈને રહે છે, ત્યારે બીજાને નમવાની તા વાતજ શી કરવી ? અને એવીરીતે માની માણસ કચેરના વૃક્ષની માફક માણસોને છાયાદાયક કે લાભદાયક થઇ શકતા નથી.

Page #213

૧૦ ૧૧
૧ ૩
( ૨૧ ) स्थाणुर्वा पुरुषो वाऽयं, दृष्ट्वति तर्कयन्तियम् ।
માની તા. રઝાઈનવર્સનાત કદા ' અર્થ:-જેને જોઈને આ ઠંડું છે કે પુરૂષ છે? એમ લોકો ત કરે છે, માટે તે પ્રમાણે નમ્રાદિક ગુણેથી રહિત થએલા માનીને દૂર ત્યજી
૦
૧ ૨ ૧૧
शिक्षा लभते नो मानी, विद्यामीयान्न कर्हि चित् ।
विनयादिक्रियाशून्यः, स्तंभवत्स्तब्धतां गतः॥४७॥
અર્થ:-વિનયાદિકની ક્રિયાથી શૂન્ય થએલે, તથા સ્તંભની માફક સ્તબ્ધપણાને પ્રાપ્ત થએલે એવો અહંકારી માણસ શિખામણને પામતે નથી, તેમજ કેઈપણ સમયે વિદ્યાને પ્રાપ્ત થતું નથી. अरण्यजं तरोः पुष्पं, समुद्रांभश्च शीतलम् । लावण्यं दंभिनां तद्व, न्मानिमानं निरर्थकम् ॥४८॥
અર્થ-જેમ વનમાં ઉત્પન્ન થએલું પુષ્પ, તથા સમુદ્રમાં રહેલું શીતળ પાણ, અને જેમ કપટી માણસનું લાવણ્ય તેમ માનીનું માન નિરર્થક છે.

Page #214

११
( १९२ ) ___ ( श.लिनीवृत्तम् ) धात्रा दत्तं मानवत्या लघुत्वं,
मानोन्मत्ते रावणे दुर्मतित्वम् । दर्पोत्कृष्टे कोणिके दुर्गतित्वं,
૨ ૧૩ ૧૪ दुष्टान्मानात्सद्गतिः केन लब्धा ।। ४९ ॥ અર્થ:-માનવતીને દૈવે લઘુતા આપી, તથા અહંકારથી ઉન્મત્ત થએલા રાવણને દુમતિપણું આપ્યું, કેણિકરાજાને દુર્ગતિપણું, આપ્યું, એવી રીતે દુષ્ટ એવા માનથી કોણે સુગતિ મેળવી છે? અર્થાત્ કોઈએ પણ નથી મેળવી.
मायाद्वार-( अनुष्टुप्वृत्तम् ) मायोत्पन्नादविश्वासा,-न्मुखामृतोऽपि मानुषः ।
८९ १० ११ १७ परसद्मप्रवेशं च, नाप्नुयात् श्वानवत्सदा ॥ ५० ॥
અર્થ:-મુખે મીછવચન બેલનારો એ પણ માણસ કપટથી થએલા અવિશ્વાસથી, હમેશાં કુતરાની માફક અન્યના ઘરમાં પ્રવેશ કરી શકતો નથી. छद्मना पठितं शास्त्र, तदनर्थाय केवलम् ।
. ૧૦ ૧૧ ૧૨ हरिभद्रस्य शिष्याणां, फलं किमुत न श्रुतम् ॥५१॥
का

Page #215

અર્થ:-કપટથી ભણેલું શાસ્ત્ર પણ કેવળ અનર્થ માટે જ થાય છે, કેમકે, તેથી હરિભદ્રાચાર્ય મહારાજના શિષ્યોને થએલું ફળ શું આપણે શાસ્ત્રોમાં નથી સાંભળ્યું ? અર્થાત્ સાંભળ્યું છે. मायया यत्तपस्तसं, महाबलेन साधुना।
( ૧૦ ૧૧ ૧૨ स्त्रीवेदो ह्यर्जितस्तेन, भुक्तो मल्लीभवे च सः ॥५२॥
અર્થ:-વળી મહાબળ સાધુએ પણ કપટથી જે તપસ્યા કરી, તેથી તેમણે સ્ત્રીવેદ ઉપાર્જન કર્યો, અને તે સ્ત્રીવેદ તેમને શ્રીમલ્લીનાથ જિનેશ્વરના ભાવમાં ભેગવ પડે.
( સ્ત્રાવૃત્ત)
૨
दासीपुत्रः सुरूपः कपिल इति नरैर्वद्यमानोऽपि दारे,
૧૦ ૧૨ ૧૩ ૮ ૭.
* ૧૫ रुत्तवा त्यक्तश्च धिकत्वां वचनानेद्यमानासमंतात। ૧૮ ૧૯ ૧૭ ૨૩
. ૨૨ : मायाया हेतुरत्र भव सुगुणनिधे भव्य मायाविरक्तो,
૨૭ ૨૮ माया संसारमूलं प्रणिजगदुरिति स्वस्तिकारा जिनेंद्राः॥
અર્થ:-કેથી નમસ્કાર કરાતે તથા ઉત્તમરૂપવાળે એ પણ કપિલ “તું દાસી પુત્ર” માટે તને ધિક્કાર છે, એમ કહીને શું સ્ત્રીએ તેને તળે નહિ? અર્થાત્ ત્યજ, તથા તે પંડિત લોકોના વચનેથી ચારે બાજુથી નિંદાપાત્ર

Page #216

૧૦
૯
થા, અહિ તેમ áામાં હેતુભૂત માયાજ હતી, માટે છે ઉત્તમ ગુણેના ભંડારસમાન ભવ્ય માણસ? તું માયાથી એટલે કપટથી વિરક્ત થા? માયા છે તે સંસારનું મૂળ છે, એમ કલ્યાણકારી શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુએ કહેલું છે.
જામ-( અનુવૃત્ત) स्थले चरेञ्च बोहित्थं, शिलायामुदयेत्कजम् ।
1 ૧૨ ૧૩ लभेत्कं मृगतृष्णात-स्तदा हि लोभतः सुखम् ॥२४॥
અર્થ-જે સ્થળપર હાણ ચાલે, પત્થર પર કમળ ઉગે, તથા ઝાંઝવાના પાણીમાંથી જે પાણી મળે, તે લેભથી સુખ મળે. सोऽनिष्टोऽथवा लोभो, दयोलोभस्त्वनिष्टकः । ૧૨ ૯ ૧૧ ૧૨ ૧૩ - ૧૫ दशेच महितः सर्पो, लोभो दशति सर्वदा ॥ ५५ ।।
અર્થ -સર્પ દુઃખદાઈ કે લેભ દુ:ખદાઈ એમ જે પ્રશ્ન પુછવામાં આવે છે, તેઓ બન્નેમાંથી લભ દુઃખદાઈ છે; કેમકે, સર્પને તે જે મર્દન કરવામાં આવે તેજ ડંખે છે, પણ લેભ તે નિરંતર ડંખે છે. समुद्रस्यैव कल्लोला,-त्कल्लोलो वर्धते यथा । तल्लाभाच्च लोभोऽपि, मम्मणवणिजो यथा ॥५६॥
'૭
૯ ૯
૧૦ ૧૧
( ૧૩ ૧૨

Page #217

અ:-જેમ સમુદ્રના મેાજા'થી માજુ વધે છે, તેમ મમ્મણ વણિકની માફક લાભથી લેાભ પણ વૃદ્ધિ પામે છે.
=
૧૪ ૧૩
૪ ૫
દ
19
गणयेन्नापशब्दं च पितरं भ्रातरं सुतम् ।
"
E ૧૨
૩
૧ ૧૦
'
अपवादं भयं मृत्यो, लभी यथा च मद्यपः ॥ ५७ ॥
અ:-મદિરાપાન કરનારની માફક લેાલી માલુસ અપશબ્દને, પિતાને, ભાઈને, પુત્રને, અપવાદને, તથા મૃત્યુના ભયને પણ ગણકારતા નથી.
(શાžહવિક્રીડિતવૃત્તમ્ )
ર ૧
૩ ૧૩
नानाकर्मविपाकपाकवसतां हा नारकाणां भवे, मानाऽमानविचारमुक्तमनसां कामं तिरवां पुनः ।
પ
૪
૯
૧
૧૧
मृत्यानां शुभधर्मकर्मधरतां देवार्चनं कुर्वतां,
૧૨
૧૪ ૧ 1
૧૭
૧૬
૧૫
लेखानां खलु दुर्जयो हि सततं लोभो जगद्व्यापकः ॥ ५८ અર્થ:“હા ? નાના પ્રકારનાં કર્મના વિપાકરૂપી પાકમાં વસતા એવા નારકી ખેાના ભવમાં, તથા માન અપમાનના વિચારથી રહિત છે. મન જેમનાં એવા તિર્યંચાના ભવમાં, તેમજ શુભધર્મકાર્યનેિ ધારણ કરતા એવા મનુષ્યેાના ભવમાં, અને દેવપૂજા કરતા એવા દેવાના ભવમાં પણ, જગને
.

Page #218

વ્યાપીને રહેલે એવો લેભ ખરેખર નિરંતર દુઃખે કરીને જીતાય તેવે છે.
રાજાર-(અનુવૃત્ત) मुच्यते शृंखलाबद्धो, नाडीबद्धोऽपि मुच्यते। न मुच्यते कथमपि, प्रेम्णा बद्धो निरर्गलः ॥ ५९॥
અર્થ-સાંકળથી બંધાએલે પ્રાણી પણ મુકાય છે, તેમજ દોરડાથી બંધાએલે પ્રાણું પણ છું થઈ શકે છે, તથાપિ પ્રેમથી બંધાએલ પ્રાણી કે ઈપણ રીતે મુક્ત થઈ શકતું નથી.
भर्तुविरहतोनार्यः, प्रविशत्यनलान्तरे। स्वेच्छया च सहर्षेण, तत्र प्रेमप्रपंचकः ।। ६०॥
અર્થ:-પિતાના ભર્તારના વિરહથી સ્ત્રીઓ પિતાની ઈચ્છાથી હર્ષસહિત જે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે છે, તેમાં પણ પ્રેમ જ પ્રપંચ છે. मनस्तत्र वचस्तत्र, जीवस्तत्रैव संवलेत.। નૈત્રાવનો ત્તત્ર, જે પોત ? | અર્થ - રાગ રહે છે, ત્યાંજ મન, વચન અને જીવ વસી રહે છે, તથા અનું જોવાપણું પણ ત્યાં જ હોય છે,
૧૦
૧ ૨
૧૧

Page #219

૧૦
૮
૧૧
रागिणि गुणतां पश्ये, द्वैगुण्यं हि विरक्तके । रागीगुणावगुणं च, नपरीक्षति कर्हिचित् ॥६२॥
અર્થ -રાગી માણસ રાગી પ્રત્યે ગુણપણને જુવે, તથા વિરક્ત પ્રત્યે અવગુણપણને જીવે, એવી રીતે રાગી માણસ કેઈપણ દિવસે ગુણ અવગુણની પરીક્ષા કરતો નથી.
( નિવૃત્ત ) अयापोतो नीरे तरति तपनः शीतकिरणं,
दधात्येवं नित्यं किमु कुमुदबंधुः खरतरम् । ૧૧ ૧૪ ૧૩૧૫ ૧૬ ૧૨ ૧૩ ૧૮_ धरत्यूर्वी गुर्वी कथमपि च भारेण नमति,
तथा तीने रागे कनकरथवच्छंभवति भोः ॥१३॥
અર્થ:-લેખંડનું વાહણ શું પાણીમાં તરે છે? તથા સૂર્ય શું નિરંતર ઠંડાં કીરણ ધારણ કરે છે ? એ પ્રમાણે ચન્દ્ર શું ઉષ્ણકીરણ ધારણ કરે? મહટી પૃથ્વી કોઈ પ્રકારે પણ ભારથી નમે ખરી? તે પ્રમાણે કનકરથ રાજાની માફક તીવ્રરાગ છતાં શું સુખ મળે? અર્થાત્ નજ મળે.
પદાર-(મનુટ્ટરવૃત્તમ્ ) यस्माच्च बद्धयते कर्म, तपस्यतो न मुच्यते ।
૧૦ ૨૧ ૨૨
૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૦

Page #220

૧૦ : ૨ ૧ ૧ ૧ ૨ ૨ ૬ . ૧૪ ૧૫ ૧૩ ૯ तत्पाणिनामितिज्ञात्वा, त्याज्यो द्वेषोबुधैः स च ॥६४॥
અર્થ-જે દ્વેષથી પ્રાણીઓને કર્મ બંધાય છે, તથા તપસ્યા તપતાં છતાં પણ જેથી પ્રાણીને મેક્ષ થતો નથી; એમ જાણીને તે દ્વેષને પંડિતેએ ત્યજ.
૧ ૧
૧ ૦
તેષાગાર્જ લાગનારી વિર રાજારાન્જ, ગૂજરા જવા હવા
અર્થ:-માણસે છેષથી બાવળના કાંટાની માફક નિરંતર પિતાના અને પારકા માણસને પણ વચનરૂપી શલ્યથી વધે છે.
येषु यावच्च सगोऽभूत्, तेषु तावच सद्गुणाः।
૧૦ ૧૧ ૧૪૧૩ ૧૫ ૧૬ ૧૨ द्वेषोत्पन्नेषु तेष्वेव, दोष पश्येद्धि केवलम् ॥६६॥
અર્થ-જે માણસમાં પાં સુધી રાગ હોય, ત્યાં સુધી તેઓમાં સદ્દગુણેને જુવે છે અને તેમાં જયારે છેષ થાય, ત્યારે કેવળ તે દૂષણોજ જુવે છે. द्वेषिणां वरिणां लोके, द्वयोः साम्या प्रतिक्रिया।
૧૨ ૧૩ करत्वं कटुकत्वं च, बहिरंतोऽपि तापवान् ॥ ६७ ॥
અર્થ:–ષી માણસ અને તાવવાળા માણસની તુલ્ય પ્રકૃતિ હોય છે, કેમકે, દ્રષિમાં જેમ કરપણું તેમ તાવમાં કટુકપણું
૯
૮
૧ ૦
૧૧

Page #221

૧૯ ૨૧ ૨૦
૨૨
૨૩ ૨૪
૨૭ -
૨ ૬ ૨૫
હોય છે, તથા બહારથી અને અંતરંગથી પણ તે તાપવાળા હોય છે.
શારિરીતિવૃત્ત ) , श्रीदीपायनतापसेन महती प्रज्ज्वालिता द्वारिका,
૯ ૧૦ द्वेषादेव च वर्धमाननगरे श्रीशूलपाणिरभूत् ।
૧૫ ૧૧ ૧૩ ૧૭ ૧૬ ૧૮ मारी येन विमोचिता च सहसा लोकाश्च दुःखीकृता- स्तस्मात्मोऽत्र विमुच्यतामिति जिनैाख्यायि संवेनवे
અર્થ:-ષથી કપાયન નામના તાપસે મહાન દ્વારિકા નામની નગરીને બાળી નાખી, તથા વર્ધમાન નામના નળ માં જે શૂળપાણી યક્ષ થયું, કે જેણે તુર્ત ત્યાં મરકી ચલાવીને ઘણા લોકોને દુઃખી કર્યા, માટે તે શ્રેષને ત્યજ; એમ શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુએાએ નિપાપી એવા સંઘની સમક્ષ કથેલું છે.
૧૮દર-( અનુ દુખવૃત્તમૂ ) अग्निः सूते यथा धूम, धूमः सूतेऽसितद्युतिम् । લાડવાશઃ સૂર્ત, તારાપિન દા
અથ –અગ્નિ જેમ ધુમાડાને, ધુમાડે જેમ યામકંતિને, તથા અન્યાય જેમ અપયશને ઉત્પન્ન કરે છે, તેમ કલેશ દુ:ખને ઉત્પન્ન કરે છે.

Page #222

( ૨૦૨ )
૩
૪
स्लोकोऽप्यग्निर्दहत्येव, काष्टादिप्रभृति घनम् ।
૧૨
• ૧૧ G
क्लेशलेशोऽत्र तद्वच्च, वृद्धितस्तनुदाहकः ॥ ७० ॥
અર્થ:-થોડા અગ્નિ જેમ ઘણાં કાઆદિકને ખાળે છે, તેમ કલેશને લેશમાત્ર પણ વૃદ્ધિ પામીને શરીરને ખાળે છે.
પ
૧ ર
૩
૪
कलंकेन यथा चन्द्र:, क्षारेण लवणांबुधिः ।
१०
૧૬
૭
૯
कलन तथा भाति, ज्ञानवानपि मानवः ॥ ७१ ॥
૧૩
અર્થ :-કલકથી જેમ ચન્દ્ર, તથા ખારથી જેમ લવણુ સમુદ્ર, તેવી રીતે જ્ઞાની એવા પણ માણસ કલહથી શેાભે છે.
ર
૩
*
વ પ્
9
आत्मानं तापयेन्नित्यं, तापयेच्च परानपि ।
←
.
૧ ૧૧
૧૩
૧૨
उभयोर्दुःखकृत्क्लेशो, यथोष्णरेणुका क्षितौ ॥७२॥
અર્થ:- આ પૃથ્વીમાં ઉષ્ણુ થએલી રેતીની માફક કલેશ છે તે પેાતાને અને પરને પણ નિરંતર તાપ આપે છે, અને એવી રીતે કલેશ અન્નને દુઃખ કરનારી છે.
( ૩પજ્ઞાતિવૃત્તમ્ )
२
૧
૩ ૫
૪
संग्रामतोऽनेन सुखं ह्यवाप्त,
૧ ૨
રે
૧૦
७
मितिश्रुतं केन न दृष्टम् ।

Page #223

- ૧૯ ૧૭
૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ कसेन सा जीवयशाशु लेभे,
રા યુના િચ | અર્થ:-સંગ્રામ કરવાથી આ અમુક માણસને સુખ મળ્યું, એવી રીતે દુનિયામાં તેણે સંભાળ્યું અથવા દીઠું છે? અર્થાત્ કોઈએ પણ નહિ. કેમકે, કંસે જીવયેશાને તુર્ત મેળવી, અને તે બને વંશને નાશ કરનારી થઈ.
अभ्याख्यानद्वार-( अनुष्टुप्वृत्तम् ) काचकामलदोषेण, पश्यन्न विपर्ययम् ।
૭ ૫ ૮ ૧૦ ૯ ૧૧ अभ्याख्यानं वदेजीहा, तत्र रोगः क उच्यते ॥७४॥
અર્થ:-માણસ કાચકામળ નામના દોષથી નેત્રમાં વિપરીતપણું જીવે છેપરંતુ જીભ જે અવ્યાખ્યાન બેલે છે, તેમાં કયે રોગ કહેવાય છે?
यथाऽभक्ष्यं न भक्ष्येत, द्वादशव्रतधारिभिः ।
૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૯ ૧ ૦ ૮ अभ्याख्यानं न चोच्येत, तथा कस्यापि पंडितः ॥७॥
અથે-જેમ બારવ્રતધારીઓ અભક્ષ્ય વસ્તુ ખાતા નથી, તેમ પંડિતે કોઈનું અભ્યાખ્યાન બોલતા નથી,

Page #224

. ( ५०२ )
. ( शालिनीवृत्तम् ) अग्निः स्तोकादृद्धिमायाति योगात्, तदृद्धिं क्लेशलेशः प्रयाति ।
१२ ११ १४. अभ्याख्यानात स्तोकतः कर्म वृद्धि,
૧૫ ૧૦ ૧૭ ૧૬ ૧૮ ૧૯
प्राप्नोत्येवं कष्टतः सा न याति ॥ ७६ ॥ અર્થ –જેમ અગ્નિ છેડા ભેગથી વૃદ્ધિ પામે છે, તેમ કલેશ પણ વૃદ્ધિ પામે છે, અને થોડા અભ્યાખ્યાનથી કર્મ વૃદ્ધિ પામે છે, અને તે કર્મોની વૃદ્ધિ એવી રીતે કથી પણ જાતી નથી.
( अनुष्टुप्वृत्तम ) देवेषु किल्बिषो देवो ग्रहेषु च शनैश्चरः। अभ्याख्यानं तथा कर्म, सर्व-कर्मसु गर्हितम् ॥७७॥
અર્થ-જેમ દેવમ કિબિષદેવ, તથા ગ્રહમાં શનિચર, તેમ અભ્યાખ્યાન સર્વે કર્મોમાં નિંદનિક છે.
( शालिनीवृत्तम् ) देवश्चंपाद्वारमुद्घाटितं तत्,
सौभद्रायाः शीलमाहात्म्यमेव ।

Page #225

( ૨૦ )
मिथ्यात्विन्यादर्गतित्वं हि तस्याः,
૧૦ ૧૩ ૧૪ ૧૨ ૧૫
Aaઝવા ખ્યાથાનવાઝ હેતુ ૭૮ અર્થ:-દેએ ચંપાનગરીનું દ્વાર ઉઘાડયું, તેમાં હેતુ ભૂત સુભદ્રાના શીળનું મહાભ્યજ હતું, તથા તેની મિથ્યાત્વિની સાસુનું જે દુર્ગતિપણું થયું, તેમાં ફક્ત અભ્યાખ્યાન હેતુભૂત હતું.
જૂન્યકાર-અનુવૃત્ત) अदाता च यथा लोके, वरो निःस्वो धनी न च । ૧૦ ૧૧ ૧ ૬ ૧૫ मूको वरं न वाक्दक्षः, पेशून्यं यदि तिष्ठति ॥७९॥
અર્થ:-જેમ દુનીયામાં નિધન સારે છે, પણ દાન નહિ કરનારે એ ધનવાન સારે નથી, તેમજ મુંગે માણસ સારે છે, પણ જે ચુગલીને એટલે અન્યની ચાડીને ધારણ કરે છે, એ વાચાળ માણસ પણ સારે નથી. दानशीलतपोभाव, रस्यैधते वृषो भुवि । यस्य मनोवचः कायैः, पैशुन्यं नाभिसंश्रयेत् ॥८॥
અર્થ:-જે માણસને મન, વચન અને કાપાથી ચુગલી આશ્રય કરીને રહેલી નથી, તેને ધર્મ, દુનિયામાં દાન, શીળ, તપ અને ભાવથી વૃદ્ધિ પામે છે.

Page #226

( ર ) अन्यस्य तापनायथै, पैशून्य क्रियते जनैः ।
૬ ૧૧ ૧૨ ૧૫ ૧૪ ૧૦ ૧૩ स्वात्मा हि तप्यते तेन, यदुसं स्यात्फलं च तत् ।।८१॥
અર્થ-બીજાને ખેદ આપવા માટે માણસે જે ચુગલી કરે છે, તેથી ઉલટ પિતાનો આત્મા છેદ પામે છે. કેમકે, જેવું લાગ્યું હોય તેવું ફળ મળે છે.
दानं च विफलं नित्यं, शौर्य तर પૈ ર જિરે, વગાડશો મુવિ દરા
અર્થ-જેના મનમાં કેવળ ચુગલી જ રહેલી છે, તેનું દાન હમેશાં નિષ્ફળ જાય છે, તથા તેનું પરાક્રમ પણ નિષ્ફળ થાય છે, અને તેનો અપયશ પૃથ્વીમાં વિસ્તાર પામે છે.
રતિ-ઉતાર, न विद्यतेरतिःप्राज्ञै,न विद्येतारतिः पुनः ।
૧૧ ૯ ૧૦ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ कर्माधीनं च सर्व स्या, त्ततस्तामल्पतांकुरु ॥ ८३ ॥
અર્થ-ડાહ્યા માણસને રતિ તેમજ અરતિ વિદ્યમાન હેતી નથી, કેમકે, સર્વ કર્મોને આધિન છે, માટે તે રતિ અરતિને અપ કરો ?

Page #227

( ૨૦ )
1
2
गस्ततो द्वेष,-स्तस्मात्क्लेशपरंपरा । ૭ ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨
૧૩ तद्वदादो रतिश्चार,-तिस्ततः कर्मवंधनम् ॥ ८४॥
અર્થ:-જેમ પ્રથમ રાગ અને તેથી છેષ, તથા તેનાથી કલેશની પરંપરા થાય છે, તેમ પહેલાં રતિ, તેનાથી અરતિ અને તેથી કર્મબંધન થાય છે.
वरं छाया वरं वायु,-वरं पुत्रो वरं धनम् । ૧૦ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૩ ૧૪ ૧૫ वरं बंधुर्वरं जाये,-त्यादिरत्युद्भवं वचः ॥ ८ ॥
અર્થ:-છાયા ઉત્તમ છે, વાયુ ઉત્તમ છે, પુત્ર ઉત્તમ છે, ધન ઉત્તમ છે, બંધુ ઉત્તમ છે, તથા સ્ત્રી ઉત્તમ છે, ઈત્યાદિક વચન રતિથી ઉત્પન્ન થએલું જાણવું.
उष्ण छाया धनं स्तोकं, वायुलूतादिसंयुतः।।
૭ ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ कुपुत्रः कुलटारामे,-त्याद्यरत्युद्भवं वचः ॥ ८६ ॥
અર્થ:-છાયા ઉષ્ણ છે, ધન થોડું છે, વાયુ લૂ આદિકવાળે છે, પુત્ર દુરાચારી છે, સ્ત્રી કુલટા છે. ઈત્યાદિક વચન અરતિથી ઉત્પન્ન થએલું જાણવું.
૨૧ रजांसि दशना यत्रा,-ऽधरोष्ठठिक्करीद्धयम् । मूर्खरसनापराप, वादगूथं समुद्धरेत् ॥ ८७ ॥

Page #228

( ૨૦૬ )
અર્થ :-જ્યાં દાંતારૂપી રજકણા છે, તથા હાઠારૂપી બન્ને ડીખડીઓ છે, એવી મૂર્ખાની જીભ, પરના અપવાદરૂપી
નિષ્ઠાને ઉપાડે છે.
દ
૪ ૫ ૬ ७
૩
૧
वक्तुं नैव क्षमा जीह्रा, यदि मूकस्य तद्वरम् ।
૧૧
૧૨ ૧ -
૧૩ ૧૧ ૧૪ ૧૬
પરં પરાપવાનું ચં, બંનયતે ન તકમ્ ॥ ૮૮ ॥ અર્થ:-ોકે મુંગા માણસની જીભ ખેલવાને શક્તિમાન થતી નથી, તેપણ તે શ્રેષ્ઠ છે, પરન્તુ જે જીભ પરનો અપવાદ ખાલે છે, તે ઉત્તમ નથી.
૩
૪
૧
દ્
वक्त्रं परापवादेन, स्वस्य यत्समलं कृतम् ।
७
૧૦
૧૧ ૧૩ ૧૪ ૧૫
૧૨
तच्च केनाप्युपायेन कर्तुं नार्हति निर्मलम् ॥ ८९ ॥ અર્થ :-પરના અપવાદથી પોતાનું જે મુખ મલીનતાવાળુ થએલું છે, તેને કાઇપણ ઉપાયથી નિર્મળ કરી શકાતું નથી.
う
एके च जातिचंडालाः, कर्म-चंडाल-निंदकः ।
।
૫
७
૧
ज्ञात्वेति हृदये सम्यक्, परापवादमात्यजेत् ॥ ९० ॥
પરન્તુ નિંદા કરનારાએ તે રીતે હૃદયમાં જાણીને પરના
રે
う
અર્થ: આ દુનિયામાં કેટલાકતા જાતિ ચંડાળેા છે, કર્મચ’ડાળા છે; એમ સારી પવાદને ત્યાગ કરવા

Page #229

( ૭ )
मायामृषाद्वार. ૧ ૨ ૩ ૪
૬ ૮ ૫ ૭ मनस्यन्यद्रचस्यन्यत् , मायामृषा च सोच्यते । ૯ ૧૦ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૧ ૧૫ ૧૬ कदापि सुखदा न स्या,-द्विश्वे यथा पणांगना ॥९॥
અર્થ -મનમાં કંઈક અને વચનમાં કંઈક, તેને “માયા મૃષા” કહેવાય છે, માટે જગતમાં જેમ વેશ્યા સ્ત્રી, તેમ તે કદાપી પણ સુખ કરનાર નથી.
૧૦ ૧૧ ૧૨ ૭
૮
૧
फलं यथेंद्रवारुण्याः, कटुमायामृषावचः । अंतरंगधिया श्रेय,-स्करं न स्याद्यतोऽत्र च ॥९२ ॥
અર્થ-જેમ ઈન્ડવારૂણી નામની વેલડીનું ફળ કડવું છે, તેવું માયામૃષા વચન કડવું છે; માટે અંતરંગ બુદ્ધિથી આ દુનિયામાં તે કલ્યાણકારી હોતું નથી. खड्गधारां मधुलिसां, विद्धि मायामृषां ततः । वर्जनीया प्रयत्नेन, विदुषा शिवांछता ॥ ९३ ॥
અર્થ -માયામૃષાવાદને મધથી લીંપાએલી તલવારની ધારાસમાન જાણવું; તેથી કલ્યાણને ઈચ્છતા એવા પંડિતાએ પ્રયત્નપૂર્વક તેને ત્યાગ કરે.

Page #230

( ૨૦૮ )
( ૯
૭ ૬ ૧૦ ૧૧ ૧૨
૧૩
मुग्धप्रतारणाद्यर्थ मायामृषा वदेन च। पूर्व सुधानिभा सा च, यतोऽन्ते तत्फलं कटु ॥१४॥
અર્થ -ભેળા માણસને ઠગવાઆદિક માટે માયામૃષાવાદ બેલવે નહિ, કેમકે, પહેલાં તે તે અમૃત સમાન લાગે છે, પરતુ પરિણામે તેનું ફળ કડવું છે.
મિથ્યા ત્યar. शत्रुभिर्निहितं शस्त्र, शरीरे जगति नृणाम् । यथा व्यथां करोत्येव, तथा मिथ्यात्वमात्मनः ॥१५॥
અર્થ-શત્રુઓએ શરીરપર ફેંકેલું શસ્ત્ર જેમ આ જગતમાં માણસને દુખ આપે છે, તેમ મિથ્યાત્વ શલ્ય આત્માને દુઃખ આપે છે. दुर्वचनं पराधोनं, शरीये कष्टकारकम् । शल्यं शल्यतरं तस्मात् , मिथ्यात्वशल्यमात्मनि।।९६ ' અર્થ-શલ્યસમાન કુવચન અને પરાધીનપણું જેમ શરીરને કષ્ટકારક છે, તેથી પણ વિશેષ શલ્પરૂપ એવું મિથ્યાત્વે આત્માને કફકારક છે.

Page #231

(
૨ )
૯
:
૨
स्वाध्यायेन गुरोर्भक्त्या, दीक्षया तपसा तथा । येन केनोद्यमेनैव, मिथ्यात्वशल्यमुद्धरेत् ॥ ९७ ॥
અર્થ:-સ્વાધ્યાય ધ્યાનથી, ગુરૂની ભક્તિથી, દીક્ષાથી તથા તપથી, એવી રીતે ગમે તે ઉદ્યમથી મિથ્યાત્વરૂપી શલ્યનો ઉદ્ધાર કરે. मिथ्यात्वशल्यमुन्मूल्य, स्वात्मानं निर्मलीकुरु । यथाऽजस्रं सुसिंदूर, रजसा भुवि दर्पणः ॥ ९८ ॥
અર્થ:-હે ભવ્ય પ્રાણ? તું મિથ્યાત્વરૂપી શિલ્યને મૂળમાંથી ઉખેડીને તારા પિતાના આત્માને નિર્મળ કર ? કેની માફક? તે કે નિરંતર સિંદૂરની રજથી દુનિયામાં જેમ દણ નિર્મળ થાય છે તેમ.
૫
૧ ૦ ૪
૧૧
૧૩ ૧૪ ૧૨
न च स्याद् द्रोहतः प्रेम, परस्त्री-लंपटाद्यशः । दयया रहितो धर्मों, यथा यूताडनं तथा ॥ ९९ ॥
અર્થ:-જેમ હથી પ્રીતિ થતી નથી, પરસ્ત્રીના લંપટપણથી યશ થતો નથી, તથા દયા વિના જેમ ધર્મ થતું નથી, તેમ જુગારથી ધન થતું નથી,

Page #232

( ર
)
यूनस्य व्यसनं त्याज्यं, नरेण शुभवांछता। हठायदि न मुच्येत, तदा क्लेशपरंपरा ।। १०० ॥
અર્થ -કલ્યાણને ઈચ્છનારા માણસોએ જુગારના વ્યસનનો ત્યાગ કરે અને કદાચ જે હઠથી તેનો ત્યાગ કરવામાં ન આવે તે કલેશેની શ્રેણિ પ્રાપ્ત થાય છે.
लभेत शं पराधीनात्, तत्त्ववुडि तु मद्यपात् ।
૧. ૭ ૮ ૧૩ ૧૧ ૧૨ ૧૦ यदा प्रमादतो ज्ञानं, भवेद् धूताडनं तदा ॥१०॥
અર્થ-જે પરાધીનપણથી સુખ મળે, મદિરાપાન કરનાર માણસ પાસેથી તાવની બુદ્ધિ મળે, તથા પ્રમાદથી જે જ્ઞાન મળે, તે જુગારથી ધન મળે.
(૩૫જ્ઞાતિવૃતમ્) न यंत्रसाध्यं न च तंत्रसाध्यं, ( ૮
૭ ૧૧ ૯ न मंत्रसाध्यं न च मंत्रिसाध्यम् ।
૧ ૩ ૧ ૧૨ ૧૪ एवं-विधं तमतः प्रमोच्यं, ૧૬ ૧૫ ૧૭ ૧૯ ૨૦ ૧૮
नो चेत्त्यजेत्पांडववद्भवेच्च ।। १०२॥ અર્થ-જુગારને યંત્રથી પણ સાધી શકાતું નથી, તંત્રથી

Page #233

૧૧
૧ ૦
૯
૭
( ર ). સાધી શકાતું નથી, તથા મંત્રથી પણ સાધી શકાતો નથી; માટે એવી રીતના જુગારનો ત્યાગ કરે; અને જે તેને ત્યાગ કરવામાં ન આવે, તે તે પાંડવોની માફક દુઃખદાઈ નિવડે છે.
નૂતાના જ રાજમાર,
ममोचि द्रव्यं नृपकोटिभिश्च । श्रीमूलदेवप्रमुखैस्तथेह,
૧૭ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬
लभेत को द्यूतत एव शून्नम् ॥ १०३ ॥ અર્થ -જુગારથી નળરાજાને રાજ્યનારને ત્યાગ કરે પડ્યો, તથા શ્રી મૂળદેવ આદિ કોડ ગમે રાજાઓને દ્રવ્યને ત્યાગ કરવો પડે છે માટે આ દુનિયામાં ક માણસ - ગારથી ધનને મેળવી શકે ? અર્થાત કેઈપણ ન મેળવી શકે.
मांसादनात्प्रणश्यन्ति, देहश्रीः सुमतिः सुखम् ।
જં ન રાઈ, અવિશ્વાસના અચંડ-માંસ ભક્ષણ કરવાથી શરીરની શોભા, ઉત્તમબુદ્ધિ, સુખ, પવિત્રતા, સત્ય, યશ, પુષ્ય, શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ તથા ઉત્તમગતિ નાશ પામે છે.

Page #234

७
( ૧૨ )
*
૩
૧
૧૦
૪
Τ
मांसादनाज्जनानां च जायते विभ्रमो ध्रुवम् ।
૫
નિત્યસ્વમશૌર્ય ૨, યુ†દુઃસ્વપરંપરા II ૨૦૬ | અ:-વળી માંસ ભક્ષણથી માણુસાને ખરેખર વિભ્રમ, નિર્દયપણું, અપવિત્રપણું, દુર્બુદ્ધિ તથા દુ:ખાની શ્રેણિએ
પ્રાપ્ત થાય છે.
૩
ૐ
૧
૫ *
प्रपश्यति पशून् यत्र, मनस्तत्र प्रवर्तते ।
૧૩
>
૧૦
रागता मांसपुष्टे स्या, दुर्बलत्वे विरागता ॥ १०३ ॥ અર્થ:-વળી માંસલુબ્ધ માણસ જ્યાં પશુઓને જુવે છે ત્યાં તેનું મન પ્રવર્તે છે, વળી જે પશુ માંસથી પુષ્ટ થએલું હાય તેના ઉપર તેના રાગ બંધાય છે, તથા જે પશુ દળ હાય તેના પ્રત્યે તેને વિરાગપણું થાય છે.
રે
-
રે
(Xાવૃત્તમ્ )
૪
પ્ १
૬
૬
सा रेवती या नरके प्रविष्टा,
..
૩
मदन-कुकर्मकर्त्री ।
૧૦
૧૧
श्री श्रेणिनाऽपि पलाशनाच्च,
૧૫ ૧૬ ૧૪
૧૨ ૧૩
प्राप्ता हि पीडा नरकस्य तोत्रा ॥ १०७ ॥

Page #235

( ૩ ) અર્થ:-ભયંકર કુકર્મ કરનારી તે પ્રસિદ્ધ રેવતીને માંસ ભક્ષણથી નરકમાં પ્રવેશ કરવો પડશે, અને શ્રી શ્રેણિક રાજાએ પણ માંસભક્ષણથી નરકની ભયંકર પીડા મેળવી.
મહિલાદર-(અનુત્તમ) पारवश्यमशुचित्वं, विकलत्वमचेष्टता। निर्दयत्वं भवेत्तस्मात् , सुरापानं विवर्जयेत् ।।१०८॥
અર્થ -મદિરાપાનથી પરવશપણું, અપવિત્રપણું, વિક્લપણું, નિ*ચેષ્ટપણું, તથા નિર્દયપણું થાય છે, માટે મદિરાપાનનો ત્યાગ કરવો शथिल्यं विग्रहे वस्त्रे, नेत्रयुग्मे मदांधता। ૧૦ ૭ ૮ ૯ ૧૨ ૧૪ ૧૧ ૧૩ ૬ पतनं यत्र तत्रापि, मद्यं पिबेत्ततो न च ॥ १०९॥
અથ-વળી મઘ ન કરવાથી શરીરમાં અને વસ્ત્રમાં પણ શિથિલતા થાય છે, અને તેમાં મદાંધપણું થાય છે, તથા
જ્યાં ત્યાં પડવાપણું થાય છે, માટે મદિરાપાન કરવું નહિ. સંતતિofસ્ત વંધ્યાચાર, ન ઉદા
૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૫ कातरस्य जयो नैव, मद्यपस्य न सद्गतिः ॥११०॥
અર્થ –જેમ વંધ્યા સ્ત્રીને સંતતિ હોતી નથી, કૃપણને

Page #236

૨
( ૨૧ )
યશ હોતા નથી, મીકણુને જય મળતા નથી, તેમ મદિરા
પાન કરનાર માસને ઉત્તમ ગતિ મળી શકતી નથી.
( ૩૫ઞાતિવૃત્તમ્ )
૩
यस्याधव माधववासुदेवः,
सुवर्णदुर्गा धनदेवदत्ता |
↑
૪
७
પ્
सा द्वारिका प्रज्वलिता च नृनं,
૧૪
0
૧૧ ૧ ૨ ૧૫
૧૩
तत्राऽपि हेतुः किल मद्यपानम् ॥ १११ ॥
અ:-જે દ્વારિકાનગરીના સ્વામી શ્રીકૃષ્ણુ વાસુદેવ હતા, તથા જેને સુવર્ણના ગઢ હતા, તેમજ જેને કુબેરે આપી હતી, તેવી દ્વારિકા ખરેખર ખળી ગઇ, તેમાં પણ મદ્યપાનજ હેતુભૂત હતું.
ઘેરવાના-( અનુષ્ટુપ્રવૃત્તમ
૩
"
પ
૪
कुष्टाभिभूतमृत्यानां मन्येतानं गतुल्यताम् ।
ર
દ
७
૧
૧૦ ૧૨ E
द्रव्यार्थ न च स्नेहार्थ, गणिका सुखदा न सा ॥ ११२ ॥
અ:-જે વેશ્યાશ્રી સ્નેહને માટે નહિ, પણ ફક્ત દ્રવ્યને માટે કાઢથી પરાભવ પામેલા માણસોને પણ કામદેવસમાન માને છે, માટે તેવી વેશ્યા સુખદાઇ નથી.

Page #237

1
9
→ ૨
लोभार्थिनी निर्लज्जा च, पापिष्ठा पापकुंडिका ।
(384)
૧૦
૧૧
विदचुंबिता च निःस्नेहा, कथं सेव्या पणांगना ॥ ११३
અર્થ:-ક્ત લાભનાજ પ્રત્યેાજનવાળી, લજ્જા વિનાની, પાપિ, પાપાની ડસમાન, વિપુરૂષાથી ચુંબન કરાએલી, તથા સ્નેહ વિનાની એવી વેશ્યા સ્રોને શા માટે સેવવી
3
જોઈએ ?
૧
૩
૫
सा कंठाश्लेषमात्तं परं प्रीतिविवर्जिता ।
.
ૉ.
→
૧૩ ૧ ૧ ૧ ૦ ૧૨
तेनाऽज्ञास्तत्र बध्यन्ते, यथा सिंहाश्च पंजरे ॥ ११४॥ અર્થ:-તે કુને આલિંગન તે કરે છે, પરંતુ પ્રેમ રહિત હોય છે, માટે અજ્ઞાની માણસા, પાંજરામાં જેમ સિદ્ધ તેમ તેણીની સાથે પ્રીતિથી બંધાય છે.
૨ ૧ ૧૨ ૧૪ ૧૩
3
૪
वेश्यासंगाच्च सप्तैव, नश्यंत्यंगच्छविर्यशः ।
૧૧
૬
૫
૧૦ ૯
लज्जा च संततिः सिद्धि, द्रव्यं च गृहगांगना ॥ ११५ ॥
અ: વેશ્યાના સંગથી નીચે જણાવેલી સાત વસ્તુઓને નાશ થાય છે, શરીરની કાંતિ, યશ, લજ્જા, સંતતિ, સિદ્ધિ, ધન તથા ઘરની સ્ત્રીના નાશ થાય છે.

Page #238

७ १०११
( २६६ )
( उपजातिवृत्तम् ) कदापि वेश्या न गुणार्थिनी स्या,
दूपार्थिनी नैव हितार्थिनी च । विद्यार्थिनी नापि न मन्यसे चे,
२०. २१ १८. १८
छाती शृणु त्वं कयवन्नकस्य ॥ ११६ ॥ અર્થ-વેશ્યા સ્ત્રી કદાપિ પણ ગુણોની, રૂપની, હિતની કે વિદ્યાની અર્થિની એટલે પ્રજનવાળી હોતી નથી, માટે હે ભવ્ય પ્રાણી? જે તું તે વાત ન માનતે હોય તે તું કવન્નકની કથા સાંભળી ?
___ आखेट द्वार-( अनुष्टुवृत्तम् ) धूपात्प्रस्विन्नदेहश्च, ह्यव्यते वनगह्वरे ।
૧ ૧૧ ૧૨ ૧ आखेटे किं सुखं तत्र, पापरूये निजात्मनः॥११७॥ અર્થ –જે શિકારગ્રહમાં તાપથી શરીરપર પસીને થાય છે, તથા ભયંકર વનમાં ભમવું પડે છે, એવા પાપરૂપ શિકારમાં પોતાના આત્માને શું સુખ મળતું હશે ?
पुनः पुनः प्रपच्येत, परत्र नरकावनौ । सततं रुधिरालिप्त,-करेणाखेटकारिणा ।। ११८॥
१०

Page #239

અર્થ:-નિરંતર રૂધિરથી લેપાએલ છે હાથ જેના એ શિકાર કરનાર માણસ પરભવમાં નરકમાં જઈને વારંવાર પચાવાય છે, અર્થાત્ ત્યાં જઈને તે અત્યંત દુઃખ પામે છે. आखेटकेषु विध्येरन् , प्राणिनः प्राणिनोऽत्रये ।
૧૦ ૮ ૧૧ ૧૨ ૧૩ नरकेऽप्यनुविध्यरन् , परवेत्यवदन्जिनः ॥ ११९ ।।
અર્થ:-જે પ્રાણીઓ આ જગતમાં શિકારગ્રાહમાં પ્રાણીઓને વધે છે, તેઓ પરભવમાં નરકમાં જઈને વીંધાય છે એવી રીતે શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુ કહે છે.
૧૧ ૯ ૧૦ ૨ ૪ ૬ ૧ વારnfજ વંવ, બ્રોરો સ્ય તથા સુવી
ના જુર્નિવા, તથા-ટપાત ! ૧૨૦ |
અર્થ:-આ જગતમાં નરક જવાન પાંચ દ્વારે કહેલ છે દ્રોહ એટલે પરની ઈર્ષ્યા, હત્યા એટલે જીવોની હિંસા, માંસભેજન, ગુરૂની નિંદા તથા શિકારથી થએલું પાપ એ પચે નરકનાં દ્વાર છે.
(કજાતિવૃત્ત) आखेटकं चेद्यदि न त्यजेञ्च, परत्र बंधादिक-दुःखराशिम्।
૧૨ ૧૦ ૯ ૧૧ ૧૩ ૧૬ ૧૫ सहेत चाऽस्मिन् परमापदं हि, यथाऽजपुत्रो रघुवंशजातः।।

Page #240

( ૨૨૮ )
અર્થ:- હું પ્રાણી? કોઇપણ માણસ, પરલેાકમાં બંધના દિક દુઃખાના સમૂહ જેમાં ભર્યો છે એવા શિકારને જો નથી ત્યજતા તે તે રઘુવંશમાં ઉત્પન્ન થએલા ‘અજપુત્રની” માફ્ક આ લેાકમાં પણ અત્યત આપદાને સહન કરે છે. iriૌઢાર- અનુષ્કુવૃત્તમ્ )
૨
૪
૩
चौर्यकर्ता चौरमंत्री, स्थानदचौर-रक्षकः ।
પ
૬
G
.
૬ ૭
चौरेण सह व्यापारी, चौरः पंचविधः स्मृतः ॥१२२॥
અર્થ :-ચારી કરનાર, ચારની સાથે ગુપ્ત વાત કરનાર, ચારને રહેવાનું સ્થાન આપનાર, ચારનું રક્ષણ કરનાર તથા ચારાની સાથે વ્યાપાર કરનાર, એવી રીતે પાંચ પ્રકારના
ચારા કહ્યા છે.
૧
♦
૩
४ ૬ પ
निर्दयः खरवाक् कुरः शठोष्टश्वनिर्भयः ।
ક
૧૦ 13 ૧ ૨
૧૩
निर्दाक्षिण्यः क्रूरकर्मा, चौरस्याष्टौ गुणाः स्मृताः ॥ १२३ અર્થ:–દયા વિનાના, કઠાર વચને ખેલનારા, ક્રૂર, લુચ્ચાઇવાળા, બ્રીડ્રો, ભયવિનાના, દાક્ષિણ્યતારહિત તથા કર કાર્યો કરનારા, એવી રીતના આડ પ્રકારના ગુણે! એટલે દુષણેા ચારનાં કહેલ છે.

Page #241

( २१५ )
८
o o
२
arer पंच चिन्हानि, भ्रमद्ग् चंचलाननः ।
૩
४
૫ f
७
वस्त्वासक्तमना व्यग्र, इतस्ततो निरीक्षणम् ॥ १२४||
અ:-ચારનાં નીચે પ્રમાણે પાંચ ચિન્હા જાવ, તે ભ્રમયુક્ત દષ્ટિવાળા, ચંચળ મુખવાળા, વસ્તુઓમાં આસક્ત મનવાળા, વ્યગ્ર તથા આમતેમ જોનારા હાય છે.
५
T
P
3
४
भयं भिक्षा वधो दंड:, श्रृंखलापदबंधनम् |
૬
૫
७
८
शूलिकारोपणं मृत्युः फलानि चौरकर्मणः ।। १२६ ।। अर्थ:-लय, शिक्षा, वधू, हौंड, सांथी थतुं यशुબંધન, શળિપર ચઢવાપણું, તથા મૃત્યુ એટલાં ચારીનાં इथे.
८
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
3
૪
ज्ञातातो विजयस्य चौर्यकरणं संसारसंप्लावनं,
૬
७
.
१०
G
चान्यस्माद्वसुभूतितस्करकथां श्रुत्वा त्यज दूरतः ।
૧ ૧ १७ te
૧૪
१५ १६. १२ ૧૩
यत्पुण्यं भज रौहिणेयक इव प्रौढं सुखं लिप्ससे,
૧૯૨૦
૨૧
२३ २२ २४
नोचेद्दर्गतियातनाफलमिदं भुंक्ष्व स्वकर्मोदयात् ॥ १२६ ॥
અથઃ–સ`સારમાં ઝુમાવનારી એવી વિજયની ચારી જ્ઞાતા

Page #242

( ૨૨૭ )
સૂત્રમાંથી જાણીને તથા અન્ય વસુભૂતિ ચારની કથા સાંભળીને તે ચારીને હું પ્રાણી ? તું દૂર ત્યજ? અને જો તને ઉત્કૃષ્ટ સુખની ઇચ્છા હાય, તે તું રોહિણેય નામના ચારની માફક પુણ્યને ભજ ? નહિતર તારા કર્મના ઉદ્દયથી તારે દુર્ગતિનું માઠું ફળ ભોગવવું પડશે.
परस्त्रीद्वार - ( अनुष्टुप्वृत्तम् )
૩
૧
*
૫
नित्यं मनोवचः कायै, यः परस्त्रीषु लंपटः ।
૧૧
૧૨ ૧૦ ૯
સપ્તે સ દિ દુ:ખ્યું , શ્વશ્રેષુ તારનાવિમ્ ॥ ૨૨૭॥ અ:-જે માણસ નિરંતર મન, વચન અને કાયાથી પરસ્ત્રીમાં લંપટ થાય છે તે માણસને નરકામાં તાડનાદિકનું દુઃખ સહન કરવું પડે છે.
૩ ૫ ૧
મ .
19
દુ
रणे फलेच वृक्षश्चेत्, सुयशः स्यात्कुकर्मणः ।
૧૪
૧૦ ૧૧ ૧૨
૧૩
૧૫
कुवाक्याच्छं लभते य, तदा परस्त्रियः सुखम् ॥ १२८॥
અ:-જો રેતીના રણમાં વૃક્ષળ થાય, કુકર્મથી ઉત્તમ યશ થાય, તથા કુવચનથી જો સુખ મળે, તાજ પરસ્ત્રી. સેવનથી સુખ મળે.
સ્
૩ ૪ ७
૬
પ્
૧
इंद्रधनुः कराऽस्पृक्च, न वशः पवनो यथा ।
૧૧ ૧૨ ૧૩
૧૦
तथा दुर्ग्राह्यमेव स्यात् परस्त्रीहृदयं सदा ॥ १२९ ॥
રે

Page #243

( રરર ) અર્થ –જેમ ઇદ્રના ધનુષ્યને હાથથી સ્પર્શ કરાતો નથી, તથા પવનને જેમ વશ કરી શકાતું નથી, તેમ પરસ્ત્રીનું મન પણ નિરંતર જાણી શકાતું નથી. लोके दुर्ग्रहता ख्याता, या सार्धसप्तवार्षिकी । परस्त्री सैव विज्ञेया, यतः प्राप्नोति चापदम् ॥१३०॥
અર્થ -દુનિયામાં જે સાડાસાત વર્ષની પનોતી પ્રખ્યાત છે, તે આ પરસ્ત્રીને જ જાણવી, કેમકે, તેથી દુઃખ થાય છે.
( રૂપગતિવૃત્તનૂ )
૧૨
૧૩
૧ ૧૨
त्यजेत्स्
दारसंगं, नोचेत्स पद्मोत्तरवद्भवेच्च । ( ૧૧
૧૨ ૧૫ ૧૩ ૧૪ मतांतरे गौतमतापसस्य, दारानुरागाभवद्रवेःकिम्।१३१
અર્થ:-સુખાથી માણસે પરસ્ત્રીને સંગ ત્યજ, નહિતર પોતર રાજાની માફક આપદા થાય છે, વળી અન્ય દીનીઓમાં પણ તમાષિની સ્ત્રીના અનુરાગથી સૂર્યની શી દશા થઈ છે? તે વિચારો?
પાપર-(અનુદૃાવૃત્ત). ૧૦ ૧ ૨ भवेयुः पाणिनः पापा,-त्कासश्वासज्वरादयः । सखायोऽपि कश्चि , नागश्रीवन्महीतले ॥१३२॥

Page #244

( ૨૨૨
અર્થ :-પાપથી પ્રાણીઓને કાસ એટલ ખાંસી, શ્વાસ તથા જ્વર આદિક વ્યાધિઓ થાય છે, તથા આ પૃથ્વીમાં તેને નાગશ્રીની માફ્ક નીચ સાખતા થાય છે.
ર
૩
૧૪.
૪
૫
+9
अमृतं कालकूटं स्था, न्मित्रं शत्रुः सुधीरधीः ।
G
૧
૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩
सज्जनो दुर्जनः पापा, द्विपरीतं फलं त्विह ॥ १३३ ॥
અ:–પાપથી અમૃત ઝેર થાય છે, મિત્ર શત્રુ થાય છે, ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા નિર્બુદ્ધિ થાય છે, તથા સજ્જન દુજૈન થાય છે, એવી રીતે પાપથી વિપરીત ફળ થાય છે.
૫ ૭
૬
૧૪
૮ ૧૦
गुणश्च दोषतां याति पापतो हृच्च शून्यताम् ।
૧ ૧
૧૨ ૧૩
૨
હ
心
૪
ज्ञानमज्ञानतामेव, भ्रमरोगादिव देहिनः ॥ १३४ ॥
シ
અર્થ:-ભ્રમરાગથી જેમ, તેમ પાપથી પ્રાણીના ગુણા દોષપણાને પામે છે, હૃદય શૂન્યપણાને પ્રાપ્ત થાય છે, તથા જ્ઞાન અાનપણાને પામે છે.
૪
૩
૫
૬
19
दुष्टा रामा सुता दुष्टा, दुष्टाः परिजना जनाः ।
૧૦
૬૧
1 ૧૨
૨
भ्रातरो दुःखदातारः, पापाद्भवंति सर्वदा ॥ १३५ ॥
અર્થ :-પાપથી નિરતર સ્ત્રીઓ, પુત્રા, તથા ચાકરો પણ દુષ્ટ થાય છે, અને ભાઇએ સદા દુ:ખ દેનારાએ થાય છે,

Page #245

( ૨૨૩ )
( સ્ત્રાવૃત્તમ્ )
૧
R
श्रीब्रह्मदत्तो नरचक्रवर्ती,
૩
૫
७
૬
मृत्वा गतः सोऽपि हि सप्तमीं च ।
૧૦
૧ ૧
निर्गत्य तस्माद्भवपंकमग्न,
૧૨ ૧૩ ૧ ૫ ? *
૧૪
स्तत्राऽपि हेतुः किल पातकस्य ।। १३६ । અર્થ:-તે શ્રી બ્રહ્મદત્ત ચકી મૃત્યુ પામીને સાતમી નરકે ગયા, તથા ત્યાંથી નીકળીને તે જે સ ંસારરૂપી કાદવમાં મગ્ન યે, તેમાં પણ પાપનુંજ કારણ મુખ્ય જાણવું.
सम्यक्त्वद्वार - ( अनुष्टुप्रवृत्तम् )
૫
ર્ ૧ ૩ ૪
उपशामकमेकं च परं क्षायोपशमिकम् ।
૬
७
今 ૧૦
૧૩
तृतीयं क्षायिकं तुर्य, सास्वादनं च वेदकम् ॥ १३७ ॥
અર્થ :-એક ઉપશામિક, બીજી ક્ષાયેાપશામિક, ત્રીજી ક્ષાયિક, ચાથુ સાસ્વાદન તથા પાંચમુ વૈદક સમ્યક્ત્વ જાણુવું.
૧
૩
૨
૪
जैनधर्मे च दक्षत्वं, संस्थैर्योन्नतिभक्तयः ।
૬ ૭
.
૧૦ પ્
तीर्थसेवेति पंचाऽपि, सम्यक्त्व भूषणानि च ॥ १३८ ॥ અ:-જૈન ધર્મમાં દક્ષતા, સ્થિરતા, ઉન્નતિ, ભક્તિ, તથા તીકે સેવા એ પાંચ સમકીતનાં ભૂષણા છે.

