Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 01

Author(s): Hemchandracharya, Sanyamprabhvijay, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan

Page 308

૨.૨.૩૭
૨૮૭ શંકા - આ રીતે તો ડિત: ર્તરિ રૂ.રૂ.૨૨' સૂત્રસ્થળે પણ ડિતઃ પદનો ‘ફવર વ ત્’ અને ‘ડર વિ 'અર્થ થશે અને તે ત્યાં અનુવર્તમાન ધાતો પદનું વિશેષણ બનવાથી વિશેષમન્ત: ૭.૪૨૩' પરિભાષાથી ‘કાર જ અને ૩ કાર જ ઇત્ છે અંતે જેને એવી ધાતુ' આવો અર્થ પ્રાપ્ત થશે. પરંતુ આ અર્થ પ્રમાણે ‘મર્થન ૩પયાને (૨૬૩૨) ધાતુ સ્થળે તેના રૂ ઇન્ને લઇને અર્થતે આમ આત્મને પદ નહીં કરી શકાય. કેમકે ધાતુ તેના અંતે (ન્ને છેડે) રૂ ઇવાળી નથી, પણ ઇવાળી છે. આમ અહીંગ ધાતુને નજીક નથી, માટે તેને આત્મપદ નહીં થઈ શકે. આ રીતે ફુમીયા: 'ન્યાયથી ઘટમાનતા કરવામાં આપત્તિ આવતી હોવાથી તેને અનુસરીટુઅને ગિ અનુબંધવાળા ધાતુઓને વદિ કે રૂપે વારી ન શકાય. તેથી આખા ટુ, ત્રિ વિગેરે સમુદાયને ઇસંજ્ઞા કરવા નવું સૂત્ર રચવું જોઈએ.
સમાધાન - નવું સૂત્રરચવાની જરૂર નથી. કેમકે 'દુ, વિવિગેરે આખો સમુદાય ઇસંશક છે તેના ૩ અને અંશ નહીં તે સૂચવવા ધાતુપાઠમાં લિંગ બતાવ્યું છે. જેમકે ‘હુનઃ સમૃદ્ધિ ધાતુસ્થળે નર્ધાતુને 'વિત: સ્વરાનું ૪.૪.૧૮' સૂત્રથી આગમ થઈનન્યુઃ વિગેરે પ્રયોગ થઇ શકે તે માટે ત્યાંસુ અનુબંધનાથી જ કામ સરે તેમ હતું છતાં તેથી કામનલેતા છેલ્લે બીજો ૩અનુબંધ જોડયો છે એ જ બતાવે છે કે ટુનો અંશ ઈસંજ્ઞાન પામતા આખો ટુસમુદાય ઇસંજ્ઞા પામે છે. એવી રીતે ‘વિત્વરિત્ સમ્ર ધાતુસ્થળે ત્રર્ ધાતુને ડિત: ર્તરિ રૂ.૨.૨૨' સૂત્રથી આત્મપદ થઇ ત્વત્તે વિગેરે પ્રયોગ થઇ શકે તે માટે ત્યાં ગિ અનુબંધનારૂથી જ કામ થઇ શકે એમ હતું, છતાં તેથી કામ ન લેતા છેલ્લે બીજો ટુ અનુબંધ જોડ્યો છે, એ જ બતાવે છે કે નિ નો અંશ ઇત્ સંજ્ઞા ન પામતા આખો ગિ સમુદાય ઇસંજ્ઞા પામે છે. આમ આખાટુ, ત્રિ આદિ સમુદાયને ઇસંજ્ઞા સિદ્ધ જ છે, નવું સૂત્રરચવાની જરૂર નથી.
હવે ધાતુપાઠમાં કેટલી ધાતુઓ આદિમાં ઇ વર્ણવાળી છે, તે બતાવે છે -
(a) આદિમાં ડુ અનુબંધવાળા ધાતુઓ (i) પુષિ પ્રાપ્તો (૭૮૬), (ii) વૃક્ કરો (૮૮૮), (ii) ડુપર્વ પ (૮૨૨), (iv) ડુયાવૃ યાચીયામ્ (૮૧૨), (v) (Wવ વીનસત્તાને (૬૧), (vi) ડુ
ને (૨૨૨૮), (vi) રુપાં ધારને (૧૯૩૬), (viii) દુહુ પોષને ૨ (૧૪૪૦), (ix) ડુમિ પ્રક્ષેપો (૨૨૮૧), (x) ડુ* દ્રવિનિમયે (૨૫૦૮).
(b) આદિમાં ટુ અનુબંધવાળા ધાતુઓ ... (i) મૂન્ઝ વેરૃનિ (૨૪૨), (ii) ટુ વનને (૭૬૪), (ii) સુપ્રસિ વીતી (૮૪૭), (iv) ટુસ્નાયુ ીતો (૮૪૮), (v) ટુન રીપ્તો (૮૬૪), (vi) ટુવમ્ દિરને (૬૨), (vi) fશ્વ તિ-વૃો (૨૬૭), (viii) ટુ શળે (૨૦૦૪), (ix) ટુડુ પોષને ૨ (૨૨૪૦), (x) તુંર્ ૩પતા (૨૨૬૭), (xi) ટુમન્ શુદ્ધી (રૂ૫૨). (A) ધાતુપાઠમાં આ ધાતુને ટુવ એમ ટુ અનુબંધવાળી બતાવી છે.