________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आविलता
243
आवुणाति
1.296; - भाव पु., मलिनता, अपवित्रता, राग आदि द्वारा चक्खूनि दत्वा, जा. अट्ठ. 4.368; - सित्वा पू. का. दूषित होना -वं द्वि. वि., ए. व. - चित्तस्स आविलभावं कृ. - यथा नाम केळिसीला रक्खसा भिसक्करहिते उम्मत्ते जानेय्य आजानेय्य ..., महानि. 369.
आविसित्वा ते अनयब्यसनं आपादेन्ता तेहि कीळन्ति .... आविलता स्त्री., आविल का भाव., अनुपिटक पालि-साहित्य थेरगा. अट्ठ. 2.299. में ही प्रयुक्त [आविलत्व], अशुचिभाव, अशुद्धि, मलिनता, आवुट/आवुत/आवट त्रि., आ + Vवु का भू. क. कृ. गंदलापन - तं द्वि. वि., ए. व. - सासनं च महेसिनो [आवृत], पूरी तरह से ढका हुआ, चारों ओर से आच्छादित, ... चिरं आविलतं गतं. चू. वं. 73.4; - य तृ. वि., ए. व. रुकावट-युक्त, वाधायुक्त, ग्रस्त, पीड़ित - तो पु., प्र. वि., - आविलताय आविप्पसन्ने, जा. अट्ठ. 2.83; स. उ. प. में, ए. व. - आवुतोति आवरितो, म. नि. अट्ठ. (म.प.) 2.314; कद्दमा.- कीचड़ के कारण गंदलापन - उदकहि सभावतो पटिच्छन्नोति आवटो, महानि. अट्ठ. 74; - टा ब. व. - सेतवण्णं, भूमिवसेन कद्दमाविलताय च अञआदिसं होति, तमोखन्धेन आवुटा ति, महाव. 5; दी. नि. 2.29; उदा. अट्ठ. 326.
तमोखन्धेन आवटाति अविज्जारासिना अज्झोत्थटा, स. नि. आविलत्त नपुं.. आविल का भाव. [आविलत्व], उपरिवत् - अट्ठ. 1.174; संसरन्ति अहोरत्तं, यथा मोहेन आवुता, इति. तं प्र. वि., ए. व. - यदाविलत्तं मनसो विजआ, कण्हस्स 8; पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवता निवुता ओवुता पिहिता पक्खोति विनोदयेय्य, सु. नि. 973; यदाविलत्तं मनसो पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जना, महानि. 107; आवुटा विजाति, चित्तस्स आविलभावं जानेय्य आजानेय्य निवटा ओनद्धा परियोनद्धा, दी. नि. 1.223; - तं नपुं, प्र. विज्जानेय्य पटिविजानेय्य पटिविज्झेय्याति यदाविलत्तं मनसो वि., ए. व. - वेठितं तु वलयितं तुं रुद्ध संवुतं सावुतं, विजा , महानि. 369; - त्ता प. वि., ए. व. - आविलत्ता, अभि. प. 745; ततो तं पि पुरं तुङ्गपाकारपरिखावुतं, चू. वं. भिक्खवे उदकस्स. अ. नि. 1(1).12.
88.77; अम्बोधिगम्भीरपरिखावुतं, चू. वं. 88.116; स. उ. प. आविलति आविल का ना. धा., वर्त., प्र. पु., ए. व., गंदला में, अना.- त्रि., [अनावृत], नहीं ढका हुआ, खुला हुआ, अथवा मटमैला जैसा हो जाता है - चलति खुमति उन्मुक्त-ता पु.. प्र. वि., ब. व. - विस्थिण्णो जम्बदीपोयं लळति आविलति ऊमिजातं होति, मि. प. 242; 243. मग्गानेक अनावुता, सद्धम्मो. 391. आविसति आ + विस का वर्त, प्र. पु., ए. व. [आविशति], आवणाति'/आवणोति आ + का वर्त., प्र. पू., ए. व.
शा. अ., भीतर तक प्रवेश करता है, पूरी तरह से प्रवेश [आवृणोति/आवृणाति/आवृणुते/ आवृणीते], 1. ढक कर जाता है, ला. अ., 1. पूरी तरह से अधिगृहीत कर देता है, छिपा देता है, गुप्त रखता है, 2. भर जाता है, लेता है, (लक्ष्य, देव, दानव आदि) अभिभूत कर लेता है, व्याप्त हो जाता है, 3. वरण करता है, इच्छा करता है, 4. 2. मनोभावों, क्लेशों, विपत्ति आदि को अपने वश में कर निवेदन या प्रार्थना करता है. 5. घेर लेता है, नाकेबन्दी लेता है - अयं यक्खो गण्हाति, अयं यक्खो आविसति, करता है, पालि साहित्य में इन अर्थों में केवल अयं यक्खो हेठेति ... ति, दी. नि. 3.155; अरति में आवुट/आवुणित को छोड़ अन्य प्रयोग अप्राप्त, केवल सोमदत्त आविसति, जा. अट्ठ. 5.177; भिय्यो आविसती ___व्याकरण ग्रन्थों में उल्लिखित - आवुणोति, आवुणाति, सोको, दोमनस्सञ्चनप्पक, जा. अट्ठ. 5.322; -- न्ति ब. पापुणोति, पापुणाति, क, व्या. 450; आवुणोति, आवुणाति, व. -- पिसाचेहि उब्बाळहा होन्ति, आविसन्तिपि, हनन्तिपि, सक्कुनोति, सक्कुनाति, सद्द. 3.825. महाव. 195; ते किलेसा पवड्डन्ता, आविसन्ति बहु जनं. आवु णाति/आवु नाति आ + Vवु से व्यु. थेरगा. 931; जनं... अभिभवित्वा अवसं करोन्ता आविसन्ति [आवयति/आवयते], शा. अ., आपस में गूंथ देता है, सन्तानं अनुपविसन्ति, थेरगा. अट्ठ. 2.299; - सेय्य नत्थी कर देता है, वेध देता है, सिल देता है, छेद देता है, विधिः, प्र. पु., ए. व. - यथा वा पन, कञ्चिदेव पुरिसं भूतो पिरो देता है, ला. अ., शूली पर चढ़ा देता है - न्ति आविसेय्य, मि. प. 165; भयं पीळनं घट्टनं उपद्दवो उपसग्गो वर्त, प्र. पु., ब. व. - अप्पेन्ति निम्बसूलस्मिन्ति इमस्मि आविसीति दिस्वा मं भयमाविसि, महानि. 303; - सि काले राजानो चोरं निम्बसूले आवुणन्ति, जा. अट्ठ. 3.30; अद्य., प्र. पु., ए. व. - अञ्जमजेहि ब्यारुद्धे, दिस्वा मं तत्थ हि तिरियं पलिघं ठपेत्वा रुक्खसूचिसङ्घातं आणि भयमाविसि, सु. नि. 942; भिय्यो मं आविसीति ब्राह्मणस्स पलिघसीसे आवुणन्ति, थेरगा. अट्ठ. 2.57; - नथ म. पु..
For Private and Personal Use Only