Page #246

( ૨૨૪ )
शंकाकांक्षाविचिकित्सा, जैनादन्यस्य संस्तुतिः ।
.
૯ ૧૦ ૧૨
૧ ૧ ૭
तत्संस्तवोऽपि पंचैव, सम्यक्त्वदूषणानि च ॥ १३९ ॥
અર્થ:-શકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, જૈન સિવાય અન્યની સ્તુતિ, અને અન્ય મતની પ્રશંસા એ પાંચે સમકીતનાં દૂષણો છે.
૩
*
मूलं धर्मस्य सम्यत्तत्वं, स्वर्गसौख्यफलप्रदम् ।
૬
C
9
G
अनुक्रमेण मोक्षस्य, सुखदं भणितं ध्रुवम् ॥ १४० ॥
અર્થ :-ધર્મના મૂળરૂપ એવું સમીત સ્વર્ગના સુખરૂપી ફળને દેનારૂં છે, તથા અનુક્રમે ખરેખર મેાક્ષનું સુખ આપનારૂં કહ્યું છે.
( ઉપેન્દ્રવજ્રાવૃત્તમ્ )
૪
ર
પ્
प्रबोधरत्नं हृदि यस्य नित्यं,
૩
૬
૯ ૧૦
वसेद्वरं तस्य यशोऽपि मह्याम् ।
૧૧ ૧૮
૧૯
૧
૧૭
लभेत पूजामिह मुक्तिमग्रे,
૧૪
૧૫
૬૩
૧૨
स भूपतिः श्रेणिकवत्पृथिव्याम् ॥ १४१ ॥ અર્થ:–જેના હૃદયમાં નિરંતર ઉત્તમ એવું જ્ઞાનરૂપી રત્ન વસી રહ્યું છે, તે માણસાના અહિં પૃથ્વીમાં યશ થાય છે,

Page #247

પ
( રરર ) તથા તે પૂજાને મેળવે છે, અને છેવટે તે શ્રેણિક રાજાની માફક મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
પુart-(ાનgવૃત્તમ્) कांतरूपं यशोलाभ, विद्वत्त्वं भामिनीसुखम् । पूर्ण धनं सुतं पुण्यात्, प्राप्नुयात् पूर्वसंचितात्॥१४२
અર્થ:-પૂર્વે સંચય કરેલા પુણ્યથી પ્રાણું મને હર રૂપને, યશના લાભને, વિદ્વત્તાને, સ્ત્રીના સુખને, સંપૂર્ણ ધનને અને પુત્રને મેળવે છે. संभाव्यते ह्यसंभाव्यं, निजपुण्यप्रभावतः । दमयन्त्यास्तिलके य,त्तेजोऽभूत् पूर्वपुण्यतः ॥१४॥
અર્થ:-પિતાના પુણ્યના પ્રભાવથી અસંભવિત વસ્તુને પણ સંભવ થાય છે, કેમકે, પૂર્વના પુણ્યથી દમયંતીના તિલકમાં તેજ થયું હતું.
राजमान धनाढ्यत्वं, सद्गुणाढ्यप्रियासुखम् । पूर्ण यशो विवेकित्वं, पुण्यद्रुमफलानि च ॥१४४॥
અર્થ -રાજા તરફનું માન, ધનાઢયપણું, સગુણ સ્ત્રીનું સુખ, સંપૂર્ણ યશ, તથા વિવેકપણું એટલાં પુણ્યરૂપી વૃક્ષનાં

Page #248

( २२६ ) तीर्थकरत्वं चक्रित्वं, वासुदेवत्वमेव च।
लभते च नरो भूम्यां, देवत्वं पूर्वपुण्यतः ॥१४॥
અર્થ:-પૂર્વના પુણ્યથી માણસ આ પૃથ્વીમાં તીર્થકરપણું, ચક્રવતીપણું, વાસુદેવપણું, તથા દેવપણું મેળવે છે.
(इन्द्रवज्रावृत्तम् ) ४ ५ - २ १
३ १०
श्रीरामचंद्रस्य महाजयोभूत , पुण्यात्पुरा रावणसंगरेच
पुण्याढ्यराजा परमें प्रताप, लेभे बलं तत्र वृषस्य हेतुः॥
અર્થ –પૂર્વે કરેલા પુણ્યથી રાવણના સંગ્રામમાં શ્રી રામચંદ્રજીને મહાત્ જય થયું છે, તથા પુણ્યાતય રાજાએ જે ઉત્કૃષ્ટ પ્રતાપ તથા બળ મેળવ્યું છે, તેમાં પુણ્યને જ હેતુ છે.
दानद्वार-( अनुष्टुप्वृत्तम् ) ૧૫ ૯ ૧૦ ૮ ૧૪ ૧૨ ૧૩ ૧૨ स्याजन्म सफलं तस्य, सफलं चाऽपि जीवितम् । यस्य वक्त्रे वसेन्नित्यं, दानमित्यक्षरद्वयम् ॥१४७॥
અર્થ -જેના મુખમાં “દાન” એવા બે અક્ષરો હમેશાં વસી રહ્યા છે, તેને જન્મ તથા તેનું જીવતર સફળ છે. कलत्रपुत्रसौख्यानि, स्वर्गस्य सुखसंपदः । पंचप्रकारभोगाश्च, प्राप्यते दानतो नरैः ॥ १४८ ॥

Page #249

( २२७ )
અર્થ :--દાનથી માણસોને સ્ત્રીપુત્રનાં સુખા, સ્વર્ગનાં સુખાની
સંપદા, તથા પાંચ પ્રકારના ભાગા પ્રાપ્ત થાય છે..
४
૨
७
५६३
वादशक्तिर्मत्रशक्ति, स्तंत्रशक्तिस्तथैव च ।
૧
૧૧
૧૨ ૧૦
3
भवेत्पुंसां परं मह्यां, दानशक्तिस्तुदुर्लभा ॥ १४९ ॥ અં:-પુરૂષોને વાદશક્તિ, મંત્રશક્તિ, તેમ તંત્રશક્તિ પણ પ્રાપ્ત થાય છે, તથાપિ આ પૃથ્વીમાં દાનશક્તિ દુર્લભ છે.
૨.
)
J
૬ ५
दानादिहमहाकीर्तिः, स्वर्गसौख्यं परत्र च ।
6
१० ૧૧ 3
क्रमान्मुक्तिर्भवेल्लोके, श्री श्रेयांसकुमारवत् ॥ १५० ॥
૧૨
७
અ:-દાનથી આ લાકમાં માટી કીતિ મળે છે, પરલેાકમાં સ્વર્ગનું સુખ મળે છે, તથા અનુક્રમે શ્રી શ્રેયાંસ કુમારની માફ્ક મેાક્ષ મળે છે.
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
८
भूपाला अपि दुर्गपालसचिवश्रीसार्थवाहादयो,
૧૧
૧૩
व्याला व्याघ्रगजादयः स्थलचरा भारंडपक्ष्यादयः ।
૧૫
૧૦
૧૮ १७
૧૬
भूतप्रेतपिशाचयक्षनिवहा आयांति वश्ये निजे,
3
૧૪
२
પ
येषां दानमनर्गलं करकजे तिष्ठेदवश्यं यदि ॥ १५१ ॥

Page #250

( ૨૨૮ ) અર્થ:-જેઓના હસ્તકમળમાં અત્યંત દાન રહેલું છે, તેઓને રાજાઓ, કીલ્લાના રક્ષકો, પ્રધાને, સાર્થવાહ આદિ લોકે, સર્પ, વાઘ તથા હસ્તિ વિગેરે થલચરો, ભારંડ આદિ પક્ષિઓ, ભૂત, પ્રેત, પિશાચ, તથા યક્ષે ના સમૂહો પણ પિતાને વશ થાય છે.
શ દાર-(મનુયુવૃતમ્) हस्तसिद्धिर्वचः सिद्धिः, संपत्तस्य पदे पदे । ૧ ૪ ૫
૩ श्रीसुदर्शनवद्यस्य, शीलमस्ति समुज्ज्वलम् ॥१५२।।
અર્થ:-જેની પાસે શ્રી સુદર્શન શેઠની માફક ઉજજવલ શીળ રહેલું છે, તેને હસ્તસિદ્ધિ, વચનસિદ્ધિ તથા પગલે પગલે સંપદા મળે છે. कदाग्रहग्रहग्रस्ता-नारदाः क्लेशकारिणः । ૫ ૨ ૭ ૮
૯ लेभिरे तेऽपवर्ग च, तत्र शीलस्य कारणम् ॥१५३।।
અર્થ-કદાગ્રહરૂપી ગ્રહથી ગ્રસ્ત થએલા કલેશ કરાવ. નારા નારદે પણ જે મેક્ષ પામ્યા, તેમાં પણ શીળનું જ કારણ છે.
अग्निर्जलं द्विषन्मित्रं, तालपुटं सुधानिभम् । सिंधुः स्थलं गिरिभूमि, हेतुः शीलस्य तत्र च ॥१५४
૮
૧૦
૧ ૧
૧૪

Page #251

૧
૩
( રરર ) અર્થ:-અગ્નિ જે જળરૂપ થાય છે, શત્રુ મિત્રરૂપ થાય છે, ઝેર અમૃત તુલ્ય થાય છે, સમુદ્ર સ્થળરૂપ થાય છે, તથા પર્વત જે ભૂમિરૂપ થાય છે, તેમાં પણ શીળનેજ હેતુ છે. यन्मंत्रः सिद्धतां याति, तंत्रं फलति निश्चितम् । यंत्रं कार्यकर स्याच, तत्र शीलविज़ंभितम् ॥१५॥
અર્થ:-મંત્ર જે સિદ્ધ થાય છે, તંત્ર નિશ્ચય કરીને ફળે છે, તથા યંત્ર જે કાર્ય કરનારો થાય છે, તેમાં પણ શીળનું જ મહાસ્ય જાણવું.
(૩vજ્ઞાતિવૃત્તY ) प्रभावती चंदनबालिका च,
राजीमती द्रूपदराजपुत्री। इत्यादिकानामुपसर्गहन्त,
शोलं समाख्यायि जिनः सभासु ॥१५६॥ અર્થ -પ્રભાવતી, ચંદનબાળા, રાજીમતી તથા દ્વિપદી ઇત્યાદિકના ઉપસર્ગોને હરનારું જિનેશ્વરેએ સભાઓમાં શીળજ કહ્યું છે.

Page #252

- तप द्वार-( अनुष्टुप्वृत्तम् ) . स्वलालयैव कुष्ठोप,-शमनं दर्शितं यतः ।
५ लब्धा सा तपसा लब्धिः, सनत्कुमारचक्रिणा ॥१५७
અર્થ –જે પિતાની લાળથી જ કોઢને ઉપશમ દેખ્યાડા છે, તે લબ્ધિ સનસ્કુમાર ચક્રિએ તપથી મેળવી છે.
वस्त्रं जलेन पूतं स्या,-त्पुनस्तन्मलिनं भवेत् ।
૧૦ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૩ ૧૫ ૧૬ ૧૪ तपसा च कृतः शुद्धो, देहो न स्यान्मलीमसः ।। १५८
અર્થ-વસ્ત્ર જળથી પવિત્ર થાય છે, પણ તે પાછું મશીન થાય છે, પણ તપથી શુદ્ધ કરેલું શરીર મલીન થતું નથી.
दानेन न च या सिडि,-मंत्रतंत्रादिभिन च । १३ १२
१० ११ सिद्धयति तपसा सिद्धिः, श्रीबाहुबलिवत्किल ॥१५९
અર્થ –જે સિદ્ધિ દાનથી કે મંત્રતંત્રાદિકથી પણ નથી થતી, તે સિદ્ધિ શ્રી બાહુબળિની માફક ખરેખર તપસ્યાથી सिद्ध थाय छे. तपसा क्षीयते कर्म, केवली कर्मणः क्षयात् । वृणुयात्तं च मुक्तिस्त्री, तत्र सौख्यं निरंतरम् ॥१६०॥
१२

Page #253

અર્થ –તપથી કર્મ ક્ષય થાય છે, કર્મના ક્ષયથી પ્રાણ કેવળજ્ઞાની થાય છે, તથા તેને મોક્ષરૂપી સ્ત્રી વરે છે, અને ત્યાં તેને નિરંતર સુખ મળે છે.
(૩vજ્ઞાતિવૃત્તy ) तंतप्यते यश्च तपोऽभिराम, मटाट्यते नैव भवार्णवं च
૧ ૧૩, ૬ ૧૨ ૧૬ ૧૭ ૧૯ ૧૫ ૧૮ लंलभ्यते मुक्तिकरं स सद्यो, द्रढप्रहारीव सुखी च लोके।
અર્થ:-જે માણસ મનોહર તપ તપે છે, તેને આ ભવરૂપી સમુદ્રમાં ભમવું પડતું નથી, અને તે તુર્ત મેક્ષ નગરને મેળવે છે, તેમજ દઢપ્રહારીની માફક જગમાં તે સુખી થાય છે.
માથart-( ૬gવૃત્ત) भव्यैश्च भावना भाव्या, भरतेश्वरवद्यथा ।
૭ ૯ ૧૨ ૧૦ फलंति दानशीलाद्या, वृष्टया यथेह पादपाः ॥१६२॥
અર્થ - ભવ્યાત્માઓએ ભરત રાજાની માફક ભાવના ભાવવી, કેમકે, વૃષ્ટિથી અહીંયા જેમ વૃક્ષે તેમ દાન શીળ આદિ ફળવાળાં થાય છે.
पंचभिः पंचभिर्याश्च, भावना पंचविशतिः।
૭ ૧૨ ૧૧ ૯ ૧૦ ताभिर्महाव्रतान्येव, साधयंत्यमृतं पदम् ॥ १६३ ॥

Page #254

( રરૂર ) અર્થ:-પાંચને પાંચે ગુણવાથી ભાવનાઓ પચીસ પ્રકારની છે, અને તે ભાવનાઓથી મુનિઓ મહાવતેને અને મક્ષસ્થાનને સાધે છે. दाने शीले तपस्येव, भावना मिलिता यदि । तदा मोक्षसुखाकांक्षा, चिंतनीया जनैरिह ॥१६४॥
અર્થ:-દાન, શીળ અને તપમાં જે ભાવના મળેલી હાય, તેજ અત્રે લેકોએ મોક્ષસુખની ઈચ્છા ચિંતવવી. सर्वतो देशतश्चैव, विरतिः सफला तदा । यदा भावयुता लोके, स्वर्गमोक्षसुखप्रदा ॥१५॥
અદ-જે ભાવે કરીને યુક્ત હોય તેજ સર્વથી અને દેશથી વિરતિ આ લોકમાં સફળ થાય છે, તથા સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખને દેનારી થાય છે.
૧૧
षट्खंडराज्ये भरतो निमग्न,-स्तांबूलवक्त्रः सविभूषणश्च
૬ ૧૪ ૧૩ * ૧૧ आदर्शहये जटिते सुरत्न, निं स लेभे वरभावतोऽत्र ॥
અર્થ -છ ખંડના રાજ્યમાં આસક્ત થએલા, મુખમાં તાંબલવાળા, તથા આભૂષણવાળા, એવા ભરત મહારાજે ઉત્તમ

Page #255

( ૨૬ )
રત્નાથી જડેલા એવા આરિસા ભુવનમાં પણ અત્રે ઉત્તમ ભાવથી કેવળ જ્ઞાન મેળવ્યું છે પુનાદાર-(અનુષ્ટુઘુત્તમ)
ર
૩
૪
૫
धनाढ्यत्वं च सौभाग्यं, विद्वत्वं सुपरिच्छदः ।
૯
एकछत्रनृपत्वं च देवपूजाफलं मतम् ॥ १६७ ॥ અર્થ :-ધનાઢયપણું, સાભાગ્ય, વિદ્વત્તા, ઉત્તમ પિરવાર, તથા એકછત્રીરાજ્યપણું તે સમગ્ર દેવપૂજાનું ફળ માનેલું છે.
૧ ર્
ર
૪
दारिद्यमथ दौर्भाग्यं, मूर्खत्वं दुःपरिच्छदः ।
૬
.
. ૧૧ ૯ ૧૨
૧૦
दुर्मित्रं दुर्नृपो दुर्धी, ते स्युर्देवपूजनात् ॥ १६८ ॥ અર્થ:–દરિદ્રતા, દુર્ભાગ્યપણું, દુષ્ટ પરિવાર, દુષ્ટ મિત્ર, દુષ્ટ રાજા, તથા દુષ્ટ બુદ્ધિ એટલાં વાનાં દેવપૂજાથી થતાં નથી.
૩
૧ ર
૫ ૬ ७
यो हि देवार्चनं कुर्यात्, सैव हस्तः प्रशंसकः ।
૧૦ ૧૧
૧ ૨ ૧૩ ૧૪
૧૫
૧૬
तद्विना व सर्वस्याsपि, करो नीरर्थको मतः ॥ १६९ ॥
અર્થ-જે હાથ દેવપૂજા કરે, તેજ હાથ પ્રશંસનીય છે, અને તે દેવપૂજા વિના સર્વેના હસ્ત નિરર્થક માનેલે છે.
૧
૨ ૪
૫ ३
૬
ये देवा ये पुमासच, शुद्धसम्यक्त्वधारिणः ।
૯
. 9
૧૦
૧૨ ૧૩ ૧૧
બાજીપુયૈવજૂનાં તે, તિર્યંચો નારા ન ૨ / ૨૭૦ ||

Page #256

અર્થ-જે દેવો તથા પરૂ શુદ્ધ સમકતને ધરનારા છે, તેઓજ દેવપૂજાને મેળવી શકે છે, પણ તિર્યંચ કે નારકીઓ મેળવી શકતા નથી.
(પન્નાતિવૃત્ત૫ ) देवार्चनं भव्यजनैविधेयं, निरंतरं निर्मलभावयुक्तैः । सौभाग्यमत्र त्रिदिवं परत्र, सुर्याभवन्मुक्तिकरं क्रमेण ॥
અથ:-નિર્મળ ભાવવાળા એવા ભવ્ય લોકોએ નિરંતર દેવપૂજન કરવું, કેમકે, જેથી અહીંયા સોભાગ્ય તથા પરલોકમાં દેવગતિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ અનુક્રમે સૂર્યાભદેવની માફક મેક્ષ આપનારું થાય છે.
ગુજar-(અનુષ્યવૃત્તમ) अयोमयोऽपि यो मयः, सुवर्णमुकुटोपमः ।
૮ ૧ ૬ ૧૧ ૧૨ ૯ कृतो यद्गुरुणा नालं, तस्योपकारपूर्तये ॥ १७२ ॥
અર્થ:-લેખંડ સમાન માણસને પણ જેમણે સુવર્ણના મુકુટ સમાન બનાવે છે, એવા ગુરૂના ઉપકારનો બદલે વાળી શકાતા નથી. गुरुः प्रवहणं सम्यक् , संसारार्णवतारणे । यथा केशीकुमारोऽभूत् , प्रदेशीनृपतारकः ॥१७३॥

Page #257

* ૧૦ ૧૧
( ૩ ) અર્થ -સંસારરૂપી સમુદ્રને તારવામાં ગુરૂ ઉત્તમ વાહણ સમાન છે, જેમ કેશીકુમાર મુનિ પ્રદેશી રાજાને તારનારા થયા. हर्पज्योतिर्निशाज्योति, रहयो तिस्ततोऽधिकम् ।
તિ ના, તૈajનમ તઃ I ?૭૪ . અર્થ:-દીપક, ચન્દ્ર, તથા સૂર્યથી પણ ગુરૂરૂપી દો અધિક છે, કેમકે, જેમણે મને તેજના સમૂહમય બનાવે છે. हावलंबनं स्तंभो, दंडो वृद्धावलंबनम् । देहावलंबनं भोज्यं, भव्यावलंबनं गुरुः ॥ १७५ ।।
અર્થ-જેમ ઘરનું અવલંબન સ્તંભ છે, વૃદ્ધનું અવલંબન લાકડી છે, તથા શરીરનું અવલંબન જેમ ભેજન છે, તેમ ના અવલંબનભૂત ગુરૂ છે.
( મુજરછ ) गुरुयैश्च लब्धा वरो वीरनाथः,
सदानंदमुख्यैर्दशश्रावकैश्च । प्रसादात्ततः स्वर्गसौख्यं भजति.
भवं मानवं प्राप्य मुक्तीश्वरास्ते ॥१७॥ અથ –આનંદ આદિક જે દશ શ્રાવકોએ શ્રી વીર ભગવાન
૧૧ ૧
૨
૧૩
૧૬
૧૫
૧૭
૧૮ ૯

Page #258

( રૂદ્ર ) રૂપી ઉત્તમ ગુરૂને મેળવ્યા હતા, તે ગુરૂની કૃપાથી તેઓ સ્વર્ગના સુખને ભજે છે, તથા છેવટે મનુષ્યભવ પામીને તેઓ મુક્તિના સ્વામી થાશે.
કામ HIT-(સTદુવૃત્ત) - ૩ ૧ ૫
કે
ના उद्यमेन विना विद्वन् ?, न सिद्धयन्ति मनोरथा । तीर्थंकरपदं लेभे, रेवत्युद्यमहेतुतः ॥ १७७ ।।
અર્થ:-હે વિદ્વાન ? ઉદ્યમ વિના મનોરથો સિદ્ધ થતા નથી; કેમકે, ઉદ્યમના હેતુથી રેવતીએ તીર્થકરપદ મેળવ્યું છે. भविष्यतीति यद्भाव्यं, वदंत्यालस्य देहिनः । ज्ञानिनश्चेति जल्पंति, लभेरन धर्मतो जयम् ॥१७८॥
અર્થ -જે થવાનું હશે તે થાશે, એમ આળસુ માણસે બેલે છે, અને જ્ઞાનીએ તો એમ કહે છે કે ધર્મથી જય મળે. तन्द्रां विहाय कर्तव्यः, प्राणिभिः सर्वथोद्यमः। दानशीलतपोभावाः, सार्थाः स्युजिनशासने ॥१७९॥
અર્થ –આળસને ત્યજીને પ્રાણીઓએ સર્વથા પ્રકારે ઉદ્યમજ કરે; કેમકે, જેથી જિનશાસનમાં દાન, શીળ, તપ અને ભાવ સાર્થક થાય.

Page #259

( २३७ )
(इन्द्रवज्रावृत्तम् )
૨ ૫ ૧
मौनं कृतं मल्लीजिनेन चात्र,
तप्तं तपश्चादिजिनेन तीव्रम्।
૧૦
नानोपसार १४ १२ १५ लाहतास्तु वीरैः,
कोऽप्युद्यमं वारयितुं समर्थः ॥ १८० ।। અર્થ:–અહીયાં મલ્લીનાથ પ્રભુએ મૌન ધારણ કર્યું હતું, આદિનાથ પ્રભુએ આકરો તપ કર્યો હતે, તથા વીર પ્રભુએ નાના પ્રકારના ઉપસર્ગો સહન કર્યા હતા; માટે ઉદ્યમને નિવારવાને કેણું સમર્થ છે.
॥ इति श्रीहिंगुलप्रकरग्रंथ मूलान्वयभाषांतरसहित
समाप्त॥
SARNED प

Page #260

सञ्चारित्रचूडामणिशुद्धक्रियायोगिगच्छाऽधिपति श्रीमत्सुखसागरगुरुचरणकमलेभ्योनमः ॥
श्रीजयशेखरमूरिणोद्धृतः
॥ धर्मसर्वस्वाधिकारः ।।
(भूगान्वय तथा सामान्त२ युस्त.)
૯ ૧૦
૧૧
(अनुष्टुप्वृत्तम् ) श्रूयतां धर्मसर्वस्वं, श्रुत्वा चैवावधार्यताम् । आत्मनः प्रतिकूलानि, परेषां न समाचरेत् ॥१॥
અર્થ –ધર્મનું રહસ્ય સાંભળે, તથા તે સાંભળીને ધારણ ४श, पाताने ( मुह मापाने ) २ मामता प्रति डाय, તે અન્ય પ્રત્યે ( બીજાઓ પ્રત્યે ) આચરવી નહી.
(वंशस्थवृत्तम् ) यथा चतुर्भिः कनक परीक्ष्यते, निघर्षणच्छेदनतापताडनैः तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेनतपोदयागुणैः॥

Page #261

૧૨ ૧૧
૧૩
( રરૂ૨ ) અર્થ-જેમ, કષ, છેદ, તાપ અને તાડન, એ ચાર પ્રકારથી સેનાની પરીક્ષા કરાય છે, તેમજ પંડિત માણસ જ્ઞાન, શીળ, તપ અને દયારૂપ ગુણોએ કરીને ધર્મની પરીક્ષા કરે છે.
(અનુષ્ટ્રવૃત્તમ) कथमुत्पद्यते धर्मः, कथं धर्मो विवर्धते । * ૯ ૭ ૧૦. कथं च स्थाप्यते धर्मः, कथं धर्मों विनश्यति ॥३॥
અર્થ –ધર્મ કયે પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે તથા તે કેવી રીતે વૃદ્ધિ પામે છે? અને તે શી રીતે સ્થિર કરી શકાય છે? તેમજ શી રીતે તે { ધર્મનો) નાશ થાય છે? (તેને વિચાર કરે. ) सत्येनोत्पद्यते धर्मों, दया-दानेन वर्धते । क्षमया स्थाप्यते धर्मः, क्रोधलोभाद्विनश्यति ॥४॥
અર્થ:-સત્યથી ધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે; દયા અને દાનથી તેની વૃદ્ધિ થાય છે, ક્ષમાથી તે ( ધર્મ) સ્થિર થાય છે, તથા ક્રોધ અને લેભથી તેને (ધર્મનો નાશ થાય છે.
અહિંસા પ્રકરણું. ૭ ૮ ૧૫ ૬ ૧૬ ૧૦ ૧૧ ૯ ૧ सर्वे वेदा न तत्कुर्युः, सर्वे यज्ञाश्च भारत?। सर्वे तीर्थाभिषेकाच, यत्कुर्यात्माणिनां दया ॥५॥
૧
.

Page #262

૧ ૦
( ર૪૦ ) અર્થ-હે ભારત ! પ્રાણુઓ પરની દયા જે કંઈ (અમૂલ્ય લાભ) કરે છે, તે (લાભ) સઘળા વેદે, સર્વે યો, તથા સર્વે તીર્થોમાં કરેલાં સ્નાને પણ કરી શક્તાં નથી.
अहिंसा सत्यमस्तेय, त्यागो मैथुनवर्जनम् । एतेषु पंचसूक्तेषु, सर्व धर्माः प्रतिष्ठिताः ॥ ६॥
અર્થ:-અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય (ચેરી નહી કરવી), ત્યાગ (દાન), અને મૈથુનનું વર્જન, એ કહેલી પાંચ બાબતેમાં સર્વ ધર્મોનું પ્રતિપાદન થાય છે.
अहिंसालक्षणो धर्मों, अधर्मः प्राणिनां वधः। तस्माडर्मार्थिना वत्स?, कर्तव्या प्राणिनां दया ॥७॥
અર્થ-દયા છે લક્ષણ જેનું એવો ધર્મ છે; તથા પ્રાણીએની જે હિંસા તે અધર્મ છે, માટે હે વત્સ? ધર્મર્થિ માણસે પ્રાણીઓની દયા કરવી.
૯
૧૦
કે જો
ને.
-
- ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૦ ૧૧ ' सर्वसत्त्वेषु हिंसैव, यदा यज्ञो युधिष्ठिर ? ॥८॥
અર્થ-જ્ઞમાં ખરેખર પ્રાણીને વધ છે, યજ્ઞ હિંસા વિનાને નથી, માટે હે યુધિષ્ઠિર? જ્યારે યજ્ઞ કરીએ ત્યારે સર્વ પ્રાણીઓની હિંસાજ થાય છે.

Page #263

う
( ૨૧ )
ર
૩
*
इंद्रियाणि पशून कृत्वा, वेदीं कृत्वा तपोमयीम् ।
૧.
૧૧
૧૨
अहिंसामाहुतिं कृत्वा, आत्मयज्ञं यजाम्यहम् ॥९॥ અથ:-વિષ્ણુદેવ કહે છે કે, હું યુદ્ધિષ્ઠિર ? ઇંદ્રિયારૂપી પશુ કરીને, તથા તપરૂપ વેદી બનાવીને, અને દયારૂપી આહુતિ કરીને હું આત્મરૂપી યજ્ઞ કરૂં છું,
૬
૩
Y
૬
यूपं छत्वा पशून् हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् ।
७ १०
૧૧ ૧૨
૧૩
પહેલું નમ્યતે સ્થળ, નહે ન તે ॥ ૨૦ ॥
અ:-પશુને ખાંધવાના યજ્ઞસ્તંભ છેદીને, તથા પશુને હણીને, અને લેાહીના કર્દમ ખનાવીને આ પ્રમાણે જ્યારે સ્વર્ગે જવાતું હોય, તેા હું યુદ્ધિષ્ઠિર ? પછી નરકે કણુ જશે ?
મહાભારતમાં શાંતિપર્વના પ્રથમ અધ્યાયમાં કહ્યું છે કે,
૩
*
मातृवत्परदारेषु, परद्रव्याणि लोष्ठवत् ।
દુ ૧
દ G
૧૦
आत्मवत्सर्वभूतेषु यः पश्यति स पश्यति ॥ ११ ॥ અર્થ:-જે માણસ પારકી સ્ત્રીઓને વિષે માતાની પેઠે જુએ છે, તથા પારકા દ્રવ્યને ટેક્ની માફક જુએ છે, તેમજ સર્વે પ્રાણીઓને વિષે જે પેાતાના આત્મા સમાન જુએ છે, તે જ તત્વથી જોનારા છે.

Page #264

( ૨૪૨ )
ર્
૩
ኝ
अहिंसा सर्वजीवानां, सर्वज्ञैः परिभाषिता ।
Y
G ૧૦ ૧૨
૧૩
इदं हि मूलं धर्मस्य, शेषस्तस्याति विस्तरः ॥ १२॥ અર્થ-સર્વ જીવ પ્રત્યે દયા રાખવી એમ સર્વજ્ઞાએ કહેલું છે, કેમકે, તે અહિંસા ધર્મનું મૂળ છે, અને બાકીના સત્યાદિક તે તેના વિસ્તાર છે.
ગદેવા પ્રથમ પ્રોત્સા, સામર્થનમિયા તેના મા
૬
રા
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन, कर्तव्या सा विचक्षणैः ॥ १३ ॥ અર્થ :-અહિંસા સ થી પહેલી કહેલી છે, કેમકે, તે સમસ્ત જગતને પ્રિય છે, માટે વિચક્ષણ પુરૂષાએ સર્વ પ્રયત્ને કરીને તે ( યાજ ) કરવી,
૧ ર
४
૩
૬
9
यथा मम प्रिया प्राणा, स्तथा तस्यापि देहिनः ।
૯. ૧૦
૧૨
૧૪
૧૩
૬ ૧
इति मत्वा प्रयत्नेन, त्याज्यः प्राणिवधो वुधैः ॥ १४॥ અર્થ:-જેમ મ્હારા પ્રાણ હુને વ્હાલા છે, તેમ તે પ્રાણીને પશુ ત્યેનાં પ્રાણ વ્હાલા છે; એમ માનીને પ્રયત્ન પૂર્વક પ'ડીતાએ હિંસાના ત્યાગ કરવા.
પ્
3
मरिष्यामीति यद्दुःखं, पुरुषस्यैह जायते ।
૧૩
૧૦ ૧૧.
૧૨
शक्यस्तेनानुमानेन, परोऽपि परिरक्षितुम् ||१५||

Page #265

( ૨૪૩ )
kr
અ:-આ દુનીઆમાં “હું મરી જઇશ ” એવા વિચારથી માણુસને જે દુ:ખ થાય છે, તે (દુ:ખના) અનુમાન ઉપરથી પરજીવનું પણ રક્ષણ કરવું યાગ્ય છે.
૧
उद्यतं शस्त्रमालोक्य, विषादुर्भयविह्वलाः ।
મ
G
૧૦ ૧૧
-
जोवाः कंपति संत्रस्ता, नास्ति मृत्युसमं भयम् ॥१६॥ અર્થ :-ઉગામેલા શસ્રને જોઇને, ખેદ અને ભયથી વિદ્યુલ થએલા જીવા ત્રાસ પામતા છતા કંપે છે, કેમકે, મૃત્યુ સમાન બીજો કેાઈ ભય નથી,
3
r
कंटकेनापि विद्धस्य, महती वेदना भवेत् ।
.
चक्र कुंतासिशक्त्याद्यै- छिद्यमानस्य किं पुनः ॥ १७ ॥ અ:-કાંટાથી વિંધાએલા પ્રાણીને પણ જ્યારે ડૅાટી વેદના થાય છે, ત્યારે ચક્ર, ભાલે, તલવાર, તથા બરછી વિગેરે શસ્ત્રોથી છેદાતા પ્રાણીની વેદનાની તા વાતજ શી કરવી?
૨
૧
૩
दीयते मार्यमाणस्य, कोटिर्जीवितमेव वा ।
૧૨
19
G
૧ ૧
धनकोटिं न ग्रह्णीयात्सर्वो जीवितमिच्छति ॥१८॥ અ:-મરતા એવા પ્રાણીને ફ્રોડ ધન અથવા જો જીવિત આપીએ, તે તે ક્રોડ ધનને ગ્રહણ નહિ કરે, પણ જીવિતને ગ્રહણ કરશે, કેમકે સર્વ પ્રાણી જીવિતને ઇચ્છે છે.

Page #266

૨૦
૯
૮ ૧૪ ૧૫ ૧૩
૧૨
( રકજ ) यद्दद्यात्कांचनं मे, कृल्लां चापि वसुंधराम् । सागरं रत्नपूर्ण वा, नैव तुल्यमहिंसया ॥ १९॥
અર્થ-સોપનો મેરૂ પર્વત આપે, અને સમસ્ત પૃથ્વીને આપે અથવા ૨ થી ભરેલે સમુદ્ર આપે, પણ તે અહિં. સાની ( અભયદાનની) તુલ્ય આવતું નથી જ. यो यत्र जायते जंतुः, स तत्र रमते चिरम् । તતા સહુ મૂર્તિપુ, શ શુતિ સાધવ ર૦
અર્થ-જે પ્રાણી જ્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે ત્યાં લાંબા કાળ સુધી આનંદ મેળવે છે, તેથી ઉત્તમ માણસો સર્વ પ્રાણુઓ ઉપર દયા કરે છે.
अमेध्यमध्ये कीटस्य, सुरेंद्रस्य सुरालये। समाना जीविताकांक्षा, तुल्यं मृत्युभयं द्वयोः ॥२१
અર્થ -વિઝામાં રહેલા કીડાને, તથા દેવલોકમાં રહેલા ઈને જીવિતની ઈચ્છા સરખી જ છે, અને વળી તેઓ બન્નેને મૃત્યુને ભય પણ તુલ્ય જ છે. अहिंसा सर्वजीवाना, माजन्मापि हि रोचते । नित्यमात्मनो विषये, तस्माध्ध्येया परेष्वपि ॥२२॥
૧ ૦
૧ ૩
૧૧
૧૨

Page #267

( ૨ )
અર્થ: સર્વ જીવેને અહિંસા (છક્તિ) જન્મથી માંડીનેજ ફ્રેંચે છે, માટે હમેશાં પેાતાને વિષે જેમ, તેમ પુને વિષે પણ પ્રાણીએ દયા રાખવી.
૧
ૐ
ત્ર
जीवानां रक्षणं श्रेष्ठ, जीवा जीवितकांक्षिणः ।
૬
तस्मात्समस्तदा नेष्व, भयदानं प्रशस्यते ॥ २३ ॥
અર્થ:-જીવનું રક્ષણ કરવું તે ઉત્તમ કાર્ય છે, કેમકે, જીવા જીવિતની ઇચ્છા રાખે છે, માટે સઘળાં દાનેમાં અભયદાન પ્રશંસા કરવા લાયક છે.
૧
૩
अहिंसा प्रथमं पुष्पं, पुष्पमिंद्रियनिग्रहः ।
*
૧૦
સર્વભૂતાપુછ્યું, ક્ષમાપુળ વિશેષતઃ ॥ ૨૪ ||
ૐ ?
૨ ૧૩
૧૬ ૧૪
૨૫
ध्यानपुष्पं तपःपुष्पं, ज्ञानपुष्पं च सप्तमम् ।
૧૯
૧૭-૨૦૧૮ ૨૬ ૨૨ ૨૪
૨૩
सत्यं चैवाष्टमं पुष्पं, तेन तुप्यंति देवताः ॥ २५ ॥ અર્થ:--પહેલું પુષ્પ અહિંસા, બીજી પુષ્પ ઇંદ્રિયાના નિગ્રહ, ત્રીજી પુષ્પ સર્વ પ્રાણીઓમાં યા, ચાથું પુષ્પ વિશેષે કરીને ક્ષમા, પાંચમું પુષ્પ ધ્યાન, કર્યું પુષ્પ તપ, સાતમું પુષ્પ જ્ઞાન, અને આઠમું પુષ્પ સત્ય છે, એવી રીતનાં પુષ્પોથી ( પૂજન કરવાથી) દેવતાએ પ્રસન્ન થાય છે.

Page #268

पृथिव्यामप्यहं पार्थ ?, वायावनौ जलेऽप्यहम् ।
૧૧ ૧૦ ૧૨ ૧૩ ૧૫ ૧૪ वनस्पतिगतश्चाहं, सर्वभूतगतोऽस्म्यहम् ॥ २६ ॥
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર?? પૃથ્વીમાં, વાયુમાં, અગ્નિમાં, જળમાં અને વનસ્પતિમાં પણ હું પ્રાપ્ત થએલું છું, એવી રીતે પાંચે ભૂતેમાં હું પ્રાપ્ત થએલું છું.
यो मां सर्वगतं ज्ञात्वा, न च हिंसेत्कदाचन । ૯ ૧૦ ૧૧ - ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૭ तस्याहं न प्रणश्यामि, स च मे न प्रणश्यति ॥२७॥
અર્થ અને વળી જે માણસ મહને સર્વ વ્યાપક જા ને કઈ વખતે હિંસા કરતું નથી, તે માણસની હું હિંસા કરતે નથી તથા તે મહારી હિંસા કરતું નથી. यो ददाति सहस्राणि, गवामश्वर्शतानि वा ।
૭ ૯ ૧૦ अभयं सर्वसत्त्वेभ्य,-स्तदानमतिरिच्यते ॥ २८ ॥
અર્થ -જે માણસ હજારે ગાયે અથવા સેંકડો ઘોડાઓ આપે છે, (દાન કરે છે, તે કંઇ હિસાબમાં નથીપણ જે માણસ સર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે અભયદાન આપે છે, તે દાન સર્વથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. यस्थिभानां सहस्त्रं तु, यो विजेभ्यः प्रयच्छति ।

Page #269

( રક૭ ). ૧૦ ૧૧ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૨ एकस्य जीवितं दद्यात्, कलां नाप्नोति षोडशीम्॥
અર્થ -જે માણસ બ્રાહ્મણે પ્રત્યે હજાર હાથીઓનું દાન આપે છે, તે પણ શું હિસાબમાં છે? કેમકે, જે માણસ એકજ પ્રાણ પ્રત્યે જીવિતદાન આપે છે તેની સાથે સળગે હિસે પણ નથી. ततो भूयस्तरो धर्मः, कश्चिदन्यो न भूतले । प्राणिनां भयभीताना,-मभयं यत्प्रदीयते ॥३०॥
અર્થ–માટે હે યુધિષ્ઠિર ? ? ભયભીત થએલા પ્રાણએને જે અભયદાન આપવું, તેથી વધારે બીજો કોઈ પણ ધર્મ આ પૃથ્વી પર નથી.
वरमेकस्य सत्त्वस्य, दद्यादभयदक्षिणाम् । न तु विप्रसहस्रेभ्यो, गोसहस्रमलंकृतम् ॥ ३१ ॥
અર્થ:–વકી હે યુધિષ્ઠિર?? એક પ્રાણી પ્રત્યે અભયદાનની દક્ષિણ દેવી તે શ્રેષ્ઠ છે, પણ હજાર બ્રાહ્મણે પ્રત્યે આભૂષણ યુક્ત હજાર ગાયે દેવી તે શ્રેષ્ઠ નથી.
૧૦ ૬
अभयं सर्वसत्त्वेभ्यो, यो ददाति दयापरः । तस्य देहवियुक्तस्य, भयं नास्ति कुतस्तनम् ॥३२॥

Page #270

( ૨૪૮ )
અ:-જે માણુસ સર્વ પ્રાણીઓને દયામાં તત્પર થયા
થકા અભયદાન આપે છે, તે માણસને મૃત્યુ બાદ પણ કાઇ જગ્યાએ લય પ્રાપ્ત થતા નથી.
૧
ૐ
ક
हेमधेनुवरादीनां, दातारः सुलभा भुवि ।
રે
•
૫
७
દુર્જનઃ પુરૂષો જોકે, યુ: પ્રાપ્થિમયપ્રદ્: || ૨૨ ||
અ:-સુવર્ણ, ગાય અને વરદાનના દેનારાએ તે આ પૃથ્વીમાં સુલભ હાય છે, પણ જે માણસ પ્રાણીઓ પ્રત્યે અભયદાન આપે છે તેવા માણસ આ દુર્નીમાં દુર્લભ છે.
૧
૨
૩
પ
૪
महतामयि दानानां कालेन क्षीयते फलम् ।
૧૦
"
૭
૯ ૧૦
૧૧
भीताभयप्रदानस्य, क्षय एव न विद्यते ॥ ३४ ॥ અર્થ:-મ્હોટાં દાનાનું પણ ફ્ળ કાળે કરીને ક્ષય પામેછે, પણ ભય પામેલા પ્રાણીને અભયદાન દેવાનું જે ફળ, તેના ક્ષયજ થતા નથી.
૧ ર r
૩
૬
यथा ममाप्रियो मृत्युः सर्वेषां प्राणिनां तथा ।
૧૨
૧૧
G
तस्मान्मृत्युभयत्रस्ता स्त्रातव्याः प्राणिनो बुधैः ॥३५
અર્થ :-વળી હું યુધિષ્ઠિર ? એમ વિચારવું કે જેમ મ્હને મૃત્યુ અપ્રિય લાગે છે, તેમ સર્વ પ્રાણીઓને પણ તે અપ્રિય

Page #271

( ૨૧ ) લાગે છે, માટે ડાહ્યા માણસોએ મૃત્યુના ભયથી ભયભીત થએલા પ્રાણીઓનું રક્ષણ કરવું.
વાત તો સર્વે, સમજવાળિr: જાતો મામીતા, નિઃ પ્રારક્ષાનું રૂા
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર ? એક બાજુએ સમગ્ર વરદાનની દક્ષિણાવાળા સર્વે યજ્ઞો અને બીજી તરફ ભયભીત થએલા પ્રાણીના પ્રાણનું રક્ષણ કરવું, (તે અતિ શ્રેષ્ઠ છે.) सर्वसत्त्वेषु यद्दान, मेकसत्त्वे च या दया ।
૮ ૧૧ ૧૨ ૧૦ ૧૩ सर्वदानप्रदानाद्धि, दयैवैका प्रशस्यते ॥ ३७ ॥
અર્થ:-સર્વે પ્રાણીઓ પ્રત્યે જે સુવર્ણાદિકનું દાન આપવું, અને એક પ્રાણી પ્રત્યે દયા રાખવી. આ બેમાં સર્વે પ્રાણીઓ પ્રત્યે સુવર્ણાદિકના દાનથી પણ એક પ્રાણ પ્રત્યેની જે દયા તે વધારે પ્રશંસા કરવા લાયક છે. एकतः कांचनं मेलं, बहुरत्नां वसुंधराम् । एकस्य जीवितं दद्या, न च तुल्यं युधिष्ठिर ? ॥३८॥
અર્થ -વળો હે યુધિષ્ઠિર? એક બાજુથી સેનાનો મેર પર્વત તથા બહુ રનવાળી પૃથ્વી આપે, અને એક પ્રાણીને
૧૦ ૧૨ ૭ ૧૧

Page #272

( ૨ ) જીવતદાન આપે છતાં તે બને સરખાં નથી. (અથોત જીવિતદાન અધિક છે.) यूकामत्कुणदंशादीन , ये जतूंस्तुदतस्तनुम् । पुत्रवत्परिरक्षति, ते नराः स्वर्गगामिनः ॥३९॥
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર? જે માણસે શરીરને પીડા કરતા એવા પણ જુ, માંકડ તથા ડાંસ આદિકનું (પોતાના) પુત્રની માફક રક્ષણ કરે છે, તે માણસ સ્વર્ગમાં જનારા છે. " (માંસભક્ષણના દૂષણનું પ્રકરણ.) ૬ ૫ ૭ ૮ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૨ न गंगा न च केदारं, न प्रयागं न पुष्करम् । ૧૫ ૧૪ ૧૮ ૧ ૬ ૧૭ ૧૯ ૨૧ ૨૨ ૨૩ ૨૨ न ज्ञानं न च होमश्व, न तपो न जपक्रिया ॥४०॥ ૨૫ ૨૪ ૨૬ ૨૯ ૨૬ ૨૭ ૩૧ ૩૦ ૩૪ ૩૩ ૩૨ न ध्यानं नैव च स्नानं, न दानं नापि सत्क्रिया। ૩૫ ૩૬ ૩૭ ૩૮ ૨ ૧ ૩ ૪ सर्वे ते निष्फला यांति, यस्तुमांसं प्रयच्छति ॥४१॥
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર ? જે માણસ માંસનું દાન આપે છે, તેની ગંગા, કેદારનાથ, પ્રયાગ, પુષ્કળ વિગેરે તીર્થોની યાત્રાઓ તથા તેનું જ્ઞાન, હોમ, તપ જપની ક્રિયા, ધ્યાન, સ્નાન, દાન વિગેરે સમગ્ર કિયાઓ નિષ્ફળ જાય છે. (અર્થાત્ માસનું દાન કરનાર સર્વ ધર્મક્રિયાઓનો નાશ કરે છે.)

Page #273

( ૨ ). शुक्रशोणितसंभूत, ममेध्यं मांसमुच्यते । यस्मादमेध्यसंभूतं, तस्माच्छिष्टो विवर्जयेत् ॥४२॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર? વીર્ય તથા રૂધિરથી ઉત્પન્ન થએલું એવું મંસ વિષ્ટા સરખુ અપવિત્ર કહેવાય છે, માટે એવી રીતે અપવિત્રતાવાળું માંસ ડાહ્યા પુરૂષે જવું જોઈએ? अमेध्यं यदभक्ष्यत्वा, मानुष्यैरपि वर्जितम् । दिव्योपभोगान् भुजतो, मांस देवा न भुंजते ॥४३॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર ? અશક્ય હોવાથી અપવિત્ર એવી વિષ્ટા મનુએ પણ ત્યજી છે, ત્યારે દિવ્યભાગોને ભેગવતા એવા દેવે વિષ્ટાતુલ્ય માંસનું ભક્ષણ કરતાજ નથી. (માટે દેવનિમિત્તે હિંસા કરી પ્રાણીઓના પ્રાણનો નાશ કરે નહિ. )
૧૦ ૯ ૧૧ ૧૨
देवानामग्रतः कृत्वा, घोरं प्राणिव, नराः।
૯ ૮ ૧૧ ૧૪ ૧૨ ૧૩ ये भक्षयति मांसं च, ते व्रजंत्यधमां गतिम् ॥४४॥
અર્થ:- માણસે દેવની આગળ ભયંકર એ પ્રાણુંઓનો વધ કરીને માંસ ભક્ષણ કરે છે, તે માણસ નરક આદિક અધમ ગતિમાં જાય છે.

