Book Title: Tattvagyan Vivechika Part 01
Author(s): Kalpana Jain
Publisher: Shantyasha Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007145/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna vivecikA bhAga-1 lekhikA-sampAdikA : bra. kalpanA jaina, sAgara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Me ML OM - || sA vidyA yA vimuktaye || tattvajJAna vivecikA bhAga-1 ... lekhikA/sampAdikA bra. kalpanA jaina, sAgara ema.e., zAstrI prakAzaka lo zAtyAzA prakAzana, akalUja Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa : 2000 pratiyA~ dvitIya saMskaraNa : 3000 pratiyA~ (vIra nirvANa divasa : 1 navambara 2005) punarprakAzana hetu sahayoga rAzi : teraha rupaye prApti sthAna : * zrI dineza jaina zAstrI dezanA kampyUTarsa, maMgaladhAma, DI-103 e-4, bApUnagara, jayapura-15 (rAja.) * zrI zAntinAtha di. jaina mandira cauka sarrAphA kAnapura-1 (u.pra.) * zrI vItarAga vijJAna prabhAvanA maMDala 133/71, ema blaoNka, kidavaI nagara, kAnapura-11 (u.pra.) *zrI sonAja aeNNDa kampanI hindustAna peTroliyama, iMdApura roDa, akalUja ji. solApUra (mahA.) 41301 * mAtra Akara le jAne ke lie bA.bra. kalpanA jaina, sAgara dvArA, zrI ToDaramala smAraka bhavana / maMgaladhAma, phlaiTa naM. DI-107 e-4, bApUnagara, jayapura-302015 mudraNa vyavasthA : dezanA kampyUTarsa, jayapura mobA.9314640048 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manogata anaMtadharmAtmaka vastu kI anekAMtAtmaka vyavasthA ko syAdvAda zailI dvArA prarUpita karanevAlI cAra anuyogamayI jinavANI ke suvyavasthita pAThyakrama ke aMtargata bAlabodha gAiDa aura vItarAga-vijJAna vivecikA ke bAda tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 kA vivecana karanevAlI 'tattvajJAna vivecikA bhAga 1' Apake samakSa prastuta hai| ___ yadyapi pUrNa sAvadhAnI pUrvaka jinavANI kA AloDana kara hI yaha vivecana karane kA prayAsa kiyA gayA hai; tathApi isameM tAttvika, saiddhAntika, nyAyaparaka viSayoM kA samAyojana hone se mujha alpabuddhi dvArA skhalita hone kI saMbhAvanA se bhI sarvathA iMkAra nahIM kiyA jA sakatA hai; ataH jinavANI paramparA ke saMrakSaka, saMpoSaka, saMvardhaka sammAnanIya vidvadvaMda aura parama pUjya sAdhu-samUha se parokSa prArthanA hai ki Agama paramparA-saMrakSaka apanI manovRtti kI udAratA ke upayoga dvArA mujhe mArgadarzana dekara anugRhIta kreNge| jinavANI kA kramika adhyayana karanevAle isase lAbhAnvita ho apane tattvajJAna ko nirmala kara, mokSamArga prazasta kareMge - isa pavitra bhAvanA ke sAtha prastuta vivecikA Apake kara-kamaloM meM sAdara samarpita hai| - kalpanA jaina ema.e. zAstrI zrI RSabha jayaMti (15 mArca 2004) viSayAnukramaNikA viSaya pRSThAMka manogata pATha 1 sImaMdhara pUjana " 2 sAta tattvoM saMbaMdhI bhUleM " 3 lakSaNa aura lakSaNAbhAsa " 4 paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ " 5 sukha kyA hai ? " 6 paMcabhAva " 7 cAra abhAva " 8 pA~ca pANDava " 9 bhAvanA battIsI / pRSThapUrti ke lie prayukta uddharaNa iMdriyajanita sukha. puNya-pApa kA.. samayasAra gAthA 23-25.......... caudaha guNathAnaka dazA................. jina jIvoM ko duHkha....... niyamasAra kalaza 58........ nahi svato'sati...... mp39 ..........34 ..86 ........................1 09 ...........124 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta saMskaraNa meM Arthika sahayoga pradAna karanevAle dAtAroM kI sUcI 1451/- rupaye pradAna karanevAle zrI digambara jaina mumukSu maMDala kohephijA / 1001/- rupaye pradAna karanevAle - * sau. kanupriyA nitinakumArajI jaina DoMbilI (pUrva) * sau. saroja jaina karahala zrImatI mAlatI vIrendra jaina haste sau. hIrAbAI jasavantanagara / 601/- rupaye pradAna karanevAle * zrI digambara jaina mumukSu maMDala bhopAla | 501/- rupaye pradAna karanevAle ku. rajanI jaina, zyopura kalAM (ma.pra.) / 251/- rupaye pradAna karanevAle * bhopAla se zrImatI candrA umezacanda, zrI ratanalAlajI saugAnI, zrI devendrakumArajI bar3akula, zrI rAjakumArajI ilAhAbAda baiMka, zrImatI saroja grIna pArka, zrI ajitakumArajI grInapArka * zrImatI zailAdevI gunA / 201/- rupaye pradAna karanevAle - * bhopAla se - zrImatI munnIbAI dhanyakumArajI vakIla, zrI ajayakumArajI saugAnI, zrI subhASacandra subodhakumAra caudharI, zrI saMjIvakumAra umezacanda, zrI surezacandrajI 'manjU', zrImatI saroja vijayakumAra, zrI rAjIvakumAra umezacandajI, zrImatI zakuntalA * zrImatI premavatI zrIcandra jaina dillii| 151/- rupaye pradAna karanevAle * zrI paM. rAjamalajI adhiSThAtA (udAsIna Azrama) bhopAla * zrImatI zAntI zekhAvata indaura | - - 101/- rupaye pradAna karanevAle - * bhopAla se - zrI komalacandrajI ( mArDana ), zrI hukamacandajI, zrI paM. kastUracandajI bajAja, zrI aruNakumAra 'vardhamAna', zrI rAjakumArajI ghor3A nakkAsa, zrI ajitakumArajI bajAja, zrI satIzakumArajI mehatA, zrI rAjamalajI pavaiyA, zrI surendrakumArajI saugAnI, zrImatI candanA divAkara, zrImatI nirmalA TaDaiyA, zrImatI snehalatA bar3akula, zrImatI sandhyA sunIlakumArajI, zrImatI urmilA, zrImatI prema buAjI, zrImatI suzIlA bAI, zrI abhiSeka jaina, zrImatI saroja santoSakumArajI jaina zrI vikAsa jaina bAnapura (ma.pra.) * sau. sandhyA DaoN. nemIcandajI jaina mahAvIrajI / 51 /- rupaye pradAna karanevAle - * bhopAla se - zrI rAdhelAlajI, zrI rAjamalajI lIDara, zrI multAnacandrajI, zrImatI vimalA jaina, zrImatI mINA somabArA, zrImatI maNi jaina / * kula =11750/ dineza jaina, dezanA kampyUTarsa, jayapura para upalabdha sAhitya 1. pravacanasAra, paMcAstikAyasaMgraha padyAnuvAda 2. mohakSaya kA rAmavANa upAya ( pravacanasAra kI 80vIM gAthA para pravacana ) 3. bAlabodha gAiDa 4. bAlabodha mArgadarzikA ( marAThI ) 5. tattvajJAna vivecikA bhAga - 1 6. tattvajJAna vivecikA bhAga - 1 (marAThI) 7. vItarAga - vijJAna vivecikA 8. gommaTasAra karmakANDa vivecikA bhAga - 1 9. vItarAga - vijJAna mArgadarzikA ( marAThI ) 10. tattvajJAna vivecikA bhAga-2 12 . vartamAna meM jaina zrAvakAcAra : eka saMkSipta vivaraNa 11. sAmAyika saMgraha 5/ 6/ 10/ 10/ 13/ 13/ 15/ 15/ 20/ 20/ 4/ svAdhyAya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 1 | sImaMdhara pUjana 2 prazna 1: zrI sImaMdhara bhagavAna ke saMbaMdha meM Apa kyA jAnate haiM ? utaraH anaMtAnaMta pradezI AkAza ke madhya sthita asaMkhyAta pradezI tIna loka ke ThIka bIcoMbIca trasanAr3I saMbaMdhI madhyaloka ke DhAI dvIpa meM sudarzana, vijaya, acala, maMdara aura vidyunmAlI nAmaka pA~ca meru parvata haiM / ina pA~coM meru saMbaMdhI pUrva, pazcima vistRta karmabhUmioM kA kSetra mahAvideha kahalAtA hai| ina pA~ca mahAvideha kSetroM meM satata dukhamA-sukhamA kAla kI vyavasthA vidyamAna hone ke kAraNa yahA~ se anekoM jIva satata mokSadazA prApta karate rahate haiN| yahA~ pratyeka mahAvideha saMbaMdhI cAra - isaprakAra pA~ca mahAvideha saMbaMdhI kama se kama bIsa tIrthaMkara satata vidyamAna rahate haiN| ye eka sAtha adhika se adhika eka sau sATha bhI ho sakate haiN| isa jaMbUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM sItA nadI ke uttaravartI antima AThaveM puSkalAvatI videha meM zrI sImaMdhara nAmaka zAzvata tIrthaMkara vidyamAna haiM / yahA~ isa nAmavAle pUrva tIrthaMkara kA nirvANa ho jAne para punaH isI nAmavAle dUsare tIrthaMkara samavasaraNa sahita vihAra karane lagate haiM; arthAt jaMbUdvIpa kA prastuta videha kSetra ina zrI sImaMdhara bhagavAna ke vihAra se kabhI bhI vaMcita nahIM rahatA hai| prApta pramANoM ke AdhAra se yaha sarva vidita hai ki vartamAna meM vahA~ vidyamAna zrI sImaMdhara bhagavAna ke darzana kA lAbha isa bharata kSetra ke adhyAtma-pratiSThApaka, dvitIya zrutaskaMdha ke praNetA diggaja AcArya zrI kuMdakuMdadeva ko milA thaa| ve dakSiNa bhArata meM sthita paunnUra hila se pUrva videha kSetra meM sthita zrI sImaMdhara bhagavAna ke darzana karane gae the| vahA~ unhoMne nirAhAra rahakara sAta dina paryaMta bhagavAna kI divyadhvani kA bharapUra lAbha liyA thaa| divyadhvani kAla ke atirikta kAla meM, vahA~ upasthita tattvajJAna vivecikA bhAga eka /1 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara Adi se bhI zaMkA-samAdhAna kara unhoMne apane jJAna ko atyadhika nimala kiyA thaa| vahA~ se yahA~ vApisa Akara Apane usa divyajJAna ke mAdhyama se sanAtana satya vastudharma/jainadharma ke pracAra-prasAra meM, jinavANI mA~ kA koza samRddha karane meM abhUtapUrva yogadAna diyA thaa| isI AdhAra para tatkAlIna gRhastha zrAvakoM ne 'jIvaMta tIrthanAtha' ke rUpa meM zrI sImaMdhara bhagavAna kI pratimA bhI pratiSThita karAI thii| isaprakAra bhAratavAsI AcArya zrI kuMdakuMdadeva ke kAraNa zrI sImaMdhara bhagavAna se jur3a gae haiN| vaise to yahA~ isa paMcamakAla meM sAkSAt tIrthaMkaroM kA viraha hone ke kAraNa prArambha se hI videha kSetrastha vidyamAna viharamAna bIsa tIrthaMkara upAsya rahe haiN| bhaktagaNa stutioM, stotroM, pUjanoM, vidhAnoM, prANa-pratiSThAoM Adi ke mAdhyama se unake prati apane bhaktibhAva vyakta karate rahe haiM; parantu abhI isa ardha sadI meM AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI dvArA mukhya rUpa se samayasAra ko AdhAra banAkara jo AdhyAtmika jinavANI gaMgA kI avirala dhArA pravAhita huI hai; isake kAraNa zrI sImaMdhara bhagavAna ke sAkSAt darzana se mahimAmaMDita, samayasAra Adi paramAgamoM ke praNetA AcArya zrI kuMdakuMdadeva ke prati viziSTa zraddhAvanata bhaktagaNoM ne mAtra zrI sImaMdhara svAmI kI prANa-pratiSThA bhI prArambha kI hai| tadanusAra guNAnurAgI bhakta hRdaya kavioM ne stutiA~, stotra, pUjana Adi ke mAdhyama se unake prati apane bhaktibhAva bhI samarpita kie haiN| usI dhArA meM bhakta-hRdaya 'DaoN. hukamacanda bhArilla jayapura' ne bhI prastuta pUjana ke mAdhyama se apanA bhakti-bhAva vyakta kiyA hai| prazna 2: zrI sImaMdhara bhagavAna kI pUjana kA artha likhie| uttaraH 'DaoN hukamacanda bhArilla' dvArA racita prastuta 'zrI sImaMdhara-pUjana' bhASA, bhAva, sAhitya tathA adhyAtma kI dRSTi se eka advitIya racanA hai| isameM pUjana sAmagrI ke kalpita guNoM ko vAstavika rUpa se bhagavAna meM dekhakara, unake prati AkarSita ho, unake pratIka rUpa meM yaha sAmagrI bhagavAna ke caraNoM meM samarpita karane kI bhAvanA bhAtA huA bhakta samyagdarzana kI pragaTatA se lekara mokSa-prApti paryaMta kA upAya bhagavAna se sIkhakara svayaM bhagavAna vana jAne kA saMkalpa vyakta karatA huA, samayasAramaya sImaMdhara bhagavAna kI aparaMparA mahimA se abhibhUta ho apanI vANI ko virAma detA hai| sImaMdhara pUjana /2 - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjana ke pratyeka chaMda kA artha kramazaH isaprakAra hai - sthApanA - bhava-samudra sImita kiyo, sImaMdhara bhgvaan| kara sImita nijajJAna ko, pragaTyo pUraNa jnyaan|| pragaTyo pUraNa jJAna-vIrya-darzana-sukhadhArI, samayasAra avikAra vimala caitanya vihaarii| aMtarbala se kiyA prabala ripu-moha parAbhava, are bhavAntaka ! karo abhaya hara lo merA bhava / / he sImaMdhara bhagavAna ! Apane apane sArthaka nAma ke anusAra isa saMsAra-samudra ko sImita kara diyA hai arthAt ApakA yaha aMtima bhava hai; isa bhava kI samApti para Apa sadA-sadA ke lie saMsAra se chUTakara mokSapada prApta kara leNge| Apane apane jJAna ko sImita kara/saMpUrNa parapadArthoM se haTAkara apane jJAnAnaMda svabhAvI bhagavAna AtmA meM lagAkara paripUrNa jJAna/kSAyika jJAna/kevalajJAna pragaTa kiyA hai| isa paripUrNa anaMtajJAna ke sAtha hI ApameM anaMtadarzana, anaMtavIrya aura anaMtasukha bhI pragaTa ho gae haiM - isaprakAra Apa anaMta catuSTaya sampanna haiN| Apane aMtarbala se/AtmasvarUpa meM paripUrNa lInatAmaya antaronmukhIM anaMta puruSArtha se samasta jagata ke mahAbalazAlI moharUpI zatru ko jItakara nirvikAra, nirmala samayasAra svarUpa zuddha dazA pragaTa kara lI hai| Apa apane caitanya svabhAva meM niraMtara vihAra kara rahe haiN| isaprakAra Apane apane saMsAra ko pUrNatayA naSTa kara diyA hai| he saMsAra ko naSTa karanevAle yA saMsAra ko naSTa karane ke lie aMtaka/yamarAja ke samAna sImaMdhara svAmI ! mujhe bhI isa saMsAra ke bhaya se nirbhaya kara do, merA saMsAra bhI hara lo/ naSTa kara do| tAtparya yaha hai ki Apake dvArA batAe gae mArga ko jAnakara, pahicAnakara, maiM bhI Apake samAna apane zuddhAtmA meM satata lIna rahU~; jisase merA bhI saMsAra naSTa hokara maiM bhI Apake samAna vItarAgI-sarvajJa ho jAU~ - isa rUpa meM bhakta apane mana-maMdira meM sImaMdhara bhagavAna kI sthApanA kara rahA hai| jala - prabhuvara tuma jala se zItala ho, jala se nirmala avikArI ho / mithyAmala dhone ko jinavara, tuma hI to mala parihArI ho / / tuma samyagjJAna jalodadhi ho, jaladhara amRta barasAte ho| bhavijana mana mIna prANadAyaka, bhavijana mana-jalaja khilate ho|| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /3 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he jJAnapayonidhi sImaMdhara ! yaha jJAnapratIka samarpita hai| ho zAnta jJeyaniSThA merI, jala se caraNAmbuja carcita hai|| isa chaMda meM jala saMbaMdhI samasta vizeSatAoM ko bhagavAna para ghaTita karake, jJAna ke pratIkarUpa meM jala ko samarpita kara, usake mAdhyama se apanI jJeyaniSThA ko zAMta karane kI bhAvanA bhAI gaI hai| pUjaka kahatA hai ki he bhagavana ! Apa jala ke samAna zItala haiM, jala ke samAna hI atyaMta svaccha nirmala samasta vikAroM se rahita avikArI haiN| yadyapi mala ko dho DAlane meM samartha hone se jala kA eka nAma mala-parihArI hai; tathApi vAstava meM to mithyAtvarUpI mala ko dhone meM samartha hone ke kAraNa Apa hI mala-parihArI haiN| he bhagavana ! Apa samyagjJAnarUpI jala ke sAgara/bhaMDAra haiM, prANI mAtra ke jIvana ko amara banAne meM nimittabhUta divyadhvani rUpI amRta kI varSA karane ke lie jaladhara/megha ke samAna haiN| Apa bhavya jIvoM ke manarUpI machalioM ko prANadAna denevAle pavitra jala haiM tathA bhavya jIvoM ke manarUpI jalaja/kamala ko vikasita karane ke lie urvaraka jala haiN| he jJAna ke bhaNDAra, jJAna sAgara sImaMdhara svAmI ! Apake caraNa kamaloM kI pUjA karane ke lie maiM yaha jJAna kA pratIkarUpa jala samarpita kara rahA huuN| jaise jala prANioM kI pyAsa ko zAMta karatA hai; usIprakAra he bhagavAna ! isa jJAnarUpI jala se merI jJeyaniSThA/padArthoM ko jAnane saMbaMdhI pyAsa/AkulatA zAMta ho jaae| maiM bhI Apake hI samAna para se pUrNa nirapekSa raha apane jJAna-svabhAva meM hI lIna rahU~ - isa bhAvanA ko puSTa karane ke lie hI jJAnarUpI jala se ApakI pUjana kara rahA huuN| caMdana - caMdana-sama candravadana jinavara, tuma candrakiraNa se sukhakara ho / bhava-tApa nikaMdana he prabhuvara ! sacamuca tuma hI bhava-dukha-hara ho|| jala rahA hamArA antaHtala, prabhu icchAoM kI jvAlA se| yaha zAnta na hogA he jinavara re ! viSayoM kI madhuzAlA se|| cira-aMtardAha miTAne ko, tuma hI malayAgiri caMdana ho| caMdana se caracU~ caraNAMbuja, bhava-tapa-hara ! zata-zata vaMdana ho|| he bhagavAna ! ApakA caMdramA ke samAna pavitra mukha yA zarIra caMdana ke samAna zItala hai, caMdramA kI kiraNoM ke samAna sukha denevAlA hai| saMsAra ke tApa ko naSTa karanevAle he bhagavana ! vAstava meM Apa hI saMsAra ke duHkha ko naSTa karanevAle haiN| he sImaMdhara pUjana /4 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavana ! merA mana anAdi se hI icchAoM rUpI agni kI jvAlAoM se jala rahA hai / vaha paMcendriya viSaya-bhogoM kI vividha sAmagrioM se zAMta honevAlA nahIM hai / isa anAdikAlIna aMtaraMga jalana ko zAMta karane ke lie he prabho ! Apa hI malayAgiri caMdana ke samAna haiM arthAt ApakI vANI ke mukhya kendra biMdu apane zuddhAtmA meM sthiratA hI eka mAtra isa aMtardAha ko miTAne meM sakSama hai; ataH saMsAra ke tApa ko naSTa karanevAle he bhagavAna! maiM Apake caraNAravindoM kI caMdana se pUjana kara rahA hU~; Apako merA zata zata vaMdana hai / isaprakAra isa chaMda dvArA loka-mAnya zItalatA pradAyI caMdana aura caMdramA ke sAtha bhagavAna kI tulanA kara bhagavata svarUpa zuddhAtmA ko hI vAstavika zItalasvabhAvI. siddhakara, usameM sthiratA ke pratIka rUpa meM caMdana se bhagavAna kI upAsanA kI gaI hai / akSata - prabhu ! akSatapura ke vAsI ho, maiM bhI terA vizvAsI hU~ / kSata-vikSata meM vizvAsa nahIM, tere pada kA pratyAzI hU~ / / akSata - sAmrAjya liyA tumane / akSata - bramhANDa kiyA tumane / / maiM kevala akSata - abhilASI, akSata ataeva caraNa lAyA / nirvANa - zilA ke saMgama-sA, dhavalAkSata mere mana bhAyA / / he bhagavana ! vAstava meM Apa hI akSatapura/ /kabhI bhI naSTa nahIM honevAle mokSanagara ke nivAsI haiN| merA bhI yaha vizvAsa hai / merI bhI yaha mAnyatA hai ki apane sthAI sthAna meM sthAI nivAsa hI sukhamaya hai / ina kSata-vikSata / sadaiva naSTa honevAle / kSaNabhaMgura padoM meM aba merA vizvAsa nahIM raha gayA hai arthAt rASTrapati, pradhAnamaMtrI, cakravartI, iMdra. ahamiMdra Adi kSaNika padoM ke prati mere mana meM tanika bhI AkarSaNa nahIM hai / maiM to mAtra Apake hI sthAI siddha pada kA pratyAzI / ummIdavAra banakara AyA huuN| Apane anAdi-anaMta dhruva akSata AtmA meM akSata saMbala se / paripUrNa sthiratA se akSata sAmrAjya / avinAzI (bhAva) mokSapada prApta kiyA hai / isa avinAzI sAmrAjya ko prAptakara Apane jagata-jana ko akSata vijJAna / anAdi anaMta vastu svarUpa kA yathArtha jJAna diyA hai tathA apane bramhANDa ko bhI akSata kara liyA hai / apanI samasta paryAyoM ko paripUrNa zuddha svAbhAvika nirmalatA sampanna kara liyA hai| mujhe bhI mAtra isI akSata pada kI cAha/icchA hai; ataH akSata lekara Apake caraNoM meM A gayA huuN| nirvANa tattvajJAna vivecikA bhAga eka /5 akSata kA akSata-saMbala le, akSata-vijJAna diyA jaga ko, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilA/sphaTika maNimaya atyaMta dhavala siddha zilA ke saMgama ke samAna/siddha rUpa meM sthAI nivAsa ke avasara ke samAna yaha dhavala akSata mere mana ko ati rucikara ho gayA hai| . isaprakAra isa chaMda dvArA akSata/cAvala ke mAdhyama se akSaya zuddhAtmA kI akSaya akhaNDa upAsanA se prApta akSata sAmrAjya/siddha pada kI bhAvanA bhAte hue sImaMdhara bhagavAna kI upAsanA kI gaI hai| puSpa -tuma surabhita jJAna-sumana ho prabhu, nahiM rAga-dveSa durgandha khiiN| sarvAMga sukomala cinmaya tana, jaga se kucha bhI saMbaMdha nhiiN|| nija aMtarvAsa suvAsita ho, zUnyAntara para kI mAyA se| caitanya-vipina ke citaraMjana, ho dUra jagata kI chAyA se|| sumanoM se mana ko rAha milI, prabhu kalpabeli se yaha laayaa| inako pA cahaka uThA mana-khaga, bhara coMca caraNa meM le aayaa|| laukika dRSTi se vanaspatikAyika puSpa meM nimnalikhita vizeSatAe~ pAI jAtI haiM - 1. vaha paripUrNa sugaMdhita hai, kisI bhI rUpa meM durgandha raMcamAtra nahIM hai| 2. atyanta komala hone se usa para kisI anya kA prabhAva nahIM par3atA hai| 3. svayaM svataH aMtaraMga se sugaMdhita hone ke kAraNa usakI sugaMdha DAlI para lage rahane taka kabhI bhI naSTa nahIM hotI hai| 4. vAstava meM usakI sugaMdha svayaM usake lie hI hotI hai; kisI ne usakA upayoga kiyA ki nahIM, isase usakA kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| * 5. aneka-aneka viparIta paristhitioM/kA~ToM Adi ke madhya rahate hue bhI vaha satata vikasita rahatA hai| una samasta paristhitioM se pUrNa aprabhAvita rahatA huA svayaM meM masta rahatA hai| ityAdi anekoM vizeSatAe~ laukika puSpa meM pAI jAtI haiN| prastuta chaMda meM puSpa kI ina kSaNika vizeSatAoM ko vAstavika rUpa meM bhagavAna para ghaTita kiyA gayA hai| vaha isaprakAra - he bhagavana ! Apa svayaM atyanta sugaMdhita jJAnarUpI puSpa haiM, ApameM rAga-dveSa Adi vikArI bhAvoM kI durgaMdha kisI bhI rUpa meM raMcamAtra nahIM hai| Apa apane . sImaMdhara pUjana 6 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-darzanamaya caitanya zarIra se sarvAMga sukomala haiN| jagata meM rahate hue bhI vAstava meM ApakA jagata se kucha bhI saMbaMdha nahIM rahA hai| Apane jo aMtarvAsa/sukha-zAnti pragaTa kI hai vaha svayaM se svayaM ke lie hI pragaTa kI hai, use pragaTa karane meM Apako anya kI raMcamAtra AvazyakatA nahIM par3I hai| vaha pragaTa sukha-zAMti bhI svayaM Apake caitanyarUpI vizAlavana meM mAtra Apake hI jIvana ko sukhada/AnaMdita karane ke lie vyakta huI hai; use anya se kucha bhI prayojana nahIM hai| anaMtAnaMta vividha jJeya ApameM pratibimbita hote hue bhI Apa unase pUrNatayA aprabhAvita rahate hue apane AnaMda meM saMtuSTa haiN| he bhagavana ! Apake isa jJAnarUpI puSpa ko dekhakara mere mana ko bhI eka rAha/sabhI prasaMgoM meM AnaMdamaya jIvana jIne kI kalA prApta ho gaI hai; jisase merA manarUpI pakSI atyantaM prasanna hokara ApakI upAsanA karane ke lie apane bhAvoM rUpI coMca meM, Apake prati bhakti bhAvarUpI puSpoM ko lekara Apake caraNoM meM A gayA hai| naivedya -AnaMda-rasAmRta ke draha ho, nIrasa jar3atA kA dAna nhiiN| tuma mukta-kSudhA ke vedana se, SaTsa kA nAma-nizAna nhiiN|| vidha-vidha vyaMjana ke vigraha se, prabhu bhUkha na zAMta huI merii| AnaMda-sudhArasa-nirjhara tuma, ataeva zaraNa lI prabhu terii|| cira-tRpti-pradAyI vyaMjana se, hoM dUra kSudhA ke aMjana ye| kSutpIr3A kaise raha legI ? jaba pAye nAtha niraMjana ye|| he prabho ! Apa atIndriya AnaMda rasarUpI amRta ke sarovara haiM; isalie Apa kabhI bhI rasa rahita/nIrasa, jar3a/acetana padArthoM kA dAna nahIM dete haiM; arthAt Apane yaha kabhI bhI nahIM batAyA hai ki ina jar3a padArthoM ke Azraya se bhI jIvana AnaMdamaya ho sakatA hai| Apane sadA yahI vatAyA hai ki apanA jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna AtmA svayaM atIndriya AnaMdamaya hone se svayaM meM sthiratA hI AnaMdamaya dazA hai / Apa bhUkha kI pIr3A se pUrNatayA rahita haiM; ataH khaTTe-mIThe Adi chaha rasoM kA Apake jIvana meM nAmanizAna bhI nahIM hai/Apa yaha jar3a bhojana kabhI bhI nahIM karate haiN| he bhagavana ! aneka-aneka vyaMjanoM/pakvAnnoM ke samUha ke Azraya se merI bhUkha Aja taka bhI zAMta nahIM ho sakI hai aura Apa to AnaMdarUpI amRta ke mahAna jharane haiM; ataH maiMne aba ApakI zaraNa le lI hai| sadA saMtuSTi denevAle AtmArUpI vyaMjana ko prApta tattvajJAna vivecikA bhAga eka /7 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara lene para aba yaha bhUkha kI bAdhA kaise raha sakatI hai ? jaba maiMne Apa jaise niraMjana/nirdoSa paramAtmA ko pA liyA hai / apane zuddhAtmA ko pahicAna liyA hai, taba yaha bhUkha kI kAlimA aba kaise raha sakatI hai ? aba niyama se yaha naSTa hogI hI hogii| aba mujhe ina jar3a vyaMjanoM kI AvazyakatA nahIM rahegI; ataH unheM ApakI pUjana ke bahAne ApakI sAkSI meM chor3ane kA saMkalpa lene AyA hU~ / dIpa - cinmaya - vijJAna bhavana adhipati, tuma lokAloka-prakAzaka ho / kaivalya kiraNa se jyotita prabhu ! tuma mahA-moha tama nAzaka ho / / tuma ho prakAza ke puMja nAtha ! AvaraNoM kI parachA~ha nahIM / pratibiMbita pUrI jJeyAvali, para cinmayatA ko A~ca nahIM / / le AyA dIpaka caraNoM meM, re ! antara Alokita kara do / prabhu tere mere antara ko, avilaMba nirantara se bhara do / / he bhagavana ! Apa anaMtajJAna, anaMtadarzana rUpa caitanyamaya vijJAna bhavana ke adhipati/ svAmI haiM/ Apa anaMta catuSTaya sampanna haiM / Apake jJAna meM sampUrNa lokAloka prakAzita ho rahA hai / jhalaka rahA hai| ApakA sampUrNa bhavana kevalajJAna rUpI mahAdIpa kI prakAza-kiraNoM se prakAzita hai| Apa anAdikAlIna mahA moha rUpI adhaMkAra ko naSTa karanevAle haiN| he prabho ! ApakA adbhuta jJAnamaya jIvana mAno prakAza kA hI puMja hai; isa