Book Title: Trishashti Shalaka Purush Charitra Part 3
Author(s): Ganesh Lalwani, Rajkumari Bengani
Publisher: Prakrit Bharti Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090515/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c prAkRta bhAratI puSpa triSaSTi zalAkA puruSa-carita [ fear dai ] pava-3-4, bhAga 3 dharmanAtha taka 13 tIrthakara 2 cakravartI, 5 vAsudeva, ladeva 5 prati vAsudevoM-----30 mahApuruSoM kA caritra ] anavAdaka zrI gaNeza lalavAnI CHE saasnaanaanaa5 naanaanaanaanaan naanaanaanaanaan prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura jaina zve. nAkoDA pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara maan naanaanaanaanaa5 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI puSpa - 79 kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkApuruSacarita [ hindI anuvAda ] parva : 3-4, bhAga : 3 [ bhagavAn sambhavanAtha se dharmanAtha taka 13 tIrthaGkara, 2 cakavartI, 5 vAsudeva, 5 baladeva, 5 prativAsudeva-30 mahApuruSoM kA carita ] anuvAdaka zrI gaNeza lalavAnI evaM zrImatI rAjakumArI begAnI prakAzaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : devendrarAja mehatA saciva, prAkRta bhAratI akAdamI, 3826, motIsiMha bhomiyoM kA rAstA, jayapura-302003 pAramamala bhaMsAlI adhyakSa, zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, po. mevAnagara, sTezana bAlotarA, jilA - bAr3amera - 344025 prathama saMskaraNa : mArca 1992 (ka) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya : 100 rupaye mudraka : arcanA prakAzana, ajamera - 305001 phona : 31310 TRISHASHTI-SHALAKA-PURUSH CHARITA/ GANESH LALWANI/1992 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya apratima pratibhAdhAraka, kalikAla sarvajJa, paramArhat kumArapAla pratibodhaka, svanAmadhanya zrI hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkA - puruSacarita kA tRtIya evaM caturtha parva, bhAga - 3 ke rUpa meM prAkRta bhAratI ke puSpa saMkhyA 79 ke rUpa meM prastuta karate hue hameM hArdika prasannatA ho rahI hai / triSaSTi arthAt tiresaTha zalAkA puruSa arthAt sarvotkRSTa mahApuruSa athavA sRSTi meM utpanna hue yA hone vAle jo sarvazreSTha mahApuruSa hote haiM ve zalAkA puruSa kahalAte haiM / isa kAlacakra ke utsarpiNI aura avasarpiNI ke ArakoM meM pratyeka kAla meM sarvocca 63 puruSoM kI gaNanA kI gaI hai, kI jAtI thI aura kI jAtI rahegI / isI niyamAnusAra isa avasarpiNI meM 63 mahApuruSa hue haiM unameM 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 vAsudeva, 9 prativAsudeva aura 9 baladevoM kI gaNanA kI jAtI hai| inhIM 63 mahApuruSoM ke jIvanacaritoM kA saMkalana isa 'triSaSTizalAkA-puruSa carita' ke antargata kiyA gayA hai / AcArya hemacandra ne ise 10 parvoM meM vibhakta kiyA hai jinameM RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta 63 mahApuruSoM ke jIvanacarita saMgRhIta haiM / prathama parva meM bhagavAn RSabhadeva evaM bharata cakravartI kA evaM dvitIya parva meM dvitIya tIrthaMkara bhagavAn ajitanAtha evaM dvitIya cakravartI sagara kA sAMgopAMga jIvana gumphita hai / ye donoM parva hindI anuvAda ke sAtha prAkRta bhAratI ke puSpa 62 evaM 77 ke rUpa meM prAkRta bhAratI akAdamI dvArA prakAzita kie jA cuke haiM / isa tRtIya bhAga meM parva 3 aura 4 saMyukta rUpa se prakAzita kie jA rahe haiM / tRtIya parva meM ATha sarga haiM jinameM pahale sarga meM bhagavAna saMbhavanAtha, dUsare sarga meM prabhu abhinandana, tIsare sarga meM vibhu sumatinAtha, cauthe sarga meM svAmin padmaprabha, pA~caveM sarga meM jinendra supArzvanAtha, chaThe sarga meM tIrthapati candraprabha, sAtaveM sarga meM bhagavAn suvidhinAtha evaM AThaveM sarga meM bhagavAn zItalanAtha kA jIvana carita hai / isa prakAra isa tIsare parva meM tIsare tIrthaMkara se lekara dasaveM tIrthaMkara zItalanAtha ke caritoM kA samAveza ho gayA hai / ( a ) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM parva meM sAta sarga haiM pahale sarga meM gyArahaveM tIrthaMkara zreyAMsanAtha, prathama baladeva acala, prathama vAsudeva tripRSTha, prathama prativAsudeva azvagrIva kA carita hai| dUsare sarga meM bArahaveM tIrthakara vAsupUjya evaM dUsare-baladeva vijaya, dvipRSTha vAsudeva, tAraka prativAsudeva kA carita hai| tIsare sarga meM terahaveM tIrthaGkara vimalanAtha evaM tIsare-bhadra baladeva, svayambhU vAsudeva, meraka prativAsUdeva kA jIvana carita hai| cauthe sarga meM caudahaveM tIrthaMkara anantanAtha evaM cauthe--suprabha baladeva, puruSottama vAsudeva, madhu prativAsudeva kA carita hai| pA~caveM sarga meM pandrahaveM tIrthaMkara dharmanAtha evaM pA~caveM-sudarzana valadeva, puruSasiMha vAsudeva, nizumbha prativAsudeva kA varNana hai / chaThe sarga meM tRtIya cakravartI maghavA kA carita hai| sAtaveM sarga meM caturtha cakravartI sanatkumAra kA jIvana caritra hai| isa prakAra cauthe parva meM 5 tIrthaGkaroM, 2 cakravatiyoM evaM pA~capA~ca baladeva, vAsudeva, prativAsudevoM-kula 22 mahApuruSoM kA jIvanacaritra saMkalita hai| pUrva meM AcArya zIlAMka ne 'cauppana-mahApuruSa-cariyaM' nAma se ina 63 mahApuruSoM ke jIvana kA prAkRta bhASA meM praNayana kiyA thaa| zIlAMka ne 9 prativAsUdevoM kI gaNanA svatantra rUpa se nahIM kI, ataH 63 ke sthAna para 54 mahApuruSoM kI jIvanagAthA hI usameM sammilita thii| AcArya hemacandra 12vIM zatAbdI ke eka anupameya sArasvata putra the, kaheM to atyukti na hogii| inakI lekhinI se sAhitya kI koI bhI vidhA achUtI nahIM rhii| vyAkaraNa, kAvya, koSa, alaMkAra, chanda-zAstra, nyAya, darzana, yoga, stotra Adi pratyeka vidhA para apanI svatantra, maulika evaM cintanapUrNa lekhinI kA saphala prayoga inhoMne kiyaa| AcArya hemacandra na kevala sAhityakAra hI the; apitu jainadharma ke eka diggaja AcArya bhI the| mahAvIra kI vANI ke pracAra-prasAra meM ahiMsA kA sarvatra vyApaka sakArAtmaka prayoga ho isa dRSTi se ve cAlukyavaMzIya rAjAoM ke saMmparka meM (A) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI sajagatA se Ae aura siddharAja tathA paramArhat kumArapAla jaise rAja RSiyoM ko prabhAvita kiyA aura sarvadharma samanvaya ke sAtha vizAla rAjya meM ahiMsA kA amArI paTaha ke rUpa meM udghoSa bhI karavAyA / jaina paramparA ke hote hue bhI unhoMne mahAdeva ko jina ke rUpa meM Alekhita kara unakI bhI stavanA kI / hemacandra na kevala sArvadezIya vidvAn hI the; apitu unhoMne gurjara dharA meM ahiMsA, karuNA, prema ke sAtha gurjara bhASA ko jo anupama asmitA pradAna kI yaha unakI upalabdhiyoM kI parAkASThA thI / mahApuruSoM ke jIvanacarita ko paurANika AkhyAna kaha sakate haiM / paurANika hote hue bhI AcArya ne isa carita-kAvya ko sAhitya zAstra ke niyamAnusAra mahAkAvya ke rUpa meM sampAdita karane kA abhUtapUrva prayoga kiyA hai aura isameM ve pUrNatayA saphala bhI hue haiM / yaha grantha chattIsa hajAra zloka parimANa kA hai / isa grantha kI racanA kA uddezya spaSTa karate hue hemacandra svayaM grantha kI prazasti meM likhate haiM 'cedi, dazArNa, mAlava, mahArASTra, sindha aura anya aneka durgama dezoM ko apane bhujabala se parAjita karane vAle paramArhat cAlukya kulotpanna kumArapAla rAjarSi ne eka samaya AcArya hemacandrasUri se vinayapUrvaka kahA - 'he svAmin ! niSkAraNa paropakAra kI buddhi ko dhAraNa karane vAle ApakI AjJA se maiMne naraka gati ke AyuSya ke nimitta kAraNa mRgayA, juA, madirAdi durguNoM kA mere rAjya meM pUrNataH niSedha kara diyA hai aura putrarahita mRtyu prApta parivAroM ke dhana ko bhI maiMne tyAga diyA hai tathA isa pRthvI ko arihanta ke caityoM se suzobhita evaM maNDita kara diyA hai | ataH vartamAna kAla meM ApakI kRpA se maiM samprati rAjA jaisA ho gayA hUM / mere pUrvaja mahArAjA siddharAja jayasiMha kI bhaktiyukta prArthanA se Apane paMcAMgIpUrNa 'siddha hemazabdAnuzAsana' kI racanA kI / bhagavan ! Apane mere lie nirmala 'yogazAstra' kI racanA kI aura janopakAra ke lie dvayAzraya kAvya, chando'nuzAsana, kAvyAnuzAsana aura nAmasaMgrahakoSa pramukha anya granthoM kI racanA kI / ataH he AcArya ! Apa svayaM hI logoM para upakAra karane ke lie kaTibaddha haiM / merI prArthanA hai ki mere jaise manuSya ko (i) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibodha dene ke lie 63 zalAkA-puruSoM ke carita para prakAza DAleM / ' isase spasTa hai ki rAjarSi kumArapAla ke Agraha se hI AcArya hemacandra ne isa grantha kI racanA unake adhyayana hetu kI thI / pUrvAMkita granthoM kI racanA ke anantara isakI racanA hone se isakA racanAkAla vikrama saMvat 1220 ke nikaTa hI svIkArya hotA hai / yaha grantha hemacandrAcArya kI praur3hAvasthA kI racanA hai aura isa kAraNa isameM unake lokajIvana ke anubhavoM tathA mAnava svabhAva kI gaharI pakar3a kI jhalaka milatI hai / yahI kAraNa hai ki kAla kI iyattA meM bandhI purANa kathAoM meM idhara-udhara bikhare unake vicArakaNa kAlAtIta haiM / yathA - " zatru bhAvanA rahita brAhmaNa, beImAnI rahita vaNik, IrSyA rahita premI, vyAdhi rahita zarIra, dhanavAna - vidvAn, ahaGkAra rahita guNavAn, capalatA rahita nArI tathA caritravAn rAjaputra bar3I kaThinAI se dekhane Ate haiM / " zrI gaNeza lalavAnI isa pustaka ke anuvAdaka haiM / ye bahuvidha vidhAoM ke saphala zilpI haiM / unhoMne isakA baMgalA bhASA meM anuvAda kiyA thA aura usI kA hindI rUpAntaraNa zrImatI rAjakumArI begAnI ne saphalatA ke sAtha kiyA hai | zabdAvalI meM komalakAnta padAvalI aura prAJjalatA pUrNarUpeNa samAviSTa hai isake sampAdana meM yaha vizeSa rUpa se dhyAna rakhA gayA hai ki anuvAda kauna se padya se kauna se padya taka kA hai, yaha saMketa pratyeka gadyAMza ke anta meM diyA gayA hai / hama zrI gaNeza lalavAnI aura zrImatI rAjakumArI begAnI ke atyanta AbhArI haiM ki inhoMne isake prakAzana kA zreya prAkRta-bhAratI ko pradAna kiyA aura hama unase pUrNarUpeNa AzA karate hai ki isI bhAMti zeSa 6 parvoM kA anuvAda bhI hameM zIghra hI pradAna kareM jisase hama sampUrNa grantha dhIre-dhIre pAThakoM ke samakSa prastuta kara sakeM / pArasamala bhaMsAlI ma. vinayasAgara adhyakSa nidezaka zrI jaina zve. nAkor3A prAkRta bhAratI akAdamI pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara jayapura devendrarAja mehatA saciva prAkRta bhAratI akAdamI jayapura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / / / pratha viSayAnukrama tRtIya parva prathama sarga - bha. sambhavanAtha kA carita dvitIya sarga bha. abhinandana kA carita 26-36 tRtIya sarga - bha. sumatinAtha kA carita 36-52 caturtha sarga bha. padmaprabha kA carita 53-66 paMcama sarga bha. supArzvanAtha kA carita 67-74 SaSTha sarga bha. candraprabha kA carita 74-82 saptama sarga - bha. suvidhinAtha kA carita 82-92 aSTama sarga __ - bha. zItalanAtha kA carita 92-100 caturtha parva bha. zreyAMsanAtha evaM prathama-tripRSTha vAsudeva, acala baladeva tathA azvagrIva prativAsudeva kA carita 100-156 dvitIya sarga - bha. vAsupUjya aura dvitIya-dvipRSTha vAsudeva, vijaya baladeva evaM tAraka prativAsudeva kA carita 156-178 tRtIya sarga - bha. vimalanAtha evaM tRtIya - svayambhU vAsudeva, bhadra baladeva aura meraka prativAsudeva kA carita 178-193 caturtha sarga - bha. anantanAtha aura caturtha-puruSottama vAsudeva, suprabha baladeva evaM madhu prativAsudeva kA carita 193-214 paMcama sarga - bha. dharmanAtha evaM paMcama-puruSasiMha vAsudeva, sudarzana baladeva tathA nizumbha prativAsudeva kA carita 214-238 SaSTha sarga - tRtIya cakravartI maghavA kA carita 238 -242 saptama sarga - caturtha cakravartI sanatkumAra kA carita 242-268 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triSaSTizalAkApuruSacaritam zrI saMbhavanAtha carita tRtIya parva prathama sarga 1 jo tIna loka ke nAtha hai, jinakA janma pavitra hai, jo saMsAra aura karma - bandhanoM kA nAza karane vAle haiM, unhIM jinezvara bhagavAn zrI sambhavanAtha svAmI ko namaskAra kara bhavacakra nAzakArI bhagavAn kA jIvana varNana karatA hU~ / ( zloka 1-2 ) dhAtakI khaNDa dvIpa ke airAvata kSetra meM kSema ke nivAsa rUpa kSemapurI nAmaka eka prasiddha nagara thA / usa nagara meM jaise meghavAhana hI pRthvI para avatarita hue haiM aise vipula vAhana nAmaka eka sadvivecaka rAjA the / mAlI jisa prakAra jhAr3a-jhaMkhAr3a ko ukhAr3a kara udyAna kI rakSA karatA hai usI prakAra ve bhI prajA ke samasta du:kha dUra kara usakI rakSA karate the / nadI jisa bhAMti pathikoM kI klAnti dUra karatI hai usI prakAra unakI sannIti prajA ko sadaiva praphullita rakhatI thii| unakA nyAyAnusAra zAsana itanA dRr3ha thA ki ve svayaM ke yA anya ke dvArA usakA vyatikrama nahIM hone dete the / vaidya jisa prakAra rogI kI cikitsA meM roga nivAraNa ke lie yathocita kaThora vyavasthA kA avalambana karate haiM usI prakAra ve aparAdha ke gurutvAnusAra aparAdhI ke daNDa kI vyavasthA karate the / jo puNyavAn the, guNAnuyAyI the unheM puraskRta bhI karate the / vAstava meM bhedakArI ke isa prakAra bheda karane se hI zrI vRddhi hotI hai / anya ke lie jo mAna kA kAraNa thA vaha unameM mAna utpanna nahIM karatA / barSA kA jala nadI kI bhAMti samudra ke jala kI abhivRddhi nahIM karatA / 1 (zloka 3-10 ) jisa prakAra mandira meM bhagavAn kA nivAsa rahatA hai usI prakAra unake antara meM sarvajJa sarvadA nivAsa karate the / jisa bhAMti Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] zAstroM meM sarvajJa kA guNagAna rahatA hai usI prakAra unakI vANI se sarvajJoM kA guNagAna uccArita hotA rahatA thaa| jabaki anya unake caraNoM meM mAthA jhukAte the; kintu ve apanA mastaka kevala arihanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhunoM ke caraNoM meM hI nata karate the| duHkhadAyI prArtadhyAna kA abhAva hone ke kAraNa ve zAstroM ke svAdhyAya se, ahaMtoM kI pUjA se, mana, vacana, kAyA kI uttama avasthA ko prApta hue the| jisa bhAMti vastra meM nIla kA raMga baiTha jAtA hai usI bhAMti zrAvaka ke dvAdaza vrata unake hRdaya meM sudRr3ha rUpa meM basa gae the| usa mahAmanA ko jisa prakAra dvAdaza rAjAnoM para daSTi thI usI prakAra zrAvaka dharma para bhI thI, pavitramanA ve dharma bIja rUpa artha sarvadA sAta kSetroM meM yathAyogya rUpa se vapana karate the| unake dvAra se prArthI kabhI bhI khAlI hAtha nahIM lauTatA thaa| samudrotthita megha kI bhAMti ve hI parama karuNAmaya daridroM aura anAtha vyaktiyoM ke prAzraya sthala the| varSA ke jala kI bhAMti ve daridroM ko dhana dAna karate the| ve ahaMkAra se zUnya the / ataH megha kI bhAMti garajate nahIM the / kaNTaka nAza ke kuThAra tulya va dAna meM kalpataru sama una rAjA ke zAsanakAla meM pRthvI para koI duHkhI nahIM thaa| (zloka 11-19) eka bAra unake rAjya meM bhikSa pdd'aa| bhAgya ko jItanA kaThina hai| varSA Rtu hone para bhI AkAza zyAma varNa na hone se tathA varSA na hone para vaha varSA RtU bhI grISma kI bhAMti du:khadAyI ho gii| pralayakAlIna vAyu kI bhAMti naiRtya koNa kI vAyu ne pravAhita hokara vRkSoM ko ukhAr3a DAlA va samasta jalAzayoM ko sukhA diyaa| AkAza kAka ke udara kI bhAMti pAMzu varNa yukta aura sUrya jhAlara kI taraha ujjvala ho gyaa| grAma aura nagara ke loga zasya ke abhAva meM vRkSoM kI chAla, kanda-mUla aura phala khAkara saMnyAsI kI taraha jIvana vyatIta karane lge| bhasmaka roga-grasta vyakti kI taraha bahuta khA lene para bhI unakI kSudhA jJAnta nahIM hotI thii| bhikSA lenA lajjAspada hone ke kAraNa loga saMnyAsI kA veSa dhAraNa kara bhikSA lene lge| (zloka 20-26) AhAra kI khoja meM mAtA-pitA-putra eka dUsare kA parityAga kara idhara-udhara ghUmane lage mAno ve rAha bhUla gae hoN| yadi kahIM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 khAne kI vastu mila jAtI to pitA bhUkhe putra ko rote dekhakara bhI khAnA nahIM detA / rAstoM para ghUmatI mAtAe~ eka muTThI maTara ke dAnoM ke lie apane putra-putriyoM ko usI prakAra beca dete jisa prakAra kaMgAlI meM lar3akiyAM sUpa bikrI kara detI haiN| subaha ke samaya ghara ke bhUkhe kabUtara jisa prakAra prAMgana se dhAna cuna-cunakara khAte hai usI prakAra kSudhArtta vyakti dhanI vyaktiyoM ke prAMgana se dhAnya bIja cuna-cunakara khAte the / roTI kI dUkAnoM se ve kutte kI taraha bArabAra roTI curAkara le jAne lage / samasta dina bhaTakane ke pazcAt sandhyA taka kisI bhI prakAra se yadi unheM sAmAnya sA khAdya-padArtha bhI mila jAtA to ve svayaM ko bhAgyazAlI samajhate / kaMkAla - se bhayaMkara patita manuSyoM se nagara kA rAjapatha bhI zmazAna -sA lagane lagA / unakI lagAtAra cItkAra mAno karNa-randhroM ko pratipala sUI Akara bIMdha rahI hai aisI karNazUla ho gaI thI / ( zloka 20-34) isa bhAMti ke bhayaMkara durbhikSa meM caturvidha sagha ko mAno pralayakAla ghira AyA ho isa bhAMti paritapta dekhakara ve mahAmanA rAjA socane lage - pRthvI kI rakSA karanA merA karttavya hai; kintu maiM kyA karU ? duHsamaya zastra dvArA nivArita nahIM ho sakatA / phira bhI kisI na kisI prakAra mujhe saMgha kI rakSA karanI hogI / kAraNa, mahAn vyakti ke yogya vyakti kI rakSA karanA sarva prathama karttavya hai / ( zloka 35-37 ) aisA socakara rAjA ne apane rasoiyoM ko AjJA dI - 'Aja se saMgha ke AhAra ke pazcAt hI jo kucha karUMgA aura mere lie jo AhAra taiyAra diyA jAegA / ' ( zloka 38-39 ) ' jaisI ApakI prAjJA' kahakara pradhAna rasoie ne rAjA kI zrAjJA svIkAra kara lii| isa AjJA kA yathocita rUpa se pAlana ho isalie rAjA svayaM dekha-rekha karane lage / bacegA maiM use graharaNa hogA vaha sAdhutroM ko ( zloka 40 ) cAvala jinakI sugandha padma suvAsa-sI thI, ur3ada ke dAnoM se bhI moTe maTara, amRta ke sahodara ghRtoda samudra ke jala se gAr3hA vibhinna prakAra ke sUpa, tarala khAdya, zarkarA mizrita maNDaka, miThAI, supakva phala, marmarAla ( pApar3a), ghI meM talI pUr3I, coSya dravya, tatra, dUdha, mIThA dahI prAdi rAjA ke AhAra kI taraha zrAvakoM ke zrAhAra ke lie prastuta hone lage / ( zloka 41-45) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] ve mahAmanA rAjA apane hAthoM se doSazUnya, aiSaNIya zuddha prahAra sAdhu aura munivaroM ko dene lage / isI bhAMti usa durbhikSakAla meM rAjA ne sammAna aura satkAra ke sAtha saMgha ko AhAra dAna diyA / samagra saMgha kI isa sevA aura bhAva ullAsa ke kAraNa rAjA ne tIrthaMkara gotra karma upArjana kiyA / ( zloka 46-48 ) eka dina jabaki ve prAsAda kI chata para baiThe hue the pRthvI ke chatra kI bhAMti prakAza meM megha udita hote dekhA / usa megha ne vidyuta khicita nIlAmbara kI taraha samasta prakAza ko prAvRta kara liyA isI bIca vRkSarAji ko mUla aura pAtAla bhitti se ukhAr3ate hue bhayAnaka tUphAna aayaa| usa tUphAna se narka ke phala kI taraha usa megha ko muhUrta mAtra meM chinna-bhinna kara cAroM ora chitarA diyA / muhUrta bhara ke lie megha zrAkAza meM chAyA aura muhUrtta bhara meM kho gayA / yaha dekhakara rAjA mana hI mana vicArane lage - jisa bhAMti dekhate-dekhate megha umar3A usI bhAMti dekhate-dekhate hI samApta ho gayA / saMsAra kI samasta sthiti aisI hI to hai / ye manuSya jo bAteM kara rahe hai, gIta gA rahe haiM, nAca rahe haiM, ha~sa rahe haiM, khela rahe haiM, dhanopArjana ke lie vividha prakAra kI cintAe~ kara rahe haiM, calatephirate, sote-uThate, yAna para avasthAna karate, kruddha va krIr3Arata, ghara meM yA bAhara bhAgya dvArA niyukta sarpa ke dvArA ve sahasA daMzita hote haiM, vidyutpAta se marate haiM, madonmatta hAthI ke pairoM tale pisate haiM, purAnI prAcIra ke gira jAne se daba jAte haiM, kSudhAttaM bAgha dvArA bhakSita hote haiM yA durArogya rogoM se zrAkrAnta hokara mRtyu ko prApta hote haiM / jaMgalI ghor3oM yA aise hI kisI jAnavara dvArA jamIna para paTaka die jAte haiM, dasyu yA zatrumroM dvArA churikAhata hote haiM, pradIpa se lagI Aga se jalakara marate haiM yA prati varSA ke kAraNa nadI meM AI bAr3ha meM baha jAte haiM yA vAta, pitta, kapha kA prakopa unakI deha kA uttApa zoSaraNa kara letA hai, atisAra se pIr3ita hote haiM yA bhayaMkara khAMsI se abhibhUta ho jAte haiM yA carmavyAdhi se AkrAnta hote haiM yA kSaya rogAkrAnta hote haiM yA badahajamI se pIr3ita hote haiM, gaThiyA kI pIr3A se pIr3ita hote haiM, grAmAzaya, koSThakAThinya yA phor3A - phunsiyoM se, bhagandara se, ha~phanI se, vAta yA yamadUta se nAnA prakAra kI vyAdhiyoM se prAkrAnta hokara mRtyu ko prApta karate haiM / ( zloka 49-67 ) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 phira bhI manuSya svayaM ko amara samajhakara mUrkha pazu kI bhAMti jIvita rahate jIvana-vRkSa ke phala kI prApti kA prayAsa nahIM karate / abhI mere bhAI daridra haiM, abhI santAneM choTI haiM, lar3akI kA vivAha karanA hai, putra kI zikSA kI vyavasthA karanI hai, abhI to mAtra vivAha kiyA hai, mAtA-pitA vRddha ho gae haiM, sAsa zvasura bhAgyahIna haiM, bahana vidhavA ho gaI hai - isI prakAra cintA karate haiM jaise ve cirakAla taka unakI rakSA kara sakeMge / mUrkha manuSya kabhI nahIM socate ki bhava-samudra gale meM ba~dhe patthara kI taraha hai / ( zloka 68-71 ) 1 Aja priyatamA kA deha AliMgana kA zrAnanda prApta nahIM huA, piSTaka kI gandha nahIM milI, Aja merI mAlya-prApti kI icchA pUrNa nahIM huI, Aja manomugdha kara dRzya dekhane kI vAsanA tRpta nahIM huI, veNu yA vINA ke saMgIta kA Aja mujhe zrAnanda nahIM milA, ghara kA bhaNDAra Aja bharA nahIM gayA, jisa purAne gRha ko tor3a DAlA hai usakA nirmANa nahIM huA, jo azva kharIde haiM unheM prazikSita nahIM kiyA gayA, drutagAmI valada utkRSTa ratha meM jote nahIM gae haiM isa bhAMti mUrkha jIvana ke antima samaya taka paritApa karatA rahatA hai; kintu maiMne dharmAcaraNa nahIM kiyA isakA paritApa koI nahIM karatA / yahAM mRtyu sadA mu~ha bAe rahatI hai / phira prAkasmika mRtyu bhI to hai / roga haiM aura aneka duzcintAe~ haiM / eka ora rAga-dveSa se zatru to haiM hI dUsarI ora pravRttiyAM jo ki yuddha kI bhAMti mRtyu ke kAraNa hotI haiM / saMsAra jo marubhUmi-sA hai vahAM aisA kucha nahIM hai jo sukha de sake / hAya, manuSya, 'maiM prArAma meM hUM' aisA socakara saMsAra se virakta nahIM hotA / jo aisI dhAraNA meM mugdha hai soe hue vyakti para AkramaNa karane kI taraha mRtyu usa para sahasA par3atI hai / pake anna kI bhAMti dharma-sAdhanA isI nazvara deha kA phala hai / nazvara zarIra se vinazvara avasthA prApta karane kI bAta karanA khUba sahaja hai; kintu hAya, vimugdha manuSya vaha karatA kahAM hai ? ataH aba duvidhA na kara grAja se isa deha se nirvAraNa rUpa dhana upArjana kA prayAsa karU~gA aura yaha rAjya sampadA putra ko sauMpa dU~gA / ( zloka 72-83) yaha socakara rAjA ne dvAra-rakSaka dvArA apane yazasvI putra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalakItti ko bulvaayaa| kumAra ne Akara isa bhAMti karabaddha hokara apane pitA ko praNAma kiyA jaise kisI zaktizAlI deva ko praNAma kara rahe hoN| praNAma kara vinIta bhAva se bole ___ 'pApa mujhe gurutvapUrNa Adeza dIjie / yaha socakara cintita na baneM ki maiM abhI bAlaka huuN| Aja kisa zatru-rAjya ko jaya karanA hai ? kisa pArvatya rAjA ko parvata sahita maiM damana karU~ ? jaladurgavAsI kisa zatra ko jala sahita vinaSTa karUM ? jo Apako kaMTaka kI taraha bIMdha rahA hai, kahie use turanta ukhAr3a dUM? bAlaka hone para bhI maiM ApakA putra hUM ataH jise damana karanA kaThina hai use bhI damana karane meM maiM samartha huuN| avazya hI yaha kSamatA ApakI hI hai, maiM to pApakA pratibimba huuN|' (zloka 84-89) rAjA ne kahA - 'koI bhI rAjA mere prati zatrubhAvApanna nahIM hai| koI bhI pArvatya rAjA mere Adeza kI avahelanA nahIM krtaa| kisI bhI dvIpa ke rAjA ne mere viruddha AcaraNa nahIM kiyA jisake lie he dIrghabAha putra, maiM tumheM bheja'; kintu isa maraNazIla zarIra meM avasthAna hI savaMdA merI cintA kA kAraNa rahA hai ataH he kulabhUSaNa, tuma isa pRthvI kA bhAra grahaNa kro| tuma isa bhAra ko vahana karane meM samartha ho| jisa bhAMti maiMne isa rAjya-bhAra ko grahaNa kiyA thA usI bhAMti tuma bhI ise grahaNa karo tAki maiM dIkSA grahaNa kara isa saMsArI jIvana kA parityAga kara sk| gurujanoM ke Adeza ko amAnya nahIM kiyA jAtA yaha samajhakara abhI jo tumhAre lie pAlanIya hai ise anyathA mata karanA / ' (zloka 90-94) kumAra socane lagA- 'gurujanoM kA Adeza aura merI pratijJA ke kAraNa maiM isakA pratyuttara dene se vaMcita ho gayA huuN|' rAjA ne bhI putra kA manobhAva samajhakara bar3I dhUma-dhAma se sva-hAthoM se unheM siMhAsana para abhiSikta kiyaa| (zloka 95-96) vimalakItti dvArA anuSThita dIkSA-pUrva snAnAbhiSeka ke pazcAt rAjA zivikA meM baiThakara svayaMprabhasUri ke pAsa gae / zreSTha prAcArya se jo kucha parityajya thA usakA parityAga kara dIkSA grahaNa kara lii| saMyama ratha para ArUr3ha hokara pAbhyantarika zatru ke AkramaNa se unhoMne apane saMyama rUpI rAjya kI samucita bhAva se rakSA kii| bIsa sthAnaka aura anya sthAnakoM kI ArAdhanA kara tIrthakara gotra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7 karma kI aura abhivRddhi kii| pariSahoM ko sahana karate hue sadaiva jAgRta praharI kI taraha unhoMne apanA samaya vyatIta kiyA / antataH anazana meM mRtyu prApta kara unhoMne prAnata nAmaka svarga kI prApti kii| sAmAnya dIkSA pariNAma meM nirvANa rUpa phala pradAna karane vAlI siddha huii| (zloka 97-102) jambUdvIpa ke bharatakSetra ke alaMkAra rUpa zrAvastI nAmaka eka samRddhizAlI nagarI thii| zatra proM ko jaya karane ke kAraNa jinakA jitAri nAma sArthaka thA aise rAjA vahAM rAjya karate the / ve ikSvAku kula rUpI kSIra samudra ke lie candra-tulya the| vanya-pazuoM meM jisa prakAra siMha aura pakSiyoM meM bAja hai usI prakAra rAjAmoM meM unake samakakSa yA unase adhika koI nahIM thaa| kakSa patha meM pravezakArI graha sahita candra kI taraha rAjA apane sevAkArI rAjanya ke madhya zobhita hote the| jo dharma-saMgata nahIM ho aisA ve kadApi na bolate the, na karate the, na socate the / ve sAkSAt dharma rUpa hI the| (zloka 103-107) rAjA ke rUpa meM ve aparAdhI ko daNDa aura daridroM ko dhana dene ke lie the; kintu unake rAjya meM na koI aparAdhI thA na daridra / ve hAtha meM astra dhAraNa mAtra karate the; parantu ve parama kAruNika, samartha praura sahiSNu, jJAnI aura chala-kapaTa rahita the / ve yauvana sampanna the; kintu indriya nigraha meM sakSama the / unakI pradhAna paTarAnI senA kA nAma bhI sArthaka thaa| ve thIM dharma rUpa senA kI senApati, saundarya kI prAkara / saMsArI jIvoM kI kisI bhI prakAra kI hiMsA na kara candra jaise rohiNI ke sAtha krIr3A karatA hai rAjA bhI usI prakAra unake sAtha krIr3A karate the| (zloka 108-111) rAjA vipulavAhana kA jIva mAnata nAmaka svarga kA AyuSya pUrNa kara vahAM se cyuta hokara phAlguna mAsa kI zukla pakSa kI aSTamI ko candra jaba mRgazirA para avasthita thA mahArAnI senA ke garbha meM praveza kiyaa| muharta mAtra ke lie nArakI jIvoM ne bhI usa samaya aAnanda kI anubhUti kI evaM tInoM loka meM vidyuta prAlokasA eka prAloka vyApta ho gayA / (zloka 112-114) nidrita avasthA meM rAnI senA devI ne rAtri ke zeSa bhAga meM caudaha svapnoM ko apane kamala tulya mukha meM praveza karate dekhA / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] yathA - zarad ke zubhra megha-sA madonmatta hAthI, sphaTika zilA se vidyut dhavala vRSa, saghana kezarayukta kezarI siMha, yugma hastiyoM dvArA abhiSikta zrI devI, sAndhyamegha kI zobhA ko harane vAlI paMcavarNIya puSpoM se guthI mAlA, darpaNa-sA rUpahalA pUrNa candra, timira haraNakArI sUrya jisake dvArA dUra hotA hai aMdhakAra, ghuMgharU lage aura patAkA se suzobhita hotA dhvaja daNDa, kamala dvArA prAcchAdita svarNa- kumbha, kamala dvArA zobhita praphullita sarovara, hasta pramANa taraMgoM se ullasita kSIra-samudra, ratnanirmita prAsAda, jise pahale kisI ne na dekhA ho aisA nAgoM dvArA rakSita ratna tulya ratna-rAzi, prabhAta sUrya-sI nirdhUma agnizikhA / ( zloka 115 - 122 ) jAgRta hokara rAnI ne una svapnoM kA vivaraNa rAjA ko batAyA / rAjA bole - ' isase lagatA hai tuma triloka vandanIya putra ko janma dogI / ' ( zloka 123 ) siMhAsana kampita hone para indra vahAM prAe zraura senAdevI ko svapnoM kA artha btaayaa| bole- 'he devI, isa avasarpiNI ke tIsare tIrthaGkara zrApake putra rUpa meM janma leMge / ' svapna artha ko sunakara jisa prakAra megha ghoSa se mayUra prAnandita ho jAtA hai usI prakAra Anandita ho uThIM mahArAnI senA / unhoMne zeSa rAtri jAgRta raha kara hI prativAhita kI / ( zloka 124-126 ) ratna khAna kI miTTI jisa prakAra hIroM ko vahana karatI hai, Aloka vartikA agni ko, usI bhAMti senAdevI apane pavitra garbha ko vahana kara rahI thiiN| gaMgA-jala meM jisa prakAra svarNa kamala vaddhita hotA hai usI bhAMti garbha meM vaha bhrUNa varddhita hone lagA / rAnI kI prAMkheM ISat lAla ho uThIM / zarad Rtu ke prabhAta se sarovara kA kamala jisa prakAra dekhane meM sundara hotA hai usI prakAra bhrUNa ke prabhAva se rAnI kA saundarya, stanoM kA vistAra aura gati kI mRdutA dinoMdina vRddhigata hone lagI / ( zloka 127-130) AkAza jisa prakAra loka-prAnanda ke lie megha ko dhAraNa karatA hai usI prakAra unhoMne bhI phAlguna mAsa kI zukla aSTamI ko garbha dhAraNa kiyA aura no mAsa sAr3he sAta dina vyatIta hone para grahaNa zuklA caturdazI ko jaba candramA mRgazirA nakSatra para avasthita thA sahaja bhAva se eka putra ko janma diyA / zizu janma Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utthii| ke pazcAt raktakSarita nahIM huA / jAtaka kA raMga thA sUryodaya kAlIna pUrva ke AkAza-sA svaNima / usa samaya andhakAra ko naSTa karane vAlA eka Aloka muharta mAtra ke lie tInoM loka meM vyApta ho gayA aura eka mUharta ke lie nArakI jIva bhI prAnandita he| graha-samUha usa samaya ucca sthAna para thA, AkAza prasanna thaa| mRdumanda vAyu pravAhita ho rahI thii| manuSyoM ne prAnandotsava mnaayaa| nabha se barasA sugandhita jl| AkAza meM humA dundubhinAda / havA ne apasArita kara diyA dhUli kaNoM ko| pRthvI ucchvasita ho (zloka 131-136) adholoka se bhogaMkarA Adi prATha dikkumAriyAM avadhijJAna se arhat kA janma avagata kara vahAM upasthita haI / unhoMne jina aura jina-mAtA ko tIna bAra pradakSiNA dekara namaskAra kiyA evaM apane prAgamana ko jJApita kiyaa| sAtha hI sAtha yaha bhI kahA-'pApa bhayabhIta na hoN|' taduparAnta unhoMne IzAna koNa meM jAkara vaikriya samudghAta se saMvarta nAmaka vAyu pravAhita kara sUtikAgRha ke cAroM ora eka yojana paryanta bhUmi ko kardama aura kaMkara rahita kiyaa| tatpazcAt jina bhagavAn ko namaskAra kara unake nikaTa baiThIM aura parivAra ke sadasyoM kI bhAMti unakA guNagAna karane lgiiN| (zloka 137-140) ___ isake bAda urvaloka se meghaMkarA Adi pATha dikakumAriyAM bhI pUrvAnurUpa vahAM pAI aura jina evaM jinamAtA ko namaskAra kiyaa| unhoMne megha kA sarjana kara sugandhita jala kI varSA kI aura sUtikAgRha ke cAroM ora eka yojana paryanta dhUla ko naSTa kara DAlA / ghuTanoM taka paMcavarNIya puSpoM kI varSA kara jina bhagavAn ko namaskAra kiyA aura unakA guNagAna karate hue yathAsthAna jAkara khar3I ho gii| (zloka 141-143) pUrva rucakAdri se nandottarA Adi ATha dikkumAriyoM ne pUrvAnurUpa Akara jina aura jinamAtA ko namaskAra kiyA aura hAtha meM darpaNa lekara gIta gAne lgiiN| dakSiNa rucakAdri se samAhArA prAdi pATha dikkumAriyAM bhI pUrvAnurUpa prAkara jina aura jinamAtA ko namaskAra kara dAhine hAtha meM svarNakalaza lekara dakSiNa dizA meM khar3I ho gii| pazcima rucakAdri se ilA mAdi pATha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] dikkumAriyAM AI aura jina evaM jinamAtA ko namaskAra kara hAtha meM paMkhA lekara pIche kI ora jAkara khar3I ho gaI / uttara rucakAdri se alambuSA Adi zrATha dikkumAriyAM prAI aura jina evaM jinamAtA ko namaskAra kara hAtha meM ca~vara lekara gIta gAtI huI bAI ora jAkara khar3I ho gaI / vidizA ke rucaka parvata se citrA zrAdi cAra dikkumAriyAM AI aura pUrvAnusAra jina evaM jinamAtA ko namaskAra kara hAthoM meM dIpa lekara gIta gAtI huI vidizA meM jAkara khar3I ho gaI / I ( zloka 144 - 148 ) rucaka dvIpa se rUpAdi cAra dikkumAriyAM vahAM AI, unhoMne bhagavAn kI nAr3InAla cAra aMgula parimita rakhakara kATI aura usako ratna kI taraha dharatI meM khaDDA khodakara gAr3a diyA / hIre aura ratnoM se usa khaDDe ko banda kara Upara dUrvAghAsa se prAcchAdita kara diyA / taduparAnta pazcima dizA ko chor3akara bhagavAn ke janmagRha ke tInoM ora cAra kakSayukta kadalIgRha kA nirmANa kiyA / bAda meM jinezvara ko hAtha meM lekara evaM jinamAtA ko hAtha kA sahArA dekara dakSiNa ke catuHprakoSTha kadalIgRha meM le jAkara eka siMhAsana para baiThAyA / suvAsita lakSapAka tela donoM kI deha para mardana kiyA aura sugandhita ubaTana lagAyA / taduparAnta pUrva dizA ke kadalIgRha meM le jAkara siMhAsana para baiThAyA aura snAna karAyA / devaduSya vastra se deha poMchakara gozIrSa candana - rasa se carcita kiyA aura donoM ko divya vastra evaM alaMkAroM se vibhUSita kiyaa| tatpazcAt uttaya dizA ke kadalIgRha meM le jAkara ratnajar3ita siMhAsana para baiThAyA / vahAM prabhiyogika devoM dvArA gozIrSa candana kA kASTha ma~gavAyA / zraraNI ke do khaNDa lekara agni prajvalita kara homa karane ke lie gozIrSa kASTha ke Tukar3oM se havana kiyaa| havana kI samApti para bhasmAvazeSa ko vastra - khaNDa meM bAMdhakara donoM ke hAthoM meM bAMdha diyA / bhagavAn ke kAna meM 'tuma parvata tulya grAyuSmAna bano' kahakara do prastara golaka Thoke / taduparAnta mAtA aura bAlaka ko zayyA para sulAkara maMgala gIta gAne lagIM / ( zloka 149-160) bhagavAn ke caraNa-kamaloM meM jAne ke lie mAno indrAsana kAMpa uThA / zravadhijJAna se tIrthaGkara kA janma avagata kara zakra ne siMhAsana kA parityAga kiyaa| sAta prATha kadama tIrthaGkara kI ora Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11 agrasara hokara unheM vandanA kI / zakra ke senApati ne ghaNTA bjaayaa| tIrthaGkara bhagavAn ke snAnAbhiSeka ke lie utsuka deva unake nikaTa Akara khar3e ho ge| (zloka 161-163) zakra devatAoM sahita pAlaka vimAna para car3he aura nandIzvara hote hue jinezvara ke prAvAsa para pAe / vimAna meM baiThe hue hI tIrthaGkara ke janmagaha ke cAroM ora parikramA dekara, vimAna ko IzAna koNa meM rakhakara ve vimAna se bAhara paae| taduparAnta sUtikAgaha meM gae aura bhagavAn ko dekhate hI unheM praNAma kiyaa| tIrthaGkara aura unakI mAtA ko tIna pradakSiNA dekara bhUmi-sparza pUrvaka unheM puna:paMcAMga praNAma kiyaa| mAtA ko avasvApinI nidrA se nidrita kara unake pAsa tIrthaGkara kA eka pratirUpa rakhakara svayaM pAMca rUpa dhAraNa kie| phira eka rUpa se unhoMne use hAthoM meM liyA, dUsare rUpa se chatra dhAraNa kiyA, anya do rUpoM se ca~vara dhAraNa kiyA aura zeSa eka rUpa se vajra hAtha meM lekara unake prAgeAge cle| taduparAnta jaya-jaya zabda se AkAza guJjita kara devatAoM dvArA parivRtta hokara ve eka muhUrta meM meruparvata para pahuMca ge| vahAM pratipANDakavalA zilA para zaka tribhuvanapati ko goda meM lekara ratna-siMhAsana para baiTha ge| (zloka 164-171) siMhAsana kampita hone se acyutendra ne avadhijJAna kA prayoga kiyA aura anurUpa bhAva se prANata sahasrAra, mahAzukra, lAntaka, brahma, mahendra, sanatkumAra, IzAna, camara, bali, dharaNa, bhUtAnanda, hari, hariSa, veNudeva, veNudArI, agnizikha, agnimAnava, velambha, prabhaMjana, sughoSa, mahAghoSa, jalakAnta, jalaprabha, pUrNa, avaziSTa, amita, amitavAhana, kAla, mahAkAla, surUpa pratirUpaka, pUrNabhadra, maNibhada bhIma, mahAbhoma, kinnara, kiMpuruSa, satpuruSa, mahApuruSa, atikAya, mahAkAya, gItarati, gItayaza, sannihita, samAnaka, dhAtR, vidhAtR, RSi, RSipAlaka, Izvara, mahezvara, suvatsaka, vizAlaka, hAsa, hAsa rati, zveta, mahAzveta, pAvaka, pAvakagati, sUrya, candra ye tresaTha indra parijana sahita prADambarapUrvaka isa bhAMti meruparvata para tIrthaMkara ke janmAbhiSeka ke lie upasthita hue mAno prativezI ke ghara se pAe hoN| (zloka 172-182) acyutendra ke nAdeza se zvAbhiyogika deva, suvarNa ke, rajata ke, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] ratnoM ke, suvarNa aura rajata ke, sUvarNa aura ratna ke, rajata aura ratna ke, suvarNa rajata aura ratna ke, aise hI miTTI ke isa bhAMti pATha rakama ke pratyeka prakAra ke eka hajAra pATha sundara kalazoM kA nirmANa kiyaa| kalazoM kI saMkhyA ke anupAta meM ATha prakAra ke padArthoM kI jhArI, darpaNa, ratna karaNDikA, supratiSThaka, thAla, rAcikA va puSpoM kI DAlI kA nirmANa kiyaa| tatpazcAt deva kSIrasamudrAdi samudra aura tIrthAdi se jala aura mAnandita karane ke lie miTTI aura kamala tor3akara le Ae; kSudra himavata se auSadhi, bhadrazAla se kezara evaM anya sugandhita dravya le aae| una sabhI sugandhita dravyoM ko bhaktivaza tatkSaNa jala meM DAlakara tIrthajala ko suvAsita kiyA / (zloka 183-188) devatAoM dvArA pradatta kalazoM se bhaura pravAla vakSa ke pUSpoM se acyutendra ne prabhu ko snAna kraayaa| jisa samaya ve prabhu ko snAna karA rahe the prAnanda bhare devagaNoM meM koI gAne lagA, koI natya karane lagA, koI kautuka abhinaya karane lgaa| taduparAnta pAraNa aura acyutendra deva ne bhakti bhAva se prabhu kI deha ko poMchakara divya gandha dravya kA lepana kiyA evaM apanA bhakti bhAva nivedita kiyaa| zakra ke pazcAt anya bAsaTha indroM ne bhakti bhAva sahita prabhu ko snAna kraayaa| pRthvI ko pavitra karane kA yahI to eka mAtra sAdhana ___ (zloka 189-192) zakra kI bhAMti IzAnendra ne bhI pAMca rUpa dhAraNa kie / eka rUpa se unhoMne prabhu ko goda meM liyA, dUsare rUpa meM chatra dhAraNa kiyaa| anya do rUpoM se ca~vara hAtha meM liyA aura zeSa eka rUpa meM prabhu ke sammukha khar3e ho ge| bhakti meM praur3ha zakra ne prabhu ke cAroM ora doghaM zRGga viziSTa cAra sphaTika maNi ke vRSabha taiyAra krvaae| unake zRGgoM se jaladhArA Upara kI ora uThane lgii| mUla meM pRthak-pRthak ; kintu Upara jAkara ve eka sAtha milakara prabhu para barasane lgii| isa bhAMti saudharma kalpa ke indra ne atyadhika bhaktivaza prabhu kA snAnAbhiSeka karAyA jo ki anyAnya indroM se viziSTa thaa| taduparAnta una cAroM vRSabhoM ko naSTa kara zaka ne prabhu kI deha para aGgarAga kiyA aura pUjA kara bhakti bhAva se prAnandamanA bane isa prakAra stuti karane lage-'he trilokInAtha, tInoM loka ke Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 rakSaka, tRtIya tIrthaMkara, maiM prApako namaskAra karatA huuN| asAdhAraNa zakti ke kAraNa Apa sAdhAraNa manuSya se bhinna haiN| janma se hI pApa tIna jJAna aura aneka zaktiyoM ke adhikArI haiN| ApakI deha para eka hajAra ATha zubhacihna haiN| pApakA yaha janma-kalyANaka utsava sadA nidrita ke nidrA vinAzakArI mujha jaise ke lie sukha kA sUcaka hai| he trijagatpati, aAja bhI yaha sampUrNa rAtri abhinandanIya hai kyoMki Aja rAtri meM kalaMkahIna candra-se Apane janma grahaNa kiyA hai| he bhagavan, aApakI vandanA ke lie Ane-jAne vAle devoM ke kAraNa yaha pRthvI bhI svarga meM pariNata ho gaI hai| Aja se devoM ko kisI anya madirA kI AvazyakatA nahIM hai| prApakI darzana rUpI madirA ko pAna kara unakA citta pUrNa ho gayA hai| he bhagavan, bharata kSetra ke zreSTha sarovara meM utpanna kamala-tulya prApa-se bhramara kI bhAMti maiM paramatRpti ko prApta karUM / mRtyu-loka ke ye adhivAsI bhI dhanya haiM jo sarvadA Apake darzanoM kA sukha prApta karate haiN| he bhagavan, prApako dekhane kA saubhAgya svarga ke rAjya se bhI bar3hakara hai|' __ (zloka 193-205) isa prakAra prabhu kI stuti kara zaka ne puna: pAMca rUpa dhAraNa kie / eka rUpa se prabhu ko grahaNa kiyA evaM anya cAra rUpoM se pUrva kI hI bhAMti chatrAdi dhAraNa kie| muharttamAtra meM vastrAlaMkAroM se bhUSita prabhu ko mAtA senAdevI ke pAsa sulA diyA aura zrIdAma gaNDaka ca~dove meM laTakA diyaa| eka jor3I aMgada, do divya vastra unhoMne takie para rakha die| tatpazcAt senAdevI para prayukta avasvApinI nidrA aura tIrthaMkara ke pratibimba ko uThA liyaa| taduparAnta zakra ne abhiyogika devoM dvArA apanI prAjJA vaimAnika bhavanapati vyantara aura jyotiSka ina cAroM nikAya ke devoM meM ghoSita karavA dI ki jo prabhu aura prabhu kI mAtA kA aniSTa karane kI icchA karegA usakA mastaka sAta khaNDa hokara phUTa jaaegaa| bAda meM unhoMne prabhu ke aMguSTha meM amRta bhara diyaa| kAraNa, arhat stana-pAna nahIM karate / jaba unheM bhUkha lagatI hai ve apanA aguSTha cUsate haiN| isake bAda pAMca apsarAoM ko dhAya mAtA ke rUpa meM niyukta kara arhat kI vandanA kI aura vahAM se prasthAna kiyA / anya indra meruparvata se hI nandIzvara dvIpa cale ge| vahAM zAzvata nahat Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAoM kA aSTAhnikA utsava kara sakala surAsura sva-sva nivAsa sthAna ko cale ge| (zloka 206-214) subaha hone para rAjA jitArI ne sva-putra rUpa meM janmeM arhat kA snAnAbhiSeka mahAdhamadhAma se sampanna kiyaa| jisa bhAMti rAjagRha meM utsava anuSThita huaA usI prakAra prakAra pratyeka ghara meM, pratyeka patha meM, pratyeka bAjAra meM, samagra nagarI meM anuSThita hraa| ve jala garbha meM the taba prabhUta dhAnya utpanna hayA thA (sambhUta) aura janma samaya dvitIya karSaNa (samvA) sampanna huA ataH unhoMne putra kA nAma rakhA sambhava / (zloka 215-217) rAjA ne trilokapati putra kA bAra-bAra mukha dekhaa| aisA lagA-mAno ve amRta sAgara meM nimajjita hue jA rahe haiM / rAjA bahumUlya ratna kI bhAMti trilokapati ko kabhI kor3a meM, kabhI vakSa para, kabhI sira para dhAraNa kara sparzasukha kA anubhava karate haiM / zaka dvArA niyojita pAMcoM dhAtriyAM adhikAdhika bhakti ke kAraNa deha kI kAyA kI taraha kabhI unakA parityAga nahIM karatI; kintu ve unakI goda se utarakara siMha-zAvaka kI taraha bhayahIna hokara idharaudhara vicaraNa karate aura unheM siMhanI kI bhAMti udvigna kara dete / yadyapi ve tIna jJAna ke dhAraka the phira bhI ve mariNa kUTrima pratibimbita candra ko pakar3ane ke lie bAlya-krIr3AeM krte| (zloka 218-222) unakA sAhacarya pAne ke lie pAe mAnava rUpadhArI devakumAroM ke sAtha ve krIr3A karate / devoM ke sivAya unase krIr3A karane meM bhalA kauna samartha hai ? mahAvata jaise hastI ke sammukha pITha kara daur3atA hai usI prakAra deva bhI khela hI khela meM unakI tarapha pITha kara dauDate / khela ke bahAne se jaba ve jamIna para girakara bacAyobacAyo karate taba prabhu avasthAnusAra una para karuNA varSaNa karate / candramA jisa prakAra rAtri kA prathama bhAga vyatIta karatA hai usI prakAra unhoMne khela-kUda meM bAlyakAla vyatIta kiyaa| (zloka 223-226) cAra sau dhanuSa dIrgha svarNa varNa vAle bhagavAn aise lagate the mAno manuSyoM ko prAnandita karane ke lie meru ne hI manuSya rUpa dhAraNa kara liyA hai| (zloka 227) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15 ve chatra kI taraha sira para uSNISa dhAraNa karate the / unake keza the ghane, kAle aura masRNa / lalATa kA saundarya candramA kA sA thA / netra the karNa vistRta, karNa skandhasparzI / unake vRSa se skandha, dIrgha bAhu, prazasta vakSa, kezarI se kSIraNa kaTi, gaja-suNDa-sI jaMghAe va paira hariNa se the / ghuTane choTe, caraNa kacchapa pRSTha se masRraNa aura toraNAkRti, aMguliyAM sIdhI, roma alaga-alaga, paripUrNa, kAle, narama aura snigdha, zvAMsa padmagandhavAhI, sarva prakAra kI apavitratA se sarvathA mukta / svabhAvataH hI unakA zarIra aisA thA ki ve zarad ke pUrNa candramA kI taraha sarvadA asvAbhAvika rUpa se taruNa haiM - aise pratIta hote the / ( zloka 228 - 232 ) eka dina unake mAtA-pitA ne apanI sAdha pUrNa karane ke lie deva- kanyA- sI rAjakumAriyoM ke sAtha vivAha ke lie prastAva rakhA / bhogakarma abhI avazeSa haiM, dekhakara evaM mAtA-pitA ke pradeza ko samajhakara una mahAmanA ne vivAha kI svIkRti de dI / zakra kI upasthiti meM rAjA jitAri ne sambhavakumAra kA vivAhotsava sampanna kiyA / isa utsava meM hA-hA-hU-hU ne madhura saMgIta parivezita kiyA, gandharvoM ne mandrita svara meM vAdya vAdana kiyA, rambhA, tilottamA Adi apsarAmroM ne nRtya kiyA evaM uccakulajAta ramaNiyoM ne maMgala gIta gAe / vivAhoparAnta kabhI nandana-vana se zreNIvaddha udyAnoM meM, kabhI ratnagiri se krIr3A parvatoM para, kabhI sudhA samudra se snigdha sarovaroM meM, deva- vimAnoM se citragRha meM, yUthapati hastI kI bhAMti sambhava svAmI hajAroM taruNI aura vicakSaNa ramaNiyoM ke sAtha krIr3A karane lage / isa prakAra sAMsArika sukhoM ko bhogate hue unhoMne pandraha lAkha pUrva varSa vyatIta kara lie / ( zloka 233 - 241 ) saMsAra se vairAgya utpanna hone para rAjA jitAri ne sambhava svAmI kI sammati lekara unheM aMgUThI ke hIre kI taraha siMhAsana para sasthApita kiyA / taduparAnta upayukta guru se dIkSA lekara rAjA ne apanI manokAmanA pUrNa kii| pitA se rAjya graharaNa kara sambhava svAmI ne uddaNDa pratApa se mAlA kI bhAMti pRthvI kI rakSA kI / Apake pratApa se prajA nirupadrava evaM vyAdhirahita hokara sukha se jIvana vyatIta karane lgii| jabaki sambhava ne apanI bhauhoM ko bhI kucita nahIM kiyA to pratyaMcA ku Mcita karane kA to prazna hI nahIM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uThatA / bhoga karmoM ko kSayakara prabhu ne 44 lAkha pUrva aura 4 pUrvAMga rAjA rUpa meM vyatIta kie| tatpazcAt tIna jJAna ke dhArI svayaMbuddha prabhu saMsAra kI kSaNabhaMguratA ke viSaya meM isa bhAMti vicArane lage : (zloka 242-248) viSAkta khAdya kI bhAMti indriyoM ke viSayoM ke upabhoga kSaraNa sukhadAyI hote haiM; kintu pariNAma meM aniSTakArI haiM / lavaNAkta bhU-bhAga meM jisa prakAra mIThA jala pAnA duSkara hai usI prakAra isa bhava-sAgara meM manuSya janma pAnA bhI duSkara hai| jaba manuSya janma milA hai to use amRta rasa meM pAMva dhone kI bhAMti vyartha hone denA ucita nahIM hai| (zloka 249-250) jaba prabhu isa prakAra cintana kara rahe the tabhI lokAntika devoM ne Akara unase nivedana kiyA-'bhagavan, tIrtha kI sthApanA krie|' devoM ke cale jAne ke pazcAt bhagavAn saMvatsarI dAna dene ko prastuta hae / indra ke Adeza se kubera dvArA prerita jambhaka devagaNoM ne jisa dhana ke adhikArI mara cuke haiM, jo ajJAta giri-kandarAmoM meM yA samAdhisthaloM meM gAr3e hue haiM, gharoM meM lakAe hue haiM, bahuta dinoM se khoe hae haiM, aise dhana lAkara zrAvastI ke caurAhoM para, tirAhoM para evaM anya sthAnoM para stUpIkRta pahAr3a kI bhAMti dhara die / sambhava svAmI ne zrAvastI meM ghoSaNA karavA dI ki jisako jitanA dhana cAhie vaha utanA mujhase pAkara le jaae| svAmI pratidina eka karor3a pATha lAkha suvarNa dAna karate the| jisa samaya arhat prabhu ne dAna diyA usa samaya jitane yAcaka upasthita the unheM eka varSa taka 388 koTi 80 lAkha suvarNa dAna diyaa| (zloka 251-259) varSa ke anta hote hI indra kA prAsana kampAyamAna humA / ve saparivAra eva anucaroM sahita svAmI ke ghara upasthita hue / vimAna meM avasthita rahakara unhoMne tIna bAra prabhugaha kI pradakSiNA dI phira vimAna se bAhara aae| unake caraNa bhUmi se cAra aMgula Upara the| samasta indroM ne trilokapati ko pradakSiNA dekara bhaktibhAva se vandana kiyaa| snAnAbhiSeka kI bhAMti Abhiyogika devoM dvArA lAe tIrtha-jala se acyutendra ne prabhu kA snAnAbhiSeka kiyaa| bhakti meM vijJa anya indroM ne bhI usI prakAra prabhu kA snAnAbhiSeka kiyaa| tatpazcAt surendroM kI taraha asurendroM ne bhI suvAsita jala Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17 se sambhava svAmI ko snAna kraayaa| suvarNa darpaNa-sI devAdhideva prabhu kI sikta deha ko devoM ne devaduSya vastra se poNchaa| bhakti bhare devoM ne go-zIrSa candana kA unake zarIra para lepana kiyA aura sUkSma paridhAna evaM alakAroM se unheM vibhUSita kiyaa| prabhu ko devoM ne pRthvI ke sarvasva rUpa hIroM kA kirITa pahanAyA va kAnoM meM krnnaabhrnn| dekhakara lagA jaise ve meghamuktA dvArA nirmita hoN| gale meM motI kI lar3iyoM kA hAra pahanAyA jo ki nihAra parvata se giratI gaGgA-sA laga rahA thaa| hAthoM meM aGgada phnaae| ve sUrya aura nakSatroM dvArA bane hoM aise laga rahe the / pAvoM meM jo nupUra pahanAe unheM dekhakara aisA lagA jaise padmanAla ko valayAkRta kara diyA gayA hai| rAjAoM ne taba siMhAsana aura pAdapITha saha eka zivikA unake lie nirmita karavAI jisakA nAma rakhA siddhArtha / acyutendra ne bhI pAbhiyogika devoM dvArA eka zivikA kA nirmANa karavAyA jo dekhane meM vaimAnika devoM ke indra vimAna-sA thaa| acyutendra ne taba sva-nimita zivikA ko rAjAnoM dvArA nirmita zivikA meM isa bhAMti sthApita karavA dI jisa prakAra caMdana-kASTha meM aguru saMsthApita hotA hai / haMsa jisa taraha padma para prArohaNa karatA hai vaise hI sambhava svAmI bhI devoM kI sahAyatA se zivikAsthita siMhAsana para prArUr3ha he| ratha ke azvoM kI bhAMti zivikA kA agrabhAga narendoM ne uThAyA, ghanavAta jisa prakAra pRthvI ko dhAraNa karatI hai usI prakAra pIche kA bhAga devendroM ne utthaayaa| (zloka 260-275) megha kI bhAMti cahu~ prora vAditra bajane lage, gandharvagaNa kAnoM ko amRta-tulya lage aise gIta gAne lage, apsarAeM vibhinna aGgabhaGgimA meM nRtya karane lagI, cAraNa AvRtti karane lage, brAhmaNa mantra-pATha karane lage, kulavaddhAe~ mAMgalika gAna gAne lagI aura abhiramaNiyAM bhI gIta gAne lgiiN| devagaNa Age-pIche aura donoM pArzva meM azva kI bhAMti daur3ane lge| pada-pada para nAgarikoM kA abhinandana grahaNa karate aura apanI amRta tulya dRSTi se pRthvI ko Anandita karate hue prabhu udAra dRSTi se cAroM ora dekhane lge| deva unheM caMvara bIja rahe the, deva unakA chatra pakar3e hue the| isa prakAra svAmI zrAvastI nagarI ke sahasrAmra vana meM phuNce| (zloka 276-281) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] AhAra-grahaNa ke lie jisa prakAra mayUra vRkSa se nIce utaratA hai usI prakAra jagadaguru ratna-jar3ita zivikA se nIce utare / phira zarIra para dhAraNa kI huI samasta mAlAeM aura alaGkAroM ko utAra diyaa| tabhI inda ne unake kandhe para devadRSya vastra rkhaa| agrahaNa mAsa kI pUrNimA ko canda jaba mRgazirA nakSatra meM thA taba divasa ke antima prahara meM prabhu ne do dinoM ke upavAsa ke pazcAt pUrvAjita prAsrava kI taraha mastaka ke kezoM ko utpATita kiyaa| una kezoM ko indra ne apane uttarIya meM grahaNa kiyA aura tatkSaNa yajJAvazeSa kI taraha unheM kSora-samudra meM nikSepa kara diyA / dvArarakSaka kI bhAMti unhoMne hAtha ke izAre se deva, asura va manuSyoM dvArA hone vAle zabdoM ko banda karavA diyaa| (zloka 282-287) ___ 'maiM samasta prakAra ke sAvadya karmoM kA parityAga karatA haiM' kahakara sambhava svAmI ne devAdi sabhI ke sammukha cAritra grahaNa kara liyaa| tabhI unheM kevalajJAna kI amAnata kI bhAMti mana:paryAya jJAna utpanna hunaa| usa samaya narakAgni meM sarvadA duHkha bhoga karane vAle nArakI jIvoM ko bhI muharta bhara ke lie zAnti prApta huii| eka hajAra rAjAnoM ne apane rAjya ko tRNavata tyAga kara prabhu ke sAtha dIkSA grahaNa kara lii| (zloka 288-291) taba inda ne karabaddha hokara unakI vandanA kI aura bhaktipluta kaNTha se unakI stuti karane lage 'he cAra jJAna ke dhArI, cAra prakAra ke dharma ke pravartaka, cAra prakAra kI gatiyoM ke jIvoM ko prAnanda pradAnakArI, ApakI jaya ho| he tIrthapati, he trilokanAtha, bharata kSetra ke jina-jina sthAnoM para jaGgama tIrtha kI bhAMti prApa vicaraNa kareMge ve sabhI sthAna dhanya haiN| Apa isa pArthiva deha meM rahate hue bhI pArthiva deha se aspRSTa haiN| kIcar3a meM utpanna hone para bhI kamala kabhI kardama-lipta nahIM hotaa| Apake cAra mahAvrata, jo talavAra kI bhAMti karma kA chedana karate haiM, unakI jaya ho / yadyapi aApa anurAga-mukta haiM, phira bhI pApa anukampAmaya haiM, yadyapi parigrahahIna haiM, phira bhI ananta zakti ke adhikArI haiM, yadyapi parAkramazAlI haiM, phira bhI sarvadA zAnta haiM, yadyapi sAhasI haiM phira bhI saMsAra ke bhayoM se bhIta haiN| he muktidAtA, sarvatra vicaraNakArI, Apa jisake ghara pAraNA kareMge Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [19 vaha mAnava hone para bhI devoM ke lie pUjya hai| he bhagavan, Apake darzana mere lie jo sarvadA vAsanA-mukta nahIM hai, roga-grasta ke lie auSadhi kI bhAMti upakArI hai| he trilokanAtha, merA mana sadaiva ApameM saMlagna rahatA hai mAno vaha usameM silAI kiyA gayA hai, baiThAyA gayA hai, jor3A gayA hai isa bhAMti hai|' (zloka 292-300) isa taraha bhagavAn kI stuti kara unake samIpa rahane kI icchA prakaTa kara zaka aura anyAnya inda devoM sahita apane-apane prAvAsa ko lauTa ge| (zloka 301) dUsare dina pArane ke lie prabhu usI nagarI ke rAjA surendradatta ke ghara ge| prabhu ko Ate dekha rAjA surendradatta uThakara khar3e ho gae, vandanA kI aura 'prabhu, grahaNa kareM' kahakara kSIrAnna prabhu ko bhraayaa| prabhu ne usa nirdoSa acitta grahaNayogya AhAra ko apane kara-pAtra meM grahaNa kiyA / rasapUrNa AhAra-grahaNa meM niHspRha prabhu ne mAtra utanA hI grahaNa kiyA jitanA jIvana dhAraNa ke lie prayojanIya thaa| isa dAna ko dene se dAna dene vAle kA bhAgyodaya ho gyaa| AkAza meM diggajoM ke vRhaMtinAda kI bhA~ti deva-dudubhi bajane lgii| TUTI huI mAlA se jisa prakAra maNiyA~ gira par3atI haiM usI bhA~ti AkAza se ratna-rAji kI varSA huii| nandanavana ke surabhiyukta puSpa bhI barase / deva jaise eka sUtra meM grathita ho isa bhA~ti apane uttarIya ko laharA kara 'aho dAna ! aho dAna !' bolane lge| surendradatta ne jisa sthAna para prabhu ne pAraNA kiyA thA, ratna-jar3ita suvarNa pAdapITha kA nirmANa karavAyA aura usI pAdapITha kI prabhu ke sAkSAt caraNoM kI taraha subaha, madhyAhna evaM sAyaM pUjA karane lgaa| binA pUjA kie vaha kisI bhI prakAra kA AhAra grahaNa nahIM krtaa| (302-310) usa sthAna kA parityAga kara prabhu caudaha varSoM taka pravrajana karate rhe| usa samaya ve grAma, nadIpatha aura sthalapatha yukta grAma, nagara, khAna, daridra grAma, prAkAroM se ghirA nagara, vicchinna nagara, nadIpatha aura sthalapatha yukta nagara aura araNya meM aNagAra rUpa meM vibhinna vratoM se saMyata hokara, bAIsa pariSahoM ko sahana karate hue, tIna gupti, pA~ca samiti dhAraNa kara, maunAvalambI hokara, nirbhaya, dRr3ha-pratijJa aura nAsAgra dRSTi dhAre hue vicarate rhe| (zloka 311-313) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] taduparAnta prabhu pratimA dhAraNa kara sahasrAmravana ke zAlavRkSa ke zukla dhyAna ke dvitIya pAda meM avasthita hue / jaba ve dhyAna meM avasthita the vRkSa ke zuSka pattoM kI taraha cAroM ghAtI karma jhar3a par3e / kArtika kRSNA paMcamI ke dina jabaki candra mRgazirA nakSatra meM thA taba bele kI tapasyA meM unheM kevalajJAna prApta huA / aba ve bhUta, bhaviSya, varttamAna ko dekhane lage / usa samaya nArakI jIvoM ne bhI eka muhUrtta ke lie paramadhArmika sthAna aura eka dUsare ke dvArA utpanna duHkhoM ko bhUlakara zAnti prApta kI / deva aura asuroM ke samasta indroM ke Asana kampAyamAna hone se prabhu ke samavasaraNa utsava kA udyApana karane vahA~ upasthita hue / ( zloka 314-318) eka yojana parimANa bhUmi ko vAyu kumAra devoM ne tIvra vAyu dvArA pariSkRta kara diyA / meghakumAra devoM ne vAri-varSaNa kara samavasaraNa ke lie usa bhUmi ko mArjita kiyA / vyaMtara devoM ne usa bhUmi ko ratna aura suvarNa jar3ita zilAoM se AvRtta kara usa para paMcavarNIya puSpoM kI varSA kii| unhoMne cAroM dizAoM kI pratyeka dizA meM chatra, patAkA, stambha makara-mukha Adi se suzobhita cAra toraNa sthApita kie / bhavanapati devoM ne madhya bhAga meM ratna jar3ita eka vedI kA nirmANa kiyA, jisake cAroM ora svarNa zikhara yukta raupya prAkAra kA bhI nirmANa kiyA / jyotiSka devoM ne ratna - zikhara yukta suvarNa kI eka madhya prAkAra nirmita kI mAno vaha dharatI rUpI vadhU kI mekhalA ho / taduparAnta vaimAnika devoM ne hIroM jar3I ratnoM kI Urdhva prAkAra nirmita kI / pratyeka prAkAra meM cAra alaMkRta dvAra rakhe gae / dvitIya prAkAra ke madhya meM uttara-pUrva kI ora eka vedI kA nirmANa kiyA / Urdhva prAkAra ke madhya sthAna meM vyaMtara devoM ne do kosa aura eka sau ATha dhanuSa U~ce eka caitya vRkSa kA nirmANa kiyA / caitya vRkSa ke nIce ratna khacita vedI para unhoMne eka maMca banAyA / aura isake ThIka bIca meM pUrvAbhimukha pAda- pITha sahita ratna - - jar3ita eka siMhAsana sthApita kiyA / usa maMca para tIna zveta chatra sthApita kie / donoM ora do yakSa candrikA - se zubhra zveta ca~vara dhAraNa kara sthita ho gae / samavasaraNa ke sammukha tIrthapati dharma - cakravartI haiM yaha samajhAne ke lie vyaMtara devoM ne eka ujjvala dharmacakra sthApita kiyA / (zloka 320-330) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 devatAoM dvArA parivRta hokara devatAoM dvArA hI saMcAlita nau svargakamaloM para paira rakhate hue subaha ke samaya bhagavAn ne pUrva dvAra se samavasaraNa meM praveza kiyA aura caitya vRkSa ko tIna pradakSiNA dii| taduparAnta 'namo titthAya' kahakara maMca para rakhe siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiTha ge| bhagavAn kI zakti se vyaMtara devoM ne prabha kI tIna mUttiyoM kA nirmANa kara anya tInoM ora ratna-jar3ita siMhAsana para sthApita kara dii| bhagavAn ke pIche bhAmaMDala thaa| sammukha indradhvaja aura AkAza meM deva-dudubhi baja rahI thii| (zloka 331-335) ____sAdhugaNa ne pUrva dvAra se praveza kara arhata ko praNAma kiyA aura baiTha ge| sAdhviyA~ aura vaimAnika deva-patniyA~ dakSiNa pUrva koNa meM jAkara khar3I ho gayIM / uttara dvAra se praveza kara vaimAnika deva, manuSya aura deviyA~ arhat kI vandanAkara yathAkrama uttara-pUrva ke koNa meM jAkara khar3I ho gyiiN| pazcima dvAra se praveza kara bhavanapati, jyotiSka aura vyaMtara deva arhat kI vandanA kara yathAkrama uttarapazcima koNa meM jAkara khar3e ho ge| bhavanapati, jyotiSka aura vyaMtara devoM ko deviyA~, dakSiNa dvAra se praveza kara arhat prabhu kI vandanA kI ora dakSiNa-pazcima koNa meM jAkara khar3I ho gayIM / isa prakAra prathama prAkAra ke madhya caturvidha saMgha, dvitIya prAkAra ke madhya jIva-jantu aura tRtIya prAkAra ke madhya vAhana rUpa meM Agata pazu avasthita ho ge| __(zloka 336-340) zakra bhagavAn ko vandana kara vinamratApUrvaka bhaktibhAva se karabaddha bane nimna stuti karane lage : _ 'bhagavana, Apa AyAcita sahAyakArI haiM, akAraNa kAruNika, prArthita na hone para bhI kRpA karane vAle, ajJAnI ke lie bhI AtmIya tulya haiN| maiM ApakI zaraNa grahaNa karatA hUM, mujhe zaraNa meM liijie| ApakA mana tailAkta nahIM hone para bhI snigdha hai, vANI mAjita na hone para bhI madhura hai, cAritra binA dhulA hone para bhI kalaMkahIna hai / Apane icchAmAtra se karma ke vakra kaMTakoM ko naSTa kara DAlA-jabaki Apa durdama yoddhA nahIM haiM, mAtra zramaNa haiM, zAMta aura samabhAvApanna haiN| Apako namaskAra ! Apa janma se mukta haiM, vyAdhi se mukta haiM, naraka ke kAraNa rAga-dveSa se mukta aura pavitra haiN| maiM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] Apase phala ke lie prArthanA kara rahA huuN| Apa kalpa vRkSa tulya haiMkabhI vinaSTa nahIM hone vAlA ApakA phala jIvana ko zAzvata banA detA hai| he jina, Apa rAga-dvaSa se mukta kAruNika samadarzI zaraNya aura jagata ke rakSaka haiN| bhatya na hone para bhI maiM ApakA bhatya huuN| maiMne Apako apanI AtmA de DAlI hai kAraNa Apa arakSita hone para bhI ratnoM ke nidhAna haiM, ghere na rahane para bhI kalpavRkSa haiM, acintya bhAva-ratna ke adhikArI haiN| maiM dhyAna rUpI phala se zUnya huuN| Apa usa phala ke mUrta-rUpa haiN| maiM ajJAnI huuN| kyA karanA hogA, nahIM jAnatA / Apa mujha para dayA krie|' (zloka 341-349) isa prakAra stuti kara zaka ke Asana grahaNa kara lene para bhagavAn sambhavanAtha ne jagata-kalyANa ke lie yaha upadeza diyA : / 'isa saMsAra kI samasta vastue~ hI anitya haiM, nAzavAna haiM phira bhI prAthamika madhuratA ke kAraNa jIva unameM mUcchita ho jAtA hai| saMsAra ke jIvoM ke apanI ora se, dUsaroM kI ora se, cAroM ora se vipatti hI vipatti AtI rahatI hai| ve kRtAntoM ke dA~toM ke madhya dhRta hokara kAla ke mukha-vivara meM nivAsa karate haiN| anityatA jabaki vajra se dRr3ha evaM kaThora zarIra ko bhI jarjarita kara detI hai taba kadalI vRkSa se komalatanu manuSyoM kA to kahanA hI kyA ? yadi koI niHsAra aura nAzavAna zarIra ko avinAzI samajhatA hai taba to usakA prayatna ghAsa-phUsa dvArA nirmita manuSyoM ko avinAzI samajhane jaisA hI hai jo ki AMdhI-varSA meM gala jAtA hai| vyAghra rUpI kAla ke mukha meM pakar3e hae manuSya kI mantra-tantra auSadhi evaM deva-dAnavoM kI koI bhI zakti rakSA nahIM kara sktii| manuSya kI umra jaise-jaise bar3hatI jAtI hai vArddhakya use nigalane lagatA hai aura vaha mRtyu ke nikaTa A jAtA hai / isa rUpa meM manuSya-janma ko dhikkAra hai| (zloka 350-356) _ 'manuSya yadi kabhI yaha soce ki vaha kAla rUpI kRtAnta ke adhIna hai to usakI ruci AhAra-grahaNa meM bhI nahIM rahegI, pApa kArya karanA to dUra kI bAta hai / jala meM jaise budabude utpanna hote haiM, naSTa hote haiM, usI prakAra manuSya deha bhI utpanna hotI hai, naSTa ho jAtI hai| kAla kA to svabhAva hI naSTa karanA hai / vaha dhanADhya yA nirdhana, rAjA yA raMka, jJAnI yA mUrkha, sajjana yA durjana kA koI bheda nahIM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23 karatA / kAla na pApa kA nirAdara aura puNya kA Adara karatA hai / dAvAnala jisa prakAra samasta araNya ko jalA DAlatA hai kAla bhI usI prakAra saba kucha naSTa kara DAlatA hai / yadi kahIM kisI kuzAstra meM likhA bhI ho ki isa deha ko amara aura sthAyI banAyA jA sakatA hai to bhI usa para vizvAsa karanA ucita nahIM hai / jo devendrAdi sumeru parvata ko daNDa aura pRthvI ko chata karane meM samartha haiM ve bhI mRtyu se bacane aura bacAne meM asamartha haiM / sAmAnya kITa se lekara vaibhavazAlI indra paryanta saba para yamarAja kA zAsana samAna rUpa se avyAhata hai / aisI avasthA meM kAla ko dhokhA denA koI buddhimAna vyakti soca nahIM sakatA / kabhI kisI ne apane pUrva puruSoM ko kahIM amara hote dekhA ho aisA nahIM pAyA gayA / phira bhI kAla ko chalane kI bAta saMdehAspada hai / ' ( zloka 357 - 364) 'yaha samajhanA hai ki yauvana bhI anitya hai, vRddhAvasthA yauvana ke rUpa aura saundarya kA haraNa kara letI hai / yauvana meM sundara lar3akiyAM jise cAhatI haiM vArddhakya meM ve hI usase ghRNA kara usakA parityAga kara detI haiM / aneka kaSToM se jisa dhana kA saMgraha kiyA jAtA hai, upabhoga na kara saMcaya kiyA jAtA hai, dhanavAnoM kA vaha dhana bhI muhUrtamAna meM naSTa ho jAtA hai / jo dhana dekhate-dekhate naSTa ho jAtA hai usakA to kahanA hI kyA ? vaha dhana bhI vidyuta aura jala-budabudoM kI taraha hI kSaNabhaMgura hai / bandhu bAndhava, AtmIya parijanoM ke sAtha milana bhI anitya hai kAraNa mRtyu, sthAna- parivartana Adi ke dvArA vaha bhI samApta ho jAtA hai / jo nitya anityatA kI bhAvanA karatA hai vaha apane priya putra kI mRtyu para bhI zoka nahIM karatA aura vaha mugdha prANI jo nityatA kA Agraha karatA hai vahI ghara kI eka dIvAra TUTa kara gira jAne para bhI ro par3atA hai | zarIra, yauvana dhana evaM kuTumbAdi hI anitya nahIM hai balki cara-acara saMsAra bhI anitya hai / saba kucha ko anitya jAnakara jo AtmArthI parigraha kA tyAga karatA hai vaha nityAnandamaya parama pada ko prApta karane kA prayatna karatA hai / ' ( zloka 365-372) kaI strI-puruSoM ne bhagavAn kI dezanA zravaNa kara tatkAla unase dIkSA grahaNa kara lI / taduparAnta prabhu ne utpAda - vyaya - dhrauvya isa tripadI kI cAru Adi una una vyaktiyoM ko jinake gaNadhara Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] hone ke karma the zikSA dI / unake eka sau do gaNadharoM ne usa tripadI ke anusAra bAraha aGga aura caudaha pUrvo kI racanA kI / zakra dvArA lAI gaI bAsakSepa grahaNa kara usa bAsakSepa ko una para nikSepa kara bhagavAn ne dravyAdi ke mAdhyama se vaha zikSA gaNa ko dene kA Adeza diyA / devoM ne bhI dundubhi vAdya ke sAtha una para bAsakSepa kiyaa| taba gaNadharagaNa bhagavAn ke mukha se dezanA sunane kI pratIkSA karane lge| bhagavAn punaH usI divya siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiTha gae aura unheM pAlanIya AcAra kI zikSA dI / prahara ke anta meM bhagavAn ne dezanA denI banda kara dii| rAja prAsAda se cAra prastha sugandhita anna kI bali lAI gaI / use AkAza meM uchAlA gyaa| devoM ne use girane se pUrva hI grahaNa kara liyaa| jo girA usakA AdhA rAjAoM ne aura zeSa sAdhAraNa mAnavoM ne grahaNa kara liyA / taduparAnta trilokanAtha uThakara khar3e hue aura klAnta na hone para bhI uttara dvAra se nikalakara maJca para vizrAma karane lage kyoMki aisA hI niyama hai / (zloka 373-381) bhagavAn ne pAdapITha para baiThakara gaNadharoM meM pramukha cAru svAmI ne bhagavAn kI zakti se ajJAna kA nAza karane vAlA upadeza diyaa| dvitIya prahara ke anta meM jaise zani ke madhyAhna ke bAda pATha banda kiyA jAtA hai, upadeza denA banda kara diyaa| taba devagaNa, asura evaM rAjAdi sabhI prabhu kI vandanA kara utsava ke anta meM jisa prakAra loga lauTa jAte haiM usI prakAra AnanditamanA bane apane-apane nivAsa ko lauTa ge| (zloka 382-384) isa prakAra tIrtha sthApita hone para trimukha nAmaka yakSa prakaTa huaa| usake tIna mukha, tIna netra aura chaha hAtha the| usakI deha kA raMga kAlA aura vAhana mayUra thaa| do dAhine hAthoM meM pAza aura daNDa thaa| tRtIya hAtha varada mudrA meM thaa| bAyeM tIna hAthoM meM eka meM nIMbU bijorA, dUsare meM puSpamAlA aura tIsare meM akSamAlA thii| isI bhAMti unake tIrtha meM duritAri nAmaka yakSiNI utpanna huii| usake cAra hAtha the| deha kA varNa sapheda aura vAhana bher3a thA / dAhine hAthoM meM eka varada mudrA meM aura dUsare meM akSamAlA thii| bAyeM hAthoM meM eka meM sarpa aura dUsarA abhaya mudrA meM thaa| zAsana deva aura devI trimukha va duritAri aGga-rakSaka kI bhAMti Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [25 sadaiva bhagavAna ke sAtha rhtii| (zloka 385-389) taduparAnta bhagavAn caubIsa atizayoM se suzobhita aura sAdhusAdhviyoM dvArA parivatta hokara anyatra vihAra kara ge| unake zAsana meM do lAkha zramaNa, tIna lAkha chattIsa hajAra sAdhviyAM, ikkIsa hajAra eka sau pacAsa pUrvadhara, nau hajAra chaha sau manaHparyAya jJAnI, bAraha hajAra eka sau pacAsa avadhijJAnI, pandraha hajAra kevalajJAnI, do sau kama bIsa hajAra vaikriya labdhidhArI, bAraha hajAra vAdI, do sau ninyAnave hajAra zrAvaka, chaha sau chattIsa hajAra zrAvikAe~ thiiN| (zloka 390-392) kevalajJAna prApti ke pazcAta cAra pUrvAGga aura caudaha varSa kama eka lAkha pUrva taka sambhava svAmI ne vicaraNa kiyaa| tatpazcAt sarvajJa prabhu ne apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara anuvartI zramaNoM sahita sammeda zikhara para pdhaare| vahAM Apane eka hajAra muniyoM sahita pAdapopagamana anazana grahaNa kiyA / asurendra aura devendra bhI bhagavAn kA mokSakAla nikaTa jAnakara vahAM Ae aura bhaktibhAva sahita trilokanAtha kI sevA karane lge| pAdapopagamana anazana ke eka mAsa vyatIta ho jAne para parvata kI taraha sthira sambhava svAmI samasta kriyAoM kA nirodha kara zailezIkaraNa dhyAna meM sthita hue| caitra zuklA paMcamI ko jaba candra mRgazirA nakSatra meM thA taba ananta catuSTaya prApta hokara prabhu ne siddhaloka meM gamana kiyaa| isI bhAMti eka hajAra muni bhI bhagavAna ke akalaMka avayava rUpa meM siddhaloka ko prApta ho ge| (zloka 393.402) kumArAvasthA kI 45 lAkha pUrva, rAjA rUpa kI 54 lAkha pUrva aura 4 pUrvAMga, chadmastha avasthA kI 4 pUrvAMga kama eka lAkha pUrva, isa prakAra saba milAkara sATha lAkha pUrva kI Ayu bhogakara ajitanAtha svAmI ke nirvANa ke tIsa lAkha kror3a sAgaropama ke pazcAt saMbhavanAtha svAmI mokSa ko prApta hue| (zloka 403-405) taba indroM ne saMbhavanAtha svAmI kI deha ko saMskArita kiyA aura anyAnya karaNIya karma sampAdita kie| prabhu ke Upara aura nIce ke dAMta unhoMne paraspara bAMTa lie| anya devoM ne unakI asthiyoM ko saMgRhIta kiyaa| sabhI indra apane-apane AvAsa ko lauTa gae aura vahA~ mAnavaka stambhoM para pUjA ke lie bhagavAn kI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] asthi Adi rakhI / tIrthaMkaroM kA kauna sA aMza pUjanIya nahIM hotA / 1 ( zloka 406-407 ) prathama sarga samApta dvitIya sarga pRthvI ko Ananda dene vAle dharma ke nandanavana rAjA sambara ke putra jinezvara abhinandana svAmI kI maiM stuti karatA hUM / tattvajJAna ke amRta kumbha rUpa, bhavyajanoM kI moha nidrA ko bhaMga karane vAle divAloka tulya bhagavAn ke divya jIvana kA aba maiM varNana karatA hUM / ( zloka 1-2 ) isa jambUdvIpa ke pUrva videha meM aizvarya aura sukha ke nivAsa rUpa maMgalAvatI nAmaka eka deza thA / usa deza meM pRthvI ke ziromaNi rUpa, samudra kI bhA~ti ratnoM ke nivAsa sthala, nagarI meM ratna tulyA, ratnamaMjUSA nAmaka eka nagarI thI / usa nagarI meM kubera- se aizvaryazAlI, pavana kI taraha zaktivAna mahAbala nAma ke eka rAjA the / himavata parvata jisa prakAra gaMgA, sindhu aura rohitAsyA nadI zobhita hai ve bhI usI prakAra rAjakIya zakti - utsAha, sanmaMtraNA aizvarya aura sainyadala kI samRddhi se suzobhita the / hastIzAvaka daMtAghAta se jisa prakAra zatru ko parAjita karatA hai ve bhI usI prakAra cAra prakAra se zatru ko zAsita kara zAsana karate the / jJAna ke AdhAra rUpa meM kevala arhat ko hI deva, sAdhu ko guru aura jina pravacana ko dharma mAnate the / udAratA, cAritra, tapa aura bhAva rUpa dharma meM unheM Ananda thA / kAraNa mahat mahat hI hote haiM / ( zloka 3 - 9 ) rAga rahita vivekavAna ve rAjA saMsAra-bhaya se bhIta aura saMsAra kI asAratA ko jAnakara kevala zrAvaka dharma se hI santuSTa nahIM rahe vimalasUri ke caraNoM meM pAle hue vRSa kI taraha cAritra ke sAtha-sAtha paMca mahAvrata bhI grahaNa kiyA / duSTa vyakti yadi unakI nindA karate to ve dIrghakAla taka hArdika sukha anubhava karate / sajjana vyakti yadi unakI upAsanA karate to ve mana-hI- -mana lajjita hote / duSTa vyaktiyoM dvArA pIr3ita hone para bhI ve duHkhI nahIM hote, sajjana vyaktiyoM dvArA pUje jAne para bhI garvita nahIM hote / manorama udyAna meM vicaraNa kara ve jisa prakAra utphulla nahIM hote usI prakAra siMha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27 vyAghrAdipUrNa araNya meM vicaraNa kara bhayabhIta nahIM hote| zItakAla kI rAtri kI bhayAnaka sardI meM bhI pratimA dhAraNa kara AlAna stambha kI taraha bAhara hI avasthita rahate / sUrya kiraNoM se uttapta grISmakAla meM dhUpa meM tapasyA karane para bhI ve sUkhate nahIM balki agni dvArA parizuddha svarNa-se ujjvala ho uThate / varSA Rtu meM donoM netra nispaMda kara vakSa tale pratimA dhAraNa kara avasthita rahate / lobhI jisa prakAra sampatti kA saMcaya karatA hai usI prakAra unhoMne sabhI prakAra ke upavAsa, ekAvalI, ratnAvalI Adi bahuta bAra pAlana kie| bIsa sthAnaka ke kaI sthAnakoM kI upAsanA kara unhoMne tIrthaMkara gotra-karma upArjana kiyaa| isa prakAra dIrghakAla taka cAritra-pAlana kara mRtyu ke pazcAt ve vijaya-vimAna meM Rddhi sampanna deva bane / (zloka 10-20) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM purandara kI nagarI-sI ayodhyA nAmaka eka nagarI thii| usa nagarI meM pratyeka gRha ke ratnajar3ita stambha meM pratibimbita hokara candra ne zAzvata sundara darpaNa kA rUpa prApta kiyA thaa| vahAM ke pratigRha ke vRkSa kalpavRkSa se lagate; kAraNa, vahAM ke mayUra khela-khela meM ekAvalI hAra khIMca-khIMca kara bikherate aura usameM se maNiyAM jhara par3atIM / paMktibaddha devAlayoM se nikalatI candramaNiyoM kI Aloka dhArA ke kAraNa mandira saritAyukta parvata-se lgte| pratigaha kI krIr3AvApiyoM para krIr3Arata puruSa aura striyAM kSIra-sAgara meM krIr3Arata apsarAoM ko bhI lajjita karatI thiiN| gale taka jala meM DUbI sundara ramaNiyoM ke mukha-kamala se ve vApiyAM svarNa-kamaloM kI mAlA dvArA sarvadA bhUSita-sI lgtiiN| nagara ke bAhara kI bhUmi saghana aura vistRta udyAna se navameghAcchAdita parvata kI adhityakA-sI lagatI, parikhAyukta prAkAra, gaMgA parivata aSTApada se zobhita the| hara gRha meM svarga ke kalpavRkSa-se dene ko unmukha vyakti sahaja labhya the; kintu yAcaka durlabha the arthAt pAe nahIM jAte the| __(zloka 21-30) ikSvAku vaMza rUpa kSIra-samudra ke candratulya, jinheM zatru kI zrI deviyoM ne bhI sva-pati rUpa meM cuna liyA hai aise saMvara ayodhyA nagarI ke rAjA the| karuNAmaya vyakti kI talavAra jisa prakAra koSa se bAhara nahIM nikalatI usI prakAra samagra dharaNI ke ekachatra rAjA kA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28]] aizvarya unake koSa se bAhara nahIM nikalatA thaa| una dIrghabAhu mahAvIryavAna rAjA ke dvArA AkAza ke eka candra kI taraha yaha pRthvI ekachatra ke rUpa meM dhAraNa ko huI thii| unhoMne pRthvI ko dhAraNa kara rakhA thA nahIM to digvijaya ke lie nikalI unakI vipula sainyavAhinI ke padabhAra se pRthvI zatadhA vidIrNa ho jaatii| jaba ve dUradUra deza se zrI ko AkRSTa kara lAte taba unake komala hone para bhI unheM dharma-zRkhalA meM Abaddha kara rakhate the| anya rAjAoM ke rAjadaNDa haraNa kara lene para bhI ve gavita nahIM hue| nadiyoM ke jala ko grahaNa kara kyA samudra kabhI garvita hotA hai ? sarvadA zAnta nirlobhI aura nirAkula muni kI taraha ve dhana aura sampadA ke lie nahIM, dharma ke lie zAsana karate the| prajA kI rakSA ke lie hI ve zatruoM kA zamana karate the kisI dvASa ke vazIbhUta hokara nhiiN| prajA ke lie jo zreya hai vaha tulAdaNDa kI taraha svayaM meM dhAraNa karate the| (zloka 31-39) ___ uccakulajAtA dharmabhAvApannA antaHpura kI alaMkArasvarUpA siddhArthA nAmaka unakI eka patnI thii| mantharagati ke kAraNa madhurabhASiNI vaha rUpavatI rAjahaMsinI-sI lagatI thii| usakI sundara A~kheM, mukha, hAtha, paira dharma aura saundarya kI saritA meM kamala-vana se lagate the| usake kamala netroM-kA bhItarI bhAga indranIla-sA, dAMta muktA-se, hoTha pravAla-se, nakha lohitaka-se, aMga-pratyaMga savarNa-se, aura deha ratnoM dvArA nirmita-sI lagatI thii| vaha nagariyoM meM vinItA, vidyA meM rohiNI, nadiyoM meM mandAkinI-sI va mahIyasI mahilAoM meM zreSThA thii| vaha pati ke prati anurAga ke vazavartI hone para bhI kabhI kopa-pradarzana nahIM karatI, kAraNa sAdhvI striyA~ dhArmika vratoM kI taraha vaivAhika pratijJA-bhaMga ko bhI bhaya kI dRSTi se dekhatI haiN| unake prati rAjA kA prema bhI nIla kI taraha chala-rahita thaa| binA dharma kA laMghana kie ahaMkAra zUnya ve dampatI sAMsArika sukhoM kA bhoga karate the|' (zloka 40-48) ___ udhara mahAbala ke jIva ne vijaya vimAna ke Ananda meM taiMtIsa sAgaropama kA sarvAyu vyatIta kiyaa| baizAkha zuklA caturthI ko caMdra jaba abhijita nakSatra meM AyA taba vaha vijaya vimAna se cyuta hokara rAnI siddhArthA ke garbha meM avatarita huaa| usa samaya vaha tIna jJAna Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [29 kA dhAraka thaa| usa samaya pRthvI para sarvatra eka Aloka dIpti prasArita ho gii| nArakI jIvoM ne bhI muhUrta bhara ke lie Ananda kA anubhava kiyaa| (zloka 49-51) rAtri ke caturtha yAma meM siddhArthA rAnI ne sukha-zayyA para sote hue caudaha mahAsvapna dekhe : cAra danta viziSTa zveta hAthI, jUhI-sA zveta vRSabha, vyAdita mukha siMha, abhiSiktamAnA lakSmI, paMcavarNIya puSpamAlya, pUrNa candra, ujjvala sUrya, ghaNTikAyukta dhvaja, svarNa kA pUrNa kumbha, padma sarovara, taraMgita samudra, deva vimAna, ratna-rAzi aura nidhU ma agni / (zloka 52-56) jAgane para rAnI ne svapnoM ko rAjA ke sammukha nivedita kiyaa| sunakara rAjA bole- 'devI, tumhAre svapnoM se lagatA hai tuma trilokanAtha putra ko janma dogii|' indra ne bhI Akara aisA kahA'devI, Apa jisa putra ko janma deMgI vaha caturtha tIrthaGkara hogaa|' rAtri kA zeSa bhAga rAnI ne nidrA-rahita rahakara bitaayaa| padma-koSa ke bIja kI taraha vaha bhra Na unake garbha meM gopanIya rUpa meM vaddhigata hone lgaa| devI siddhArthA usa garbha ko sahaja rUpa meM vahana karatI thiiN| sacamuca hI aise jIvoM kA