Page #274

( ૨ ) मांस पुत्रोपमं मत्वा, सर्वमांसानि वर्जयेत् । રાવિશુપ, ગદffઅદ્વિતં પુરા કથા
અર્થ -માંસને પુત્ર સમાન જાણીને સર્વે પ્રાણીઓના માંસને ત્યાગ કરવો, કેમકે, ગયા કાળમાં પણ રૂષિઓએ દયા અને દાનની શુદ્ધિ માટે તે (માંસ) ત્યજેલું છે. ૧૩ ૧૪ - ૧૬ ૧૭ ૧૧ ૧૨ ૧૫ ૧ न ग्राह्याणि न देयानि, षट् वस्तूनि च पंडितः । अग्निमधु विषं शस्त्रं, मद्यं मांसं तथैव च ॥ ४६ ।।
અર્થ-અગ્નિ, મધ, શરૂ, મદિરા અને માંસ એ છે વસ્તુઓ પંડિતોએ ગ્રહણ કરવી નહિ, તેમજ અન્ય કોઈને આપવી પણ નહિ. यावंति कूपरोमाणि, पशुगात्रेषु भारत?। तावद्वर्षसहस्राणि, पच्यते पशुघातकाः ॥४७॥
અર્થ-વળી હે ભારત? પશુના શરીર પર જેટલાં રૂવાં હોય છે. તેટલા હજાર વર્ષો સુધી પશુહિંસા કરનારાઓ ( નરકમાં પરમાધામિકોના હાથે) પચાવાય છે. આશાનિનો વિષા, તિતા માંસમક્ષદાતા
૬ ૭ ૮ ૫ ૯ ૧૦ ૧૧ વિઝા પતને ઘા, તારસે ન મ#ન ાસતા
II

Page #275

( ૨૩ )
અર્થ :-વળી હું યુધિષ્ઠિર ? આકર્શમાં ગમન કરનારા એવા પણ બ્રાહ્મણેા માંસભક્ષણ કરવાથી પતિત થએલા છે ( અર્થાત્ ભ્રષ્ટ થઇ નીચે પડ્યા છે), તે કારણથી બ્રાહ્મણાનુ પતન જોઇને માંસભક્ષણ કરવું નહિ.
૪
ર ૩
૫
७
घातकश्चानुमंता च, भक्षकः क्रयविक्रयी ।
૧૨
૧૧
૯ ૧૦
लिप्यते प्राणिघातेन, पंचाप्येते युधिष्ठिर ? ॥४९॥ અ:-વળી હું યુધિષ્ઠિર ? પ્રાણીના નાશ કરનાર, તથા પ્રાણીના નાશની આજ્ઞા આપનાર, માંસનું ભક્ષણ કરનાર, માંસ વેચાતું લેનાર તથા માંસ વેચાતું દેનાર; એ પાંચે ( માણસા ) જીવ હિ ંસાથી લિપ્ત થાય છે, અર્થાત એ પાંચેને જીવ હિંસા લાગે છે.
ત
૩
*
૧
किं जापहोम नियमै, स्तीर्थस्नानैश्च भारत ? |
૬
૫
G
૧૧
૧૦
यदि खादति मांसानि सर्वमेव निरर्थकम् ॥५०॥ અથ:-હું ભારત ? જો માંસનું ભક્ષણ કરવામાં આવે તો પછી જાપ, હોમ, નિયમ, તથા તીર્થં સ્નાનથી શું થવાનુ છે ? કેમકે માંસ ભક્ષણુંથી તે સમગ્ર નિરર્થક છે.
૧
૨
૩
૪
પ્
प्रभासं पुष्करं गंगा, कुरुक्षेत्रं सरस्वती ।
૬
૧૦ ૯ ૧૨
૧૩
વિશ્વા ચંદ્રમાના ચં, સિંધુશ્ચેવ માનવી શા

Page #276

૨૫ ૨૬ ૨૪
૨૭
( ર ) ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૬ ૧૮ ૧૭ एतैस्तीथैर्महापुण्य, यः कुर्यादभिषेचनम् ।
૨૩ ૨૧ ૨ अभक्षणं च मांसस्य, तुल्यं युधिष्ठिर १॥२२॥
અર્થ –વળી હે યુધિષ્ઠિર પ્રભાસ, પુષ્કર, ગંગા, કુરૂ ક્ષેત્ર, સરસ્વતી, દેવિકા, ચંદ્રભાગા, સિંધુ તથા મહાનદી, ઈત્યાદિક તીર્થોની યાત્રા કરીને પણ જે મહા પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે, તે અને માંસ ભક્ષણ નહિ કરવું તે બન્નેની બરોબરી થતી નથી, અર્થાત્ તે બધાં તીર્થોની યાત્રાઓ કરતાં પણ મસભક્ષણ ત્યાગ કરે તે અતિ ઉત્તમ કાર્ય છે.
(બ્રાહ્મણોના લક્ષણોનું પ્રકરણ.)
के के नु ब्राह्मणाः प्रोक्ताः, कि वा ब्राह्मणलक्षणम् । ૧૦ ૧૨ ૧ ૧ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧ एतदिच्छामि विज्ञातुं, तन्मे कथय सुव्रत ? ॥५३॥
અર્થ:-(હવે અહીં યુધિષ્ઠિર, શ્રીવિષ્ણુ દેવને પૂછે છે કે, હે ભગવાન?) બ્રાહ્મણો કયા કયા કહેલા છે? અને બ્રાહ્મ
નું લક્ષણ શું છે? તે જાણવાની મહારી ઈચ્છા છે. માટે હે ઉત્તમ આચારવાળા ? તે તમે હવે કહો ? હવે વિષ્ણદેવ યુધિષ્ઠિરને તેને પૂછેલે વિષય સમજાવે છે.

Page #277

રે
( ૨ )
1
ર
૩ ૪
+
*
F
क्षमा भो दया दानं, सत्यं शीलं धृतिर्घृणा ।
S
૧૧
૧૨
૧૩
विद्या विज्ञानमास्तिक्य, मेतद् ब्राह्मणलक्षणम् ॥५४ અર્થ:-ડે યુધિષ્ઠિર ? ક્ષમા, નિષ્કપટપણું, દયા, દાન, સત્ય, શીળ, ધીરજ, લજ્જા, વિદ્યા, કળા તથા આસ્તિકપણું, એટલાં બ્રાહ્મણુનાં લક્ષણા છે.
ૉ.
૧
२ ૩
૪
૬
सत्यं ब्रह्म तपो ब्रह्म, ब्रह्म चेंद्रियनिग्रहः ।
૫
G
૧ ૦
૧૧
सर्वभूतदया ब्रह्म, एतद् ब्राह्मणलक्षणम् ॥ ५५ ॥ અર્થ-સત્ય, તપ, ઇંદ્રિયાને નિગ્રહ, તથા સર્વે પ્રાણીઆમાં દયા, એ ચારે બ્રહ્મ કહેવાય છે, અને તેજ બ્રાહ્મણાનું લક્ષણ છે.
૧ ર
૩
૪
૧
૬
शूद्रोऽपि शीलसंपन्नो, गुणवान् ब्राह्मणो मतः ।
૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧ ૩
ब्राह्मणोऽपि क्रियाहीनः शूद्रादप्यधमो भवेत् ॥५६
→
અર્થ :-વળી હું યુધિષ્ઠિર ? જાતિએ કરીને શૂદ્ર હોય પણ તે જો શીળયુક્ત તથા ગુણવાન હોય, તેા હેને બ્રાહ્મણુ માનેલા છે, અને જાતિથી જે બ્રાહ્મણ હોય, છતાં જે શીળ આદિક ક્રિયાએથી હીન હોય, તે શુદ્ર કરતાં પણ મહા નીચ થાય છે.

Page #278

( ૬ ) सर्वजातिषु चांडालाः, सर्वजातिषु ब्राह्मणाः । ब्राह्मणेष्वपि चांडाला,-श्चांडालेष्वपि ब्राह्मणाः॥५७
અર્થ –માટે હે યુધિષ્ઠિર? સર્વે જાતિઓમાં ચંડારી હોય છે, અને સર્વે જાતિઓમાં બ્રાહ્મણે પણ હોય છે, તેમજ બ્રાહ્મણેમાં (પણ) ચંડાળ હોય છે, અને ચંડાળામાં પણું બ્રાહ્મણે હોય છે. ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण, यथा शिल्पेन शिल्पिकः । अन्यथा नाममात्रं स्या, दिंद्रगोपककीटवत् ॥१८॥
અર્થ:-જેમ શિલ્પકળાથી શિલ્પી કહેવાય છે, તેમ બ્રહ્મચર્યથી બ્રાહ્મણ કહેવાય છે, અને તેથી ઉલટી રીતનો તે, જેમ “ઇદ્રગેપ” એવા નામનો કીડો કહેવાય છે, તેમ નામ માત્ર બ્રાહ્મણ કહેવાય છે. अव्रताश्च दुराचारा, यत्र भक्ष्यचरा विजाः । तं ग्राम दंडयेद्राजा, चौरभक्तप्रदायकम् ॥५९॥
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર જે ગામમાં વ્રત વિનાન, દુરાચારી, અને ભિક્ષા માગનારા એવા બ્રહ્મણે વસતા હોય, તે ગામને ચેરને ભાતું આપનારું જાણીને રાજાએ તે ગામને દંડ કરવે જોઈએ.

Page #279

ત
( ૨૭ )
૩
*
૨
પ
ऋतुकाले व्यतिक्रान्ते यस्तु सेवेत मैथुनम् ।
3
૧ ૨ ૯ ૧૦ ૧૧
ब्रह्महत्या - फलं तस्य, सूतकं च दिने दिने ॥ ६० ॥ અર્થ:-તુકાળ ગયા બાદ (તુસ્નાન કર્યા પછી
ગો
ધાનના દિવસ ગયા ખાદ્ય ) જે મૈથુન સેવે તેને બ્રહ્મપુત્યાનું ફળ ( પાપ લાગેછે ), તથા ક્રિનદિન પ્રત્યે સૂતક લાગે છે.
૩
૨
૧ ૫
૧ ?
ये स्त्रीजंघोरु संस्पृष्टाः, कामगृहाश्र ये द्विजाः ।
૯
૧
७
૧૦ ૧૨ ૧૩
થૈ ચરિતાઽધમાં પ્રદા,Ăવિ વા યુધિષ્ઠિર હૈ અર્થ:-જે બ્રહ્મગા સ્ત્રીના જંઘા અને સાથળેને કરીને રહેલા છે, તથા જેએ વિષયસુખમાં લેાલુમ થઈને પડી રહ્યા છે, અને જેઓ બ્રાહ્મણના આચારથી ભ્ર! થએલા છે, તેઓને પણ હું યુધિષ્ઠિર ? શુદ્ર જાણવા.
७
? સ્
×
૫
૬
૩
यस्तु रक्तेषु दंतेषु, वेदमुञ्चरते दिजः ।
૧૦
૧૪ ૧૧ ૧૨ ૧૩
अमेध्यं तस्य जिह्वाग्रे, सूतकं च दिने दिने ॥६२॥ અ:-વળી હું યુધિષ્ઠિર ? જે બ્રાહ્મણ પોતાના દાંતા અલતા વિગેરેથી રંગીને વેદના ઉચ્ચાર કરે છે, તેની જીભના અગ્રભાગ ઉપર વિષ્ઠા જાણવી, તથા તેને દિનપ્રતિદિન સૂતક આવે છે–(લાગે છે).

Page #280

( ૮ ) हस्ततलप्रमाणां तु, यो भूमि कति द्विजः ।
" ૮ ૧૧ ૧૦ ૧૨ नश्यति तस्य ब्रह्मत्वं, शूदत्वं त्वभिजायते ॥३३॥
અર્થ-જે બ્રાહ્મણ હાથના તળીયા જેટલી પણ (ડાયેલી માત્ર) ભૂમિને ખેડે છે, તેનું બ્રાહ્મણપણે નાશ પામે છે, તેમજ તેને શુદ્ધપણું પ્રાપ્ત થાય છે. (અર્થાત્ બ્રાહ્મણે ખેતી કરવી નહિ.)
कृषिवाणिज्यगोरक्षा, राजसेवा तथाधमाम् । ૬ ૨ ૭ ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ये ब्राह्मणाः प्रकुर्वति, वृषलास्ते न संशयः ॥१४॥
અર્થ -વળી યુધિષ્ઠિર? જે બ્રાહ્મણો ખેતી, વેપાર, રાજ્ય, તથા અધમ એવી રાજસેવા કરે છે, તે બ્રાહ્મણને નીચ શૂદ્ર જાણવા, તેમાં સંશય નથી. यत्काष्ठमयो हस्ती, यहचर्ममयो मृगः । ब्राह्मणस्तु क्रियाहीन,-स्त्रयस्ते नामधारकाः ।।६।।
અર્થ:-લાકડાને હાથી, ચામડાને મૃગલે, તથા કિયા વિનાને બ્રાહ્મણ, તે ત્રણે ફક્ત નામ ધારણ કરનારાજ છે. ( અર્થાત્ દેખાવ માત્રજ છે તથાપિ તેમના તે જાતના ગુણે નથી).
( ૧૧ ૧૦
૧ ૨

Page #281

જ
( ર ) अवतानामशीलानां, जातिमात्रोपजीविनाम् । सहस्रवाडवानां तु, ब्रह्मत्वं नोपजायते ॥ ६६ ॥
અર્થ:-વ્રત વિનાના, શીળ વિનાના, અને જાતિ માત્રથી આજીવિકા ચલાવનારા, એવા હજારે બ્રાહ્મણે પણ બ્રાહ્મણપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. (ગુણ વિના). ये स्त्रीवशंगता नित्यं, विश्वासोपहताश्च ये। ये स्त्रीपादरजः स्पृष्टा,-स्तेऽपि शूद्रा युधिष्ठिर ?॥६७
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર?? જે માણસે હમેશાં સ્ત્રીને વશ રહેલા છે, તથા જેઓ વિશ્વાસઘાતી છે, અને સ્ત્રીના પગની રજથી સ્પર્શ કરાએલા છે, તે પણ શુદ્રો જાણવા.
મૈથુનના દુષણનું પ્રકરણ.
आरंभे बर्तमानस्य, हिंसकस्य युधिष्ठिर ? ।
गृहस्थस्य कुतः शौचं, मैथुनाभिरतस्य च ॥१८॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર? આરંભમાં વિતા, તથા હિંસા કરતા, અને મિથુનમાં મસ્ત બનેલા એવા ગ્રહસ્થને પવિત્રતા ક્યાંથી હોય? मैथुनं ये न सेवंते, ब्रह्मचारा दृढव्रताः।

Page #282

( ર
)
ते संसारसमुद्रस्य, पारं गच्छंति सुव्रताः ॥६९॥
અર્થ-વળી જેઓ મિથુન સેવતા નથી, તથા બ્રહ્ના પર્યરૂપી દઢ વનને પાળે છે, એવા ઉત્તમ આચારવાળા બ્રાહ્મણ સંસારરૂપી સમુદ્રના પારને પામે છે. અર્થાત્ સંસાર તરી જાય છે.
हलकर्षणकर्मादि, यस्य विप्रस्य वर्तते। स न हि ब्राह्मणः प्रोक्तः, किं तु शूद्रो युधिष्ठिर ?
અર્થ:-જે બ્રાહ્મણને હળ આદિક ખેતીનું કાર્ય હોય છે, તેને શાસ્ત્રકારે બ્રાહ્મણ કહ્યો નથી, તથાપિ હે યુધિષ્ઠિર ? તેને શદ્ર કહે છે. हिंसकोऽनृतवादी च, चौर्यानुपरतश्च यः । परदारोपसेवी च, सर्व ते पतिता द्विजाः ॥ ७१ ।।
અર્થ:-હિંસા કરનાર, અસત્ય બોલનાર, ચોરી કરવામાં મશગુલ, તથા પરસ્ત્રીને સેવનાર, એવા સમગ્ર બ્રાહ્મણોને બ્રાહ્મણધર્મથી ભ્રષ્ટ થએલા જાણવા. स्वाध्यायहीना वृषलाः, परकर्मोपजीविनः । ઉમાશrifમનો વિવા, મર્યાતિપુ નંતિ.કર
૮ ૧૦ ૧૧ ૧૩

Page #283

અર્થ-પઠન પાઠનાદિ સ્વાધ્યાય હીન, બાયલાપણું બતાવનાર, તેમજ અન્યજનોની ચાકરી કરીને આજીવિકા ચલાવનાર, અને આકાશગમન કરનાર, એવા બ્રાહ્મણો સર્વે જાતિઓમાં નિદાને પાત્ર બનેલા છે. गोविक्रयास्तु ये विमा, ज्ञेयास्ते मातृविक्रयाः ।
૧૪૧૦ ૮ ૧૨ ૧૨ ૧૩ ૧૭ ૧૫ ૧૬ तेहिं देवाश्च वेदाश्च, विक्रीता नात्र संशयः ॥७३॥
અર્થ -વળી જે બ્રાહ્મણો ગાયને વેચનારા છે, તે બ્રાહ્મણોને તેમની પોતાની માતાને વેચનારા જાવા, વળી તે પ્રકારના કાર્યના કરવાથી તેમણે દેવ તથા વેદને પણ વેચ્યા એમ સમજવું, તેમાં જરા માત્ર પણ સંશય છે જ નહીં. ब्रह्मचर्यतपोयुक्ताः, समानलोहकांचनाः । નમૂતાવંત, રાક્ષri ૭૪ .
અર્થ-જેઓ બ્રહ્મચર્ય અને તપશ્ચયુક્ત છે, તેમજ જેઓને કાંચન તથા મૃત્તિકા બને સમાન છે, તથા જેઓ સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા ધરનારા છે, એવા માણસો ગમે તે જાતિમાં બ્રાહ્મણ મનાય છે, અર્થાત્ જાતિમાત્રથી બ્રાહ્મણ થતું નથી પણ ગુણથી થાય છે. त्यक्तदाराः सदाचारा, भुनभोगा जितेंद्रियाः । जायते गुरवो नित्यं, सर्वभूताभयप्रदाः ॥ ७६ ॥

Page #284

( ક્ર) અર્થ:–ત્યાગ કર્યો છે સ્ત્રીઓને જેમણે, તથા સદાચારવાળા, ત્યજેલા છે ભેગે જેઓએ, તેમજ જીતેલી છે ઇદ્રિ જેમણે, તથા સર્વે પ્રાણીઓ ઉપર દયા રાખનારા, એવા બ્રાહ્મણે હમેશાં ગુરૂ તરિકે ગણાય છે. अधीत्य चतुरो वेदान् , सांगोपांगान् चिकित्सकान्। शुद्रात्प्रतिग्रहं कृत्वा, खरो भवति ब्राह्मणः ॥७६॥
અર્થ:-અંગે પગ સહિત, તથા વૈદકયુક્ત એવા ચાર વેદને ભણને, જે બ્રાહાણ શુદ્ર થકી પ્રતિગ્રહ કરે છે, તે ગધેડે થાય છે.
૧૧
૬
શ્વાન સતિનભાઈન, વં મજુરત દળા
અર્થ:-વળી પૂર્વોક્ત દૂષણવાળો બ્રાહ્મણ બાર જન્મપર્યત ગધેડે થાય છે, સાઠ જન્મ તક ભૂંડ થાય છે, તથા સીત્તેર જન્મ સુધી કુતરે થાય છે, એમ મનુરૂષિએ પણ કહ્યું છે. अहिंसा सत्यमस्तेयं, ब्रह्मचार्यपरिग्रही। જામજોપનિવૃત્તeતુ, રાણા ર પુffe? I૭૮ અર્થ:-દયા પાળનારે, સત્ય બેલનારે, ચેરી નહી

Page #285

( રર ) કરનાર, બ્રહ્મચારી, પરિગ્રહ નહી રાખનારે, અને કામ કોધથી નિવૃત્ત થએલે માણસ, હે. યુધિષ્ઠિર ?? બ્રાહ્મણ કહેવાય છે. सत्यं नास्ति तपो नास्ति, नास्ति चेंद्रियनिग्रहः ।
૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ सर्वभूतदया नास्ति, एतच्चांडाललक्षणम् ॥७९॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર? જ્યાં સત્ય ન હોય, તપ ન હાય, ઇન્દ્રિયને નિગ્રહ ન હોય, તથા સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા ન હોય, તે ચંડાળનું લક્ષણ અવબોધવું.
(૩જ્ઞાતિવૃત્ત) ये क्षांतिदानाः श्रुतिपूर्णकर्णा,
जितेंद्रियाः प्राणिवधे निवृत्ताः।
परिग्रहे संकुचिताग्रहस्ता,
૧ ૨
૯ ૧૦ ૧૧
स्तेब्राह्मणास्तारयितुं समर्थाः ॥८॥ અર્થ-જે બ્રાહ્મણે ક્ષમાના દેનારા (ધરનારા), તથા શાસ્ત્રની કૃતિથી પૂર્ણ થએલા છે કાન જેમના, તેમજ જીવન હિંસાથી નિવૃત્તિ પામેલા, અને પરિગ્રહ ધરવામાં સંકેચ પામ્યા છે હસ્તાગ્ર જમના, એવા બ્રાહ્મણે અન્યને તારા માટે સમર્થ બને છે.

Page #286

૧
૨
૯
(ભગુ દુવૃત્તમ) चतुर्वेदोऽपि यो भूत्वा, चंडकर्म समाचरेत् ।
૯ : ૭ ૮ ૧૦ ૧૩ ૧૨ ૧૧ ૧૪ चांडालः स तु विज्ञेयो, नवेदास्तत्रकारणम् ॥८१॥
અર્થ –ચાર વેદને જાણ થઈને પણ જે બ્રાહ્મણ ભયંકર કર્મ કરે (દારૂણ પાપો કરે છે તેને ચંડાળ ગુવા, તેને બ્રાહ્મણપણામાં કંઈ વેદો કારણભૂત નથી, પરંતુ ગુણે કારણભૂત છે માટે. वार्द्धषिसेवकाश्चैव, नक्षत्रतिथिसूचकाः । एते शूद्रसमा विग्रा, मनुना परिकीर्तिताः ॥८२॥
અર્થ-વ્યાજ ખાનારા, ચાકરી કરી ખાનારા, તથા નક્ષત્ર અને તિથિઓ વિગેરે જેતિષ બતાવી આજીવિકા ચલાવનારા, ઉપરોક્ત પ્રકારના બ્રાહ્મણને મનુ રૂષિએ શુદ્ધ કહ્યા છે. दशसूनासमश्चक्री, दशचक्रिसमो ध्वजः । दशध्वजसमा वेश्या, दशवेश्यासमो नृपः ॥८३॥
અર્થ:-દશ કસાઈખાના સમાન એક ચકી છે, અને દશ ચકી બરોબર એક કલાલ છે, તેમજ દશ કલાવ સરખી એક વેશ્યા છે, અને દશ વેશ્યાઓ બરાબર એક રાજા છે. (પાપમાં).

Page #287

૮
૭
૧ ૧ ૧૦
૯
જજ્ઞ રિઝ શો, પુરવાર કરવાના पुत्रमांसं वरं भक्ष्यं, न तु राजप्रतिग्रहम् ।।८४॥
અર્થ:-રાજાનો પરિગ્રેડ પેસે) પ્રથમ મધના સ્વાદ સમાન મધુર પરતુ અને વિષ સમાન ભયંકર છે, માટે પુત્રનું માંસ ખાવું તે સારું પણ બ્રાહ્મણે રાજાનું દાન લેવું નહી. राजपरिग्रहादग्ध-ब्राह्मणानां युधिष्ठिर ? । सटितानां न बीजानां, पुनर्जन्मेव विद्यते ॥४५॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર ? રાજાના પરિગ્રહથી દગ્ધ થએલા એવા જે બ્રાહ્મણે, તેમને સડેલા બીજની માફક પુનર્જન્મ પણ થતું નથી. અર્થાત્ ઉદય થતું નથી.
મહાભારતના શાંતિપર્વમાં વર્ણવેલા ઘચર્યનું પ્રકરણ. ब्रह्मचर्य भवेन्मूलं, सर्वेषां ब्रह्मचारिणाम्। ब्रह्मचर्यस्य भंगेन, ब्रताः सर्वे निरर्थकाः ॥ ८६ ॥
અર્થ-હે યુધિષ્ઠિર ?? સમગ્ર બ્રહ્મચારીઓનું બ્રહ્મચર્ય એ જ મૂળ છે, માટે બમચર્યનો નાશ થયા પછી બાકીનાં સર્વે વ્રત નિરર્થક છે. અર્થાત્ સર્વે વ્રતોને આધાર બ્રહ્મ ઉપર છે.

Page #288

( હૃદ ).
तांबूलं सूक्ष्मवस्त्राणि, स्त्रीकथेंद्रियपोषणम् ।
दिवा निद्रा सदा क्रोधो, तिनां पतितानि षट् ॥
અર્થ-તાંબલનું ભક્ષણ, બારીક વસ્ત્રોનું પહેરવું, સ્ત્રીઓની કથા વાર્તાઓ કરવી, ઇન્દ્રિયોને પોષવી, દિવસે નિદ્રા લેવી, અને નિરંતર ક્રોધનું સેવન કરવું, એ છ બાબતે વૃતિઓ વ્રતને હણે છે.
सुखशय्यासनं वस्त्रं, तांबूलं लानमर्दनम् । दंतकाष्ठं सुगंधं च, ब्रह्मचर्यस्य दृषणम् ॥ ८८ ॥
અર્થ -કેમળ શય્યા, મૃદુ આસન, અને અતિ બારિક વ, તાંબલ, નાન મર્દન, દાતણ તથા અત્તર ફૂલેલ, ઉપરોક્ત ચીજો બ્રાચર્યને દોષિત કરનારી છે. शृंगारमदनोत्पाद, यस्मात्स्नानं प्रकीर्तितम् । तस्मात्स्नानं परित्यक्तं, नैष्ठिकैर्ब्रह्मचारिभिः॥८॥
અર્થ -જે કારણથી સ્નાનને મૃગાર સહિત મદનને પ્રદીપ્ત કરનારું મહાન પુરૂષોએ કહ્યું છે, તેથી બ્રહ્મચારી પુરૂષોએ તેનો ત્યાગ કર્યો છે. ब्रह्मचर्येण शुद्धस्य, सर्वभूतहितस्य च ।

Page #289

(ર૭ )
૧ ૦
૭.
पदे पदे यज्ञफलं, प्रस्थितस्य युधिष्ठिर ? ॥२०॥
અર્થ:- યુધિષ્ઠિર ? બ્રહ્મચર્યના પાળવા થકી શુદ્ધ અને સમગ્ર પ્રાણુઓનું હિત કરનાર બ્રાહ્મણને પગલે પગલે યજ્ઞનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. एकराव्युषितस्यापि, या गतिर्ब्रह्मचारिणः । न सा क्रतुसहस्रेण, वक्तुं शक्या युधिष्ठिर? ॥९१॥
અર્થ – યુધિષ્ઠિર ?? ફક્ત એક રાત્રી માત્ર પણ બ્રહ્મચર્ય પાળનારની જેમ ઉત્તમગતિ થાય છે, તે હાજર યજ્ઞની સાથે પણ સરખાવી શકાય તેમ નથી. અર્થાત્ તેથી વિશેષ છે
चत्वार एकतो वेदा, ब्रह्मचर्य तु एकतः । જીત મvivrf, માપદં ર તા . ૧૨
અર્થ:-એક તરફ ચાર વેદો, અને એક તરફ બ્રહ્મચર્ય, એક બાજુ સર્વે પાપ, અને એક બાજુએ મદિરા તથા માંસ, એ સરખાં છે. नैष्ठिकं ब्रह्मचर्य तु, ये चरति सुनिश्चिताः । देवानामपि ते पूज्याः , पवित्रं मंगलं तथा ॥१३॥
૧
૯
૧૦

Page #290

( ૨૧૮ )
અર્થ :-જૈ બ્રાહ્મણા નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્ય પાળે છે, તે દેવતાઓને પણ પૂજવા લાયક થાય છે, અર્થાત્ તેમની દેવતાઓ પણ પૂજા કરે છે, અને તે અતિ પવિત્ર મગળ
રૂપ બને છે.
૧૦
૩
પ
शीलानामुत्तमं शीलं व्रतानामुत्तमं व्रतम् ।
"
1
૯
૧૧
૨
ध्यानानामुत्तमं ध्यानं, ब्रह्मचर्य सुरक्षितम् ॥९४॥
રે
७
અ:-ઉત્તમ પ્રકારે પામેલું બ્રહ્મચર્ય, સમગ્ર શીળામાં ઉત્તમ શીળરૂપ છે, તથા સમગ્ર તેમાં ઉત્તમ વ્રત છે, અને સર્વ પ્રકારનાં ધ્યાનામાં ઉત્તમ ઘ્યાનભૂત છે.
૨
૩
पुत्रदारकुटुंबेषु, सक्ताः सीदंति जंतवः ।
૪
દ
૫
L
.
सरःपंकार्णवे मग्ना, जीर्णवीर्या गजा इव ॥ ९५ ॥
અર્થ :-પુત્ર, સ્ત્રી અને કુટુંબને વિષે આસક્ત થએલા જીવાત્માઓ, જળ વિનાના તળાવના કાદવરૂપ સમુદ્રમ ડુબેલા, તેમજ જરા અવસ્થાના ોરથી છગે થઈ ગયું છે વીર્ય જેમનું, એવા હસ્તિઐની માફ્ક અતિ કલેશ પામે છે. મહાભારતના શાંતિપર્વમાં જણાવેલા ક્રોધના સ્વરૂપનું પ્રકરણ,
૩
૪
૧
२
क्रोधः परितापकरः, सर्वस्योद्वेगकारकः ।
૫
૬
७
.
aagi for: कोधः, क्रोधः सुगतिनाशकः ॥९६॥
''

Page #291

( ર૬૨ ) અર્થ -કોધિ સરને પરિતાપ તથા ઉગ કરનારો છે, તેમજ તે વૈર કરાવનાર છે, વળી ક્રોધ સદ્ગતિને નાશ કરનાર છે. क्रोधो मूलमनर्थानां, क्रोधः संसारवर्धनः। धर्मक्षयकरः क्रोध,-स्तस्मात्त्रोधं विवर्जयेत् ॥९७॥
અર્થ-કોધ સમગ્ર અનર્થોનું મૂળ છે, તથા સંસારની પરંપરાને વધારનારો છે, તેમજ ધર્મનો ક્ષય કરનાર છે, તે કારણથી ઉત્તમ પુએ કોઇ સદાને માટે ત્યાગ કરે જરૂર છે.
ક્ષમાનું પ્રકરણ. स शूरः सात्त्विको विद्वान् , स तपस्वी जितेंद्रियः। येनासौ क्षांतिखड्गेन, क्रोधशत्रुनिपातितः ॥२८॥
અર્થ:-જે માણસે આ ક્રોધરૂપી શત્રુને ક્ષમારૂ૫ તલવારે કરીને હણ્યો છે, તે જ માણસ શુરવીર, સત્ત્વશાળી, વિદ્વાન અને જિતેંદ્રિય છે. यस्य क्षांतिमयं शस्त्रं, क्रोधाग्नेरुपनाशनम् ।
૭ ૯ ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ નિત્યમેવ યસ્તષ્ણ, રાગૂoryયઃ કુતર //શા
૦
૧ ૧

Page #292

( ર૭ ) અર્થ:-જે માણસ પાસે કોપરૂપી અગ્નિને નાશ કરનારું ક્ષમારૂપી હથીયાર છે, તેને નિરંતર જય થાય છે, અને તેને શત્રુઓને ઉદય તે હોયજ ક્યાંથી?
क्षमागुणान् प्रवक्ष्यामि, संक्षेपेण तु श्रूयताम् । धर्मार्थकाममोक्षाणां, क्षमाकारणमुच्यते ॥ १०॥
અર્થ:–હે યુધિષ્ઠિર? હવે હું સક્ષેપ માત્રથી ક્ષમાને ગુણોનું આખ્યાન કરું છું, તે તું શ્રવણ કર? ક્ષમા ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષનું પરમ નિદાન છે. અર્થાત્ ક્ષમાથી સર્વે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે.
क्षमा शांतिः क्षमा शस्त्रं, क्षमा श्रेयः क्षमा धृतिः। ૧૦ ૧૧ ૯ ૧૩ ૧૨ ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૭ क्षमा वित्तं च चित्तं च, क्षमा रक्षा क्षमा बलम् ॥१०१
અર્થ:-ક્ષમા તેજ શાન્તિ, શત્ર, કલ્યાણ, ધીરજ, ધન, ચિત્ત, રક્ષા અને બળ છે.
क्षमा नाथः क्षमा त्राता, क्षमा माता क्षमा सुहृद् । . ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ क्षमा लब्धिः क्षमा लक्ष्मीः, क्षमा शोभा क्षमा शुभम्
અર્થ-ક્ષમા તેજ સ્વામિ, રક્ષણ કરનાર, માતા, મિત્ર, લબ્ધિ, લક્ષમી, શોભા અને શ્રેય છે.

Page #293

( ૨૭૨ )
ક્ષના ઋાધા ક્ષમાડવા, ના િક્ષમા ૧૦ ૧૧ ૯ ૧૩ ૧૨ ૪૧ ૧૫ ૧૬ ૧૭ क्षमा सत्यं च शौचं च, क्षमा तेजः क्षमा रतिः॥१०३
અર્થ-ક્ષમા તેજ પ્રશંસા, આચાર, કીર્તિ, યશ, સત્ય, પવિત્રતા, તેજ અને અપૂર્વ આનન્ટ છે.
क्षमा श्रेयः क्षमा पूजा, क्षमा देवः क्षमा हितम् । ૧ ૦ ૧૨ ૧૧ ૯ ૧૩ ૧૫ ૧૪ क्षमा दानं पवित्रं च, क्षमा मांगल्यमुत्तमम् ॥१०४॥
અર્થ-ક્ષમાં તેજ કલ્યાણ, પૂજ, દેવ, હિત, પવિત્ર દાન તથા ઉત્તમ મંગળનું પરમ કારણ છે.
क्षांतितुल्यं तपो नास्ति, न संतोषात्परं सुखम् ।
૧૦ ૧૪ ૧૫ ૧૩ ૧૨ न मैत्रीसदृशं दानं, नास्ति धर्मों दयासमः ॥१०॥
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર ? ક્ષમા સમાન કેઈ તપ નથી, સંતેષથી બીજું ઉત્તમ સુખ નથી, મિત્રાઈ બરોબર અન્ય કઈ દાન નથી, અને દયા સરખા અન્ય કોઈ ધર્મ નથી. कामक्रोधादिसहितः, किमरग्यः करिष्यति । अथवा विनिर्जित्यैतान्, किमरण्यैः करिष्यति ॥१०६ અર્થ-કામ અને ક્રોધ આદિ દુર્ગુણેથી વ્યાપ્ત માણસ,

Page #294

૧૦
( ર૭ર ) જગ વડે શું કરવાનું હતું? અર્થાત્ જંગલમાં જઈને શું કરવાનું છે? અથવા તે દુર્ગણોને જીતીને પછી જંગલેવડે શું કરવાનું હતું? અર્થાત પછી જંગલના સેવવાથી શું?
सकषायस्य चित्तस्य, कषायैः किं प्रयोजनम् । અથવા નિ:શવ, પા શિંઝોનનારી
અર્થ -જેનું ચિત્ત કષાયવાળું છે તેને કષાયવડે શું પ્રજન છે? અર્થાત્ કષાયવાળો માણસ ઉપરથી ભગવા વિગેરે નાના પ્રકારના રંગવાળાં વસ્ત્રો ધારણ કરે તે પણ શું? અને જે માણસે કષાયને જીતી લીધે તે માણસને પણ કષાયેવડે શું પ્રયજન છે? અર્થાત કષાયને જય થયાબાદ રંગબેરંગી વાની શી જરૂર છે?
किमरण्यरदांतस्य, दांतस्य च किमाश्रमः । ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ यत्र तत्र भवेदांत-स्तदरण्यं तदाश्रमः ॥ १०८॥
અર્થ-જેણે ઇન્દ્રિઓને દમી નથી, તેને વનનું શું પ્રજન છે? અને જેણે ઇન્દ્રિઓને દમી છે, તેને આશ્રમની શી. જરૂર છે? માટે જ્યાં જ્યાં જિતેંદ્રિય છે, ત્યાં ત્યાં અરણ્ય અને આશ્રયજ છે. અર્થાત્ ઇંદ્રિયને જય કરવાથી વન, આશ્રમ અને વસ્તિ સર્વે સમાન જ છે.

Page #295

( ર૭૩) सत्याधारस्तपस्तैलो, दभवतिः क्षमाशिखः। अंधकारे प्रवेष्टव्ये, दीपो यत्नेन धार्यताम् ॥१०९॥
અર્થ:-આ સંસારરૂપી અંધારા ઓરડામાં પ્રવેશ કરતી વેળાએ સત્યરૂપી પાત્રવાળે, તારૂપી તેલવાળ, ઇંદ્રિના દમનરૂપી બત્તિવાળે, તેમજ ક્ષમારૂપી શિખાવાળે દીપક યત્નપૂર્વક ધારણ કર. दीपो ज्ञानमयो यस्थ, वर्तिर्यस्य तपोमयी। ज्वलते शीलतैलेन, न तमस्तस्य जायते ॥११०॥
અર્થ-જે માણસને તારૂપી દિવેટવાળ જ્ઞાનરૂપી દી શીળરૂપી તેલથી બળે છે, તે માણસને અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર થતું નથી. सुखेन दांतः स्वपिति, सुखेन प्रतिवुध्यति । समं सर्वेषु भूतेषु, मनो यस्य प्रसीदति ॥ १११ ॥
અર્થ:–જેનું મન સમગ્ર પ્રાણીગણમાં સમાનભાવે આનંદવાળું થાય છે, તે જિતેંદ્રિય માણસ સુખેથી સુવે છે અને સુખેથી જાગ્રતું થાય છે.
यदाधीते षडंगानि, वेदांश्च चतुरो विजः।

Page #296

૯ ૧૦ ૧૨ ૧૪ ૧૩ .
. दमी न समहीनस्तु, न पूजां किंचिदर्हति ॥११२।।
અર્થ-જ્યારે કોઈપણ બ્રાહ્મણ છ અંગ, ચાર વેદને ભણેલો હોય (ભણે છે, છતાં તેંદ્રિય ન હોય તેમજ સમતા વિનાને હોય, તે તે કોઈપણ રીતે પૂજાને પ્રાવ થતો નથી.
રાત્રિભેજનું પ્રકરણअहिंसासत्यमस्तेय, ब्रह्मचर्यमसंचयः । मद्यमांसमधुत्यागो, रात्रिभोजनवर्जनम् ॥ ११३ ।।
અર્થ:-હે યુધિષ્ઠિર?? દવા, સત્ય બોલવું, ચેરીને ત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ, મધ, માંસ અને મધને ત્યાગ, તેમજ રાત્રિભોજનનો ત્યાગ, (એ સર્વે ધર્મનાં ખાસ અંગો છે માટે પાળવાં.) ये रात्रौ सर्वदाहारं, वर्जयंति सुमेधसः । तेषां पक्षोपवासस्य, फलं मासेन जायते ॥११४॥
અર્થ-જે ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા માણસે નિરંતર રાત્રિને વિષે ભજન કરતા નથી, તેઓને એક મહિનામાં પન્દર દિવસના ઉપવાસનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ બાર માસમાં છ મહિનાનું તેમને તપ પ્રાપ્ત થાય છે.
-
૧ ૦

Page #297

૮ ૧૦
૧૩ ૧૧
( ૭ ) करोति बिरतें धन्यो, यः सदा निशि भोजनात्। सोध पुरुषायुषस्य, स्यादवश्यमुपोषितः ॥११५॥
અર્થ-જે ધન્યવાદને પાત્ર એ માણસ નિરંતર રાત્રિભેજનથી વિરતિ પામે છે, તે માણસ પોતાના આયુષ્યમાંથી અરધા આયુષ્યને તપશ્ચર્યામાં વ્યતીત કરે છે. मृते स्वजनमात्रेऽपि, सूतकं जायते ध्रुवम् । अस्तं गते दिवानाथे, भोजनं क्रियते कथम् ॥११६॥
અર્થ:-સ્વજન માત્રના મરણથી જ્યારે ખાસ સૂતક લાગે છે, ત્યારે સૂર્ય અસ્ત થયા પશ્ચાત્ ભજન કરાય ખરું? અર્થાત શું સૂર્યાસ્ત પશ્ચાત સૂતક લાગે નડિ? યાવત્ લાગેજ, નોમ તળે, રાત્રવત્ર ગુfપર? तपस्विना विशेषेण, गृहस्थेन विवेकिना ॥११७॥
અર્થ:-હે યુધિષ્ઠિર?? આ દુનિયામાં રાત્રિના સમયમાં પાણી પણ પીવું ગ્ય નથી, અને તેમાં પણ તપસ્વીજનોએ, તથા વિવેકવાળા ગૃહસ્થ લોકેએ તે ખાસ વિશેષ કરીને નહી પીવું.

Page #298

१०
११
( २७६ }
તથધિકારનું પ્રકરણ सत्यं तीर्थ तपस्तीर्थं, तीर्थमिंद्रियनिग्रहः। सर्वभूतदया तीर्थ-मेतत्तीर्थस्यलक्षणम् ॥ ११८ ॥
અર્થ:-સત્ય, તપ, ઇંદ્રિયોનો નિગ્રહ અને સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા, એ તીર્થ છે, અને તેજ તીર્થનું લક્ષણ પણ છે.
(उपजातिवृत्तम् ) आत्मानदी संयमतोयपूर्णा,
सत्यावहा शीलतटा दयोमिः। तत्राभिषेकं कुरु पांडुपुत्र ?,
न वारिणा शुद्धयति चांतरात्मा ॥११९॥ અર્થ -સંયમરૂપી પાણીથી ભરેલી, સત્યને ધારણ કરનાર, શીળરૂપી કંઠાવાળી તથા દયારૂપી મોજાંવાળી એવી આત્મારૂપી નદીમાં, હે પાંડુપુત્ર? તું અભિષેક કર? કેમકે કેવળ જળના સ્નાનથી કેઈપણ રીતે અંતરાત્મા શુદ્ધ થતું નથી.
( अनुष्टुप्वृत्तम् ) चित्तमंतर्गतं दुष्टं, तीर्थस्लानन शुद्धयति । शतशोऽपि जलधौत, सुराभांडमिवाशुचि ॥१२०॥
૧૪
૧૩
૧૫ ૧૧
૧૨
३२
१२ .
१३

Page #299

( ૨૭૭ ) અર્થ-આન્તરદશામાં મલિન ભાવને ભજતું એવું જે ચિત્ત, તે ફક્ત તીર્થના સ્નાન માત્રથી કંઈ શુદ્ધ થતું નથી. કેમકે, સેંકડો વખત પાણીથી ધોવા છતાં પણ મદિરાપાત્ર શુદ્ધ થતું નથી. मृदोभारसहस्रेण, जलकुंभशतेन च । न शुद्धयंति दुराचाराः, स्लानतीर्थशतैरपि ॥१२१॥
અર્થ:-દુરાચારી માણસો દુરાચારને સેવતા છતા હજારેભાર માટીથી, તેમજ સેંકડે પાણીના ઘડાઓથી, અને સેંકડે તીર્થોને સ્નાન કરવા છતાં પણ પવિત્ર થતા નથી. सत्यं शौचं तपः शौचं, शौचमिंद्रियनिग्रहः ।
૧૧ ૯ ૧૦ सर्वभूतदया शौचं, जलशौचं च पंचमम् ॥१२२॥
અર્થ-સત્ય, તપ, ઈદ્રિના નિગ્રહ, તેમજ સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા એ શાચ એટલે પવિત્રતા છે, અને જળથી પવિત્રતા તે પાંચમા નંબરની એટલે છેવટની છે.
दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं, वस्त्रपूतं जलं पिबेत् । सत्यपूतं वदेवाक्यं, मनःपूतं समाचरेत् ॥१२३॥ અર્થ:-દષ્ટિથી પવિત્ર થએલું પગલું મુકવું, વવથી પવિત્ર

Page #300

૧૧
( ૨૭૮ ) થએલું જળ પીવું, સત્યથી પવિત્ર થએલું વચન બોલવું તેમજ મનથી પવિત્ર થએલું આચરવું.
कामरागमदोन्मत्ताः, स्त्रीणां ये वशवर्तिनः । ૧૦ ૫ ૯ न ते जलेन शुद्धयति, लातास्तीर्थशतैरपि ॥१२४॥
અર્થ-કામરાગથી મદોન્મત્ત થએલા પુરુષ સ્ત્રીઓના તાબેદાર બની રહે છે, અને તેઓ સેંકડો તીર્થોમાં પવિત્ર જળમાં સ્નાન કરે તે પણ શુદ્ધ થતા નથી. नोदकक्लिनगात्रोऽपि, स्नात इत्यभिधीयते ।
૧૨ सुस्नातोयो दमस्नातः, स बाह्याभ्यंतरःशुचिः॥१२५
અર્થ:-ફક્ત પાણી માત્રથી ભીંજાએલે માણસ સ્નાન કરેલ ગણાતું નથી, પરંતુ જેણે ઈદ્રિયને દમી છે, તેજ ખરે સ્નાન કરનારે છે. અને તેજ બાહ્ય તથા અન્તરથી પવિત્ર છે. निगृहीतेंद्रियद्वारो, यत्रोपविशते मुनिः। तत्र तत्र कुरुक्षेत्रं, नान्यत्र पुष्करं जनाः ? ॥१२६॥
અર્થ:-જેમણે ઈદ્રિનાં દ્વારા પિતાના કબજે કર્યા છે, એવા મહાત્મા જ્યાં જ્યાં રહે છે ત્યાં ત્યાં કુરુક્ષેત્ર છે તેમજ હે લકે? પુષ્કળ તીર્થ પણ તે સિવાય અન્ય સ્થળે નથી.
- ૬
૭
૮ ૧૧
૯
૧૦
૧

Page #301

૪
૩
सर्वेषामेव शौचाना, मर्थ-शाचं विशिष्यते ।
રે
( ૨૭૬ )
૬
७
T
•
यो shy शुचिः स शुचि, नर्मदावारिभिः शुचिः॥
અ:-સમગ્ર શુચિઆમાં અર્થશુચિ વિશેષ છે, માટે જે પુરૂષ અર્થામાં પવિત્ર થએલે છે, તેને પવિત્ર નર્મદાના
પાણીથી પવિત્ર થએલા જાણવા.
→
આગળ પાણીનું પ્રકરણ.
코
૩
૪
ર ૨૦
*
संवत्सरेण यत्पापं कैवर्तस्य हि जायते ।
*
૬
૭
ઇશાઇન સાìતિ, બવૃતબરુમંત્રી ॥ ૨૨૮ અર્થ :જેટલું પાપ એક વર્ષે મચ્છીમારનું થાય છે, તેટલું પાપ એક દિવસ અણુગળ પાણી પીનારને થાય છે— ( લાગે છે).
५
૧
૩
૪
यः कुर्यात्सर्वकर्माणि, वस्त्रपूतेन वारिणा ।
દ
19
૯
૧૦ ૧૧ ૧૨
૧૩
स मुनिः स महासाधुः, स योगी स महाव्रती ॥ १२९ અ:-જે માણસ વજ્રથી ગળેલા પાણીવડે સર્વે કાર્યા કરે છે, તે માણસને મુનિ, મહાસાધુ, ચેગી તથા મહાવ્રતધારી જાણુવા, અર્થાત્ ગળેલું પાણી વાપરવાથી ઘણા લાભ થાય છે.

Page #302

( ૨૮૦ ) चित्तं रागादिभिः क्लिष्टं, अलीकवचनैर्मुखम् ।। जीवघातादिभिः काय,-स्तस्य गंगा पराङखी ॥१३०
અર્થ:-જેનું ચિત્ત રાગાદિ દોષોથી ક્લિષ્ટ થએલું છે, તેમજ જેનું મુખ અસત્ય ભાષણથી અપવિત્ર થએલું છે, તથા જેની કાયા જીવહિંસા કરવાથી અપવિત્ર થએલી છે, તેવા માણસથી ગંગા સદા ઉલટા મુખવાળી રહે છે. चित्तं शमादिभिः शुद्धं, वदनं सत्यभाषणैः ।
૧૨ ૯ ૧૦ ૧૧ ૮ ब्रह्मचर्यादिभिः कायः, शुद्धो गंगांविनापि सः॥१३१
અર્થ:-જેનું ચિત્ત સમતા આદિ સદ્ગણેથી અતિ પવિત્ર બનેલું છે, તેમજ જેનું મુખ સત્ય વાણીવડે શુદ્ધ થએલું છે, તથા જેનું શરીર બ્રહ્મચર્યાદિ વ્રતથી પવિત્ર થએલું છે, તે માણસ ગંગા વિના પણ અતિ નિર્મળ થાય છે. અર્થાત્ સદાના માટે તે પવિત્રજ છે. जंगम स्थावरं चैव, द्विविध तीर्थमुच्यते । - ૯ ૮ ૧૦ ૧૩ जंगमं ऋषयस्तीर्थ, स्थावरं तनिषेवितम् ॥१३२॥
અર્થ-જંગમ અને સ્થાવર એમ બે પ્રકારનું તીર્થ કહેવાય છે, તેમાં ત્રાષિમહાત્માએ જંગમતીર્થ છે, અને તેમનું સેવેલું તે સ્થાવરતીર્થ ગણાય છે.