para jJAnAvaraNa Adi AvaraNoM kI parachAIM bhI nahIM hai / Apa dravyabhAva ghAti karmoM se pUrNatayA rahita haiM / yadyapi Apake isa jJAna meM sampUrNa jJeyAvali / tInakAla - tIna lokavartI samasta padArtha pratibimbita ho rahe haiM; tathApi ApakI caitanyamayatA unase raMcamAtra prabhAvita nahIM hai / sabhI padArthoM ko sahaja bhAva se jAnate hue bhI Apa unase pUrNatayA nirapekSa haiM, pUrNa vItarAgI haiN| he bhagavana ! maiM Apake caraNoM meM yaha apanA jJAnarUpI dIpaka lekara AyA hU~ / Apa isase mere aMtar AtmA ko prakAzita kara deM / Apa mujhe vaha patha batAeM ki jise apanAkara maiM apane zrutajJAnarUpI dIpaka se svayaM ko prakAzita kara, usameM hI sthira raha sakU~; mohAMdhakAra kA nAzakara, Apa jaisA bana skuuN| he prabho ! isa jJAnarUpI dIpaka se Apa Apake aura mere bIca ke aMtara ko zIghra naSTa kara deM / Apake dvArA batAe gae mArga para calakara / apane AtmA meM pUrNa sthira ho Apake hI samAna maiM bhI vItarAgI - sarvajJa bhagavAna bana jaauuN| sImaMdhara pUjana / 8 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUpa - dhU-dhU jalatA dukha kI jvAlA, prabhu trasta nikhila jagatItala hai| beceta par3e saba dehI haiM, calatA phira rAga prabhaMjana hai|| yaha dhUma dhUmarI khA-khAkara, ur3a rahA gagana kI galiyoM meN| ajJAna-tamAvRta cetana jyoM, caurAsI kI raMgaraliyoM meN|| saMdeza dhUpa kA tAttvika prabhu, tuma hue UrdhvagAmI jaga se| pragaTe dazAMga prabhuvara tumako, antaHdazAMga kI saurabha se / / he prabho ! isa sampUrNa jagatItala/vizva meM rahanevAle samasta saMsArI prANioM ke aMdara duHkhoM kI jvAlA dhU-dhU karake niraMtara jala rahI hai, jisase yaha saMsArI prANI atyadhika trasta hai/Akulita/duHkhI hai| isa asahya duHkha ke kAraNa vaha apanI sudha-budha khokara behoza par3A huA hai| use vastu-svarUpa/apane AtmasvarUpa kA jJAna nahIM hai| ise besudha avasthA meM hI pralayaMkArI rAga tIvravega se bar3ha rahA hai/yaha jIva apane saMbaMdha meM ajJAnatA ke kAraNa paMcendriya viSaya-bhogoM kI tIvra lAlasA meM ulajhatA rahatA hai aura isake kAraNa vaha cAra gati caurAsI lAkha yonioM meM bhaTakabhaTakakara anaMta duHkha pAtA huA usIprakAra yahA~ se vahA~ cakkara lagA rahA hai, jisaprakAra AkAza meM dhuMA yahA~ se vahA~ ur3atA rahatA hai / yaha dhUpa kA dhuA~ Upara kI ora ur3a rahA hai| he bhagavana ! dhUpa ke isa tAttvika saMdeza ko samajhakara Apa bhI jagata se UrdhvagAmI ho gae haiM/jagata meM rahate hue bhI Apa jagata se pUrNa virakta ho svayaM meM sthira hokara, para se pUrNa nirapekSa vItarAgI ho gae haiN| apane trikAlI dhruva tattva kI sugaMdhI ke Azraya se ApameM dazAMgI dhUpa ke samAna dharma ke uttama kSamA Adi daza aMga vyakta ho gae haiM/Apa pUrNatayA samyak ratnatraya sampanna ananta catuSTayamaya vItarAgI-sarvajJa ho gae haiN| phala - zubha-azubha vRtti ekAMta duHkha atyaMta malina saMyogI hai| ajJAna vidhAtA hai inakA, nizcita caitanya virodhI hai|| kA~ToM sI paidA ho jAtI, caitanya-sadana ke A~gana meN| caMcala chAyA kI mAyA-sI, ghaTatI kSaNa meM bar3hatI kSaNa meN|| terI phala-pUjA kA phala prabhu ! hoM zAMta zubhAzubha jvaalaayeN| madhukalpa phaloM-sI jIvana meM, prabhu ! zAnti-latAyeM chA jaayeN|| he prabho ! zubha-azubha/maMda kaSAya-tIvra kaSAya rUpa samasta hI parAdhIna pariNAma tattvajJAna vivecikA bhAga eka /9 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAMta duHkharUpa/pUrNatayA duHkhamaya hI haiM; unameM sukha raMcamAtra bhI nahIM hai| ye pariNAma atyaMta malina/azuddha/vikRta haiM tathA karma ke udaya meM, anya ke Azraya se utpanna honevAle saMyogI bhAva haiN| ye vAstava meM apane jJAnAnaMda Adi anaMta vaibhava sampanna svabhAva ko apanatvarUpa se nahIM jAnane ke kAraNa utpanna hote haiM tathA apane svabhAva ke virodhI bhAva haiM/caitanya svabhAva kI garimA ko naSTa karanevAle pariNAma haiN| ye apane caitanyarUpI ghara ke A~gana meM/eka-eka samayavartI kSaNika paryAya meM kA~ToM ke samAna duHkhadAyI rUpa meM paidA hote rahate haiN| karmodaya janya hone se ye chAyA ke samAna kabhI bhI eka rUpa nahIM rahate haiM/satata svabhAva se hI hInAdhikatAmaya haiN| maiM inase atyadhika dukhI hU~; ataH he nAtha ! phala dvArA ApakI pUjana karake, usakA phala mAtra itanA hI cAhatA hU~ ki ye samasta zubhAzubha jvAlAeM zAMta ho jAeM/ye sabhI kaSAyamaya bhAva paryAya meM se bhI naSTa ho jAeM tathA basaMta Rtu meM amRtopama phaloM ko utpanna karanevAlI latAoM ke samAna mere aMdara bhI zAnti-latAeM utpanna ho jAeM/maiM bhI pUrNa vItarAgI bana atIndriya Anandamaya amara jIvana vyakta kara luuN| arghya-nirmala jala-sA prabhu nijasvarUpa, pahicAna usI meM lIna hue| bhava-tApa utarane lagA tabhI, caMdana-sI uThI hilora hiye|| abhirAma bhavana prabhu akSata kA, saba zakti prasUna lage khilne| . kSut tRSA aThAraha doSa kSINa, kaivalya pradIpa lagA jlne|| miTa calI capalatA yogoM kI, karmoM ke IMdhana dhvasta hue| phala huA prabho ! aisA madhurima, tuma dhavala niraMjana svastha hue|| isa chaMda meM aSTa dravyamaya arghya se bhagavAna kI pUjana karane ke bahAne samyagdarzana se lekara siddha dazA paryaMta samasta zuddha dazAoM ke vyakta hone kI prakriyA batAI gaI hai| vaha isaprakAra - he prabho ! Apa nirmala jala ke samAna paramapavitra apane jJAnAnaMda svabhAva ko apanatva rUpa se pahicAnakara usI meM lIna ho gae/apane svabhAva ke Azraya se Apane samyagdarzana pragaTakara, usameM hI vizeSa sthiratA se munidazA pragaTa kara lI; jisase saMsArarUpI tApa utarane lagA/kaSAyeM naSTa hone lagI aura caMdana ke samAna zItala lahareM hRdaya meM utpanna ho gaIM/kSapaka zreNI kA ArohaNa kara Apa niSkaSAya vItarAgI paramazAMta ho gae haiN| jisase Apane atyaMta sundara, avinAzI anaMta catuSTayamaya sImaMdhara pUjana /10 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavana prApta kara liyA hai / jisameM samasta zaktioM ke puSpa vikasita ho gae haiM / bhUkhapyAsa Adi aThAraha doSa naSTa hokara Apake aMdara kevalajJAna rUpI pradIpa prajvalita ho uThA hai/Apa pUrNa vItarAgI, sarvajJa, sayogakevalI arahaMta bhagavAna ho gae haiM / tatpazcAt yogoM kI caMcalatA bhI naSTa hone lagI hai, zukladhyAnarUpI agni meM karmarUpI IMdhana jalakara bhasma hone lagA hai / Apa kramazaH yoga nirodha ke bAda ayogakevalI arahaMta ho gae haiM / jisakA phala aisA advitIya AkarSaka huA ki Apa atyaMta dhavala, karma kAlimA se rahita, apane svarUpa meM paripUrNa lIna, svastha siddha bhagavAna ho gae haiN| Apane apanI samagra sAdhanA kA sarvotkRSTa phala siddha pada prApta kara liyA hai| isaprakAra isa chaMda meM mokSamArga se lekara mokSa pAne paryaMta kI paripUrNa prakriyA kA/ 'bhagavAna banane kI vidhi kA varNana ATha dravyoM ke rUpa meM kiyA gayA hai / jisakA saMkSipta sAra isaprakAra hai - bhagavAna banane kI icchA rakhanevAlA jIva sabase pahale sacce deva-zAstra-guru ke mAdhyama se jJAnAnaMda svabhAvI apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, pahicAnakara, usameM vizeSa lIna hotA hai / samyagdarzana - samyagjJAna pUrvaka viziSTa samyakcAritramaya munidazA pragaTa karatA hai| isake bAda jaba vaha apane bhagavAna AtmA meM aura bhI adhika tIvra aMtaronmukhI puruSArtha pUrvaka vizeSa sthira hone lagatA hai, taba kSapakazreNI kA ArohaNa kara bArahaveM guNasthAna meM pUrNa niSkaSAyI, vItarAgI ho jAtA hai| isake bAda vahI jIva ghAtikarmoM kA pUrNa abhAva hone para kevalajJAna Adi anaMtacatuSTaya sampanna terahaveM guNasthAnavartI sayoga kevalI arahaMta ho jAtA hai| Ayu ke aMta meM mana, vacana, kAya saMbaMdhI yogoM kI caMcalatA kA nAzakara vahI jIva caudahaveM guNasthAna meM ayogakevalI arahaMta bana jAtA hai / tatpazcAt atyaMta alpakAla meM zeSa rahe aghAti karma tathA zarIra Adi nokarmoM kA bhI abhAva ho jAne para vaha jIva sAdi anaMtakAla paryaMta ke lie paripUrNa zuddha, avyAbAdha sukhamaya siddha bhagavAna ho jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki saMsArI se siddha banane kA upAya eka mAtra apane jJAnAnaMda svabhAvI bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, pahicAnakara, usameM hI sthira rahanA hai; anya kucha bhI nahIM hai / jayamAlAH sImaMdhara bhagavAna - pUjana kI jayamAlA ke prArambhika chaMdoM meM sImaMdhara tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 11 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kA sAmAnya paricaya diyA gayA hai| isake bAda kI paMktioM meM bhagavAna banane kI vidhi batAte hue; unakI vidyamAnatA ko darzAyA gayA hai| isake bAda AcArya zrI kuMdakuMdadeva ko sImaMdhara bhagavAna se prApta divyajJAna kI carcA karate hue, unase prApta samayasAra Adi kI tathA apanI bhAvanA kI carcA kI gaI hai| aMta meM samayasAra kI mahimA kA gAna karate hue pUjana pUrNa kI gaI hai| ina sabakA vistAra isaprakAra hai - vaidehI ho deha meM, ataH videhI nAtha / sImaMdhara nija sIma meM, zAzvata karo nivAsa / / 1 / / zrI jina pUrva videha meM, vidyamAna arhNt| vItarAga sarvajJa zrI, sImaMdhara bhgvNt||2|| he sImaMdhara bhagavAna ! Apa deha meM rahate hue bhI deha/zarIra se bhinna atIndriya AtmA meM pUrNa lIna hone se vaidehI/deha se sarvathA bhinna kahalAte haiN| videha kSetra ke vidyamAna tIrthaMkara hone se Apa videhI nAtha/videha kSetra ke svAmI kahalAte haiN| apane nAma ke anusAra Apa apane sva catuSTaya yA dravya-guNa-paryAya kI sImA meM rahate hue, sadaiva AnandapUrvaka raha rahe haiN| Apa pUrva videha kSetra ke vidyamAna arahaMta haiN| he sImaMdhara bhagavAna ! Apa pUrNa vItarAgI aura sarvajJa haiN| .. he jJAnasvabhAvI sImaMdhara : tuma ho asIma aanNdruup| apanI sImA meM sImita ho, phira bhI ho tuma trailokya bhuup||3|| mohAndhakAra ke nAza hetu, tuma hI ho dinakara ati pracaMDa / ho svayaM akhaMDita karma zatru ko, kiyA Apane khaMDa khNdd||4|| jJAnasvabhAvamayI/kevalajJAna sampanna he sImaMdhara bhagavAna ! Apa anaMta AnaMdamaya haiN| Apa apanI sImA meM sImita/saMkucita rahate hue bhI trailokyabhUpa/tInaloka ke rAjA haiN| moharUpI aMdhakAra ko naSTa karane ke lie Apa atyaMta tejasvI jJAnarUpI sUrya haiM / yadyapi Apa dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi sabhI ora se akhaMDita haiM/abhinna haiM; tathApi Apane karmarUpI zatruoM ko khaMDa-khaMDa/naSTa kara diyA hai| gRhavAsa rAga kI Aga tyAga, dhArA tumane munipada mahAna / Atama-svabhAva sAdhana dvArA, pAyA tumane paripUrNa jJAna / / 5 / / tuma darzana jJAna divAkara ho, vIraja maMDita AnaMdakaMda / tuma hue svayaM meM svayaM pUrNa, tuma hI ho sacce pUrNa cnd||6|| sImaMdhara pUjana /12 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUraba videha meM he jinavara ! ho Apa Aja bhI vidymaan| . ho rahA divya upadeza, bhavya pA rahe nitya adhyAtma jnyaan||7|| he bhagavana ! Apane ghara-gRhasthI meM rahane kI kAraNabhUta rAgarUpI Aga ko naSTakara mahAna munipada/zuddhopayogarUpa munidharma dhAraNa kiyaa| isake bAda AtmasvabhAva kI sAdhanA ke bala para Apane paripUrNa jJAna/kevalajJAna pragaTa kiyA hai| Apa darzanajJAnamayI sva-paraprakAzI sUrya haiM; anaMtavIrya se suzobhita AnaMda ke kaMda haiN| Apa apane ApameM svayaM se hI paripUrNa haiM tathA vAstava meM Apa hI AlhAdadAyaka vAstavika paripUrNa caMdramA haiM / he jinendra bhagavAna ! Apa pUrva videha kSetra meM Aja bhI tIrthaMkararUpa meM vidyamAna haiM tathA ApakA divya/pavitra upadeza divyadhvani dvArA niraMtara ho rahA hai; jisase bhavya jIva satata adhyAtmajJAna/AtmA kA jJAna prApta kara rahe haiN| zrI kuMdakuMda AcAryadeva ko, milA Apase divya jJAna / AtmAnubhUti se kara pramANa, pAyA unane Ananda mhaan||8|| . pAyA thA unane samayasAra, apanAyA unane samayasAra / samajhAyA unane samayasAra, ho gae svayaM ve smysaar||7|| de gae hameM ve samayasAra, gA rahe Aja hama samayasAra / hai samayasAra basa eka sAra, hai samayasAra bina saba asAra / / 10 / / / maiM hU~ svabhAva se samayasAra, pariNati ho jAve smysaar| hai yahI cAha, hai yahI rAha, jIvana ho jAve smysaar||11|| . puNya aura pavitratA ke adbhuta bhaNDAra AcArya kuMdakuMdadeva ko bhI Apase divya/pavitra jJAna kI prApti huI hai| unhoMne use AtmAnubhUti dvArA pramANita karake mahAna AnaMda prApta kiyA hai| unhoMne samayasAra/sampUrNa divyadhvani kA sAra zuddhAtmA prApta kara liyA hai| use hI unhoMne apanA liyA/zuddhAtmA meM hI apanatva sthApita kara ve svayaM usa rUpa hI jJAnAnaMdamaya samyakratnatraya sampanna ho gae haiN| unhoMne zuddhAtmA ke pratipAdaka samayasAra graMtha kI racanA karake, usa samayasAra ko anya bhavya jIvoM ke lie samajhAyA hai| ve hameM zuddhAtmA kA svarUpa batAnevAle usa samayasAra ko de gae haiN| hama bhI Aja usake mAdhyama se samayasAra svarUpa zuddhAtmA ke gIta gA rahe haiN| vAstava meM yaha samayasAra svarUpa zuddhAtmA tathA usake Azraya se vyakta honevAlA samyagdarzana-jJAna-cAritramaya samyakratnatrayarUpa vyakta samayasAra hI samayasAra kA/sampUrNa tattvajJAna vivecikA bhAga eka /13 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I dvAdazAMga vANI kA / divyadhvani kA ekamAtra sAra hai / isa samayasAra ke sivAya zeSa sabhI asAra hai/niHsAra/vyartha hai / maiM bhI svabhAva se Apake hI samAna samayasAra svarUpa zuddhAtmA huuN| isake Azraya se merI pariNati bhI Apake hI samAna samayasAramaya ho jaae| he prabho ! merI ekamAtra yahI icchA hai tathA isI mArga para cala rahA hU~, jisase merA jIvana bhI samayasAramaya ho jAe / samayasAra hai sAra, aura sAra kucha hai nahIM / mahimA aparampAra, samayasAramaya ApakI / / 12 / / vAstava meM ekamAtra samayasAra svarUpa zuddhAtmA hI sAra hai, sampUrNa divyadhvani kA pratipAdya hai / isake atirikta anya kucha bhI sArabhUta nahIM hai| he samayasAramaya sImaMdhara bhagavAna ! ApakI mahimA aparaMpAra /anaMta/asIma hai| maiM use kahane meM samartha nahIM hU~; ataH maiM to mAtra apane pariNAmoM kI pavitratA ke lie ApakI pUjana kara rahA hU~ / indriyajanita sukha kI icchA karanA aura duHkha se DaranA bhrama hai jo arahaMtAdi ke prati stavanAdirUpa vizuddha pariNAma hote haiM, unase aghAtiyA karmoM kI sAtA Adi puNya prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura yadi ve pariNAma tIvra hoM to pUrvakAla meM jo asAtA Adi pApa prakRtiyoM kA baMdha huA thA, unheM bhI maMda karatA hai athavA naSTa karake puNya prakRtirUpa pariNamita karatA hai aura usa puNya kA udaya hone para svayameva indriyasukha kI kAraNabhUta sAmagrI prApta hotI hai tathA pApa kA udaya hone para svayameva duHkha kI kAraNabhUta sAmagrI dUra ho jAtI hai| isaprakAra isa prayojana kI bhI siddhi unake dvArA hotI hai athavA jinazAsana ke bhakta devAdika haiM, ve usa bhakta puruSa ko aneka indriyasukha kI kAraNabhUta sAmagriyoM kA saMyoga karAte haiM aura duHkha kI kAraNabhUta sAmagriyoM ko dUra karate haiM / - isaprakAra bhI isa prayojana kI siddhi una arahaMtAdika dvArA hotI hai; parantu isa prayojana se kucha bhI apanA hita . nahIM hotA; kyoMki yaha AtmA kaSAya bhAvoM se bAhya sAmagriyoM meM iSTa-aniSTapanA mAnakara svayaM hI sukha-duHkha kI kalpanA karatA hai / kaSAya ke binA vaha sAmagrI kucha sukha-duHkha kI dAtA nahIM hai tathA kaSAya hai so sarva AkulatAmaya hai; isalie indriyajanita sukha kI icchA karanA aura duHkha se DaranA - yaha bhrama hai / mokSamArgaprakAzaka, pahalA adhikAra, pRSTha-7 sImaMdhara pUjana / 14 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pATha 2 sAta tattvoM saMbaMdhI bhUleM prazna 1: AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI kA vyaktitva aura kartRtva likhie / uttaraH AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI rAjasthAna prAnta ke jainioM kI kAzIrUpa meM prasiddha jayapura nagara ke labdhapratiSThita vidvAnoM meM se eka haiN| ApakA adhikAMza jIvana rAjasthAna kI rAjadhAnI jayapura meM hI vyatIta huA thA; tathApi kucha samaya Apako AjIvikA ke lie siMghANA meM bhI rahanA par3A thaa| vahA~ Apa dillI ke eka sAhUkAra ke yahA~ kArya karate the / sarasvatI mA~ ke varada putrarUpa ApakA kAla aThArahavIM sadI mAnA jAtA hai / Apane lagabhaga vikrama saMvat 1776-77 ke AsapAsa manuSya paryAya ko dhAraNa kiyA thA tathA vikrama saMvat 1823-24 ke AsapAsa use chor3a diyA thaa| Apake pitA kA nAma jogIdAsa aura mAtA kA nAma raMbhA devI thA / Apake harizcandra aura gumAnIrAma nAmaka do putra the| gumAnIrAma to Apake samAna hI vicakSaNa buddhi ke dhanI, krAMtikArI suputra the / unake nAma se gumAnIpaMtha nAmaka zailI bhI pracalita rahI hai / khaNDelavAla jAti ke godikA gotra ke nararatna paM. ToDaramalajI kI sAmAnya zikSA eka AdhyAtmika terA-paMtha-zailI meM huI thI / agAdha vidvattA to Apane apane kaThora zrama aura pratibhA ke bala para hI pragaTa kI thI; bAda meM use Apane sahRdayatA se anya logoM meM vitarita bhI kiyA hai / Apa pratibhA saMpanna, medhAvI aura adhyayanazIla vyaktitva ke dhanI the / prAkRta, saMskRta aura hindI ke atirikta Apako kannar3a bhASA kA bhI jJAna thA / vi. saM. 1821 kI iMdradhvaja vidhAna mahotsava patrikA meM Apake saMbaMdha meM bra. rAyamalajI likhate haiM- "aise mahaMta buddhi ke dhAraka puruSa isa kAla viSai honA durlabha haiM; tAtaiM yAyU~ milai sarva saMdeha dUra hoya haiN| " ApakA jIvanakAla bhArata ke saMkrAMti kAlIna yuga kA kAla thaa| usa samaya rAjanIti meM asthiratA, sampradAyoM meM tanAva, sAhitya meM zRMgAra, dhArmika kSetra meM tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 15 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUr3hIvAda, Arthika jIvana meM viSamatA, sAmAjika jIvana meM ADambara ityAdi sabhI kucha apanI carama sImA para thaa| ina sabase paNDitajI ko saMgharSa karanA thaa| jo unhoMne DaTakara kiyA, prANoM kI bAjI lagAkara bhI kiyaa| ___paM. ToDaramalajI gaMbhIra prakRti ke AdhyAtmika satpuruSa the| ve svabhAva ke sarala, saMsAra se udAsa, dhuna ke dhanI, nirabhimAnI, vivekI, adhyayanazIla, pratibhAvAna, bAhyADaMbara virodhI, dRr3ha zraddhAnI, krAMtikArI, siddhAMtoM kI kImata para kabhI nahIM jhukanevAle, AtmAnubhavI, lokapriya pravacanakAra, siddhAMta graMthoM ke saphala TIkAkAra, paropakArI, prAmANika mahAmAnava the| / Apane apane jIvana meM choTI-bar3I bAraha racanAe~ racI haiN| jo lagabhaga eka lAkha zloka pramANa aura pA~ca hajAra pRSThoM ke AsapAsa haiN| inameM se kucha maulika aura kucha bhASA TIkArUpa haiM / maulika racanAoM meM mokSamArga prakAzaka, rahasyapUrNa ciTThI, gommaTasAra pUjana aura samavasaraNa racanA varNana - ye cAra sarvamAnya haiN| TIkA racanAoM meM puruSArthasiddhiupAya bhASA TIkA, AtmAnuzAsana bhASA TIkA, trilokasAra bhASA TIkA tathA samyagjJAnacaMdrikA bhASA TIkA prasiddha haiN| samyagjJAnacaMdrikA gommaTasAra jIvakANDa-karmakANDa, labdhisAra, kSapaNAsAra bhASA TIkA aura arthasaMdRSTi adhikAra kA saMgraha hai| isaprakAra ApakI kRtiA~ gadya-padya donoM hI zailioM meM upalabdha haiN| inakA kAlakramAnusAra vibhAjana isaprakAra hai - krama kRtiA~ samaya vikrama saMvat meM 1. rahasyapUrNa ciTThI vi. saM. 1811 - . gommaTasAra jIvakANDa bhASA TIkA 5 gommaTasAra karmakANDa bhASA TIkA / vi. saM. 1818 arthasaMdRSTi adhikAra labdhisAra bhASA TIkA . kSapaNAsAra bhASA TIkA gommaTasAra pUjana trilokasAra bhASA TIkA 9. samavasaraNa racanA varNana 10. mokSamArga prakAzaka (apUrNa) sAta tattvoM sambandhI bhUla /16 . krama samyagjJAna caMdrikA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. AtmAnuzAsana bhASA TIkA 12. puruSArthasiddhiupAya (apUrNa) - ise paM. daularAmajI kAzalIvAla ne vi. saM. 1827 meM pUrNa kiyA hai| ___ ApakI gadya zailI parimArjita, praur3ha aura sahaja bodhagamya hai| ApakI zailI kA sundaratamarUpa Apake maulika grantha mokSamArga prakAzaka meM dekhane ko milatA hai| ApakI bhASA mUlarUpa meM braja hote hue bhI usameM khar3I bolI kA khar3Apana tathA sAtha hI sthAnIya DhU~DhArI bhASA kI raMgata bhI vidyamAna hai| ApakI bhASA Apake bhAvoM ko vahana karane meM pUrNa samartha va parimArjita hai| Apake saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI prApta karane ke lie 'DaoN. hukamacaMda bhArilla' dvArA likhita zodha prabaMdha 'paNDita ToDaramala vyaktitva-kartRtva' kA adhyayana karanA caahie| ApakA mokSamArga prakAzaka graMtha adhyAtmagarbhita Agama zailI kI adbhuta racanA hai; anAdikAlIna mithyA mAnyatAoM ko jar3amUla se naSTakara, samyak mokSamArga kA dizA-nirdeza karane meM pUrNa sakSama hai| apUrNa hote hue bhI yaha racanA Atmahita kI dRSTi se apUrva hai| zAyada isa racanA ke kAraNa hI Apako 'AcAryakalpa' kI upAdhi se vibhUSita kiyA gayA hai| ApakA sampUrNa jIvana prANImAtra ko dharmAnurAgamaya, AtmonmukhIvRtti kI preraNA kA pratIka hai| alpakAlIna jIvana meM kI gaI ApakI gaMbhIratama sAhityika kRtioM se prANImAtra sadaiva upakRta rhegaa| prazna 2: pahale vItarAga vijJAna pAThamAlA bhAga do ke tIsare pATha meM sAta tattvoM saMbaMdhI bhUla kA prakaraNa A gayA hai; taba phira use yahA~ punaH kyoM likhA gayA hai? unameM aura inameM aMtara kyA hai? spaSTa kiijie| uttaraH sAta tattva Adi prayojanabhUta padArthoM ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA Adi rUpa mithyAtva do prakAra kA hai - agRhIta aura gRhiit| prayojanabhUta tattvoM ke saMbaMdha meM anAdi se hI calI A rahIM viparIta mAnyatAeM Adi agRhIta mithyAtva kahalAtI haiM tathA mukhyarUpa se manuSyagati meM, usa agRhIta mithyAtva ko puSTa karanevAlI navIna sIkhI huIM viparIta mAnyatAeM Adi gRhIta mithyAtva haiN| paM. ToDaramalajI ne apane mokSamArga prakAzaka graMtha meM ina donoM kA hI pRthak tattvajJAna vivecikA bhAga eka /17 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthak varNana kiyA hai| unhoMne agRhIta mithyAtva kA cauthe adhyAya meM tathA gRhIta mithyAtva kA pA~caveM, chaThaveM aura sAtaveM - ina tIna adhyAyoM meM varNana kiyA hai| pA~caveM adhyAya meM jainetara gRhIta mithyAtvoM kA, chaThaveM adhyAya meM jaina bhaTTArakIya paraMparA meM pracalita bIsapaMthI AmnAya rUpa gRhIta mithyAtvoM kA tathA sAtaveM adhyAya meM zuddha terApaMthI kahalAnevAle svAdhyAyI jainioM ke dvArA navIna grahaNa kie gae viziSTa prakAra ke gRhIta mithyAtva kA varNana kiyA hai| vItarAga vijJAna pAThamAlA bhAga do ke tIsare pATha meM ekendriya se lekara sainI paMcendriya paryaMta sabhI mithyAdRSTioM meM anAdi se hI vidyamAna agRhIta mithyAtva kA varNana kiyA gayA thaa| ye jIva sAta tattvoM ke saMbaMdha meM kyA bhUleM karate haiM - yaha prakaraNa vahA~ thA / yahA~ gRhIta mithyAtva kA varNana hai / jo jIva jaina haiM, jinavANI kA svAdhyAya karate haiM, apanI buddhi ke anusAra sacce deva-zAstra-guru ke upAsaka haiM, jinendra bhagavAna kI AjJA mAnate haiM; tathApi apanI ajJAnatA-asAvadhAnIvaza inake bhI mithyAtva vidyamAna rahatA hai| ye jIva sAta tattvoM ke saMbaMdha meM kaisI-kaisI viparIta mAnyatAe~ rakhate haiM, una sabhI kA varNana isa pATha meM kiyA gayA hai| kucha aise mithyAdRSTi jIva ho sakate haiM ki jinake agRhIta mithyAtva hone se pUrvokta bhUleM vidyamAna hone para bhI, gRhIta mithyAtva nahIM hone se prastuta pAThavAlI bhUleM unake nahIM hoM; paraMtu gRhIta mithyAtva ke sAtha agRhIta mithyAtva niyama se rahane ke kAraNa jisake ye bhUle haiM, usake pUrva paThita bhUleM to niyama se haiM hii| isaprakAra vahA~ agRhIta mithyAtva vAlI sAta tattvoM saMbaMdhI bhUloM kA varNana kiyA gayA thA aura yahA~ viziSTa prakAra ke gRhIta mithyAtvavAlI sAta tattvoM saMbaMdhI bhUloM kA varNana kiyA jA rahA hai - yahI ina donoM pAThoM ke viSaya meM aMtara hai|| prazna 3: jaina zAstroM kA adhyayana kara lene para bhI mithyAtva kaise surakSita raha jAtA hai ? ___uttaraH yadyapi jina-zAstroM/jinavANI ke pratyeka prakaraNa meM mithyAtva ko hI naSTa karane kA upAya batAyA gayA hone se, usakA adhyayana karake, tadanusAra apanA jIvana banAne se mithyAtva naSTa hokara samyaktva pragaTa hotA hI hai; tathApi yadi jinAgama kA adhyayana karanevAlA jIva prayojanabhUta tattvoM saMbaMdhI viparIta abhiniveza/ ulTI mAnyatA naSTa nahIM karatA hai, unakI yathArtha pratIti/bhAva-bhAsanA nahIM karatA hai, sAta tattvoM sambandhI bhUla /18 .. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvoM saMbaMdhI bhUleM naSTa nahIM karatA hai to usakA mithyAtva surakSita raha jAtA hai| jinAgama kA adhyayana kara lene para bhI bhAva-bhAsanA ke abhAva meM vaha samyagdRSTi nahIM ho pAtA hai| jinavANI to mAtra sahI mArga batAnevAlI haiN| yadi koI use par3hakara bhI sahI mArga kI pahicAna nahIM kara pAe to isameM jinavANI kA kyA doSa hai? usa jIva kI hI apanI ajJAnatA hai| isaprakAra jainazAstra par3hakara bhI apanI mithyA mAnyatAoM ke kAraNa mithyAtva surakSita raha jAtA hai| prazna 4: jIva-ajIva tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatAoM ko spaSTa kiijie| uttaraH jinavANI kA zraddhAna aura buddhi ke anusAra adhyayana Adi karanevAlA yaha jIva yadyapi jIva-ajIva Adi ke bheda-prabhedoM ko sUkSmatA se bhI jAna letA hai; tathApi unheM jAnane kA yathArtha prayojana nahIM samajha pAtA hai| vaha isaprakAra - ____ 1. jinavANI kA svAdhyAya karake trasa-sthAvara Adi dravya paryAyoM/vyaMjana paryAyoM kI apekSA tathA guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi guNa/artha paryAyoM tathA vyaMjana paryAyoM kI apekSA jIva ke bheda-prabhedoM ko jAna letA hai; ajIva ke bhI pudgala Adi jAtigata bhedoM ko tathA varNa Adi guNa-paryAya kRta vizeSoM ko to acchI prakAra se samajha letA hai; paraMtu jina kathanoM se sva-para kA bhedavijJAna ho sake, rAgAdi vikArI bhAvoM kA abhAva hokara vItarAga dazA ho jAe, unheM nahIM pahicAna pAtA hai| __ trasa-sthAvara Adi, guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi paryAyeM jIva aura pudgala kI / milI huIM asamAnajAtIya dravya paryAyeM haiM, kSaNika haiM, mere vikArI pariNAmoM kA, karmodaya Adi kA nimitta pAkara apanI svataMtra yogyatA se apane samayAnusAra utpanna hotI rahatI haiM, naSTa hotI rahatI haiM, mere pradezoM kA AkAra bhI usa samaya unarUpa huA lagatA hai; tathApi maiM ina sabhI se bhinna trikAla ekarUpa rahanevAlA jIva tattva hU~; ina paryAyoM ke utpAda-vinAza se maiM utpanna yA naSTa nahIM hotA hU~; yaha parivartita AkAra bhI maiM nahIM hU~; maiM to trikAla asaMkhyapradezI eka AkAravAlA hU~ - ityAdi prakAra ke bhedavijJAna paraka kathanoM kI pahicAna nahIM kara pAtA hai| isIprakAra maiM trikAla asaMyogI, avinazvara hU~ tathA ye sabhI paryAyeM saMyogI aura kSaNika haiM - isaprakAra mere svabhAva se viparIta hone ke kAraNa maiM ye nahIM, ina rUpa nahIM, ye bhI merI nahIM, ye mujha rUpa nahIM haiM, maiM inakA kartA-dhartA-hartA-bhoktA bhI nahIM tattvajJAna vivecikA bhAga eka /19 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hU~; vAstava meM merA inase kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| ye raheM to raheM, jAeM to jAeM, merA inase kucha bhI prayojana nahIM hai - ityAdi prakAra kI bhAva-bhAsanA kA abhAva hone se unake prati pUrNa nirapekSa bhAva/vItarAga bhAva pUrvaka rahane paraka kathanoM kI pahicAna nahIM kara pAtA hai| yaha jIva-ajIva tattva ke saMbaMdha meM isakI viparIta mAnyatA hai / . isIprakAra pudgala Adi sabhI ajIva dravya aura unake sparza, rasa, gandha, varNa Adi sabhI vizeSa mujhase atyaMta pRthak haiM; maiM bhI unase atyaMta pRthak hU~; ve mere lie iSTa-aniSTa yA sukhadAyI-duHkhadAyI nahIM haiM; ve mere yA maiM unakA kartA-dhartA-hartAbhoktA Adi nahIM hU~ - ityAdi prakAra ke bhedavijJAna poSaka aura vItarAgadazA hone meM kAraNabhUta kathanoM kI pahicAna nahIM kara pAtA hai| yaha jIva-ajIva tattva ke saMbaMdha meM isakI viparIta mAnyatA hai / ___2. yadi kabhI anAyAsa, kisI paristhitivaza pravacana Adi sunakara yA par3hakara uparyukta jAnakArI ho bhI jAe to jinAgama meM aisA batAyA gayA hai, jainadharma aisA kahatA hai, paMcaparameSThioM kA aisA upadeza hai - ityAdi rUpa meM use jAna/samajha to letA hai; parantu apane ko AparUpa jAnakara, para kA aMza bhI apane meM nahIM milAnA tathA apanA aMza bhI para meM nahIM milAnA - aisA saccA zraddhAna nahIM karatA hai| maiM apane dravya, kSetra, kAla, bhAva, utpAda, vyaya, dhrauvya, guNa, paryAya Adi kI apekSA . para se pUrNatayA pRthak hU~; pudgala Adi anya ajIva padArtha bhI apane inhIM dravya, kSetra Adi sabhI apekSAoM se pUrNatayA pRthak haiN| merA unake sAtha yA unakA mere sAtha kisI bhI rUpa meM, kisI bhI prakAra kA, kucha bhI, kabhI bhI saMbaMdha nahIM hai| donoM paraspara meM pUrNatayA nirapekSa, svataMtra svasattA sampanna haiM - aisI vAstavika bhAva-bhAsanA nahIM kara pAtA hai| ... 3. yahI kAraNa hai ki yaha zAstrAnusAra sahI bAtoM kA jAnakAra hokara bhI uparyukta jAnakArI se rahita, anya ajJAnI mithyAdRSTioM ke samAna AtmAzrita jJAnAdi meM aura zarIrAzrita upadeza-upavAsAdi kriyAoM meM apanatva mAnatA hai| maiM jAnane-dekhanevAlA tattva hU~ - aisA bhI mAnatA rahatA hai tathA maiMne upavAsa kiyA/AhAra Adi kA tyAga kiyA, upadeza diyA, anya ko par3hAyA/samajhAyA - aisA bhI mAnatA rahatA hai| jabaki jAnanA-dekhanA to pUrNatayA jIva kA pariNamana hai tathA upavAsa Adi kArya/peTa meM bhojana Adi nahIM jAnA pUrNatayA zarIrarUpa pudgala kA pariNamana sAta tattvoM sambandhI bhUla /20 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, upadeza Adi meM vacana Adi nikalanA pUrNatayA bhASA vargaNArUpa pudgala kA pariNamana hai; paraMtu ise aisA bhAva bhAsita nahIM hotA hai| yaha isakI jIva-ajIva tattva ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA hai / 4. kabhI zAstrAnusAra uparyukta prakAra se bhI carcA karane lagatA hai; paraMtu AtmA aura zarIra kI aisI carcA karatA hai jaise anya kI anya se carcA karatA hai / jaise AtmA aura zarIra pUrNatayA pRthak-pRthak haiM; AtmA jJAnAdi sampanna hai, zarIra varNAdi sampanna hai; AtmA zarIra kA kartA-dhartA nahIM hai, zarIra AtmA kA kartA-dhartA nahIM hai - ityAdi rUpa meM bhedavijJAna kI yathArtha carcA to karatA hai; paraMtu bhAva bhAsita nahIM hone ke kAraNa maiM AtmA hU~, maiM jJAnAdi sampanna hU~; maiM isa varNAdi sampanna zarIrAdi se pUrNatayA pRthak hU~, maiM isa zarIra kA raMcamAtra bhI kartA-dhartA nahIM hU~ - ityAdi rUpa meM samyak zraddhAna nahIM kara pAtA hai / yaha isakI jIva- ajIva tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / 5. uparyukta prakAra se bhAva bhAsita nahIM hone ke kAraNa, paryAya meM jIva aura pudgala ke paraspara nimitta se honevAlI kriyAoM ko donoM ke milApa se utpanna huI mAnatA hai| yaha jIva kI kriyA hai, isameM pudgala nimitta hai; yaha pudgala kI kriyA haiM, isameM jIva nimitta hai - aisA bhinna-bhinna bhAva bhAsita nahIM hotA hai / jaise 'maiMne upavAsa kiyA' - isameM maiM Aja bhojana Adi nahIM karU~ aisA rAga merI vikRta kriyA hai, aisA jJAna merI svAbhAvika kriyA hai, merI apanI upAdAnagata yogyatA se mujhameM ye donoM kriyAeM huIM haiM; merI ina donoM kriyAoM meM pudgala karma kI udaya, kSayopazama Adi rUpa tathA zarIra rUpa pudgala kI avasthA nimitta hai; isIprakAra mu~ha meM / peTa meM bhojana Adi nahIM jAnA - yaha pUrNatayA pudgala kI kriyA hai; usakI apanI upAdAnagata yogyatA se mu~ha Adi meM bhojana nahIM gayA hai; maiM Aja upavAsa karU~ - aisA merA rAga aura jJAna isameM nimitta hai - aisA nimitta upAdAnarUpa nimittanaimittika saMbaMdha kA bhAva bhAsita nahIM hone ke kAraNa yaha usa kriyA ko donoM ke milApa se huI mAna letA hai| yaha isakI jIva- ajIva tattva ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA hai / isaprakAra zAstrAbhyAsI hone para bhI jIva- ajIva tattva kA bhAva bhAsita nahIM hone ke kAraNa jIva-ajIva tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatAe~ calatI rahatI haiM; yathArtha pratIti nahIM ho pAtI hai / tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 21 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna 4: Asrava tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA ko spaSTa kiijie| uttaraH 1. jaina zAstroM ko par3hakara Asrava ke puNya-pApa rUpa do bheda samajha lene se tathA puNya kI bhUmikA meM nicalI bhUmikAvAlI zuddhatA surakSita rahatI hone ke kAraNa use kathaMcit upAdeya tathA dharma kahA gayA hone se yaha mithyAdRSTi jIva hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigraha Adi rUpa pApa pariNAmoM ko heya tathA ahiMsA, satya, acaurya, bramhacarya, aparigraha Adi rUpa puNya pariNAmoM ko upAdeya mAna letA hai; - yaha isakI Asrava tattva ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA hai; kyoMki puNya ho yA pApa - donoM hI paralakSI, parAdhIna pariNAma haiM; para kI svataMtra, paripUrNa, anaMtavaibhava sampanna sattA ko asvIkAra kara, use apane adhIna mAnakara, usameM hastakSepa karane ke bhAva haiM; AkulatAmaya, AkulatA ke kAraNa hone se, baMdha ke kAraNa haiM; ataH svAdhInatA ke icchuka mokSArthI ko pUrNatayA heya hI haiM; ekamAtra pUrNa svarUpalInatAmaya nibaMdhadazA hI upAdeya hai; paraMtu yaha aisA svIkAra nahIM kara pAtA hai aura ajJAnatAvaza pApa ko burA, heya tathA puNya ko acchA, upAdeya mAna letA hai - yaha isakI Asrava tattva ke saMbaMdha meM bhUla hai| 2. yadyapi nicalI bhUmikA meM pUrNa svarUpalIna nahIM raha pAne ke kAraNa tathA pApa pUrNatayA nahIM chUTa pAne ke kAraNa adhikAdhika tIvra AkulatA se/ pApa se bacane ke lie majabUrIvaza puNya pariNAmoM ko buddhipUrvaka bhI svIkAra karanA par3atA hai; AcAryoM ne bhI svIkAra karane kA upadeza/Adeza diyA hai; tathApi majabUrI ko majabUrI samajhate hue zraddhA meM use heya hI mAnanA caahie| dUsaroM ko mArane Adi ke samAna dUsaroM kI rakSA Adi karane kA bhAva bhI, dUsaroM kI svataMtratA ko khaNDita karanevAlA, dUsaroM kI anaMta vaibhava sampanna sattA meM hastakSepa karane rUpa aparAdha hI hai; ataH use vAstava meM acchA/upAdeya mAnanA mahA aparAdha/mithyAtva hai - aisA mAnanA caahie| yaha mithyAdRSTi jIva aisA svIkAra nahIM karatA hai - yaha isakI Asravatattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| 3. jinavANI meM Asrava ke mithyAdarzana, avirati, kaSAya aura yoga - ye cAra bheda kahe haiN| yaha inake bAhya svarUpa ko to Asrava mAnatA hai; para aMtaraMga vAstavika svarUpa kI pahicAna nahIM karatA hai| vaha isaprakAra - a. mithyAdarzana - yaha jIva kudeva, kuguru, kuzAstra Adi kI sevA-upAsanArUpa gRhIta mithyAdarzana ko to mithyAdarzana mAnatA hai| use Asrava jAnakara, burA sAta tattvoM sambandhI bhUla /22 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnakara chor3ane kA bhI prayAsa karatA hai; paraMtu zarIra Adi para padArtha maiM hU~, mere haiM; maiM inakA kartA-bhoktA hU~; maiM kAlA-gorA, moTA-patalA Adi rUpa hU~ ityAdi anAdikAla se calI AI viparIta mAnyatAoM ko mithyAdarzana nahIM mAnatA hai / yahI kAraNa hai ki yaha agRhIta mithyAdarzana ise Asrava nahIM lagatA hai; ataH burA mAnakara chor3ane kA prayAsa bhI nahIM karatA hai| yaha mithyAdarzana saMbaMdhI bhUla hai| - ba. avirati - pA~ca sthAvara aura trasarUpa SaTkAyika jIvoM kI hiMsA Adi rUpa prANI asaMyama ko tathA pA~ca indriya aura mana ke viSayoM meM pravRttirUpa indriya asaMyama ko to avirati mAnatA hai| inheM burA jAnakara, inase bacane kA prayAsa bhI karatA hai; paraMtu eka bhI jIva kI hiMsA nahIM hone para bhI hiMsA Adi prANI asaMyama meM pramAda pariNati mUla hai/ayalAcAra pravartana mukhya hai/asAvadhAnI pUrvaka pravRtti karane kA bhAva prANI saMbaMdhI asaMyama hai - aisA nahIM mAnatA hai| isIprakAra viSayoM meM pravRttirUpa indriya asaMyama meM abhilASA mUla hai; kisI bhI indriya saMbaMdhI viSayabhoga meM pravRtti nahIM hone para bhI, usa viSaya kI icchA indriya asaMyama hai - aisA nahIM mAnatA hai| yahI kAraNa hai ki asAvadhAnIrUpa pravartana kA bhAva tathA bhogoM kI icchAeM burI nahIM lagane ke kAraNa bhedavijJAna pUrvaka tattvAbhyAsa karake unheM naSTa karane kI dizA meM prayAsa bhI nahIM karatA hai| yaha isakI avirati saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| sa. kaSAya - isIprakAra kisI pratikUla prasaMga Adi kA nimitta pAkara krodha A jAnA, kisI saphalatA meM ghamaMDa ho jAnA, koI kArya sIdhe hotA huA na jAnakara chalapUrvaka karane kA bhAva A jAnA, adhikAdhika padArthoM ko saMgraha karane kA bhAva rahanA ityAdi rUpa meM vyakta honevAlI bAhya krodhAdi kaSAyoM ko to kaSAya mAnatA hai| unheM burA mAnakara naSTa karane kI dizA meM bhI prayAsa karatA hai; paraMtu aMdara jo rAga-dveSa calate rahate haiM, prIti-aprItirUpa bhAva calate rahate haiM, svarUpa-lInatA na hokara paralakSI pariNAma calatA rahatA hai - yaha vAstavika kaSAya hai; isakI ise pahicAna nahIM hai| yahI kAraNa hai ki use burA mAnakara, naSTa karane kI dizA meM prayAsa bhI nahIM karatA hai| yaha isakI kaSAya saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / da. yoga - mana, vacana, kAya kI bAhya ceSTAoM/pravRttioM ko to yoga mAnatA hai| unheM Asrava mAnakara, naSTa karane kA prayAsa bhI karatA hai; paraMtu aMdara prati samaya calanevAle zaktibhUta yogoM ko nahIM pahicAna pAtA hai| mana se pApa Adi ke ciMtana tattvajJAna vivecikA bhAga eka /23 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko manoyoga, vANI dvArA vacana bolane ko vacanayoga tathA zarIra kI halana-calanarUpa ceSTAoM ko kAyayoga mAnatA hai; paraMtu ye kriyAeM maiM karU~ yA nahIM karU~ - aise bhAva pUrvaka honevAle Atma-pradezoM ke kampanarUpa zaktibhUta yoga ko nahIM phicaantaa| yaha isakI yoga saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| 4. vAstava meM aMtaraMga abhiprAya meM sthita mithyAtva Adi rUpa rAgAdibhAva hI mUla AsravabhAva haiN| trikAla jJAnAnaMdasvabhAvI apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se svIkAra nahIM karanA mithyAdarzana hai| apanI paryAya meM kisI bhI prakAra kA paralakSI bhAva honA hiMsA hai; svayaM anaMtavaibhava sampanna paramaprabhu paramAtmA hone para bhI svayaM ko dIna-hIna pAmara mAnakara pravRtti karanA asatya hai; parapadArthoM ko apane adhikAra meM rakhane kA bhAva yA puNya-pApa pariNAmoM para apanA adhikAra jamAne kA bhAva corI hai; traikAlika dhruva svabhAva ko vismRta kara paryAyamAtra meM ramaNa karanA kuzIla hai tathA paryAya mAtra meM mamatvakara, use surakSita rakhane kI bhAvanA parigraha hai; ina pA~coM pApoM se virata nahIM honA avirati hai / svabhAva se khIMcakara nikAlakara para meM ulajhAnevAle sabhI bhAva kaSAya haiM; ityAdi rUpa meM sthita AsravoM/bhAvAtravoM ko to pahicAnatA nahIM hai aura inakA nimitta pAkara AnevAle karmoM ko/dravyAstravoM ko hI Asrava mAnatA hai| isIprakAra kudevAdi ke sevana Adi rUpa bAhya pravRttioM ko to mithyAdarzana Adi mAnatA hai; paraMtu uparyukta aMtaraMga mithyAdarzana Adi ko nahIM pahicAnatA hai| yahI kAraNa hai ki ina vAstavika mithyAdarzana Adi ko to naSTa karane kA upAya nahIM karatA hai, kudevAdi sevana rUpa bAhya pravRttimaya mithyAtvAdi ko chor3ane mAtra se hI samyaktvI banane kA prayAsa kiyA karatA hai| yahI isakI Asrava tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| prazna 5: baMdha tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA ko spaSTa kiijie| uttaraH isa zAstra-svAdhyAyI jIva ne jinavANI par3hakara naraka Adi gati saMbaMdhI laukika pratikUlatAeM jAnakara unheM burA mAna liyA hai tathA deva Adi gati saMbaMdhI laukika anukUlatAeM jAnakara unheM acchA mAna liyA hai| hiMsA Adi . azubha bhAvoM se pApa kA baMdha hotA hai, jisake phala meM narakAdi gatioM rUpa duHkha kI sAmagrI milatI hai tathA ahiMsA Adi zubhabhAvoM se puNya kA baMdha hotA hai, jisake phala meM devAdi gatioM rUpa sukha kI sAmagrI milatI hai| aisA jAnakara yaha sAta tattvoM sambandhI bhUla /24 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI kA svAdhyAya nahIM karanevAle jIvoM ke samAna duHkha kI nimittabhUta sAmagrI ko duHkhamaya mAnakara usase dveSa karane lagatA hai tathA sukha kI nimittabhUta sAmagrI ko sukhamaya mAnakara usase rAga karane lagatA hai| jaise vartamAna paryAya saMbaMdhI sukha-duHkha sAmagrI meM rAga-dveSa karatA hai; usIprakAra AgAmI paryAya saMbaMdhI sukhaduHkha sAmagrI meM rAga-dveSa karatA hai tathA usake kAraNabhUta puNya-pApa karma ke baMdha ko bhalA-burA mAnatA hai| vAstava meM koI bhI sAmagrI sukha-duHkha kI kAraNa nahIM hone se, usa sAmagrI kI prApti meM nimitta honevAle puNya-pAparUpa karma ke baMdha bhale-bure nahIM haiM; varan baMdhamaya hone se sabhI bure/heya hI haiM; inameM bhale-bure kA bheda karanA hI baMdha tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki zubha-azubha bhAvoM se puNya-pApa kA bheda to mAtra aghAti karmoM meM hotA hai; paraMtu ve AtmaguNa ke ghAtaka nahIM haiN| AtmaguNa ke ghAtaka, pUrNatayA pApamaya ghAtikarma to zubha-azubha sabhI bhAvoM se satata ba~dhate rahate haiM; ataH puNyavaMdha ko acchA mAnane kA artha hai usake sAtha hI niyama se ba~dhanevAle pApamaya ghAtikarmoM ko acchA mAnanA / yahI baMdha tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| isameM eka bAta yaha bhI hai ki deva, manuSya aura tiryaMca AyuSka ko chor3akara zeSa sabhI puNya-pApa prakRtioM kA sthiti baMdha pAparUpa hI hai| puNya-pApa kA bheda to anubhAga Adi kI apekSA hai| saMsAra kA mUla kAraNa sthitibaMdha hai; ataH pApamaya sthitibaMdha ke kAraNabhUta zubha bhAvoM ko azubha bhAvoM ke samAna burA nahIM mAnanA, baMdha tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| ____vastu sthiti to yaha hai ki zubha-azubha donoM hI pariNAmoM se satata ba~dhate rahanevAle anujIviguNoM ke ghAtaka tathA pUrNatayA pApamaya hI ghAtikarma ve karma haiM, jinake naSTa hue binA aghAtikarma kA tIvra puNyodaya bhI jIva ko sukhI nahIM kara sakatA hai / yahI kAraNa hai ki ghAtikarma kA udaya rahate aghAtikarma kA kaisA bhI udaya kucha bhI mahattva nahIM rakhatA hai; paraMtu yadi svarUpalInatA ke bala para ghAtikarma naSTa ho jAte haiM to aghAtikarma kI vidyamAnatA meM bhI jIva ananta catuSTaya sampanna arahaMta paramAtmA ho jAtA hai; ataH jina pariNAmoM se ghAtikarma bhI ba~dhate haiM, una pariNAmoM se ba~dhanevAle puNya karma ko acchA mAnanA, baMdha tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| __ yadyapi pUrNa svarUpalIna nahIM raha pAne para tIvra AkulatA se bacane ke lie tattvajJAna vivecikA bhAga eka /25 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majabUrIvaza maMda AkulatAmaya zubhabhAvoM meM rahanA acchA hai; narakAdi gatioM meM tIvra pratikUlatA bhogane kI apekSA devAdi gatioM meM kama pratikUlatA bhoganA acchA hai| jinavANI meM bhI tIvra kaSAya se bacane ke lie maMda kaSAya meM rahane kA upadeza bhI hai; tathApi majabUrI ko majabUrI nahIM mAnakara; sabhI kaSAyamaya bhAvoM ko azuddha, duHkhamaya, heya, baMdha ke kAraNa nahIM mAnakara yadi unameM acche-bure kA bheda kiyA jAtA hai to yahI vRtti baMdha tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| prazna 6: saMvara tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA ko spaSTa kiijie| uttaraH 1. nicalI bhUmikA meM vItarAga pariNAmoM kA nimitta aura sahacArI hone se vItarAgatA rUpa saMvara pariNAmoM ke sAtha rahanevAle ahiMsA Adi rUpa zubhabhAvoM ko bhI upacAra se saMvara yA dharma jinAgama meM kahA gayA hai| yaha zAstra-svAdhyAyI jinAgama kA abhiprAya nahIM samajha pAne ke kAraNa ina zubhabhAvoM ko hI saMvara mAna letA hai| vaha itanA bhI vicAra nahIM kara pAtA hai ki jina bhAvoM se puNya karmoM kA baMdha hotA hai, unhIM bhAvoM se karmoM kA saMvara/Asrava kA rukanA kaise ho jAegA? yadyapi aMtarAtmA rUpa sAdhaka kI nicalI dazA meM bhUmikAnusAra zubha-azubha aura zuddha kA mizraNa cAritra guNa kI paryAya meM pAyA jAtA hai; tathApi usameM bhI usa zubha-azubha bhAva rUpa aMza se karmoM kA Asrava-baMdha hI hotA hai; saMvara to usa zuddha bhAvarUpa aMza se hI hai, azuddha bhAva se nahIM hai| yaha tathya samajha meM nahIM Ane ke kAraNa zubhabhAva meM saMvara ke bhrama se yaha una prazastarAga rUpa zubhabhAvoM/kriyAoM ko upAdeya mAnatA hai - yaha isakI saMvara tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| 2. jinavANI meM gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya, cAritra Adi saMvara ke aneka kAraNa kahe haiN| yaha unakI bhI yathArtha zraddhA nahIM karatA hai| jaise - gupti - mana meM pApa-ciMtana nahIM karake mana kI ceSTA miTAkara, mauna dhAraNa kara vacana kI ceSTA miTAkara tathA halana-calana Adi nahIM kara kAya kI ceSTA miTAkara ityAdi rUpa meM mana, vacana, kAya kI bAhya ceSTAeM miTAne ko gupti mAnatA hai; paraMtu usa samaya mana meM bhakti Adi rUpa vividha prazasta vicAra to cala rahe haiM, mana kA nigraha kahA~ huA? isIprakAra buddhipUrvaka vacana aura kAya kI ceSTA rokanA to zubhabhAva aura zubha pravRtti hai, inameM vacana aura kAya kA nigraha kahA~ huA? gupti para pravRttirUpa nahIM hai / svarUpalInatA rUpa vItarAgabhAva hone para mana-vacana-kAya kI sAta tattvoM sambandhI bhUla /26 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti svayameva ruka jAnA/yogoM kA bhalI-bhA~ti nigraha ho jAnA, vAstavika gupti hai| isakI pahicAna nahIM hone ke kAraNa yaha mana-vacana-kAya kI prazasta pravRtti ko gupti mAna letA hai - yaha isakI gupti ke saMdarbha meM viparIta mAnyatA hai| ___samiti - gamana Adi kriyA karate samaya anya jIvoM kI rakSA ke lie honevAlI yatnAcAra rUpa pravRtti ko yaha jIva samiti mAna letA hai; paraMtu yaha itanA vicAra nahIM kara pAtA hai ki anya ko mArane Adi ke bhAva se pApa baMdha hotA hai aura rakSA kA bhAva samiti rUpa saMvaramaya dharma hai to puNya baMdha kisase hogA? dUsarI bAta yaha hai ki samiti ke to pA~ca bheda jinavANI meM batAe gae haiN| inameM se cAra hAtha Age kI bhUmi dekhakara calanerUpa IryA samiti meM, hita-mita-priya vacana bolanerUpa bhASA samiti meM, pIchI-kamaNDalu-zAstra Adi upakaraNa dekha-zodhakara uThAne-rakhanerUpa AdAna-nikSepaNa samiti meM aura nirjantuka bhUmi dekhakara mala-mUtra Adi kSepaNa karanerUpa utsarga/pratiSThApanA samiti meM to pravRtti jIva rakSA ke lie hai; parantu chyAlIsa doSa, battIsa antarAya TAlakara AhAra lenerUpa eSaNA samiti meM pravRtti to jIvarakSA ke lie nahIM hotI hai; ekamAtra nirIha vRtti aura zarIra ke prati nirmamatva kI mukhyatA se bhojana kA bhAva samApta ho jAne ke kAraNa hotI hai; taba phira ise samiti kahanA kaise saMbhava ho sakegA? ____ vAstava meM to munirAjoM ke mithyAtva aura tIna caukar3I kaSAya kA abhAva ho jAne se vyakta vItarAgatA ke sAtha zeSa rahIM saMjvalana catuSka Adi kaSAyoM ke udaya meM gamana Adi kriyA hone para bhI, unameM tIvra Asakti nahIM hone ke kAraNa pramAdarUpa pravRtti nahIM hotI hai; anya jIvoM ko duHkhIkara apanA gamana karane Adi rUpa kArya ko karane kA bhAva unake nahIM hone se svayameva dayA pala jAtI hai - yaha vAstavika samiti hai; ataH para jIvoM kI rakSA ke lie yatnAcArarUpa pravRtti karane ko samiti mAnanA, samiti ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA hai| dharma - para padArthoM ko iSTa-aniSTa mAnakara, icchA ke viruddha