avataraNa pRthvI ke Ananda ke lie hI hotA hai| nau mAsa sAr3he sAta dina vyatIta hone para mAgha mAsa zuklapakSa meM candra jaba abhijita nakSatra meM thA devI siddhArthA ne sahaja bhAva se markaTa lAMchanayukta eka putra ko janma diyaa| usakI deha kA raMga suvarNa-sA aura dIpti sUrya-sI thii| usI samaya tInoM loka meM eka Aloka vyApta ho gayA evaM nArakI jIvoM ko bhI mUharta bhara ke lie Ananda prApta huaa| (zloka 57-64) sva-sva-nivAsa se 56 dikkumAriyAM AIM aura prasUti evaM putra ke janma-kalyANaka kA karaNIya-kArya yathAvidhi sampanna kiyaa| siMhAsana kampita hone para arhat janma ko avagata kara zaka devoM sahita pAlaka vimAna meM vahAM aae| vimAna se utara kara prabhu ke ghara meM praveza kiyA aura tIrthaGkara evaM tIrthaGkara-mAtA kI vaMdanA kii| avasvApinI nidrA meM mAtA ko nidrita kara prabha kI pratikRti unake nikaTa rakha zakra ne pAMca rUpa dhAraNa kie| eka rUpa se unhoMne prabha ko goda liyaa| dUsare se chatra dhAraNa kiyaa| anya do rUpoM se ca~vara DulAne lage aura zeSa eka rUpa meM vajra hAtha meM lekara nRtya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] karate hue prabhu ke Age calane lge| muhUrta bhara meM zakra atipAMDukavalA zilA para jA pahuMce aura prabhu ko goda meM lie hI siMhAsana para baiTha ge| tatpazcAt acyUtAdi tresaTha indra bhI saparivAra vahAM Ae aura yathocita snAnAbhiSeka kiyaa| IzAnendra ne bhI pAMca rUpa dhAraNa kara eka rUpa se prabhu ko goda meM liyA, dUsare se chatra dhAraNa kiyA, tIsare-cauthe rUpa meM ca~vara DulAne lage, pAMcaveM rUpa meM bajra hAtha meM lie unake sammukha khar3e ho ge| zaka ne cAroM dizAoM meM sphaTika ke cAra vaSabhoM kA nirmANa kiyA aura unake zRGgoM se nirgata jala se prabhu ko snAna krvaayaa| snAnAbhiSeka ke pazcAt zaka ne vaMdanA kI evaM vastrAlaMkAroM se unheM bhUSita kara hAtha jor3akara unake sammukha isa prakAra stuti karane lage : (zloka 65 74) 'he bhagavan, he caturtha tIrthaGkara, kAlacakra ke caturtha Are ke bhAskara, cAturyAma dharma prakAzaka ApakI jaya ho| dIrgha dinoM ke pazcAt Apa jaise tIrthapati ko prApta kara vivekaharaNakArI mithyA dvArA pRthvI aba AkrAnta nahIM hogii| Apake pAdapITha para nyasta mere mastaka para puNya-paNikA rUpa ApakI caraNadhUli gire| merI daSTi ApameM saMlagna rhe| jo darzanIya nahIM hai aisI vastuoM ke darzana se mere jo netra apavitra ho gae haiM ve muharta bhara meM Ananda ke AMsuoM se dhula jaaeN| dIrgha dinoM ke pazcAt Apake darzanoM se jo romAMca huA hai usase ayogya vastu kI darzana janita jo smRti mere mastiSka meM thI vaha dUra ho jaae| Apake mukhAravinda ke darzana se mere netra sadaiva natya kareM, mere hAtha sadaiva ApakI pUjA kareM aura mere karNa hamezA Apake guNAnuvAdoM kA zravaNa kreN| mere kaNTha ke avaruddha hone para bhI vaha Apake guNAnuvAda ke lie tatpara hai / Ananda ke kAraNa hI vaha avaruddha hai, anya kAraNa se nhiiN| maiM ApakA sevaka, dAsa aura upAsaka huuN| maiM adhama huuN| he bhagavan ! aisA kahakara aba maiM nivRtta hotA huuN| (zloka 75-82) ___ isa prakAra stuti kara indra ne paMca rUpa dhAraNa kie| eka rUpa meM IzAnendra ne prabhu ko grahaNa kiyA, dUsare rUpa se chatra dhAraNa kiyA, anya do rUpoM meM ca~vara DulAne lage, zeSa eka meM vajra hAtha meM lekara muhUrta bhara meM svAmI ke ghara pahuMca ge| vahAM unhoMne avasvApinI nidrA aura prabhu kI mUrti ko haTA diyA evaM tribhuvana Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 pati ko mAtA ke nikaTa yathAvidhi sulA diyaa| taduparAnta zaka prabhu ke gRha se evaM anyAnya indra meruparvata se sva-sva sthAna ko lauTa ge| (zloka 83-85) dUsare dina subaha rAjA ne putra kA janmotsava kiyA jisase samasta prajA Anandita ho utthii| jisa dina se ve garbha meM Ae the usa dina se parivAra, nagara aura rAjya Anandita ho rahA thA ataH Apake mAtA-pitA ne ApakA nAma rakhA abhinandana / sva-aMguSTha se indra pradatta amRta-pAna kara aura svarga kI apsarAoM dvArA pAlita hokara ve kramazaH bar3e hone lge| prabhu ne apane samavayaska deva aura asura bAlakoM ke sAtha nAnA prakAra kI krIr3A karate hue bAlyakAla ko vyatIta kiyaa| (zloka-86-89) basantakAla meM jisa prakAra udyAna vRkSoM se suzobhita hotA hai usI prakAra abhinandana svAmI yauvana prApta kara zobhAnvita hone lge| unakI deha 350 dhanuSa dIrgha thI aura bhujAe~ AjAnulambita thiiN| isase ve zrIdevI ke jhUlA sahita unnata vRkSa se lagate the / unake kapola sundara the| lalATa arddha candra-sA aura mukha pUrNacandra kI zobhA ko apaharaNa karane vAlA thaa| unakA vakSadeza suvarNa-zilA-sA thaa| skandha the unnata, kaTi kSIga, paira hariNa-se evaM padatala kUrmAkRti the| (zloka 90-93) yadyapi unheM saMsAra se vairAgya thA phira bhI bhogakarma abhI bhI avazeSa haiM aisA jAnakara mAtA-pitA kI icchA ke anusAra unhoMne ucca kUlajAta rAjakanyAoM ke sAtha vivAha kiyaa| ina sUndara taruNiyoM ke sAtha ve icchA ke mutAbika pramoda udyAna meM, vApiyoM meM, jalAzayoM meM, krIr3A parvatoM para candra jaise tArikAoM sahita vihAra karatA hai usI prakAra vihAra karane lge| janma se sAr3he bAraha lAkha pUrva taka unhoMne ahamindra kI taraha Ananda meM nimajjita hokara vyatIta kiyaa| (zloka 94.96) rAjA saMvara abhinandana svAmI ko siMhAsana para baiThAkara svayaM dIkSita ho ge| unhoMne eka gA~va kI bhA~ti samasta pRthvI kA zAsana kiyaa| jo triloka kI rakSA karane meM samartha haiM unake lie eka rAjya kA zAsana hai hI kyA ? rAjA rUpa meM abhinandana svAmI ne chattIsa lAkha pUrva aura ATha aMgoM ko ativAhita kiyaa| (zloka 97-99) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] aba unakI icchA dIkSA grahaNa karane kI huI to lokAntika devoM ne amAtya kI taraha unake manobhAvoM ko jAnakara unase nibedana kiyA-'Apake saMsAra-tyAga kA samaya ho gayA hai / he bhagavan, dustara saMsAra-samudra atikrama karane ke lie Apa tIrtha sthApita kiijie|' (zloka 100-101) lokAntika devoM ke cale jAne ke pazcAt abhinandana svAmI ne binA icchA yA phalAkAMkSA ke varSI dAna denA prArambha kiyaa| zakra ke Adeza se kubera dvArA prerita jambhaka devagaNa bAra-bAra artha lAkara abhinandana svAmI ko dene lge| varSIdAna samApta hone para abhinandana svAmI kA dIkSA-mahotsava causaTha indroM dvArA sADambara sampanna haa| abhISTa siddhi ke lie snAnAbhiSeka ke pazcAta devadatta vastra aura alaMkAroM se bhUSita hokara arddha-siddhA nAmaka pAlakI para unhoMne ArohaNa kiyaa| sammukha bhAga manuSya aura pIche kA bhAga devoM dvArA vAhita zivikA se ve sahasrAmravana udyAna meM pahuMce / pAlakI se utarakara abhinandana svAmI ne vastrAlaMkAroM kA tyAga kiyA aura indra pradatta devadRSya vastra kaMdhe para rkhaa| mAgha mAsa kI zukla dvAdazI ko sandhyA ke samaya candra jaba abhijita nakSatra meM thA taba do dinoM ke upavAsa ke pazcAt unhoMne paMcamUSThi se keza utpATita kiyaa| zaka ne una kezoM ko apane uttarIya meM dhAraNakara usI muhUrta meM kSIra-sAgara meM nikSepa kara diyaa| zaka dvArA deva asura aura manuSyakRta kolAhala zAnta karane para unhoMne sAmAyika uccAraNa kara cAritra grahaNa kara liyaa| usI muhUrta meM unheM manaH paryAya jJAna utpanna huA aura nArakI jIvoM ko bhI mahata bhara ke lie sukha kA anubhava huaa| Apake sAtha eka hajAra rAjAoM ne deha-maila kI bhA~ti apane-apane rAjyoM kA parityAga kara moha-nAzaka zramaNa-dIkSA grahaNa kara lii| bhagavAn ko vandanA kara pravAsI jisa prakAra varSAkAla meM ghara lauTa jAte haiM usI prakAra zakra aura anyAnya indra evaM unake anucara apane-apane nivAsa ko lauTa ge| (zloka 102-113) dUsare dina ayodhyA ke rAjA indradatta ke ghara prabhu ne khIrAnna grahaNa kara upavAsa kA pAraNA kiyaa| devatAoM ne AkAza se ratna, puSpa, vastra aura sugandhita jala kI varSA kI, dundubhi bajAI / deva Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 asura, manuSyoM ne mahA Ananda se prerita hokara ahodAna - ahodAna kI dhvani kI / ( zloka 114- 116 ) prabhu ke anyatra vihAra kara jAne para jahAM unhoMne bhikSA grahaNa kI thI vahAM pUjA karane ke lie unhoMne eka ratnavedI kA nirmANa karavAyA / aThAraha varSa prabhu ne chadmastha avasthA meM vrata pAlana aura upasarga sahana karate hue vyatIta kie / ( zloka 117- 118 ) eka dina pravrajana karate hue ve sahasrAmravana udyAna meM Ae aura do dinoM ke upavAsa ke pazcAt priyAla vRkSa ke nIce kAyotsarga dhyAna meM sthita ho gae / dvitIya zukla dhyAna ke pazcAt ghAtI karma kSaya ho jAne para pauSa zuklA caturdazI ko candra jaba abhijita nakSatra meM thA unheM nirmala kevalajJAna kI prApti huI / usa samaya eka muhUrtta ke lie nArakI jIvoM ko bhI Ananda prApta huA / ( zloka 119 - 121) tatpazcAt causaTha indra vahAM Ae aura eka yojana parimita samavasaraNa kI racanA kI / devoM dvArA saMsthApita svarNa-kamaloM para paira rakhate hue prabhu pUrva dvAra se samosaraNa meM praviSTa hue / bhagavAn ne do gavyUta aura bIsa dhanuSa parimita caitya vRkSa kI parikramA kI / taduparAnta 'namo titthAya' kahakara ve maJca ke madhya rakhe siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiTha ge| phira catuvidha saMgha, deva, asura aura manuSya yathAyogya dvAra se praveza kara yathAyogya sthAna meM baiTha gae / ( zloka 122-126) taba zakra prabhu ko vandanA kara pulakita dehI bane nimnalikhita stuti karane lage : 'mana, vacana, kAyA ko saMyamita kara Apane apane mana ko jItA hai / indriya saMyamita nahIM hai, asaMyamita bhI nahIM hai isI samyak jJAna se Apane una para vijaya prApta kI hai / aSTAMgika yoga to isI kA pariNAma hai / yaha anyathA hogA bhI kaise ? kAraNa, zaizavAvasthA meM hI to yoga ApakA svabhAva thA / lambe samaya taka Apa mitroM aura indriya viSayoM se nirAsakta the / arUpI dhyAna bhI Apa meM svAbhAvika hI thA jo ki sAdhAraNa meM nahIM pAyA jAtA / zatru yadi kisI kA upakAra bhI kare to jaise vaha Anandita nahIM hotA usI prakAra mitra bhI yadi ApakA upakAra kare taba bhI duHkhI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] nahIM hote / ApameM saba kucha asvAbhAvika hai| aniSTakArI bhI lAbhavAna hotA hai, anugAmI bhI upekSita / isa viparIta vyavahAra ke samparka meM kauna prazna kara sakatA hai ? ApakA mana tabhI to dhyAna kI isa uccatA meM avasthita hai ki maiM sukhI yA sukhI nahIM hUM, yA duHkhI yA duHkhI nahIM hUM, aise vicAra nahIM Ate / dhyAtA, dhyAna aura dhyeya saba eka AtmA meM mila jAte haiN| dhyAna kI aisI ucca avasthA ko anya kaise samajha sakate haiM ?' (zloka 127-135) zakra kI stavanA ke pazcAta prabhu ne apanI dezanA prArambha kI jo ki eka yojana taka sunAI par3a rahI thI _ 'yaha saMsAra vipatti kA Akara hai| jo isameM DUbA huA hai usakI mAtA-pitA, bhAI-bandhu yA anya koI rakSA nahIM kara sktaa| indra evaM upendra bhI jaba mRtyu ke adhIna haiM taba mRtyu ke bhaya se 'manuSya kI rakSA kauna kara sakatA hai ? mAtA-pitA, bhAI-bahina, putra-kanyA dekhate hI raha jAte haiM aura karma dvArA prerita anAtha manuSya yama maMdira calA jAtA hai| mohAviSTa manuSya parivAra meM kisI kI mRtyu ho jAne para duHkha karatA hai kintu bhaviSya meM usakA svayaM kA bhI yahI hAla hogA usa para duHkha nahIM karatA / dAvAgni dagdha araNya meM jisa prakAra mRga-zAvaka ko Azraya nahIM hai, usI prakAra duHkha vedanA se pIr3ita saMsAra meM manuSya ko bhI kahIM Azraya nahIM hai / aSTavidha Ayurveda, jIvanadAyI upakaraNa, mantra-tantra koI bhI use mRtyu se nahIM bacA skte| caturvidha sainya dvArA parivatta aura astra-zastroM dvArA rakSita rAjA ko bhI yama ke anucara dIna-hIna kI taraha jabardastI chIna le jAte haiN| jisa bhA~ti gAe~ Adi pazu mRtyu se bacane kA upAya nahIM jAnate usI prakAra manuSya bhI mRtyU se bacane kA upAya nahIM jaantaa| bacane kI inakI mUrkhatA hI kaisI hai ! jo loga astra dvArA apane virodhI ko saMsAra se haTA dete haiM unheM hI yama kI bhakuTi ke sammukha dAMtoM meM tRNa dhAraNa karanA par3atA hai| yahA~ taka ki zuddhAcArI munigaNa bhI jo astra kI taraha vrata dhAraNa karate haiM ve bhI mRtyu kA pratirodha nahIM kara skte| hAya, yaha saMsAra hI arakSita hai-rAjAhIna, nAyakahIna / kAraNa yamarUpI rAkSasa ise grasa letA hai| mRtyu kA pratirodha to dharma bhI nahIM kara sakatA, kevala uttama gati prApta karane meM sahAyaka banatA hai| ata: dharma, artha, kAma, mokSa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [35 meM hameM caturtha mokSa kA hI anusaraNa karanA cAhie / mokSa jo ki ananta sukhamaya hai vaha zrAmaNya dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai / ' ( zloka 136-149) yaha upadeza sunakara aneka nara-nAriyoM ne zrAmaNya grahaNa kiyA / bajranAbha pramukha 116 gaNadhara hue / vidhi ke anusAra unheM vyAkhyAna aura gaNa kA Adeza dekara bhagavAn ne unheM zAsana viSayaka upadeza die / bhagavAn ne unheM utpAda, vyaya, dhrauvya isa tripadI ke viSaya meM batalAyA / gaNadharoM ne isI tripadI ke anusAra dvAdazAMgI kI racanA kI / eka prahara ke pazcAt dezanA se prabhu virata hue / taduparAnta rAjA dvArA lAI bali ko AkAza meM utkSipta kiyA gayA jise devatA rAjanyavarga aura sAdhAraNa manuSyoM ne grahaNa kara liyA / taduparAnta bhagavAn vahA~ se uThakara madhya prAkAra ke nikaTa gae aura uttara-pUrva ke koNa meM rakhe devachanda para baiTha ge| taba prabhu ke pAdapITha para upavezita hokara gaNadhara bajranAbha ne dezanA dI / yadyapi ve zruta kevalI the phira bhI logoM ne unakI dezanA ko kevalI kI bhA~ti hI sunA / ve dvitIya prahara bIta jAne para dezanA se virata hue 1 taduparAnta arhat ko vandanA kara devatA Adi sabhI sva-sva sthAna ko cale gae / ( zloka 150 - 156) usa tIrtha meM bhagavAn ke zAsanadeva yakSezvara utpanna hue / unakI deha kA raMga kAlA thA, vAhana hAthI thA / unake cAra hAtha the / dAhine donoM hAthoM meM vijorA aura akSamAlA thI evaM bAe~ donoM hAthoM meM nakula aura aMkuza the / isI bhA~ti padmAsIna kRSNavarNA kAlikA nAmaka zAsana devI utpanna huI / unake dAhine eka hAtha meM pAza aura anya hAtha varadamudrA meM thA / bAe~ donoM hAthoM meM thA kramazaH sarpa aura aMkuza / ( zloka 157 - 160) taduparAnta prabhu cauMtIsa atizaya sahita grAma, khAna, nagara Adi sthAnoM meM vicaraNa karane lage / unake saMgha meM tIna sau hajAra sAdhu, chaha sau tIsa hajAra sAdhviyA~, aTThAnaveM hajAra avadhijJAnI, pandraha sau pUrvajJAnI, gyAraha hajAra chaha sau pacAsa manaH paryAyajJAnI, caudaha hajAra kevalI, unnIsa hajAra vaikriya zakti saMpanna, gyAraha hajAra vAdI, do sau aTThAsI hajAra zrAvaka aura pA~ca sau sattAisa hajAra zrAvikAe~ thIM / ( zloka 161 - 166 ) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] kevalajJAna ke pazcAt ATha aMga aura aThAraha varSa kama eka lAkha pUrva vyatIta ho jAne para apanA nivaNi samaya nikaTa jAnakara bhagavAn sammeta zikhara phuNce| devatAoM sahita indra aura rAjanyoM dvArA sevita bhagavAn ne eka hajAra muniyoM sahita eka mAsa kA upavAsa kiyaa| vaizAkha mahIne kI zukla aSTamI ko candramA jaba puSya nakSatra meM AyA taba bhagavAn abhinandana svAmI aura eka hajAra muni zailezIkaraNa dhyAna se aghAtI karma kSayakara jahA~ se punaH lauTanA nahIM par3e usa mokSa dhAma ko prayANa kara ge| bhagavAn sAr3he bAraha lAkha pUrva taka rAjaputra rUpa meM, sAr3he chattIsa lAkha pUrva aura ATha aMga taka rAjA rUpa meM, ATha aMga kama eka lAkha pUrva zramaNa rUpa meM, pacAsa lAkha pUrva taka pRthvI para vicaraNa kiyaa| sambhava svAmI ke nirvANa ke dasa lAkha kor3a sAgara ke pazcAt abhinandana svAmI kA nirvANa huaa| zaka ne prabhu aura muniyoM ko antyeSTi kriyAe~ sampanna kii| deva aura asura unakI dAr3heM, dAMta aura asthiyA~ pUjA ke lie le ge| naMdIzvara dvIpa meM zAzvata jinoM kI aSTAhnikA mahotsava kara indra aura devagaNa sva-sva vimAna ko aura rAjanya varga sva-sva mahaloM ko lauTa ge| (zloka 167-175) dvitIya sarga samApta tRtIya sarga samyaka jJAna ke mUla, dustara saMsAra-sAgara ko atikrama karane meM setu rUpa bhagavAna sumatinAtha ko maiM praNAma karatA huuN| unhIM ke anugraha se saMsAra ke bhavya jIvoM ke Ananda rUpa vRkSa ko siMcita karane meM jo sakSama haiM aise Apake jIvana kA maiM samyak rUpa se varNana kruuNgaa| (zloka 1-2) jambUdvIpa ke pUrva-videha ko aizvarya se ujjvala karane vAlA puSkalAvatI nAmaka eka pradeza thaa| usI pradeza meM zaGkhapura nAmaka eka nagara thA jisakA AkAza mandiroM evaM mahaloM kI patAkAoM se suzobhita thaa| usI nagara meM vijaya sena nAmaka eka rAjA rAjya karate the| unakA bhujabala itanA prabala thA ki senA to mAtra zobhA ke lie hI avasthita thii| unake sudarzanA nAmaka eka rAnI thI jo Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [37 ki antaHpurikAoM meM alaMkAra rUpa evaM candrakalA kI bhA~ti sundara thI / kusumAyudha jisa prakAra rati ke sAtha krIr3A karate haiM usI ve bhI usake sAtha krIr3A kara samaya vyatIta karate the / prakAra ( zloka 3-7) eka dina ve anucaroM sahita usa udyAna meM gae jahA~ utsava manAyA jA rahA thA ataH nagara ke sabhI adhivAsI samaveta hue the / rAnI sudarzanA bhI mAno mUrtimatI rAjyazrI hoM isa prakAra hAthI para car3hakara chatra-cAmara sahita vahA~ gayIM ? vahA~ unhoMne dikkanyA- sI sundara bahumUlya alaMkAroM se bhUSita ATha taruNiyoM dvArA sevita eka strI ko dekhA / apsarAoM dvArA jisa prakAra zacI sevita hotI hai usI prakAra use sevita hote dekha rAnI mahAn Azcarya meM DUba gaI / ( zloka 8-11) yaha kauna hai aura kauna haiM ve jo isakI sevA kara rahI haiM, jAnane ke lie rAnI sudarzanA ne apane anucaroM ko bhejA / anucaroM ne patA lagAkara kahA - 'devI, yaha zreSThI nandIsena kI patnI sulakSaNA haiM aura ve kanyAe~ sulakSaNA ke do putroM kI cAra-cAra patniyA~ haiM / ve apanI sAsa kI dAsI kI bhA~ti sevA karane ke lie sadaiva vyagra rahatI haiM / ' ( zloka 12-14 ) yaha sunakara rAnI sudarzanA socane lagIM - putravatI, yaha zra eSThI-patnI hI bhAgyavatI hai ki uccakulajAta sundarI aisI putradhue~ prApta kI haiM jo ki nAga - kanyAoM kI taraha usakI sevA kara rahI hai / aura maiM itanI bhAgyahIna hUM ki na mere putra haiM na putra badhue~ | pati- vallabhA hone para bhI merA yaha jIvana vyartha hI hai / bhAgyavatI maNiyoM kI goda meM hI jisa prakAra vRkSa para markeTa khelate rahate haiM usI prakAra lodhrareNu se lipaTe zizu hAtha-pA~va calAte hue khelate rahate haiM / phalahIna drakSAlatA kI taraha, jalahIna parvata kI taraha putrahIna ramaNiyA~ bhI nindanIya haiM, duHkhoM kA kAraNa hai| jisane kabhI putra janma, nAmakaraNa, muNDana aura usakA vivAhotsava nahIM manAyA usake anya utsavoM se prayojana hI kyA hai ? ( zloka 15-20 ) aisA socatI huI zIta- jarjara kamalinI kI taraha viSaNNavadanA rAnI sudarzanA duHkhita hRdaya lie ghara lauTIM / unhoMne paricArikAoM ko dUra haTA diyA aura nirbala niSpanda hokara bichaune para leTa gaI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] mAno asvastha ho gaI haiN| unhoMne AhAra grahaNa nahIM kiyA, na bAta kI, na zRgAra kiyaa| kevala antaHkaraNahIna putalI kI taraha leTI rhii| (zloka 29-23) paricArikAoM se yaha khabara prApta kara rAjA unake pAsa Ae aura snehasikta kaNTha se bole-'devI, jaba maiM tumhAre vaza meM hUM taba tumhArI kauna-sI icchA pUrI nahIM huI jo marubhUmi meM AI haMsinI kI taraha tuma itanI duHkhI ho ? kyA tumheM kisI duzcintA ne vyathita kiyA hai yA tuma asvastha ho? tumhAre duHkhoM kA kyA kAraNa hai mujhe btaao| tumhAre aura mere madhya gopanIya to kucha bhI nahIM hai|' (zloka 24-27) sudarzanA dIrgha niHzvAsa chor3atI huI avaruddha kaNDa se bolI -svAmina, jisa prakAra koI Apako amAnya nahIM karatA, Apake pratApa se usI prakAra koI mujhe bhI amAnya nahIM karatA hai| mujhe koI duzcintA bhI nahIM hai, na koI vyAdhi hI hai| na maiMne koI duHsvapna dekhA hai na koI apazakuna huA hai| anya kucha bhI aisA nahIM ghaTita huA hai jo mujhe duHkhI kre| phira bhI eka viSaya mujhe duHkhita kara rahA hai ki jisane putra-mukha nahIM dekhA usakA rAjaaizvarya vathA hai, sAMsArika sukha vathA hai, prema bhI vathA hai| dhaniyoM kA aizvarya dekhakara daridra jisa prakAra lubdha ho jAtA hai usI prakAra putravAn ramaNI ko dekhakara maiM bhI lubdha ho gaI huuN| saMsAra kA samasta sukha eka ora rakheM aura dUsarI ora putra-prApti kA sukha to mere mana ke tulAdaNDa para jidhara putra-prApti kA sUkha hai udhara kA hI palar3A bhArI rhegaa| vana ke hariNAdi jo ki zAvakoM dvArA parivatta haiM mujha putrahInA se bahuta adhika sukhI haiN| unakA vaha sAmAnya sukha bhI kAmya hai|' (zloka 28-33) taba rAjA bole- 'devI, zAnta ho jaao| maiM tumhArI icchA pUrti ke lie devoM se prArthanA kruuNgaa| jo zakti dvArA sampanna nahIM hotA, jJAniyoM ke lie bhI jo alabhya hai, jahA~ mantra bhI kArya nahIM karate use anya prakAra se to prApta hI kaise kiyA jA sakatA hai kiMtu, mitra bhAvApanna deva usa kArya ko pUrNa kara sakate haiN| ataH samajho tumhArI icchA pUrNa hI ho gaI hai| zoka kA parityAga kro| maiM putra-prApti ke lie nirAhAra rahakara kuladevI kI ArAdhanA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [39 gii| kruuNgaa| (zloka 34-31) ___ isa prakAra rAnI ko sAntvanA dekara, pavitra hokara pavitra vastra dhAraNa kara ve rAja-prAsAda se kuladevI ke mandira meM gae / vahA~ jAkara yaha saMkalpa kara liyA ki jaba taka mujhe pUtra-prApti kA vara nahIM milegA, nirAhAra rahakara taba taka devI kI upAsanA karatA huA yahIM baiThA rhuuNgaa| chaThe dina devI ne pratyakSa hokara rAjA se kahA-'vara maaNgo|' rAjA vijayasena ne devI ko praNAma kara kahA --'mA~, mujhe aisA pUtra do jo manuSyoM meM zreSTha ho|' devI ne pratyuttara diyA- 'eka pradhAna deva svarga se cyuta ho rahA hai vahI tumhArA putra hogaa|' yaha vara dekara devI adRzya ho gii| rAjA ne devI pradatta isa maMgalamaya bAta ko rAnI se khaa| vajranAda se balAkA jisa prakAra harSita hotI hai yaha sunakara rAno bhI usI prakAra harSita ho (zloka 38-43) svarga se eka mahAzaktizAlI deva cyuta hokara zuci-snAtA rAnI ke garbha meM praviSTa huaa| rAnI ne supta avasthA meM eka kezarI siMha ko apane mukha meM praveza karate dekhaa| Darakara rAnI zayyA para uTha baiThI aura rAjA ko svapna kI bAta btaaii| rAjA bole'kuladevI pradatta vara rUpI vRkSa ke phalasvarUpa isa svapna se tumhAre siMha-sA vikramazAlI putra hone kA saMketa milatA hai|' svapna kI yaha vyAkhyA sunakara rAnI harSita ho gaI aura rAtri kA avaziSTa bhAga pavitra dharmAlocanA meM vyatIta kiyaa| gaMgAjala se jisa prakAra svarNakamala vaddhita hotA hai vaise hI rAnI ke garbha kA bhra Na dinapratidina bar3hane lgaa| __ (zloka 44-49) ___ eka dina rAnI ne apane mana meM utpanna dohada ke viSaya meM rAjA ko btaayaa| bolI-'maiM samasta prANiyoM ko abhaya denA cAhatI huuN| grAma-nagara meM maiM hiMsA-niSiddha kI ghoSaNA karavAnA cAhatI huuN|' sunakara rAjA bole-'devI, kuladevI ke vara aura svapna se udbhuta tumhArA dohada garbha kI zakti ke kAraNa kalyANakArI hai| garbha ke jIva kI mahAnubhAvatA ke kAraNa hI aisA dohada utpanna haA hai| kuladevI ke Adeza se kI huI kula vyavasthA kAryakara hotI hai|' aisA kahakara rAjA ne sabhA ko abhaya diyA aura nagara meM Dhola piTavAkara hiMsA-niSiddha kI ghoSaNA karavA dii| divya vAdyoM ke Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] sAtha-sAtha aSTa-prakArI pUjA sahita hara mandira meM aSTAhnikA mahotsava krvaayaa| (zloka 50-55) ____ dohada pUrti ke Ananda se AnanditA rAnI kA mUkha pUrNa candra kI taraha vikasita ho gyaa| latA jisa prakAra phala utvanna karatI hai, rAnI ne bhI usI prakAra yathAsamaya eka putra-ratna ko janma diyaa| rAjA ne cintAmaNi ratna kI taraha hara yAcaka ko prArthita vastu dAna dii| candra jisa prakAra samudra ko ucchavasita karatA hai usI bhA~ti AnandamanA rAjA ne putra-janma kA mahAmahotsava sampanna kiyA / taduparAnta pArivArika logoM kI taraha nagara nivAsiyoM ne bhI putrajanma kA utsava kiyaa| (zloka 56-58) rAnI ke svapnAnusAra rAjA ne putra kA nAma puruSasiMha rkhaa| dhAtriyoM dvArA pAlita hokara mAtA-pitA aura prajA kI icchA ke anurUpa navajAtaka kramazaH bar3A hone lgaa| candra jisa prakAra kalA ko prApta karatA hai usI prakAra usane bhI samasta kalAe~ adhigata kara lIM aura kAmadeva ke krIr3A udyAna rUpa yauvana ko prApta kiyaa| kUla, kalA aura saundarya meM usake anurUpa ATha rAja kanyAoM ke sAtha usa dIrghabAhu kA vivAha kara diyA gyaa| deva jisa prakAra apsarAoM ke sAhacarya meM sukha-bhoga karate haiM vaise hI puruSasiMha bhI AThoM patniyoM ke sAtha indriya sukha bhoga karane lge| (zloka 59-63) icchAnurUpa krIr3A karane ke lie puruSasiMha eka dina mAno mUrta basanta yA svayaM kAmadeva ho isa prakAra udyAna meM vihAra karane gyaa| vahA~ usane prazAntacitta aura rUpa meM anaMga ko bhI parAsta karane vAle vinayanandana nAmaka eka muni ko dekhaa| unheM dekhate samaya lagA jaise vaha amRta pAna kara rahA hai / ataH usake netra, hRdaya deha ke anyAnya bhAga Ananda se utphulla ho utthe| vaha socane lge| (zloka 64-66) gaNikA ke pAsa rahakara bhI patnI ke prati Anugatya rakhanA, dasyuoM ke pAsa rakhI gaI dharohara kA rakSita rahanA, strI rAkSasI ke samIpa Atma-prazAnti ko banAe rakhanA uttama vratoM kA hA pariNAma hai jisake phalasvarUpa unhoMne sthira yauvana aura apratima saundarya ko prApta kiyA hai jo ki hamAre bhItara Ananda kA udreka kara rahA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 zItakAla meM zIta sahanA par3atA hai, grISmakAla meM grISma kA uttApa, varSAkAla meM mUsalAdhAra varSA ke jhoMke; kintu, yauvana meM kevala bhoga hI kiyA jAe aisA nahIM / ataH bhAgyavaza hI puNya karma ke phalasvarUpa maiMne guru va mAtA-pitA kI bhA~ti AnandadAyI inakA sAkSAt darzana prApta kiyaa| (zloka 67-71) aisA socakara kumAra ne vinayanandana muni ke nikaTa jAkara Ananda citta se vandanA kii| muni ne bhI Ananda ke aMkura ko udgamita karane ke lie vAritulya dharmalAbha dvArA unheM Anandita kiyaa| kumAra unheM puna: vandana kara bolA-'isa alpavaya meM Apane mahAvrata grahaNakara sabhI ko Azcaryacakita kara diyA hai|' isa umra meM Apa viSaya-sukha se virakta hue haiM isI se viSaya-sukha rUpI kiMpAka-phala kA bhayAvaha pariNAma hama jAna sakate haiN| isake atirikta hama yaha bhI jAna gae haiM ki saMsAra meM kisI bhI vastu kA koI mUlya nahIM hai| tabhI Apa jaise vyakti inheM parityAga karane kA prayatna karate haiN| Apa mujhe saMsAra ko kaise atikrama kiyA jA sakatA hai isakA upadeza deN| sArthavAha jaise pathika ko apane pathapara le jAtA hai Apa bhI hameM usI prakAra apane patha para le caleM / parvata para patthara lAne gae hue kisI ko jisa prakAra hIrA prApta ho jAtA hai usI prakAra indriya sukha ke lie Aye hue mujhe Apa jaise mahAmuni kA sAkSAtkAra huA / ' __(zloka 72-78) kumAra ke dvArA isa prakAra anuruddha hokara kandarpa zatru una mahAmuni ne meghamandra svara meM kumAra ko upadeza diyA : (zloka 79) ___ 'bhUta-preta ko bulAne kI kSamatA prApta kara jisa prakAra ojhAgaNa unheM apanA dAsa banA lete haiM usI prakAra maiMne tapa ke dvArA mAna ke utsa rUpa yauvana-zakti aura saundarya ko zamita kiyA hai| saMsAra-sAgara ko abAdha rUpa meM atikrama karane meM jina-pravakta yatidharma hI nirbharayogya naukA hai| saMyama, sunata, zauca, akiMcanatva, tapa, kSAnti, mArdava, Arjava aura mukti yahI dasa yatidharma haiM / saMyama arthAt jIva-hiMsA nahIM karanA, sunRta arthAt jhUTha nahIM bolanA, zauca arthAt adattAdAna grahaNa nahIM karanA, brahmacarya arthAt nau bupti sahita indriya saMyama, akiMcanatA arthAt zarIra ke prati anAdara / tapa-tapasyA do prakAra kI hai--bAhya aura AbhyaMtarika / bAhyatapa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] - anazana (upavAsa), UnodarI (alpAhAra ), vRtti saMkSepa (AhArya vastuoM kI saMkhyA kama karanA), rasatyAga ( gariSTha bhojana parihAra ), kAya - kleza (zArIrika kaSTa sahana karanA), saMlInatA ( zarIra saMkucita kara nirjana sthAna meM baiThanA ) / AbhyaMtara tapa - prAyazcita (kRta duSkarmoM kA anutApa va daNDa grahaNa), vinaya, vaiyAvRtya ( pIr3itoM va Artta janoM kI sevA), svAdhyAya (manana), vyutsarga ( zarIra ke prati mamatA tyAga), dhyAna / kSAnti arthAt krodhAdi damana yA kSamA, mArdava arthAt mAna vijaya yA ahaMkAra kA tyAga, Arjava arthAt mAyA parityAga - janita mana-vacana kAyA kI saralatA, mukti arthAt bAhya aura Abhyantarika parigraha evaM tRSNA kA parityAga / isa prakAra ke dazavidha yatidharma kA jo ki saMsAra-sAgara ko atikrama karane meM cintAmaNi ratna tulya haiM jJAnI vyakti abalambana lete haiM / ' ( zloka 80 - 90 ) isa dezanA ko sunakara puruSasiMha ne vinamra bhAva se kahA'daridra ko dhana dikhAne kI bhA~ti Apane mujhe dharma dikhAyA / gRhastha isa dharma kA pAlana nahIM kara sakate kAraNa gArhastha saMsAra rUpI vRkSa ke dohada tulya haiM / he bhagavan, ataH Apa mujhe dharma ke nivAsa rUpa prAsAda tulya zrAmaNya dIjie / saMsAra rUpI daridra grAmavAsa se maiM zraddha ho gayA hUM / ' ( zloka 91-93 ) yaha sunakara vinayanandana sUri bole - 'tumhArI yaha abhilASA uttama aura dharmarUpa sampadA ko pradAna karane vAlI hai / uttama svabhAva sampanna, buddhimAn, vicakSaNa aura dRr3hapratijJa tuma vrata grahaNa karane ke uttama adhikArI ho / hama tumhArI icchA pUrNa karege / tuma jAo aura apane zubhakAmI mAtA-pitA kA Adeza lekara Ao / kAraNa saMsAra meM ve hI pUjanIya hote haiM / ' ( zloka 94 - 96 ) taba puruSasiMha ne jAkara mAtA-pitA ko praNAma kiyA aura karabaddha hokara vinIta bhAva se bolA- ' Apaloga AjJA dIjie maiM vrata grahaNa karU / ' ve bole - 'putra, zrAmaNya to upayukta haiM; kintu jina pA~ca mahAvratoM kA tumheM pAlana karanA hogA ve bahuta kaThina haiM / zarIra ke prati mamatA tyAga, rAtri bhojana kA parihAra, bayAlisa doSoM se rahita AhAra kA grahaNa karanA, sarvadA utsAhI, rAga-rahita, parigraha - rahita, dharma nirata hokara tumheM pA~ca samitiyoM aura tIna Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [43 guptiyoM kA pAlana karanA pdd'egaa| dravya, sthAna, kAla, bhAva kI paryAlocanA kara yathA niyama eka-eka mahIne kI pratimA tumheM dhArappa karanI pdd'egii| jaba taka jIvita rahoge snAna nahIM kara sakoge, dharatI para sonA hogA, kezotpATana karanA hogA, deha-yatna rahita honA hogA aura guru ke sAtha rahakara samabhAva se kRcchatA aura upasargoM ko sahana kara 18000 prakAra kA samyak cAritra pAlana karanA hogA / he sukumAra rAjaputra, zrAmaNya grahaNa kara tumheM ina lohe ke canoM ko sadaiva cabAnA pdd'egaa| mAtra bAhuoM ke sahAre dustara saMsAra-samudra ko atikrama karanA hogaa| naMge paira teja dhAra vAlI talavAra kI dhAra para calanA hogA / agnizikhA pInI hogii| meru parvata ko tulAdaNDa para tolanA hogA aura bAr3ha-vikSubdha gaMgA ko pratikUla pravAha meM pAra karanA hogaa| tumheM akele hI durdharSa zatruoM ko parAsta karanA hogA va ghUrNamAna cakra ke bhItara rAdhAvedha ko viddha karanA hogaa| AjIvana zrAmaNya grahaNa karane ke lie anupama cAritra, anupama titikSA, anupama buddhi aura anupama zakti AvazyakIya hai|' ____ (zloka 97-108) yaha sunakara kumAra vinIta bhAva se bole -'pUjyavara, zrAmaNya vaisA hI hai jaisA Apa batA rahe haiM; kintu merA kahanA hai gArhastha dharma ko pAlana karane meM jisa duHkha kA anubhava hotA hai usake zatAMza ke eka aMza kA bhI kyA zrAmaNya dharma pAlana karane meM hotA hai ? jaise naraka kI yaMtraNA jo ki kahane meM bhI duSkara hai, sunane bhI duSkara hai usake viSaya meM to nahIM kahatA para isa saMsAra meM bhI jIva ko baddha hone kI, hatyA kara die jAne kI, prahAra kie jAne kI yaMtraNA sahanI hotI hai| manuSya ko kitane prakAra kI Adhi-vyAdhi se pIr3ita honA par3atA hai, unheM kArAgAra meM DAla diyA jAtA hai, aMgabhaMga kara diyA jAtA hai, camar3A utAra liyA jAtA hai, Aga meM jalA diyA jAtA hai, ziraccheda kara diyA jAtA hai yahA~ taka ki devoM ko bhI mitra-viraha, zatru dvArA apamAna, cyavana kA jJAna Adi mahAkaSToM ko sahanA par3atA hai|' ___(zloka 109-114) yaha sunakara santuSTa bane mAtA-pitA ne unheM zrAmaNya grahaNa kI anumati de dI aura 'jaya-jaya' zabda se unheM abhinandita kiyaa| unake pitA ne abhiniSkramaNotsava kiyA aura kumAra bhI jisa prakAra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala ke lie loga vRkSa ke nikaTa jAte haiM usI bhA~ti dIkSA ke lie muni ke nikaTa ge| muni caraNoM meM dIkSA grahaNa kara puruSa siMha ne saMsAra ko uttIrNa karane meM naukA tulya zrAmaNya grahaNa kiyaa| rAjA jisa prakAra apane rAjya kI rakSA karatA hai ve bhI usI prakAra aticAra parihAra evaM samasta jIvoM kI surakSA kI kAmanA karate hue zrAmaNya dharma kA pAlana karane lge| bIsa sthAnakoM meM kaI sthAnakoM kI ArAdhanA kara unhoMne tIrthaMkara gotra karma upArjana kiyaa| bahuta dinoM taka pravrajana karate hue anazana se deha tyAga kara ve vaijayanta vimAna meM deva rUpa meM utpanna hue| (zloka 115-120) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM zaktimAna aura dhanazAliyoM kI nivAsa bhUmi vinItA nAmaka eka nagarI thii| usake prAkAra zIrSa raupya-maNDita hone ke kAraNa aise lagate mAno ve anya dvIpa se lAe candra dvArA nirmita hoN| ratna nidhAna vaha nagarI raupya prAkAroM se aisI lagatI mAno surakSA ke lie zeSa nAga dvArA cakrAkAra meM pariveSTita ho gaI hai| ratna-jar3ita chata para candrapratibimbita hone se dadhi bhrama meM gRha-mArjAra use cATatI yahA~ taka ki nagara ke kIr3Azuka bhI sarvadA arhata, deva, guru aura sAdhu zabdoM kA uccAraNa karate rahate kAraNa prati gRha meM ve ye hI zabda sunate rahate the| hara ghara se jo agaru kI dhUma-zikhA nikalatI thI vaha AkAza meM tamAla vRkSa kA bhrama utpanna karatI thii| vinItA ke udyAna dhArA-yaMtroM se utkSipta jala-kaNikAoM ke dhamra se isa bhA~ti Avatta rahate ki zaitya ke bhaya se sUrya vahA~ praveza hI nahIM kara paate| (zloka 121.127) usa nagarI meM ikSvAkuvaMza ke tilaka rUpa megha-se sabako AnaMda dene vAle megharatha nAmaka eka rAjA rAjya karate the| unakA atula vaibhava daridroM ke lie vyaya hote rahane para bhI nahara ke jala kI bhA~ti vaha niyata vRddhigata hotA rhtaa| rAjAloga deva samajhakara paMcAMgoM se bhUmi-sparza pUrvaka unheM praNAma karate aura vastra, ratna, alaMkArAdi upahAra dete| unake pratApa ne madhyAhna kA sUrya jaise deha kI chAyA ko saMkucita karatA hai usI prakAra zatruoM ke pratApa ko saMkucita kara diyA thaa| vaibhava, zAnti aura parAkrama meM ve paiMsaThaveM indra kI bhA~ti suzobhita hote| (zloka 128-132) samasta maMgaloM ke nidhAna dharma kI patAkA mAno dvitIya gaha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [45 lakSmI ho aisI unakI mahArAnI kA nAma thA sumaMgalA / ve apane pati ke hRdaya meM nivAsa karatI thIM, pati unake hRdaya meM / ataH mAno ve eka deha meM hI sthita the / cAhe prAsAda ho yA udyAna, yA kahIM vicaraNa kara rahI ho ve devatA kI taraha apane pati kA hI dhyAna karatI rahatI thIM / rUpa aura lAvaNya meM ve apsarAoM ko bhI parAjita karatI thIM / una sunayanA kA mukha - saundarya candra ko bhI atikramaNa karatA thA / unakI anupama AkRti aura saundarya ratna aura aMgUThI kI bhA~ti eka dUsare ko zobhAnvita karate the / paulomI ke sAtha jisa prakAra mahendra sukha bhoga karatA hai usI prakAra rAjA unake sAtha anaMta sukha bhoga karate / 1 ( zloka 133 - 138) puruSa siMha ke jIva ne vaijayanta vimAna meM taiMtIsa sAgara kI Ayu pUrNa kI / zrAvaNa zuklA dvitIyA ke dina candra jaba maghA nakSatra meM thA unhoMne vimAna se cvaya kara sumaMgalA devI ke garbha meM praveza kiyA / sumaMgalA devI ne hastI Adi 14 mahAsvapna dekhe jo ki tIrthaMkara ke janma ko sUcita karatA thA / pRthvI jisa bhA~ti ratna ko garbha meM dhAraNa karatI hai usI prakAra sumaMgalA devI ne trilokanAtha ko garbha meM dhAraNa kiyA / ( zloka 138-142) usI samaya eka dhanADhya vyavasAyI ne apanI donoM patniyoM ko lekara vyavasAya ke lie dUra videza meM gamana kiyA thA / usakI donoM patniyA~ dekhane meM prAyaH eka sI thiiN| unameM se eka ne rAha meM eka putra ko janma diyA / usakA donoM ne milakara lAlana-pAlana kiyA / dhana upArjana kara vyavasAyI jaba ghara lauTa rahA thA usI samaya haThAt vaha mara gayA / bhAgya aisA hI anizcita hotA hai / usakI patniyoM ne azru sikta mukha lie usakI antyeSTi kriyA saMpanna kI / taduparAnta dUsarI patnI putra kI mA~ ke sAtha jhagar3A karatI huI bolI- 'yaha putra aura sampatti merI hai / ' putra kI mA~ aura vimAtA jinameM eka putra ko aura dUsarI putra aura sampatti pAnA cAha rahI thI atizIghra ayodhyA lauTI / vahA~ unhoMne sva-parivAra evaM anya parivAroM ke sammukha apanA vivAda rakhA; kintu koI bhI isakA samAdhAna nahIM de skaa| isa vivAda ko lekara taba ve rAjA ke pAsa gayIM / rAjA ne unheM rAja sabhA meM bulAyA aura vivAda kA kAraNa batAne ko kahA | ( zloka 143 - 150 ) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] vimAtA bolI-'isa vivAda kI vAta nagara ke sabhI loga jAnate haiM kintu koI isakA samAdhAna nahIM de pA rahA hai| bhalA dUsare ke duHkha se kauna duHkhI hotA hai ? ataH aba anya ke sUkha se sUkhI aura anya ke duHkha se duHkhI dharma ke pratinidhi Apake sammukha upasthita haI huuN| yaha merI apanI santAna hai| dekhane meM bhI mere hI jaisA hai aura isakA lAlana-pAlana bhI maiMne hI kiyA hai| ataH yaha sampatti bhI merI hai kAraNa sampatti usI kI hotI hai jisakI saMtAna hotI hai|' (zloka 151-153) bAlaka kI mA~ bolI-'yaha bAlaka merA hai, sampatti bhI merI hai| vaha putrahInA merI sauta hai| arthalAbha ke lie yaha jhagar3a rahI hai| maiMne apanI saralatA ke kAraNa putra ke lAlana-pAlana se use rokA nhiiN| snehavazataH takiyA lie vaha usake pairoM tale soyI rhtii| ataH aba Apa nyAya krie| rAjA kA vicAra acchA ho yA burA vaha alaMghya hotA hai|' zloka 154-156) usake isa prakAra kahane para rAjA ne socA-ye donoM dekhane meM eka-sI hI haiM mAno eka hI vanta para utpanna haI hoN| yadi inake cehare meM pArthakya rahatA taba to bAlaka jisake jaisA hotA usI kA kahA jaataa| kintu yaha to donoM ke hI anurUpa hai| bAlaka abhI choTA hai ataH vaha batA nahIM sakatA ki usakI mA~ kauna hai aura vimAtA kauna hai / jisa samaya rAjA isa vicAra meM magana the tabhI unheM kahA gayA ki madhyAhna kA samaya ho gayA hai, AhArAdi nitya karma karane par3e haiN| sabhAsadoM ne bhI kahA-'ina donoM ke vivAha kA nirNaya hama chaha mahIne meM bhI nahIM kara pAe haiM ataH AhArAdi nitya karma kI avahelanA karanA upayukta nahIM hai| isalie AhArAdi ke pazcAt hI vicAra kiyA jA sakatA hai|' rAjA ne bhI aisA hI ho' kahakara sabhA visajita kara dii| (zloka 157-163) AhArAdi ke pazcAt rAjA antaHpura ge| rAnI sumaMgalA ne AhArAdi kA samaya vyatIta ho jAne para Ane kA kAraNa puuchaa| taba rAjA ne donoM sautoM ke vivAda kI bAta btaaii| yaha sunakara garbha ke prabhAva se unakI mati prerita hone ke kAraNa ve bolI- mahArAja striyoM ke vivAda ko striyA~ hI sahaja rUpa meM hala kara sakatI haiM ataH isa para vicAra karane kA bhAra Apa mujha para chor3a deN| rAjA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47 cakita hokara rAnI ko lie rAja-sabhA meM phuNce| donoM sautoM ko bulAyA gyaa| unhoMne bhI pUrva kI bhA~ti hI apanA vaktavya diyaa| rAnI vAdI aura prativAdI kA vivaraNa sunakara bolI-'mere garbha meM tIna jJAna ke dhAraka tIrthaMkara haiN| jaba ve janma grahaNa kareMge taba azoka vRkSa ke nIce ve hI isakA nirNaya kreNge| tuma loga taba taka ke lie pratIkSA kro|' (zloka 164-169) sautelI mA~ ne yaha bAta mAna lI; kintu sagI mA~ ne svIkAra nahIM kiyaa| bolI-'mahArAnI, maiM itane dinoM taka pratIkSA nahIM kara sktii| Apa abhI isakA nirNaya kiijie| itane dIrgha samaya taka apane putra ko maiM sautelI mAtA ke adhIna nahIM kara sktii|' (zloka 170-171) usakI bAta sunakara mahArAnI ne apanA nirNaya sunAyA-- 'yahI putra kI mA~ hai, kAraNa, binA putra ke vaha bahuta dinoM taka nahIM raha sktii| sautelI mA~ raha sakatI hai kyoMki vaha usakA putra nahIM hai aura dhana to donoM kA hI hai| pUtra nirNaya kA vilamba mA~ kaise saha sakatI hai ? tuma vilamba nahIM saha sakatI ho ataH yaha putra tumhArA hai, tuma putra ko lekara ghara calI jaao| yaha putra usakA nahIM hai yadyapi vaha isako cAhatI hai aura isakA lAlana-pAlana bhI kiyA hai| pika-zAvaka kAka dvArA pAlita hone para bhI koyala hI hotA hai|' (zloka 172-176) garbha ke prabhAva se jaba mahArAnI ne apanA nirNaya sunAyA to caturvidha-sabhA Azcaryacakita ho gii| usa bAlaka kI mA~ aura sautelI mA~ prabhAta aura sandhyA ke unmIlana aura nimilanakArI padma kI taraha utphulla aura malina hokara donoM ghara lauTa giiN| (zloka 177-178) ___ zuklapakSa kA candra jisa prakAra kalA meM bar3hatA jAtA hai usI prakAra garbha kramazaH bar3hatA gyaa| rAnI ko usameM bilkula kaSTa nahIM huaa| use lagA jaise vaha pratidina hrAsa hotA jA rahA hai| nau mahIne sAr3he sAta dina vyatIta ho jAne para baizAkha zuklA aSTamI ko candramA jaba maghA nakSatra meM AyA taba sumaMgalA devI ne pUrva dizA jisa prakAra candra ko janma detI hai usI bhA~ti eka putra-ratna ko janma diyaa| prasava ke samaya unheM jarA bhI kaSTa nahIM huaa| putra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] kA varNa suvarNa-sA thA aura krauMca lAJchana-yukta thA / muhUrta jhara ke lie triloka meM divya prakAza phaila gayA aura nArakI jIvoM ko bhI Ananda prApta huA / zakra kA siMhAsana kampita huaa| (zloka 179-182) dika-kumAriyoM ne unakA janma-kArya sampanna kiyA aura zaka unheM meru parvata para le gyaa| acyutAdi vesaTha indroM ne zaka kI goda meM upaviSTa prabhu ko tIrthajala se abhiSikta kiyaa| taduparAnta IzAnendra kI goda meM baiThAkara zaka ne sphaTika nirmita cAra vRSabhoM ke zRGgoM se nikalate jala se prabhu kA abhiSeka kiyaa| candanAdi lepana ke pazcAt unheM ratnAbharaNAdi pahanAkara pUjA kI aura isa prakAra stuti karane lage : (zloka 183.186) 'he bhagavana, Apake janma-kalyANaka meM bhAga lekara maiM dhanya ho gayA huuN| vaha pRthvI hI kyA jahAM Apake caraNa-kamala na par3e hoM ! Apako dekhane ke Ananda se netra sArthaka ho gae haiM, ApakI pUjA kara hAtha apane karaNIya kArya ko kara sUsiddha ho gae haiN| bahuta dina pazcAt ApakA snAnAbhiSeka aura candanAdi kara merI kAmanA caritArtha ho gaI hai| he bhagavan, aba to maiM saMsAra ko hI acchA kaha sakatA hUM jahAM Apake darzana hI mukti ke kAraNa haiN| svayaMbhUramaNa samudra kI taraMga kI gaNanA kI jA sakatI hai; kintu Apa jaise alaukika zaktidhArI ke guNoM kI varNanA mere dvArA sambhava nahIM hai| he dharma rUpa graha ke stambha, he saMsAra ko prakAzita karane vAle sUrya, he anukampA rUpa latA ko dhAraNa karane vAle mahAvakSa, he jagannAtha, isa saMsAra kI rakSA kiijie| he bhagavana, ApakI dezanA nirvANa rUpa daravAje ko kholane meM kuJjI kI bhA~ti hai, jise bhavya jana hI zravaNa karate haiN| ApakI AkRti ujjvala darpaNa kI bhA~ti mere hRdaya meM pratibimbita hokara nirvANa kA kAraNa bane / ' (zloka 187-194) isa bhA~ti stavanA kara ve prabhu ko goda meM lekara zUnya patha se devI sumaMgalA ke kakSa meM Ae aura prabhu ko unake pAsa sulAkara apane AvAsa ko lauTa ge| (zloka 195) ___jaba ve mA~ ke garbha meM the taba mA~ kI mati prakhara ho gaI thI ataH prabhu ke pitA ne unakA nAma rakhA sumati / indra niyukta Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 49 dhAtriyoM dvArA pAlita hokara prabhu ne bAlyakAla vyatIta kara yauvana prApta kiyA / tIna sau dhanuSa dIrgha, vistRta skandha, jaGghA paryanta lambita zAkhA -sI bAhuoM ke kAraNa ve sAkSAt kalpavRkSa-se lagate the / prabhu ke saundarya rUpI salila meM ramaNiyoM ke netra sarvadA matsya kI bhA~ti krIr3A karate the / bhoga karma avazeSa samajhakara aura pitA ke Agraha se unhoMne sundara rAjakanyAoM ke sAtha vivAha kara liyA / unhoMne rAjA rUpa meM 29 lAkha pUrva aura 12 aGga taka vaijayanta vimAna kI bhA~ti Ananda meM samaya vyatIta kiyA / (zloka 196-202) svayaM sambuddha aura lokAntika devoM dvArA pratibuddha bhagavAn sumati ne eka varSa vyApI dAna diyA / dIkSA grahaNa kI abhilASA vyakta kI / eka varSa vyatIta ho jAne ke pazcAt siMhAsana kampita hone se indra aura rAjAoM dvArA prabhu kA mahAbhiniSkramaNa Ayojita huA / prabhu abhayaMkarA pAlakI para AsIna hokara deva, asura aura rAjAoM dvArA parivRtta sahasrAmravana udyAna meM gae / vaizAkha zuklA navamI ke aparAhNa meM candra jaba maghA nakSatra meM thA unhoMne apane anuyAyI eka hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kara lI / dIkSA ke sAtha-sAtha mAno dIkSA kA anuja ho isa prakAra prabhu ko mana:paryava jJAna utpanna huaa| vijayapura ke rAjA padma ke ghara khIrAnna grahaNa kara prabhu ne cAra dinoM ke upavAsa kA pAraNA kiyaa| devatAoM ne ratnAdi pAMca divya prakaTita kie aura rAjA padma ne pUjA ke lie ratna - vedikA kA nirmANa kiyA / vividha vrata grahaNa aura pariSaha sahana kara prabhu ne bIsa varSoM taka pravrajana kiyA / ( zloka 203 - 210 ) grAma, khAna Adi meM vicaraNa karate hue prabhu sahasrAmravana udyAna meM pahuMce jahAM unhoMne dIkSA grahaNa kI thI / priyaMgu vRkSa ke nIce eka dina prabhu jaba dhyAna kara rahe the taba aSTama guNasthAna se kramazaH ArohaNa karate hue unhoMne apane ghAtI karmoM ko kSaya kiyA / caitra zuklA ekAdazI ko candra jaba maghA nakSatra meM avasthita thA taba do dinoM ke upavAsa ke pazcAt unheM ujjvala kevala jJAna prApta huA / (zloka 211-213) indra kA siMhAsana kampita hone se prabhu ko kevala - jJAna huA hai yaha avagata kara deva aura asura vahA~ Ae aura unakI dezanA ke Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] lie samavasaraNa kI racanA kI / prabhu ne pUrva dvAra se praveza kiyA aura eka koza arthAt solaha sau dhanuSa dIrgha caityavRkSa kI pradakSiNA dI / taduparAnta 'namo titthAya' kahakara ve pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para baiTha ge| devoM ne anya tIna ora unakI pratikRti rakhI / deva, asura aura mAnava yathAsthAna khar3e ho gae / zakra bhagavAn kI vandanA kara isa prakAra stuti karane lage : ( zloka 214 - 217 ) 'Apake guNoM se Anandita azoka vRkSa bhramaroM ke guJjana ke rUpa meM mAno gAna kara rahA hai, pallavoM ke Andolana se mAno nRtya kara rahA hai / ApakI samavasaraNa bhUmi para deva eka yojana paryanta jinake vRnta nIce rahe aise phUloM kI ghuTanoM taka varSA kI / mAlava kauzika Adi grAma aura rAga se pavitra ApakI divya dhvani ko Ananda se hariNa kI bhA~ti grIvA U~cI kara sunate haiM / candra kaumudI -sI zveta ca~vara zreNiyAM Apake mukha kamala ke cAroM ora uDDIyamAna haMsa paMkti-sI lagatI haiM / Apa jaba siMhAsana para baiThakara dezanA dete haiM taba mAno siMha kI sevA karane Ae haiM aise hariNa use sunane Ate haiM / candra jisa prakAra prabhA maNDala se parivRtta rahatA hai usI prakAra Apa bhA maNDala se parivRtta cakora rUpI netroM ko Anandita karate haiM / he tribhuvanapati, AkAza meM devadundubhi ninAdita hokara pRthvI ke rAjAoM para Apake ekachatra Adhipatya ko vyakta karatI hai / trijagata para Apake AdhipatyasUcaka eka ke Upara eka trichatra dharma ke sopAna rUpa haiM / ApakA divya atizaya rUpa dekhakara he bhagavan kauna Azcaryacakita nahIM hotA ? yahA~ taka ki mithyAtvI taka bhI / ' ( zloka 218-226 ) isa prakAra stuti kara zaka ke nIrava hone para bhagavAn sumatinAtha ne sarvabhASA bodhagamya dezanA denI prArambha kI : 'jo vyakti hitAhita aura kAryAkArya samajhane kI kSamatA prApta kara cuke haiM unakA karttavya pAlana meM upekSA karanA ucita nahIM hai / sva zarIra sambandhI yA putra mitra strI Adi se sambandhita jo kArya kiyA jAtA hai vaha sabakA saba para kriyA hai nija kI kriyA nahIM hai / jIva akelA hI janma letA hai, akelA hI mRtyu ko prApta hotA hai / akelA hI pUrva saMcita karmoM kA phala bhoga karatA hai / jisa vipula vitta ko vaha saMgraha karatA hai, use samasta parijana bhogate Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 haiM; kintu usake saMgraha meM jo karmabandhana usane kiyA hai usakA phala vaha akelA hI bhogatA hai / duHkha rUpI dAvAnala se bhayaMkara isa vizAla saMsAra rUpI aTavI meM karma ke vazIbhUta hokara vaha akelA hI vicaraNa karatA hai / yadi koI kahatA hai AtmIya parijana usake saMgI nahIM hone para bhI zarIra usakA sAthI hai kAraNa usI se vaha sukha-duHkha kA anubhava karatA hai to vaha kathana bhI ThIka nahIM hai kAraNa zarIra bhI pUrva janma se nahIM AtA yA parajanma meM sAtha nahIM jAtA, taba isa sahasA prApta zarIra kA sAthI kaise kahA jA sakatA hai / ( zloka 227 234 ) 'yadi kahA jAe dharma-adharma isakA sAthI hai to vaha bhI ThIka nahIM hai kAraNa mokSa ke lie dharma-adharma bhI koI sahAyatA nahIM dete / ataH jIva saMsAra meM zubha aura azubha karma kara akelA hI paribhramaNa karatA hai aura zubha aura azubha karma kA phala bhogatA rahatA hai / tabhI to mokSa rUpI mahAphala jIva akelA hI prApta karatA hai parasaMyoga kA to ekadama hI vahA~ abhAva hai ataH saMgI kA to prazna hI nahIM uThatA / jisa prakAra saMsAra kA jo duHkha vaha akelA hI bhogatA hai usI prakAra mokSa janita sukha bhI vaha akelA hI prApta karatA hai / isameM koI saMgI nahIM hai / binA kucha lie vyakti jisa prakAra eka muhUrta meM nadI pAra kara dUsare kinAre para calA jAtA hai usI prakAra parigraha, dhana, dehAdi meM Asakti hIna jIva muhUrtta mAtra meM saMsAra samudra ko atikrama kara jAtA hai / ataH samasta sAMsArika sambandha parityAga kara zAzvata sukhamaya mokSa prApti ke lie jIva ko ekAkI prayatna karanA ucita hai / ' ( zloka 235 - 241 ) bhagavAn kI dezanA sunakara bahuta-se nara-nAriyoM ne Asakti rahita hokara vrata grahaNa kie| unake camarAdi eka sau gaNadhara hue / bhagavAn se unhoMne tripadI prApta kara dvAdazAMgI kI racanA kI / prathama prahara bIta jAne para prabhu ne dezanA denI banda kI / taba Apake mukhya gaNadhara Apake pAda pITha para baiThakara dezanA dene lage / dvitIya prahara bIta jAne para ve bhI dezanA se virata hue| bhagavAn ko vaMdanA kara sabhI apane-apane nivAsa ko lauTa gae / ( zloka 242 - 245) bhagavAn ke tIrtha meM zvetavarNa garur3a - vAhana tumburu nAmaka zAsanadeva utpanna hue| unake dAhine donoM hAthoM meM eka hAtha meM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] varachI aura anya hAtha varad mudrA meM thaa| bAe~ donoM meM eka hAtha meM gadA aura dUsare meM pAza thaa| isI prakAra padama-vAhanA svarNavarNA mahAkAlI nAmaka zAsanadevI utpanna huii| unake dAhine hAtha ke eka hAtha meM pAza aura dUsarA varadamudrA meM thaa| bAe~ hAtha ke eka hAtha meM vijorA nIMbU aura dUsare meM gadA thii| (zloka 246-249) ___ bhagavAna kI vANI paiMtIsa atizayoM se yukta thii| isa prakAra bhavya jIvoM ko pramudita karate hue ve pRthvI para vicaraNa karane lage / prabhu ke saMgha meM 3,20,000 sAdhu, 5,30,000 sAdhviyA~, 2,400 caturdaza pUrvI, 11,000 avadhijJAnI, 10,450 manaHparyavajJAnI, 13,000 kevalI, 18,400 vaikriya labdhidhArI, 10,450 vAdI, 2,81,000 zrAvaka aura 5,16,000 zrAvikAe~ thiiN| prabhu cauMtIsa atizayoM sahita pRthvI para vicaraNa karate rhe| (zloka 250-256 / kevala jJAna hone ke pazcAt bhagavAn sumatinAtha 12 aMga 20 varSa kama eka pUrva taka pRthvI para vicaraNa kiyaa| apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara eka hajAra muniyoM sahita sammeda zikhara para jAkara anazana grahaNa kara liyaa| eka mAsa ke upavAsa ke pazcAt trilokanAtha AyuSya samApta aura cAra ananta prApta hone ke pazcAta zailesI dhyAna meM nirata ho ge| caitra zuklA navamI ko candra jaba pUnarvasU nakSatra meM thA taba bhagavAn vahA~ se jahA~ jAkara pratyAvartana na karanA par3e usa loka ko prApta kiyaa| (zloka 257-260) bhagavAn dasa lAkha pUrva kumArAvasthA meM rahe, 29 lAkha pUrva aura 12 aMga taka rAjA rUpa meM, 12 aMga kama eka lAkha pUrva taka vratI rUpa meM vicare / ataH ApakA pUrNAyu thA 40 lAkha pUrva / abhinandana svAmI ke nirvANa ke bAda nau lAkha kor3a sAgara vyatIta hone para sumatinAtha prabhu kA nirvANa huaa| (zloka 261-263) bhagavAn aura eka hajAra muniyoM kI antyeSTi kriyA devoM ne yathAvidhi sampanna kii| nandIzvara dvIpa meM nirvANa-utsava manAkara ve apane-apane ghara ko lauTa ge| (zloka 264) tRtIya sarga samApta Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha sarga OM / bhagavAn padmaprabha jinakI deha kA raMga lAla padma-sA hai aura jo padmA ke kamalatUlya nivAsa-sthala haiM, maiM unakI vandanA karatA huuN| manda buddhi hote hue bhI unakI alaukika zakti se pApanAzaka unhIM jinendra prabhu ke jIvana-caritra kA varNana karatA huuN| (zloka 1-2) dhAtakI khaNDa dvIpa meM pUrva videha ke alaGkAratulya vatsa nAmaka viSaya meM susImA nAmaka eka sundara nagarI thii| vahAM aparAjita nAmaka rAjA rAjya karate the jo ki zatruoM ke lie aparAjeya aura indriyoM ko jaya karane se mUrtimAna dharma svarUpa the| nyAya unakA mitra thA, dharma AtmIya aura aizvarya / bandhu-bAndhava, AtmIya, svajana aura aizvarya to saba bAhya haiM / vRkSa kI zAkhA-prazAkhAoM kI taraha zAlInatA, cAritra, satya Adi pramukha guNa eka dUsare ko zobhita karate the| krodhahIna hokara ve rAjA zatru para zAsana karate, rAgahIna hokara viSaya bhoga aura lobhahIna hokara vivekiyoM meM agragaNya ve artha bhAra vahana karate the| (zloka 3-7) ___ eka dina deva tulya unhoMne jaba arhata vANI rUpa amRta kA pAna kiyA taba tatva-cintana karate hue unhoMne socA-aizvarya, yauvana, saundarya, zarIra, mRganayanI nArI, putra, mitra, prAsAda Adi kA parityAga karanA kaThina hai| phira bhI jisa vyakti ne jIvana meM duHkha prApta kiyA hai yA mara gayA hai use parijana jisa prakAra pakSI naSTa aNDe kA parityAga kara detA hai usI prakAra usakA parityAga kara dete haiN| vaha vyakti mUrkha hai jo eka pAMva se phalAMgane kI taraha kevala apanI ora se hI unake prati Asakta hai| usa parigraha se vicchinna to honA hI par3atA hai| ataH puNya kSaya hone para ve merA parityAga kareM usake pUrva hI kyoM nahIM maiM sAhasa ke sAtha unakA parityAga kara dU ? (zloka 8-12) __ aneka dinoM taka isI prakAra cintana karate hue vivekiyoM meM rohaNa parvata tulya rAjA ko jaba saMsAra se carama virakti ho gaI taba sva-rAjya pUtra ko dAna kara ve pihitAzrava sUri ke pAsa jAkara mokSa prApti ke lie ratha tulya zrAmaNya aGgIkAra kara liyaa| unhoMne tIna guptiyAM aura pAMca samitiyoM ko dhAraNa kara rAgahIna aura Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] parigrahahIna hokara bahuta dinoM taka talavAra kI dhAra jaise vratoM kI rakSA kii| bIsa sthAnakoM meM kaI sthAnakoM kI ArAdhanA kara una nirmalamanA rAjA ne tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyA / ve mahAmanA zukla dhyAna meM isa jIvana ko vyatIta kara mRtyu ke pazcAt navameM greveyaka vimAna meM mahAzaktizAlI devarUpa meM utpanna hue| (zloka 13-17) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM vatsa deza ke alaGkAra tulya kauzAmbI nAmaka eka nagarI thii| U~ce mandira ke zikhara sthita siMhalAMchana ke samIpa vicaraNa karane ke kAraNa mRga lAMchana ke bhIta ho jAne se candra yahAM kalaGka se rahita ho gayA thA / U~ce-U~ce mahaloM se nikalatI agaru dhUpa vastra kI taraha una mithunoM ko AvRtta kara detI jo vilAsa ke lie vastroM kA parityAga kara dete the| isa nagarI ke pratigRha meM muktA racita svastika ko anAra kA bIja samajhakara zuka caJcu dvArA una para AghAta krtaa| yahAM sabhI samAna dhanI the| phalataH koI kisI se IrSyA nahIM karatA / kevala pavana hI udyAna puSpoM ke saurabha se IrSyAnvita thaa| (zloka 18-22) kauzAmbI ke rAjA dhara megha aura parvata kI taraha pRthvI kA tApa harate the aura use dhAraNa karate the| pRthvI ke rAjAgaNa unakI AjJA kA ullaGghana nahIM karate balki avicchinna mAlya kI taraha mastaka para dhAraNa karate the| yadyapi daNDa kI taraha hAtha meM dhanuSa dhAraNa karate the phira bhI daNDa dene ke samaya ve niSTharatA nahIM dikhAte the balki bhadrajAtIya hastI kI taraha zAnta bhAva kA avalambana lete, AdhA candana aura AdhI kezara kI taraha yaza aura karuNA ke mizrita paGka se unhoMne bahuta dinoM taka AkAza ko abhiSikta kiyA thaa| kuladeva kI taraha sabhI guNoM ne unakA Azraya liyA thaa| ve lakSmI ke nivAsa sthala rUpa the| (zloka 23-27) sAdhvI patniyoM meM agraNI devItulyA susImA nAmaka unakI rAnI thii| kisalayatulya karatala, paira aura oSTha, puSpatulya dAMta aura zAkhA-sI bAhuoM se ve kalpavRkSa-sI lagatIM / avaguNThana kie ve dhIre-dhIre calatIM, dharatI para dRSTi rakhakara calatIM mAno ve IryAsamiti kA pAlana kara rahI hoN| unakI deha saundarya-maNDita thI, cAritra vinaya, mana saMlInatA aura vAkya satya-maNDita thaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 jaba ve bolatIM taba unakI danta paMktiyoM se nikalatI jyotsanA se candrakaumudI snAta rAtri-sI lagatIM / ( zloka 28-32 ) rAjA aparAjita kA jIva graiveyaka vimAna meM ikatIsa sAgara kI Ayu vyatIta kara mAgha kRSNA SaSThI ko candra jaba citrA nakSatra meM thA vahA~ se cyavakara devI susImA ke garbha meM praviSTa / huA tIrthaMkara ke janma sUcaka caudaha mahAsvapnoM ko unhoMne apane mukha meM praveza karate hue dekhA / garbhavati hone para unheM padma zayyA para sone kA dohada utpanna huA jise deviyoM ne muhUrta bhara meM pUrNa kara diyA / nau mAsa sAr3he sAta dina vyatIta hone para kArtika kRSNa dvAdazI ko candra jaba citrA nakSatra meM thA aura sabhI graha ucca sthAna meM the taba rAnI susImA ne eka putra ko janma diyA / lAla kamala usakA lAMchana thA aura deha kA raMga bhI lAla kamala-sA hI thA / ( zloka 33-38 ) tIrthaMkara kA janma hote hI chappana dik kumAriyA~ AyIM aura janmakAlIna kriyAoM ko sampanna kiyA / phira indra Ae aura prabhu ko suvarNAdri ke zikhara para le ge| vahA~ acyuta aura anyAnya indroM ne zakra kI goda meM baiThe bhagavAn ke sahodara kI taraha yathAkrama snAnAbhiSeka kiyA / IzAnendra kI goda meM baiThAkara zakra ne bhI prabhu kA snAnAbhiSeka pUjA Adi kara nimnalikhita stuti pATha kiyA : ( zloka 39-41 ) 'isa asAra saMsAra meM dIrghakAla taka marubhUmi meM vicaraNa karane vAle vyakti kI bhA~ti ApakA darzana he bhagavan amRta-sarovara tulya hai | ApakI anupama rUpa-sudhA aklAnta bhAva se pAna kara devoM ke animeSa netra sArthakatA prApta hue haiM / cira andhakAra meM bhI jo Aloka rekhA prakAzita huI hai, nArakI jIvoM ko bhI jisane Ananda diyA hai vaha ApakI tIrthakRta deha ke kAraNa hI huA hai / he bhagavan, dIrgha dinoM ke pazcAt manuSyoM ke bhAgya se dharmarUpI vRkSa ko karuNA rUpI vApI ke jala se puSpita karane ke lie hI Apane janma liyA hai / jala meM jisa prakAra zItalatA sahajAta hotI hai usI prakAra trijagata kA svAmitva aura trividha jJAna Apako janma se hI prApta hai / he kamalavarNa kamalalAMchana, ApakA niHzvAsa bhI kamala gandhI hai / ApakA mukha kamala-sA hai jo ki padmA (zrI) kA nivAsa sthala hai / ApakI jaya ho / he bhagavan jisa asAra saMsAra sAgara ko Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] atikrama karanA atyanta duSkara hai vaha aba ApakA kRpA se goSpada jala kI taraha sahaja ho gayA hai| maiM anya kisI svarga kA Adhipatya nahIM cAhatA na hI anuttara vimAna meM nivAsa- maiM to Apake caraNakamaloM kI sevA karanA cAhatA huuN|' (zloka 42-49) isa prakAra stuti kara zakra bhagavAn ko lekara drutagati se kauzAmbI ko lauTa gae aura unheM devI susImA ke pArzva meM sulAkara svarga ko cale ge| (zloka 50) bhagavAn jaba garbha meM the taba ApakI mA~ ko padmazaiyA para sone kA dohada utpanna huaa| unakI deha kA raMga bhI padmavarNa thA ataH pitA ne ApakA nAma padmaprabha rakhA / svarga kI dhAtriyoM dvArA lAlita hokara aura devoM ke sAtha krIr3A kara bhagavAn kramazaH bar3e hone lage aura jIvana kA dvitIya bhAga arthAt yauvana ko prApta kiyaa| (zloka 51-52) do sau pacAsa dhanuSa dIrgha, vistRta vakSa bhagavAn zrI kA pravAla nirmita krIr3A-parvata se lagate / saMsAra-tyAga kI icchA hone para bhI pitA-mAtA kI bhAvanA aura jana-sAdhAraNa ko Anandita karane ke lie prabha ne vivAha kiyaa| jaba unakI umra sAr3he sAta lAkha pUrva haI taba pitA ke Agraha se Apane rAjyabhAra grahaNa kiyaa| jagatpati ne sAr3he ikkIsa pUrva aura solaha pUrvAGga rAjya-zAsana meM vyatIta kie| zubha muhUrta meM jisa prakAra sArthavAha yAtrA ke lie unmukha ho jAtA hai usI prakAra saMsAra-sAgara ko pAra karane ke icchuka prabhu lokAntika devoM dvArA dIkSA grahaNa ke lie udbuddha kie ge| unhoMne eka varSa taka dAna diyaa| jRmbhaka deva kubera dvArA prerita hokara bhagavAn ke sammukha dhana-ratna upasthita karane lge| devoM aura rAjanyoM dvArA abhiniSkramaNa utsava Ayojita hone para nivRttikarA nAmaka zivikA meM baiThakara sahasrAmravana udyAna meM ge| kArtika kRSNA trayodazI ke aparAla meM candra jaba citrA nakSatra meM AyA prabhu ne do dinoM ke upavAsa ke pazcAt eka hajAra rAjAoM ke sAtha zramaNa dIkSA grahaNa kii| (zloka 53-61) __dUsare dina subaha prabhu ne brahmasthala nagara ke rAjA somadeva ke ghara khIrAna se pAraNA kiyA / devoM ne vahAM pAMca divya prakaTa kie| jahAM prabhu pArane ke lie khar3e hue the vahAM somadeva rAjA ne maNimaya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [57 vedI kA nirmANa krvaayaa| (zloka 62-63) chaha mahIne taka unhoMne chadmastha rUpa meM vicaraNa kiyaa| pUnaH apanI dIkSA ke sAkSI rUpa sahasrAmravana meM lauTa aae| do dinoM ke upavAsa ke pazcAt vaTavRkSa tale jaba ve pratimA dhAraNa kara khar3e the taba havA jisa prakAra megha ko ur3Akara le jAtI hai usI bhA~ti unake ghAtI karma kSaya ho ge| caitra mAsa kI pUrNimA ko candra ne jaba citrA nakSatra meM praveza kiyA taba bhagavAn padmaprabha ne nirmala kevalajJAna prApta kiyaa| (zloka 64-65) devendroM aura asurendroM ne unake lie samavasaraNa kI racanA kii| prabhu usa samavasaraNa meM pUrva dvAra se praviSTa hue| praveza kara unhoMne jisa prakAra indra ne unheM pradakSiNA dI thI usI prakAra Der3ha koza U~ce caitya vakSa kI pradakSiNA dI aura tIrtha ko namaskAra kara usakI vandanA kii| phira prabhu pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para baitthe| prabhu kI zakti se devoM ne unhIM ke anurUpa mUttiyA~ nirmANa kara anya tIna dizAoM meM rkhiiN| caturvidha saMgha bhI samavasaraNa meM yathAyogya sthAnoM meM jAkara baiTha ge| megha ko dekhane ke lie jisa prakAra mayUra mastaka U~cA karatA hai usI bhA~ti prabhu ko dekhane ke lie ve mastaka U~cA kie baitthe| taduparAnta saudharmendra prabhu ko vandanA kara bhakti sahita nimnalikhita stuti karane lage jo ki niHsandeha satya hI thii| (zloka 66-71) __ 'upasargoM ko sahana kara, vividha AkramaNoM ko vyartha kara Apane prazAnti ke Ananda ko prApta kiyA hai| mahAn vyaktiyoM kA AcaraNa aisA hI hotA hai| Apa lobha-zUnya hokara rAga-zUnya ho gae haiN| dveSa-zUnya hokara krodha ko jaya kiyA hai| Apa meM jo zakti hai use sAdhAraNa manuSyoM ke lie prApta karanA kaThina hai| Apane sarvadA AsaktihIna aura pApa-bhaya se bhIta hokara triloka ko jaya kiyA hai| mahAn vyaktiyoM kI kuzalatA aisI hI hotI hai| Apa na kucha grahaNa karate haiM aura na kucha dete haiN| phira bhI Apane yaha kSamatA prApta kI hai| mahAna vyaktiyoM ke kArya aise hI hote haiM / he bhagavan, jo aizvarya prANapAta parizrama se bhI prApta nahIM kiyA jA sakatA vahI aizvarya Apake pada-prAnta para par3A huA hai| kAraNa Apa rAga ke prati niSThura aura jIvoM ke prati karuNA-sampanna haiM ataH bhayaMkara bhI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] haiM, parama sundara bhI haiM, Apa mahAn logoM meM bhI mahAn haiM, pUjanIyoM meM bhI pUjanIya haiM / isalie maiM ApakA guNagAna karatA hUM / sAre doSa saba meM samAe haiM kevala guNa Apa meM hai / merI yaha stuti yadi atizayokti lage to isakI sAkSI yaha pariSad hai / maiM anya koI nidhAna nahIM cAhatA, he bhagavan, maiM bAra-bAra ApakA darzana karanA cAhatA hUM / ' ( zloka 72 - = 0 ) zakra ke isa bhA~ti stava kara nirasta ho jAne para bhagavAn paiMtIsa divya gRha sampanna kaNTha-svara se yaha dezanA dI - ne 'mahAsAgara kI taraha yaha saMsAra bhI apAra hai / isa saMsAra rUpI mahAsamudra meM jIva caurAsI lAkha jIvayoni meM nitya bhramaNa karatA hai aura nATaka ke pAtra kI taraha vividha prakAra ke rUpa dhAraNa karatA hai / kabhI vaha zrotrIya brAhmaNakula meM janma grahaNa karatA hai to kabhI antyaja caNDAla ke ghara / kabhI svAmI banatA hai kabhI sevaka, kabhI deva to kabhI kSudrakITa / jisa prakAra bhAr3e ke makAna meM rahane vAle jIva vividha prakAra ke gRhoM meM vAsa karate haiM, kabhI bhavya prAsAda to kabhI jIrNa kuTIra usI bhA~ti jIva bhI sva zubhAzubha karmAnusAra bhinna-bhinna yoni meM janma va mRtyu prApta hote haiM / aisI kauna yoni hai jisameM jIva utpanna nahIM huA ? lokAkAza ke samasta pradezoM meM eka bhI pradeza aisA nahIM hai jisameM jIva ne karmoM se prerita hokara aneka rUpa dhAraNa kara sparza nahIM kiyA aura isa pRthvI para eka keza-sA aMza bhI avazeSa nahIM jahAM jIva ne janma-mRtyu prApta nahIM kiyA ho / ( zloka 81-85 ) / yathA - ( 1 ) ye sabhI karma 'saMsAra meM mukhyataH cAra prakAra ke jIva haiM nAraka, (2) tiryaGka, (3) manuSya aura (4) devatA / dvArA bAdhya hokara aneka prakAra ke duHkhoM ko bhogate haiM / prathama tIna narakoM meM USNa vedanA hai aura zeSa ke tIna narakoM meM zIta vedanA hai / caturtha naraka meM USNa aura zIta donoM hI prakAra kI vedanA hai / pratyeka naraka meM kSetrAnusAra vedanA hotI hai / una nAraka kSetroM meM USNatA aura zItalatA itanI adhika hotI hai ki vahAM yadi lohe ke parvata ko le jAnA ho to vaha kSetra ke sparza karane ke pUrva hI gala jAegA yA TTakara chinna-bhinna ho jaaegaa| isake atirikta nAraka jIvoM ke eka ke dvArA anya ko aura paramAdhAmI devoM dvArA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 59 die duHkha bhI asahya evaM bhayaGkara hote haiM / isa bhAMti nAraka jIvoM ko kSetra sambandhI, paraspara sambandhI, paramAdhAmI deva sambandhI vividha mahAduHkhakArI vedanA sahana karanI par3atI hai / ( zloka 86-89) 'nAraka jIva saMkIrNa mukha kI kumbhI meM utpanna hote haiM / jisa prakAra zIzA Adi dhAtu kI moTI zalAkA ko yaMtroM ke madhya se khIMcakhIMcakara patalA kiyA jAtA hai usI prakAra saMkIrNa mukha kI kumbhI se paramAdhAmI devatA nAraka jIvoM ko khIMcakara bAhara nikAlate haiM / dhobI jisa prakAra zilApaTTa para kapar3e pachAr3atA hai usI prakAra paramAdhAmI deva nAraka jIvoM ke hAtha yA pAMva pakar3akara pattharoM para pachAr3ate haiM / bar3haI jisa prakAra Are se kASTha cIratA hai usI prakAra paramAdhAmI deva unheM cIrakara yA kolhU meM pheMkakara tela nikAlane ke lie jisa prakAra tiloM ko pIsA jAtA hai usI prakAra unheM pIsate haiM / tRSNAtura hone para unheM vaitaraNI nadI meM pheMka diyA jAtA hai jisakA jala tapta lauha aura zIze ke rasa jaisA hotA hai / vahI jala unheM pInA par3atA hai / chAyA ke lie vyAkula hone para paramAdhAmI deva unheM asi patra vana meM le jAte haiM jisake patra talavAra kI dhAra - se tIkSNa hote haiM / ve patra unakI deha para girate haiM aura unakI deha ko bhI chinna-bhinna kara dete haiM / vajra zUla-sA tIkSNa kaMTakayukta zAlmalI vRkSa ko yA atyanta tapta vajrAGganA ko AliGgana karane ko bAdhya kara paramAdhAmI deva unheM para strI AliGgana kI pApavRtti ko smaraNa karavAte haiM / mAMsabhakSaNa lolupatA kI bAta yAda karavA kara unhIM ke aGga se mAMsa kATa-kATakara unheM bhakSaNa karavAte haiM / madirApAna smaraNa karavAkara tapta lauha rasa pAna karavAte haiM / atyanta pApa ke udaya se bhI usa vaikriya zarIra meM bhI kuSTha roga, carma roga, mahAzUla, kumbhIpAka Adi kI bhayaMkara yAtanA nirantara anubhava karate haiM / mAMsa kI taraha hI unheM kar3Aha meM bhUnA jAtA hai / unake netroM ko kaue, bagule Adi pakSiyoM dvArA ukhAr3A jAtA hai / itane kaSToM ko sahakara zarIra ke Tukar3e-Tukar3e ho jAne para bhI ve marate nahIM haiM / unake chinna-bhinna aGga pAre kI bhAMti punaH mila jAte haiM / isa prakAra duHkha bhogakara nAraka jIva nija Ayu ke anusAra kama se kama dasa hajAra varSa taka evaM adhika se adhika taiMtIsa sAgaropama kAla vyatIta karate haiM / ( zloka 90-99 ) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] ' tiryaGka gati prApta hone para ekendriya jIva rUpa meM utpanna hokara ve pRthvIkAyika hokara hala Adi astroM dvArA khodita aura vidArita hote haiM, hastI - azvAdi dvArA pIse jAte haiM, jala pravAha plAvita hote haiM / aura dAvAgni dvArA dagdha hote haiM / kaTutIkSAdi rasa aura mUtrAdi dvArA vyathita hote haiM / yadi lavaNatva prApta ho to USNa jala meM siddha kie jAte haiM / kumhArAdi dvArA ve khodita va peSita hokara IMTa Adi meM rUpAntarita hote haiM / phira unheM pakAne ke lie agni ko jalAyA jAtA hai| kIcar3a meM milAkara dIvAroM para cipakAyA jAtA hai / patthara kI chenI Adi astroM se tor3A jAtA hai| pahAr3I nadiyAM bhI pRthvIkAyika jIva kA chedana - bhedana karatI haiM / ' ( zloka 100 - 104 ) 'yadi ve apakAyika jIva meM pariNata hote haiM to sUrya ke pracaNDa tApa meM unheM jalanA par3atA hai, barapha ke rUpa meM ghanIbhUta bananA par3atA hai, raja dvArA zoSita honA hotA hai / kSArAdi rasa ke samparka se mRtyu ko prApta honA par3atA hai / pAtra meM rakhakara unheM dagdha kiyA jAtA hai, pipAsu unheM pAna karate haiM / ' ( zloka 105 - 106 ) 'tejakAyika rUpa meM utpanna hone para unheM jala meM nirvApita kiyA jAtA hai, hathaur3I Adi se pIsA jAtA hai, IndhanAdi se dagdha kiyA jAtA hai / ' (zloka 107) 'vAyukAyika rUpa meM utpanna hone para paMkhAdi se Ahata honA par3atA hai / USNa zItala dravyAdi ke samparka se mRtyu ko prApta karanA hotA hai aura pUrvavartI vAyukAyika jIvoM dvArA paravartI vAyukAyika jIvoM ko paraspara ke samparka se vinaSTa honA hotA hai / mukhAdi dvArA nirgata vAyu se bAdhita honA par3atA hai aura sarpAdi use pI jAte haiM / ' ( zloka 108 - 109 ) 'kanda Adi dasa prakAra ke vanaspatikAyika jIvoM ke rUpa meM jaba utpanna hotA hai taba unheM tor3A, kATA aura agni meM dagdha kiyA jAtA hai / unheM sukhAyA jAtA hai, kUTA jAtA hai, ghisA jAtA hai / lavaNAdi lagAkara unheM jalAyA jAtA hai - hara avasthA meM hI unheM khAyA jAtA hai / andhar3a se chinna hokara ve naSTa ho jAte haiM, agni meM dagdha hokara bhaSma meM pariNata ho jAte haiM, jala ke pravAha meM chinnamUla hokara gira jAte haiM / isI prakAra samasta prakAra kI vanaspatiyAM, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI jIvoM kA bhakSya hone ke kAraNa hara prakAra ke zastroM se chinnabhinna hokara duHkha prApta karate haiN|' (zloka 110-113) 'beindriya jIvoM ko jala ke sAtha ubAlA jAtA hai aura pAna kiyA jAtA hai, pA~va tale kucalA jAtA hai, pakSI unheM khA DAlate haiN| zaGkha-sIpAdi ko tor3A jAtA hai, jala se bAhara nikAlA jAtA hai / kRmi Adi ke rUpa meM peTa meM utpanna hone para auSadhi kI sahAyatA se bAhara nikAlA jAtA hai|' __(zloka 114-115) 'teindriya jIva jaise jU, khaTamala Adi ko deha para hI dabA kara pIsa diyA jAtA hai| garma jala meM DAlakara mAra diyA jAtA hai| cIMTiyAM pairoM ke nIce dabakara pisa jAtI haiM, jhAr3a-poMcha meM bhI ve mara jAtI haiM / kuthu Adi sUkSma jIva AsanAdi dvArA pisa jAte (zloka 116-117) 'caturendriya jIva madhumakkhI, bha~vare Adi madhulobhiyoM dvArA vinaSTa kara die jAte haiN| daMza masakAdi paMkhe dvArA yA dhue~ ke prayoga se vinaSTa kara die jAte haiN| makkhI, maccharoM ko chipakalI Adi khA jAtI hai|' (zloka 118-119) paMcendriya jalacara jIvoM meM eka jIva anya jIvoM ko khA jAte haiM, dhIvara dvArA jala meM pakar3a lie jAte haiM, sArasa unheM nigala jAtA hai, unake A~za utArakara unheM Aga meM bhUnA jAtA hai, matsyabhojI unheM pakAte haiN| carbI prApta karane ke lie bhI unakI hatyA kI jAtI hai|' (zloka 120-121) ___paMcendriya sthalacara jIvoM meM mRgAdi durbala jIva siMhAdi baliSTha jIvoM dvArA mAra die jAte haiM, bhakSaNa kara lie jAte haiN| zikArI loga vyasana aura mAMsa ke lie niraparAdha jIvoM kI nAnA prakAra se hatyA kara dete haiN| bahuta se jIva kSudhA, tRSNA, zIta, USNatA aura atibhAravahana ke duHkhoM ko bhogate haiM, cAbuka se unheM zAsita kiyA jAtA hai, aMkuza aura zUla se pratAr3ita kiyA jAtA __ (zloka 122-124) ___paMcendriya khecara jIvoM meM kapota Adi pakSI mAMsa-lolupa bAja, giddhoM dvArA bhakSita hote haiN| mAMsabhakSI manuSya vibhinna kisma ke jAloM meM unheM Abaddha kara zastrAdi se vinaSTa karate haiM / agni, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] jala aura astra se utpanna unake bhava kA varNana karanA duHsAdhya hai|' (zloka 125-127) 'manuSya janma meM bhI jo anArya deza meM utpanna hote haiM ve itanA pApa karate haiM ki kahA nahIM jA sakatA / Arya deza meM janma lene para bhI caNDAlAdi jAti anAryoM kI taraha hI pApa kara bhISaNa kaSTa pAte haiN| Arya deza meM janma lekara kucha vyakti anAryoM kI taraha AcaraNa karate haiM aura pariNAmasvarUpa dAridra aura durbhAgyAdi dvArA pIr3ita hokara nirantara duHkha-bhoga karate haiN| kitane hI manuSya anya ko vaibhavazAlI aura svayaM ko daridra dekhakara duHkha aura santApapUrvaka jIvana vyatIta karate haiN| kitane hI manuSya roga, jarA va maraNAsanna hokara azAtA-vedanIya karma ke udaya se isa prakAra viDambanA bhogate haiM ki unheM dekhakara bhI dayA AtI hai|' (zloka 128-132) ___ 'manuSya garbhAvAsa meM jo duHkha anubhava karatA hai vaha ghora naraka ke du:kha ke anurUpa hai| garbhAvAsa meM isa prakAra kaSTa hotA hai jaisA roga, vRddhAvasthA, dAsatva yA mRtyu se bhI nahIM hotA / agni meM tapta sUiyoM ko yadi manuSya zarIra ke pratyeka roma meM eka sAtha bIMdha diyA jAe usase jo duHkha hotA hai garbhAvAsa kA duHkha usase bhI ananta gunA adhika hai|' (zloka 133-135) 'bAlyAvasthA mala-mUla meM, yauvana rati-vilAsa meM aura vRddhAvasthA meM zvAMsa-khAMsI Adi vyAdhi se pIr3ita hokara vyatIta hotA hai, phira bhI ve lajjAhIna-sA vyavahAra karate haiM / azucitva ke kAraNa bAlyakAla sUara ke jIvana-sA, kAma-bhoga ke kAraNa yauvana gardabha ke jIvana-sA aura asamartha ho jAne se vRddhAvasthA bUr3he valada ke jIvana-sA yApana karate haiM; kintu kabhI mAnava banane kI ceSTA nahIM karate / zizukAla meM vaha mAtR-mukhI, yauvana meM patnI-mukhI aura vRddhAvasthA meM putra-mukhI ho jAtA hai; kintu kabhI bhI sva arthAta Atma-mukho nahIM hotA / dhanArjana kI icchA se vihvala hokara manuSya naukarI, kRSi, vyavasAya, pazupAlana Adi kAryoM meM rata hokara apane jIvana ko niSphala vyatIta karatA hai| kabhI corI karatA hai, kabhI juA khelatA hai, kabhI hIna karma kara vaha saMsAra paribhramaNa ko bar3hAtA hI jAtA hai| (zloka 136-140) sukhI manuSya mohAndha hokara kAma-vilAsa meM aura duHkhI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 63 manuSya krandana karane meM manuSya janma ko naSTa karatA hai; kintu dharmakArya nahIM karatA / jisa manuSya jIvana dvArA ananta karma-samUhoM ko naSTa kiyA jA sakatA hai usa manuSya janma meM bhI pApI manuSya pApa hI karatA hai / manuSya janma jJAna, darzana aura caritra ina tIna ratnoM kA pAtra hai, AdhAra hai / aise sarvottama jIvana meM pApa karma karanA to svarNa-pAtra meM madirA pAna karane jaisA hai / manuSya janma kI prApti jaba ki milAyuga kI taraha durlabha hai taba bhI mUrkha manuSya ciMtAmaNi ratna ke samAna isa manuSya jIvana ko pApa karma meM vRthA naSTa kara dete haiN| manuSya janma svarga aura mokSa prApti kA kAraNa rUpa hai; kintu Azcarya hai isI manuSya janma ko prApta karake bhI vaha pApa karma karake naraka prApti kA sAdhana banA letA hai / anuttara vimAna ke deva bhI manuSya janma pAne kI kAmanA karate haiM; kintu pApI manuSya usI durlabha mAnava-jIvana ko prApta karake bhI pApa karma meM Asakta rahate haiM / naraka kA duHkha to parokSa hai; kintu manuSya janma kA duHkha to pratyakSa hI dekhA jAtA hai / ataH isakA vistRta vivaraNa denA