Page #303

( २८१ )
१
ર
अहिंसा सत्यमस्तेय, ब्रह्मचर्यापरिग्रहाः ।
૫
૬ ૪
८
a
भैक्ष्यवृत्तिरा ये च तत्तीर्थं जंगमं स्मृतम् ॥१३३॥
अर्थ:-अहिंसा, सत्य, योरीनेो त्याग, ब्रह्मयर्थ, अयરિગ્રહ, તથા ભિક્ષાવૃત્તિમાં સાવધાન થએલા જેઓ છે, તેવા સંતપુરૂષ! જંગમતીર્થ કહેવાય છે.
२
3
૫
૬
अगाधे विमले शुद्धे, सत्यशीलसमे हृदि ।
E
७
7
ज्ञातव्यं जंगमं तीर्थ, ज्ञानार्जवदयापरैः ॥ १३४ ॥
अर्थ:-अगाध, निर्माण शुद्ध, तथा सत्य, शीग भने સમતારૂપ હૃદય અને છતે જ્ઞાન, આર્જવ અને દયામાં તત્પર થએલા માણુસાએ જંગમતી જાણવું.
( इन्द्रवज्रावृत्तम् )
3
आचारवस्त्रांतरगालितेन,
૪
सत्यप्रयत्नक्षमशीतलेन ।
૫
१ ૨ ७
૬
ज्ञानांना स्नाति च यो हि नित्यम् ।
૧૦
૧
E ૧૩
१२
किं तस्य भूयात्सलिलेन कृत्यम् ॥ १३५ ॥ અ:-આચારરૂપી વજ્રથી ગાળેલા, તેમજ સત્ય પ્રયત્ન અને ક્ષમાથી શીતળ થએલા જ્ઞાનરૂપી પ્રાણીથી જે નિર ંતર

Page #304

( ૨૮૨ )
સ્નાન કરે છે, તેમને જળના સ્નાનનું શું પ્રયેાજન હોય ? અર્થાત્ કંઇપણ પ્રયાજન ન હાય.
( અનુષ્ટુત્તમ્ )
૧
૧
૩
४
૭
મ
इदं तीर्थमिदं तीर्थं, ये भ्रमन्ति तमोवृताः ।
૧૦
. ૧૧ ૧૫ ૧૨ ૧૩
૧૪
येषां नाम्ना च तीर्थं हि तेषां तीर्थं निरर्थकम् ॥१३६ અ:-આ તીર્થ, આ તીર્થ, એવી રીતે જે માણસે અજ્ઞાનથી આચ્છાદિત થયા થકા તીર્થાંમાં ભમે છે, તેમજ જેઓને ફક્ત નામરૂપજ તીર્થ છે, તેનું તીર્થ નિરર્થક છે.
७
૧
૩
२
૫ ૬ ૪
न मृत्तिका नैव जलं, नाप्यग्निः कर्मशोधनम् ।
१३
૧૦ ૧ ર
૧૧
शोधयंति बुधाः कर्म, ज्ञानध्यानतपोजलैः ॥१३७॥
યુધા:
અર્થઃ-વળી હું યુધિષ્ઠિર ? માટી, પાણી, તથા અગ્નિ પણુ કર્મરૂપી મેલને ધેાવાને સમર્થ નથી; તેથી ડાહ્યા માણુસા તા જ્ઞાન, ધ્યાન અને તપરૂપી પાણીથી કર્મરૂપી મેલને
નિર ંતર ધેાવે છે.
૧
R
૩
૪
अशुचिः पापकर्मा यः, शुद्धकर्मा यतिर्भवेत् ।
७
૯
5.
૧ ૧
तस्मात्कर्मात्मकं शौच मन्यशौचं निरर्थकम् ॥१३८ અર્થ:-અપવિત્ર, તથા પાપકર્મ કરનારો એવા પણ મુનિ, જ્ઞાન, ધ્યાન અને તપથી શુદ્ધ કર્મવાળા થાય છે, તે

Page #305

(૨૮) કારણથી કર્માત્મક પવિત્ર ધારણ કરવું, તે સિવાય અન્ય શુચિપણું નિરર્થક છે. समता सर्वभूतेषु, मनोवाक्कायनिग्रहः । पापध्यानकषायाणां, निग्रहेण शुचिर्भवेत् ॥१३९।।
અર્થ-સમગ્ર પ્રાણીગણમાં સમતા, તથા મન, વચન અને કાયાને નિગ્રહ, તેમજ આર્ત, રેશદ્રધ્યાન અને કષાના ત્યાગથી પ્રાણી પરમ પવિત્ર થાય છે. अनेकानि सहस्राणि, कुमारब्रह्मचारिणाम् । दिवं गतानि विप्राणा-मकृत्वा कुलसंततिम् ॥१४०।।
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર?? બ્રાહ્મણના હજારે બ્રહ્મચારી કુમારે પુત્પત્તિ કર્યા સિવાય પણ દેવકમાં ગએલા છે. यस्य चित्तं द्रवीभूतं, कृपया सर्व तस्य ज्ञानं च मोक्षोऽस्ति, किं जटाभस्मचीवरैः॥१४१
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર ?? જેનું ચિત્ત સર્વે પ્રાણીઓમાં દયાથી ભીજાએલું છે, તેને જ્ઞાન તથા મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે; માટે જટા, ભસ્મ, અને વર્ષથી શું થવાનું છે ? અર્થાત્ કંઈ નહિ,

Page #306

( ૨૮૪ )
अग्निहोत्रं वने वासः, स्वाध्यायो दानसत्क्रिया। ૧૦ ૧૩ ૧૧ ૧૨ ૧૪ ૧ ૩ ૪ ૨ तान्येवैतानि मिथ्यास्यु,यदि भावो न निर्मलः ॥१४२
અર્થ –વળી હે યુધિષ્ઠિર જે ભાવ નિર્મળ ન હોય તે અગ્નિહોત્ર, વનવાસ, શાસ્ત્રાભ્યાસ, દાન, તથા ઉત્તમ ક્રિયા એ સમગ્ર નિરર્થક છે.
તપસ્યાનું પ્રકરણ
(વાસ્થવૃત્તમ્) वने ऽपि दोषाः प्रभवंति रागिणाम् ,
गृहे ऽपि पंचेंद्रियनिग्रहस्तपः । अकुत्सिते कर्मणि यः प्रवर्तते,
निवृत्तरागस्य गृहं तपोवनम् ॥ १४३ ॥ અર્થ -વળી હે યુધિષ્ઠિર? રાગવાળા માણસને તે વનમાં પણ દેની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને જે માણસ ઘરમાં રહીને પણ ઈદ્રિયને કબજામાં રાખે છે, તે તેને તપજ છે, માટે જે ઉત્તમ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તથા જેણે રાગને ત્યાગ કરે છે, તેને ઘર પણ તપોવન સમાન જ છે.
૧૧
न शब्दशास्त्राभिरतस्य मोक्षो, न चैव रम्यावसतिप्रियस्य

Page #307

૧ ૧
न भोजनाच्छादनतत्परस्य, न लोकचित्तग्रहणेरतस्य ।।
અર્થ-વળી હે યુધિષ્ઠિર ?? શબ્દ શાસ્ત્રમાં (વ્યાકરણમાં) આસક્ત બનેલાને, તેમજ મનહર બંગલા, હવેલી, બાગ અને આનન્દભુવન પ્રિય છે જેને એવા માણસને, તેમજ નાના પ્રકારનાં ભેજન અને વિધવિધ જાતનાં વસ્ત્રોમાં તત્પર થએલાને, તથા જનમન રંજન કરવામાં મસ્ત થએલાને, કેઈપણ રીતે મોક્ષ પ્રાપ્ત થતી નથી. અર્થાત્ ભાવની શુદ્ધિ વિના ઉપરોક્ત કાર્યો યેગ્ય નથી.
(૩rદુવૃત્તમ) श्वपाकीगर्भसंभूतः, पराशरमहामुनिः । तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१४॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર ? ચંડાલણના ગથી ઉત્પન્ન થએલા પરાશર નામના મહામુનિ તપસાથી બ્રાહ્મણ થયા; માટે તેમાં બ્રાહ્મણ બનવામાં) જાતિનું કંઈ પણ કારણ નથી. कैवर्तीगर्भसंभूतो, व्यासो नाम महामुनिः। तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१४६॥
અર્થ માછણના ગલથી ઉત્પન્ન થએલા વ્યાસ નામના મહામુનિ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણ થયા, માટે તેમાં પણ (બ્રાહ્મણ થવામાં) જાતિનું કંઈ પણ કારણ નથી.

Page #308

( २८६ )
श्वमृगीगर्भसंभूतो, ऋषिशृंगो महामुनिः।
तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१४७॥
અર્થ -શ્વાન અને મૃગીના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થએલા રૂષિગ,નામના મહામુનિ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણ થયા, માટે તેમાં પણ જાતિનું કંઈ કારણ નથી. सुशुकीगर्भसंभूतः शुको नाम महामुनिः ।
७ ८ ९ १० तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१४८॥
અર્થ -સુઝુકીના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થએલા શુક નામના મહામુનિ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણે થયા, માટે તેમાં પણ
જાતિનું કોઈ કારણ નથીબ્રાહ્મગુ થયા,
मुंडकीगर्भसंभूतो, मांडक्यश्च महामुनिः। तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१४९॥
અર્થ -દેડકીના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થએલા માંડુક્ય નામના મહામુનિ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણ થયા, માટે તેમાં પણ જાતિનું કંઈ કારણ નથી. उर्वशीगर्भसंभूतो, वशिष्ठश्च महामुनिः। तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१५०

Page #309

( ૨૮૭ ) અથ–ઉર્વશીના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થએલા વશિષ્ઠ નામના મહામુનિ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણ થયા, માટે તેમાં પણ કઈ જાતનું કારણ નથી. अरणीगर्भसंभूतः, कवितश्च महामुनिः ।
૫ ૬ ૭ ૮ ૯ ૧૦ तपसा ब्राह्मणो जात,-स्तस्माजातिरकारणम् ॥१५१॥
અર્થ:-અરણીના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થએલા કવિત નામના મહામુનિ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણ થયા, માટે તેમાં પણ જાતિનું કંઈ કારણ નથી. न तेषां ब्राह्मणी माता, संस्कारश्च न विद्यते ।
૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ તપણા ત્રાજ્ઞતા-તમાકાંતિ પણ કરશો
અર્થ: હે યુધિષ્ઠિર?? એ રીતે તે ઋષિઓની માતા બ્રાહ્મણી નહોતી, તેમજ તેઓને સંસ્કાર પણ નહેતા, તેમ છતાં પણ તેઓ તપના પ્રભાવથી બ્રાહ્મણે થયા, માટે તેમાં પણ જાતિનું કંઈ કારણ નથી. અર્થાત્ ગુણથી બ્રાહ્મણે બને છે, જાતિમાત્રથી નહી.
(૩ઝાતિવૃત્તમ) शीलं प्रधान न कुलं प्रधान, कुलेन किं शीलविवर्जितेन ૧૧ ૧૩ ૯ ૧૦ ૧૬ ૧૭ ૧૪ ૧૫ ૧૨ नैके नरानीचकुले प्रसूताः, स्वर्गं गताः शीलमुरेत्य धीराः॥

Page #310

( ૨૮૮ )
અર્થ:-માટે હું યુધિષ્ઠિર ? ? શીળ છે તે ઉત્તમ છે,
કંઈ કુળનું પ્રધાનપણું નથી, કેમકે શીળ વિનાના કુળનું શું પ્રત્યેાજન છે? કારણકે નીચ કુળમાં ઉત્પન્ન થએલા પણ ઘણા ધીરપુરૂષો શીળને અંગીકાર કરીને સ્વર્ગે ગએલા છે. તે કારણથી ઉત્તમ આચારાનું પાલન કરે
!
શ્રુતિમાં પણ કહ્યું છે કે,
( અનુટુવૃત્તમ્)
२
૧
૧૦
૪
૩
हस्तिन्यामवलो जात, उक्यां केशकंबलः ।
૬
७
←
अगस्त्यो गस्तिपुष्पाच, कौशिकः कुश संस्तरात् ॥ १५४
૨
૧
૫
૩
૫
G
૪
कठिनात्कठिनो जातः, शरगुल्माच गौतमः ।
૬
૧ ૧
७
૧૦
द्रोणाचार्यस्तु कलशा, त्तित्तिरस्तित्तिरोसुतः ॥१६५॥
૨
રે
૧
૬
૫
*
૩
रेणुका ऽजनयद्रामं, ऋषिशुगं वने मृगी ।
૧૨
૧૦
૯
૧૧
कैवर्त्यजनयद्व्यासं, श्वपाकी च पराशरम् || १५६।।
૩
૧
ર
૬
૪ ૭
૫
विश्वामित्रं च चांडाली, वशिष्ठं चैव उर्वशी ।
૧૨
૧૦ ૮ ૧૧
विप्रजातिकुलाभावे, ऽप्येते तावद्विजोत्तमाः॥१५७॥
અર્થ :-અખલ હાથણીથી, કેશકખલ ઉંટડીથી, અગસ્ત્ય અગસ્તિના પુષ્પથી, કુશના ઢગલાથી કોશિક, કનિષિ

Page #311

૧
( ૨૮૨ ) કદ્ધિથી, શરશુક્ષ્મથી ગાતમ, કલશથી દ્રોણાચાર્ય, તિત્તિરીથી તિત્તિરમુનિ, રેકાથી રામ, હરણીથી રૂષિત્રંગ, માછીથી વ્યાસ, ચંડાળીથી પરાશરમુનિ તથા વિશ્વામિત્ર, અને ઉરેશીથી વિશનિ ઉત્પન્ન થએલ છે, એવી રીતે તેઓને બ્રાહ્મણની જાતિ અને કુળના અભાવ હાતે છતે પણ તેઓ ઉત્તમ બ્રાહ્મણેા કહેવાએલા છે.
દાનનું પ્રકરણ.
( પક્ષ્ાત્રાન્તાવૃત્તમ )
૧૦
11
क्षेत्रं यंत्रं प्रहरणवचूर्लागलं गोतुरंगं,
૧ ૨ ૧૩
૧૪
૧૫ ૧૬ ૧૬ ૧૮
धेनुत्री द्रविणतरवो हर्म्यमन्यच्च चित्रम् ।
२
૩
રે
૧
૪
यत्सारम्भं जनयति-मनो रत्नमालिन्यमुच्चै,
૬
૧૯
२१
૨૨૨૩૨૪ ૨૦
स्तादृग् दानं सुगतिकृतये नैव देयं जनेन ॥ १२८॥ અર્થ: જે આર ંભ સહિત, તથા મનરૂપી રત્નને પ્રબળ મલીનતા ઉપજાવે છે, એવાં ક્ષેત્ર, યંત્ર, હથિયાર, સ્ત્રી, હળ, બળદ, ઘેાડા, ગાય, ગાડી, ધન, વૃક્ષ, મહેલ, તથા ખીજા પણ વિચિત્ર પ્રકારનાં સાધનાનું દાન પુન્યને માટે કેાઇ માણસે દેવું નહી. અર્થાત્ તેવાં દાનાથી એકલું પાપજ પોષાય છે.
( અનુષ્પવૃત્તમ્ )
1
૩ ૫ ૬
७
सुबीजमुषरे यह, दुसं नैव प्ररोहति ।

Page #312

( ૨૦ ) ૮ ૧૦ ૯ ૧૧ ૧૩ ૧૨. तबद्दत्तं कुपात्रेषु, दानं भवति निष्फलम् ॥१५९।।
અર્થ:-ખારની ભૂમિમાં વાવેલું ઉત્તમ બીજ પણ જેમ ઉગતું નથી, તેમજ કુપાત્રોને આપેલું દાન નિષ્ફળ થાય છે.
अपात्रे चापि यदानं, दहत्यासप्तमं कुलम् । दुग्धं हि दंदशकाय, विषमेव प्रजायते ॥१६॥
અર્થ-વળી કુપાત્ર પ્રત્યે દીધેલું દાન સાત કુળને નાશ કરે છે, કેમકે સપને આપેલું દુધ ઝેરજ થાય છે.
૧૧
૯
૧ ૦
૧૨ ૧૩
૧૪
यथा मम प्रियो ह्यात्मा, सुखमिच्छति सर्वदा। सर्वेषामेव जीवानां, नित्यमेव सुखं प्रियम् ॥१६१॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર? જેમ મહારે આત્મા ને હાલે છે, તથા જેમ નિરંતર સુખને ઈચ્છે છે, તેમ સમગ્ર જીને પણ સદેદિત સુખ પ્રિય છે. एवमात्मसमो भूयात् , सर्व-भूतेषु पार्थिव ? । सर्वेषामेव जोवानां, नित्यमेव सुखं प्रियम् ॥१६॥
અર્થ એવી રીતે હે યુધિષ્ઠિર સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે પિતાના આત્મા સમાન ભાવ રાખે; કારણકે સર્વે જીવાત્માઓને સદા સુખ ખારું છે.
૧ ૧
૧
૦
૧ ૨
.

Page #313

( २९१ )
३५
पYश्च ये तु हिंसंति, गृध्र ૯ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ના ते मृत्वा नरकं यांति, नृशंसाः पापकर्मणि ॥१६॥
અર્થ-દ્રવ્યના લાલચુ થઈને જે માણસે પશુની હિંસા કરે છે, તે માણસો પાપકાર્યમાં નિર્દય થવા થકી મૃત્યુ પામીને નરકે જાય છે. यादृशी वेदना तीता, स्वशरीरे युधिष्ठिर ? । तादृशी सर्वजीवानां, सर्वदा सुखमिच्छताम् ॥१६४॥
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર? પિતાના શરીરમાં જેવી તીવ્રવેદના થાય છે, તેવી જ હમેશાં સુખ ઈચ્છતા સર્વ જીને ५९ थाय छे. सर्वजीवदयार्थं तु, ये न हिंसंति प्राणिनः । निश्चिता धर्मसंयुक्ता,-स्ते नराः स्वर्गगामिनः ॥१६॥
અર્થ:-સમગ્ર પ્રાણીઓના રક્ષણાર્થે જે માણસો જીવહિંસા કરતા નથી, તે ધર્મિષ્ઠ જીવાત્માઓ ખાસ સ્વર્ગમાં ગમન
पृथिवीं रत्नसंपूर्णा, ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति। एकस्य जीवितं दद्यात्, फलेन न समं भवेत् ॥१६६॥
८ १० ८ ११

Page #314

( ૨૦૨ )
અર્થ:-કોઈક માણુસ રત્નોથી ભરેલી પૃથ્વી બ્રાહ્મણેા પ્રત્યે દાન કરે, તેમજ કાઇક માણસ એક જીવને જીવતદાન આપે, તે બન્નેનું સરખું ફળ નથી. અર્થાત્ જીવતદાન સથી શ્રેષ્ઠ છે.
૩
ર
૧
દ પ્
૪
जंबूद्रीपं सरत्नं तु दद्यान्मेरुं सकांचनम् ।
'
૧૩
७
૬ ૧૦ ૧૧ ૧ ૨
यस्य जीवदया नास्ति, तस्य सर्वं निरर्थकम् ॥१६७॥
અર્થ:-રત્ન સહિત જંબુદ્રીપ તેમજ સુવર્ણ સંયુક્ત મેરૂ પર્વતનું દાન આપે, પણ જેને જીવદયા નથી, તેનુ તે સમગ્ર દાન નિરર્થકજ છે.
૨
૩
૧ ૪
૬
પ્
अस्ति वसति रुद्रश्च, मांसे वसति केशवः ।
૩૨
૧૦ ૧૧
&
૧૩ ૧૪
૧૫
शुक्रे वसति ब्रह्मा च तस्मान्मांसं न भक्षयेत् ॥१६८
તથા વીર્યમાં
અર્થ:-હાડકામાં શિ, માંસમાં વિષ્ણુ,
બ્રહ્મા વસે છે, માટે માંસ ભક્ષણ કરવું નહિ.
४
૩
૧
પ્
ર
तिलसर्षपमात्रं तु, मांसं यो भक्षयेन्नरः ।
૧૦
G
૧૧
.
नियमान्नरकं याति यावच्चंद्र दिवाकरौ ॥१६९ ॥
અર્થ:વળી હું યુધિષ્ઠિર ? જે માશુસ એક તલ અથવા સર્બેવના દાણા જેટલું પણ માંસ ભક્ષણ કરે છે; તે માણસ ખાસ ચંદ્ર અને સૂર્ય યાવત્ત્પર્યંત છે તાવન્પર્યંત નરકે જાય છે.

Page #315

( २९३ )
अयाचकसुशीलानां, दोक्षितानां तपस्विनाम् । अहिंसकानां मुक्तानां, कुरु ? वृत्तिं युधिष्ठिर ?॥१७०
અર્થ:–વળી હે યુધિષ્ઠિર ? યાચના નહી કરનારા, ઉત્તમ આચારવાળા, દીક્ષિત, તપસ્વી, હિંસા નહી કરનારા, તેમજ પરિગ્રહના ત્યાગી માણસનું તું પિષણ કર? निष्कांचनस्य युक्तस्य, दीक्षितस्य तपस्विनः । ब्रह्मयुक्तस्य कौंतेय ? भैक्षकव्रतचारिणः ॥ १७१ ॥
मर्थ:-द्रव्य नाही. रामनार, साय४, पीक्षित, तपस्वी, બ્રહ્મચારી, તેમજ ભિક્ષા માગી આજીવિકા ચલાવનારનું પણ डे युधिष्ठिर ? तु पोषण ४२ १ . अदीक्षितो ह्यमुक्तश्च, भैक्ष्यं भुंक्ते च यो द्विजः।
૯ ૧૨ ૧૩ ૧૧ ૧૦ ૧૫ ૧૪ आत्मानं नरकं नीयात् , दातार च न संशयः ॥१७२।।
અર્થ-દીક્ષા વિનાને, તથા પરિગ્રહધારી જે બ્રાહ્મણ ભક્ષા માગીને જોજન કરે છે, તે પિતાને અને દાતારને પણ નરકમાં લઈ જાય છે, તેમાં સંશય નથી. व्रतिनो ब्राह्मणा ज्ञेयाः, क्षत्रियाः शस्त्रपाणयः । कृषिकर्मकरा वैश्याः, शुद्राः धेषणकारकाः ॥१७॥

Page #316

( ૨૨૪ ) અર્થ વળી હે યુધિષ્ઠિર ? જે વ્રતધારી હેય તેઓને બ્રાહ્મણ જાણવા જેઓ શસ્ત્ર ધારણ કરનારા હોય તેઓને ક્ષત્રિય જાણવાનું તેમજ જેઓ ખેતીનું કામ કરનારા હોય તેઓને વૈશ્ય જાણવા અને નોકરી ચાકરી કરનારાઓને શુદ્ર જાણવા. એ પ્રકારે વર્ણભેદ છે. ब्रह्मचर्यतपोयुक्ताः, समपाषाणकांचनाः । सर्वभूतदयायुक्ता, ब्राह्मणाः सर्वजातिषु ॥ १७४ ॥
અર્થ -બ્રહ્મચર્ય તથા તપયુક્ત તેમજ સમાન છે પાષાણ તથા સુવર્ણ જેમને, તથા સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયાવાળા, એવા સર્વે જાતિઓમાં બ્રાહ્મણે થાય છે ( હોય છે). ૧ ૩ ૨ ૪ शूरा वीराश्च विक्रांता, बह्रारंभपरिग्रहाः । संग्रामकरणोत्साहाः, क्षत्रियाः सर्वजातिषु॥१७॥
અથર-શૂરવીર, વિકાળ, ઘણું આરંભ પરિગ્રહવાળા, તથા રણસંગ્રામના કાર્યમાં ઉમંગી, એવા સર્વે જાતિઓમાં ક્ષત્રિઓ હોય છે. ( થાય છે. ) पंडिताः कुलजा दक्षाः, कलाकौशलजीविनः । कृषिकर्मकराश्चैव, वैश्यास्ते सर्वजातिषु ॥ १७६ ।। અર્થ -પંડિત, કુલિન, ડાહ્યા, કળાના કુશળપણથી આ
૬
૫ ૧૦

Page #317

( ૨° )
જીવિકા ચલાવનારા, તેમજ ખેતી કરનારા એવા, સર્વે જાતિઓમાં વૈશ્યા પણ હાય છે.
ઊ
ર
૧
૩
૬ ૪
મ
के ब्राह्मणगुणाः प्रोक्ताः, किं तद्ब्राह्मणलक्षणम् ।
<
° ° ૧૧
૧૩ ૧૨
एतदिच्छामि विज्ञातुं तद्भवान् दिशतां मम ॥ १७७
અર્થ: હવે યુધિષ્ઠિર પૂછે છે કે, હે ભગવાન્ ? બ્રાહ્મ©ાના ગુણા કયા કયા કહેલા છે? તથા તે બ્રાહ્મણનુ (બ્રહ્મ) લક્ષણ શું છે? તે જાણવાને હું ઇચ્છું છું; માટે તે આપ
મતાવા?
૩
७
?
મ
૧
यन्मां पृच्छसि कौंतेय ? ब्राह्मणानां तु लक्षणम् ।
૧૪
૧૧
૯
૧૩ ૧૨
शृणु ? तत्कथयामित्वां जनानां हितकाम्यया ॥ १७८
,
અ:-ત્યારે હવે ભગવાન કહે છે, કે હે કુન્તાના પુત્ર યુધિષ્ઠિર ? જે તું મ્હને બ્રાહ્મણેાનું લક્ષણ પૂછે છે તે હું હને લોકોના હિતની ઈચ્છાથી કહુંછું, તે સાંભળ ?
૧
૩
૪
क्षांत्यादिभिर्गुणैर्युक्तो, न्यस्तदंडो निरामिषः ।
७
૬
૧૦
૯
सर्वभूतेषु च दया, प्रोक्तं ब्राह्मणलक्षणम् ॥ १७९ ॥
૧
૩
૨
देवनागमनुष्येषु, तिर्यग्योनिगतेषु च ।
૫
૪
૭
मैथुनं ये न सेवन्ते, चतुर्थब्रह्मलक्षणम् ॥ १८० ॥

Page #318

૭
1 2
त्यक्त्वा कुटुंबवास तु, निर्ममो निःपरिग्रहः । सदा चरति नि:संगः, पंचमं ब्रह्मलक्षणम् ॥१८१॥ पंचलक्षणसंपूर्ण, ईदृशो यो भवेद् द्विजः। महांतं ब्राह्मणं मन्ये, शेषाः शूद्रा युधिष्ठिर ? ॥१८२
અર્થ:-ક્ષમા આદિ ગુણોવાળ, દંડનીતિને દૂર કરનાર, માંસભક્ષણનો ત્યાગી, તેમજ સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા ધરનાર, દેવ, નાગ, મનુષ્ય અને તિર્યંચના ભવમાં મૈથુન નહી સેવનાર, (તેઓ સાથે ) તથા કુટુંબના વાસને ત્યજીને, મમતા તેમજ પરિગ્રહ રહિત તથા સર્વ સંગ રહિત વિચરનારો; એવી રીતનાં પાંચ લક્ષણે બ્રાહ્મણનાં જાણવ, એ પંચ લક્ષણયુક્ત હોય હેતે હે યુધિષ્ઠિર? મહાન બ્રાહ્મણ માનું છું, અને તેથી ઉલટી રીતે વર્તનારને હું શુદ્ર માનું છું. रक्तीभवति तोयानि, अन्नानि पिशितानि च । रात्री भोजनसक्तस्य, ग्रासेन मांसभक्षणम् ॥१८३।।
અર્થ:-વળી હે યુધિષ્ઠિર? રાત્રિને વિષે પાણી પીવું તે રૂધિર પાન બરાબર છે, અને અન્નનું ભક્ષણ માંસભક્ષણ બરાબર છે, તે કારણથી રાત્રિભોજન કરનારને માંસભક્ષણનું પાપ લાગે છે.

Page #319

( ૧૭ ) शुश्रूषणपरा मूळ, नीचकर्मोपजीभिः । सदा सर्वकलाहीनाः, शूद्रास्ते सर्वजातिषु ॥१८४॥
અર્થ -ચાકરી કરનારા, મૂર્ખ, હલકાં કામ કરી આજીવિકા ચલાવનારા, તથા નિરંતર સમગ્ર કળાઓ રહિત એવા શૂદ્રો પણ સર્વ જાતિઓમાં હોય છે. ૧ ૩ ૪ ૫ ૪ क्रूराश्चंडाश्च पापाश्च, परद्रव्यापहारिणः । निर्दयाः सर्वभूतेषु, चांडालाः सर्वजातिषु ॥१८॥
અર્થ –કુર, ભયંકર, પાપી, પરદ્રવ્ય હરણ કરનારા, સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે નિર્દય, એવા ચંડાળ પણ સર્વે જાતિઓમાં હોય છે. येषां जपस्तपः शौचं, क्षान्तिमुक्तिर्दयादमः । ૧૦ ૧૧ ૯ ૧૨ ૧૩ तैरायुषः क्षये वत्स ?, ब्रह्मस्थानं विधीयते ॥१८६॥
અર્થ:-વળી હે વત્સ? જેઓને જપ, તપ, પવિત્રતા, ક્ષમા, નિષ્પરિગ્રહપણું, દયા તેમજ ઈદ્રિયનું દમવાપણું હોય છે, તેઓ આયુષ્યનો ક્ષય થવાથી મોક્ષમાં જાય છે. જ્ઞાનgar: શિવાજી, શીશુ જે નિr: षट्कर्मनिरताश्चैव, द्विजाः पदप्रभावकाः ॥ १८७ ।।
૭ ૧ ૦.
૧૧

Page #320

( ૧૮ ) અર્થે-જે બ્રાહ્મણ જ્ઞાનથી, કિયાથી તથા શીળથી શુદ્ધ થયેલા છે, તેમજ જેઓ, ષ કર્મમાં રક્ત છે, તે બ્રાહ્મણે પિતાના પદની પ્રભાવના કરનારા છે.
અતિથિ પ્રકરણ. तपः-शीलसमायुक्त, ब्रह्मचर्यदृढव्रतम् । निलोभं निर्मलं चैव, अतिथि जानीतेदृशम् ।।१८८॥
અર્થ:-તપ, શીળ અને સમતાવાળા, તથા બ્રહ્મચર્ય રૂપી દઢ વ્રતવાળા, નિર્લોભી, અને મમતા વિનાના માણસને અતિથિ જાણ. स्नानोपभोगरहितं, पूजालंकारवर्जितम् । उग्रतपः-शमायुक्त, मतिथिं जानीतेदृशम् ॥ १८९॥
અર્થ–સ્નાન અને ઉપગ વિનાના, પૂજા અને આભૂત ષણે કરીને રહિત, ઉગ્ર તપવાળા, તેમજ સતાધારક, એવા માણસને પણ અતિથિ જાણ. हिरण्ये रत्नपुंजे च, धनधान्ये तथैव च । अतिथिं तं विजानीया,-द्यस्य लोभो न विद्यते॥१९०
અર્થ:-સુવર્ણ, રત્નને સમૂહ, ધન તથા ધાન્યમાં જેને લેભ હેતે નથી, તેને પણ અતિથિ જાણે.
૧૩
૧૨
૯ ૧૦ ૧૧

Page #321

( ર૬૨ )
तिधिपर्वोत्सवाः सर्वे, त्यक्ता येन महात्मना ॥ अतिथिं तं विजानीया, च्छेषमभ्यागतं विदुः॥१९१॥
૧૦
અર્થ-તિથિ, પર્વ અને સર્વે પ્રકારના ઉત્સ, જે મહાત્માએ ત્યજેલા છે, તેમને અતિથિ જાણવા અને અન્યને તે મીજમાન જાણો.
यदा न कुरुते पापं, सर्वभूतेषु दारुणम् । कर्मणा मनसा वाचा, ब्रह्म संपद्यते तदा ।। १९२।।
૩
૧૧
૧ ૨
અર્થ-જ્યારે સમગ્ર પ્રાણીઓ પ્રત્યે, મન, વચન અને કાયાથી દારૂણ પાપ કરવામાં આવતું નથી, ત્યારે બ્રહ્મ ઉત્પન્ન થાય છે.
૧
૦
निश्चिंतश्चचरेडर्म, ब्रह्म संपद्यते तदा ।। १९३ ॥
અર્થ-જ્યારે સર્વ ત્યજીને, સંગ રહિત, તથા પરિગ્રહ રહિત થકો, નિશ્ચિત થઈને પ્રાણધર્મને આથરે, ત્યારે બ્રહ્મ ઉત્પન્ન થાય છે.
મધને ત્યાગ કરવાનું પ્રકરણ વાં મધુ છે , છોfજી સંસાર |

Page #322

م
( રૂ૦૦ )
૧૦
.
वर्जनीयं सदा विप्रैः, परलोकाभिकांक्षिभिः ॥१९४॥
અર્થ :-જીવાનાં ઇંડાંવાળું, તથા મહા દુષ્ટ, એવું મધ ખરેખર મ્લેચ્છેાથી એંઠુ થએલું જાણુવું, તે કારણથી પરલેાકના અથી બ્રાહ્મણાએ નિરંતર તેના ત્યાગ કરવો.
૩
૬
૫
२
૧
यो ददाति मधु श्राद्धे, मोहितो धर्मलिप्सया |
9 ૧૬
૧૨ ૧૧
૯
આ ચાતિ નર ઘોર, આ
૧૦
સદ્ ટે.
૨૦૬ ॥
અથી-જે માણસ માહિત થયેા થકા, ધર્મની ઇચ્છાથી શ્રાદ્ધ ક્રિયામાં મધનું દાન આપે છે, તે લંપટ એવા ખાનારાએ સહિત ભયંકર નરકમાં જાય છે.
૨
૩
૧
૬
मेदमूत्रपुरीषाद्यै, रसाद्यैर्विधृतं मधु ।
૪
७
छर्दिलामुखसंश्रा, रभक्ष्यं ब्राह्मणैर्मधु ॥ १९६ ॥ અર્થ:-ચરબી, મૂત્ર, તથા વિષ્ઠાદિકના રસથી મેળવેલું, તથા મધમાખીના મુખમાંથી લાળ તરીકે અરેલું, એવું મધ બ્રાહ્મણેાએ ભક્ષણ કરવું નહિ.
કંદમૂળ પ્રકરણ.
ર
૪ ૨ ૧
19
પ્
नीलिकां वापयेद्यस्तु मूलकं भक्षयेत्तु यः ।
૧૨
૩૧
૧૩ ૯
{ a
न तस्य नरकोतारो, यावच्चंद्र दिवाकरौ ॥१९७॥

Page #323

( ૨૦ )
અ:જે માણસ ગળી વાવે છે, તથા કંદમૂળનું ભક્ષણ કરે છે, તે માત્રુ ચંદ્ર સૂર્યની સ્થિતિ પર્યંત નરકમાંથી નિકળી
શકતા નથી.
C
૩
૧
૫ ૬
૪
वरं मुक्तं पुत्रमासं, न तु मूलकभक्षणम् ।
७
૧૦ ૧૧
૧૨
か
う
भक्षणान्नरकं गच्छेद्, वर्जनात्स्वर्गमाप्नुयात् ॥१९८॥ અર્થ-ડે યુધિષ્ઠિર ? પુત્રનું માંસ ખાવું સારૂં, પશુ કંદમૂળનું ભક્ષણ કરવું નહિ; કેમકે, કંદમૂળના ભક્ષણથી નરકમાં જવાય, અને તેના ત્યાગથી સ્વગ માં જવાય છે.
૨
૩
૪
૫
यस्मिन् गृहे ध्रुवं कंद-मूलकं पच्यते जनैः ।
૧૦
૧૩
श्मशानतुल्यं तद्वेश्म, पितृभिः परिवर्जितम् ॥१९९ અથ:-જે ઘરમાં માણસા ક ંદમૂળ પચાવે છે, તે ઘરને સ્મશાનનુલ્ય જાણવું, અને હેનું ઘર પિતૃઆથી પણ ત્યાએલું હાય છે.
1
૩
यस्तु वृताककालिंग, तिलकालांवुभक्षकः ।
૫
અંતશાહે લ દૃઢાશ્મા, નનો યુત્રિ ? ર૦૦
અ:-જે માણસ વૃંતાક ( રીંગણાં), કાલિંગડ, તલ, અને કાલાજીને ભક્ષણ કરનારા છે, તે મૂઢ માણસ, હું યુધિષ્ઠિર ? અંત સમયે નરકમાં ગમન કરે છે.
॥ इत्याचार्यश्रीजयशेखरसूरिणोद्धृता धर्मसर्वस्वाधिकारो मूलान्वय भाषान्तरयुक्तः समाप्तः ॥
*

Page #324

( ૩૦૨ )
ગડુંળી. ઘેાડીલા તે કીહાં થકી લાવ્યારે, વરના વાધા ભી ના–એ દેશી.
સુખસાગર સુખકારીરે-સુણા સર્જન મ્હારી.
વન્દ્રિએ વ્હાલ વધારીરે-સુણા સજનિ મ્હારી. ગુર્જર દેશ ગુણૅ કરી ગાજે-પાટણપુર જ્યાં રાત્રે સુર્ણા, પ્રાગ્વાટવશ ભૂષણુ ગુરૂ કહીએ-નામથી નવિનધ લહીએરે. સુણેા. માતા પતિવ્રતા જડાવ ખાઈ-પિતા આલમચંદ ભાઇરે, સુણા. ગચ્છર ધર ગુરૂ વિસાગર-મુનિગણુ માંહિ દિવાકરરે. સુર્ણા. સાંભળી શુદ્ધ ગુરૂજીની વાણી-વૈરાગ્ય દિલમાં આણીરે. સુગેા. ભરયાવનમાં સંયમ વરીયા-નિત્ય કરે શુદ્ધ કિરિયારે. સુણા. હિમ્મતધારી ખલ બ્રહ્મચારી-કામસેનાને સંહારીરે. સુણા. મહાવૃત પાળે પાપને ગાળે-દોષાગાચરીના ટાળેરે. સુણે, મમતા માયાને મનથી ત્યાગી-અન્તમાં રઢ લાગીરે. સુણા. સુમતિ સખીના બન્યા ગુરૂરાગી-શુદ્ધ ચેતના ઘટ જાગીરે. સુણા, દયાના દરિયા અડુ ગુણ ભરીયા-સમતા વર્ધને વિરયારે, સુણા, ક્ષમાના સાગર નિત્ય ઉગર-પૂર્ણાનન્દના આકરરે. સુણા. ગુરૂભક્તિ ઘણા ભાવથી કીધી-અનુભવ પ્યાલી પીધીરે. સુણે. તપ જપ ધ્યાન સમાધિ કરતા-ઇર્યા સહિત પગ ધરતારે. સુણેા. વિના પ્રમાદે સદા વિચરતા-ભન્ય જીવા જોઇ કરતારે. સુણેા. વર્ષ છવીશ સુધી સંયમ પાળી-ઇન્દ્રિયા દમી દેહ ગાળીરે, સુણેા. સ્વર્ગારાgણુ રાજનગરમાં કીધું--પારાવાર સુખ લીધુંરે, સુણા. અજીત ગુરૂ હવે એ ક્યાં મળશે-ભવના ફેરા જેથી ટળશેરે. સુણા,

Page #325

( રૂકર )
ગાહુળી. માલણ ગુંથી લાવ ગુણીયલ ગજરોએ દેશી. રવિ પિઠે રાજતા રવિસાગર, રહેતા આત્મદશામાં ઉજાગર.-રવિ બાલ બ્રહ્નચારી ગુરૂ રાય, સેવે સુરનર જેહના પાય,
ગુરૂ વન્દતાં પાપ પલાય-રવિ, રૂડા રઘાજી નામે છે તાત, માયાળુ માણકોર બાઈ માત,
રૂડી જાને રૂડી પડે ભાત-રવિસંવેગી સકળ શિરતાજ, નિત્ય સાધતા આતમ કાજ,
એવા નેમિસાગર ગુરૂરાજ-રવિ રાજનગરમાં ગુરૂજી મળીયા, સંશય સહુ મનના ટળીઆ,
અતિ હેતે ગુરૂ સહ હળિયા-રવિ છેડી સંસારની બધી માયા, જાણીને અતિ કારમી કાયા,
બન્યા રવિસાગર મુનિરાયા-રવિ કર્યો વિષય વિભાવનો ત્યાગ, ટાને પંચ પ્રમાદથી રાગ,
માર્યો મેહ રૂપી મહા નાગ-રવિ, જ્ઞાન ધ્યાનમાં નિશદિન રહેતા, ઉપસર્ગ સકળ મન સહેતા,
નિત્ય અનુભવ આનંદ લેતા-રવિ તપ જપ કરવામાં પુરા, શુદ્ધ ક્રિયા કરવામાં શૂરા,
પાપ કામેથી રહેતા દરા-રવિ વૃત્ત લીધેલા નિર્મળ પાળે, નિજ અન્તર્ ભાવ ઉનાળે,
પર પ્રકૃતિને દૂર ટાળે-રવિત્ર

Page #326

( )
શુભ સંયમ સાધન કરતા, વાયુ પેરે ગુરૂજી વિચરતા,
વેગે ભવસાગરને તરતા-રવિ શાન્ત દાન્ત સદા વૈરાગી, નિજ આત્મદશા ઘટ જાગી,
બન્યા શિવ રમણીના રાગી-રવિ દશવિધ યતિધર્મને ધરેતા, રાગદ્વેષને દૂર કરતા,
ન દેખી પાખંડી મદ પરિહરતા-રવિ પંચસમીતિ ગુતિ ત્રણ ધારી, દૂરે કીધી કુબુદ્ધિ કુનારી,
પ્રીતિ લાગી સુમતિ સંગસારી-રવિ વર્ષ સુડતાલીશ લગી સારૂં, ચારિત્ર અખંડિત પાળ્યું,
દીધું દુર્ગતિ ધારે તાળુ-રવિ મહેસાણામાં સ્વર્ગે સિધાવ્યા, અજીત ગુરૂ આનંદે ગાયા,
હારા મનડામાં એ ગુરૂ ભાવ્યા-રવિત્ર

Page #327

शास्त्रविशारद जैनाचार्य योगनिष्ठ श्रीमत्सदगुरु श्री.
बुद्धिसागरसूरि चरणसरोजेभ्यो नमः।
श्री चतुर्विंशति जिन स्तवन संग्रहः
प्रणम्य पादाम्बुजमन्तिमप्रभो, गुरोश्वशुद्धाश्रुतदेवतां तथा । तनोमिसम्यजिनभक्तिसंभृतो,जिनेश्वराणांस्तुतिमात्मसिद्धये॥१
श्रीमदादिनाथस्तवनम् ॥१॥
( शार्दूलविक्रीडितम् ) श्रीमद्देववरानतोत्तमपदा-म्भोजद्वयःसिद्धिदः,
' श्रीसर्वार्थविमानसोवृतसुख-श्चयुत्वाऽऽगतोभूतले । श्रद्धाभ्याननिदानमानवगणः, शर्मावलीसद्गृहं,
श्रीनाभेयजिनेश्वरोऽस्तुसुखदो, धर्मार्थिनांपाणिनाम् ॥१॥

Page #328

त्रैलोक्यं कलयन्कराम लकव-योनिंश्रितोनाकुलीं, सर्वज्ञः पुरुषोत्तमोजिनवरः, शान्तः समाधिस्थितः । सद्रोधाञ्चितहृद्यहृत्सरसिजः, सत्प्रेमराजन्मना - भव्याम्भोजविभावसुर्विजयतां
श्रीमारुदेवप्रभुः ॥ २ ॥
सम्यग्ज्ञानकलान्विताविदधता, प्रौढप्रतापश्रियो
येनाऽज्ञानतम स्ततिर्विनिहता, चेतः स्थिताप्राणिनाम् ।
सोऽयंमानस भूमिजार्त्तिविरुधां, संघातमुन्मूलयन
माङ्गल्यं धनराशिमांस्तनुमतां कुर्याद्युगादीश्वरः ॥ ३ ॥ सर्वज्ञानमयोजगत्रयगुरु- र्यः संश्रितायं जना - येनश्रीरचलावृताऽमरगणा-यस्मैन मस्कुर्वते ।
यस्माद्दूरगतं विमोहतिमिरं यस्याऽस्ति सेव्यंवचोयस्मिन्गौरवतास्थिताजिनवरं वन्देतमादीश्वरम् ॥ ४ ॥
श्रीसिद्धाचलसानुरत्नविलस-न्मूर्त्तेकृपावारिधे
भव्याम्भोजविबोधनैकतरणे, राजत्प्रभाभास्वर ? | दुर्ध्यानानलतप्तमेघपटल, ग्लानार्त्तिहानिप्रिय
त्वं क्रीडस्त्रमदीयमानसवराऽऽ - रामेयुगादीश्वर ? ॥ ५ ॥

Page #329

श्रीमदजितनाथस्तवनम् ॥ २ ॥
( मालिनीवृत्तम् )
वरविजयविमानं, पुण्यवान्प्रोज्झ्यसयो
हतभवमनुजाङ्गं, माप्तवान्प्राप्तरेखः ।
क्षपितभवभयारि-ध्येयमूर्तिप्रभावो
ऽजितजिनवृषराशि-र्मङ्गलंबोददातु ॥ १ ॥
सकलभुवनसौख्य-श्रेणिदाताऽवदात
चरितगुणगणेनो-द्भासमानाङ्गयष्टिः ।
जगतिसकल मान्यो - भव्यमुद्रास्वरूपः,
सजयतियतिपूज्यो, वायुभुग्योनिरीशः ॥ २ ॥
विलसति शिवशान्ति र्यस्यपादारविन्दे,
अघविततिरजस्रं, दूरतः संस्थिता च । नरपतिजितशत्रो - रन्वयाब्धिक्षपेशः,
सविभ्रुरजितनाथ-स्त्रायतांभूतसंघान् ॥ ३ ॥
कलित कलिगुणानां, मानवानांनतानां, निजपदमतिशोकं, दानदक्षोददानः ।
प्रवरमहिमभर्त्ता, तारकोयः श्रिताना
मजितजिनवरोऽसौ पातुमांतीर्थनाथः ॥ ४ ॥
"

Page #330

जननमरणशान्ति-र्यत्क्रमाम्भोजयुग्मं, सकृदपिमनुजानां, जायते पश्यतांद्राग् । कृतनिजकृतिशान्ति भग्नतान्तिप्रकार:
सजगदखिलसिद्धिं तीर्थनाथोददातु ।। ५ ।।
श्रीसंभवनाथस्तवनम् ॥ ३ ॥
( उपजातिवृत्तम् ) ग्रैवेयकात्सप्ततोऽतिपुण्य-श्रयुत्वाऽतिशस्तान्मृगशीर्षजन्मा |
नमाम्यहं संभवनाथमीशं, तंमोक्षदं देवगणंवरेण्यम् ॥ १ ॥ निधानमक्षीणममन्दसंपदां, निदानमक्षय्यगुणत्रजानाम् ।
पात्रपरंज्ञानवचोऽमृतानां, ध्यानाधिरूढं कुरुयुग्मराशिम् ॥२॥ यद्भक्त्यधीनीकृतमानसाब्जाः, सोवभूवुर्भवभीतिमुक्ताः ।
।
सद्भावनोल्लासगुणानुरक्ता स्तंदेवदेवाधिपतिं भजन्तु ||३|| सुखप्रदंपन्नग योनिमन्तं, योनिप्रभेत्तारमनल्पवीर्यम् ।
जगत्रयाधारमखण्डभावं, जिनेश्वरं संभवमाश्रयामि ||४|| श्रीमान् प्रतापाश्रयसंभवेशो- विश्वोपकारयकृतप्रवृत्तिः । ससेव्यतामक्षयसंपदायै, दीन्यानुभावोभुविभव्यलोकाः ? ॥ ५ ॥

Page #331

श्रीमदभिनन्दनस्तवनम् ॥ ४॥
(द्रुतविलम्बितम् ) विकसदम्बुजलोचनरोचनो-विशदशारदचन्द्रसमाननः । विमलतत्त्वगुणोऽस्त्वभिनन्दनो-जयकरोजगतिक्षमतानिधिः॥१॥ मिथुनराशिगतःसुगतिप्रदो-मुषकभोजनयोनिरयोनिकः । जयजयार्थिगणेष्टविधायको-निखिलभक्तजनातिहराग्रणीः॥२॥ हरिणराजसुलाञ्छनभूषित-क्रमसरोरुह कान्तिविराजित । जगतिशाश्वतसिद्धिविधायकं, त्वदतिरिक्तमहनविलोकये ॥३॥ प्रवरसंवरभूमिपतेःसुत ? स्तुतसुरासुरमानवभूमिपैः । शरणमस्तुपदंतवनिर्मलं, ममसुभक्तिरसोर्जितचेतसः ॥ ४ ॥ सकरुणं करुणालय ? तेपदं, विभवदायकमस्खलितप्रभम् । भवभयाऽभयकारकमञ्जसा, वयमनन्यधियातदुपास्महे ॥ ५ ॥
श्रीसुमतिनाथस्तवनम् ॥५॥
( स्रग्धरावृत्तम् ) शुद्धस्वान्तारविन्दे-ऽनवरतयतना, भव्यभावायदीयं
ध्यायन्तःपादपद्मा-म्बुजयुगलमिह, क्षेमभावप्रपन्नाः ।

Page #332

सन्तोषस्वादुभोज्यं श्रुतरसनतया, स्वादयन्तः प्रकामं
शुद्धां बुद्धिप्रदद्या-सुमतिजिनवरो-भक्तिराजजनेभ्यः ॥ १ ॥ वैमानंभूरिमानं, प्रवरगुणयुतो - निर्गुणश्रीजयन्तं
सन्त्यज्यस्फीतकीर्त्तिः, स्थितिमभयकरीं, योभुविस्वीचकार । विख्यातोयस्यतीर्थङ्करसुमतिविभो - राक्षसारूयोगणश्च,
तद्ध्यानंसिद्धिकारं, जनशुभमतिदं केवलंराधनीयम् ॥२॥ तीर्थाधीशः समस्ति, क्षपितपररति घभूपात्मजोमे,
जीमूताभासमानः, समसुहृदसुह-न्मानसेमानहीने । तस्माद्वेषवन्हे ? प्रशमनमनघो नेष्यतिक्रूकर्मन् ?
सद्यः संसारदावाऽनलगतजनताऽऽनन्दसन्दोहदायी ||३|| नक्षत्रक्षेत्र वृद्धि र्भवतिभुवनगा, यदपदाम्भोजलक्ष्म्या शान्तादुर्दान्तभावाः परमपदुतर ज्ञानभास्त्रत्मभावात् । योनिंसंप्राप्तआखो वर्व्यरुचदतिविभां, वर्द्धयन्वृद्धशील
स्तंदेवदेववन्यं सुमतिजिनमहं, प्रार्थये प्रार्थनाभिः || ४ || भ्राजत्सौवर्णवर्णो गजरिपुतुलनां, धारयन्मामकीनेचित्तारामे विशाले, निवसतिसुमतिः, सर्वदा सर्वपूज्यः । तस्मात्त्वं दुष्टराग द्विपकुरुगमनं, देशमन्यं विचिन्त्य सन्तस्तिष्ठन्तियत्र, क्षणमपिवसति नसतामेवशस्या ||५||
,

Page #333

श्रीपद्मप्रभस्तवनम् ॥ ६ ॥
( भुजंगप्रयातंवृत्तम् ) प्रधानप्रभाराशिभिर्भ्राजमानः, प्रभिन्नातिदुर्दान्तमोहप्रमादः । सुसीमात्मजश्रीपतिर्मेऽर्चनीयः, सदात्वंसुरेन्द्राभिवन्द्यक्रमाब्जः ॥ १ सकन्यारव्यराशिंदधानो ऽत्रपद्म-प्रभोर्भूतले भूतलोकप्रकाशी
करोतुक्रियाज्ञानरक्तेमदीये निवासंहृदि श्रेष्ठभावेसदैव ॥२॥ मनःपङ्कजं नित्यमेवत्वदीयं स्वरूपंस्मरत्यक्षयंदेवयस्य ।
तमेवातिधन्यं नरं पुण्यवन्तं, त्रिलोकाधिनाथात्रजानामि लोके ॥ ३ वरेण्यं शरण्यंत्वदङ्गप्रभावं, प्रकामंस्मराम्यक्षताक्षप्रकाण्डैः । कृपाधीशपद्मप्रभक्षेमधाम, महायोगिगम्यं मनोवागतीतम् ॥४॥ स्वदीयप्रभाभासुरोवासरेशो - जगज्जीव पद्माकरं सावधानः । सदासत्वरं स्वक्रियायां विबुद्धं करोतीशपद्मप्रभ? क्षोभहारिन् ॥५
श्रीसुपार्श्वनाथस्तवनम् ॥ ७ ॥
( तोटक छन्दः )
गुणवन्तमनन्तकलानिचितं, पृथिवीतनुजंतनुतारहितम् । स्वयमेवसदासुखदानरतं, परमोत्तम रूपविभानिरतम् ॥ १ ॥ मुनिवृन्दसमान करंप्रवरं हृदयेप्सितसिद्धिवितानकरम् । भवभीतिदवानलशान्तिकरं, करदीकृतधर्मरिपुप्रकरम् ||२||
"