kArya Adi ho jAne se una para krodhAdi karane kA abhiprAya vidyamAna hone para bhI; yadi meM krodhAdi karU~gA to sabhI mujhe yahA~ burA kaheMge, narakAdi rUpa pApa kA baMdha bhI hogA, jisakA udaya Ane para parabhava meM bhI duHkha bhoganA par3egA tathA yadi maiMne krodhAdi nahIM kie to yahA~ bhI sabhI acchA kaheMge tathA Age bhI svarga-mokSa kI prApti hogI' - aisA tattvajJAna vivecikA bhAga eka /27 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakara pApa baMdha Adi ke bhaya se aura svarga-mokSa kI icchA se krodhAdi nahIM karane ko dharma mAnatA hai; para vAstava meM isake krodhAdi naSTa nahIM hue haiM, aMdara to vidyamAna haiM; mAtra bAhara vyakta nahIM hue haiM; paraMtu phala to aMtaraMga pariNAmoM kA milatA hai, bAhya zarIra Adi kI kriyA kA nahIM milatA hai; ataH mAtra bAhara meM krodhAdi vyakta nahIM hone se koI dharmAtmA nahIM ho jAtA hai; aMtaraMga meM krodhAdi karane kA abhiprAya naSTa hone para dharmAtmA hotA hai| vAstava meM to padArtha iSTa-aniSTa lagane se krodhAdi hote haiM / vastu kA vAstavika svarUpa samajhane se, sva-para kA yathArtha bhedavijJAna ho jAne se jaba koI bhI padArtha iSTa yA aniSTa nahIM lagatA hai; taba svayameva krodhAdi utpanna hI nahIM hote haiM; uttamakSamA Adi ho jAte haiM, jIvana samyakratnatraya sampanna ahiMsaka dharmamaya ho jAtA hai / isa zAstrAbhyAsI ko isakI pahicAna nahIM hai / yaha isakI dharma ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA hai / anuprekSA - zarIra Adi bAhya saMyoga anitya haiM, azaraNa haiM, duHkhadAyI haiM, malina haiM ityAdi rUpa meM zarIra Adi saMyogoM kA svabhAva jAnakara, unase udAsa hone ko anuprekSA mAnatA hai; paraMtu yaha vAstavika anuprekSA nahIM hai, varan unake prati dveSabhAva hai| zAstra abhyAsa Adi se pUrva ina saMyogoM ko sthAyI, zaraNabhUta, sukhamaya / sukhadAyaka, acche samajhakara unameM rAga karatA thA aura aba zAstra abhyAsa karake unheM anitya Adi rUpa samajhakara unameM dveSa karane lagA / yahA~ vItarAgabhAva kahA~ rahA? yadi zarIra Adi saMyoga anitya Adi rUpa nahIM hote to kyA unake prati udAsIna nahIM hotA? yadi parivAra - kuTumbIjana svArtha ke sage nahIM hote, niHsvArtha bhAva se sevA-zuzrUSA karate to kyA unake prati udAsIna nahIM hotA? isase lagatA hai ki isakI udAsInatA dveSaparaka hai, vItarAgatAparaka nahIM hai| apane aura zarIra Adi saMyogoM ke vAstavika svabhAva ko pahicAnakara, unheM apane se pUrNatayA bhinna jAnakara, para padArthoM ko apanA yA bhalA-burA mAnanerUpa bhrama ko miTAkara, unakI apane anukUla pravRtti hone para bhI unake prati rAga nahIM karanA tathA unakI apane pratikUla pravRtti hone para bhI dveSa nahIM karanA, unheM apane se pUrNatayA pRthaka mAnakara unake prati udAsIna bhAva bar3hAne ke lie anityatA Adi kA ciMtana karanA vAstavika anuprekSA hai / ise isakI pahicAna nahIM hai, yahI isakI anuprekSA ke saMbaMdha meM viparIta mAnyatA hai / sAta tattvoM sambandhI bhUla / 28 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSahajaya - yaha zAstra-abhyAsI bhUkha-pyAsa Adi kapTa hone para, unheM naSTa karane ke upAya nahIM karane ko pariSahajaya mAnatA hai; paraMtu bhale hI inheM naSTa karane kA upAya nahIM kiyA, para ye paristhitiA~ aniSTa haiM, duHkhadAyI haiM aisI mAnyatA to vanI hI rahI tathA bhUkha Adi se dukhI bhI hotA rahA hai; taba yaha pariSaha sahanA kahA~ huA? yaha to aniSTa saMyogaja ArtadhyAna huA; isIprakAra prIti Adi kI kAraNabhUta anukUla paristhitiA~ banane para sukhI honA to parigrahAnandI raudradhyAna hai, pariSahajaya/saMvara nahIM hai| maiM apane se pRthak sampUrNa parapadArthoM se pUrNatayA pRthak huuN| mere sukha-duHkha ina sabhI se pUrNatayA nirapekSa mere pariNAmoM ke hI Azrita haiN| jagata kA anya koI bhI para padArtha raMcamAtra bhI sukha-duHkha kA kAraNa nahIM hai| - vastu ke isa vAstavika svarUpa kA nirNayakara, yathArtha sva-para bhedavijJAnakara, duHkha ke kAraNa milane para bhI dukhI nahIM hote hue tathA sukha ke kAraNa milane para bhI sukhI nahIM hote hue, samasta parapadArtha rUpa jJeyoM ke prati mAtra sahaja jJAtA-dRSTArUpa bane rahanA, sahaja samatAbhAva rakhanA pariSahajaya hai| yaha pariSahajaya kA aisA svarUpa nahIM samajha pAtA hai, yaha isakI pariSahajaya saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / __ cAritra - yaha jinavANI kA svAdhyAya karanevAlA jIva hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigraha Adi rUpa sAvadyayoga/pApakriyAoM ke tyAga ko cAritra mAnatA hai| ahiMsA, satya, acaurya, bramhacarya aura aparigraharUpa mahAvratAdimaya zubhayoga ko upAdeya mAnatA hai, cAritra mAnatA hai; paraMtu tattvArthasUtra Adi jinavANI meM aNuvratamahAvrata ko zubhAsrava kahA hai; ye maMda kaSAyarUpa pariNAma parAzrita haiM, baMdha ke kAraNa tathA baMdhamaya haiM; cAritra to isase viruddha niSkaSAyamaya, svAdhIna, mokSa kA kAraNa tathA mokSamaya hai; taba phira pApa Adi ke tyAgarUpa, zubhabhAvamaya vrata Adi cAritra kaise ho sakate haiM? ___ yadyapi mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI Adi tIna caukar3I kaSAya ke abhAva meM vyakta huI udAsInatA-bhAvarUpa vItarAgatA sampanna munirAja ke saMjvalana Adi kaSAyoM ke udaya meM aTThAIsa mUlaguNa Adi ke pAlanarUpa prazastarAga pragaTa hotA hai; pUrNa svarUpalIna rahane meM samartha nahIM hone ke kAraNa ve isameM pravRtta bhI hote haiM; tathApi ve ise cAritra kA mala/doSa hI jAnate haiM, hiMsA Adi tIvra kaSAyarUpa pariNAmoM se bacane ke lie majabUrIvaza apanAyA gayA upAya mAnate haiM; baMdha kA tattvajJAna vivecikA bhAga eka /29 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa, baMdhamaya hone se tathA karmakRta pariNAma hone ke kAraNa heya hI mAnate haiM, use mokSamArga nahIM mAnate haiN| vItarAgatArUpa vAstavika cAritra ke nimitta yA sahacArI hone se yadyapi jinavANI meM bhI mahAvrata Adi zubhabhAvoM ko upacAra se cAritra kahA gayA hai; tathApi ve vAstava meM to maMda kaSAyarUpa pariNAma hone se Asrava, baMdharUpa hI haiM, cAritrarUpa saMvara nahIM haiN| cAritrarUpa saMvara to ekamAtra niHkaSAya bhAvarUpa vItarAgatA/ svarUpa-lInatA hI hai| yaha ise nahIM pahicAnatA hai; yahI isakI cAritra saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| ___ isaprakAra nicalI bhUmikA meM vyakta vItarAgatA ke nimitta yA sahacArI hone se, Asrava-baMdharUpa jina zubhabhAvoM ko upacAra se saMvara kahA gayA thA; yaha zAstraabhyAsI unheM hI vAstavika saMvara mAna letA hai; vItarAgatArUpa vAstavika saMvara ko nahIM pahicAnatA hai - yaha isakI saMvara tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / prazna 7: nirjarA tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA ko spaSTa kiijie| uttaraH apane jJAnAnaMda svabhAvI bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, pahicAnakara, usameM hI sthiratA se jo vItarAgatA kI vRddhi hotI hai, kramazaH azuddhi naSTa hotI jAtI hai, tadanusAra hI zuddhi bar3hatI jAtI hai tathA isakA nimitta pAkara pUrvabaddha karma bhI kramazaH khirate jAte haiM - isa sthiti ko nirjarA kahate haiN| anaMtavaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM saMtuSTi/tRpti ke bala para parapadArthoM saMbaMdhI icchAoM kA nirodharUpa tapa isa nirjarA kA mukhya kAraNa hai| isa tapa ke anazana Adi bAraha bheda haiN| nicalI dazA meM una sabhI meM vItarAgatA aura sarAgatA rUpa mizrabhAva vidyamAna rahatA hai| tadanusAra tapa ke una sabhI bhedoM meM aMtaraMga aura bahiraMga kriyAeM bhI hotI haiN| yaha zAstrAbhyAsI jinavANI se unakI bahiraMga kriyAoM ko jAnakara unheM to tapa mAnane lagatA hai; paraMtu vItarAgatArUpa aMtaraMgatapa kI pahicAna nahIM kara pAtA hai| yahI kAraNa hai ki yaha anazana Adi rUpa zubhabhAva yA zubha kriyA Adi ko hI nirjarA kA kAraNa mAnatA hai - yaha isakI nirjarA tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| bhojana-pAna Adi ke tyAgarUpa bAhya anazana Adi ko to bAhya meM dikhAI dene ke kAraNa bAhya tapa kahA jAtA hai; paraMtu vAstava meM isa bAhya kriyA kA kucha sAta tattvoM sambandhI bhUla /30 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI phala jIva ko nahIM milatA hai, use to apane aMtaraMga pariNAmoM kA hI phala milatA . hai / anazana Adi aura prAyazcitta Adi ko tapa kahane kA kAraNa to yaha hai ki anazana Adi bAhya sAdhana pUrvaka prAyazcitta Adi rUpa pravartana karake vItarAga bhAvarUpa satya tapa kA poSaNa kiyA jAtA hai| yaha vItarAgabhAva svayaM nirjarArUpa hai - isakI pahicAna nahIM honA hI nirjarA tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / nicalI bhUmikA meM jJAnIjana bhI yadyapi ina tapoM rUpa pravRtti karate haiM; tathApi unake upavAsa Adi kI icchA nahIM hai / ve to ekamAtra svarUpalIna rahanA cAhate haiM, zuddhopayoga cAhate haiM / yadi upavAsa Adi karane se zuddhopayoga bar3hatA hai to upavAsa Adi karate haiM aura yadi upavAsa Adi se zarIra yA pariNAmoM kI zithilatA ke kAraNa zuddhopayoga zithila hotA hai to AhAra Adi grahaNa karate haiM; para tapa to aMtaraMga pariNAmoM kI zuddhatA ko hI mAnate haiM, usase hI nirjarA hotI hai| ise nahIM pahicAnanevAle ke nirjarA tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA vidyamAna hai / anazana Adi rUpa aura prAyazcitta Adi rUpa bAhya pravRtti hone para aMtaraMga pariNAmoM kI zuddhatA hone ke kAraNa una bAhya pravRttioM ko bhI upacAra se tapa/ nirjarA kA kAraNa kahA jAtA hai; tathApi unheM hI vAstava meM tapa / nirjarA kA kAraNa mAna lenA nirjarA tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / prazna 8H 'mokSatattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA ko spaSTa kIjie / uttaraH samasta parapadArthoM, vikArIbhAvoM, bhedabhAvoM se rahita; anaMtavaibhava sampanna apane jJAnAnaMdasvabhAvI bhagavAna AtmA kA paryAya meM pUrNa pragaTa ho jAnA mokSa hai| mokSa ke isa vAstavika svarUpa ko nahIM pahicAnane se yaha ajJAnI jIva aisA mAnatA hai ki - - 1. janma-maraNa-roga-kleza Adi duHkha dUra honA, anaMtajJAna dvArA lokAloka kI jAnakArI ho jAnA, triloka pUjyapanA ho jAnA mokSa hai / yadyapi svAtmA kI paripUrNa abhivyakti ho jAne se mokSa meM ye sabhI vizeSatAeM bhI hotI haiM; para vAstava meM ye sabhI mokSa dazA nahIM, mokSadazA ke pratiphala haiM, use pahicAnane ke sthUla ciMha haiM / yaha zAstra svAdhyAyI jIva anya bhole jIvoM ke samAna ina vizeSaNoM se hI mokSa kI mahimA mAnatA hai - yaha isakI mokSa tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai / 2. yaha jIva svarga-sukha aura mokSa sukha kI jAti bhI samAna mAnatA hai / isakA aisA abhiprAya hai ki svarga meM jitanA sukha hai, usase anaMtaguNA adhika sukha mokSa tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hai; paraMtu svarga meM to indriyajanita, viSaya Adi sAmagrI ke adhIna, bAdhA sahita, karmabaMdha kA kAraNabhUta, atRptikAraka, kaSAyamaya, AMkulatAmaya, hInAdhikatA sahita sApekSa sukha hai, vAstava meM to vaha duHkha kI kamI rUpa sukhAbhAsa hai; tathA mokSa-sukha to pUrNatayA atIndriya, viSaya Adi sAmagrI se pUrNatayA nirapekSa, avyAbAdha, karmabaMdha se rahita, paramasaMtuSTikAraka, vItarAgatAmaya, nirAkula, anaMtakAla paryaMta bhI ekarUpa hI rahanevAlA hai - isaprakAra ye donoM sukha pUrNatayA pRthak-pRthak haiN| yaha isa svabhAvagata pRthaktA ko nahIM pahicAnatA hai - yaha isakI mokSa tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| -- 3. yaha svarga-sukha aura siddha-sukha kI prApti kA kAraNa bhI eka hI mAnatA hai| isakA aisA abhiprAya hai ki jisa dharmasAdhana kA phala svarga hai, usI dharmasAdhana kA phala mokSa hai; aMtara mAtra itanA hai ki jisake dharmasAdhana kama hotA hai, vaha svarga prApta karatA hai aura jisake dharmasAdhana samagra/paripUrNa hotA hai vaha mokSa prApta karatA hai; paraMtu isakI yaha viparIta mAnyatA hai; kyoMki svarga kA kAraNa prazastarAga hai aura mokSa kA kAraNa vItarAga bhAva hai| svarga to kaSAya kI maMdatArUpa zubhabhAvoM se devAyu Adi karmoM kA baMdha hone para, unake udaya meM prApta hotA hai; jabaki mokSa dazA to niSkaSAyarUpa pariNAmoM se karmoM kA pUrNatayA abhAva ho jAne para vyakta hotI hai| svarga pUrvakRta aparAdhoM kI sajA bhogane kA sthAna hone se usakA kAraNa svarUpa se bhraSTatA rUpa paralakSI bhAva hai; jabaki mokSa pUrNa niraparAdhI dazA hone se usakA kAraNa paripUrNa svarUpalInatAmaya zuddhabhAva hai| svarga to aNuvrata, mahAvrata, zIla, saMyama, dayA, dAna, pUjA Adi vividha zubhabhAvoM meM se kisI bhI zubhabhAva dvArA koI bhI manuSya, tiryaMca prApta kara sakatA hai; paraMtu mokSa to eka mAtra paripUrNa svarUpalInatA dvArA vajravRSabhanArAcasaMhanana sampanna zarIravAna karmabhUmi kA puruSa hI prApta kara sakatA hai - ityAdi anekAneka rUpa meM donoM ke kAraNa pUrNatayA pRthak-pRthak hone se, eka hI kAraNa se donoM kI prApti mAnanA mokSa tattva saMbaMdhI viparIta mAnyatA hai| prazna 9: puNya ko mukti kA kAraNa mAnane meM kyA Apatti hai? isa mAnyatA meM kauna-kauna se tattva saMbaMdhI bhUleM hoMgI? ... uttaraH puNya meM puNya pariNAmarUpa zubhabhAva, puNyakarma kA baMdharUpa puNyabaMdha tathA usa baMdha ke udaya meM prApta puNya sAmagrI/deva-zAstra-guru kA samAgama ityAdi sabhI kucha sAta tattvoM sambandhI bhUla /32 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhita hai| inameM se kisI bhI puNya ko mukti kA kAraNa mAnane para anekAneka ApattioM kA sAmanA karanA par3egA; unameM se kucha isaprakAra haiM 1. puNya pariNAmarUpa zubhabhAva mokSa kA kAraNa hai tathA hiMsA Adi azubhabhAva pApa baMdha ke kAraNa haiM; taba phira puNya baMdha kisase hogA ? 2. Asrava aura baMdha ke puNyAsrava aura puNyabaMdha - ye bheda nahIM bana sakeMge / 3. jIva-bhAvoM ke zuddhopayoga, zubhopayoga aura azubhopayoga - ye tIna bheda nahIM baneMge / 4. yathAkhyAta cAritra sampanna gyArahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna paryaMta jIvoM ke puNya pariNAma nahIM hone se unakI mukti nahIM ho skegii| 5. isase zukladhyAna, guNasthAna ke sabhI bheda tathA bahirAtmA Adi AtmA ke tIna bheda nahIM bana sakeMge / 6. pApakarma se narakAdi gatiauM milatIM haiM, puNyakarma se mokSa milatA hai, taba phira svargAdi gati kisase mileMgI ? 7. abhavya jIva bhI zukla lezyAmaya puNya pariNAma kara letA hai; taba phira usake dRSTi mokSa Adi cAra mokSoM meM se eka bhI mokSa kyoM nahIM hotA hai ? 8. niyAmaka tAdAtmya saMbaMdhavAle kAraNa kArya meM vidyamAna rahate haiM - isa nyAya se siddha bhagavAna ke puNya pariNAma mAnane par3eMge, taba phira siddha aura saMsArI kA bheda kisa AdhAra se banegA ? 9. kAraNa ke samAna hI kArya hotA hai ( kAraNAnuvidhAyIni kAryANi) isa nyAya ke anusAra puNya pariNAma paralakSI, parAdhIna, AkulatAmaya pariNAma hone se usase svalakSI, svAdhIna, nirAkulatAmaya mokSadazA kaise pragaTa hogI ? 10. eka hI samAna deva-zAstra - guru kA samAgama Adi puNya sAmagrI kI upasthiti meM bhI pRthak-pRthak jIva pRthak-pRthak gatiauM kyoM prApta karate haiM ? ityAdi anekAneka ApattioM / samasyAoM kA samAdhAna kara pAnA asambhava hai / isIprakAra puNya ko mukti kA kAraNa mAnane para Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa tattva saMbaMdhI viparItatAeM hoMgI; jisase sabhI tattvoM saMbaMdhI viparIta mAnyatAe~ A jaaeNgii| tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 33 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina sabhI samasyAoM, tattva saMbaMdhI viparItatAoM se bacane kA upAya mAtra eka hI hai ki puNya ko mukti kA kAraNa nahIM mAneM; ekamAtra vItarAgatA ko hI mukti kA kAraNa maaneN| jahA~ kahIM jinAgama meM puNya ko mukti kA kAraNa likhA hai, use pUrNatayA aupacArika vyavahAranaya kA kathana samajhanA hI, ina samasyAoM se chUTane kA ekamAtra upAya hai| prazna 10. svarga aura mokSa meM kAraNa aura svarUpa kI apekSA bheda btaaie| uttara : svarga aura mokSa meM kAraNa aura svarUpa kI apekSA atyadhika bheda/aMtara hai| vaha isaprakAra - svarga (kAraNa kI apekSA antara) mokSa 1. isakA kAraNa prazasta rAga hai| isakA kAraNa vItarAgabhAva hai| 2. isakA kAraNa aparAdha hai| isakA kAraNa niraparAdhatA hai| 3. zubhabhAvarUpa kAraNoM meM paraspara | isakA kAraNa trikAla ekarUpa hai| vividhatA hai| 4. isakA kAraNa paralakSI pariNAmarUpa | isakA kAraNa svalakSI pariNAmarUpa azuddhopayoga hai| zuddhopayoga hai| 5. virAdhaka yA sAdhaka dazA isakI | isakI kAraNa sAdhya dazA hai| kAraNa hai| 6. nimittarUpa meM isakA kAraNa pUrvabaddha | nimittarUpa meM isakA kAraNa karma kA karma kA udaya hai| kSaya hai| 7. viziSTa gati yA viziSTa saMyoga bhI | koI gati yA saMyoga isakA niyAmaka isake niyAmaka kAraNa haiN| jaise | kAraNa nahIM hai| ekamAtra samyakratnatraya bhogabhUmi kA jIva marakara niyama se | kI paripUrNatA hI niyAmaka kAraNa hai| svarga (devagati) prApta karatA hai, tIrthaMkara kI mAtA niyama se svarga prApta karatI hai ityaadi| ityAdi aneka prakAra se kAraNa kI apekSA ina donoM meM antara hai| sAta tattvoM sambandhI bhUla /34 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... svarga (svarUpa kI apekSA antara) mokSa . 1. yaha saMsAra dazA hai| yaha saMsArAtIta siddha dazA hai| 2. yaha zarIra sahita, sAdi-sAMta dazA | yaha azarIrI, sAdi-anaMtadazA hai| hai| 3. yahA~ indriyajanya sukharUpa maMda | yaha pUrNa nirAkula, atIndriya AnaMdamaya AkulatA hai| 4. yahA~ janma-maraNa Adi aThAraha doSa | yaha sabhI doSoM se rahita, pUrNatayA nirdoSa 5. yahA~ tInoM prakAra ke karma haiN| / yahA~ kisI bhI prakAra kA karma nahIM hai| ye niSkarma haiN| 6. ye kRtakRtya nahIM haiN| ye pUrNa kRtakRtya haiN| 7. inameM gati, zarIra, parigraha, jJAna, | yahA~ AtmapradezoM kI avagAhanA/AkAra kaSAya Adi kI apekSA atyadhika prakAra kI asamAnatA ke atirikta .. asamAnatAeM haiN| anya koI bhI asamAnatA nahIM hai| 8. ye virAdhaka yA sAdhaka hI hote haiN| | ye sAdhya dazA sampanna haiN| 9. yahA~ eka se cAra guNasthAna hI | ye guNasthAnAtIta haiN| hote haiN| 10. ye acala nahIM haiM, maraNakara yA zarIra | ye pUrNatayA acalaM haiN| sahita bhI anyatra jA sakate haiN| 11. AtmA kA svabhAva inake samAna | AtmA kA svabhAva inake samAna hI hai| nahIM hai| 12. yahA~ aneka jIvoM kI apekSA pA~coM | yahA~ mAtra kSAyika aura pAriNAmika - bhAva haiN| ye do bhAva hI haiN| ityAdi aneka prakAra se svarUpa kI apekSA bhI ina donoM meM antara hai|. puNya-pApa kA zraddhAna hone para puNya ko mokSamArga na mAne yA svacchandI hokara pAparUpa na pravarte, isalie mokSamArga meM inakA zraddhAna bhI upakArI jAnakara do tattva vizeSa ke vizeSa | milAkara nvpdaarthkhe| -mokSamArgaprakAzaka,nauvA~ adhikAra, pRSTha-317 tattvajJAna vivecikA bhAga eka /35 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 3 | lakSaNa aura lakSaNAbhAsa -- prazna 1: abhinava dharmabhUSaNa yati ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaalie| uttaraHjaina nyAya kI amara racanA ekamAtra nyAyadIpikA ko racakara jaina nyAya vAGmaya ke kSetra meM apanA viziSTa sthAna banAnevAle abhinava dharmabhUSaNa yati ne saMbhavatayA karnATaka deza ke vijayanagara sthAna ko apane janma, sAdhanA aura samAdhi se gauravAnvita kiyA hai| Apa zaka saMvat 1280 se 1418 ke AsapAsa usa prAMta ko aMlakRta kara rahe the| isaprakAra anekAneka aitihAsika zilAlekhoM Adi ke AdhAra para ApakA samaya IsA kI caudahavIM zadI ke uttarArdha se IsA kI paMdrahavIM zadI ke pUrvArdha paryaMta mAnA gayA hai| __ Apake prabhAva aura vyaktitva ke sUcaka ullekhoM se jJAta hotA hai ki Apa apane samaya ke bar3e hI prabhAvaka aura viziSTa vyaktitva ke dhanI jaina guru rahe haiN| rAjAdhirAja paramezvara kI upAdhi se vibhUSita prathama devarAya Apake caraNoM meM apanA zira jhukAyA karate the| Apane vijayanagara ke rAjagharAne meM jainadharma kI sAtizaya prabhAvanA kI hai| ___ jaina sAhitya meM dharmabhUSaNa nAma ke aneka sAhityakAra hue haiN| una sabase pRthak karane ke lie Apa apane nAma ke Age 'abhinava' zabda aura aMta meM 'yati' zabda lagAyA karate the| kuMdakuMda AmnAyI Apake guru kA nAma vardhamAna thA / yadyapi Apa digaMbara jaina muni the; tathApi vijayanagara ke bhaTTArakIya paTTa para AsIna hone se Apa 'bhaTTAraka' nAma se vizruta hue| ___ jainadharma kI prabhAvanA karanA to Apake jIvana kA vrata thA hI; graMtha racanA ke kArya meM bhI Apane apanI adbhuta sUjhabUjha, tArkika zakti aura vidvattA kA suMdaratama DhaMga se pUrA-pUrA upayoga kiyA hai| Aja hameM ApakI ekamAtra amara racanA 'nyAyadIpikA' hI prApta hai| yadyapi adhikAMzatayA nyAya graMthoM kI bhASA durUha aura ati gaMbhIra hotI hai; tathApi prastuta nyAyadIpikA graMtha kI bhASA atyaMta subodha aura lakSaNa aura lakSaNAbhAsa /36 . Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala saMskRtamaya haiM / isa racanA meM Apane pramANa, naya Adi kA saMkSipta paraMtu atyaMta vizada aura tarkasaMgata varNana kiyA hai| apane viSaya-pratipAdana ke saMdarbha meM Apa svayaM likhate haiM ki yaha nyAyadIpikA nAmaka saMdarbha graMtha maiMne bAlabuddhi jIvoM ke lie * atyaMta saMkSepa meM spaSTarUpa se nyAya samajhAne ke lie likhA hai| Apa apane pratyeka pratipAdya viSaya kA vizleSaNa uddeza, lakSaNa-nirdeza aura parIkSA ke mAdhyama se karate haiN| 'lakSaNa kA lakSaNa' ke rUpa meM 'asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam'kI mImAMsA nyAya sAhitya meM ApakI eka apUrva dena hai| isaprakAra dravyAnuyoga ke adhyAtma ko samajhane ke lie atyaMta Avazyaka nyAya , ke viSayoM kI spaSTa, vizada, saMkSipta jAnakArI prApta karane kI dRSTi se ApakI prastuta kRti 'nyAyadIpikA' eka anupama racanA hai / hameM nyAya-viSaya kA parijJAna karane ke lie isa graMtha kA gaMbhIratA pUrvaka adhyayana, manana, ciMtana avazya karanA caahie| prazna 2: lakSaNa kise kahate haiM ? lakSya aura alakSya kI paribhASA bhI btaaie| - . uttaraH lakSaNa - aneka milI huI vastuoM meM se kisI eka vastu ko pRthak karanevAle hetu ko lakSaNa kahate haiN| nyAyadIpikA nAmaka graMtha meM isakI paribhASA isaprakAra dI gaI hai - _ "vyatikIrNavastuvyAvRttirheturlakSaNam - milI huI vastuoM ko pRthak karane kA ' hetu lakSaNa hai|" . AcArya akalaMkadeva apane tattvArthavArtika (rAjavArtika) graMtha meM lakSaNa kI paribhASA isaprakAra likhate haiM - "parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam - paraspara milI huI vastuoM meM jisake dvArA anyatA/pRthaktA dekhI jAtI hai, vaha lakSaNa hai|" lakSya - jisakA lakSaNa banAyA jA rahA hai, jisakI pahicAna kI jA rahI hai, vaha lakSya kahalAtA hai| - jaise saMkhyA kI apekSA anaMtAnaMta aura jAti kI apekSA chaha dravyoM ke sAtha rahanevAle apane jIva ko yadi hama pahicAnanA cAhate haiM to 'upayoga/jAnanA-dekhanA' lakSaNa se pahicAnate haiM; arthAt jo upayogasvabhAvI hai, use jIva kahate haiN| isameM upayoga lakSaNa hai aura jIva lakSya hai| niSkarSa yaha hai ki pahicAnane ke kArya meM hama jisakI pahicAna kara rahe haiM, vaha lakSya tathA jisase pahicAna kara rahe haiM, vaha lakSaNa kahalAtA hai| tattvajJAna vivecikA bhAga. eka /37 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi anyatra lakSya zabda kA uddezya, ekAgratA, dhyAna kA dhyeya, kendrabindu ityAdi arthoM meM bhI prayoga kiyA gayA hai; paraMtu unheM yahA~ nahIM lenA / anekArthavAcI zabdoM kA artha prakaraNa ke anusAra hI kiyA jAnA ucita hai| . alakSya - lakSya se bhinna sabhI padArtha usa samaya alakSya kahalAte haiN| jisakI hama pahicAna karanA cAha rahe haiM, use chor3akara zeSa sabhI padArtha alakSya haiN| vAstava meM lakSya aura alakSya kisI vastu ke nAma nahIM haiM; varan lakSaNa kI apekSA usake Aropita nAma haiM; ataH prayojanavaza padArtha lakSya yA alakSya kahalAte rahate haiN| prazna 3: lakSaNa tathA lakSaNa ke lakSaNa ko jAnanA kyoM Avazyaka hai ? uttaraH anaMtavaibhava sampanna pratyeka vastu meM kucha aisI zaktiA~ haiM, jo sabhI meM sAdhAraNa/samAna haiM tathA kucha aisI zaktiA~ haiM, jo anya se asAdhAraNa haiM/ sabhI meM nahIM haiN| ina sAdhAraNa aura asAdhAraNa zakti saMpanna pratyeka vastu ko anaMtAnaMta vastuoM ke sAtha isa asaMkhya pradezI loka meM hI rahane kI vyavasthA hone se eka-dUsare ke sAtha mila-julakara rahanA hotA hai| aisI sthiti meM lakSaNa ke binA kisI vastu ko jAnanA-pahicAnanA saMbhava nahIM hai| jAnakArI ke binA satya-asatya kA nirNaya karanA saMbhava nahIM hai| vastu-svarUpa kA sahI nirNaya kie binA usakA vivecana saMbhava nahIM hai; yadi kiyA gayA to jo kucha bhI kahA jAegA, vaha galata hogA; ataH pratyeka vastu ko gaharAI se jAnane ke pahile usakA lakSaNa jAnanA ati Avazyaka hai| ___ yadi hama lakSaNa kA lakSaNa/pahicAna/paribhASA nahIM jAnate hoMge to hamane kisI vastu ko pahicAnane ke lie usakA jo lakSaNa banAyA hai, vaha sahI hai ki galata - isakA nirNaya kaise kareMge? galata lakSaNa se vastu kI pahicAna karane ke prayAsa meM yathArtha pahicAna nahIM ho pAne ke kAraNa hama apane prayojana kI siddhi nahIM kara sakeMge; ataH lakSaNa ke mAdhyama se vastu kI pahicAna karane ke pUrva lakSaNa kA lakSaNa jAna lenA ati Avazyaka hai| isaprakAra lakSaNa ke binA vastu kI tathA lakSaNa ke lakSaNa binA lakSaNa kI yathArtha jAnakArI karanA asaMbhava hone se lakSaNa tathA lakSaNa ke lakSaNa ko jAnanA ati Avazyaka hai| uttara 4: lakSaNa ke bheda btaaie| uttaraH lakSya ke sAtha apRthak/tAdAtmya/tanmaya aura pRthak/atAdAtmya/atanmaya kI apekSA lakSaNa ke do bheda haiM - AtmabhUta aura anAtmabhUta / lakSaNa aura lakSaNAbhAsa /38 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. AtmabhUtalakSaNa - Atma-apanA, bhUta honA; arthAt jo lakSaNa lakSyabhUta vastu kA svayaM/apanA hotA hai, vastu ke sAtha ekameka hokara tAdAtmyarUpa se rahatA hai, vastu ke svarUpa meM milA huA, sadA rahanevAlA/traikAlika hotA hai, vaha AtmabhUtalakSaNa hai| jaise agni kA lakSaNa uSNatA, namaka kA lakSaNa khArApana, pudgala kA lakSaNa varNAdi, jIva kA lakSaNa jJAnAdi ityaadi| isa lakSaNa ko vastu se kabhI bhI pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai| vaha vastu jahA~, jaisI, jitane meM rahegI; usakA yaha lakSaNa bhI vahIM, vaisA hI, utane meM hI rhegaa| . nyAyadIpikA meM ise isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - ___ "yadvastusvarUpAnupraviSTaM tadAtmabhUtam - jo vastu ke svarUpa meM anupraviSTa/ghulAmilA/ekameka hai, vaha AtmabhUta lakSaNa hai|" / yaha vastu kA vAstavika svarUpa hone se yathArtha/bhUtArtha lakSaNa hai| trikAla vastu kI pahicAna isase hI hotI hai| traikAlika, para se pUrNa nirapekSa, asaMyogI vastu kA nirNaya isI lakSaNa se hotA hai| asaMyogI Atmatattva kA yathArtha jJAna bhI isI lakSaNa se hotA hai| 2. anAtmabhUtalakSaNa - an=nahIM, Atma apanA, bhUta honA; arthAt jo lakSaNa lakSyabhUta vastu kA svayaM/apanA nahIM hotA hai, vastu ke sAtha ekameka hokara tAdAmyarUpa se nahIM rahatA hai; vastu ke svarUpa meM milA huA, sadA rahanevAlA, traikAlika nahIM hotA hai, vaha anAtmabhUtalakSaNa hai| jaise - kisI vyakti kA lakSaNa daMDa (DaMDA) vAlA, cazmAvAlA banAnA ityAdi / yaha daMDa yA cazmA usa samaya samUha meM se kisI viziSTa vyakti ko pRthak karane kA kAraNa hone se lakSaNa hai; tathApi vaha traikAlika nahIM hai; kyoMki ve, vyakti se pRthak hone ke kAraNa, vyakti unase sahita sadA nahIM pAyA jA sakatA hai| isaprakAra yaha lakSaNa mAtra usa samaya, vaisI paristhiti meM hI kisI kI pahicAna kA cinha bana sakatA hai; sadA aura sarvatra nhiiN| yaha lakSaNa vastu ke sAtha ekameka nahIM hone se, usase pRthak hone para lakSaNa nahIM kahalAtA hai| nyAyadIpikA meM ise isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "tadviparItaM yadvastusvarUpAnanupraviSTaM tadanAtmabhUtam - usa (AtmabhUta)se viparIta jo lakSaNa vastu ke svarUpa meM ananupraviSTa hai/ghulAmilA/ekarUpa nahIM hai, vaha anAtmabhUtalakSaNa hai|" tattvajJAna vivecikA bhAga eka /39 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha lakSaNa lakSyabhUta vastu se pRthak hone ke kAraNa asaMyogI vastu kA jJAna karAne meM samartha nahIM hai; mAtra tAtkAlika saMyogI vastu kA jJAna karAtA hai; isaprakAra yaha lakSaNa samaya, paristhiti Adi kI apekSA rakhatA hai| . isaprakAra lakSaNa ke AtmabhUta aura anAtmabhUta - ye do bheda hote haiN| prazna 5: AtmabhUta aura anAtmabhUta lakSaNa kA antara spaSTa kiijie| uttaraH yadyapi ye donoM lakSaNa ke hI bheda haiM; tathApi ina donoM meM pArasparika antara hai| jo isaprakAra hai - __ AtmabhUta lakSaNa 'anAtmabhUta lakSaNa 1. yaha vastu ke sAtha ekameka hotA hai| | yaha vastu ke sAtha ekameka nahIM hotA hai| 2. yaha vastu kA vAstavika svarUpa hone | yaha saMyoga kI apekSA vastu kA jJAna se yathArtha lakSaNa hai| karAnevAlA hone se tathA saMyoga aupacArika hone se yaha aupacArika lakSaNa hai| 3. yaha traikAlika lakSaNa hai| yaha tAtkAlika lakSaNa hai| . 4. yaha sarvatra pAyA jAtA hai| yaha sarvatra nahIM pAyA jAtA hai| 5. traikAlika asaMyogI vastu kA jJAna traikAlika asaMyogI vastu kA jJAna isa ___ mAtra isI lakSaNa se hotA hai| lakSaNa dvArA honA kabhI bhI sambhava nahIM hai| .. 6. vastu-svarUpa kA yathArtha nirNaya isase | isase vaisA nirNaya nahIM ho sakatA hai| ___ hI hotA hai| 7. mokSamArga kA mUlAdhAra sva-para | isake bala para vAstavika bhedavijJAna nahIM bhedavijJAna isI se hotA hai| ho pAtA hai| 8. isa lakSaNa ko yathArtha nahIM samajhane | prAyaH isa lakSaNa meM ve doSa nahIM gine para isameM lakSaNAbhAsarUpa avyApti | jAte haiM / Adi doSa A jAte haiN| 9. isa lakSaNa se hI vastu kI parIkSA kI. isase vastu kI parIkSA nahIM kI jAtI jAtI hai| ityAdi anekoM prakAra se ina donoM lakSaNoM meM antara hai| lakSaNa aura lakSaNAbhAsa /40 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna 6H lakSaNAbhAsa aura usake bhedoM kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH jo lakSaNa yathArtha lakSaNa nahIM hone para bhI lakSaNa ke samAna pratibhAsita hotA hai, use lakSaNAbhAsa kahate haiM / " lakSaNasvarUparahitaH lakSaNavadavabhAsamAnaH *lakSaNa ke svarUpa se rahita, lakSaNa ke samAna pratibhAsita honevAlA lakSaNAbhAsaH . lakSaNAbhAsa haiM / " lakSaNa+AbhAsa lakSaNAbhAsa / tAtparya yaha hai ki sadoSa lakSaNa lakSaNAbhAsa hai| isake tIna bheda haiM - avyApti, ativyApti aura asambhava / avyApti - jo lakSaNa lakSya ke ekaMdeza meM rahatA hai, vaha lakSaNa kA avyApti nAmaMka doSa arthAt avyApti lakSaNAbhAsa hai / nyAyadIpikA meM ise isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - - - "lakSyaikadezavRttyavyAptaM, yathA goHzAvaleyatvam - lakSya ke ekadeza meM lakSaNa ko rahanA avyApta hai; jaise gAya kA zAvaleyatva / citakabarApanA / " yadyapi gAya kA raMga citakabarA hotA hai; tathApi sabhI gAyoM kA raMga citakabarA nahIM hone se yaha lakSaNa avyApta dA~SavAlA hai| .... a=nahIM, vyApta= phailanA/pasaranA / jisakA lakSaNa banAyA jA rahA hai, usa sampUrNa lakSyabhUta padArtha, meM jo lakSaNa nahIM rahatA hai, usake kucha hI aMzoM meM rahatA hai, vaha avyApti lakSaNAbhAsa hai / 'kucha hI aMzoM meM' se tAtparya yaha hai ki jisakA lakSaNa kiyA jA rahA hai, usake sampUrNa dravya meM, sampUrNa kSetra meM, sabhI kAloM meM aura samasta bhAvoM meM nahIM rahakara usake kucha hI dravya, kSetra, kAla, bhAva meM rahanA / jaise gAya kA lakSaNa citakabarApanA, gAya rUpI sabhI dravyoM meM nahIM pAyA jAtA hai; jIva kA lakSaNa saMsArI, sabhI jIvoM meM nahIM pAyA jAtA; jIva kA lakSaNa kevalajJAna, matijJAna, bhavyatva, manuSya Adi sabhI jIvoM meM nahIM hone ke kAraNa avyApti . lakSaNAbhAsa hai / 2. ativyApti - jo lakSaNa lakSya aura alakSya donoM meM pAyA jAtA hai, vaha lakSaNa kA ativyApti nAmaka doSa arthAt ativyApti lakSaNAbhAsa hai / nyAyadIpikA meM ise isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "lakSyAlakSyavRttyativyAptaM, yathA tasyaiva pazutvam - lakSaNa kA lakSya aura alakSya donoM meM rahanA ativyApta hai; jaise usI gAya kA lakSaNa pazupanA / ' N tattvajJAna viveMcikA bhAga eka / 41 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi gAya pazu hai; tathApi gAya ke atirikta bher3a, bakarI, hAthI Adi bhI pazu hone se isa lakSaNa ke anusAra ve sabhI gAya kahalAeMge - isaprakAra yaha lakSaNa ativyApta doSavAlA hai| ati-adhika / apane se bhinna / anya meM, vyApta = phailanA / pasaranA / jisakA lakSaNa banAyA jA rahA hai, usa sampUrNa lakSyabhUta padArtha meM to jo lakSaNa rahatA hI hai, para usake sAtha hI jinakA lakSaNa nahIM banAyA jA rahA hai una anya alakSyabhUta padArthoM meM bhI pAyA jAtA hai, vaha ativyApti lakSaNAbhAsa hai / jaise gAya kA lakSaNa pazupanA, gAya ke atirikta ghor3e Adi meM bhI pAyA jAtA hai; jIva kA lakSaNa amUrtikapanA, asaMkhyAta pradezI, anAdi - ananta, anantaguNa sampanna, arasa, arUpa Adi anya dravyoM meM bhI pAyA jAne ke kAraNa ativyApti lakSaNAbhAsa hai / 3. asambhava - jo lakSaNa lakSyabhUta vastu meM kabhI rahatA hI nahIM hai; vaha lakSaNa kA asambhava nAmaka doSa arthAt asambhava lakSaNAbhAsa hai / nyAyadIpikA meM ise isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "bAdhitalakSyavRttyasambhavi yathA narasya viSANatvam - lakSaNa kA lakSya meM rahanA bAdhita honA asambhavi hai; jaise manuSya kA lakSaNa viSANatva/sIMgapanA / " yaha lakSaNa manuSya meM kabhI bhI nahIM pAyA jAtA hai; ataH yaha lakSaNa asambhavi doSavAlA hai / a- nahIM, sambhavi honA / hamane jise lakSaNa banAyA hai, vaha yadi lakSyabhUta padArtha meM kabhI rahatA hI nahIM hai, to vaha asambhava lakSaNAbhAsa hai / jaise manuSya kA lakSaNa sIMgapanA, pudgala kA lakSaNa cetanatA; jIva kA lakSaNa kAlA, gorA, moTA, patalA, dhanI, garIba, gatihetutva Adi usameM kabhI bhI nahIM pAyA jAne ke kAraNa yaha lakSaNa asambhava lakSaNAbhAsa hai / isaprakAra ye tIna doSa jisameM pAe jAte haiM, vaha lakSaNAbhAsa kahalAtA hai / prazna 7: avyApti aura ativyApti lakSaNAbhAsoM kA antara spaSTa kIjie / uttaraH yadyapi ye donoM hI doSa haiM; tathApi ina donoM ke svarUpa meM kucha pArasparika antara hai| vaha isaprakAra hai lakSaNa aura lakSaNAbhAsa / 42 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| avyApti lakSaNAbhAsa ativyApti lakSaNAbhAsa 1. yaha lakSya ke ekadeza meM pAyA jAtA | yaha lakSya aura alakSya donoM meM pAyA jAtA hai| 2. yaha eka hI jAtivAlI vastuoM meM | yaha bhinna jAtivAlI vastuoM meM bhI - hI pAyA jAtA hai| pAyA jAtA hai| 3. yaha kucha samayavAlA arthAt | yaha traikAlika bhI ho sakatA hai| alpakAlika bhI ho sakatA hai| 4. yaha eka hI dravya kI kucha dazAoM | yaha bhinna-bhinna dravyoM kI dazAoM Adi ___ ko lakSaNa banAne para bhI ho sakatA | ko lakSaNa banAne para bhI ho sakatA hai| 5. isase Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, | isase mukhyatayA jIva-ajIva tattva saMbaMdhI mokSa, puNya, pApa saMbaMdhI viparIta | viparIta mAnyatA puSTa hotI hai / mAnyatA, inheM apanA mAnanerUpa athavA inase hI apanI pahicAna karanerUpa mithyA mAnyatA puSTa hotI hai| ise yathArtha lakSaNa mAna lene para | ise yathArtha lakSaNa mAna lene para parapadArthoM apanI paryAyoM ke sAtha ekatva, mamatva, | ke sAtha ekatva Adi viparIta buddhiA~ kartRtva, bhoktRtva Adi rUpa viparIta | puSTa hotI haiN| buddhiA~ puSTa hotI haiN| . 7. isa doSa se bacane ke lie mukhyatayA | isa doSa se bacane ke lie mukhyatayA vividha paryAyoM kA yathArtha svarUpa | dravyoM kA jAti apekSA se pRthak-pRthaka jAnanA atyAvazyaka hai| svabhAva jAnanA atyAvazyaka hai| ityAdi aneka prakAra se ina donoM lakSaNAbhAsoM meM antara hai| prazna 8: jo amUrtika ho, use jIva kahate haiM - isa kathana kI parIkSA kiijie| uttaraH prastuta vAkya meM amUrtika lakSaNa hai aura jIva lakSya hai| sparza, rasa, gaMdha, varNa Adi maya padArtha ko mUrtika kahate haiM tathA sparza Adi se rahita padArtha tattvajJAna vivecikA bhAga eka /43 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrtika kahalAtA hai| jIva meM sparza Adi nahIM hone se vaha amUrtika hai| usameM amUrtikapanA svabhAva se hI sadA vidyamAna hai; ataH yaha lakSaNa asambhava doSa se dUSita nahIM hai| amUrtikapanA sabhI jIvoM kA sAmAnya guNa hai / vaha saMsArI, siddha, sUkSma, bAdara Adi sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai; arthAt yaha lakSaNa lakSyabhUta sabhI jIvoM meM vidyamAna hai, isalie avyApti doSa se bhI dUSita nahIM hai| : paraMtu amUrtikapanA pudgala ko chor3akara zeSa sabhI dravyoM kA sAmAnyaguNa hone se vaha jIva ke sAtha hI dharma, adharma, AkAza, kAla - ina cAra dravyoM meM bhI pAyA jAtA hai| isaprakAra yaha lakSaNa lakSyabhUta jIva meM tathA alakSyabhUta dharma Adi dravyoM meM bhI vidyamAna hai; ataH ativyApti doSa se dUSita hai| isaprakAra jo amUrtika ho, use jIva kahate haiM - isa kathana meM asambhava aura avyApti doSa nahIM hone para bhI ativyApti doSa vidyamAna hone se, amUrtika lakSaNa lakSaNAbhAsa hai/sadoSa lakSaNa hai, yathArtha lakSaNa nahIM hai / isa lakSaNa ke dvArA sabhI dravyoM se jIva ko pRthak nahIM kara sakate haiM / isa lakSaNa se jIva kI pahicAna karane para pudgala to jIva nahIM kahalAegA; paraMtu dharma Adi cAra dravyoM ko jIva kahanA par3egA, jo ki yathArtha nahIM hai; ataH yaha lakSaNa nahIM, lakSaNAbhAsa hai / upayoga hI * jIva kA nirdoSa lakSaNa hai / prazna 9H gAya ko pazu kahate haiM tathA pazu ko gAya kahate haiM - ina do kathanoM kI parIkSA kIjie / -- uttaraH gAya ko pazu kahate haiM isa kathana meM gAya lakSaNa aura pazu lakSya hai| gAya rUpa lakSaNa pazu rUpa lakSya meM rahatA hai, isalie asambhava doSa isameM nahIM hai / gAyarUpa lakSaNa pazurUpa lakSya meM hI rahatA hai, manuSya Adi rUpa alakSya meM nahIM rahatA hai; ataH yaha ativyApti doSavAlA bhI nahIM hai; paraMtu gAyarUpa lakSaNa pazurUpa sampUrNa lakSya meM nahIM rahatA hai; hAthI, ghor3e Adi pazu haiM, para ve gAya nahIM haiM / yaha lakSaNa mAtra gAyarUpa pazu meM hIM rahatA hai / isaprakAra isakI lakSya ke ekadeza meM vRtti hone se yaha lakSaNa avyApti doSa se dUSita hai arthAt pazu kA lakSaNa gAya banAnA, avyApta lakSaNAbhAsa hai, vAstavika lakSaNa nahIM hai / pazu ko gAya kahate haiM - isa kathana meM pazu lakSaNa hai aura gAya lakSya haiM / pazu kSaNa aura lakSaNa /44 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNa gAya meM pAyA jAtA hai, isalie isameM asambhava doSa nahIM hai; lakSyarUpa sabhI gAyoM meM pAyA jAtA hai, isalie avyApti doSa se dUSita bhI nahIM hai; paraMtu gAya rUpa / lakSya ke atirikta alakSyarUpa hAthI, ghor3e Adi meM bhI pAyA jAtA hai; ataH ativyApti doSa se dUSita hai| isaprakAra gAya kA lakSaNa pazu banAnA, ativyApta lakSaNAbhAsa hai, vAstavika lakSaNa nahIM hai| _ niSkarSa yaha hai ki pazu kA lakSaNa gAya avyApti tathA gAya kA lakSaNa pazu ativyApti doSa se dUSita hone ke kAraNa lakSaNAbhAsa haiN| prazna 10: jo khaTTA ho, use nIbU kahate haiM - isa kathana kI parIkSA kiijie| - uttara 10: prastuta kathana meM khaTTA lakSaNa hai aura nIMbU lakSya hai| khaTTArUpa lakSaNa nIMbU rUpa lakSya meM pAyA jAtA hai, isalie asambhava doSavAlA nahIM hai; nIMbU rUpa sampUrNa lakSya meM pAyA jAtA hai, isalie avyApti doSavAlA bhI nahIM hai; parantu nIMbUrUpa lakSya ke sAtha hI imalI Adi alakSya meM bhI pAyA jAtA hai, isalie ativyApti doSavAlA hai| isaprakAra nIMbU kA lakSaNa khaTTApana ativyApti doSa se dUSita hone ke kAraNa lakSaNAbhAsa hai| prazna 11: jisameM sparza, rasa, gaMdha, varNa ho, use pudgala kahate haiM - isa kathana . kI parIkSA kiijie| uttara : prastuta kathana meM sparza, rasa, gaMdha, varNa lakSaNa hai aura pudgala lakSya hai| . yaha lakSaNa pudgala meM sadA pAyA jAtA hai, isalie asambhava doSavAlA nahIM hai; samasta pudgaloM meM pAyA jAtA hai, isalie avyApti doSavAlA bhI nahIM hai tathA pudgala ke atirikta anya kisI meM bhI nahIM pAyA jAtA hai, isalie ativyApti doSavAlA bhI nahIM hai| . isaprakAra pudgala kA lakSaNa sparza Adi - yaha tInoM doSoM se rahita hone ke kAraNa yathArtha lakSaNa hai| prazna 12: isa prakaraNa ko samajhane se hameM kyA lAbha hai ? uttaraH vaise to isa prakaraNa ko samajhane se anekoM lAbha haiM; para unameM se kucha mukhya nimnalikhita haiM - * tattvajJAna vivecikA bhAga eka /45 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. vastu kA yathArtha lakSaNa nahIM samajha pAne para usakI yathArtha pahicAna sambhava nahIM hai| pahicAna ke binA parIkSA karanA sambhava nahIM ho pAne se, usakA nirNaya kara pAnA zakya nahIM hai / nirNaya kie binA apane lie usakI upayogitA-anupayogitA jJAta nahIM ho pAne se use upAdeya yA heya kara pAnA bhI sambhava nahIM hai; ataH lakSaNa kA jJAna karanA Avazyaka hai| 2. sukhI hone ke lie deva, zAstra, guru, jIva Adi sAta tattva Adi prayojanabhUta tattva kA yathArtha svarUpa unake lakSaNa ke mAdhyama se hI jJAta hotA hai; ataH lakSaNa jAnanA ati Avazyaka hai| ____ 3. apanA yathArtha lakSaNa jJAta nahIM hone se hama svayaM ko anAdi se kAle, gore, moTe, patale, tiryaMca, manuSya Adi zarIrarUpa yA dhana, kuTumba Adi rUpa mAnate A rahe haiN| isa viparIta mAnyatA ke kAraNa cAra gati, caurAsI lAkha yonioM meM paribhramaNa karate hue ananta duHkha bhoga rahe haiN| lakSaNa aura lakSaNAbhAsa kA yaha / prakaraNa samajha meM A jAne se yaha jJAta hotA hai ki svayaM ko ina rUpa mAnanA to asaMbhava lakSaNAbhAsa hai; maiM kabhI bhI ina rUpa huA nahIM, hU~ nahIM aura ho bhI nahIM sakU~gA - isa samajha ke bala para inheM apanA mAnanA chor3akara, jaba hama apane jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, mAnakara usameM lIna hote haiM, to mithyAtva naSTa hokara jIvana samyakaratnatraya sampanna, atIndriya Anandamaya ho jAtA hai| 4. vAstava meM koI bhI paryAya anAdi-ananta nahIM hone se paryAya ko apanA lakSaNa banAnA/paryAya se apanI pahicAna karanA, avyApti lakSaNAbhAsa hai - yaha samajha meM A jAne se vikArI-avikArI sabhI prakAra kI paryAyoM kA AkarSaNa naSTa ho jAtA hai; jisase paryAyadRSTi/paryAya mUr3hatA naSTa hokara dravyadRSTi pragaTa hotI hai; jo svayaM sukha zAntimaya pariNamana hai| .. 5. isI AdhAra para anya ko bhI paryAyarUpa se dekhane kA bhAva naSTa ho jAtA hai; jisase vyartha ke rAga, dveSa, mAna, apamAna, viSaya-bhoga Adi saMbaMdhI bhAva naSTa hokara jIvana sahaja samatAmaya ho jAtA hai| 6. jo vizeSatAeM apane meM tathA anya meM samAna haiM, unase apanI yA anya kI pahicAna karanA, ativyApti lakSaNAbhAsa hai arthAt sAmAnya/sAdhAraNa aura lakSaNa aura lakSaNAbhAsa /46 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhAraNa-asAdhAraNa lakSaNoM se apanI pahicAna karanA, ativyApti lakSaNAbhAsa hai| isake bala para bhedavijJAna kI siddhi nahIM ho sakatI hai - yaha samajha meM A jAne para, ina sabase dRSTi haTAkara jaba hama apane vizeSa guNa/cetanA guNa se apanI pahicAna karate haiM, to bhedavijJAna pragaTa ho jAtA hai| jo AtmAnubhUti aura zAzvata sukha kA mUla hai| niSkarSarUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki lakSaNa aura lakSaNAbhAsa ko jAne/ pahicAne binA laukika aura lokottara koI bhI kArya saphala nahIM ho sakate haiN| lakSaNa se pahicAna kara apanI vastu kA nirNaya kIjie aNNANamohidamadI majjhamiNaM bhaNadi poggalaM dvvN| baddhamabaddhaM ca tahA jIvo bhubhaavsNjutto||23|| savvaNhuNANadiTTho jIvo uvaogalakkhaNo nniccN| kaha so poggaladavvIbhUdo jaM bhaNasi majjhamiNaM // 24 // jadi so poggaladavvIbhUdo jIvattamAgadaM idrN| to sakko vattuM je majjhamiNaM poggalaM davvaM // 25 // arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsdN| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTThasaMThANaM // 49 // jisakI mati ajJAna se mohita hai aura jo moha, rAga, dveSa Adi aneka bhAvoM se yukta hai aisA jIva kahatA hai ki yaha zarIrAdika baddha tathA dhanadhAnyAdika abaddha pudgaladravya merA hai| ___AcArya kahate haiM ki sarvajJa ke jJAna dvArA dekhA gayA jo sadA upayogalakSaNavAlA jIva hai vaha pudgaladravyarUpa kaise ho sakatA hai, jisase ki tuma kahate ho ki yaha pudgaladravya merA hai ? / yadi jIvadravya pudgaladravya ho jAya aura pudgaladravya jIvatva ko prApta kare | to tuma kaha sakate ho ki yaha pudgaladravya merA hai (kintu aisA to nahIM hotaa)| | he bhavya ! tU jIva ko rasarahita, rUparahita, gandharahita, avyakta arthAt | indriyagocara nahIM aisA, cetanA jisakA lakSaNa hai aisA, zabdarahita, kisI cinha se grahaNa na honevAlA aura jisakA koI AkAra nahIM kahA jAtA aisA, jAna !! ___- samayasAra gAthA 23, 24, 25, 49, tattvajJAna vivecikA bhAga eka /47 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. pATha 4 paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM prazna 1: kavivara paNDita banArasIdAsajI kA vyaktitva aura kartRtva likhie| uttaraH kavivara paNDita banArasIdAsajI adhyAtma aura kAvya donoM hI kSetroM meM sarvocca pratiSThA prApta rasa siddha kavi aura AdhyAtmika vidvAna haiN| Apa mahAkavi tulasIdAsajI ke samakAlIna, satrahavIM zatAbdI ke prasiddhatama vidvAnoM meM se eka haiN| ___ApakA janma zrImAlavaMza meM lAlA kharagasena ke ghara vikrama samvat 1643 kI mAgha zukla ekAdazI, ravivAra ko jaunapura nagara meM huA thaa| janma ke samaya ApakA nAma vikramAjIta rakhA gayA thaa| bAda meM banArasa yAtrA ke samaya pArzvanAtha bhagavAna kI janmabhUmi vArANasI ke nAma para ApakA nAma banArasIdAsa ho gyaa| Apa apane mAtA-pitA ke ikalaute suputra the| ____ Apane-apane jIvana meM atyadhika utAra-car3hAva dekhe haiN| ApakA jIvana Arthika viSamatAoM se to paripUrNa hai hI, pArivArika viSamatAoM se bhI sampanna hai| Apake tIna vivAha hue; sAta putra aura do putriA~ - isaprakAra nau saMtAneM huIM; paraMtu eka bhI Apake sAmane hI jIvita nahIM rhiiN| isa ghaTanA ko Apane apane ardhakathAnaka nAmaka Atmacarita meM isaprakAra likhA hai - kahI pacAvana barasa lauM, bAnArasi kI baat| tIni vivAhIM bhArajA, sutA doi suta saat|| nau bAlaka hue mue, rahe nAri nara doi| jyoM taruvara patajhAra hai, rahe dUMTha se hoii|| - aisI viSama paristhiti meM bhI vastu-svarUpa ke ciMtana-manana tathA AtmAnubhavana ke bala para Apa vicalita nahIM hue| Apa apane prArambhika jIvana meM anekabAra vividha aMdhavizvAsoM ke bhI zikAra hue tathA AdhyAtmika ruci sampanna hone ke bAda paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /48 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane pUrI dRr3hatA se apane sAhitya meM una aMdhavizvAsoM kA tIvratama khaNDana bhI kiyA hai| Apa prArambha se hI krAMtikArI vyaktitva ke dhanI the / viveka jAgRta hone ke bAda Apa usa AdhyAtmika krAMti ke janmadAtA hue, jo terApaMtha ke nAma se jAnI jAtI hai tathA jisane jinamArga para chAe bhaTTArakavAda para dRr3hatA se prahAra kara, usakI jar3eM kamajora kara dI aura jo Age bar3hakara AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI kA saMsparza pAkara samasta uttara bhArata meM phaila gii| kAvya pratibhA Apako janma se hI prApta thii| jIvana kI kizorAvasthA meM hI Apa uccakoTi kI kavitA karane lage