Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 01

Author(s): Hemchandracharya, Sanyamprabhvijay, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan

Page 197

૧૭૬
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન વસ્તુમાં જ પ્રવર્તે છે. હવે કોઇપણ શબ્દની પ્રવૃત્તિ (પ્રયોગ) પદાર્થમાં રહેલા કો'ક અસાધારણ ધર્મને લઇને થાય. જેમકે ઘટ શબ્દની પ્રવૃત્તિ ઘટ પદાર્થમાં રહેલી ઘટત્વ જાતિરૂપ અસાધારણ ધર્મને લઇને થાય છે. શુક્સ. પટ: અહીં પટના વાચક ગુજ્ઞ શબ્દનો પ્રયોગ પટમાં વર્તતા શુક્લગુણ સ્પધર્મને નજરમાં રાખીને થાય છે. પરંતુ ડિલ્થ વ્યક્તિ કે ઘટત્વ જાતિ એક વ્યક્તિરૂપ હોવાથી તેમનામાં એવો જાતિ કે ગુણાદિ રૂપ અસાધારણ ધર્મ નથી કે જેને લઇને ડિત્ય અને ઘટત્વ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થઇ શકે ત્યાં તો ફક્ત ડિત્ય અને ઘટત્વ શબ્દનું ડિસ્થત્વ અને ઘટતત્વ આવું સ્વરૂપ જ અસાધારણ ધર્મ રૂપે મળી શકે છે કે જેને લઈને તે શબ્દોની પ્રવૃત્તિ થઇ શકે. આમ એક વ્યક્તિમાં વર્તનારા હિન્દુત્વ અને ઘટતત્વ પ્રવૃત્તિ નિમિત્ત રૂપ અસાધારણ ધર્મો શબ્દસ્વરૂપાત્મક હોય છે. હવે જાતિ એટલે અનુગત બુદ્ધિમાં હેતુભૂત સજાતીય અનેક વ્યક્તિઓમાં વર્તનાર નિત્ય એવો અસાધારણ ધર્મ. જેમકે ઘટત્વ, પરત્વ, ગોત્વવિગેરે. ગુણ એટલે સહજ ધર્મ ક્રિયા એટલે ધાત્વર્થ. સંબંધ એટલે સંસર્ગ અને દ્રવ્ય એટલે ગુણાધિકરણ કે જે બધું સ્પષ્ટપ્રાય છે. આ ૬ ને સ્વાર્થ કહેવાય અને સ્વાર્થ એટલે વિશેષણ. માટે આ છએ વિશેષણરૂપે પ્રાપ્ત થશે.
બહિરંગ અર્થમાં બીજા ક્રમે બતાવેલ દ્રવ્ય^) એટલે વિશેષ્ય. આદ્રવ્ય , વિગેરે સર્વનામોના પ્રયોગને માટે યોગ્ય હોય છે તથા પ્રત્યયથી જણાયેલા લિંગ, સંખ્યા અને કારકશકિતનો અન્વયે તેમાં જ થાય છે. તે જાતિ, ગુણ અને દ્રવ્ય એમ ત્રણ પ્રકારે સંભવે છે. અર્થાત્ બહિરંગ અર્થમાં આ ત્રણ વસ્તુ જ વિશેષ્ય રૂપે પ્રાપ્ત થશે. હવે ક્રમશઃ સ્વાર્થ અને દ્રવ્યના વિશેષણ-વિશેષ્ય ભાવ પામેલા દષ્ટાંતો વિચારીએ.
(a) થર્વશિષ્ટ પર્વમ્ સ્થળે ‘ધર્વત્વ શબ્દ સ્વરૂપ” પરત્વ જાતિનું વિશેષણ બને છે અને ઘટત્વની અપેક્ષાએ વિશેષ્ય બને છે. તેથી ઘટતત્વ શબ્દસ્વરૂપસ્વાર્થ કહેવાશે અને ઘટત્વજાતિદ્રવ્ય કહેવાશે. (b) ટચ સુવત્તો ગુનઃ સ્થળે જીવત્તો નો અર્થ શુત્વનાસ્તિવિસરો પુનઃ થાય. તેથી અહીં સુન્નત્વ જાતિ વિશેષણ બનવાથી તે સ્વાર્થ ગણાશે અને શુક્લરૂપાત્મક ગુણ વિશેષ્ય બનવાથી તે દ્રવ્ય ગણાશે. (c) વત્ત: 2: સ્થળે જીવત્તાવિશિષ્ટ: પટ: અર્થ જણાતો હોવાથી શુક્લગુણ વિશેષણ બનવાથી સ્વાર્થ કહેવાશે અને પટ દ્રવ્ય વિશેષ્ય બનવાથી દ્રવ્ય કહેવાશે. (d) થી પ્રવેશ (લાકડીવાળા પુણ્યોને પ્રવેશ કરાવ), કુન્તા કવેરા (ભાલાધારી પુઓને પ્રવેશ કરાવ) સ્થળે લાકડી અને ભાલારૂપ દ્રવ્ય વિશેષણ રૂપે પ્રતીત થવાથી સ્વાર્થ ગણાશે અને પુરુષ રૂપ દ્રવ્ય તેમના વિશેષ્ય રૂપે પ્રતીત થવાથી દ્રવ્ય ગણાશે. (2) જ્યાં સંબંધાર્થક રુન્ આદિ પ્રત્યય થયા હોય એવા રી, વિશાળી વિગેરે સ્થળે હું અને તેના ધારક પુરુષ વચ્ચે સંયોગ) સંબંધ જણાય છે તથા શિંગડા અને પશુ વચ્ચે સમવાય સંબંધ જણાય છે. હવે વૈયાકરણોના હિસાબે કોઇપણ સંબંધ ક્રિક હોવાથી તે અનુયોગી-પ્રતિયોગી (A) અહીં દ્રવ્ય’ શબ્દને ઘટાદિ દ્રવ્યાર્થક પેન લેતા વિશેષ અર્થના વાચક રૂપે લેવાનો છે. જ્યારે તેના ત્રણ
પ્રકારોમાં બતાવેલો દ્રવ્ય શબ્દ ગુણાધિકરણ એવા ઘટાદિ દ્રવ્યનો વાચક છે. (B) દ્રવ્યદ્રવ્યો સંયોગ: (C) અવયવાડાવિનો સમવાયદા