Page #334

अतिमर्दितमोहमकर्मवलं, छानावगणार्षिकरकमलम् ।
कृतधर्मरताऽखिलरूढखलं, प्रभयावरयाऽश्चितहस्ततलम्॥३॥ तुलराशिविराजितमारजितं, वृकयोनिभृतं निभृतात्मवृतम् ।
गतरागमदं शिवशर्मपदं, शरदिन्दुसमाननवारिरुहम् ॥४॥ कनकोत्तमकान्तसुकान्तिधरं, वरपार्थसुपार्थ जिनमवरम् । विनयाश्चितमानसकोऽहमिह, प्रणमामिमुदामितभावयुजा ॥५
श्रीचन्द्रप्रभस्तवनम् ॥८॥
(उप्रजातिवृत्तम् ) त्वत्पादपदार्चनतोविधाय, प्राचीनजन्मार्जितकर्मराशेः ।
निःशेषमन्तं भववारिराशेः, प्रयान्तिपारं भवतःप्रभावात् ॥१ चन्द्रप्रभ ? त्वांशरणंप्रपद्ये, निर्मिनमायाऽतितमःप्रकाण्ड ।
सन्तस्तरन्त्येवतवप्रभावा-दनन्यभावेनहिगेयकीर्ते ! ॥ २ ॥ अनन्तकान्तिप्रभवःसदाशीः, सदाशिवः सौम्यवपुःप्रभावः।
चन्द्रप्रभोनिर्मलमानसाय, ददातुशं चन्द्रविभःमभुमे ॥३॥ उद्दामचारित्रकलानिधान, त्वदाननाम्भोजविलोकिनोमे ।
गतापदुद्भूतमनन्तशर्म, चन्द्रप्रभप्रौढमहोधिराज ॥ ४ ॥ स्तोतवजस्तुत्यगुणप्रकारः, प्रकामसंभूतिविभासमानः ।
तनोतुसौख्यंसमविश्वलोकः, पद्मप्रभोवृश्चिकराशिभर्ता ॥५॥

Page #335

श्रीसुविधिनाथस्तवमम् ॥ ९ ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् )
लोकत्रयाभिनमनीयपदारविन्द, लक्ष्मीपतेमकरलाविछतपादपद्म ।
संसारसागरभयाद्विकरालरूपा
त्रायस्वमां सुविधिनाथजगत्प्रभो ! त्वम् ॥१॥
सेवापरेषु सकलेषु जनेषु नित्यं
देवा भवन्तिसकलाअपिसौम्यभावाः । लोकत्रयेऽविषमभाववतात्वयैव
संजातमस्तुनमनं तवपादयोर्मे ॥ २ ॥
सुग्रीवराजतनयमथितप्रभाव
भव्यात्मनां त्वमसितारकउत्तमौजाः । तस्मात्वदीयभजनंप्रबलंवदन्ति
सत्याञ्चितातिवचनाविदितप्रभावाः ॥ ३ ॥
भव्याः श्रयन्तिभवतारकशान्तिसम संप्रेक्षणात्सुविधिनाथ भवत्सुमूर्तेः । सावद्यशान्तिजननोत्तम भूमिमीश किंचिन्तयाऽन्यसुरपादपकामधेन्वोः ॥ ४ ॥

Page #336

मवाभवन्तमन घसुदयानिधानमभ्यर्थयामि सुतरां धनराशिग ! त्वाम् ।
इत्थंत्वदीयचरणाम्बुजरक्तचित्तस्तिष्ठामि शश्वदखिलेशतथाकुरुष्व ।। ५ ।।
श्रीशीतलनाथस्तवनम् ॥ १० ॥
( . भद्रिका [ललित ] छंदः )
जयतु शीतलः शान्तभावनो- जनमनोहरोऽरिष्टनाशकः । अनिवारको मुक्तिदायको गुरुगुणःसदाभावितात्मनाम् ॥ १ शिवशुभाङ्कुरोवृद्धिकारणे, जलधरोपमंविश्वतायिनम् ।
अखिलसंपदांहेतुमीश्वरं, जिनवरंस्तुवेशीतलंसदा ॥ २ ॥ दृढरथक्षितीन्द्रात्मनन्दनं, सकलनन्दनंनाकि संस्तुतम् ।
नमतदेहिनो भूरिभूतये, कलिमलक्षतिर्जायते ततः ॥ ३ ॥ सुरतपत्तनेनिश्चलस्थितं विदधदर्हतामीश्वरः सताम् ।
हृदयपङ्कजे ध्यानकारिणां, शिवकरः स्मृतः शीतलः प्रभुः ||४|| अजनिसर्वदा व्याधिहारकं तत्रसुदर्शनंमादृशां नृणाम् । जननमृत्युतो नास्तिमेऽधुना, भयमहोक्षितौशीतलप्रभो ? ॥ ५ ॥

Page #337

श्रीश्रेयांसस्तवनम् ॥११॥
(मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) दुष्टादृष्टि-श्चिरपरिगता, स्वात्मनिष्ठाऽतिमत्ता,
गाढव्याप्ता, निजबलपरिस्फुर्तितश्चण्डभावा । दूरंसद्यो-व्यपगतवती, यस्यदृष्टिप्रभावाद्,
तंश्रेयांसं, शिवसुखकरं, नौमिनित्योत्सुकोऽहम् ॥१॥ विष्णोर्वशे-ऽतुलगुणनिधे पते-र्भास्कराभो
दानेदक्षो-ऽमरगणनतो-ध्वस्तदुष्टप्रचारः । प्रादुर्भूता-ऽनवमविरति-स्तत्त्वराशिप्रणेता, ___ श्री श्रेयांसः, प्रभुरनुदिनं, लोकरक्षाकरोऽस्तु ॥२॥ संसारेऽस्मि-विविधविधुरे, मोहभूपाभिभूते
विश्वस्तानां, विमतिदलनः, कल्पनातीतसवः । लोकालोक, प्रशमजनको-ध्यानगम्यस्वरूपः,
श्री श्रेयांसो, जिनगणवरो-ऽभ्यर्चनीयोनकेषाम् ॥३॥ योगक्षेमं, जनयतिसतां, यत्पदाम्भोजरेणु
निर्भिन्नातिः, सफलवसुधा-चारिणांचोत्तमामः। शान्तानङ्गः, सुखपरिगतः, प्रेक्षणीयोत्तमाः,
सश्रेयांसः, शरणमचलं, जायतांमेदयालुः ॥४॥

Page #338

१२
निर्मोहारिः, मरमसाला, निर्मावारि -विषमविषय-क्षोभकारीसुचारी ।
सन्याधारी सदयवचन - स्तोमदृष्टिप्रसारी,
श्री श्रेयांसः, सततमचलं, शंविदध्याज्जनानाम् ॥ ५ ॥
श्रीवासुपूज्यस्तवनम् ॥ १२ ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) पूर्णेन्दुसुन्दर कलारमणीयकान्तिकान्ताननं प्रथितदेह विभावितानम् । सम्यक् पवित्रचरितं परिशान्तदृष्टि
श्रीवासुपूज्यमनिशन मते सिध्यै ॥ १ ॥
शिष्टाङ्गिसंघपरिवेष्टितसन्निवेशं,
कुम्भाख्यराशिविलसन्त मजस्र बोधम् ।
विश्वेश्वरंवरशीलकलाऽभिरामं
लोकास्स्तुवीध्वमनधंवरवासुपूज्यम् ॥ २ ॥
दुर्भानवाअपिविभावमनुश्रयन्त
स्त्वत्पादपद्मभजनानुगता जिनेश ! |
प्रक्षीणमोहततयस्तव सत्यरूप
मासेदुरुच्चविभवा जगदेकनाथ || ३ ||

Page #339

भूताधिनाथवसुपूज्यनरेशगेहे
संपापजन्मसुखदंजगतीगतानाम् । यः सर्वदः शमनको विषदांजनानां
तं वासुपूज्यपरमेशमहंस्तवीमि ॥ ४ ॥ सत्यात्मलब्धिजननोत्तमहेतुमन्यं
त्वामन्तरेण भवतारकनैवमन्ये । तस्मात्त्वदीयचराणाम्बुजदर्शनंमे
शान्तिपदायिसततं जिनपुङ्गवाऽस्तु ॥ ५ ॥
श्रीविमलनाथस्तवनम् ॥ १३॥
(हरिणीवृत्तम् ) उपकृतमति, संसारेऽस्मि-न्महत्यधिदैवत___ मखिलसुकृति-श्रेणीसेव्यं, विनाशितविमियम् । विपुलविलस-त्सत्यज्ञान-प्रदायिनमीश्वरं,
विमलमरि-हन्तारं नित्यं, नमामिविभूतये ॥१॥ प्रशमसुखदं, श्यामासून, विचित्रकलान्वितं,
भवरतिहरं, शुद्धानन्दं, सदात्मरुचिपदम् । कुमतिदलनं, स्वात्मारामं, परार्थपरायण,
सुमतिसदनं, भग्नक्षोभ, भजेविमलाधिपम् ॥ २ ॥

Page #340

१.४
कुमतिपिहित-स्फारोद्बोधा-विमूढजनास्तव, विमलविभवां, मूर्त्तिरम्यां, निरीक्ष्यमनागपि । विमलजिन ? ये, द्वेषातीता भवन्तिनतादृशां, गतशुभदृशां मन्येतेषां गतिर्ननुकीदृशी ॥ ३ ॥ अभयपदवी, वीराधीना, यदीयमुखोद्गता,
भववनगत क्षोभक्षान्ति, विधापयतिक्षणात् । अनुपममहाऽऽनन्दात्मानं, सुरेश्वरपूजितं,
तमतिविमलं, देववन्दे, प्रधानपद स्थितम् ॥ ४ ॥ विमलभगवन् !, शस्याचाराः, सदैववचस्तव,
मनसिविमले, भव्यात्मानो - विचिन्त्य जिनेश्वर ? । विकसितधिय - स्त्वामाराध्यं, भजन्तिमहोत्सुकाः,
सुकृतसुभगा, धन्यात्मान - स्तएवविचक्षणाः ॥ ५ ॥
श्रीअनन्तनाथस्तवनम् ॥ १४ ॥
(भुजंगप्रयातंवृत्तम्)
सुभन्यात्मनोयस्यदीव्यात्मगेहे, सदाद्योतते ऽनन्तचिन्तामणिर्याः । स्वयंतस्यदुष्टापदोयान्तिदूरे, सुसंपद्विलासो भवेदक्षताङ्गः ॥ १ ॥ समस्तिप्रभामानहीनायदत्रे, मृगाङ्कोष्णरश्मिविभाभासयन्ती । नसंदेवदेवासुरेन्द्रैर्नृनाथै-रनन्तप्रभुंर्तमुदाऽरंस्मरामि ॥ २ ॥

Page #341

ܐ
स्वरूपस्थितंसर्वलोकप्रकाशं, जनोयोगतः सिंहसेनात्मजातम् । निरीक्षेततं नेत्रवन्तंजनेषु, सुधन्यं भवोद्भेदकारंहिमन्ये ॥ ३ ॥ समाराधतेऽनन्तनार्थविनाथं, जनः सज्जनानन्ददायी सुधीर्यः । तदीयाऽखिला वांछिता कार्यसिद्धिः, सदासन्निधिंनोकदाचिज्जहाति सुखाधारकं मीनराशिप्रतीत - मनन्तंजिनेशं कृपावारिराशिम् । भवोत्तारकं तंनमन्तुप्रसन्नं, जनाइष्टलब्धिप्रदातारमीशम् ॥ ५ ॥
श्रीधर्मनाथस्तवनम् ॥ १५ ॥
( कामक्रीडाछंदः )
सत्यज्ञानं भास्वद्रूपं धर्मात्मानं ध्यातॄणां ध्यानीयाङ्गं सिद्धिक्षेत्रं प्रेमा मन्त्रं नक्षत्रम् | चिन्तारत्नं नष्टायत्नं वन्देप्रत्नं दुःखन्नं,
धर्मेशानं वृत्यालानं सन्नामानं भूमानम् ॥ १ ॥ संतप्तानां सम्यक्त्राता मारीहर्त्ता त्वंभर्त्ता,
दीनादीना - मापद्धर्त्ता संपत्कर्त्ता सवानाम् । दुर्भावानां नित्यंहर्त्ता सिद्धेर्दाता निर्माता, विश्वत्राता कामादीनां मूलोद्धर्त्ता विख्याता || २ || स्तोतुंयोग्यो भन्यैर्भाग्यै योग्यैर्गम्यो विज्ञेयः, श्रद्धाध्येयो बुद्धगा मेयो भक्तैर्गेयः संश्रेयः ।

Page #342

१६
पापापायो - राजस्कायो- दातारायो निर्भयः,
संसः सवाध्यः प्राप्तश्रेयः सातत्यः ॥ ३ ॥ संपज्ज्येष्ठः साधुश्रेष्ठः पूज्यमेष्ठो-भूयिष्ठो
- मानाऽस्पृष्टी विद्वत्पृष्टः कामाकृष्टः संजुष्टः । सद्भिर्भक्त्या शक्त्याधीनैः श्रद्धावद्भिः संस्तुत्यो
हेयोनोवै श्रीवज्राङ्को भगातङ्को निःशकम् ॥ ४ ॥ यः श्रीधर्मो धर्माराम स्तीर्थाधीशो-भूमीशो
निःशेषार्थ - प्रादुष्कर्त्ता नष्टक्लेशो - निःसीमा । कर्क राशि त्रैलोक्यानां संत्रातारं संघत्ते, भव्याभावात्संसेव्यः स क्षिमलोके शान्तात्मा ॥ ५ ॥
श्री शान्तिनाथस्तवनम् ॥ १६ ॥ (द्रुतविलम्बितवृत्तम् )
शशिसमान वराननभासुरः, सुरनरेन्द्रनताग्रपदाम्बुजः । प्रचुरविनतमस्सुदिवाकरो - जयतुशान्तिदशान्तिजिनेश्वरः ||१|| सुमतिदोदमितेन्द्रियवाजिक-श्रपल चित्त निवारकबन्धुरः । विशद कान्तिभराचितनासिको भवतुशान्तिजिनः शमिताऽऽपदाम् प्रवर सिद्धिकरं 'महिमाकरं मथितकीर्त्तिभरं जगदीश्वरम् । विधिवशादत्वं धनतमेचकराशियुजंमराः ॥ ३ ॥

Page #343

૨૭
जनमनोरथदेवतरुत्तमो - निखिल दोषविवर्जितमानसः । अनुपमोत्तमतत्त्वविभासकः, सकरुणोऽर्धनीयः सततं सताम् ॥ ४ ॥ विततभव्य सरोजविबोधने, निशितरश्मिरनुत्तमशासनः । विहितदुष्टपराक्रमरोधनः, शुभवतामवताद्गणमीश्वरः ॥ ५ ॥
श्री कुन्थुनाथस्तवनम् ॥ १७ ॥
( पञ्चचामरछन्दः )
प्रभूतभूतिसौधमानसाघराशिदारक, प्रपूजनीयपादवारिजमभिन्नरागधीः । सुमन्त्रतन्त्रजातसिद्धिरन्वहं लुठत्य हो, पदाम्बुजेमुरार्चनीयकुन्थुनाथ ? तावके ॥ १ ॥
महाप्रभाभरोर्जितं जितान्तरारिजातकं,
प्रजेशसूरनन्दनं सुनन्दनं सुमेधसाम् ।
प्रसिद्ध सिद्धविद्ययाश्रितंसिताम्बुजाननं, सदोद्यतोहमीश्वरं नमामिविश्ववन्दिनम् ॥ २ ॥ सुमेरुभूधरेन्द्रधीरवीर्यसारमुस्कटं,
सुभोग्यभोगवर्जितं प्रमर्द्दिताधिवेदनम् । अयोग्ययोग्यनीतिरीतिपारगामिनंवरं, भजध्वमाशुजन्तुजातखेदखेदकं जिनम् || ३ ||

Page #344

पवित्रचालचिऋत्तिधारकं कृपाधरं,
निखर्वगर्ववारकं सुपर्ववर्गसेवितम् । जगत्रयातितारकं प्रतारितमपञ्चकं, __भजश्रियोत्तमोत्तमंजिनेश्वरंवराप्तये ॥ ४ ॥ सुधर्ममर्मवेदिमानसाब्जभानुमालिनं, __शुभाशयाऽभियुक्तमुक्षराशियोगराजिनम् ।
समस्तशस्तभावहेतुफविमायिनंजिनं, ... भजामिकुन्थुनाथमिद्धबोधिवीजवापिनम् ॥५॥
श्रीमदरनाथस्तवनम् ॥ १८॥
( रामगिरिरागः । लिष्टताक्षोदकं, शिष्टजनमोदकं, विमतपयतोदक, सुमतकारम् । विजितपश्चाशुगं,मथितमोहोरगं, भवचितापारगं, नष्टरागम् ॥ क्लि.॥ शिवसुकान्तावर, विदिततत्त्वाकर, विहितशास्त्रादरं, शुद्धिकारम् । परमशान्त्यालय,रचितवैरिक्षयं,समतयानिर्भय, शस्तकायम् ।। लि." सर्वसुखदायकं, सिद्धिपदभासकं,स्वात्मगुणराजकं, वीतशोकम् । समितसन्तापकं,भव्यजनतारकं,भवभयावारकं,सुभगकान्तिम्।। क्लि. विगतपरभावनं, विहितसविनं, भुवनपरिपावनं, शान्तमूर्तिम् । भक्तजनसंस्तुतं, दीव्यगुणसंभृतं, जन्मनासंगतं, ममानतीश ॥ कि.।।

Page #345

सततमुक्तिमदं, वमितसर्वापदं, प्रमितसिद्धास्पदं, ज्ञानगम्यम् । अहंदरनाथकं,परदरोद्भेदकं, शिवसुखोत्पादक,नौमिनित्यम्॥ क्लि.॥
श्रीमल्लिनाथस्तवनम् ॥ १९ ॥
( तोटकछन्दः ) श्रुततत्त्वसुतत्त्वधरंप्रवरं, वरदंसितदन्तविभाविभवम् ।
परमोत्तममल्लिजिनंशिवदं, दमितेन्द्रियवारमजंजपत ॥१॥ नृपकुम्भसमुद्भवसिद्धभवं, भववारिविशोषककुम्भभवम् ।
जनताप्रणतक्रमतामरसं, बरमल्लिजिनेशमहंकलये ॥ २ ॥ निरुपाधिकसंपदतिप्रमदं, प्रभयाविलसन्तमनुत्तमया । __ तमसाविकलंसुकलंमृदुलं, जगदीशमलंस्मरतेष्टबलम् ॥३॥ अजराशिभृतंनिभृतंक्षमया, परिशोभितभीतिविवर्जितनुम् ।
परिखण्डितमानसमानरति,नमताखिलभव्यजनाःसुजिनम्।। सततंभवतारफमल्लिविभो, जगतामशिवहरतापहर । तवपादसरोजरतिर्भवतु, भवतेतिविधेयमनन्तमयि ॥५॥ श्रीमुनिसुव्रतस्तवनम् ॥ २०॥
(द्रुतविलम्बितवृत्तम् ) विकचतामरसाभशुभाननो, विदलिताखिललोकतमोभरः । विषयवासनयोद्धथितात्मनां, हतधियांभवपाशविमोचकः॥१॥

Page #346

निजपवित्रचरित्रमनोगति-मतिमतांवरराजिभिराश्रितः ।
विमलनीलवरातिराजित-उचितवममहाव्रतदेशकः ॥ २ ॥ विगतसंशयमेवसदास्थितो-निजपरात्मविभेदविभेदकः।
सुरपतिप्रकरप्रथितोत्तम-शुभयशःप्रकरःप्रथिताशयः ॥ ३ ॥ मकरराशियुतः शुभराशिमा-नतजनार्तिहरोमहसोर्जितः ।
वरगुणोदितदीव्यवपुर्धरः, सुभगलक्षणलक्षितपत्कजः ॥४॥ विततनित्यपदार्थनिरूपकः, शमितदुष्पथिताऽन्यनिरूपणः । शिवसमृद्धिवितानविवर्द्धको-विजयतांमुनिसुव्रततीर्थकृत् ।।५।।
श्रीनमिनाथस्तवनम् ॥ २१ ॥
( पश्चचामरछन्दः ) नमज्जगज्जनवजं सुरेन्द्रसेवितक्रम, ___ क्रमाङ्गलीनखविपातिभासिताम्बरालयम् । जगत्पतेनमीशसत्यरूपसर्वदास्थितं,
भवन्तमेव संस्तुवैमनःसरोरुहेमुदा ॥ १ ॥ प्रकाशयत्यशेषलोकभव्यमानसाम्बुजा
न्यहोविचित्रधामराशिरक्षतस्त्वदुत्थितः । समानतांनुतावक्रीविभोभजन्तिनश्वर
प्रभाधरोष्णरश्मिशीतरोचिरादयःकथम् ।। २.

Page #347

अनुत्तमोर्द्धसिद्धिसद्ममूर्धकल्पितस्थिति, चराचरादिसर्वदर्शिनंविकस्वरप्रभम् । विमानमाननीयतत्त्ववादवादिनंजिनं,
नमीश्वरंभजध्वमुच्चधामलिप्सयाजनाः ॥ ३ ॥
विभातियत्पदाम्बुजेमफुल्लकौञ्चलाञ्छनं,
तमद्वितीयबोधनप्रकाशिनंवराशिषम् ।
शरच्छशाङ्कदीप्तिहारिभूरिभूतिमण्डलं,
भजन्तुभावुकानराभवाब्धितारकंजिनम् ॥ ४ ॥
अरिष्टकष्टकारिकर्मवारिशर्मदायक,
विपत्तिपत्तनक्षयज्वलद्धनञ्जयार्चिषम् ।
प्रभिन्नमानभूपतिपतिंत्रिलोकवासिनां,
नमामिमोक्षप्रभुंनमीश्वरं कृपापरम् ॥ ५ ॥
श्रीनेमिनाथस्तवनम् ॥ २२ ॥
( उपजातिवृत्तम् ) यशुद्धबुध्यात्मसमंविदित्वा निःशेषभूतादिगणसुरक्ष्यम् । सन्मानितंसत्पुरुषैर्वरेण्यं, समत्वमङ्गीकुरुतेस्मयः ।। १ । यश्चातिसंक्रिष्टपशुव्रजाना-मार्त्तध्वनिश्रोत्रपथंविनीय । न्यवीवृतत्सारथिनास्वकीयं रथंस्ववन्धूनवमत्यविद्वान ||२||
}

Page #348

कृतारिषड्वर्गजयेनयेन, राजीमतीराजसुतांविहाय ।
शिवार्थिनासंजगृहेभवापहा, शुभावहादीव्यमुनीन्द्रलक्ष्मीः॥३॥ शिवात्मजातं प्रशमाकरतं, कन्याख्यराशिंदधतंविजिष्णुम् ।
विशिष्टमानन्दनिधानमेकं, नमीश्वरंनौमिभवाब्धिपोतम् ॥४॥ विजित्यकामंजितसर्वलोकं, सत्यस्वरूपेरममाणमीशम् । निसर्गसौन्दर्यविराजमानं, स्मरामितीर्थाधिपनेमिनाथम् ।।५।। श्रीपार्श्वनाथस्तवनम् ॥ २३ ॥
( पञ्चचामरछन्दः ) जगत्मकाम कामितप्रदानदक्षतायुतं,
निजस्वरूपभावितात्मतत्त्वसत्वसेवितम् । गतप्रमादसंगतिश्रितमकृष्टसंगति,
भजश्वमक्षयमभंप्रभाविपार्श्वमीश्वरम् ॥ १ ॥ नृपाश्वसेननन्दनं समन्दरागतारकं,
निवारकंविपत्तिकारकैनसंसुमानसम् । .. मुसंपदाऽतिभूषितामृताशिपूजितक्रम,
समन्ततोविशालचारुदेशनाकृताऽभयम् ।। २॥ व्यधत्तभक्तिवत्सलाञ्जनाञ्जनगमानपि,
क्षणाच्याईचेतसःसुभद्रचिन्मयात्मकः ।

Page #349

तुलाऽभिधानराशिमादधानउचमोचमः,
प्रसन्नसनपापराशिरिष्टभूविभूषितः ॥ ३ ॥ प्रभूतभव्यसंपदांसुधामधामनिस्वके,
निजश्रियाविराजितःस्थितःसुखमदःसताम् । समानमोहलोभरोषवादलौघमारुतो
विजायतांसपार्श्वनाथइष्टसिद्धिसाधकः॥४॥ भवन्तुपार्वतीर्थकुन्नवप्रभाप्रभाकरः,
मुभव्यभव्यमानसाम्बुजालिबोधकारकः । प्रकामशाश्वतप्रमानिधियदीयमुष्णगुनिरीक्ष्यतत्पदेच्छयाभ्रमभिवेतिलक्ष्यते ॥५॥
श्रीवीरजिनस्तवनम् ॥ २४ ॥
(शार्दूलविक्रीडितम् ) यक्तिमसरत्प्रभावकलितां लीलामखण्डश्रियां, __ सद्भाग्यैकवशंवदांसुरगवी-माराधयन्तिक्षणात् । तत्सत्याञ्चितवाक् सुधारसमयो-विवागमार्थोत्रयः,
श्रेयःसंजननोभवत्वतितरां, लोकत्रयस्थायिनाम् ॥१॥ श्रेयःसन्ततिवर्द्धकभवभय-क्षोभमदंभास्वरं, दुर्वारेन्द्रियवैरिवारविजयि-क्षीरोदकन्याश्रितम् ।

Page #350

यत्पादाम्बुजयुग्मकविलसति, क्षेमङ्करंशान्तिदं,
सोऽयंदृद्धिविधायकोविजयतां, श्रीवर्द्धमानप्रभुः ॥२॥ क्षेमंसन्तनुतेनिकृन्ततिमति-क्षोभंचयदर्शनं,
संसाराम्बुनिधिंकरोतिसुतरं, सौभाग्यरत्नाकरः। सद्विद्यांवशवर्तिनींजनयति, द्वेषप्रपश्चान्तकं,
भूयात्सर्वसुखप्रदस्त्रिजगतां, सिद्धार्थभूपाङ्गजः ॥३॥ यन्मूर्तीन्दुकलाः सुभव्यजलधी-कल्लोलितान्कुर्वते, __ मिथ्यात्वोजनितांतमस्ततिमरं, संप्रापयन्तिक्षयम् । सौजन्याऽभयभावनौषधिगणा-संवर्द्धयन्तेमुदा, __ तंदेवेन्द्रसमर्चिताङघ्रिकमलं, वीरम नौम्यहम् ॥४॥ आपद्वारिधिमुत्तरन्तिभयदं, पादारविन्दश्रिता
दीव्यानभोगगणान्वजन्तिनितरां, संपूजनीयाःसताम् । कन्याराशिगतस्य, यस्यनिहता-नङ्गप्रचारोजिनः,
सोऽत्यन्तंवितनोतुमङ्गलकलां, श्रीत्रैशलेयःसदा ॥५॥
है चतुर्विंशतिजिनस्तुतिः संपूर्णा है

Page #351

शाखविशारद जैनाचार्य योगनिष्ठ श्रीमत्सद्गुरु श्री.
बुद्धिसागरसृरिचरणसरोजेभ्यो नमः। श्री चतुर्विंशति जिनस्तुतिसंग्रहः
( तोटकवृत्तम् ) त्रिशलासुततीर्थकरसुगुरु, शुभबुद्धिनिधिकमलासनिकाम् । हृदयस्थमहंप्रविधायजिन-स्तुतिसारमहंवितनोमिमुदा ॥१॥
श्रीमदादिजिनस्तुतिः॥१॥
( शादलविक्रीडितवृत्तम् ) संसारार्णवतारकक्षतमहा-कर्मावलोवेदन,
सद्भक्त्या प्रणतांघ्रिपद्मयुगल, श्रेयस्ततिं साधय । श्रीमन्नाभिनरेन्द्रनन्दन जना-नन्दप्रदानोत्तम
भक्तानामभयप्रदश्रुतमतां, सर्वापदांवारक ? ।। १ ।।

Page #352

सर्वेपान्तुजिनोत्तमावररुचः, सद्धर्मविस्तारिणो___ ध्वस्ताज्ञानतमोभराजनगणा-निर्मानमायालवाः । यत्पादाम्बुजयोलुंठन्तिसततं, स्वौकसःसादराः,
सिद्धानन्दपदमिया कृतधियो-मन्दारमालाश्चिताः॥२॥ भव्या ? वस्तनुतां मुशान्तिमनिशं, पूज्यैर्द्धतीन्द्रैःकृतं,
दुर्लक्ष्यं दुर्वादिभिर्दलितदु-र्मोहारिवोद्यमम् । अक्षोभ्यं कुमतैर्जनैः प्रवचनं, तत्त्वार्थराशिश्रितं,
निक्षेपागमसिद्धतत्त्वविमला-राशिमुद्योतकम् ॥३॥ पायाद्वःश्रुतदेवताश्रितवती, शुक्लाम्बुजं निर्मलं,
सम्यक्तत्त्वविलासरंक्तहृदया, विस्तारितानन्दका। यत्मेश्याऽलसमानसास्थितवती, सद्भ्रामरीसन्ततिः, सन्त्यज्यामिताऽमरद्रुमसुमं, सौरम्यसंराजितम् ॥४॥ श्रीमदजितनाथस्तुतिः॥२॥
(द्रुतविलम्बितवृत्तम् ) अजितनाथतवाघ्रिसरोजकं, हृदयसमानिचारविचिन्तये । __ स्वजननोत्सवइन्द्रगणस्तुतं, कनकभूधरसानुविराजितम् ॥१॥ जिनगणविमदंस्तुतमानवाः, शमितसंमृतिभूतमहापदम् ।
अमरनाथगणा:स्तुतिमन्वहं, विदधतेऽस्यमहोत्सवधारिणः।।२

Page #353

प्रदिशमेऽन्तिमधामनिवासकं, त्रिभुवनार्तिनिवारकनिर्मले ।
जिनमतश्रुत ? सर्वसुखास्पदे, विततमोक्षपथेष्टसहायद ? ॥३॥ सितगरुत्मदधिष्ठितविग्रहा, विशददीप्तिपविदधतीश्वरी।
वितरतुक्षतरुग्भुविमानसी, भवभयक्षयकारकशंसदा ॥४॥
श्रीसंभवनाथस्तुतिः ॥३॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) निर्भिन्नशत्रुभवभीतिविशेषशान्त,
संसारसागरमहाप्लवसंभवेश ?। मत्यप्रदहिशशिसोदरशर्मसद्यो___ लोकातिगंपथितसर्वजनप्रभाव ! ॥ अर्हत्कदम्बकतवपणतंवरेण्य
लक्ष्मी सदाश्रयतुमानवमानमद्भिः। देवाधिपैःस्तुतपदाम्बुजकामहीन,
निर्मानमोहमदमृत्युजराप्रमाव ॥२॥ अहंदणेनरचितंशुभशासवः,
शर्मावलींदिशतुसर्वनयानुसारम् । विभ्रत्परैरकलनीयमयानकेन,
त्रैलोक्यविश्रुतगुणेनविमानकेन ॥ ३ ॥

Page #354

२८
याशृङ्खलाभरणभूषितकान्तमूर्त्तिः, सौवर्णवर्णविभवानमतामनिन्द्याम् । श्री वज्रशृंखलयुतां श्रुतदेवतांद्राक्, पद्माश्रिताममदमानवपूजनीयाम् ॥ ४ ॥
श्रीमदभिनन्दनस्तुतिः ॥ ४ ॥
( द्रुतविलम्बितवृत्तम् ) त्वमभिनन्दन ? देवगणस्तुत, विदलयाऽशुभभावगणं मम | स्मरगजेन्द्रविदारण केसरि-न्परिहृतप्रमदागणनिर्भय ॥ १ ॥ जिनवरागत मोहभयाःसदा, ममतमोहरणायविभासकाः । जितमदाः प्रयतध्वमितामयाः, सकरुणाचरणस्थितिभासुराः ।।२ जिनवरागमनोभवमायतं, प्रथितजन्मजराक्षयदुर्दशम् ।
लघुतनयनिर्ग्रथितामय, प्रवरसारसनाथनयालय ? ॥ ३ ॥ सुधनुषाऽश्चित हस्तलतामरं, विशिखशंखयुजानमदेवताम् । विशद वर्णकलामिहरोहिणीं, सुरभियाततनुंविपुलार्द्धिकाम् ||४

Page #355

२९
श्रीसुमतिजिनस्तुतिः ॥ ५ ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् )
प्रायस्वसंसृतिदरात्सुमते ? जिनेश ? त्वत्पादपद्मनिरतांजनतांर्जितारे ? | सिद्धान्तनायकगतालय हेमकान्ते,
भीताऽभयप्रदसुकान्तविशालमूर्त्ते ? ॥ १ ॥ राकेश कान्ततनवस्तनुतमशान्ति, तीर्थाधिपाविमदनामदमानहीनाः ।
सन्मार्गयातजनताहितमादधानाः,
सानिनोगतभयाऽभयदानदक्षाः || २ || भव्याः स्मरन्तुजिन राजिमुखाम्बुजन्मजातंमतंमतिमतांहितजातदायि,
विस्तीर्णत वजलधिं परमार्थबोध,
संरोधकं परमतार्थनिरूपकाणाम् || ३ ||
काली सुकान्तवदनारदनप्रभाभिfierम्बुवानदेह विभाविताना दूनाभयप्रदगदांदधतीविशालां, कान्त्याविभूषितधराभ्रुविरक्षतान्माम् ॥ ४ ॥

Page #356

श्रीपद्मप्रभजिनस्तुतिः ॥६॥
(बसन्ततिलकावृत्तम् ) पद्मप्रभोश्चरणपद्मयुगप्रमोद
दीर्घददातुसततंमहतामुपास्यम् । दत्तप्रमोदविभवंजगतिमकाम
मुन्मुद्रिताऽमरसभंविगताऽऽमयस्य ॥ १ ॥ सामेमतिवितरतुक्षितकर्मभूमि
रईत्ततिःसुविदिताप्रथमामगाद्याम् । स्वर्गीकसांततिरजस्त्रविभासमाना
देदीप्यमानमणिरत्नविभाबितानैः ॥ २ ॥ लोकाश्रयन्तुजिनकीर्तितमागमार्थ - श्रान्तिच्छिदंयमिजनाश्रयणीयमीड्यम् । संसारसागरमहाप्लवमाश्रितानां
धामाग्रिमंविहतपापदरंनयानाम् ।। ३ ।। गान्धारिवज्रमुसलेजयतस्त्वदीये
नीलाम्बुजावलिनिभेंऽशुवितानधात्री। येकीर्तिपुञ्जमनवद्यसुखं लभेते
स्वर्गाधनीभुजगलोकविभासमानम् ॥ ४ ॥

Page #357

श्रीसुपार्श्वजिनस्तुतिः ॥७॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) यजन्तुजातमकरोत्मणतिप्रधान
निर्वारिताऽतनुमनोजमदारिबाधः । मानव ! स्मरविचिन्त्यनिजेसुपार्थ
चेतोऽम्बुजेपरहितोधतमानभावम् ॥ १ ॥ मैनेश्वरीततिरखण्डितबोधकामा
चित्तारविन्दमनिशंव्रजतुपसन्नम् । या नव्यवारिजगणेपदमादधाना ___ चक्रेविहारमनघाऽमदमानवानाम् ॥ २ । संपादयच्छिवमुखननुसंयतानां
जैनमतंभवभयातिहरंमुदाऽरम् । श्रेयोर्थिनोनमतनम्रधियाप्रशस्तं
स्वर्गापवर्गवसतिक्षणतोददानम् ॥३॥ संरक्षशर्मजननीभुविमानसीष्टान्
पञ्चाननोपरिंगताऽमरमाननीया । खड्गरविप्रभमहोज्वलमादधना
माणिक्यमुत्तमविभश्च कराब्जमध्ये ॥४॥

Page #358

श्रीचन्द्रप्रभस्तुतिः ॥८॥
(बसंततिलकावृत्तम् ) चन्द्रप्रभंनमतशारदचन्द्रकान्तं
कान्तानलंभवतमस्तुणपुञ्जदाहे । विद्वत्कदम्बकनतांघ्रिसरोजमीशं
भोमानवा ! विगतमानमनोजगवम् ॥ १ ॥ जीयात्कदम्बकमरोगमदंजिनानां
सत्याकरंजयदजस्रविभागकारम् । यद्धर्मचक्रमवह विभव्यहेतो
लब्धावतारमनिशंपबलप्रतापम् ॥ २ ॥ सिद्धान्तराशिरमलोहतयेऽहिताना
मख्यापयज्जिनगणोयमनिन्दितात्मा । युष्माकमस्तुकमनीयविचारचारु
देवेन्द्रवन्दनुतपीतवचःसुधाकः ॥ ३ ॥ बज्राङ्कशि ? प्रतपनीयविभेप्रयत्नं .
प्राणेजगजनिमतांविशदंविधेहि। अध्याश्रिताशशधरोज्वलभासिमते
सौवर्णकान्तिरुचिरावयवाद्विपेन्द्र ॥४॥

Page #359

श्रीसुविधिजिनस्तुतिः॥९॥
(संततिलकावृत्तम् ) संपत्तिमाशुभवतांमुविधिविधेया___ योगीन्द्रसन्नतपदाम्बुजयुग्मइष्टाम् । नाकिबजाऽसुरनराधिपसेव्यमानः
स्वर्गापवर्गसुखसिद्धिरुचिप्रधानाः ? ॥१॥ याऽशेषमानवगणायहितानिराजी
सारक्रियाऽवददलंसदयाजिनानाम् । मोदंददातुविपुलंममनिर्ममत्त्वा __पादारविन्दविलुठत्पुरुहूतराजिः ॥ २ ॥ दिश्याजिनेन्द्र ! तवकण्ठविनिर्गतामे
लोकोत्तरंशिवसुखंभुविभारतीन ? । भऑनयैश्चरुचिरार्थपराऽतिशस्ताs
ज्ञानान्धकारमखिलंपथितंक्षयन्ती ॥ ३ ॥ दिश्यात्तवाशुशिवदाज्वलनायुधाशं
स्वल्पोदरीगतदराऽभयदासिताभा । शस्तास्यकान्तिनिचयेनतिरस्कृतेन्दुमध्यसमाश्रितवतीष्टवरालकस्य ॥ ४ ॥

Page #360

श्रीशीतलनाथस्तुतिः ॥ १० ॥
___ ( वसन्ततिलकावृत्तम् ) दीव्यंसुखंदिशतुशीतलतीर्थनाथ:
शुद्धस्वरूपरमणः शिवसिद्धिधामः । यत्पादपद्मभजनेनदिवौकसोऽपि
भेजुनिरामयसुखानिमहोज्ज्वलानि ॥१॥ भव्याजनाः ? स्मरतबन्दमरंजिनानां
निर्मिनजन्ममृतिमोहजरारतीशम् । पादारविन्दविनतोरुजनानवयं
नित्तिशमहितदंशमितप्रकोपम् ॥ २ ॥ कल्पद्रुमोपममसारमतावभेदि
काचांवितानमकलङ्कितमर्हदुक्तम् । श्रेयस्ततिदिशतुदीव्यमहाप्रभावां
लोकत्रयपश्तित्वगुणप्रभावम् ॥ ३ ॥ देव्यक्षताऽमरसमन्वितमानसीह
सान्द्राङ्गकान्तिनिचयाजनिताऽतिमोदा। त्रैलोक्यरक्षणपराजयताजगत्यां
श्रेष्ठायुधंकरतलेदधतीप्रसना ॥४॥

Page #361

३५.
श्रीश्रेयांसजिनस्तुतिः ॥ ११ ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् )
यन्मानसंयुवतयः कृतहावभावानोजहरुचतरगीतिकलातिक्षाः । श्रेयांसमानमततं सुमनोर्चिताङ्घ्रि भिन्नाम्बुजायुधविकल्पमभेद्यबोधम् ॥ १ ॥
दीर्णश्रमा जिनततिर्नतिमादधद्भि
देवासुरेन्द्रनरनाथगणैः स्तुताऽलम् । दिश्यान्निरामयसुखानि पवित्रिताशा
संपन्नसर्वविभवा विगतामयावः ॥ २ ॥
अर्हन्मतंमतिमतांरुचिरप्रभावं
कल्याणमादिशतुनिर्गतदोषलेशम् । नैकार्थसन्नयविराजिततत्त्वराशि
वृत्रारिवारपरिपीतवचोऽमृतंद्राग् ॥ ३ ॥
वज्रं फलाक्षपटलेचसुनादघण्टां विभ्रत्यजत्रमुदिताकरवारिजातैः । अध्यासितावररुचिर्गतशोकवारां मर्त्याधिपंजनमताजयतात्सुकाली ॥ ४ ॥

Page #362

श्रीवासुपूज्यजिनस्तुतिः॥ १२ ॥
( मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) संपूज्यश्री-रवृजिनजिनाधीशितो-वासुपूज्य ?
नूत्नालानो-पमकरविभातोष्णभानूरुकान्ते ? । निर्मानत्वं, जगतिजनतां, पालयस्वाऽतिनम्रां
कामक्लेशादवनदधतींभूरिदुःखं वरेण्य ? ॥ १ ॥ संपूतंय-चरणरजसां, मण्डलं देवराजे
श्रोणींशोभा, शिरसिदधति-स्मातिशस्तप्रभावम् । कीत्तैः कान्त्या, ततिरतिवरा, निर्जयन्तीजिनानां
कर्मग्रन्थि, प्रविकिरतुसा, युष्मदीयंगताधा ॥२॥ हृद्यावाणी, तव जिनपते ?, नोहितानिप्रदेया
नित्यंहेतु-ग्रथितहृदया, युक्तियुक्ताऽपदोषा। निष्पापाया, समदमनुजै-गीतकीर्तिप्रकाण्ड__ सद्योगाना-मतिशययुजा, भाजनंसंपदाव्य ? ॥ ३ ॥ श्रीशान्तिस्त्वा-मवतुविदुषी, श्वेतपद्माधिरूढा
रक्षाक्षुद्र-ग्रहभवभया-नेदिनीश्वेतरोचिः। सन्नालीका, निजपरिकरो-द्भासिनीचारुवेशा शिष्टैान्या, जगदभिहितं, सर्वदाधारयन्ती ॥ ४ ॥
.
.
.
.

Page #363

جان
श्रीविमलनाथस्तुतिः ॥१३॥
(मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) निर्देष्टारं, विमलविमलं, तत्त्वराशिंजिनेशं
बीतक्षोभ, वृतशमदयं, मानवानांहितानि । कुर्वन्ततं, वयमभिमता-आनमामः सुभक्त्या
देवालिये, नमनहृदयादूरतोनैवयाति ॥ १ ।। जैनीराजिः, परमसुखदा, दीर्णकामारिभीतिः
सत्वापन्ना, कुमतदलने, कर्मतापमहीणा । श्रेयः श्रेणिं, दिशतु भवतां, जन्ममृत्युश्रमाणां __ स्वर्गस्थानां, प्रवरसमया, गीतसत्कीर्तिराशिः ॥२॥ भिन्नभ्रान्तिः, कलिमलहति, क्षोभयित्रीप्रकामं __निर्दोषाया, जिनवरमुखा-म्भोधिजातापवित्री । वाचामालि-गमनयहिता, नाकिलोकाऽतिपीता .
संसारंसा, सुतरमनिशं, भक्तिभाजांकरोतु ॥ ३ ॥ सौम्यारावा, तनुभवकरी, रोहिणीभासुरामा
यातायानं, परमवनता, सौरभंवीतभीतिः । वेगाक्रान्तं, मनुजसभयाऽ-चापलाऽपापयाऽलं निःसीमानं, प्रमदमवनौ, सादरं संतनातु ॥ ४ ॥

Page #364

३८
श्रीमदनन्तनाथजिनस्तुतिः ॥ १४ ॥
( मन्दाक्रान्तावृत्तम )
निर्मानारे ? नतसुरसभा - राजिपादारविन्द क्षीणानङ्गs - प्रमितविभया, भ्राजमानाननश्रीः । धर्म्येचक्रे, जनहितकृते, स्थायुकाऽनन्तनाथ ? मोक्षाध्वानं, कुरुमुखगमं, देशना शीतभासा ॥ १ ॥ मायातीत, क्षणदसदन, श्रेयसांनिर्मलानां
पादद्वन्द्वं, जिनवरकद-म्बत्वदीयमुदाऽरम् | दीव्याकारं, ममहृदिततं श्यामलवंनिहन्तु देवेन्द्राणा-ममयसभया, स्तोत्रसारेणगीतम् ॥ २ ॥ सिद्धयारामं, मतमभिमतं, जैनराजंजनानां
जेगीयन्तेऽ-मरगणसभा-सेविनोयंविपारम् ।
"
तद्युष्माकं भवभयहतिं, दुर्निवारांविदध्याचित्तमीति पदमनुदिनं, भेदिताऽन्यानुयोगम् ॥ ३ ॥ उत्तुङ्गार्वा - श्रिततनुलता, काञ्चनाभाऽच्युतामे
रक्षादक्षा, घृतधनुरसि धर्मबाणौदधाना । हस्तैः शस्तै - स्त्वरितगतये, शर्मदिश्यादमेयं संसाराब्धौ श्रमितवपुषां तारणैकोचसा ॥ ४ ॥

Page #365

श्रीधर्मजिनस्तुतिः ॥ १५॥
( मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) शान्तक्लेशः, शरणमचलं, मानवानांसमानां __ श्रीमद्धर्मो-जिनगणवरः, पूजितोनाकिवगैः । निष्कारि-स्तवकरगवां, मोक्षलक्ष्मीविदध्या
दुच्चैःकान्त्याऽखिलजनगताऽ-ज्ञानराशिममेचा ॥१॥ दीर्णध्वान्तं, सुमतिसदनं, जैनराजंकदम्बं
दीप्त्याराज-चरणपदवीं, सारतारांवितन्वत् । भोगानागा-निवपरिहर-दूरतःशान्ततान्ति ___ क्षान्त्यै भूया-त्सततसुखद-क्षेमलक्ष्मीप्रियाणाम् ।। २॥ पीयूषाशाऽ-सुरनरवरैः, प्रस्तुतंस्वालयस्थै
रक्षोभंय-त्परमतपरै-रप्रमेयार्थभासत् । अहंन्दै-भतमभिहितं, निर्मदानङ्गमानं
श्रेयोदिश्या-द्भुवनविदितं, मानवानांनतानाम् ॥३॥ प्रज्ञप्तिर्वो-नवकजवरा-भाविशालाक्षपद्मा
मायरंयाऽ-वनविमलधी र्यानमारोहदिष्टम् । साविनानां, हतिमतिबला-ऽयाचिताभक्तिभाजां कुर्यात्कान्तो-तमगतिरयं, शक्तिराजच्छयाब्जा ॥४॥

Page #366

श्रीशान्तिनाथस्तुतिः ॥ १६॥
( स्रग्धरावृत्तम् ) राजन्त्योत्तप्तहेमो-ज्ज्वलवरविभयाऽ-कोपमानप्रचार ?
श्रीशान्तीशानतुन्वा, जितकनकगिरे? शान्तमुद्रांवहन्त्या । धीरोदारप्रभाव, क्रमवस्वनः, सेव्ययानि रेशैः
रक्षत्वत्पादरक्तं, वृतसुमतिवयो, मांजिनेन्द्रप्रपन्नम् ॥१॥ तेजीयासुजिनेशाः, सकलभुवनगां, संपदंधारयन्तः
कीर्त्यावीतारिभावा-मदमिषदपिये, नैवचक्रुर्विशोकाः । कुन्दमख्यविषाऽलं-कृतवरवपुषः, प्राप्तलोकैकराज्या
उच्छिन्नानङ्गभावा-नतविरतजना-नन्ददायिस्वभावाः ॥२॥ जैनेन्द्र जैनसङ्घ-क्षतिहननपरं, बोभवीतुक्षताचं
सम्यक्त्वा वासिताना-मपहृतमदनं, दुष्टतापापहारि । दुर्भेयान्तस्तमिस्रा-विघटनशशभृ-त्सोदरंरातत्त
माराथ्योच्चैर्गुणाली-भृदमरसभया-संस्तुतं स्वर्मतंद्राम् ॥३॥ दिश्यात्सब्रह्मशान्तिः, सुखमतुलतरं, च्छत्रदण्डोदपात्रं
सच्छोभाव्यंदधानो-नवकुसमकरैः, स्वच्छभामण्डलान्यः। विभ्रन्मुक्ताक्षमालां, मुनिजनहितद-स्तप्तचामीकराभो
योवंक्राणांग्रहाणां, प्रशमनमतनो-त्सासुरारीतिकानाम् ॥४

Page #367

ફર
श्री कुन्थुनाथजिनस्तुतिः ॥ १७ ॥
( मालिनीवृत्तम् )
शमितमरणजातिंकुत्थुनाथंमदान्तं जिन पतिमनिमेषै- लोचनैः पीयमानम् । अमरपतिततीनां दीर्णतापनमामि
,
निजपरिकरभाजां, भाजनंमोक्षलक्ष्म्याः ॥ १ ॥
सकलजिनपतिभ्य-खाय केभ्यस्त्रिलोक्या
वरवदनरवेभ्यः, सारवादेरतेभ्यः । कनकसुमगतिभ्यो नाकिनाथस्तुतेभ्य
स्तनुवचनमनोजंमामकीनंनमोऽस्तु ॥ २ ॥
प्रवचनममितंत्रो - जैनराजंविकास
नयगमपदभङ्गैः, पावनंशर्मदद्यात् ।
दमितकुसुमचापं, चारुनीतिमतीत
मभिलषितसुरोव - जातमाराधनीयम् ॥ ३ ॥
सदसिफलकरास्ते, सैरिभीप्रौढगात्रां
गतवतितडिदाभे, दत्तदीनप्रमोदे ! |
झटितिपुरुषदत्ते, सन्तुमेसत्प्रसादा
विकसदसिफलाभ्यां भ्राजमानाऽग्रहस्ते ॥ ४ ॥

Page #368

श्रीमदरजिनस्तुतिः॥१८॥
( मालिनीवृत्तम् ) नमतजिनवरंतं, भव्यलोकामुदारं __ प्रमदसुरनरेशो-ग्दीयमानप्रभावम् । व्यमुचदखिललक्ष्मी, चक्रिणोलोष्टवद्यो__ द्रुतकनकनिभंस-नारिजातंप्रधानम् ।। १ । यममरपतिराजि-स्तुष्टुवेधीररावा
समवसरणभूमौ, राजिता स्तोत्रगीतैः । तमनघजिनवर्ग, निर्मदामोदमाना __ स्मरतरुचिरभावा, भासयन्तं समन्तात् ।। २ ॥ जिनपतिमतमाद्यं, भीमसंसारवाड़ि
क्षुभितजनभयौघोऽदिभिन्नप्रमोहम् । कुरुतहृदयसाध्यं, सर्वसौख्यैकहेतु
मपगतपरभीतिक्षिप्रमुद्योतवन्तः ? ॥३॥ जगतिविविधवर्ण, वैनतेयंभरूढा
हुतवहनसमाभा, चारुचर्विभाति । निरुपमदेवतुल्यै-हरिचक्रेश्वरीया
सुखमतनुविदध्या-त्पुण्यधीर्धामधारी ॥४॥