the; paraMtu prArambha meM Apa zRMgArika kavitA meM magna rahe / caudahaveM varSa meM ApakI sarvaprathama kRti 'navarasa' taiyAra ho gaI thii| zRMgAra rasa kI adbhuta utkRSTa isa kRti ko Apane svayaM hI Atma-jJAna hone ke bAda gomatI nadI ke pravAha meM pravAhita kara diyaa| isake bAda Apane pUrNatayA AdhyAtmika sAhitya kI racanA kii| nATaka samayasAra, vanArasI vilAsa, nAmamAlA aura ardhakathAnaka ApakI vartamAna meM upalabdha kRtiA~ haiN| nATaka samayasAra - yaha eka prakAra se amRtacaMdrAcArya ke samayasAra kalazoM ke bhAvAtmaka padyAnuvAMdamaya kRti hai; tathApi apanI maulika vizeSatAoM ke kAraNa isa graMtha kA adhyayana karate samaya svataMtra graMtha ke samAna hI AnaMda prApta hotA hai| AdhyAtmika rasa se paripUrNa hone ke sAtha hI isa graMtha meM caudaha guNasthAnoM kA aura gyAraha pratimAoM kA mArmika vivecana kiyA gayA hai| ardhakathAnaka - yaha hiMdI bhASA kA sarvaprathama Atmacaritra hai| tatkAlIna Arthika, rAjanaitika, aitihAsika, dhArmika, paristhitioM ko tathA Apake pacapana varSIya jIvana ko darpaNavata pratibimbita karanevAlI yaha praur3hatama kRti hai| isa kRti kA nAmollekha ginIja buka meM bhI hai| puNya-pApa ke udaya saMbaMdhI sAMsArika vicitratAoM, unameM jJAnI jIvoM kI manovRttioM kI jAnakArI ke lie tathA vividhatAoM se yukta paM. banArasIdAsajI ke jIvana se paricita hone ke lie isakA adhyayana avazya karanA caahie| banArasIvilAsa - yaha graMtha kavi kI choTI-bar3I gadya-padyAtmaka vividha racanAoM kA saMgraha graMtha hai| nAmamAlA - dhanaMjaya kavi kRta nAmamAlA kA anukaraNa karate hue banAyA gayA yaha hiMdI bhASA kA zabdakoza hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /49 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina adhyAtma ke kSetra meM to paM. banArasIdAsajI kA mahattvapUrNa sthAna hai hI; hindI sAhitya ke itihAsa meM bhI unakA yogadAna asaMdigdha hai| mAtra AvazyakatA isa bAta kI hai ki dhArmika pakSapAta se rahita hokara vicAra, bhAva, bhASA, sAhityika upAdAna Adi dRSTioM se inake sAhitya kA gambhIratama adhyayana kiyA jaae| isaprakAra paM. banArasIdAsajI apane AtmasAdhanA aura kAvyasAdhanA - donoM hI kSetroM ke anupama vyakti rahe haiN| prazna 2: paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI sAmAnya dazA kA varNana kiijie| uttaraH jAti kI apekSA SaT dravyamayI aura saMkhyA kI apekSA anantAnanta dravyamayI isa loka meM pratyeka dravya svabhAva se hI apane se pUrNatayA abhinna aura para se pUrNatayA bhinna ekatva-vibhakta svabhAvI hai| pratyeka dravya anaMta zaktioM kA saMgrahAlaya, anaMta guNoM kA godAma, anaMta svabhAvoM kA sAgara, anaMta vaibhava sampanna hone se apanI sImA meM rahatA huA, para se pUrNa nirapekSa raha, suvyavasthita rUpa meM satata apanA kArya karatA rahatA hai / yadyapi jIva dravya kA bhI aisA hI svabhAva hai| yaha bhI para se pUrNa nirapekSa rahakara hI apanA kArya kara rahA hai tathA sva-para prakAzaka jJAna zakti se sampanna hone ke kAraNa tAtkAlika yogyatAnusAra sva-para padArthoM ko jAnatA bhI hai; tathApi anAdi se hI apane svabhAva ko bhUlA huA hone se ise apane jJAna meM jo bhI padArtha jJAta hotA hai; yaha use apanA mAnakara, jAnakara, usameM rAga-dveSa karane lagatA hai| yaha mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritrarUpa pravartana hI isake ananta duHkhoM kA ekamAtra kAraNa hai| bhavyatA kA paripAka hone para viziSTa kSayopazama tathA vizuddhi labdhi sampanna sainI paMcendriya paryAptaka, jAgRta, jJAnopayogI jIva saddeva-zAstra-guru ke mAdhyama se dezanA/sadupadeza prAptakara, prayojanabhUta jIvAdi tattvoM, sva-para padArthoM, hitakArIahitakArI bhAvoM kA yathArtha nirNayakara antaronmukhI puruSArtha dvArA apane meM apanatva lAne rUpa puruSArthamaya prAyogya labdhi ko pAra karatA huA, uttarottara zanaiHzanaiH vikalpoM ke zamana rUpa karaNalabdhi ke aMtima samaya bAda kSaNa bhara ke lie nirvikalpa ho svarUpalInaM ho jAtA hai; apane anaMta duHkhoM ko samApta kara AtmasaMtuSTirUpa AtmAnubhava janya atIndriya Ananda kA pAna karatA hai| yaha apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se mAnanerUpa samyagdarzana, apanatvarUpa se jAnanerUpa paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /50 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna aura usameM hI lInatArUpa samyakcAritramaya samyak ratnatraya hI duHkhoM se chUTane kA upAya hone se mokSamArga hai| AcArya umAsvAmI deva ne mokSazAstra ke prathama sUtra meM likhA bhI hai - "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH - samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI ekatA hI mokSamArga hai|" yaha jIva samyak ratnatraya sampanna hone para bhI vizeSa svarUpalInatA kA abhAva hone se avirata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAnavartI kahalAtA hai| karmoM kI apekSA ise isaprakAra samajha sakate haiM - darzanamohanIya eka athavA mithyAtva, samyagmithyAtva - ye do yA mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti rUpa darzanamohanIya kI tIna tathA anantAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha - ina pA~ca, chaha yA sAta prakRtioM kA kathaMcit abhAva ho jAne se jisa jIva ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaktvAcaraNarUpa samyakcAritra to pragaTa huA hai; parantu apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana saMbaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha kA udaya hone se saMyamAcaraNa cAritra pragaTa nahIM huA hai; vaha jIva avirata/asaMyata samyagdRSTi kahalAtA hai| . kavivara paM. banArasIdAsajI ise nimnalikhita zabdoM dvArA vyakta karate haiM - "satya pratIti avasthA jAkI, dina-dina rIti gahai samatA kii| china-china karai satya ko sAkau, samakita nAma kahAvai taakau|| (nATaka samayasAra, caturdazaguNasthAnAdhikAra, chaMda 27) jisakI pratIti meM AtmA kA satya svarUpa A gayA hai, pratidina samatA kI paddhati ko grahaNa karatA hai/uttarottara samatAbhAva ko bar3hAtA jAtA hai, pratikSaNa satya kA pakSa letA hai, vaha avirata samyagdRSTi jIva hai|" isa AtmAnubhavI jIva kA AtmonmukhI puruSArtha maMda hone ke kAraNa satata prayatnazIla rahane para bhI dIrgha aMtarAla ke bAda hI atyalpa samaya ke lie yaha svarUpalIna ho pAtA hai; ataH isake avrata rUpa pariNAma bane rahate haiN| buddhipUrvaka hiMsAdi pApoM kA tathA viSaya-bhogoM kA pratijJA pUrvaka tyAga yaha nahIM kara pAtA hai| AtmonmukhI viziSTa puruSArtha dvArA jaba yaha jIva AtmasvarUpa meM vizeSa sthira ho jAtA hai, taba uparyukta pA~ca, chaha yA sAta prakRtioM ke sAtha hI apratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha ke udaya kA bhI isake abhAva ho jAne se AtmA kA nirvikalpa anubhava kucha zIghra-zIghra hone lagatA hai tathA svarUpa-sthiratA kA samaya bhI bar3ha jAtA tattvajJAna vivecikA bhAga eka /51 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| pariNati meM vizeSa vItarAgatA pragaTa ho jAtI hai; jisase isa sAdhaka jIva ke saMsAra, zarIra aura paMcendriya viSaya-bhogoM ke prati Asakti sahaja hI hIna ho jAne ke kAraNa, unake prati sahaja udAsInatA vyakta ho jAtI hai| aba ise isa bhUmikA ke ayogya tIvra viSaya-kaSAyarUpa azubhabhAva utpanna nahIM hote haiM tathA niyama-baddha hone, pratijJA lene ke bhAva jAgRta ho jAte haiN| usakA bAhya AcaraNa bhI sahaja hI tadanukUla vratAdirUpa ho jAtA hai| isI avasthA ko paMcama guNasthAnavartI ekadeza saMyamI/vratI zrAvaka kahate haiN| isa jIva ke darzanamohanIya, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi kaSAyoM ke udaya kA abhAva ho jAne para bhI pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana saMbaMdhI krodhAdi kaSAyoM kA udaya vidyamAna hai; jisase bhUmikAnusAra vItarAgatA ke sAtha hI zubhAzubhabhAva aura tadanukUla zubhAzubha kriyAeM bhI hotI rahatI haiN| ina sabhI ke asaMkhyAta loka pramANa bheda hone para bhI saMkSepa meM bAraha vrata aura gyAraha pratimAoM ke rUpa meM inheM vibhakta kiyA jAtA hai / uttarottara kaSAyoM ke abhAvAnusAra pratimAeM bar3hatI jAtI haiM / isa sampUrNa dazA ko dezasaMyama, dezacAritra, saMyamAsaMyama, viratAvirata Adi nAmoM se bhI jAnA jAtA hai| isaprakAra paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI sAmAnya dazA zuddhi aura azuddhi ke, vItarAga aura rAga ke, tyAga aura bhoga ke mizraNarUpa hai| prazna 3: pratimA kA samagra svarUpa spaSTa karate hue usake bheda likhie| uttaraH sainI paMcendriya, paryAptaka, bhavya, karmabhUmi manuSya yA tiryaMca kSayopazama,... vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhi pUrvaka AtmonmukhI puruSArtha dvArA darzanamohanIya, anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi vikAroM ke abhAvarUpa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ekadeza vItarAgatA pragaTa kara letA hai tathA pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana saMbaMdhI vikAroM se sahita rahatA hai; isa avikAra aura vikArarUpa mizradazA ko hI paMcamaguNasthAnavartI dezasaMyama : kahate haiN| isa mizradazA meM se darzanamoha, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa ke anudaya meM vyakta huI zuddha pariNati/vItarAgatA vAstava meM sukhamaya tathA sukha kI kAraNa hone se yathArtha dharma hai, ise nayoM kI bhASA meM nizcaya dharma bhI kahate haiM / yaha paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /52 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakadazA saMbaMdhI vAstavika mokSamArga hai| zeSa pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana Adi ke udaya meM vidyamAna bAraha vrata Adi ke pariNAma, bhUmikAnusAra pratimA pAlana ke bhAva yadyapi vikArarUpa hone se dharma nahIM haiM aura tadanukUla zarIra Adi bAhya saMyogoM kI pariNati pUrNatayA jar3amaya hone se dharma nahIM hai; tathApi vyakta vItarAgatA ke sahacArI aura nimitta hone se kadAcit nimitta-naimittika saMbaMdha kI mukhyatA se, vyavahAra naya kI apekSA inheM bhI upacAra se dharma kaha dete haiN| yaha kramazaH sAdhakadazA saMbaMdhI baMdhamArga tathA baMdha-mokSa se nirapekSa zarIrAdi kI kriyA hai| ina tInoM kA eka nAma dezasaMyama hai| isa dezasaMyama labdhi ke asaMkhyAta loka pramANa asaMkhya prakAra ke pariNAma hote haiN| jinheM saMkSepa meM chadmastha ke jJAnagocara uttarottara vRddhiMgata vItarAgatA kI apekSA gyAraha bhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| inheM hI gyAraha pratimAeM kahate haiN| kavivara paM. banArasIdAsajI nATaka samayasAra ke caturdaza guNasthAnAdhikAra meM chaMda 58 dvArA pratimA kA svarUpa isaprakAra spaSTa karate haiM - "saMyama aMza jagyau jahA~, bhoga aruci prinnaam| udaya pratijJA ko bhayo, pratimA tAko nAma / / . jIva ke jina pariNAmoM meM saMyama kA aMza jAgRta ho gayA hai; saMsAra, zarIra aura paMcendriya viSaya-bhogoM ke prati aruci/virakti ho gaI hai; jisake kAraNa azubha bhAvoM se bacane ke lie pratijJA lene kA bhAva vyakta ho gayA hai, use pratimA kahate haiN|" ___hiMsA Adi pA~ca pApoM kA tathA paMcendriya viSaya-bhogoM kA pUrNatayA tyAga karane meM asamartha hone para bhI yaha jIva unameM asIma pravRtti bhI nahIM karatA hai| pahale samyagdarzana kI pragaTatA ke sAtha hI anyAya, anIti, abhakSya-bhakSaNa, asadAcAramaya sAta vyasana Adi saMbaMdhI ati tIvra kaSAya rUpa anargala bhoga ke bhAva to naSTa ho gae the; parantu avirata dazA hone se nyAya-nIti sampanna sadAcAramaya bhoga-bhAvoM meM tathA bhakSya padArthoM ke sevana meM deza-kAla Adi kI apekSA maryAdA/sImA nahIM thii| aba isake vItarAgatA vizeSa bar3ha jAne ke kAraNa nyAya-nIti paraka bhoga-vilAsa Adi ko bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi kI apekSA maryAdita karane kA bhAva jAgRta huA hai, isalie nyAyocita viSaya-bhogoM ko bhI pratijJA pUrvaka chor3ane kI - pravRtti dekhI jAtI hai| yaha bhojana, pAna, vastra, bartana, dhana, dhAnya, Asana, vAhana tattvajJAna vivecikA bhAga eka /53 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi jIvanopayogI samasta vastuoM saMbaMdhI sImA sunizcita kara letA hai / bhUmikAnusAra uttarottara vItarAgatA kI vRddhi ke sAtha hI inheM bhI uttarottara kama karatA jAtA hai / vastu-svarUpa kA yathArtha jJAtA, AtmAnubhavI hone se yadyapi yaha pUrNa svatantra, para se nirapekSa, samagra svAdhIna dazA, sarva sAvadya yogoM se rahita, Arambha-parigraha vihIna, AtmalInatAmaya zuddhopayogarUpa munidazA kA hI abhilASI hai; tathApi apanI kamajorI kA jJAtA hone se use pAne kA saMklezatAmaya Agraha bhI nahIM rakhatA hai / bhUmikAnusAra honevAlI pratyeka paristhiti ko sahaja svIkAra karatA huA, bhedavijJAna ke bala se satata AtmonmukhI puruSArtha karatA rahatA hai| isaprakAra yaha pratimAmaya dazA jJAnadhArA aura karmadhArA kI yogyatAnusAra samanvayAtmaka dazA hai / uttarottara vRddhiMgata vItarAgatA kI apekSA caraNAnuyoga kI zailI meM isake gyAraha bheda kie gae haiN| jo isaprakAra haiM- 1. darzanapratimA, 2. vratapratimA, 3. sAmAyika pratimA, 4. proSadhopavAsa pratimA, 5. sacittatyAgapratimA, 6. divA maithuna tyAga yA rAtri bhukti tyAga pratimA, 7. bramhacaryapratimA, 8. Arambha tyAga pratimA, 9. parigrahatyAga pratimA, 10. anumatityAga pratimA aura 11. uddiSTa tyAga pratimA / inameM se kramAnusAra sabhI AgAmI pratimAeM pUrva pratimAoM saMbaMdhI vizuddhi se sahita hotI haiN| ina pratimAoM ko jaghanya, madhyama, utkRSTa kI apekSA tIna bhAgoM meM bhI vibhakta kiyA gayA hai - pahalI se chaThavIM pratimA paryaMta jaghanya, sAtavIM se navamIM pratimA paryaMta madhyama tathA dazavIM aura gyArahavIM pratimA ko utkRSTa kI zreNI meM rakhA gayA hai / punaH gyArahavIM pratimA ke kSullaka aura ailaka ke rUpa meM do bheda kara dazavIM ko jaghanya, kSullaka ko madhyama aura ailaka ko utkRSTa rUpa meM bhI vargIkRta kiyA hai| ye sabhI pratimAdhArI zrAvaka hI kahalAte haiM, muni nhiiN| inake gRhavAsI aura gRhatyAgI ye do bheda bhI haiM / gyArahavIM pratimAdhArI to niyama se gRhatyAgI hI hote haiM; zeSa meM donoM bheda sambhava haiM / isaprakAra uttarottara hIna-hIna hote hue azubhabhAva, bar3hate hue zubhabhAva aura zuddhabhAvamaya mizra pariNati, mizra pravRtti pratimA kA samagra svarUpa hai / kabhI-kabhI koI mithyAdRSTi jIva zuddhabhAvoM ke binA hI mAtra kaSAyoM kI maMdatA ke bala para vratAdi grahaNakara svayaM ko pratimAdhArI mAna lete haiM / isase unheM itanA lAbha to hotA hai ki ve tIvra kaSAya rUpa azubha bhAvamaya tIvra AkulatA se bace rahate paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM / 54 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, naraka Adi pApabaMdha se bhI baca jAte haiM, zArIrika svAsthya bhI acchA rahatA hai, samAja meM mAna-pratiSThA bhI mila jAtI hai; parantu itanA saba hone para bhI zuddhatA/vItarAgatA ke abhAva meM unheM nirAkula atIndriya Ananda prApta nahIM hotA hai| ve mokSamArgI nahIM haiM, saMsAramArgI hI haiM; kaSAya kI maMdatA ko hI dharma mAna lene ke kAraNa agRhIta mithyAtva ko puSTa karanevAle gRhIta mithyAtvI ho jAne se samyak ratnatrayarUpa vAstavika dharma ko pragaTa karane kI apanI pAtratA bhI naSTa kara baiThate haiM; ataH aisI pravRttioM se satata sAvadhAna rahanA caahie| prazna 4: darzanapratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH darzanamoha, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi ke anudaya meM vyakta huI vItarAgatA ke sAtha, pratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyoM ke udaya meM honevAle ATha mUlaguNoM ke niraticAra pAlanarUpa aura saptavyasanoM ke niraticAra tyAgarUpa zubhabhAvoM aura tadanukUla zubha kriyAoMmaya samagradazA ko darzanapratimA kahate haiN| kavivara paM. banArasIdAsa jI vahIM, chaMda 59 meM ise nimnalikhita zabdoM dvArA spaSTa karate haiM - "ATha mUlaguNa saMgrahai, kuvyasana kriyA na koi| . darzanaguNa nirmala karai, darzanapratimA soi|| ATha mUlaguNoM kA saMgraha/pAlana karanevAlA, kuvyasana kriyAoM kA tyAga karanevAlA, nirmala darzana guNa se sampanna jIva darzana pratimAdhArI zrAvaka hai|" jinAgama meM zrAvaka ke ATha mUlaguNoM kA vizleSaNa deza, kAla saMbaMdhI parivartita pariveza ke anusAra aneka prakAra se kiyA gayA hai; jaise pA~ca udumbara phaloM kA tyAga, madya-mA~sa-madhu rUpa tIna makAra kA tyAga, rAtri bhojana kA tyAga, anachane jala kA tyAga, ahiMsA Adi pA~ca aNuvratoM kA pAlana, jIvadayA kA pAlana, devadarzana kI pratijJA Adi / ina sabhI meM nAmoM kA bheda hone para bhI bhAva ekamAtra yahI hai ki ATha mUlaguNadhArI jIva sthUlarUpa meM hiMsA Adi pA~ca pApoM se bacakara, apane jIvana ko deva-zAstra-guru ke sAnnidhya se vItarAgatAmaya banAne kA prayAsa karatA hai| trasa hiMsA Adi se bacane ke lie asaMkhya trasa rAzi ke bhaMDAra udumbaraphala Adi kA tyAga karatA hai tathA ahiMsA aNuvrata Adi kA pAlana karatA hai| hiMsA Adi pA~ca pApoM se sthUla rUpa meM bacane ke lie yaha aticAra sahita juA khelanA, mA~sa bhakSaNa, madirApAna, vezyAgamana, zikAra karanA, corI karanA, parastrI ramaNa karanA - ina sAta vyasanoM tattvajJAna vivecikA bhAga eka /55 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bhI pUrNatayA tyAga kara detA hai / isakI mana, vacana, kAya saMbaMdhI samasta pravRttiA~ vyakta huI vItarAgatA aura zubhabhAva ke anukUla hI hotI haiN| ___AcArya samantabhadra svAmI ne ratnakaraNDazrAvakAcAra ke zloka 137veM dvArA darzanapratimA kA svarUpa spaSTa kiyA hai, jisakA bhAva isaprakAra hai - ___ "paccIsa doSoM se rahita zuddha samyagdarzana sampanna, saMsAra-zarIra-bhogoM se virakta, paMca parameSThI kI caraNa-zaraNa meM rahanevAlA, sarvajJa kathita tattva-patha ko grahaNa karanevAlA jIva dArzanika pratimAdhArI kahalAtA hai|" - isa pratimA kA pUrA nAma dArzanika (darzana saMbaMdhI) pratimA hai; bolacAla meM darzanapratimA kahane lage haiM / yaha pratimA jinendra bhagavAna ke darzanamAtra se saMbaMdhita na hokara, Atmadarzana pUrvaka pragaTa huI viziSTa Atma-sthiratAmaya vItarAgatA se saMbaMdhita hai| isameM vyakta vItarAgatA vAstavika/nizcaya darzanapratimA hai tathA niraticAra pUrvaka ATha mUlaguNoM ke pAlana aura sAta vyasanoM ke tyAgamaya zubhabhAva evaM tadanukUla pravRttiA~ aupacArika/vyavahAra darzanapratimA hai| prazna 5: samyagdarzana aura darzana pratimA meM kyA antara hai ? uttaraH vaise to.ye donoM samyak ratnatraya ke aMza hone se eka mokSamArga rUpa hI haiM; tathApi ina donoM meM svarUpagata kucha aMtara bhI hai| jo isaprakAra hai - samyagdarzana - darzana pratimA 1. samyagdarzana zraddhAguNa kA samyak | darzanapratimA cAritra guNa kA zuddhAzuddha pariNamana hai| rUpa mizra pariNamana hai| 2. yaha caturthaguNasthAna meM pragaTa ho jAne | yaha paMcamaguNasthAna kI eka bhAga hone ke kAraNa darzanapratimA ke binA bhI | se samyagdarzana ke binA kabhI bhI nahIM rahatA hai| hotI hai| 3. yaha cAroM gatioM meM hotA hai| | yaha mAtra karmabhUmija manuSya-tiryaMca meM hI hotI hai| 4. yaha asaMyama dazA meM bhI hotA hai| | yaha dezasaMyama dazA meM hI hotI hai| 5. isameM vizeSa svarUpa-sthiratA nahIM hai | isameM svarUpa-sthiratA kucha vizeSa/adhika tathA do svarUpa-sthira dazAoM ke | hai tathA do svarUpa-sthira dazAoM ke bIca bIca aMtarAla adhika (kucha samaya | aMtarAla kucha kama (adhika se adhika paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /56 . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama chaha mahine) ho sakatA hai| 6. isameM aSTa mUlaguNaM Adi kA niraticAra pAlana nahIM hai / 7. yaha jaghanya antarAtmA hai / 8. isameM mAtra darzanamohanIya aura anaMtAnubaMdhI kA anudaya Adi hotA 11. yaha manuSya-tiryaMca bhava kI garbhAvasthA meM bhI raha sakatA hai| cAroM gatioM kI nirvRttyaparyAptaka dazA meM bhI raha sakatA hai| hai| 9. isameM 41 karma prakRtioM kI baMdhavyucchitti hotI hai| isameM 51 karmaprakRtioM kI baMdhavyucchitti hotI hai / 10. yaha paramparA apekSA se sAdi ananta yaha sadaiva sAdi-sAMta hI hotI hai| hai / 12. kisI bhI Ayu kA bandha ho jAne para bhI yaha- AtmonmukhI puruSArtha dvArA ho sakatA hai| 15 dina) hotA hai| isameM unakA niraticAra pAlana hai / yaha madhyama aMtarAtmA kI koTI meM ginI jAtI hai / isameM inake sAtha hI apratyAkhyAnAvaraNa kA bhI anudaya hotA hai| 14. isameM pratijJApUrvaka tyAgabhAva nahIM hai / 15. yaha vigrahagati meM bhI raha sakatA hai / 16. treSaTha zalAkApuruSa isase sahita hI hote haiM / 17. yaha aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika - tInoM bhAva rUpa hotA hai / yaha aparyAptaka tathA garbhAvasthA meM kabhI bhI nahIM rahatI hai / karmabhUmiz2a manuSya ko garbhakAla ke ATha varSa bAda tathA tiryaMca ko bhI janma ke bAda yogyatAnusAra vyakta hotI hai / yaha devAyu ko chor3akara anya tIna Ayu meM se kisI bhI Ayu kA baMdha ho jAne para nahIM hotI hai / 13. isake binA mokSa kabhI bhI nahIM isake binA bhI mokSa ho jAtA hai / / hogA / isameM pratijJApUrvaka tyAgabhAva hai / yaha vigrahagati meM nahIM rahatI hai| ve tIvra puruSArthI hone ke kAraNa yaha unake jIvana meM nahIM AtI hai / yaha mAtra sApekSa kSAyopazamika bhAvarUpa hI hotI hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 57 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi prakAra se donoM meM aMtara hai / prazna 6H vrata pratimA kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH darzanamoha, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi vikAroM ke udaya ke abhAvapUrvaka pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi vikAroM ke kucha maMda udaya se vyakta huI vRddhiMgata vItarAgatA tathA zeSa rahe krodhAdi vikAroM ke sadbhAva meM vyakta hue bAraha vratAdi rUpa zubhabhAva aura tadanukUla pravRttioM kI samagratA vrata pratimA hai| pahalI darzana pratimAdhArI kI apekSA isake vItarAgatA kucha adhika ho jAne se svarUpa-sthiratA kucha adhika ho gaI hai| tadanurUpa para padArthoM ke prati vizeSa upekSA bhAva vyakta ho gayA hai / jisase bhUmikAnusAra azubha meM kamI aura zubha meM vRddhi bhI ho gaI hai / isaprakAra viziSTa zuddha - azuddha rUpa pariNAmoM kA mizraNa vrata pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsa jI vahIM, chaMda 60 dvArA ise isaprakAra vyakta karate haiM - "pA~ca aNuvrata Adarai, tIna guNavrata pAla / zikSAvrata cAroM dharai, yaha vrata pratimA cAla / / pA~ca aNuvratoM kA Adara karanevAlA, tIna guNavratoM kA pAlana karanevAlA aura cAra zikSAvratoM ko dhAraNa karanevAlA vrata pratimAdhArI zrAvaka hai / " ahiMsANuvrata, satyANuvrata, acauryANuvrata, bramhacaryANuvrata aura parigraha parimANavrata - ye pA~ca aNuvrata haiM / digvrata, dezavrata, anarthadaNDavirativrata athavA divrata, anarthadaNDavirativrata aura bhogopabhoga parimANavrata- ye tIna guNavrata haiN| sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhogaparimANa, atithisaMvibhAga athavA dezavrata, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRttya - ye cAra zikSAvrata haiN| ahiMsA Adi pA~ca aNuvrata mUlavrata kahalAte haiM tathA tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata - ye sAta zIlavrata kahalAte haiN| (ina sabhI kA vistRta varNana 'vItarAga vijJAna vivecikA' meM pRSTha 204 se 255 paryaMta kiyA gayA hai / vrata pratimA kA svarUpa samajhane ke lie punaH usakA adhyayana karanA Avazyaka hai / ) mithyAtva, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa ke abhAvarUpa vItarAgatA se sahita ina bAraha vratoM kA pAlana vrata pratimA hai / pahalI pratimA meM pA~ca aNuvratoM