________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आपाक
116
आपाथ
स. उ. प. के रूप में, चतुरा. - त्रि., ब. स., चार प्रकार के सहारों वाला - नो पु., प्र. वि., ए. व. - सो हि चतुरापरसेनो सङ्खायेकं पटिसेवति, ... अधिवासेति, ... परिवज्जेति, ... विनोदेति ति, सु. नि. अट्ठ. 2.96. आपाक पु., आ +vपच से व्यु. [आपाक], चूल्हा, भट्टा, स. उ. प. के रूप में, - कुम्भकारापाक पु., कुम्हार का भट्ठा, आवां - का प. वि., ए. व. - पुरिसो कुम्भकारपाका उण्ह कुम्भ उद्धरित्वा समे भूमिभागो पटिसिस्सेय्य, स. नि. 1(2).74. आपाटली त्रि, [आपाटल]. (पाटलि-नामक एक वृक्ष का) पीत-रक्त, प्याजी अथवा गुलाबी रंग वाला (पुष्प) - लिं नपुं., द्वि. वि., ए. व. - अपाटलिं अहं फुप्फ उज्झितं
सुमहापथे, थूपम्हि अभिरोपेसिं, अप. 1.119; पाठा. अपाटलिं. आपाणकोटिकं अ., अव्ययी. स. [आप्राणकोटिक], अन्तिम सांस लेने तक, प्राण निकलने तक, मृत्यु पर्यन्त - भिक्खू पस्सामि यावजीवं आपाणकोटिकं परिपण्णं परिसद्ध ब्रह्मचरिये चरन्ते, म. नि. 2.330; तत्थ आपाणकोटिकन्ति पाणोति जीवितं, तं मरियादं अन्तो करित्वा, मरणसमयेपि चरन्तियेव, तं न वीतिक्कमन्तीति वृत्तं होति, "अपाणकोटिकान्तिपि पाठो, आजीवितपरियन्तन्ति अत्थो, म. नि. अट्ठ. (म.प.) 2.251. आपाणकोटियं अ., उपरिवत् – आपाणकोटिया आपाणकोटियं
कपच्चयस्स यकारादेसो, सद्द. 3.749. आपातपरिपातं अ., क्रि. वि., किसी की ओर उन्मुख होकर । गिरते हुए, चारों ओर उड़कर गिरते हुए - सम्बहुला अधिपातका तेसु तेलप्पदीपेसु आपातपरिपातं अनयं आपज्जन्ति, उदा. 154; आपातपरिपातन्ति आपातं परिपातं, आपतित्वा आपतित्वा परिपतित्वा परिपतित्वा, अभिमुखपातञ्चेव परिममित्वा पातञ्च कत्वाति अत्थो, उदा. अट्ठ. 290. आपातलिका स्त्री., [आपातलिका], वेतालीय जाति के छन्द का एक प्रभेद, जिसके प्रथम एवं तृतीय चरणों में छ वर्ण एवं द्वितीय तथा चतुर्थ चरणों में आठ वर्ण रहते हैं - आपातलिका कथिता यं भग्गान्ते यदि पुब्बमिवञ्चं, वुत्तो. 30 (पृ. 165). आपाथ पु., आ + पथ के प्रेर. से व्यु. [आपाथ], इन्द्रियों एवं चित्त का विषय, आलम्बन अथवा क्षेत्र, क. प्रायः गच्छति, आगच्छति एवं उपगच्छति के साथ प्रयुक्त होने पर; विषय बन जाता है, सुस्पष्ट हो जाता है, प्रायः
इन्द्रियवाचक, चित्तवाचक एवं संज्ञावाचक षष्ठी-विभक्त्यन्त अथवा सप्तमी-विभक्त्यन्त नामों के पश्चात् प्रयोग में प्राप्त - ... चक्खुविओय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति, महाव. 256; धम्मे आवज्जन्तस्स आपाथं अनागतधम्मो नाम नत्थीति, म. नि. अट्ठ. (उप.प.) 3.62; अतीतं ... धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो आणमुखे आपाथं आगच्छन्ति, पटि. म. 368; आपाथं आगच्छन्तीति ओसरणं उपेन्ति, पटि. म. अट्ठ. 2.237; ख. कभी कभी, ष. वि./सप्त. वि. में अन्त होने वाले नामों के बिना भी प्रयोग में प्राप्त - बाहिरा च रूपा न आपाथं आगच्छन्ति, म. नि. 1.251; एवं ताव दिट्ठवसेन रूपारम्मणं आपाथमागच्छति, ध. स. अट्ठ. 118; तीणि महाभूतानि एकप्पहारेनेव आपाथं आगच्छन्ति, ध. स. अट्ठ, 364; ग. अन्य क्रि. रू. के साथ भी यदा-कदा प्रयुक्त - आपाथं न वजन्ति ये, ते धम्मारम्मणा होन्ति, अभि. अव. 301; सम्मासम्बुद्धस्स रूप इमेसं अक्खीनं आपाथं करोही ति, पारा. अट्ठ. 1.32; आपाथं करोहीति सम्मुखं करोहि, गोचरं करोहीति अत्थो, सारत्थ. टी. 1.112; आपाथकनिसादी होतीति मनुस्सानं आपाथे दस्सन्हाने निसीदति, दी. नि. अट्ठ. 3.20; आपाथे पतितं अत्तनो वा परस्स वा साटकवेठनादिवत्थुकं रूपारम्मणं स. नि. अट्ठ. 2.116; ... भिक्खुनो आणमुखे एतापथो, एवं आपाथं गच्छामीति वृत्तं होती, म. नि. अट्ठ. (मू. प.) 1(2).282; स. उ. प. के रूप में अना.. एता., चक्ख्वा . के अन्त. द्रष्ट.; - काल पु., तत्पु. स., विषय या क्षेत्र बनने का समय, सुस्पष्ट रूप से प्रकट होने का काल - ले सप्त. वि., ए. व. - तेनेव हिस्स आपाथकाले विय विमद्दनकालेपि कथेन्तस्स विय सुणन्तस्सापि सम्मुखीभावतो... वुत्तं, वि. व. अट्ठ. 195; - गत त्रि., [आपाथगत्], इन्द्रियों अथवा चित्त द्वारा गृहीत या ज्ञात, पकड़ में आया हुआ - तं नपुं.. द्वि. वि., ए. व. - कनिट्ठमापाथगतं गहेत्वा, जा. अट्ठ. 4.147; -- ते सप्त. वि., ए. व. - चक्खुद्वारे पन रूपे आपाथगते भवङ्गचलनतो उद्धं सककच्चिं निप्फादनवसेन आवज्जनादीसु उप्पज्जित्वा ..., म. नि. अट्ठ. (मू.प.) 1(1).273; चक्खु द्वारे पन रूपे आपाथगते इटे मे आरम्मणे रागो उप्पन्नो, विभ. अट्ठ. 37: - तानि नपुं., वि. वि., ब. व. - ठपेत्वा आपाथगतानि रूपादीनि, विभ. अट्ठ. 383; - तेसु सप्त. वि., ए. व. - घानद्वारादीसु पन गन्धादीसु आपाथगतेसु एको एवं परिग्गहं पट्टपेति, विभ. अट्ठ. 38; - गतत्त नपुं, भाव. [आपाथगतत्व], आपाथ में अथवा इन्द्रियों आदि की पकड़ के अन्दर रहना
450
For Private and Personal Use Only