Page #369

४३
श्रीमल्लिनाथस्तुतिः ॥ १९॥ ( उपजातिवृत्तम् )
तनोतुशान्तिभुविमल्लिनाथः, प्रियङ्गरोचिस्तनुमुज्जिहानः । अवयशोभामचिरांशुदीप्तं, विडम्बयनंवरमंशुमाली ॥ १ ॥ स्तुवीतभव्याजगदाशुरक्षतो- जिनेश्वरानर्चितपादपङ्कजान् ।
वपुव्यथा पीडितदीनमानवं, स्रजंदधानान्नव पुष्प निर्मिताम् ||२|| जिनेन्द्रसंभाषित आगमार्थो-गमोक्तियुक्तिप्रथितप्रमाणंः ।
शमावहन्संपदमादधातु, क्षताऽतनुक्रोधतमोमनोभूः ॥ ३ ॥ वटाभिधाने कृतसंस्थितिर्मे, यक्षाधिपः क्रीडतुमानसेनगे । कपर्दिनामाद्विपमाश्रयन्भा-श्यामी कृताशश्च कितेन्द्रकुञ्जरम् ||४||
श्रीमुनिसुव्रतजिनस्तुतिः ॥ २० ॥
( उपजातिवृत्तम् ) भवाज्जिने शोमुनिसुव्रतोवोऽवताज्जनौघावनतोनिकामम् । निरस्तचेतोभवमानबाध चलत्प्रभामण्डलदीपिताशः ॥ १ ॥ नमामितं जैनगणंविमाय-मपारसौरभ्यसुमाननायम् । ननामदेवेन्द्रवराङ्गनालं, प्रभावधामाऽसमसाररोचिः ||२||

Page #370

सिद्धान्तजैनोत्तमरक्षभव्या-नतानजसंदयितोमुनीनाम् ।
नयप्रमाणाततशर्महेतो-निरस्तपापापरभीतियोगः ॥३॥ क्षिणोतु विघ्नानिसुवर्णवर्णा, तवाधिरूढोचितगोधिकाशाः ।
विभासयन्तीनिजभाचयेन, गौरीवरीयोवदनारविन्दा॥४॥
श्रीनमिनाथजिनस्तुतिः ॥ २१॥
__ (शिखरिणीवृत्तम् ) नमिः पापत्राता, विदलयतुमेकर्मवितति
विमायासंचारो-विधुतमदमानोऽतिरभसा । प्रणेताहृद्याभो-नमदमरभव्याभयकृतां
प्रगल्भानङ्गच्छि -द्भवभयहरोहृधवचसाम् ।। १ ।। जिनाधीशत्रातः, शमितभवदावानलभयः
नमन्नाकीशानां, वरमुकुटरत्नारुणपदः । नतानन्तानातु, क्षपितमदमोहातितिमिरः
पराभूतानङ्गः, प्रवरवरदानैकविदुरः ।। २ ।। श्रुतस्फीत गीत, जनपतिकदम्बेननिखिलं
भवातङ्कच्छेदि, प्रमितनयभङ्गेननिचितम् ।

Page #371

सुधर्मायां कामं, स्तुतममरलोकैः सुखमयम् ॥ ३ ॥
विपक्षश्रेणिवो विघटयतुकालीधृतगदा
समारूढाऽम्लान-प्रवरकमलं निर्भयकरी | वराक्षाणांमालां, विशदवदनाऽऽनन्दवसतिदधानानिर्माया, जलधितनयातुल्यविभवा || ४ ||
श्रीनेमिनाथजिनस्तुतिः ॥ २२ ॥
( उपजातिवृत्तम् )
बभञ्जयो लक्षमितं नृपाणां, कदम्बकं निर्जितराजकतम् । राजीमतीतापद नेमिनाथं, नमामि दीप्तं यदुपालितारम् ||१|| याप्रौढराज्यं प्रविहायराजी, प्रव्रज्ययारक्ततमावभूव ।
रजोवदक्षीणमहाप्रभावा, सासेव्यतां पुण्यजनैर्जिनानाम् ||२॥ वाक्तावकीनाजिनपुङ्गवस्तात्, शस्ताऽतिसूक्ष्मार्थपदार्थदर्शिनी ।.
निर्भिन्नमोहारितमोवितान, हितायमेऽक्षोभ्यतमाऽन्यवादिनाम् यत्पाद सेवामक रोज्जनौघः, सिंहाधिरूढाम्रसुलुम्विहस्तासाम्बाविभूतिंवितनोतुयुद्ध-सुवर्णवर्णारिपुभीतिभेत्री ॥ ४ ॥

Page #372

કહે
श्री पार्श्वजिनस्तुतिः ॥ २३ ॥
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् )
मालामायतबाहुरालिरतिमुत्पार्श्वः प्रभुर्भ्रामरी दधेयामपिवत्प्रभाभरचितो मांरक्षतात्पातकाद् । शुद्धातिप्रवरद्विजालिरतनु-क्षेमध्वनिर्यत्क्रमौ दैवाब्जेषुनिषादिनौरुचिरभोऽभूतांसभूतिप्रदः ॥ १ ॥
अव्यात्सा परमारमाऽतिरुचिरा, राजीवनेत्राऽभया राजीजीवभयापहामतिमतां, सेव्याजिनानांसदा । याहृद्याऽमलकीर्त्तिबोधजनका, साराऽधिकामादरं
सर्वान्भूतगणानजेयविभवा, निर्मानजन्मक्षतिः ॥ २ ॥ जैनीवागतिविस्तृताऽमलगमा - सद्योगसंहारिणी
नूतादेव कदम्बकेनसमुदा, शास्त्रीनराणांसदा । देयान्नूतनमर्थमाश्रितवती, निष्पातकामामुद
मादेयामलरोधिकाजनमनो - हृन्नोयशोवर्द्धिनी ॥ ३॥ यायाताऽजगरेन्द्रमायतिहिता, नित्रिंशहस्ताऽभया,
सुध्वानामरयोषिदर्चितपदा, कान्तालकान्ता मदा । साऽहीनाय्य वधूस्तवाऽस्तुसुखदा, त्रैलोक्यरक्षाकरीनिर्भिन्नारमरंसरोजवलय- श्यामाङ्गभामण्डला ॥ ४ ॥

Page #373

२७
श्रीमहीरजिनस्तुतिः ॥२४॥
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) निर्मानानमदिन्द्रमस्तकपत-त्सामोदनिर्निद्रक
मन्दारालिरजोऽरुणाविकमल-लोणीकृतारक्षण । वीरक्षेमविधानदक्षसुतरां, निर्वाणशर्माणिमे
देहत्वंजितसङ्गमोहगतरुग् , सिद्धार्थभूपाङ्गज? ॥ १ ॥ यस्या, भूमितलेरराजविपुलं, धर्मोचितंस्थानकं
दीव्यानन्दसुचक्रकेतुकुसुमं, सालत्रयीराजितम् । सादीप्ताजिनसंहतिःसुखतति, भक्तिप्रियाणामिह
दिश्यादक्षयरोचिषाऽमरजनाऽधीशार्चिता कामदा ॥२॥ आनन्दोल्लसिताऽमरेन्द्रवनिता, संस्तूयमानामुदा
भङ्गै भूरिभिराततापरमता-नद्रुमाऽनेकपः । अक्षय्यंसुखमातनोतुविशदा, ते भारतीतीर्थकृत्
व्यापन्मानमनोभवस्यमनुज-क्षोभान्तकृद्भास्वरी ॥ ३ ॥

Page #374

२८
मत्तेभक्षयदीक्षितक्षतिहते, कण्ठीरवेराजिनी
भाराजी विराजितेपरमवो-त्कृष्टेऽचिराभारुचौ । भव्यानम्बविनीतनाकिवनिता-संसेव्यमानक्रमे
सम्यग्रावनिवारितारिपटलक्षोभाऽम्बिकत्वंसदा ॥४॥
॥ इति श्रीचतुर्विशतिजिनस्तुतिरगमत्संपूर्णताम ॥

Page #375

A FOREA
शास्त्रविशारदजैनाचार्ययोगनिष्ठश्रीमत्सद्गुरुश्री.
बुद्धिसागरसूरिचरणसरोजेभ्यो नमः ।
श्रीसुखसागरगुरुस्तुतिः॥
( पञ्चचामरछन्दः ) प्रचण्डचण्डमुण्डमोहमारमारिहारिणं
विशुद्धशुद्धिसाधनप्रसाधनप्रसाधकम् । प्रसन्नसन्नताङ्गिसङ्गिनं सदाननाम्बुजं
भजन्तु जन्तुजातयः सुखोदधि सुखाप्तये ॥१॥ सुशान्तसन्ततिः सतां निवृत्तवृत्तिसेविनी
यदीयपादपङ्कजोन्नतिं प्रणम्य निर्मला । सुधामुधाविधायकं निपीय यहचोऽमृतं
बभूव तं सुखोदधिं गुरुं भजस्व भावतः ॥२॥ अमेयमानशालिनो मनस्विमुख्यगामिनो
भवोदधिप्लवोपमक्रियामनेकपाविनीम् ।

Page #376

निरीक्ष्य यत्कृपानिधेः सकाशतोऽन्वहं स्वयं
शुभक्रियारता बभूबुराश्रयन्तु तं गुरुम् ॥३॥ अनन्तशान्तबोधवारिराशिमुन्नताशयं
निजोरदीव्यभावनाप्रभावनाशिताऽशिवम् । प्रमोदभूलतावितानवारिवाहकोत्तम
भजध्वमेव मोदतः मुखोदधिं गुरुं सदा ॥४॥ समस्तदेशकष्टलेशता गताऽऽशु शोषतां
निरन्तसेव्यसिद्धिरायतिक्षमा जनेऽजनि । यदीयदीव्यमूर्तिरत्नजातयोगतो जनाः
श्रयध्वमेकभावतः मुखाम्बुधिं गुरुं सदा ॥ ५ ॥ यदल्पकल्पना कृताऽपि भूरिसिद्धिसाधिका
करालकालभूतभीतिहारिणी जगत्रये । भविष्यदाधिवारिणी प्रतारिणी मनोभुव
स्तमीड्यमानमन्तु शर्मसागरं गुरुं मुदा ।। ६॥ विशालशिष्टदृष्टिसारिणी यदुद्भवाऽभया
क्षितिप्रकाण्डमादधाति भक्तिपुष्पसत्फलम् । विवेकवारिदानतोभवन्ति सर्वसंपदः
स सदगुरुः सुखाब्धिरत्र जायतां विभूतये ॥७॥

Page #377

५१
यदन्तिकं सुशान्तिदं गता वरादरा नरा बभूवुरुञ्चभावधारिणो महादयायुताः । भवाऽनलार्चिषाऽतितप्तजन्तुशीतलाऽम्बुदं नमन्तु तं सुखोदधिं गुरुं सुमङ्गलप्रदम् ॥ ८ ॥
श्रीजिन स्तोत्रसंग्रहः
॥ श्रीकेसरीयातीर्थस्तोत्रम् ॥
(पञ्चचामरछन्दः . )
प्रकृष्टकृष्ट लोकवृन्दसंनतक्रमाम्बुजप्रशान्तशान्तदेहिकामदाहवारिदानन ।
प्रभात भातभानुभासमा नपिङ्गलप्रभ ?
नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरप्रियप्रभो ? ॥ १ ॥
विदेशदेशवासिनो जना अनेकधा रता, निवृत्तिवृत्तिशालिनोदराः समेत्य पुञ्जतः । सुक्कुङ्कुमस्य पूजयन्त्यहो वपुस्त्वदीयकं,
नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरप्रियमभो ? ||२॥

Page #378

५२
प्रकृष्टनीलनीलरत्नसुन्दरद्युतित्रजस्त्वदीयदेहजः सुजातपुण्यपुञ्जशालिनाम् । विराजते विशिष्टपापहारकः सदोज्ज्वलो, नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरप्रिय प्रभो ? ॥३॥
समृद्धिसिद्धिदानदक्षयक्षलक्षसेवित, प्रचण्डलोकसंस्थितारिवृन्दकष्टनाशन ।
सुधा धराधिपाsधरीकृताऽखिलाङ्गिधारिणे, नमोऽस्तु ते सदाssदिनाथ केसरप्रिय प्रभो ? ||४||
विचित्रचित्रमण्डपत्रयाङ्किते सुमन्दिरे विराजमानराज्राजचचितक्रमांबुज । सरागरागहारिणे विहारिनृन्दतायिने
नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरमिय प्रभो ? ॥५॥
चमत्कृतिः सदा त्वदीयपादपङ्कजश्रिता प्रणामकारिमोदधारिणां सुलोचनांबुजे । विशिष्टशिष्टनैकधास्वरूपदीप्तिदायिने,
नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरमिय प्रभो ? ||६||
विशालशालशालमानधामधारिणे महाधराधरप्रधान दुर्गमार्ग भीतिहारिणे ।

Page #379

सदा नदत्यहो यदीयतूर्यन्दमद्भुतं __ नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरप्रिय प्रभो ? ॥७॥. अमन्दमन्दभावनामरुपदेशपाविने
कलौ मलौघहारिणेऽधहारिणे सुदेहिनाम् । विभिन्न भिन्नचेतसामखण्डितोग्रदीप्तये
नमोऽस्तु ते सदाऽऽदिनाथ केसरप्रिय प्रभो ? ॥८॥ स्वभावभावितात्मना सुपुण्यशालिनाङ्गिना
प्रभातकाल उत्तमं हि केसरप्रियाऽष्टकम् । सुखप्रदं सुभण्यते सदैकभावतो हृदि तदा क्रमेण शैवसंपदं श्रयेत्स मानवः ॥९॥ श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथस्तोत्रम् ॥
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) त्रैलोक्याधिपरम्परोपशमनक्षेमप्रधानौषधं __ कैवल्याधिपति चराचरपतिं देवाधिदेवस्तुतम् । संख्यातीतवरेण्यचारुचरितं सम्यक्त्वसारप्रदं
श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥१॥ तिग्मांशुस्तनुतां जगाम भवतोऽनन्तप्रभाराजिभिः
शीतांशुः क्षयतां गतोऽपि नितरां तचिन्तया दूरगः ।

Page #380

मन्ये भावतया नमन्ति परमं ते यान्ति धामाऽक्षयं । श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥२॥ स्थूलाभोगवता सहस्रफणिना छत्रायितं मूर्ध्नि ते
तेन त्वं जगदीश कालभयहल्लोकेषु संस्तूयसे । इत्थं कस्तव पद्धति प्रभवति प्रोद्धत्तुमन्तः परः
श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥३॥ संसाराम्बुनिधौ पराजयपदं यः प्राप्य भग्नोत्सवः __ सोऽरं त्वत्स्नपनाम्बुसेचनतया धत्ते यथाकामितम् । प्राचीना धरणीधवा हि समरे जाता जयश्रीयुताः
श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा.॥४॥ तीर्थाधीश कियाँस्तवास्ति महिमा तत्कीर्तितुं न क्षमा
वाग्देवी वचसांपतिविधिरपि त्यक्तान्यकार्यत्रजाः । इत्याचर्यमशेषवेदिनि विभो नास्ति त्वयि क्ष्मातले
श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥५॥ भो विश्वाधिपते त्वदीयशरणं संपाप्य के भावतो ___ मृत्यु जन्मजराभयं च मुखतो नो जिग्युरात्मप्रियाः । संस्मृत्याऽपि भवोदधिः क्षयति चेत्ते किं पुनदर्शना
कन्ट्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥६॥

Page #381

ये तीर्थाधिपते नमन्ति भविनस्त्वत्पादपद्वयं ___ संसाराम्बुनिधि वरन्ति वरसा चाऽत्राऽपि संभुज्य शम् । भावस्यैव महार्घतात्र नियता तस्माद्वरा भावता
श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥७॥ किं हेयं किमहेयमाशुकरणीयं किंकुकृत्यं किमु
धर्माऽधर्मविधानकञ्च किमिति क्षित्यां न के जानते । सार्वज्ञं विमलं परार्थघटक शास्त्रं तदर्थक्षम श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथमुनिपं ध्यायामि नित्यं मुदा ॥८॥
(वसन्ततिलकावृत्तम् ) येषां मनःसरसि पार्श्वमुनीश्वरस्य __स्तोत्रोज्ज्वलच्छद इह क्षमिणां स्थिरीस्यात् । ते मृत्युभावमपहाय महात्मभावं
यान्ति क्रमेण मनुजाः परमार्थभाजः ॥९॥

Page #382

श्रीमदर्बुदाचलस्तात्रम् ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) भक्तार्त्तिनाशनकरं विशदपभावं,
भक्तामरासुरनरेन्द्रनतक्रमाब्जम् । संसारसिन्धुतरणोत्तमपोतकल्पं,
श्रीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ॥ १॥ ध्यानस्थितं मुनिवरा वचनं त्वदीयं,
हृद्रोचरं प्रविदधुः समशीलवन्तः । ते मोक्षसिद्धिवशगा वशिनो बभूवुः,
श्रीअर्बुदाचलवसद्वृषभं स्तवीमि ॥ २ ॥ विघ्नानि यान्ति विततानि तव प्रभावा
नाशं विभो जगदनन्यहितानुबन्धिन ? । सर्वार्थदाननिपुणो न विभुस्त्वदन्यः
श्रीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ॥३॥ स्तोत्रप्रिया नरगणा भवशान्तिकारं,
सौम्यं प्रभो तव महागुणराशिमाशु । चित्ते विभाव्य भवभीतिपराङ्मुखाः स्युः
श्रीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ॥ ४ ॥

Page #383

संसारतापविधुराः परिणामसिद्धा
स्तद्धेतुरत्र भवतश्चरणानुपातः । कस्त्वत्मभावविमुखो गुरुसंगरक्तः
श्रीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ॥ ५ ॥ को बुद्धिमान्विदितभूरिगुणप्रतापं,
स्वल्पाणुधामविभवं जुषते विहाय । कालान्तकक्रमगतोऽपि भवान्तकारिन् ,
श्रीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ।। ६॥ भव्या जनास्तव विभो शरणं प्रपन्ना
स्तीरोऽपमृत्युमनघाः शिवशर्मभाजः । रेजुः समस्तधरणीधवपूज्यपादाः,
श्रीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ॥ ७ ॥ आदिप्रभो तव पदाब्जमहं प्रणम्य,
मुक्तोऽस्मि संमृतिभयादखिलात्सुखेन । नाऽतः परं मम भयं भवजातदुःखा
छीअर्बुदाचलवसषभं स्तवीमि ।। ८ ॥

Page #384

श्रीचारूपतीर्थस्तोत्रम् ॥
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) मेघश्याममनोहराकृतिजुषं चक्षुष्मतां शान्तिदं,
दातारं विभवान्विचित्रसुखदाँस्त्रातारमागन्तुकान् । हन्तारं भवभूततापमखिलं भक्तिमियोल्लासिनां,
चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ॥१॥ हाटकराजतरत्नभासुरमहाच्छत्रत्रयभ्राजिनं,
नागेन्द्राच्छफणासहस्रविलसन्मौलिप्रभादीपिनम् । केयूरपतिबद्धबाहुयुगलं चेतोहराङ्गमभं,
चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ।।२।। कर्मारिप्रतिरोधकं गुणगणान्विस्तारयन्तं क्रमात् ,
संसाराम्बुधितारकं शिवगतिश्रेयःप्रदानक्षमम् । रागद्वेषमहारिवारविजय प्राप्तप्रशस्ति क्षणा
चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ॥३॥ यत्पादाम्बुजसेवनेन मुनयो दीक्षाफलं लेभिरे,
यद्ध्यानं शिवगामुका जनवरा सत्रिन्दिवं कुर्वते । तं तत्त्वार्थविभासकं जिनपतिं त्रैलोक्यरक्षाकरं,
चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ॥४॥

Page #385

सर्वैः साम्यतया द्विजादिमनुजैर्यस्य प्रभोः सेवितं, भक्त्युल्लासिमनोभिरङ्घ्रिवनजं सद्रेखया शोभितम् । सत्यासत्यविवेकमित्थमनघा जानन्ति लोकोत्तमावारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ||५|| संप्रेक्ष्य प्रथमां स्वभावमधुरां मूर्ति जगत्पावनी, यस्य क्षेमविधायिनीं नरगणास्तापत्रयोन्मूलनीम् । संसारार्णवतारिणीं निजजनुः साफल्य मातन्वते,
चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ||६|| यत्सेवा शिवसन्ततिं रचयति क्षेमं तनोति क्षितौ,
कीर्त्ति दिक्षु महोज्वल तनुजुषां विस्तारयत्यञ्जसा । चेतः प्रापयति प्रसादमतुलं तृष्णां छिनतिक्षणा,
चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ॥७॥
सिद्धं यं शरणं प्रपद्य बहवो भव्या भवं भावुका, निर्मथ्य कमवर्जिता निजगुणैर्जग्मुः श्रियं शाश्वतीम् । सर्वापण शिवह्निमतुलं तं तस्थिवांसं हृदि, चारूपेश्वरपार्श्वनाथमनिशं भक्त्या स्तुवे श्यामलम् ॥८॥

Page #386

श्रीउपर्यलातीर्थस्तोत्रम् ॥
( पञ्चचामरवृत्तम ) भवभ्रमानितान्तजातपातकारिनाशकं,
ज्वलज्जगल्लयप्रदाशुभानलोत्तमाम्बुदम् । उपर्यलाख्यपत्तनप्रजामनोऽभिरञ्जकं,
नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदाऽन्तिमभो ? ॥१॥ करालकालभीतिरीतिवारि हारि शर्मदं,
पतत्पतङ्गरश्मिराशिहासिकान्तिमण्डलम् । नमन्त्रराऽभयप्रदं प्रजेशशक्रवन्दितं,
नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदाऽन्तिमप्रभो ? ॥२॥ समानमानमित्रशत्रुसन्तति क्षपाकरा
क्षयातिशीतिमाश्रितं श्रितान्तिकं चराचरैः । जगत्रयाऽतिपावनं नमज्जनामराऽवनं,
नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदान्तिमप्रभो ? ॥३॥ नितान्तभावभासुरैः सुरैः स्वलोकलोकितं,
सदाधरीकृतापदावलीष्टलीलयाऽश्चितम् । शुभोन्नतिप्रकाशकं कदध्वभेदकारकं, नमामि ते पदाम्बुजदयं मुदान्तिमप्रभो ? ॥४॥

Page #387

६१
स्खलल्लघुप्रमादमान्यहारकौषधं वरं, विचारसारदानदायि तायि भाविचेतसाम् । विकारकारलोभमानमोहवारि तारकं,
नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदाऽन्तिमप्रभो ? || ५ ||
तव क्रमाम्बुजोपमं न विद्यतेऽन्यदक्षयं,
परः सहस्रविघ्नघातकारि तीर्थपावकम् । भवावी भ्रमोऽस्ति तद्विलोकि देहिनां न हि, नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदाऽन्तिमप्रभो ? ॥ ६ ॥ कथञ्चिदेकभावतोऽपि दृष्टिगोचरीकृतं, त्वदीयपादपङ्कजं जनुर्जराभयापहम् । समुद्भवन्ति मङ्गलान्यलौकिकानि भूस्पृशां, नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदाऽन्तिमप्रभो ? ॥ ७ ॥
निशान्तमुच्चसंपदां सुदान्तशान्तषट्पदै
र्निषेवितं प्रभारसोन्नतश्रियाऽतिशोभितम् । सुभव्यजन्म सार्थकत्वकारकं दयाभृतं, नमामि ते पदाम्बुजद्वयं मुदाऽन्तिमप्रभो ? ॥ ८ ॥

Page #388

श्रीमातरतीर्थस्तोत्रम् ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) सर्वज्ञ ! मोहरिपुमर्दितजीर्णभावा
स्त्वदर्शनेन विकला भववृद्धिकामाः। मार्ग विहाय विधुरा विपथं प्रयान्ति,
ध्यायामि मातरपुरस्थितसत्यदेवम् ॥ १ ॥ कामार्थिनः सुखधिया वनवीथिकासु,
भ्रान्ता परार्थविवशा विपदं भजन्ति । खत्पादपङ्कजगताः सुखिनो भवन्ति,
ध्यायामि मातरपुरस्थितसत्यदेवम् ॥२॥ देवाधिदेवपदवी सुलभा नतानां,
खत्पादवारिजयुगे जगदेकनाथ ? । सर्वामयाश्च विनतान्हि परित्यजन्ति, __ध्यायामि मातरपुरस्थितसत्यदेवम् ॥ ३॥ मोक्षार्थिनोऽपि तव दृष्टिपथप्रयाता__स्तीवा मृति शिवसमृद्धिमनुव्रजन्ति । किं किं न साधयति नेत्रलता त्वदीया,
ध्यायामि मातरपुरस्थितसत्यदेवम् ॥ ४ ॥

Page #389

દ
कल्पद्रुमस्तु भवसौख्यविधानदक्षस्त्वच्चिन्तनं पुनरलौकिकशर्मदायि । तस्माच्वदीयतुलनां न भजन्ति केऽपि, ध्यायामि मातरपुरस्थितसत्यदेवम् ॥ ५ ॥
सत्यस्त्वया निगदितोऽतिविशुद्धधर्मः,
सत्यं वदीयमखिलं भुवि सच्चरित्रम् । सत्यस्वरूप भगवंस्तव सत्यवर्त्म,
ध्यायामि मातरपुरस्थित सत्यदेवम् । ६ ।। सन्तः समाधितधियः सततं स्मरन्ति, त्वन्मूर्त्तिमुन्नतिकरीं भवशान्तिहेतोः । तस्मादनन्यशरणं त्वमसि प्रजाना,
ध्यायामि मातरपुरस्थित सत्यदेवम् ॥ ७ ॥
मायाविनो हि बहवो भुवि देवलोका
आश्रित्य तामरवरातधर्मकृत्याः । सत्यार्थिनस्तव मतं प्रसमीक्ष्य जाता, ध्यायामि मातरपुरस्थित सत्यदेवम् ॥ ८ ॥

Page #390

श्रीशेरीशातीर्थस्तोत्रम् ॥
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) यः संसारसुखं तृणाङ्करसमं संभावयश्चेतसि,
चिन्तारत्नसमं चरित्रमनघं त्रैलोक्यरक्षाक्षमम् । स्वीकृत्याऽक्षयबोधिदानमदिशत्सर्वज्ञसर्वोपमः,
शेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं पाचप्रभुं नौमि तम् ॥१॥ पूजा यस्य विभोः कृता शुभततिं विस्तारयत्यञ्जसा, ___ सल्लक्ष्मी विभवोचितां वितरति ध्वस्तार्थितृष्णाभ्रमाम् । आधिव्याधिपरंपरां विघटयत्यत्यन्तदुःखोदधि,
शेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं पार्श्वभुं नौमि तम् ॥२॥ यदृष्टिक्षण आतनोति विविधां माङ्गल्यहारावली, __ सद्बोधं दिशति प्रियं प्रथयति त्रैलोक्यरक्षावहम् । मानं मईयति क्षणाजनयते सौजन्यजन्यं यशः,
शेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं पार्श्वप्रभुं नौमि तम् ॥ ३ ॥ यद्धयानं विधुनोति पूर्वनिचिताऽरिष्टाऽष्टकर्माऽऽवली,
कैवल्यं कलयन्त्यमन्दमुनयो यद्धयानतेजःश्रिताः । तेनैवोच्चगतिं श्रयन्ति विबुधा नित्योत्सुका योगिनः,
शेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं पार्श्वप्रभुं नौमि तम् ॥४॥

Page #391

यन्मूर्त्तिर्हृदि धारिता भवभवां, पीडां समुन्मूलयत्यानन्दं जनतापहं नवनवं स्थाणूकरोत्यात्मनि । कौशल्यं प्रकटीकरोति विमदं, सर्वार्थसिद्धिप्रदं, शेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं, पार्श्वप्रभुं नौमि तम् ॥ ५ ॥ यत्पूजास्नपनेन विघ्नवितति-यति क्षयं सर्वथा,
पञ्चेषुः क्षयतां व्रजत्यनुदिनं, शाम्यन्ति घोरारयः । कुष्ठादिप्रचुरार्त्तयोsपि निखिला, नश्यन्त्यरक्ता इव,
शेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं, पार्श्वमनुं नौमि तम् ॥ ६ ॥ यन्मूर्धस्थित वायुभोजनफणा-सन्तानसंदर्शनाद्,
tarssखुक्षयकृद्गणः परवशः, संयाति देशान्तरम् । आपत्तिप्रभवे सति क्षणमपि, स्थानं भजेत्को हितच्छेरीशाभिधपत्तनाधिवसनं, पार्श्वमभुं नौसि तम् ॥७॥
संसारोदधिपोतमक्षयकरं, संसेव्य चारित्रकं,
शस्यानन्तगुणाकरं भवभय-बछेनारमिहमदम् ।
सर्वत्राऽभयदानदक्षरिक्त स्कं
शेरीशाभिधत्तमालिनं, पार्श्व ॥ ८ ॥

Page #392

॥श्रीमदगाशितीर्थस्तोत्रम् ॥
(मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) बोभूयन्ते विभवबहुलास्त्वत्प्रभावप्रयुक्ता
जङ्गम्यन्ते जननमरणानिर्भयत्वं गुणज्ञाः । सासद्यन्ते निरुपमवरां मङ्गलानां प्रशस्ति
ननम्येसु-व्रतमुनिएतेऽगाशिपूर्भासिबिम्बम् ॥१॥ मान्यो यावा-नमितमहिमा तावकीनस्त्रिलोक्यां, - तारकेषा-मभयजनको नैवदृष्टः श्रुतोवा। मन्दायन्ते सुगतिभवने निर्धनानां (निर्दयानां) मनांसि,
नाम्येसु-व्रतमुनिपतेऽगाशिपू सिबिम्बम् ॥ २॥ सौम्याकारा सकृदभिगता मूर्तिरय्या त्वदीया,
तेषांवित्तं कलयति सदा निर्मलं साम्यभावम् । संसाराब्धि-शुलुकवदहो जायते क्षेमकारी,
नन्नम्येसु-त्रतमुनिपतेऽगाशिपूर्भासिबिम्बम् ॥ ३ ॥ स्वर्गस्थानाः पदमुपगता देवता उच्चसारं,
तद्धेतुस्त्व-द्भजनमहिमा वर्णितुं नैव शक्यः । सर्वज्ञोक्त-प्रवचनवचःसारिणां किं दुरापं, नन्नम्येसु-व्रतमुनिपतेऽगाशिपूर्भासिविम्बम् ॥ ४ ॥

Page #393

६७
सिद्धरम्या वरयतिजनं त्वत्पदाम्भोजरक्तं, सौभाग्यत्वं सरतिनिकटं सर्वदक्षप्रभावम् । विभ्यद्दरे व्रजतिविषमं दुर्भगत्वं हि तस्मान्नन्नम्ये सु-व्रतमुनिपतेऽगाशिपूर्मासिविम्बम् ॥ ५ ॥
कल्याणार्थी तत्रमुखगतो जातसंकल्पकल्पः, सिद्धेकार्ये त्रिमुखपदुता दृश्यते नैव केषाम् । चित्रन्त्वेत-द्भुवनविदित ? त्वत्मतापस्य लोके, नन्नम्ये सु-व्रतमुनिपतेऽगाशिपूर्भासिबिम्बम् ।। ६ ।। जाग्रज - स्ततिरतिकरं भ्रान्तिशान्तिप्रदायि जन्तुद्वेग श्रमभयहरं पूरिताशाप्रपञ्चम् । भानूद्योतं विरचयदलं वृद्धिभावं वरेण्यं,
नन्नम्ये सु- व्रतमुनिपतेऽगाशिपूर्भासिविम्बम् ॥ ७ ॥ संसारान्त-प्रथनविभवं धारयत्कान्तिकान्तं,
भक्त्याऽधीनं परमकरुणं स्वच्छताशालिशीलम् । शश्वच्छान्ति प्रथितविमलाकारमाराधनीयं, ननम्ये सु-व्रतमुनिपतेऽगाशिपूर्भासिबिम्बम् ॥ ८ ॥

Page #394

श्रीझपडियातीस्तोत्रम् ॥
(वसन्ततिलकावृत्तम् ) श्रीमत्पदाम्बुजलुउद्भवभीरुवृन्दैः
संनादितं प्रवरसमयदीयमच्छम् । देशान्तरागतसुभव्यगणैः प्रकीर्ण
मादीश्वरं अघडियाविलसन्तमीडे ॥१॥ भूत्या प्रसन्नमनसो विधिवद्यदीयां,
पूजां प्रफुल्लकुसुमोत्करतो विधाय । अक्षीणवित्तविभवाः सुरलोकपूज्या
आदीवरं अघडि गाविलसन्ताडे ॥ २ ॥ दीव्यर्द्धिसिद्धिसमलङ्कृतवारुचैत्यं,
विभ्राजते प्रखरघण्टनिनादधुष्टम् । यस्य प्रधानपुरुषोपचितान्तराल
मादीश्वरं अघडियाविलसन्तमीडे॥३॥ देवासुरेन्द्रनरनायकवन्दितांत्रिं,
साइक्तिभावितजनाचितदीव्यमूर्तिम् । हृद्गोचरीकृतमलंसमतावहद्भि
रादीश्वरं अघडियाविलसन्तमीडे ॥ ४ ॥

Page #395

संसारकूपपततां सुद्धं विशाल
मालंबनं मुहिततत्त्वषिवेचिवारम् । रागान्धिताक्षमनुजोष्णकरोपमान
मादीश्वरं झघडियाविलसन्तमीडे ॥ ५॥ संतारकं निजपदाब्जनतप्रजानां
भास्वञ्चराऽचरगणं पविलोकितारम् । सृष्टारमक्षयदयाञ्चितधर्मबोध
मादीश्वरं झघडियाविलसन्धमीडे॥६॥ नुन्नोनयेनविनयोज्झितदेहिवर्गः ___ संस्थापितो गुणिगणः मुदयामधामः । संबोधितो जगति येन कलाकलाप_ आदीश्वरं झघडियाविलसन्तमीडे ॥ ७॥ कोनाम यस्य महिमानमनन्तगेयं
विस्तारतः कथयितुं विभुरस्ति लोके । लोकत्रयमथितकीर्तिवितानकं त-.. मादीचरं अघडियाविलसन्तमीडे ॥ ८ ॥

Page #396

श्रीझघडियातीर्थस्तोत्रमपरम् ॥
( मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) यो विश्वेषा-मभयजनकः सत्यवाणीविलासो
यः सत्त्वानां विधुरमखिलं नाशयत्यात्मभावात् । यःपारोक्ष्यं परगतमजो-ध्यातएव च्छिनत्ति,
आदीशंतं वरझयडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥१॥ सद्यः शान्ति-र्भवतिमनना-द्यद्विभूतेर्जनाना
मात्मानन्दः प्रभवति परो-त्कर्षतादानदक्षः। बाह्योभाव-स्त्यजति हृदयं शुद्धशान्तस्वरूप
मादीशंतं वरझघडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥२॥ सोपानालि-विलसति महा-चैत्यसंवन्धिनीया तामाश्रित्या-ऽक्षयसुखगता जीवलोका(भव्यजीवा)भवन्ति । मूर्तियस्य प्रवरविभया भ्राजमानां विलोक्य,
आदीशंतं वरझघडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥३॥ मूर्तियाव-त्तवविषहरां शुद्धधर्मानुरक्ता
नो वीक्षन्ते परजनकृपा-कांक्षिणो वीतमोहाः। पापच्यन्ते भयदभुवने तावदक्षीणपापा ।
आदीशंतं वरझघडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥४॥

Page #397

७.
मोक्षाकांक्षा गतभवभया सिद्धयति त्वत्प्रणामा
दुःप्राप्योऽसौ परमभिभवा-इष्टकर्मारिमूलाद् । सिद्धिः साध्या गुरुमुखतया सर्वथामानवाना
मादीशं तं वरअघडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥५॥ यस्याऽधीनं जगतिविशदो-द्धारकं धर्मवर्क्स
यस्याऽधीनं जगदभिमतं शर्मसन्तानमिद्धम् । यस्याऽधीनं कलिगुणगणो-द्भेदकं मुख्यतत्त्व
मादीशं तं वरझघडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥६॥ पारावारे जननमरण-क्लेशविते भवेऽस्मिन् ,
पीड्यन्तस्त्व-चरणवनभू-नावमासय सद्यः । तीरोत्तीर्णाः सुखमनुभव-न्तोनखिन्नाः परत्र, __ आदीशं तं वरझघडिया-भूषणं नौमि नित्यम् ॥७॥ हृधे तत्त्वे परिणतमति-स्तावकीने महीने ।
भव्यो नव्योऽनवरतमसौ संमृतेर्याति पारम् । स्मारं स्मारं हृदि तव पदं ध्यानमग्नाजनास्त
दादीशं तं वरझघडिया-भूपगं नौमि नित्यम् ।।८।।

Page #398

श्रीमदिलादुर्गतीर्थस्तोत्रम् ॥
(शिखरिणीवृत्तम् ) महोगस्वाम-स्थितयशपरादिग्रहगणै
हापूज्यानावात्सविधमनुपातरिवसदा । निजभ्रान्तिथि सापचरिते चित्रधिमके,
सादुर्गे दुर्थे, अपति जिमतीर्थ जयकरम् ॥ १॥ प्रकृष्टोचैरी-रामगुणगणा श्रृङ्गावितति
नृणां दूरस्थाना-मपिहरति चेतो गुरुरिव । यदीया धर्मार्थ-प्रकटनपरा भूरिविभवा,
इलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थ जयकरम् ॥२॥ प्रभावः पूज्यै-मुनिवरचयैर्नादितगुहा
महातत्वज्ञान-प्रथनपटुतामूलगुरवः। विलोक्यन्ते यस्मि-त्रुचिरतरमध्या बहुविधा
इलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थ जयकरम् ॥ ३॥ सुसम्यक्त्वोपेता-न्यपरशुभतीर्थानि विपुला
न्यहो राजन्तेऽस्मिन् , विमलमतिदानकनिपुणे । क्रमात्पुंसां नित्यं, गमनपरिपाटीं कृतवता
मिलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थ जयकरम् ॥ ४ ॥

Page #399

ज्वलत्कान्तिव्राता, अनचमगुणा औषधिगणा-. विकासन्तेऽजस्रं शमिततपनातापितजनाः । तमस्विन्यां यस्मिन्मणिमयसुदीपा इव सदा, इलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थं जयकरम् ॥ ५ ॥ सरःश्रेणीशश्व द्विमलजलपूर्णा प्रतिपदम्
सुधासारश्रुत्वा शशधरसकाशात्स्थित इव | गरुत्मन्तो यस्मिन्मधुररटनानन्दजनकाइलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थ जयकरम् || ६ || यदीयां सट्टद्धिं, निजपदुतया को न विबुधः
शिरो धुन्वन्ब्रूते, जितविबुधराजोपवनिकाम् । मृगेन्द्रा अप्यस्मिन्, बहुसुखतया सन्ति बहुलाइलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थ जयकरम् ॥ ७ ॥ मृगाः सौम्याकारा - स्तृणजलमतानन्दविभवा
भ्रमत्यक्षुब्धास्ते, प्रभुपदसमीक्षापटुधियः । यथाकालं सर्वो-निज हितकरः को न भवति, इलादुर्गे दुर्गे, जयति जिनतीर्थं जयकरम् ॥ ८ ॥

Page #400

श्रीमदिलादुर्गेशांतिनाथस्तोत्रम् ॥
( भुजंगप्रयातवृत्तम ) सदाक्रान्तशान्ति महामारिशान्ति,
मजाशान्तिदं शान्तवैरिप्रभावम् । महाक्रोधचण्डारि शान्तिप्रतान
मिलादुर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ॥ १ ॥ कलौशान्तिदानप्रदं शान्तमूर्ति
सदा देवदेवाधिपः स्तुत्यकीर्त्तिम् । गुणान्कीर्तितुं नो समर्थोऽपि जीव
इलादुर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ॥२॥ शशी तिग्मरश्मिः समेतौ किमत्र,
यदीयावतंसच्छलेन स्वभावात् । प्रभोर्दर्शनाकांक्षयोद्भूतमोदा
विलादुर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ।। ३ ।। विभोर्भालपट्टस्थितं शुद्धरत्न
मनर्थ्य सदोद्योतयद्धाम सर्वम् । प्रदीपौ प्रकुर्वद्विभावर्जितौ द्रा
गिलादर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ।। ४ ।।

Page #401

دیا
विशाला विभोः शुद्धपद्मासनस्था, मुमृर्त्तिः सुरूपा प्रमाणप्रसिद्धा । मनोहारिणी स्वागतानां नराणामिला दुर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ॥ ५ ॥
जना भाविनो भक्तिसंभारवन्तः, समेत्या दुष्कर्मभीतिं त्यजन्ति । सुकर्मार्जयित्वा लभन्तेऽमरत्व
मिलादुर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ॥ ६ ॥
प्रभो ! शान्तिनाथ त्वमेवासि लोकयाधीशिता दुःखहर्त्ता जनानाम् । भवे त्रायको विद्यते कोऽपि नाऽन्यइलादुर्गसंस्थं स्तुवे शान्तिनाथम् ॥ ७ ॥
अहं दर्शनात्ते विभो जातकृत्यः, स्मरामि त्वदीयं पदद्वन्द्वमीड्यम् । सदा प्रार्थितार्थप्रदातारमीश
मिलादुर्गसंस्थ स्तुवे शान्तिनाथम् ॥ ८ ॥
( उपजातिवृत्तम् ) चौलुक्यवंशाऽम्वरभानुमाली, सम्यक्त्वशाली सुकृतैकभोगी । न्यायप्रधानो जितमोहमानो - जितेन्द्रियः सर्वत एष मान्यः || १ ||

Page #402

नराऽमरेन्द्रस्पृहणीयशीलः, कुमारपालः क्षितिपालमुख्यः । शशास भूमण्डलमेकवीरः, शचीपतिर्देवभुवं यथैव ॥ २॥ निर्मापितस्तेन वरेण्यवर्णः, श्रीशान्तिनाथस्य महाविहारः। प्राक्पुण्यभारार्जितशुद्धकीर्ति-व्रजः स्थितोरम्य इचाऽतिभाति॥३ इयहरक्षोणिधरोविभूषां, श्रीशान्तिनाथालयतो विशेषात् । चकास्ति संपाप्य धराधराणां, राजेव चूडामणितां प्रपन्नः॥४॥ द्विपञ्चसंख्याममितानि जैन-चैत्यानि रेजुः परितः प्रधानम् । श्रीशान्तिगेहं जितनाकशोभ, तारागणस्था शशिमण्डलीव॥५॥ अयं जिनालयो दुर्गे, कुमारपालनिर्मितः खरतरीयक्रमायात पट्टावल्यामितिस्मृतम्
॥६॥ श्रीवीरतोवाणवसुद्विवर्षे, वभूविवान् संप्रतिभूमिपालः । व्यभूषयद्यो धरणी जिनालयैः, सहस्रसंख्यैरतुलप्रभाधरैः ॥७॥ बिम्बानि तेनैव सहस्ररश्मि-तेजोभिभावीनि विधापितानि । विलोकयन्संप्रतिभव्यलोक-स्तनोति सम्यक् शिवसंपदं साक् ॥८ इलादिदुर्गेऽत्रविधापितोऽसौ, श्रीशान्तिवासः क्षितिपेन तेन । इत्थं पुरात्तविदोवदन्ति, प्रमाणमेतत्सुधिया विलोक्यम् ।।९।। इयहरं प्राक्तनमेव पत्तनं, जिनालयश्रेणिविराजमानम् । चकास्ति सम्यक्त्वविभासि चेतः, श्रादः वसन्त्यत्र मुनीतिभाजः।।

Page #403

७७
( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) बाणद्वीपरसोर्वराभिकलिते, संवत्सरे वैक्रमे, जीर्णोद्धारइलान गेऽस्यविहित चैत्यस्य शान्तिप्रभोः । श्रीसंघेन जिनोक्ततत्त्वपटुना, सर्वर्द्धिदानादिना, दुष्कर्मारितृणानलः सुखकरः, स्वर्गापवर्गप्रदः ॥ ११ ॥ राष्ट्रोडाऽन्वयवारिजोष्णकिरणः, सभ्यायनिष्णातधीजीर्णोद्धारविधानको चहृदय-स्तत्वार्थवेदिप्रियः । दीनानुद्धरयन्नजस्रविभवः, कल्पद्रुकल्पोपमः,
श्रीमदोलतसिंह भूमिरमणः शास्ति प्रजामीडरे ॥ १२ ॥
श्रीपञ्चासर पार्श्वनाथस्तोत्रम् ॥ ( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) यासा विभाति तिग्मकिरणो-लासिप्रभाक्षामता, तायिन्या जगतीतलं तलमिवाऽऽदशीयकं कंप्रया । प्राचीनोर्जितकर्मजातविविध-व्याध्यन्धकाराऽपहं,
श्री पश्चासरपार्श्वनाथचरणाम्भोजयं नौम्यहम् ॥ १ ॥ धर्माssरामकलाकलाधरनिभाभावागवृन्दाsदरां
राकेशक्षति सुदन्तसुषमोल्लासद्यदीयाननम् । लक्ष्यीकृत्य दिगन्तकीर्त्तिममलां संयाति दीव्यप्रभा, श्रीपञ्चासरपार्श्वनाथचरणाम्भोजद्रयं नौम्यहम् ॥ २ ॥

Page #404

७८
संसारोद्धतिरन्तिमागुणजुषां, यद्ध्यानतोजायते,
दुष्टान्यष्टलयं व्रजन्ति सुधियां, रौद्राणि कर्माणि च । संपत्तिः मुलभा नरामरगण-श्लाघ्या स्वनध्या नृणां, __ श्रीपञ्चासरपार्श्वनाथचरणा-ऽम्भोजद्वयं नौम्यहम् ॥३॥ पापं वारयति क्षमां जनयति, क्षेमं करोत्यञ्जसा,
दारियं दलयत्यलं वितनुते, कीर्ति परां शाश्वतीम् । सन्तोषं वितरत्यथाऽपि यदनु-ध्यानं विधत्तेऽक्षयं,
श्रीपञ्चासरपार्श्वनाथचरणा-ऽम्भोजद्वयं नौम्यहम् ॥४॥ यन्नेत्रप्रवलप्रभाशमयति, क्षोभं कुवादोद्भवं,
नैरुज्यं नितरां तनोति सुमदं, संपादयत्यात्मनि । दुर्वारा दलयत्यनङ्गसुभट-प्रोदामभीतिं सदा,
श्रीपञ्चासरपार्श्वनाथचरणा-म्भोजद्वयं नौम्यहम् ॥५॥ यत्पुण्योपचितं नरामरगणाधीशै-मुंदा वन्दितं,
मिथ्यामोहतमोनुवासितधियां, तथ्यस्वरूपोष्णगुः । सीरं सारतरं दुरन्तविषमा-पत्तिक्षमादारणे,
श्रीपञ्चासरपार्श्वनाथचरणा-ऽम्भोजद्वयं नौम्यहम् ॥६॥ भीतिर्भूतगताऽन्यचक्रजनिता, लुप्ताऽऽस्पदा लक्ष्यते,
क्षत्रातङ्कगणान्तकारिविभुना, स्नात्राम्बुना चारुणा। यस्याऽऽमन्दसुभक्तिभासुरसुर-क्षोणीन्द्रसंपूजितं,
श्रीपश्चासरपार्श्वनाथचरणा-ऽम्भोजयं नौम्यहम् ॥७॥

Page #405

दुर्वाराः कमठादिभिर्विरचिता-नैकोपसर्गाः क्षयं, __ भेजुर्थस्य तमोऽपहारितपसा, ताम्यजनातायिना। दीव्यौर्वादिकतापतापितजना-नन्दप्रदानोचितं,
श्रीपञ्चासरपार्श्वनाथचरणा-ऽम्भोजद्वयं नौम्यहम् ।।८॥ श्रीमत्पट्टणपत्तनेऽधिवसति, सौभाग्यसारास्पदं, ___ यः पार्थाधिपतिः करोति जनता-भावोन्नतिप्रापकः । तस्येदं भवभीतिहारिमनुजो-यः कीर्तयेदष्टकं, नितिं समुपैति सोऽतिरभसा, निर्मानमारार्तिकः ॥९॥
श्रीमद्रविसागरगुरुस्तुतिः॥
(शिखरिणीवृत्तम् ) - मुनीन्दुश्चारित्र-प्रथितपरमानन्दविभवः,
क्षयातीताक्षुद्र-द्रविणकलिते पत्तनवरे। महेशानाऽभिख्ये, प्रवर सुखसंपत्तिमगमत् रविक्षीरोदन्वा-निहतदुरिताऽरातिनिचयः ॥१॥
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) क्षेत्रेनेकविधे विबोधहलभृत् , सद्रोधि बीजंवप
निर्दोषव्रतवारिसेचनविधि, नित्यं प्रकुर्वन् मुदा । मिथ्यात्वोपहतात्मखेचरगणं, निर्वासयन्वासव
स्तिग्मांशुपवरोदधिर्विजयतां, चारित्रिणां त्रायिनाम् ॥२॥

Page #406

शान्तिवस्तनुताच्छमिक्षितिपतिः, क्षीणाष्टकर्मावलि
निर्मानोद्धरमारकोपभवभी-पञ्चाक्षजन्यातपः । वृत्ति शुद्धतरांसमानविषयां, त्रासत्रयोन्मूलनीधत्तयोजगदेकपूज्यचरितोऽ-शीतांशुपाथोनिधिः ॥३॥
(भन्द्रिका ललित] छंदः) जयति ते महापादुकायुगं, विशदबोधिदं द्वंद्वदारकम् । विपदपांनिधौ कुम्भसंभवो-निखिलदेहिना मन्तरारिहन् ? ॥४॥ शुभमनोरथश्रेणिसाधनं, तवपदाम्बुजद्वन्द्वभिष्टदम् ।। रविसरित्पते? सद्गुरो? गुरुं, वितरतु क्षितौमङ्गलावलीम् ॥५॥ शिवमंत्रसुतंत्रनिधानगृहं, भवतोयनिधि क्षयकुंभ भवः । कमला विमलाऽधिगतामवरा, तवपादयुगं रविवारिनिधे॥६॥
( तोटकवृत्तम् ) भवदंघ्रियुगं भवतापहरं, दमितापरचित्तरतिमकरम् । रविसागर सद्गुरु रत्ननिधे?, जयतादखिलश्रमणाधिपते?||७॥
__ (शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) श्रीमच्छान्तिलतागृहं भवभय-क्षोभान्तकं दिव्यभं
दधादभूरिसुमङ्गलानि नितरां, नीतिप्रियाणां नृणाम् । सौम्याकार विभावसुक्षतविभं देवासुरवन्दितं,
सबोधामृतवारिधे दिनपते ? त्वत्पादुकामण्डलम् ॥८॥

Page #407

श्रीमत्सञ्चारित्रचूडामणिकियोद्धारकरघिसागरगुरु
चरणकमलेभ्योनमः॥ ॥ सुभाषितमुक्तावलिः॥ ~~~
~ पणम्यजैनेंद्रपदारविन्दं, बुद्धयब्धिसूरीश्वरसद्गुरुञ्च । तनोमिहयार्थपरांसुभापित मुक्तावलीसजनमानसप्रियाम् ॥१
( अनुष्टुपवृत्तम् ) कृतान्तत्राससंदग्धो-याति नो मुमतिप्रियः ।
वैमनस्यं मुखद्रोहि, को जनेषु हि मत्सरः ॥१॥ कुलालचक्रवञ्चार, भ्रांत्वाऽरण्ये भवाभिधे ।
किं विलोकितमक्षीणं, भवारण्यसुखपदम् ।। २॥ सारंसारंगृहीत्वैव, निःसारं परिवर्जयेत् ।
इक्षुयन्त्रोऽपि ग्रहाति, रसमेव न चापरम् ॥३॥ ताम्बुलं चर्वितंदत्ते, रक्ततांमुखमण्डनम् ।
सत्सङ्गो हि सदामान्यो, लोकत्रयविभूषणम् ॥४॥