kA niraticAra pAlana nahIM thA isameM unakA niraticAra pAlana hotA hai / paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /58 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya samantabhadrasvAmI ratnakaraNDazrAvakAcAra ke zloka 138 meM isakA nAma vratika likhate haiN| vratI ko paribhASita karate hue AcArya umAsvAmI mokSazAstra sAtaveM adhyAya ke 18veM sUtra meM likhate haiM - "niHzalyovratI - zalya rahita vratI hai|" mAyA, mithyA aura nidAna ina tIna zalyoM se rahita jIva hI vratI hai| kA~Te ke samAna cubhana/AkulatAmaya pariNAma zalya kahalAte haiN| vratI kabhI bhI mAyAcArI/ pradarzana/dikhAve ke mAdhyama se sva yA para ko Thagane kA prayAsa nahIM karatA hai; AtmakalyANakArI kAryoM meM apanI zakti ko nahIM chipAtA hai; dharma prabhAvanA Adi ke kAryoM meM dhana, samaya, zakti Adi ko nahIM chipAtA hai - ityAdi prakAra ke pariNAma mAyA zalya se rahita pariNAma haiN| ___mithyAtva kA abhAva ho jAne se isa vratI ke kisI bhI rUpa meM mithyA pravRttioM, mithyA mAnyatAoM, mithyA AcaraNoM, mithyA kriyAoM kA poSaNa nahIM hotA hai| apanI kisI kamajorI vaza koI viziSTa prakAra kA AcaraNa Adi nahIM kara pAne para yaha jIva pUrNatayA niHzalyabhAva se ImAnadArI pUrvaka yaha svIkAra karatA hai ki maiM bhale hI aisA nahIM kara pA rahA hU~; tathApi karanA to aisA hI cAhie - ityAdi prakAra kI pavitra pariNati ko mithyAzalya kA abhAva kahate haiN| Atmavaibhava meM saMtuSTa yaha vratI zrAvaka apanI sAdhanA ke phala meM kabhI bhI isa loka-paraloka saMbaMdhI paMcendriya viSaya-bhoga sAmagrI kI icchA nahIM karatA hai; svAdhIna Atmika atIndriya Ananda ke sAmane ise koI bhI laukika sAmagrI, pada, pratiSThA, mAna-sammAna Adi mahattvapUrNa pratIta nahIM hotA hai; isake mana meM unake prati sahaja udAsInatA banI rahatI hai; yahI kAraNa hai ki loka saMbaMdhI mahAna se mahAna upalabdhi bhI ise mugdha/AkarSita nahIM kara pAtI hai; yaha usakI icchA nahIM karatA hai - ityAdi prakAra ke pariNAma nidAna zalya se rahita pariNAma haiN| ___isaprakAra yaha vrata pratimAdhArI zrAvaka viziSTa vItarAgatA sampanna, bAraha vratoM se sahita aura tInaM zalyoM se rahita hotA hai| inameM se viziSTa vItarAgatA vAstavika dharma hone se nizcaya vrata pratimA hai tathA bArahavrata sahita, tIna zalya rahita zubhabhAva aura tadanukUla zubha pravRttiA~ vAstavika dharma nahIM hone para bhI usakI nimitta aura sahacArI hone ke kAraNa upacAra se vyavahAra vrata pratimA kahalAtI haiN| prazna 7: sAmAyika pratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /59 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraH darzanamoha, anaMtAnuvaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikAroM ke abhAva meM tathA pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikAroM kI maMdatA meM pragaTa huI zuddha pariNati ko adhikAdhika bar3hAne ke lie yaha samyagdRSTi vratI zrAvaka caubIsa ghaMToM meM tIna bAra kama se kama eka-eka aMtarmuhUrta ke lie buddhipUrvaka sampUrNa sAvadya yogoM kA tyAgakara, svarUpa-sthiratA kA prayAsa karatA huA; prANImAtra ke prati, samasta . paristhitioM, saMyogoM ke prati samatAbhAva rakhane kA abhyAsa karatA hai / viziSTa vItarAgatA ke bala para isa abhyAsa meM saphalatAparaka dazA hI zrAvaka kI tIsarI sAmAyika pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsajI vahIM, chaMda 61-62 dvArA isakA svarUpa isaprakAra spaSTa karate haiM - " dravya bhAva vidhi saMjugata, hiye pratijJA Teka / taji mamatA samatA gahai, aMtaramuhurata eka / / jo ari mitra samAna vicAraiM, Arata raudra kudhyAna nivArai / saMyama sahita bhAvanA bhAvai, so sAmAyika vaMta kahAvai / / dravya aura bhAva - vidhipUrvaka, hRdaya meM pratijJA dhAraNa kara, eka aMtarmuhUrta paryaMta jo mamatva chor3akara samatAbhAva dhAraNa karatA hai, zatru-mitra Adi sabhI ko eka samAna jAnatA huA Arta-raudra rUpa kudhyAnoM kA nivAraNa karatA hai, saMyamapUrvaka svarUpalInatA kI bhAvanA bhAtA hai / tadrUpa pariNamita hone kA prayAsa karatA hai; vaha sAmAyika pratimAdhArI kahalAtA hai / " . sAmAyika kI dravya aura bhAva vidhi kA nirUpaNa karate hue AcArya samaMtabhadrasvAmI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 139 veM zloka meM likhate haiM "caturAvartatritayazcatupraNAmaH sthito yathAjAtaH / sAmayiko dviniSadyastriyoga zuddhastrisandhyamabhivandI / / jo cAra dizAoM meM tIna-tIna Avarta karatA hai, cAra dizAoM meM cAra praNAma karatA hai, aMtaraMga-bahiraMga parigraha kI ciMtA se mukta ho kAyotsarga meM sthita rahatA hai, khaMDagAsana yA padmAsana meM se koI eka Asana lagAkara mana-vacana-kAya - ina tIna yogoM ko zuddhakara, tIna sandhyAoM (pUrvAnha, madhyAnha, aparAnha) meM vandanA karatA hai, vaha sAmayika pratimAdhArI zrAvaka hai" / paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM / 60 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika kahA~ kareM ? kaise kareM ? sAmAyika meM kyA kareM ? usase lAbha kyA hai ? ityAdi viMduoM para AcArya samantabhadrasvAmI ne ratnakaraNDazrAvakAcAra meM 97 se 104 paryaMta 8 zlokoM dvArA vistRta mImAMsA kI hai| anyatra anyAnya graMthoM meM bhI inakA vistAra se varNana kiyA gayA hai; jisakA saMkSipta sAra isaprakAra hai - dravya sAmAyika kI vidhi - sAmAyika karane kA icchuka jIva apane zarIra kI yathAyogya zuddhi kara; jIva-jantu rahita, kolAhala rahita, nirApada sAmAyika ke yogya sthAna ko dekhakara, usa viziSTa sthAna para zuddha-svaccha caTAI, caukI yA zilA Adi kA parimArjana kara, usa para sthita ho; samayAnusAra sAmAyika, AlocanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna Adi pATha par3hakara; apanI zakti ke anusAra kama se kama do ghar3I, madhyama cAra ghar3I, utkRSTa chaha ghar3I paryaMta dravya, kSetra, kAla, bhAva kI sImA kA saMkalpakara, pUrva yA uttara dizA kI ora mukhakara kAyotsarga mudrA meM khar3A ho jaae| mana-vacana-kAya ke vyApAra ko zuddha karate hue, Arambha-parigraha kI ciMtA se mukta ho, sarvaprathama hAtha jor3akara zAMta bhAva se atyaMta maMda svara tathA spaSTa zabdoM meM sAmAyika daNDaka kA pAThakara, tIna Avarta pUrvaka (mukulita hAthoM ko aMjuli jor3akara dAhine se bA~e ora ghumAte hue) parokSa rUpa meM samasta paMca parameSThioM, kRtrima aura akRtrima jinabimboM-jinAlayoM, jinavANI aura jinadharmamaya nau jina devatAoM ko namaskAra kre| tatpazcAt apane dAhine hAtha kI ora se ghUmate hue isI vidhi pUrvaka anya dizAoM meM sthita nava devatAoM ko namaskAra kare (yadi pUrva dizA kI ora mukhakara khar3A huA ho to dakSiNa, pazcima, uttara - isa krama se tathA uttara dizA kI apekSA pUrva, dakSiNa, pazcima - isa krama se pUrvokta vidhi sampanna kre)| tadanantara usI vivakSita dizA kI ora mukhakara apanI zakti-anusAra khaDagAsana yA padmAsana mudrA ko dhAraNakara, maunapUrvaka upasarga-pariSaha Adi sthiti meM bhI apanI samaya-sImA paryanta samasta sAvadha yogoM kA tyAgakara, samatAbhAva pUrvaka pUrNatayA nizcala rahe / __ bhAva sAmAyika kI vidhi - isa samaya tattva-vicAra pUrvaka sva-para kA bhedavijJAna karate hue AtmAmaya rahane kA, sahaja jJAtA-dRSTA rahane kA, nirvikalpa rahane kA prayAsa kare / isameM mana nahIM lagane para paMca parameSThioM ke svarUpa kA vicAra kare / saMsAra aura mokSa ke svarUe kA vicAra karate hue, apane pariNAmoM tathA unake tattvajJAna vivecikA bhAga eka /61 . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala kA vicAra kare / vastu ke sahaja, sunizcita, suvyavasthita pariNamana krama ko hRdayaMgama kara sahaja akartA/jJAtA-dRSTAmaya rahate hue Atmastha rahe; upayoga ko yahA~vahA~ bhaTakAne kA prayAsa nahIM kre| pratyeka paristhiti/jJeya ko samatAbhAva pUrvaka sahaja svIkArakara Atmastha rhe| dravya-bhAva vidhipUrvaka kI gaI sAmAyika se lAbha - sAmAyika ke samaya kI gaI dravya, kSetra, kAla, bhAva kI sImA ke bAhara yaha jIva mahAvratioM ke samAna samasta Arambha-parigraha ke tyAga se pA~coM pApoM kA pUrNatayA tyAgI kahA gayA hai tathA apane maryAdita sthAna para bhI sAvadha yoga kA tyAgI tathA samatA kA abhyAsI hone se vastra se AcchAdita munirAja ke samAna mAnA gayA hai; isase hI munipada kI zikSA kA abhyAsa hotA hai; ataH pratidina Alasya rahita ho, ekAgracitta se sAmAyika kA abhyAsa karanA caahie| vibhinna AcAryoM kI apekSA sAmAyika zabda kA vyutyattiparaka artha - AcArya pUjyapAda svAmI tattvArthasUtra sAtaveM adhyAya ke 21veM sUtra kI TIkA likhate hue sarvArthasiddhi graMtha meM likhate haiM - " samekIbhAve vrtte|......ektven ayanaM gamanaM samayaH, samayaH eva sAmAyikam / samayaH prayojanamasyeti vA vigRhya sAmAyikam - 'sam' upasarga kA prayoga ekIbhAva artha meM kiyA jAtA hai|......(saamaayik meM mUla zabda samaya hai) jAnanA aura gamana karanA/pariNamita honA - ye donoM kArya jo eka sAtha karatA hai, vaha samaya arthAt AtmA hai; samaya hI sAmAyika hai| athavA samaya arthAt ekarUpa ho jAnA hI jisakA prayojana hai, vaha sAmAyika hai|" tattvArthasUtra navameM adhyAya kI TIkA likhate hue AcArya akalaMkadeva apane tattvArthavArtika (rAjavArtika) graMtha meM sAmAyika zabda kA isaprakAra vizleSaNa karate haiM - "AyantItyAyAH anarthAH sattvavyaparopaNahetavaH, saMgatAH AyAH samAyAH, samyagvA AyAH samAyAsteSu te vA prayojanamasyeti sAmAyikamavasthAnam - Aya-anartha arthAt prANioM kI hiMsA ke hetubhUta pariNAma; usa Aya/anartha kA samyak prakAra se naSTa ho jAnA samAya hai; athavA samyak Aya arthAt AtmA ke sAtha ekIbhUta honA samAya hai| usa samAya meM honevAlA athavA vaha samAya hI hai prayojana jisakA, vaha sAmAyika hai|" paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /62 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrasAra graMtha meM ise isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "samyagekatvenAyanaM gamanaM samayaH, svaviSayebhyo vinivRttya kAyavAGmanaHkarmaNAmAtmanA saha vartanA dravyArthenAtmanaH ekatvagamanamityarthaH / samaya eva sAmAyika, samayaHprayojanamasyeti vA sAmAyikam - acchI taraha se prApta honA, ekatvarUpa se AtmA meM lIna honA samaya hai; apane-apane viSayoM se haTakara kAya, vacana aura mana kI pravRtti kA AtmA ke sAtha vartanA; dravya aura artha dvArA AtmA ke sAtha ekatva gamana hai - yaha isakA artha hai| aisA samaya hI sAmAyika hai athavA samaya hI jisakA prayojana hai, vaha sAmAyika hai|" / sAmAyika kA asti-nAsti paraka artha spaSTa karate hue gommaTasAra jIvakANDa kI jIva-tattva-prabodhinI TIkA meM AcArya abhayacaMdra sUrI likhate haiM - "samaM ekatvena Atmani AyaH AgamanaM paradravyebhyo nirvRttya upayogasya Atmani pravRttiH samAyaH; ayamahaM jJAtA dRSTA ceti AtmaviSayopayoga ityarthaH, AtmanaH ekasyaiva jJeyajJAyakatvasaMbhavAt / athavA saM same rAgadveSAbhyAmanupahate madhyasthe Atmani AyaH upayogasya pravRttiH samAyaH sa prayojanamasyeti sAmAyikam - sam arthAt ekatvarUpa se, Aya arthAt Agamana; arthAt paradravyoM se nivRtta hokara upayoga kI AtmA meM pravRtti samAya hai| eka hI AtmA ke jJeya-jJAyakapanA sambhava hone se yaha maiM jJAtA-dRSTA hU~ - isaprakAra se AtmA meM upayoga rahanA isakA artha hai| athavA sam arthAt sama meM/rAga-dveSa se rahita madhyastha AtmA meM, Aya arthAt upayoga kI pravRtti samAya hai; vaha samAya jisakA prayojana hai, vaha sAmAyika hai| AcArya samantabhadra svAmI ise sarvatra sAmayika nAma dete haiN| niSkarSa yaha hai ki samasta sAvadya yogoM, para padArthoM se haTakara apane upayoga ko AtmasvarUpa meM lagAnA/sthira karanA sAmAyika hai| isameM vyakta vItarAgatA vAstavika nizcaya sAmAyika pratimA hai tathA sAmAyika karane ke zubhabhAva aura tadanukUla zubha kriyAeM vyavahAra sAmAyika pratimA hai| prazna 8: sAmAyika pratimA aura sAmAyika zikSAvrata meM kyA antara hai ? uttaraH vaise to ye donoM hI eka paMcamaguNasthAnavartI dazAeM haiM; tathApi inameM kucha antara hai| vaha isaprakAra hai - tattvajJAna vivecikA bhAga eka /63 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika pratimA sAmAyika zikSAvrata 1. yaha eka svataMtra mUlavrata hai| yaha vrata pratimA kA eka aMza rUpa zIlavrata hai| 2. yaha tIsarI pratimA hone se isameM | isameM tIsarI pratimAvAle kI apekSA kaSAya dUsarI pratimAvAle kI apekSA kaSAya | kI adhikatA aura atIndriya Ananda kI hInatA aura atIndriya Ananda | kI hInatA hotI hai| kI adhikatA hai| 3. yaha tIsarI pratimA kA mUlavrata | yaha zIla/abhyAsarUpa hone ke kAraNa hone ke kAraNa isa pratimA sampanna | isameM tIna bAra kA niyama nahIM hai| jIva tIna bAra niyama se sAmAyika 'karatA hai| 4. isameM dravya-bhAvamaya vidhipUrvaka | isameM kadAcit apavAda kI sthiti bhI sAmAyika hotI hai| bana sakatI hai| 5. isameM sAmAyika vrata niraticAra hai| | isameM yaha aticAra sahita hai| 6. tIna bAra sAmAyika nahIM karane para | isameM yaha sAticAra hone ke kAraNa zuddhi naSTa ho jAne se yaha pratimA hI | kadAcit nahIM kara pAne para bhI vrata naSTa ho jAtI hai| pratimA khaNDita nahIM hotI hai| ityAdi prakAra se ina donoM meM antara hai| prazna 9: proSadhopavAsa pratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH darzanamohanIya, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke abhAva pUrvaka pragaTa hue pUrvokta tIna pratimAmaya samyak ratnatraya sampanna yaha dezasaMyamI pratyAkhyAnAvaraNa Adi vikRtioM kI vidyamAnatA ke kAraNa sampUrNa Arambha-parigraha kA sarvathA tyAga nahIM kara pAtA hai; tathApi pratyAkhyAnAvaraNa kI maMdatA hone se yaha parva tithioM meM unakA pUrNatayA tyAgakara apanA pUrA samaya dhArmika kriyAoM meM hI vyatIta karatA hai; yahI proSadhopavAsa pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsajI nATaka samayasAra ke caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 63 meM ise isaprakAra spaSTa karate haiM - paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /64 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prathamahiM sAmAyika dazA, cAra pahara lauM hoya / athavA ATha pahara rahe, proSadha pratimA soy|| jahA~ pUrva varNita sAmAyika kI dazA kama se kama cAra prahara arthAt 12 ghaMTe aura adhika se adhika ATha prahara arthAt 24 ghaMTe paryaMta banI rahatI hai, use proSadhapratimA kahate haiN|" proSadhopavAsa kA svarUpa samajhane ke lie vibhinna AcAryoM dvArA kie gae 'proSadhopavAsa' zabda ke vyutpattiparaka artha bhI draSTavya haiN| jo isaprakAra haiM - AcArya samaMtabhadrasvAmI ratnakaraNDazrAvakAcAra ke 109veM zloka meM likhate haiM - ___ "caturAhAravisarjanamupavAsaH proSadhaH sakRdbhuktiH / sa proSadhopavAso, ydupossyaarmbhmaacrti|| cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga upavAsa aura eka bAra bhojana proSadha kahalAtA hai| jo dhAraNA pAraNA ke dina proSadha pUrvaka ghara ke Arambha Adi ko chor3akara upavAsa prArambha karatA hai, vaha proSadhopavAsa hai|" isakA vizleSaNa AcArya pUjyapAda svAmI sarvArthasiddhi meM isaprakAra karate haiM - "proSadhazabdaH parva pryaayvaacii|....prossdhe upavAsaH proSadhopavAsaH - proSadha aura parva zabda paryAyavAcI haiM/proSadha kA artha parva hai| ....parva meM upavAsa proSadhopavAsa hai|" kumAra kArtikeyasvAmI apane kArtikeyAnuprekSA nAmaka graMtha meM proSadhopavAsa zikSAvrata ke prakaraNa meM gAthA 358-359 dvArA proSadhopavAsa ko paribhASita karate haiM; jisakA bhAva isaprakAra hai - "jo zrAvaka sadA donoM paryoM meM snAna, vilepana, bhUSaNa, strI-saMsarga, gaMdha, dhUpa Adi kA tyAgakara; vairAgyarUpI bhUSaNa se bhUSita ho upavAsa, eka bAra bhojana yA nirvikRti bhojana karatA hai, vaha proSadhopavAsa vrata hai| / niSkarSa yaha hai ki proSadhopavAsa meM yathA-zakti bhojana-tyAga ke sAtha hI Arambha-parigraha kA tyAgakara adhikAdhika apanA upayoga dharmadhyAna meM lagAne kI mukhyatA hai| kitane samaya paryaMta aisI dazA rahI - isakI apekSA isa proSadhopavAsa ke utkRSTa, madhyama aura jaghanya kI apekSA tIna bheda haiN| 16 prahara/48 ghaMTe paryaMta Arambha-parigraha ke tyAga pUrvaka dharmadhyAna meM upayoga rahanA utkRSTa; 12 prahara/36 ghaMTe paryanta rahanA madhyama aura 8 prahara/24 ghaMTe paryanta aisI avasthA rahanA jaghanya proSadhopavAsa hai| isakI vidhi jAnane ke lie 'vItarAga vijJAna vivecikA', pRSTha 222 kA adhyayana kreN| ' tattvajJAna videcikA bhAga eka /65 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA koI bhI jJAnI vratI zrAvaka rAtri meM to Arambha-parigraha kA pUrNatayA tyAgI hotA hI hai; ataH kavivara paM. banArasIdAsajI ne use na ginakara mAtra dina ke samaya kI apekSA hI 8 prahara, 6 prahara aura 4 prahara kI gaNanA kI hai| isaprakAra muni dazA pragaTa karane meM asamartha zrAvaka munimArga ko hI zreyaskara mAnatA huA saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta raha parva dinoM meM munivata jIvana jItA hai| yaha usakA proSadhopavAsa vrata hai| isameM jo vItarAgatArUpa vAstavika dharma hai, vaha nizcaya pratimA hai tathA upavAsa Adi karane rUpa zubha bhAva aura tadanukUla kriyAeM usakI nimitta aura sahacArI hone se vyavahAra pratimA haiN| prazna 10: proSadhopavAsa pratimA aura proSadhopavAsa zikSAvrata meM kyA aMtara hai ? uttaraH vaise to ye donoM hI eka paMcama guNasthAnavartI dazAeM haiM; tathApi inameM kucha antara hai; vaha isaprakAra - proSadhopavAsa pratimA proSadhopavAsa zikSAvrata 1. yaha eka svataMtra mUla vrata hai| yaha vrata pratimA kA eka aMza rUpa zIlavrata hai| 2. yaha cauthI pratimA hone se isameM | isameM cauthI pratimAvAle kI apekSA kaSAya dUsarI pratimAvAle kI apekSA kaSAya | kI adhikatA aura atIndriya Ananda kI vizeSa hInatA aura atIndriya | kI hInatA hotI hai| Ananda kI vizeSa adhikatA hai| 3. isa pratimA meM proSadhopavAsa niyama se | yaha zIla/abhyAsarUpa hone ke kAraNa hone-yogya kArya hai| isakA niyama nahIM hai| 4. isameM samagra vidhipUrvaka proSadhopavAsa | isameM kadAcit apavAda kI sthiti bhI ___ hotA hai| bana sakatI hai| 5. isameM proSadhopavAsa niraticAra hai| | isameM yaha sAticAra hai| . 6. vidhivata proSadhopavAsa nahIM karane | isameM yaha kadAcit nahIM kara pAne para para zuddhi naSTa ho jAne se yaha | bhI vrata pratimA khaNDita nahIM hotI hai / pratimA hI naSTa ho jAtI hai| / ityAdi prakAra se ina donoM meM antara hai| paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /66 cAya kAya h| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna 11H sacitta tyAga pratimA kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH sacitta zabda sa aura citta- ina do zabdoM se milakara banA hai / sa=sahita, citta=jIva; arthAt jIva sahita padArtha sacitta kahalAte haiM / aise padArthoM kA tyAga sacitta tyAga hai| darzanamohanIya, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke abhAva pUrvaka pragaTa pUrvokta cAra pratimAmaya samyak ratnatraya sampanna dezasaMyamI ke pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM kI aura adhika maMdatA ho jAne se bar3hI huI vItarAgatA ke bala para sacitta padArthoM ke upayoga kA bhAva samApta ho jAnA sacitta tyAga nAmaka pA~cavIM pratimA hai / kavivara paM. banArasIdAsajI vahIM, chaMda 64 dvArA isakA svarUpa isaprakAra likhate haiM " jo sacitta bhojana tajai, pIvai prAsuka nIra / so sacittatyAgI puruSa, paMca pratijJAgIra / / jo sacitta bhojana kA tyAgI hai, prAsuka jala pAna karatA hai / upayoga meM letA hai, vaha pA~cavIM pratimA kA pAlana karane meM tatpara sacittatyAgI puruSa / jIva hai / " AcArya samaMtabhadrasvAmI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 141 veM zloka dvArA isakA svarUpa isaprakAra spaSTa karate haiM - "mUlaphalazAkazAkhAkarIrakaMdaprasUnacIjAni / nAmAni yo'tti so'yaM sacittavirato dayAmUrtiH / / jo dayAmUrti mUla, phala, zAka, zAkhA / DAlI, karIra / koMpala, kaMda, phUla, bIja Adi kA kaccA / binA prAsuka kie bhakSaNa nahIM karatA hai, vaha sacittatyAgI hai / " apane samAna anya jIvoM ko mAnanevAlA yaha saMvedanazIla dezasaMyamI sAdhAraNa aura sapratiSThita pratyeka vanaspati kA to pahale se hI tyAgI thA / aba vItarAgatA vizeSa bar3ha jAne ke kAraNa saMsAra, zarIra, bhogoM ke prati vizeSa udAsInatA vyakta prAsu kie binA apratiSThita vanaspati kA bhI bhakSaNa nahIM karatA hai / yadyapi apratiSThita sacitta ko acitta banAne meM bhI prANaghAta to hotA hai; tathApi prANaghAta 'kA abhiprAya nahIM hone se tathA prANI saMyama kI apekSA indriya saMyama meM vizeSatA hone se vaha unheM acitta / prAsuka karake hI grahaNa karatA hai| sacitta padArtha ko acitta / prAsuka karane kI paddhati batAte hue mUlAcAra meM likhA hai - " sukkaM pakkaM tattaM aMbila lavaNeNa missayaM davvaM / jaM jaMteNa ya chinnaM taM savvaM pAsugaM bhaNiyaM / / tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 67 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkhI, pakI, tapAyI gaI, khaTAI yA namaka Adi se mizrita tathA kisI yaMtra/cAkU Adi se chinna-bhinna kI gaIM sabhI vastueM prAsukaM kahalAtI haiN|" isa pratimAdhArI zrAvaka ke vidyamAna vItarAgatA vAstavika dharma hone se nizcaya pratimA kahalAtI hai tathA usake sAtha rahanevAle sacitta padArtha kA upayoga nahIM karanerUpa dayAmaya zubhabhAva aura tadanukUla zubha pravRttiA~ usakI sahacArI aura nimitta hone ke kAraNa upacAra se vyavahAra pratimA kahalAtI haiN| . prazna 12: divA maithuna tyAga pratimA yA rAtri bhukti tyAga pratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| ____uttara : darzanamohanIya, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke abhAvapUrvaka pragaTa hue samyak ratnatrayasampanna dezasaMyamI jIva ke pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM kI viziSTa maMdatA ho jAne se saMsAra, zarIra aura bhogoM saMbaMdhI viziSTa anAsaktibhAva vyakta ho jAne ke kAraNa vaha dina meM svastrI ke sAtha bhI maithuna kA tyAgI ho jAtA hai tathA nava-nava koTI se rAtri bhojana kA tyAgI ho jAtA hai| yaha divAmaithuna yA rAtri-bhukti tyAga nAmaka chaThavIM pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsajI vahIM, chaMda 65 dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - ___"jo dina bramhacarya vrata pAlai, tithi Aye nizi divasa sNbhaale| ____ gahi nava bAr3a karai vrata rakSA, so SaT pratimA zrAvaka akhyaa|| jo dina meM bramhacarya vrata kA pAlana karatA hai, parva tithioM meM dina-rAta donoM samaya bramhacarya vrata kA pAlana karatA hai, nava bAr3a pUrvaka isa vrata kI rakSA karatA hai, vaha chaThavIM pratimAdhArI zrAvaka kahalAtA hai|" isaprakAra kavivara paM. banArasIdAsajI chaThavIM pratimA ko divA maithuna tyAga ke rUpa meM prastuta karate haiN| isa sAdhaka jIva ke dUsarI pratimA meM bramhacarya aNuvrata rUpa svadAra santoSavrata niraticAra ho jAne ke kAraNa parastrI saMbaMdhI vikRtabhAva Adi kA to pahale hI pUrNatayA abhAva ho gayA thaa| tatpazcAt svarUpa-sthiratA meM vizeSa vRddhi hote jAne se aba svastrI ke prati bhI kucha anAsakti kA pariNAma jAgRta ho gayA hai; ataH aba dina meM pUrNa bramhacarya se rahatA hai| parva tithioM meM to viziSTa AtmasAdhanA ke lie dina-rAta donoM meM hI navabAr3a pUrvaka bramhacarya vrata kA pAlana karatA hai; tathApi pUrNa anAsakti bhAva nahIM hone se abhI pUrNa bramhacarya kA pAlana nahIM kara pA rahA hai| __ paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /68 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahilAoM kA bhI isIprakAra se samajha lenA caahie| AcArya kundakundadeva, AcArya samantabhadrasvAmI Adi ne isa pratimA ko rAtribhukti tyAga nAma diyA hai| isakA svarUpa batAte hue ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 142veM zloka meM AcArya samantabhadrasvAmI likhate haiM - "annaM pAnaM khAdyaM lehyaM nAznAti yo vibhAvaryAm / ___sa ca rAtribhuktivirataH, sttvessvnukmpmaanmnH|| prANioM para anukampArUpa pariNAma ko dhAraNa karanevAlA jo puruSa rAtri meM anna, pAna, khAdya, lehya Adi kA bhakSaNa nahIM karatA hai; vaha rAtri bhuktivirata zrAvaka hai|" __ yadyapi samyagdarzana se pUrva vizuddhi labdhi yA aSTa mUlaguNoM ke pAlana meM rAtribhojana kA tyAga ho gayA thA; parantu vaha sthUla rUpa meM tathA aticAra sahita thaa| tadanantara pahalI dArzanika pratimA meM sva saMbaMdhI rAtri bhojana kA tyAga niraticArarUpa meM bhI ho gayA thA; parantu nava koTi se tyAga nahIM hone ke kAraNa anya saMbaMdhI rAtri bhojana ke pApa kA bhAgI kisI na kisI rUpa meM ho rahA thaa| aba vItarAgatA vizeSa bar3ha jAne ke kAraNa isa chaThavIM pratimA meM vaha rAtri bhojana kA pUrNatayA nava-nava koTI se tyAgI ho gayA hai| aba usake jIvana meM kisI bhI prakAra kA rAtribhojana saMbaMdhI azubhabhAva vidyamAna nahIM hai; ataH ise rAtribhuktivirati kahate haiN| ... isameM jo svarUpa sthiratArUpa vAstavika dharma hai, vaha to nizcaya chaThavIM pratimA hai tathA divA maithuna yA rAtribhukti ke tyAgarUpa zubhabhAva aura tadanukUla pravRttiA~ usake sahacArI aura nimitta hone ke kAraNa upacAra se vyavahAra pratimA kahalAtI haiN| prazna 13: bramhacarya pratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| . uttaraH darzanamohanIya, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke abhAva pUrvaka pragaTa hue samyak ratnatrayasampanna dezasaMyamI,jIva ke pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM kI viziSTa maMdatA ho jAne se saMsAra, zarIra aura bhogoM saMbaMdhI viziSTa anAsakti bhAva vyakta ho jAne ke kAraNa, maithunarUpa azubhabhAva pUrNatayA naSTa hokara, strI mAtra se udAsIna ho, AtmasvarUpa meM ramaNatArUpa bramhacaryabhAva vyakta ho jAtA hai; yaha bramhacarya nAmaka sAtavIM pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsajI vahIM, chaMda 66 meM ise isaprakAra spaSTa karate haiM - tattvajJAna vivecikA bhAga eka /69 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jo nava bAr3i sahita vidhi sAdhe, nizadina bramhacarya aaraadhai| so saptama pratimA dhara jJAtA, zIla ziromaNi jaga vikhyaataa|| jo navabAr3a sahita vidhi pUrvaka, dina-rAta bramhacarya kI ArAdhanA karatA hai, vaha jagata vikhyAta, zIla ziromaNi jJAtA jIva saptama pratimAdhArI hai|" . dhAnyamaya phasala kI surakSA ke lie kheta meM saba ora lagAe jAnevAle kaTIle tAra Adi ko bAr3a kahate haiM; isase pazu, zatru Adi se kheta surakSita ho jAtA hai| nimnalikhita nava sAvadhAniA~ AtmArUpI kheta meM utpanna hue atIndriya Anandamaya bramhacarya rUpI phasala ko surakSita rakhatIM haiM; ataH unheM navaMbAr3a kahate haiN| ve isaprakAra haiM - 1. strioM ke samAgama meM nahIM rhnaa| 2. unheM rAga/vikAra dRSTi se nahIM dekhnaa| 5. unase parokSa meM vikAramaya saMbhASaNa, patrAcAra Adi nahIM karanA / . 