anAvazyaka hai | ( zloka 141 - 147 ) 'devagati meM bhI duHkha kama nahIM hai / zoka amarSa, kheda, IrSyA aura hInatA se devoM kI buddhi bhI vikRta hai / anya kA vizeSa vaibhava aura svayaM kI hIna dazA dekhakara ve apane pUrva janma meM zubha karma upArjana nahIM karane para kheda karate haiM / anya balavAna aura Rddhi sampanna devoM dvArA apamAnita aura unakA pratikAra karane meM asamartha hone ke kAraNa alpa Rddhi sampanna deva bhI cintA karate haiM, zokagrasta hote haiM / ve mana hI mana pazcAttApa karate haiM ki hamane pUrva janma meM kucha bhI sukRtya nahIM kiyA isIlie devabhava prApta karake bhI dAsa rUpa meM utpanna hue haiN| isI prakAra cintA karate hue adhika vaibhavazAlI devoM ke vimAna, deviyA~, ratna aura upavanAdi vaibhava dekhakara jIvana paryanta IrSyA kI agni meM dagdha hote rahate haiM / adhika satvasampanna deva, kama - satva sampanna devatAoM kI RRddhi evaM devAMganAoM kA haraNa kara lete haiM / isase nirAzrita hokara ve deva nirantara zoka karate rahate haiM / puNyakarma se devagati prApta karake bhI ve kAma, krodha aura bhaya se Atura rahate haiM / phalataH ve svarga ke Ananda kA pUrNa anubhava nahIM kara pAte / ( zloka 148 - 154 ) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ 'jaba devoM kA AyuSya chaha mahIne kA rahatA hai taba apanI deha meM mRtyu-cihna dekhakara bhayabhIta hue ve socate haiM unakA cyavana kahA~ hogA? jaise-jaise unakI amlAna pArijAta mAlA malina hotI jAtI hai vaise-vaise unakA mukha-kamala bhI malina hone lagatA hai| jisa kalpavRkSa ko prabala jhaMjhAvAta bhI kampita nahIM kara sakatA vahI kalpavRkSa cyavana samaya jitanA hI nikaTa hotA hai utanA hI zithila hotA jAtA hai| utpatti ke samaya prApta priyalakSmI va lajjA unakA parityAga kara detI hai mAno ve aparAdhI haiM / nirantara nirmala aura suzobhita rahane vAle unake vastra bhI malina aura azobhanIya ho jAte haiN| mRtyu-samaya nikaTa Ane para cIMTiyoM ke jaise paMkha nikala Ate haiM usI bhA~ti deva adIna hone para bhI dIna aura bItanidra hone para bhI nidrA ke vazIbhUta ho jAte haiN| duHkhoM se Akula hokara jaise manuSya mRtyu kI kAmanA karatA hai vaise hI ve nyAya aura dharma parityAga kara viSaya ke prati anurAgI hote haiN| yadyapi devoM ko koI roga nahIM hotA, phira bhI mRtyu nikaTa Ane para unakA zarIra zithila ho jAtA hai aura sandhi sthaloM meM vedanA anubhUta hotI hai| unake netroM kI dRSTi sahasA dhudhalI ho jAtI hai jaise dUsaroM ke aizvarya ko dekhakara dRSTi mandIbhUta hotI hai| bhaviSya meM garbhAvAsa meM rahanA hogA yaha socakara aura usa ghRNita duHkhamaya sthiti kA anubhava kara unakI deha isa prakAra kA~pane lagatI hai ki dUsare bhI bhayabhIta ho jAte haiM / isa bhA~ti cyavana cihna dekhakara aura apanA prayANakAla nikaTa jAnakara ve isa prakAra vyAkula ho jAte haiM jisa prakAra agni meM dagdha hokara manuSya vyAkula ho jAtA hai| usa samaya na vimAna, na vApikA aura na nandanavana hI unako Ananda de pAtA hai| usa samaya ve isa bhA~ti vilApa karate haiM-'he merI prANa priya devAMganA, he mere vimAna, he mere kalpavRkSa aura vApikA, maiM tuma sabase kitanA dUra calA jAU~gA? phira kaba tuma sabako dekha pAU~gA? he prANa priya tumhArI amRta-sI ha~sI, amRta-se tumhAre raktAdhara, asRta-sI tumhArI vANI, tumhArA saundarya aba kisakA hogA? yaha ratna-jar3ita stambhayukta deva vimAna, maNimaya bhUmi aura ratnamaya vedikA ko aba na jAne kauna vyavahAra karegA? he ratnamaya sopAnayukta va rakta aura nIla utpala zobhita vApikA, aba na jAne kauna tumhArA upabhoga Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [65 karegA? he pArijAta, he santAna, he mandAra, he haricandana aura kalpavRkSa, kyA tuma saba apane svAmI kA parityAga karoge? hameM kyA naraka tulya nArI ke garbha meM vAsa karanA hogA aura azuci rasoM kA AsvAdana kara deha kA nirmANa karanA hogA ? hAya ! karma dvArA bAdhya hokara jaTharAgni rUpa calhe meM pakane kA duHkha phira sahana karanA hogA? kahA~ rati-sukhoM kI Akara ye devAMganAe~ aura kahA~ azuci mAnavI ke sAtha saMbhoga ?' isa bhA~ti svargIya sukhoM kA smaraNa kara vilApa karate-karate jaise dIpa nirvApita ho jAtA hai usI prakAra ve svarga se cyuta ho jAte haiN| ata: isa saMsAra ko asAra samajhakara buddhimAna manuSya kA kartavya hai ki vaha zrAmaNya grahaNa kara saMsAra kA anta karane vAlI mukti ko prApta kre| (zloka 155-175) __ bhagavAn kI yaha dezanA sunakara eka hajAra loga zrAmaNya aura anyoM ne samyaktva grahaNa kara liyaa| bhagavAn ke suvrata Adi 107 gaNadhara hue| unhoMne bhagavAn se tripadI dhAraNa kara dvAdaza aMgoM kI racanA kii| bhagavAna kI dezanA samApta hone para gaNadhara suvrata ne dezanA dii| kue~ kA kArya jaise jala nAlI karatI hai vaise hI guru kA kArya ziSya karatA hai : jaba unhoMne dezanA zeSa kI taba trilokapati ko praNAma kara deva sva-sva vimAna ko lauTa ge| (zloka 176-179) bhagavAn ke tIrtha meM kRSNavarNa, hariNavAhana kusuma nAmaka yakSa utpanna huA jisake dAhinI ora ke eka hAtha meM nIMbU vijorA thA evaM anya hAtha abhaya mudrA meM thA / bAyIM ora ke eka hAtha meM nakula aura anya meM akSamAlA thii| ve zAsana deva banakara bhagavAn ke nikaTa avasthita hue| isI prakAra kRSNavarNA, mAnavavAhanA acyutA devI yakSiNI rUpa meM utpanna huI / unake dAhine hAtha ke eka hAtha meM pAza aura anya hAtha varada-mudrA meM thaa| bAyIM ora ke eka hAtha meM dhanuSa thA aura anya hAtha abhaya-mudrA meM thaa| ve bhagavAn padmaprabha kI zAsana devI bniiN| (zloka 180-183) bhagavAn ke tIrtha meM 3 lAkha 36 hajAra sAdhu, 4 lAkha 20 hajAra sAdhviyA~, 2 hajAra 3 sau pUrvadhara, 10 hajAra avadhijJAnI, 10 hajAra 3 sau manaH paryavajJAnI, 12 hajAra kevalI, 16 hajAra 1 sau 8 vaikriya labdhidhArI, 9 hajAra 6 sau vAdI, 2 lAkha 76 hajAra zrAvaka aura 5 lAkha 5 hajAra zrAvikAe~ thiiN| bhagavAn ne Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna prApta karane ke pazcAt 16 pUrvAGga 6 mAsa kama eka lAkha pUrva taka saMyama kA pAlana kiyaa| (zloka 184-191) nirvANa samaya nikaTa jAnakara bhagavAn sammeta-zikhara parvata para gae aura eka mAsa kA upavAsa kiyaa| agrahaNa kRSNA ekAdazI ko candra jaba citrA nakSatra meM thA taba apane cAra aghAtI karmoM ko kSayakara siddhoM ke cAra ananta prApta kie| caturtha dhyAna meM manuSya kI caturtha sthiti arthAt mokSa ko prApta kiyaa| unake sAtha anazana lene vAle 803 sAdhu bhI mokSa ko prApta hue| (zloka 192-193) sAr3he sAta lAkha pUrva aura solaha pUrvAGga rAjakumAra rUpa meM sAr3he ikkIsa lAkha pUrva rAjya kI rakSA karate hue aura eka lakSa pUrva kama solaha pUrvAGga vrata grahaNa kara isa pRthvI para unhoMne vicaraNa kiyaa| isa prakAra bhagavAn padmaprabha kI sarvAyu 30 lAkha pUrva kI thii| sumatinAtha ke nirvANa ke 9 hajAra koTi sAgara ke pazcAt bhagavAn padmaprabha kA nirvANa huaa| (zloka' 194-196) ___ bhagavAn ke nirvANa ke pazcAt 64 indra vahAM Ae aura bhagavAn evaM muniyoM kI deha kA bhakti bhAva se saMskAra kara nirvANa kalyANaka utsava kiyA / (zloka 197) caturtha sarga samApta paMcama sarga taTa ko plAvita karane vAlI kevala-samudra kI taraMgoM kI taraha zrI supArzva jina kI vANI tumhArI rakSA kre| jIvoM ke mithyAtvarUpa andhakAra ke lie sUrya-kiraNoM kI taraha ujjvala saptama tIrthaGkara zrI supArzvanAtha jina ke jIvanavRtta kA maiM aba varNana kruuNgaa| (zloka 1-2) dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrva videha meM ramaNIya nAmaka vijayameM kSemapUrI nAmaka eka nagarI thii| vahAM pRthvI ko AnandapradAnakArI sUrya kI bhAMti bhAsvara samRddhi ke nivAsarUpa nandIsena nAmaka eka rAjA rAjya karate the| dharma hI mAno unakA mantrI aura dAhinA hAtha thA, aise ve rAjya kArya meM sadaiva jAgarUka rahate the| prajA ke sukha meM kaMTaka rUpa vyaktiyoM kA jaba ve vinAza karate to unakA vaha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 67 1 krodha bhI dharma ke lie hI hotA thA / aura unakA kArya ? unakI yaha vizeSatA thI ki arhat aura siddha jo unake mastiSka meM rahate haiM ve mAno unake hRdaya meM virAjate the / ve duHkha se pIr3itoM ke AzrayarUpa the; kintu viraha - pIr3itoM ke lie kabhI bhI kisI bhI prakAra se nahIM / jaise-jaise dina vyatIta hote gae vaise-vaise ve saMsAra se virakta hote hue antataH AcArya aridamana se dIkSita ho gae / niSThA sahita vratoM kA pAlana karate hue kaI eka sthAnakoM kI upAsanA kara una mahAmuni ne tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyA / yogya samaya meM anazana grahaNa kara unhoMne deha kA tyAga kiyA aura SaSTha graiveyaka meM Rddhi sampanna deva ke rUpa meM utpanna hue / ( zloka 3 - 11 ) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM kAzI deza kI alaGkAra tulya vArANasI nAmaka eka nagarI thI / vahAM ke gRhoM kI prAcIreM maNijar3ita thIM isalie vahAM pradIpa kevala bhagavAn kI pUjA ke samaya hI jalatA thA / vahAM ke mandiroM ke ucca suvarNa - daNDoM meM saMlagna candra mAtra dharma-chatra ke rUpa meM hI zobhita hotA thA / jambUdvIpa ke cAroM ora kI jagatI ke vAtAyanoM ko bhUlakara vidyAdhariyAM nagarI ke prAkAroM ke surakSA-stambhoM para baiThakara vizrAma - sukha upabhoga karatI thIM / isa nagarI ke pratyeka gRha meM rati-pati ko kalyANa mArga kI zikSA dene ke lie hI jaise rAta meM kapota - kapotI kUjana karate the / ( zloka 12-16) vahAM ke rAjA kA nAma thA pratiSTha / ve dharmAnurAgI the, bhavyajanoM ke lie khyAti kI kalpavRkSa tulya aura indra kI taraha khyAti sampanna the / samasta pRthvI unake caraNAzrita thI / kAraNa, ve meru kI taraha sAmarthya meM ananta the / ve jaba digvijaya ke lie nikalate the taba AkAza zvetachatra meM sArasa-maya aura mayUra puccha ke chatra meM meghamaya ho jAtA thA / yuddha kSetra meM vIravrata se alaMkRta hokara zatruoM se apanA mu~ha kabhI nahIM phirAte the mAno ve unake yAcaka hoM / janma se hI kisI sahAyatA ke binA una dIrghabAhu ne kamala krIr3ana kI taraha pRthvI ko dhAraNa kara rakhA thA / ( zloka 17-21) pRthvI kI bhAMti hI kSamA, dhRti Adi guNoM se sampanna pRthvI nAmaka unakI eka rAnI thI / unake sahaja guNa aura saundarya alaMkAra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] tulya the ataH unake bAharI alaMkAra to mAtra alaMkRta hI hote the| tAmraparNI nadI meM jisa prakAra muktA zobhA pAte haiM niSkalaMka unameM usI prakAra vibhinna guNa zobhA pAte the| padma-mukha, padma-locana, padma-hasta, padma-caraNa yukta unakI deha mAno zrI devI kA lAvaNya taraMga yukta anya padma-sarovara thaa| ve tIrthaGkara kI mA~ baneMgI isa bhAvanA se aura unake rUpa ke kAraNa deviyAM Akara unakI sevA krtiiN| (zloka 22-26) SaSTha veyaka vimAna se nandIsena ke jIva ne apanI aTThAIsa sAgaropama kI AyuSya pUrNa kii| bhAdra kRSNA aSTamI ko candra jaba rAdhA nakSatra meM thA taba nandIsena ke jIva ne cyUta hokara pRthvI devI ke garbha meM praveza kiyaa| sukha-zayyA para soI pRthvI devI ne rAtri ke zeSa bhAga meM tIrthaGkara ke janma-sUcaka caudaha mahAsvapna dekhe / garbha ke bar3hane ke samaya unhoMne svayaM ko eka, pAMca aura nau phaNoM se yukta sarpa kI zayyA para sote hue dekhA / jyeSTha zuklA dvAdazI ko candra jaba vizAkhA nakSatra meM thA taba unhoMne binA kisI kaSTa ke svarNa-varNa, svastika cihnayukta eka putra ko janma diyaa| (zloka 27-31) chappana dikkumAriyAM avadhijJAna se tIrthaMkara kA janma avagata kara tIvragati se vahAM AIM aura janma samaya kI kriyAe~ sampanna kii| isa bhA~ti zakra bhI vahAM Ae aura jagatpati ko meru-zikhara sthita atipANDukavalA nAmaka zilA para le ge| dhAtrI kI bhAMti jagannAtha ko goda meM lekara ve ratnajar3ita siMhAsana para baiThe / tresaTha indroM ne paryAya-krama se taTa-sthita pahAr3a ko samudra taraMga jaise abhiSikta karatI hai usI prakAra tIrthajala se tIrthapati ko abhiSikta kiyaa| bhagavAn ko IzAnendra kI goda meM dekara zaka ne phuhAreM nikalate jala kI taraha sphaTika vaSoM ke sIMgoM se nikalate jala se unako abhiSikta kiyaa| bhagavAn kI deha para go-zIrSa candanAdi vilepana kara vastrAbhUSaNoM se unakI upAsanA kara saudharmendra ne isa prakAra stuti kI : (zloka 32-37) 'agamya svabhAva sampanna ApakI stuti karane kA prayAsa mere lie bandara kA chalAMga lagAkara pUrya ko pakar3ane jaisA hai| phira bhI bhagavan, ApakI zakti se maiM ApakI stuti kruuNgaa| kAraNa, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [69 candra-kiraNoM se hI candrakAnta maNi utpanna hotI hai| apane samasta kalyANakoM meM Apa jaba nAraka jIvoM ko bhI Anandita karate haiM taba tiryaMca, manuSya aura devoM ko kyoM Anandita nahIM kareMge ? Apake janma-kalyANaka ke samaya jo Aloka triloka meM vyApta haA thA Apake kevala jJAna rUpI sUrya ke prakAza meM vaha raktavarNa dhAraNa kregaa| he prabho, ApakI anukUlatA se hI mAno samasta dizAe~ anukUla huI haiN| yaha sukhaprada vAyu kalyANa ke lie hI pravAhita ho / he bhagavan, Apa jaba jagata ko Ananda dAna karate haiM taba use nirAnanda kauna kara sakatA hai ? mujha avivekI ko dhikkAra hai ! he prabho, hamAre Asana hI dhanya haiM jo kampita hokara Apake janma ko turanta ghoSita kara dete haiM / yadyapi nidAna karanA niSiddha hai phira bhI maiM yaha nidAna karatA haiM ki he prabho, Apake darzanoM ke phalasvarUpa ApameM merI bhakti avicala rahe / ' (zloka 38-45) ___isa prakAra stuti kara indra bhagavAn ko lekara tvarita gati se lauTa gae aura nahIM jAna sake isa prakAra rAnI pRthvI devI ke pArzva meM zizu ko sulA diyA / bandiyoM kI mukti Adi mahat kAryoM dvArA rAjA ne prajA ko Anandita kara Ananda vRkSa kI taraha pUtra-janma kA mahA-mahotsava kiyaa| jaba prabhu garbha meM the unakI mA~ kA pAva atyanta sundara dikhAI par3atA thaa| isIlie rAjA pratiSTha ne pUtra kA nAma supArzva rkhaa| zakra dvArA rakSita aMguSTha kA amRta-pAna kara ve kramazaH bar3e hone lge| mAtR-stana pAna nahIM karane ke kAraNa arhat devoM ke lie bhI pUjya hote haiN| bAla-caJcalatA ke kAraNa ve bAra-bAra dhAtriyoM kI goda se utarakara yahAM-vahAM khelane lge| jo deva manuSya rUpa dhAraNa kara bAjI lagAkara unake sAtha khelate unheM ve sahaja hI parAjita kara dete the| krIr3A meM bhI arhatoM ke tulya kauna ho sakatA hai ? kAmI jisa prakAra krIr3A kara rAtri vyatIta karatA hai usI prakAra nAnAvidha krIr3A kara unhoMne bAlyakAla bitaayaa| (zloka 46-52) do sau dhanUSa dIrgha aura sarva sulakSaNa yukta prabha ne saundarya ke alaMkAra tulya yauvana ko prApta kiyaa| pitA-mAtA ke prati Adara rakhane ke kAraNa unhoMne vivAha kiyaa| pitA-mAtA kI AjJA to trijagatpati ke lie bhI pAlanIya hai| phira apane bhoga-karmoM ko bhI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] to kSaya karanA thA / kAraNa ve to karma-kSaya meM hI nirata rahate the / yuvarAja rUpa meM pA~ca lAkha pUrva vyatIta hone para pitA kI AjJA se pitA dvArA pradatta pRthvI kA bhAra unhoMne grahaNa kiyA / pRthvI kA zAsana karate hue prabhu ne caudaha lAkha pUrva aura bIsa pUrvAMga vyatIta kie / ( zloka 53 - 57 ) saMsAra se unakI virakti ko dekhakara brahmaloka se lokAntika deva Ae aura unheM ubuddha karate hue bole- 'jo svayaMsaMbuddha hote haiM hamAre dvArA pratibodhita nahIM hote, hama to unheM smaraNa karavAte haiM / prabho Apa tIrtha kI pratiSThA karie / ' aisA kahakara ve svarga lauTa gae / ( zloka 58-59 ) dIkSA samAroha ke lie supArzva svAmI ne dakSiNA ke kalparatna hoM isa prakAra eka varSa taka dAna diyA / eka varSa pazcAt Asana kampAyamAna hone se indra ne Akara unakA dIkSA samAroha sampanna kiyA / mokSa lakSmI ko prApta karane ke abhilASI jagatpati ne ratnajar3ita manoharA nAmaka zivikA meM ArohaNa kiyA / deva, asura aura rAjanyakoM dvArA parivRtta hokara ve sahasrAmravana nAmaka sundara udyAna meM ge| tInoM jagat ke alaMkAra rUpa prabhu ne apane alaMkAroM ko khola diyA aura zaka pradatta devadUSya skandha para rkhaa| jyeSTha zuklA trayodazI ke dina candra jaba rAdhA nakSatra meM thA taba do dinoM ke upavAsa ke pazcAt prabhu ne sahasra rAjAoM sahita dIkSA grahaNa kii| unheM tabhI caturtha manaH paryava jJAna utpanna huA / muhUrta bhara ke lie nArakI jIvoM ko bhI sukhAnubhava huA / ( zloka 60-66 ) dUsare dina pATalIkhaNDa nagarI meM rAjA mahendra ke prAsAda meM khIrAna grahaNa kara prabhu ne do dinoM ke upavAsa kA pAraNA kiyA / devatAoM ne ratna varSA Adi pA~ca divya prakaTita kie / rAjA mahendra jahA~ prabhu khar3e the vahA~ ratna- maNDita pAda- pITha kA nirmANa karavAyA / ( zloka 67-68 ) jisa prakAra parvata uttApa ko vinaSTa karatA hai usI prakAra trijagatpati upasarga rUpa vAhinI ko parAjita kara deha kI kAmanA se bhI zUnya svarNa aura kuza meM samabhAva sampanna hue / trijagatpati ne chadmastha rUpa meM ekAkI, maunAvalambI, nAsAgradRSTi sampanna, vividha saMkalpoM meM saMlIna, niyata zramazIla, nirbhaya, dRr3ha, vividha pratimAoM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 71 ko dhAraNa kara dhyAna meM lIna rahate hue nau mAsa paryanta samasta pRthvI para vicaraNa kiyA / (zloka 69-71) vicaraNa karate hue ve punaH sahasrAmravana udyAna meM lauTa Ae evaM zirISa vRkSa tale do dinoM ke upavAsI pratimA dhAraNa kara avasthita ho gae / prabhu ne zukla dhyAna ke dvitIya pAda ke anta meM saMsAra- vRddhi ke kAraNa rUpa ghAtI karmoM ko vinaSTa kiyA / phAlguna kRSNA aSTamI ko jabaki candra vizAkhA nakSatra meM thA bhagavAn supArzvanAtha ko kevalajJAna utpanna huA / (zloka 72-74) bhRtya kI bhA~ti devendra aura asurendra muhUrtamAna meM vahA~ upasthita hue aura prabhu kI dezanA ke lie samavasaraNa kA nirmANa karavAyA / taba trijagatpati mAno mokSa ke dvAra meM praveza kara rahe haiM isa prakAra pUrva dvAra se usameM praviSTa hue / pRthvI ke kalpavRkSa rUpa bhagavAn ne caitya vRkSa ko tIna pradakSiNA dI / vaha caityavRkSa eka kosa aura 400 dhanuSa dIrgha thA / taduparAnta 'namo titthAya' kahakara divya atizayoM se yukta bhagavAn zreSTha siMhAsana para upavezita hue / mA~ pRthvI ne svapna meM jaisA sarpa dekhA thA indra ne vaisA hI eka sarpa prabhu ke mastaka para nirmita kiyA / yaha dvitIya chatra - sA lagatA thA / usI samaya se prabhu ke anya samavasaraNoM meM eka phaNa, pA~ca phaNa aura nau phaNoM se yukta sarpa sthApita hone lage / unhIM kI zakti se devoM ne unake anurUpa tIna pratibimboM kA nirmANa kara unheM anya tInoM ora rakhA / isa prakAra yathAsthAna samavasaraNa niyojita huA / sAdhAraNa manuSya bhI bhIr3a na kara yathAsthAna avasthita ho ge| (zloka 75 - 82) taduparAnta saudharma kalpa ke indra ne donoM hAtha lalATa para lagAkara vandanA kara nimnalikhita stuti kI : 'he saptama tIrthaMkara, pRthvI rUpa kamala ke lie sUrya rUpa bhagavAn Apako namaskAra hai / he bhagavan, sabhI ke duHkhoM kA avasAna ho gayA aura Ananda lauTa AyA hai| saMgha kI pratiSThA meM mAno saba kucha pratiSThita ho gayA hai / he dharmacakravartI, ApakI vANI ke divya daNDa ratna se Aja vaitADhya parvata ke dvAra kI bhA~ti mokSa dvAra khula jAegA / meghodaya jaise uttApa ko vinaSTa kara Ananda kA saMcAra karatA hai usI prakAra ApakA abhyudaya vedanA ko nAza kara samasta jIva-jagat meM Ananda kA saMcAra karatA hai / daridra ko dhana Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] prApti kI bhA~ti dIrgha kAla ke pazcAt he bhagavan ApakI ananta jJAna sampanna vANI ko hama suneMge / ApakA darzana kara aura vizeSa rUpa se ApakI mokSa dvAra unmuktakArI dezanA sunakara Aja hama caritArtha hoMge / ananta darzana, ananta jJAna, ananta zakti aura anaMta sukha yukta jinakI AtmA hai aise Apako maiM namaskAra karatA hUM / Apa samasta divya guNoM se sampanna aura AtmalIna haiM / indra pada prApti kA to mUlya hI kyA hai jabaki he lokanAtha, ApakI sevA kara hI loka Apa jaisA ho sakatA hai / ' ( zloka 83-91) indra ke isa prakAra stuti kara cukane ke pazcAt bhagavAn ne apanI dezanA prArambha kI : 'yahA~ jo kucha bhI hai saba kucha AtmA se bhinna hai / phira bhI mUrkha manuSya sAMsArika vastuoM ke lie karma kara bhava sAgara meM DUbate rahate haiM / jabaki deha jIva se bhinna hai / taba ekadama bhinna artha parijana bandhu bandhuoM kI bhinnatA ke viSaya meM to kahanA hI kyA hai ? jo sva-AtmA se deha, artha, bandhu bAndhavoM ko bhinna dekhatA hai unheM duHkha rUpI zUla kI vedanA kyoM hogI ? jaba AtmA se hI pArthakya hai taba dehAdi jo ki svabhAva se hI bhinna hai unakI bhinnatA kA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai / ( zloka 92-97 ) 'deha ko indriyoM dvArA jAnA jAtA hai; kintu AtmA ko anubhava dvArA jAnA jAtA hai / yadi aisA hI hai to unakI abhinnatA kA prazna hI kaise uTha sakatA hai ? ( prazna ) yadi kahA jAe zarIra aura AtmA bhinna haiM taba zarIra para hue AghAta se AtmA kyoM duHkhI hai ? (uttara) jo AtmA ko deha se bhinna anubhava nahIM karate unheM deha para hue AghAta kA sacamuca hI anubhava hogA; kintu jinheM deha aura AtmA bhinna hai yaha jJAna ho gayA hai ve pitR viyoga jaise duHkha kA bhI anubhava nahIM karate / jinheM isa bhinnatA kA jJAna nahIM hai unheM bhUtyAdi sAmAnya vyakti ke lie bhI duHkha hotA hai / anAtmIya bhAvanA se putra bhI parAyA ho jAtA hai, jo bhRtya hai vaha bhI AtmIya bhAvanA se apanA ho jAtA hai / saMyoga sambandha ko jo jitanA AtmIya samajhakara sneha karatA hai vaha apane lie utanA hI zoka rUpI zUla kA sarjana karatA hai / etadartha jo jJAnI hai vaha samasta vastuoM ko AtmA se bhinna samajhatA hai / isa bhA~ti jisakI anyatva Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 buddhi ho jAtI hai vaha kisI vastu ke viyoga hone para moha ko prApta nahIM hotaa| jisa prakAra laukI kI khola para lagI miTTI dhula jAne para vaha jala para tairane laga jAtI hai usI prakAra anyatva rUpa bheda jJAna se jisakA moha-mala vigalita ho gayA hai vaha zrAmaNya grahaNa kara alpa samaya meM hI saMsAra-sAgara ko pAra kara jAtA hai|' (zloka 98-105) isa dezanA ko sunakara bahuta-se vyaktiyoM ko samyaktva kI prApti huI, koI zramaNa bane, koI zrAvaka / vidarbha Adi 95 gaNadhara hue aura unhoMne prabhu kI dezanA se bAraha aMgoM kI racanA kii| prabhu kI dezanA zeSa hone para gaNadhara-pramukha vidarbha ne prabhu ke pAda-pITha para baiThakara dezanA dii| jaba gaNadhara-pravacana samApta huA taba deva aura anyAnya jana bhagavAn ko vandanA kara sva-sva sthala ko lauTa ge| (zloka 106-109) __ supArzvanAtha ke tIrtha meM kRSNavarNa hastIvAhana mAtaMga nAmaka yakSa utpanna hue jinake dAhinI ora ke donoM hAthoM meM vilva aura pAza the aura bAyIM ora ke donoM hAthoM meM nakula aura gadA thii| ye supArzva svAmI ke zAsana deva hue| isI prakAra unake tIrtha meM kanakavarNA hastI-vAhanA zAntA nAmaka devI utpanna huI jinake dAhinI ora ke donoM hAthoM meM eka hAtha varada mudrA meM thA aura anya hAtha meM akSamAlA thii| bAyIM ora ke donoM hAthoM meM se eka abhayamudrA meM thA dUsare meM trizUla thaa| (zloka 110-113) __taduparAnta prabhu sUrya jaise kamala ko prasphuTita karatA hai usI prakAra bhavya jIvoM ko pramudita kara grAma-grAma, nagara-nagara meM vicarane lge| prabhu ke tIrtha meM tIna lAkha sAdhu, cAra lAkha tIsa hajAra sAdhviyA~, do hajAra tIsa caudaha pUrvadhara, nau hajAra avadhijJAnI, nau hajAra eka sau pacAsa manaHparyava jJAnI, gyAraha hajAra kevalI, pandraha hajAra tIna sau vaikriyalabdhidhArI, caurAsI sau vAdI, do lAkha sattAvana hajAra zrAvaka evaM cAra lAkha tirAnave hajAra zrAvikAe~ (zloka 114-117) __ bhagavAn ko kevalajJAna prApta hone ke pazcAt bIsa pUrvAMga aura nau mahIne kama eka lAkha pUrva vyatIta hone ke pazcAt ve sammeda zikhara parvata para ge| vahA~ devoM evaM asuroM dvArA sevita hokara thiiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] pA~ca sau muniyoM sahita prabhu ne siddha gati prApta kii| ___(zloka 118-122) supArzva prabhu ne pA~ca lAkha pUrva taka yuvarAja rUpa meM, caudaha lAkha pUrva aura bIsa pUrvAGga taka rAjA rUpa meM, bIsa pUrvAGga kama eka lAkha pUrva taka vratI rUpa meM vyatIta kie| ApakI sampUrNa Ayu bIsa lAkha pUrva kI thii| supArzva svAmI kA nirvANa padma-prabha svAmI ke nirvANa ke nau hajAra kor3a sAgaropama ke pazcAt huaa| (zloka 123-125) acyutendrAdi ne prabhu aura munivaroM kI dAha-kriyA sampanna kara nirvANakalyANaka utsava mnaayaa| (zloka 126) pacama sarga samApta SaSTha sarga OM / bhagavAn candraprabha kI candrikA-sI vANI jayavaMta ho jo ki tamaH kA nAza kara Ananda detI hai| maiM bhagavAna candraprabha svAmI kA jIvana jo sUryAtapa kI taraha bhavya janoM ke ajJAna andhakAra ko galAne meM samartha hai usakA varNana karatA hN| (zloka 1-2) dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrva videha ke alaMkAra-tulya mAnAvatI vijaya meM ratna-saMcaya nAmaka eka nagarI thii| usa nagarI ke rAjA kA nAma thA pdm| ve padmA ke padma-niketana tulya aura sAmarthya meM bhogavatI ke nAgarAja kI taraha atyanta zaktizAlI the / sadA divya gIta parivezanakArI gandharvo dvArA sevita ve apsarAoM-sI gaNikAoM dvArA parivRtta rahate the| divya gandha vastra aura alaMkArAdi dvArA unakA sundara zarIra cacita aura zobhita hotA thaa| unakA Adeza rAjAoM dvArA dina-rAta pAlA jAtA thA va kozAgAra kabhI zUnya nahIM hotA / unakI prajA sarvataH samRddhizAlI thii| use kisI prakAra kA aNu-mAtra bhI duHkha nahIM thaa| (zloka 3-7) unake pramukha ve rAjA tattva jJAta kara saMsAra se virakta ho (zloka 8 indra jisa prakAra parvata vinaSTa karane ko vajra grahaNa karate haiM usI prakAra unhoMne saMsAra vinaSTa karane ko guru yugandhara kI dIkSA ge| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] 75 grahaNa kara lI / bahuta prakAra ke saMkalpa grahaNa aura indriya damana kara svadeha se bhI vigata moha una rAjA ne dIrgha kAla taka vratoM kA pAlana kiyA / jisa tIrthaGkara gotra karma kA upArjana karanA kaThina hai usI tIrthaGkara gotra karma ko unhoMne bahuta se artha vyaya se kraya kie ratnoM kI bhA~ti bahuta se sthAnakoM kI upAsanA dvArA arjana kiyaa| kAlakrama se AyuSya zeSa hone para ve mahAmuni vrata rUpI vRkSa ke phalasvarUpa vaijayanta vimAna meM utpanna hue | ( zloka 9-12) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM pRthvI ke Anana-tulya candrAnana nAmaka eka nagara thA / usa nagara meM ratnAkara meM jaise jahAja zobhita hotA hai usI prakAra bahuta prakAra ke ratnoM se vipaNi zreNiyAM zobhita hotI thiiN| vahAM kaI AkAroM ke kaI prakAra ke vividha varNoM ke gRha the| dekhakara lagatA jaise sAndhya - megha pRthvI para utara Ae haiM / isake udyAna meM pratimAdhArI niSpanda cAraNa muniyoM ko dekhakara bhrama hotA hai ki manuSya ke rUpa meM mAno parvata hI sthita ho gae haiM / yahA~ kI nAriyA~ ratna- prAcIroM meM apane pratibimboM ko dekhakara use anya nAyikA samajha apane premiyoM para kruddha ho jAtIM / (zloka 13-17) / mahAsena jinake sainyadala se pRthvI AcchAdita ho jAtI aura jo aparAjeya mukuTamaNi se samudratulya the, usa nagarI ke rAjA the / bhRtya kI bhA~ti vaibhava unakI zakti se yukta the mAno unhoMne pRthvI para adhikAra prApta kara liyA ho / jinakA Adeza kabhI amAnya nahIM hotA aise ve rAjA jaba rAjya kara rahe the taba svataH hI eka-dUsare ke dravya janma se hI grahaNa nahIM karate the / ve sarvezvara the, samudra se agAdha, candra-se sundara, kalpataru sama aura dAna meM indra / dvAra se vistRta unake vakSa para ramA unake prati ananya bhakti parAyaNA hokara gaMgA ke saikata para ha~sinI jisa prakAra krIr3A karatI hai usI prakAra krIr3A karatI / ( zloka 18-22) unakI lakSmaNA nAmaka sarva-sulakSaNA aura mukha- saundarya se candra ko bhI parAsta karane vAlI eka rAnI thI / yadyapi vaha atulanIya lAvaNyayukta ( lavaNayukta ) thIM phira bhI unakI dRSTi aura vANI kevala amRta hI barasAtI / prati kadama para mAno kamala vikasita karatI huI vaha dhIra gati se calatIM / unakI bhauMhe aura bhaMgimA vakra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thIM; kintu mana vakra nahIM thaa| unakI kaTi kSINa thI; kintu buddhi kSINa nahIM thii| sainyavAhinI jisa prakAra senApati se suzobhita hotI hai usI prakAra unake samasta guNa sad-vyavahAra se zobhita hote the| (zloka 23 27) rAjA padma ke jIva ne vaijayanta vimAna kI taiMtIsa sAgaropama kI Ayu vyatIta kii| caitra mAsa kI kRSNA paMcamI ko candra jaba anurAdhA nakSatra meM thA taba padma kA jIva vimAna se cyuta hokara rAnI lakSmaNA ke garbha meM avatarita huaa| usI samaya sukha-zayyA meM soI rAnI lakSmaNA ne tIrthakara janma ko sUcita karane vAle caudaha mahAsvapna dekhe / pRthvI jisa bhA~ti alakSita rUpa se ratnabhAra vahana karatI hai usI prakAra unhoMne svacchandatApUrvaka alakSita rUpa se garbhabhAra vahana kiyaa| pauSa kRSNA dvAdazI ko jaba candra anurAdhA nakSatra meM avasthita thA unhoMne candra-se varNa aura candralAMchanayukta eka putraratna ko prasava kiyaa| (zloka 28-32) siMhAsana ke kampita hone para aSTama tIrthaMkara kA janma avagata kara chappana dikkumAriyA~ unake janma-kRtya sampAdana karane ko aayiiN| saudharma devaloka ke indra ne sAnanda prabhu kA janma-snAtra mahotsava anuSThita kiyaa| devoM dvArA parivRtta hokara ve prabhu ko meru parvata para le ge| indra ati pANDukavalA zikhara sthita ratnajar3ita siMhAsana para prabhu ko goda meM lekara baiTha ge| acyutAdi tresaTha indroM ne AnandamanA hokara unheM snAna karavAyA-phira divya gandha alaMkAra aura vastroM se unakI vandanA, upAsanA kara bhagavAn kI isa prakAra stuti kI : (zloka 33-38) ___'anantaguNa sampanna ApakI jo stuti karane ko maiM pravRtta huA haM yaha vaisA hI hAsyAspada hai jaise AkAza ko dhAraNa karane ke lie cAtaka apane pA~voM ko Upara kara sotA hai| phira bhI maiM ApakI zakti se hI ApakI stuti karatA huuN| sAmAnya-sA megha bhI pUrvI havA se kyA AkAza ko AcchAdita nahIM kara detA? manuSyoM dvArA Apa dRSTa aura zruta haiM isIlie Apa karma puJja kA vinAza karane ke lie eka advitIya astra haiN| Aja pRthvI para zubha karma kA udaya huA hai| jisa prakAra sUrya kamala ke andhakAra ko dUra karane ke lie udita hotA hai usI prakAra sabake ajJAnAndhakAra ko dUra karane ke Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 lie ApakA udaya huA hai| apavitratA phala prasava na kara candrakiraNa dvArA Ahata zephAlikA kI taraha mujhase zIghra hI jhara jaaegii| ApakA isa deha ko dhAraNa karanA hI samasta jIvoM kA duHkha bhAra hara letA hai, Apake zramaNa zarIra kI to bAta hI kyA jo ki sabako nirbhaya kara detA hai| madasrAvI hastI jaise araNya vRkSa ko utpATita karatA hai vaise hI Apane bhI saMsAra ke mUla karma ko ukhAr3ane ke lie janma grahaNa kiyA hai| jaise alaMkAra muktAhAra mere hRdaya ke bAhara zobhA pAtA hai usI prakAra Apa he trilokapati, mere hRdaya ke bhItara avasthAna kreN|' (zloka 39-46) ___ yaha stuti kara saudharmendra ne IzAnendra kI goda se prabhu ko lekara yathAvidhi rAnI lakSmaNA ke pAsa le jAkara sulA diyaa| rAjA mahAsena ne putra-janmotsava manAyA / arhat kA janma jaba anyatra utsava kA kAraNabhUta hotA hai to jahA~ arhat janma lete haiM usa gRha kA to kahanA hI kyA ? jaba jAtaka garbha meM thA taba mA~ ko candrapAna karane kA dohada utpanna huA thA aura jAtaka kA varNa bhI candra-sA ujjvala thA ataH pitA ne nAma rakhA cndrprbh| (zloka 47-49) zaizava meM prabhu kA zarIra isa prakAra dIptimAna thA ki ve candra-kiraNa-se eka sundara Aloka se zobhita hokara mAno taba bhI vaijayanta vimAna meM hI haiM aisA pratIta hotaa| hasti-zAvaka jisa prakAra latA-vRnta ko pakar3akara bar3A hotA hai ve bhI usI prakAra dhAtriyoM kA hAtha pakar3akara bar3e hone lge| bhagavAn janma se hI tIna jJAna sampanna the phira bhI unhoMne apanA bAlyakAla eka abodha bAlaka kI taraha hI vyatIta kiyaa| pathika jisa prakAra manohara kahAnI kI sahAyatA se dIrghapatha kA atikrama karatA hai usI prakAra unhoMne nAnAvidha krIr3Ae~ kara bAlyakAla vyatIta kiyaa| (zloka 50-53) eka sau pacAsa dhanuSa U~ce prabhu ne zaizava rUpa nadI ke dUsare chora aura nAriyoM ko vazIbhUta karane ke lie indrajAla rUpa yauvana ko prApta kiyaa| apane bhoga karmoM ko avazeSa samajhakara pitA kI AjJA se unhoMne yogya rAjakanyAoM kA pANi-grahaNa kiyA / apane janma ke DhAI lAkha pUrva ke pazcAt svAdhyAya sampanna dIkSA grahaNa ko utsuka prabhu ne pitA dvArA Adeza pAkara sAr3he chaha lAkha pUrva aura Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] caubIsa pUrvAMga Ananda se rAjya-zAsana kara vyatIta kie| (zloka 54-57) yadyapi prabhu apane dIkSA grahaNa kA yogya samaya jAnate the phira bhI niyojita jyotiSiyoM kI taraha lokAntika devoM dvArA udbuddha he| videza jAne ke pUrva dhanI vyakti jisa prakAra dAna dete haiM usI prakAra dIkSA grahaNa ke abhilASI hokara unhoMne eka varSa taka dAna diyaa| eka varSa ke pazcAt siMhAsana kampita hone para indra bhRtya kI taraha vahA~ Ae aura prabhu kA dIkSA mahotsava mnaayaa| taduparAMta prabhu devendra, asurendra aura rAjAoM se parivatta hokara saundarya se manomugdhakArI manoramA nAmaka zivikA meM baitthe| sabake dvArA prazaMsita, stuta aura dRSTa hote hue bhagavAn sahasrAmravana nAmaka udyAna meM phuNce| vahA~ zivikA se utarakara prabhu ne triratna prApta karane ke lie samasta ratnAdi aura alaMkAroM ko zarIra se utAra diyaa| pauSa kRSNA trayodazI ko candra jaba maitreya nakSatra meM thA prabhu ne taba aparAhna samaya do dinoM ke upavAsa ke bAda eka hajAra rAjAoM sahita zramaNa dIkSA grahaNa kii| prabhu ko tabhI manaHparyava nAmaka cauthA jJAna utpanna huA jisase loka ke samasta jIvoM ke hRdayagata bhAvoM ko jAnA jAtA hai| dUsare dina subaha padmakhaNDapura ke rAjA somadatta ke ghara khIrAnna grahaNa kara prabhu ne pAraNA kiyA / devoM ne ratnavarSAdi pA~ca divya prakaTa kie aura rAjA somadatta ne jahA~ prabhu khar3e the eka ratna-vedikA nirmita krvaaii| (zloka 58-67) jo tuSArapAta sUryatApa ko parAsta kara detA hai usa tuSArapAta se bhI aparAjita zIlavaSTi saha prabala tuphAna va kaThora AbahavA meM bhI acaMcala zIta kI rAtri meM, jabaki nadiyoM kA jala jamakara barapha ho jAtA hai, ve avicalita hokara dhyAna karate / siMha, vyAghrAdi hiMsra vanya-pazuoM se adhyuSita araNya meM ve jisa prakAra jAte the vaise hI janapUrNa nagara meM bhI avasthAna karate / niHsaMga, mukta, rAga-rahita, mauna aura aparigrahI hokara bhagavAn ne isa pRthvI para chadmastha avasthA meM adhikAMza samaya dhyAna nimagna hokara vyatIta kiyaa| ___ (zloka 68-71) pravrajana karate hue ve punaH sahasrAmravana udyAna meM lauTa aae| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [79 vahA~ punnAga vakSa ke nIce pratimA dhAraNa kara avasthita ho ge| zIta ke anta meM jisa prakAra tuSAra vigalita hotA hai usI prakAra dvitIya zukla dhyAna ke bAda prabhu ke ghAtI karma vigalita ho ge| phAlguna kRSNA saptamI ko candra jaba anurAdhA nakSatra meM thA taba do dinoM ke upavAsa ke pazcAt unheM ujjvala kevalajJAna prApta ho gyaa| (zloka 72-74) __ bhagavAn kI dezanA ke lie devendra evaM asurendroM ne eka yojana vyApI samavasaraNa kI racanA kii| devoM dvArA saMcAlita nau svarNakamaloM para paira rakhate hue prabhu pUrva dvAra se samavasaraNa meM praviSTa hue| rIti ke anusAra aThAraha sau dhanuSa U~ce caitya vRkSa ko prabhu ne parikramA dii| phira 'namo titthAya' kahakara pUrvAbhimukha hokara ratnamaya siMhAsana para baiTha ge| deva, asura, manuSya Adi catuvidha daravAjoM se nirdiSTa sva-sva sthAnoM para jA baitthe| (zloka 75-79) ___ bhagavAn ko paMcAMga praNipAta kara zaka ne nimnalikhita stotra pATha kiyA-'he bhagavan, tribhuvana cakravartI ApakI jisa vANI ko deva, asura aura manuSya mastaka para dhAraNa karate haiM usakI jaya ho| bhAgyodaya se hI manuSya Apako pahale tIna jJAna ke dhArI, taduparAnta uttarottara zreSTha manaHparyava meM aura aba kevala-jJAna ke dhAraka rUpa meM dekha rahe haiN| ApakA yaha ujjvala, patha pAzvastha chAyAdAnakArI vRkSa kI taraha sabake lie zubhakArI kevalajJAna cirasthAyI ho| jaba taka sUryodaya nahIM hotA taba taka hI andhakAra rahatA hai| madamasta hastiyoM kA parAkrama tabhI taka hai jaba taka kezarI siMha upasthita nahIM hotA / dAridraya tabhI taka rahatA hai jaba taka kalpavakSa utpanna nahIM hotaa| jalAbhAva tabhI taka hai jaba taka varSA ke megha dikhalAI nahIM pdd'te| dina kI USNatA tabhI taka satAtI hai jaba taka candra udita nahIM hotaa| mithyAdaSTi sampanna taba taka hI rahate haiM jaba taka ApakA AvirbhAva nahIM hotaa| yadyapi maiM pramAdI hUM phira bhI jo Apako dekhate haiM, ApakI sevA karate haiM unakA jayagAna karatA huuN| ApakI anukampA se, Apake darzanoM ke phala rUpa jaise aba maiM avicala samyak darzana ko prApta kruuN|' (zloka 80-88) yaha stava pAThakara zakra cupa ho gae taba trilokapati prabhu ne apane megha-gambhIra svara meM dezanA denI prArambha kI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] 'ananta klezarUpI taraMgoM se bharA yaha bhava-sAgara Urdhva, adhaH aura madhyaloka ke prANI ko sarvadA kliSTa karatA hai / viSThAdi azuci padArtha meM jisa prakAra kITAdi kI prIti hotI hai usI bhAMti deha - prIti hI isakA kAraNa hai / rasa, rakta, mAMsa, carbI, asthi, majjA, vIrya, AMta aura viSThAdi apavitra dravyoM se hI isa deha kI racanA huI hai / isameM pavitratA kahAM ? navadvAroM se nirantara jharatI azuciyoM meM pavitratA kI kalpanA karanA hI vahA moha hai / vIrya aura rudhira se utpanna malina rasa meM vardhita aura jarAyu Adi se AvRtta isa deha meM pavitratA kaise ho sakatI hai ? mA~ ke dvArA bhakSita anna-jala se utpanna rasa jo nAr3iyoM se pravAhita hokara AyA hai use pAna kie hue zarIra meM pavitratA kisa prakAra raha sakatI hai ? doSa, dhAtu aura malapUrNa kRmi kITAdi kA AvAsa rUpa aura vyAdhirUpa sarpa daMzita deha ko koI pavitra nahIM kaha sakatA / svAdiSTa anna, jala, khIra, ikSu aura ghRtAdi isa deha meM jAne ke pazcAt viSThAdi ghRNya padArthoM meM rUpAntarita ho jAtA hai aise zarIra ko kauna pavitra kahegA ? yakSa- kardamAdi sugandhita dravya isa zarIra para lepana karane se tatkSaNa hI ve mala rUpa meM parivartita ho jAte haiM / aise zarIra meM pavitratA kahAM ? tAmbUlAdi sugandhita dravya carvaNa kara soyA huA manuSya jaba subaha uThatA hai taba use apane hI mukha kI gandha se ghRNA ho jAtI hai / aisI avasthA meM kauna zarIra ko pavitra kahegA ? sugandhita puSpa, puSpamAlA aura dhUpAdi deha - samparka meM Akara durgandhayukta ho jAte haiM aise zarIra ko zuddha nahIM kahA jA sakatA / jisa prakAra madya kA ghar3A durgandhayukta rahatA hai usI prakAra zarIra para sugandhita tela lepana aura ubaTana dvArA svaccha kie va ekAdhika ghar3oM ke jala se dhauta karane para bhI rasa kI apavitratA nahIM jAtI / jo kahate haiM mRttikA jala, agni, vAyu aura sUrya kiraNoM se snAna karane para zarIra pavitra hotA hai ve vAstavikatA nahIM jAnate / kevala zarIra ko Upara se dekhakara hI santuSTa ho jAte haiM / ataH tapasyA kara zarIra se mokSa rUpI phala utpanna karanA cAhie | jaise vijJa lavaNa samudra se ratna bAhara nikalate haiM usI prakAra deha se bhI sAra nikAlanA ucita hai / ' ( zloka 89 - 103 ) isa dezanA se pratibodhita hokara hajAroM logoM ne zrAmaNya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ - 1 grahaNa kiyA / datta Adi bhagavAn ke tirAnave gaNadhara hue / utpAda Adi tripadI dvArA unhoMne dvAdazAGgI kI racanA kI / bhagavAn kI dezanA ke pazcAt pradhAna gaNadhara datta svAmI ne bhagavAn dvArA zakti sampanna hokara unake pAda- pITha para baiThakara jana-sAdhAraNa ke sammukha pravacana diyA / taruNa nAgarika gIta vAdyAdi samApta hone para jisa prakAra ghara lauTa jAte haiM usI prakAra unake pravacana samApta hone para devAdi sva-sva nivAsa ko lauTa gae / ( zloka 104 - 107) bhagavAn candraprabha ke tIrtha meM haritavarNa haMsavAhana vijaya nAmaka yakSa utpanna hue / unake dAhine hAtha meM cakra, bAe~ hAtha meM gadA thI / isI prakAra pItavarNA marAlavAhanA bhRkuTi nAmaka yakSI huI / jinakI dAhinI ora ke do hAthoM meM kramaza gadA va talavAra aura bAIM ora ke do hAthoM meM khaDga aura kuThAra thI / ve tIrthaGkara ke zAsana deva-devI bane / ve sadaiva unake sAtha-sAtha rahate the / AkAza meM jaise candra usI taraha pRthvI para mahAzakti sampanna candraprabha pravrajana karane lage / ( zloka 108 - 111 ) bhagavAn ke tIrtha meM 2,50,000 sAdhu, 3, 80,000 sAdhviyAM, 2,000 caudaha pUrva dhArI, 8,000 avadhijJAnI, 8,000 manaHparyAya jJAnI, 10,000 kevalI, 14,000 vaikriya labdhidhArI, 7,600 vAdI, 2,50,000 zrAvaka aura 4,91,000 zrAvikAe~ thIM / ( zloka 112 - 115 ) caubIsa pUrvAGga aura chaha mAsa kama eka lAkha pUrva taka prabhu kevalI rUpa meM vicaraNa kara sammeta zikhara parvata para padhAre / eka hajAra muniyoM sahita bhagavAn devatA, asura Adi dvArA sevita hokara eka mAsa kA pAdopagamana vrata grahaNa kiyaa| samasta karma nirodha kara avicala dhyAna meM cAra aghAtI karma vinaSTa kara DAle / bhAdra kRSNA saptamI ko candra jaba zravaNa nakSatra meM thA prabhu ne eka hajAra muniyoM sahita nirvANa prApta kara mokSa ko gamana kiyA / (zloka 116-119) bhagavAn ar3hAI lAkha pUrva taka rAjakumAra rUpa meM, sAr3he chaha lAkha pUrva taka rAjA rUpa meM aura caubIsa pUrvAGga kama eka lAkha pUrva taka tIrthaGkara rUpa meM rahe / bhagavAn kI sarvAyu dasa lAkha pUrva kI thI / supArzva svAmI ke nirvANa ke nau sau karor3a sAgara ke bAda Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] bhagavAn candraprabha ne nirvANa prApta kiyA / ( zloka 120-122) indrAdi devoM ne Akara bhagavAn aura munivaroM kI yathAvaNita antyeSTi kriyA sampanna kI aura punaH svarga ko lauTa gae / ( zloka 123 ) SaSTha sarga samApta saptama sarga amaGgala nAzakArI, pavitra, triloka dvArA mAlA kI bhAMti mastaka para dhAraNa karane yogya bhagavAn puSpadanta kI vANI jayavanta ho / unakI zakti se zaktimAn hokara maiM navama tIrthaGkara kI jIvanI vivRta karatA hUM / ( zloka 1-2 ) puSkarArddha dvIpa ke pUrva videha meM puSkalAvatI vijaya meM puNDarakinI nAmaka eka nagara thA / mahA hima parvata para jisa prakAra hRda mahApadma hai usI prakAra puNDarikinI nagara ke rAjA the mahApadma / dharma ko to unhoMne janma se hI grahaNa kara liyA thA jo ki zaizava se yauvana taka zArIrika saundarya kI taraha hI vaddhita ho rahA thA / byAja kA vyavasAyI jisa prakAra pratidina byAja na milane para duHkhI ho jAtA hai usI prakAra yadi eka muhUrtta bhI saMyamahIna vyatIta hotA to ve duHkhI ho jaate| rAste meM nadI pAra karate samaya jisa prakAra pathika jalapAna karatA hai usI prakAra ve dharmakRtya sampanna kara rAja- kArya paricAlana karate / vijJa apramAdI ve apane vaMza kI taraha kalaGkahIna zrAvaka jIvana vyatIta karate the / yadyapi ve sadA saMtoSI the; kintu dharma meM saMtoSI nahIM the / alpa parimANa dharma sampanna anya ko bhI ve apane se adhika dhArmika samajhate the / bhavasAgara pAra karane ke lie unhoMne jisa prakAra raNa-samudra uttIrNa karane ke lie divya astra grahaNa karane par3ate haiM usI prakAra jagananda muni se zrAmaNya dIkSA grahaNa kara lI / zrAvaka dharma meM pravINa saMlekhanA grahaNakArI jisa prakAra mRtyu paryanta upavAsa kA saMrakSaNa karatA hai usI prakAra ve zramaNa vratoM kA niSThApUrvaka pAlana karate the / ekAvalI Adi kaThina tapazcaryA aura arhat bhakti se unhoMne tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyA / isa bhAMti dharma kArya meM nirata Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [83 ve AyuSya-kAla pUrNa hone para vaijayanta vimAna meM mahAzaktidhara devarUpa meM utpanna hue| (zloka 3-13) jambU dvIpa ke bharata kSetra ke dakSiNArdha meM vaibhava ke lie prasiddha kAkandI nAmaka eka nagara thaa| isake pratigRha meM pralambita muktAmAlA pativratAoM ke lie madana ko damanakArI akSamAlA ke rUpa meM suzobhita thiiN| mandira se nikalatA caturvidha saMgIta vidyAdhariyoM ko stabdha karane ke lie mantra rUpa thaa| yahA~ ke sarovara nirmalajala aura zvetakamala se zaradakAlIna meghamukta aura nakSatra khacita AkAza ke pratibimba kI racanA karate / yahA~ ke bhikSuka bhI guru kI taraha pAdya aura argha se sammAna sahita pUje jaate| (zloka 14-18) saundarya meM pRthvI ke kaNThahAra kI taraha yA greveyaka vimAna ke deva kI taraha sugrIva nAmaka eka rAjA yahA~ rAjya karate the / mantrapUta talavAra kI taraha unakA Adeza kyA nagara kyA araNya kyA parvata kyA samudra sarvatra mAnya thA / nyAyazAsana kI dhArA aura yaza rUpa taraMga parvata se samadra kI ora pravAhita hone vAlI nadI kI taraha unase utthita hokara pravAhita hotI thii| rAjAoM ke mukuTamaNi svarUpa una rAjA kA yaza rUpa mahAsamudra vibhinna rAjAoM kI yazarUpI srotasviniyoM ko grasa letI thii| (zloka 19-22) unakI patnI kA nAma thA raamaa| ve doSa rahita, nirmala guNa sampanna aura sundariyoM kI mukuTamaNi tulyA thiiN| prakRtidatta saundarya se vibhUSita, nayanoM ko AhlAdakArI ve AkAza kI candrakalA kI taraha hI pRthvI para ananya thiiN| kalakaNThI zvetavastrA (mAno zveta paMkhayukta) ve rAjahaMsinI kI taraha sarvadA pati ke mAnasa meM nivAsa karatI thiiN| unake atulanIya saundarya se abhibhUta hokara rati bhI Ananda aura prItivAna nahIM rahatI arthAt unake prati IrSyAnvitA thii| rAjA sugrIva ke sAtha mAno ve eka dUsare ke lie hI nirmita hoM isa prakAra candra aura rohiNI jaise krIr3A kara samaya vyatIta karate haiM usI prakAra samaya vyatIta karate / (zloka 23-27) mahApadma ke jIva ne vaijayanta vimAna kI 33 sAgaropama kI Ayu pUrNa kii| phAlguna kRSNA navamI ko candra jaba mUlA nakSatra meM thA taba vahAM se cyuta hokara rAnI rAmA ke garbha meM praveza kiyaa| taba rAnI ne tIrthaGkara ke janma-sUcaka hastI Adi caudaha mahAsvapna Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] dekhe / himAdrijAtA gaMgA jaise krIr3Arata kari zizu ko dhAraNa karatI hai usI prakAra rAnI ne tribhuvana ke Azraya unake bhrUNa ko dhAraNa kiyA / agrahaNa mahIne kI kRSNa paMcamI ko candra jaba mUlA nakSatra meM thA taba unhoMne zvetavarNa makara lAMchanayukta eka putra ratna ko janma diyA / ( zloka 28 - 32) bhogaMkarA Adi chappana dikkumAriyoM ne bhagavAn aura unakI mA~ ke janma kRtya sampanna kie / taba saudharmendra Abhiyogika devoM kI taraha bhaktisahita prabhu ko meru parvata para le gae aura usake dakSiNa meM sthita atipANDukavalA zilA para prabhu ko goda meM lekara siMhAsana para baiTha gae / acyutAdi tesaTha indroM ne tIrthaM se lAe jala se prabhu kA bhaktipUrvaka snAna karavAyA / praharI jisa prakAra apane pahare ke anta meM rakSita vastu dUsare praharI ko arpaNa karatA hai usI prakAra saudharmendra ne prabhu ko IzAnendra kI goda meM baiThAkara vRSazRGgoM se nikalatI jaladhArA se unheM snAna karavAyA / prabhu kI deha para navIna aura divya vilepanAdi kara evaM alaGkAra pahanAkara unhoMne prabhu kI nimna prakAra kI stuti kI - 'dharma ke dRr3ha stambha svarUpa, samyak darzana ke amRta sarovara tulya, vizva ko Ananda dAna karane meM megharUpa he triloka nAtha ! ApakI jaya ho / jabaki Apake guNoM aura mahAnatA ke kAraNa triloka ne ApakA dAsatva svIkAra kiyA hai taba ApakI anya kisI alaukika zakti ke viSaya meM maiM kyA kahUM ? ApakI sevA meM maiM jaisA zobhita hotA hUM svarga meM bhI vaisA zobhita nahIM hotA / nUpura meM jisa prakAra maNi zobhita hotI hai usa prakAra parvata meM nahIM hotI / mokSakAmI Apa usa vaijayanta se Ae haiM jo ki mokSa le jAtA hai to nizcita hI jo saMsAra meM pathabhraSTa ho gae haiM unheM rAha dikhAne Ae ho / dIrghakAla ke pazcAt bharata kSetra rUpI gRha meM Apa adhyAtma ke Aloka rUpa meM Ae haiM / aba zrAvaka kI bhAMti dharma bhI nirbhaya va Anandita ho jAegA / he jagatpati, Apake divya - dIkSA mahotsava meM yaha deva -samUha bhAga le bhAgyodaya se bahuta dinoM pazcAt candrAloka-sA Apake divya Aloka meM saMlIna hokara netroM ne cakoratva prApta kiyA hai / maiM sva- gRha meM rahUM yA deva -sabhA meM sarvArtha siddhi dAnakArI ApakA nAma kabhI vismRta na hoU~ / ' ( zloka 33-47 ) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [85 stuti ke pazcAt jinezvara ko grahaNa kara zakra ne vidhi anusAra unheM unakI mA~ ke pAsa sulA diyaa| (zloka 48) jisa kAraNa unakI mA~ ne garbhadhAraNa ke samaya dhArmika kriyAoM meM pravINatva lAbha kiyA thA, jisa kAraNa unheM puSpa-dohada utpanna huA thA usI kAraNa ko daSTigata kara bhagavAn ke mAtApitA ne unakA nAma suvidhi aura puSpadanta rkhaa| janma se hI ananyadharmA prabhu sUrya jaba meSa rAzi meM praveza karatA hai to dinoM-dina dina jaise bar3hatA jAtA hai usI prakAra bar3hane lage / svabhAva se hI pavitra kramazaH unhoMne yauvana ko prApta kiyaa| prabhu kI lambAI thI eka sau dhanuSa aura unakI deha kA raMga thA kSIra-samudra sA zveta / yadyapi prabhu saMsAra se pUrNa virakta the phira bhI mAtA-pitA kI icchA se zrI se bhI adhika sundara rAjakumAriyoM se Apane vivAha kiyaa| janma se pacAsa hajAra pUrva vyatIta ho jAne ke bAda pitA ke prati zraddhA sampanna prabhu ne rAjya-bhAra grahaNa kiyaa| pacAsa hajAra pUrva aura aTThAIsa pUrvAGga taka unhoMne nItipUrvaka rAjya-zAsana kiyaa| (zloka 49-55) prabhu ke vrata grahaNa karane kI icchA karane para cATa kAroM kI bhAMti laukAntika devoM ne Akara unheM vrata grahaNa karane ko prerita kiyaa| AsaktihIna pRthvIpati daridra ke lie kalpavRkSa sama hokara eka varSa taka Ipsita dAna diyaa| dAna denA samApta hone para janma-mahotsava kI bhA~ti hI devoM ne unakA dIkSA-mahotsava sampanna kiyA / taduparAnta prabhu suraprabhA nAmaka pAlakI para Arohita hokara devatA, asura aura manuSyoM se parivatta hue sahasrAmravana udyAna meM Ae / agrahaNa kRSNa aSTamI ko candra jaba mUlA nakSatra meM thA taba prabhu ne do dinoM ke upavAsa saha eka sahasra rAjAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| (zloka 56-60) dUsare dina subaha zvetapura nagarI ke rAjA puSpa ke gRha meM bhagavAn ne khIrAnna se pAraNA kiyaa| devoM ne ratnavarSAdi paJca divya prakaTa kie| jahAM ve khar3e the vahAM rAjA puSpa ne ratna-jar3ita vedI bnvaaii| AsaktihIna prabhu ne saMsAra se virakta hokara chadmastha avasthA meM cAra mAsa taka pravrajana kiyaa| (zloka 61-63) cAra mAsa ke pazcAt ve sahasrAmravana udyAna meM lauTa Ae va Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [86 mUlArU vRkSa ke nIce pratimA dhAraNa kii| kArtika zuklA tRtIyA ko candra jaba mUla nakSatra meM thA prabhu ne apUrvakaraNa dvArA kSapaka zreNI meM ArohaNa kara kevalajJAna prApta kiyaa| (zloka 64-65) taduparAnta deva aura asuroM dvArA nirmita samavasaraNa meM prabhu pUrva dvAra se praviSTa hue| sarva atizaya sampanna prabha bAraha sau dhanuSa dIrgha caityavakSa kI pradakSiNA dekara tIrtha ko namaskAra kara pUrvAbhimukha hokara ratna-siMhAsana para virAja gae / anya tIna dizAoM meM devoM ne unakA bimba pratiSThita kiyaa| deva evaM anyoM ke yathAsthAna baiTha jAne para zaka ne prabhu kI prazaMsAsUcaka stuti kI ___'yadyapi Apa rAgamukta haiM phira bhI Apake pada aura karatala Arakta kyoM haiM ? yadi Apane vakratA parityAga kI hai to Apake keza vakra (ghugharAle) kyoM haiM ? yadi Apa saMgha ke saMghapati haiM taba Apake hAtha meM daNDa kyoM nahIM haiM ? yadi Apa vItarAga haiM to sabake prati yaha anukampA kyoM ? yadi Apane samasta alaGkAroM kA parityAga kiyA hai to ApakA triratna ke prati jhukAva kyoM ? yadi Apa sabake prati samabhAvI haiM to mithyAtviyoM ke zatru kyoM haiM ? yadi Apa svabhAva se hI sarala haiM to chadmastha kyoM ? yadi Apa dayAvAna haiM to rAga kA damana kyoM ? yadi Apa nirbhaya haiM to saMsAra-bhIru kyoM ? yadi Apa sabake prati madhyastha haiM to sabake maMgalakArI kaise ? yadi Apa adIpta haiM to Apake cAroM ora ujjvala vibhA kyoM ? yadi svabhAva se hI zAnta haiM to dIrghakAla taka tapa kyoM kiyA ? yadi Apa krodha vimukha haiM to karma ke prati krodha kyoM ? he bhagavana, cAra anantaguNayukta mahattva se bhI adhika mahIyAna Apake svabhAva ko jAnanA asambhava hai / namaskAra aapko|' (zloka 66-77) isa prakAra stuti kara indra ke cupa ho jAne para bhagavAn suvidhi svAmI ne apanA upadeza diyA __ 'sacamuca hI yaha saMsAra ananta du:khoM kA bhaNDAra hai| sarpa jisa prakAra viSa kI utpatti kA kAraNa hai usI prakAra Azrava anaMta duHkhoM kA kAraNa hai| mana vacana aura kAyA dvArA jIva jo kriyA karatA hai jise yoga kahA jAtA hai vaha AtmA meM zubhAzubha karma AkRSTa kara lAtA hai (Azravase) isIlie ise Azrava kahA gayA hai| maitrI Adi zubha bhAvanA se zubha karma kA bandha hotA hai; kintu, viSaya Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 kaSAya se AkrAnta hone para azubha karma kA bandha hotA hai| zru tajJAna ke AdhAra para kahe gae satya vacanoM se zubha karma kA bandha hotA hai; kintu isake viparIta vacana se azubha karma kA / susaMyamita zarIra se kRta kAma se zubha karma kA bandha hotA hai; kintu Arambha aura hiMsAdi sAvadha karma meM niyojita zarIra se azubha karma kA bandha hotA hai| viSaya, kaSAya, yoga, pramAda, avirati mithyAtva aura Ata evaM raudra dhyAna azubha karma ke bandha kA kAraNa hai| (zloka 78-84) 'jisa bhI prakAra se Azravita kyoM na ho AtmA meM pravezakArI karma jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke haiN|' (zloka 85) ___ 'jJAna aura darzana kA viSaya, jJAnI aura darzanakArI ke prati va jJAna aura darzana utpanna karane ke kAraNoM meM vighna DAlanA, niva karanA, gardA karanA, azAtanA karanA, ghAta karanA, jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma-bandha kA kAraNa hai|' (zloka 86) ___ 'samyaka jJAna hIna devoM kI ArAdhanA, guru kI sevA, supAtra dAna, dayA, kSamA, sarAga saMyama, deza virati, akAma nirjarA, zauca zAtA vedanIya karma-bandha kA kAraNa hai| svayaM ke lie dUsare ke lie yA ubhaya ke lie zoka, vadha, tApa aura pazcAttApa utpanna karanAkarAnA azAtA vedanIya karma-bandha kA kAraNa hai|' zloka 87-89) 'muni, zAstra, saMgha, dharma aura samasta devoM kA avarNavAda karanA arthAt nindA karanA, mithyAtva kA tIvra pariNAma karanA, kevalI aura siddhoM kA nihnava karanA (unakA devatva svIkAra nahIM karanA, viparIta bolanA aura unake guNoM kA apalApa karanA) dhArmika manuSya ko doSI karanA, unakI nindA karanA, unmArga kA upadeza denA, anartha kA Agraha karanA, asaMyamI kA Adara, satkAra aura pUjA karanA, binA vicAre kAma karanA, guru Adi kI avajJA karanA ityAdi kArya se darzana mohanIya karma kA Azrava hotA hai|' 'kaSAyoM ke udaya se AtmA meM tIvra pariNAma honA cAritra mohanIya karmabandha kA kAraNa hotA hai| (zloka 90-93) 'kisI kA majAka karanA, sakAma upahAsa, kAraNa-akAraNa hAsya, vAcAlatA va dInatA vyakta karane kI pravRtti hAsya mohanIya karmabandha kA kAraNa hotA hai|' (zloka 94) 'deza-videza meM bhramaNa kara nae-nae dRzyoM ko dekhane kI icchA. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] vibhinna prakAra krIr3A-kautuka va dUsare ke mana ko apanI ora AkRSTa aura vazIbhUta karane kI icchA rati mohanIya karmabandha kA kAraNa (zloka 95) 'asUyA (guNa ko doSa rUpa meM dekhanA), pApa karane kI pravRtti, anya kI sukha-zAnti ko naSTa hote dekha khuza honA arati mohanIya karmabandha kA kAraNa hai|' (zloka 96) 'mana meM bhaya ko sthAna denA, dUsaroM ko bhayabhIta karanA, trAsita karanA, nirdaya karanA bhaya mohanIya karma ke bandha kA kAraNa (zloka 97) _ 'mana meM zoka utpanna karanA, anya ko zokAnvita karanA, rudana meM ati Asakti zoka mohanIya karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 98) 'caturvidha saMgha kI nindA karanA, tiraskAra karanA aura sadAcArI kI kutsA pracAra karanA, jugupsA mohanIya karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 99) ____ 'IrSyA, viSaya-lolupatA, mRSAvAda, ativakratA aura para-strI gamana meM Asakti strIveda karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 100) 'sva-strI meM santoSa, IrSyAhInatA, mRdu svabhAva, kaSAyoM kI mandatA, prakRti kI saralatA aura sadAcAra pAlana puruSa-veda karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 101) 'strI aura puruSa donoM ke cumbanAdi anaMga sevana, ugra kaSAya, tIva kAmecchA, bhaNDAmi aura strIvrata ko bhaMga karanA napuMsaka veda karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 102) _ 'sAdhuoM kI nindA karanA, dharma-kArya meM bAdhA denA, madya-mAMsa bhakSaNakAriyoM ke sammukha madya-mAMsa bhakSaNa kI prazaMsA karanA, dezavirata zrAvakoM ke lie bAra-bAra antarAya utpanna karanA, avirati ke guNoM kA vyAkhyAna karanA evaM virati ke doSoM kA, anyoM kA kaSAya aura lokakSaya kI udIraNA karanA cAritra mohanIya karma bandha kA kAraNa hai| __ (zloka 103-105) 'paMcendriya jIvoM kA vadha samArambha aura mahAparigraha, anukampAhInatA, mAMsa-bhakSaNa, sthAyI vairabhAva, raudra dhyAna, mithyAtva, anantAnubandhI kaSAya, kRSNanIla aura kApota lezyA, asatya bhASaNa, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [89 para dravya haraNa, bAra-bAra maithuna sevana evaM indriyoM ke vazIbhUta honA narakagati ke AyuSya karma bandha kA kAraNa banatA hai|' (zloka 106-108) _ 'unmArga upadeza, sanmArga nAza, gupta bhAva se dhana kA saMrakSaNa, Ata dhyAna, zalyayukta hRdaya, mAyA, Arambha parigraha, nIla aura kapota lezyA, zIla evaM vrata ko dUSita karanA, apratyAkhyAna, kaSAya, tIryaca gati ke AyuSya karma bandha kA kAraNa banatA hai|' (zloka 109-110) 'alpa parigraha aura alpa Arambha, svAbhAvika komalatA aura saralatA, kApota aura pIta lezyA, dharma dhyAna meM anurAga, pratyAkhyAnI kaSAya, madhyama pariNAma, dAna dene meM ruci, deva aura guru kI sevA, pUrvAlApa (svAgata saMbhASaNa), priyAlApa (prema pUrvaka samajhAnA), sAMsArika kArya meM madhyasthatA manuSyagati ke AyuSya karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 111-113) ___'sarAga saMyama, deza saMyama, akAma nirjarA, suguru se sambandha, dharma zravaNa meM ruci, supAtradAna, tapa, zraddhA, jJAna darzana va cAritra rUpa triratna kI ArAdhanA, mRtyu ke samaya teja evaM padma lezyA ke pariNAma, bAla tapa, agni jalAdi sAdhana se mRtyu aura avyakta samabhAva devagati ke AyuSya karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 114-116) 'mana vacana kAyA kI vakratA, dUsaroM ko ThaganA, kapaTa karanA, mithyAtva, paizunya, mAnasika caMcalatA, nakala, cA~dI-sonA Adi se pravaMcita karanA, mithyA sAkSI denA, vastu kA varNa, gandha, rasa aura sparza badalakara chala karanA, kisI jIva ke aMga-upAMgoM ko kATanAkaTavAnA, yantrAdi yA pIjarA banAnA, vajana kama karanA, Atma prazaMsA, para nindA karanA, hiMsA, asatya, anRta, abrahmacarya, mahArambha, mahAparigraha sevana, kaThora aura tuccha bhASaNa karanA, ujjvala vastrAdi kA abhimAna karanA, vAcAlatA, Akroza karanA, kisI kA sUkhasaubhAgya naSTa karanA, kisI kA aniSTa karane ke lie mantra-tantrAdi kA prayoga karanA, tyAgI hone kA dambha kara unmArga meM gamana karanA, sAdhu banakara dUsaroM ke mana meM kautuka utpanna karanA, vaizyAdi ko alaMkAra denA, vana meM Aga lagAnA, corI karanA, tIvra kaSAya, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] aMgArAdi 15 karmAdAna kA kArya karanA, azubha nAma karma bandha kA kAraNa hai| isake viparIta saMsAra bhaya, pramAda tyAga, cAritra dhAraNa, kSAnti Adi guNa dhArmika vyakti kA darzana aura unakA sevA-satkAra zubhanAma karma yahA~ taka ki tIrthaMkara nAma karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 117-125) 'arhat, siddha, guru, sthavira, bahuzru ta, saMgha, zru tajJAna, sAdhu bhakti, AvazyakAdi kriyA, cAritra, brahmacarya pAlana meM apramAda, vinaya, jJAnAbhyAsa, tapa, tyAga (dAna), zubha dhyAna, pravacana prabhAvanA, caturvidha saMgha meM zAnti rakhanA, sAdhu sevA, apUrvajJAna grahaNa aura samyak darzana meM zuddhatA ina bIsa sthAnakoM ko prathama aura antima tIrthaMkara sparza karate haiN| anya tIrthaMkara eka do yA tIna sthAnakoM kA sparza karate haiN| (zloka 126-129) ____ 'paranindA, avajJA, upavAsa, sadguNoM kA lopa athavA asad doSoM kI pratiSThA, ArohaNa, Atma-prazaMsA, jo guNa svayaM meM hai yA nahIM usakA pracAra, svayaM ke doSoM kA varNana aura jAti mada (abhimAna) nIca gotra karma-bandha kA kAraNa hai| isake viparIta a-mAna, mana, vacana aura kAyA dvArA vinaya ucca gotra karma-bandha kA kAraNa hai| (zloka 130-131) 'dAna, lAbha, vIrya bhoga aura upabhoga meM sakAraNa yA akAraNa vighna DAlanA, bAdhaka bananA antarAya karma bandha kA kAraNa hai|' (zloka 132) __'isa bhAMti Azrava se utpanna isa apAra saMsAra rUpI samudra ko buddhimAna vyaktiyoM ko dIkSA rUpo jahAja ke dvArA atikrama karanA ucita hai|' (zloka 133) 'candra kiraNoM se jisa prakAra rAta meM vikasita hone vAlI vAlI kumudinI vikasita hotI hai usI prakAra prabha kI dezanA se aneka prabuddha hue aura hajAroM loga dIkSita ho ge| bhagavAna ke varAhAdi 88 gaNadhara hue| bhagavAn kI dezanA ke pazcAt prathama gaNadhara ne apanI dezanA dii| gaNadhara kI dezanA ke pazcAt deva aura asura nandIzvara dvIpa meM aTThAIsa mahotsava manAkara sva-sva nivAsa ko lauTa ge| (zloka 134-137) bhagavAn ke tIrtha meM kUrmavAhana, zvetavarNa, ajita nAmaka yakSa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [91 utpanna hue| unake dAhinI ora ke donoM hAthoM meM bijorA aura akSamAlA thii| bAIM ora ke donoM hAthoM meM nakula aura bI thii| ve zAsana deva banakara bhagavAn ke nikaTa avasthita hue / isI prakAra vRSabhavAhanA, zvetavarNA sutArA yakSiNI utpanna huI / unake dAhine donoM hAthoM meM kramazaH eka meM akSamAlA thI, dUsarA varayamudrA meM thaa| bAyIM ora ke donoM hAthoM meM kramazaH kumbha aura aMkuza thaa| ve bhagavAn kI sevA meM sarvadA nirata rahakara unakI zAsana devI bniiN| ve sarvadA unake pAsa rhtiiN| anukampA ke sAgara prabhu pRthvI para manuSyoM ko pratibodha dete hue bhramaNa karate rahe / (zloka 138-142) bhagavAn ke tIrtha meM varAhAdi 88 gaNadhara the, 2,00,000 sAdhu evaM 1,20,000 sAdhviyAM thIM, 8,400 avadhijJAnI, 1,500 caudaha pUrvadhara, 7,500 manaHparyava jJAnI, 7,500 kevalI, 13,300 vaikriya labdhi sampanna, 6,000 vAdI, 2,29,000 zrAvaka aura 4,72,000 zrAvikAe~ thiiN| 28 pUrvAGga aura cAra mAsa kama arddhalakSa pUrva prabhu kevalI avasthA meM pravrajana karate rahe / (zloka 143-147) AyuSya pUrNa hone kA samaya jAnakara prabhu eka hajAra muniyoM sahita sammeta-zikhara para ge| vahAM anazana meM eka mAsa vyatIta kiyaa| kArtika kRSNa navamI ko candra jaba mUla nakSatra meM thA prabha ne zailezIkaraNa dhyAna meM eka hajAra muniyoM sahita akSaya siddha loka meM gamana kiyaa| prabhu arddhalakSa pUrva yuvarAja rUpa meM rahe / arddhalakSa pUrva aura 28 pUrvAGga rAjA rUpa meM rahe / arddhalakSa pUrva kama 28 pUrvAGga vratI rUpa meM rahe / bhagavAn kI sarvAyu 2 lAkha pUrva kI thii| zrI candraprabha svAmI ke nirvANa ke nau karor3a sAgaropama ke pazcAt suvidhinAtha svAmI nirvANa ko prApta hue| (zloka 148-152) suvidhinAtha svAmI ke nirvANa ke kucha kAla pazcAt huNDA avasarpiNI kAla ke doSa se zramaNa dharma kA viccheda ho gayA arthAt eka bhI sAdhu nahIM rhaa| dharma kyA hai jo nahIM jAnate the ve pathabhrAnta pathika jaise anya pathika ko patha pUchatA hai usI prakAra vRddha zrAvakoM ko dharmakathA jijJAsA karane lage / vRddha zrAvaka apane-apane mata se unheM dharma batAne lage va loga unako arthAdi dekara pUjane Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] lage / ye bRddha zrAvaka artha pUjA ke lobhI banakara nae-nae zAstroM kI racanA karane lage aura dAna kA mahattva bar3hA-car3hAkara kahane lage / taduparAnta ve AcArya hokara kanyAdAna, bhUmidAna, lauhadAna, vastradAna, godAna, svarNa raupyadAna, Asana, zayyA, azva, hastI evaM anya nAnAvidha dAnoM kI vyAkhyA kI aura pratyeka dAna ihaloka aura paraloka meM mahAphaladAyI hogA, kahane lage / manda buddhi aura mahAlobhI banakara ve bole ki dAna grahaNa ke kevala ve hI adhikArI haiM anya koI nahIM hai / mAyAvAdI ve logoM ke guru bana gae / jahAM vRkSa nahIM vahAM loga tila ke paudhe ke hI cAroM ora vedI nirmita karate haiM | (zloka 153-162) isa prakAra bharata kSetra meM zItalanAtha svAmI ke saMgha sthApana ke pUrva saMgha viccheda ho gayA / rAtri meM ullU ke rAjatva kI taraha usa samaya brAhmaNoM kA ekacchatra rAjya sthApita ho gayA / isa prakAra zAntinAtha bhagavAn ke pUrva anya chaha bAra zramaNa dharma kA viccheda huA / isase asaMyata aviratoM kI pUjA hone lagI / (zloka 163-164) saptama sarga samApta aSTama sarga candra kiraNa jisa prakAra kumudinI ko vikasita karatI hai usI prakAra jina bhagavAn zItalanAtha ke caraNayugma tumheM mokSamArga ke lie udbodhita kareM / triloka ke kaSAya ko zItala karane vAle bhagavAn zItalanAtha svAmI kA jIvana maiM vivRta karU~gA / ( zloka 1-2 ) puSkaravara dvIpArddha ke pUrva videha meM vatsa nAmaka deza kI alaMkAra tulyA susImA nAmaka eka nagarI thI / rAjA kA nAma thA padmottara | anuttara vimAna ke devoM kI taraha ve nRpottama the / unakA Adeza kabhI amAnya nahIM hotA thA / ve samasta jIvoM ke prati karuNA-sampanna the / unameM do bhAva virAjate the - vIratva aura zAnta rasa / rAjA jisa prakAra krodha ke prati jAgarUka rahatA hai aura nAnA prakAra se use varddhita karatA rahatA hai usI bhAMti ve dharma ke prati Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 93 sadaiva jAgarUka rahate the / Aja nahIM to kala isa rAjya kA parityAga karU~gA aisA cintana karate hue ve mAno videza meM raha rahe hoM isa prakAra saMsAra meM anAsakta hokara rahane lage / ( zloka 3-7 ) eka dina tRNavat unhoMne usa rAjya kA parityAga kara vistAdha nAmaka AcArya se dIkSA grahaNa kara lI aura aticArahIna cArita pAlana aura zAstrokta bIsa sthAnakoM meM kaI kI ArAdhanA kara unhoMne tIrthaMkara gotra karma upArjana kiyA para vizeSa vrata pAlana aura kaThora tapazcaryA ke nAmaka dasaveM devaloka meM utpanna hue / / AyuSya pUrNa hone kAraNa ve prANata ( zloka 8 - 10 ) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM bhaddilapura nAmaka sundara aura vaibhavazAlI nagara thA / parikhA se parivRta aura svarNa prAcIroM se veSTita isa nagarI kI lavaNa samudra parivRta aura jagatI veSTita jambUdvIpa kI tulanA kI jAtI hai / sAndhya velA meM isakI vipaNiyoM meM prajvalita AlokamAlA nagarazrI ke kaNTha meM ratnamAlA-sI suzobhita hotI thI / bhogavatI aura amarAvatI ke samasta vaibhava kA sAra yahIM rahane se yaha nagarI deva aura nAgadevoM kI krIr3A bhUmi meM parivartita ho gaI thI / ( zloka 11-14 ) utsava meM jisa prakAra AtmIya parijanoM ko khilAyA jAtA hai usI prakAra yahAM vibhinna prakAra ke AhAra prArthiyoM ko dAnazAlA meM khilAyA jAtA thA / ( zloka 15 ) isa nagarI ke rAjA kA nAma thA dRDharatha / zatru mekhalA ko naSTa karane meM ve samudra kI taraha pRthvI kI mekhalA rUpa the / kinnara unake guNoM kI jo prazaMsA karate usa viSaya meM ve itane vinayI the ki unheM ve aguNa hI lagate / ve zatruoM se barabasa jo dhana grahaNa karate use daridroM meM vitaraNa kara dete mAno apaharaNa rUpa pApa kA prAyazcita kara rahe hoM / rAjanya varga bhUluNThita hokara unheM praNAma kara rAjya prApta karate / eka bindu tela jaise jala meM phaila jAtA hai usI prakAra guru pradatta eka paMkti upadeza bhI unameM vyApta ho jAtA | 1 ( zloka 16-20 ) citta ko AnandadAyinI nadiyoM meM jaise mandAkinI hai vaise hI sAdhviyoM meM agragaNyA unakI rAnI kA nAma nandA thA / ve maMthara gati se calatIM jise dekhakara lagatA mAno rAjahaMsaniyoM ne maMthara Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] gati se calane kI zikSA unhIM se lI thii| jaba ve bolatI taba unake mukha saurabha se AkRSTa hokara bhramara Ane lagate / vistAra meM jisa prakAra AkAza ananya hai eka zabda meM ve bhI vaisI hI ananya thiiN| apane guNoM ke kAraNa rAjA dRr3haratna ke hRdaya meM ve isa prakAra basa gaI thIM-mAno vahAM utkIrNita ho gaI hoN| (zloka 21-25) udhara prANata nAmaka svarga meM padmottara ke jIva ne bIsa sAgaropama kI AyUSya pUrNa kii| vaizAkha kRSNA chaTha ko candra jaba pUrvASAr3hA nakSatra meM thA taba padmottara kA jIva vahAM se cyuta hokara nandA devI ke garbha meM utpanna huaa| sukha-zayyA para soI rAnI nandA devI ne tIrthakara janmasUcaka caudaha mahAsvapna dekhe / mAgha kRSNA dvAdazI ko candra jaba pUrvASAr3hA nakSatra meM thA taba nandAdevI ne eka putra ko janma diyA / jAtaka kI deha kA raMga thA tapta suvarNa sA aura vaha svastika lAMchanayukta thaa| (zloka 26-29) ___ taba chappana dikkumAriyoM se mATha adholoka se, ATha urdhvaloka se, ATha-ATha rUcaka parvata kI cAroM dizAoM se, cAra madhyavartI sthAna se, cAra rUcaka dvIpa ke kendra se siMhAsana kampita hone para vahAM AIM aura janma-kalyANaka utsava sampAdita kiyA / zakra bhI tIvra gati se vahAM pahuMce aura prabhu ko goda meM lekara devoM se parivata hue sumeru parvata para ge| prabhu ko goda meM lekara zaka ati pANDukavalA para rakhe siMhAsana para baiTha ge| taba acyutAdi indroM ne samudra, nadI va sarovara se lAe jala se prabhu ko snAna krvaayaa| taduparAnta saudharmendra ne prabhu ko IzAnendra kI goda meM dekara sphaTika vRSa ke zRGga se nikalate jala se prabhu kA abhiSeka kiyaa| taduparAnta trilokezvara kI deha meM aGgarAgAdi lepana va alaMkArAdi se pUjana kara nimnalikhita stava pATha kiyA 'he ikSvAku vaMza rUpa kSIra samudra ke lie candra tulya, ApakI jaya ho ! pRthvI kI ajJAnAndhakAra rUpI nidrA ko dUra karane meM sUrya rUpa, ApakI jaya ho ! Apako dekhane ke lie, ApakA guNagAna karane ke lie, ApakI pUjA karane ke lie mere netra, merI jihvA aura hasta ko anantatA prApta ho| he bhagavAn, he dazama tIrthAdhipati, yaha zraddhA-sumana Apake caraNa-prAntoM para rakhatA hUM tAki usakA phala prApta hogaa| duHkha tApa-tapta jIvana ko Ananda dene ke lie Apa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [95 navamegha rUpa meM udita hue haiN| vasanta ke AvirbhAva se vRkSa jaise samRddha ho uThatA hai vaise hI Apake darzana se jIva navIna samRddhi prApta kre| Apake darzanoM se dhanya banA dina hI mere nikaTa dina hai, anya dina to kRSNa pakSa kI rAtri kI taraha hai| manuSyoM kA manda karma satata jIva dvArA gumphita hotA rahatA hai| ayaskAnta maNi ke sparza se jaise lauhatva vidUrita hotA hai vaise hI vaha karma Apake darzana se vidvarita ho| maiM yahA~, svarga meM yA anya kisI bhI sthAna meM rahaM, hRdaya meM ananya Apako dhAraNa kara mAno ApakA vAhana bana jaauuN|' (zloka 30.44) isa prakAra dazama tIrthaMkara kI stuti kara saudharmendra ne yathArIti jAtaka ko grahaNa aura vahana kara le jAkara devI nandA ke pAsa sulA diyaa| (zloka 45) ___ pRthvI ko mukta karane ke lie jinakA janma huA hai aise tIrthaMkara ke janma ko pavitra karane ke lie rAjA dRr3haratha ne bandI Adi ko mukta kara putra janmotsava kiyaa| jaba jAtaka garbha meM thA to usake zItala sparza se nandA kI tapta deha zItala ho gaI thI ataH jAtaka kA nAma rakhA gayA shiitl| (zloka 46-57) bAlaka vezI devoM dvArA sevita hokara trilokapati belAdhArI indra dvArA sevita samudra kI taraha dina pratidina vaddhita hone lge| pathika jaise gA~va se hotA huA zahara pahuMcatA hai vaise hI prabhu bAlyakAla atikrama kara yauvana ko prApta hue| (zloka 48-49) nabbe dhanuSa dIrgha prabhu jAnu paryanta lambe hastoM ke kAraNa latAveSTita mahIruha se lagate the| yadyapi ve indriyoM ke viSaya meM anAsakta the taba bhI hastI jaise khAdyapiNDa ko grahaNa karatA hai vaise hI prabhu ne pitA-mAtA dvArA anubandhita hokara patnI ko grahaNa kiyaa| paccIsa hajAra pUrva vyatIta hone para zItalanAtha svAmI ne pitA dvArA AdiSTa hokara rAjyabhAra grahaNa kiyaa| amita bAhubala se unhoMne paitRka rAjya para pacAsa hajAra pUrva taka zAsana kiyaa| (zloka 50-53) jaba prabha ke mana meM vairAgya utpanna haA to lokAntika devoM kA siMhAsana kampita huaa| avadhijJAna se ve jAna gae ki jambUdvIpa ke bharata kSetra ke dakSiNArddha meM dazama tIrthakara dIkSA grahaNa ke abhi Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96] la hue haiM / hama apane kartavya ke rUpa meM unheM dIkSA grahaNa ko prerita kareM, aisA socakara sArasvata Adi deva brahmaloka se vahA~ Akara prabhu ko praNAma kara bole- 'he bhagavan, ghATa ko chor3akara jisa prakAra pArvatya nadI ko pAra nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra dustara saMsAra - samudra ko pAra karane vAloM ke prati kRpA kara dharma tIrtha kI pratiSThA kareM / ' ( zloka 54 - 58 ) cale gae aura ( zloka 59 ) aisA kahakara lokAntika deva brahmaloka ko zItalanAtha svAmI ne eka varSa taka varSIdAna diyA / varSIdAna samApta hone para siMhAsana kampita hone se indragaNa vahA~ Ae aura zItalanAtha svAmI kA snAnAbhiSeka kiyA / taduparAMta triloka ke alaMkAra svarUpa bhagavAn vastra aura alaMkAra dhAraNa kara saudharmendra ke hAtha para hAtha rakhakara anya indroM dvArA caMvara chatra pakar3ane para candraprabhA nAmaka zreSTha zivikA meM Arohita hue, hajAroM deva, asura aura rAjanyoM se parivRta hokara ve apanI rAjadhAnI ke nikaTastha sahasrAmravana nAmaka udyAna meM gae / saMsAra sAgara ko atikrama kara mokSa lAbha ke icchuka bhagavAn ne vahA~ pahuMcate hI mAno bojha ho isa prakAra alaMkAra ko utAra diyA / zakra dvArA pradatta devadUSya vastra skandha para rakha kara unhoMne paMca muSThika loca kiyA |un kezoM ko indra ne kSIra-samudra meM pheMka diyA / phira kolAhala zAntakara dvArapAla kI taraha khar3e ho ge| do dinoM ke upavAsI prabhu ne eka hajAra rAjAoM sahita deva, asura aura manuSyoM ke sammukha saba prakAra ke Arambha samArambha kA parityAga kiyaa| usa dina mAgha kRSNA dvAdazI thI / candra pUrvASAr3hA nakSatra meM thA / prabhu ko atidivya manaHparyAya jJAna utpanna huA / devAdi sabhI unheM praNAma kara, sva-sva sthAna ko lauTa gae / (zloka60-69) riSTapura nagara ke rAjA punarvasu ke AvAsa para khIrAnna grahaNa kara bhagavAn ne pAraNA kiyaa| devoM ne ratna varSAdi paMca divya prakaTa kie / jahA~ khar3e hokara bhagavAn ne pAraNA kiyA thA vahA~ rAjA punarvasu ne ratna jar3ita pAda- pITha kA nirmANa karavAyA / vibhinna vratoM kA pAlana karate hue pariSaha sahate hue bhagavAn zItalanAtha ne tIna mAsa taka chadmastha avasthA meM vicaraNa kiyA / ( zloka 70-72 ) sahasrAmravana meM lauTa tIna mahIne ke pazcAt trilokanAtha punaH Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [97 Ae evaM vahA~ saptaparNa vRkSa ke nIce pratimA dhAraNa kara lii| yoddhA jisa prakAra prAkAra para car3hate haiM vaise zukla dhyAna ke dvitIya pAda para ArohaNa kara zatru-se cAra ghAtI karmoM ko vinaSTa kara diyaa| pauSa kRSNA caturdazI ko candra jaba pUrvASAr3hA nakSatra meM thA bhagavAn zItalanAtha svAmI ko kevalajJAna utpanna ho gyaa| (zloka 73-75) taba deva aura asurendroM ne cAra dvAra viziSTa ratna, svarNa aura raupya kA cAra prAkArayukta samavasaraNa kI racanA kii| bhagavAn ne pUrva dvAra se praviSTa hokara eka hajAra assI dhanuSa U~ce caitya vRkSa kI pradakSiNA dekara 'namo titthAya' kahakara tIrtha ko namaskAra kiyaa| tatpazcAt pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para baiTha ge| devoM ne anya tIna ora unakI pratikRti rkhii| megha ke zabda sunane ke lie mayUra jisa prakAra udagrIva hotA hai usI prakAra deva aura anya sva-sva sthAna para khar3e hokara prabhu kI vANI sunane ke lie udagrIva ho ge| zaka ne prabhu ko namaskAra kara karabaddha ho nimnalikhita stuti kI ___ he trilokanAtha Apake caraNa-kamaloM ke nakhoM se nikalate Aloka rUpa pravAha meM bArambAra majjana kara jo svayaM ko pavitra karate haiM ve dhanya haiN| AkAza jaise sUrya dvArA, sarovara haMsa dvArA, nagarI rAjA dvArA alaMkRta hotI hai usI prakAra Apake dvArA bhAratavarSa alaMkRta huA hai| sUryAsta aura candrodaya ke madhyavatI samaya kA Aloka jisa prakAra andhakAra dvArA AvRta hotA hai| usI prakAra do tIrthaMkaroM ke madhyavartI samaya kA dharma mithyAtva