Page #408

परबोधकृत सन्तो-ऽसन्तुष्टा विमलाशयाः ।
परोपकारव्यसनाः, कियन्तः सन्तिभूतले ॥ ५ ॥ स्वदोषान्नैवपश्यन्ति, परदोषपरायणाः ।
जनताविमनस्काहि, पूर्वापरविचक्षणा ॥६॥ कामद्विषन्तुलोभेन, मायिनोदययोज्झिताः । __वायुनावेगतःक्षिप्ते, धूलिपुञ्जेऽपि किं रवेः ॥७॥ शशिसाम्यं सदाशस्य, सदसज्जनतापहम् ।
स्वसुखायैक कोयत्नं, कुरुते न निजोचितम् ॥ ८॥ कालातिक्रममासाद्य, विपरीतगतिं व्रजेत् ।
सहस्रकिरणोऽप्यत्र, भजते विविधक्रमम् ॥ ९॥ सुधांमुधाकरीत्येव, वाक्मुधासुधियोदिता । __ तत्त्वज्ञानं ततः प्रोक्तं, तस्मात्सैवसुधास्मृता ॥१०॥ विफलं चरितं लोके, गर्दास्थानमनादितः ।
येनकेनाऽप्युपायेन, साफल्यं तनुते बुधः ।। ११ ॥ क्रमसाध्यानि कार्याणि, सफलानि भवन्ति हि ।
अकाले नैव पच्यन्ते, सस्यानि कृषिकर्मणाम् ॥१२॥ नम्रीभवन्तिसर्वत्र, तरवःफलशालिनः ।
सचेतना अपिस्तोका-विपरीतक्रियापगः ॥ १३ ॥

Page #409

कामितानि न सिध्यन्ति, परद्रोहविधायिनाम् । सुलभा सर्वथा तेषां विपत्तिः परिकीर्त्तिता ॥ १४॥ बुद्धिमन्तो जना यत्र तिष्ठन्ति तत्र संपदः । नियन्त्री संपदांसैव, तस्मात्तच्छरणं शुभम् ।। १५ ।। मानसं कलुषं येषां निर्निदानमहोभवेत् ।
तन्मुखं सर्वदाहेयं, कृष्णसर्पवदप्रियम् ॥ १६ ॥ पावना भावना येषां दृश्यतेऽकारणान्नृणाम् । तेऽमरेश गणैः पूज्या लोकोपकारकारिणः ॥ १७ ॥ यास्तेसेवाविहीनस्य, स्युस्तामामसमृद्धयः ।
परिणामविडम्बिन्यः, संपदोऽधिकृतामिव ॥ १८ ॥ कारागारसमोsसारः, संसाराऽध्वाऽतिसंकरः ।
ही सन्चैः सदाहेयः, स्वार्थसिद्धिसमीया ॥ १९ ॥ भूरिशोभवदावाग्नौ भवता शलभावितम् ।
चिन्तयस्त्र हितार्थ स्त्रं, मोहबुद्धिं परित्यज ॥ २० ॥ हिताहिति परिज्ञानं विदुषामेत्रकालम् । विभत्तिजठरं कोन, क्षतिप्रायेभवार्णवे ॥ २१ ॥
"
लब्ध्वाभवं भवारण्ये, यावदन्तककाष्ठहृत् । नायाति सन्मुखंतावदात्मरक्षापरीभव || २२ ॥

Page #410

48
मालाकारः पयः सेका दुद्यानसंपदान्वितः । तथैवान्मतो-राधना फलति ध्रुवम् ॥ २३ ॥ कुटिलेष्वपि कौटिल्यं, सज्जनादधते न वै । सूर्याचन्द्रमसोः छाया, सर्वत्र समवर्त्तिनी ॥ २४ ॥ विवेकिनो विकारं नो, प्राप्नुवन्तिक्षयावहम् । फलन्तितरवः काले, फलदा न विघातकाः ॥ २५ ॥ भवन्तिमहतः पुण्या - त्कारितानि पदेपदे ।
कृतकर्मवशाल्लोका लभन्ते हि शुभाशुभम् || २६ ॥ दैवमुद्दिश्यलोकोऽयं साधयत्यखिलेप्सितम् ।
यत्रकुत्ररतिर्लोके, सुखदा प्राणिनां ध्रुवम् ॥ २७ ॥ यादृशी संगतिर्येषां तादृशं तद्विवेष्टनम् ।
न हि बन्धुसंसर्गा-त्सत्फलाप्तिर्भवेन्नृणाम् ॥ २८ ॥ काञ्चनाकारसद्बुद्धिं क्रीणन्तिपुण्यशालिनः ।
काञ्चनं जनयत्याशु, सद्बुद्धिः कामगौरिव ||२९|| संपत्तिर्बुद्धिमूलैव, धर्ममूला हि सा स्मृता ।
सोऽपि सत्संग मूलः स - पूर्व पुण्यप्रभावतः ॥ ३० ॥ सन्तुष्टोऽमृतपानेन, सदाचारविराजितः ।
व्यरमत्स्वक्रियारक्तः, परस्वेभ्यः शुभाशयः ॥ ३१ ॥

Page #411

क्षम। विरचयति तेन संभूषितं सोऽपि भुवनत्रयशर्मदः ॥ ३२ ॥ सतीनां भूषणं शीलं, तुरगाणां गविस्तथा । शुककाकभृतांनादो विदुषां संस्कृतध्वनिः ॥ ३३ ॥ भीरवोऽनागतां भीर्ति, विचिन्त्य विमनायिताः । प्रारब्धं हि परित्यज्य, स्वार्थ भ्रष्टा भवेभवे ॥ ३४ ॥ भीरुता सर्वथा त्याज्या, स्वार्थहानिविधायिनी । अत्रे वसतां भीतिः कीदृशीमकरोद्भवा ? ।। ३५ । कृतान्तेन जगत्सर्व ग्रस्तमेव न संशयः ।
"
दश ग्रीवादयः सर्वे, श्रूयन्ते नाममात्रतः ।। ३६ ।। धर्मध्वंसी जनः कोऽपि, विषदांभाजनं भवेत् ? ।
विपीत्वाचिरायुः स्यात्कथं देवनियोजितः ||३७|| परोपकारकर्तॄणां, प्रभूतानिधनानिवै ।
दिनेदिने प्रवर्द्धन्ते, किमसाध्यं नृपार्थिनाम् ||३८|| परस्परोपरक्तानां संपदः सुखदायकाः । रागोहिनीति संभूतो दुर्लभोलुन्चेतसाम् || ३९ ।। बहिरेव शुभाकार, श्रान्तरं मलदूषितम् । कथं शुभभावः सान्त्वनन्तु निरास्पदम् ||४०|

Page #412

परगेहगता लोके, पूज्यन्ते गुणिनो जनाः ।
निजधानि विराजन्ते, विगुणाअपि देहिनः ॥४१॥ गुणानं सदा शस्य, विदुषां वाचि संस्थितम् ।
यतितव्यं तदर्थ हि, निर्गुणं नाटकं जगत् ॥ ४२ ॥ गुणारविन्दमालां ये, धारयन्ति नरोत्तमाः।
वन्दनीया नरेशानां, भवन्ति गुणधारिणाम् ॥४३॥ रज्यन्ते मुखिनो लोका, गुणिनां दर्शनेन ।
प्रजारञ्जनतोमान्या, भवन्ति गुणिनः सदा ॥४४॥ क्रोधादिस्तेनतोरक्ष्या-गुणसंपत्तयोनृभिः ।
क्षमाखड्गोनयद्धस्ते, सनालं रक्षितुं गुणान् ॥४५॥ व्यसनानि प्रभूतानि, प्रथितानि धरातले ।
शुभानि सेवनीयानि, मतिमद्भिर्विमुक्तये ।। ४६ ।। दुःखोदर्काणि दुष्टानि, व्यसनानि विमोहिनाम् ।
वीक्षितव्यानिनोतानि, भुजगाभोगवत्सदा ॥४७॥। दुर्गुणाः परिहर्तव्याः, श्रेयः सन्ततिघातकाः ।
श्रेयोमूलमिदंजन्म, तदतीतं निरर्थकम् ॥ ४८ ॥ गुणवान् श्लाध्यते लोके, श्लाघितो गुरुतां भजेत् ।
गुरुत्वात्परमं धाम, प्राप्नुयात्रैव संशयः ।। ४९ ॥

Page #413

नीचोनीचगति नैव, त्यजेत्कर्माऽनुसारतः ।
वायसस्तीर्थमासाद्य, लभते स्वोचिवां क्रियाम् ॥५०॥ क्षुद्रः कोऽपि क्रियांसारां, प्राप्प नैव प्रमोदते ।
विषमो विषमस्थाने, जायते कार्यसाधकः ॥५१॥ उत्पद्यन्ते विलीयन्ते, जमत्यस्मिन्ननेकशः ।
पुण्येनप्रभुतामेत्य, परोपकृतिमान् भवेत् ।।५२।। विभनिजठरं लोके, कोनदुष्पूरमाशया ।
स एव परमः प्रोक्तः, परार्थपरिपूरकः ॥५३॥ पराशा पूरितायेन, तेन पूर्णमिदं जगत् ।
क्षणस्थायिन्यहोलोके, कीदृशीजनमूढता ॥५४॥ कृपणाधनमासाद्य, कृतकष्टपरम्पराः ।
परार्थद्वेषिणः खिन्नाः, स्वयं नैवोपभुञ्जते ॥ ५५ ॥ धनिनां धनलाभेन, यदिनस्यात्परार्थता ।
किं ते न भारभूतेन, विमुखेन निजोचित्रात् ॥५६॥ लुब्धानराः समासाद्य, विपुलं धनमापदम् ।
लभन्ते रक्षणासक्का-दुरन्तां पुण्यवर्जिताः ॥ ५७ ।। मायशो विफल कार्य, निराबाधमनाश्रयम् । सिद्धयत्येकक्रियासक्तं, समवायो हि दुष्करः ॥५८॥

Page #414

कीर्तयन्तिसतांसन्तः, संभूतिं विशदाशयाः ।
ययाशर्मजनाःसर्वे, ब्रजन्ति विनयाश्चिताः ॥ ५९॥ कीर्तनं भवपाथोधे-स्तारकं तरणीसमम् ।
पूज्यानां तादृशास्तोका-वसन्ति वसुधातले ॥६०॥ पुण्यदक्षाहताक्षाये, धर्मकर्मपरायणाः । तेनरानमदापूर्णा-भूषयन्ति हि मेदिनीम् ॥ ६१॥
( पञ्चचामरछन्दः ) करोतुदेशकामितं, प्रभावितं सदामितं,
नरामरेशमानितो नतोनरो नरबजेः । जरामृतिक्षतिक्षम मनुष्यन्दमुच्यते, नरत्वसत्वलब्धिरत्र सत्फला निगयते ॥६२॥
(अनुष्टुप्वृत्तम ) परद्रोह विधातारः, पतन्तिनरकाऽवनौ ।
तस्मात्तेपरिहर्त्तव्या-दूरतोभूतिमिच्छता ॥ ६३ ॥ किं किं न साधितं तेन, परोपकृतिशालिना ।
महतामपिमान्योऽसौ, वसुधाऽनर्यमण्डनम् ॥६४॥ तपसा शोषितो देहो-भूषयत्यखिलं जगत् ।
भूपणं दपणाकारं. धर्ममूलविभूषणम् ॥६५॥

Page #415

तत्त्वज्ञा एव जानन्ति, धर्मतत्त्वं रसार्जितम् ।
नहिपाकरसंवेत्ति, दर्वीश्रमसेविनी ॥ ६६ ॥ काचःकाश्चनसंसर्गा-द्धत्तंमारकतद्युतिम् ।
परीक्षकेण संदृष्टो, निजौचित्यं भजत्यहो ।। ६७॥ प्रारब्धस्वंपरित्य, कार्याण्यन्यानियो भजेत् ।
ससमस्तार्थसंमूढो-लोकबाह्यः पदेपदे ॥ ६८ ॥ निजशक्त्यनुसारेण, वर्तमानामनीषिणः ।
साधितोभयसत्कार्याः, पर्यन्तेसिद्धिसाधकाः ॥६९॥ स्तेनानां भुजगानाञ्च, शत्रूणाश्च विरोधिनाम् ।
चिन्तितानि न सिद्धयन्ति, जगदेतत्कुतोऽन्यथा ॥७० व्याधयः शत्रवश्चैव, नोपेक्ष्या उदयं गताः ।
वद्धितास्ते परं दुःखं, मरणान्तं दिशन्ति हि ॥७१॥ सहेतुको वरं शत्रुः, सिद्धेहेतौनिवर्तते ।
निर्हेतुकाः परं दुःख-दायिनः स्युः पदेपदे ॥७२॥ अनुभूतार्थमादाय, मुखिनो मानवाः सदा ।
परम्पराश्रुतं तथ्या-तीतमर्थापहं वचः ।। ७३ ॥ नीच संसर्गतो हानि-र्जायते ज्ञानसंपदाम् । विलोक्यतां खरारूड-मानवस्य हि लाघवम् ॥७४॥

Page #416

नीचसङ्गः सदाहेयः, सुधीभिः परमार्थिभिः ।
सितपक्षो दयाग्रस्तः, पक्षहीनोऽकृताखुना ।। ७५॥ नीचसङ्गरतं रक्ष:-कुलं नष्टं समूलकम् ।।
नश्यत्येव स्वयं नीचः, परानपि विनाशयन् ॥७६॥ उत्तमा यदि नीचानां, सङ्गति यते क्वचित् ।
यथार्थ तत्फलं लातुं, नैव योग्या भवन्ति ते ॥७७॥ नीचांगतिं प्रपद्यन्ते, नीचा नीचेन कर्मणा ।
कर्मपाशनिबद्धास्ते, बंभ्रमन्ति दुराशयाः ।। ७८ ।। कृतापराधलेशानां, शासनं नीतिवेदिभिः ।
इहाऽपि क्रियते योग्य, परतस्तु कुतो गतिः ॥७९।। परापवादवादीयः, परलोकभयोज्झितः ।
स्वकृतं सुकृत क्रीत्वा, परपापान्वितो हि सः ॥८॥ परचित्तानुतापेन, ये भवन्ति प्रमोदिनः ।
प्रमोदस्तु क्षणस्थायी, परितापो दुरन्तकः ॥८१॥ दु:खितोऽपि स्वयं कुर्वन् , सुखिनोऽपरमानवान् ।
संसारवारिधित्तीचा, परमंपदमर्जेति ॥ ८२ ॥ सज्जनः पीड्यमानोऽपि, दुर्जनेन विडम्बितः ।
स्वकीयां शिष्टतां नैव, जहातितप्तहेमवत् ।। ८३ ॥

Page #417

शिक्षितोऽपि जनोऽशिष्टः, कुमार्ग प्रतिपद्यते । वायसो बलिनापुटो वीक्षते ऽमेध्यवस्तु हि ||८४|| पात्रे प्रयोजिता शिक्ष्या, सुस्थिराचलवद्भवेत् । तस्मात्पात्रं निरीक्ष्यैव, प्रवृत्तिः सफलानृणाम् ||८५|| पात्रा पात्रविचारेण, प्रवृत्तिः श्लाघ्यतावहा ।
अविवेकोऽन्यथा प्रोक्तः, सदसज्ज्ञानवर्जितः ||८६॥ परम्परागतं कार्य, विलोक्याविबुधोजनः ।
प्रवर्त्तते स्वयं चान्या-न् प्रवर्त्तयतिगर्हिते ॥ ८७ ॥ अल्पज्ञो नैव जानाति, परमार्थगर्तियतः ।
ततः स्वचरितं योग्यं मन्यते लोकनिन्दितम् ||८८ || नीचः श्लाघ्यपदं प्राप्य, कुरुतेऽनर्थमन्वहम् ।
मुषको व्याघ्रतां प्राप्य मुनिं हन्तुं समुयः ॥ ८९ ॥ निजकर्मानुसारेण, संपदाढ्य जनो भवेत् ।
मुनिप्रसादनेनाऽपि मुषिका संवृताखुना ।। ९० ।। प्रमादिनः स्खलन्त्येव, निजकार्यपराङ्मुखाः ।
प्रमादं तत्परित्यज्य वर्त्तितव्यं विचारवत् ॥ ९१ ॥ अन्यायोपार्जितं द्रव्यं, दीर्घकालं न तिष्ठति । तस्मान्भीतिमताभाव्यं दीर्घायुर्वित्तमिच्छता ॥ ९२ ॥

Page #418

क्लेशेनार्जितवित्तेन, धर्म यो न प्रसाधयेत् ।
सऋणी केवलं दुःख-भाजनं तु भवेभवे ।। ९३ ।। पक्षमात्रसहायोऽपि, शकुनिर्मानसेप्सितम् ।
प्रयाति स्थानमक्षीणैः, सर्वाङ्गदुर्लभं किमु ॥९॥ मा मनुष्येषु मूर्खेषु, वसतिर्जायतां कदा।
यावजीवं जडासङ्गः, सुकृतैकदवानलः ।। ९५ ॥ जडतोत्तापितो जन्तु- व शान्त्यास्पदं भवेत् ।
शान्तानामपि चेतांसि, तापयत्यनलोपमः ॥१६॥ विचित्रो जडताताप-आन्तरोत्तापकारकः ।
जलादीनां प्रयोगेण, शाम्यतिनोतवद्धते ।। ९७ ॥ दैवतालम्बनं लोके, साधनं हि महत्तरम् ।
श्रान्तानां सुलभा शान्तिः, सर्वकार्य विरोधिनी ॥९८॥ यत्रकुत्रगतोऽपुण्यो-भवेदास्पदमापदाम् । मालुरेणवनयातः, खल्वाटोभग्नमस्तकः ।। ९९॥
(इन्द्रवज्रावृत्तम्) कार्पण्यदोषोपहतस्वभावो-न कीर्तिमौदार्यवतांप्रयाति । दीपप्रभादीनतमेवनैशी, तिग्मांशुभामण्डलहारिशोभाम् ॥१००

Page #419

( अनुष्टुपवृत्तम् ) स्नेहः स्वल्पोऽपि संयाति, विस्तारं स्वच्छचेतसि ।
तैललेशोऽपिकासारे, सद्यो व्यामोति सर्वतः ॥१०॥ बालोऽपिगर्जनांकुर्व-सिहोनिपततिक्षणात् ।
मत्तेभमूर्धनिप्राय-स्तेजस्विनामियं स्थितिः ॥ १०२ ।। विद्याभ्यासवतां कोऽपि, सारंवेत्तिविचक्षणः ।
विचक्षणेष्वपि प्रायो-वक्ताभवतिकश्चन ॥१०३ ॥ वक्तृष्वपि सहस्रेषु, कश्चिद्धर्मपरायणः ।
धर्मिध्वपिगुणीकश्चि-त्परोपकृतिमान् भवेत् ॥१०४॥ दयादाक्षिण्यहीनानां, नृणांजन्मनिरर्थकम् ।
कवीनामिव माधूर्य-रसातीतोवचःक्रमः ॥१०५॥ जीवनं प्रवरं प्रोक्तं, परजीवोपकारिणाम् ।
स्वार्थसिद्धिं नकेलोके, कुर्वन्ति निजचेष्टिताम् ॥१०६॥ कारागारसमंशाला, संसारं सारवेदिनः।।
वरन्ति धर्मकायैषु, सिद्धस्थानं कुतोऽन्यथा ॥१०७॥ जातेन तेन पुत्रेण, किं न वंशसमुन्नतिः।
कीटाः सहस्रशोभूमि, जन्मना केशयन्ति हि ॥१०८।।

Page #420

भवारण्ये भयाक्रान्ते, पर्यटन्ति कुशीलिनः ।
न जानन्ति सुखागारं, धर्माऽधर्मविचारणाम् ॥१०९ अर्थमनर्थदं नित्यं, जानी हि विदुषांवर? । ___ ततो लब्धेन वित्तेन, दानपुष्टिविधीयताम् ॥११०॥ किं हेयं किमहेयं च, नैव जानात्यपण्डितः ।
तस्माच्छास्त्रविदाभाव्यं, किमपण्डितपुष्टितः ॥१११॥ सुखदुःखादिभिस्त-मुदयास्तमयं जगत् ।
दर्शयन् सवितानित्य-मितियात्पुदयास्तताम् ॥११२॥ उत्तराऽऽशापतिर्भक्त्या, महेशस्याप्यराजत ।
धनाध्यक्षत्वमासाद्य, मानवानान्तुकाकथा ॥११३॥ हीनाहिदीनताज्ञेया, बुद्धिधर्मविनाशिनी।
क्षीणे हि तेजसि क्षिप्रं, बजत्यस्तं दिवाकरः ॥११४॥ यावत्बुद्धिर्वलंताव-निधिर्यस्तुबलं कुतः ।
गृहस्थिताकलादो हि, धनं गृह्णाति पुष्कलम् ।।११५॥ महानाडम्बरोऽसार-पदार्थस्य अविश्रुतः ।
कांस्यपात्रसमोनादो नैव काश्चनभाजने ॥११६॥ अपल्पज्ञो गर्वमारूढः, परोत्कर्ष न मन्यते ।
परमार्थज्ञता प्रो-विद्वान्विश्वगुणप्रियः ॥११७॥

Page #421

अहोरात्रं सदाजन्तो-गच्छत्यागच्छति ध्रुवम् ।
तेनैव केवलं स्वायुः, क्षीयते हि विधर्मिणः ॥११८॥ पशूनाश्च नराणाञ्च, विशेषोमतिशालिता।
अन्यथा तु समं सर्व, पानभोजनमैथुनम् ॥११९॥ परवादरताजनताऽगतिका, निजकर्मरताऽऽदरवत्यखिला । प्रभुताऽभयदासुलभातदनु, क्षमतावृणुते किल तं नृवरम्॥१२० विद्वांस संगताः सर्वे, न केऽपि मूर्खसंगतौ ।
सर्वथा वर्तमानाये, ते भजन्ति विमूढताम् ॥१२१॥ कामं नृपाः सन्तिसहस्रशोऽन्ये, राजन्वतीमाहुरनेनभूमिम् । धर्मास्तु दाक्षिण्यदयाप्रधाना-जिनोदितः केवलमेव सत्यः।।१२२ शूरं सदाभक्तियुतं च मनु-मुत्यादय त्वं जननि ! प्रभूत्यै । दानमियं वन्ध्यतयाविभाव्यं, त्वयान्यथा क्लेशपरम्परातः॥१२३
अनित्याः शत्रवो बाह्या-विप्रकृष्टाश्वते यतः। - तस्मादभ्यन्तरान्नित्यं, जहित्वं स्वात्मबोधतः ॥१२४॥ सिद्धावस्थासदाशस्या, दीव्यसौख्यमहालयः ।
अभव्येन दुरापाऽसौ, निर्मदाऽन्तिकसंस्थिता ॥१२५

Page #422

९०
मणमन्तिमुधामूर्धा, क्लिष्टाऽशिष्टक्रियालयाः,
सद्भावभरितस्वान्ता-स्तन्वते सफलं जनुः ॥१२६।। मनोरथा न सिध्यन्ति, दैवतेच्छा बलीयसी।।
राजद्वारे राजकन्या, वियो व्याघेण भक्षितः ॥१२७॥
MARATHI

Page #423

९७
( अनुष्टुप्रवृत्तम् ) वृद्धिमन्तं भवंती, यत्कृपातस्तमादिमम् । पदमक्षयमासेदुर्देवं कञ्चिद्भजामहे ॥ १२८ ॥ कृपासारं समाल्यांच्य, भूतले सारनिर्मिते ! कृपादानपरा ये स्यु- स्तेषां जीवनमुतनम् ॥ १२९ ॥ असारे खउ संसारे, के न जीवन्ति देहिनः । घृणाध्वविघ्नकर्त्तारः, परप्राणोपघातिनः ॥ १३० ॥ कृपामूचाः स धर्मा-धर्ममूला विभूतयः ।
विभूतिमूलका ख्याति स्तस्मात्तामाश्रयेत्सदा ॥ १३१॥ दयाहीना नरा लोके, रिच्यन्ते सर्वशक्तिभिः ।
चिन्तामणिसमासैव, लोकसुखदा ।। १३२ ॥ दयार्द्रचेतसां चित्ते, तीर्थानि निवसन्त्यहो ।
हरिणा भीरवस्तेषु, विश्वसन्ति कुतोऽन्यथा ॥ १३३ ॥ कृपावन्तश्विरायुष्का - भवन्ति सुखदायिनः ।
दुराशिषं न गृह्णन्ति, यत्र कुत्रापि संगताः ।। १३४ ॥ कृपावार्द्धर्वशे यस्य, किमन्यैरत्नराशिभिः ।
प्रदीपदीपनं व्यर्थ मुदिते भानुमालिनि ।। १३५ ॥ कृपाकोदण्डमादत्ते, यो नरोजीवरक्षया ।
किमु न प्रेक्षते स्थानं, निरपायं समन्ततः ।। १३६ ॥

Page #424

कृपानावं समासाद्य, तरन्ति विबुधाजनाः ।
भवोदधेनलं चेतो-भवग्राहविलोडितम् ।। १३७ ॥ कृपासारतरं शंबं, शये कृत्वाऽतिभासुरम् ।
मोहमानाद्रिमर्थज्ञ ! विपक्षं कुरु सत्वरम् ॥ १३८ । अखण्डनिधिमाराध्य, सत्कृपारत्नसंभृतम् ।
हिंसादारिद्यमक्षेम, निर्वासयत सज्जनाः ॥ १३९ ॥ परमाणा हृता येन, स्वकीयपलपुटये । __ त एव जन्तवस्तस्य, घातकाअन्यजन्मनि ॥ १४० ॥ धर्माराधनमिच्छन्ति, धर्मकर्म परायणाः।
दयामूलं वदन्त्येनं, तत्त्वज्ञानविचक्षणाः ॥ १४१ ॥ धर्माय धर्मलोपाय, यतन्ते गुणिनोऽगुणाः। . हिमांशुजनितं शैत्य, धूमकेतुर्व्यथाकरः ॥ १४२ ।।
(उपजातिवृत्तम् ) दावानलः कोऽपि नवीनएव, प्रकोपरूपोऽत्र विनिर्मितोऽस्ति । तपोधनं यो हदि सन्निविष्ट, भस्मीकरोति क्षणमात्रसंगात्।।१४३।।
(मालिनीवृत्तम् ) अतिथिवदनचन्द्र, निर्निमेषं विलोक्य,
क्षणमतिसुखदं तं, मन्यते यः कृपालुः । तममरगणसेव्यं, जानतां सिद्धरूपं,
दलितभयवितानं, क्षीण पंसारदृत्तिम् ॥ १४४ ॥

Page #425

नयनविषयगम्या-मोदमातन्वतेऽन्ये,
विविधवचनयुक्त्या, केचिदानन्ददाः स्युः। सहृदयहृदयानि-क्षोभहीनानियस्मा,___त्स भवति खलु लोके, दुर्लभः शान्तमूर्तिः ॥ १४५ ॥ गुणिजनगणमान्यो-याति सर्वत्र मान्यं,
विपदतिलघुभावं, मानवं चैति सद्यः । हरशिरसि हिमांशु-जतेऽक्षीणकान्तिः,
कुसुमशरविनाशे, सैव हेतुःप्रदिष्टः ।। १४६ ।। स्वपरजनविरोध, योविदध्यान्मदान्धो
विशदविपुलकीर्ति, नाशयत्यञ्जसा सः । सुकृतभवनपङ्कतो, दापयत्येव मुद्रा
ममृतघटमकाले, स्फोटयत्याशुमूढः ॥ १४७ ॥ प्रभवति गुणराशि-निर्गुणासु प्रजासु,
जनयति विधुरत्वं, सर्वथा दुर्गुणानाम् । शमयति कलिवेगं, लोभिनां मानवानां, ग्लपयति करणानां, स्वच्छिकं संभ्रमत्वम् ॥१४८ ।।
( अनुष्टुप्रवृत्तम् ) धर्म एव सदा साध्यो-हितदो विज्ञभाषितः ।
साफल्यं जन्मनो नैव, विना तेन सुमेधसः ॥ १४९ ॥

Page #426

युक्तायुक्ततया पनीयाः स्युमायणाः ।
सुयोजितानि वित्तानि, विघटन्ते वपुष्पताम् ।
तस्मातरेव संसाध्यो-धर्मः कैवल्य सिद्धये ॥ १५० ।। युक्ताऽयुक्ततया द्वेधा, यतन्ते भवचत्वरे ।
आदिमाः श्लाघनीयाः स्यु-निन्दामहन्ति चान्तिमाः॥ सन्त्येके गुणिनः सन्तः, परमार्थपरायणाः ।
खार्थस्तु सिद्धयति क्षिप, तृणवकृषिकणाम् ॥ १५२ ॥ परस्त्रग्रहणे रक्ता; किं न गृहन्ति देहिनः ।।
वित्तमायुः परं प्रोक्तं, तद्धीनं जीवनं वृथा ॥ १५३ ॥ विपदः संपदः सर्वा-यान्त्यायान्ति क्रमेण वै ।
दर्शयत्युष्णगुर्निय-मेतन्मानवगोचरम् ॥ १५४ ॥ सर्वत्र सुखमिच्छन्ति, देहिनोभववारिधौ ।
अचिन्तितमहो दुःखं, जायते क्षारता यथा ॥ १५५ ॥ महाशयं नरं कापि, विपदो ऽभिभवन्ति नो ।
विलोक्य संपदा राशि, मोदन्ते नैव तत्वतः ॥ १५६ ।। द्वन्द्वातीतामहासत्त्वाः, सर्वत्र सुखिनः स्मृताः।।
विमुद्यन्तीतरे मुग्धाः, सुख दुःख विभेदतः ॥ १५७ ।। व्याधिना बाधितालोका-भिष-नं यान्ति सत्वरम् ।
नैसर्गिकाऽऽधिशान्त्यर्थ, प्रमादं हि निषेवते ।। १५८ ॥

Page #427

विद्युल्लतायते तीत्रः, संपदा विपदां गणः । ___ अचिरस्थायिनो भावाः, कुतस्तास्ताश्च सुस्थिराः॥१५९॥ संपत्तिं च विपत्तिं च, तुल्यरूपतया विदुः ।
उदयाऽस्तगतोभानु-स्ताम्रवर्णों विलोक्यते ॥१६० ॥ संपत्तिमर्जयित्वा यो-धर्मकर्मरतो भवेत् ।। __ स सतामग्रणीभूवा, परत्र सुखमाप्नुयात् ॥ १६१ ॥ मेधावी परमानन्दं, संप्राप्य नैव मुह्यति ।
चिन्तामणि परित्यज्य, को हि पाषाणमर्थयेत् ॥ १६२ ॥ परिणामसुखस्पर्शी, कचिदेव विचक्षणः ।
आपातरम्यताऽन्वेषी, सर्व एव जगज्जनः ॥ १६३ ।। कालेन महता लोकाः, पीड्यन्ते पापकर्मणा ।
साधनान्यपि संप्राप्य, यतन्ते नैव शर्मणे ॥ १६४ ॥ कर्मतन्तौ निवद्धास्ते, तिर्यञ्च इव मानवाः ।
पर्यटन्ति परायत्ता-बुद्धिहीना यथावलम् ॥ १६५ ॥ अभीप्सितार्थसिद्धयर्थ, को न यत्नं करोत्यहो।
पिपीलिकाः प्रबाहेण, कुर्वन्ति धान्यसंचयम् ॥ १६६ ॥ रम्यतामनुचेष्टन्ते, रमणीयजना अपि । .. धनत्रयोदशीतिथ्यां, रज्यन्ते पशवो न किम् ॥ १६७ ॥

Page #428

१०२
त्रातारं जीवराशीनां, तत्त्वानां देशकं तथा । . भवामयनिहन्तारं, को न. पूजयति क्षितौ ॥ १६८ ॥ पूज्याऽपूज्यविवेकस्तु, यत्र सद्बुद्धिशालिनः ।
निरस्तभूरुहे देशे, पल्लवानां कुतः स्थितिः ॥१६९ ॥ पूज्यपूजकभावेन, जगदेतत्प्रकल्पितम् ।
कुतो ऽन्यथाऽभियानो हि, सर्वत्र गतिमान भवेत् ॥१७॥ मानाऽमानौ समौ बुद्धा, निजभावरताः सदा ।
नोद्विग्नमनसः कापि, सन्तः स्वर्गितरूपमाः ॥ १७१ ॥ निर्माना मानमर्हन्ति, मराला इव मानसे ।
मानिनो वायसप्रख्या-लघुताभाजनंस्मृताः ॥ १७२ ।। लघुताहेतुकं स्थानं, तुङ्गमुन्नतिसाधकम् ।
भूधराग्रगतं वारि, नीचस्थमपि शुद्धिदम् ।। १७३ ।। गुणग्रामरता लोका--वन्यन्ते विबुधैरपि ।
सुगन्धलोभतो मूर्ध्नि, ध्रियन्ते ऽम्बुजहारकाः ॥ १७४ ।। गुणा एव हि पूज्यन्ते, सर्वत्र सुखदायकाः ।
निर्गुणेषु न रज्यन्ते, कोदण्डष्विव धन्विनः ।। १७५ ॥ किंक न साधयत्येष-गुणग्रामो महोत्कटः ।
व्यालायन्ते विकारा हि, क्रोधसन्तानसंभवाः ॥ १७६ ॥

Page #429

पठन्ति प्राकृतं के ऽपि, संस्कृतं च नरोत्तमाः। __ अर्थगौरवता तत्र, माननीया वचस्विभिः ॥ १७७ ।। यं कंचिदागमं श्रुत्वा, तत्त्वार्थ तत्त्ववेदिनः।।
गृहन्ति निजबोधाय, पशूनामपि पाटवम् ॥ १७८ ॥ क्रुद्धयन्ति कामिनोवाला-हिताहितपराङ्मुखाः ।
यदि न स्यात्सतां संग-स्तेषामुद्धरणं कथम् ।। १७९ ।। निजदोषानुसारेण, पुष्यन्ति कामिना क्रियाः।
हीनक्रियाकलापेन, कथं तत्त्वप्रधानता ॥ १८० ॥ तत्वबोधविनिर्मुक्ता-बंभ्रमन्ति भवोन्मुखाः ।
काचरखण्डप्रभावेण, कथं चिन्तामणिप्रभा ॥ १८१ ॥ स्थाने स्थानेऽश्मनां लब्धिः, सुलभा लुब्धचेतसाम् ।
न कापि लभ्यते चिन्ता-रत्नं पुण्योदयं विना ॥१८२।। सुकृतं नावमासाद्य. भववारिनिधेस्तटम् ।
प्रयातुं यतते विद्वाँ-ल्लोभराशिपराङ्गवः ।। १८३ ।। सन्ति सन्तः कियन्तस्ते, विधिरत्नावलिप्रियाः।
अपवादपदं त्यक्त्वा, विराजन्ते विदांवराः ॥ १८४ ॥ कातराः कर्मपाशेन, यन्त्रिता निजचेष्टितम् ।
श्रयन्ति केवलं दुःखो-दनिन्यतमं सदा ।। १८५ ।।

Page #430

१०४
स्वार्थदक्षा जनाः सर्वे, परमार्थपरायणाः ।
विरला एव दृश्यन्ते, शाखिन इव सर्वदा ॥ १८६ ॥ कालेन सर्वभूतानि, पच्यन्ते हि पदे पदे ।
तस्माच्छक्त्यनुसारेण, यतितव्यं हिते निजे ॥ १८७ ॥ हितं कोनाम संबुद्धय, न कुर्वीत विचक्षणः ।
तदेव जन्मसाफल्यं, यदात्माहतसाधनम् ॥ १८८ ।। कंदर्पदर्पसंरूढा-नष्टात्महितभावनाः ।
रटन्ति विषयाऽऽक्रान्ता-भवकान्तारवर्तिनः ॥ १८९ ।। विषवद्विषयत्रासं, विज्ञाय मतिमानरः। __ नित्यमात्मसुखं कुर्या-त्स्वाधीनं निजबोधतः ।। १९० ॥ विरुद्धाविषया येन, निर्मिता वशवर्तिनः।
स नरो दीव्यभावेन, राजतेऽमरवन्दितः ॥ १९१ ॥ वैरिणो विषयाः प्रोक्ता-निरयस्थानदायिनः ।
शत्रुभिस्तापितालोका-इहैव दुःखभोगिनः ॥ ११२॥ मानवा मानिनो नित्यं, परलाघवमानिनः ।
अपमानं पुरस्कृत्य, यतन्ते हितकांक्षया ॥ १९३॥ नाकाले क्षीयते कार्य, विना यत्नेन योजितम् । बइयत्नार्जितं चैत-त्प्राप्ते काले विनश्यति ॥ १९४॥

Page #431

आगतं भयमालोक्य, सद्यः कुर्यात्प्रतिक्रियाम् । ज्वलितेऽपि यथावहौ, जलक्षेपेण सान्खनम् ॥ १९५ ॥ अनिष्टभावना त्याज्या, महाक्षोभकरी सदा ।
क्षुभिते चेतसि केशैः केवलं परिभूयते || १९६ ।।
"
अशान्तस्य कुतो ज्ञान-मज्ञानस्य कुतः सुखम् | असुखस्य कुतः स्थैर्य-मस्थिरस्य कुतो गतिः ।। १९७ ॥ गतिहीननरो याति, नीचयोनिमनिच्छया । dasti निकर्माणि कृत्वा पापच्यते ऽवशः ॥ १९८ ॥ अपूर्णः पूर्णता हे तो- तते नित्यमुद्यतः ।
प्रतिपञ्चन्द्रद्वान्तं ज्ञातव्यं तत्र कोविदैः ॥ १९९ ॥ गुणदृष्टिः सदाशस्या, विपरीतक्रमाऽन्यथा । सज्जनाननसंभूता, सुवर्ण श्रेणिरीदशी || २०० ॥
परोत्कर्षमनुत्य, मोदन्ते विमलाशयाः ।
पङ्कजामोदमुत्कृष्टं संप्राप्य को न हृष्यति ।। २०१ ॥
9
साधवः स्वगुणैः सर्वे, पूज्यन्ते गुणिभिः सदा ।
रत्नानि यदि न स्युचेत्, तत्परीक्षा कथं भवेत् ॥ २०२ ॥ यदि सन्ति गुणा नृणां प्रकाशं यान्ति ते स्वयम् । विभावसुर्निवर्णः स्वयमेव प्रकाशते ॥ २०३ ॥

Page #432

१०६
गुणिनो यत्र राजन्ते तत्र स्युः सर्वसंपदः । निर्मूला विपदस्तत्र, सर्वकार्यविद्याधिकाः ॥ २०४ ॥ विपदां पदमाचख्यु - दुजनानां समन्वयम् । देशत्यागो वरीयान्हि, न तु दुर्जनसंगतिः ।। २०५ ।। वरं वनचरैर्वासो - गहने गिरिकानने । प्राणत्यागो वरं नैत्र, दुर्जनानां समागमः || २०६ | दुर्जनोरगयोर्मध्ये, वरं नागो न दुर्जनः ।
अहिर्दशति कालेन, दुर्जनस्तुपदे परे ॥ २०७ ॥ दुर्जनो दूरतस्त्याज्यो - वावदूकोऽपि कोपकृत् । शीतलस्तुहिनौघः किं नाखिलं दहति क्षणात् ॥ २०८॥ दुर्जनेन समं सख्यं, कापि न स्यात्सुखावहम् ।
मर्कटेन हतोभूपः, पश्चात्तापमुपेयिवान् ।। २०९ ।। दुर्जनेषु कृता मैत्री, विषमाऽऽपत्तिदायिनी । कपिकच्छु विमर्देन, कुतो नेत्रनिमीलनम् || २१० ॥ दुर्जनेन समं वासो - विविधव्यसनप्रदः ।
राहोछायां गते भानौ, नीलिमा किं न दृश्यते ॥२११ ॥
दुर्जनेन समं वादो नैव कार्यो विचक्षणैः । वाणीमात्रप्रहारेण सतां संजीवनं कुतः || २१२ ॥

Page #433

१०७
देशं दुर्जनो याति स देशः परिभूयते । उदये धूम्रकेतोर्हि, कुतो मङ्गलसन्ततिः ।। २१३ ।। दुर्जनो नम्रतां याति नैव नित्योपसेवितः । तैलाभ्यङ्गाद्युपायेन, श्वपुच्छः प्रकृतिं श्रितः ॥ २१४ ॥ दुर्जनः प्रथमं वन्यः, सज्जनस्तदनन्तरम् । अशुचिक्षालनं पूर्व, पश्चान्मुखविशोधनम् ।। २१५ ।। आडम्बरेण पूज्यन्ते, दुर्जना विगुणा अपि । वाराङ्गनाः सुनेपथ्य - प्रभावेण यथा जने ॥ २१६ ॥ दुर्जना दयया हीना- विराशिप्रियाः सदा ।
कानां स्वभावो हि परदुःख विधायकः || २१७॥
,
जानता जानता वाऽपि नैव दुर्जनसंगतिः ।
विधातव्या विचित्राणां, विपदां निधिरन्वहम् २१८ ॥ दुर्जनाऽनिल वेगेन, सज्जनामरपादपाः ।
नम्रीभूता अपि क्षोभं नैव यान्ति कदाचन ॥ २१९ ॥
दुर्जनाऽनलसंन्ताप-स्तावल्लोकभयङ्करः ।
सज्जनाम्बुधरोयावन्नैव दृष्टिपथं गतः ॥ २२० ॥
दुर्जनोलूकवर्गोऽयं, तमस्विन्यां प्रमोदभाक् । सज्जनोष्णांशुमाहात्म्या- त्कापि शीघ्रं निलीयते ।। २२१ ।।

Page #434

१०८
दुर्जनानां द्विकानां च किमप्यन्तरमस्तिनो । उभयेऽमेध्यवस्तूनां, पक्षकारानिरन्तरम् ॥ २२२ ॥ वदनं दुर्जनानां वै, दुर्गुणैर्वासितं सदा । तस्मात्सुगन्धभावस्तु, कुतो लभ्येत मानवैः || २२३ ॥ गुणिनां सङ्गतिः शस्या, सर्वसंपत्तिदायिनी । वाक्पतिसङ्गमात्रेण, के ग्रहा न फलप्रदाः ॥ २२४ ॥ गुणवन्तः सदा मान-मर्हन्ति बुधसंसदि ।
कीरोऽपि मृक्तिमात्रेण, पञ्जरस्थो विराजते ॥ २२५ ॥ गुणिनां गुणलेशोऽपि, महोपकारकारकः ।
तृणजन्यो यथा वह्नि - महापाकाय जायते ।। २२६ || गुणिभिः सह संपकों - जडानां जडतापहः ।
सहस्रकिरणस्पर्श -- स्तादृशः किं न दृश्यते ।। २२७|| गुणिनां गणना स्वल्पा, प्रत्यक्षैव विभाव्यते ।
खरसंख्याऽधिकालोके, क्वचिदेव गजाधिपाः || २२८ || असाराणां पदार्थानां भूयानाडम्बरो मतः ।
कांस्यपात्रसमो नादो -- हिरण्यभाजने किमु ॥ २२९॥ सना हि गर्जन्ति पराभिभववाञ्छया । ग्रामसिंहवदासन्ना- हस्तिनो मुखराः किमु || २३०||

Page #435

ܘܐ
निःसत्त्वानां समाजोऽपि जायते कार्यसाधकः । आमतन्तुप्रयोगेण, बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ।। २३१ ॥ दुःखहेतुमयं स्नेहं रसं व्याधिप्रदायकम् । लोभमूलं महापापं, त्यक्त्वैतत्सुखभाग्भव ॥२३२॥ धनिनो धनलाभेने, गतमायुर्न जानते ।
क्रमेलकोष्टलुब्धो हि जम्बुको भ्रमणाद्यथा || २३३ || लोभिनः किं न कुर्वन्ति, हेयाऽहेयपराङ्मुखाः । द्रौणिश्चिच्छेद पञ्चानां, शिरांसि द्रौपदीभुवाम् || २३४ || लोभेन बुद्धिनाशः स्यान्निर्बुद्धेस्तुकुतो धनम् ।
अन्तरेणाऽक्षियोगेन, दर्पणः किं करिष्यति || २३५ || लुब्धा नराः स्वकार्याय, यतन्ते दुर्गुणालयाः ।
वायसाः किं न दृश्यन्ते, रटन्तः कटुकध्वनि ॥२३६॥ लोभाद्वैरी परो नास्ति, लोभएव महामयः ।
लोभ चेटक संक्रान्तः प्रत्यहं पीडयते नरः ।। २३७ ॥ नरो लोभधिया ग्रस्तो--जननीं जनकं तथा । भ्रातरं सुहृदञ्चापि वञ्चयत्यविचारतः || २३८ ॥ महाग्रहस्वरूपोऽयं, लोभी लोकप्रतापकः ||
आयो दूरस्थितः सद्यः प्रत्यक्षोऽन्यः कथं हहा || २३९ ||

Page #436

लुब्धस्य चेष्टितं चित्रं, क्रियाकाण्डस्तु मोहकः ।
वाग्वैशयं मनोहारि, वक्रता प्राणहारिणी ।। २४० ॥ केन सृष्ठमिदं रत्नं, लोभनामकमुत्कटम् । ___ संगतो यद्वशं जन्तु,-जेडरूपो भवत्यहो ॥२४१॥ लोभाग्नौ निपतन्त्येव, शलभा इव देहिनः । ___ मूढता हेतुरत्रैवा,-ऽन्यथा तत्संगतिः कथम् ॥ २४२ ।।
लुब्धा नरा न पश्यन्ति, कामिन इव मोहतः । __ इहैव दुःखिता यान्ति, नरकालयमुत्कटम् ।। २४३ ॥ वेदनाव्यथिता लुब्धाः, स्वार्थभ्रष्टाः पदे पदे । ___ केवलव्याधिवेदिन्यो-न दृष्टाः सरघाः किमु ॥ २४४॥ वित्तानां रक्षणे यत्न, कुर्वन्ति कृपणा जनाः ।
भुञ्जते ददते नैव, केवलं व्ययगामि यत् ॥ २४५ ॥ मुलभः सर्वदा लोके, समवायो विरोधिनाम् ।
ओतुमुषकसङ्घो हि, प्रतिवेश्म विलोक्यते ॥ २४६ ।। दुर्लभः सुतरां सारः, सज्जानां समागमः ।
कमलाऽऽवासितं वारि, क्वचिदेव समीक्ष्यते ॥ २४७ ॥ भव्या भवन्ति भूतानां, नितरां शान्तिदायकाः ।
सौम्या ग्रहा निषेवन्ते, क्रूरतां न कदाचन ॥ २४८ ॥

Page #437

१११
अभव्यानां समारम्भः, परकार्यविरोधकः ।
नीचस्थानं गते भौमे, कुतः स्यात्सुखवेदनम् ॥ २४९ ॥
निन्दनीयतमं लोके, कुत्सितानां विचेष्टनम् ।
यद्वशे पतितो देही, पङ्के गौरिव सीदति ।। २५० || दुष्टानां चरितं वक्रं, खला एव विजानते ।
भुजङ्गानां पदारोहं, विदन्ति भुजगाः सखे ।। २५१ ॥ खलसंसर्गतो ज्ञानं, समूलं हि विनश्यति ।
राहुच्छायागतो दृष्टो, निस्तेजाः शशभृन्न किम् ॥ २५२ ॥
मायाविनोविकाराय, प्रभवन्ति न शान्तये ।
आत्मगुप्ताप्रयोगेण, कूर्दन्ति कपयो यथा ॥ २५३ ॥ दुर्जनानां वचो मिष्टं जायते जीवितापहम् ।
"
शर्कराभक्षिणो नूनं, खराः प्राणपराङ्मुखाः ॥ २५४ ॥ असदर्थग्रहेणैव, सदर्थो नैव लभ्यते ।
विक्रीते काचखण्डेऽपि, रत्नमूल्यं सुदुर्लभम् ।। २५५ ।। साधवः स्वसदाचारं त्यजन्ति संकटेऽपिनो । पयोरावृतस्याऽपि तिग्मरश्मेः सदागतिः ।। २५६ ॥ परार्थसाधकाः सन्तः, पर्यटन्ति दयालवः । राहुणा ग्रस्यमानोऽपि, चन्द्रचरति निर्भयः ।। २५७ ॥

Page #438

११.२
महान्तो नैव मुञ्चन्ति तुङ्गतां स्वकुलोचिताम् । व्यसनैर्वाधिताः सिंहा स्तृणं नादन्ति कर्हिचित् ॥ २५८ ॥
मानिनो मानमर्हन्ति, यत्र कुत्र गता अपि । दन्तिनःस्थानतो भ्रष्टा- बद्ध्यन्ते राजवेश्मनि ॥ २५९ ॥ मानही नास्तृणायन्ते, पराभूताः पदे पदे ।
दृश्यतां दास्यभावेन, दुर्गता देहिनो भुवि ॥ २६० ॥ विरमन्ति पराभूता, दुर्जना दुष्टकार्यतः ।
पिशाचा यन्त्रपाशेन, निबध्यन्ते न किं खलु ।। २६१ ॥ रिक्तभावा अपि क्लेशं जनयन्ति खला जने ।
>
घटीयन्त्रस्थिता घटयः, किमु तं खेदयन्ति नो ॥ २६२ ॥ कुरूपस्थायिनो यान्ति, गुणा गौरव हेतुताम् ।
वसन्तोदयमात्रात्किं कलकण्ठा न मोहकाः || २६३ ॥ शोभतेऽवसरे पुंसां, प्रभूतोऽपि गुणोदयः ।
जलदागमकाले ऽपि, नाऽतिवृष्टिः फलप्रदा ।। २६४ ॥ वचनं कालमासाद्य, शोभतेऽपि गुणोज्झितम् । प्रयाणावसरे वामे, खरशब्दः प्रशस्यते ॥ २६५ ॥ वागीशोऽपि ब्रुवन्याति, लघुतां कालमस्मरन् । शरमध्वानः किं न निन्दाभाजनमुच्यते ॥ २६६॥

Page #439

मूर्खाणां वादलेशोऽपि, जायते भयदायकः ।
शुष्कवंशसमद्भूतो-ज्वलनोऽरण्यदाहकः ॥ २६७ ॥ बलवानपि सत्पक्षो-जायते कार्यसाधकः ।
प्रभञ्जनेन संत्यक्तो-निर्बलो हि धनञ्जयः ॥ २६८ ॥ निर्वलोऽपिजनत्रातः-पूज्यते कार्यकर्मणि।
किटिकासंहतिः किं न, शस्यते कार्यसाधिका ॥२६९।। बहिःसारोपि नो मान्यो-हृदिस्याचेदसारता।
किं प्रीतिपूरकं सद्भि-बंदरीफलमीक्ष्यते ॥२७॥ अन्तःसारतया लोके, पूज्यन्ते गुणशालिनः।
नालिकेरफलान्यत्र, शुभाय न मतानि किम् ॥ २७१ ॥ संपदाढ्योऽपि नो मान-मर्हति दानमन्तरा ।
उच्चैः पदं पयोदाना-मम्बुधीनामधः स्थितिः ॥२७२।। किं करोति गुणान्योऽपि, विभवेऽसतिमानवः । ___ गुणहीनानि पुष्पाणि, वक्षोजी भूषयन्ति नो ॥२७३॥ गुणज्ञेषु गुणा यान्ति, गौरवं लोकविश्रुतम् ।
पिकंनादमपेक्षन्ते, पञ्चमध्वनिवेदिनः ॥ २७४ ॥ गुणा अपि समाश्रित्य, निर्गुणान्दोषकारिणः।
मिष्टापगाः समुद्रान्तः, पतिताः क्षारजीवनाः ॥ २७५ ॥

