Pali Hindi Shabdakosh Part 01 Khand 02

Author(s): Ravindra Panth and Others
Publisher: Nav Nalanda Mahavihar

Page 375

इम्बर
348
इरियति/इरिय्यति/इरीयति
अयं पु., प्र. वि., ए. व. - अनपुंसकस्सायं सिम्हि, इमसद्दस्स सबस्सेव अनपुंसकस्स अयं-आदेसो होति सिम्हि विभत्तिम्हि, अयं पुरिसो, क. व्या. 172; - अनेन पु., तृ. वि., ए. व. - अनिमि नाम्हि च, इमसद्दस्स सबस्सेव अन-इमि-आदेसा होन्ति नाम्हि विभत्तिम्हि, अनेन धम्मदानेन सुखिता होतु सा पजा, इमिना बुद्धपूजेन पत्वान अमतं पदं, क. व्या. 171; - एस, इमेसु पु., सप्त. वि., ब. व. - "सब्बस्सिमस्से वा, सब्बस्स इमसहस्स एकारो होति वा सु-न-हि इच्चेतेसु एसु इमेसु, क. व्या. 170; इमेसु च सत्तसु अपरिहानियेसु धम्मेसु, दी. नि. 2.59; अ. नि. 2(2).169; - दं नपुं., प्र. वि., ए. व. - इदं पीठं... इदं सङ्घस्स कतिकसण्ठानं, पारा. 251; इदं दुक्खं, महाव. 14; - मानि' नपुं॰, प्र. वि., ब. व. - इमानीति अभिमुखीकरणं, इतिवु. अट्ठ. 158; - मानि द्वि. वि., ब. व. - इमानि पञ्च ठानानि देतीति, अ. नि. 2.(1).37; - मिना नपुं., तृ. वि., ए. व. - इमिना चक्खुना, महानि. 334; इमिना च कारणेन, कसा. अट्ठ. 126; - मेहि तृ. वि., ब. व. - इमेहि तीहि ठानेहि, अ. नि. 1(1).177; - मेसु सप्त. वि., ब. व. - इमेसु चतूसु अरियसच्चेसु, महाव. 15; - अयं स्त्री, प्र. वि., ए. व. - अयं... कथा, दी. नि. 1.3; अयं तथागतस्स पच्छिमा वाचा, दी. नि. 2.116; अयमन्तिमा जाति, म. नि. 1.226; - मा/मायो स्त्री, प्र. वि., ब. व. - इमा च मे सञ्जा निरुज्झेय्यु, दी. नि. 1.164; उद्धं अधो दस दिसा इमायो, सु. नि. 1128; - मं स्त्री., द्वि. वि., ए. व. - इमं गाथं अभासि, स. नि. 1(1).3; सिञ्च भिक्खु इमं नावं, ध, प. 369; - माहि स्त्री., तृ. वि., ब. व. - इमाहि चतूहि इद्धीहि समन्नागतो, दी. नि. 2.133; - माय स्त्री. सप्त. वि., ए. व. - इमाय खो पन वेलाय, दी. नि. अट्ठ. 1.123; - मिस्सा स्त्री., ष. वि., ए. व. - इमिस्सा दिट्ठिया, इमिस्सा खन्तिया, इमिस्सा रुचिया, पटि. म. 168; - मासु स्त्री., सप्त. वि., ब. व. -- इमासु वीणासु. वि. व. 1034. इम्बर पु., क. एक वृक्ष का नाम - सञित त्रि., इम्बर नाम वाला - ते पु., सप्त. वि., ए. व. - सो गन्चा तङ्घणयेव रुक्खे इम्बरसञिते, म. वं. 23.52; ख. गोठक नामक योद्धा का दूसरा नाम - रो प्र. वि., ए. व. -
नन्धिमत्तो सूरनिमिलो महासोणो गोठइम्बरो, म. वं. 23.2. इरन्धती स्त्री०, व्य. सं., नागराज वरुण की पुत्री, एक नागकन्या - ती प्र. वि., ए. व. - लब्भा अम्ह इरन्धती,
जा. अट्ठ. 7.158; अम्ह इरन्धतीति अम्हाकं धीता इरन्धती, तदे.. इरिण/इरीण नपुं.. [इरिण/इरण], मरुभूमि, उजाड़ भूमि, ऊसर भूमि, नमकीन ज़मीन, निहाली जमीन - णं प्र. वि., ए. व. - अनिस्सयमहीभागे त्विरीणमूसरे सिया, अभि. प. 886; --- णे सप्त. वि., ए. व. - अर इरीणे विवने, जा. अट्ठ.5.64; इरिणेति निरोजे, जा. अट्ठ. 7.336; अरओ इरीणे वने, अप. 1.274; अर इरीणे विवने, जा. अट्ठ. 5.64. इरियति/इरिय्यति/इरीयति ईर का वर्त, प्र. पु., ए. व. [ईरयते/ईरते, बौ. सं., ईरयति]. 1. गति करता है, चलता है, इधर उधर घूमता है, चक्कर काटता है, मड़राता रहता है - घासेसनं इरियति सीतिभूतो, स. नि. 1(1).167; - यामि उ. पु., ए. व. - उभो पादे उभो पक्खे च भूमियं आकासे च गमनसज्जे करोन्तो पसारेमि इरियामि वायमामि, चरिया. अट्ठ. 212; - मानं पु., वर्त. कृ., द्वि. वि., ए. व. - पस्सामहं देवमनुस्सलोके, अकिञ्चनं ब्राह्मणमिरियमानं, सु. नि. 1069; - रीयतो पु., वर्त. कृ., ष. वि., ए. व. - भोगे संहरमानस्स, भमरस्सेव इरीयतो, दी. नि. 3.143; 2. विहार करता है, ब्रह्मचर्य जीवन (तपस्वी जीवन) में वास करता है - तथायं पुग्गलो पटिपन्नो तथा च इरियति तञ्च मग्गं समारूळहो ..., म. नि. 1.107; पासादिकं खो अयं कुलपुत्तो इरियति, म. नि. 3.287; पासादिकेन इरियापथेन इरियति, म. नि. अट्ठ. (उप.प.) 3.216; - य्यसि वर्त., म. पु., ए. व. - कच्चि सद्धो इरिय्यसीति... कच्चि त्वं सद्धो इरिय्यसि विहरसीति, जा. अट्ठ. 3.440; - न्ति वर्त, प्र. पु., ब. व. - यदा च अविजानन्ता, इरियन्त्यमरा विय, थेरगा. 276; - रियानो पु., वर्त. कृ., प्र. वि., ए. व. - सम्मा सो लोके इरियानो, न पिहेतीध कस्सचि. सु. नि. 953; - मानं पु., वर्त. कृ ., द्वि. वि., ए. व. - इरियमानं ब्रह्मपथे, चित्तस्सूपसमे रतं, अ. नि. 2(2).60; - येथ विधि., प्र. पु., ए. व. - सतो हुत्वा भिक्खु परिब्बजे इरियेथ वत्तेथाति, जा. अट्ठ. 4.316; 3. पू. का. क्रि. के साथ अन्वित रहने पर, विहार करता है, विद्यमान रहता है, स्थित है - जम्बुदीपमभिभुय्य इरियति, दी. नि. 3.116; गुणेहि लोकं अभिभूय्यिरीयति, उदा. अट्ठ. 123; भगवा हि कामे अभिभुय्य इरियति, सु. नि. 1103; कथंविधो दुक्खमतिच्च इरियति ... तथाविधो दुक्खमतिच्च इरियति, स. नि. 1(1).64.