dvArA AvRta hotA hai| yaha pRthvI viveka rUpa netrahIna hokara andhe kI taraha dizAnirNaya na kara sakane ke kAraNa idhara-udhara bhaTaka kara vipathagAmI ho gaI hai| aise digbhrAnta manuSyoM ne kUdharma ko dharma, kudeva ko deva aura kuguru ko guru rUpa meM grahaNa kara liyA hai| saMcita guNa rUpa ratna ke kAraNa svabhAva se hI he karuNA ke sAgara, jo pRthvI naraka ke gahvara meM patita hone ko unmukha hai usakI rakSA ke lie Apa avatarita hue haiN| mithyAtva rUpa sarpa pRthvI para taba taka hI prabala hai jaba taka ApakA vANI rUpI amRta pravAhita nahIM hotA hai / he bhagavan ! Apane jisa prakAra dhAtI karma ko vinaSTa kara kevalajJAna prApta kiyA hai usI prakAra yaha pRthvI mithyAtva ko naSTa kara samyaktva ko prApta kre|' (zloka 76-88) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] __zakra ke stuti kara cukane ke pazcAt bhagavAn zatalanAtha svAmI te amRta tulya vANI meM dezanA dI 'isa saMsAra meM saba kucha kSaNika aura nAnAvidha duHkhoM kA kAraNa hai| ataH mokSa ke lie prayatna karanA caahie| mokSa saMvara dvArA prApta hotA hai| samasta prakAra ke Azrava kA nirodha hI saMvara hai| saMvara do prakAra ke haiM : dravya saMvara aura bhAva saMvara / karma pudgaloM ke Agamana nirodha dravya saMvara hai| jisase saMsAra kA hetu rUpa pariNati aura kriyA kA tyAga hotA hai vaha bhAva saMvara hai / jisa-jisa upAya se jo-jo Azrava kA nirodha hotA hai usI Azrava ko rokane ke lie vijJoM ko vahI vahI upAya grahaNa karanA ucita hai| kSamA se krodha, namratA se mAna, saralatA se mAyA aura niHspRhatA se lobha rUpa Azrava ko roko| buddhimAna manuSyoM kA yaha kartavya hai ki ve akhaNDa saMyama dvArA indriyoM ke viSaya ko naSTa kareM jo ki viSa ke samAna manuja ko asaMyata aura unmAdI kara detA hai| mana, vacana aura kAya yoga ke lie Azrava ko tIna guptiyoM rUpI aMkuza se vaza meM kareM aura pramAda ko apramatta bhAva se saMvaraNa kara samasta prakAra ke sAvadha yogoM ke tyAga dvArA pUrNa virati rUpa saMvara kI ArAdhanA kreN| (zloka 89-96) _ 'saMvara kI ArAdhanA karane vAle ko sarvaprathama samyaga darzana dvArA mithyAtva aura mana kI pavitratA evaM zubhra dhyAna dvArA Arta aura raudra dhyAna para vijaya prApta karanA ucita hai| (zloka 97) _ 'aneka dvAra viziSTa ghara ke lamasta daravAje yadi khule rahe aura vaha rAha ke kinAre avasthita ho to rAha kI dhUla usameM avazya hI praviSTa hogI evaM vaha dhUla tailAdi sneha padArthoM ke saMyoga se usameM saMlagna hokara use dhUmila kara denI; kintu ghara ke samasta daravAje yadi banda raheM to dhUla praveza kA aura saMlagna hone kA avasara hI nahIM milegA / athavA sarovara meM jala praveza kI samasta praNAlI yadi khulI rahe taba usameM sabhI ora se jala Akara praviSTa hogA, yadi khalI nahIM rahegI to jala praviSTa nahIM hogaa| athavA jahAja meM yadi chidra rahegA to usa chidra se jala avazya hI praveza karegA, yadi isa chidra ko vanda kara diyA jAe to praveza nahIM kregaa| isI prakAra yadi AtmA meM karma pudgala praveza ke samasta Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [99 daravAje, praNAlI va chidroM ko banda kara diyA jAe to saMvara dvArA alaMkRta AtmA meM karma dravya praviSTa nahIM hoNge| (zloka 98-102) ___ 'Azrava nirodha kA upAya hI saMvara hai / saMvara ke Adi kSamA aneka bheda haiN| guNasthAnoM para car3hate hue-jo-jo Azrava dvAra niruddha hote haiM usI-usI nAma ke saMvara prApta hote haiM / avirata samyag dRSTi meM mithyAtva-nirodha se samyaktva rUpa saMvara aura deza virati Adi guNasthAna meM avirati rUpa saMvara prApta hotA hai / apramattAdi guNasthAna meM pramAda kA saMvaraNa hotA hai / upazAnta moha aura kSINa moha guNasthAna meM kaSAyoM kA nivAraNa hotA hai aura ayogI kevalI nAmaka caturdaza guNasthAna meM pUrNa rUpa se yoga saMvara hotA hai / jisa prakAra samudragAmI vaNika chidra rahita jahAja se samudra atikrama karatA hai usI prakAra buddhimAna vyakti pUrNa saMvaravAna hokara saMsAra-samudra ko atikrama kara sukhI hotA hai|' (zloka 103-107) bhagavAn kI uparokta dezanA sunakara bahuta se vyaktiyoM ne sarva virati rUpa zravaNa dharma aura anekoM ne deza virati rUpa zrAvaka dharma grahaNa kara liyaa| prabhu ke Ananda Adi 81 gaNadhara hue| bhagavAna kI dezanA ke pazcAt Ananda gaNadhara ne dezanA dii| Ananda svAmI ke pravacana ke pazcAt devendra, asurendra va narendra trilokapati ko namaskAra kara sva-sva nivAsa sthAna ko cale ge|' (zloka 108-110) bhagavAn ke tIrtha meM trinetra caturmukha kamalAsana zvetavarNa brahma nAmaka yakSa utpanna hue| unake ATha hAtha the / dAhinI ora ke tIna hAthoM meM kramazaH vijorA, hathaur3I, aMkuza thA aura cauthA abhayamudrA meM thaa| bAyIM ora ke cAra hAthoM meM kramazaH nakula, gadA, aMkuza aura akSamAlA thii| isI prakAra zyAmavarNA meghavAhanA azokA nAmaka yakSiNI utpanna huii| unake dAhinI ora ke eka hAtha meM pAza aura anya hAtha varad-mudrA meM thA / bAyIM ora ke eka hAtha meM phala aura dUsare meM aMkuza thaa| ye dazama tIrthaMkara ke zAsana deva va devI bne| inake dvArA sevita prabhu zItalanAtha ne tIna mAsa kama paccIsa hajAra pUrva taka pravrajana kiyA / (zloka 111-115) bhagavAn ke tIrtha meM 100000 sAdhu, 100006 sAdhviyA~, 1400 pUrvadhArI,3200 avadhijJAnI,3500 manaHparyavajJAnI, 3000 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] kevalajJAnI, 12000 vaikriyalabdhidhArI, 5800 vAdI, 189000 zrAvaka aura 458000 zrAvikAe~ huyiiN| (zloka 116-120) ___ mokSa samaya nikaTa Ane para prabhu sammeda zikhara gae aura 1000 muniyoM sahita anazana grahaNa kara liyaa| eka mAsa pazcAt baizAkha kRSNA dvitIya ko candra jaba pUrvASAr3hA nakSatra meM thA prabhu 1000 muniyoM sahita mokSa ko prApta hue| paccIsa hajAra pUrva yuvarAja rUpa meM pacAsa hajAra pUrva rAjA rUpa meM paccIsa hajAra pUrva vratI rUpa meM prabhu rahe / ApakI sampUrNa Ayu eka lAkha pUrva kI thii| suvidhi svAmI ke nirmANa se zItalanAtha svAmI ke nirvANa paryanta nau karor3a sAgaropama kAla vyatIta huaa| prabhu kA mokSa gamana utsava yathArIti sampanna kara zakrAdi deva sva-sva AvAsa ko lauTa ge| (zloka 121-126) aSTadala kamala ke aSTadala patroM kI taraha dhyAna yogya tRtIya parva ke ATha sargoM meM sambhava svAmI se Arambha kara ATha tIrthakaroM kA jIvana-caritra varNita huA hai| inakA dhyAna karane para manuSya nizcita hI mokSa ko prApta kregaa| (zloka 127) aSTam sarga samApta tRtIya parva samApta caturtha parva prathama sarga bhagavAn zreyAMsanAtha ke caraNa-nakhoM kI dIpti mukti-mArga ko prakAzita karane vAle dIpa kI taraha hai| vaha dIpti tuma logoM ke lie kalyANakArI ho| triloka ko pavitra karane vAlI aura karma rUpI latA ko uccheda karane vAle ha~sie kI taraha bhagavAn zreyAMsanAtha kA pavitra jIvana-vatta aba maiM vivata kruuNgaa| (zloka' 1-2) puSkarAddha dvIpa ke pUrva videha meM kaccha nAmaka vijaya meM kSemA nAmaka eka nagarI thii| vahA~ nalinagulma nAmaka eka rAjA rAjya karate the| dhArmika hone ke kAraNa ve sarvadA kalaMkazUnya the| unake caraNa-kamala rAjAoM ke mukuToM dvArA gharSita hote the| svarga ke indra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [101 kI taraha pRthvI para unakA ekachatra rAjya thA tAki rAjya meM kahIM koI apUrNatA na rahe / phalataH amAtyoM ke satparAmarza se zatruoM kI zrI ko AkRSTa kara unake adhigata kara diyA thaa| ata: unakA rAjya virodhahIna svargarAja kI taraha pratIta hotA thaa| unakA durga, prAkAra, baitADhaya parvata sthita vidyAdharoM kI AvAsa-zreNI ko bhI lajjita karatA thaa| unakA koSAgAra kubera ke dhanAgAra se bhI adhika samRddha thaa| unakA sainyadala hastI, azva, ratha, padAtika aura mitra-vAhinI se pRthvI ko AvRtta karatA thA aura zatruoM ke hRdaya ko zaSya kSetra kI taraha karSita karatA thaa| (zloka 3-7) viveka jAta vairAgya se ve yaha anubhava karane lage yaha zarIra, yauvana, aizvarya yahA~ taka ki jo kucha bhI priya hai usakA koI mUlya nahIM / sAmAnya AhAra grahaNa kara, sAmAnya zayyA para sokara jisa prakAra jaise-taise samaya bitAyA jAtA hai usI prakAra unhoMne kucha samaya rAjya-bhoga meM vyatIta kiyaa| tatvajJAna rUpI auSadha se jaba ve rAjya-bhoga rUpI vyAdhi se mukta hue taba dharma prApti ke lie vajradanta nAmaka muni se dIkSA grahaNa kara lii| sAMsArika bandhanoM se mukta hokara ve kaThora tapazcaryA aura pariSahoM ko sahana kara zarIra aura karma donoM ko zIrNa karate hue pravrajana meM nirata ho gae / zAstra varNita sthAnaka, arhat Adi kI bahuvidha upAsanA kara unhoMne tIrthaMkara gotra karma upArjana kiyaa| kaThora tapasyA va zukla dhyAna meM nirata rahakara cAroM zaraNa grahaNa kara yathA samaya ve kAlagata hue aura mahAzukra vimAna meM utpanna hue| (zloka 8-14) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM pRthvI ke ratna-jar3ita napura tulya siMhapura nAmaka eka nagarI thii| usa nagarI kI aTTAlikAoM kI ratnajaDita chateM tArikApUJja pratibimbita kara akSa-sajjita akSasthalI kA bhrama utpanna karate the| nagara-prAkAroM ke zikhara saMlagna megha lalATa para lage TIke se pratIta hote the| sampanna gahoM meM sundariyoM ke na puroM kI runajhuna se lagatA mAno zrIdevI ke sammAnArtha yahAM saMgItAnuSThAna kA Ayojana kiyA gayA hai| varSA ke jala ke sAtha pravAhita chata kI ratna kaNikAe~ sabake lie sulabha hokara sAmya-samudra meM mila jaatiiN| viSNu-se pratApI bAhubala sampanna aura kIrtimAna viSNu nAmaka eka rAjA vahAM rAjya karate the| mATI meM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] bIja vapana karane para jisa prakAra usase pracura zaSya utpanna hotA hai usI bhAMti unameM indriya-saMyama ke kAraNa anekAneka guNa utpanna ho gae the| 'zrI' aura 'bhI' unameM eka sAtha rahatI thI jo ki svayaMvara mAlya kI taraha jo zaraNApanna the unake lie AnandakArI va jo zatra the unake lie bhISaNa thii| dAkSiNya ke sAtha jaise pAtratA, vAkya ke sAtha jaise satyatA usI prakAra unakI zakti ke sAtha kItti milI huI thii| sAhasa, garimA, dRr3hatA Adi guNoM ke ve prekSAgRha yA krIr3A-sthala the| indra kI zaci jaisI unakI rAnI thI viSNu devii| saundarya meM to mAno ve eka anya pRthvI thiiN| talavAra kI dhAra-sA thA unakA satItva / unakI zirISa komala deha kA vahI alaGkAra thaa| zakti meM jisa prakAra koI rAjA ke samakakSa nahIM thA usI prakAra saundarya aura zrI meM koI unake samatulya nahIM thiiN| gati meM ve manthara thIM; kintu dharma-kArya meM nhiiN| unakI kaTi kSINa thI; kintu hRdaya nhiiN| unakA aura rAjA kA donoM kA hRdaya eka sUtra meM grathita thaa| ataH eka dUsare ko Anandita karate hue ve sukhapUrvaka jIvana vyatIta kara rahe the| (zloka 15-29) ___ mahAzukra vimAna se nalinIgulma kA jIva apanI AyuSya pUrNa kara jyeSTha kRSNA SaSThI ko candra jaba zravaNA nakSatra meM thA vahAM se cyava kara viSNudevI ke garbha meM avatarita huaa| muhUrta bhara ke lie nArakI jIvoM ko bhI sukha kA anubhava huaa| eka Aloka triloka meM vyApta ho gyaa| kyoMki arhatoM ke kalyANakoM ke samaya aisA hotA hai| _ (zloka 30-33) vaitADhaya parvata kA mAno choTA saMskaraNa ho aisA eka zveta hastI, ucca zRGga-viziSTa zaradkAlIna megha-sA eka zveta vRSa, chatra-sI AkAza meM utkSipta pUcha vAlA eka balavAna siMha, mAno rAnI kA hI pratirUpa ho aisI abhiSiktamanA mahAlakSmI, mAno unakA yaza-saurabha ho aisI surabhita puSpa-mAlya, mAno amRta rUpa jyotsanA-sAgara meM snAna kara uThA ho aisA pUrNa candra, AkAza kI cuDAmaNi-sA dIptimAna sUrya, zAkhA sahita vRkSa-sA havA meM Andolita maNimaya dhvaja-daNDa, saubhAgya kA AdhAra rUpa ratnajar3ita pUrNa kalaza, padmahRda kA mAno dUsarA pratirUpa ho aisA padmasarovara, AkAza ko mAno chUnA cAha rahA ho aisA uttAla Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [103 taraGgayukta samudra, pAlaka kA hI mAno anuja ho aisA eka divya deva vimAna, samudra se mAno samasta ratnoM ko Aharita kara liyA ho aisA ratna-puJja, zukra-sI ujjvala dhUmahIna agni tIrthaGkara janma kI sUcanA dene vAle ye caudaha mahAsvapna viSNudevI ne apane mukha meM praviSTa hote dekhe / (zloka 34-40) bhAdrapada kRSNA dvAdazI ke dina candra jaba zravaNA nakSatra meM thA viSNudevI ne gaiMDe ke lakSaNa se yukta svarNa-varNa eka putra ko janma diyaa| (zloka 41) siMhAsana kAMpane se tIrthaGkara janma avagata kara adholoka se bhogakarA Adi ATha dikakUmAriyAM aaiiN| unhoMne tIrthakara mAtA ko namaskAra kara apanA paricaya diyA aura 'DareM nahIM' kahakara vAyu sRSTi kI evaM sUtikA-gRha ke cAroM ora eka yojana taka kA sthAna pariSkRta kara unase kucha dUra khar3I hokara gIta gAne lgiiN| (zloka 42-44) taduparAnta Urddhaloka se nandanavana ke zRga para avasthita meghaMkarA Adi ATha dikakumAriyA~ aayiiN| unhoMne tIrthakara mAtA ko namaskAra kara apanA paricaya diyA evaM megha-sRSTi kara sUtikA ghara ke cAroM ora eka yojana parimita sthAna para sugandhita jala brsaayaa| phira puSpavarSaNakara dhUpa jalAyA aura viSNudevI se thor3I dUra khar3I hokara arhat kA guNagAna karane lgiiN| (zloka 45-47) rUcaka parvata kI pUrva dizA se nandottarA Adi, dakSiNa dizA se samAhArA Adi, pazcima dizA se ilA Adi, uttara dizA se alambUSA Adi ATha-ATha dikkumAriyA~ AyIM aura arhat mAtA ko namaskAra kara yathAvidhi svayaM kA paricaya dekara pUrvAdi dizA meM avasthita hokara darpaNa, kalaza, paMkha aura ca~vara dhAraNa kara prabhu kA guNagAna karane lgiiN| cAra vidizAoM se citrAdi dikkUmAriyA~ Akara isI prakAra cAroM vidizAoM meM hAtha meM pradIpa lekara gIta gAne lgiiN| (zloka 40-51) rUcaka parvata ke AbhyaMtara se rUpAdi cAra dikkumAriyoM ne Akara arhat mAtA ko namaskAra kara apanA paricaya diyaa| taduparAnta cAra aMgula parimANa prabhu kA nAbhinAla rakhakara zeSa aMza kATa ddaalaa| phira jamIna meM gaDDhA khodakara use gAr3a diyaa| usa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] garta ko hIroM se pUrNakara usa para pUrvAdala kI eka aparUpa vedI kA nirmANa kiyaa| sUtikA gRha ke tIna ora unhoMne cAra kakSa yukta badalI gRha kA nirmANa kiyA aura vahA~ eka-eka ratna-siMhAsana rkhaa| arhat ko goda meM lekara arhat mAtA kA hAtha pakar3a kara unheM dakSiNa dizA ke kadalI gRha ke siMhAsana para baitthaayaa| taduparAnta lakSapAka tela se unakI deha ko saMvAhita kara sugandhita ubaTana lgaayaa| phira pUrva dizA ke kadalI gRha meM le jAkara siMhAsana para baiThAkara sugandhita jala, puSpa-jala aura nirmala jala se snAna kraayaa| phira unheM vastrAbhUSaNoM se susajjita kara uttara dizA ke kadalI gaha ke ratna-siMhAsana para baitthaayaa| vahA~ araNi se agni prajjvalita kara go-zIrSa candana-kASTha jalAyA aura bhaSma ko tAbIja kI taraha donoM ke hAthoM meM bAMdha diyaa| Apa parvata tulya ho kahakara ratna-jar3ita prastara golaka tthoNkaa| taduparAnta ve arhat aura arhata-mAtA ko sUtikA gRha meM lAkara unase kucha dUra khar3e hokara mAMgalika gIta gAne lgiiN| __(zloka 52-62) tatpazcAt zakra prabhu ke sUtikA gRha taka Ae aura pAlaka vimAna meM baiThe hue usa graha kI pradakSiNA dii| IzAna koNa meM usa vimAna ko rakhakara unhoMne sUtikA gaha meM praveza kiyA aura arhata evaM arhata mAtA kI vandanA kii| rAnI ko avasvApinI nidrA meM nidrita kara aura unake pAsa arhat kA vimba rakhakara indra ne pA~ca rUpa dhAraNa kie| una pA~ca rUpoM meM eka rUpa meM prabhu ko goda meM liyA, dUsare rUpa meM prabhu ke mastaka para chatra dhAraNa kiyA, tIsarecauthe rUpa meM ca~vara liyA aura pA~caveM rUpa meM eka hAtha meM vajra lekara prabhu ke agravartI hokara calane lge| muhurta mAtra meM zakra atipANDukavalA zilA para upasthita ho gae aura prabhu ko goda se lie vahA~ baiTha ge| (zloka 63-68) taduparAnta svarga ke acyutAdi nau indra, bhavanapatiyoM ke camarAdi bIsa indra aura vyantara devoM ke kAla Adi battIsa indra, jyotiSkoM ke sUrya-candra do indra bhagavAn ke abhiSeka ke lie vahAM aae| zaka ke Adeza se Abhiyogika devoM ne kumbhAdi nirmita kie| taduparAnta acyuta se prArambha kara samasta indroM ne tIrtha se lAe pavitra jala se prabhu ko snAna kraayaa| anta meM zaka ne prabhu ko Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [105 IzAnendra kI goda meM baiThAkara sphaTika ke vRSa nirmita kie| una vaSoM ke zRgoM se niHsRta jala jo Upara jAkara mila jAtA thA prabha ke mastaka para girane lagA-isa prakAra zaka ne prabhu ko snAna kraayaa| snAna ho jAne para vaSoM ko naSTa kara prabhu kI deha para aMgarAga lgaayaa| taduparAnta zaka nimnalikhita stuti karane lagA (zloka 68-74) 'samasta kalyANakoM meM utkRSTa ApakA janma-kalyANaka mere lie zubhakArI ho| he bhagavan maiM isalie Apako snAna karAtA haM, aMgarAga karatA haM, pUjA karatA hUM, stava-pATha karatA haiM kyoMki ApakI bhakti se maiM kabhI tRpta nahIM hotaa| dharma rUpI vRSa mithyA dharmAzrayI vyAghra dvArA AkrAnta ho gayA hai, Apake saMrakSaNa meM aba vaha vRSa bharata kSetra meM jahA~ icchA ho vahIM vicaraNa kare : Aja Apane mere hRdaya meM apanA mandira nirmANakara he devAdhideva, mujhe zaraNa dI hai| ina mukuTAdi ko maiM alaMkAra nahIM maantaa| Apake varaNanakhoM kI dIpti jo mere mastaka ko sparza karatI hai vahIM merA alaMkAra hai| cAraNAdi jo merI stuti karate haiM usase mujhe Ananda nahIM miltaa| he trilokapati, ApakA guNagAna karane meM hI mujhe Ananda hai : devasabhA meM siMhAsana para baiThane meM mujhe vaha Ananda nahIM milatA jo Ananda bhApake sammukha dharatI para baiThakara maiM prApta karatA huuN| maiM apane svarAjya ke svAtaMtrya kI kAmanA nahIM krtaa| he bhagavan, maiM cAhatA hUM maiM cirakAla taka Apake adhIna rahakara hI vAsa kruuN|' (zloka 75-82) isa prakAra stuti kara zaka prabhu ko lekara arhat mAtA ke nikaTa upasthita hue aura avasvApinI nidrA aura arhat pratirUpa ko haTAkara prabhu ko mAtA ke pAsa sulA diyaa| zaka prabha ke sUtikAgaha se aura anya indra meru parvata se tIrtha sthala para upasthita yAtriyoM kI taraha yAtrA ke anta meM sva-sva gRha lauTa ge| (zloka 83-84) dUsare dina subaha rAjA viSNu ne putra-janmotsava mnaayaa| pRthvI para Ananda kA ekachatra Adhipatya sthApita ho gyaa| zubhadina para utsava sahita prabhu ke mAtA-pitA ne unakA nAma rakhA zreyAMsa kumAra / zakra dvArA niyukta pA~ca dhAtriyoM dvArA pAlita hokara evaM zakra pradatta aMgUSTha kA amRta-pAna kara prabhu vaddhita hone lage / yadyapi Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] ve tIna jJAna ke dhAraka the phira bhI unhoMne zizu sulabha saralatA dhAraNa kara rakhI thI kAraNa uSAkAla meM sUrya bhI tApa - vikIrNa nahIM karatA / bAlaka rUpI deva, asura aura manuSyoM ke sAtha krIr3A kara ratha se hastIpRSTha para ArohaNa karane kI bhA~ti yauvana ko prApta kiyA / ( zloka 85-89 ) I assI dhanuSa dIrgha prabhu yadyapi vairAgI the phira bhI pitA kI icchA se vivAha kiyA / janma se ikkIsa lAkha varSa atikrAnta hone para unhoMne pitA ke anurodha se rAjya-bhAra grahaNa kiyA / maMgalanidhAna zreyAMsanAtha ne akSuNNa pratApa se bayAlIsa lAkha varSa taka pRthvI para zAsana kiyA / ( zloka 90-91) saMsAra- virakta hokara jaba unhoMne dIkSA lene kA vicAra kiyA to laukAntika deva zubha zakuna kI taraha prabhu ko dIkSA ke lie utsAhita karane Ae / prabhu ne eka varSa taka zaka ke Adeza se kubera dvArA prerita aura jRmbhaka devoM dvArA lAe dhana ko dAna kiyA / varSa ke anta meM indra Ae aura prabhu ko dIkSA pUrva kA abhiSeka snAna karavAyA mAno ve karma rUpI zatru ko jaya karane ke lie yAtrA kara rahe hoM / devoM ne unakI deha para divya sugandhita dravya kA vilepana kara unheM ratnAlaMkAroM se bhUSita kiyA / maMgala hI ne mAno rUpa dhAraNa kiyA hai aisA zubhra devadUSya vastra dhAraNa kara ve bhRtyarUpI zaka ke kandhoM para hAtha rakhakara aura chatra - cAmaradhArI anyAnya indroM dvArA parivRta hokara ratnakhacita vimala - prabhA zivikA meM cddh'e| phira deva aura manuSyoM se ghire sahasrAmravana udyAna pahuMce / vahA~ zivikA se utara kara samasta alaMkAroM ko khola DAlA aura skandha para indra dvArA pradatta devadUSya vastra rakhakara phAlguna kRSNA trayodazI ko candra ke sAtha zravaNa nakSatra kA yoga Ane para do dinoM ke upavAsa ke pazcAta, prabhu keza utpATita kara dIkSita hue| zaka unhIM kezoM ko apane uttarIya ke prAnta para dhAraNa kara havA kI bhA~ti tIvra gati se muhUrta mAtra meM kSIra samudra meM DAlakara lauTa Ae / hasta saMcAlana dvArA indra ne jaba kolAhala zAnta kara diyA taba prabhu ne jo sabako abhaya dAna karatA hai aisA samyak caritra grahaNa kara liyA / trilokapati ke sAtha eka sahasra rAjA loga sva-rAjya kA tRNavata parityAga kara dIkSita ho gae / devendra aura asurendra naMdIzvara dvIpa meM zAzvata, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [107 arhatoM kA aSTAhnikA mahotsava kara apane-apane AvAsa ko lauTa ge| (zloka 92-104) dUsare dina subaha siddhArtha nagara ke rAjA nanda ke ghara khIrAnna grahaNa kara prabhu ne pAraNA kiyaa| devoM ne ratnAdi paMca-divya prakaTa kie aura rAjA nanda ne prabhu ne jahA~ khar3e hokara pAraNA kiyA thA vahA~ ratnamaya vedI kA nirmANa krvaayaa| vahA~ se prabhu vAyu kI taraha grAma, khAna, nagara Adi meM pravrajana karane lge| __(zloka 105-107) pUrva videha kI mukuTamaNi svarUpa puNDarIkinI nAmaka eka nagarI thii| usakA sUvala nAmaka rAjA thaa| bahuta dinoM taka rAjya karane ke pazcAta yathA samaya unhoMne muni vRSabha se dIkSA grahaNa kara lii| apramatta bhAva se dIrghakAla taka saMyama aura tapa kI ArAdhanA kara kAla prApta hone para anuttara vimAna meM ve deva-rUpa meM utpanna hue| (zloka 108-109) bharata kSetra ke rAjagRha meM vizvanandI nAmaka eka rAjA thaa| usake priyaMgu nAmaka rAnI aura vizAkhanandI nAmaka putra thaa| rAjA vizvanandI ke vizAkhabhUti nAmaka eka choTA bhAI thA / vaha yuvarAja pada para adhiSThita thaa| vaha buddhimAn, balavA, vinIta aura nyAya parAyaNa thaa| vizAkhabhUti kI rAnI dhAriNI ke garbha se pUrva janma ke puNyodaya se marIci kA jova putra rUpa meM utpanna huaa| mAtA-pitA ne usakA nAma rakhA vizvabhUti / dhAtriyoM dvArA pAlita hokara vizvabhUti kramazaH bar3A hone lgaa| vaha samasta kalAoM meM pAraMgata aura samasta guNoM se guNAnvita thaa| krama se deha ke alaMkAra tulya yauvana ko usane prApta kiyaa| (zloka 110-114) pRthvI para mAno nandanavana avatarita haA hai aise pUSpakaraNDaka nAmaka nagarI ke sarvottama aura ramaNIya udyAna meM antaHpurikAoM ke sAtha ve vihAra karate the| usI udyAna meM eka dina rAjaputra vizAkhanandI ko bhI antaHpurikAoM ke sAtha vihAra karane kI icchA huI / kintu vizvabhUti vahA~ pahale se hI thA ataH usakI icchA pUrNa nahIM huii| rAnI priyaMgu kI dAsiyA~ usa udyAna meM phUla lene jAtI thiiN| vahA~ unhoMne vizvabhUti ko antaHpurikAoM ke sAtha vihAra karate aura vizAkhanandI ko bAhara khar3e dekhA / ve IrSyAvaza rAnI priyaMgu se Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] bolIM- 'mahArAnI ! yuvarAja - putra vizvabhUti hI yahA~ rAjakumAra hai aura koI nahIM hai jisase vaha to antaHpurikAoM ke sAtha puSpakaraNDaka udyAna meM Ananda upabhoga kara rahA hai aura Apake putra vahA~ praveza ke adhikAra se vaMcita bane bAhara khar3e haiM / ' yaha sunakara rAnI krodhAnvita hokara kopa bhavana meM jA leTI / rAjA ko jaba yaha jJAta huA taba ve rAnI ke pAsa Ae aura kAraNa puuchaa| rAnI bolI, 'Apake rahate hue vizvabhUti puSpakaraNDaka udyAna kA rAjA kI taraha upabhoga kara rahA hai aura merA putra bhikSu kI taraha bAhara khar3A hai / ' taba rAjA ne rAnI ko samajhAkara kahA - 'yaha hamArA kuladharma hai ki yadi eka rAjaputra vahA~ avasthAna kare taba dUsarA rAjaputra usameM praveza nahIM kara sakatA / ' kintu rAnI rAjA kI isa bAta se saMtuSTa nahIM huI / ( zloka 115 - 123) taba rAjA ne eka chalanA kA Azraya liyA aura yuddha yAtrA bherI bajavAI | rAjA ne ghoSaNA karavAI sAmanta puruSasiMha merA Adeza mAnya nahIM kara rahA hai ataH hameM usase yuddha karanA hogA | yaha saMvAda jaba vizvabhUti ke kAnoM meM pahuMcA vaha zIghra rAjA ke pAsa AyA aura bolA- 'mere rahate Apa kyoM yuddha meM jAe~ge ?' isa prakAra rAjA ko rokakara vizvabhUti sainyavAhinI lekara yuddha yAtrA para nikalA / rAjaputra A rahe haiM jAnakara sAmanta puruSasiMha bhRtya kI taraha unake sammukha upasthita huA aura sammAna sahita apane prAsAda meM le gayA / hastI - azvAdi upahAra dekara vaha karabaddha banA unake sammukha upasthita hokara bolA- 'kumAra, maiM ApakI aura kyA sevA karU ?' vizvabhUti asamaMjasa meM par3a gayA / ataH jisa rAha se AyA thA usI rAha se lauTa gayA / bhalA nirdoSa sakatA hai ? para kauna kruddha ho ( zloka 123-128 ) isa bIca vizAkhanandI antaH HpurikAoM ko lekara udyAna meM calA gayA / vizvabhUti lauTa Ane para puSpakaraNDaka udyAna meM praveza karane lagA / dvArarakSaka ne use rokA / bolA- 'bhItara vizAkhanandI haiM / ' maryAdA rUpI taTa dvArA rokA jAne para zaurya ke samudra-sA vizvabhUti socane lagA araNya se hastI ko bAhara karane ke lie jisa prakAra chala kA Azraya lenA hotA hai usI prakAra mujhe bhI udyAna se bAhara Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [109 karane ke lie chalanA kA Azraya liyA gayA hai / aba maiM kyA karU~ ? krodha se abhibhUta kumAra ne hastI jaise danta dvArA AghAta karatA hai usI prakAra nikaTavartI phalabhAra se nata kapittha vRkSa para muSTi dvArA AghAta kiyA / AghAta se gire kapittha vRkSa ke phaloM se AvRtta bhUmi kI ora dekhakara ve dvAra rakSaka se bole - 'yadi mere pitA ke agraja ke prati mere mana meM sammAna bhAvanA nahIM rahatI to ina phaloM kI taraha tumhAre muNDoM se pRthvI ko AvRtta kara detA / sarpa - veSTana jaisI isa bhoga-vAsanA ko dhikkAra hai jisake lie aisI liyA gayA hai / ' chalanA kA Azraya ( zloka 130 - 136 ) aisA kahakara vizvabhUti ne tRNa kI bhA~ti pratAda parityAga kara muni sambhUta se dIkSA grahaNa kara lI / ( zloka 137 ) vizvanandI ko jaba yaha jJAta huA taba yuvarAja parivAra aura antaHpurikAoM ko lekara vahA~ upasthita huA aura muni sambhUta ko vandanA kara vizvabhUti ke pAsa gae aura dukhArtta svara meM azru visarjana karate hue bole ' putra, tuma jaba bhI kucha karate ho mujhase pUchakara hI karate ho / mere durbhAgya ke kAraNa hI kyA tuma isa kArya ko sahasA kara baiThe ? he putra, mujhe tuma para hI AzA thI, bharosA thA / he durdina ke rakSaka, tumane kyoM sahasA hamArI AzAoM ko bhaMga kara DAlA ? putra, tuma vrata kA parityAga kara Ananda upabhoga karo / puSpakaraNDaka udyAna pUrva kI bhAMti hI sarvadA tumhAre lie khulA rahegA / ' ( zloka 138-142) vizvabhUti ne uttara diyA- 'sAMsArika upabhoga meM aba merI ruci nahIM rahI / indriya- ya-sukha vAstava meM duHkha kA kAraNa hai / svajanoM ke prati sneha saMsAra rUpa kArAgAra kI zrRMkhalA jaisA hai / makar3e jisa prakAra apane hI jAla meM Abaddha ho jAte haiM usI prakAra manuSya bhI mohapAza meM Abaddha rahatA hai / mujhapara koI zAsana na kare isalie aba maiM uttama tapa aura saMyama kI ArAdhanA karU~gA / mere lie paraloka meM yahI kalyANakArI hogA / ' ( zloka 143 - 145) prAsAda ko lauTa ( zloka 146 ) eka bAra muni vizvabhUti vividha prakAra kI tapaHsAdhanA karate hue mathurA nagarI ke nikaTa aae| usa samaya vizAkhAnandI yaha sunakara rAjA duHkhita antaHkaraNa se Ae / vizvabhUti guru sahita pravrajana karane lage / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] apanI buA kI kanyA mathurA kI rAjakanyA se vivAha karane ke lie anucaroM sahita vahA~ avasthita thaa| vizvabhUti eka mAsa ke upavAsa ke pazcAt bhikSA lene ke lie vizAkhanandI kI chAvanI ke pAsa se gujara rahe the| vizAkhanandI ke anucara unheM dekhakara pahacAna ge| ataH kumAra vizvabhUti, kumAra vizvabhUti pukArane lge| unheM dekhate hI vizAkhanandI kA krodha uddIpta ho gyaa| ThIka usI samaya muni vizvabhUti eka gAya ke dhakke se jamIna para gira ge| yaha dekhakara vizAkhanandI aTTahAsa kara utthaa| bolA-'kapittha vRkSa ke phaloM ko jhAra dene kI tumhArI vaha zakti kahA~ gaI ?' vizAkhanandI kI bAta sunakara vizvabhUti bhI krodhita ho utthe| unhoMne usI gAya ko zRga dvArA uThAkara tRNa kI taraha cAroM ora ghumAkara apanI zakti ko pradarzita kiyaa| phira gAya ko nIce utArakara apane gantavyasthala ko jAte hue socane lage-yadyapi maiMne saMsAra chor3a diyA hai phira bhI yaha duSTa mere prati aba bhI vaisA hI IrSyAparAyaNa hai| ataH unhoMne mana hI mana yaha nidAna kiyA-apanI tapasyA labdha puNya se maiM agale janma meM mahAzaktizAlI hokara janma grahaNa karU~ / isa nidAna kI AlocanA kie binA apanI eka karor3a varSa kI Ayu pUrNa kara ve mahAzukra vimAna meM paripUrNa Ayu vAle deva rUpa meM utpanna hue| (zloka 147-158) dakSiNa bhAratArddha meM pRthvI ke mukuTa tulya ucca prAkAra samanvita potanapUra nAmaka eka nagara thaa| vahA~ sahasrakiraNa sUrya-se sarvaguNa-sampanna ripupratizatru nAmaka rAjA rAjya karate the| bharatakSetra ke chaha bhAga kI taraha ve nyAya, nIti, bala, parAkrama, rUpa aura aizvaryayukta the aura sAma, dAma, daNDa, bheda nIti se indra ke cAra danta yukta airAvata kI taraha pratibhAsita hote the / ve siMha kI bhA~ti zaurya sampanna, hastI kI taraha balazAlI, kAmadeva kI taraha rUpavAna aura bRhaspati kI taraha buddhisampanna the| pRthvI ko adhigata karane meM unakA zaurya, unakI tIkSNa buddhi, bhujAoM kI taraha eka dUsare ko alaMkRta karate the| (zloka 159-163) unakI pradhAna mahiSI kA nAma bhadrA thaa| vaha saubhAgya kI AgAra aura pRthvI ne hI mAno rUpa dhAraNa kara liyA hai, aisI thii| pati ke prati bhakti rUpa astradhAriNI, nArI praharI kI taraha sarvadA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [111 jAgarUka, saMcita ratna kI taraha apane cAritra kI rakSA karatI thii| nayana-kamala kI taraha vaha sadaiva sundara pratIta hotI thI mAno rAjya kI zrI ne rUpa grahaNa kiyA hai, mAno parivAra ke prati ekAntika niSThA hI mUrtimAna ho uThI hai| (zloka 164-166) eka dina suvala kA jIva anuttara vimAna se cyava kara mahArAnI kI kukSi meM praviSTa huaa| rAtri ke zeSa bhAga meM sukha-zayyAzAyIna unhoMne baladeva ke janma kI sUcanA dene vAle cAra mahAsvapna dekhe / Ananda ke Adhikya se nIMda TUTa jAne para ve usI samaya uThakara rAjA ke pAsa jAkara bolIM - 'rajata-parvata-se cAra dA~ta viziSTa hastI ko megha meM candramA-praveza kI taraha maiMne mukha meM praveza karate dekhA hai| eka ucca kumbha, viziSTa nAdakArI khar3I pUcha yukta nirdoSa mAno zarada-megha se racita huA hai aisA vRSa dekhA / pUrNacandra dekhA jisakI kiraNeM bahuta dUra taka vistRta hokara mAno diksamUha ke karNAbharaNa prastuta kara rahI hoM / guJjarita bhramara jisa para baiThe haiM aise prasphuTita kamala saha eka padmahada dekhA jo mAno zatamukha hokara gA rahA ho| prabhu isa svapna-darzana kA phala mujhe batAe~ / kAraNa, maMgalakArI svapnoM ke viSaya meM anajAna ko pUchane se lAbha nahIM hotaa|' (zloka 167-174) rAjA bole, 'priye ! isa svapna-darzana ke phalasvarUpa tamhArA putra mahAbalazAlI aura saundarya meM devopama hogaa|' (zloka 175) __yathA samaya rAnI ne zvetavarNa, dIrghabAhu, assI dhanuSa dIrgha eka putra ko usI prakAra prasava kiyA jaise pUrva dizA candra ko prasava karatI hai / cakravartI jaise cakra utpanna hone para utsava karate haiM rAjA ne bhI usI prakAra putra-ratna ke janma kA mahotsava kiyA / eka zubha dina zubha nakSatra meM unhoMne sADambara putra kA nAma rakhA acala / nahara ke jala se jaise vRkSa vaddhita hotA hai vaise hI dhAtriyoM dvArA lAlita hokara deha-saundarya sampanna ve dina-dina vaddhita hone lge| (zloka 176-179) acala ke janma ke kucha samaya pazcAt rAnI bhadrA ne ketakI jaise puSpabhAra dhAraNa karatI hai usI prakAra punaH garbha dhAraNa kiyA / samaya pUrNa hone para jAhnavI jaise kamala utpanna karatI hai vaise hI sarva sulakSaNA eka kanyA ko unhoMne janma diyaa| usakA mukha candra-sA, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] netra hariNa-zizu-se hone ke kAraNa rAjA ne usakA nAma rakhA mRgaavtii| Azrama-pAlita mRga jaise nirbAdha bar3hatA hai usI prakAra eka goda se dUsarI goda meM jAte hue vaha mRganayanA bar3I hone lgii| use kandhe para lekara jaba dhAtriyA~ A~gana meM ghamane nikalatI to ve ratna-puttalikA yukta stambha-sI lgtiiN| kramazaH zaizava atikrama kara vaha yauvana ko prApta huii| usane aisA zArIrika saundarya pAyA mAno saMjIvanI-sudhA pAna kara madana punarjIvita ho gayA ho| vakra bhUrekhAoM ke nIce usakA mukha candra ke karNAbharaNa-sA aura kAlI maNiyoM se yukta netra bhramara baiThe zveta padma-se pratIta hote / usakI sundara grIvA ne padmamukha ke nAla kI zobhA dhAraNa kii| sIdhI a~guliyA~ yukta hasta kI kAma ke tUNIra ke sAtha tulanA hotI / usakA vakSa deharUpI lAvaNya nadI ke taTa para baiThe mAno do cakravAka hoN| usakI kaTi kSINa thI mAno vakSa deha kA guru bhAra vahana kara vaha kSINa ho gaI ho| usakI nAbhi madana kI krIr3A vApI-sI gaMbhIra thii| usake nitamba ratnAcala parvata ke gAtra kI taraha vipUla aura masRNa the| usakI jA~ceM kramazaH golAkRti hone se kadalI stambha-sI zobhita hotiiN| usakI pagataliyA~ ghaTanoM ke nIce kI piMDaliyoM sahita nAlayukta kamala-sI dikhatI thiiN| yauvana ke navIna saundarya se suzobhita aise aMgoM vAlI vaha vidyAdhara kanyA-sI pratIta hotI thii| (zloka 180-191) mRgAvatI kA deha-saundarya jaise-jaise bar3hane lagA vaise-vaise bhadrA ke mana meM usake yogya pati kI cintA bar3hane lgii| jisa prakAra maiM cintA karatI haM usI prakAra rAjA bhI cintA kareM, socakara rAnI bhadrA ne mRgAvatI ko rAjA ke pAsa bhejaa| yaha unakI lar3akI hai bhUlakara ripupratizatru mana hI mana socane lage - deha saundarya kI parAkASThA kaMdarpa ke zaratulya triloka sundarI ko parAsta karanevAlI yaha kauna hai ? svarga aura mRtyu kA Adhipatya prApta karanA sahaja hai| kintu aisI kanyA jisane mere hRdaya ko jIta liyA hai pAnA kaThina hai| mere pUrva janma ke sukRta ke phalasvarUpa deva, asura aura mAnavendra kI sukRti se bhI adhika aisI kanyA mujhe milI hai| (zloka 192-199) aisA socakara rAjA ne prANoM se bhI priya use apanI goda meM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [113 baiThAkara sparza, priya sambhASaNa, AliMgana, cumbanAdi kara vRddha kaMcukI ke sAtha use punaH antaHpura meM bheja diyaa| lokopavAda dUra karane ke lie unhoMne mantrI pariSada aura nAgarikoM kI eka sabhA bulvaaii| usa sabhA meM rAjA ne yahI prazna rakhA- 'mere rAjya meM, nagara meM yA grAma meM yA anya kisI sthAna meM koI ratna utpanna ho to usa para kisakA adhikAra hogA Apa loga batAe~ ?' (zloka 200-201) pratyuttara meM ve sabhI bole- 'mahArAja Apake rAjya meM yadi koI ratna utpanna hotA hai taba usa para ApakA ekamAtra adhikAra hai dUsare kisI kA nhiiN|' (zloka 202) isa prakAra tIna bAra unakI svIkRti prApta kara rAjA ne apanI kanyA mRgAvatI unheM dikhaaii| taduparAnta ve bole-'yaha kanyAratna mere ghara meM utpanna huA hai| Apa sabakI sammati se maiM isake sAtha vivAha karatA huuN|' nAgarika rAjA kI isa yukti se lajjita hokara ghara lauTa ge| rAjA ne usase gAndharva vivAha kiyaa| jisa kAraNa ve unakI prajA--santAna ke pati bane isalie unakA prajApati nAma saMsAra meM prasiddha huaa| (zloka 203-206) ___ bhadrA ne jaba rAja-parivAra kI yaha kalaGka-kathA sunI jisane usake pati ko loka nindA kA pAtra banA diyA thA bahuta duHkhI huI aura putra acala ko lekara dakSiNa deza calI gaI jahAM vaha lokopavAda nahIM pahuMca sakatA thaa| nae vizvakarmA kI taraha acala ne vahAM mA~ ke lie mAhezvarI nAmaka eka nagarI sthApita kii| kubera ne jaise ayodhyA ko svarNa pUrNa kiyA thA vaise hI acala ne saba khAnoM se svarNa saMgraha kara usa nagarI ko svarNa-pUrita kiyaa| usane vahAM uccakula jAta mantrI, rakSI aura sevaka sahita mAtA ko nagara-lakSmI kI taraha pratiSThita kara usa sthAna kA parityAga kiyaa| striyoM meM cUr3AmaNi svarUpa sAdhvI, saccaritra kI alaGkAra-rUpA, devopAsanA Adi SaDavidha Avazyaka karma meM nirata bhadrA usa nagarI meM rahane lagI aura pitR-bhakta acala punaH potanapura lauTa gyaa| pitA cAhe kaisA bhI kyoM na ho Arya ke lie sammAnanIya hotA hai / acala pUrva kI bhA~ti hI pitA kI AjJA kA pAlana karane lagA / jo sammAna ke yogya haiM jJAnI unakI AlocanA nahIM karate / candra ne jaise Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] rohiNI ko pradhAna mahiSI kA pada pradAna kiyA thA usI prakAra prajApati ne mRgAvatI ko pradhAna mahiSI kA pada diyaa| (zloka 207-215 kucha samaya vyatIta hone para muni vizvabhUti kA jIva mahAzukra vimAna se cyuta hokara mRgAvatI ke garbha meM praviSTa huA / sukha-zayyA zAyIna mRgAvatI ne rAtri ke zeSa bhAga meM vAsUdeva ke janma-sUcaka sAta svapna dekhe--vizrasta kezarayukta siMha jisake nAkhUna candrakalA-se aura puccha ca~vara-sI thii| padmAsInA zrI devI jisake donoM ora khar3e do hAthI sUDa meM kSIra samudra ke jala se bhare do kumbha dhAraNa kara unakA abhiSeka kara rahe the| andhakAra nAzakArI pracaNDa dIptimAna sUrya jo rAtri ko bhI divasa-sA prakAzita kara rahA thaa| madhura svaccha jalapUrNa kalaza jisakA mukha padma dvArA DhakA thA aura grIvA svarNa ghugharU yukta mAlya se zobhita thii| bahuvidha jalajantu pUrNa samudra jo vividha ratna-rAzi se jhalamalAtA thA va jisakI tarageM AkAza ko sparza kara rahI thiiN| ratnastUpa, paJcavarNIya jina ratnoM se vicchurita indra-dhanuSI zobhA AkAza meM vikhara gaI thii| nidhUma agni-zikhA-netroM ko AnandamayI vaha agnizikhA AkAza ko pradIpta kara rahI thii| svapna-darzana ke pazcAt jAgRta mRgAvatI ne rAjA se svapna phala batAne ko kahane para rAjA bole-'devI, tumhArA putra bharatArddha kA adhIzvara hogaa|' naimittikoM ko pUchane para unhoMne bhI svapna kA yahI artha btaayaa| kAraNa, jJAniyoM meM matabheda nahIM hotA / taduparAnta samaya pUrNa hone para rAnI ne sarvaM lakSaNayukta assI dhanuSa parimita kRSNavarNa eka putra ko janma diyaa| rAjA ke hRdaya kI taraha usa samaya dik cakravAla prazAnta ho gae, pRthvI prasArita aura lokacitta AnandapUrita ho gyaa| ripUpratizatra ne Anandita hokara gauzAlA se gAyoM ko jaise mukta kiyA jAtA hai vaise hI kArAgAra se zatru paryanta ko mukta kara diyA / arddhacakrI kI bhaviSyat zrI ko sthAna dene ke lie unhoMne kAmadhenu kI taraha prAthiyoM ko dhana dAna diyaa| pUtra-janma yA vivAha ke samaya jaise utsava hotA hai usI prakAra niravacchinna utsava nagaravAsiyoM ne kiyaa| maGgala dravyavahanakArI striyoM ko prAsAda meM dhAraNa hI nahIM kiyA jA sakA, na hI prAsAda ke sammukha bhAga meN| kAraNa, grAma-nagara se navAgatoM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [115 ke sAtha ve bhI mila gyiiN| pratyeka sthAnoM meM toraNa bane / pratipada para saMgIta ghara, nagara evaM prAsAda meM sarvatra Ayojita hue| (zloka 216.233) bAlaka kI pITha para tIna hAr3a hone ke kAraNa rAjA ne usakA nAma rakhA tripRSTha / dhAtriyoM dvArA lAlita aura acala ke sAtha khelakara tripRSTha kramazaH bar3e hone lge| pAMvoM meM napura pahanakara balabhadra acala ke sAtha khelate hue ve unake Age calate / lagatA mahAvata sahita jaise hastI cala rahA ho| prakhara buddhi sampanna hone ke kAraNa unhoMne samasta vidyAoM ko, darpaNa jaise sahaja hI pratibimba dhAraNa karatA hai, usI prakAra dhAraNa kara liyaa| unake zikSaka unake sAkSI rahate / kAlakrama se sAmarika zikSA prApta karane lAyaka unakI umra ho gaI / dIrghabAhu vistRta vakSa ke kAraNa anuja hone para bhI ve balabhadra ke samavayaska hI lagate the| donoM bhAI jaba niravacchinna rUpa se eka sAtha krIr3A karate taba unheM dekhakara lagatA jaise ve zukla aura kRSNa do pakSa haiM / gAr3hA nIlA aura pIta vastra meM tAla aura garur3adhvaja ve suvarNazaila aura aMjanazaila-se lagate / acala aura vAsudeva jaba donoM milakara khelate to unake padakSepa se pRthvI kAMpane lagatI aura vajra-sA zabda nikltaa| zaktizAlI hastI bhI kumbha para khela-khela meM kiyA unakA muSTyAghAta sahana nahIM kara pAte the| parvatazikhara ko bhI ve dIrghabAhu bAta hI bAta meM balmIka kI taraha DhahA dete| anya kI to bAta hI kyA rAkSasoM kA bhI bhaya na kara ve zaraNAgata ko zaraNa dete the| tripRSTha kabhI bhI acala ke binA nahIM raha sakate the| ve do deha eka mana kI taraha eka sAtha hI kAma krte| (zloka 234-245) __ratnapura nagara meM prativAsudeva azvagrIva nAmaka eka rAjA the| ve dIrghabAha assI dhanuSa parimita dehI, navodita megha varNa aura caurAsI lAkha pUrva kI AyuSya yukta the| hastIkumbha ko vidIrNa karane meM siMha ko jaise nivRtti nahIM hotI vaise hI zatruoM ko nijita kie binA unake hAthoM kI khAja zAnta nahIM hotii| mahAzaktizAlI dIrghabAhu ve sarvadA yuddha ke lie vyagra rahate / ve vinIta zatru yA yuddharata zatru ke dvArA kabhI tRpta nahIM hote| unakA zaurya zatruramaNiyoM ke kamala-nayanoM meM sadA azru pravAhita karAte / unake lie Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] ve karuNa deva ke astra rUpa meM parigaNita hote / cakra jisase unhoMne dik cakravAla ko avadamita kiyA thA vaha unake hAtha meM zatru sainya ke lie dvitIya mArtaNDa-sA pratibhAsita hotA / hamAre hRdaya meM avasthAna karane ke kAraNa hameM virodhI samajhakara ve hatyA nahIM kareMge isalie ve rAjA loga unake prati bhaktimAna rahate / yogI jisa prakAra paramAtmA ko hRdaya meM dhAraNa karate haiM usI prakAra ve unako hRdaya meM dhAraNa karate the / ( zloka 246-253) bAhubala se unhoMne bhAratavarSa ke tIna khaNDoM para Adhipatya vistAra kara vaitADhya parvata ko sImA nirdezaka prastara khaNDa meM pariNata kara diyA thA / bAhu aura vidyA bala se vaitADhya parvata kI donoM bhujAoM kI taraha vidyAdhara nivAsoM para unhoMne apanA Adhipatya sthApita kara liyA thA / ve magadha, prabhAsa, varadAma deva aura rAjAoM dvArA upahAra-dAna se pUjita hote the / solaha hajAra mukuTadhArI rAjA unake Adeza ko mukuTa kI taraha mastaka para dhAraNa karate the / dIrghabAhu svayaM ekachatra rAjya kA Ananda upabhoga kara mRtyuloka indra kI taraha samaya vyatIta karate the / ( zloka 254-258) eka bAra azvagrIva jaba Ananda upabhoga kara rahe the usI samaya AkAza meM azubha meghodaya kA taraha unake mana meM yaha vikalpa udita huA : bhAratavarSa ke dakSiNa bhAga meM jitane bhI rAjA haiM, samudra jaise parvata ko nimajjita kara detA hai usI prakAra ve mere pratApa se avadamita haiM / hariNayUtha ke madhya siMha kI taraha pRthvI para maiM hI ekamAtra vIra hUM / ataH merA ghAtaka kauna ho sakatA hai ? yaha jAnanA duSkara hai; kintu maiM to jAnU~gA hI / ( zloka 259-261) aisA socakara unhoMne dvAra rakSaka dvArA naimittika azva bindu ko bulavAyA / unake dvArA pUche jAne para naimittika bolA - 'rAjan, aisA azubha vAkya uccArita na kareM / samasta pRthvI ko jaya karane vAle Apako yama bhI kSati nahIM pahuMcA sakatA / sAmAnya manuSya kA to kahanA hI kyA ?' ( zloka 262-264) azvagrIva bolA- 'naimittika, vinaya prakaTa na kara satya kyA hai vaha batAo / Daro mt| kAraNa jina para vizvAsa kiyA jAtA hai ve cATukAra nahIM hote|' isa bhA~ti bAra-bAra pUchane para naimittika Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [117 ne gaNanA kara batAyA-'deva, Apake dUta caNDavega para jo AkramaNa karegA aura pazcima sImAnta meM rahane vAle siMha kI jo hatyA karegA vaha ApakA ghAtaka hogaa| naimittika kI yaha bAta sunakara vajrAhata se mana-hI-mana ve kSubdha hue; kintu Upara se use sammAnita kara vaira pakSa ke dUta kI taraha vidA kiyaa| (zloka 265-268) pazcima sImAnta para azvagrIva kA dhAnya kSetra thaa| vahA~ ke kRSaka eka siMha dvArA vinaSTa hote the| unakI rakSA karane ke lie unake adhInastha solaha hajAra rAjAoM ko unhoMne paryAyakrama se paharA dene kA bhAra sauMpA thaa| gAyoM se kRSaka jaise kheta kI rakSA karate haiM usI prakAra samasta rAjA kRSakoM ke kheta kI rakSA karate / isa prakAra sabhI rAjAoM dvArA vahA~ ke kRSaka rakSita the| (zloka 269-271) azvagrIva ne aba eka vizeSa uddezya ko lekara pariSada buulaaii| usa pariSada meM unake upadeSTA, mantrI, senApati, sAmanta AdiyoM ko sambodhita kara ve bole- 'sAmrAjya ke sAmanta rAjA, senApati aura vIroM meM aisA koI rAjakumAra Apa logoM ne dekhA hai jo asAdhAraNa zaktizAlI, parAkramI aura dIrghabAha hai ?' unhoMne javAba diyA--'rAjana, sUrya kI upasthiti meM kauna pratApazAlI hai ? pavana ke sammukha kauna parAkramI hai ? garur3a kI tulanA meM kauna tIvragati hai ? meru kI tulanA meM kauna vandanIya hai ? samudra kI tulanA meM kauna gambhIra hai ? ApakI tulanA meM aisA zaktizAlI kauna ho sakatA hai ? kAraNa ApakI zakti se parama zaktizAlI bhI parAjita huA hai|' (zloka 272-275) azvagrIva bole-'Apa jo kucha kaha rahe haiM vaha priya bhASaNa hai satya bhASaNa nahIM kyoMki zaktizAlI ke Upara bhI zaktizAlI hai| pRthvI bahuratnA hai|' __ (zloka 276) taba mantriyoM meM cArulocana nAmaka eka mantrI vAcaspati kI taraha sahaja bodhya vAkya meM bolA-'rAjA prajApati ke devopama do putra haiM jo mRtyuloka ke vIroM ko tRNavat samajhate haiN|' (zloka 277.278) yaha sunakara sabhA visarjita kara azvagrIva ne apane dUta caMDavega ko vizeSa kArya se prajApati ke pAsa bhejaa| dUta apane prabhu ke vaibhava Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] " yogya sundara ratha aura azvArohI sainya lekara kucha hI dinoM meM potanapura pahuMca gyaa| rAjA prajApati usa samaya devoM kI taraha sarvAlaMkAroM se vibhUSita hokara sAmanta rAjA, mantrI acala aura tripRSThakumAra, rAjapurohita evaM anya sabhAsadoM sahita varuNa jaise sAmudrika jIvoM se parivRta hokara baiThatA hai usI prakAra rAja sabhA meM baiThe the / rAjAsabhA meM usa samaya avicchinna bhAva se saMgIta kA kAryakrama cala rahA thA / vibhinna padanyAsa bhAva-bhaMgimA sahita nartakiyA~ nRtya kara rahI thIM / vAdyoM ke zabdoM se AkAza gU~ja rahA thA / jIvanadAyinI veNudhvani saha sundara madhura tAlAnuga grAma aura mUrchanA samanvita saMgIta ho rahA thA / usI samaya caNDavega binA kucha sUcanA die dvAra-rakSakoM kI upekSA kara vidyuta prakAza kI taraha sahasA sabhA meM praviSTa 'huA / prabhu ke dUta ko Akasmika bhAva se Ate dekha prajApati sAmanta rAjAoM sahita prabhu kI taraha usakI abhyarthanA karane ke lie uThakara khar3e ho gae / unhoMne dUta ko samAdara sahita ucita Asana para baiThAyA aura prabhu ke saMvAda pUche / vidyuta jhalaka se jaise zAstra-pATha banda ho jAtA hai usI prakAra nRtya gIta banda ho gayA / vAdaka, nartakI aura gAyikAe~ apane-apane AvAsa ko lauTa gaI / jaba prabhu kA mana anyatra hai taba kalApradarzana kA samaya kahA~ ? ( zloka 279 - 280 ) tripRSTha kumAra ne jaba dekhA ki usa dUta ke Ane se saMgIta kA kAryakrama banda ho gayA taba usane pAsa khar3e bhRtya se pUchA - 'yaha asabhya kauna hai jise samaya-asamaya kA bhI jJAna nahIM hai, jo ki binA sUcanA die rAjasabhA meM praviSTa ho gayA ? mere pitA kyoM usakA svAgata karane ke lie uTha khar3e hue ? dvAra-rakSakoM ne use bhItara Ane hI kyoM diyA ?' ( zloka 291 - 293 ) bhRtya ne pratyuttara diyA- 'yaha rAjAdhirAja azvagrIva kA dUta hai / dakSiNa bhArata ke samasta rAjA unake dAsa haiM / isIlie Apake pitA prabhu ke dUta kA prabhu kI taraha svAgata karane ko uTha khar3e hue the| isIlie dvArapAloM ne bhI use nahIM rokA / ve jAnate haiM ki unakA kyA karttavya hai / manuSya to dUra prabhu ke kutte kI bhI avahelanA nahIM kI jAtI / yadi dUta khuza hogA to azvagrIva khuza hoNge| unakI prasannatA hI rAjya kI prasannatA hai / avahelanA se yadi ise Ahata Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [119 kiyA gayA to azvagrIva bhI Ahata hoMge / kyoMki rAjA loga dUta ke abhimatAnusAra hI calate haiM / prabhu yadi kSubdha ho gae to kRtAnta kI taraha rAjya rakSA to dUra bacanA hI muzkila hai / ' ( zloka 294 - 299 ) tripRSTha bolA - ' janma se koI kisI kA dAsa yA prabhu nahIM hotA / yaha to bala para nirbhara karatA hai / abhI to maiM ise kucha bhI nahIM kahUMgA / svayaM kA guNagAna aura dUsaroM ke doSa kA varNana AryoM ke lie avamAnanA hai / jisane mere pitA ke sAtha avamAnakara vyavahAra kiyA hai use maiM bhU-patita kara yathA samaya azvagrIva ko chinnagrIva karU~gA / jaba pitAjI use vidA kareM taba mujhe batAnA, maiM dekha lU~gA use / jo kucha karaNIya hai vaha tabhI karU~gA / ' rAjA prajApati ke lie yaha aniSTakara hogA, jAnakara bhI vaha bhRtya usase sammata huA kAraNa sevakoM ke lie rAjakumAra kA Adeza bhI rAjA kI hI taraha pAlanIya hai / ( zloka 300 - 304) caNDa vega ne azvagrIva kA Adeza prajApati ko isa prakAra batAyA mAno ve unake sevaka hoM / prajApati ne unake samasta Adeza svIkAra kara lie aura dUta ko upayukta upahAra dekara vidA kiyA / vaha bhI santuSTa hokara apane anucaroM sahita svadeza lauTa jAne ko potanapura se ravAnA huA / yaha saMvAda milate hI tripRSTha acala sahita usake sammukha jAkara pavana saha dAvAnala jaise pathikoM ke patha ko avaruddha karatA hai usI prakAra usakI rAha roka lI / tripRSTha usase kahane lagA- 'avivekI, zaTha, pazu, sAmAnya dUta hokara tuma rAjA-sA vyavahAra karate ho ? jisako sAmAnya sI bhI buddhi hotI hai, yahA~ taka ki pazu bhI jo bacane kI icchA rakhatA hai vaha bhI tumane jisa prakAra saMgItAnuSThAna ko bhaMga kiyA, nahIM karatA / svayaM rAjA bhI yadi kisI ke ghara meM praveza karate haiM to sUcanA dekara hI praveza karate haiM / AryoM kI yaha nIti hai / tuma binA koI sUcanA die jaise bhUmi phAr3akara nikale ho isa prakAra sahasA darabAra meM upasthita ho ge| mere pitAjI sarala hai isalie unhoMne tumhAre prabhu kI taraha tumhArA svAgata kiyA / jisa zakti meM andhe hokara tumane asammAna dikhAyA, aba usI zakti se sAkSAtkAra karo / durvyavahAra kA phala bhogo - aise kahakara jaise hI tripRSTha ne hAtha uThAyA vaise hI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] acala ne use rokate hue kahA-'isa naraka ke kITa ko mArane se kyA lAbha hogA? zRgAla ke cillAne para bhI siMha kabhI usake capeTa meM Akara AghAta nahIM krtaa| dUta hone ke kAraNa yaha avadhya hai yadyapi usane kAma avivekI-sA kiyA hai| jo-so kaha dene para bhI jaise brAhmaNa avadhya hai vaise hI dUta bhI avadhya hai| ataH isake durvyavahAra karane para bhI tuma krodha ko saMvaraNa kro| tila kA paudhA hastiyoM ke AghAta ke yogya nahIM hotaa|' (zloka 305-317) ___ acala ke aisA kahane para hastI jaise apanI sUr3a nIcI kara letA hai usI prakAra tripRSTha ne bhI uThAI huI apanI muSThi ko saMvaraNa kara liyA aura sainikoM se kahA-yahI vaha duSTa hai jisane saMgItAnuSThAna meM vighna DAlA thA-maiM ise prANoM kI bhikSA detA hUM; kintu isake pAsa anya jo kucha bhI hai saba chIna lo| (zloka 318-321) rAjakumAra ke Adeza se sainikagaNa ghara meM ghuse kutte para ghara ke loga jisa prakAra TUTa par3ate haiM usI prakAra usa para TUTa par3e aura muSTyAghAta karate hue use jamIna para girA diyaa| prANadaNDa se daNDita vyakti ko jaba vadhya bhUmi meM le jAyA jAtA hai taba rakSakagaNa usase jaise sabakucha chona lete haiM usI prakAra unhoMne usase alaMkAraupahArAdi saba kucha chIna lie| svayaM ke jIvana ko bacAne ke lie AcAta se bacane ke lie vaha jamIna para isa prakAra lauTane lagA jo hastiyoM ke lie Ananda kA kAraNa hotA hai| AhAra chor3akara bhAga jAne vAle kAka ko taraha usake anucara mAra se bacane ke lie cAroM ora bhAga ge| gadhe kI taraha usako pITakara, pakSI ke paMkhoM ko nocane kI taraha use nocakara aura duSTa kI taraha usakA damana kara rAjaputra ghara lauTa ge| (zloka 322-324) rAjA prajApati ne jaba yaha saba sunA to tIra se biMdhe hue kI bhA~ti mana hI mana cintA karane lge| mere putroM kA yaha vyavahAra ucita nahIM hai| kisase kahUM yaha bAta ki maiM to apane azva dvArA ho bhU-patita huA huuN| yaha AkramaNa caNDavega para nahIM azvagrIva para hI huA hai kyoMki ye dUta rAjA ke pratIka hote haiM / ataH azvagrIva ke pAsa jAne ke pUrva usa dUta ko kisI prakAra prasanna karanA hogaa| kahIM bhI Aga lage use tatkAla bujhA denA hI ucita hai| (zloka 325-328) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [121 aisA socakara rAjA ne maMtriyoM dvArA dUta ko punaH rAja prAsAda meM bulavAyA aura snehayukta madhura vacanoM se prasanna kiyaa| karabaddha hokara use vizeSa sammAna diyA mAno rAjapUtroM dvArA kie gae apamAna ke kalaMka ko dho DAlane ke lie ve jala-pravAha unmukta kara rahe hoN| hastI ko prasanna karane ke lie jaise zaitya-prayoga kiyA jAtA hai usI prakAra usake krodha kI zAnti ke lie use caugunA bahumUlya upahAra diyA aura bole - 'nava yauvana ke unmAda meM Apa to jAnate hI haiM rAjaputra sAdhAraNa janatA evaM sammAnya vyaktiyoM se durvyavahAra kara baiThate haiN| prabhu kA mere prati vizeSa anugraha hone ke kAraNa mere pUtra vaza nahIM mAnane vAle vRSabha kI taraha ucchakhala ho gae haiN| bandhu, yadyapi unhoMne Apake sAtha atyanta durvyavahAra kiyA hai phira bhI Apa use eka duHsvapna kI bhA~ti bhUla jaaeN| hama donoM ke madhya sahodara kI taraha jo asIma bandhutva hai vaha kyA eka muhUrta meM TUTa jAegA? Apa to mere manobhAvoM ko bhalI-bhA~ti jAnate hI haiM / he mahAmanA, kumAroM dvArA kRta durvyavahAra kI bAta Apa mahArAja azvagrIva ko mata khiegaa| prema sambandha ko akSuNNa rakhane kA yahI to parIkSAkAla hai|' (zloka 329-336) ___isa prakAra madhura vyavahAra kI amRta varSA se caNDavega ke krodha kI agni zAnta huii| vaha bhI sneha-sikta kaNTha se bolA-'Apake sAtha cirakAla se sneha-sambandha haiM isalie maiM kruddha nahIM huuN| he rAjana, kSamA ke lie aba kyA hai ? Apake putra mere putra jaise hI haiN| putrakRta aparAdha ko usake pAlaka ko hI kahA jAtA hai rAja-darabAra meM nahIM / sAdhAraNoM kA yahI niyama hai| Apake pUtroM ke isa vyavahAra kI bAta maiM rAjA ko nahIM khuuNgaa| hAthI ke muha meM jala DAlA hI jAtA hai, bAhara nahIM nikAlA jaataa| rAjan, Apa nizcinta ho jAie / aba maiM jA rahA hUM, vidA kiijie| mere mana meM Apake prati koI durabhisandhi nahIM hai|' (zloka 337-341) dUta kI yaha bAta sunakara rAjA ne sage bhAI kI taraha use AliGgana meM le liyA aura hAtha jor3akara vidA kiyaa| (zloka 342) kucha dinoM meM hI dUta azvagrIva ke sammukha upasthita huA; kintu usa para AkramaNa kI bAta kaMcukI kI taraha pahale hI pahuMca Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] gii| AkramaNa ke samaya caNDavega ke anucara Darakara bhAga gae the| unhoMne hI tripRSTha sambandhI sArI kathA rAjA ko batA dI thii| unnata mastaka, rakta cakSu rAjA ko vaivasvata kI taraha pRthvI ko grAsa karane ko udyata dekha vaha samajha gayA ki mujha para jo AkramaNa huA vaha bAta rAjA taka pahuMca gaI hai| kAraNa, anucara lakSaNavid hote haiN| rAjA dvArA pUchane para usane sArI bAteM kaha sunaaii| kAraNa, pratApI prabhu se jhUTha nahIM kahA jA sakatA; kintu apanI pratijJA ko smaraNa kara vaha bolA-'mahArAja, rAjA prajApati merI taraha hI Apake anugata haiN| rAjakumAroM ne jo kucha kiyA vaha dhyAna dene yogya nahIM hai / vaha to bAla-sulabha capalatA thii| taduparAnta kumAroM ke vyavahAra para ve bahuta kruddha hue the| zakti meM jisa prakAra Apa agragaNya haiM usI prakAra ApakI bhakti meM rAjA prajApati agragaNya haiM / rAjakumAroM ke aparAdha ke lie ve svayaM doSI haiM yaha bAta unhoMne bAra-bAra kahI hai| unhoMne ApakI AjJA zirodhArya kI hai aura ye upahAra die haiN|' aisA kahakara dUta capa ho gayA; kintu azvagrIva dUsarI bAta soca rahe the| naimittikoM kI bhaviSyavANI kI eka bAta to saca niklii| siMha-hatyA vAlI dvitIya bAta yadi saca ho jAe to bhaya kA kAraNa hogaa| (zloka 343-353) aisA socakara unhoMne anya dUta dvArA prajApati ko nirdeza diyA ki siMha se zaSyakSetra kI rakSA kro| (zloka 354) yaha Adeza prApta hote hI rAjA ne kumAroM ko bulvaayaa| bole-'tumhAre durvyavahAra ke kAraNa siMha se zaSyakSetra kI rakSA kA abhAvita Adeza milA hai| yadi Adeza pAlana nahIM karatA hUM to azvagrIva yama-sA vyavahAra karegA aura yadi pAlana karatA hUM to siMha vahAM yama rUpa meM avasthita hai| jo bhI ho aba to anacAhI mRtyu hamAre sammukha hai| siMha se zaSya kSetra kI rakSA ke lie aba maiM ravAnA houuNgaa|' rAjaputra bole-'azvagrIva kA parAkrama to isase hI jAnA jAtA hai ki vaha eka pazu siMha se bhayabhIta hai| pitAjI, Apa yahIM raheM, hama abhI ravAnA hote haiM usa siMha ko nihata karane ke lie / he narasiMha, isake lie Apa vahAM kyoM jAe~ge ?' (zloka 355-359) cintita prajApati bole- 'putra, tuma loga abhI bAlaka ho| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [123 kyA karaNIya hai yaha tuma nahIM jAnate / eka akRtya to tuma logoM ne rAjya meM duSTa hastI-sA vyavahAra kiyA hai| aba usI kA phala sAmane A gayA hai| dUra videza meM jAkara na jAne tuma loga kyA kara baiTho aura usakA pariNAma kyA ho, kauna jAne ? (zloka 360-362) tripRSTha bolA - 'pitAjI, azvagrIva mUrkha hai isIlie hameM siMha kA bhaya dikhA rahA hai| Apa prasannatApUrvaka yahAM rheN| hama loga azvagrIva ke icchAnuyAyI siMha kI hatyA kara zIghra lauTa aaeNge|' (zloka 163-364) ___ antataH rAjA ko sammata kara ve cuniMdA anucaroM ko lekara siMha vAle kSetra meM ge| vahAM jAkara pahAr3a kI talahaTI meM siMha ke parAkrama kI paricAyaka bahuta se sainikoM kI asthiyAM dekhIM / kRSaka jo ki per3oM kI UparI DAliyoM ke madhya baiThe the unase unhoMne pUchA'rakSA ke lie Agata rAjAgaNa yahAM kisa prakAra khetoM kI rakSA karate haiM ?' kRSakoM ne uttara diyA-'ve apane hastiyoM, azvoM, rathoM aura padAtika-vAhiniyoM se jala meM bAMdha kI taraha yA hasti ke lie parikhA kI taraha vyUha-racanA kara siMha ko gherakara guphA meM rakhate / prANoM kI AzaMkA se ve svayaM vyUha ke pIche rahate / phalataH siMha dvArA sainika hI nihita hote / ' unakA yaha pratyuttara sunakara balarAma, acala aura vAsUdeva tripRSTha ha~sane lage aura apanI senA ko vahIM rakhakara siMha kI guphA kI ora cale / cAraNoM ke gIta se jaise rAjA jAgRta hote haiM usI prakAra unake vajra-se ratha ke nirghoSa se siMha jAgRta ho gyaa| usane sAmAnya rUpa se apane netra khole jo ki yama kI mazAla kI taraha pratIta ho rahe the| usane apane ghaMgharAle kezara ko hilAyA jo ki yama ke ca~vara se laga rahe the| usane gardana uThAkara muha bAyA jo ki naraka-dvAra-sA pratIta ho rahA thaa| phira gardana saMkucita kara dekhane lgaa| ratha aura mAtra do manuSyoM ko dekha kara unakI upekSA kara avajJApUrvaka punaH sone kI ceSTA karane lgaa| (zloka 365-379) acalakumAra bole-'sampUrNa sainyavAhinI lekara zaSyakSetra kI rakSA kara aura sainikoM kA bhoga dekara rAjAoM ne siMha ko dAmbhika banA diyA hai|' (zloka 376) yaha sunakara narasiMha tripRSTha Age jAkara malla jaise malla ko Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] dvandva-yuddha ke lie AhvAna karatA hai usI prakAra usane zreSTha siMha ko yuddha ke lie lalakArA / vAsudeva kA mandra svara siMha ne kAna khar3e kara sunA, Azcaryacakita huA aura socane lagA - yaha nizcaya hI sAhasI vIra hai / taba siMha guphA se bAhara nikalA / usake kAna mAlabhUmi meM prothita stambha kI bhAMti, netra bhayaMkara lAla mazAla jaise, mukha dRr3ha, jabar3e aura dA~ta astrAgAra kI taraha the / usakI jIbha pAtAla se nikala Ae takSaka nAga sI, mukha ke addhabhAga ke dA~ta yama mandira kI patAkAoM se, kezara bhItarI krodhAgni-sI, nAkhUna deha se prANa nikAlane ke aMkuza kI taraha the / usakI pU~cha kSudhArtta sarpa-sI, bAyA huA mu~ha garjana ke lie bhayaMkara thA mAno niSThuratA kA mUrta pratIka ho aisA pratibhAsita ho rahA thA / phira usane apanI lambI pU~cha se indra jisa prakAra parvata para vajrAghAta karate haiM usI prakAra jamIna para phaTakAra mArI / pU~cha ke usa 'phaTakAra' zabda se jala-jantu jaise bherI ghoSa sunakara jala kI gaharAI meM cale jAte haiM vaise hI nikaTastha prANI bhaya se dUra bhAga gae / ( zloka 377-385) yaha avasara mujhe dIjie, mere rahate Apa kyoM yuddha kareMge kahate hue tripRSThakumAra acalakumAra ko nirasta kara ratha se utara par3e aura bole - 'padAtika ke sAtha maiM ratha meM baiThakara yuddha karU yaha sAmarika niyamoM ke anukUla nahIM hai / phira nirastra ke sAtha maiM sazastra yuddha karU N yaha bhI ucita nahIM hai / ' aisA kahakara astra dUra pheMkakara purandara se bhI balazAlI tripRSTha siMha kA AhvAna kara bole - 'vanarAja, mere pAsa A / maiM tere yuddha kI pipAsA miTAtA hUM / ' yaha sunakara krodhAnvita hokara siMha ne bhI mAno pratyuttara meM pratidhvani kara usI kI punarAvRtti kii| siMha ne bhI socA - yaha chokarA avivekI kI taraha kAma kara rahA hai / sAtha meM senA lAyA nahIM, ratha se utara gayA hai aura astra-zastra dUra pheMka die haiN| Upara se mujhe yuddha ke lie lalakAra rahA hai to maNDUka kI taraha sarpa ke sammukha AsphAlana karane vAlA yaha apane dussAhasa kA phala bhoge / ( zloka 386-393 ) aisA socakara siMha apanI pU~cha khar3I kara AkAzagAmI vidyAdhara ke ratha se patita siMha kI taraha tripRSThakumAra para jA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [125 giraa| jaise hI vaha usa para par3A vaise hI vAsudeva ne usake donoM jabar3oM ko donoM hAthoM se isa prakAra pakar3a liyA jaise saMDAsI se sAMpa ke jabar3e ko pakar3A jAtA hai| taduparAnta eka jabar3A eka ora aura dUsarA jabar3A dUsarI ora khIMcakara phaTe kapar3e kI taraha 'phar3aphar3a' zabda karatA huA cIra DAlA / jana-sAdhAraNa ne cAraNa aura bhAToM kI taraha 'jaya-jaya' dhvani se diGa maNDala ko guJjita kara ddaalaa| deva vidyAdhara asuroM ne jo ki utsukatAvaza AkAza meM ekatra hue the AkAza se usI prakAra puSpa-varSA kI jisa prakAra malayaparvata se vAyu pravAhita hotI hai| do bhAga kI haI siMha kI deha jise jamIna para pheMka diyA gayA thA krodha se taba bhI kA~pa rahI thI mAno usameM taba bhI cetanA thii| (zloka 394-397) do bhAgoM meM vibhAjita ho jAne para bhI siMha mAno isa apamAnakara sthiti se kAMpate hue soca rahA thA-zastra aura kavacadhArI aura sainya parivRtta rAjAoM dvArA vajrapAta-sA utpatita maiM nihata nahIM huA-hAya, isa komala-hasta nirastra bAlaka dvArA maiM nihita huA isI kA mujhe kheda hai, mRtyu kA nahIM / sarpa kI taraha loTa-poTa hote siMha ke isa manobhAva ko jAnakara vAsUdeva ke sArathI use sAntvanA bharI vANI meM bole-'madonmatta zata-zata hastiyoM ko vidIrNakArI aura sahasra-sahasra sainya-vAhiniyoM ko parAsta karane vAle he vanarAja, tuma zoka mata kro| bAlaka hone para bhI ye mahAvIra bharatakSetra ke tripRSTha nAmaka prathama vAsudeva haiN| tuma pazuoM meM siMha ho, ye manuSyoM meM siMha haiN| inake dvArA mRtyu prApta hone para lajjA kaisI ? balki unake sAtha yuddha kiyA yaha tumhAre lie gaurava kI bAta hai|' (zloka 400-406) amRta-varSA-se sArathI ke vAkyoM se sAntvanA prApta kara siMha mRtyu ko prApta huA aura apane karmoM ke kAraNa naraka meM jAkara utpanna huaa| (zloka 407) ___azvagrIva kA Adeza avagata kara kumAra ne vidyAdharoM ko siMha-carma sauMpate hue kahA-'yaha siMha-carma bhayabhIta ghoTaka kaNTha ko siMha kI mRtyu kI sUcanA rUpa denA aura usa bhojana-vilAsI se kahanA-cintA kA koI kAraNa nahIM hai, aba vaha jI bharakara zAlivAna khA skegaa| . (zloka 408 410) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] vidyAdharoM ke sammata hone para acala aura tripRSTha kumAra apane nagara ko lauTa ge| donoM bhAiyoM ne vahA~ jAkara pitA ke caraNoM meM praNAma kiyaa| balabhadra ne samasta kathA pitA ko sunaaii| rAjA ko lagA jaise unake putra kA punarjanma huA hai| sAtha hI unhoMne apanI pratijJA pUrI kI isase harSa bhI haa| vidyAdharoM ne jaba azvagrIva ko sArI vAta batAI to usa para mAno vajrapAta-sA ho gyaa| (zloka 411-414) vaitADhaya parvata kI dakSiNa zreNI ke alaMkAra tulya rathanupura cakravAla nAmaka eka nagara thaa| vahA~ jvalanajaTI nAmaka eka vidyAdhara rAjA rAjya karate the| unakA pratApa thA ujjvala agnizikhA kI taraha atulanIya / unakI pradhAna mahiSI kA nAma thA vaayuuvegaa| vaha prIti kI nilaya thI aura ha~sa kI taraha mnthrgaaminii| rAjA ko isa rAnI se eka putra utpanna huaa| svapna meM sUrya dekhane ke kAraNa putra kA nAma rakhA gayA arkakItti / yathA samaya unake eka kanyA huii| svapna meM mAtA ne svaprabhA se AkAza Avata karane vAlI candrakalA dekhii| ataH kanyA kA nAma rakhA svayaMprabhA / vayaH prApta hone para rAjA ne hima parvata kI taraha dIrghabAha aura gaMgA kI taraha khyAtisampanna arkakItti ko yuvarAja pada para abhiSikta kiyaa| (zloka 415-420) upavana meM basanta ke AvirbhAva kI taraha svayaMprabhA bhI kAlakrama se yauvana ko prApta huii| apane candrAnana ke kAraNa vaha pUrNacaMdrasI lagane lagI aura kRSNakeza saMbhAra ke kAraNa mUtimatI amaavsyaa| usake AkarNa vistRta netra usake karNAbharaNa se lagate the aura karNa usake vistRta nayana rUpI saritA ke do taTa / usake Arakta karatala caraNa aura oSThoM se vaha puSpabhAra samanvitA latA-sI lagatI thii| usake pIna payodhara zrI ke krIr3A zaila kI taraha sundara dIkhate the| usakI nAbhi saundarya rUpI saritA ke Avarta kI taraha aura usake guru nitamba antarvIpa se the| deva, asura aura vidyAdhara aMganAoM meM usake samatulya koI nahIM thii| vaha deha-saundarya kA mAno AgAra thii| (zloka 421-429) eka dina abhinandana aura jaganandana nAmaka do muni AkAza se usa nagara meM aae| paripUrNa vaibhava se mAno zrI devI ne rUpa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [127 dhAraNa kara liyA ho aisI svayaMprabhA una muniyoM ko vandana karane gii| kAnoM ke lie amRta tulya unakA upadeza sunakara kapar3e meM lage nIle raMga kI taraha usane dRr3habhAva se samyaktva dhAraNa kiyaa| unake samakSa usane zrAvaka dharma aMgIkAra kiyaa| jJAna se pavitra hRdaya vyakti kabhI pramAda nahIM krtaa| muni dvaya vihAra kara anyatra cale ge| (zloka 427-431) ___ eka dina usake caturdazI kA upavAsa thaa| dUsare dina pAraNe ke lie arhat bhagavAna kI pUjA kara snAtra jala pitA ke pAsa le gaI / vidyAdhara rAjA ne snehavaza usa snAtrajala ko sira para lagAyA aura svayaMprabhA ko goda meM baitthaayaa| use vayaH prApta huI dekhakara RNagrasta vyakti kI taraha usake lie upayukta pAtra kI cintA karane lge| use sambaddhita kara vidA karane ke bAda unhoMne suzru tAdi mantriyoM ko bulavAyA aura usake lie upayukta vara sandhAna karane ko khaa| (zloka 432-435) yaha sunakara suzru ta bole-'ratnapura nagara meM mayUragrIva aura nIlAMjanA ke putra azvagrIva nAmaka eka rAjA ne vidyAbala se bharata kSetra ke tIna khaNDa para adhikAra kara liyA hai| vaha vidyAdharoM ke indra kI taraha rAjya karatA hai| vahI usake upayukta vara hai|' (zloka 436-437) mantrI bahuzru ta bole-'azvagrIva to svayaMprabhA ke lie bilkula upayukta nahIM hai| kAraNa usakA yauvana bIta gayA hai| vaitADhaya parvata kI uttarI zreNI para bahuta se dIrghabAha rUpavAna yuvA vidyAdhara rahate haiN| rAjan, yadi Apa yogya sambandha cAhate haiM to vivecanA kara unameM se kisI ke sAtha rAjakanyA kA vivAha kara deN|' / zloka 438-440) taba sumati bolA-'rAjan, mantrivara ThIka kahate haiN| isa parvata kI uttara zreNI ke kaNThahAra kI prathama maNi kI taraha prabhaGkarA nAmaka eka vicitra nagarI hai| vahAM prabhAta ke megha kI taraha phaladAnakArI madhavA kI taraha zakti sampanna maghavana nAmaka eka rAjA hai| usakI patnI kA nAma meghamAlinI hai| vaha cAritrarUpI yuthImAlya kI taraha saurabha-sampanna hai / usake vidyutprabha nAmaka eka putra hai jo ki zaurya meM samasta rAjAoM meM agraNI aura rUpa meM kandarpa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] kI taraha hai| unake jyotirmAlA nAmaka eka devopama kanyA hai jo ki saundarya aura kamanIyatA kI mAno nidhAna hai| megha ke sAtha vidyut kI taraha jo AkAza ko Alokita kare aisI rAjakanyA svayaMprabhA rAjaputra vidvatprabha ke lie upayukta hai aura jyotirmAlA yuvarAja arkakIti ke upayukta hai| donoM rAjakanyAoM ke AdAnapradAna kA vivAhotsava anuSThita honA caahie|' (zloka 441-448) taba zrutasAgara bole-'ApakI yaha kanyA ratnatulya hai| zrI kI taraha isa ratna ko kauna prApta karanA nahIM cAhegA ? ataH vidyAdhara rAjakumAroM ke sAtha koI pakSapAta na kara eka svayaMvara kA Ayojana karanA ucita hai| aisA nahIM hone para yadi yaha kanyA Apa kisI ko denA cAheMge to virodha ho sakatA hai| vaisA kyoM kareM ? (zloka 449-451) isa prakAra sabhI mantriyoM kI bAta sunakara unako vidA kara rAjA ne sambhinnasrota nAmaka eka naimittika ko bulavAyA aura kahA-'maiM apanI kanyA azvagrIva ko dUM yA kisI kisI vidyAdhara kumAra ko yA isake lie svayaMvara kA Ayojana karU~ ?' naimittika bolA-'maiMne muniyoM se sunA hai ki bharata dvArA pUche jAne para tIrthaMkara RSabhadeva ne kahA thA-isa bharata kSetra meM avasarpiNI kAla meM merI taraha teisa aura tIrthaGkara hoMge aura tumhArI taraha aura gyAraha cakravartI hoNge| arddha bharata kSetra ke adhipati nau baladeva aura nau vAsudeva evaM nau prativAsudeva hoNge| inameM tripRSTha azvagrIva kI hatyA kara vidyAdhara nagarI sahita trikhaNDa bharata kSetra para Adhipatya vistAra karegA, vahI Apako vidyAdharoM kA indratva deNge| ataH rAjakanyA unhIM ko deN| unake jaisA balazAlI abhI pRthvI para aura koI nahIM hai|' (zloka 452-458) Anandita hokara rAjA ne naimittika ko dhanadAna se puraskRta kara vidA kiyA aura rAjA prajApati ke pAsa marIci nAmaka dUta ko bhejaa| dUta prajApati ke pAsa gayA aura unheM namaskAra kara sva-paricaya dekara vinIta bhAva se bolA-'vidyAdhararAja, jvalanajaTI ke svayaMprabhA nAmaka eka apUrva sundarI kanyA hai| vizeSa ruci sampanna kavi kI taraha bahuta dinoM se ve kanyA ke lie upayukta pAtra kI cintA meM nimagna the| mantriyoM dvArA nirdezita hone para unhoMne Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [129 unake batAe kisI bhI pAtra ko upayukta nahIM samajhA / taba unhoMne naimittika ko bulavAyA aura upayukta pAtra ke viSaya meM pUchA / naimittika sambhinnasrota ne unase kahA-rAjA prajApati ke putra tripRSTha ApakI kanyA ke upayukta vara haiN| ve prathama vAsUdeva aura bharatavarSa ke arddhakhaNDa ke adhIzvara hoMge va Apako vidyAdharoM kI ubhaya zreNI ke Upara Adhipatya deMge / naimittika kI bAta se AnaMdita hokara unhoMne mujhe yahAM bhejA hai| deva, kSipRSTha ke lie Apa use grahaNa kreN|' __(zloka 459-466) buddhimAnoM meM agragaNya rAjA prajApati ne saharSa yaha svIkAra kara liyA aura upayukta upahAra dekara use vidA kiyaa| (zloka 467) ___ azvagrIva ke bhaya se jvalanajaTI kanyA ke vivAha ke lie prajApati ke nagara meM A ge| apane vidyAdhara sAmanta, mantrI, sainya aura yAna sahita ve velA bhUmi para samudra-se nagara prAnta para avasthita ho ge| mantrI aura pariSada sahita prajApati unase milane aae| kAraNa, atithi sarvamAnya hote haiN| maitrI bhAvApanna donoM rAjA saha donoM sainyadaloM kA milana gaGgA-yamunA ke milana kI taraha laga rahA thaa| samAna maryAdA sampanna hone se hAthI para car3hakara sAmAnika devoM kI taraha donoM ne eka dUsare kA AliMgana kiyA / candra-sUrya kI taraha donoM rAjAoM ke milana se vaha dina pratipadA-sA lagane lgaa| samudra ne jisa prakAra mainAka ko sthAna diyA thA usI prakAra rAjA prajApati ne vidyAdhararAja ko sthAna diyaa| vahAM vidyAdharoM ne vidyA ke prabhAva se vividha prAsAda sahita jaise mAno dvitIya potanapura ho aisI nagarI nirmita kii| jvalanajaTI ne usa nagarI ke pramukha prAsAda meM nivAsa kiyaa| usa prAsAda meM meru ke jaise sUrya hai vaise hI divya ketana thaa| sAmanta, mantrI, senApati Adi jaise deva-vimAnoM meM nivAsa karate haiM usI prakAra yogya prAsAdoM meM rahane (zloka 468-477) vidyAdhararAja se vidA lekara rAjA prajApati samudra jaise velA bhUmi se lauTa jAtA hai vaise hI apane AvAsa ko lauTa ge| taduparAnta prajApati ne vidyAdhararAja ko khAdya gandha dravya evaM alaGkArAdi upahAra bheje| vivAha ke lie donoM ne ratnamaya sundara lge| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] sabhAgAra kA nirmANa krvaayaa| vaha sabhAgRha dekhane meM camara aura bali ke sabhAgaha-sA sundara banA thaa| abhijAta vaMza kI vRddhA mahilAoM dvArA nirdezita hokara donoM ke hI gRhoM meM mAMgalika gIta hone lge| (zloka 478-481) surabhita candana carcita deha lie tripRSThakumAra mAno indranIla maNi kI pratimA ho isa prakAra hastIpRSTha para Arohita hue| anucara rUpa meM rAjanya mitroM dvArA parivatta hokara ve svagaha se jvalanaaTI ke ghara kI ora cale / gahadvAra para laTakatI puSpa-mAlAoM ke nIce sUrya jaise pUrva dizA meM avasthita hotA hai vaise hI ve pradatta vastu grahaNa ke lie avasthita ho gae / abhijAta vargIya mahilAoM dvArA maMgala-gIta gAe jAne para tripRSThakumAra agnipAtra bhaMga kara anucaroM sahita mAtRgRha meM gae / vahA~ unhoMne nainoM ko Ananda dene vAlI zveta vastra parihita mUttimatI zazikalA-sI svayaprabhA ko pahalI bAra dekhaa| tatpazcAt ve divya Asana para citrA aura candra kI taraha baiTha gae / zubha muhUrta upasthita hone para zaGkha dhvani ke sAtha purohita ne una donoM ke padmahasta cakravAla kI taraha milA die| taduparAnta donoM kA dRSTi-vinimaya huA mAno sadya udgata prema ko donoM ne abhisiMcita kiyaa| svayaMprabhA aura tripRSTha latA aura vRkSa kI taraha eka sAtha homagRha ko ge| pippalAdi kASTha prajjvalita kara brAhmaNoM ne homadravya nikSepa kie| agnizikhA prajvalita hone para unhoMne usa pavitra agni kI brAhmaNoM dvArA uccArita veda mantroM ke sAtha parikramA dii| (zloka 482-492) ___ isa prakAra svayaMprabhA se vivAha kara tripRSThakumAra vadhU sahita hasti pRSTha para ArohaNa kara svagaha ko lauTa aae| vAdya-bhANDoM ke ucca zabda aura usakI pratidhvani se sUryAzvoM ke bhI kAna khar3e ho ge| (zloka 493.494) guptacaroM dvArA azvagrIva ko yaha ghaTanA jJAta huii| siMha kI hatyA se vaha kruddha to thA hI, isa ghaTanA se vaha aura bhI kruddha ho utthaa| usane mana hI mana socA-mere vartamAna rahate jvalanajaTI ne strI-ratna ko anya hAthoM meM kyoM sauMpa diyA ? yaha satya hai ki sabhI ratna samudra ke hI hote haiM / usa ratna para adhikAra jatAkara dAtA aura grahItA donoM ke pAsa dUta bhegaa| kAraNa, rAjya sambandhI viSayoM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [131 meM pahale dUta hI jAtA hai| aisA socakara usane cupacApa do dUta potanapura bheje / vAyu kI bhAMti tIvragati se calakara dUta jvalanajaTI ke ghara meM praveza kara bolA-'maiM bharata kSetra ke dakSiNArddha ke adhIzvara arddhapRthvI ke indra azvagrIva kA Adeza Apako sunAtA hUM - Apake ghara meM svayaMprabhA nAmaka eka strI-ratna hai use le jAkara mahArAja ko samarpita kiijie| bharatakSetra kA ratna aura kisI ke lie prApya nahIM hai / azvagrIva Apa aura Apake vaMza ke adhIzvara haiM / ataH Apa kI kanyA unheM dAna kreN| netroM ke binA mastaka kI zobhA nahIM ho sktii| azvagrIva jo ki kruddha ho gae haiM unheM aura kruddha kara nalI dvArA anavarata phUka mArakara galate svarNa ko vinaSTa na kreN|' (zloka 495-503) jvalanajaTI ne uttara diyA-'kanyA kA vivAha maiMne tripRSTha kumAra ke sAtha kara diyA hai aura vaha usI samaya vidhi anuyAyI unake dvArA svIkRta ho cukI hai / dUsare kI pradatta vastu para vizeSakara ucca kUla jAta kanyA para dAtA kA koI adhikAra nahIM rhtaa| ve isa para soceM / ' (zloka 504-505) jvalanajaTI dvArA yaha sunakara dUta manda abhiprAya lie tripRSTha kumAra ke pAsa gyaa| kAraNa, vaha unake prabhu kA pratIka banakara AyA thA / vaha tripRSThakumAra se bolA : ___'bharatArddha ke adhipati martya ke indra azvagrIva ne Apako yaha Adeza diyA hai ki jisa prakAra pathika ajJAnatAvaza rAjodyAna se phala AharaNa karatA hai usI prakAra yaha kanyA jo ki unake upayukta thI Apane use ajJAnatAvaza grahaNa kara lI hai| ve Apa aura Apake AtmIyoM ke adhipati haiN| dIrgha dinoM se Apa unake dvArA rakSita haiM / ataH Apa isa kanyA kA parityAga kareM / bhRtya ke lie to prabhu kA Adeza hI balavAn hai / (zloka 506-509) yaha sunakara tripRSTha kA lalATa bhra -kuJcana ke kAraNa bhayaMkara ho uThA-kapola aura cakSu raktavarNA