Page #440

११४
खलसंसर्गतः सन्तो नैवं दुष्यन्ति कर्हिचित् पिचुमन्दप्रसङ्गेन, रसालादूषिताः किमु || २७६ || सतांसंगति मात्रेण भवेयुर्गुणिनोऽगुणाः । पयोदेनो तंवारि, सामुद्रं किं न तृप्तिदम् || २७७ || नादेन मोहितं विश्व-मकृत्यमपि सेवते ।
तृणभक्षीमृगः किं न तिष्ठति लुब्धकान्तिके ॥ २७८ ॥ द्विषतामुपकारेण, सज्जनत्वं प्रकाशते ।
महौषधिर्न किं दृष्टा, छेदकानां सुखप्रदा ॥ २७९ ॥ सज्जनानां सदा साम्यं, मतं सर्वत्र जन्तुषु ।
faarateera ft. सर्वत्र वर्त्तते समः ॥ २८० ॥
,
नाsकार्य क्रियते सद्भिः, संकटे पतितैरपि ।
निशाकरांशुभिः कश्चि तप्यते शीलवान् किमु || २८१ ॥ अन्धेन नीयमानोऽन्धो - नैवाप्नोति निजोचितम् । मूर्खमार्गानुसारी किं, प्रयाति परमं पदम् ।। २८२ ।। सद्गुरुनावमासाद्य, तरन्ति विबुधा जनाः ।
न हि जन्मप्रभावेण, केषाञ्चिदुद्धृतिः स्मृता ॥ २८३ ॥ गुरूणां वचनं शस्यं, सर्वपापप्रणाशनम् ।
तदेव भेषजं शान्ति-प्रदं सद्वैयोजितम् ॥ २८४ ॥

Page #441

मज्ञाहीननरे शास्त्र, नकिश्चिदुपकारकृत् ।
लोचनाभ्यां विहीनस्य, दर्पणः श्रमवेदना ।। २८५ ॥ कोमलं हृदयं यस्य, कठोरं बाह्य चेष्टनम् ।
सनरो जनमान्येषु, नालिकेरफलायते ॥ २८६ ।। मागेव कातराः कार्य, नारभन्ते यथोचितम् । ___ हरिणाः कापि नो दृष्टा-गृहारम्भश्रमोयताः ॥२८७ ॥ न मेधा वञ्चकानांस्या-त्परोपकृतिसाधिका।
धूर्तेन पङ्कमार्गेण, क्रोष्टुना निहतो गजः ॥ २८८ ॥ योषितः किं न कुर्वन्ति, मायावासितचेतसः ।
दृश्यतां संगमात्रेण, मुनयोऽपि प्रतारिताः ॥ २८९ ॥ कूटागारमहोयोषि-त्पार्यते केन देहिना ।
साहसं षड्गुणं प्रोक्तं, बुद्धिस्तस्याश्चतुर्गुणा ॥ २९० ॥ संपनशीलमाहात्म्या, सा नारी नररत्ननः ।
बन्दनीया सतीनां या, शिरोरत्नमयी सदा ॥ २९१ ॥ विदुषां गोपनं किश्चि-त्रैवाऽस्ति भुवनत्रये ।
विभावसुर्निजं तेजः किं गोपयति कहिचित् ।। २९२ ॥ कामिनीनां प्रसंगो हि, दुर्दशा जनयत्यहो । तस्मात्तं दूरतस्त्यक्त्या, शिववर्मपरो भव ॥ २९३ ॥

Page #442

१.१६
पक्षपातरतोदेवो न दृष्टो न श्रुतोऽपि वा । तथाऽपि देवतोद्देशं, विधायोद्धतसंगतिः ।। २९४ ॥ कर्मणा जायते जन्तुः कर्मणा प्रविलीयते । । तस्मात्कर्मप्रधानेयं, विधातुः सृष्टिरुच्यते ।। २९५ ॥ नीतिमात्रमपिक्षोभ्यं वचनं किमु जल्पितम् । सर्वधर्ममयं लोके, पूजनीयमनर्थदम् ॥ २९६ ॥ अजडो जडनेव विन्दति, सुसती निन्दति कामिनीं कुशीलाम् । सुजनोऽतितरां कुमार्गगं, भिषजां निन्यतमो निरामयः २९७ करुणा जनमानसंस्थिता, सुखदा साधुजनेन संमता ।
कलुषं हृदयं विनिर्मितं, परलोकेऽप्यरतिपदं मतम् ॥ २९८ ॥ विवादेषु रताः केचित्पर्यन्ति जनान्तिके ।
तत्त्वबुद्धिरताः स्तोका दृश्यन्ते विगतक्लमाः || २९९ ॥ सारमात्रमपिग्राह्यं वचनं वालभाषितम् ।
गुणग्राह्याः कुतो लुब्धा - विशेषवक्तृमानवे ।। ३०० ॥ गुणएव सदा ग्राद्यो यत्र कुत्र स्थितोऽपि वा । गुणेन शस्यते देही, न तु जातिप्रभावतः ।। ३०१ ॥ गुणिनां सङ्गमात्रेण, जडोऽपि बुद्धिमान् भवेत् । गुणहीनो धनुर्दण्डो, निष्फलः साध्यसाधने || ३०२ ।।

Page #443

?
$ ܀
सर्वस्वदायिनो नित्यं निर्ममत्वविराजिताः ।
अलङ्कारमया लोके, पूज्यन्ते गुणिसंगमे ॥ ३०३ ॥ गुणिनां सङ्गतिः श्रेष्ठा, परलोकसुखप्रदा ।
sease विदुषां मान्या, कोऽजडस्तां परित्यजेत् ॥ ३०४॥ गुणेषु मित्रता कार्या, सर्वत्र विजयप्रदा ।
तस्याः सङ्गति मात्रेण, जनो याति परं पदम् ॥ ३०५ ॥ गुणानां कीर्त्तनं श्रेष्ठं विशुद्धबुद्धिदायिनाम् ।
"
विरामो दुर्गुणेभ्यस्तु जनानां तारकः स्मृतः || ३०६॥ निर्भया निःस्पृहाकारा - येषां बुद्धिः सुनिर्मला । ते नरा गुणवन्मान्या -- जनानन्दप्रदायिनः ॥ ३०७ ॥ कीर्त्तनं देवदेवस्य गुणानामात्मसिद्धये ।
आत्मसिद्धिमं कार्य, विद्यते नाऽन्यदुत्तमम् ॥ ३०८ ॥ प्रायेण हि वियुज्यन्ते, सिद्धे स्वार्थेऽखिलाजनाः । कर्मग्रन्थौ क्षयं याते, न कोऽप्यात्माऽतिष्ठति ॥ ३०९ ॥ मुकुरो मलनिर्मुक्तः, प्रतिबिम्ब प्रकाशकः । तस्मान्निर्मलभावेन, वर्त्तितव्यं सदा बुधैः || ३१० ॥
यदि वन्ध्या सुतं मृते, क्षारभूमिश्च पङ्कजम् । तदा दुर्जनसंसर्गो-जनयेच्छोभनक्रियाम् ॥ ३११ ॥

Page #444

११८
खलानाञ्च भुजङ्गानां, गतिवैषम्यमुत्कटम् । arriad कापि, प्रथमस्तु पदे पदे || ३१२ ॥
समयोचितकार्याणि, यो विहन्ति ममादतः ।
सविमूढमतिलोंके, सर्वत्र परिभूयते ।। ३१३ ।। आत्मोन्नर्तिपरित्यज्य, परमाणजिहीर्षया ।
यतते सर्वदा योऽसौ प्रयाति विपदां पदम् || ३१४ ॥ माननीयोsपि भूपालो, नीतिहीनो ऽवमन्यते ।
तस्मान्भीतिमता भाव्यं, जनेन हितवाल्या ॥ ३१५ ॥ मैनिका दुःखिताः सर्वे, व्याधाथ पीडिता भृशम् | कारणत्वत्र हिंसैव तस्मात्तां सर्वथा त्यजेत् ॥ ३९६ ॥ दुःखमूलानि पापानि ज्ञात्वेति मतिमान्नरः ।
शर्ममूलानि पुण्यानि विचेतुं यतते ऽञ्जसा ।। ३१७ ॥ मनोरथा न सिद्ध्यन्ति, निरुद्योगतया कचित् । क्रियारम्भं विना क्रूपा - जलबिन्दुर्न लभ्यते ॥ ३१८ ॥ विषमं हि विषं प्रोक्तं, दुर्जनानां वचस्ततः । अतीवविषमं तस्माद्विषं वरतरं मतम् ॥ ३१९ ॥ यत्र प्रोक्तं वचो व्यर्थ, मौनं तत्र सुखावहम् । प्रयत्नेन विना सिद्धिः, सुलभा युक्तवेदिनाम् || ३२० ।।

Page #445

त्रिवर्गसाधनं येन, साधितं लोकसंस्तुतम् । __तस्य क्षतिने लोकेऽस्मि-परत्र सुखमाप्नुयात् ।। ३२१ ।। विकृतं मानसं यस्य, मिईयं मदमेदुरम् । __ तदुरीकृतसिद्धिस्तु, कुतः स्यात्पापर्दिनी ॥ ३२२ ।। तपसा जायते सिद्धिः, परमार्थविधायिनी।
विना तेन जनिर्लोके, निन्दनीतमा मता ॥ ३२३॥ व्रतेन तपसा किंवा, यदि भव्यतरं मनः । __मनः शुद्धया कृतं सर्व, फलत्येव न संशयः ॥ ३२४ ।। मोहनिद्रावशं यातं, जगदेतचराचरम् ।
तत्पतिबोधनायैव, सद्गरोः संगतिः स्मृता ॥ ३२५ ॥ चित्तं विशोधयत्याशु, मानं दिशति सत्वरम् । ___ कीर्तिप्रसारयत्युच्चैः, सतां संगतिरुज्ज्वला ॥३२६॥ निवर्त्तयति पापानि, विपत्तिं दलयत्यलम् ।
विस्तारयति शर्माणि, सतां संगतिरद्भुता ॥३२७ ॥ वीरा विक्रममिच्छन्ति, धीराः स्थिरत्वमात्मनः ।
योगिनोऽनल्पवैराग्यं, गुणिनो गुणसन्ततिम् ॥ ३२८ ।। विकुर्वते विषादा -अधमा धनवान्छया।
न जानते तदेकं हि, कुनियोगेन दुःखदम् ।। ३२९ ।।

Page #446

३
३
१
मुविचारपयोरांशी, मज्जिताः शुद्धिमत्तराः ।
दुनिपङ्कसंसर्गो-नीवितव्यापहः सदा ॥ ३३० ।। निश्चयेन सदा मान्यो, गुणदो गुणिसङ्गमः।
नितरानन्ददानेन, शस्यते हि स केवलम् ॥ ३३१ ॥ सद्गुणालंकृत मान्या,-यथाविद्वत्समागमे ।
सुवर्णमाणभूषाभि-नतथाऽर्हन्तिपूज्यताम् ॥ ३३२ ।। अविचार्य कृतं कार्य, परिणामसुखाऽपहम् ।
मुधियामपिसामर्थ्य, कुतो निर्बुद्धिवमनि ।। ३३३ ।। न कुलं कुलमित्याहुः, सद्गुणालङ्कतं हि तत् ।
निर्गुणा पुष्पसंपत्तिः, सर्वथा त्यज्यते जनैः ॥ ३३४ ।। निदानं सर्वसंपत्ते-विनयो विदुषांमतः । ___ स एव सर्वदा सेव्यो--ऽनेकशर्मविधायकः ।। ३३५ ॥ गुणानां गौरव लोके, गण्यते गुणिमानवैः ।
निर्गुणा लघुतां यान्ति, धनुर्यष्टिगणा यथा ॥३३६ ।। वयसा वृद्धभावानां, गणना क्रियते जनैः।
संख्यामानं फलं तेषां, कार्यसिद्धिस्तु दुर्लभा ॥३३७॥ केवलं गुणसंपन्या, जयन्त्येव जिजीषवः ।।
किमन्येन धनुः सारो, यो विजेता बलान्वितः ॥३३८॥

Page #447

येनिघ्नन्ति निजान्छन्, प्रभूतबलसंपदा । गुणेनैकेन शान्तेन, स्वयं शाम्यन्ति ते क्षणात् ॥ ३३९ ॥ वैरिवारोऽधिको लोके, तीव्र संतापदायकः ।
तं विजित्य पुरा बुद्धया, शान्तवृत्तिपरो भवेत् ॥ ३४० ॥ समये भवपाथोधौ, पतितोऽपि नराधमः ।
पाषाणखण्डमाश्रित्य तर्तुमिच्छति किल्विषम् ||३४१ ॥ गुणतन्तुसमाकृष्ट, यावद्भवति मानवः । तावन्नदुर्गतौ गर्ने, पतत्येव भयालये ॥ ३४२ ॥ परस्परानुरागेण, वर्द्धन्ते देहिनां मुदः ।
सन्तानबीजं हि, चेतसो भिन्नभावना || ३४३ ॥ नृपतेर्जनतायाश्चाऽद्वैतभावोऽर्थसाधकः ।
न तं विना समर्थाsसौ, विधातुं स्वल्पमप्यहो ॥ ३४४ ॥ असहायोऽपि सत्तावा - नैव कार्यप्रसाधकः ।
ज्वलन्नपि दवाग्निर्हि, विना वातेन शाम्यति ॥ ३४५ ॥ कार्यकारणसंभूतं, जगदेतच्चराचरम् ।
1
कारणं गुणमित्याहु-स्तस्मादेतं समाचर ।। ३४६ ।। गुणकोटीं समासाद्य, ज्ञानतत्त्वविचक्षणाः । स्वपरार्थविभेदेन, कार्यसाधनशक्तयः ।। ३४७ ।।

Page #448

परोपदेशका लोके, विद्यन्ते बहवो जनाः ।
परार्थसाधकास्तोका,-वीक्ष्यन्ते तत्त्ववेदिनः ॥ ३४८॥ ज्ञानाऽऽडम्बरिभिर्मुई-चश्चितं भूमिमण्डलम् ।
गतानुगतिमाल्लोको--वस्तुतत्त्वपराङ्मुखः ॥ ३४९ ॥ नेता यस्य भवेदन्धो-निर्विघ्नगतिकः कथम् ।
दृश्यतां धार्तराष्ट्राणां, स्थितिर्विषमवेदिनाम् ।। ३५० ॥ कहिना न्यमानानां, कुतो बुद्धिर्हि निर्मला ।
श्रुताभ्यासपराणांसा, संभवेदोषमर्दिनी ॥ ३५१ ।। अज्ञानां संसदि क्षुद्रो,--ज्ञानहीनोऽपि पूज्यते ।
काकपङ्क्तो कथं हंसो-लभते ख्यातिमात्मनः ॥३५२॥ द्विष्टो यद्यपि विज्ञानां, गुणवान्संमतो बुधैः ।
निर्गुणोऽपि जनो मान्यो, भुवि मातृमुखैः सदा ॥३५३॥ परप्रतारणा येन, क्रियते वैरवर्द्धिनी ।
सोऽपि पूज्यपदं याति, वाञ्छा फलति निश्चला ॥३५४।। जनयन्परपीडोयो-यशसे यतते सदा।
स विनश्यति निन्यात्मा, काकनाशमकार्यतः ॥३५५॥ येन मानस्पृहाऽकारि, विनष्टः सेति निश्चितम् ।
तस्मान्मानपरीहारः, कर्तव्यो भूतिमिच्छता ॥ ३५६ ॥

Page #449

मानहस्तिसमारूढः, पतत्येवाऽविचारतः।
न स्यादात्मसुखं किञ्चि-दिहाऽमुत्र हितप्रदम् ॥३५७।। अविचार्यकृतं कार्य, जनयेदहितं सदा।
तन्मूलमेव मानः स्या-त्तस्मात्तं दूरतस्त्यजेत् ॥ ३५८ ॥ पापमूलानि कार्याणि, हेयानि दूरतो बुधैः । ___न तानि जानतेऽविज्ञा,-हेयाऽहेयपराङ्मुखाः।३५९ सेवाधर्मोऽतिसन्मान्यो-जनानां सुखदो यदि ।
दुःखदश्चेत्कथंलोके, पूज्यभावमवाप्नुयात् ॥ ३६० ॥ उच्चनीचप्रभावस्तु, सर्वत्र नियतःस्थितः । ___ तारतम्याविभेदेषु, स्थिता कर्मप्रधानता ॥ ३६१ ॥ नीचोच्चकर्मसंभूता, स्पृश्याऽस्पृश्यविभेदता । ___ अनादिकालतो जाता, सा केनैव निवार्यते ॥ ३६२॥ नीचकर्मप्रमावेण, जायतेऽस्पृश्यभावना ।
उदारचरितानांहि,-स्वतःसिद्धोच्चभावना ॥ ३६३ ॥ उत्तमानां चरित्राणि, वरीयांसि स्वभावतः ।
अशुद्धचरितानां हि, नीचकुले जनिर्मता ॥ ३६४ ॥ अनार्याणां कुले जातो-नैवार्यो भवति कचित् ।
शतशो देशितः काको-न पवित्रक्रियारतः ॥ ३६५ ।।

Page #450

ફરક
मांसाशी बोध्यमानोऽपि, न जहाति निजां क्रियाम् ।
व्यसनं दुस्त्यजं लोके, व्यसनैकसमाजुषाम् ॥.३६६ ॥ सतां संगतिमात्रेण, दुर्जनोऽपि गुणीभवेत् ।
अज्ञानदुर्विदग्धानां, सत्सङ्गोऽपि निरर्थकः ॥ ३६७ ॥ कदाग्रहग्रहग्रस्ता,-न विदन्ति हिताऽहितम् ।
तन्मार्गयायिनो मुग्धा-धर्मभ्रष्टाः कुतों जनाः ॥३६८।। कुशीलत्वं समासाद्य, कथं धर्मप्रचारणा ।
धर्माभावेऽर्थकामीया, दुर्लभा सिद्धिरवहम् ।। ३६९ ॥ विचारसारणी यस्य, चेतोभूम्यां वत्सदा ।
रसवत्तरवस्तत्र, फलन्तिविधिवत्सदा ॥ ३७० ॥ कर्मपाशढाबद्धा,-भ्रमन्ति परितो जनाः। __कर्मपाशविनिर्मुक्ता--निवृत्तिं यान्ति सत्त्वरम् ॥ ३७१ ।। शीर्णकर्मा जनो लोके, परानुद्ध मीश्वरः ।
स्वयमश्मसमोभोगी, ब्रूडत्येव भवोदधौ ॥ ३७२ ॥ अङ्गहीनो नरो लोके, शोभते धर्मतत्परः ।
साङ्गभूषोऽपिनिःसारो,--धर्महीनो न राजते ॥ ३७३ ॥ कौटिल्यं केवलानीतिः, संमताऽधर्मिणां सदा । न्यायव्याजेन मुष्णन्ति, प्रपञ्चबहुलाजनाः ॥ ३७४ ॥

Page #451

,
कामितानि न सिद्ध्यन्ति, कुटिलानां मनस्त्रिनाम् ।
अन्यथा जीवनं नृणां, सरलानां कथं भवेत् ॥ ३७५ ॥ करुणाशालिनां पुसां, जीवनं संमतं वरम् । निर्दयानां मृतिः शस्या, परपीडापकारिणी || ३७६ ।। कालक्रमप्रभावेण, निर्दयास्तु पदे पदे । दृश्यन्ते विरला लोके, दयावासितमानसाः ॥ ३७७ ॥ दुर्लभा इष्टकार्याणां साधकाः सत्यवेदिनः ।
अनिष्टकारिणस्त्वत्र, बहवो दृष्टिरोधकाः || ३७८ ।। न बलं बलमित्याहु-र्बलमात्मसमुद्भवम् । तेनैव कार्यसंसिद्धिः, सुतरां समुदाहृता || ३७९ ।। शरदिन्दुसमाकारा, शेमुषी यस्य दीप्यते ।
तं नरं नैव बाधेत, तमिस्रा मोहरूपिणी ||३८० ॥
विवेकशांभवीशक्ति--चित्तसद्मनि संस्थिता ।
कन्दर्पदर्प संहर्त्ता, स नरो यस्य गीयते ।। ३८१ ॥ विवेकविकला द्वेषं, वहन्ति यत्र तत्र वै ।
विवेकेन विना तेषां, जातं जन्मनिरर्थकम् ॥ ३८२ ॥ विवेकिनोऽपिदुर्ध्याना -वजन्ति कुपथं नराः । कथं सुमार्गसंवारो, - बुद्धिः कर्मानुसारिणी ॥ ३८३ ||

Page #452

१२६
विचिन्वन्ति बुधा धर्म, ततः सत्यव्यवस्थितिः । तयैव पूज्यता सुलभा, सा तु लोके सुदुर्लभा ॥ ३८४ ॥
तच्चवे दिन लोके, मामनीयो वचस्त्रिभिः ।
तन्मार्गयायिनां पुंसां न किञ्चिदवशिष्यते ॥ ३८५ ॥ विवेकनेत्रहीनानामपवर्त्मनि जायते ।
स्खलना तत्र कोदोषो - निरालम्बः पतत्यधः || ३८६ ॥ प्रधानं चक्षुरेकं हि सद्गुरु संगमाभिधम् ।
तदन्तरा नरो नैव, विजानाति हिताऽहितम् ।। ३८७ ।। अचिरेण विवेकानौ, ज्वलिते कामवैरिणः । अनिवार्यविपद्राशि, व्रजन्ति शलभ स्थितिम् ॥ ३८८ ॥ विवेकवारिणा सिचे - बुद्धि भूरुहमन्वहम् ।
फलानि मधुराण्येव, लभते नात्र संशयः ॥ ३८९ ॥ कियन्त्यभ्यस्य शास्त्राणि, नराः केचिद्विखण्डिताः ।
परबुद्धिप्रकाशेन, बम्भ्रमन्ति भवावीम् ॥ ३९० ॥ विपरीतोपदेशेन, सत्फलं नैव लभ्यते ।
नहि निम्बतरुः कश्चि-दाम्रदा ने प्रभुर्भवेत् ॥ ३९९ ॥ उपदेशपदं प्राप्य, सफलं मनुते जनुः । तदेवाऽविबुधो, निन्दन्, विजहाति सुदूरतः ॥ ३९२ ॥

Page #453

१२७
सुपथ्यमपि सद्वाक्यं, मूर्खेभ्यो नैव रोचते ।
आतङ्कहारि बालानां, द्वेष्यमेवीह भेषजम् ॥३९३ ।। उत्तङ्गपदमासाघ, माधत्यविबुधो जनः । __ अकुलीनोऽधिकारी हि, नैव योग्यक्रियारतः ।। ३९४ ।। विवेकान्धाः प्रवर्तन्ते, निजदोषाऽनुसारतः।
सत्प्रवृत्तिः कुतस्तेषां, प्रचण्डक्रोधवर्तिनाम् ॥३९५॥ विकारबहलाचाराः, परवञ्चनतत्पराः।
तिरोहितस्वकीयार्थाः, परोपकृतिदर्शकाः ।। ३९६ ॥ बदनं कोमलाकारं, हृदयं कर्चिकानिभम् ।
पापानां सर्वदामोक्तं, विदुषां विपरीतता ॥ ३९७ ॥ अमानित्वमहोलोके, स्वीकृतं येन देहिना ।
किं न लब्धं जनानन्द-दायिना तेन वाग्मिना ॥३९८|| गरीयांसमपिक्षुद्र-आत्मसौख्यविधायकम् ।
निजं धर्म परित्यज्य, परधर्म निषेवते ॥ ३९९ ॥ धर्मरत्नप्रभावेण, विभूति प्रबला भजन् ।
कदाचिनविहन्येत, निष्ठुरैरपि कर्मभिः ॥ ४०॥ सद्धर्मनावमाश्रित्य, निजात्माहतवाञ्छया ।
भवक्षारोदधेः पारं, प्रयाहि नरपुङ्गव ।। ४०१॥

Page #454

१२८
संसाराऽरण्यवासोऽयं-प्रचण्डदुःखदायकः।
कथं क्लेशमयस्तुभ्यं, रोचते मतिशालिने ॥ ४०२ ॥ अकस्मादागतं दुःखं, विचिन्त्य बुद्धिमानरः।
शोकसागरमवमत्य, प्रमोदाराममाश्रयेत् ॥ ४०३ ॥ अनित्येन शरीरेण, रोगग्रस्तेन नित्यशः ।
यदि स्यात् परकार्य चे-त्तेन लब्धं भवेन्न किम् ॥४०४॥ परोपकृतये सर्व, सतां सर्वत्र संमतम् ।
इतरेषान्तु यमुक्तं, तदेव सफलं मतम् ॥ ४०५ ॥ नन्दितोऽपि चरेत्पापं, नीचो नीचक्रियारतः ।
वायसो मधुरं भुक्त्वा , ऽमेध्यवस्तु निषेवते ।। ४०६ ॥ मांसभोजी महादुष्टः, परमाणापहारकृत् ।
विरूद्धकर्मकारित्त्वा-न्नरकेषु विपच्यते ।। ४०७ ॥ सर्वदानेषु सदान-मभयं परिचक्ष्यते ।
सर्वदा प्राणिनः सर्वे, समीहन्ते हि जीवनम् ॥४०८॥ मांसमद्यपरित्यागी, मेधते जनसंमतः ।
मेधाविनो न रज्यन्ते, व्यसनेषु कदाचन ॥४०९॥ बरं विमवहीनोऽपि, न पुनर्व्यसनप्रियः ।
राजते रजनीकान्तो,-लाञ्छितोऽपि कलानिधिः॥४१०॥

Page #455

१२९
गुणवत्सु हि रज्वन्ते, गुणिनो नरपुङ्गवाः । द्विरेफा द्विपगण्डेषु, मदलितेषु रागिणः ॥ ४११ ॥ न कर्मणामनारंभा - जनता पापभागिनी । साधुसङ्गरतो लोको - नपतत्येव कार्हिचित् ॥ ४१२ ॥ कथंचिदक्षतां प्राप्य, दानेषु विरता नराः । अधमस्थितिमाश्रित्य पतन्त्युत्तङ्गभावतः || ४१३ ॥ अधमा धनलोभेन, नैव पश्यन्ति दुष्क्रियाम् । तस्माल्लोभभट जित्वा सत्क्रियाराधको भवेत् ।। ४१४ ॥ हृद्यया विद्यया किं स्या- यदि न स्याद्विनम्रता । विनयेन वशं याति, जगदेतच्चराचरम् ।। ४१५ ।। भव्यानामेव सवानां विनयः परिवर्तते ।
नैसर्गिको हि सद्भावः, सर्वदा शोभतेतराम् ॥ ४१६ ॥ मानवन्तः सदालोके, पूज्यन्ते नरपुङ्गवाः ।
अधर्मोपहताः काऽपि, नाऽऽद्रियन्ते मनीषिभिः || ४१७ ।।
संपत्तौ च विपत्तौ च, विद्वांसः स्वस्थचेतसः । सुखदुःखं समं कृत्वा, शेरते शान्तिसमनि ॥ ४१८ ॥ सुधियः सत्ययोगेन, तरन्ति भववारिधिम् । कामदुग्रहसंक्षुब्धं, विषमं ध्यानसंगताः ॥ ४१९ ॥

Page #456

गुरूणां सन्निधौ क्रोध-स्त्याज्य एव मनीषिभिः ।
क्रोधिनां न भवेत्काऽपि, गुरुसंगतिसत्कलम् ॥ ४२० ॥ मान एव मनुष्याणां, हृदिस्थो गुणभेदकः ।
गुणलुब्धनरेणाशु, परिहार्योऽस्तिदुरतः ॥ ४२१ ।। मन्मथस्य वशं यातो, मूढतां प्रतिपद्यते ।
विमूढो नैव जानाति, कृत्याऽकृत्यविभेदताम् ॥ ४२२ ॥ मन्मथोग्रग्रहग्रस्तो-यो. नरो भ्रान्तमानसः।
विवेकगुणहीनत्वा,-दभ्रश्यत्येव पदे पदे ॥४२३ ॥ सर्वभूतहिलायैव, यश्चरत्यविकल्पतः । ___ स तपस्वी व्रती दानी, सैव लोकप्रशस्तिभाक् ॥४२४॥ यथाविधि प्रवर्तेत, व्रतदानादिकमणि ।
स. प्रचण्डकलिं जित्वा, साम्यधर्मधरो भवेत् ॥४२५॥ स्तुतिनिन्दाऽभिभूतात्मा, योनिरीक्षेत मङ्गलम् ।
स क्षारभूमितो वाञ्छ, त्यचिरेणाऽमरद्रुमम् ॥ ४२६ ।। समाकमेनिजांश्लाघां, मोदन्ते नैवसज्जनाः ।
निन्दां चापि समाकर्ण्य, शोकलेशविवर्जिताः ॥४२७ ।। शान्तचित्तेन यो वैरि-वातंनिर्जयति क्रमात । स पुमान्सर्वदा पूज्यः, समस्तक्षितिमण्डले ॥ ४२८ ॥

Page #457

१३१
निजबुद्धिप्रभावेण, कार्यसिद्धिः प्रजायते ।
।
पत्रे च निर्द्वन्द्वः, कृतज्ञः स विशिष्यते ॥ ४२९ ॥ सद्बुद्धिसाधनं विद्वान्समासाद्य सुनिर्भयः । जनैराद्रियते सर्वैः कृपणाः फलहारिताः ।। ४३० ॥
"
सदनं गुणराशीनां, मण्डनं सुवचस्विनाम् | बुद्धिमान्मुखदो लोके, माननीय मनीषिभिः ॥ ४३१ ॥ कनीयांसं गुणैर्ज्येष्ठ- मनघं सत्यभूषितम् ।
वचस्विनं सदानन्दं, सेवेत मतिमान्नरः ॥ ४३२ ॥ कार्यदक्षं समानाक्षं, सुलक्षं साधितक्षमम् ।
सत्तत्त्वसाधनाकांक्षं, भजेत सुमतिर्नरः ॥ ४३३ ॥ किं किं न साधयत्यत्र, सेविताममसेवधिः । धर्मरत्नगणैर्जुष्टो - निखिलार्थजलोर्मिकः || ४३४ ॥ मदमोह विमूढात्मा, ज्ञानान्धतमसावृतः ।
विना ज्ञानप्रदीपेन, भवान्धौ निपतत्यसौ ।। ४३५ ।।
ज्ञानाऽलङ्कतिमाबिन- द्वन्दनीयतमो नृणाम् ।
८८
ज्ञानमेव सदा पूज्यं, भवपाथोधिशोषकम् ॥। ४३६ ॥ दारिद्रोहकं दानं स्वपराशयतुष्टिदम् विवेकेन विना नैत्र, प्रदेयं यत्र कुत्रचित् ॥ ४३७ ॥

Page #458

सुपात्रनिहितं दानं, स्वल्पमप्यतिशर्मदम् ।
सुक्षेत्रयोजितं बीजं, भूरिलाभाय जायते ।। ४३८ ।। कुपात्रकरसंप्राप्त, जनयेदतिसंकटम् ।
उपरक्षिप्तबीजं हि, केवलं श्रमसाधकम् ॥ ४३९ ।। सद्भावेन कृतं कार्य, जायते फलदायकम् ।
विना भावेन संभारः, कार्याणां भारकारकः ॥ ४४० ॥ तरन्ति संकटं क्षिप्रं, भव्या भावपरायणाः।
निमज्जन्त्यधियस्तस्मि-भावसारपराङ्मुखाः ॥४४१।। भावनामेव सत्कृत्य, द्रौपदी दुःखिता भृशम् ।
प्रमोदाराममापेदे, परिणामसुखार्थिनी ।। ४४२ ।। भद्रभावतरण्डेन, दुस्तरं भववारिधिम् ।
तरन्ति क्षणतो भव्या,-जगदानन्ददायकाः ॥ ४४३ ।। कर्मणा जायते जन्तुः सुखदुःख निमित्तभाक् ।
कर्मणा च प्रलीयन्ते, दुधी आपदोऽखिलाः ॥ ४४४ ॥ कर्ममूलानि भूतानि, स्वस्त्रमत्यनुसारतः ।
विचेष्टन्ते हि सर्वाणि,विधातुःक्रमईदृशः ।। ४४५॥ न्याय एव सदा पूज्यो-न्यायमूला विभूतयः ।
न्याय एव परं मित्रं, न्यायः सद्रत्नसेवधिः ।। ४४६ ॥

Page #459

१.३३
न्यायचिन्तामणिर्यस्य, मनः सद्मनि राजले ।
सनरो नरमूर्धन्यो - भ्राजतेजनसंस्तुतः ॥ ४४७ ॥ नीतिनौकासमारूढो - मानवोऽनघमानसः ।
विपद्वारिनिधि सब-स्तरत्थेव सुदुस्तरम् ।। ४४८ ॥ नीतिदानमनुत्कृष्टं, ये वदन्ति नरोत्तमाः । दुर्लभास्ते जगज्जन्तू - द्वारकाः क्लेशवारकाः ।। ४४९ ।। नीतिमन्तः कलावन्तो- विदितास्तत्त्ववेदिनः । सत्पक्षनिरता ये च - मानमर्हन्ति भूतले ।। ४५० ॥ उपार्जितातिदाक्षिण्या, - न्यायालङ्कारभूषिताः ।
भ्राजन्ते विदुषां मध्ये, विना रत्नविभूषणैः ।। ४५१ ॥ ॥ न्यायीक प्रभावेण दुस्तरापन्महोदधिम् ।
•
ततार जानकीजानिः कपिसेनासमन्वितः ॥ ४५२ ॥ बोधितागमतत्त्वार्थः, पौलस्त्योविपदां पदम् । arat सान्वयस्तत्र हेतुस्त्वन्यायसेवनम् || ४५३ || न्यायेनोपार्जितं वित्तं चिरं तिष्ठत्यरक्षितम् । दानधर्मनियोगेन सततं वृद्धिकारिणा ।। ४५४ ॥
9
अन्यायोपार्जिता संप- दचिरस्थायिनी स्मृता । निजोपभगतानैव, तया सिद्धयति देहिनाम् || ४५५ ।।

Page #460

सन्मालपदायिन्यो, न्यायमूलाः सुसंपदः । ___ ताः समासाद्य धर्मज्ञै-नियोक्तव्याः सुवर्मनि ॥४५६ ।। स्पृश्याऽस्पृश्यविभेदेन, द्विविधो लौकिकक्रमः ।
आधः सत्कर्मणा जातो, ह्यसत्कर्मभिरन्तिमः ।। ४५७॥ अन्येऽपि जातिभेदास्तु, बामणक्षत्रियादयः । ___ गुणकर्मानुसारेण, विश्रुता न तु कल्पिताः ॥४५८ ॥ नीचो नाचगुणोत्साही, क्षुद्रकर्मरतः सदा ।
प्रासादशिखरं यातः, काकोमेध्यरतो न किम् ।।४५९॥ हश्यन्ते बहवः पापाः, स्वच्छवेशधरा नराः ।
मलीनहदयास्तेषां, स्पृश्यत्वं सुलभं न वै ॥ ४६० ॥ अन्त्यजोऽपि निजौचित्यं, न्यायतो न जहाति चेत् ।
जन्मान्तरे सुजातित्वं, लभते स्पृश्यतायुतम् ।। ४६१ ॥ उत्तमो यदि लोकेऽस्मि-बिन्धकर्मपरायणः ।
भवान्तरे स हीनत्व-मस्पृश्यत्वञ्च गच्छति ।। ४६२॥ तृष्णार्दितजनोऽजस्रं, पर्यटत्यतिवान्छया। __ स्वयं न तृप्तिमायाति, परपीडामनुसजन् ।। ४६३ ।। संन्तोषाऽमृततृप्ता ये, विदन्ति सुखमुत्कटम् । कुतस्तद्धनलुब्धाना-मसन्तोषनिषेविणाम् ।। ४६४ ॥

Page #461

परकीयसुखंदृष्ट्वा, यो निजं कर्तुमिच्छति।
सुख तु दुलभ मन्ये, सुतरांदुःखसन्ततिः ॥ ४६५।। प्रार्थनादिप्रयोगेण, परद्रव्योपजीविनः । __ असिद्धिः सर्वथा तेषां, परमार्थगतिः कुतः ॥ ४६६ ।। परस्वेन निजां पुष्टिं, ये चिकीर्षन्ति मानवाः।
किं तेन सुकृतं लोके, तेषां जन्मनिरर्थकम् ॥ ४६७ ।। कदश्वेन तो राजा, निर्वेदमभिपद्यते ।
तद्वन्नीचजनाऽऽसक्तो-हीयते मानवोधमः ॥ ४६८ ॥ परदाररतो जन्तु-रवशः परिभूयते ।।
अवामोत्युभयत्राश-मपमानं पदे पदे ॥ ४६९ ॥ इन्द्रियाग्निपराभूतो-यः शान्तिमाभिवाञ्छति ।।
कालकूटविषं भुक्त्वा, जीवितेच्छःस दुर्मतिः ॥ ४७० ।। नाऽभीष्टं लभते जन्तुः, कर्मपाशनियन्त्रितः।
सुखदुःखं समं कृत्वा, तस्मान्नीतिपरोभव ॥४७१ ।। इष्टं न कस्यचिदःखं, सर्वेषां सुखमीप्सितम् ।
कर्मयन्त्रप्रभावेण, प्राप्यते द्वितयं खलु ।। ४७२ ॥ न वेत्ति कर्मभूभर्तु-र्माहात्म्यं मोहितो जनः ।
कर्मराशिमनुत्सृज्य, कोऽयासीत्परमां गतिम् ॥४७३ ॥

Page #462

कर्मणोत्पद्यते शर्म, कर्मणा च विलीयते ।
तेनैव वर्द्धते पुण्यं, सर्वमूलं हि तत्स्मृतम् ॥ ४७४ ॥ कर्मदोलां समारूढो-यः स्वातन्त्र्यमनर्गलम् ।
समालम्ब्य क्रियां कुर्या-त्स व्रजेत्पारमागसाम् ॥४७५॥ निन्दितोऽपि चरेद्धर्म, सर्वसिद्धिमदायकम् ।
यत्मभावेण बन्येत, सर्वलोकोपकारकः ॥ ४७६ ॥ दुःखश्रेणिं समापनो-धर्माराधनमिच्छति ।
स नरो निर्मलस्वान्तो-ऽचिरेण भजते सुखम् ॥ ४७७ ॥ दुःखपङ्कनिमग्नोऽपि, धर्मालम्बनमाश्रितः ।
अञ्जसाऽऽपत्तिमुत्सृज्य, प्रयात्येव परं पदम् ॥ ४७८ ॥ दानेनोच्चपदप्राप्तिः, संग्रहेणाधमा गतिः।
उच्चस्थानं पयोदानां, पयोधीनामधः पुनः । ४७९ ॥ दानेन स्वर्गमामोति, दानमेवोत्तमः सुहृत् ।
दारिद्यनाशकं दानं, तस्मादानपरो भवेत् ॥ ४८० ॥ दानासक्तो महात्यागी, कर्णोऽभूदभूमिवल्लमः ।
प्रतिज्ञाताधरक्षायां, साधवः सुदृढाशयाः ॥ ४८१ ।। दानमन्त्रप्रभावेण, भवन्ति वशवर्तिनः ।
देहिनो दक्षताशुन्याः, किमसाध्यं महात्मनाम् ॥४८२।।

Page #463

१३७
कालेन क्षीयते पुण्यं, संचितं विधियोगतः । इतिध्यात्वा सदा दानं, विधातव्यं मुमुक्षुभिः ॥ ४८३ ॥ भर्तुकामः सदा योग्यायोग्यभेदविमूढधीः ।
न जानाति हितं स्वस्य, परद्रोहपरायणः । ४८४ ॥ इन्द्रियार्थरता लोके, परमार्थपराङ्मुखाः ।
इहापि दुःखिताः सत्त्वाः, परत्र क्लेश सेविनः ॥ ४८५ ॥ मन्मथस्य वशं यातः, को न मग्नोऽतिसङ्कटे । स्ववशं कपिसैन्यं हि, क्षीराब्धि तीर्णवत्क्षणात् ||४८६ ॥
|
आत्मवैभवसंपन्ना-स्तारयन्त्युचिताञ्जनान् ।
अश्मप्रवहणप्राया- आत्मतत्त्व विवर्जिताः ।। ४८६ ॥
सेव्यतामक्षयज्ञान - सेवधिः सद्गुरुः सदा ।
अज्ञानोपहतस्याशु, संगतिः कुगतिप्रदा || ४८७ || कुगतिः सुगतिश्चैव, कर्मराशि समुद्भवा ।
तस्मात्सत्कर्मताशस्या, विकर्म परिवर्जयेत् ॥ ४८८ ॥ सत्कर्मवर्मितो जन्तु - रमेोऽरिकदम्बकैः ।
सुरक्षितो यथा मंत्रो - दीर्घकाले न भिद्यते ॥ ४८९ ॥ सूर्याचन्द्रमसौ लोके, प्रकाशेते दिवानिशम् । राहुणा बाधित नैव सज्जना हि निरादाराः || ४९० ॥

Page #464

१३८
गुणगौरवतां याति, जनो निर्मलमानसः ।
प्रशस्तान्वयजातोऽपि, निर्गुणो लघुताऽऽस्पदम् ॥४९१॥ सन्तोषानपरं सौख्यं, ध्यानानास्त्यन्यतारकः ।
क्रोधानास्तिपरः शत्रु-र्लोमानान्यः पराभवः॥ ४९२ ॥ ममादानपरो द्रोही, दारिद्यान्नन्यदुःखदः ।
उद्यमानपरो बन्धुः, क्षुधातुल्या न वेदना ॥ ४९३ ॥ चिन्तया क्षीयते ज्ञानं, ज्ञाने नष्टे च विस्मृतिः ।
विस्मृतौ हि कुतः स्थैर्य, चेतसो विबुधभिय ! ॥४९४।। शीलमेव परं स्त्रीणां, संमतं हि विभूषणम् ।
इतरारभूतं त-द्रत्नकाञ्चननिर्मितम् ।। ४०५ ।। निन्दितं जीवनं यस्य, विधुरं किमतः परम् ।
विदिताऽध्वप्रयाणं हि, सज्जनानां प्रियङ्करम् ॥४९६|| गिरा मधुरया जिहा, रसाऽऽस्वादवती सदा ।
पीडनेन मिथोऽधीत्या, दन्तास्तु श्रमवेदिनः ॥४१॥ दानदक्षतया हस्तो-दक्षिणः पूज्यताऽऽस्पदम् ।
चामस्वशुचिकार्यण, न तत्साम्यमुपागमत् ॥४९८|| रसना नम्रतावित्ता, मधुरं रसमहति ।
अनम्रा द्विरदश्रेणी, सदैव श्रमवेदिनी ।। ४९९ ॥

Page #465

१३०
सर्वाण्यङ्गानि पूज्यानि, निजौचित्येन देहिनाम् । क्रमावेव प्रयाणेतु, शक्तिमन्तौ विशेषतः ।। ५०० ।। बाह्यभावरताः केचिदाचरन्ति जनोदितम् ।
तत्त्ववेदन मद्राक्षी - त्कश्चिदेव नरोत्तमः || ५०१ ॥
पञ्चशती श्लोकानां कण्ठगताराजते येषाम् ।
,
तेमुक्ताभरणा अपि, विभान्ति विद्वत्समाजे || ५०२ ॥
|| इति सुभाषितमुक्तावलि संपूर्णा. ॥

Page #466

૪૦
ગહુલી.
(અલિ ? સાહેલી જગમ તીરથ જોવા ઉભી રેતે ? એ દેશી. ) સર્જન ? મ્હારી ગુરૂદન કરવાને વેગે ચાલે,
અતિ આનન્દે ગુરૂ વદી ભવભવનાં પાપ પખાળા, ગુરૂ શાન્ત સ્વભાવી સુખદાતા, ગુરૂ જ્ઞાન ગુણે ત્રિભુવન ત્રાતા, ગુરૂ માતા પિતા ને વળી ભ્રાતા-સનિ મ્હારી ગુરૂ નિજ સ્વભાવે સદા રમતા, ગુરૂ વિશ્વવિભાવ દેશા વમતા, ગુરૂ નિશદિન ઇન્દ્રિયગણુ દમતા-સનિ મ્હારી ગુરૂ ષગ્દર્શનના છે જ્ઞાતા, વીરવાણી પ્રેમ સહિત પાતા, રહે પ્રભુપદમાં રાતામાતા-સનિ મ્હારી ગુરૂમુખ દિવાકર રાજે છે, જોઇ મિથ્યામતિ અતિ લાગે છે, છબી અનેાપમ ગુરૂની છાજે છે-સર્જન મ્હારી ગુરૂ ઇર્ષ્યા સમિતિ મન ધરતા, પૃથ્વીતળને પાવન કરતા, વિમન સ ંશયને પરિહરતા-સનિ મ્હારી ગુરૂ ભાષા દોષ દૂરૈ કરતા, અમૃતસમં વાણી ઉચરતા, જેનું પાન કરી વિજન તરતા-સર્જન મ્હારી ગુરૂ આહાર ગ્રડે દેષા ટાળી, માયા મમતા લાલય ખાળી, ભવ્ય નયન ઠરે ગુરૂને ભાળી-સર્જિન મ્હારી ગુરૂ કામ કષાય તણા ત્યાગી, શુરૂ અનુભવરસના છે. રાગી, ભીતિ ભવભ્રમણ તણી ભાગી-સનિ મ્હારી

Page #467

ગુરૂ ભાવટ ભવની ભજે છે, દીન હીન દેખી દિલ દાઝે છે,
ગુરૂ મહિમા જગમાં ગાજે છે–જનિ હારી, ગુરૂ અનિત્ય ભાવના ભાવે છે, વીતરાગ તણા ગુણ ગાવે છે, | દર્શન કરતાં દુઃખ જાવે છે સજનિહારી ગુરૂ નિર્મળ ધ્યાન સદા ધરતા, લટપટ ખટપટ દૂર કરતા,
ઝટપટ શિવ સુન્દરીને વરતાસજનિ હારી ગુરૂ ચરણકમળ વન્દન કરીએ, વન્દીભવસાગરને તરીએ,
પછી અછત અમરપદને વરીએન્સજનિ હારી
ગહુંલી.
( સજનિ? હારી પાથ જીનેશ્વર પૂજારેએ દેશી. ) સજનિ? મ્હારી વીર વાણ હિતકારી,
સજનિ? હારી પાપ પડળ હરનારી, છે કમકટક સહુ કાપેરે, છે અને પમ આનન્દ આપેરે. છે મેઘધ્વનિ પેરે ગાજેરે, છ ગુણ પાંત્રીશ કરી છાજેરે, છે દેવ દેવી નર નારીરે, ભાષા તે સમજે સારીરે. છે ચાર નિક્ષેપાસમભંગીરે, છે નય સાત છે બહુ રંગીરે, છે ઉત્સર્ગ ને અપવાદ, ઇ ધ્રુવ ઘય ને ઉત્પાદરે છે દ્રવ્ય ક્ષેત્રને શાલ ભાવ, , ભવજળ તરવાને નાવરે. છે જીવાદિનવતત્વ જેમા, , ધદ્રવ્ય છે. વળી એમરે,

Page #468

99
,,
""
97
૪૨
હેય જ્ઞેય ને ઉપાદેયરે, સાંભળીએ ધરી ધ્યાનરૈ,,, વીર આણા દિલ ધારારે,,, એ વાણી માતીડે વધાવારે,,
"2
ભાવ ભર્યા એવા કેયરે પામીએ જેથી રૂડું જ્ઞાનરે. થાય સફલ અવતારરે અજીત અમરપદ પાવારે.
श्री पंचासरापार्श्वनाथ स्तवन.
(રાગ ભા.)
મ્હારા પાર્શ્વ પચાસરા નાથ હૈા ?
તારા પ્રેમ ધરી. પરમેશ ?
કેશર ઘાળી કંકાવટી, ને ફુલડાં ભરેલી થાળ, પાર્શ્વજી ? તુજને પૂજશું, પ્યારા પ્રભુજી દેવદયાળ-મ્હારા કચન કેરી કટારીએ ને, મિણ મુક્તાફળમાળ, રત્નાની આંગી અમાલ રચુ, જેમાં કુલડાં રાતાં રસાળ-મ્હારા॰ ધૂપ દીપ નૈવેદ્ય ફળાદિક, પૂજા કરૂ' પુન્ય કાજ, ગાયન આપ ગુણેાનાં ગાવું, મેળવી સંગીત સાજ-મ્હારા॰ તારક ત્રણ ભુવનના સ્વામિ, ધારક ધર્મના નાથ, વારક વિષય કંષાયના વિભુ, હૅતેથી ઝાલા હાથ-મ્હારા૦ વિનયવાન વનરાજ નૃપાલે, શીલગુણુ સૂરિની પાસ, પુર પ'ચાસર માંહી સ્થપાવી, મૂર્તિ રસીલી ખાસ-મ્હારા૦ જાઇવસેનાની જરા નિવારીને, બળતા બચાવ્યેા નાગ, તેમ અમેને અજીત પદ આપા, તા થઇએ મહા ભાગ્ય-મ્હારા

Page #469

૨૪૨
आदिजिन स्तवन.
( મહેતારે શુ મહીમૂલ બતાવુ—એ રાગ. ) આદીશ્વરે જીનવર જગ જયકારી, લેજો વંદના મ્હારી સ્વીકારી-ટેક. સુખકારીરે શુદ્ધ સ્વરૂપના ધારી, જય સુખકર જગ ઉપગારી. નાથ નગરી અાધ્યાના રાયારે, માતા મધ્રુવીના જાયારે, પિતા નાભિરાય કહાયારે, પ્રાણેશ્વરરે પરણ્યા સુનંદા પ્યારી લેજો પ્રભુ તમેછે। પ્રથમ નરિન્દારે, મુનિગણમાં પ્રથમ મુનિન્દારે, જીનપતિમાં આદિજીનન્દારે, મનમેાહુનરે મૂર્તિમનેહર તારી–લેજો॰ પૂર્વ લાખ ત્ર્યાશી ગૃહેવસીયારે, પછી સંયમના થયા રસીયારે, ભાવે ભાવશત્રુઓને કસીયારે,જગજીવનરે કેવળ લક્ષ્મીનાધારી-લેએ
તાર્યા પુત્રોને અનુભવ આપીઅે, ક્રૂર જડતા જગતની કાપી, જેથી કીર્તિ અવિચળ વ્યાપાર,દુ:ખહાવીરે માતાને પહેલાં તારી–લેજો સ્વામિ સાહય સેવકને કરોરે, ઉર અરજી અમારી ધરજોરે, ભવેાલવનાં પાતક હરજોરે, જેથી પામીએરે અજીત અમર શિવ
નારી---લેજો

Page #470

પર
( મરી અખીયામે રામરસ છાય ગયેરેએ શી. )
મેરે પ્રેમી પ્રેમરસ પાય ગયોરે, (૨). પાય ગયેરે, પીલાય ગયેરે, મેરે પ્રેમી પ્રેમરસ-ટેક, માહિની મુરત સુરત સુખકારી, (૨)
નેહ નજર કો લગાય ગોરે-રે પ્રેમીઓ યમ નિયમ આસન ધરી બાબુ, (૨)
કેવળ કુંભક કરાય ગયેરે-મેરે પ્રેમીઓ ઈડા પિંગલા સુષુમણ સાધી, (૨)
ખિડકી પશ્ચિમકી ખુલાય ગયેરે મેરે પ્રેમીઓ ગગન મંડળપર આપ બિરાજી, (૨)
નાદ અનહદ કો સુનાય ગયે-મેરે પ્રેમીઓ દુગ્ધા દૂર ગઈ તનમનકી (૨)
અનુભવ અંગે જગાય ગયેરેમે પ્રેમી ભાન ભૂલાવી ભવ બ્રમણનું, (૨)
આપ સ્વરૂપ બનાય ગોર-મેરો પ્રેમી અછત અમર પદ પ્રેમે બતાવી (૨)
પુગલ પ્યાર છુડાય ગયેરે મેરે પ્રેમી

Page #471