ho ge| ve bole - 'tumhAre prabhu to isa prakAra Adeza dete haiM jaise ve pRthvI ke adhIzvara haiM / dhikkAra hai unakI kula-maryAdA ko| mujhe lagatA hai isa prakAra unhoMne apane rAjya kI ucca kula jAta kumAriyoM ko vinaSTa kiyA hai| mArjAra ke sammukha kyA dUdha bacatA hai; kintu maiM pUchatA hUM mujha para unakA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] adhikAra kaise hai ? aba to anyatra bhI unakA Adhipatya kSaNasthAyI hogA / yadi unake jIvana kI icchA aura dhAnya-bhakSaNa pUrA ho gayA hai to ve svayaM Ae~ aura svayaMprabhA ko le jaaeN| tuma dUta ho, tumhArI hatyA nahIM kruuNgaa| jAo, yaha sthAna turanta parityAga kro| yadi ve Ae~ge to maiM nizcaya hI unakI hatyA kruuNgaa|' (zloka 510-515) vAsudeva se yaha sunakara aMkuzAhata kI taraha drutagati se vaha dUta svadeza lauTa gayA aura azvagrIva ko samasta kathA kaha sunaaii| yaha sunate hI azvanIva ke netra lAla ho uThe / keza zmazrU kuJcita ho ge| bhra -kuJcana se unakA lalATa bhayaMkara lagane lgaa| deha kA~pane lgii| ve dA~toM se oSTha kATate hue bole - 'jvalanajaTI ko matibhrama ho gayA hai| mere sammukha vaha hai sAmAnya kITa, jaise sUrya ke sammukha khadyota hotA hai| yaha kyA AbhijAtya hai jo usane merI avahelanA kara apanI kanyA ko use dAna kI jo apanI hI kanyA se utpanna kiyA huA putra hai| jvalanajaTI mUrkha hai, vaha mRtyu kI kAmanA kara rahA hai| dUsarA mUrkha hai prajApati aura tIsarA mUrkha hai apanI bahana ke garbha se utpanna huaa| usakA putra tripRSTha / usakA bhAI jo ki usake pitA kA putra va sAlA hai caturtha mUrkha hai / kyA yaha nirlajjatA nahIM hai ki zRgAla-sA vaha siMha se yuddha karanA cAhatA hai ? jAo, havA jisa prakAra megha ko ur3A detI hai, bAgha jisa prakAra hariNa yUtha ko chinna-bhinna karatA hai, siMha jaise hastiyoM ko naSTa-bhraSTa kara detA hai usI prakAra use vinaSTa kara do|' (zloka 516-523) jala dekhakara pyAsA vyakti jaise Anandita ho jAtA hai usI prakAra vidyAdharagaNa jinake hAtha khujalA rahe the prabhu ke Adeza se Anandita hue| bAhabalI ve bhujAe~ Thokakara AkAza ko vidIrNa kara DAle aise zabdoM se yuddha kI pratijJA karate hue bole-'AzA karatA haM yuddhakSetra meM kyA zatra, kyA mitra koI mere sAmane nahIM Tika skegaa|' aisA kahakara ve eka dUsare ko atikrama kara jAne lge| koI azva ko kazAghAta karane lagA, koI aMkuza dvArA hAthiyoM ko Ahata / koI valadoM ko paira mArakara calAne lagA, koI U~Ta para yaSTi se prahAra karane lgaa| koI talavAra nacAne lagA, koI DhAla, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [133 koI pratyaMcA para tIra rakhakara pratyaMcA ko zabdita karane lagA / koI mudgara ghumAne lagA, koI gadA, koI trizUla / isa prakAra azvagrIva kI senA lauhayaSTi lekara AkramaNa ke lie ati AgrahapUrvaka koI aAkAza-patha se koI bhU-patha se potanapura pahuMca gaI / ( zloka 524- 530 ) dUrAgata kolAhala sunakara vimUr3ha prajApati ne pUchA - 'yaha kaisA zabda hai ? pratyuttara meM jvalanajaTI ne kahA- 'nizcaya hI azvagrIva prerita sainyadala hai / Ae~ ve / maiM yuddha ke lie udgrIva hUM / mere pahale acala aura tripRSTha yuddha na kareM / ' usane sainya sajAkara yuddha ke lie yAtrA kI / kruddha azvagrIva kI senA ne usa para cAroM ora se AkramaNa kiyA / kAraNa, mitra jaba zatru bana jAte haiM to una para adhika krodha hotA hai / niyama ko jaise apavAda dvArA sahaja kiyA jAtA hai usI prakAra jvalanajaTI ne unake astroM ko astra dvArA nirvicAra se halkA kara DAlA / hastiyoM para jaise apratyAzita megha oloM kI vRSTi dvArA AkramaNa karatA hai vaise hI unhoMne unheM tIkSNa vANa - vRSTi dvArA AkramaNa kara DAlA / saperA jaise sAMpa ko damita karatA hai vaise hI jvalanajaTI ne vidyA aura astra bala se unake dIrghakAlIna garva ko cUra kara DAlA / ( zloka 531-537) jvalanajaTI ne unase kahA - 'durvRtta tuma loga zIghra isa sthAna kA parityAga karo / o nagaNya kITa, prabhuhIna tumhArI kauna hatyA karegA ? tumhAre prabhu azvagrIva ko lekara rathAvarta parvata para Ao, vahIM phira mileMge / ' isa prakAra ghRNyabhAva se sambodhita hokara azvagrIva kI senA trasta banI prANa rakSA ke lie kAka kI taraha adRzya ho gaI / lajjA se khinna mukha mAno dIpaka kI kAlimA unake mukha meM masala dI ho isa prakAra unhoMne jAkara sArI bAta azvagrIva se nivedita kara dii| jaise havi nikSepa se agni prajvalita ho uThatI hai usI prakAra mahAbala sampanna azvagrIva prajvalita ho uThA / krodha se Ayata aura raktavarNa netroM se jaise rAkSasa kI taraha bhayAnaka bane azvagrIva ne apane sAmanta, mantrI, senApati ko Adeza diyA tuma saba apanI samasta sainyavAhinI lekara agrasara ho, dhUmra jaise mazaka ko naSTa kara detA hai maiM bhI usI prakAra prajApati ko, tripRSTha aura acala ko evaM jvalanajaTI ko abhI jAkara yuddha meM naSTa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] va ruuNgaa| (zloka 538-545) ___ kUddha aura uttajita azvagrIva ko buddhisAgara mahAmAtya bole -'Apane pahale sahaja hI bharata kSetra ke tIna khaNDoM ko jaya kara liyA thaa| ataH Apa yaza aura aizvarya ke adhikArI hokara zaktimAnoM meM sarvazaktimAna pratipanna hue haiN| aba mAtra eka sAmanta ko parAsta kara kyA khyAti va aizvarya prApta kareMge ? tuccha vyakti ko parAsta karane se Apake pratApa meM aura kyA vizeSatA AegI jo siMha hastiyoM ke kumbha ko vidIrNa karatA hai usake lie hiraNa kI hatyA karanA kyA gaurava kA kAraNa bana sakegA? Izvara na kare yadi Apa usa tuccha vyakti se parAjita ho gae taba to eka muhUrta meM hI ApakA yaza, kItti, gaurava sabhI dhUlisAt ho jaaeNge| yuddha kA phalAphala vicitra hai| phira bhaya kA kAraNa bhI hai| caNDavega kA apamAna aura siMha kI hatyA ne naimittika ke kathana ko satya pramANita kara diyA hai| isa kSetra meM prabhu ko chaha prakAra kI nIti meM sahanazIlatA rUpa nIti grahaNa karanA hI samucita hai| kAraNa mahAbalI hastI bhI yadi patha dekhe bagaira daur3atA hai to kardama meM dhaMsa jAtA hai| isake atirikta vaha bAlaka dussAhasika kArya karegA to pataga kI taraha lapakegA aura pala bhara meM vinaSTa ho jAegA aura Apa sahanazIlatA se lAbhAnvita hoNge| yadi ekadama hI use sahana na kara sakeM to senA ko yuddha kA Adeza deN| ApakI senA ko kyA vaha pratihata kara sakegA?' (zloka 546-554) ___mahAmAtya ke isa sadupadeza kI azvagrIva ne ghRNA bharI upekSA kii| sUrApAna se jaise buddhi vinaSTa ho jAtI hai| usI prakAra krodha meM manuSya kI sAdhAraNa buddhi bhI naSTa ho jAtI hai| usane mahAmAtya ko bhIru, kApuruSa kahakara apamAnita kiyA aura anucaroM ko raNabherI bajAne kA Adeza diyaa| bherI zabda ko sunakara samasta sainya zIghra hI Akara ekatra ho gaI, yahA~ taka ki jo dUra the vaha bhI isa prakAra A gae mAno samIpa hI kahIM khar3e the| azvagrIva apane snAnAgAra meM gayA aura haMsa jaise nirmala gaMgAjala meM snAna karatA hai usI prakAra kumbha ke jala se snAna kiyaa| sUkSma vastroM se deha poMcha kara divya gandha kA vilepana kiyaa| nandana vana se lAe gozIrSa candana se apanI deha ko carcita kiyaa| zveta vastra aura churikA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [135 dhAraNa karane para purohita ne usake lalATa para tilaka racanA kI / rAjAoM ke tilaka svarUpa cAraNoM dvArA prazaMsita hokara chatra - cAmara sahita usane aise hAthI para ArohaNa kiyA jisake mada-jala se pRthvI siMcita ho rahI thI / ( zloka 555 - 561) azvagrIva ne durdama hastI, azva aura rathoM kI aparimita sainya lekara parvata ko prakampita karate hue yuddhayAtrA prArambha kI / jAtejAte sahasA usakA chatradaNDa teja havA se AMdhI meM gire vRkSa kI taraha TUTa gayA aura chatra mastaka se usI prakAra jamIna para gira par3A jaise vRkSa se phUla aura AkAza se nakSatra giratA hai / sAtha hI sAtha hastI kA mada jharanA bhI banda ho gayA / vApiyA~ jyeSTha mAsa kI vApI kI taraha sUkha gaIM aura zaradkAlIna kardama kI taraha kIcar3amaya ho gaI / hastI mAno mRtyu ko sammukha dekha rahe hoM isa prakAra bhaya se pezAba karate hue ciMgghAr3ane lage / vaha apanA mAthA sIdhA rakha nahIM pA rahA thA / rajovRSTi, raktavRSTi, dina meM tArA-darzana, ulkApAta, vidyuta camaka Adi utpAta hone lage / kutte mu~ha U~cA kara rone lage aura zakuna mastaka para cakrAkAra vRtta racanA karane lage / kapota dhvajA para A baiThA / isa bhA~ti ke aneka apazakuna hone lage / ( zloka 562 - 569 ) azvagrIva ina saba apazakunoM aura prAkRtika saMketoM kI upekSA kara agrasara hone lagA mAno yamapAza meM ba~dhA bar3ha rahA ho / usake sAtha jo vidyAdhara the ve sAhasa khone lage aura rAjAgaNa bhI yuddhavimukha hone lage mAno svatantra hone para bhI krItadAsa kI taraha unheM yahA~ lAyA gayA ho / kucha dinoM kI yAtrA ke pazcAt hI samagra vAhinI rathAvartta parvata ke nikaTa A pahuMcI / azvagrIva ke Adeza se vidyAdhara vAhinI ne vaitADhya parvata kI adhityakA kI taraha rathAvarta parvata kI adhityakA meM chAvanI DAlI / idhara potanapura meM vidyAdhararAja jvalanajaTI ne tripRSTha aura acalakumAra se kahAzArIrika zakti meM to ApakA pratidvandvI koI nahIM hai / kintu snehajAta bhaya se bhayabhIta hUM / kAraNa sneha jahA~ bhaya nahIM vahA~ bhI bhaya kI saMbhAvanA se bhIta ho jAtA hai / maiM bhI usI prakAra sneha se bhIta hokara bola rahA / udgrIva avIva apanI vidyA ke kAraNa haThI durddharSa hai aura bahuta se yuddha meM jayalAbhakArI huA hai / usase kauna - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM DaratA ? vidyA ke atirikta azvagrIva se Apaloga kisI aMza meM kama nahIM haiN| phira bhI Apa usakA vadha karane meM samartha baneM merI yahI kAmanA hai| usake vidyAjAta astra-zastroM ko Apa loga vyartha kara sakeM isake lie Apa logoM ko vidyA adhigata karane kI ceSTA karanI caahie| ve donoM isase sammata hue| (zloka 570-578) jvalanajaTI Anandita hokara zveta vastra dhAraNa kara dhyAna se unheM vidyAoM kI zikSA dene lagA / sAta rAta taka ekAgracitta hokara donoM bhAiyoM ne mantroccAra karate hue mantroM kI sAdhanA kii| sAtaveM dina nAgarAja kA Asana kampita hone para dhyAnamagna acala aura tripRSTha ke nikaTa vidyAe~ upasthita huiiN| yathA-gAruDI, rohiNI, bhuvanakSobhiNI, kRpANastambhinI, sthAmazumbhanI, vyomacAriNI, tamisrakAriNI, vegAbhigAminI, vairImohinI, divyakAminI, randhravAsinI, kRzAnuvarSiNI, nAgavAsinI, vArizoSaNI, dharitrIvAriNI, bandhanamocinI, vimuktakuntalA, nAnArUpiNI, lauhazRGkhalA, kAlarAkSasI, chatradazadikA, tIkSNazUliNI, candramaulI, rakSamAlinI, siddhatAr3anikA, piMganetrA, vacanapezalA, dhvanitA, ahiphaNA, ghoSiNI aura bhIrU bhiissnnaa| ve bolIM-'aba hama Apake vazIbhUta haiM / ' vidyA vazIbhUta hone para donoM bhAiyoM ne dhyAna tor3A / guNa dvArA saba kucha AkarSita hotA hai, mahAmanAoM ko kyA prApta nahIM hotA ? (zloka 579-588) taduparAnta acalakumAra sahita tripRSThakumAra eka zubha dina dekhakara prajApati, jvalanajaTI aura vRhad sainyadala ko lekara yuddha ke lie ravAnA hue| unake azva bAja kI taraha tIvra gati sampanna the, ratha zatruoM ko dalana karane meM vijayazrI ke nivAsa rUpa the, hastI madasrAva se ullasita mAno deva-hastI hoM aura zreSTha padAtika vyAghra kI bhA~ti lapakate the| samasta AkAza (vidyAdharoM dvArA) aura pRthvI (manuSyoM dvArA) ko Acchanna kara apanI prajA aura zubha zakunoM se protsAhita hokara hrasvA aura vahatinAda meM bajAe vAditroM se AkAza ko vidIrNa karate hue, sainyavAhinI ke padabhAra se pRthvI ko kampita karate hue vAsudeva tripRSTha jinake ratha-cakra se pRthvI pisI jA rahI thii| apane rAjya ke sImAnta stambha tulya rathAvarta parvata ke nikaTa Akara upasthita ho ge| (zloka 589-594) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [137 donoM pakSoM ke raNavAdya bajane lage mAno ve devoM ko AhvAna karane ke lie baja rahe the / kAraNa, yuddha ke vicAraka bhI to caahie| tripRSTha aura azvagrIva ke sainyadala ne deva aura asura sainya kI taraha yuddha ke lie utsuka hokara paraspara AkramaNa kiyA yoddhAoM kI cItkAra, azva aura padAtikoM ke pairoM se ur3atI dhUla se AkAza paripUrNa ho gayA / rathoM kI patAkAoM meM akita siMha, zarabha, vyAghra, hastI aura kapi laMchana se AkAza ne araNya kI taraha bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyaa| nArada ke kUTamba kI taraha kalaha kA Ananda lene ke lie bhATa aura cAraNa dala sainya kA utsAhavarddhana karane vahAM Akara upasthita ho ge| taduparAnta donoM senAoM ke agragAmI dala dvArA yuddha prArambha ho gyaa| itanI vANa vRSTi huI ki lagA AkAza mAno pakSiyoM se AvRta ho gayA hai| paraspara astroM ke AghAta se agni sphuliMga nikalane lge| lagA araNya meM agrazAkhAoM ke paraspara gharSaNa se dAvAnala prajjvalita ho gayA hai| agrabhAga sthita amita balazAlI sainikoM ke astroM kI TakarAhaTa se utpanna jhanajhanAhaTa ko dekhakara lagA mAno samudra ke jIva-jantu kalaha meM pravRtta ho gae haiN| dekhate-dekhate samudra taraMga jisa prakAra nadI ke pravAha ko pIche Thela detI hai usI prakAra tripRSTha kumAra kI senA ke agrabhAga ne azvagrIva kI senA ke agrabhAga ko pIche haTane ko vAdhya kara diyaa| a~gulI kUcala jAne kI taraha sva-senA ke agrabhAga ko vinaSTa hote dekhakara vidyAdhara sainya kupita ho uThI aura bhayaMkara rUpa dhAraNa kara yuddha kI unmAdanA meM TUTa par3I mAno yama dvArA Adeza pAkara dAnavavAhinI bAhara A gaI ho| kisI ne bhUta-sA dIrgha danta viziSTa, vizAla vakSa, kRSNavarNa aura bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyaa| aisA lagA mAno aMjana parvata kI vaha cUr3A ho / kisI ne kezarI rUpa dhAraNa kara liyA mAno hala rUpI dIrgha pUcha se vaha pRthvI ko vidIrNa kara degA aura nAkhUnoM se cIra ddaalegaa| kisI ne parvatAkAra zarabha kA rUpa dhAraNa kara liyaa| hAthI jaise sahaja hI ghAsa ke puliMde ko sUr3a se chitarA DAlatA hai usI prakAra ve sahaja hI hastI ko uThAkara pheMka sakate the| kisI ne vavAlaka (hastI aura siMha kA mizrita rUpa) kA rUpa dhAraNa kara liyA jo ki pUcha se pRthvI ko vidIrNa karane meM aura dA~toM se vRkSa ko vidArita karane meM samartha the| kisI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] ne bAgha, cItA, vRSa, sarpa, zUkara Adi hiMsra pazu kA AkAra dhAraNa kara liyA jaise ki rAkSasa pazu rUpa dhAraNa kara lete haiN| bhISaNa cItkAra karate hue jaise mRtyu kA AhvAna kara rahe hoM isa prakAra unhoMne tripRSThakumAra ke sainyadala para AkramaNa kara diyaa| isa AkramaNa se vimUr3ha aura hatotsAhita hokara tripRSTha kI senA socane lagI-kyA hama loga bhUlavaza bhUtoM kI nagarI meM A gae haiM ? kyA yaha rAkSasoM kA deza hai ? yA azvagrIva ke Adeza se bhayaMkara yaha rAkSasa aura pazuvAhinI hama se yuddha karane AI haiM ? eka aurata ke lie hamArA vinAza ho rahA hai| aba to tripRSThakumAra ke jayI hone para hI hamArA sAhasa raha paaegaa| (zloka' 595-615) aisA socakara tripRSThakumAra kI senA pIche lauTane lgii| taba jvalanajaTI Age AyA aura tripRSThakumAra ko bolA-'yaha saba vidyAdharoM kA indrajAla hai| isameM vAstavikatA kucha nahIM hai / sAMpa kisa rAste se gayA yaha to sA~pa hI batA sakatA hai| isase una alpa buddhivAloM kI zaktihInatA hI pradarzita ho rahI hai| jo zaktizAlI hai vaha kyoM bAlaka ko bhaya dikhAne kI taraha ina saboM kI sRSTi karegA ? ataH he vIra uTho, ratha para car3ho aura zatruoM ko mAnarUpI hastapRSTha se vicyuta kara dharatI para paTaka do| tumhAre rathArUr3ha aura yuddharata rahate hue aura AkAza meM sahasramAlI sUrya ke avasthAna karate hue kisakA vaibhava vistRta ho sakatA hai ?' (zloka 616-620) ___ jvalanajaTI kA yaha kathana sunakara mahArathI tripRSTha vRhad ratha para car3hakara sva-sainya ko utsAhita karane lge| dIrghabAhu balarAma bhI apane ratha para cddh'e| ve kisI bhI samaya apane choTe bhAI ko akelA nahIM chor3ate the| yuddha ke samaya to bilkula nahIM / jvalanajaTI aura usake vidyAdhara siMha jaise parvata-zikhara para car3hatA hai usI prakAra apane-apane ratha para jA cddh'e| unake puNyodaya se hI mAno devagaNa AkRSTa hokara vahA~ Ae aura tripRSThakumAra ko zAraMga nAmaka divya-dhanuSa, kaumudI gadA, pAJcajanya nAmaka zaMkha, kaustubha maNi, nandaka nAmaka khaDga aura vanamAlA nAmaka jayamAlya arpaNa kie| unhoMne acalakumAra ko bhI saMvartaka nAmaka hala, saumanda nAmaka mUzala aura candrikA nAmaka gadA dii| divya astroM kI prApti hote dekhakara anya yoddhA bhI utsAhita hokara saMgaThita rUpa se Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [139 1 antaka ke putroM kI bhA~ti yuddha karane lage / jo nATaka aba abhinIta hone vAlA hai usake nandI rUpa meM tripRSThakumAra ne pAJcajanya zaMkha bajAkara AkAza gu MjAyamAna kara diyA / pralayakAlIna puSkarAvartta megha se nikalI vajradhvani kI taraha usa pAJcajanya zaMkha ke zabda se azvagrIva kI senA kSubdha ho gaI / vRkSa ke patra kI taraha kisI ke hAtha se astra khisaka kara gira gayA, koI mAno pakSAghAta se grasta ho gayA ho isa prakAra svayaM hI jamIna para so gayA / bhayabhIta zRgAla kI taraha koI adRzya ho gayA / kisI ne zazaka kI taraha bhaya se A~kheM banda kara lIM / koI ullU kI taraha giri-kandarA meM praveza kara gayA / kisI ne jala se nikAle kacchapa kI taraha hAthapaira sikor3a lie / samudra zuSka ho jAne jaisI asambhava apanI senA ko hatAza hote dekhakara azvagrIva unase bolA : ( zloka 621-633) 'he vidyAdhara sainiko, eka sAmAnya sI zaMkha-dhvani se vRSa kI garjana se bhayabhIta bane araNya ke hiraNa kI taraha tuma loga kahA~ jA rahe ho ? tripRSTha aura acala meM tumane aisI kauna-sI zakti dekhI ki trAsa-utpannakArI kAka se jaise gau-valIvarda trAsita ho jAte haiM usI prakAra tuma loga bhayabhIta ho gae ho ? bahuta se yuddhoM meM jo gaurava tuma logoM ne arjita kiyA thA use dhUla meM milA DAlA / kyA tuma nahIM jAnate eka bindu kAjala eka svaccha sapheda vastra kI ujjvalatA naSTa kara sakatA hai / lauTa Ao / bhAgya doSa se hI lagatA hai tuma bhayabhIta hue ho / batA sakate ho bhUcara manuSya AkAzacArI tuma logoM se kisa prakAra zreSTha hai ? yadi yuddha nahIM karanA hai to khar3e hokara yuddha dekho| maiM azvagrIva yuddha meM kisI kI bhI sahAyatA kI apekSA nahIM karatA / ' (zloka 634-638 ) azvagrIva ke ina vAkyoM ko sunakara lajjA se sira jhukAe vidyAdhara sainika usI prakAra lauTa Ae jaise parvata se Ahata hokara samudra - taraMga lauTa AtI hai / taba azvagrIva krUra graha kI taraha zatru sainya kA grAsa karane ke lie udyata hokara sva-ratha para car3hA / mAno astra kSepaNakArI meghapuJja ho isa prakAra vaha AkAza se tripRSTha kI senA para tIra, prastara, mudgara Adi nikSepa karane lagA / astrazastroM kI varSA se tripRSTha kI senA kA manobala TUTane lagA / dharatI para khar3A manuSya dhIra aura sAhasI hone para bhI AkAza se hone vAle Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] AkramaNa ke sanmukha kaise khar3A raha sakatA hai ? yaha dekha acalakumAra, tripRSThakumAra, jvalanajaTI apanI vidyAdhara senA sahita ratha para baiTha kara AkAza meM ur3a ge| donoM pakSoM ke vidyAdharagaNa mAno ve apane guru ke sammukha apanI vidyA kA pradarzana kara rahe hoM isa prakAra ghora yuddha karane lage / pRthvI para bhI ubhaya pakSa ke sainyadala jisa prakAra araNya meM eka hastIdala anya hastIdala para kruddha hokara yuddha karatA hai usI prakAra yuddha karane lage / AkAzacArI vidyAdharoM ke paraspara ke astrAghAta janita rakta srAva ke kAraNa AkAza se pralaya sUcaka raktavRSTi hone lagI / ( zloka 639-646 ) 1 koI daNDa lekara eka dUsare para aisI drutagati se AghAta karane lagA / lagatA thA eka hI daNDa lekara krIr3A naipuNya dikhAyA jA rahA hai / usa daNDAghAta se AkAza gU~ja rahA thA / jisa prakAra bherI ko lakar3I se pITA jAtA hai usI prakAra koI apane pratipakSI ko talavAra kI mUTha se pITa rahA thA / koI anya kI jaya ko sahane meM asamartha hokara paraspara sannaddha banA apanI DhAla ko karatAla kI taraha kampita kara rahA thA / koI AkAza ko keza kI taraha dvikhaNDita karane ko barachI nikSepa kara rahA thA jo ki vajranAda ke sAtha vidyut-camaka kA bhrama utpanna kara rahI thI / koI krUra sarpa kI choTA bhAlA nikSepa kara rahA thA / donoM sainyadala isa prakAra astroM ko Urdhva aura adholoka meM nikSepa kara rahe the, lagatA thA pRthvI aura AkAza astramaya ho gae / kisI ke hAtha meM sadya kATA zatru-muNDa thA / dekhakara lagatA thA mAno vaha samarAGgaNa kA vizeSa rakSaka ho / skandhahIna deha para gire hastI - mukha ke kAraNa koI gaNeza-sA laga rahA thA to koI azva - mukha ke kAraNa kinnara - sA laga rahA thA / koI tatkAla kaTA mastaka kucha dera ke lie kamara bandha meM aTaka jAne ke kAraNa aisA laga rahA thA mAno usakA mAthA nAbhi se nikalA hai / kisI kI muNDahIna deha isa prakAra ghUma rahI thI mAno raNacaNDI ke svayaMvara meM Anandita hokara preta-nRtya kara rahe hoM / kisI kA kaTA huA muNDa jamIna para girate samaya gunagunA rahA thA mAno dhar3a se jur3ane ke lie mantra pATha kara rahA ho / ( zloka 647-657 ) jaba yuddha ne isa prakAra bhayaMkara rUpa dhAraNa kara mAno pralaya Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [141 kAla hI A gayA taba tripRSTha ne apanA ratha azvagrIva ke ratha ke pAsa le jAne ko khaa| sneha-rajju se ba~dhe mahArathI acalakumAra bhI apanA ratha tripRSThakumAra ke pAsa le ge| krodha se lAla netra kie azvagrIva mAno unake raktapAna kA pyAsA ho isa bhA~ti unheM dekha kara bolA-'tumameM se kisane caNDavega para AkramaNa kiyA thA ?' __ (zloka 658-661) azvagrIva kA kathana sunakara tripRSThakumAra ha~sate hue bolemaiM tripRSTha hUM-maiMne hI tumhAre dUta para AkramaNa kiyA thA / pazcima sImAnta sthita siMha ko bhI maiMne mArA thA aura svayaMprabhA se vivAha bhI maiMne hI kiyA hai / maiM tumheM apanA prabhu nahIM mAnatA / maiM cirakAla se tumhArI upekSA karatA A rahA huuN| ye haiM mere agraja acalakumAra jo ki zaurya meM indra tulya haiN| inake sammukha khar3A ho sake aisA maiMne triloka meM bhI kisI ko nahIM dekhA hai-tuma to ho hI kyA ? yadi tumheM lage ki sainya-saMhAra kI AvazyakatA nahIM hai to astra lekara mere sammukha aao| tuma mere yuddha atithi ho| Ao, dvandvayuddha kara tumhArI yuddha kI icchA zAnta kara duuN| sainya darzaka ke rUpa meM mAtra yaha dekhe| (zloka 662-670) azvagrIva aura acalakumAra ke yaha bAta svIkAra kara lene para sainyadala ko yuddha se virata hone kA Adeza diyA gyaa| taba azvagrIva ne eka hAtha dhanuSa ke madhya rakhakara anya hAtha se pratyaMcA khiiNcii| usa samaya dhanuSa yamarAja kI kuTila bhauMha-sA lagane lgaa| taduparAnta raNadevI ko Anandita karane ke lie mAno vaha vINA bajA rahA hai isa bhA~ti pratyaMcA ko jhaMkRta kiyaa| rAtri meM dhamaketu kA udaya jaise dhvaMsa kI sUcanA detA hai usa prakAra tripRSThakumAra ne bhI vinAzasUcaka apane dhanuSa kI pratyaMcA ko jhaMkRta kiyA / vajranAda-se usa zabda ne mRtyu AhvAnakArI mantra kI taraha zatra-senA ke hRdaya ko bhaMga kara ddaalaa| aba azvagrIva ne gahvara se jisa prakAra khIMcakara sAMpa nikAlA jAtA hai vaise hI tUNIra se eka tIra nikAla kara dhanuSa para ropA aura pratyaMcA ko karNa taka khIMcA, taduparAnta jvalanta Aloka zikhA kI taraha vaha tIra jo ki mRtyu kA AhvAna kara rahA thA mAno vaha pRthvI kA anta kara dene vAlA agni-piNDa ho isa bhA~ti use nikSepa kiyaa| mahAbalazAlI tripRSThakumAra ne usa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] tIra ko apane tIra se padma-patra kI taraha bIca meM hI kATa ddaalaa| (zloka 671-678) taduparAnta unhoMne jo gati meM prathama thA aisA eka tIra nikSepa kara azvagrIva ke dhanuSa ko dvikhaNDita kara ddaalaa| isake bAda to azvagrIva ne jitanI bAra dhanuSa grahaNa kiyA utanI hI bAra tripRSTha kumAra ne use sva-tIra se dvikhaNDita karane ke sAtha-sAtha azvagrIva ke utsAha ko bhI bhaMga kara ddaalaa| (zloka 679-680) taduparAnta eka tIra tripRSThakumAra ne azvagrIva ke dhvaja-daNDa para pheMkA aura dUsarA tIra pheMka kara usake ratha ko isa prakAra vinaSTa kara DAlA mAno tila kA paudhA ho / kruddha azvagrIva ne anya ratha para ArohaNa kiyA, megha-vRSTi kI taraha vANa-vRSTi kara tripRSTha kI ora agrasara haa| azvagrIva ke tIroM se cAroM dizAe~ Dhaka jAne ke kAraNa na sArathI, na tripRSThakumAra na anya koI, kucha bhI dikhAI par3a rahA thaa| taba tripRSThakumAra ne azvagrIva kI usa tIra varSA ko sahasramAlI jaise sva-kiraNoM se andhakAra ko dUra kara detA hai usI prakAra dUra kara diyaa| balavAnoM meM prathama parvata kI taraha sakhta dIrghabAhu azvagrIva apane tIroM kI varSA ko vyartha hote dekhakara atyanta krodhita ho uThA / ataH tUNIra se vidyut kI sahodarA-sI, vajra kI sakhA-sI, mRtyu kI jananI-sI, mAno nAgarAja kI jihvA ho aisI pASANa sI zakta eka zakti bAhara nikAlI / usa zakti ko stambha sthita rAdhAvedha kI taraha yA ghaNTikAyukta yama kI nartakI kI taraha vaha tIvra vega se sira para ghumAne lgaa| phira samasta zakti saMhatakara use tripRSThakumAra para nikSepa kiyaa| unakA vimAna bhagna ho jAegA isa bhaya se devoM ne usa zakti kI rAha chor3a dI / usa zakti ko apanI ora Ate dekhakara tripRSThakumAra ne ratha para rakhI yamadaNDa-sI gadA uThAI aura hAthI jaise sUDa se bhastrA-yantra ko vinaSTa kara detA hai usI prakAra nikaTa AtI zakti para turanta prahAra kiyaa| usa prahAra se vaha zakti agni sphuliMgoM kI vRSTi karatI huI jaise ulkA jamIna para gira jAtI hai usI prakAra cUrNavicUrNa hokara dharatI para gira pdd'ii| (zloka 681-691) taba azvagrIva ne airAvata ke uddhata dantoM-sI lauha nirmita gadA gadAdhara tripRSThakumAra para pheNkii| tripRSThakumAra ne usa gadA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [143 se garur3a jaise sva-oSThoM se sAMpa ko Tukar3A-Tukar3A kara pheMka detA hai vaise hI Takar3e-Tukar3e kara pheMka diyaa| taba azvagrIva ne parvata-sI kaThora, sakhta aura vajrAkRti mAno yama kA daNDa ho, takSaka kI bahana ho aiso eka gadA tripRSThakumAra para pheNkii| tripRSThakumAra ne usa gadA ko apanI gadA se miTTI ke Dhele kI taraha tor3akara jamona para girA diyaa| (zloka 692-695) isa prakAra jaba usake samasta astra TaTakara cara-cara ho ge| taba vaha nirAza ho utthaa| vipada meM jaise bhAI yAda AtA hai usI prakAra use nAgAstra yAda ho aayaa| azvagrIva ne jaba usa nAgAstra ko dhanuSa para car3hAkara nikSepa kiyA taba zata-zata sarpa jaise sapere kI TokarI se bAhara nikalate haiM usI prakAra nikalane lge| havA meM phUtkAra karate hue, jamIna para calate hue unhoMne madhya loka ko pAtAla loka meM parivartita kara ddaalaa| kara, dIrgha, kAle, una phUtkAra karate sA~poM se AkAza meM dhUmaketu ke udaya se bhI sahasraguNA adhika saMtrAsa cAroM ora vyApta ho gyaa| mRtyu ke guptacara se unheM AkAza meM saMcaraNa karate dekhakara khecara ramaNiyA~ bhayabhIta hokara bahuta dUra bhAga gaI / tripRSTha kI sainya ke madhya bhI AtaMka phaila gyaa| aisI avasthA prabhu kI zakti se ajJAna yA prabhu kI zakti para ati vizvAsa se hI hotI hai| (zloka 696-701) taba tripRSThakumAra ne dhanuSa garur3avANa car3hAkara nikSepa kiyaa| vANa ke mukha se sau-sau garur3a nikalane lge| unake paMkhoM ke saMcAlana se AkAza jaise svarNa chatra se AvRta ho gyaa| unake lie ve sarpa kadalI tulya hI the| garur3oM ke DainoM kI AvAja se sarpa usI prakAra dUra ho gae jaise sUryodaya hote hI andhakAra dUra ho jAtA hai| nAgAstra ko bhI vyartha hote dekhakara azvagrIva ne avyartha agnivANa ko smaraNa kiyaa| usa agnivANa ko dhanuSa para car3hAkara tripRSTha para pheMkA / usa vANa ne prajjvalita agnizikhA se AkAza ko ulkAmaya kara ddaalaa| var3avAnala se jaise samudrIya prANI vyAkula ho jAte haiM vaise hI tripRSThakumAra kI senA cAroM ora se hotI huI agnivarSA se vyAkula ho utthii| azvagrIva kI senA isase uttajita ho utthii| koI ha~sane lagA, koI cakkara khAne lagA, koI kUdA, koI nAcA, koI gAne lagA, koI tAlI bajAne lgaa| yaha dekhakara kodhita hue Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] tripRSThakumAra ne apratirodhya varuNa vANa ko dhanuSa para car3hAkara pheMkA / pala bhara meM vAsudeva kI icchA kI taraha AkAza meM megha vyApta hokara AkAza ko aura azvagrIva ke mukha ko jaise kAlA kara DAlA | usa megha se varSAkAla kI taraha jala barasa kara dAvAnala kI agnijvAlA ko pUrNataH bujhA DAlA / apane samasta astroM ko isa prakAra vAsudeva ke hAthoM tRNa kI taraha naSTa hote dekhakara prativAsudeva ne avyartha evaM vinAzakArI cakra ko smaraNa kiyA / cakra kI khIla ke madhya bhAga se nikalato sahasra - sahasra jvAlA se mAno use sUrya ke ratha se kholakara lAyA gayA ho, yA yama ke kuNDala ko jora se chInakara lAyA gayA ho, takSaka ko cakrAkAra kiyA gayA ho aisA ghaNTikAyukta vaha cakra smaraNa mAtra se hI khecaroM ko bhayabhIta evaM saMtrasta karatA huA usake pAsa Akara upasthita ho gayA / usa cakra ko grahaNa kara azvagrIva tripRSThakumAra ko bolA - 'tU abhI bAlaka hai / terI hatyA karane se mujhe bhrUNa hatyA kA pApa lagegA ataH tU yuddha kSetra se calA jA - tujha para dayA A rahI hai / dekha merA yaha astra indra ke bajra kI taraha amogha hai yaha kabhI vyartha nahIM hotaa| yadi maiM ise nikSepa karU to terI mRtyu avazya hogI / isakA anyathA nahIM hai isalie kSatriyoM kA abhimAna parityAga kara aura merI AjJA svIkAra kara / tU abhI bAlaka hai / bAlakocita auddhatya rUpa tere pUrvakRta durvyavahAroM ko maiM kSamA karatA hUM / jA ayAcita bhAva se tujhe prANa bhikSA de rahA hUM / ' ( zloka 702-719 ) azvagrIva kI bAta sunakara tripRSThakumAra ha~sate hue bole'azvagrIva, tuma vRddha ho gae ho, nahIM to unmata kI bhAMti aisA pralApa nahIM bakate / siMha zAvaka vRhadAkAra hAthI ko dekhakara kabhI bhAgatA nahIM / vRhad sarpa ko dekhakara kyA garur3a zAvaka kabhI palAyana karatA hai ? bAla sUrya sAMdhya nizAcara ko dekhakara kyA kabhI bhayabhIta hotA hai ? bAlaka hote hue bhI tumheM dekhakara maiM kyoM palAyana karU~gA ? tumane jitane bhI astra mujha para nikSepa kie haiM usakI zakti to tumane dekha hI lI hai ? aba isa cakra kI zakti bhI dekha lo| binA dekhe hI kyoM ahaMkAra kara rahe ho ?' (zloka 720 - 723) yaha sunakara azvagrIva ne usa bhayaMkara cakra ko lekara samudra meM bar3avAla kI taraha AkAza meM mastaka ke Upara ghumAyA / bahuta dera Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [145 taka ghumAne ke pazcAt usane pUrI zakti lagAkara usa cakra ko nikSepa kiyaa| dekhakara lagA-mAno samasta sUrya maNDala jaise Apatita ho rahA hai| usa cakra ne tripRSThakumAra kI vajramaya aura zilA-se vakSadeza para AghAta kiyaa| cakra ke AghAta se ve vajAhata kI taraha mUcchita hokara gira par3e aura cakra kyA huA yaha dekhane ke lie AkAza meM sthira ho gyaa| kumAra ko mUcchita hote dekhakara unakI senA meM hAhAkAra maca gyaa| zatra ke AghAta se apane bhAI ko mUcchita hote dekha acalakumAra anurAgavaza Ahata na hote hue bhI mUcchita ho ge| azvagrIva ne siMha kI taraha siMhanAda kiyA aura usakI senA yuddha jaya ke unmAda meM 'mAro-mAro' kahakara cillAne lgii| mUharta bhara meM acalakumAra kI saMjJA lauTa aaii| unhoMne pUchA-'yaha kaisI dhvani hai ?' sainikoM ne kahA-'yuvarAja tripRSThakumAra kI mRtyu se zatru-sainya Ananda unmatta hokara isa bhA~ti jayadhvani kara rahI hai|' (zloka 724-732) - yaha sunakara acalakumAra kruddha ho utthe| bole-'kauna kahatA hai mere bhAI kI mRtyu ho gaI hai ? merA bhAI yuddha zrama se klAnta hokara muharta bhara ke lie sva-ratha meM vizrAma kara rahA hai|' phira mana hI mana socane lage jaba ki yaha mRtyu mRtyu nahIM hai to kyoM na maiM inake harSollAsa ko stimita karUM ? aisA socakara ve azvagrIva ko sambodhita kara bole-'khar3A raha azvagrIva ! tumheM aura tumhAre ratha evaM tumhArI senA ko muTThI bhara pataMgoM kI taraha abhI apanI gadA se cUrNa-vicUrNa karatA huuN|' (zloka 733-735) aisA kahakara unhoMne rathAvarta parvata ke zRGga kI taraha apanI gadA uThAI aura azvagrIva kI ora daudd'e| usI muhUrta meM tripRSThakumAra kI saMjJA lauTa aaii| ve inheM rokate hue bole-'Thaharie Arya, Thaharie / mere rahate ApakA yuddha karanA ucita nahIM hai / aisA kahakara sokara jAge hoM isa prakAra ve uTha khar3e hue| unheM uThate dekha kara svadezAgata vyakti se haThAt milana ho gayA ho isa prakAra bAhu prasArita kara acalakumAra ne unheM AliGgana meM le liyaa| tripRSThakumAra ko jIvita dekhakara unakI senA Ananda se harSa dhvani karane lgii| vaha harSa dhvani zatru sainya ke hRdaya ko bIMdha gii| tripRSThakumAra ne cakra ko AkAza meM apane nikaTa sthira huA dekhA mAno Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] usane jo aparAdha kiyA hai usake daNDa kI yAcanA kara rahA hai / unhoMne sUrya se ujjvala aura bhayaMkara usa cakra ko hAtha meM le liyA aura azvagrIva ko bole- 'pahAr3a ke sAmane hastI kI taraha garajate hue tumane jisa cakra ko mujha para nikSepa kiyA usakI zakti to tumane abhI dekha lI / jAo, jAo mArjAra kI taraha vyavahAra karane vAle, tumhArI hatyA kauna kare ? ' (zloka 736-743) yaha sunakara azvagrIva kI deha krodha se kA~pane lagI / vaha oSTha daMzana karatA huA bolA - 'abUjha bAlaka, usa cakra ko pAkara tuma madamasta ho uThe ho / phira use bhI mujhase hI pAyA hai| paMgu jisa prakAra per3a se jhar3e phala ko pAkara unmatta ho uThatA hai vaise hI tU ho gayA hai| pheMka vaha cakra mere Upara aura dekha merI zakti / maiM muSThi prahAra se use cUrNa vicUrNa kara dU~gA / ' ( zloka 744 - 746 ) yaha sunakara akSINa zakti vAle tripRSThakumAra ne kruddha hokara cakra ko AkAza meM ghumAkara azvagrIva para pheNkaa| usa cakra ne kadalI vRkSa kI taraha azvagrIva ke kaNTha ko chinna kara diyA / kAraNa, praticakrI svayaM cakra dvArA nihata hote haiM / khecaragaNa Anandita hokara tripRSThakumAra para puSpa vRSTi kara jaya-jayakAra karane lage / AkAza ko bhI krandita kara de aise parAjita azvagrIva ke sainika krandana karane lage / unake netroM se pravAhita jala se aisA lagA mAno ve azvagrIva ko antima saMskAra ke lie snAna karavA rahe haiM / mRtyu ke bAda azvagrIva taiMtIsa sAgaropama kI Ayu lie saptama naraka meM utpanna huA / ( zloka 747-751) usI samaya mukhya devagaNa AkAza meM sthira hokara bole- 'he rAjanyagaNa, aba Apa apanA mAna parityAga karie / azvagrIva ke prati aba taka jo ApakA Anugatya thA use parityAga kara tripRSThakumAra kI zaraNa liijie| ye hI yogya zaraNa-sthala haiM / isa kAla ke bharata kSetra ke ye hI prathama vAsudeva haiM / ( zloka 752-755) yaha devavANI sunakara azvagrIva ke pakSa ke samasta rAjA vAsudeva ke nikaTa Ae aura karabaddha hokara bole- 'ajJAna aura paratantratAvaza itane dinoM taka hamane jo aparAdha kiyA hai use Apa kSamA kareM / he zaraNya, Aja se bhRtya kI taraha hama Apake Adeza kA pAlana kareMge / hameM Adeza dIjie / ' ( zloka 756-758) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [147 tripRSThakumAra ne kahA- 'tuma logoM ne koI aparAdha nahIM kiyA hai| prabhu ke Adeza para yuddha karanA kSatriyadharma hai / ataH bhaya kA parityAga kro| Aja se aba maiM tumhArA prabhu huuN| mere adhIna rahate hue tuma loga apane-apane rAjya ko lauTa jAo aura sukhapUrvaka rAjya kro|' (zloka 759-760) isa prakAra samasta rAjAoM ko Azvasta kara tripRSThakumAra sva-dalabala ke sAtha dvitIya indra kI taraha potanapura lauTa aae| (zloka 761) vAsudeva aura unake agraja ne sapta nidhiyAM evaM cakra se parivRtta hokara digvijaya ke lie punaH potanapura kA parityAga kiyaa| prathama unhoMne pUrva prAnta ke mukha ke alaGkAra tulya magadha ko jaya kiyaa| taduparAnta dakSiNa prAnta ke ziramAlya rUpa varadAmapati aura pazcima prAnta jinake dvArA alaMkRta huA thA aise prabhAsapati ko jaya kara liyaa| vaitADhya parvata kI ubhaya zreNiyoM ke vidyAdharoM ko bhI unhoMne jaya kara liyA / jvalanajaTI ko vidyAdharoM kI ubhaya zreNiyoM kA Adhipatya tripRSThakumAra ne pradAna kiyA / mahAn vyaktiyoM kI sevA karane para ve kalpavRkSa kI taraha phaladAna karate haiN| isa prakAra dakSiNArddha jaya kara tripRSThakumAra sva-nagara lauTa jAne ko prasthAna kie| usa samaya ve cakravartI ke arddha vaibhava aura arddha parAkrama se suzobhita ho rahe the| patha atikrama karate hue ve magadha deza phuNce| rAjAoM ke tilaka rUpa unhoMne vahAM pRthvI ke tilaka rUpa jise eka karor3a loga uThA sakeM aisI zilA dekhI / unhoMne usa koTi zilA ko lIlAmAtra meM uThAkara bAe~ hAtha se sira para chatra kI taraha dhAraNa kii| unakI isa aparimita zakti ko dekhakara rAjAgaNa aura jana-sAdhAraNa Azcaryacakita hokara bhATa aura cAraNoM kI taraha unake bala kI prazaMsA karane lage / usa koTi zilA ko puna: apane sthAna para rakhakara ve zrI ke nivAsa rUpa potanapura se kucha dina meM hI lauTa aae| (zloka 762-771) tripRSThakumAra ne hastIpRSTha para ArohaNa kara paripUrNa vaibhava sahita zrI ke nava nimitta nivAsa rUpa potanapura meM praveza kiyaa| AkAza ke nakSatra kI taraha samasta nagara meM motiyoM ke svastikoM kI racanA kI gii| dhvaja-patAkAoM se susajjita nagarI ko dekhakara Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] lagatA thA mAno zata-zata indradhanuSa udita hue haiN| dharatI kI dhUla nivAraNa ke lie jala kA chir3akAva kiyA thaa| mAno abhI-abhI varSA haI hai| ujjvala kalaza zobhita ucca vedI samUha svarga ke vimAna kI taraha zobhA pA rahe the| maMgala gAnoM se lagatA thA jaise pratigRha meM vivAhotsava anuSThita ho rahA hai| asaMkhya logoM ke ekatra hone se lagatA thA pRthvI ke samasta loga vahA~ ekatra ho gae haiN| taba rAjA prajApati, jvalanajaTI, acalakumAra aura anya rAjAoM ne tripRSThakumAra ko arddhacakrI rUpa meM abhiSikta kiyaa| (zloka 772-776) bhagavAna zreyAMsanAtha do mAsa taka chadmastha avasthA meM vicaraNa kara sahasrAmra udyAna meM Akara upasthita hue| vahA~ azoka vRkSa tale jaba ki ve dvitIya zailezIkaraNa dhyAna meM sthita the unake cAra ghAtI karma-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya jisa prakAra agni meM moma gala jAtA hai usI prakAra gala ge| mAgha kRSNA amAvasyA ko candra jaba zravaNa nakSatra meM thA taba do dinoM ke upavAsa ke pazcAt prabhu ko kevala-jJAna utpanna huaa| (zloka 777-780) devatA nirmita samavasaraNa meM baiThakara alaukika zaktidhara arhat zreyAMsanAtha svAmI ne upadeza diyaa| usa upadeza se anekoM ko samyak jJAna prApta huaa| kisI ne sAdhuvrata grahaNa kiyA, kisI ne zrAvaka vrt| Apa gozubha Adi chiyattara gaNadhara hue| unhoMne prabhu se tripadI sunakara dvAdazAMgI kI racanA kii| __(zloka 781-783) unake saMgha meM Izvara nAmaka zvetavarNa trinayana vRSabha-vAhana yakSa utpanna hue| unake dAhine hAthoM meM eka meM vijorA nIMbU aura dUsare meM gadA thii| donoM bAe~ hAthoM meM se eka meM nevalA aura dUsare meM akSamAlA thii| ve bhagavAna zreyAMsanAtha ke zAsana deva hae / isI prakAra gauravarNA siMhavAhanA mAnavI yakSiNI utpanna huii| unake dAhine ora ke eka hAtha meM hathaur3I aura dUsarA varada mudrA meM thaa| bAyIM ora ke hAthoM meM eka meM vajra aura dUsare meM aMkuza thaa| ye bhagavAna kI zAsana devI bniiN| (zloka 784-787) zAsana deva-devI sahita bhagavAna zreyAMsanAtha pravrajana karate Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [149 hue eka dina zreSThanagarI potanapura phuNce| vahA~ samosaraNa ke lie vAyukumAra devoM ne eka yojanA bhUmi pariSkRta kI aura meghakumAra devoM ne use svarNa aura ratna zilA se maMDita kiyA aura ghuTane taka paMcavarNIya puSpoM kI varSA kI / unhoMne cAroM dizAoM meM dikkumAroM ke bhRkuTi kI taraha cAra alaMkRta toraNa nirmita kie aura madhya meM eka ratna vedI banAI / isake nIce bhavanapati devoM ne dharaNI ke ziramAlya kI taraha svarNa-zikhara yukta raupya prAkAra kA nirmANa karavAyA | jyotiSka devoM ne mAno unakI jyoti dvArA hI nirmita ho aise ratnazikhara yukta svarNa kI dvitIya prAkAra nirmita karavAI / vimAnapati devoM ne maNi-zikhara yukta ratnazIlA ke tRtIya prAkAra kA nirmANa kiyA / pratyeka prAkAra meM susajjita cAra dvAra the aura madhya prAkAra ke bIca IzAna koNa meM eka vedI thI / prAkAra kI madhyabhUmi ke bIca vyaMtara devoM ne 69 dhanuSa dIrgha eka caitya vRkSa kA nirmANa kiyA / isake tala meM ratnamaya vedI para unhoMne eka maMca nirmita kiyA aura usa para pAdapITha saha pUrvamukhI eka ratna - siMhAsana sthApita kiyA aura jo kucha vahA~ karaNIya thA vyaMtara devoM ne vaha saba niSpanna kiyA / bhakti ke kAraNa ve bhRtyoM se bhI adhika apramAdI the / ( zloka 788-798) taduparAnta bhagavAna zreyAMsanAtha jinake mastaka para trichatra thA, yakSa jinake donoM ora khar3e hokara cAmara vIMja rahe the, jinake agra - bhAga meM indradhvaja cala rahA thA, cAraNoM kI jayadhvani sI jinakI sAmyavANI duMdubhighoSa meM ghoSita ho rahI thI, sUryAloka se dIpta pUrva giri se jisakI prabhA vistArita ho rahI thI aise prabhu koTikoTi deva, mAnava aura asuroM dvArA sevita hokara apane caraNakamaloM ko devoM dvArA rakSita nau svarNa-kamaloM para rakhate hue pUrvadvAra se usa samavasaraNa meM jisake sammukha dedIpyamAna dharmacakra rakhA thA praveza kiyA / taduparAnta trilokapati ne usa caitya vRkSa kI tIna pradakSiNA dI / usa caitya vRkSa ne bhI mAno bha~varoM ke gu Mjana dvArA unakA svAgata kiyA / taduparAnta bhagavAna ne pUrvAbhimukha hokara 'namo titthAya' kahA / tatpazcAt pAdapITha para pA~va rakhakara usI ratnasiMhAsana para ArohaNa kiyA / ( zloka 799-806 ) vyaMtara devoM ne anya tIna ora prabhu kI anukRti lAkara ratna Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] siMhAsana para rkhii| sAdhugaNa bhI pUrvadvAra se praveza kara yathA sthAna para jA baiThe / vaimAnika deviyA~ va sAdhviyA~ khar3I rhiiN| dakSiNa dvAra se praveza kara tIrthapati ko namaskAra kara bhavanapati, jyotiSka aura vyaMtara ramaNiyA~ naiRtya koNa meM jAkara khar3I ho giiN| pazcima dvAra se praveza kara arhat ko namaskAra kara bhavanapati jyotiSka aura vyaMtara deva vAyukoNa meM jAkara khar3e ho ge| uttara dvAra se praveza kara bhagavAn ko namaskAra kara vaimAnika devatA, mAnava aura mAnaviyA~ IzAna koNa meM jAkara khar3I ho giiN| isa prakAra tRtIya prAkAra ke madhya caturvidha saMgha, madhya prAkAra meM pazu aura nimna prAkAra meM vAhanAdi avasthita hue| (zloka 807-811) saMvAdavAhakoM ne arddhacakrI tripRSTha vAsudeva se nivedana kiyA ki prabhu ke samavasaraNa kI racanA huI hai| yaha sunate hI vAsudeva siMhAsana se utthe| pAdukA parityAga kara jisa dizA meM prabhu avasthita the udhara muha kara bhagavAn kI vandanA kii| taduparAnta siMhAsana para baiThakara usa zubha-saMvAdavAhaka ko teraha koTi raupya mudrAe~ dAna meM dI aura balarAma acala ko sAtha lekara tripRSThakumAra sakala jIvoM ke zaraNasthala prabhu ke samavasaraNa meM phuNce| uttara dvAra se praveza kara prabha kI yathocita bhAva se vandanA kii| tatpazcAt ve indra ke pIche jAkara baiTha ge| prabhu ko punaH vandana kara indra, tripRSTha vAsudeva aura balarAma ne bhakti bhare hRdaya se yaha stuti kI : (zloka 812-817) ___he paramezvara ! sabako AnandakArI aura mukti ke kAraNa rUpa Apako maiM mUkti ke lie vandanA karatA huuN| Apake darzana mAtra se jabaki manuSya saba kucha bhUlakara adhyAtma ke prati bhaktimAna hotA hai taba ApakI dezanA jo sunatA hai usakA to kahanA hI kyA hai ! mere lie to Apa kSIra-samudra tulya evaM kalpavRkSa rUpa meM vaddhita va saMsAra rUpI marubhUmi para sajala megha rUpa meM udita hue haiM / he gyArahaveM tIrthaGkara, he kevalI zreSTha, krUra karma dvArA AkrAnta manuSyoM ke Apa hI ekamAtra rakSaka haiM / jala se jaise sphaTika pavitra hotA hai usI prakAra ikSvAku vaMza jo ki svabhAvataH hI pavitra hai Apake dvArA aura pavitra huA hai / he bhagavan, Apake caraNa triloka ke samasta duHkhoM ko dUra karane meM atula chAyAmaya siddha hue haiN| he Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [151 jina, maiM na sAMsArika sukha cAhatA hUM nA mukti, maiM to kevala Apake caraNa-kamaloM para bhramara kI taraha nivAsa karanA cAhatA huuN| he trilokanAtha, vividha bhAva se Apake caraNa hI mAno mere lie zaraNa hai| ApakI sevA se kyA prApta nahIM hotA ?' (zloka 818-825) ___ indra, tripRSTha aura acala isa prakAra stuti kara jaba nivRtta hue to bhagavAn zreyAMsanAtha ne mukti kA kAraNa rUpa yaha dezanA dI : (zloka 826) 'yaha asIma saMsAra samudra svayaMbhUramaNa samudra kI taraha vizAla hai| karmarUpa taraMga ke kAraNa manuSya kabhI Urdhva meM utkSipta, kabhI nimna meM nikSipta hote haiN| havA jisa prakAra pasIne ko sukhA detI hai, auSadha jaise gandha ko vinaSTa karatI hai usI prakAra aSTavidha karma nirjarA dvArA zIghra vinaSTa hote haiN| nirjarA do prakAra kI hai : svecchAkRta yA jo svayaM hotI hai| kAraNa, jo saMsAra bandha kA bIja thA vaha to yahAM kSaya ho hI jAtA hai| jo indriya damana karate haiM unake lie vaha svecchAkRta hai, anya ke lie vaha svataH hotI hai| kAraNa, karma bhI phala kI taraha bAharI nimitta se yA svataH paka jAtA hai / jaise svarNa khAdayukta hone para bhI agni meM tapAne para zuddha ho jAtA hai usI prakAra tapasyA kI agni meM dagdha hokara AtmA pavitra ho jAtI hai| (zloka 827-831) ____ 'anazana, UnodarI, vatti saMkSepa, rasa tyAga, kAyakleza aura saMlInatA bAhya tapa hai| prAyazcita, vinaya, vaiyAvatya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna AbhyaMtarika tapa hai| svayaM saMyamita puruSa kSaya karane meM duSkara karma ko bhI bAhya aura AbhyaMtarita tapa se zIghra dagdha kara detA hai| sarovara meM jala Agamana kA patha yadi banda kara diyA jAe taba vaha jisa prakAra nae jala dvArA pUrNa nahIM hotA hai usI prakAra karma kA bandhana nahIM hotaa| usa sarovara meM jala pUrva se bharA huA thA vaha sUrya-kiraNoM se bAra-bAra dagdha hone para jaise sUkha jAtA hai usI prakAra pUrva saMcita manuSya ke karma bhI tapasyA kI agni meM bAra-bAra dagdha karane para zIghra hI vinaSTa ho jAte haiN| (zloka 832 838) 'karma-vinAza ke lie bAhya tapa kI apekSA AbhyaMtara tapa hI zreSTha hai aura AbhyaMtara tapa meM bhI, muniyoM ke kathanAnusAra dhyAna Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] hI chatra rUpa hai| jo munigaNa dhyAnarata haiM ve dIrghakAla ke saMcita karma ko bhI jo ki atyanta gahana hai muharta mAtra meM vinaSTa kara dete haiN| trividha doSoM ke kAraNa roga kA prakopa kaThina hone para bhI jaise upavAsa se vaha sAmya prApta hotA hai usI prakAra tapasyA se pUrva saMcita karma bhI jhara jAte haiM / tIvra vAyuvega se meghapuJja jaise chinnabhinna ho jAte haiM usI prakAra tapasyA se karma vinaSTa ho jAte haiN| karma kA nirodha aura karma kA kSaya yadi sarvadA phaladAyI hai phira bhI jaba vaha carama rUpa meM AtA hai taba vaha mokSa rUpI phala pradAna karatA hai| donoM prakAra kI tapasyA se karma kSaya kara zuddha-sattva vyakti mokSa prApta kara karma se sarvathA mukta ho jAtA hai / ' (zloka 839-844) bhagavAn kI dezanA se bahuta se vyaktiyoM ne munidharma grahaNa kiyaa| acala aura tripRSThakumAra ne samyaktva grahaNa kiyaa| dina kA prathama yAma vyatIta hote hI prabhu-dezanA se virata hue| taba tripRSThakumAra ke anucara cAra prastha bali le aae| usa bali ko prabhu ke sammukha AkAza meM utkSipta kiyA gayA jisakA AdhA to devoM ne dharatI para par3ane se pUrva hI grahaNa kara liyaa| jo AdhA bhUmi para girA usakA AdhA rAjanya logoM ne aura avazeSa AdhA anya logoM ne grahaNa kiyaa| taduparAnta prabhu uttara dvAra se vahirgata hokara madhya prAkAra kI ratnavedI para jAkara baiTha ge| taba chiyattara gaNadharoM ke pramukha gozubha gaNadhara ne prabhu ke pAda-pITha para baiThakara dezanA dii| unhoMne dina ke dvitIya prahara meM apanI dezanA samApta kii| tatpazcAt indra, acala, tripRSTha Adi sabhI apane-apane nivAsa sthAna para lauTa ge| prabhu bhI vahA~ se pravrajana kara dvitIya sUrya kI taraha jJAna kA Aloka vikIrNa karate hue pRthvI para bhramaNa karane lge| (zloka 845-851) kevalajJAna prApta karane ke pazcAt prabhu do mAsa kama ikkIsa lakSa pUrva taka isa pRthvI para vicaraNa karate rhe| unake saMgha meM caurAsI hajAra sAdhu, eka lAkha tIna hajAra sAdhviyA~, teraha sau caudaha pUrvadhArI, chaha hajAra avadhijJAnI, chaha hajAra manaHparyava jJAnI, chaha hajAra pA~ca sau kevalajJAnI, gyAraha hajAra vaikriya labdhi sampanna, pA~ca hajAra vAdI, do lAkha unyAsI hajAra zrAvaka aura cAra lAkha ar3atAlIsa hajAra zrAvikAe~ thiiN| (zloka 852.856) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [153 apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara prabhu eka hajAra muniyoM sahita sammeda zikhara parvata para gae aura anazana tapa prArambha kara diyaa| isa prakAra zailezIkaraNa dhyAna meM eka mAsa vyatIta kara zrAvaNa kRSNA tRtIyA ko candra jaba dhaniSThA nakSatra meM thA eka hajAra muniyoM sahita bhagavAn ne ananta darzana, ananta jJAna, ananta zakti aura ananta sukha-svarUpa mokSa ko prApta kiyaa| bhagavAn kumAraavasthA meM 21,000,00 varSoM taka, rAjyAdhipati ke rUpa meM 42,000,00 varSoM taka aura saMyama paryAya meM 21,000,00 varSoM taka rahe saba milAkara 84,000,00 varSoM taka pRthvI para Apane vicaraNa kiyaa| bhagavAn zItalanAtha ke nirvANa ke eka sau sAgara chaha lAkha chaha sau chabbIsa varSa kama eka karor3a sAgara ke pazcAt bhagavAn zreyAMsanAtha kA nirvANotsava huaa| yaha mahotsava deva aura indra dvArA anuSThita huaa| mahApuruSoM ke nirvANa para utsava hotA hai, zoka nhiiN| . (zloka 857-864) taduparAnta tripRSTha vAsudeva apanI 32,000 rAniyoM sahita sAMsArika sukha bhoga karate hue samaya vyatIta karane lge| mahArAnI svayaMprabhA ne zrIvijaya aura vijaya nAmaka do putroM ko janma diyaa| (zloka 865) eka samaya ratisAgara meM lIna tripRSTha ke pAsa kucha gAyaka Ae jo ki apane kaNTha-mAdhurya se kinnaroM ko bhI parAsta kara cuke the| sarva kalA nidhAna vAsudeva ko bhI unhoMne vividha prakAra ke zruti madhura saMgIta se vimugdha kara diyaa| sagIta mAdhUrya ke lie tripRSThakumAra ne unheM apane pAsa hI rakha liyA / gAyana se sabhI khyAti prApta karate haiM phira jo vizeSa adhikArI hote haiM unakA to kahanA hI kyaa| (zloka 866-870) eka bAra rAtri meM jabaki tripRSThakumAra apanI zayyA para vizrAma kara rahe the ve gAyaka indra ke gandharva kI taraha ucca svara se gAne lge| tripRSTha ne unake gIta para hastI kI bhA~ti mugdha hokara apane apane zayyApAlaka ko Adeza diyA ki jaba mujhe nIMda A jAe taba gAnA banda karavA denA kyoMki jaba maiM sunUgA hI nahIM to gAnA vyartha hogaa| __ (zloka 871-873) zayyApAlaka ne unakI AjJA zirodhArya kara lii| vAsudeva Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] ko kucha dera meM hI nIMda A gaI kintu zayyApAlaka ne gAnA sunane kI icchA se gAnA banda nahIM krvaayaa| indriyoM ke viSaya meM Asakta hone se svAmI kI AjJA avahelita hotI hai| rAtri ke zeSa yAma meM tripRSThakumAra jAgrata hue to pUrva kI hI bhA~ti unheM sumadhura saMgIta sunAI pdd'aa| (zloka 874.876) _ 'unakA gAnA banda kyoM nahIM karavAyA ? itanI dera taka ve nizcaya hI klAnta ho gae hoMge ? tripRSTha dvArA isa prakAra pUchane para zayyApAlaka ne uttara diyA- 'deva, unake saMgIta para maiM itanA mugdha ho gayA thA ki unheM gAnA banda karane ko nahIM khaa| maiM prabhu kA Adeza bhUla gyaa| (zloka 877-878) ___ yaha sunate hI tripRSThakumAra ne kruddha hokara zayyApAlaka ko tatkSaNa bandI banAkara kArAgAra meM DAla diyaa| dUsare dina subaha sUrya jisa prakAra pUrva dizA ko zobhita karatA hai usI prakAra unhoMne jaba rAja sabhA ko suzobhita kiyA to vaha rAtri vAlI ghaTanA smaraNa ho aaii| unhoMne usI kSaNa zayyApAlaka ko bulavAyA aura rakSakoM ko Adeza diyA isa saMgItapriya zayyApAlaka ke kAnoM meM garma-garma zIzA bhara do| isake kAna aparAdhI haiN| ve loga zayyApAlaka ko ekAMta meM le gae aura usake kAna meM garma-garma zIzA bhara diyaa| rAjAjJA krUra hone para bhI durlaghya hotI hai| bhayaMkara yantraNA se usa zayyApAlaka kI mRtyu ho gaI aura tripRSThakumAra ne azubhatama karma kA isa bhA~ti bandhana kara liyaa| (zloka 879-883) nitya viSayAsakta, rAjya mUrchA meM lIna, bAhubala ke garva meM jagata ko tRNa samAna samajhane vAle, hiMsA meM niHzaMka, mahAramya aura mahAparigrahI tripRSTha krUra karmoM ke kAraNa samyaktva rUpa ratna naSTa kara naraka kA AyuSya bAMdhA aura 84,000,00 varSa kI Ayu pUrNa kara sAtaveM naraka meM utpanna hue| vahA~ apratiSThAna nAmaka naraka meM 500 dhanuSa dIrghakAyayukta taiMtIsa sAgaropama kI Ayu lie svakarmoM kA phala bhoga kreNge| inhoMne 25000 varSa kumArAvasthA meM, 25000 varSa mAMDalika rAjA ke rUpa meM, 1000 varSa digvijaya meM aura 83,49,000 varSa vAsudeva (arddhacakrI) ke rUpa meM kula milAkara 84 lAkha kA pUrNa Ayu bhogaa| tripRSTha kI mRtyu se sUrya jisa prakAra rAhu se grasta hotA hai usI prakAra acala mahAna zoka se abhibhUta ho Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [155 ge| yadyapi ve vivekI the phira bhI avivekI kI taraha ucca-svara se krandana karate hue apratima bhrAtRprema ke kAraNa isa bhA~ti vilApa karane lage : (zloka 884-891) bhAI uTho, isa prakAra kyoM soe ho ? he narasiMha, apane kArya meM itanA zaithilya kyoM ? samasta rAjA tumheM dekhane ke lie daravAje para khar3e haiM / ina darzana-pipAsUoM ko darzana nahIM denA tumhAre lie ucita nahIM hai| bhAI, kautuka ke lie bhI tumhArA itanI dera taka cupa rahanA ucita nahIM hai / tumhAre kaNTha-svara kA mAdhurya sune binA merA hRdaya utkaMThita ho rahA hai| sarvadA utsAhI aura gurujanoM ke prati zraddhAvAna rahane vAle tuma na kabhI nidrAvaza hue, na kabhI merI avahelanA kii| Aja tumhAre isa niSThura vyavahAra se maiM marmAhata ho ho gayA huuN| aba merA kyA hogA ?' kahate-kahate acala mUcchita hokara jamIna para gira pdd'e| eka muhUrta ke pazcAt jaba mUrchA bhaga huI to ve uTha baiThe aura vAsudeva ko goda meM lekara bhAI-bhAI karate hue krandana karane lage / antataH vayovRddhoM ke upadeza se moha kama hone para unhoMne bhAI kA agni saMskAra kiyaa| (zloka 892-898) bhAI kI mRtyu ke pazcAt baladeva acala unheM smaraNa karate hue zrAvaka ke megha kI taraha azru visarjana karate rahate / mAno udyAna araNya ho, gRha zmazAna ho, sarovara gRha-praNAlI ho, AtmIya parijana zatru hoM isa prakAra jalahIna machalI kI bhA~ti unheM kahIM koI Ananda nahIM thaa| bhagavAn zreyAMsanAtha ke upadezoM ko smaraNa kara, saMsAra kI anityatA ko dRSTigata karate hue indriya-viSayoM se virakta acala ne logoM se anuruddha hokara kucha dina gahavAsa kiyaa| eka dina ve AcArya dharmaghoSa sUri ke darzana ko ge| vahA~ arhata vANI-sI unakI dezanA sUnakara unakA saMsAra-vairAgya aura utkaTa ho utthaa| ve zuddha mana se unake caraNoM meM dIkSita ho ge| jo mahAn hote haiM ve saMkalpa sthira hote hI use kAryAnvita karate haiN| mUla aura uttara guNoM ko pUrNataH pAlana kara dharmaparAyaNa unhoMne samasta paristhitiyoM meM samabhAva rakhakara pariSahoM ko sahana karate hue vAyu kI taraha apratibaddha bhAva se lakSya ke prati sarpa-sI dRSTi rakhate hue unhoMne kucha mAsa taka grAma, khAna, nagarAdi meM vicaraNa kiyaa| antataH apanI 85 lAkha varSa kI Ayu pUrNa kara acalakumAra jinakA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] mana aura cAritra zuddha thA, samasta karma kSayakara mokSa ko prApta kie| ___ (zloka 899-906) (prathama sarga samApta) dvitIya sarga vAsupUjyacaritam bhagavAn vAsupUjya jo ki sabake saba prakAra se pUjanIya haiM, rakSaka haiM, jinake caraNa-nakha indra aura upendroM ke mukuToM ke agrabhAga se ghaSita hote haiM unheM maiM vandanA karatA hN| maiM tIrthaMkaroM ke carita varNana rUpI dhyAna meM unakA carita jo ki maMgalakAraka haiM aura niSkalaMkatA meM candra ko bhI atikrama karatA hai aba varNana karatA huuN| (zloka 1-2) pUSkaravara dvIpArddha ke pUrva videha meM maMgalavatI nAmaka vijaya meM pUrva videha ke alaMkAra tulya ratnasaMcaya nAmaka eka rAjA rAjya karate the| jo ki sarva prakAra se padmA arthAt lakSmI kI taraha samRddhi saMpanna aura candra kI taraha prajAjanoM ko priya the| rAjAgaNa jisa prakAra bhakti se unakI AjJA zirodhArya karate usI prakAra ve jinavANI ko hRdaya meM dhAraNa karate the| sarvaguNa sampanna unameM aizvarya aura yaza isa prakAra eka sAtha vaddhita hote the ki lagatA ye yamaja rUpa meM utpanna hue haiN| rAjAoM kI mukUTamaNi rUpa ve pRthvI para isa prakAra zAsana karate the mAno vaha parikhA parivRtta nagarI ho| bhAgya to lakSmI kI taraha hI caMcala hai, saundarya yauvana kI taraha kSaNasthAI, satkarma padma-patra ke jala kI taraha asthira aura bandhu-bAndhava patha para mila jAne vAle pAntha kI taraha alpa samaya ke lie hote haiMisa prakAra satata cintana karate hue ve vairAgya ko prApta ho ge| (zloka 3-9) eka dina unhIM mahAmanA ne guru vajranAbha ke caraNoM meM jAkara mukti rUpI zrI kI AvirbhAva sUcaka dIkSA grahaNa kara lii| unhoMne bahuvidha sthAnaka aura arhat bhakti dvArA tIrthaMkara nAma karma upArjana kiyaa| taduparAnta dIrgha dina paryanta talavAra kI dhAra kI rakSA se vrata pAlana kara Ayu pUrNa hone para prANata nAmaka svarga meM deva rUpa meM utpanna hue| (zloka 10-12) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [157 jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM pRthvI kI campaka mAlA-sI campA nAmaka eka nagarI thii| ratna nirmita mandiroM kI dIvAroM para pratibimba par3ane se vahA~ ke manuSya vaikriya labdhi sampanna hoM aise lagate the| prati gaha kI krIr3AvApI rAtri ke samaya sopAnoM para jar3ita candrakAnta maNi niHsRta jala meM apane Apa pUrNa ho uThatI thii| yahA~ ke gRhoM se nirgata dhUpavattikA ke dhUpavallI se vahA~ ke gRha sarpa pUrNa pAtAla loka ke gaha-se lagate the| krIr3Arata nagara-nAriyoM se krIr3AvApiyA~ apsarA paripUrNa kSIra-samudra-sI lagatI thiiN| striyoM dvArA gAe SaDaja rAga ke gIta SaDaja kauzikI mayUra ke kekArava ko bhI parAbhUta kara detiiN| tAmbUla karaMkavAhiniyoM ke hAtha meM pAna aura supArI lekara Ane-jAne se lagatA ve mAno zuka pakSiyoM ko hAtha meM lekara zikSA de rahI hoN| (zloka 13-19) ikSvAkuvaMzIya vasupUjya vahA~ ke rAjA the| ve vAsava kI taraha parAkramI aura vasu (sUrya) kI taraha lAvaNyazAlI the| megha jaise pRthvI ko vAri dvArA siMcita karatA hai usI prakAra ve bherI zabda se bhikhAriyoM ko ekatra kara arthadAna se parituSTa karate / unakI agaNita sainya AkramaNa ke lie nahIM kautuka ke lie pRthvI para paribhramaNa karatI; kAraNa unake pratApa se hI zatru nijita ho gae the| rAjA rUpa meM unhoMne zAsana ke utsa hone se duvRttoM ko isa prakAra damana kara diyA thA jisake kAraNa 'dAsa' kevala abhidhAnagata zabda hokara raha gayA thA arthAt logoM meM koI dAsa thA hI nhiiN| jo dharma pAlana karate unake prati zraddhAzIla ve jinavANI ko isa prakAra hRdaya meM dhAraNa karate mAno unhoMne zrIvatsa cihna hRdaya meM dhAraNa kara rakhA ho| (zloka 20-24) unakI pradhAna mahiSI kA nAma jayA thaa| ve Ananda rUpa prema aura saundarya kI pratimA aura kula rUpI saritA kI haMsinI-sI thiiN| jAhnavI jaise pUrva samudra meM praveza karatI hai vaise hI jAhnavI-sI dhIra aura mantharagamanA jayA bhI vasupUjya ke hRdaya meM praveza kara gaI thii| bhakta ke hRdaya meM jaise bhagavAn nivAsa karate haiM usI prakAra rAnI ke sphaTika jaise hRdaya meM rAjA vasupUjya satata vAsa karate the| rUpalAvaNya aura saundarya se paraspara eka dUsare ko Anandita kara unakA samaya sukha se vyatIta hotA thaa| (zloka 25-28) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] prANata nAmaka svarga meM padmottara rAjA ke jIva ne sukhamaya jIvana vyatIta kara AyuSya pUrNa hone para vahA~ se cyuta hokara jyeSTha zuklA navamI ko candra jaba zatabhiSA nakSatra meM thA, jayAdevI ke garbha meM praveza kiyaa| sukha-zayyA meM soI jayA devI ne tIrthaMkara ke janma sUcaka caturdaza mahAsvapna dekhe / girikandarA jaise siMha ko, meghAvali jaise candra ko dhAraNa karatI hai vaise hI unhoMne usa zreSTha bhrUNa ko dhAraNa kiyaa| phAlguna mAha kI kRSNA caturdazI ko candra jaba zatabhiSA nakSatra meM thA unhoMne mahiSa lAJchana raktavarNa eka putra ko janma diyaa| (zloka 29-33) siMhAsana kampita hone se 56 dik kumAriyA~ vahA~ AIM aura prabhu evaM unakI mAtA ke janmakRtya sampanna kie| pAlaka vimAna meM baiThakara indra devoM sahita vahA~ Ae evaM prabhu sahita prabhu-gRha kI parikramA dii| taduparAnta gRha-praveza kara prabhu kI mAtA ko avasvApinI nidrA meM nidrita kara unake pArzva meM prabhu kA eka pratirUpa rkhaa| phira pA~ca rUpa dhAraNa kara eka rUpa se prabhu ko goda meM liyA, dUsare rUpa se chatra dhAraNa kiyA, tIsare-cauthe rUpa se prabhu ke agalabagala ca~vara bIjane lage aura paMcama rUpa meM prabhu ke Age nRtya karate hue calane lge| zakra prabhu ko lekara meru parvata kI atipANDukavalA gae aura unheM goda meM lekara eka ratna-siMhAsana para baiTha ge| tatpazcAt acyutAdi causaTha indroM ne tIrthoM se jala ma~gavAkara prabha ko snAna kraayaa| phira mAno ve prabhu ko apane hRdaya meM sthAnApanna kara rahe hoM isa prakAra IzAnendra kI goda meM sthApita kiyaa| bhakti niSpanna zaka ne cAroM dizAoM meM cAra sphaTika ke vaSabha nirmita kie| anya indroM se bhinna rUpa meM snAna karAne ke lie unhoMne vRSabhoM ke zRgoM se niHsRta jala se prabhu ko snAna kraayaa| taduparAMta vaSabhoM kA vilaya kara prabhu ke zarIra ko poMchakara gozIrSa candana kA vilepana kiyaa| phira vastrAlaMkAroM aura puSpoM se unakI pUjA kara isa prakAra stuti karane lage : (zloka 34-44) 'he bhagavan, jo karma cakravartI, arddhacakravartI ke cakra dvArA bhI chinna nahIM ho sakatA va IzAnendra ke trizUla aura zaka ke vajra dvArA yA anya indroM ke astroM dvArA bhI chinna nahIM hotA vaha karma tumhAre darzana mAtra se hI chinna ho jAtA hai| duHkhoM kA jo tApa kSIra-samudra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [159 ke jala se yA candra-kaumudI yA meghoM ke avirata varSaNa se yahA~ taka ki gozIrSa candana va saghana kadalI vRkSa se bhI zAnta nahIM hotA vaha tumhAre darzana mAtra se hI zAnta ho jAtA hai / vaha vyAdhi jo nAnAvidha auSadhiyoM, cUrNa pralepoM se, zalya prayogoM se yA mantra prayogoM se bhI dUra nahIM hotI vaha tumhAre darzana mAtra se hI dUra ho jAtI hai / maiMne bahuta kucha kahA, kintu jo kucha maiM bolanA cAhatA hUM vaha saMkSepa meM yaha hai ki he trilokanAtha, jo kucha anya upAyoM se sampanna nahIM hotA vaha tumhAre darzana mAtra se hI sampanna ho jAtA hai / maiM Apase yahI yAcanA karatA hUM mujhe Apake darzanoM kA saubhAgya bAra-bAra mile / ' (zloka 45-52) isa bhA~ti stuti kara zakra prabhu ko lekara unakI mAtA ke nikaTa pahuMce aura prabhu ko mAtA ke pArzva meM sulAkara praNAma kiyA / tIrthaMkara mAtA kI avasvApinI nidrA dUra kara tIrthaMkara bimba ko vahA~ se haTAkara zakra sva-nivAsa ko lauTa gae aura anyAnya indra meru parvata se hI sva-sthAna ko cale gae / ( zloka 43-54 ) sUryodaya jaise kamaladala ko vikasita karatA hai rAjA vasupUjya usI prakAra prajApu Mja ke hRdaya ko vikasita kara putra kA janmotsava kiyA / taduparAnta eka zubha dina unhoMne va rAnI jayA ne trilokanAtha kA nAma vAsupUjya rakhA / zakra dvArA aMguSTha meM bharA amRta-pAna kara prabhu varddhita hone lage / arhat stanapAna nahIM karate isalie dhAtriyoM kA kevala anya kArya hI avazeSa thA / vAsava dvArA niyukta pA~ca dhAtriyoM dvArA prabhu lAlita hone lage jo ki unakA chAyA kI taraha anusaraNa karatI thIM / bhagavAn ne deva, asura aura rAjanyagaNa jo ki unake sakhA bana gae the unake sAtha apanA zaizava vyatIta kiyA / ve kabhI ratna khacita suvarNa kanduka se khelate kabhI hIroM jar3I yaSTi se, kabhI bhramara kI taraha ghUmane vAle laTTU se, kabhI bAjI lagAkara vRkSa para car3hate, kabhI daur3ate, kabhI lukA-chipI khelate, kabhI chalAMga lagAte, kabhI Upara uchalate / kabhI tairate, kabhI vAk yuddha karate to kabhI muSThi yuddha, to kabhI malla yuddha / ( zloka 55-62 ) sattara dhanuSa dIrgha aura sarva sulakSaNa yukta prabhu ne vAmAoM ko parAjitakArI yauvana prApta kiyA / vasupUjya svAmI ne jaba sAMsArika bhoga meM anicchA prakaTa kI to rAjA vasupUjya aura rAnI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] jayA bolI ( zloka 63-64 ) 'putra, jisa dina tumane janma grahaNa kiyA usI dina hamArI aura isa pRthvI ke sabhI kI icchAe~ pUrNa ho giiN| phira bhI hama tumheM kucha kaheMge / kAraNa amRta pAna se koI kabhI tRpta huA hai ? madhya deza, vatsadeza, gaur3a, magadha, kauzala, toSala, prAgjyotiSa, nepAla, videha, kaliMga, utkala, puNDra, tAmralipta, mUla, malaya, mudgara, mallavartta, brahmottara aura anya deza jo ki pUrvAMcala ke alaMkAra tulya haiM, DAhala, dazArNa, vidarbha, asmaka, kuntala, mahArASTra, Andhra, mUrala, kraTha, kaizika, surpAra, kerala, dramila, pANDya, daNDaka, caur3a, nAsikya, koMkaNa, kauvera, vAnavAsa, kolla, siMhala aura dakSiNAMcala ke anya deza, saurASTra, trivaNa, dazeraka, abuda, kaccha, Avartaka, brAhmaNavAha, yavana, sindhu Adi pazcimAMcala ke rAjya, zaka, kekaya, vokkANa, hUNa, vANAyuja, pAMcAla, kulaTa, kAzmIrika, kamboja, vAlhika, jAMgala, kuru aura uttarAMcala ke anya rAjya aura bharata kSetra ke dakSiNArddha ke sImA nirdezaka vaitADhya parvata kI ubhaya zreNI ke nivAsI mAnava aura vidyAdharoM ke madhya ke uccakula jAta samartha vIra vaibhavazAlI vikhyAta caturaMginI senAoM ke adhipati prajApAlaka niSkalaMka satyarakSAkArI dhArmika vartamAna rAjanyagaNa dUtoM ke dvArA apanI-apanI kanyAe~ tumheM dene ke lie bahumUlya upahAra Adi ke sAtha bhejakara hamArI anumati cAha rahe haiM / unakI kanyAoM ke sAtha tumhArA vivAhotsava dekhakara hamArI aura unakI icchAe~ pUrNa hoM / tuma vaMza-paramparA se prApta isa rAjya bhAra ko grahaNa karo / vRddhAvasthA meM aba vrata grahaNa karanA hI hamAre lie samIcIna hai / ' ( zloka 65-82) -- yaha sunakara vAsupUjya bole- 'mere prati sneha ke kAraNa Apane jo kucha kahA vaha ucita hI hai, kintu bhava araNya meM bAra-bAra vicaraNa karate-karate maiM aba bhAravAhI vRSabha kI taraha klAnta ho gayA hUM / saMsAra meM aisA kauna deza, nagara, grAma, khani, parvata, araNya, nadI, navadvIpa aura samudra hai jahA~ maiMne antakAla se rUpa parivartana kara bhramaNa nahIM kiyA janma-janmAntaroM ke kAraNa rUpa saMsAra ko aba maiM chinna karanA cAhatA huuN| pArthiva jIvana ke dohada rUpa vivAha aura rAjya se mujhe koI prayojana nahIM hai / pRthvI ne aura Apa logoM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [161 ne mere janma ke samaya jaisA utsava dekhA thA usI prakAra kA merI dIkSA, kevalajJAna aura mokSa-prApti kA utsava dekheNge|' (zloka 83-89) yaha sunakara vasupUjya gadgad kaNTha se bole- 'putra, maiM jAnatA tuma saMsAra-samudra ko atikrama karane ko dRr3ha saMkalpa ho / bhava samudra ke taTa rUpa tumane isa janma ko prApta kiyA hai-yaha to hama tIrthaMkara ke janma sUcaka mahAsvapnoM se hI samajha gae the| yaha satya hai ki tuma saMsAra-samudra ko pAra karoge aura tumhArI dIkSA, kevalajJAna evaM mokSa prApti ke utsava anuSThita hoNge| phira bhI isake madhyavartI samaya meM hama yaha utsava dekhanA cAhate haiN| mukti ke lie udyamI hamAre pUrvajoM ne bhI yaha utsava kiyA hai| udAharaNasvarUpa pitA ke Agraha se ikSvAku vaMza ke pratiSThAtA bhagavAn RSabhadeva ne bhI sunandA, sumaMgalA se vivAha kiyA thaa| pitA ke Adeza se unhoMne rAjya-bhAra grahaNa kiyA thA aura sAMsArika sukha bhoga kara yathA samaya dIkSA grahaNa kI thii| dIkSA grahaNa kara mukti ko bhI prApta kiyA thaa| tuma jaise ke lie to mukti bhI samIpa ke gA~va meM jAne kI taraha hI sulabha hai / ajita svAmI se lekara zreyAMsa svAmI paryanta sabhI ne pitA ke Adeza se vivAha kiyA aura pRthvI para zAsana bhI kiyaa| phira aMta meM mukti ko bhI prApta kiyaa| tuma bhI aisA hI kro| tuma bhI pUrvajoM kI taraha vivAha aura rAjya zAsana kara bAda meM dIkSA lekara nirvANa prApta kro| (zloka 90.98) kumAra vAsupUjya bole-'pitRvara, apane pUrvajoM kA jIvana mujhe jJAta hai; kintu saMsAra meM do vyaktiyoM kA jIvana eka prakAra kA nahIM hotA hai cAhe vaha eka hI parivAra kA ho yA bhinna parivAra kaa| unakA bhoga phaladAya karma avazeSa thA ataH unhoMne tIna jJAna ke dhAraka hote hue bhI bhoga ke dvArA una karmoM ko kSaya kiyA; kiMtu bhogaphaladAyI mere koI bhI karma avaziSTa nahIM hai| isIlie mukti ke bAdhaka vivAha kA Adeza mujhe nahIM deM / bhAvI tIrthaMkaroM ke madhya bhI mallI, nemi aura pAva ye tIna tIrthaMkara hoMge jo ki vivAha aura rAjya-zAsana na kara mukti ke lie dIkSA leNge| zeSa tIrthakara mahAvIra sAmAnya bhoga karma ke lie vivAha kara dIkSA grahaNa kareMge, rAjya zAsana nahIM kreNge| karma bhinnatA ke kAraNa tIrthaMkaroM kA patha bhI eka jaisA nahIM hotaa| aisA socakara Apa mujhe Adeza deM / sneha Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] ke vazIbhUta hokara bhIru na baneM / ' (zloka 99-105) ___isa bhA~ti mAtA-pitA ko samajhAkara 18 lAkha varSoM ke pazcAt ve dIkSA grahaNa ko utsuka hue| siMhAsana kampita hone se tIrthakara kA dIkSAkAla samupasthita jAnakara brahmaloka se lokAntika deva Ae aura trilokanAtha ko tIna bAra pradakSiNA dekara bole, he bhagavana, tIrtha pravartana kareM? aisA kahakara ve brahmaloka loTa ge| kalyANakArI prabhu ne eka varSa taka varSIdAna diyaa| varSAkAla zeSa hone para jaise loga indrotsava karate haiM usI prakAra varSIdAna zeSa hone para indroM ne Akara prabhu kA dIkSA mahotsava sampanna kiyaa| (zloka 106-114) taduparAnta deva asura aura mAnava nirmita siMhAsana zobhita pRthvI nAmaka zivikA para unhoMne ArohaNa kiyaa| rAjahaMsa jisa prakAra svarNa-kamala para Akara baiTha jAtA hai vaise hI ve pAda-pITha para pA~va rakhakara siMhAsana para baiTha ge| indroM meM kisI ne unake sammukha sva-astra AsphAlita kiyA, kisI ne divya chatra dhAraNa kiyA, kisI ne ca~vara bojana kiyA, kisI ne pakhA saMcAlita kiyaa| koI guNagAna karane lagA, koI mAlya dhAraNa karane lgaa| isa bhA~ti deva asura aura mAnavoM se parivRtta hokara ve vihAragRha nAmaka zreSTha udyAna meM phuNce| (zloka 111-115) Amra maMjarI ke makaranda kA pAna kara kokila manda svara meM kuhUrava kara rahe the mAno bhaktipluta hRdaya ho unakA guNagAna kara rahe hoM, pavana ke Andolana se azoka vRkSa puSpa girAkara jaise unheM upahAra diyA, hilate hue campaka aura azoka ke madhu jharane se aisA lagA mAno ve pAda-pUjA ke lie argha dAna kara rahe hoN| lAvali puSpoM kA madhupAna kara unmatta bhramaragaNa gunaguna kara mAno unakA guNagAna karane lgaa| puSpabhAra se avanata banA kaNikAra vakSa mAno unheM vandanA kara rahe hoM / puSpAlaMkAroM se sajjita bAsantI vRkSa hAtha ko taraha navIna zAkhA udgata kara mAno unake sammukha jaise Ananda se nRtya karane lgaa| aise dvitIya vasanta kI taraha latA gulma aura vRkSoM ko navIna zobhA pradAna karate hue prabhu ne usa udyAna meM praveza kiyaa| (zloka 116-122) taduparAnta zivikA se utakara unhoMne mAlya alaMkAra Adi Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [163 usI prakAra khola die jaise phAlguna meM vRkSa apane patroM ko jhAra dete haiN| indra dvArA pradatta devadUSya kaMdhe para dhAraNa kara eka dina ke upavAsI prabhu ne phAlguna mAsa kI amAvasyA tithi ke aparAhna meM candra jaba varuNA nakSatra meM avasthita thA taba chaha sau rAjAoM sahita paMcamuSThi keza utpATana kara dIkSA grahaNa kara lo / devendra, asurendra aura narendra trilokInAtha ko praNAma kara dAna ke anta meM prArthI jaise ghara lauTa jAtA hai usI prakAra sva-sva AvAsa ko lauTa ge| (zloka 123-126) dUsare dina mahApura ke rAjA sunanda ke ghara kSIrAnna grahaNa kara upavAsa kA pAraNA kiyaa| ratnavarSA Adi paMca divya devoM ne prakaTa kie aura trilokanAtha ke caraNa-cihnoM para rAjA sunanda ne ratnavedI kA nirmANa krvaayaa| taduparAnta prabhu vahA~ se vAyu kI bhA~ti grAma, khAna nagara Adi meM vicaraNa karane lge| (zloka 127-129) pRthvIpura nAmaka nagara meM rAjAoM ke mukuTamaNi rUpa pavanavega nAmaka eka rAjA the| dIrghakAla taka rAjya karane ke pazcAt ThIka samaya zramaNa siMha muni se unhoMne dIkSA grahaNa kara kaThina tapasyA ko aura mRtyu ke pazcAt anuttara vimAna meM utpanna hue| (zloka 130-131) isa jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM vindhyapura nAmaka samasta vaibhavoM kI Akara eka nagarI thI / vahA~ narazArdUla aura vindhya parvata kI taraha zaktizAlI vindhyazakti nAmaka eka rAjA rAjya karate the| zatruoM ko chinna-bhinna karane meM ve rUI ke lie havA kI taraha the / rAjA loga krUra graha kI taraha unake kodaNDa aura bhujadaNDa ke bhaya se kampita rahate the| unakI bhra bhaMgI aura krUra dRSTimAtra se hI zatru bhAga chaTate jisase lagatA jaise unhoMne una sabako udarasAt kara DAlA ho| sva-jIvana kI rakSA ke lie ve zatruoM se pUje bhI jAte the| ve unheM kara dete the| apane jIvana kI rakSA arthadAna se bhI kara lenA ucita hai| (zloka 132-136) eka dina ve saudharma sabhA ke indra kI taraha apanI rAja-sabhA meM pAtra, mitra, amAtya Adi se parivRta hokara baiThe the| usI samaya eka guptacara aayaa| dvAra-rakSaka use bhItara le aayaa| vaha rAjA ko praNAma kara Asana para baiThakara dhIre-dhIre kahane lagA (zloka 137-138) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] _ 'mahArAja, Apa to jAnate hI haiM-bharatakSetra ke dakSiNArddha meM zrI kI nivAsa rUpA sAketa nAmaka eka nagarI hai| vahA~ ke rAjA kA nAma hai parvata / ve dIrghabAhu aura bharata ke senApati kI taraha sainyavAhinI ke adhikartA haiN| unake guNamaMjarI nAmaka eka gaNikA hai| rUpa meM vaha ratipati ke vaibhavatulya hai evaM urvazI aura rambhA kA bhI tiraskAra karane vAlI hai| mujhe lagatA hai usake mukha candra ke nirmANa ke pazcAt jo paramANa avaziSTa rahe unhIM paramANaoM se vidhAtA ne pUrNacandra kA nirmANa kiyA hai| unake AkarNa vistRta netra mAno pUcha rahe haiM mujhase adhika saundarya kI bAta kyA tuma logoM ne kahIM sUnI hai ? usake vakSasthala ke stana-kumbha itane pUrNa haiM ki vaha ananya hai / aisI koI vastu nahIM hai jisase usakI tulanA kI jA ske| usakA kaTideza itanA kSINa hai ki mAno eka sAtha rahane ke kAraNa sakhA bhAva se usane apanI vistRti vakSa deza ko de DAlI hai| usake hasta aura padatala kamala kI taraha komala haiM aura usake raktavarNa azoka pallava ko bhI kSiNNa karatA hai| gAne meM vaha kokila kaNThI hai, nRtya meM svayaM urvazI aura vINA-vAdana meM mAno tumbaru kI sahodarA hai| mahArAja, vaha strI-ratna to eka mAtra Apake hI yogya hai| svarNa aura ratna kI taraha Apa donoM kA milana ho / lavaNahIna khAdya kI taraha, cakSuhIna mukha kI taraha, candramAhIna rAtri kI taraha guNasundarI hIna isa rAjya se Apako prayojana hI kyA hai ?' (zloka 139-149) usakI bAta sunakara unhoMne guNamaMjarI kI yAcanAkara rAjA parvata ke pAsa eka mantrI ko dUta rUpa meM bhejaa| mantrI mAno AkAza meM ur3a rahA hai aise azvatarI yukta yAna se zIghra sAketapura pahuMcA aura rAjA parvata se bolA (zloka 150-151) 'rAjA vindhyazakti Apa-se haiM aura Apa vindhyazakti-se haiM / ApakA sakya mahAsamudra-sA hai| do zarIra hote hue bhI Apa eka AtmA haiN| jo kucha ApakA hai vaha unakA hai, jo unakA hai vaha ApakA hai| ApakI guNamaMjarI nAmaka gaNikA kI khyAti unake kAnoM taka pahuMcI hai| kautuhala se prerita hokara unhoMne Apako Adeza diyA hai ki Apa use unake pAsa bheja deN| Apa jaise balazAlI aura sahodara tulya mahArAja vindhyazakti ko Apa guNamaMjarI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [165 pradAna kreN| gaNikAoM ke AdAna-pradAna meM koI burAI nhiiN|' (zloka 152-155) mantrI kI yaha bAta sunakara lagur3Aita sarpa kI taraha rAjA parvata kruddha ho uThA / krodha se usake oSTha kAMpane lage / vaha bolA : (zloka 156) 'tuma kyoM, merI prANoM se bhI priya guNamaMjarI ko lenA cAhatA hai usa niSThara vindhyazakti ko merA bhAI kaha rahe ho? jise choDa kara maiM eka kSaNa bhI jIvita nahIM raha sakatA use vaha lenA cAhakara merA jIvana hI lenA cAha rahA hai| guNamaJjarI kI bAta to dUra maiM use eka krItadAsI bhI nahIM duuNgaa| vaha apanI zakti ko samajha kara cAhe merA mitra rahe yA zatru bane / uTho, jAo, jo yathArtha hai vaha tumhAre svAmI se jAkara kho| kAraNa, rAjAoM ke dUta yathArtha hI bolate haiN|' ___ (zloka 157-160) mantrI uThA, idhara-udhara dekhA aura apane yAna para car3ha gyaa| zIghra hI vaha vindhyazakti ke pAsa pahuMcA aura jo kucha ghaTita huA vistRta rUpa meM kaha sunaayaa| saba kucha sunakara vindhyazakti haviH nikSepa se agni kI taraha krodha se prajvalita ho utthaa| parvata kI bhAMti mAno vindhyazakti dIrghakAla kA bandhutva bhaMga kara samudra jisa prakAra apanI taTabhUmi para AtA hai usI prakAra vaha rAjA parvata ke rAjya meM pahuMcA / parvata bhI yAna aura sainyadala lekara usake sammukhIna haa| vIroM kA milana zatrutA ke kAraNa hone para bhI mitra kI taraha hI hotA hai| bahuta dinoM ke pazcAt hAtha kI khAja miTAne kI auSadhi-sA yuddha donoM daloM kI agragAmI senA meM prArambha ho gyaa| krIDAMgaNa meM yuddharata hastiyoM kI taraha ve kabhI Age Ate kabhI pIche httte| sUtra meM poe ratnoM kI taraha varachIviddha sainika 'hama' kahakara binA gire zatra ke Age bar3ha gae / zreSTha dhanurdhAriyoM dvArA anavarata vANa-varSA se yuddhakSetra zaravana-sA lagane lgaa| lauha mudgara, gadA, tomara jo ki sarpa kI taraha zatru kA jIvana le rahA thA unake utpatana se AkAza AvRtta ho gyaa| donoM pakSoM meM candra-kaumudI kI taraha kabhI isa pakSa kI to kabhI usa pakSa kI sAmayika jaya se vaha barAbara ho gii| (zloka 161-170) taba parvata apane dhanuSa para TaGkAra karatA huA ratha para car3hakara Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anucaroM sahita yuddha kSetra meM upasthita huaa| usane vANa-varSaNa se zatru-sainya ko evaM senA ke pairoM se ur3I dhUla se AkAza ko Dhaka diyaa| muhUrta bhara meM vaha siMha jaise hastI samUha meM praveza kara unakI hatyA karatA hai usI prakAra zatru sainya meM praveza kara unheM yama ke mukha meM bhejane lgaa| apratihata vaha vindhyazakti kI senA ko vAyu jisa prakAra vRkSoM ko ukhAr3a pheMkatA hai usI prakAra ukhAr3ane lagA / apanI senA ko dhvaMsa hote dekha dIrghabAha vindhyazakti apane zatru-sainya ko dhvaMsa karane ke lie pralayakAla kI rAtri ke sahodara yama kI taraha uTha khar3A huaa| sarpa jisa prakAra garur3a ke AkramaNa ko pratihata nahIM kara sakatA, hariNa siMha kA usI prakAra rAjA parvata vindhyazakti ke usa AkramaNa ko pratihata nahIM kara skaa| __ (zloka 171-180) apanI senA ko chinna-bhinna hote dekha parvata yuddha karane ke lie jaise hI Age AyA to apane ko daNDa aura bhujadaNDa para abhimAnI vindhyazakti ne usa para AkramaNa kiyaa| paraspara yuddha karane ke abhilASI ve donoM rAjA lauhatIra, tadvala (sUkSmatIra), yama ke danta se arddha caMdratIroM kA prayoga karane lge| ve donoM apane-apane vipakSiyoM ke ratha, azva aura sArathiyoM ko nihata karane lage mAno ve apanI parAjaya kA RNa cukA rahe hoN| taduparAnta anya ratha para car3hakara pRthvI ke pratyanta para donoM parvata-sA parvata aura vindhyazakti eka dUsare ke sammukhIna hue| antataH rAjA vindhyazakti ne apanI samasta zakti lagAkara parvata ko viSahIna sarpa kI taraha astrahIna va zaktihIna kara diyaa| vindhyazakti se parAjita vRhada hastI dvArA parAjita choTe hastI kI taraha bagaira pIche dekhe parvata bhAga chUTA / taba vindhyazakti ne gaNikA guNamaJjarI sahita parvata kA rAjya, vaibhava, hastI Adi grahaNa kara liyaa| kAraNa, vaibhava usI kA hotA hai jo zaktizAlI hotA hai| apanA kArya samApta kara vindhyazakti yuddha rUpI mahAsamudra se jalapUrNa megha kI taraha vindhyapura meM lauTa gyaa| (zloka 181-184) zikAra para TUTa par3ane ke pazcAt bhI zikAra ko prApta na kara sakane vAle bAgha kI taraha, vRkSa-zAkhA se patita bandara kI taraha, yuddha meM parAjita parvata ne lajjita hokara AcArya sambhava se zramaNa Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [167 dIkSA grahaNa kara lI / usane dIrgha tapazcaryA kara yaha nidAna kiyA ki agale janma meM maiM vindhyazakti ko parAjita karane vAlA banU~ / ratna ke vinimaya meM tuSakraya kI bhA~ti isa nidAna ne unakI samasta tapazcaryA ko viphala kara diyA / ve anazana dvArA deha tyAgakara prANata nAmaka svarga meM deva rUpa meM utpanna hue / ( zloka 185-188 ) vindhyazakti ne dorgha dinoM taka saMsAra araNya meM bhramaNa kara eka janma meM jaina dharma aGgIkAra kiyA va mRtyu ke uparAnta kalpotpanna deva rUpa meM utpanna hue| vahAM se cyavakara ve vijayapura ke rAjA zrIdhara aura rAnI zrImatI ke tAraka nAmaka putra rUpa meM janme / ve sattara dhanuSa dIrgha kAjala se kRSNavarNIya aura amita bala ke adhikArI hue / unakA AyuSya bahattara lAkha varSa thA / pitA kI mRtyu ke pazcAt unheM cakra prApta huA phalataH unhoMne arddha bharata jaya kiyA / kAraNa, prativAsudeva arddha bharata ke adhikArI hote haiM / 1 ( zloka 189 - 192) saurASTra kI mukha maNDana rUpa dvArikA nAmaka eka nagarI thI jisake prAkAra mUla ko pazcima samudra sadaiva dhauta krtaa| vahAM ke rAjA brahmA the / unakI zakti akSINa thI / unhoMne indra ke pratispardhI ke rUpa meM sabhI ko avadamita kiyA thA / subhadrA aura umA nAmaka unakI do patniyAM thIM / lavaNa samudra kI jisa prakAra gaGgA aura sindhu do pradhAna nadiyAM haiM usI prakAra unake antaHpura meM subhadrA aura umA do pradhAna thIM / manmatha jisa prakAra rati aura prIti ke sAtha ramaNa karate haiM usI prakAra ve una donoM rAniyoM ke sAtha ramaNa karate the / ( zloka 193 - 196 ) pavanavega kA jIva anuttara vimAna se cyuta hokara rAnI subhadrA ke garbha meM praviSTa huA / sukha zayyA para soI rAnI subhadrA ne balarAma ke janmasUcaka cAra mahAsvapna dekhe / gaGgA jisa prakAra zveta kamala ko, pUrva dizA jisa prakAra candramA ko janma detI haiM usI prakAra unhoMne yathAsamaya sphaTika se svaccha eka putra ko janma diyA / rAjA brahmA ne bandiyoM ko mukta karanA Adi kArya kara pRthvI ko Anandita kiyA aura putra kA nAma rakhA vijaya / vibhinna kAryoM ke lie niyukta pAMca dhAtriyoM dvArA lAlina hokara ve apane deha - saundarya ke sAtha kramazaH bar3e hone lage / khelane ke sAtha hilate hue karNAbhUSaNoM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] se, Andolita ratna-hAroM se, svarNa-churikA saha svarNa-mekhalA se, ghaNTikA yukta svarNa-napuroM se aura kuJcita kezadAma se ve kisake Ananda ko vaddhita karane meM samartha nahIM the ? (zloka 197-203) ___ rAjA parvata kA jIva jaba prANata nAmaka svarga se cyuta huA taba haMsa jaise sarovara meM avatarita hotA hai usI prakAra ve rAnI umA ke garbha meM avatarita hue| ve jaba sukha-zayyA para soyI huI thIM unhoMne vAsudeva ke janma sUcaka sAta mahAsvapnoM ko apane mukha meM praveza karate dekhaa| nau mAsa sAr3he sAta dina vyatIta hone para varSA Rtu jaise megha ko janma detI hai usI prakAra rAnI uSA ne kRSNavarNa eka putra ko janma diyaa| putra-janma ke Ananda se mAno brahmAnanda prApta huA ho aise rAjA brahmA ne dhanadAna dekara prArthiyoM ko AnaMdita kiyaa| jisa dina graha, nakSatra aura candramA zubha lagna meM avasthita thA usa dina utsava sahita unhoMne putra kA nAma rakhA dvipRSTha / (zloka 204-208) vibhinna kAryoM ke lie niyukta pA~ca dhAtriyA~ usI prakAra unakA lAlana-pAlana karane lagIM jisa prakAra prAMgaNa meM lagI azoka vRkSa kI sevA Azrama-kanyAe~ karatI haiN| giragiTa kI taraha prANavAna dvipRSTha jaba daur3ate-uchalate, icchAnusAra vicaraNa karate taba dhAtriyA~ unheM pakar3a nahIM paatiiN| pitA-mAtA aura agraja ke sammukha isI prakAra dvitIya vAsudeva bar3e hone lge| balarAma vijaya sneha ke vazavartI bane chaThI dhAtrI kI taraha unheM kabhI kamara para, kabhI chAtI para, kabhI gale para, kabhI pITha para baiThAkara bAhara le jAte / sneha ke vazIbhUta hae dvipRSTha bhI vijaya kA anukaraNa kara khar3e hote, calate, baiThate, khAte aura sote / pitA ke Adeza se alaMghya vAsudeva aura balarAma ne yathAsamaya upayukta zikSakoM se samasta vidyA adhigata kara lii| donoM bhAI jinameM eka gauravarNa aura dUsarA kRSNa varNa kA thA atala kSIra samudra aura lavaNa samudra-se pratibhAsita hote the| gAr3hA nIlA aura pIta vastra pahanane vAle tAladhvaja aura garuDadhvaja rAjA tAraka ke Adeza kI avahelanA karane lge| (zloka 209-216) eka guptacara ne unakI aparAjeyatA, bala aura unake dvArA kiyA gayA tAraka ke Adeza kA virodha aura avahelanA dekhii| usane tAraka se jAkara kahA-'mahArAja, dvArikAdhipati ke donoM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [169 putra mahA ahaGkArI haiM / ve milita vAyu aura agni kI taraha ApakA Adeza nahIM mAnate haiN| unameM zastra-jJAna aura vidyA eka sAtha avasthita hai| unakA bAhubala alaGkAra tulya hai| ApakI tulanA meM unakI zakti kA bar3hanA ucita nahIM hai| mahArAja, maiM to mAtra guptacara hUM, jo kucha karaNIya hai vaha Apa kreN|' (zloka 217-220) yaha sunakara tAraka Rddha ho utthaa| usake netroM ke tAre ghamane lge| usane apane ananya zaktizAlI senApati ko Adeza diyA'pUrNa dhyAna se yuddha kI taiyArI karo aura Aja hI yuddha prayANa kI bherI bajavAo evaM sAmantoM ko sUcanA do| tuma jAkara duSTa rAjA brahmA kI putroM sahita hatyA kara do| duSTa kSata kI taraha zatru kI upekSA karane para vaha viSotpAdaka ho jAtA hai / ' (zloka 221-222) rAjA kI yaha AjJA sunakara maMtrI bole-'mahArAja bhalIbhA~ti pahale soca vicAra kareM / rAjA brahmA ApakA sAmanta aura anugata hai| binA kAraNa usa para AkramaNa karanA ucita nahIM hai| isase anya sAmanta rAjAoM ke mana meM bhI avizvAsa utpanna ho jaaegaa| jinake mana meM avizvAsa utpanna ho jAtA hai ve vizvAsa nahIM rakha skte| phira binA vizvAsa ke ve ApakI AjJA kA pAlana kaise kareMge? isa prakAra ApakA prabhutva hI kahA~ raha pAegA? ataH una para koI Aropa lagAnA hogaa| putroM ke ahaGkAra se ahaGkArI rAjA para Aropa lagAnA khUba sahaja hai / Apa usake yahAM dUta bheja kara daNDa svarUpa usake prANoM se priya zreSTha hastI, azva aura ratnAdi kI mAMga kreN| yadi vaha nahIM de to isa bahAne usakI hatyA kI jA sakatI hai| aparAdhI ko sajA dene meM loga ApakI nindA nahIM nahIM kareMge / yadi Apa jo kucha cAhate haiM ve saba vaha de deM taba dUsarA bahAnA khojanA hogA / kisI bhI kAraNa se koI bhI vyakti aparAdhI ho sakatA hai|' (zloka 223-230) __ mantrI kA kathana yuktiyukta hone ke kAraNa rAjA ne use svIkAra kara liyA aura tatkAla gupta Adeza dekara guptacara ko dvArikA bhejaa| dUta zIghra dvArikA pahuMcA aura rAjA brahmA, dvipRSTha aura vijaya sahita jahAM baiThe the vahAM upasthita huaa| brahmA ne dUta ko Adara sahita apane pAsa baiThAyA aura bahuta dera taka usase Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] vArtAlApa kiyaa| sAtha hI usake Ane kA kAraNa puuchaa| (zloka 231-233) taba dUta bolA-'mahArAja, mere prabhu zatru ke garva ko kharva karane vAle mahArAja tAraka ne Apako yaha Adeza diyA hai ki Apake rAjya meM jo zreSTha hastI, azva va ratnAdi haiM una sabhI ko rAjA ko pradAna kara deN| kAraNa, bharata kSetra ke dakSiNa bhAga meM jitane bhI zreSTha dravya haiM una para arddha bharata ke adhIzvara tAraka kA adhikAra hai, anya kisI kA nhiiN|' (zloka 234-236) yaha sunakara ulla dvArA krodhita siMha kI taraha mAno ve dUta ko dagdha kara deMge aisI dRSTi se dekhate hue dvipRSTha bole-'na ve hamAre vaMza ke jyeSTha puruSa haiM, na rakSaka, na adhIzvara / hama jaba apanA rAjya zAsana kara rahe haiM taba hamAre adhIzvara kaise hue ? ve to mAtra bAhubala ke kAraNa hamase hastI, azva aura ratna cAha rahe haiM to hama bhI bAhubala ke kAraNa hastI, azva aura ratna mAMga rahe haiM / dUta, turanta jAo aura unheM jAkara kaho ki hama usakA mastaka saha hastI, azva aura ratnAdi lene unake sammukha upasthita ho rahe haiN|' (zloka 237-240) dvipRSTha ke aise garva bhare aura haThakArI vAkyoM se kSubdha hokara dUta tatkAla vahAM se prasthAna kara tAraka ke nikaTa pahuMcA aura sArI ghaTanA use nivedita kii| mada jharate hastI para jisa prakAra anya mada jharane vAlA hastI krodhita hotA hai usI prakAra vAsudeva ke kathana se kruddha hokara tAraka ne turanta yuddhabherI bajavA dii| yuddhabherI sunate hI sainya, sAmanta, mantrI, senApati, rAjanya aura rathIgaNa dIrghakAla ke pazcAt prApta yama ke sahodara tulya yuddha ke lie jinake hAtha khujalA rahe the rAjA ke sammukha upasthita hue| jaba tAraka ne yuddha-yAtrA prArambha kI to bhUmikampa, vajrapAta, kauve kI kaoN kaoN dhvani kI taraha azubha cihna prakaTa hue| kruddha arddha cakrI ne binA isakI paravAha kie, binA vizrAma lie zIghra hI patha atikramaNa kiyaa| (zloka 241-246) idhara brahmA aura vijaya sahita dvipRSTha sainyavAhinI lie AkramaNa karane ko siMha kI taraha garajate unake sammukha aae| yuddhonmAda ke kAraNa deha phUla uThane se unake kavaca chinna ho jAne Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [171 para bhI ubhaya pakSa ke sainikoM ne kisI prakAra astra dhAraNa kie| mRtyu kA AhAra prastuta karane vAlI pAkazAlA kI taraha mahAhatyA ke kAraNa rUpa donoM ne paraspara AkramaNa kie| donoM pakSoM ke lakSalakSa chatradhArI nihata hue| sainikoM kI saMkhyA to denI hI asambhava thii| yuddha kSetra rakta rUpa jala aura chatra rUpa kamala se yama kI taraha krIr3AvApI meM pariNata ho gayA thaa| (zloka 247.251) taba dvipRSTha ne jaitra nAmaka ratha para car3hakara pAJcajanya zaGka bajAyA jisakI dhvani yuddha-vijaya ke mantroccAra-sI thii| siMha ke garjana se jaise hariNa kA~pa jAtA hai, vajrapAta zabda se haMsa, vaise hI tIvra zaGkha dhvani sunakara tAraka kI senA kAMpa gii| apanI senA ko trasta hote dekhakara unheM lajjita aura pIche avasthAna karane ko kahakara tAraka svayaM ratha para ArohaNa kara dvipRSTha ke sammukha AyA / haladhara balarAma sahita vAsudeva ne indra jaise apanA Rjurohita dhanuSa kampita karate haiM usI prakAra sAraMga dhanuSa ko kampAyamAna kiyA / tAraka bhI sva-dhanuSa ko kampita kara tUNIra se tIra nikAla kara yama se dRr3ha hasta-se usa tIra ko pratyaMcA para cddh'aayaa| tAraka ne tIra nikSepa kiyA; kintu vAsudeva ne madhya patha para hI use kATa diyaa| isa prakAra tIra nikSepa aura tIra kATa denA yahI yuddha donoM meM bahuta dera taka claa| gadA, mudagara, zUla jaise jo bhI astra tAraka nikSepa karatA vAsudeva usake viparIta astra se use vinaSTa kara dete| (zloka 252-258) taba tAraka ne yuddha rUpI samudra ke krUra makaratulya cakra ko dhAraNa kiyaa| krodha aura Azcarya se sphurita oSThoM se vaha dvipRSTha se bolA--'yadyapi tU durAcArI hai phira bhI tujha para dayA kara maiM tujhe mArUMgA nahIM kAraNa tU merA AjJAkArI sAmanta kA putra hai aura bAlaka hai|' (zloka 259-260) vijaya ke anuja dvipRSTha ne bhI ha~sate hue uttara diyA-'mujha vAsudeva para karuNA karate tujhe lajjA nahIM aatii| yadyapi tU merA zatru hai phira bhI maiM tujhe kSamA karatA huuN| yadi tuma cakra para nirbhara ho to cakra calAo aura apanA kArya zeSa kara tuma nirvighna cale jaao| jo vArddhakya ke kAraNa mRtyu ke sannikaTa hai use kauna maaregaa|' (zloka 261-263) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] tila nikSepa karane se jaise agni prajjvalita hotI hai usI prakAra dvipRSTha ke isa vAkya se kruddha hokara tAraka cakra ko apane mastaka para ghumAne lgaa| kucha kSaNa AkAza meM ghumAkara usa pralayakArI megha kI taraha vidyuta udgIrNakArI cakra ko dvipRSTha para nikSepa kiyaa| usa cakra ne jo ki kaustubha kA hI mAno bhinna rUpa ho isa prakAra nAbhi prAnta se hari ke vakSa deza para AghAta kiyaa| usa AghAta se mUcchita hokara dvipRSTha ratha meM gira pdd'e| yaha dekhakara vijaya apane vastra prAnta se unheM havA karane lge| kucha dera meM hI saMjJA lauTa Ane para, usa mantrI kI taraha jisake sAtha thor3I dera pahale hI vivAda huA thA; kintu vaha punaH lauTa AyA ho usa prakAra usa cakra ko dhAraNa kiyA aura tAraka se bole-'yaha cakra hI tumhArA AdhAra thaa| isakI zakti to tumane dekha hI lo hai ataH aba apane prANa bacAo aura yuddha kSetra kA parityAga kro| jIvita rahane para bahuta kucha dekhoge|' (zloka 264-269) tAraka bolA-'maiMne cakra pheMkA thaa| kukkUra jaise nikSipta Dhele ko uThA letA hai usI prakAra cakra ko uThA kara tuma aura kyA kara sakate ho ? karo, mujha para cakra nikSepa kro| maiM use pakar3a kara yA hAthoM ke AghAta se hI miTTI ke Dhele kI taraha cUra-cUra kara (zloka 270-271) ghUrNAyamAna sUrya kI taraha vAsudeva ne usa cakra ko ghumAkara khecaroM ko bhayAkrAnta karate hue prativAsudeva para chor3a diyaa| padmanAla kI taraha vaha cakra tAraka kA siraccheda kara punaH vAsUdeva ke hAtha meM lauTa aayaa| dvipRSTha para AkAza se puSpavarSA huI aura tAraka para barasA usake antaHpura kI ramaNiyoM kA azrujala / jitane bhI rAjA loga tAraka ke pakSa meM the aba adhika zaktizAlI ke sammukha nata hokara dvipRSTha se apanA bacAva kiyaa| zaktizAlI se aisA karanA hI lAbhajanaka hai| (zloka 272-275) virATa sainyavAhinI se parivRtta hokara dvipRSTha ne kevala yuddhayAtrA karake hI samagra dakSiNa bharatArddha ko jaya kara liyaa| unhoMne eka sAmanta kI taraha sahaja hI magadha, varadAma aura prabhAsapati ko jIta liyaa| yuddha jaya kara ve magadha gae jahA~ eka vRhad prastara zilA jise ki eka koTi mAnava uThA sakate the zatrunAzakArI dvipRSTha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [173 ne usI zilA ko hastI jaise padmanAla ko uThAtA hai usI prakAra sahaja hI bAe~ hAtha se apane lalATa taka uThA liyA / taduparAnta use yathA sthAna rakhakara mahAzaktizAlI dvipRSTha dvArikA ko lauTa gae / rAjA brahmA aura vijaya ne unheM siMhAsana para baiThAyA / sabhI rAjanya varga arddhacI ke rAjyArohaNa ke utsava ko manAyA / ( zloka 276 - 281 ) udhara eka mAsa paryanta chadmAvasthA meM vicaraNa kara trilokapati vAsupUjya jahA~ unakA dIkSA mahotsava anuSThita huA thA usI vihAragRha udyAna meM lauTa aae| vahAM jaba ve pATala vRkSa ke nIce dhyAna meM avasthita the taba sUryodaya jaise andhakAra ko dUra karatA hai usI prakAra dvitIya zukla dhyAna ke samaya ghAtI karma kSaya ho jAne se unheM kevalajJAna utpanna huA / mAgha mAsa ke zukla pakSa kI dvitIya tithi ko candra jaba zatabhiSA nakSatra meM avasthita thA, taba eka dina ke upavAsI prabhu ko kevalajJAna utpanna huA / ( zloka 282 - 284) prabhu ne deva nirmita samavasaraNa meM baiThakara sUkSma Adi chiyAsaTha gaNadharoM ke sAmane dezanA dI / meM ( zloka 285 ) usI samavasaraNa meM unake zAsana deva zvetavarNa haMsavAhana kumAra nAmaka yakSa utpanna hue jinake donoM dAhine hAthoM meM kramaza: vijorA nIMbU aura tIra thA evaM donoM bAe~ hAthoM meM nevalA aura dhanuSa thA / isa prakAra kRSNavarNa azvavAhana candrA nAmaka yakSiNI unakI zAsana devI ke rUpa meM utpanna huIM jinake donoM dAhine hAthoM meM se eka varad mudrA meM aura dUsare meM varzA thA / bAe~ hAthoM ke eka phUla aura dUsare hAtha meM dhanuSa thA / ve sarvadA bhagavAn ke pAsapAsa hI rahate the / ( zloka 286 - 289 ) unake sAtha pRthvI para bhramaNa karate hue bhagavAn vAsupUjya eka dina dvArikA ke sannikTa pahuMce / usa samaya indra aura devoM ne azoka vRkSa sahita vahA~ samavasaraNa kI racanA kI / vaha azoka vRkSa 840 dhanuSa U~cA thA / bhagavAn usa azoka vRkSa kI parikramA dekara tIrtha ko namaskAra kara pUrvAbhimukhI rakhe hue siMhAsana para jAkara baiTha gae / unakI zakti se devoM ne anya tIna ora unake pratibimba kI racanA kara unheM sthApita kiyA jo ki unake jaise hI laga rahe the / caturvidha saMgha bhI usa samavasaraNa meM yathA sthAna jAkara baiTha gae / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] madhya prAkAra ke madhya pazu aura bAharI prAkAra ke madhya vAhana rakhe gae / ( zloka 290 - 294 ) rAjA ke anucaroM ne yaha saMvAda Ananda visphArita netroM se dvipRSTha ko jAkara batAyA ki samavasaraNa meM prabhu Ae haiM / vAsudeva ne use sAr3he bAraha koTi raupya dAna kiyA aura vijaya sahita prabhu ke samavasaraNa meM gae / unheM pradakSiNA dekara evaM vandanA kara balarAma sahita ve indra ke pIche jA baiThe / trilokapati ko punaH vandanA kara indra, dvipRSTha aura vijaya ne nimnalikhita stuti kI : ( zloka 295 - 298 ) 'eka ora jaise durdina kI bhayaMkara AbohavA hai dUsarI ora vaise hI samudra - taraMgoM kI taraha navIna-navIna AzAoM kA mohajAla hai / eka ora samudra - dAnava kI taraha mIna ketana he dUsarI ora pratikUla havA kI bhA~ti durdama indriya viSaya haiM / eka ora kAma krodhAdi rUpa ghUrNita Avarta hai dUsarI ora dveSAdirUpa parvata kA vivara hai / eka ora vizAla taraMgoM kI taraha durbhAgya hai anya ora bar3avAnala kI taraha duHkhadAyaka ArttadhyAna hai / eka ora latA kI taraha veSTanakArI svArthAndhatA hai anya ora krUra kumbhI kI taraha roga-tApa hai / he bhagavan, apAra isa saMsAra sAgara meM bahuta kAla se patita manuSyoM kA uddhAra kareM / vRkSa ke phUla aura phaloM kI bhA~ti ApakA kevala jJAna aura darzana, he trilokInAtha, anya ke upahAra ke lie hai / Aja hamArA janma sArthaka huA hai, hamArA kula sArthaka huA hai kAraNa Aja hameM ApakI vandanA karane kA saubhAgya milA hai / ' ( zloka 299-306) isa prakAra stuti kara indra balarAma aura vAsudeva nivRtta hue / taduparAnta bhagavAn vAsupUjya ne nimnalikhita dezanA dI : 'isa apAra saMsAra rUpI samudra meM jUA aura zamilA ke saMyoga kI taraha dharmAnuSThAna ke lie manuSya bhava- prApti atyanta durlabha hai / jina pravakta dharma hI saMsAra meM sarvazreSTha hai - kAraNa isakA avalambana lene vAlA kabhI saMsAra sAgara meM nahIM DUbatA / yaha dharma saMyama, satya, zauca, brahmacarya, niSparigrahatA, tapa, kSamA, mRdutA, saralatA aura nirlobhatA rUpa dasa prakAra kA hai / dharma ke prabhAva se jo kucha cAhA jAtA hai vahI pAyA jAtA hai / aisA kalpavRkSa bhI mila jAtA hai jo 1 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [175 adharmI ke lie alabhya hai| yaha dharma sadA sAtha rahatA hai aura vAtsalya ke sAtha saMsAra-vipAka meM patita manuSyoM kI rakSA karatA hai| samudra jo ki pRthvI ko DubAtA nahIM aura megha jo pRthvI ko samRddha karatA hai yaha dharma ke prabhAva se hI hotA hai| agni zikhA jo tiryakagAmI nahIM hotI, vAyu urddhagAmI yaha dharma kA hI amogha prabhAva hai| yaha pRthvI jo ki avalambanahIna AdhArahIna hokara sthira hai, jo sabakA AdhArabhUta hai, vaha bhI dharma ke prabhAva se hI hai| dharma ke zAsana meM hI loka-kalyANa ke lie candra aura sUrya Aloka dAna karate haiM / dharma hI bhrAtRhIna kA bhAI hai, bAndhavahIna kA bandhu, anAthoM kA nAtha aura sabakA upakArI hai| dharma hI jIva ko naraka-patana se bacAtA hai, dharma hI sarvajJa ko anantavIrya pradAna karatA hai| (zloka 307-318) 'isa dasavidha dharma ko mithyAdRSTi loga tAttvika dRSTi se abhI nahIM dekhte| yadi koI isakA ullekha bhI kare to yaha mAtra zabdoM kA khela hotA hai| jo jina-dharma ke anusaraNakArI haiM, kevala unhIM ke mana, vacana va kriyA dvArA tattvArtha sundara rUpa se parisphuTita hotA hai| veda ke adhyayana se hI jisa brAhmaNa kI buddhi Acchanna hai vaha dharma ratna ke viSaya meM kucha nahIM jAnatA / jo gomedha, azvamedha, naramedha Adi anuSThAnoM meM jIvoM kI hatyA karate haiM unheM dharma kaise prApta ho sakatA hai ? asambhava, asatya aura paraspara virodhI viSayoM se bhare purANoM kI jinhoMne racanA kI hai unake pAsa kyA dharma raha sakatA hai ? jo paradravya-haraNa ke bAre meM socate haiM aura agni evaM jala se zuddhi kA vidhAna dete haiM aise smRti ko jAnane vAle brAhmaNoM meM kyA zuddhatA raha sakatI hai ? strI-sevana nahIM kara RtukAla kA jo ullaMghana karate haiM unheM garbhahatyA kA pApa hotA hai aise vidhAnoM meM brahmacarya ko naSTa karane vAle brAhmaNoM meM dharma kahAM? yadyapi ve denA nahIM cAhate phira bhI yajJakArI yajamAnoM se artha grahaNa karane ke abhilASI aura artha ke lie jIvana dene ko prastuta brAhmaNa niSparigrahI kaise ho sakate haiM ? sAmAnya se aparAdha ke lie bhI jo kSaNa bhara meM zrApa dene ko taiyAra rahate haiM aise laukika sAdhuoM meM kSamA lezamAtra bhI nahIM hotii| jinakA hRdaya jAti Adi ke mada se paripUrNa hai aise brAhmaNoM ke cAra AzramoM meM se kisI eka Azrama meM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] bhI vinaya kaise raha sakatA hai ? bAhara se bagulA dhArmika aura antara meM dambha evaM kAmanAoM se bhare mithyA AzrayI saMnyAsiyoM meM saralatA nahIM raha sakatI / putra, kalatra, gRha Adi ke sAtha rahane vAle brAhmaNoM nirlobhatA kaise A sakatI hai ? ( zloka 319-330) 'rAga, dveSa, mAyA vivarjita aura sarvajJa prativedita dharma hI kalyANakArI aura nirdoSa hai / rAga-dveSa aura mAyA ke lie hI loga jhUTha bolate haiM / isake abhAva meM arhat vANI meM mithyA A hI nahIM sakatI / jisakA citta rAga-dveSAdi dvArA kaluSita hai usake mukha se satya vacana prakaTa nahIM ho sakate / jo ghI se yajJa havanAdi kiyA karate haiM, bAvar3I, kuA~, sarovara, nadI Adi ke nirmANa karane se puNya hotA hai / kahate haiM, pazu hatyA kara ihaloka aura paraloka ke sukhoM kI AzA karate haiM, brAhmaNa bhoja karA kara paralokagata AtmA ko tRpta kara rahe haiM kahate haiM, para strI kA saMga kara ghRta yoni dAna se parizuddha honA socate haiM, pA~ca prakAra kI Apatti (naSTa, mRta, pravrajita, klIva va patita ) upasthita hone para striyoM kA punarvivAha karate hai, strI meM yadi putra utpanna karane kI kSamatA ho to putrAbhAva se use kSetraja putra utpanna karavAte haiM, dUSita strI rajasrAva se zuddha ho jAtI hai aisA kahate haiM, vaibhava ke lie soma yajJa meM aja vadha kara usakA puruSAGga bhakSaNa karate haiM, sautrAmaNi yajJa meM madirA pAnakara kalyANa kI kAmanA karate haiM, akhAdya bhakSaNa kara go-sparza se pavitra banate haiM, jala Adi se snAna mAtra karake hI parizuddha ho jAte haiM, vaTa, pIpala, A~valA Adi vRkSoM kA pUjana karate haiM, agni meM nikSipta havya se devatAoM kA tRpta honA mAnate haiM, jamIna para dugdha dohana karane se ariSTa zAnti honA socate haiM, strIbhAva se devoM kI upAsanA karate hai, dIrgha jaTA, tripuNDra, bhaSmalepana aura kaupina dhAraNa meM dharma mAnate haiM, jau, Akanda, dhatUrA mAlUra Adi phUloM se devatAoM kI pUjA karate haiM, jo bAra-bAra nitamboM para AghAta kara gIta-nRtya karate haiM aura mukha - niHsRta zabda se vAdya yantroM kI dhvani ko manda kara dete haiM, deva-muni aura manuSyoM ko jo apazabda se sambodhita karate haiM, vrata bhaGga kara jo deva -dAsiyoM kA dAsatva karate haiM, jo anantakAyika phala- mUla aura kanda bhakSaNa karate haiM, strI putra sahita tapovana meM vAsa karate haiM, jo bhakSyAbhakSya, peyApeya aura gamyAgamya Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [177 kA viveka chor3akara yogI nAma se prasiddha hote haiM aura 'jina vAkya' ne jinake hRdaya ko sparza nahIM kiyA ho unake pAsa dharma kahAM ? usakA phala bhI kahAM ? phira unake dharma kI prAmANikatA hI kyA (zloka 331-347) jina-prokta dharma phala ihaloka va paraloka meM mukti yA mokSa hai jo ki saba meM antanihita hai| dhAnya vapana karane para usake AnuSaMgika rUpa meM jaise bicAlI tuSa Adi prApta hote haiM usI prakAra jina-prokta dharma ke AcaraNa kA mukhya phala mokSa hai isa loka kA sAMsArika sukha gauNa hai|' (zloka 348-349) aisA upadeza sunakara bahuta se logoM ne zramaNa dharma ko aGgIkAra kara liyaa| dvipRSTha aura vijaya ne samyaktva grahaNa kiyaa| dina kA prathama yAma zeSa hone para prabhu ne apanI dezanA samApta kii| dvitIya yAma meM unake mukhya gaNadhara ne saMkSipta dezanA dii| dezanA zeSa hone para prabhu vahAM se pravrajana kara pRthvI para vicaraNa karane lge| taduparAnta indra, vAsudeva, dvipRSTha, baladeva aura vijaya sva-sva nivAsa ko lauTa ge| - (zloka 350-352) bhagavAn vAsupUjya ke tIrtha meM 72 hajAra sAdhu, 1 lAkha sAdhviyAM, 1 hajAra 2 sau caturdaza pUrvadhara, 5 hajAra 4 sau avadhijJAnI, 6 hajAra 1 sau manaHparyAyajJAnI, 6 hajAra kevalI, 10 hajAra vaikriyalabdhi sampanna, 4 hajAra 7 sau vAdI, 2 lAkha 15 hajAra zrAvaka evaM 43 lAkha 6 hajAra zrAvikAe~ thiiN| kevalajJAna se 1 mAsa kama 54 lAkha varSoM taka prabhu ne isa pRthvI para vicaraNa kiyaa| (zloka 353-358) mukti kA samaya nikaTa jAnakara prabhu campA nagarI meM lauTa Ae aura vahAM 6 sau muniyoM sahita anazana grahaNa kara liyA / eka mahIne ke pazcAt ASAr3ha zukla caturdazI ko candra jaba uttarA bhAdrapadA nakSatra meM thA taba una 6 sau muniyoM sahita prabhu mokSa padhAra ge| prabhu 18 lAkha varSoM taka kumArAvasthA meM rahe, 54 lAkha varSoM taka zramaNa rUpa meM rahe / ataH kula 72 lAkha varSoM taka pRthvI para vicaraNa kiyaa| zreyAMsanAtha ke 54 sAgara varSa pazcAt vAsupUjya svAmI kA nirvANa haA / indra aura devoM ne prabhu aura anya muniyoM kA yathocita satkAra kiyaa| (zloka 359.363) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] mahAArambha aura mahAparigrahayukta, siMha-se nirbhIka, devatAoMse pramAdI icchAnusAra bhoga bhogakara vAsudeva dvipRSTha AyuSya pUrNa hone para SaSTha naraka tamaHprabhA meM utpanna he| ve 75 hajAra varSoM taka kumArAvasthA meM, 75 hajAra varSoM taka mANDalika rUpa meM, 1 sau varSa taka digvijaya meM aura 72 lAkha 49 hajAra 9 sau varSoM taka vAsudeva rUpa meM rahe / vAsudeva kI mRtyu ke pazcAt baladeva vijaya apanA 75 lAkha varSoM kA AyuSya pUrNa kara bhAI ke prema se abhibhUta bane kisI prakAra akele jIvana dhAraNa kie rahe / bhagavAn vAsupUjya kA upadeza smaraNa kara bhAI kI mRtyu se virakta hokara unhoMne AcArya vijayasUri se dIkSA lekara yathA samaya karma kSaya kara mokSa prApta kiyaa| (zloka 364-369) dvitIya sarga samApta tRtIya sarga vimalanAtha svAmI jo ki karma ke abhAva ke kAraNa nirmala gaGgA ke pravAha rUpa haiM, dharma-dezanA ke lie jo himavAna tulya haiM, maiM unheM praNAma karatA hN| tIrthasthaloM ke pavitra vAri kI taraha jo triloka ko pavitra kara sakate haiM aise terahaveM tIrthaGkara ke jIvanacarita kA aba maiM varNana kruuNgaa| (zloka 1-2) dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrva videha ke bharata nAmaka vijaya meM, nagariyoM ke madhya ratnarUpA mahApurI nAmaka eka nagarI thii| padmA ke nilaya rUpa padmasena nAmaka eka rAjA vahAM rAjya karate the| jo svaguNoM ke kAraNa samudra kI taraha sahajalabhya ; kintu duratikramaNIya the| vIra evaM vIroM meM agraNI una rAjA ne apane Adeza ko jaise samagra deza meM lAgU kara rakhA thA usI prakAra jinAdeza ko unhoMne apane hRdaya meM anavacchinna rUpa meM dhAraNa kara rakhA thaa| yadyapi ve saMsAra meM hInagRha nivAsI kI taraha rahate the phira bhI sAMsArika viSayoM se virakta the| pathika jaise klAnta hone para vRkSa ke nikaTa jAtA hai usI prakAra saMsAra se virakta hokara ve sarvagupta nAmaka AcArya ke nikaTa ge| unase dIkSA lekara putrahIna jaise putra pAne para, dhanahIna jaise dhana pAne para unakI rakSA karatA hai usI prakAra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [179 ve svajanoM kI rakSA karane lge| vibhinna sthAnakoM kI upAsanA kara arhat bhakti ke kAraNa unhoMne tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyaa| dIrgha dinoM taka tapazcaraNa kara Ayu zeSa hone para mRtyu prApta kara ve sahasrAra devaloka meM mahARddhizAlI devarUpa meM utpanna hue| (zloka 3-10) jambUdvIpa ke bharata kSetra ke alaGkAra tulya, mAno svarga kA hI eka aMza dharatI para utara AyA ho aisA, kAmpilya nAmaka eka nagara thaa| isake mandira rAtri meM candrakAnta maNi puttalikAoM niHsRta jala meM dhArAyantra saMlagna gaha se lagate the| zrI devI ke gaha meM zobhita svarNa-kamala kI taraha yahAM ke hoM ke zikhara para sthita svarNa-kalaza kiraNeM vikIrNa krte| isake zreNIbaddha harmya aura aTTAlikAe~ vidhAtA nirmita devanagarI-sI lgtiiN| (zloka 11-14) yahAM ke rAjA kA nAma thA kIrtivarmA / bhAgya pIDita logoM ke zaraNAgata hone para ve kavaca kI taraha unakI rakSA karate the| gaMgAjala aura unakI kIrti kA pravAha pratispardhavaza hI mAno pRthvI ko cAroM ora se Anandamaya kara sAgara meM samA jAte the| prArthI aura zatruoM se ve dUra nahIM bhAgate the; kintu parastrI aura nindA se sadaiva dUra rahate the| yuddha meM zatru unake parAkrama rUpI Aloka ko sahana nahIM kara sakate the kAraNa, ve pRthvI ke sUrya-tulya the aura zatrugaNa mAno andhakAra se udbhUta hue hoN| vaTavRkSa kI chAyA kI taraha unakI pada-chAyA ne rAjAoM dvArA sevita hone se nata hone ke kAraNa kubjAkRti dhAraNa kara rakhI thii| (zloka 15-19) sUrya kI jisa prakAra rAtri hai usI prakAra unakI bhI zyAmA nAmaka eka patnI thii| vaha vaMza ke lie zrI aura antaHpura ke lie alaMkAra tUlya thiiN| ve jaise sAdhvI thIM vaisA hI thA unakA rUpa / mAno zrI devI ne hI rUpa parigraha kiyA hai| marAlI kI taraha mandagati se ve calatI thIM mAno ve sarvadA apane pati ke dhyAna meM rata hoM / mRtyuloka meM to koI bhI mAnavI unake samatulya nahIM thii| ataH zrI devI aura indrANI unakI sakhI banane kI kAmanA karatI thiiN| dina jisa prakAra rAtri kA anusaraNa karatA hai usI prakAra jahAM bhI unake caraNa par3ate vahIM sukha aura Ananda kI dhArA pravAhita ho jaatii| (zloka 20-24) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] sahasrAra devaloka meM rAjA padmasena kA jIva pUrNAyu bhogakara vaizAkha zuklA dvAdazI ko candra jaba uttarA bhAdrapada nakSatra meM avasthita thA vahA~ se cyavakara mahArAnI zyAmA devI ke garbha meM praviSTa huA / tIrthaMkara janma-sUcaka caudaha mahAsvapnoM ko mahArAnI ne apane mukha meM praveza karate dekhA / garbhakAla pUrNa hone para mAgha zuklA tRtIyA kI madhya rAtri meM candra jaba uttarA phAlgunI nakSatra meM thA mahArAnI ne eka putra ko janma diyA / usa samaya sabhI graha apane ucca sthAna para avasthita the / unakA lAMchana thA zUkara / 1 ( zloka 25-29 ) sabhI dizAoM se chappana dikkumAriyAM AI aura bhRtya kI bhAMti tIrthaMkara evaM unakI mAtA kA sUtikA kArya sampanna kiyA / indra bhI Ae aura jAtaka ko meru parvata para le jAkara atipANDukavalA meM rakSita siMhAsana para unheM goda meM lekara baiTha gae / acyutAdi tesaTha indroM ne tIrtha se lAe jala se terahaveM tIrthaMkara kA snAnAbhiSeka kiyaa| taba indra ne prabhu ko IzAnendra kI goda meM baiThAkara mAno parvata zRMga se jala nikala rahA hai isa prakAra vRSabha zRMga se nikalate jala se unheM snAna karavAyA / taduparAnta devadUSya vastra se jisa prakAra ratna ko poMchA jAtA hai vaise hI prabhu kI snAnasikta deha ko poMcha diyA / nandana vana se lAe gozIrSa candana kA unhoMne prabhu kI deha para lepana kiyA / dekhane se aisA lagA ki unakA zarIra devadUSya vastra se lipaTA huA hai / tatpazcAt unhoMne divyamAlA, vastra aura alaMkAra se unakI pUjA kara dIpa dikhAkara nimnalikhita stuti kA pATha kiyA(zloka 30-36) 'mithyAtva kA andhakAra jaba cAroM ora vyApta ho gayA hai, zaiva, saMnyAsI jaba rAkSasa kI bhAMti bhayAnaka rUpa se kruddha ho uThe haiM, pravaMcanA se brAhmaNa jaba goyAle kI taraha dhUrta ho uThe haiM, bhAluoM kI taraha kaulagaNa maNDala banAkara vicara rahe haiM, anya mithyAtvI jaba ki ulluoM kI taraha cItkAra kara rahe haiM, vivekadRSTi aindrajAlika kI taraha mithyAtva ke prabhAva se vinaSTaprAya ho cukI hai, cAroM ora tattvajJAna prAyaH avalupta hai aisA dIrghakAla jo ki rAtri kI taraha vyatIta huA hai, he trilokanAtha, Apake AvirbhAva se sUryodaya se jaise prabhAta hotA hai vaisA hI suprabhAta ho jAe / itane dinoM taka saMsAra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1=1 samudra jo anatikramaNIya thA vaha aba Apake caraNa-zaraNa se atikramaNIya ho jAegA / ApakI dezanArUpI sIr3hI para car3hakara bhavya jIva eka lambe samaya ke pazcAt aba mokSa ko prApta kareMge / prakhara tapana tApa se tapate pathikoM ke lie megha kI taraha, hama anAthoM ke lie dIrghakAla ke bAda Apa nAtha rUpa meM AvirbhUta hue haiM / ' ( zloka 37 - 44) terahaveM tIrthaMkara kI isa bhA~ti stuti kara indra jisa prakAra jAtaka ko lAe the usI prakAra lauTa kara jAtaka ko unakI mAM zyAmA devI ke pAsa sulA diyA / zakra vahAM se aura anya indra meru parvata se saphala samudra yAtrA ke pazcAt vaNika jisa prakAra sva-ghara ko lauTa jAte haiM vaise hI apane-apane nivAsa ko lauTa gae / (zloka 45-46 ) rAjA kIrtivarmA ne bhI bar3e dhUmadhAma se janmotsava manA kara sabako Anandita kiyA / jaba prabhu garbha meM the unakI mAM vimala bana gaI thI ataH unhoMne apane putra kA nAma vimala rakhA / trilokapati dhAtrI-rUpI devAMganAoM dvArA lAlita hokara evaM sakhArUpI devakumAroM ke sAtha krIr3A karate hue bar3e hone lage / ( zloka 47-49 ) sATha dhanuSa dIrgha aura 1008 sulakSaNoM se yukta prabhu kramazaH yauvana ko prApta hue / saMsAra se virakta hone para bhI pitA ke Agraha se bhoga karmoM ko nirasana karane vAlI auSadhi ke rUpa meM unhoMne rAjakanyAoM kA pANigrahaNa kiyA / ( zloka 50-51 ) 15 lAkha varSa yuvarAja rUpa meM vyatIta kara pitA ke Adeza se unhoMne rAjyabhAra grahaNa kiyA kAraNa pitA kA Adeza ArhatoM ke lie bhI mAnya hotA hai / ( zloka 52 ) rAjya zAsana ke tIsa lAkha varSa vyatIta ho jAne para saMsArasAgara ko pAra karane kI naukA rUpI dIkSA unheM smaraNa ho AI / sArasvata Adi laukAntika devoM ne prabhu ke nikaTa Akara unase tIrtha sthApanA karane ko kahA / eka varSa taka unhoMne prArthiyoM kI icchAnusAra jRmbhaka devoM dvArA lAyA dhana kalpataru kI taraha dAna kiyA / eka varSa vyatIta ho jAne para indroM ne prabhu ke vimala mana kI taraha vimala jala se vimalanAtha kA dIkSApUrva kA snAnAbhiSeka sampanna kiyA / prabhu divya gandha vastra aura alaMkAra dhAraNa kara devadatta Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] nAmaka zivikA para car3he / deva, asura aura narendroM se parivRtta hokara ve pAlakI dvArA sahasrAmravana udyAna kI ora agrasara hue / ( zloka 53 - 58 ) usa udyAna ke latA - maNDapa zIta bhaya se bhayabhItA udyAnapAlikAoM dvArA mAno ghara ho isa bhAMti Azrita hue the / Amra, vakula Adi vRkSoM ke zikhara para barpha girane ke kAraNa mAno ve bhaviSya meM saundarya - lAbha ke lie tapasyA nirata hoM aise laga rahe the / ku~e kA jala, bar3a kI chAyA nagarAgata mithunoM kI zIta - jarjaratA ko jaise kucha dUra kara rahI thI / zIta- kAtara vAnaroM dvArA ekatrita gujAphala dekhakara nagara kI nAriyoM ke mukha para jo hAsya vikasita ho rahA thA use dekhakara lagA mAno candra- kiraNa prasArita ho rahI haiM / vaha udyAna lAvalI aura yUthi ke puSpa gucchoM ke kAraNa mAno ha~sa rahA ho aisA laga rahA thA / aise udyAna meM zivikA se utarakara prabhu ne praveza kiyaa| tatpazcAt alaMkAra tyAga aura devadUSya vastra dhAraNa kara mAgha zuklA caturthI ko aparAhna meM candra jaba unake janmanakSatra meM avasthita thA taba unhoMne hajAra rAjAoM sahita do dinoM ke upavAsa ke pazcAt zramaNa dIkSA grahaNa kI / ( zloka 59-65) dUsare dina subaha dhAnyakUTa nagara meM rAjA jaya ke ghara khIrAnna grahaNa kara vimalanAtha svAmI ne pAraNA kiyA / devoM ne ratna varSA Adi pAMca divya prakaTa kie aura rAjA jaya ne jahAM prabhu khar3e the vahAM ratna vedI nirmita krvaaii| phira trilokapati vahAM se chadmastha rUpa meM khAna nagara Adi vibhinna sthAnoM meM parivrajana karane lage / ( zloka 66-68 ) jambUdvIpa ke pUrva videha meM AnandakarI nAmaka nagarI meM rAjA nandI sumitra rAjya kara the / yadyapi unake vahircakSu the phira bhI ve saba kucha vivekadRSTi se hI dekhate the / yadyapi unakI vizAla senA thI phira bhI ve saMgI rUpa meM talavAra ko hI sAtha rakhate the / janma se hI saMsAra se virakta aura saba kucha kSaNabhaMgura samajha kara kevala uttarAdhikAra kI rakSA ke lie hI ve rAjya zAsana karate the 1 ( zloka 69-71 ) mana se to saba kucha tyAga kiyA huA hI thA; kintu eka dina bAhya rUpa meM bhI rAjya parityAga kara AcArya suvrata se unhoMne muni Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [183 dIkSA grahaNa kara lii| saMyama pAlana aura abhigraha yukta tapasyA kara AyuSya samApta ho jAne para anuttara vimAna meM devarUpa meM utpanna hue| (zloka 72-73) jambUdvIpa ke bharata kSetra kI alaMkAratulya zrAvastI nAmaka nagarI meM dhanamitra nAmaka eka rAjA rAjya karate the| rAjA dhanamitra ke sAtha bandhutva hone ke kAraNa vali nAmaka eka anya rAjA unakA atithya svIkAra kara zrAvastI meM nivAsa karane lge| eka dina akSINa buddhi rAjA dhana mitra vali rAjA ke sAtha pAzA pheMkakara akSa krIr3A kara rahe the| khela meM itane masta ho gae ki akSakrIr3A meM bhI apanI goTiyoM ko senA samajhakara yuddha kSetra kI taraha mArane aura avarodha karane meM vyasta ho ge| donoM ne eka-dUsare para vijaya prApta karane kI icchA se apane-apane rAjya ko bhI dAMva para lagA diyA / dyUtakrIr3A meM masta mAnava ko hitAhita kA jJAna nahIM rahatA / antataH hAra jAne para rAjA dhanamitra rAjya parityAga kara ekAkI vikSipta kI bhAMti vicaraNa karane lge| arthahIna phaTe kapar3e pahane malina dhanamitra ke sAtha loga bhUtagrasta manuSya kI taraha vyavahAra karate the| (zloka 74-80) isa prakAra ghUmate hue eka dina unheM muni sudarzana se sAkSAtkAra huA aura kaI dinoM taka anAhAra rahane ke pazcAt rogI jaise pahalI bAra rasa pItA hai usI prakAra unake dezanA rUpa amRta kA unhoMne pAna kiyaa| phalataH unase dIkSA lekara dIrghakAla taka muni dharma kA to pAlana kiyA; kintu vali kA asad vyavahAra ve bhUla na ske| antataH ve nidAna kara baiThe ki merI tapazcaryA kA kucha puNya hai to maiM AgAmI janma meM vali ko mArakara isakA pratizodha luu| yaha saMkalpa kara unhoMne anazanapUrvaka mRtyu ko varaNa kiyA aura acyuta devaloka meM pUrNa AyuSya lekara janma grahaNa kiyaa| (zloka 81-84) rAjA vali ne bhI kAlAntara meM yati dharma grahaNa kiyA aura mRtyu ke pazcAt devaloka meM zaktizAlI devarUpa meM utpanna hue| vahAM se cyuta hokara bharata kSetra ke nandanapura ke rAjA samarakezarI aura rAnI su.darI ke putra rUpa meM janma liyA / unakI deha rasAJjana dhAtu kI taraha camakIlI aura sATha dhanuSa unnata thii| umra thI sATha lAkha Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] varSa / ve dekhane meM jitane sundara the utane hI balazAlI bhI the| atyanta vaibhavazAlI unhoMne vaitADhya paryanta arddha bharata para, apanA adhikAra vistRta kara arddhacakrI prativAsudeva meraka nAma se vikhyAt ho gae the| jisa prakAra vAyu-sA zaktizAlI, sUrya-sA tejasvI koI nahIM hai usI prakAra zaurya meM unakA koI pratispardhI nahIM thaa| unake Adeza ko amAnya karane kA sAhasa kisI meM nahIM thA mAno ve bhAgya kI bhAMti amogha hoM balki ve zikhA-bandhana kI taraha rakSAkavaca ke rUpa meM sarvatra grahIta hote / (zloka 85-90) bharata kSetra ke dvArakA nAmaka nagara meM samudra-se gambhIra rUdra nAmaka eka rAjA the| unakI suprabhA aura pRthvI nAmaka do aisI patniyAM thIM mAno zrI aura pRthvI hI mUrtimaMta ho gaI hoN| apane rUpa aura zIla se ve sabakA mana haraNa karatI thiiN| nandIsumitra kA jIva anuttara vimAna se cyuta hokara rAnI suprabhA ke garbha meM praviSTa huaa| rAtri ke anta meM sukha-zayyA para soI huI rAnI suprabhA ne baladeva ke janma kI sUcanA dene vAle cAra mahAsvapna dekhe / nau-mAsa sAr3he sAta dinoM ke pazcAt suprabhA ne candra-se zubhravarNa vAle eka putra ko janma diyaa| rAjA rudra ne usakA nAma rakhA bhdr| kula vaibhava ke sAtha vaha bhI bar3A hone lgaa| (zloka 91-96) dhanamitra kA jIva acyuta devaloka se cyava kara sarovara meM jaise kamala utpanna hotA hai vaise hI rAnI pRthvI ke garbha meM utpanna huaa| rAtri ke zeSa bhAga meM sukha-zayyAzAyIna rAnI ne vAsudeva ke janma sUcaka sAta mahA-svapnoM ko apane mukha meM praviSTa hote dekhaa| samaya pUrNa hone para unhoMne kRSNavarNa eka putra ko janma diyA jisakA zarIra vaidvarya parvata kI taraha camakIlA thaa| rAjA rudra ne Anandita hokara putra-janmotsava ke samaya usakA nAma rakhA svayambhU / pAMca samitiyoM ke pAlana se jaise tapasvI kI nirmala tapasyA saphala hotI hai usI prakAra pAMca dhAtriyoM dvArA sarvadA pAlita hote hue svayambhU bar3e hone lge| (zloka 97-101) bhadra aura svayambhU gaMgA aura yamunA kI taraha eka gorA eka kRSNavarNa prema ke sUtra meM eka sAtha gUMthe the| unake padAghAta ko anya rAjakumAra sahana nahIM kara pAte the kAraNa unake padAghAta se mudgara ke AghAta kI taraha parvata bhI cUrNa ho jAtA thaa| nIla aura pIta Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [185 vastradhArI tAla aura garur3adhvaja ve khelate hue hI calate to pRthvI DagamagAne lagatI / samasta prakAra kI zastra-vidyA aura sarvaprakAra ke jJAna arjana kara yauvana ke samAgama para ve vizeSa bala aura jJAna ke adhikArI ho gae / ( zloka 102-105 ) eka dina jabaki ve nagara kI sImA para khela rahe the to unhoMne vahAM eka chAvanI nirmita hote dekhI / vahAM hastI azva dhana ratnAdi rakSakoM ke pahare meM rakSita the / baladeva ne pUchA 'ina saboM ko yahAM kisane bhejA hai ? zatru ne yA mitra ne ?' pratyuttara meM mantrIputra ne kahA - 'apane rAjya kI rakSA ke lie rAjA zazisaumya yaha bheMTa arddhacakrI meraka ko bheja rahe haiM / ' yaha sunakara kruddha vAsudeva bole'yaha bheMTa hamAre sAmane se unake pAsa kyoM jAegI ? kauna hai vaha abhAgA meraka jo hamAre rahate isa prakAra rAjAoM se kara grahaNa karatA hai ? vaha kitanA zaktizAlI hai dekhanA hogA / yaha saba chIna lo / yadi sAmarthya hogA to vaha Akara le jAegA / ' aisA kahakara unhoMne apane anucaroM ko hAtha uThAkara nirdeza diyA / yaha AjJA pAkara unake anucaroM ne lAThI-soTA lekara phala lage vRkSa kI taraha zazisaumya ke rakSakoM para AkramaNa kara diyaa| akasmAt zatruoM dvArA AkrAnta hokara rAtri meM soyI avasthA meM AkrAnta kI bhAMti unhoMne bhAgakara apanI rakSA kI / vAsudeva ne una sabhI hastI - azvaratnAdi ko grahaNa kara liyA / zatru sampatti ko jabardastI dakhala karane se yoddhA kA zaurya hI prakAzita hotA hai / ( zloka 106-114) zazisaumya ke rakSakagaNa hAMphate hue jisa prakAra unakI bheMTa lUTa lI gaI thIM vaha saba arddhacakrI meraka ke pAsa jAkara nivedana kiyA / yaha sunakara meraka niraMkuza yama kI taraha kruddha hokara bhRkuTi kuJcita karate hue rAjya sabhAsadoM se bolA- 'peTa bhara khAnA milane se uddIpta gardabha jisa prakAra hastI ko padAghAta karatA hai, kRSaka jisa prakAra apanI patnI para prahAra karatA hai, meMr3haka jaise sarpa ko thappar3a lagAtA hai, rudra ke putra ne bhI usI prakAra apanI mRtyu ke lie aisA avivekI kArya kiyA hai / mRtyu ke pUrva cIMTiyoM ke jisa prakAra paMkha nikala Ate haiM usI prakAra hatbuddhitA manuSya ke vinAza kA kAraNa hotI hai / usane merI bheMTa cora kI taraha grahaNa kara lI hai / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] ataH maiM use usake pitA aura bhrAtA sahita vinaSTa kara dU~gA / ' 1 _(zloka 115-120 ) yaha sunakara eka mantrI bolA - 'yaha kArya lagatA hai unhoMne ajJatAvaza hI kiyA hai / rAjA rudra to dIrghakAla se ApakI sevA karate A rahe haiM ataH kruddha na hoM / yaha kArya nizcaya hI unakA samarthana prApta nahIM karegA / ve to ApakI kRpA ke abhilASI kauna prabhu kI kopAgni yA nadI meM kUdanA cAhegA ? ataH bhaya ke mAre ve Apake pAsa nahIM A rahe haiM / mahArAja, karuNA karie / mujhe Adeza dIjie aura unheM abhaya / maiM unake pAsa se aura adhika mUlyavAna bheMTa lekara AU~gA / ' ( zloka 121 - 124) meraka ne jaba yaha bAta svIkAra kara lI to mantrI zIghra hI dvArikA gae aura bhadra evaM svayambhU kI upasthiti meM hI rudra se bole- 'ajJAnavazataH Apake putroM ne yaha kyA kara DAlA ? prabhu ke to kutte kI bhI hatyA nahIM kI jaatii| ve kruddha na ho jAe~ ataH unakA saba kucha lauTA deM / maiM Apa para koI AkSepa nahIM Ane dU~gA / ajJatA Apake putroM ke doSa ko bhI Dhaka degI / ' ( zloka 125 127 ) yaha sunakara svayambhU unase bolA- 'mahAtman, prabhu bhakti aura apanI udAra manobhAvanA ke kAraNa Apa hamAre pitAjI ko aisA kaha rahe haiM; kintu socakara dekhie, hamane unase kitanA liyA hai ? hama to samasta pRthvI ko grahaNa karanA cAhate haiM / kAraNa, pRthvI vIrabhogyA hotI hai / dharatI para aisA kauna hai jo kRtAnta kI taraha kruddha balarAma aura mere sammukhIna ho sakatA hai ? maiM unakI hatyA kara bharatArddha para adhikAra karU~gA / kIr3oM se anya rAjAoM kI hatyA karane se kyA lAbha hogA ? unhoMne bhI bAhubala se bharatArddha ko jaya kiyA hai, paitRka sampatti ke rUpa meM prApta nahIM kiyA / isa vidhAna se hI bharatArddha merA hogA / balI para bhI mahAbalI hote haiM / ' ( zloka 128 - 132 ) svayambhU kI yaha bAta sunakara mantrI vismita aura bhayabhIta hokara zIghratApUrvaka meraka ke pAsa lauTA aura jo kucha ghaTita huA vaha kaha sunAyA / isa sparddhApUrNa kathana ko sunakara madonmatta hAthI kI taraha meraka sva-sainya lekara yuddha ke lie agrasara huA / guphA se nikalane vAle siMha kI bhA~ti svayambhU rAjA rudra aura balarAma bhI dvArikA se nikale / prajA ko udvigna kara bhayaMkara rAhu aura Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [187 zani kI taraha rudra aura meraka eka sthAna para Akara mile / donoM senAoM meM yuddha prArambha huaa| donoM ora se nikSipta astroM se AkAza pralayakAlIna agni kI taraha prajvalita va bhayaMkara ho uThA / zatru senA ko dhvaMsa karane ke lie svayambhU ne mantra kI taraha pAJcajanya zaGkha bajAyA / pAJcajanya ke zabda se meraka kI senA kAMpa uThI / siMha kA garjana sunakara kyA hastI TikA raha sakatA hai ? taba meraka apanI senA ko murge kI taraha taTastha rahane ko kahakara ratha para car3hA aura svayambhU kI ora daur3A / sainya vyartha hI yuddha kyoM kare, batAte hue donoM ne dhanuSa para TaGkAra dI / mAno vijayazrI ke vivAha maNDapa kI racanA kI ho isa prakAra jala - varSA kI taraha donoM zara varSA kara sUrya ko AcchAdita kara DAlA / agni ke pratirodha meM agni kI taraha, viSa ke pratirodha meM viSa kI taraha donoM kI zara- varSA donoM kA pratirodha karane lagI / ve donoM do sUryo kI taraha bhayaGkara pratIta ho rahe the jinase zara rUpI sahasra kiraNeM nikala rahI thIM / dhanuSa aura tUNIra ke madhya drutagati se jAne ke kAraNa unake hAtha dikhalAI hI nahIM par3a rahe the, mAtra hAtha kI mudrikA kI dIpti se unakA astitva anubhUta hotA thA / unake donoM hAtha eka bAra tUNIra aura eka bAra dhanuSa kI pratyaJcA para par3ane ke kAraNa lagatA thA mAno unake cAra hAtha hoM / meraka ne dekhA zatru ko kevala zaravarSA se parAjita nahIM kiyA jA sakatA taba pralayakAla meM ghUrNivAyu se jisa prakAra parvata zRGgAdi utpatita hote haiM usI prakAra mUsala mudgara Adi nikSepa karane lage / svayambhU ne una sabhI astroM ko pratiastroM se usI prakAra naSTa kara DAlA jaise dRSTiviSa sarpadRSTi kI jvAlA se saba kucha vinaSTa kara DAlatA hai / ( zloka 133 - 148 ) antataH zatru ko vinaSTa karane ke lie meraka ne cakra kA smaraNa kiyA / bAja pakSI jaise vyAdha ke hAtha A par3atA hai usI prakAra cakra usake hAthoM meM A gayA / taba meraka svayambhU ko bolA, 'tujhe yuddha-vidyA kI zikSA dene ke lie hI maiM aba taka yuddha-krIr3A kara rahA thaa| aba maiM terA ziraccheda karU~gA / ataH bacanA cAhatA hai to bhAgakara prANoM kI rakSA kara / dasyu aura kAka ko bhAgane meM kyA lajjA hai ? ' I ( zloka 149 - 151 ) svayambhU ne pratyuttara diyA- 'yadi aba taka tuma yuddhakrIr3A kara Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] ? rahe the to aba maiM tumhArA asalI yuddha kaisA hai vaha bhI dekha lU~gA ? vaha yuddha dekhane hI maiM yahAM AyA huuN| zatru ke dhana - ratna ko grahaNa karane vAlA yoddhA yadi dasyu hotA hai taba to prathama dasyu tuma svayaM ho / kisane tumako yaha saba diyA thA cakra nikSepa ke pazcAt yadi kisI ko palAyana karanA hai to tuma abhI bhAga jAo / kyoMki dasyu aura kAka ko bhAgane meM lajjA kaisI ? cakra nikSepa karo tAki mRtyu ke pUrva hI cakra kI zakti kaisI hai isa sambandha meM niHsandeha ho sako / ' ( zloka 152 - 155) yaha sunakara mAno dvitIya maGgala graha ho aise jvAlAmaya usa cakra ko meraka ne mastaka para ghumAkara zatru para nikSepa kiyA / vaha cakra karatAla jisa prakAra eka dUsare karatAna para giratI hai usI prakAra vAsudeva ke vakSa para Akara girA / cakra ke udgata nAbhi ke agrabhAga ke AghAta se cakita hokara ve ratha ke pATAtana para gira par3e / unakI AMkheM zarAbI kI taraha raktavarNa ho gaIM / baladeva bhrAtRprema ke kAraNa unake sira ko apanI goda meM lekara sajala netroM se kahane lage - 'bhAI, uTho, jAgo / ' bhAI ke azrujala se sikta hone se vAsudeva kI saMjJA lauTI aura 'Thahara, Thahara' kahate hue khar3e ho gae / taduparAnta zatru ke saubhAgyarUpI cakra ko apane hAthoM meM grahaNa kara aura sva-sainya ko vismaya se visphArita netroM vAlA banAte hue meraka se bole - 'yaha asta hI tumhArA sarvasva thA aura yahI tumhArA AyuSya hai / sarpa kI maNi kI taraha vaha Aja tumhAre hAtha se nikala gayA hai / aba kisake sahAre khar3e ho ? bhAga jAo / svayambhU yuddha kSetra se bhAgate zatru kI hatyA nahIM karatA / ( zloka 156 - 163) meraka bolA- 'cakra nikSepa karo / tU bhI aba isakI zakti dekha / jo arddhacakrI kI strI nahIM ho sakI vaha aba sAmAnya rAjA kI kyA strI banegI ? ( zloka 164 ) - 2 ina vacanoM se abhihita hokara vAsudeva ne usa cakra ko ghumA kara pheMkA / usane sahaja hI kamalanAla kI taraha meraka kA sira kATa DAlA / svayambhU para AkAza se puSpavarSA huI aura meraka kA dhar3a dharatI para gira pdd'aa| jo saba rAjA meraka ke adhIna the ve saba aba vAsudeva kI zaraNa meM A ge| kintu vara ( zloka 165 - 167 ) bArAtI to vahI rahe; badala gayA / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [189 cakra ko apane dAhinI ora rakhakara, jo cakra digvijaya kA sUcaka hotA hai, svayambhU ne bharata kSetra kA dakSiNArddha jaya kara liyaa| vijayazrI ke nivAsarUpa svayaMbhU navavivAhitA patnI kI taraha arddhabharata kI zrI ke sAtha krIr3A karate hue digvijaya kara lauTe / magadha pahuMcatepahuMcate unhoMne eka sthAna para pRthvI ko AcchAdanakArI eka vakra zilA ko eka karor3a logoM dvArA uThAte hue dekhA / sahasranAga jisa prakAra sahaja hI pRthvI ko dhAraNa karatA hai usI bhA~ti unhoMne usa zilA ko bAe~ hAtha meM dhAraNa kara lii| taduparAnta punaH usa zilA ko yathAsthAna rakhakara zaktizAlI devoM ko bhI vismita kara ve kucha dinoM ke madhya hI dvArikA lauTa aae| vahAM rudra, bhadra evaM anyAnya rAjAoM ne unheM arddhacakrI ke rUpa meM abhiSikta kiyaa| (zloka 168-173) do varSa taka chadmastha rUpa meM vicaraNa karane ke pazcAt vimalanAtha svAmI ne jisa sahasrAmravana udyAna meM dIkSA grahaNa kI thI usI udyAna meM lauTa aae| jambU vRkSa tale unake ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne ke kAraNa prabhu aSTama guNasthAna se caturdaza guNasthAna para car3ha ge| pauSa zuklA SaSTha ke dina candra jaba uttara bhAdrapada para avasthita thA, do dinoM ke upavAsa ke pazcAt unheM kevala jJAna prApta haa| devoM dvArA nirmita samavasaraNa meM unhoMne dezanA dii| mandarAdi unake sattAvana gaNadhara hue| (zloka 174-177) usI samavasaraNa meM sanmukha nAmaka yakSa utpanna hue| unakA varNa zveta thA aura vAhana thA mayUra / unake dAhine chaha hAthoM meM phala, cakra, tIra, talavAra, pAza aura akSamAlA thI evaM bAeM chaha hAthoM meM nakula, cakra, dhanuSa, DhAla aura vastra thA tathA eka hAtha abhaya mudrA meM thaa| ve prabhu ke zAsana deva hue| isI prakAra viditA nAmaka yakSiNI bhI utpanna huii| unakI deha kA raMga haritAla varNa aura vAhana thA kamala / unake dAhine donoM hAthoM meM tIra aura pAza thA evaM bAe~ hAtha meM dhanuSa aura sarpa thaa| ve bhagavAn vimalanAtha svAmI kI zAsana devI bniiN| (zloka 178-181) zAsana deva-devI sahita prabhu vibhinna sthAnoM meM vihAra karate hue dvArikA aae| zaka aura anyAnya devoM ne sAta-sau bIsa dhanuSa dIrgha azoka vRkSa sahita samavasaraNa kI racanA kii| prabhu ne pUrva dvAra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] se praveza kara niyamAnusAra caitya vRkSa ko tIna pradakSiNA dii| taduparAnta tIrtha ko namaskAra kara terahaveM dharma-cakravartI vimalanAtha bhagavAn ke pUrvAbhimukha hokara ratna-siMhAsana para upavezana kiyaa| sAdhu-sAdhvI, deva-devI, mAnava-mAnavI apane-apane nirdiSTa dvAroM se praveza kara yathAsthAna para jA baitthe| (zloka 182-186) rAja anucaroM ne tvarita gati se vAsudeva svayambhU ko sUcanA dI ki prabhu ke samavasaraNa kA Ayojana huA hai| harSita hokara svayambhU ne unheM sAr3he bAraha karor3a raupya pradAna kie| svayambhU balarAma bhadra sahita bhAgyodaya ke kAraNa samavasaraNa meM praviSTa hue tIrthapati ko pradakSiNA dekara donoM zakra ke pIche jA baiThe / jinezvara bhagavAn ko punaH karabaddha hokara vandanakara zakra vAsudeva aura balarAma ne isa prakAra stuti kI : (zloka 187-191) 'he bhagavan, varSAkAla kI varSA se jisa prakAra pRthvI kA maila dhUla jAtA hai usI prakAra Aja Apake darzanoM se manuSyoM kI bhayayantraNA dUra ho gaI hai| dhanya hai Aja kA yaha dina ki Apake darzanoM se karmamala lipta hamArI AtmA karmamala zUnya ho gaI hai| hamAre ye netra jo Apako dekha rahe haiM mAno unhoMne isa deha kA Adhipatya lAbha kiyA hai aura muhUrta bhara meM hamArI AtmA ko pavitra kara diyA hai| bharata kSetra kI isa dharatI ne Apake caraNa-sparza se hI amaGgala ke vinAzakAratva ko prApta kara liyA hai| Apake darzanoM kI to bAta hI kyA hai ? ApakA kevala jJAna rUpI Aloka mithyAtva rUpI ulUkoM ke lie sUryAloka kI bhAMti nindA kA kAraNa hai| he jagatpati, Apake darzana rUpI amRta ko pAna kara jagatjanoM ke zarIra ucchavasita hone ke kAraNa unake karmabandhana chinna hue jA rahe haiN| ApakI caraNa-reNu jo ki viveka rUpI darpaNa ko nirmala karane meM samartha hai va mahodaya rUpa vRkSa ke bIja tulya hai vaha hamArI rakSA kre| he bhagavan, ApakI vANI rUpa amRta hama logoM ke lie jo ki saMsAra rUpI marubhUmi meM khoe hue haiM kalyANa kA kAraNa bne|' ___ (zloka 192-199) isa bhAMti stuti kara zakra, vAsudeva va balarAma ke capa ho jAne para prabhu vimala svAmI ne yaha dezanA dI : (zloka 200) akAma nirjarA rUpa puNyodaya se jIva sthAvarakAya se trasakAya Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [191 rUpa meM utpanna hotA hai| manuSya janma, Arya deza, uttamakula, samasta indriyoM kI paTutA aura dIrgha AyuSya to karmoM ke aura kSINa ho jAne se mila jAte haiN| saddharma sadguru aura unheM sunane kI icchA bhI pracura puNyodaya ke lAbha se prApta ho jAte haiM; kintu tattva zraddhA rUpa samyaktva prApta honA duSkara hai| rAjA yA cakravartI honA bhI utanA duSkara nahIM hai jitanA duSkara hai jina prarUpita dharma dvArA bodhilAbha prApta krnaa| samasta jIvoM ne isI prakAra pUrva meM bhI ananta bAra isa bhAva ko grahaNa kiyA hai; kintu unheM saMsAra-bhramaNa karate dekha kara kahA jA sakatA hai ki bodhi-ratna inhoMne isake pUrva prApta nahIM kiyaa| isa saMsAra meM paribhramaNa karate samaya samasta prANiyoM kA pudgala parAvartana ananta bAra huA hai / jaba antataH arddha-pudgala parAvartana avazeSa raha jAtA hai aura jaba saba karmoM kI sthiti eka koTAkoTi sAgaropama se kama raha jAtI hai taba yathAvRttikaraNa meM agrasara hokara jIva granthI-bheda kara uttama bodhiratna ko prApta karatA hai / kucha jIvoM kA aisA bhI hotA hai ki ve yatha vRttikaraNa ke pazcAt granthibheda kI sImA para Akara bhI bhaTaka jAte haiM / ve usase Age nahIM jA pAte aura saMsAra-cakra meM Avartita hote rahate haiN| (zloka 201-208) kuzAstra zravaNa, mithyAtviyoM kA saMga, manda vAsanA aura pramAda bodhiratna kI prApti meM bAdhaka hai / yadyapi cAritra-ratna pAnA durlabha hai phira bhI bodhiratna kI prApti ke pazcAt cAritra-ratna pAnA sahaja ho jAtA hai| kAraNa, cAritra kI saphalatA bodhi ke astitva para hI nirbhara hai| anyathA prApta cAritra bhI niSphala ho jAtA hai| abhavya jIva bhI cAritra grahaNa kara navam veyaka paryanta utpanna ho sakatA hai; kintu bodhiratna ke abhAva meM mukti prApta nahIM kara sktaa| bodhiratna ke abhAva meM cakravartI bhI daridra hai / daridra bhI yadi bodhiratna ko prApta kara le to vaha cakravartI se bhI zreSTha hai / jise bodhiratna kI prApti ho gaI hai saMsAra ke prati usakA koI anurAga nahIM rhtaa| mamatvarahita vaha binA bAdhA ke mukti ko prApta kara letA hai|' (zloka 209-213) bhagavAn kA yaha upadeza sunakara adhikatara zrotAoM ne muni dharma grahaNa kara liyA / svayambhU vAsudeva ne samyak darzana aura baladeva Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] ne zrAvakatva grahaNa kiyaa| dina ke prathama yAma taka prabhu ne dezanA dii| taduparAnta isI anurUpa bhAva se prathama gaNadhara mandAra ne dezanA dii| dvitIya yAma zeSa hone para unhoMne apanI dezanA samApta kii| indra, vAsudeva, baladeva Adi sabhI sva-sva nivAsa ko lauTa ge| (zloka 214-216) vimala svAmI ne sAdhAraNa manuSyoM ke kalyANa ke lie nagara, grAma, khAna, bandaragAhoM Adi vibhinna sthAnoM para pravrajana kiyaa| (zloka 217) bhagavAn vimalanAtha ke sAtha 6800 sAdhu, 10080 sAdhviyAM, 1100 caudaha pUrvadhArI, 4800 avadhijJAnI, 9000 vaikriya labdhidhArI, 3200 vAdI 208000 zrAvaka, 424000 zrAvikAe~ thiiN| kevala-jJAna prApta karane ke pazcAt 2 varSa kama 15 lAkha varSa taka prabhu ne pRthvI para vicaraNa kiyaa| (zloka 218-223) apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara prabhu vimalanAtha 5000 sAdhUoM sahita sammeta zikhara parvata para gae aura anazana tapa prArambha kara diyaa| eka mAsa ke anazana ke pazcAt ASAr3ha kRSNA saptamI ke dina candra jaba puSpa nakSatra meM thA una pAMca hajAra sAdhuoM sahita bhagavAn mokSa padhAra ge| zakAdi devoM ne Akara bhagavAn aura muniyoM kA dAha-saMskAra kara nirvANotsava kiyaa| bhagavAn 15 lAkha varSoM taka kumArAvasthA meM 30 lAkha varSoM taka rAjyAdhipati rUpa meM aura 15 lAkha varSoM taka tyAgI jIvana meM rhe| isa prakAra kula 60 lAkha varSoM kA pUrNa AyuSya prabhu ne bhogA / vAsupUjya svAmI ke nirvANakAla se vimala svAmI ke nirvANa meM 30 sAgara kA antara thaa| (zloka 224-228) apanI zakti ke ahaMkAra ke kAraNa viveka naSTa ho jAne se svayambhU ne kyA-kyA kukarma nahIM kie| 60 lAkha varSoM kI paramAyu bhogakara sva-kukarmoM ke kAraNa ve chaThe naraka meM jAkara utpanna hue| svayambhU 92000 varSoM taka yuvarAja rUpa meM 12000 varSoM taka zAsaka rUpa meM 90000 varSa taka digvijaya meM evaM 597990 varSoM taka arddhacakrI rUpa meM pRthvI para rhe| (zloka 229-232) bhAI kI mRtyu se saMsAra se virakta bane baladeva muni candra ke Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [193 pAsa jAkara dIkSita ho gae / apanI Ayu ke 65 lAkha varSa vyatIta kara mRtyu ke pazcAt ve mokSa cale gae / ( zloka 233 ) tRtIya sarga samApta caturtha sarga siddhoM ke ananta catuSTaya se sampanna aura saMsAra ke samasta prANiyoM ke lie mokSarUpa ananta sukhapradAnakArI bhagavAn anantanAtha tumhArI rakSA kareM | saMsAra rUpI bhava samudra ko pAra karane meM naukA svarUpa bhagavAn anantanAtha kA aba maiM jIvana varNana karU~gA / ( zloka 1-2 ) dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrva videha meM airAvata nAmaka vijaya meM ariSTa nAmaka eka pramukha nagara thA / vahAM padmaratha nAmaka eka rAjA rAjya karate the / unake bar3e-bar3e mahAratha the jo ki zatru-rathiyoM ke rathoM ke sammukha parvata tulya durbhedya the / samasta zatruoM ko parAjita aura samasta pRthvI ko apane adhIna kara vaha rAjyalakSmI ko tRNavat samajhane lagA aura mokSazrI ko prApta karane ke lie udgrIva ho uThA / upavana vihAra, jalakeli, gAyakoM ke sumadhura saMgIta - zravaNa, hastI - azvAdi pazuoM kA nAnAvidha krIr3Adarzana, nATya aura dasavidha nATaka saha basantotsava evaM kaumudI Adi bahuvidha utsava avalokana, svarga ke vimAna se prAsAda meM nivAsa, nAnA prakAra ke vastrAlaMkAra paridhAna aura sugandha dravyAdi kA lepana karane meM dhIre-dhIre unakI ruci samApta ho gii| pahale bhI ina sabake prati unameM ruci thI aisA bhI nahIM thA / kevala loka vyavahAra ke lie ve ina kAryoM ko karate the| kucha dina isI bhAMti vyatIta hone para cittarakSa muni se unhoMne dIkSA le lI / bIsa sthAnaka aura arhat - upAsanA kara unhoMne tIrthaMkara gotra karma upArjana kiyA aura mRtyu ke pazcAt prANata devaloka ke puSpottara vimAna meM deva rUpa meM utpanna hue / 1 ( zloka 3-11) jambUdvIpa ke bharata kSetra ke dakSiNArddha meM ayodhyA nAmaka eka nagarI thI jo ki ikSvAku kula rUpa parvata kI AdhArazilA thI / nirmala jalapUrNa parikhA samanvita vaha nagarI mekhalA parihita rati Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] kAmI sundarI strI-sI lgtii| yahAM ke antaHpuroM ke praveza aura nirgamana-dvAra prazasta the, sandhiyAM dRr3ha thIM kuTTimatala prekSaNIya aura krIr3A ke lie vizada bhUmiyukta thaa| anta pura kA UparI bhAga svarNa jAlayukta hone se lagatA thA mAno antaHpuroM ne gaha-lakSmI kI mukuTamAlA ko dhAraNa kara rakhA hai| nagarI ke arhata mandiroM meM nivedita puSpoM kA saurabha vAyu meM pravAhita hokara nagara-janoM ke santApa-haraNa meM amRta-tulya thaa| (zloka 12-16) yahAM ke rAjA siMha-tulya balazAlI narasiMha siMhasena the| bhaktivazataH jisa prakAra devoM kI sevA kI jAtI hai usI prakAra rAjanya apane kalyANa ke lie inakI sevA karate / sadguNiyoM meM agragaNya ve rAjA apane vibhinna nirmala sadaguNoM se usI prakAra sabako pramudita karate jaise candra apanI nirmala kaumudI se pRthvI ko Anandita karatA hai| yogya kI bhI yogyatA ko vahana karane vAle unhoMne arthadharma-kAma ko isa prakAra dhAraNa kara rakhA thA mAno ve saba unakI sevA meM upasthita haiN| (zloka 17-20) unakI patnI kA nAma thA suyazA / vaha dharma ke nivAsa rUpa aura cAritra rUpI yaza kA AdhAra thii| mandAkinI jisa prakAra triloka ko pavitra karatI hai usI prakAra usane mAtRkula, pitRkula, zvasurakula rUpa triloka ko pavitra kara diyA thaa| candra usakI mukhAkRti dhAraNa karatA, kamala usake nayanoM kA anuja thaa| zaMkha usakI bhujAoM kA sakhA thaa| kalaza payodhara kA sahodara thaa| guphA nAbhi ke putra-tulya thA, nadI saikata nitamboM kI anukRti aura kadalI-vRkSa usakI jaMghAoM ke anuja the evaM kamala padatala ke / vastutaH usakI sundara deha kA koI bhI aMza aisA nahIM thA jo atulanIya nahIM ho| (zloka 21-25) prANata nAmaka svarga meM padmaratha ke jIva ne bar3e Ananda se vahAM kA sarvottama AyuSya pUrNa kiyaa| zrAvaNa kRSNA saptamI ko candra jaba revatI nakSatra meM thA vaha vahAM se cyavakara rAnI suyazA ke garbha meM praviSTa haa| sukha-zayyA meM soI rAnI ne rAtri ke zeSa yAma meM arhata-janma sUcaka hastI Adi caudaha mahAsvapna dekhe / baizAkha zuklA trayodazI ko candra jaba puSpa nakSatra meM thA rAnI ne svarNa varNa zyena lakSaNa yukta eka putra ko janma diyaa| rUcakAdi parvatoM se chappana Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [195 dika kumAriyAM AIM aura jAtaka ke janma-kRtya sampanna kie| saudharma kalpa se indra vahAM Ae aura tIrthaMkara evaM tIrthaMkara-mAtA ko namaskAra kara prabha ko AkAza-patha se meruzikhara para le ge| unheM goda meM lekara ve ati pANDakavalA zilA para rakhe siMhAsana para baiTha ge| (zloka 26-32) phira tIrthAdi se lAe jala se acyutendrAdi vesaTha indroM ne yathA samaya unakA snAnAbhiSeka kiyaa| mAno unakA bhAra vahana karane meM akSama ho isa prakAra zaka ne mahAbalI prabhu ko IzAnendra kI goda meM baiThAkara sphaTika nirmita vipulAyatana vRSabhoM ke zRga se nirgata jala se unheM snAna krvaayaa| taduparAnta devadUSya vastra se unakI deha pauMchakara deha para candana-lepana, pUjA Adi kara isa prakAra stuti kI : (zloka 33-36) _ 'jo Apake caraNoM meM girakara dhulilipta hotA hai usake lie go-zIrSa candana se cacita honA kucha bhI kaThina nahIM hai| bhakti-bhAva se jo Apake mastaka para eka phUla bhI car3hAtA hai vaha sarvadA chatrayukta hotA hai| jo ApakI deha para eka bAra bhI aMgarAga lepana karatA hai vaha nizcaya hI devadUSya vastra dhAraNa karatA hai| eka bAra bhI jo Apake gale meM puSpamAlA arpita karatA hai usake gale meM deviyoM kI latA-sI bAhue~ veSTita hotI haiN| eka bAra bhI jo ApakA nirmala guNagAna karatA hai. usakA nAma deviyoM dvArA kIrtita hotA hai| Apake sammukha jo eka bAra bhI bhakti bhare lalita padakSepa se natya karatA hai usake lie airAvata kI pITha para car3hanA koI bar3I bAta nahIM hai| dina aura rAtri jo Apake divya svarUpa kA dhyAna karatA hai, he prabhu ! vaha Apake svarUpa ko prApta kara anya ke lie dhyeya ho jAtA hai| ApakI kRpA se mujhe ApakA snAnAbhiSeka, aMgarAgalepana, alaMkAroM se Apako sajjita karane kA adhikAra sarvadA prApta ho|' (zloka 37-44) isa prakAra stuti kara zaka ne tIrthaMkara bhagavAn ko le jAkara devI sUyazA ke pAsa sulA diyaa| taduparAnta nandIzvara dvIpa meM zAzvata jinezvaroM ke sanmukha aSTAhnikA mahotsava kara zaka evaM anya indra apane-apane nivAsa sthAna ko lauTa ge| (zloka 45-46) jaba yaha putra garbha meM thA taba mahArAja siMhasena ne zatru kI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] ananta balayukta sainya ko parAjita kara diyA thA ataH jAtaka kA nAma rakhA gayA anantajIta / yaha jAtaka mAtR-stana pAna na kara yogI jaise dhyAnAmRta pAna karatA hai vaise hI sva-aMguSTha kA amRta pAna kara vaddhita hone lgaa| kramazaH zaizava atikrama kara candra kI bhAMti unhoMne pUrNa yauvana prApta kiyaa| Apa 50 dhanuSa dIrghAkAra the| (zloka 47-49) pathika jisa prakAra parityAga ke lie Azraya kA saMdhAna karatA hai vaise hI pitA kI AjJA se, parityAga karUMgA yahI socakara, unhoMne vivAha kiyaa| sAr3he sAta lAkha varSa vyatIta ho jAne para pitA ko Anandita karane ke lie unhoMne rAjyabhAra bhI grahaNa kiyaa| pandraha lAkha varSa taka rAjya zAsana kiyA taduparAnta unake mana meM saMsAra-parityAga kI icchA jAgrata huii| usI samaya brahmaloka se sArasvata Adi lokAntika deva unake nikaTa Ae aura bole, he deva, aba tIrtha sthApita kiijie| kubera dvArA prerita aura jambhaka devoM dvArA lAe artha ko prabhu ne eka varSa taka dAna kiyaa| barasI dAna kI samApti para deva asura aura narendroM ne mumukSu prabhu kA snAnAbhiSeka sampanna kiyaa| tatpazcAt trilokanAtha candana vastrAbhUSaNa aura mAlyAdi dhAraNa kara sAgaradattA nAmaka uttama zivikA para ArUr3ha hue| unake chatra ca~vara aura paMkhoM ko zakrAdi devoM ne vahana kiyaa| isa bhAMti prabhu zivikA para ArohaNa kara sahasrAmravana udyAna meM phuNce| (zloka 50-57) prabhu manasija kI bhAMti usa udyAna meM praviSTa hue jahAM nagaranAriyAM khecariyoM kI bhAMti prekhA meM jhUla rahI thii| usa udyAna ne azoka ke nava-udgata kisalayoM se raktima varNa dhAraNa kara rakhA thaa| vanalakSmI kI caMcala alakAvaliyoM kI taraha madhupAna meM matavAle bhramara idhara-udhara ur3a rahe the| nava pallava udgata kara paMkhoM ke Andolana se mAno AmravRkSa nagara-nagariyoM ke krIDAjanita zrama kA apaharaNa kara rahe the| kuNDala kI taraha karNikAra pUSpa basanta lakSmI ke kAnoM meM laTaka rahe the aura kacanAra ke puSpoM ne usake kapoloM para svarNa-tilaka kI racanA kara rakhI thii| kokila kuhU-kuhU zabdoM se mAno unakA svAgata kara rahA thaa| (zloka 58-62) zakra ke hAthoM para hAtha rakhakara prabhu sAgaradattA zivikA se Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [197 utare aura usI udyAna meM praviSTa hue| unhoMne apane alaMkArAdi utAra die| baizAkha kRSNa caturdazI ko candra jaba revatI nakSatra meM thA taba do dinoM ke upavAsI prabhu ne eka hajAra rAjAoM sahita dIkSA grahaNa kI / prabhu ko vandanA kara zakrAdi deva kArya samApti para jaise manuSya ghara lauTa jAte haiM vaise hI apane-apane nivAsa sthAna ko lauTa ge| dUsare dina subaha caudahaveM tIrthaMkara bhagavAn ne varddhamAnapura ke rAjA vijaya ke ghara khIrAnna grahaNa kara upavAsa kA pAraNA kiyaa| usI samaya ratnavaSTi Adi paMca divya prakaTa hue| prabhu jahAM khar3e the usa sthAna para rAjA vijaya ne eka ratnamaya vedI kA nirmANa krvaayaa| prabhu apachadma (mAyAhIna) hone para bhI chadmastha sAdhUoM kI taraha pariSahoM ko sahana karate hue vibhinna sthAnoM meM vicaraNa karane lge| (zloka 63-68) jambUdvIpa ke pUrva videha meM Ananda ke niketana svarUpa nandapurI nAmaka eka nagara thaa| vahAM ke rAjA kA nAma thA mahAbala / zatrupatniyoM ke lie duHkhadAnakArI ve azoka vRkSa kI taraha kularUpI udyAna ke alaMkAra svarUpa the| mahAmanA ve jisa bhAMti catura nagaravAsI grAmavAsI se vItazraddha ho jAte haiM vaise hI saMsAra-vAsa se vItazraddha ho gae the| unhoMne RSi vRSabha ke caraNoM meM pahuMcakara keza utpATita kara cAritra grahaNa kara liyaa| uttama phala pradAna karane vAle cAritra kA pAlana kara mRtyu ke pazcAt ve sahasrAra devaloka meM mukhya deva ke rUpa meM utpanna hue| (zloka 69-73) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM purandara kI nagarI jaisI kauzAmbI nAmaka eka nagarI thii| usa nagarI ke rAjA kA nAma thA samudradatta / ve samudra kI taraha hI gambhIra the aura zatruoM ke samasta ratnoM ke Akara the| unake nandA nAmaka eka patnI thii| ve candrAloka kI taraha netroM ko priya aura saundarya meM deva ramaNiyoM ke garva ko bhI khaNDana kara dene vAlI thiiN| (zloka 74 76) malaya deza ke rAjA caMDazAsana samudradatta ke mitra the| basantamitra malaya pavana kI taraha eka bAra ve samudradatta ke yahAM ge| samudradatta ne bhI apane sahodara kI bhAMti unheM aura unake saMgiyoM kA apane ghara meM khUba Adara-satkAra kiyaa| vahAM caNDa-zAsana ne samudra kI jAhnavI-sI, nayanoM ko Ananda dene vAlI samudradatta kI patnI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] nandA ko dekhaa| use dekhate hI usakA deha stambhita ho gayA mAno vaha kAmadeva ke asahya zara se biMdha gayA ho, isa prakAra svedapUrNa ho gayA mAno viccheda ke tApa se jala gayA ho, isa prakAra romAMcita ho uThA mAno prema kA aMkura prasphuTita ho gayA ho, usake deha-sauSThava ko dekhakara caNDazAsana kA kaNTha avaruddha ho gayA mAno rAhu ne use grasa liyA ho, usakI deha kAMpane lagI mAno vaha usake AliMgana ko utsuka ho gayA ho, varNahIna ho gayA mAno use na pAne ke duHkha se vivarNa ho gayA ho, azrujala se usakI dRSTi mUsinna ho gaI mAno use na pAne ke kAraNa usakI mRtyu sammukha upasthita ho gaI ho| sugaThita aMga-pratyaMga vAlI nandA ko dekhakara isa bhAMti ke kauna-kauna se bhAva usake mana meM udita nahIM hue ? (zloka 77-85) samudradatta mitra para vizvAsa karate the| isakA lAbha uThAkara caNDazAsana bAja jaise hAra uThAkara le jAtA hai usI prakAra nandA kA apaharaNa kara le gyaa| rAkSasa-se zaktizAlI aura mAyAvI manuSya dvArA apahRta patnI kA uddhAra karane meM asamartha samudradatta ko saMsAra se vairAgya ho gyaa| hRdaya meM apamAna kA zalya lie usane munivara zreyAMsa se dIkSA grahaNa kara lI aura kaThora tapasyA kara yaha nidAna kara liyA ki yadi isa tapasyA kA kucha phala hai to maiM nandA ke apaharaNa karane vAle kA badha kara skuu| isa nidAna se usane tapa ke phala ko sImita kara liyA aura mRtyu ke pazcAt sahasrAra devaloka meM devarUpa meM utpanna huaa| (zloka 87-91) yathA samaya caMDazAsana kI bhI mRtyu huI aura saMsArAvarta meM vibhinna bhavoM meM bhramaNa karatA huA vaha isI bharata kSetra kI pRthvI nAmaka nagarI meM rAjA vilAsa ke aurasa se guNavatI ke garbha se madhU nAmaka putra rUpa meM utpanna huaa| tIsa lAkha varSa kI paramAyu vAlA pacAsa dhanuSa dIrgha tamAlavIya madhu calamAna parvata-sA lagatA thaa| apanI lambI bhujAoM ke kAraNa vaha manohara evaM prazasta vakSa ke kAraNa adhityakA nivAsI donoM danta viziSTa diggaja-sA lagatA thaa| dhIra bhAva se calane para bhI usake padacApa se pRthvI ghAsa-phasa pUrNa vivara kI bhAMti dhaMsa jaatii| jaba vaha pUrvavartI rAjAoM ke vIratva kI kahAnI sunatA taba usakA koI pratidvandvI nahIM hai jAnakara daHkhI hotaa| usane eka choTe grAma kI taraha khela-khela meM bharatArddha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [199 ko jaya kara liyA aura asIma bAhabaladhArI ke rUpa meM apanA nAma candramaNDala meM khudavA diyaa| cakra dvArA zatruoM kA damana kara vaha zakra kI taraha zaktizAlI aura manuSyoM meM sUryatulya caturtha prativAsudeva huaa| (zloka' 92-99) usake kaiTabha nAmaka eka bhAI thA / vaha dhAna se tuSa nikAlane vAlA sUpa kI taraha zatruoM ko hAthoM se vimardita kara detaa| zatru zriyoM kA upabhoga karane ke kAraNa usane sundara svarUpa prApta kiyA thaa| _ (zloka 100) usI samaya candra-sUrya-se guNavAna soma nAmaka eka rAjA dvArakA meM rAjya kara rahe the| unake do patniyAM thIM jinameM eka kA nAma thA sudarzanA / vaha dekhane meM bahuta sundara thii| dUsarI kA nAma thA sItA / sItA kA mukha thA pUrNa cndr-saa| sahasrAra svarga se rAjA mahAbala kA jIva cyuta hokara sudarzanA ke garbha meM praviSTa huaa| rAtri ke zeSa yAma meM baladeva ke janma kI sUcanA dene vAle cAra mahAsvapna usane dekhe / nau mahInA sAr3he sAta dina vyatIta hone para rAnI sUdarzanA ne cA~da-se gauravarNIya eka putra ko janma diyaa| rAjA soma ne bhikSArthiyoM ko tRpta kara mahA utsava ke sAtha putra kA nAma rakhA suprabha / (zloka 101-106) samudradatta kA jIva bhI sahasrAra devaloka kA AyUSya pUrNa kara rAnI sItA ke garbha meM praviSTa huaa| rAtri ke zeSa yAma meM sukhazayyA meM soI haI usane vAsUdeva ke janma sUcaka sAta mahAsvapnoM ko apane mukha meM praveza karate hue dekhA / samaya pUrNa hone para usane sarva sulakSaNayukta marakatavarNIya eka putra ko janma diyaa| eka zubha dina dekhakara pitA ne caturtha vAsudeva kA nAma rakhA puruSottama / (zloka 107-110 nIla aura pIta vastradhArI tAladhvaja aura garur3adhvaja vAle dIrghabAhu ve paraspara asIma prema ke kAraNa yamaja-se lagate the| unhoMne alpa samaya meM hI guru se samasta vidyAe~ sIkha liiN| pUrva janma ke sukRtoM ke kAraNa hI mahApuruSoM ke lie yaha sambhava ho pAtA hai| khela hI khela meM unake dvArA kie muSThAghAta ko bhI sainika sahana nahIM kara pAte the| kAraNa, hastI sparzamAtra se aura sarpa niHzvaoNsa mAtra se hI nihata karane meM samartha hote haiN| pavana-se balazAlI ve zrI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] ke nikuJja-se yauvana ko prApta hue / devoM ne una nara-ratnoM ko vijaya sUcaka astra-ratna die / agraja ko hala Adi evaM anuja ko sAraMga Adi / (zloka 111-115) jaba balarAma aura vAsudeva sampUrNa rUpa se samartha aura zaktimAna hae taba kalahapriya nArada eka dina prativAsudeva madhu ke gaha ge| rItivid madhu ne unakA samAdara kiyA aura praNAma karate hue bolA-'svAgata mahAmuni, svAgata ! puNya yoga se hI Aja Apase sAkSAtkAra huA hai| bharatArddha ke samasta rAjA mere adhIna haiM yahAM taka ki magadha, varadAma aura prabhAsapati Adi deva bhI mere AjJAkArI haiN| ataH he nArada muni, Apa nirbhaya hokara Apake Ane kA kAraNa mujhase kheN| koI bhI vastu yA sthAna Apako abhipreta hoM to kaheM, maiM vaha Apako dene meM samartha huuN|' (zloka 116-119) ___ nArada bole-'maiM kisI vastu yA sthAna prApta ke lie yahAM nahIM AyA huuN| maiM to yahAM AyA hUM kevala vinoda ke lie| loga Apako mithyA hI arddhabharata kA adhIzvara kahate haiN| cATukAroM kI taraha ApakA guNagAna karate haiM / satyavAdI aba haiM kahAM ? buddhimAna vyakti lobhI bhikSArthiyoM dvArA prazaMsita hokara lajjita hI hote haiM evaM nizcaya hI unakA vizvAsa nahIM karate / parAkramiyoM meM bhI mahAparAkramI haiM aura mahAnoM meM bhI mahat / pRthvI to bahu ratna saMbhavA (zloka 120-123) ___ zabhI vRkSa ke madhya jaise agni antanihita hotI hai usI prakAra antanihita krodha se oSTha daMzana kara madhU nArada se bole-'isa bharatArddha meM gaMgA se kauna sI nadI bar3I hai, vaitADhaya se kauna sA parvata bar3A hai aura mujhase aura kauna balazAlI hai ? batAie usakA nAma / zarabha ke sammukha hI hasti-zAvaka kI taraha usameM kitanA bala hai yaha maiM Apako dikhA duuNgaa| koI madyapa yA unmAdI ne ApakA apamAna kiyA hai jo ki usakI mRtyu kI kAmanA Apa prazaMsA ke bahAne cAha rahe haiN| (zloka 124-127) nArada bole-'maiM madyapa evaM unmAdI ke pAsa to jAtA hI nahIM ataH unake dvArA mere apamAna kA to koI prazna hI nahIM utthtaa| abhI Apane kahA arddhabharata ke adhIzvara haiM, Age se aisA mata khiegaa| kAraNa, yaha kathana hAsyAspada hai / rAjan, kyA Apane Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [201 loka mukha se kabhI dvArikAdhIza soma ke donoM putra suprabha aura puruSottama ke viSaya meM nahIM sunA ? mahAbalazAlI, dIrghabAhu, paraspara snehazIla aura dussaha, mUrtimAna pavana yA agni, eka hAtha meM samudra aura parvata, pRthvI ko uThAne meM samartha haiN| unheM dekhakara lagatA hai mAno kautUhala ke lie zakra aura IzAnendra hI isa pRthvI para utara Ae haiN| siMha jaise vanakhaNDa para adhikAra kara letA hai usI prakAra bharata para unakA adhikAra hai| madAndha hastI kI taraha ajJAnavazataH Apa vRthA garva kara rahe haiN|' (zloka 128-133) yaha sunate hI madhu ke netra krodha se raktima ho uThe, turanta jaise yuddha kI kAmanA kara rahA ho isa prakAra vaha dAMta pIsate hue bolA"Apa jo kucha kaha rahe haiM vaha yadi satya hai to maiM yama aura Apako isa yuddha ko dekhane ke lie Amantrita karatA hUM aura yaha bhI kahatA hUM ki maiM dvArikA ko soma, suprabha aura puruSottama se zUnya kara dUMgA yaha anyathA nahIM hai|' (zloka 134-136) aisA kahakara nArada ko vidA dete hue unhoMne soma aura somaputroM se gopanavArtA karane vAlA dUta bhejaa| dUta kI yadyapi apanI koI zakti nahIM hotI; kintu vaha apane prabhu kI zakti se zaktizAlI ho jAtA hai| isI prakAra zaktizAlI banakara vaha dUta soma aura soma-putroM ke pAsa jAkara bolA 'gaviyoM ke garva ko khaNDana karane vAle, sadAcAriyoM ke lie saumya bAhabala se sarvatra vijayI, yuddha vidyA meM pravINa, jinake caraNakamaloM kI dakSiNa bharatArddha ke uccakula jAta rAjanyarUpI haMsa dAsa kI taraha sevA karate haiM, vaitADhya parvata kI dakSiNa zreNI ke vidyAdhara rAjA bhI jinheM kara dete haiM, dvitIya AkhaNDala kI bhAMti jinakI AjJA sabhI zirodhArya karate haiM vahI arddha-cakrI madhu arddha-bharatarUpI udyAna ke basanta rUpa Apa logoM ko yaha Adeza dene ke lie mujhe yahAM bhejA hai-rAjan, dhyAna se sunie| hama jAnate haiM ki Apa hamAre prabhu ke prati anugata the; kintu aba sunA gayA hai ki Apane apane putroM ke bala ke kAraNa usa AnugatyaM ko badala diyA hai| yadi pUrva kI taraha hI ApakA Anugatya unake prati hai to koSa kI cAbI sahita unheM upahAra bhejeM / unakI icchA se Apa saba kucha phira prApta kara sakate haiN| sUrya pRthvI se jo jala grahaNa karatA hai vaha punaH pRthvI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] ko lauTA detA hai; kintu unake kruddha hone para jo kucha bhI aizvarya Apake pAsa hai saba naSTa ho jaaegaa| kAraNa, prabhu ke Rddha ho jAne para unake bhaya se hI aizvarya calA jAtA hai| prabhu yadi virodhI hoM to aizvarya to dUra patnI, putra, bandhu-bAndhava bhI nahIM raha pAte haiN| Apa prabhu kI AjJA kA pAlana kara vidhivat rAjya zAsana krie| Apake virodhiyoM ke vAkya kukura-cItkAra kI bhAMti mithyA ho jaaeN|' (zloka 137-148) yaha sunakara krodha se unmatta bane puruSottama bole- 'dUta hone ke kAraNa tumhArA vadha nahIM kiyA jA sakatA tabhI tuma naraka ke kutte kI taraha isa prakAra bola sake ho| tuma unmAdI ho yA madyapa, pramAdI ho yA pizAcagrasta jo aisA bola rahe ho ? lagatA hai tumhAre prabhu hI aise haiM jinhoMne yaha saba kucha kahane ko tumheM bhejA hai ? baccoM ke nATaka meM jaise koI baccA rAjA kA abhinaya kare usI prakAra tumhAre prabhu bhramita prabhu kA abhinaya kara rahe haiN| usa avinayI ko hamane kaba prabhu kahakara svIkRta kiyA hai ? vAkyoM se hI yadi icchA kA parimApa ho sakatA hai to ve svayaM ko indra kyoM nahIM kahate ? rAjya-aizvarya sampanna hama para unhoMne hI AkramaNa kiyA hai| jvAra dvArA kala para nikSipta hokara machaliyAM jisa prakAra mArI jAtI haiM tumhAre prabhu bhI aba mere dvArA usI prakAra mRtya ko prApta hoNge| jAo-karakAmI apane prabhu se kaho-yahAM Akara yuddha kara kara le jaaeN| krItadAsa kA artha jaise grahaNa kiyA jAtA hai usI prakAra usake prANa sahita maiM aba unakA samasta aizvarya grahaNa kruuNgaa|' (zloka 149-154) puruSottama ke kathana se Rddha banA dUta lauTa gyaa| kahanA kaThina thA phira bhI usane sArA vRttAnta madhU ko kholakara batA diyaa| megha zabda se zarama jaise kruddha ho jAtA hai vaise hI vAsudeva ke kathana se madhu kruddha ho utthaa| usane usI kSaNa yuddha kA nagAr3A bajAne kI AjJA dI nagAr3e kI bhayaGkara AvAja sunakara khecaroM ne kAna meM uMgalI DAla lii| mukuTadhArI rAjA, apratihata yoddhA, senApati, mantrI anya sAmanta aura yuddha meM usI ke anurUpa yoddhAoM se parivatta hokara madhu ne devoM kI taraha mAyA rUpa dhAraNa kara yuddha ke lie prayANa kiyaa| bure zakuna aura amaGgalakAraka cihnoM kI upekSA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [203 kara apane bAhabala ke ahaGkAra se ahaGkArI banA vaha mRtyu dvArA AkRSTa hokara zIghra hI sImA para jA phuNcaa| yama jaise vAsudeva bhI vahAM soma, suprabha, senApati aura sainikoM se parivRta hokara upasthita hue ! ubhaya pakSoM ke sainikoM ne astravAhI U~ToM ke pAsa jAkara apane-apane astra-zastra grahaNa kie aura dhanuSa para TaGkAra dene lge| taduparAnta eka sAtha aneka astra AkAza meM utkSIpta hue aura raktapAna ko utsuka rAkSasa kI taraha bahutoM kA vinAza kara ddaalaa| (zloka 155-163) uttama hastI mahAvata dvArA cAlita hokara kabhI Age bar3hate hue, kabhI pIche haTate hue cAroM dAMtoM se yuddha karane lage / eka ora barzA dUsarI ora tomara laTakAkara hAthoM meM talavAra lie azvArohiyoM ne drutagati se azva dhAvita kie| do ratha sindhu nadI ke donoM taToM kI taraha mahAnirghoSa se pRthvI ko badhira karate hae paraspara nikaTa Ae / paidala senA ke vIra sainika talavAra se talavAra, DhAla se DhAla para AghAta kara yuddha karane lge| muhUrta bhara meM vAsudeva kI senA pralayakAlIna vAyu se jaise vRkSa bhagna ho jAte haiM vaise hI bhagna ho gii| taba vAsudeva balabhadra sahita Age Ae aura zatru ke lie azubhadyotaka apanA pAJcajanya zaGkha bjaayaa| isake zabda ko sunakara madhu ke kaI sainika kAMpa uThe, kaI stambhita ho gae, kaI mUcchita hokara dharatI para gira pdd'e| (zloka 164-170) ___ jaba madhu ne apane sainyadala ko niSprabha hote dekhA to usane dhanuSa kI TaGkAra karate hue puruSottama para sIdhA AkramaNa kiyaa| vAsudeva ne bhI apane dhanuSa para TaGkAra dii| usa zabda kI pratidhvani ne svarga aura mRtyu ko zabdita kara DAlA / saperA jaise vivara se sarpa bAhara karatA hai usI prakAra ve tUNIra se tIkSNa bANa bAhara karane lage aura mArane ke lie eka dUsare para chor3ane lge| vinAza dakSa donoM astroM dvArA mAno vijaya-lakSmI ko hI vinaSTa kara rahe hoM isa prakAra unhoMne paraspara ke astra ko naSTa kara diyaa| rassI kATane kI taraha ve donoM dUsare ke astroM ko madhya patha meM hI kATane lge| samAna zaktizAlI yoddhAoM ke yuddha aise hI hote haiN| donoM ko prAyaH samAna-sA dekhakara parivartana ko utsuka madhu ne cakra ko smaraNa kiyaa| cakra bhI usI muhUrta meM usake hAtha meM A gayA / yadyapi madhu Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] vAsudeva ko mArane ke lie utsuka thA phira bhI vaha kampita kaNTha se vAsudeva ko bolA-'bhAgo, bhAgo, ajJAnatAvaza tuma kyoM bAghinI ke dAMta dekhanA cAhate ho? tuma jaise bAlaka kI hatyA karane se gajarAja kI zakti kyA caritArtha hotI hai ? maiM yuddha vizArada aura tumase bar3A huuN| merI tulanA meM tuma bahuta choTe ho, parvata kI tulanA meM hAthI kI taraha, bRhad hAthI hone para bhii|' (zloka 171-179) vAsudeva prati-vAsudeva ko ha~sate hue bole-'sUrya navIna udita hone para bhI andhakAra ko dUra kara detA hai, agni kA eka sphuliGga bhI samagra tRNa ko dagdha kara detA hai| vIratva kA parimANa yaza dvArA hotA hai / yaza kA vayasa se kyA sambandha ? dvidhA kI kyA AvazyakatA hai ? nirbhaya hokara apanA cakra nikSepa kro| viSa udgIraNa karake hI sarpa zAnta hotA hai usake Age nhiiN|' (zloka 180-182) madhu ne cakra ko a~gulI para dhAraNa kiyaa| zizu jaise phUlajhar3I ghumAtA hai usI prakAra use ghumAkara nikSepa kara diyaa| usa agni udagIraNakArI cakra ne vAsudeva ke vakSa ko nAbhi ke agrabhAga dvArA sparza kiyaa| usa AghAta se mUcchita hokara ve ratha meM gira pdd'e| baladeva ne unake mastaka ko apanI goda meM liyaa| amRta-snAna kI bhAMti bhAI ke sparza se vAsudeva kI saMjJA lauTa AI aura madhu ke AyuSya ke sAtha hI mAno unhoMne cakra ko hAtha meM le liyA / (zloka 183-186) vAsudeva madhu ko sambodhita karate hue bole-'aba tuma merI taraha khar3e rahane kA sAhasa mata kro| bhAgo, zIghra bhAgo / kAraNa, kezarI siMha ke sAtha kukkura kI kyA tulanA hai ?' madhu bolA-'cakra nikSepa kro| zarada ke meghADambara kI taraha kyoM vyartha garjanA kara rahe ho ?' yaha sunate hI puruSottama ne cakra nikSepa kiyA jisane madhu ke mastaka ko tAla phala kI taraha jamIna para nikSipta kara diyA / deva jaya-jayakAra karate hue AkAza se vAsudeva para puSpa varSA karane lage aura madhu ke anucara 'prabhu tuma kahAM ho ?' kaha-kahakara azrupAta karane lge| puruSottama ke senApati ne mahAyoddhA kaiTabha ko nihata kara ddaalaa| madhu ke sAmanta rAjAoM ne unakA Adhipatya svIkAra kara liyaa| (zloka 187-191) taduparAnta vAsudeva ne magadha, varadAma aura prabhAsa sahita samagra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [205 dakSiNa bharatArddha ko jaya kara liyaa| magadha meM unhoMne jisa zilA ko eka koTi loga uThAne meM samartha nahIM ho rahe the use ha~sate-ha~sate uThA liyA aura pRthvI ke AcchAdana kI bhAMti punaH rakha bhI diyaa| samudra-taraMgoM se abhisiJcita hote hue ve punaH apanI nagarI dvArikA lauTa aae| vahAM soma, balarAma aura anyAnya rAjanyoM dvArA arddhacakrI rUpa meM sAnanda unakA abhiSeka sampanna kara diyA gyaa| (zloka 192-195) ___ anantanAtha svAmI tIna varSa taka chadmastha rUpa meM vicaraNa karate hue sahasrAmravana udyAna meM phuNce| vahAM azoka vRkSa ke nIce jaba ve dhyAnamagna the unake ghAtI karma saMsAra ke bandhana kI taraha chinna ho gae / vaizAkha kRSNA caturdazI ko candra jaba revatI nakSatra meM avasthita thA taba do dinoM ke upavAsI prabhu ko kevala jJAna prApta huaa| deva nirmita samavasaraNa meM bhagavAna ne yaza Adi pacAsa gaNadharoM ke sammukha dezanA dii| (zloka 196-199) usI samavasaraNa meM raktavarNa trimukha pAtAla nAmaka yakSa utpanna hue| makara unakA vAhana thaa| unake dAhinI tarapha ke tIna hAthoM meM kamala, talavAra aura pAza the| bAe~ tInoM hAthoM meM nakula, DhAla aura akSamAlA tho| ve anantanAtha svAmI ke zAsanadeva hue| isI prakAra zubhravarNA, kamala vAhanA aMkuzA devI utpanna huii| jinake dAhine donoM hAthoM meM talavAra aura pAza thA evaM bAe~ donoM hAthoM meM DhAla va aMkuza thaa| ye anantanAtha svAmI kI zAsana devI bniiN| mokSa ke uttama dvAra rUpa anantanAtha svAmI zAsana deva-devI sahita pRthvI para vicaraNa karate hue dvArikA nagarI meM upasthita hue / zaka evaM anya devoM ne vahAM 600 dhanuSa dIrgha caitya vRkSa sahita samavasaraNa kI racanA kii| bhagavAna anantanAtha ne pUrva dvAra se praveza kara vizAla caitya vakSa ko tIna pradakSiNA dii| 'namo titthAya' kahakara pUrva dizA meM rakhe ratna-siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiTha ge| parSada bhI yathAyogya sthAna para jAkara baiTha gayIM / vyantara devoM ne prabhu kI tIna pratimUrti nirmANa kara anya tIna ora rakhe ratna-siMhAsanoM para rakha (zloka 200-208) rAjakIya anucaroM ne vAsudeva puruSottama ko 14veM tIrthaGkara ke samavasaraNa kI sUcanA dii| vAsudeva ne saMvAdavAhaka ko bAraha diiN| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] karor3a raupya mudrAe~ dAna kI aura balabhadra sahita samavasaraNa pahuMce / bhagavAna ko pradakSiNA dekara, vandanA kara puruSottama vAsudeva apane agraja sahita indra ke pIche jA baitthe| punaH bhagavAn ko vandana kara zakra, vAsudeva aura baladeva gadgad kaNTha se nimnalikhita stavana kA pATha karane lage : (zloka 209-212) ___ he prabho, jaba taka Apa manuSya ke mana para Adhipatya nahIM kareMge taba taka unakA antara aizvarya viSaya rUpI daSyuoM dvArA lUTA jAtA rhegaa| krodha rUpI andhakAra jo manuSya ko andha kara detA hai vaha dUra se hI Apake darzanoM ke Ananda ke AnandAzru jala meM kAjala kI taraha dhula jAtA hai| ajJAnI manuSya tabhI taka mAna rUpI rAkSasa ke adhIna rahatA hai jaba taka mantra rUpI ApakI vANI unake karNa-kUharoM meM praveza nahIM krtii| jinakI mAnarUpI zRkhalA chinna ho gaI hai aura jo zraddhArUpa yAna ko prApta kara cuke haiM ApakI kRpA se mukti unake lie bahata dUra nahIM hai| jo jitanA AkAMkSArahita hokara Apake pAsa AtA hai Apa use usI anupAta se phala pradAna karate haiM, rAga-dveSa saMsAra rUpI saritA kI mAno do dhArAe~ haiN| ApakI zikSA se vIta-rAga-dveSa hokara una donoM dhArAoM ke madhya dvIpa kI bhAMti avasthAna karanA sambhava hai| jinakA mana mukti ke lie unmukha hai unakA mohAndhakAra dUra karane ko aura koI nahIM Apa hI eka mAtra AlokavatikA vahana kie haiN| he prabho, ApakI dayA se hama viSaya-kaSAya, rAga-dveSa aura moha dvArA parAjita na hoM Apa hama para aisI kRpA kreN|' (zloka 213-220) isa bhAMti stavana kara zakra vAsudeva aura balarAma ke cupa ho jAne para bhagavAn ne yaha dezanA dI 'patha se anabhijJa manuSya kI taraha tattva ko nahIM jAnane vAlA vyakti saMsAra rUpI anatikramya mahAraNya meM pathabhrAnta ho jAtA hai| jIva, ajIva, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ye sAta tattva haiM-aisA mahApuruSoM ne kahA hai| ___ 'inameM jIva do prakAra haiM : mukta aura sNsaarii| ye anAdi, azeSa aura jJAna va darzanayukta haiN| inameM mukta jIva sva svabhAvayukta janma maraNAdi ke kleza se rahita ananta darzana, ananta jJAna, ananta zakti aura ananta sukha se yukta haiN| saMsArI jIva ke bhI-trasa aura Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [207 sthAvara do bheda haiM / paryApti aura aparyApti bheda se ye bhI do prakAra ke hai / paryAptidazA kI kAraNabhUta haiM chaha paryAptiyAM / yathA - AhAra paryApti, zarIra paryApti, indriya paryApti, zvAMsozvAMsa paryApti, bhASA paryApti aura manaH paryApti / ina chaha meM anukrama se ekendriya ke cAra paryApti, dvindriya se caturindriya ke ( asaMjJI paMcendrIya sahita ) pAMca paryApti aura saMjJI paMcendriyoM ke chaha paryAptiyAM haiM / ( zloka 221 - 228 ) 'pRthvI kAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ekendriya jIva sthAvara hai arthAt calane kI zakti se rahita hai / pahale cAra arthAt pRthvIkAya se vAyukAya taka ke jIvoM ke bhI sUkSma aura bAdara do bheda haiM / banaspatikAya ke jIva bhI do prakAra ke haiM / yathA - pratyeka vanaspati aura sAdhAraNa vanaspati / pratyeka vanaspati bAdara hai aura sAdhAraNa vanaspati sUkSma aura bAdara donoM hai / trasa jIva bhI do tIna cAra pAMca indriyoM ke kAraNa cAra prakAra ke haiM / inameM do indriya vAle jIvoM se lekara caturindriya jIva taka asaMjJI haiN| paMcendriya jIva saMjJI aura asaMjJI donoM prakAra ke hote haiM / saMjJI ve haiM jo par3hane-par3hAne sakeM, bola sakeM, jo mAnasika pravRttiyukta haiM / inake viparIta haiM ve asaMjJI haiM / sparza, rasanA, nAsikA, netra, aura kAna ye pAMca indriyAM haiM / inake viSaya haiM kramazaH sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda | (zloka 229 - 233) 'dvindriya jIva kRmi, zaMkha, gaNDIpada, joMka aura sIpa Adi haiM / trIndriya jIva jU~, khaTamala Adi haiM / caturindriya pataMge, machalI, bhramara, macchara ityAdi / paMcendriya jala, sthala aura AkAzacArI tIna prakAra ke tiryaMca prANI, nAraka, manuSya aura deva / vacana ( zloka 234-236) 'zrotrAdi pAMca indriyAM, zvAsocchvAsa, AyuSya, mana, aura kAyA se dasa prANa haiM / kAyA, AyuSya, zvAsocchvAsa aura sparzendriya ye cAra prANa to sabhI prANiyoM meM hote haiM / dvindriya meM rasa, trIndriya meM gandha, caturendriya meM vacana aura netra hote haiM / asaMjJI paMcendriya ke kAna aura saMjJI jIvoM ke mana rahatA hai / ( zloka 237-238) 'nArakIyoM kA kumbho meM evaM zayyA meM upapAta rUpa se utpanna Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] hote haiN| manuSya mAtRgarbha se tathA tIrthaMka jarAyu yA aNDoM se utpanna hote haiN| zeSa asaMjJI paMcendriya vikalendriya aura ekendriya jIva samUcchiya rUpa se utpanna hote haiN| samasta saMmUcchima jIva aura nAraka jIva napuMsaka hote haiN| devoM meM puruSa aura strI hote haiN| manuSya aura tiryaMca meM puruSa strI aura napusaka tInoM pAe jAte haiM / (zloka 239-240) ___'samasta jIva vyavahArI aura avyavahArI bheda se do prakAra ke hote haiN| anAdi sUkSma nigoda kA jIva avyavahArI (jo ki anAdikAla se hI usI rUpa meM janma lete haiM aura marate haiM, usa sthAna se anyatra nahIM jAte), zeSa samasta jIva vyavahArI (vibhinna gatiyoM meM bhramaNakArI) haiN|' ___'jIvoM kI utpatti nau prakAra kI yoniyoM se hotI hai / yathA sacitta, acitta, mizra, saMvRtta, asaMvRtta, saMvRttAsaMvRtta, zIta, uSNa aura zItoSNa / ' ___ 'pRthvIkAyika, apakAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika ina cAra prakAra ke sthAvara jIvoM meM pratyeka kI sAta lAkha yoniyAM hotI haiN| pratyeka vanaspatikAya kI dasa lAkha aura anantakAya kI caudaha lAkha yoniyAM hotI haiN| vikalendriyoM kI chaha lAkha (pratyeka kI do-do lAkha), manuSyoM kI caudaha lAkha, nAraka deva aura tiryaMca paJcendriyoM kI cAra-cAra lAkha hai| isa prakAra samasta jIvoM kI saba milAkara caurAsI lAkha jIvayoniyAM haiN| kevalajJAnI apane jJAna se isa prakAra dekhate haiN|' 'ekendriyoM kI sUkSma aura bAdara dvindriyoM, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, asaMjJI aura saMjJI ina sAtoM ke paryApti aura aparyApti bheda se caudaha bheda hote haiN| inakI mArganAe~ bhI caudaha haiN| yathA-gati, indriya, kAya, yoga, veda, jJAna, kaSAya, saMyama, AhAra, dRSTi, lezyA, bhavya, samyaktva aura sNjnyii|' 'mithyAtva, sAsvAdana, mizra, avirata-samyakdRSTi, deza-virata, pramatta-saMyatta, apramatta-saMyatta, nivRtti-bAdara, anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya, upazAnta-moha, kSINa-moha, sayogI-kevalI aura ayogIkevalI ye caudaha guNasthAna haiN| (zloka 241-251) 1 'mithyAtva ke udaya se jIva mithyA dRSTi hotA hai| mithyAtva Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [209 koI guNa nahIM hai; kintu mithyAtvI hone para bhI usameM (saMtoSa, saralatA aura yathApravRttikaraNa se lekara granthI bheda taka jAnA aura usake bhI Age apUrvakaraNa avasthA prApta karanA rUpa) guNa rahane se ise guNasthAna kahA jAtA hai|' __ "anantAnubandhI kaSAya kA udaya hone para bhI mithyAtva kA udaya nahIM hone se dvitIya guNasthAna ko sAsvAdana-samyakdRSTi guNasthAna bolA jAtA hai / isakI adhika se adhika sthiti chaha AvalikA hai| isa avasthA meM naSTa ho jAne lage samyaktva kA kiJcit AsvAda rahatA hai ataH ise guNasthAna kahA jAtA hai|' 3 'samyaktva aura mithyAtva ke mizraNa se ise mizra guNasthAna kahA jAtA hai / isakI sthiti antarmuhUrta mAtra hai|' 4 anantAnubandhI kaSAya, mithyAtva mohanIya, mizra mohanIya ke kSayopazamAdi se AtmA yathArtha dRSTi ko prApta karatI hai; parantu isa guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya rahatA hai| isalie ise avirata-samyak dRSTi guNasthAna kahA jAtA hai|' 5 'apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazamAdi se aura pratyAkhyA nAvaraNa kaSAya ke udaya se viratAvirata vA deza virata guNasthAna hotA hai| (isa prakAra ke guNasthAna kA adhikArI sadgRhastha sAMsArika bhoga bhogate hue bhI nivRtti ko upAdeya mAnate haiN|) 6 'pramatta saMyata guNasthAna ke adhikArI sarvavirata saMyata hone para bhI sampUrNa pramAda rahita nahIM hote|' 7 "apramatta saMyata guNasthAna ke adhikArI sarva virata saMyata mahA puruSa hote haiM / SaSTha aura saptama guNasthAna paraspara parAvRtti se - antarmuhUrta sthitiyukta hai|' 8 'apUrvakaraNa guNasthAna meM sthita AtmA ke karmoM kI sthitighAta Adi apUrva hote haiN| aisI sthiti AtmA meM pUrva meM nahIM huii| vaha isa avasthA meM apane karma-zatruoM ko nirjIrNa karatA hai aura Age agrasara hone ko taiyAra hotA hai| arthAt upazama zreNI va kSapaka zreNI ke lie tatpara hotA hai| isa avasthA ko prApta AtmA ke bAdara kaSAya nivRtta ho jAte haiN| isalie isa guNa sthAna ko nivattibAdara gUNasthAna kahate haiN|' 9 'jisa guNasthAna meM Ae muniyoM ke bAdara kaSAya ke nivRtta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] pariNAma meM koI antara nahIM rahatA arthAt sabhI ke pariNAma samAna ho jAte haiM use anivRttibAdara guNasthAna kahate haiM / isa guNasthAna meM upasthita mahAtmA yA to upazamaka hote haiM nahIM to kSapaka / yahAM mohanIya karma ke lobha kI sUkSma prakRti ke atirikta koI prakRti udaya meM nahIM AtI / ' 10 ' sUkSma saMparAya isa guNasthAna meM lobha kI sUkSma prakRti kA vedana hotA hai / isameM lobha ko sarvathA upazAnta kiyA jAtA hai yA kSaya kiyA jAtA hai / ' 11 'upazAnta moha vItarAga guNasthAna meM upasthita AtmA kA moha sampUrNa upazAnta ho jAtA hai / ' 12 ' dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM jo moha ( lobha ) ko sampUrNataH kSaya kara detA hai vaha sIdhA bArahaveM guNasthAna meM Akara kSINa-moha vItarAga ho jAtA hai / ' 13 ' kSINa - moha guNasthAna ke antima samaya meM zeSa tIna ghAtI karma kSaya kara AtmA jaba kevala jJAna, kevala darzana ko prApta karatA hai taba use sayogI kevalI kahA jAtA hai / yahAM AtmA sarvajJa sarvadarzI bhagavAna ho jAtA hai / ' 14 'sayogI kevalI mana, vacana aura kAya yoga kA nirodha kara ayogI kevalI ho jAte haiM aura zailezIkaraNa se siddha bhagavAna bana jAte haiM / ' (zloka 252-262) 'isa prakAra nimnatama dazA se AtmA paramAtma dazA prApta karatI hai / ' 'dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya pudgalAstikAya aura kAla ye pAMca ajIva tattva haiN| pAMca ye aura jIva mila kara chaha dravya hote haiM / kAla ko chor3akara pAMca dravyoM ke pradeza sUkSma vibhAga ke samUha rUpa hote haiM / kAla pradeza rahita hai / inameM jIva hI caitanya (upayoga ) yukta aura karttA hai - zeSa pAMca dravya acetana aura akarttA hai kAla ko chor3akara zeSa pAMca dravya astikAya hai arthAt pradezoM ke samUha rUpa haiM / inameM pudgala dravya hI rUpI hai / anya pAMca dravya arUpI haiM / yahI chaha dravya utpAda (navIna avasthA meM utpatti), vyaya ( bhUta paryAya kA nAza ) aura dhauvya vidyamAna ) yukta hai / ( dravya rUpa meM sarvathA ( zloka 263-265) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [211 'samasta prakAra ke pudgala varNa gandha rasa aura sparzayukta hai / jo paramANu rUpa meM hai vaha abaddha hai, jo skandharUpa hai vaha baddha hai | baddha pudgala varNa, gandha, rasa, sparza, zabda, sUkSma, sthUla, saMsthAna, andhakAra, dhUpa, udyota, prabhA aura chAyA rUpa meM pariNata hote haiM / pudgala jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma, audArika aura pAMca prakAra ke zarIra, mana, bhASA, gamanAdi kriyA aura zvAsocchvAsa rUpa meM bhI pariNata hote haiM / ye duHkha, sukha, jIvana aura mRtyu rUpa meM upagrahakArI (nimitta) hote haiM / ' ( zloka 266-268) 'dharmAstikAya adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM eka-eka dravya haiM / ye sarvadA amUrta, niSkriya aura sthira haiM / dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke pradeza eka jIva ke pradeza kI taraha asaMkhyAt aura samasta lokavyApI hai / jIva ajIva jaba calanA prArambha karate haiM to jala jisa prakAra machalI ke gati karane meM sahAyaka banate haiM vaise hI dharmAstikAya unakA sahAyaka banatA hai / klAnta pathika zItala chAyA dekhakara jaise khar3A ho jAtA hai usI prakAra adharmAstikAya gatizIla jIva ke rukane kI icchA karane para evaM ajIva ko sthita karane meM bhI sahAyaka hotA hai / ( zloka 269 - 272 ) 'AkAzAstikAya uparokta dharmAstikAya aura adharmAstikAya se bahuta bar3A hai / dharmAstikAya aura adharmAstikAya lokavyApI hai; kintu AkAzAstikAya loka se aneka guNA bar3A hai / yaha to aloka meM bhI sarvatra vyApta hai / AkAzAstikAya samasta dravyoM kA AdhAra evaM ananta pradeza yukta hai / ' ( zloka 273 ) 'lokAkAza ke pradezoM meM abhinna rUpa meM rahA huA kAla kA aNu (samaya rUpI sUkSma bheda) bhAvoM kA parivartana karatA hai / isalie mukhya rUpa meM kAla paryAya parivartana hI hai ( bhaviSya kA vartamAna bananA aura vartamAna kA atIta ho jAnA ) / jyotiSa zAstra meM samaya Adi kA jo mAna hai ( kSaNa, pala, muhUrttAdi) vaha vyavahAra kAla hai / saMsAra meM samasta padArtha jo navIna aura jIrNa avasthA prApta karatA hai vaha kAla kA hI prabhAva hai / kAla kI krIr3A se hI samasta padArtha vartamAna avasthA se cyuta hokara atIta avasthA ko prApta hote haiM aura bhaviSya se khIMcakara use vartamAna meM upasthita Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] karate haiN| (zloka 274-277) 'jIvoM ke mana vacana aura kAyA kI jo pravRttiyAM hai vahI Azrava hai| kAraNa isa prakAra se AtmA meM karma kA Agamana hotA hai / zubha pravRtti puNyabandha kA kAraNa hai aura azubha pravRtti pApa-bandha kaa| samasta prakAra ke AgamanoM kA nirodha hI saMvara hai jo virati aura tyAga rUpa hai / saMsAra ke hetubhUta karma kA vinAza hI nirjarA hai| (zloka 278-279) __ 'kaSAya ke vazavartI hokara jIva karmayogya pUdagala ko Azrava dvArA grahaNa karatA hai| vaha jisa prakAra apane sAtha bAMdhatA hai use bandha kahate haiN| yahI bandha jIvoM kI paratantratA kA kAraNa hotA hai| bandha cAra prakAra ke hote haiM prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza / ' zloka 280-281) 'prakRti kA artha hai svabhAva / isake jJAnAvaraNIyAdi ATha bheda haiM / yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAya / mUla prakRti ye hI ATha haiN| vaddhakarma ke AtmA meM lagane ke kAla ko sthiti kahate haiN| vaha jaghanya ( kama se kama ) aura ( adhika se adhika ) hotI hai|' ___'karma ke vipAka ( pariNAma ) ko anubhAga kahA jAtA hai / karma ke aMza ko pradeza kahate haiM / ' (zloka 282-283) _ 'karma bandha ke pAMca kAraNa haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / ina pAMcoM kA abhAva hone se cAra ghAtI karma jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNoya, mohanIya aura antarAya karma kSaya ho jAte haiN| jIva taba kevala jJAna prApta karatA hai| bAda ke cAra hote haiM aghAtI karma / inake kSaya ho jAne se jIva mukta evaM parama sukhI ho jAtA hai|' (zloka 284-285) 'samasta narendra asurendra va devendragaNa jo tribhuvana meM sukha-bhoga karate haiM vaha mukti va mokSa sukha ke ananta bhAga kA eka bhAga bhI nahIM hai| isI bhAMti tatva ko jo yathArtha rUpa meM jAnatA hai vaha tairanA jAnane vAle vyakti kI taraha saMsAra samudra meM nimajjita nahIM hotA evaM samyak AcaraNa se karma bandhana kSaya kara mukta aura parama sukhI hotA hai|' (zloka 286-287) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [213 bhagavAn kI isa dezanA ko sunakara bahutoM ne aNagAra dharma ko grahaNa kiyaa| vAsudeva ne samyaktva grahaNa kiyA aura suprabha ne zrAvaka dharma / dina kA prathama yAma bIta jAne para prabhu ne dezanA samApta kI aura unhIM ke pAdapITha para baiThakara yaza gaNadhara ne dezanA Arambha kii| dina kA dvitIya yAma bIta jAne para unhoMne bhI apanI dezanA samApta kii| (zloka 288-289) zakra, vAsudeva, baladeva evaM anyagaNa prabhu ko vandanA-namaskAra kara sva-sva nivAsa ko lauTa ge| (zloka 290) bhagavAn bhavya jIvoM ko jJAnadAna karate hue grAma, khAna, nagarAdi meM pravrajana karane lge| unake saMgha meM 66000 sAdhu, 62000 sAdhviyAM, 914 pUrvadhara, 4300 avadhijJAnI, 5000 manaHparyAyajJAnI, 5000 kevalajJAnI, 8000 vekriya labdhidhArI, 3200 vAdI, 206000 zrAvaka evaM 414000 zrAvikAe~ thiiN| kevala jJAna prApta karane ke pazcAt tIna varSa kama sAr3he sAta lAkha varSa taka sayogI kevalI avasthA meM vicaraNa karate rhe| (zloka 291-297) apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara bhagavAn 3000 sAdhuoM sahita sammeta zikhara para gae aura anazana prArambha kiyaa| eka mAsa pazcAt caitra zuklA paMcamI ko candra jaba puSya nakSatra meM avasthita thA 3000 sAdhuoM sahita prabhu anantanAtha ne mokSa prApta kiyaa| indra Ae aura bhagavAn evaM muniyoM kA nirvANa kRtya sampanna kiyaa| (zloka 298-300) prabhu sAr3he sAta lAkha varSa taka kumArAvasthA meM rahe, 15 lAkha varSa taka rAjyAdhipati rUpa meM rahe aura sAr3he sAta lAkha varSa saMyama paryAya meM yyatIta kie| unakI kula Ayu 30 lAkha pUrva kI thii| vimalanAtha svAmI ke nirvANa se ananta svAmI ke nirvANa paryanta nau sAgaropama vyatIta hue| (zloka 301-303) puruSottama vAsudeva 30 lAkha varSa kI Ayu meM ghora pApa karma ke kAraNa chaThe tamaHprabhA nAmaka naraka meM ge| ve 700 varSa kumArAvasthA meM, 1300 varSa zAsaka rUpa meM, 80 varSa digvijaya meM aura 2997920 varSa arddhacakrI ke rUpa meM rhe| (zloka 304-306), baladeva suprabha 55 lAkha varSa taka pRthvI para rhe| bhrAtA kI Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] mRtyu se duHkhI hokara unhoMne mRgAMkuza nAmaka muni se dIkSA grahaNa kara lI / kevala jJAna aura ananta catuSTaya prApta kara ve yathAsamaya mokSa ko prApta hue / ( zloka 307-308) caturtha sarga samApta paMcama sarga dharmarUpI gaMgA ke jo himavAna tulya haiM, mithyAtvarUpI andhakAra ke vinAza meM jo sUrya svarUpa aura zaraNya haiM maiM una bhagavAn dharmanAtha ke caraNoM kI zaraNa grahaNa karatA huuN| unhIM tIrthaMkara ke jIvanacaritra kA aba maiM varNana karUMgA jo saMsAra rUpI saritA kA atikramaNa karane meM setu rUpa haiM / ( zloka 1-2 ) dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrva videha meM bharata nAmaka vijaya meM bhaddilapura nAmaka eka vRhad nagara thA / vahAM ke rAjA kA nAma thA dRr3haratha / bAhubala meM ve dantayukta hastI kI bhAMti mahAzakti sampanna the / sUrya jisa prakAra anya jyotiSkoM kA teja pAna karatA hai usI prakAra unhoMne anya rAjAoM kA teja pAna kara liyA thA / samudra jaise nadiyoM kA jala grahaNa karatA hai ve vaise hI unase kara grahaNa karate the / vivekavAna hone ke kAraNa unheM apane rAja aizvarya kA jarA bhI garva nahIM thA kAraNa ve jAnate the indra kA vaibhava bhI semala rUI kI bhAMti kSaNasthAyI hai / yadyapi ve viSayabhoga karate the phira bhI jaise durdina ke atithi hoM isa prakAra saMsAra meM nivAsa karate the / ( zloka 3-7 ) indriya sukhoM se virakta aura deha ke prati anurAga rahita hokara unhoMne rAjya vaibhava Adi kA zArIrika mala kI bhAMti parityAga kara diyA / parityAga kara ve duHkha rUpa vyAdhi ke vaidya vimalavAhana muni ke nikaTa gae / rAjAoM ke mukuTamaNi se una rAjA ne munirAja se kAmanA ke vinimaya meM samyak cAritra rUpI ujjvala ratna grahaNa kiyA / niHsaMga hokara unhoMne dhyAna kI mAtRkA rUpa sAmya bhAva pAlana aura upasarga sahana kara kaThora tapa kiyA / viSayoM rUpI mlecchoM se apavitra AtmA ko zuSka kara tIrthasthAna se lAe pavitra jala - se zAstra rUpa vAri se parizuddha kiyA / arhat bhakti Adi bIsa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [215 sthAnakoM kI upAsanA kara una mahAtmA ne tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyaa| taduparAnta yathAsamaya anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta kara ve vaijayanta nAmaka anuttara vimAna meM mahAn Rddhi sampanna deva rUpa meM utpanna hue| (zloka 8-14) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM vibhinna ratnoM kA Akara svarUpa ratnapura nAmaka eka nagara thaa| isakI vApikAe~ evaM vATikAe~ pArzva sthita ratnajar3ita sopAna zreNiyoM kI prabhA se mAno gutha gaI ho isa prakAra pratibhAsita hotI rahatI thii| arhat mandiroM sahita isake svarNamaya gRha prati sopAna sthita darpaNa ke kAraNa mAno dharma, artha aura kAma rUpa saMsAra kI vividha vastuoM kI udghoSaNA karatA thaa| marakatamaNi khacita isakA rAjapatha rAtri meM nakSatroM dvArA pratibimbita hokara lagatA mAno vahAM muktAoM se svastika racanA kI gaI ho / purastriyoM dvArA dIvAroM kI khaTiyoM para laTakAI gaI puSpamAlAe~ ratna-hAroM kA bhrama utpanna karatI thiiN| udyAnavApikAoM ke zIta se, aTTAlikA sthita pAkazAlAoM kI USNatA se aura hastiyoM ke madakSaraNa se vahAM mAno zIta, grISma aura varSA ye tInoM Rtue~ sarvadA rahatI thiiN| (zloka 15-20) yahAM ke rAjA kA nAma thA bhAnU / ve pratApa meM sUrya kI taraha zatru rUpa tRNa ke lie agni tulya the aura nirmala guNa rAji se vibhUSita the| jisa prakAra samudra-taraMga kI gaNanA nahIM kI jA sakatI usI prakAra unake guNoM kI gaNanA karane meM vRhaspati bhI asamartha the| uccakula jAta pariNitA sAdhvI strI kI bhAMti isa pRthvI ne, jisakA kara (hAtha) eka mAtra ve hI grahaNa karate the, anya kisI ko apanA svAmI nahIM mAnatI thiiN| caMcalA lakSmI ko apane guNoM kI rassI se Abaddha kara use hastI-zAvaka kI taraha apane hasta rUpI AlAna stambha meM bAMdha rakhA thA / sUrya kI bhAMti dedIpyamAna unhoMne apane zatruoM ke teja ko mazAla kI taraha niSprabha kara diyA thaa| rAjAoM kI jaya karane meM unheM bhRkuTi bhI car3hAnI nahIM par3atI, dhanuSa dhAraNa karanA to dUra kI bAta thii| (zloka 21-26) unakI rAnI kA nAma thA suvrtaa| vaha sAdhvI striyoM meM agragaNya aura svAmI ke caraNa-rUpI kamaloM meM sadA saMlagna rahakara bha~varoM ko bhI lajjita karatI thii| unheM kokila se madhura kaNTha Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] milA thA, haMsa se gati aura dRSTi hariNa se / vinaya usakI sahacarI thI, cAritra paricArikA aura abhijAtya kaMcukI thii| usakI svAbhAvika parSadA yahI thii| svAmI ke prati Anugatya usakA svAbhAvika alaGkAra thaa| hAra Adi anya alaGkAra to usake dvArA alaMkRta hote the| (zloka 27-30) dRr3haratha ke jIva ne vaijayanta vimAna ke sukha bhogakara vahAM kI sarvAdhika AyuSya pUrNa kii| vaizAkha sudI saptamI ko, isakA jIva, candra jaba puSyA nakSatra meM avasthita thA taba vahAM se cyuta hokara devI sUtratA kI kukSi meM praviSTa huaa| usa samaya unhoMne tIrthaGkara janma sUcaka hastI Adi caudaha mahAsvapna dekhe / mAgha mahIne kI zuklA tRtIyA ko candra jaba puSyA nakSatra meM avasthita thA taba rAnI suvratA ne yathAsamaya kanakavarNa vajra lAMchanayukta eka putra ko janma diyaa| (zloka 31-34) bhogaMkarA Adi chappana dikkumAriyAM AIM aura prabhu-mAtA evaM prabhu kA janmakRtya sampanna kiyaa| saudharmendra pAlaka vimAna se Ae aura prabhu ko meru parvata para le ge| vahAM prabhu ko goda meM lekara ve atipANDakavalA rakSita siMhAsana para baiTha ge| acyUtendrAdi tresaTha indroM ne tIrtha sthaloM se lAe jala se prabhu ko vidhi anusAra snAna krvaayaa| taduparAnta zakra ne prabhu ko IzAnendra kI goda meM dekara unheM snAna karAyA, aMgarAga lagAyA aura phira unheM vandanA kara yaha stuti kI: he pandrahaveM tIrthaGkara, he bhagavan, jinakI AkRti dhyAna yogya hai aura jo svayaM dhyAna samAhita haiM, maiM unheM vandanA karatA hai| maiM deva aura asuroM kI apekSA manuSyoM ko zreSTha mAnatA huuN| kAraNa, he triloka-pUjya, Apane saMgha ke netA ke rUpa meM janma grahaNa kiyA hai| dakSiNa bharatArddha meM maiM yadi manuSya-janma prApta karUM to maiM ApakA ziSya banU / kAraNa, mokSa prApti ke lie ApakA ziSyatva parama Avazyaka hai| nAraka aura deva janma meM kyA pArthakya hai yadyapi deva sukhI haiM; kintu pramAda ke kAraNa Apake darzanoM se vaMcita haiM / jitane dinoM taka sUrya kI bhAMti ApakA udaya nahIM huA thA he trilokanAtha, utane dinoM taka ullU kI taraha mithyAtvasevI loga pragati karate rahe / megha vAri se jisa prakAra vApiyAM pUrNa ho jAtI haiM usI prakAra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [217 dakSiNa bharatArddha zIghra hI ApakI dezanA rUpa vANI dvArA pUrNa ho jAegA / he bhagavan, rAjA jaise zatruoM ke deza ko jana-zUnya kara detA hai usI prakAra Apa bahuta logoM ko mokSa prApta karane meM sahAyatA kara pRthvI ko jana-zUnya kara deMge / he bhagavan, svarga meM bhI merA mana bhramara kI taraha Apake caraNa-kamaloM se lagna hokara dinarAta vyatIta kare / ' ( zloka 35-47) isa prakAra stuti kara zaka ne bhagavAn ko IzAnendra kI goda se lekara unheM yathAvidhi le jAkara rAnI suvratA ke pArzva meM sulA diyA / ( zloka 48 ) dharmArAdhanA kA kA nAma rakhA ( zloka 49 ) jAtaka jaba garbha meM thA taba suvratA rAnI ko dohada utpanna hone ke kAraNa rAjA bhAnu ne jAtaka dharma | dharmanAtha svAmI ne bAlaka rUpI devoM ke sAtha krIr3A kara bAlyakAla vyatIta kiyA / Apane 45 dhanuSa dIrgha hokara yauvana ko prApta kiyA / mAtA-pitA kI dIrghakAla se jo icchA thI use pUrNa karane ke lie evaM bhoga karmoM ko kSINa karane ke lie prabhu ne vivAha kiyA / janma se ar3hAI hajAra varSa vyatIta ho jAne para pitA ke Adeza se unhoMne rAjyabhAra grahaNa kiyA / prabhu ne pA~ca lAkha varSa taka rAjya zAsana kiyA aura yathAsamaya dIkSA grahaNa karane kA vicAra kiyA / ( zloka 50-53) usI samaya lokAntika devoM ne Akara prabhu se kahA - 'he deva, tIrtha sthApanA kareM / ' prabhu ne dIkSA rUpI nadI ke mukha rUpa varSI dAna kiyA / taduparAnta devoM dvArA abhiSikta hokara nAgadattA zivikA para ArUr3ha hokara prabhu vaprakAMcana nAmaka udyAna meM pahuMce / prabhu ne zaityayukta usa saundarya-maNDita udyAna meM praveza kiyA / priyaMgu puSpoM kI sugandha se matavAle bhramara vahAM gu Mjana kara rahe the / udyAna - pAlikAe~ puSpoM alaMkAroM kI racanA meM vyasta thIM / ve apane mukhoM ko lodhrareNu dvArA nagara-nAriyoM kI taraha lipta kara rakhI thIM / madana ke vANa - sA yUthipuSpa vikasita ho gayA thA / udyAna- bAlAe~ lavalI puSpoM ko kartana kara rahI thI jisakA bhUmitala mucukunda rasavArise sikta ho uThA thA / vaha bhUmi sugandhayukta thI aura marakatamaNDita ho aisA bhrama hotA thA / . ( zloka 54-59 ) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] mAgha zuklA trayodazI ko candra jaba puSya nakSatra meM thA taba prabhu ne do dinoM ke upavAsa ke pazcAta eka hajAra rAjAoM sahita pravrajyA grahaNa kara lii| dUsare dina somanasa nAmaka nagara meM dharmasiMha rAjA ke gaha meM prabhu ne khIrAna grahaNa kara beMle kA pAraNA kiyaa| devoM ne ratna vaSTi Adi paMca divya prakaTa kie evaM rAjA dharmasiMha ne jahA~ prabhu ne khar3e hokara pAranA kiyA vahA~ ratnamaya vedI kA nirmANa krvaayaa| deha ke prati udAsIna vAyu kI bhAMti apratihata pRthvInAtha vahAM se nikalakara dharatI para sarvatra vicaraNa karane lge| (zloka 60-63) jambUdvIpa ke pazcima videha meM azokA nAmaka eka nagarI thii| vahAM puruSavRSabha nAmaka eka rAjA rAjya kara rahe the| saMsAra se virakta tatvajJAtA dharma-parAyaNa una rAjA ne muni prajApAla se dIkSA grahaNa kara lii| kaThina tapasyA karate hue AyuSya pUrNa hone para ve sahasrAra vimAna meM 16 sAgara kI Ayu lekara janma grahaNa kiyaa| (zloka 64-66) jaba unhoMne apanI solaha sAgara kI AyuSya pUrNa kI usa samaya bharata kSetra ke potanapura nagara meM vikaTa nAmaka rAjA rAjya karate the| hastI jaise hastI ko parAjita karatA hai usI bhAMti yuddha kSetra meM ve rAjA rAjasiMha dvArA unake adhika zaktizAlI hone ke kAraNa parAjita hue| parAjaya kI lajjA ke kAraNa apanA rAjya putra ko dekara muni atibhUti se dIkSA grahaNa kara lii| unhoMne kaThora tapa karake yaha niyANA kiyA ki maiM kisI bhava meM rAjasiMha ko parAjita kara skuu| niyANA karane ke bAda AyuSya pUrNa hone para ve do hajAra varSa kI paramAyu lekara dvitIya svarga meM utpanna hue| (zloka 67-71) rAjasiMha ne dIrghakAla taka bhavabhramaNa kara bharata kSetra ke haripUrA nagara meM rAjA nizumbha ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| kRSNavarNa paitAlIsa dhanuSa dIrgha dasa lAkha varSa kA AyuSya lekara tatpazcAt ve pRthvI ke adhipati bne| bharata kSetra ke dakSiNArddha ko krIr3A karate hue jaya kara ve pA~caveM arddhacakrI yA prativAsudeva hue| (zloka 72-74) bharata kSetra ke azvapura nAmaka nagara ke rAjA kA nAma thA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [219 ziva / ve Ananda ke nivAsa rUpa the / unakI do patniyA~ thIM vijayA aura ammakA / ve donoM hI kIrti aura saubhAgya kI taraha rAjA ko priya thI / puruSavRSabha kA jIva sahasrAra se cyuta hokara devI vijayA ke garbha meM praviSTa huA / vijayA ne baladeva ke janma sUcaka cAra mahAsvapna dekhe / samaya pUrNa hone para rAnI vijayA ne eka putra ratna ko janma diyaa| dekhakara lagatA mAno unake svAmI kA yaza hI jaise mUrtimAna ho uThA hai / jAtaka ke saundarya ke kAraNa rAjA ziva ne eka zubha dina utsava kara putra kA nAma rakhA sudarzana / (zloka 75-79) vikaTa kA jIva bhI dvitIya svarga se cyuta hokara ammakA ke garbha meM praviSTa huA / ammakA ne viSNu ke janma sUcaka sAta mahAsvapna dekhe / yathA samaya unhoMne saritA jaise nIla kamala utpanna karatI hai usI prakAra sarva sulakSaNa yukta indranIla maNi-sA gAr3he nIle varNa ke eka putra ratna ko janma diyA / vaha jAtaka manuSyoM meM siMha kI bhAMti amita bala kA adhikArI hone ke kAraNa pitA ne usakA nAma rakhA puruSa siMha | ( zloka 80-82 ) I dhAtriyoM dvArA pAlita hote hue ve donoM eka sAtha kramazaH bar3e hone lage / tAladhvaja aura garur3adhvaja ve donoM nIlA aura pIlA vastra dhAraNa karate the / ve itane medhAvI the ki samIpa hI rakhI nidhi kI taraha samasta kalAoM meM pAraMgata ho ge| zikSaka to mAtra sAkSI the / kramazaH unakI umra yuddha karane jaisI huI / sahodara azvinI kumAra kI taraha ve paraspara sneha bhAvApanna the| pitA ke prati unakI apAra zraddhA thI aura unake Adeza kA ve bhRtya kI taraha pAlana karate the / ( zloka 83-86 ) eka dina rAjA ziva ne baladeva ko divya astra kI taraha pArzvavartI avinIta rAjya ko damana karane ke lie bhejA / sneha ke kAraNa puruSasiMha ne bhI unakA anugamana kiyA / sneha kA bandhana patthara-sA dRr3ha hotA hai / bahuta kaSTa se baladeva ne unheM apane anugamana se nivRtta kiyA / taba vAsudeva yUthabhraSTa hastI kI taraha jahA~ the vahIM avasthita rahe / bhAI ke viccheda kI viraha vedanA dUra karane ke lie jaba ve krIr3A - kautuka meM magna the tabhI unake pitA ke pAsa se eka dUta AyA / dUta ne unheM jo patra diyA use unhoMne mastaka Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] para dhAraNa kara kholA / usameM likhA thA - 'putra, zIghra lauTa Ao / ' cintita hokara unhoMne dUta se pUchA 'merI mA~ acchI hai to ? pitAjI kaise haiM ? unhoMne acAnaka mujhe kaise bulavAyA hai ?' dUta ne uttara diyA- ' mahArAja ne Apako zIghra bulAyA hai kAraNa unakI deha meM dAha-jvara utpanna huA hai|' isa saMvAda se duHkhI, mAno saptacchada kI gandha nAka meM gaI ho isa prakAra puruSasiMha rAjadhAnI lauTane ke lie zIghra ravAnA hue| mahApuruSoM kI vedanA aisI hI hotI hai / ( zloka 87-94) dUsare dina vAsudeva apane nagara meM pahuMce / dAvAgni kI bhA~ti usa saMvAda kI vedanA samasta patha unheM pIr3ita karatI rahI / pitA kI vedanA se dukhI ve mAno usa vedanA ko svayaM meM grahaNa kara rahe hoM isa bhA~ti pitA ke usa kakSa meM pravRSTa hue jahA~ dAha-jvara se pIr3ita pitA avasthita the / vahA~ anucaragaNa bahuta kisma kI auSadhiyA~ kATa rahe the, pIsa rahe the, pakA rahe the, vicakSaNa vaidya prAjJa vahAM upasthita the jo ki rasa ke guNAvaguNa, zakti va prabhAva ke samyak parijJAtA the / vahAM zabda na ho isalie rakSakagaNa hAthoM ke izAre se niSedha kara rahe the aura vaidyagaNa bhrU -bhaMgimA ke izAre se ari kitanI dUra khar3A honA hogA yaha batA rahe the / ( zloka 95-98 ) vAsudeva ne pitA ke caraNa-sparza kie aura bhakti janya udAtta azrujala se unheM prakSAlita kara DAlA / putra kA sparza pAkara rAjA ziva ko kucha svasthatA mahasUsa huii| priyajanoM kA to darzana mAtra se hI Ananda hotA hai, sparza kI to bAta hI kyA hai ? unhoMne bArabAra apane putra ko hAthoM dvArA sparza kiyA / usa sparza se unakA zarIra romAMcita ho gayA mAno ve zItala ho rahe hoM / rAjA bole - 'tumhArA zarIra zIrNa kyoM dikhAI par3a rahA hai ? tumhArI jihvA Aga ke nikaTastha vRkSa kI bhAMti zuSka kyoM hai ?' taba vAsudeva ke anucara ne pratyuttara diyA- 'mahArAja, ApakI asvasthatA kA saMvAda pAkara kumAra binA eka pala bhI ruke yahAM ke lie ravAnA ho gae / do dinoM se khAnA to dUra jala taka binA pie hastI jaise vindhyAcala parvata ke nikaTa jAtA hai vaise hI Apako smaraNa karate hue ye yahAM upasthita hue haiM / ' ( zloka 99 - 105 ) yaha sunakara rAjA ziva kI vedanA jaise dviguNita ho uThI / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [221 ve bole- 'putra, tumhArA AcaraNa to vipadA para vipadA jaisA hai| jAo, AhArAdi karake Ao kAraNa zarIra khAdya-AharaNa karake hI saba kAma karatA hai| (zloka 106-107) ___ pitA kI aisI AjJA se anubaddha hokara vAsudeva ne madasrAvI hastI kI taraha sAmAnya-sA AhAra kiyaa| na unhoMne vastra badale, na pairoM meM pAdukA ddaalii| pitA kI vedanA rUpI tapta bhUmi para vijore kI taraha duHkhI vAsudeva ne kucha khAyA na khAyA ki pitA ke prAsAda meM jAne ko vahirgata hue| duHkhI unake anucara bhI unake sAtha ge| (zloka 108-110) ___ ve pitA ke prAsAda meM praveza kara hI rahe the ki unakI mA~ kI kaMcukI azrupUrita nayana lie. unake sanmukha AI aura bhayArtta kaNTha se bolI-'kumAra, kumAra, rakSA karo, rakSA kro| mahArAja, abhI jIvita haiM; kintu mahArAnI kaisA bhayAnaka akRtya karane jA rahI haiN|' yaha sunakara vAsudeva udvigna mana lie mA~ ke kakSa meM ge| mahArAnI usa samaya apane anucaroM ko Adeza de rahI thI (zloka 111-113) 'mere svAmI ke puNyodaya meM mere ghara meM jo ratna, suvarNa, raupya, alaMkAra, muktA Adi saMgrahita hae haiM use sAta kSetroM meM dAna kara do| jo dIrghapatha kI yAtrA karate haiM unake lie yaha prathama Avazyaka hai| apane svAmI kI mRtyu ke pazcAt maiM vidhavA kahalavAnA nahIM cAhatI, maiM unake pUrva hI jAU~gI, ata: zIghra hI agni prajvalita kro|' - (zloka 114-117) duHkha kI mAno pratimUrti unakI mAM jaba yaha bola rahI thI taba vAsudeva unake nikaTa gae aura bole-'mA~, mujha hatbhAgya ko tuma bhI chor3akara calI jAogI ? hAya durdaiva ! yaha tuma kyA kara rahI ho ?' (zloka 118-119) mahArAnI ammakA ne kahA- 'putra, tumhAre pitA ko prANAMtaka vyAdhi lagI hai| unakA vicakSaNa vaidyoM ne parIkSaNa kara liyA hai| eka mUharta ke lie bhI maiM 'vidhavA' zabda ko sahana nahIM kara skgii| isalie kusumbhI vastra dhAraNa kara maiM unase pUrva hI calI jaauuNgii| mere svAmI ziva ne aura paMcama arddhacakrI tumane mere jIvana kA jo uddezya thA vaha pUrNa kara diyA hai| svAmI kI mRtyu para mere prANa to Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] aise hI cale jAe~ge; kintu maiM usake pUrva hI agni-praveza karUMgI tAki merA sAhasa durbala na ho jaae| putra, kSatriya vaMza ke niyamapAlana meM sneha ke vazIbhUta hokara mujhe bAdhA mata do| merA AzIrvAda hai tuma aura sudarzana unnati karo aura maiM agni-snAna kara pati ke pUrva gamana kruuN| isa anuSThAna meM kisI bhI bAdhA kI sRSTi mata kro|' (zloka 120-126) aisA kahakara svAmI kI mRtyu ke saMvAda ko sunane ke bhaya se mAno rAnI paraloka ke dvAra rUpa agni meM praviSTa hone ko cala dii| (zloka 127) duHkha meM duHkha ne yukta hokara juA kI bhAMti unakI deha ko kSINa kara diyaa| samatala bhUmi para bhI ve lar3akhar3Ate hue pitA ke pAsa phuNce| mA~ kI bAta smaraNa kara pitA ko rugNa dekhakara upacAra meM asamartha aura svayaM ko asahAya pAkara vAsudeva dharatI para gira pdd'e| yadyapi dAha-jvara se rAjA pIr3ita the phira bhI dRr3hatA dhAraNa putra se bole-'putra, tuma yaha kyA kara rahe ho ? bhaya hamAre kula ke anupayukta hai| yaha pRthvI tumhArI mahiSI hai jisakI rakSA tumheM bAhubala se karanI hogii| sAhasa ke abhAva meM usa para gira jAnA tumhAre lie lajjAspada hai| sAhasa kA parityAga kara yaha siddha mata karo ki maiMne jo tumhArA nAma puruSasiMha rakhA hai vaha ajJAnatAjanya hai| (zloka 128-132) putra ko isa prakAra sAntvanA dekara sukhoM ke nidhAna rAjA ziva ne sandhyA samaya deha kA parityAga kara diyA / bhalA mRtyu ko kauna roka sakA hai ? (zloka 133) pitA kI mRtyu kA saMvAda sunakara vAsudeva vAtyAhata vizAla vRkSa kI taraha yA vAta janya vAta pIr3ita vyakti kI taraha bhUtala para mUcchita hokara gira pdd'e| kalaza ke jala unake netroM para chIMTe gae / saMjJA lauTate hI ve uThakara khar3e ho gae aura krandana karate hue bole-'pitAjI, kyA aba ApakI deha meM vedanA nahIM hai ? auSadha kA guNa hI kyA hai ? kisa vaidya kA vizvAsa kiyA jA sakegA? kyA Apa zAntimaya nindrA meM so rahe haiM? uttara dIjie pitAjI, mujha para dayA krie|' gambhIra snehavaza isI bhA~ti raha-rahakara kucha kahate aura ro pdd'te| kula-vRddhoM ke sAntvanA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [223 dene para puruSasiMha ne dhairya dhAraNa kiyA aura candana evaM agaru kI citA banAkara unakA dAha-karma sampanna kiyaa| (zloka 134-138) zrAddhAdi kriyA sampanna karane ke pazcAt jaba rAjasabhA meM Ae to baladeva ko pitA kI mRtyu kA sUcaka patra diyA / duvinita sImAnta rAjA ko parAjita kara isa patra ko pAte hI ve duHkhImanA zIghrAtizIghra rAjadhAnI lauTa aae| donoM bhAI gale milakara itanI jora se roe ki samasta sabhA bhI unake sAtha ro pdd'ii| antataH bandhu-bAndhavoM ke samajhAne para dhairya prApta kara ve zAnta hue evaM dhIre-dhIre isa duHkha ko bhUlane lage, phira bhI calate-phirate, uThate-baiThate, bAtacIta karate hue bhI pitA kI chavi unake sammukha tairatI rhtii| (zloka 139-143) jabaki ve isa prakAra pitA ke duHkha se duHkhita the tabhI arddhacakrI nizumbha ke yahA~ se dUta AyA / dvArarakSaka kI sUcanA para use bhItara bulavAyA gyaa| dUta donoM ko praNAma kara bolA'Apake pitA kI mRtyu kA saMvAda sunakara Apake svAmI dayArdra-hRdaya mahArAja nizumbha bahuta duHkhI hue haiM / Apake pitAjI kI sevAoM ko smaraNa kara kartavya-parAyaNoM meM agraNI mahArAja ne mujha Apake pAsa bhejA hai.-Apa loga abhI bAlaka haiM ataH zatruoM ke lakSyasthala haiN| Apake pitA jisa pada para AsIna the vaha pada hama tumheM dete haiN| tuma loga mere pAsa A jAo aura nirbhaya hokara rho| dAvAgni usakA kucha nahIM bigAr3a sakatI jo jala meM khar3A rahatA hai / yadyapi tumaloga mere sammukha nagaNya hA phira bhI tumhAre pitAjI kI sevAoM ke anudAna svarUpa tuma logoM ko sammAna duuNgaa|' (zloka 144-150) jaba dUta isa prakAra kaha rahA thA - una donoM kA krodha uddIpta ho gayA aura duHkha vidUrita / Avega kitanA hI prabala kyoM na ho vaha anya Avega se vAdhita hotA hai| netra aura bhRkuTi car3hAkara kruddha aura kaThora svara meM puruSasiMha bolA-'ikSvAku kula ke candrarUpa sabake upakArI hamAre pitAjI kI mRtyu se bhalA kauna nahIM duHkhI hogaa|' anya rAjA bhI duHkhI hue haiM-nizumbha bhI duHkhI hue haiM / ve yadi yaha saMvAda nahIM bhejate to unake lie vaha dveSakAraka hotA / kintu pUchatA hUM siMha-zAvaka ko kauna adhikAra detA hai aura kauna Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] / usakA pAlana karatA hai ? kisane unakA apamAna kiyA hai jo aisI apamAnajanaka bhASA kahane meM unheM lajjA nahIM AtI ? ve nizcaya hI hamAre zatru haiM ataH bandhutva ke chala se isa prakAra hamArA apamAna kara rahe haiM / tumhAre prabhu ko mitra zatru nirapekSa jo cAhe hone do, unake prati hamArI koI zraddhA nahIM hai jo zaktizAlI hote haiM ve apanI zakti para hI vizvAsa rakhate haiM / ' ( zloka 151-157) dUta bolA- 'he ziva-putra, yaha tuma ajJAna kI bhAMti kaha rahe ho / pitRtulya mahArAja ko zatru banAkara kyA tuma sukha kI kAmanA kara sakate ho ? he mUrkha rAjaputra, rAjanIti kyA hai yaha tuma abhI jAnate nahIM ho tabhI to sUkSmAgra daNDa se udara biMdhane kI taraha zatru kA sRjana kara rahe ho| tumane mahArAja ke lie jo kucha kahA maiM unheM vaha kahUMgA nahIM / ataH jo maiM kahatA hUM tuma vahI karo / tAki tumhAre aura tumhAre bhrAtA (nizumbha ) ke madhya dIrgha dinoM taka zAMti rahe / nahIM to ve tumhAre zatru ho jAe~ge / kRtAnta kI taraha yadi ve kruddha ho gae to tumhArA jIvana bhI saMzaya meM par3a jAegA / ' ( zloka 158-161) yaha sunakara atyanta kruddha vAsudeva bole- 'dUta, tuma apane jIvana se nizcita rUpa se vItazraddha ho gae ho| mithyA prapaMca meM kuzala tumhAre jaise dUta ke vAkya viSahIna sarpa kI bhAMti kevala phaNoM ke dvArA hI rAjAoM ko bhayabhIta karate haiM / jAo, jo kucha maiMne kahA hai use chipAne kI koI AvazyakatA nahIM hai / sabakucha jAkara apane prabhu ko batA do| ve vadha yogya haiM kAraNa tuma kaha rahe ho ve hamAre zatru ho jAe~ge / ' ( zloka 162-164) yaha sunakara dUta zIghra uThA aura nizumbha ke pAsa pahuMcakara sArA vRtAnta spaSTatayA kaha sunAyA / saba kucha sunakara zatruhantA nizumbha kruddha hokara pRthvI ko sainya dvArA AcchAdita kara azvapura ko ravAnA huA / zatru MjayI vAsudeva ne jaba sunA nizumbha yuddha ke lie A rahA hai to vaha bhI agraja sahita sainya lekara yuddha ko calA / do madonmatta hAthI kI bhAMti eka dUsare ko vinaSTa karane ko utsuka nizumbha aura puruSasiMha madhyapatha meM eka dUsare ke sammukhIna hue / ubhaya pakSa ke sainyadala cItkAra, dhanuSoM kI TaMkAra aura muSThighAta kI pratidhvani se svarga aura mRtyu bhUmi ko Alor3ita kara prabala yuddha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 karane lage / jIvana se udAsIna donoM ora ke sainyadala pralayakAla kI bhAMti nihata hone lage / agni jisa hotI hai usI prakAra vAsudeva baladeva dvArA khar3e hokara pAJcajanya zaMkha ko bajAyA / zatru sainya isa prakAra kAMpa uThe mAno vajrapAta huA ho / ( zloka 165 - 172 ) 'khar3e raho, khar3e raho, tuma svayaM ko bahuta bar3e yoddhA samajha rahe ho, kahate hue pratidvandvitA ke lie AhvAna kara prativAsudeva rathArUr3ha hokara yuddha ke lie vAsudeva kI ora agrasara huA / vAsudeva aura prativAsudeva ne krodha meM car3hI bhRkuTi kI taraha dhanuSa para TaMkAra kiyA / megha jaise jala barasAtA hai usI prakAra donoM bANa barasAne lage / unake siMha se garjana ne khecara rUpI hariNoM ko kampita kara diyA / samagra yuddha kSetra meM avirAma zara varSaNa ne zarAcchAdita samudra kA rUpa dhAraNa kara liyA / hastakSepita, yantrakSepita vA akSepita aura anya astroM dvArA, jala meM jaise do timiMgala yuddha karate haiM usI prakAra, ve yuddha karane lage / (zloka 173-177) prakAra vAyu dvArA anusRta anusRta hokara sva-ratha meM usa zabda se cAroM ora ke taba vajrI jaise vajra ko smaraNa karatA hai usI prakAra nizumbha ne sarvagrAsI bhayAnaka tIkSNa aura prajjvalita agnizikhA rUpa cakra ko smaraNa kiyA / cakra upasthita hone para use a~guliyoM meM ghumAkara vaha darpa ke sAtha bAsudeva ko bolA - 'tuma bAlaka ho ataH tuma dayA ke pAtra ho / tuma yadi aba bhI palAyana karate ho to isameM tumhAre lie lajjAjanaka kyA hai ? ataH yA to bhAgo yA merI sevA kro| tumhAre pAsa aisA kuttA bhI nahIM jo tumheM satparAmarza de / nikSipta isa cakra se maiM parvata ko bhI cheda sakatA hUM, to phira laukI ke jaise tumhAre gale kI to bAta hI kyA / ' (zloka 178 - 181) puruSasiMha ne pratyuttara diyA- 'tuma jo isa bhAMti cItkAra kara rahe ho to aba dekhanA hogA kitanI zakti tuma meM hai, kitanI cakra meM hai / anya astroM se tuma kyA kara sake ho / megha jaise indradhanuSa ko vahana karatA hai isa cakra ko vaise hI tuma vahana kara rahe ho / mUrkha ! yaha hamArA kyA kara sakegA ? nikSepa karo, isakI sAmarthya bhI aba dekheMge / ' ( zloka 182 - 183 ) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] puruSasiMha kA aisA kaThora vAkya sunakara nizumbha ne unheM mArane ke lie apanI samasta zakti saMhata kara usa cakra ko nikSepa kiyaa| vaha cakra nAbhi dvArA vAsudeva ke vakSa ko sparza kara viMdhya parvata para AghAta karane vAle hastI kI taraha vyartha ho gyaa| usa AghAta se vAsudeva mUcchita ho ge| baladeva gozIrSa candana ke jala se unake netra mukha ko siMcita karane lge| saMjJA lauTate hI ve uTha khar3e hue aura usI cakra ko hAtha meM lekara nizumbha se bole-'aba khar3e mata raho, bhAga jAo, bhAga jaao|' nizumbha ne pratyuttara diyA-'nikSepa karo, nikSepa kro|' taba paMcama arddhacakrI ne usa cakra se nizumbha kA sira kATa ddaalaa| mahAbalI vAsudeva para vijayazrI ke hAsya kI taraha AkAza se puSpavarSita hone lge| (zloka 184-189) vijaya para vijaya prApta kara arddha cakrI ne bharatArddha jaya kiyaa| mahat vyakti kI abhIpsA hajAroM rUpoM meM phaladAyI hotI hai| vijaya-abhiyAna se lauTakara puruSasiMha magadha gae aura vahA~ koTizilA ko miTTI ke thAla kI taraha eka hAtha se uThA liyA / pRthvI ko azvoM se AcchAdita kara ve azvapura ko lauTa ge| nagara-nAriyoM ne pada-pada para unakI abhyarthanA kii| baladeva aura anya bhaktimAna rAjAoM dvArA ve arddha cakrI ke rUpa ke abhiSikta hue| (zloka 190-93) chadmastha rUpa meM do varSoM taka pravrajana karate hue bhagavAna dharmanAtha apane dIkSA sthala vaprakAMcana udyAna meM lauTa Ae / do dinoM ke upavAsa ke pazcAt pauSa mAsa kI pUrNimA ko candra jaba puSya nakSatra meM avasthita thA unhoMne dadhiparNa vakSa ke nIce zukladhyAna kI dvitIya avasthA atikrama kara kevalajJAna prApta kiyaa| (zloka 194-95) deva nirmita samavasaraNa meM ariSTa Adi 43 gaNabhUtoM ke sammukha prabhu ne dezanA dii| (zloka 196) __bhagavAna ke tIrtha meM raktavarNIya karmavAhana vAle trimukha yakSa utpanna hue jinake dAhinI ora ke tInoM hAthoM meM se eka hAtha meM nakula, dUsare meM daNDa aura tIsarA abhaya mudrA meM thaa| bAyIM ora ke tIna hAthoM meM yathAkrama se vijorA, padma aura akSamAlA thii| ye bhagavAna ke zAsana deva hue| isI prakAra prabhu ke tIrtha meM zuklavarNA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [227 mayUravAhanA kandarpA nAmaka devI utpanna huI jisake bAe~ hAtha ke prathama meM nIla kamala aura dvitIya meM aMkuza thaa| dAyIM ora ke donoM hAthoM meM se eka meM kamala thA aura dUsarA abhaya mudrA meM thaa| ye bhagavAna kI zAsana devI bniiN| vaha sarvadA bhagavAna ke nikaTa hI rhtiiN| (zloka 197-200) inake dvArA sevita hokara pRthvI pravrajana karate hue prabhu azvapura aae| zakAdi devoM ne vahAM 540 dhanuSa dIrgha caityavakSa sahita samavasaraNa kI racanA kii| bhagavAna ne usa samavasaraNa meM praveza kara caityavRkSa ko namaskAra kiyA evaM pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para upavezita hue| taba vyaMtara devoM ne prabhu kI tIna mUrtiyAM nirmita kara anya tInoM ora ratna-jar3ita siMhAsana para sthApita kii| saMgha usI samavasaraNa meM praviSTa hokara yathAsthAna avasthita ho gyaa| tiryaka prANI madhya prAkAra meM aura vAhanAdi tRtIya prAkAra meM raha ge| (zloka 201-205) karttavyaparAyaNa anucaroM ne puruSasiMha ko prabhu ke Agamana kI sUcanA dii| unhoMne sandeza vAhaka ko bAraha karor3a raupya puraskAra meM diyA aura sudarzana sahita samavasaraNa meM praveza kara prabhu ko pradakSiNA dekara vandana kiyA aura agraja sahita zakra ke pIche jAkara baiTha gae / prabhu ko punaH vandanA kara ApakI sevA meM sarvadA saMlagna zakra, puruSasiMha aura sudarzana ne Ananda bhAva se prabha kI isa prakAra stuti kii| (zloka 206-208) 'he pRthvI rUpa cakora ke lie candratulya aura mithyAtva rUpa andhakAra kA vinAza karane meM sUrya sadRza jagatpati dharmanAtha, ApakI jaya ho! yadyapi Apane dIrghakAla chadmastha rUpa meM vicaraNa kiyA phira bhI pramAdazUnya the| ananta darzana se yukta Apa anya matoM ko vinaSTa kreN| jo Apake darzana rUpI jala meM snAna kareMge unake karma-mala muharta mAtra meM dhula jaaeNge| he bhagavan, ApakI pada-chAyA meM Ate hI jisa prakAra tApa dUra ho jAtA hai usa prakAra megha kI chAyA yA per3a kI chAyA se dUra nahIM hotaa| jo yahAM upasthita hue haiM unake zarIra ApakI dRSTi Aloka meM citra kI bhAMti sthira ho gae haiN| yadyapi ye paraspara vairabhAva sampanna hai| phira dIrghakAla ke pazcAt triloka yahAM Akara sammilita huA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] hai / he nikhila jana tAraka, ye sabhI ApakI zakti se bhrAtRbhAvApanna ho gae haiN| trijagatpati, arddha bharata kSetra kI Adima divyatA kI rakSA kara hama logoM kI, jinakA ki koI rakSaka nahIM hai, Apa rakSA kreN| he bhagavan, hama bArambAra yahI prArthanA karate haiM ki Apake caraNoM meM hama logoM kA mana rUpI bhramara sarvadA saMlagna rhe|' (zloka 209-217) isa bhAMti stutikara zakra, vAsudeva aura balarAma ke nivRtta ho jAne para prabhu ne yaha dezanA dI : ___'saMsAra ke cAroM vargoM meM mokSa kA sthAna sabhI ke Upara hai jisake mUla meM hai Atma-samAhiti / Atma-samAhiti samyak jJAna, darzana aura cAritra rUpI triratnoM ke dvArA prApta hotI hai| jo jJAna tattvAnusArI hai vaha samyak-jJAna hai| isa tattva meM samyak zraddhA hI samyak darzana hai aura isI ke anusAra heya kA tyAga hI samyak cAritra hai| AtmA to svayaM hI samyak jJAna, darzana aura cAritra rUpI hai| AtmA ne ajJAna ke kAraNa jina duHkhoM ko utpanna kiyA hai unakA nivAraNa Atma-jJAna ke dvArA hI hotA hai| jo Atma-jJAna se rahita hai unake tapasyA karane para bhI ajJAnajanita duHkhoM kA chedana nahIM ho paataa| yaha AtmA caitanya rUpa hai kintu karmayoga-se zarIra dhArI ho jAtI hai| jaba isake dhyAna rUpI agni meM karmamala dagdha ho jAte haiM taba yaha doSa rahita parama vizuddha siddha avasthA ko prApta kara letI haiN| yahI AtmA jaba kaSAyoM evaM indriyoM ke vazIbhUta ho jAtI hai taba saMsArI aura kaSAya evaM indriyoM ko jaya kara letI hai taba vaha mukta ho jAtI hai aisA jJAniyoM kA kathana hai| (zloka 218-225) _ 'kaSAya cAra prakAra ke haiM : krodha, mAna, mAyA aura lobha / inake bhI cAra-cAra prakAra ke bheda hote haiN| yathA-saMjvalana, pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI aura anntaanubndhii| inameM saMjvalana eka pakSa taka, pratyAkhyAnI cAra mAsa taka, apratyAkhyAnI eka varSa taka aura anantAnubandhI jIvana paryanta rahatA hai| saMjvalana kaSAya vItarAgatA meM bAdhaka hai, pratyAkhyAnI kaSAya sAdhUtA meM, apratyAkhyAnI kaSAya zrAvakatva meM, anantAnubandhI kaSAya samyak dRSTi meM bAdhaka hai| saMjvalana kaSAya devatva, pratyAkhyAnI kaSAya mAnava Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [229 janma, apratyAkhyAnI kaSAya tiryaka yoni aura anantAnubandhI kaSAya nAraka bhava pradAna karatA hai| (zloka 226-228) 'inameM krodha AtmA ko tapta kara vaira aura zatrutA ko janma detA hai, durgati meM khIMcakara le jAtA hai aura samatA rUpI sukha meM bAdhaka banatA hai| krodha utpanna hote hI agni kI bhAMti sarvaprathama apane Azraya-sthala ko hI jalA DAlatA hai dUsare ko to jalAe yA nhiiN| krodha rUpI agni ATha varSa kama eka koTi pUrva ke saMyama aura tapasyA ke phala ko eka muhUrta meM jalAkara bhasma kara detA hai / bahu puNya se saMcita samatA rUpI jala isa krodha rUpI viSa ke samparka meM Akara usI muharta meM apeya ho jAtA hai| vicitra guNoM dvArA gunthI huI cAritra rUpI citrazAlA ko krodhAgni niHsRta dhUma muhUrta bhara meM kAlI kara detA hai| vairAgyarUpI zamI patra para saMcita samatA rUpI rasa krodha rUpI chidra se muharta bhara meM nikala jAtA hai| krodha bar3hane para aisA kauna-sA akaraNIya kArya hai jise vaha nahIM kara baiThatA ? yaha bhavya dvArikA bhaviSya meM dvaipAyaNa RSi ke krodha meM IMdhana kI taraha jalakara rAkha ho jaaegii| krodhI krodha ke kAraNa jisa kAryasiddhi ko dekhatA hai vaha krodha ke kAraNa nahIM hotI balki pUrva janmakRta puNya phala ke kAraNa hotI hai| ataH aise krodha ko jo isa loka paraloka meM apanA aura parAye kA svArtha vinaSTa karatA hai, use apanI deha meM sthAna detA haiM, use bAra-bAra dhikkAra hai| krodhAndha puruSa nirdayatApUrvaka apane mAtA pitA guru suhRda mitra sahodara strI pUtra yahAM taka ki apanI bhI hatyA kara baiThatA hai| ataH krodha rUpI agni ko bujhAne ke lie uttama puruSa saMyama rUpI udyAna meM kSamA rUpI jaladhArA siMcana karate haiM arthAt krodha ko kSamA dvArA jIta lete haiN| (zloka 229-239) 'apakArakArI vyakti para utpanna krodha ko kisa prakAra rokA jA sakatA hai ? prathamataH sva mahatva dvArA / dvitIyataH isa bhAvanA se ki jo merA aniSTa kara rahA hai vaha to apane duSkRtyoM dvArA apanI hI AtmA kA aniSTa kara rahA hai| taba maiM kyoM pAgala kI taraha usa para krodha karatA hUM ? he Atman, tuma yadi soco to pAoge jo tumhArA aniSTa kara rahe haiM ve tumhAre vAstavika aniSTakArI nahIM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] haiN| tumhArA aniSTa to tumhAre kRta karmoM dvArA hI ho rahA hai / usI ke kAraNa tuma duHkha pA rahe ho| kuttA patthara pheMkane vAle para nahIM jhapaTatA balki patthara para jhapaTatA hai jabaki siMha tIra para na jhapaTakara tIra pheMkane vAle para jhapaTatA hai| taba kyoM hama apane svakarmoM kI upekSA kara usa karma ke lie jo hamArA aniSTa kara rahA hai usa para krodha karake pApa-paMka meM dduubeN| (zloka 240-244) 'bhaviSya meM bhagavAn mahAvIra kSamA ko siddha karane ke lie maleccha deza meM jaaeNge| kAraNa sahaja bhAva se prApta kSamA taba taka kSamA nahIM hai jaba taka parIkSita nahIM ho jAtI hai| mahApralaya meM jo triloka kI rakSA karane meM samartha haiM aise vyakti bhI jaba aniSTa AcaraNakArI ke prati kSamA dhAraNa karate haiM taba kadalI vRkSa kI taraha svalpa satva sampanna Apa loga kyoM kSamA dhAraNa nahIM kareMge ? tAki koI ApakA aniSTa nahIM kara sake aisA pUNya kyoM nahIM ajita karate ? Apa loga apane pUrva pramAda kI AlocanA kara kSamA ke lie tatpara bnie| he Atman, krodhAndha muni aura cANDAla meM pArthakya kahAM hai ? ataH krodha kA parityAga kara zubha bhAva grahaNa kro| eka maharSi krodhI the; kintu karagar3a ka krodhI nahIM thA ataH devoM ne maharSi kI upekSA kara karagar3a ka ko vandanA aura namaskAra kiyaa| yadi koI marmabhedI bAta kahatA hai taba vicAra karo jo kucha yaha kaha rahA hai vaha yadi satya hai taba to krodha karane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai, yadi vaha mithyA hai taba bhI krodha karane kA koI kAraNa nahIM hai kyoMki vaha unmAda kA pralApamAtra hai| yadi koI hameM AghAta pahuMcAne Ae to socie mere azubha karma ke kAraNa hI yaha AghAta A rahA hai, yaha mUrkha vyartha hI AghAta dene ke pApa kA bhAgI bana rahA hai| yadi koI tumhArA vadha karane Ae taba soco ki maiM durbhAgyavaza hI hata huA hUM ata: nirbhaya hokara nihata kI hatyA ke pApa karma kA bandhana karane vaha A rahA hai| samasta puruSArtha apaharaNakArI krodha rUpI taskara para yadi tumheM krodha nahIM AtA hai to nimitta mAtra bane alpa aparAdhI para krodha kara tuma svayaM hI kyA dhikkAra ke pAtra nahIM bana rahe ho? etadartha jo buddhimAna haiM ve samasta indriyoM ko kSaya karane vAle cAroM ora vistRta krodha rUpI Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [231 viSadhara ko kSamA rUpI gArur3I mantra se jaya karate haiN| (zloka 245-254) _ 'mAna kaSAya vinaya, zrata aura zIla rUpI trivarga kA nAza kara prANI ke viveka rUpI netroM ko banda kara andha banA detA hai| jAti, kula, aizvarya, bala, zakti, saundarya aura tapa evaM jJAna kA abhimAna aise karma bandhanoM kA kAraNa banatA hai ki vaha usI anupAta meM parajanma meM hInatA ko prApta hotA hai| U~ca-nIca madhyama jAti ke aise aneka bhedoM ko dekhakara bhI kyA koI buddhimAna jAti kA abhimAna karegA? jAti kI hInatA aura uttamatA karma ke anurUpa hI hotI hai ataH parivartanazIla jo jAti sAmAnya kucha dinoM ke lie prApta huI hai usa para kyA ahaMkAra karanA hai| antarAya karma kSaya hone para hI manuSya sampadA prApta karatA hai anyathA nahIM kara sakatA ataH vastu sthita ko jJAta kara saMpadA kA ahaMkAra mata kro| (zloka 255-261) 'nIca kula meM janmeM manuSya meM bhI jJAna-sampanna, cAritra saMpanna manuSya pAe jAte haiM taba phira kyoM uccakUla meM janma grahaNa karane kA garva karate ho? sadcAritra aura asaducAritra se kula kA koI sambandha nahIM hai| aisA socakara vivekazIla vyakti ke yogya kula kA garva mata kro| (zloka 262-264) 'balavAna manuSya ko bhI roga eka muhUrta meM durbala aura vRddhatA se jIrNa kara detA hai| isalie bala aura zakti kA garva karanA bhI ucita nahIM hai| vArdhakya aura mRtyu se jo bala parAjita hai usa bala para garva kaisA krnaa| (zloka 265-266) sapta dhAtuoM se nirmita isa deha kA rUpa kabhI bar3hatA hai, kabhI ghaTatA hai| roga aura vArdhakya rUpa ko vinaSTa kara detA hai| taba aise rUpa kA garva hI kyA hai ? bhaviSya meM sanatkumAra nAmaka eka cakravartI hoMge jinake jaisA rUpavAna koI nahIM hogaa| vaha rUpa bhI jaba vinaSTa ho jAegA taba rUpa kA bhI kyA garva ? (zloka 267-268) "atItakAla meM hue bhagavAn RSabhadeva ke ghora tapa aura bhaviSya ke carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke ghora tapoM ko avagata kara svayaM ke sAmAnya tapa para garva mata kro| jisa tapasyA se karma Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] bandhana kSINa hotA hai vahI tapasyA yadi ghamaNDayukta ho to usase ulaTe vizeSa karma kA bandhana ho jAtA hai| (zloka 269.270) pUrva ke mahApuruSoM ne antarjJAna dvArA jina zAstroM kI racanA kI unheM par3hakara maiM sarvajJa hUM jo aisA ahaMkAra karate haiM ve usa zAstra kA hI bhakSaNa karate haiN| gaNadharoM dvArA zAstra nirmANa aura dhAraNa karane kI zakti ko sunakara aisA kauna zrotA aura hRdayavAna hai jo zAstrajJAna kA ahaMkAra karegA ?' (zloka 271-272) ___ 'doSa rUpI zAkhA kA vistAra aura guNa rUpI mUla ko saMkucita karane vAle vRkSa ko mRdutA rUpI nadI kI bAr3ha se utpATita karanA ucita hai / uddhata mAna kA niSedha mRdutA va mArdavatA svarUpa hai aura uddhatA mAna kA svarUpa hai| jaba jAti, kula Adi kI uddhatA mana meM Ane lage taba use dUra karane ke lie mArdava bhAvoM ko laaeN| sabake prati vinamra baneM vizeSakara jo pUjya haiM unake prati to avazva hI bane kAraNa mRdutA manuSya ko mukta karane meM samartha hai| mAna ke kAraNa hI bAhubalI pApa rUpI latA meM Abaddha ho gae the aura mRdutA avalambana karate hI pApa se mukta ho kevalajJAna prApta kara liyA thaa| cakravartI mahArAja taka cAritra grahaNa karane ke pazcAt niHsaMga hokara zatru ke ghara bhI bhikSA grahaNa karane jAte haiN| mAna ko ukhAr3ane ke lie unakI mRdutA bhI kitanI kaThora hai ? cakravartI samrATa bhI mAna parityAga kara tatkAla pravajita sAdhu ko vandana-namana karate haiM aura hamezA karate rahate haiN| mAna pApa-varddhaka hai isa tatva ko samajhakara buddhimAna vyakti mAna vinaSTa karane ke lie sadaiva mRdutA kA avalambana karate haiN| (zloka 273-80) _ 'mAyA asatya kI jananI hai| sadAcAra rUpI vRkSa ko nirmUla karane meM kuThAra rUpa hai, avidyA kI janma bhUmi aura hIna janma kA kAraNa hai / kuTilatA meM catura aura kapaTayukta vAkvRtti yukta pApI manuSya jagata ko Thagane ke liye mAyA kA vistAra karate haiM, kintu isase ve apanI AtmA ko hI Thagate haiN| rAjA arthalAbha ke lie rAjanIti ke SaDguNoM se chala, prapaMca aura vizvAsaghAta kara saMsAra ko Thagate haiN| brAhmaNa antara meM sadguNa se zUnya hai; kintu Upara se guNavAna hone kA DhoMga kara tilaka mudrA mantra dInatA Adi se manuSya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [233 ko Thagate haiN| kapaTI vaNika artha lobha se kama vajana aura kharAba vastu dekara logoM ko Thagate haiN| anya dharmAvalambI yadyapi antara se nAstika haiM bAhara mUja zikhA bhaSma valkala agni (dhUnI) Adi dhAraNa kara mugdha zraddhAla logoM ko Thagate haiN| gaNikAe~ yadyapi antara meM snehahIna hotI haiM phira bhI bAhara hAva-bhAva dikhAkara lIlA vilAsa aura kaTAkSa dvArA logoM ko vimugdha kara ThagatI haiN| svAmIstrI, pitA-putra, bhAI-bhAI, mitra-mitra, svAmI-sevaka aura anya logoM ko paraspara mAyA dvArA Thagate haiN| cora dhana ke lobha se dinarAta satarka rahatA huA asAvadhAna manuSyoM ko nirdayatApUrvaka Thagate haiN| kalA pradarzanakArI aura nimna zreNI ke vyakti jo ki apanI kalA kI sahAyatA se AjIvikA calAte haiM ve sarala manuSyoM ko nAnA prakAra se Thagate haiN| (zloka 281-291) 'bhUta pretoM kI taraha vyaMtara jAti meM hIna yoni ke devagaNa chala aura prapaMca se pramAdI manuSyoM ko krUratApUrvaka nAnA prakAra se duHkha dete haiN| matsyAdi jalacara jIva chala se apane hI zAvakoM ko khA jAte haiN| dhIvaragaNa chalapUrvaka jAla se matsyAdiyoM ko phaMsAkara unake prANa haraNa karate haiN| zikArI aneka prakAra kI mAyA se sthalacara pazuoM kA saMhAra karate haiN| mAMsa-lolupa prANI lAvaka Adi pakSiyoM ko chala se pakar3akara krUratA pUrvaka unakI hatyA kara khA jAte haiN| isa prakAra mAyAcArI jIva mAyAcAra se anya ko Thagakara svadharma aura sadgati ko naSTa kara svayaM ko hI Thagate haiN| jo mAyA tiryaka yoni meM utpanna hone meM kAraNarUpa bIja hai mokSa dvAra ko dRr3hatA se banda karane vAlI argalA hai aura vizvAsa rUpI vakSa ke lie dAvAnala tulya nAzakArI hai use vivekavAna avazya hI tyAga kara deNge| bhaviSya meM hone vAle tIrthaMkara mallInAtha pUrvajanmakRta sUkSma mAyA zalya ke kAraNa strI rUpa meM utpanna hoMge ataH drohakArI mAyArUpI sarpa ko saralatA rUpI auSadhi dvArA jaya karanA ucita hai| saralatA se Ananda prApta hotA hai; saralatA mokSa rUpI purI kA sarala mArga hai| isIlie jJAniyoM ne kahA hai ki dUsaroM ko duHkha mata do| jo saralatA kA sevana karate haiM ve sabake prIti-bhAjana hote haiN| jo kuTila mAyAcArI haiM loga unase sarpa kI bhA~ti Darate haiN| jo karma aura cintana se sarala haiM ve saMsAra meM rahate hue bhI svataH hI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] anubhava meM Ate haiM isa bhA~ti akRtrima mukti sukha kA anubhava karate haiM, jinameM kuTilatA rUpI kaMTaka ho, jo mAyAcArI haiM, jo dUsaroM kA aniSTa karane meM pravRtta haiM, aise vyakti svapna meM bhI sukha zAnti kaise prApta kara sakate haiM ? samasta vidyA prApta karane ke bAda bhI, samasta kalAoM ko adhigata karane ke pazcAt bhI, zizU sulabha saralatA bhAgyazAlI ko hI milatI hai| ajJa zizu kI saralatA bhI jaba sabako priya lagatI hai to phira jo zAstroM ke adhyayana meM nirata haiM unakI saralatA sabako priya lagegI isameM Azcarya hI kyA hai? saralatA svAbhAvika hai, kuTilatA kRtrima hai| isalie svabhAva dharma ko chor3a kara kRtrima dharma kauna grahaNa karegA? (zloka 292-306) 'chala, pizunatA, vakrokti aura pravaMcanA meM nirata manuSyoM meM zuddha svarga ke samAna nirmala aura nirvikAra manuSyoM kA sAkSAt bhAgya se hI hotA hai| jo samasta gaNadhara zruta samudra pAragAmI haiM ve tIrthaMkaroM kI vANo ko saralatApUrvaka sunate haiN| jo saralatApUrvaka apane doSoM kI AlocanA karatA hai vaha samasta duSkarmoM ko kSaya kara detA hai| jo mAyAcArapUrvaka doSoM kI AlocanA karatA hai vaha apane sAmAnya se duSkarma ko khUba bar3A banA letA hai| jo mana, vacana, kAyA se kuTila hai vaha kabhI bhI mukta nahIM ho sktaa| mukta vahI hotA hai jo mana vacana kAyA se sarala hai| isa prakAra mAyAcArI kuTila manuSyoM ko ugrakarma kI kuTilatA kA vicAra kara buddhimAna mukti prApta karane ke lie saralatA kA Azraya lete haiN| (zloka 307-311) 'lobha samasta doSoM kA ghara hai, guNa bhakSaNakArI rAkSasa hai, vyasana rUpI latA kA mUla hai aura samasta prakAra kI artha prApti meM bAdhaka hai| nirdhana vyakti eka sau rupae cAhatA hai, jisake pAsa eka sau hai vaha hajAra cAhatA hai, jisake pAsa hajAra hai vaha eka lAkha cAhatA hai, jisake pAsa eka lAkha hai vaha eka koTi cAhatA hai / koTipati rAjyAdhipati honA cAhatA hai, jo rAjyAdhipati hai vaha cakravartI honA cAhatA hai| itane para bhI lobha kI samApti nahIM hotI / vaha devatA honA cAhatA hai, devoM meM bhI indra / indra hone para bhI lobha kI zAnti kahA~ hai / lobha to ghAsa kI taraha uttarottara bar3hatA hI jAtA hai| samasta pApoM meM jaise hiMsA, samasta karmoM meM mithyAtva, Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [235 samasta rogoM meM kSaya roga hai usI bhAMti samasta kaSAyoM meM lobha kaSAya hai| (zloka 312-316) ___isa saMsAra meM lobha kA ekachatra Adhipatya hai kAraNa vakSa bhI apane tala meM rakhe dhana ko jar3oM dvArA AvRtta kara detA hai| dhana ke lobha meM dvindriya, caturindriya jIva bhI pUrva janma meM gAr3e dhana para mUcchita hokara avasthAna karate haiN| sarpa aura chipakalI kI taraha paMcendriya jIva bhI lobha se apane pUrva bhava yA anya ke miTTI meM gAr3e dhana para Akara sthita ho jAte haiN| pizAca mudgala bhUta preta aura yakSAdi deva lobha ke vazIbhUta hokara apane yA anya ke gAr3e dhana para Akara adhikAra jamA lete haiN| alaGkAra, udyAna, vApo Adi meM mUcchita deva svarga se cyuta hokara pRthvA kAyAdi meM utpanna hote haiN| yahAM taka ki sAdhu-munirAja jinhoMne krodhAdi kaSAyoM ko jIta kara upazAnta moha nAmaka caturdaza guNasthAna prApta kara liyA hai ve bhI lobha ke eka aMza mAtra raha jAne se patita ho jAte haiN| khAdya ke lie jisa prakAra do kutte paraspara jhagar3ate haiM usI prakAra do sahodara bhAI paraspara dhana ke lie jhagar3ane lagate haiN| grAmINa adhikArI aura rAjA kheta, grAma aura rAjya kI sImA ke lie lobhavaza eka-dUsare kI mitratA parityAga kara paraspara zatru bana jAte haiN| (zloka 317-324) 'lobhI manuSya svAmI va adhikArI ko prasanna karane ke lie unake sammukha naTa kI taraha akAraNa harSa, zoka, dveSa, rAgAdi vyakta karate haiN| lobha kA garta vicitra hai| isakI jitanI patti hotI hai utanA hI yaha bar3hatA jAtA hai| samudra ko jaladvArA pUrNa karanA phira bhI sambhava hai, kintu lobha rUpI samudra ko triloka ke vaibhava se pUrNa nahIM kiyA jA sakatA / na jAne kitane hI vastra khAdya viSaya aura vaibhava ko manuSya ne janma-janma meM bhogA hai, kintu kyA usakA eka kaNa mAtra lobha bhI upazAMta huA hai ? yadi lobha ko hI vaha chor3a sakatA to anya tapoM kI AvazyakatA hI kyA thI ? phira jaba lobha kA hI parityAga na kara sakA to anya tapasyAoM kA prayojana hI kyA hai ? samasta zAstroM kA yahI sAra hai ki buddhimAna manuSya lobha-vijaya kA prayAsa kreN| (zloka 325-330) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] 'buddhimAna manuSya lobha rUpa mahAsAgara se caturdika prasArita pracaNDa taraMgoM ko santoSa rUpI bAMdha dvArA nivRtta karate haiN| manuSyoM meM jisa prakAra cakravartI aura devoM meM indra zreSTha haiM usI prakAra sabhI guNoM meM santoSa guNa sarvazreSTha hai| santoSI muni aura asantoSI cakravartI ke sukha-duHkha kI tulanA kI jAe to donoM ke sukha-duHkhoM kA utkarSa prAyaH samAna hI milegaa| arthAt santoSI muni jitane sukhI haiM asantoSI cakravartI utanA hI duHkhI hai| isalie cakravartI samrATa bhI rAjya aura tRSNA parityAga kara niHsaMgatA dvArA santoSa rUpI amRta ko prApta karate haiN| __(zloka 331-334) 'kAna banda kara lene para bhI bhItara ke zabdAdvaita jisa prakAra svataH hI vaddhita hote haiM usI prakAra dhana kA lobha parityAga kara dene para sampatti svata: Akara upasthita ho jAtI hai| netra banda kara lene para samasta vizva jisa prakAra AvRtta ho jAtA hai usI prakAra santoSa dhAraNa kara lene para pratyeka vastu se virakti svataH hI utpanna ho jAtI hai| taduparAnta use indriya damana aura kAyakleza kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| santoSadhArI vyakti kI ora mokSa lakSmI bhI svataH hI AkRSTa ho jAtI hai| jo santoSa dvArA tuSTa haiM ve jIvana meM hI mukti kA anubhava karate haiN| rAga dveSa yukta viSaya bhoga meM aisA kyA sukha hai jisake lie santoSa se utpanna mukti sukha kA nirAdara kiyA jAe ? usa zAstra-vAkya kI bhI kyA AvazyakatA hai jo anya ko tRpta karane kA vidhAna detA hai ? jinakI indriyAM malina haiM, jo viSayAsakta haiM, unake lie ucita hai ve mana ko svaccha kara santoSa jAta sukha kI khoja kreN| yadi tuma kahate ho ki kAraNa ke anusAra hI kArya hotA hai taba santoSa ke Ananda se hI mokSa kA Ananda prApta ho jAtA hai yaha tumheM svIkAra karanA hogaa| jo ugra tapa karma ko nirmala karane meM samartha hai vaha ugra tapa bhI yadi santoSa rahita hai to niSphala hai| (zloka 335-342) 'santoSI AtmA ke lie kyA kRSi, kyA naukarI, kyA pazupAlana, kyA vyavasAya use to kisI kI bhI AvazyakatA nahIM rhtii| kAraNa santoSAmRta pAna karane se usakI AtmA nivRtti sukha ko Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [237 prApta kara letI hai / santoSI tRNazayyA para sokara bhI jo Ananda prApta karatA hai asantoSI rUI ke narama bichaune para sokara bhI usa Ananda ko prApta nahIM karatA / asantoSI dhanavAna santoSI samartha puruSa ke sammukha tRNa tulya hai / cakravartI aura indrAdi kA Rddhijanita sukha prayAsa janya aura nazvara hai; kintu santoSa se utpanna sukha aprayAsa janya aura nitya hai / ataH buddhimAna manuSya ke lie ucita hai ki samasta doSoM kA Akara lobha parityAga kara advaita sukha kA AvAsa rUpa santoSa kA avalambana kare / isa prakAra kaSAya vijayI isa loka meM mokSa sukha kA bhoga karatA hai, paraloka meM mokSa lakSmI prApta karatA hai / ' ( zloka 343 - 348 ) prabhu kI yaha dezanA sunakara anekoM ne zramaNa dharma grahaNa kara liyA / baladeva Adi bahuta se vratadhArI zrAvaka bane / vAsudeva ne samyaktva prApta kiyA / dina kA prathama prahara samApta hone para prabhu ne dezanA samApta kI / inhIM ke pAdapITha para baiTha kara gaNadhara ariSTa ne dezanA dI / dina kA dUsarA yAma samApta hone para unhoMne bhI apanI dezanA samApta kI / tatpazcAt arhat vandanA kara zakra, vAsudeva, baladeva va anyAnya apane-apane sthAna ko cale gae / bhagavAn dharmanAtha svAmI apane samasta atizayoM sahita pRthvI ke eka sthAna se dUsare sthAna para pravrajana karane lage / ( zloka 349-352) dharmanAtha svAmI ke parivAra meM 64000 sAdhu, 62400 sAdhviyA~, 900 caudaha pUrvadhArI, 3600 avadhijJAnI, 3500 manaH paryAya jJAnI, 3500 kevalajJAnI, 3000 vaikriya labdhi sampanna, 2800 vAdI, 240,000 zrAvaka aura 3,13000 zrAvikAe~ thIM / kevala jJAna prApta karane ke pazcAt do varSa kama ar3hAI lAkha pUrva taka prabhu ne pRthvI para vicaraNa kiyA / ( zloka 353-358) apanA mokSa samaya nikaTa jAnakara prabhu 800 muniyoM sahita sammeta zikhara parvata para Ae aura anazana tapa prArambha kiyA / eka mAsa pazcAt jyaiSTha zuklA paMcamI ko candra jaba puSya nakSatra meM avasthAna kara rahA thA taba dharmanAtha svAmI ne 800 muniyoM sahita mokSa prApta kiyA / deva evaM zakrAdi ne prabhu kA nirvANotsava saMpanna kiyA / anantanAtha svAmI ke nirvANa ke cAra sAgara varSa ke pazcAt dharmanAtha svAmI kA nirvANa huA / prabhu aDhAI lAkha varSa taka Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] kumArAvasthA meM rahe, pA~ca lAkha varSa taka rAjya saMcAlana kiyA, ar3hAI lAkha varSa taka cAritra pAlana kiyaa| isa prakAra pUre dasa lAkha varSa taka kI pUrNAyu bhoga kara ve nirvANa ko prApta hue| (zloka 359-363) paMcama vAsudeva puruSasiMha yuddhAdi krUra karma karane ke kAraNa chaThe naraka meM ge| ve 300 varSa yuvarAja rUpa meM, 1250 varSa zAsaka rUpa meM, 70 varSa digvijaya meM aura 998380 varSa rAjA rUpa meM rhe| unakI kula Ayu 10 lAkha varSa kI thii| (zloka 364-367) bhrAtR viyoga meM duHkhI balarAma, sudarzana sAdhukIti se dIkSA lekara 13 lAkha varSa kI pUrNa Ayu bhogakara mokSa ko prApta kiyaa| (zloka 368) paMcama sarga samApta SaSTha sarga bhagavAna vAsupUjya ke tIrtha meM isa bharatakSetra ke mahImaNDala nAmaka nagara meM amarapati nAmaka eka rAjA rAjya karate the| anAthoM ke nAtha ve napazreSTha uttama sAdhU jisa prakAra samyaka caritra ke prati prayatnazIla rahatA hai usI prakAra ve samyaka vyavahAra ke prati prayatnazIla the| ve puSpavRnta dvArA bhI kabhI kisI ko AghAta nahIM pahuMcAte the balki navIna puSpoM kI bhA~ti unakI rakSA karate the| vivekazIla ve una logoM ke ucca aura nIca svabhAva ke lie kAma aura aizvarya ko nupUra kI bhA~ti aura dharma ko mukuTa kI bhA~ti dhAraNa karate the| sarvocca sukha pradAna karane vAle mantra kI taraha ve aheta deva guru sAdhu dharma aura anukampA kI ArAdhanA karate the| (zloka 1-6) eka dina vahI uccamanA vivekI rAjA sabako nirbhaya karane ke pazcAt vyAdhi-se rAjya bhAra kA parityAga kara zramaNa ho ge| apramAda dvArA vijaya prApta kara ve cira kAla taka saMyama pAlana meM nirata raha kara rAjya rakSA kI taraha sAdhutva kA pAlana karane lge| divya ratnoM se jaise alaMkAra suzobhita hotA hai usI prakAra ve aticArahIna mUla aura uttara guNoM se suzobhita the| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [239 dIrghakAla taka saMyama kA pAlana kara mRtyu ke pazcAt 'madhya graiveyaka' meM ahamindra rUpa meM ve utpanna hue / ( zloka 7-9 ) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM zrAvastI nAmaka eka nagarI thI / usa nagarI meM samudravijaya nAmaka eka rAjA rAjya karate the / ratnAkara jisa prakAra vividha ratnoM kA Akara hai usI prakAra ve vividha guNoM ke Akara the / ve zatru-mitra donoM ke hI hRdaya meM virAjate the kAraNa ve jaise mitroM ko sadA Ananda dete the usI prakAra zatruoM ke lie bhI sadaiva bhaya kA kAraNa rahate the / ve parAkramI rAjA jaba yuddharata rahate to sadaiva unmukta talavAra meM kevala svayaM ko hI pratiphalita dekhte| unhoMne dazoM dizAoM ko isa prakAra adhIna kara liyA thA mAnoM yaza rUpa alaGkAra dekara unheM vazIbhUta kara liyA ho gopAlaka jaise gAya kI rakSA karatA hai usI prakAra ve pRthvI kI rakSA karate aura kisI ko bhI kaSTa na dekara kara Adi dugdha kI taraha yathAsamaya prayojana ke anusAra grahaNa karate the / ( zloka 10-15 ) / unakI patnI kA nAma bhadrA thA / vaha jitanI sundara thI utanI hI zIlavatI aura saubhAgya kA Akara thI na karate hue samudra vijaya ne usake sAtha dIrgha bhoga kiyA 1 / dharma kA laMghana dinoM taka sukha (zloka 16-17) amarapati kA jIvana apanI graiveyaka kI Ayu pUrNa kara vahAM se cyuta hokara bhadrA ke garbha meM praviSTa huA / sukha- zayyA meM soyI bhadrA ne cakravartI ke janma-sUcaka caudaha svapnoM ko apane mukha meM praveza karate dekhA / yathAsamaya usane sarva sulakSaNoM se yukta eka putra ko janma diyA / jAtaka svarNa varNa kA thA aura sAr3he bayAlIsa dhanuSa dIrgha thA / pRthvI para yaha maghavA - sA hogA aisA kaha kara rAjA ne usakA nAma rakhA maghavA / ( zloka 18-21) sUrya ke pazcAt jaise candra AkAza ko alaMkRta karatA hai usI prakAra samartha aura vijayI madhavA ne pitA ke pazcAt pRthvI ko alaMkRta kiyA / eka dina vidyuta kI bhA~ti prabhA vikIrNa karane vAlA cakraratna unakI AyudhazAlA meM utpanna huA / yathAkrama se purohita ratnAdi anya ratna bhI yathAsthAna utpanna hue / cakraratna kA anusaraNa kara digvijaya kI abhilASA se Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] usane pUrNa samudra ke alaGkAra rUpa magadha tIrtha kI ora prayANa kiyA / magadha tIrtha ke adhipati tIra ke phalaka meM likhe nAma dvArA sUcita hokara usake sammukha upasthita hue aura usakI adhInatA svIkAra kara lI / usane dakSiNa meM varadAmapati aura pazcima meM prabhAsapati ko magadhapati kI bhA~ti jaya kara liyA / ( zloka 22 - 27 ) tatpazcAt cakrI ne dakSiNa tIra para upasthita hokara siMdhu devI ko jaya kiyA / vahA~ se vaitADhya parvata ke nikaTa gae aura vaitADhya kumAra ko parAjita kara usase kara grahaNa kiyA / vahA~ se ve tamisrA Ae / tamisrA guhA ke dvAra-rakSaka ke rUpa meM avasthita kRtamAla deva ko jIta liyA / unake Adeza se unake senApati ne carma ratna kI sahAyatA se sindhu atikrama kara pazciya vibhAga jaya kara liyA / jaba senApati ne daNDa ratna kI sahAyatA se tamisrA ke ubhaya dvAroM ko unmukta kara diyA taba cakrI hastI ratna kI pITha para ArUr3ha hokara sva- sainya sahita tamisrA guphA meM praviSTa hue / hastIkumbha ke dAhine ora rakhI maNiratna prabhA aura kAMkiNI ratna kRta vRtta ke Aloka se dustara unmagnA aura nimagnA nadiyoM kA varddhakI ratna dvArA banAe setu dvArA pAra kara uttara dizA ke dvAra se hokara jo ki svayaM hI khula gayA thA usa guphA se bAhara nikale / ( zloka 28 - 35) indra jaise asuroM ko parAjita karatA hai vaise hI madhavA cakravartI ne jinheM jItanA kaThina thA aise kirAta aura ApAtoM ko bhI jIta liyA / senApati ke sindhu ke pazcima bhAga ko jIta lene para unhoMne svayaM himacUla kumAra ko parAjita kara diyA / tatpazcAt unhoMne kAMkiNI ratna se RSabhakUTa ke zikhara para 'cakravartI madhavA' yaha nAma khoda diyA / ( zloka 36-38 ) vahAM se lauTakara ve pUrvAbhimukha hue / senApati ne gaMgA kA pUrva pradeza jaya kara liyA aura unhoMne svayaM gaMgA ko vazIbhUta kara liyA / ina tRtIya cakravartI ne vaitADhya parvata kI ubhaya zreNiyoM ke vidyAdharoM ko sahaja hI jaya kara liyA / tatpazcAt cakravartI ke lie jo karaNIya hai use jJAta kara unhoMne khaNDaprapAtA guhA ke dvAra para vAsa karane vAle nATyamAla deva ko jIta Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [241 liyaa| senApati ke dvArA donoM dvAra khola dene para ve naukA se jisa prakAra sahaja rUpa se samudra kA atikrama kiyA jAtA hai vaise hI sahaja rUpa meM vaitADhaya parvata ko atikrama kara ge| (zloka 39-42) gaMgA-mukha para avasthita naisarpa Adi nava-nidhiyoM ne sAnanda unakI adhInatA svIkAra kara lii| unake senApati ne gaMgA kA pUrva bhAga jIta liyaa| isa prakAra unhoMne chaH khaNDa bharatakSetra ko jIta kara cakravartI pada prApta kiyaa| (zloka 43.44) cakravartI ke samasta vaibhava saha madhavA indra jaise amarAvatI ko lauTate haiM vaise hI zrAvastI ko lauTa aae| vahAM devoM aura rAjAoM ne unheM cakravartI rUpa meM abhiSikta kiyaa| 32 hajAra mukuTadhArI rAjAoM se parivRtta 16 hajAra devoM dvArA sevita icchA mAtra se navanidhi jinakI icchA pUrNa karane ke lie upasthita rahatI hai aise cakravartI 64 hajAra antaHpurikAoM ne netra rUpI nIla kamala dvArA cita aura devopama samasta prakAra kI bhoga-sAmagriyoM ke rahane para bhI ve bhoga-labdha na banakara vaMza paramparAgata zrAvaka dharma kA pAlana karane meM pravRtta hue| unhoMne bahuvidha caitya aura mandirAdi kA jIrNoddhAra va nirmANa krvaayaa| jinameM svarNa aura ratnoM kI jina pratimAe~ sthApita krvaayii| ve aisI lagatI thIM mAno deva nirmita hoN| ve jisa prakAra pRthvI ke eka mAtra adhipati the usI prakAra arhat (deva), uttama sAdhu (guru) aura anukampA (dharma) ke ve ekamAtra upAsaka the| ve saMyamI cakravartI rAjAoM dvArA pUjita hokara bhI arhat pUjA se kabhI nivRta nahIM ___ (zloka 45-53) isa bhAMti zrAvaka avirata jIvana yApana kara mRtyu ke pUrva zramaNa kA virati rUpa dharma grahaNa kiyaa| ve 25000 varSoM taka kumArAvasthA meM, 25000 varSoM taka mANDalika rAjA ke rUpa meM, 10000 varSoM taka digvijaya meM, 3,90,000 varSoM taka cakravartI rUpa meM aura 50000 varSoM taka saMyama sAdhanA meM rhe| isa prakAra kula 500000 varSoM kI pUrNAyu bhoga kara ve pavitramanA cakravartI paMca parameSThi kA smaraNa karate hue mRtyu prApta kara Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] sanatkumAra devaloka meM sAmAnika devarUpa meM utpanna hue / SaSTha sarga sama ( zloka 54 - 57 ) saptama sarga bhogavatI, amarAvatI aura laGkA se bhI adhika suvarNa samRddha kAMcanapura nAmaka eka nagarI thI / vikramayaza nAmaka eka vikramazAlI rAjA vahAM rAjya karate the / unakI samRddhi kI vidyutajvAlA zatrupatniyoM ke anurUpa vAri varSaNa kI vRddhi karatI thI / unake antaHpura meM mRganayanI pAMca sau rAniyAM thIM / yUthapati hastI ko jaise yUtha kI hastiniyAM priya hotI haiM vaise hI ve unheM priya thIM / ( zloka 1-3 ) usa nagara meM kubera ke dhanAgAra se eka mahA samRddhizAlI nAgadatta nAmaka vaNika rahate the / viSNu kI zrI-sI atyanta rUpa- lAvaNyavatI unake viSNuzrI nAmaka eka patnI thI / una donoM ke paraspara kA prema nIla ke dAga kI bhAMti miTane vAlA nahIM thA / ve sArasa mithuna kI bhAMti krIr3A karate hue samaya vyatIta kara rahe the / ( zloka 4-6 ) eka dina kAkatAlIya kI taraha viSNuzrI para rAjA vikramayaza kI dRSTi pdd'ii| use dekhakara vikramayaza jisakA viveka kAma dvArA apahRta kara liyA gayA thA socane lagA - usakI AMkheM hiraNa-sI hai, keza sundara mayUrapUccha-se haiM, oSTha komala va lAla pake vimbaphala kI taraha do bhAgoM meM vibhakta hai, usake stana pUrNa aura madana ke krIr3Azaila kI taraha pIna hai, usake hAtha sarala aura latA-se komala haiM, kaTi atyanta kSINa hai jo ki bajra ke madhya bhAga kI taraha muSThi meM A sakatI hai / usakI trivalI rekhA haMsa- paMkti-sI hai, nAbhi nadI ke Avartta-sI hai, nitamba saundarya rUpI saritA kI velAbhUmi se hai, jaMghAe~ kadalI vRkSa -sI haiM, paira kamala se haiM, usakA sarvAMga kisakA mana haraNa nahIM karegA ? zmazAna meM indra stambha - se vArddhakya ke lie bhramavaza vidhAtA ne ise apAtra ko dAna diyA hai / ise apaharaNa kara maiM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [243 apane prAsAda meM rakhagA / a-pAtra ko dAna kI vidhAtA kI isa bhUla ko maiM sudhAra duuNgaa| (zloka 7-15) isa prakAra socakara vikramayaza kAma ke vazIbhUta banA apanA yaza naSTa kara use apane antaHpura meM le AyA aura usake sAtha nAnAvidha kAma-krIDA karane lgaa| usake viraha meM vaNika to arddha unmAda dazA ko prApta ho gayA mAno vaha bhUtagrasta ho gayA hai yA dhatUrA pAna kara liyA hai yA kisI vyAdhi se AkrAnta ho gayA hai athavA madirA pAna kara lI hai yA use kisI sarpa ne daMzana kara liyA hai yA usakA vAyu pita kapha viSama ho gayA hai / (zloka 16-19) usake viraha-duHkha meM vaNika ke dina evaM milana-sukha meM rAjA ke dina vyatIta hone lge| (zloka 20) rAjA sadaiva viSNuzrI ke pAsa hI rahate ataH usakI anya rAniyoM ne IrSyAnvita hokara usa para indrajAla aura mantra kA prayoga kiyaa| indrajAla aura mantra-prayoga se viSNuzrI kITakATI latA-sI dhIre-dhIre sUkhakara mRtyu ko prApta ho gyii| usakI mRtyu se rAjA bhI mRtaprAya ho gae evaM duHkha aura vedanA se unakI avasthA nAgadatta-sI ho gyii| mujha para abhimAna kiyA hai samajhakara rAjA usakI mRta deha kA agni-saMskAra nahIM karane dete| ataH mantriyoM ne chalanA dvArA usakI mRta deha ko vana meM pheMka diyaa| taba rAjA vilApa karate hue kahane lage'abhI to tuma yahA~ thI, kintu aba dikhAyI kyoM nahIM par3a rahI ho ? viyoga ke sahacara lukA-chipI ke isa khela ko samApta kro| kAraNa viyoga kI agni khela nahIM hai, yaha jalAkara naSTa kara detI hai| tuma mere duHkha ko kyoM samajha nahIM pA rahI ho--kAraNa hamArI AtmA to eka hI hai| autsukyavaza kyA tuma kisI krIr3A-saritA ke nikaTa gayI ho yA krIr3A-parvata para car3ha gayI ho yA upavana meM vihAra karane gayI ho, kintu, mere binA tuma vihAra kaise karogI? maiM bhI A rahA huuN|' aisA kahate hue rAjA unmAdI kI taraha nAnA sthAnoM meM paribhramaNa karane lge| (zloka 21-29) isa prakAra binA khAe jaba tIna dina bIta gae taba mantriyoM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] ne unake jIvana kI AzaMkA kara viSNuzrI kI mRta deha unheM dikhaaii| rAjA ne jaba use dekhA taba usake keza bhAla ke keza-se avinyasta the| AMkheM zazaka netroM kI taraha vanya vaka dvArA nikAla lI gaI thiiN| stana mAMsa-lolupa zakuna dvArA vikSat thA, udara kI AMteM zRgAloM dvArA nikAlI huI vIbhatsa thiiN| sar3e bhAta para makkhiyAM jaise bhanabhanAtI haiM vaise hI usakI deha para makkhiyAM bhanabhanA rahI thiiN| phaTe hae aNDe ke cAroM ora jisa bhAMti cITiyAM jUTa jAtI haiM usI prakAra usakI deha ke cAroM ora cITiyAM lagI haI thIM aura usa deha se durgandha nikala rahI thii| yaha dekhakara rAjA kA mana saMsAra se virakta ho gyaa| ve mana hI mana socane lage : ___'hAya ! isa asAra saMsAra meM kucha bhI mUlyavAna nahIM hai / phira bhI usakI deha ko mUlyavAna samajhakara maiM itane dinoM taka mohAndha banA rahA / jo parama mUlyavattA ko jAnatA hai, vaha kabhI nArI ke deha-saundarya para pralabdha nahIM hotaa| kAraNa, vaha haldI ke raMga kI bhAMti kSaNa sthAyI hotA hai| carma dvArA Avata strI-deha bAhara se hI sundara hotI hai; kintu bhItarI mAMsa, meda, majjA, pitta, kapha, mala-mUtra Adi apavitra vastuoM se bharI huI aura peziyoM kI zakti dvArA dhuta hotI hai| yadi nArI deha bAhara-sI bhItara aura bhItara-sI bAhara hotI taba to usake premI siyAra-giddha hI hote / kAmadeva yadi nArI-deha ko astra banAkara saMsAra-vijaya karanA cAhate haiM taba pAlaka kI bhAMti ve avivekI anya astra kA vyavahAra kyoM nahIM karate ? jisa rAga dvArA saba kucha mohanIya ho jAtA hai usI rAga ko maiM jar3a sahita ukhAr3a pheNk*gaa|' (zloka 30-40) aisA cintana kara saMsAra-virakta hokara rAjA ne AcArya suvrata se dIkSA grahaNa kara lii| zarIra ke prati vigataspRha hokara sUrya jisa prakAra apanI kiraNoM se jala ko sokha letA hai usI prakAra unhoMne eka-eka dina, bele-bele kI tapasyA dvArA sva-zarIra ko sukhA ddaalaa| isa prakAra kaThina tapasyA meM jIvana vyatIta kara mRtyu ke pazcAt ve sanatkumAra devaloka meM paripUrNa AyuSya vAle indra rUpa meM utpanna hue| __(zloka 41-43) sanatkumAra devaloka kA AyuSya samApta ho jAne para vikramayaza ke jIva ne ratnapura nagara meM jinadharma nAmaka vaNika putra ke rUpa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [245 meM janma grahaNa kiyaa| ve bAlyakAla se hI samudra jisa prakAra taTa kI maryAdA kA pAlana karatA hai usI prakAra zrAvaka ke bAraha vratoM kA pAlana karane lage / tIrthaGkaroM kI aSTaprakArI pUjA, sAdhuoM ko nirdoSa AhAra dAna aura svarmiyoM kI vAtsalyAdi bhakti sahita sevA karate hue jIvana bitAne lge| (zloka 44-47) nAgadatta ne patnI se viyukta hokara ArtadhyAna meM marakara vibhinna tiryaMca yoniyoM meM dIrghakAla taka vicaraNa kara siMhapura nagara meM agnizarmA nAmaka brAhmaNa ke putra rUpa meM janma liyA / vayaska hone para tridaNDI saMnyAsI ke rUpa meM vicaraNa karatA huA vaha ratnapura nagara meM AyA aura do-do mAsa kA upavAsa karane lgaa| usa samaya harivAhana ratnapUra ke rAjA the| ve vaiSNava the| jaba unhoMne agnizarmA kI tapasyA ke viSaya meM sunA to use pAraNe ke lie rAjasabhA meM Amantrita kiyaa| agnizarmA rAjaprAsAda meM AyA to haThAt vahAM jinadharma ko dekhA / use dekhane mAtra se hI pUrva janma ke baira ke kAraNa krodhita ho gayA aura karabaddha hokara khar3e rAjA se bolA-'mahArAja, yadi Apa mujhe pAraNA karavAnA cAhate haiM to kSIra kA garama pAtra isa vaNika putra ko pITha para rakhakara karavAe~ anyathA maiM binA pAraNA kie hI calA jaauuNgaa|' (zloka 48-54) rAjA ne jaba vinIta bhAva se muni ko samajhAyA aura kahA'zreSThiputra kI to nahIM anya kisI kI pITha para garma kSIra kA pAtra rakhakara maiM Apako pAraNA krvaauuNgaa|' isa para agnizarmA kruddha hokara rAjA se bolA-'rAjan, Apa yadi isI kI pITha para garma kSora kA pAtra rakhakara pAraNA karavAe~ to karUMgA nahIM to binA pAraNA kie hI vApasa lauTa jaauuNgaa|' (zloka 55-56) rAjA vaiSNava dharmAvalambo the ataH sammata ho gae; kintu yaha kaisA viveka ? rAjAjJA ke kAraNa jinadharma ne apanI pITha unmukta kara dii| saMnyAsI jitanI dera taka pAraNA karatA rahA jinadharma ne hastI jisa prakAra dAvAgni kA uttApa sahana karatA hai usI prakAra usa pAtra kA uttApa sahana kiyaa| mere pUrva janmakRta kisI pApa kA hI yaha phala hai jo ki isa tridaNDI bandhu ke upakAra se parisamApta ho jAe aisA vaha dIrghakAla taka socatA rhaa| (zloka 57-59) agnizarmA kA pAraNA samApta hone para jaba vaha pAtra uThAyA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] gayA to gAMthanI se jisa prakAra kardama sahita IMTa nikala AtI hai usI prakAra rakta, mAMsa, majjA, rasa sahita vaha pAtra uThA / jinavANI para vizvAsavAna jinadharma ne gRha lauTakara AtmIya bandhubAndhavoM ko bulvaayaa| sabase kSamAyAcanA aura sabako kSamAdAna kara mandira gayA / vahAM tIrthaGkaroM kI pUjA kara muniyoM se dIkSA grahaNa kara lI / dIkSAnta meM nagara parityAga kara parvata - zIrSa para ArohaNa kiyA / vahAM saMlekhanA vrata lekara pUrvAbhimukha hokara kAyotsarga dhyAna meM lIna ho gayA / pITha para khulA mAMsa dekhakara giddhAdi pakSI usameM se mAMsa khIMcane lage usa asahya vedanA ko sahanakara jinadharma cAroM ora kAyotsarga dhyAna meM paMca parameSThi mantra kA dhyAna karate hue mRtyu prApta kara saudharma devaloka meM indra rUpa meM ( zloka 60-6 utpanna hue / - 65) tridaNDI agnizarmA mRtyu ke pazcAt bhRtya karma bandhana ke kAraNa zakra kA vAhana airAvata hastI ke rUpa meM saudharma devaloka meM ( zloka 66 ) utpanna huA / Ayu zeSa hone para vahAM se cyuta hokara tridaNDI ke jIva ne janma-janmAntara se hote hue yakSarAja asitAkSa rUpa meM janma grahaNa kiyA / ( zloka 67 ) jambUdvIpa ke bharatakSetra meM kurujaMgAla deza meM hastinApura nAmaka eka nagara thA / vahAM azvasena nAmaka eka rAjA rAjya karatA thA jisakI azvavAhinI se pRthivI kI mekhalA jaise pUrNa hotI thI usI prakAra zatru mekhalA bhI usakI vakra talavAra se avadamita hotI thI / guNa rUpa ratna se vaha rohaNa parvata jaisA thA / dUdha meM jaise jalakIToM ko avakAza nahIM hotA usI prakAra usameM sAmAnya aNu mAtra bhI doSa nahIM thA / zrI usakI talavAra kI dhAra para rahatI thI mAno vaha koI duHsaha kArya kara rahI ho aura yaha kahanA cAhatI ho ki usakI tulanA meM vaha tRNavat hai / prArthIgaNa jaba unake pAsa Ate to ve utphulla hote aura jaba prArthiyoM ko mAMgane ke lie kucha nahIM rahatA to hatotsAha ho jaate| usakI pradhAna rAnI kA nAma thA sahadevI / usake saundarya ko dekhakara lagatA mAno kisI devI ne ( zloka 68-73) mRtyuloka meM avataraNa kiyA hai / zaka kI samRddhi kA bhoga kara AyuSya pUrNa hone para jinadharma Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [247 kA jIva saudharma kalpa se cyava kara sahadevI ke garbha meM praviSTa huaa| hastI Adi caudaha mahAsvapnoM ko sahadevI ne apane mukha meM praveza karate dekhA / yathAsamaya usane sarva sulakSaNoM se yukta eka sarvAGga sundara putra ko janma diyaa| putra kA raMga tapAe hue suvarNa-sA thA / rAjA ne sabake sAtha Anandaprada mahotsava manAyA aura putra kA nAma rakhA sanatkumAra / (zloka 74-77) suvarNa varNa aura candra-sA priya vaha bAlaka kramazaH bar3A hone lgaa| vaha eka rAjA kI goda se dUsare rAjA ke goda meM isa prakAra jAne lagA jise dekhakara lagA mAno haMsa eka kamala se dUsare kamala para jA rahA ho| bAlyakAla meM bhI apane aparUpa saundarya ke kAraNa vaha mRganayanI bAlAoM kI dRSTi aura mana donoM hI harane lgaa| jisa prakAra jalapAna sahaja hI kiyA jAtA hai usI prakAra usane gurumukha niHsRta samasta vidyAoM kI jananI prakaraNa sahita vyAkaraNa para adhikAra kara liyaa| stambha-se bAhubala ke sAtha-sAtha usane rAjazakti ke stambha rUpa yuddha vidyA aura rAjanIti pUrNarUpa se adhigata kara lii| anya kalAe~ bhI usane sahaja hI sIkha lIM aura kalAnidhi ke rUpa meM paricita hone lgaa| usakI deha sAr3he ikatAlIsa dhanuSa U~cI thI aura mRtyuloka se jisa prakAra svargaloka prApta hotA hai usane bhI usI prakAra vacapana se yauvana prApta kiyaa| (zloka 78-89) kAlindI aura sura kA putra mahendrasiMha sanatkumAra kA mitra thaa| vaha mahAbalazAlI thaa| eka dina basanta Rtu meM sanatkumAra krIr3A ke lie mitra sahita makaranda udyAna meM gyaa| nandanavana meM devakumAra jisa prakAra krIr3A karate haiM, usI prakAra usa udyAna meM vaha mitra sahita nAnA krIr3A karane lgaa| taduparAnta azvapAlaka ne use pAMca prakAra kI gatiyoM meM dakSa aura sulakSaNa yukta kucha azva upahAra meM die| unameM taraMga-sA capala jaladhi-kallola nAmaka eka azva thaa| khela chor3a kara sanatkumAra usa azva para cddh'aa| rAjakumAroM ko hastI aura azva to priya hote hI haiN| sanatkumAra eka hAtha meM cAbuka aura dUre hAtha meM lagAma pakar3a kara jaghAoM ke dabAva se use calAne lge| azva bhI binA bhUmi-sparza kie hI isa prakAra sammukha daur3A mAno sUryAzva ko Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] dekhane ke lie vaha AkAza patha para ur3a rahA ho / valgA khIMcakara kumAra use jitanA hI rokanA cAhate vaha utanI hI drutagati se isa prakAra dhAvita thA mAno usane viparIta zikSA prApta kI ho / muhurta bhara meM vaha dhAvamAna azva anya rAjAoM ko pIche chor3akara aise calA mAnoM vaha koI rAkSasa ho / kucha hI dera meM rAjaputra sahita vaha azva candra jaise nakSatroM se adRSTa ho jAtA hai usI prakAra rAjAoM se adRSTa ho gayA / ( zloka 85 - 95 ) bAr3ha jisa prakAra naukA ko bahA le jAtI hai usI prakAra usa azva dvArA apahRta putra ko lauTA lAne ke lie rAjA azvasena ne svayaM azvavAhinI lekara kumAra kA anusaraNa kiyA / ' idhara se vaha azva gayA thA', 'yaha rahe usake pairoM ke cihna', 'yahAM usake kA mukha phena par3A hai' - isa prakAra jaba ve bola rahe the usI samaya eka bhISaNa nirmama aura niSThura mAno pRthvI kI dhauMkanI ho aisA asAmayika eka tUphAna AyA / isa tUphAna ne pralayakAlIna rAtri kI bhAMti manuSyoM kI AMkhoM ko andha kara diyA / kapar3e ke AcchAdana se jaise ghara AcchAdita ho jAtA hai usI prakAra cAroM ora se ur3atI dhUla dvArA sabhI sainika AvRta ho gae mAno ve mantra dvArA abhimantrita hokara eka kadama calane meM bhI asamartha ho gae hoM / ghor3e ke padacihna aura phaina jo kumAra ke patha kA nirdeza de rahe the usa tUphAna kI dhUla se naSTa ho gae / nimna bhUmi yA ucca bhUmi yA sama bhUmi yahAM taka ki vRkSa aura paudhe bhI dikhAI nahIM par3a rahe the / samasta logoM ke mana meM huA mAno ve pAtAla meM dha~sa rahe haiM / samudra yAtI vaNikoM kI naukAoM meM jala bhara jAne se jisa prakAra kiMkarttavyavimUr3ha ho jAte haiM usI prakAra sainika bhI anusandhAna ko vyartha samajhakara kiMkarttavyavimUr3ha ho par3e / ( zloka 96-102 ) mahendrasiMha azvasena ko praNAma kara bolA- 'mahArAja, yaha saba bhAgya kA nirbandha hai nahIM to kyoM kumAra yahAM AtA, kyoM videzAgata azva ko yahAM lAyA jAtA ajJAta cAla-calana ke azva para kumAra car3hate bhI kyoM aura duSTa azva dvArA ve kyoM apahRta hote evaM kyoM AMkhoM kI dRSTi ko AvRta kara dene vAlA tUphAna hI AtA ? kintu maiM sImAnta sthita sAmanta kI taraha bhAgya ko parAbhUta kara apane mitra ko mAno ve mere prabhu haiM unheM khojakara le AU~gA / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [249 giri-kandarAoM meM, giri-zikharoM para saghana araNya meM, pAtAla jaise nadI ke nikaTastha biloM meM, jala hIna marubhUmi meM evaM anya durgama sthala meM sAmAnya sainika saha kumAra ko khojanA mere lie jitanA sahaja hogA vizAla sainyavAhinI lekara Apake lie vaha sahaja nahIM hogA, ucita bhI nahIM hogA / guptacara kI taraha maiM kahIM bhI akelA jA sakatA hUM / sAmAnya patha para hastI kA calanA sambhava nahIM hai / ' ( zloka 103 - 110) samajhAkara pairoM para gira rAjadhAnI lauTa jAne azvasena ko isa prakAra bAra-bAra kara mahendra siMha ne unheM duHkhArtta citta se ko vivaza kiyA aura khuda usI kSaNa sAmAnya vizvasta anucaroM sahita avArita hastI kI taraha mahAraNya meM praviSTha ho gayA / kI khoja meM vana ke samasta prAntoM meM ghUmane sIMgoM se utkSipta pattharoM se vaha bana patha asamatala tapta sUaroM ke praveza ke kAraNa vahA~ ke sarovara jhAr3a-jhaMkhAr3a bhAluoM evaM siMha garjanA se vaha sanatkumAra lagA / gaiMDoM ke thA / grISma se kardamamaya the / pratidhvanita hotA thaa| cItAoM dvArA anusaraNa karane ke kAraNa hariNoM kA jhuMDa idhara-udhara bhAga rahA thA / vRkSoM para bar3e-bar3e ajagara lipaTe hue the / sadya pazuoM ko nigalane ke kAraNa ve hilane nahIM pA rahe the / vRkSa kI chAyA meM hariNa ghUma rahe the / nadI mArga kA patha pAnI pIne ke lie Agata siMha - siMhaniyoM dvArA abaruddha thA / isake atirikta madonmatta hastiyoM dvArA utpATita bhagna vRkSazAkhAoM se usa araNya patha para calanA kaThina ( zloka 111-117) thA / mahendra siMha jitanA hI agrasara hotA gayA vaise-vaise hI usake anucara bhI chinna-bhinna hote gae / kaMTakavRkSa, vanya pazu, TIle gahvara se vaha vana kramazaH bhayaMkara hotA gayA / usake anucara zrama-klAnta hokara eka-eka kara usako parityAga kara cale gae / saMsAra tyAgI muni kI taraha taba vaha ekAkI hI vana meM vicaraNa karane lgaa| aba vaha hAtha meM dhanuSa bANa lekara adhikAra prApta AdivAsiyoM ke rAjakarmacArI kI taraha -- gahana vanoM meM, giri - kandarAoM meM ghUmane lagA / hAthiyoM kI cIMgghAr3a aura siMha kI garjanA meM use sanatkumAra kI hI pukAra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] sunAyI par3I ataH vaha udhara hI daur3a gayA / vahA~ unheM na pAkara nirjhara ke zabda ko hI unakI pukAra samajhakara vahIM jAkara upasthita ho gayA / prema kA to yahI niyama hai| vaha nadI, hastI aura siMha ko bolA una saboM ne sanatkumAra ke kaNTha-svara kA anukaraNa kiyA hai isI se vaha bhramati ho gayA hai kAraNa aMza ko dekhane se hI to samagra ko jAnA jAtA hai / ( zloka 118-123) mahendra siMha ne apane mitra ko vahAM na pAkara pathabhraSTa pathika kI taraha eka U~ce vRkSa para car3hakara cAroM ora dekhA / daridra putra kI taraha vaha ekAkI basantakAla meM azokavana meM duHkha se kAra bane hue kI taraha vakulavana meM vibhrAnta kI taraha, sahakAra vana meM udvigna kI taraha, mallikAvana meM asahAya kI taraha, kaNikAvana meM jIvana se mAno ghRNA ho gayI ho isa prakAra, pATalavana meM pANDura kI taraha sindhuvAra vana meM dUrAgata kI taraha campaka vana meM kampita kI taraha aura khala kI taraha malaya pavana se dUra raha kara, koyala ke paMcama svara se mAno usake karNa kuhara vidIrNa ho rahe hoM va candra kiraNoM se deha kI jvAlA zAnta nahIM ho rahI hai isa prakAra vasantakAla vyatIta kiyA / ( zloka 124-128 ) grISmakAla bhI usane ekAkI vicaraNa karate hue hI bitaayaa| prati pada para sUrya kiraNoM se tapta rajakaNoM ne usake caraNa-kamala ke nakhoM ko vicchurita agni- sphuliMga kI taraha dagdha kiyA / mAno vaha pairoM kI jvAlA ko agrAhya kara dAvAgni kI bhaSma rAzi para calane kA indrajAla dikhA rahA ho isa prakAra usa patha para calane lagA / usane pArvatya hastI kI taraha agnizikhA rUpI uttapta havA meM dagdha zarIra kI upekSA kara rogI ke auSadha-pAna kI taraha nadI ke uttapta aura palvalayukta jala ko pIkara patha atikrama kiyA / ( zloka 129 - 132 ) rAkSasa jaise mukha se agni- zikhA nikAlate haiM vaise hI vidyut udgiraNakArI bhayaMkara megha ko dekhakara bhI vaha jarA bhI bhayabhIta nahIM huA / dIrgha va avicchinna zaradhArA-sI jaladhArA se akrAnta ho kara bhI vaha sAmAnya bhI vicalita Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 nahIM huA mAno usane varma dhAraNa kara rakhA ho / pArvatya nadI ke pravAha se ukhAr3e vRkSoM dvArA avaruddha hone para bhI usane vaha nadI rAjahaMsa kI taraha sahaja hI atikrama kara lI / sUaroM kI taraha vana kA kardama bharA patha bhI mitra ke anveSaNa meM usane sahaja hI pAra kara liyA / ( zloka 133 - 136 ) sira para thA citrA nakSatra ( zarad kAla ) kA uttApa aura pairoM tale thI uttapta dhUla mAno vaha agnigRha meM nivAsa kara rahA ho, kintu mana hI mana zItala jala, kamala, pakSI, haMsa Adi kA cintana karate hue aura he bandhu, tuma kahA~ ho, tuma kahA~ ho isa prakAra use khojate hue saba kucha sahana kiyA / madagandha kI taraha saptaparNa kI gandha se unmatta hastI yUtha kI usane upekSA kI / padmagandha se AkRSTa araNya meM praveza karane vAle hastI kI taraha usane gahana araNya meM praveza kiyA aura zaradkAlIna megha kI taraha mitra kI khoja meM idhara-udhara bhaTakane lagA / ( zloka 137-140) hima parvata ke sahodara rUpa uttarI pavana se jaba nadI aura jalAzaya jama gae, lAla kamala, dina meM prasphuTita zveta kamala, rAtri meM prasphuTita zveta aura nIla kamala zIta ke prabhAva se jaba mriyamANa ho gae, dAvAgni kA uttApa bhI jaba unheM bacA nahIM sakA, kirAta bhI jaba zIta se jarjara hokara dAvAgni kI kAmanA karane lage aise zItakAla ko bhI usane araNya meM vyatIta kiyA / yaha nizcaya hI usake kaThina manobala kA dyotaka thA / ( zloka 141 - 143 ) jo patha pattoM ke jharane se ghuTanoM taka AcchAdita ho gayA thA jisameM sarpa, bicchu Adi Azraya lie the aisI rAha para bhI vaha nirbhaya calatA rahA / karNa ko apriya aisI siMhAdi ke garjanA kI bhI usane upekSA kI / kevala mAtra aMkura bhakSaNa kara usa zItakAla ko vyatIta kiyA jabaki mitra kI duzcintA meM vaha zItala nahIM thA / ( zloka 144-146 ) isa prakAra sanatkumAra ko khojate hue eka varSa vyatIta ho gayA / eka dina araNya meM kucha dUra jAkara jaba khar3A ho gayA aura jyotirvida kI taraha AkAza meM na jAne kyA dekha rahA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] thA tabhI haMsa, sArasa Adi kI AvAja usake kAnoM meM pdd'ii| havA meM pravAhita kamalagandha se usane anumAna lagAyA ki kahIM samIpa hI jalAzaya hai| mitra se milana ho sakegA socakara vai rAjahaMsa kI taraha drutagati se udhara bddh'aa| usake netroM se AnandAzru pravAhita ho rahe the| vaha jitanA hI Age bar3hatA gayA utanA hI veNa aura vINA ke sAtha gAe gAndhAra grAma kA gIta usake kAnoM meM par3ane lgaa| usane bahumUlya vastra aura alaMkAra pahane taruNiyoM ke madhya baiThe apane mitra ko dekhaa| (zloka 147-153) __ mana hI mana vaha socane lagA kyA yahI merA priya mitra hai yA yaha kisI kA indrajAla hai ? yA ye saba mere hRdaya se to nahIM nikale haiM ? vaha jaba isa prakAra soca hI rahA thA ki cAraNa dvArA amRtavarSI yaha gIta usake kAnoM meM par3A-'kurukula saritA ke haMsa, azvasena rUpa udadhi ke candra, saubhAgya meM manobhava rUpa he sanatkumAra, tuma dorghajIvI bno| vidyAdhara lalanAoM kI bAhurUpa latA ke Azraya rUpa mahiruha, vaitADhya parvata kI ubhaya zreNiyoM para vijaya lAbha se zrI sampanna, he sanatkumAra, tuma dIrghajIvI ho|' (zloka 154-157) yaha sunakara tApa-tapta hastI jisa prakAra udadhi meM praveza karatA hai, usI prakAra mahendra kumAra sanatkumAra ke sammukha jAkara usake pairoM para gira pdd'aa| sanatkumAra ne bhI AnandAzru pravAhita karate hue turanta use uThAkara gale se lagA liyaa| isa apratyAzita milana ke kAraNa donoM varSAkAlIna megha kI taraha AnandAzru pravAhita karane lge| romAMcita deha lie donoM bahumUlya Asana para upaviSTa hue| vidyAdhara taruNiyA~ Azcarya cakita-sI una donoM ko dekhane lgiiN| tIrthaMkaroM kI taraha dhyAnAsana meM upaviSTa yogI kI taraha unake netroM kI dRSTi paraspara kendrita ho gaI mAno saMsAra meM anya kucha bhI nahIM hai| divya auSadhi ke prayoga se jaise roga nirAmaya ho jAtA hai usI prakAra sanatkumAra ke milana se mahendra siMha kI zrAnti-klAnti dUra ho gii| netroM ke Anandazru ko poMchate hue amRta niHsyandI svara meM sanatkumAra mahendra siMha se bole Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [253 'mitra, tuma yahA~ kaise Ae, phira tuma akele hI kyoM ho? tuma kaise jAna sake ki maiM yahA~ haM? aura tumane yaha samaya kisa prakAra vyatIta kiyA ? mere viraha meM pUjya pitAjI kaise haiM ? mere mAtA-pitA ne isa agamya sthAna meM tumheM akelA kaise bheja diyA?' (zloka 158-166) isa prakAra pUchane para mahendra siMha azruvASpa ruddha kaNTha se jojo jaisA-jaisA ghaTA thA saba kucha batA diyaa| taba sanatkumAra ne kuzala vidyAdhara aMganAoM dvArA usako snAna karavAkara bhojana krvaayaa| taduparAnta mahendra siMha ne vismaya visphArita netra kie sanatkumAra se karabaddha hokara pUchA--'vaha azva tumheM kitanI dUra le gayA thA aura kyA-kyA ghaTanAe~ ghaTI saba kucha mujhe batAo aura yadi gopanIya na ho to yaha samRddhi kisa prakAra prApta huI vaha bhI kho|' (zloka 167-179) sanatkumAra socane lagA-jo merA abhinna hRdayI mitra hai usase chipAnA kyA; kintu AryoM ko yadi unake sammukha dUsarA bhI unakA duHsAhasika abhiyAna kI satyakathA hI batalAve to bhI vaha sunane meM asvastikara lagatA hai to apane mukha se apane abhiyAna kI kathA maiM apane mitra ko kaise kahaM ? taba unhoMne samIpa hI baiThI apanI patnI se kahA- 'bakulamati, mujhe jora se nIMda A rahI hai| tumheM vidyA se jo jJAtavya hai jAnakara jo jo ghaTita huA hai mahendra siMha ko batalA do|' (zloka 172-175) __ aisA kahakara vaha sone ke lie vizrAmaghara kI ora calA gyaa| bakulamati ne taba kahanA prArambha kiyA-'usa dina Apake sammukha vaha azva Apake mitra ko lekara adRzya ho jAne ke pazcAt eka mahAvana meM praviSTa huaa| vaha vana yama ke gopana krIr3A-kSetra kI taraha bhayaMkara thaa| dUsare dina madhyAhna meM jaba vaha paMcama cAla meM cala rahA thA to bhUkha-pyAsa ke kAraNa jIbha nikAla kara bIca rAha meM khar3A ho gyaa| taba Aryaputra ghor3e se utare, kAraNa ghor3e ko nAbhi zvAsa uTha rahI thI aura ghara kI chata girate samaya jaise pA~va akar3a jAte haiM vaise hI usake paira akar3a gae the| Aryaputra ne usakI valgA khola dI aura usake Upara kI jIna bhI haTA dI / ghor3A tabhI cakkara khAkara jamIna para gira par3A aura mAno mRtyu ke bhaya se hI usakA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] kAtara the; nahIM pAe zvAsa ruka gayA / taba Aryaputra jala kI khoja meM idhara-udhara ghUmane lage kAraNa ve svayaM bhI to tRSNA se kintu marubhUmi se usa araNya meM ve kisI ko bhI dekha / Apake mitra to aise hI komala hI haiM phira dIrgha yAtrA kI klAnti evaM dAvAnala ke uttApa se kliSTa hone ke kAraNa adhika dUra nahIM jA sake / ataH eka saptaparNa vRkSa ke nIce baiTha gae aura vahIM mUcchita ho gae / ( zloka 176- 185) 'unake pUrva janma kA puNya thA / isalie usa vana ke adhiSThAtA yakSa una para anukUla hokara zItala jala lAe aura mukha para chIMTA / zItalatA ke saMcAra se unakI saMjJA lauTI, ve uTha baiThe aura usake dvArA diyA jala piyA / taduparAnta unhoMne pUchA - 'deva, Apa kauna haiM aura yaha jala Apa kahA~ se lAe ? ' pratyuttara meM yakSa bolA- 'maiM yahA~ kA adhivAsI hUM aura yaha jala Apake lie mAnasarovara se lAyA / ' taba Aryaputra bole- 'mere zarIra meM jo dAha hai lagatA hai vaha mAnasarovara meM snAna kie binA zAnta nahIM hogA / ' maiM ApakI icchA pUrNa karUMgA' kaha kara vaha deva unheM kadalI kumbha para baiThA kara mAnasarovara le gyaa| vahAM mahAvata jaise hAthI ko snAna karavAtA hai vaise hI Aryaputra ne nAnAvidha krIr3A karate hue snAna kiyA / mardana karane vAloM ke hAthoM ke sparza se jisa prakAra zarIra kI vyathA dUra ho jAtI hai usI prakAra zItala jala ne unake samasta zarIra meM praviSTa hokara unakI klAnti dUra kara dI / ( zloka 186 - 192) 'jaba ve snAna kara rahe the / taba unake pUrva janma kA zatru asitAkSa nAmaka deva mAno dUsarA kRtAnta hI ho isa bhAMti vahA~ AyA aura bolA- 'are o duvRtta, kSudhArtha siMha jaise hastI kI khoja karatA hai usI prakAra maiM bhI bahuta dinoM se tujha khoja rahA thA / aba tU kahAM jAegA ?' yaha kahakara eka vRhad vRkSa ukhAr3a kara lakar3I kI taraha use Aryaputra para pheMkA / Apake mitra ne muSThI AghAta se usa vRkSa ko hastI jaise mahAvata ko sahaja hI uThA pheMkatA hai usI prakAra pheMka diyA / taba usI yakSa ne pralayakAlIna andhakAra kI taraha samasta pRthvI ko andhakAramaya kara DAlA / usane mantrabala se andhakAra ke mAno sahodara ho aise dhUmravarNa aura vikaTAkAra pizAcoM kI sRSTi kI jinake Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [255 mukha citA kI lapaToM kI taraha Aga pheMka rahe the / vajrapAta ke zabdoM kI taraha ve krUra aTTahAsa-sA kara rahe the / lAla keza, lAla netroM ke kAraNa ve jalate hue pahAr3a kI bhAMti laga rahe the / unakI nikalI huI jIbha vRkSa- koTara se nikakSate sarpa-sI laga rahI thIM / unake jabar3e moTe aura dAMta dIrgha the / madhumakkhiyA~ jisa prakAra madhu kI ora daur3atI haiM vaise hI ve Aryaputra kI ora daur3e | ( zloka 183 - 201 ) ' kintu Aryaputra maMca ke abhinetAoM kI bhAMti una vikarAla nizAcaroM ko apanI ora Ate dekhakara jarA bhI bhayabhIta nahIM hue / jaba yakSa ne Aryaputra ko bhayabhIta nahIM pAyA to yama-pAza kI bhAMti pAza se unheM bAMdha diyA / hastI jaise drAkSAlatA ke kuJja ko sahaja hI tor3a DAlatA hai usI prakAra unhoMne bar3I sahajatA se usa bandhana ko tor3akara svayaM ko mukta kara liyA / isa prakAra viphala hokara siMha jaise parvata para apanI pU~cha paTakatA hai usI prakAra vaha Aryaputra para muSThi prahAra karane lagA / kruddha mahAvata jaise aMkuza dvArA hastI ko Ahata karatA hai usI bhA~ti Aryaputra apanI vajra - sI muSThi dvArA usa yakSa ko Ahata karane lage / megha jaise vidyuta dvArA parvata para AghAta karatA hai usI prakAra yakSa ne apane lauha mudgara se Aryaputra para AghAta kiyA taba unhoMne eka candana vRkSa utpATita kara yakSa para pheMkA / usa AghAta se pUrNataH nirjIva hokara vaha sUkhe vRkSa kI taraha jamIna para gira par3A / ( zloka 202 - 208 ) 'taba usa yakSa ne vRhad patthara se eka pahAr3a ko uThA kara Aryaputra para pheNkaa| usa AghAta se Aryaputra mUcchita ho gae aura sandhyA samaya jaise kamala paTala banda ho jAte haiM vaise hI netra banda kara lie / jJAna lauTane para prabala vAyu jaise megha ko chinna-bhinna kara detI hai vaise hI usa parvata ko hasta prahAra se vidIrNa kara DAlA / itanA hI nahIM Apake mitra ne phira to hasta daNDa ke prahAra se usa yakSa ko cUra-cUra kara DAlA; kintu deva-yoni meM hone ke kAraNa usakI mRtyu nahIM huI aura vaha aMdhar3a kI taraha vahAM se bhAga gayA / mRtyu se pUrva sUara jaise cItkAra karatA hai usI prakAra vaha bhI cillAne lagA / deviyA~ Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] aura vidyAdhara kanyAe~ jo isa yuddha ko dekha rahI thIM RtulakSmI kI taraha Aryaputra para puSya varSA karane lgiiN| (zloka 209-214) 'aparAhna meM Aryaputra dRr3ha saMkalpa kara madamasta hastI kI taraha kucha Age bddh'e| vahA~ unhoMne nandana se Agata madana ko saMjIvita karane vAlI khecara kanyAoM ko dekhaa| unhoMne Apake mitra ko svayaMvara-mAlya kI taraha hAvabhAva aura vilAsapUrNa dRSTi se dekhaa| vastusthiti jAnane ke lie vicakSaNoM meM agraNI Apake mitra unake pAsa jAkara amRta-niHsyandI svara meM pUchane lage 'tuma loga kina mahAnubhAvoM kI kanyA ho? kisa kula kI alaMkAra rUpA ho? isa vana meM kisalie ghUma rahI ho?' unhoMne uttara diyA-'deva, hama AThoM vidyAdhara rAja bhAnuvega kI kanyAe~ haiN| hamAre pitAjI kI rAjadhAnI yahA~ se dUra nahIM hai| kamala para rAjahaMsa jisa prakAra nivAsa karatA hai usI prakAra usa nagarI meM nivAsa kara Apa use alaMkRta krie| (zloka 215-221) ___ 'unakI bAta sunakara Apake mitra mAno sandhyAkRtya karane jA rahe haiM isa bhA~ti usa nagara meM ge| sUrya asta ho gyaa| pAna kI cintA se cintita vyakti ke lie vaizalyakaraNI tulya Apake mitra ko unhoMne dvAra-rakSaka dvArA apane pitA ke pAsa bhejaa| unheM dekhakara unakI abhyarthanA ke lie bhAnuvega uThakara khar3A huA aura bolA ___'devakRpA se hI Apa jaise guNavaMta dvArA merA ghara pavitra huA hai| Apako dekhane se hI lagatA hai ki Apa uccakula jAta aura zaktizAlI haiN| candra kA janma kSIra samudra se huA hai yaha to candra ko dekhane se hI patA cala jAtA hai| Apa merI kanyAoM ke lie upayukta vara haiM isalie maiM apanI AThoM kanyAoM kA vivAha Apake sAtha karanA cAhatA huuN| kAraNa svarNa meM hI ratna jar3A jAtA hai|' (zloka 222-226) _ 'isa prakAra anuruddha hokara Apake mitra ne usI samaya dik kumAriyoM-sI una AThoM kanyAoM se vidhivat vivAha kara liyaa| maMgalasUtrabaddha avasthA meM ve keligRha meM unake sAtha zayana karane gae Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [257 aura ratnajar3ita zayyA para sukhapUrvaka so gae / nidrita avasthA meM usa yakSa ne unheM uThAkara anyatra pheMka diyA / chala zaktimAna se bhI adhika zaktizAlI hotA hai / ataH nIMda TUTane para unhoMne maMgalasUtra ko jamIna para girA huA aura svayaM ko vana meM dekhA / socane lage -yaha kyA huA ? tatpazcAt vana meM pUrva kI bhA~ti hI phira bhramaNa karate hue unhoMne eka sAta maMjila vAlA prAsAda dekhA / yaha kyA kisI aindrajAlika kA indrajAla hai, aisA socate hue unhoMne usa prAsAda meM praveza kiyA / vahA~ praviSTa hote hI unhoMne eka taruNI kA utkroza bharA krandana sunA / usake krandana se mAno vana bhI krandana kara rahA thA / dayArdracita Aryaputra usa krandana ko sunakara sIdhe sAtavIM maMjila para pahuMce / vaha mahala jyotiSka devoM ke vimAna kI taraha pratibhAsita ho rahA thA / vahA~ unhoMne eka rUpa lAvaNyavatI viSaNNavadanA nIcA mu~ha kie eka kumArI ko azru pravAhita kara rote hue dekhA / vaha bAra-bAra kaha rahI thI - 'he kurukula pu Mgava sanatkumAra, isa janma meM na hone para bhI dUsare janma meM Apa hI mere pati bananA / ' ( zloka 227-237) saMdigdha mana se ki 'use apanA nAma uccAraNa karate sunakara kauna mujhe isa prakAra yAda kara rahI hai, abhISTa deva kI taraha usake sammukha jAkara upasthita ho gae aura bole, 'zubhra ! sanatkumAra kauna hai ? tuma kauna ho ? tuma kaise yahA~ AIM ? tumhArA duHkha kyA hai jo tuma sanatkumAra ko pukAra-pukAra kara ro rahI ho ?' yaha sunakara usa taruNI ke mana meM Ananda kA saMcAra huA aura vaha madhura svara meM bolI 'deva, maiM saurASTra ke rAjA sAketa purAdhipati kI kanyA hUM / merA nAma sunandA hai / merI mA~ kA nAma candrayazA hai / kurukula sUrya sanatkumAra jinake rUpa se madana bhI parAjita hotA hai ve mahArAja azvasena ke putra haiM / ve hI dIrghabAhu mere pati haiM kAraNa mere mAtApitA ne mere svapna-darzana ke kAraNa jala kA aMjalidAna dekara mujhe unheM dAna kara diyA thA / isI bIca vivAha hone ke pUrva hI paradravya apaharaNakArI dasyu kI taraha eka vidyAdhara mere prAsAda kI chata se mujhe uThAkara yahA~ le AyA / vaha mantra bala se isa prAsAda kA nirmANa kara mujhe yahA~ rakha gayA hai / vaha abhI kahA~ hai yaha maiM nahIM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] jAnatI / yaha bhI nahIM jAnatI merA bhI kyA hogA ?" ( zloka 23-244) 'Aryaputra bole- 'he bhIru, bhaya mata kro| maiM hI kuruvaMzI sanatkumAra hUM jise tumane svapna meM dekhA thA / ' taba vaha bolI, 'maiM kRta - kRtya huI kAraNa bahuta dinoM pazcAt bhAgya ke dvArA svapna sAkAra hone kI bhA~ti Apa mere sammukha khar3e haiM / he deva, Izvara ko dhanyavAda / ' ( zloka 245 - 246 ) 've loga jaba isa prakAra vArtAlApa kara rahe the tabhI azanivega kA putra vajravega vidyAdhara krodha se lAla netra kie vahA~ A pahuMcA / vajravega Aryaputra ko uThAkara AkAza kI ora ur3a calA / ' hA deva, maiM durdeva dvArA naSTa huI' kahatI huI vaha mUcchita hokara gira par3I / Aryaputra ne kruddha hokara vajravega ko patthara se kaThora hasta AghAta se mazaka kI bhAMti mAra DAlA / taduparAnta akSata deha lie candra kI taraha usake nIle nayana-kamaloM ko Ananda dene ke lie punaH sunandA ke pAsa lauTa gae / unhoMne sunandA ko hoza dilAyA aura vahIM usase vivAha kara liyA kAraNa jyotiSiyoM ne kahA thA ki yaha kanyA ramaNIratna hai / ( zloka 247-252) 'apane bhAI kI mRtyu kA saMvAda pAkara kruddha sandhyAvalI usI kSaNa vahA~ A pahuMcI / Aryaputra ko dekhakara aura naimittikoM dvArA kI gaI yaha bhaviSya vANI smaraNa kara ki tumhArA bhrAtRhantA hI tumhArA pati hogA vaha zAnta ho gaI / apanI icchA hI sabake lie balavAna hotI hai / Aryaputra ko patirUpa meM cAha kara vaha svayaM dvitIya jayazrI kI taraha unake pAsa gii| sunandA kI sAnanda sammati pAkara Aryaputra ne usa anurAgavatI se bhI gAndharva vivAha kara liyA / ( zloka 253-256) 'usI samaya do vidyAdhara astra-zastrAdi tathA ratha sahita vahA~ Ae aura Aryaputra ko bole- 'vajravega ke pitA vidyAdhara rAjA azanivega ne garur3a jaise sarpa kI hatyA karatA hai usI prakAra usakI hatyA kara dI haiM sunakara apanI senA se AkAza ko AcchAdita kara dik hastI se bhI adhika balavAna, krodharUpa lavaNa - samudra kI taraha Apake sAtha yuddha karane A rahA hai / hama Apake sAle haiM, hamAre pitA candravega aura bhAnuvega dvArA prerita hokara ApakI sahAyatA ke lie Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [259 yahA~ Ae haiN| Apa unake dvArA bheje hae indraratha-se isa ratha para ArohaNa kara aura astra-zastrAdi dhAraNa kara zatru-sainya ko parAjita krie| candravega aura bhAnuvega vAyu se drutagAmI yAna para A rahe haiN| ve Apake hI pratirUpa haiN|' (zloka 257-262) ____ 'usI samaya nadI sahita pazcima aura pUrva samudra kI taraha candravega aura bhAnuvega apanI sainyavAhinI lekara vahA~ upasthita hue| puSkarAvarta megha kI taraha azanivega kI senA kA kolAhala sunAI pdd'aa| usI samaya sandhyAvalI ne Aryaputra ko prajJaptikA nAmaka vidyA pradAna kii| kAraNa striyA~ pati kA pakSa hI grahaNa karatI haiN| yuddha ke lie udgrIva Aryaputra astra dhAraNa kara ratha para car3he / kSatriyoM ko yuddha hI priya hotA hai| candravega aura bhAnuvega evaM anya vidyAdharagaNa ne, candrarUpa zatru-sainya ke lie jo rAhu rUpa the, sainya dvArA azanivega ko ghera liyaa| pakar3o-pakar3o, mAro-mAro cillAte hue azanivega kI senA daur3ane lgii| ubhaya pakSa kI senAe~ asIma sAhasa se murge kI taraha bAra-bAra Upara ur3akara krodha se AghAta kara yuddha karane lgii| usa samaya yuddha ke siMhanAda ke atirikta kucha sunAI nahIM de rahA thA, astroM kI cakamaka ke alAvA kucha dikhAI nahIM de rahA / hAthI kI taraha yuddha meM kuzala ve kabhI Age kabhI pIche hokara, kabhI astrAghAta karake kabhI astrAghAta khAkara yuddha karane lge| bahuta samaya taka yuddha calane ke pazcAt ubhaya dala kI senAe~ jaba klAnta ho gayIM taba azanivega havA kI taraha dra tagAmI ratha para car3hakara sAmane AyA aura vidra pa-ke svara meM ha~sate-ha~sate bolA-'kRtAntagaha kA navIna atithi vajravega kA vaha hatyArA kahA~ hai ?' aisA kahakara usane dhanuSa para TaMkAra dii| taba una donoM mahAzaktizAliyoM meM yuddha Arambha ho gyaa| tIra ke badale aise tIra nikSipta hae ki jisase sahasramAlI kA kiraNa jAla bhI AvRta ho gyaa| (zloka 263-274) 'Aryaputra aura vidyAdhararAja paraspara eka dUsare kI hatyA karane ko utsuka hokara apanI gadA Adi se yuddha karane lage; kintu vijaya kisI ko nahIM milii| unhoMne divyAstroM se yuddha kiyaa| nAgabANa, garur3abANa, agNibANa, varuNabANa ne eka dUsare ko pratihata kiyaa| (zloka 275-277) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] _ vidyAdhararAja ne dhanuSa jhakAkara eka tIra nikSepa kiyaa| Aryaputra ne eka tIra se azanivega ke dhanuSa kA cillA kATa DAlA mAno usake jIvana kA hI anta kara DAlA ho| azanivega jaba hAtha maiM khar3aga lekara Aryaputra kI ora daur3A taba unhoMne arddhayaza kI bhA~ti usakA AdhA hAtha hI kATa DAlA / atyadhika krodhita hokara eka hAtha kaTa jAne para bhI para vaha eka dA~ta TUTe hastI kI taraha yA eka dA~ta khoe sUara kI taraha, unakI ora bar3hane lgaa| jaba vaha hoTha dabAkara Aryapura para khaDga kA vAra karane jA hI rahA thA ki unhoMne vidyAlabdha cakra dvArA azanivega kA mastaka chedana kara ddaalaa| (zloka 278 281) 'aba azanivega kI rAjyazrI pUrNataH Aryaputra kI Azrita ho gyii| kAraNa zrI sAhasiyoM kA hI Azraya grahaNa karatI hai / candravega, bhAnuvega aura anya vidyAdhara sahita Aryaputra vaitADhya parvata para gae / jina vidyAdhara rAjAoM ko unhoMne yuddha meM parAjita kiyA thA unake dvArA ve vidyAdhara pati ke rUpa meM abhiSikta hue / zaka jaise nandIzvara dvIpa meM aDhAI mahotsava karatA hai usI prakAra jinakI mahattA atulanIya hai aise Apake mitra ne vahA~ aSTAhnikA mahotsava kiyaa| (zloka 282-285) _ 'eka dina vidyAdharoM ke caDAmaNi rUpa mere pitA jI ne Aryaputra se kahA-'bahata dina pUrva maiMne mahAzaktidhara aura jJAna meM samudratulya eka muni kA darzana kiyA aura unheM vakulamati Adi merI eka sau kanyAoM ke bhAvI pati ke viSaya meM puuchaa| pratyuttara meM unhoMne kahA- 'caturtha cakrI sanatkumAra ApakI ina eka sau kanyAoM ke pati hoNge| saubhAgyavaza Apa usI samaya yahAM Ae jabaki maiM soca rahA thA ki Apako kahA~ khogA aura kaise Apako inase vivAha karane ko kahaMgA? deva, aba Apa anugraha kara unheM grahaNa kareM kAraNa, mahAna puruSoM ke sammukha kI gayI prArthanA kabhI vyartha nahIM hotI, muni vAkya bhI vyartha nahIM hotaa|' (zloka 286-290) ___yAcaka ke lie cintAmaNi tulya Apake mitra ne mere pitA dvArA isa prakAra anurUddha hokara mere sahita eka sau kanyAoM se vivAha kiyaa| taba se vidyAdhara kanyAoM se parivRta hokara Apake Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [261 mitra kabhI manomugdhakArI saMgIta sunane meM, kabhI sundara abhinaya dekhakara, kabhI kahAniyA~ sunakara, kabhI citra dekhakara, kabhI divya saritA meM jala krIr3A kara, kabhI udyAna meM puSpa cayana kara samaya vyatIta karane lage / yahA~ Apake bandhu krIr3A ke lie Ae the jahA~ Apase unakA milana huA / isa bhA~ti niSThura bhAgya kA cakrAnta vyartha huA / ' ( zloka 291 - 295 ) vakulamati kI kathA samApta hote hI sanatkumAra hastI jaise sarovara se nikala AtA hai usI prakAra krIr3Agraha se bAhara Ae / taduparAnta vidyAdharoM se parivRta hokara indra jaise sumeru parvata para jAtA hai usI prakAra mahendra siMha sahita vaitADhya parvata para gae / ( zloka 296-297) eka dina mahendrakumAra sanatkumAra se bole - 'mitra, tumhArI isa saMvRddhi se mere Ananda kI sImA nahIM hai; kintu tumhAre mAtApitA tumhAre viraha meM duHkhI haiM / ve sarvadA tumheM smaraNa karate haiM / tumhAre aura mere prati unakA itanA anurAga hai ki hamalogoM jaise kisI ko dekhate hI yaha sanatkumAra haiM, yaha mahendrasiMha hai ve aisA socane lagate haiM / etadartha calo, hama hastinApura caleM / candra jaise samudra ko Anandita karatA hai tusa bhI unheM vaise hI Anandita karo / ' ( zloka 298 - 301 ) mahendrasiMha jaba isa prakAra bole taba zatrurUpa pahAr3a ke lie bandhu bAndhava, jo vajra tulya haiM aise unhoMne usI muhUrtta meM patnI, sainya-sAmantoM aura anucaroM se parivRta hokara hastinApura ke lie prasthAna kiyA / unake adhInastha rAjAoM ke vibhinna AkAzayAnoM kI yuti se AkAza bahusUryamaya laga rahA thaa| kisI ne unakA chatra pakar3A thA, koI ca~vara DulA rahA thA, koI unakI pAdukA vahana kie cala rahA thA, koI tAr3a paMkhA dhAraNa kie thA, kisI ke hAtha meM unakA tAmbUla-pAtra thA, koI patha batA rahA thA, koI hAthI para car3hA thA, koI azva para koI ratha para, koI paidala hI AkAza mArga se jA rahA thA / ( zloka 302 - 307 ) megha jaise tApa - kliSTa manuSya ko Anandita karatA hai usI prakAra sanatkumAra ne duHkhArtta mAtA-pitA aura puravAsiyoM ko darzana dekara Anandita kiyA / AnandamanA azvasena ne sanatkumAra ko Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] siMhAsana para baiThAyA aura mahendrasiMha ko unakA senApati banA diyA / tIrthaMkara dharmanAtha svAmI ke samavasaraNa meM jAkara azvasena ne vayojyeSThoM ke sammukha dIkSA grahaNa kara apane jIvana ko sArthaka kiyA / ( zloka 308-310) caudaha mahAratna aura cakrAdi sanatkumAra ke rAjya meM utpanna hue / cakra kA anusaraNa kara unhoMne bharata ke chaha khaNDoM ko jIta liyA evaM naisarpa Adi ratnoM ko prApta kiyA / isa prakAra dasa hajAra varSoM meM samasta bharata kSetra ko jaya kara ve hastIratna para ArUr3ha hokara hastinApura meM praviSTa hue / jaba ve mahAmanA nagara meM praviSTa tabhI avadhijJAna se jAnakara saudharmendra ne pUrva bandhutva ke lie unheM apanA pratirUpa samajhA / jisa hetu pUrva janma meM ve saudharmendra the ataH ve mere bhrAtA haiM aise sneha ke kAraNa zakra ne kubera ko bulavAyA aura kahA - 'zatroM meM uttama, cakrI, kuruvaMzarUpa samudra ke lie candra tulya mahAmanA azvasena ke putra mere bhAI ke samAna haiN| chaha khaNDa bharata jaya kara Aja ve nagara meM praveza kara rahe haiM / unakA cakravartI ke rUpa meM abhiSeka karanA hai / ataH usakA Ayojana kro| itanA kahakara saudharmendra ne unheM hAra, arddhahAra, chatra, do ca~vara, mukuTa, yugala kuNDala, do devadUSya vastra, siMhAsana, pAdukA aura ujjvala pAdapITha sanatkumAra ko pradAna karane ke lie die| sAtha hI sAtha unhoMne tilottamA, urvazI, menakA, rambhA, tumburu aura nArada ko bhI abhiSeka meM jAne ke lie kahA / kubera tatkAla unheM lekara hastinApura gae aura sanatkumAra ko zakra kA Adeza nivedita kiyA / sanatkumAra kI AjJA milate hI kubera ne rohana parvata kI upatyakA - sA eka yojana dIrgha ratnakhacita maMca kA nirmANa karavAyA / usa para divya candrAtapa lagavAyA aura maMca ke madhya ratnoM kI vedI nirmita kara usa para ratna siMhAsana sthApita kiyA / kubera ke Adeza para jRmbhaka deva kSIrasamudra se jala le Ae / samasta rAjanyavarga mahArgha gandha-mAlA Adi le Ae / ( zloka 311-324) Ayojana sampanna hone para kubera ne sanatkumAra ko ratna siMhAsana para baiThAyA aura indra dvArA pradatta upahAra pradAna kie / indra ke sAmAnika devoM kI taraha sanatkumAra ke anucaravRnda, sAmanta aura rAjanyavarga yathAsthAna khar3e rahe / nAbhiputra kA jisa prakAra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [263 rAjyAbhiSeka kiyA gayA thA usI prakAra devoM ne pavitra jala se sanatkumAra ko cakravartI pada para abhiSikta kiyA / tumburu Adi gAyakoM ne maMgala gAna kiyA / devoM ne mRdaMgAdi vAdya bajAe / rambhA, urvazI Adi ne nRtya kiyA, gandharvoM ne nAnA prakAra ke kautuka dikhAe / snAnAbhika samApta kara devoM ne unheM divya vastra, gandha, alaMkAra aura mAlya Adi pradAna kie| hastI ratna ko sugandhita kezara se carcita kara usakI pITha para sanatkumAra ko baiThA kara kubera ne hastinApura meM unakA praveza karavAyA / apanI nagarI kI taraha hI hastinApura ko dhana sampanna kara kubera ne cakravartI se vidA lo / ( zloka 325 - 332) cakravartI rUpa latA kI kyArI ke rUpa meM unakA abhiSeka mukuTabaddha rAjAoM aura sAmantoM dvArA bhI anuSThita huA / isa abhiSeka samAroha ke kAraNa hastinApura ko bAraha varSoM ke lie daNDa, kara Adi se mukta kara diyA gayA / indra se vaibhava sampanna sanatkumAra pitA kI taraha prajA ko putravat pAlana karane lage / unheM karAdi dvArA pIr3ita nahIM kiyA samakakSa trailokya meM koI nahIM thA meM koI nahIM thA / zakti meM usI bhA~ti jisa prakAra unake rUpa meM bhI trailokya eka dina zakra saudharma kalpa meM apane ratna kara saudAminI nAmaka nATaka dekha rahe the / IzAna kalpa se saMgama nAmaka eka deva AyA / usakI kAnti ( zloka 333-336) siMhAsana para baiTha usI samaya vahA~ aura rUpa ne vahA~ avasthita samasta devoM ke ko mlAna kara diyA / yaha dekha kara ve saba usake cale jAne para devoM ne zaka ko isa rUpa rUpa aura kAnti vismita ho gae / aura kAnti kA kAraNa puuchaa| zaka ne pratyuttara meM kahA - 'pUrva janma meM usane AyaMbila varddhamAna tapa kiyA thA usI kAraNa yaha rUpa aura kAnti arjita kI hai / ' devoM ne punaH pUchA - 'usake jaise rUpa aura kAnti triloka meM aura kisI ke haiM ?' indra ne uttara diyA - 'usase bhI adhika rUpa aura kAnti kurukula ke alaMkAra cakravartI sanatkumAra ko prApta haiM | una-sA rUpa aura kAnti anyatra kisI manuSya yA devoM meM bhI nahIM hai / ' ( zloka 337-343) vijaya aura vaijayanta nAmaka do devoM ko indra kI isa Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] bAta para vizvAsa nahIM huaa| ve pRthvI para utre| sanatkumAra kA saundarya dekhane ke lie brAhmaNa veza meM ve rAjaprAsAda ke dvAra para jahA~ dvArapAla khar3e the phuNce| sanatkumAra usa samaya snAna ke lie baiThe the ataH deha ke samasta ratnAbharaNa utAra kara ubaTana kA lepa kara diyA gayA thaa| dvAra-rakSaka ne brAhmaNoM kA Agamana nivedita kiyaa| sanatkumAra ne unheM vahA~ le Ane ko kahA / vahA~ jAkara jaba unhoMne sanatkumAra ko dekhA to vismita hokara mastaka nIcA kie socane lage-- inakA lalATa aSTamI ke candra se bhI sundara hai| AkarNavistRta netra nIla padma ko bhI lajjita kara rahA hai| oSTha pake vimba se bhI adhika raktima hai| kAna muktA sIpa-se haiN| kaNTha pAMcajanya zaMkha ko bhI parAjita kara rahA hai / bhujAeM gajarAja kI sUDa kA smaraNa karavA rahI haiN| vakSa deza ne suvarNa zilA ke saundarya ko curAyA haiN| kaTideza siMha zizu-sA kSINa hai| aura adhika kyA kaheM ? unakA deha-saundarya bhASA meM pakar3A nahIM jA sktaa| unakI deha kA lAvaNya aisA nirbAdha hai ki candra kiraNa dvArA AvRta nakSatraloka kI taraha uvaTana kI to bAta hI mana meM nahIM aatii| indra ne jaisA kahA thA ye vaise hI haiN| satya hI mahAmanA kabhI jhUTha nahIM bolte| (zloka 344-354) sanatkumAra ne unase pUchA, 'he dvijottamagaNa, Apa yahA~ kyoM Ae haiM ?' ve bole, 'he narazArdUla, ApakA rUpa svarga martya sarvatra vikhyAta hai aura sabhI ke lie vismayajanaka hai| isI rUpa kI carcA suna kara svanetroM se isa rUpa ko dekhane hama yahA~ Ae haiN| loga Apake rUpa ke viSaya meM jaisA kahate haiM usI prakAra yaha Azcaryajanaka sundara hai|' (zloka 355-358) sanatkumAra ke adharoM para hAsya bikhara gyaa| ve garva se bole-'he dvijottamagaNa, ubaTana lepita deha meM vaha saundarya kahA~ ? jaba taka maiM snAna na kara la taba taka Apa apekSA kareM aura merA aMgarAga lipta svarNAbharaNa maNDita deha-saundarya dekheN| __ (zloka 359-361) sUrya jaise AkAza ko alaMkRta karatA hai usI prakAra snAna ke pazcAt svarNAbharaNoM se bhUSita hokara cakrI ne apane pratApa Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [265 se rAjasabhA ko alaMkRta kiyaa| una donoM brAhmaNoM ko vahA~ lAyA gayA jisase ve unakA saundarya dekha sakeM; kintu unheM dekhate hI ve viSaNNa hokara socane lage-itanI-sI dera meM hI inakA vaha rUpa-lAvaNya, kAnti kahA~ calI gayI ? sacamuca hI mRtyu loka meM manuSya kA saba kucha hI nazvara hai| (zloka 362-364) sanatkumAra ne vismita hokara unase pUchA-'isake pUrva jaba Apa logoM ne mujhe dekhA to harSotphulla ho uThe the; kintu abhI sahasA duHkhI aura viSaNNamanA kyoM ho gae haiM ?' taba ve madhura svara meM sanatkumAra se bole, 'rAjan, hama donoM saudharma devaloka ke deva haiN| saudharma devaloka meM indra ne Apake rUpa kI prazaMsA kii| hameM vizvAsa nahIM huaa| ataH mAnava deha meM ApakA vaha rUpa dekhane yahA~ aae| usa samaya indra ne jaisA kahA thA vaise hI ApakA rUpa dekhA; kintu aba ApakA vaha rUpa badala cukA hai| niHzvAsa jaise darpaNa ko andha kara detI hai usI prakAra rUpa kA apaharaNa karane vAlI vyAdhi dvArA ApakI deha grasta ho gayI hai ?' (zloka 365-369) isa satya ko prakAzita kara ve deva tatkSaNa antardhAna ho ge| sanatkumAra ne svayaM bhI apanI deha ko himagrasta vRkSa kI bhA~ti prabhAhIna dekhaa| taba ve socane lage-'hAya ! yaha deha sarvadA hI roga kA Akara hai / alpabuddhi mUrkha hI vyartha isakA garva karate haiN| (zloka 370-371) _ 'dImaka jaise bhItara hI bhItara vRkSa ko naSTa kara detA hai usI bhAMti deha ko bhI deha meM utpanna vyAdhi bhItara hI bhItara naSTa kara detI hai| yadyapi kabhI-kabhI yaha deha bAhara se dekhane meM sundara lagatI hai, phira bhI yaha bhItara se vaTavRkSa ke phala kI taraha kITa pUrNa haiN| jalakumbhI jaise sundara jalAzaya ko naSTa kara detA hai usI prakAra vyAdhi bhI zArIrika saundarya ko kSaNabhara meM naSTa kara detI hai| zarIra zithila ho jAtA hai, kintu kAmanA nahIM jaatii| rUpa naSTa ho jAtA hai; kintu bhoga-lipsA raha jAtI hai| vRddhAvasthA A jAtI hai; kintu jJAna kA udaya nahIM hotaa| dhikkAra hai manuSya kI isa deha ko! rUpa-lAvaNya, kAnti, vaibhava, zarIra aura sampatti isa saMsAra meM kuzAgrasthita jalabindu kI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] taraha asthAyI haiM / ata: isa nAzavAna deha dvArA sakAma nirjarA rUpa tapa karanA hI uttama hai|' (zloka 372-377) aisA soca kara saMsAra se virakta bane sanatkumAra ne pravrajyA grahaNa karane kI icchA se apane putra ko siMhAsana para baitthaayaa| taduparAnta udyAna meM jAkara jo kucha heya hai usakA parityAga karane ke lie vinayadhara muni se bhAgavatI dIkSA grahaNa kara lii| mahAvrata grahaNa va uttaraguNa pAlana karane ke lie sarvadA samabhAva meM sthira rahate hue ve jaba grAmAnugrAma vicaraNa karane lage taba hastIyUtha jaise-jaise yUthapati kA anusaraNa karatA hai usI prakAra unake prati anurAgI sAmantarAjagaNa unakA anusaraNa karane lge| chaha mAsa paryanta anusaraNa kara ve lauTa aae| kAraNa sarvavirata mamatva aura anurAgahIna niSparigrahI una mahAtmA ne unakI ora mur3a kara bhI nahIM dekhA / (zloka 378-383) do dinoM ke upavAsa ke pazcAt eka dina ve jaba pAraNA ke lie eka gRhastha ke ghara gae to vahAM chAcha aura ubAlA huA jau mAtra milaa| unhoMne vahI khAkara pAraNA kiyaa| yahI krama unakA calatA rhaa| eka dina pAraNA do dina upavAsa karane se, dohada raha jAne para zarIra meM jaise vyAdhiyA~ bar3ha jAtI hai usI prakAra unakI deha meM bhI roga bar3hane lgaa| ve mahAmanA khujalI dAda, jvara, damA, mandAgni, peTa kA darda aura netra roga ina sAta vyAdhiyoM se AkrAMta ho ge| unhoMne usI avasthA meM 700 varSa vyatIta kie| isa bhA~ti duHsaha pariSaha sahana kara vyAdhi upacAra se niHspRha rahate hue ghora tapa karane ke kAraNa unheM vibhinna labdhiyA~ prApta ho gyiiN| unhoMne apane thaka, kapha, pasInA, zarIra kA mela, viSThA va sparza dvArA roga nirmukta karane kI kSamatA prApta kii| (zloka 383-387) __ sanatkumAra kI vizuddha tapasyA ke prati zraddhAnvita hokara indradeva sabhA meM bole-'jalate hae phasa kI bhA~ti cakravartI ke vipula vaibhava ko parityAga kara sanatkumAra kaThora tapa meM saMlagna haiM / yadyapi tapa ke prabhAva se vyAdhimukta hone kI kSamatA unhoMne ajita kara lI hai phira bhI deha ke prati nirAsakta ve mahAmanA svayaM ko rogamukta nahIM kara rahe haiM ? pUrvokta vahI vijaya aura Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [267 vaijayanta donoM deva yaha sunakara vizvAsa na hone ke kAraNa vaidya ke rUpa meM sanatkumAra ke pAsa phuNce| ve unheM bole, 'he mahAmanA, Apa kyoM roga se kaSTa pA rahe haiM ? hama vaidya haiM / hama cikitsA dvArA isa roga ko nirAmaya kara sakate haiM / Apa yadi sammati deM to ApakA jo zarIra vyAdhigrasta ho gayA hai, use isI muhUrtta meM hama rogarahita kara sakate haiM ? ' ( zloka 388-393) 1 sanatkumAra bole, 'he vaidyagaNa, vyAdhi do prakAra kI hotI hai / eka dravyavyAdhi, dUsarI bhAva-vyAdhi / krodha, mAna, mAyA, lobha bhAva-vyAdhi hai jo ki manuSya ko hajAroM janma taka kaSTa detI hai| yadi Apa usakA nirAmaya kara sake to sarvatobhAvena avazya hI nirAmaya kara dIjie aura yadi dravya-vyAdhi nirAmaya kara sakate haiM to dekhie'( zloka 394-396 ) para apanA thUka svarNa varNa ho aisA kahakara apanI kSatagrasta aMgulI lagAyA / pArA ke sparza se tAmbA jisa prakAra jAtA hai vaise hI vaha aMgulI svarNa-sI ho gayI / yaha dekha kara ve deva unake pairoM para gira kara bole, 'RSivara, hama vahI donoM deva haiM jo indra kI bAta kA vizvAsa na hone se ApakA rUpa dekhane Ae the| Aja bhI indra ne jaba kahA - ' vyAdhi nirAmaya kI labdhi hote hue bhI RSi sanatkumAra roga yantraNA sahana karate hue uttama tapa kara rahe haiM to hameM vizvAsa nahIM huA / ataH yahA~ ApakI labdhi dekhane Ae the / aba use apanI A~kho se dekha liyA hai / ' aisA kaha kara unheM praNAma kara deva cale gae / ( zloka 397 - 401 ) cakrI kI Ayu 3 lAkha varSa kI thI / 50000 varSa unheM kumArAvasthA meM, 50000 varSa mANDalika rAjA ke rUpa meM, 10000 varSa digvijaya meM, 90000 varSa cakrI rUpa meM va 100000 varSa vratI rUpa meM vyatIta kie / mRtyu samaya Ane para unhoMne saMlekhanA vrata grahaNa kara liyA aura paMca parameSThI kA smaraNa karate hue zukla dhyAna meM deha tyAga kara sanatkumAra devaloka meM deva rUpa meM utpanna hue / ( zloka 402-404 ) zAstra rUpa samudra se saMgRhIta muktA-sA yaha caturtha parva, jahA~ Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] 22 zalAkA puruSoM meM 5 arhat, 5 baladeva, 5 vAsudeva, 5 prativAsudeva aura do cakravartiyoM kA jIvana vivaraNa diyA gayA hai, yaha Apake kalyANa ke lie ho / kucha sUtra se, kucha AkhyAna se, kucha yoga para arthAt guru ziSya paramparA prApta viSaya barNita huA hai / yadi isameM koI bhUla-bhrAnti ho to, he sujana, vaha manda karma kI bhA~ti niSphala ho / ( zloka 405-406 ) saptama sarga samApta caturtha parva samApta D Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SASSIST + L IMA . soli ata d w w f qbl, lthbh ldlhtmd nt w d fhmy@ ldb `lwfh nh mfh lyh - ELLE P ILJA. L it 21h ish bitinin TE SUF ht HE Sananth Sa free Hitri CILICET w ent ... MALILIL