4. pUrva meM bhoge hue bhogoM kA smaraNa nahIM karanA / 5. kAmotpAdaka gariSTha bhojana nahIM krnaa| 6. kAmotpAdaka sAja-zrRMgAra Adi nahIM karanA / 7. strioM ke Asana, palaMga, bistara Adi para nahIM baiThanA, nahIM sonA / 8. kAmotpAdaka kathA, gIta Adi nahIM sunnaa| 9. bhUkha se kucha kama bhojana karanA / mahilA ko ye sabhI puruSoM ke saMbaMdha meM samajha lenA caahie| AcArya samantabhadrasvAmI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 143veM zloka dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - "malabIjaM malayoni, galanmalaM pUtagandhi biibhtsN| pazyannaGgamanaGgAd viramati yo bramhacArI sH|| jo isa zarIra ko malarUpI bIja se utpanna huA, mala ko hI utpanna karanevAlA, mala ko hI bahAnevAlA, mahAdurgandhamaya aura ghRNA ke sthAna rUpa meM dekhatA huA anaMga/viSaya-vikAra se virakta ho jAtA hai, vaha bramhacArI hai|" niSkarSa yaha hai ki svarUpa-sthiratA se vyakta vItarAgatAmaya atIndriya Ananda ke bala para viSaya-vikAroM se nivRtta ho jAnA bramhacarya pratimA hai| yaha jIva gRhasthI meM rahatA huA paristhitivaza bhUmikAnusAra AjIvikA Adi gRhakArya paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /70 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA huA bhI apanI niSkaSAya vRtti ke kAraNa paMcendriya viSaya-bhogoM ke prati virakta rahatA hai| isameM vyakta huI vItarAgatA vAstavika dharma hone se nizcaya bramhacarya pratimA hai tathA navabAr3a pUrvaka maithuna mAtra ke tyAgarUpa zubhabhAva tathA tadanukUla pravRttiA~ usakI nimitta yA sahacArI hone ke kAraNa upacAra se bramhacarya pratimA kahalAtI haiN| prazna 14: ArambhatyAga pratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH darzanamohanIya, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi vikRtioM ke abhAva pUrvaka pragaTa hue samyak ratnatrayasampanna dezasaMyamI jIva ke pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke atyadhika manda ho jAne para, saMsAra-zarIra bhogoM ke prati tIvra anAsakti bhAva ho jAne se tathA prANImAtra ke prati dayA kA pariNAma prabala ho jAne se hiMsA Adi pApotpAdaka gRha kArya/Arambha karane kA azubha pariNAma naSTa ho jAtA hai, yaha Arambha tyAga pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsa jI vahIM, chaMda 68 dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - .. . "jo viveka vidhi Adarai, karai na pApArambha / so aSTama pratimA dhanI, kugati vijaya raNathambha / / jo vivekapUrNa paddhati kA Adara karatA huA pApamaya Arambha nahIM karatA hai, vaha kugati para vijaya pAne ke lie raNastambha ke samAna, AtmavaibhavavAna AThavIM pratimAdhArI zrAvaka hai|" ___ AcArya samantabhadrasvAmI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 144veM chaMda dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - "sevAkRSivANijyapramukhAdArambhato vyupaarmti| prANAtipAtahetoryosAvArambhavinivRttaH / / jo jIva prANa-atipAta/prANaghAta/hiMsA ke kAraNabhUta sevA/naukarI, kRSi/ khetI, vANijya/vyApAra Adi Arambha kA tyAga karatA hai, vaha ArambhatyAga nAmaka AThavIM pratimAdhArI zrAvaka hai|" vAstava meM bAhya dhana-sampatti Adi raMcamAtra bhI sukha kI kAraNa nahIM hai; vaha kamAne rUpa apane vikalpoM yA zrama se ikaTThI bhI nahIM hotI hai; surakSA karane se surakSita bhI nahIM rahatI hai| usakA rahanA yA nahIM rahanA, usakI apanI upAdAnagata yogyatA tathA nimittarUpa meM pUrvavaddha puNya-pApa karmoM ke udayAnusAra hotA hai| apane tattvajJAna vivecikA bhAga eka /71 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpoM kA, vyartha kI bhAga-daur3a kA usa para kucha bhI prabhAva nahIM par3atA hai| - yaha satya tathya cAritra ke stara para bhI jIvana meM samA jAne se aba isa vratI zrAvaka ke mana meM kisI bhI prakAra ke pApArambha kA pariNAma utpanna nahIM hotA hai| yadi paristhitivaza kabhI kucha Arambha karanA bhI par3e to atyanta virakta bhAva se pUrNatayA viveka pUrvaka, sAvadhAnI rakhate hue azakya anuSThAna samajhakara karatA hai| yaha vratI zrAvaka dhana kamAne ke kAraNabhUta vyApAra Adi kA to sarvathA tyAga hI kara detA hai| apane saMcita dhana meM se apanI AvazyakatAnusAra kucha dhana ko apane pAsa rakhakara zeSa ko strI-putrAdi parivAra-kuTambIjanoM meM, dharmAyatanoM meM, dIna-dukhioM meM vitarita kara detA hai| apane lie rakhe hue dhana se apanI AvazyakatAoM kI pUrti karatA huA zeSa bace hue ko sAdharmioM Adi ke duHkhanivAraNa Adi meM lagAtA hai| - yadi apane pAsa rakhA huA dhana corI Adi ke mAdhyama se naSTa ho jAe to punaH kamAne kA yatna nahIM karatA hai, pariNAmoM meM udAsInabhAva jAgRtakara Age hI bar3hatA hai| aise bhAvoM yukta jIva Arambha nirvRtta/tyAga nAmaka AThavIM pratimAdhArI zrAvaka hai| ___isameM viziSTa svarUpasthiratArUpa vItarAgatA to vAstavika dharma hone se nizcaya pratimA hai tathA vyApAra Adi Arambha nahIM karane rUpa zubhabhAva tathA tadanukUla pravRttiA~ usa vItarAgatA kI nimitta yA sahacArI hone ke kAraNa upacAra se vyavahAra pratimA kahalAtI haiN| prazna 15: parigrahatyAga pratimA ko spaSTa kiijie| uttaraH darzanamohanIya, anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke abhAva meM pragaTa hue samyak ratnatrayasampanna dezasaMyamI jIva ke pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke aura bhI adhika manda ho jAne para saMsAra, zarIra, bhogoM ke prati tIvra anAsakti bhAva ho jAne se tathA AtmA ke vizeSa parigrahaNa pUrvaka Atmavaibhava meM aura bhI adhika saMtuSTa ho jAne se, vaha apane pAsa rakhe hue parigraha meM se bhI atyalpa rakhakara zeSa sabhI kA tyAga kara detA hai, yaha parigraha tyAga pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsajI vahIM, chaMda 69 dvArA ise isaprakAra vyakta karate haiM - " "jo dazadhA parigraha ko tyAgI, sukha santoSa sahita vairaagii| samarasa saMcita kiMcit grAhI, so zrAvaka nau prtimaavaahii|| paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /72 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo daza prakAra ke parigraha kA tyAgakara, sukha-santoSa pUrvaka vairAgI hokara, samatAbhAva se atyaMta Avazyaka AvazyakatAoM kI sAmAnya pUrti ke lie saMcita parigraha meM se atyalpa parigraha grahaNakara zeSa sabhI kA tyAga kara detA hai, vaha parigraha tyAgI zrAvaka hai / kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, vastra aura bartana athavA kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dAsa-dAsI Adi manuSya, gAya-bhaiMsa Adi pazu, zaiyA - Asana Adi sone-baiThane ke sAdhana, yAna - vAhana Adi gamanAgamana ke sAdhana, vastra aura bartana - ye daza prakAra ke bAhya parigraha haiM / inakA honA, nahIM honA sukha-duHkha kA - kAraNa nahIM hai| apane se pUrNatayA bhinna para padArtha hone se ye apane adhIna nahIM haiM / . ye apanI-apanI yogyatAnusAra aura nimittarUpa se pUrvabaddha karmoM ke udayAnusAra apane sAnidhya meM rahate haiM, jIva kI icchAnusAra nahIM / inake prati merA mamatva hI duHkhamaya tathA duHkha kA kAraNa hai aura nirmamatA hI sukhamaya tathA sukha kA kAraNa hai ityAdi bhAvanAoM ke bala para yaha sAdhaka jIva apane lie upayogI ati Avazyaka, atyalpa padArthoM ko apane pAsa rakhakara zeSa sabhI parigraha kA pUrNatayA tyAga kara detA hai / atyalpa rakhe hue parigraha ko upayoga meM lene ke bhAva ko, apanI anadhikRta ceSTA samajhanevAlA, samasta icchAoM tathA dInatA - hInatA se rahita, karmodayAnusAra yathA-labdha AhAra, sthAna, vastra Adi meM saMtuSTa rahanevAlA yaha sAdhaka prApta parigraha ke prati anAsakta bhAva rakhatA huA, pUrNa aparigrahI hone kI satata bhAvanA bhAtA huA, svarUpa - sthira rahane kA prayAsa karatA huA, satata samarasI bhAva meM nimagna rahatA hai| yaha parigraha tyAga nAmaka navamIM pratimAdhArI zrAvaka hai|. isameM vyakta vItarAgatA vAstavika dharma hone se nizcaya pratimA hai tathA samasta parigraha ke tyAga rUpa zubhabhAva aura tadanukUla zubha pravRttiau~ usa vItarAgatA kI nimitta yA sahacArI hone ke kAraNa upacAra se vyavahAra pratimA kahalAtI haiN| prazna 16H anumati tyAga pratimA kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH darzanamohanIya, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi vikRtioM ke abhAva pUrvaka pragaTa hue samyak ratnatrayasampanna dezasaMyamI jIva ke navamIM pratimAvAle kI apekSA pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke aura bhI adhika manda ho jAne se Arambha - parigraha saMbaMdhI kAryoM meM anumati dene kA bhI bhAva nahIM AtA hai, tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 73 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha anumati tyAga pratimAdhArI zrAvaka hai| kavivara paM. banArasIdAsajI vahIM, chaMda 70 dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - "para kauM pApArambha ko, jo na dei updesh| so dazamI pratimA sahita, zrAvaka vigata kleza / / jo anya ko pApa saMbaMdhI Arambha kA upadeza nahIM detA hai, vaha kleza/kheda/ duHkha rahita dazamI pratimAdhArI zrAvaka hai|" AcArya samantabhadrasvAmI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 146 veM zloka dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - "anumatirArambhe vA, parigrahe aihikeSu karmasu vaa| nAsti khalu yasya samadhIranumativirataH saH mntvyH|| jo Arambha meM, parigraha meM; vivAha karanA, ghara banAnA, vyApAra-naukarI karanA ityAdi isa loka saMbaMdhI kArya meM anumati nahIM detA hai, vaha sama buddhivAlA anumati virata jAnanA caahie|" . vAstava meM pratyeka saMsArI prANI apane dvArA kie gae zubhAzubha karmoM kA phala bhogatA hai| koI anya usake karmoM meM kisI bhI prakAra kA parivartana nahIM kara sakatA hai| usa jIva ko apanI bhavitavyatA ke anusAra hI zubha-azubha karane ke bhAva utpanna hote haiN| unameM kisI kI bhI salAha, sujhAva, AjJA, upadeza, samajha, anubhava, icchA Adi kiMcit bhI kAryakArI nahIM hai - yaha tathya cAritra ke stara para bhI jIvana meM samA jAne ke kAraNa isa vratI zrAvaka ko anya ke pApArambha sampanna kAryoM meM salAha, sujhAva, mArgadarzana, anumati Adi dene rUpa azubhabhAva utpanna nahIM hotA hai| vAstava meM anya ko salAha Adi dene se usameM kucha parivartana to hotA nahIM hai; pApa kI anumodanA Adi se vyartha hI pApabaMdha ho jAtA hai - isa tathya ke bala para yaha zrAvaka vyApAra, vivAha, ghara, vastra, bhojana Adi kinhIM bhI kAryoM meM, kinhIM bhI vyaktioM ko mArgadarzana Adi nahIM detA hai| apanI-apanI karanI kA phala pratyeka ko bhoganA par3atA hai, inake kAryoM meM ulajhakara maiM apanA upayoga vyartha kyoM karU~? isa ciMtana ke vala para pratyeka paristhiti meM samatAbhAva dhAraNa karatA huA, satata akartRtva bhAva kI bhAvanA ko puSTa karatA rahatA hai / yaha dazamI anumati tyAga pratimA hai| isameM pragaTa huI vItarAgatA to vAstavika dharma hone se nizcaya pratimA hai tathA anumati Adi nahIM dene rUpa zubhabhAva aura zubha pravRttiA~ nizcaya pratimA kI paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /74 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahacArI aura nimitta hone se vyavahAra pratimA kahalAtI haiN| prazna 17: uddiSTa tyAga pratimA kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH darzanamohanIya, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI krodhAdi vikArI bhAvoM ke abhAva pUrvaka pragaTa hue samyak ratnatrayasampanna dezasaMyamI jIva ke dazamI pratimAvAle kI apekSA pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI vikRtioM ke aura bhI adhika manda ho jAne se parivAra, kuTumba Adi ke madhya meM rahane kA bhAva tathA apane lie banAe gae bhojana, AvAsa Adi ko grahaNa karane kA bhI bhAva samApta ho jAtA hai, yaha uddiSTa tyAga pratimA hai| kavivara paM. banArasIdAsa jI vahIM, chaMda 71 dvArA ise isaprakAra se spaSTa karate haiM - "jo suchaMda varate taja DerA, maTha maMDapa meM kare bseraa| ucita AhAra udaMDa vihArI, so ekAdaza prtimaadhaarii|| jo apane ghara se svataMtra ho/ ghara ko chor3akara maTha, maMDapa Adi meM nivAsa karatA hai; anuddiSTa, pUrNa zuddha, yathA-labdha AhAra-vihAra Adi karatA hai, vaha gyArahavIM pratimAdhArI zrAvaka hai|" AcArya samantabhadrasvAmI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 147veM zloka dvArA ise isaprakAra spaSTa karate haiM - "gRhato munivanamitvA, gurUpakaNThe vratAni parigRhya / bhaikSyAzanastapasyanutkRSTazcelakhaNDadharaH / / __ jo ghara ko chor3akara, munirAja ke samIpa jAkara, guruoM ke sAnnidhya meM vratoM ko grahaNa kara, bhikSAvRtti se bhojana karatA huA, tapazcaraNa karatA hai, vaha cela khaNDadhArI utkRSTa zrAvaka hai|" isa pratimA meM pratyAkhyAnAvaraNa kA atyalpa atyanta maMda udaya hone se, paMcamaguNasthAnavartI vItarAgatA sarvAdhika bar3ha gaI hai| nirvikalpa dazA bhI zIghra-zIghra hone lagI hai tathA kucha adhika kAla paryanta Tikane lagI hai| saMsAra, zarIra, bhogoM ke prati udAsInatA bhI bahuta adhika bar3ha gaI hai; ataH aba yaha zrAvaka ghara meM nahIM rahatA hai| yadyapi yaha pUrNatayA nagna digambara dazA kA hI icchuka hai; tathApi abhI puruSArtha kI kucha kamajorI hone se, pratyAkhyAnAvaraNa kA kucha aMza vidyamAna hone se, apanI asamarthatA samajhatA huA khaMDa vastra dhAraNa karatA hai| jise or3hane se paira Dhakane para zira nahIM Dhaka sake tathA zira Dhakane para paira nahIM Dhaka sake - aise apane tattvajJAna vivecikA bhAga eka /75 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kI lambAI se kama lambe vastra ko khaNDavastra kahate haiN| jo apane lie banAe gae bhojana, nivAsa Adi ko grahaNa nahIM karatA hai| apane lie kisI bhI padArtha kI yAcanA nahIM karatA hai, bhojana ke lie nimaMtraNa se yA bulAne para nahIM jAtA hai| yaha padArtha mere lie banAyA gayA hai - aisA AbhAsa hone mAtra se bhI usa padArtha ko chor3a detA hai| ise uddiSTa tyAga pratimAdhArI kahate haiN| isa utkRSTa zrAvaka ke bhI do bheda haiM - ailaka aura kSullaka / ailaka dazA meM picchI, kamaNDalu ke sAtha tana para eka laMgoTI bhI hotI hai| AhAra munirAjoM ke samAna karapAtra (hAtha rUpI bartana) meM hone para bhI munirAjoM ke samAna khaDagAsana se nahIM hotA hai, varan padmAsana se baiThakara lete haiN| zeSa kezaloMca Adi caryA munirAjoM ke samAna hai; tathApi ye utkRSTa zrAvaka aNuvratI hI haiM, mahAvratI nahIM haiM; ataH munirAjoM ke yogya vinaya-vyavahAra inake prati nahIM hotA hai| icchAkAra, icchAmi Adi dvArA inake prati vinaya-vyavahAra hotA hai| kSullakadazA meM kamaNDalu ke sthAna para dhAtu kA bartana tathA picchI ke sthAna para atyanta mulAyama sUtI vastra bhI ho sakatA hai tathA tana para laMgoTI ke sAtha eka khaMDa vastra bhI hotA hai| ye padmAsana se baiThakara kisI eka bartana meM AhAra lete haiM tathA kezaloMca na kara, hajAmata bhI banA sakate haiN| ___nau-nau koTipUrvaka uddiSTa AhAra, vasatikA Adi ke tyAgI, gRhatyAgI aura zeSa Arambha-parigraha ke tyAgI donoM hI haiN| mahilAoM meM ina bhedoM ko kramazaH AryikA aura kSullikA nAma se kahA jAtA hai| AryikA eka ATha mITara kI sUtI sapheda sAr3I se tathA kSullikA isake hI sAtha eka khaNDa vastra se apanA tana DhaMkatI haiN| zeSa samasta caryA kramazaH ailaka aura kSullaka ke samAna hI hotI hai| _ ina sabhI kI caryA munirAjoM kI apekSA kucha hI kama hone ke kAraNa inheM upacAra se mahAvratI kahane para bhI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya vidyamAna hone se inake paMcamaguNasthAna hI hai| ye gRhavirata hone para bhI utkRSTa zrAvaka-zrAvikA hI haiM; chaThaveM Adi guNasthAnavartI muni nahIM haiM; ataH inake prati vinaya-vyavahAra munirAjoM ke samAna nahIM hotA hai| inakI aSTa dravya se pUjana nahIM hotI hai, inheM sASTAMga namaskAra bhI nahIM kiyA jAtA hai, mAtra icchAkAra Adi kiyA jAtA hai| . isaprakAra uddiSTa tyAga pratimAdhArI ye sarvotkRSTa zrAvaka, zeSa zrAvakoM ke paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAeM /76 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziromaNi tathA Adarza haiN| vItarAgatA kI vRddhi hone para isake bAda munidazA hI AtI hai| isameM pragaTa vItarAgatA vAstavika dharma hone se nizcaya pratimA hai tathA zeSa zubhabhAva aura tadanukUla zubha pravRttiA~ usakI nimitta aura sahacArI hone se vyavahAra pratimA kahalAtI haiN| prazna 18: nizcaya pratimA aura vyavahAra pratimA kA aMtara spaSTa kiijie| uttaraH vAstava meM koI pratimArUpa dazA nizcaya yA vyavahAra pratimArUpa nahIM hotI hai; usa pratimA rUpa dazA ke nirUpaNa meM nizcaya aura vyavahAra pratimA - ye do bheda haiN| isa nirUpaNa kI mukhyatA se viSaya-viSayI kA abheda kara una bhAvoM ko bhI nizcaya-vyavahAra pratimA kaha dete haiN| ina donoM meM nimnalikhita antara hai - nizcaya pratimA , * vyavahAra pratimA 1. darzanamoha, anaMtAnubaMdhI aura zeSa rahe pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi ke apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi ke | udaya meM honevAle zubhabhAva aura tadanukUla abhAva meM vyakta huI vItarAgatA | zArIrika kriyAeM vyavahAra pratimA haiN| nizcaya pratimA hai| 2. yaha svayaM zuddhabhAva hone se vAstavika | yaha vAstava meM puNyAsrava, puNyabaMdha tattva mokSamArga, saMvara-nirjarA tattva hai| | yA ajIva tattva hai upacAra se mokSamArga yA saMvara-nirjarA tattva kahalAtI hai| 3. yaha aMtaraMga pariNati hone se isakI | yaha bAhyavRtti hone se isakA anukaraNa nakala saMbhava nahIM hai| bhI kiyA jA sakatA hai| 4. yaha manuSya-tiryaMcarUpa sabhI vratI | zArIrika saMracanA tathA saMyogoM kI zrAvakoM ke lagabhaga eka samAna vividhatA ke kAraNa manuSya-tiryaMca kI hotI hai| apekSA isameM aMtara par3atA hai| 5. yaha svayaM nirAkulatAmaya tathA pUrNa | yaha AMzika AkulatAmaya yA vedana se nirAkulatA kA kAraNa hai| rahita pUrNatayA jar3a kA pariNamana hai| 6. isakI pahicAna bAhya pravRttioM se | isakI pahicAna bAhya pravRttioM se ho nahIM kI jA sakatI hai| jAtI hai| 7. yaha paMcamaguNasthAna meM hI hotI hai| yaha kabhI-kabhI prathama Adi guNasthAnoM meM bhI dekhI jAtI hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /77 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi prakAra se ina donoM meM bahuta antara hai / prazna 19: parigraha parimANavrata aura parigraha tyAga pratimA meM kyA antara hai ? uttaraH vaise to ye donoM eka paMcama guNasthAna ke hI bheda hone se samAna haiM; tathApi inameM svarUpagata kucha aMtara hai; vaha isaprakAra - parigraha parimANavrata 1. yaha ATha mUlaguNoM meM sAticAra tathA dUsarI vrata pratimA meM niraticAra rUpa se palanevAlA aNuvrata hai| 2. isameM vItarAgatA kucha kama hai| 3. yaha jaghanya vratI zrAvaka kahalAtA hai / 4. parigraha kA parimANa hone para bhI yaha vyApAra, sevA Adi karatA hai / 5. parimANa hone para bhI ghara- kuTumba ke paripAlana kI dRSTi se isake pAsa parigraha bahuta hai / 6. yaha satpAtroM ko AhAradAna Adi Arambha-parigrahamaya dAna detA hai / 7. isameM saMsAra, zarIra, bhogoM ke prati vizeSa viraktatA nahIM hai / parigrahatyAga pratimA yaha ATha pratimAgata zuddhi sampanna vRddhiMgata zuddhimaya navamIM pratimA hai / isameM usakI apekSA vItarAgatA vizeSa adhika hai| yaha madhyama vratI zrAvaka kahalAtA hai / yaha vyApAra, sevA Adi kArya kA pUrNa tyAgI hai / isake pAsa mAtra apanI atyanta Avazyaka AvazyakatAoM kI pUrti ke lie atyalpa parigraha hai / yaha Arambha - parigrahamaya dAna nahIM detA hai; mAtra jJAnadAna aura abhayadAna detA hai| isameM ina saMbaMdhI vizeSa viraktatA hone se yaha zarIra - zrRMgAra kA, strI saMbaMdhI viSaya-bhoga kA pUrNatayA tyAgI hai / ityAdi prakAra se ina donoM meM antara hai / ekAdaza pratimA dasA, kahI desavrata mA~hi / vahI anukrama mUlasauM, gahau su chUTai nA~hi // caudaha gunathAnaka dasA, jagavAsI jiya bhUla / Asrava saMvarabhAva dvai, baMdha mokha ke mUla // - nATaka samayasAra, caturdazaguNasthAnAdhikAra, chanda 72, 12 paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe / 78 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 5 | sukha kyA hai? prazna 1: ajJAnI jIva kise-kise sukha mAnatA hai ? tathA vaisA mAnanA mithyA/ galata kyoM hai ? uttaraH atIndriya Anandamaya nirAkula svabhAvI vAstavika sukha kI pahicAna nahIM hone se ajJAnI jIva vividha rUpoM meM sukha kI kalpanA kiyA karatA hai; jo isaprakAra hai - . a. ajJAnI jIva bhoga-sAmagrI kI prApti ko sukha tathA bhoga-sAmagrI ko sukhasAmagrI mAnatA hai| usakA mAnanA hai ki paMcendriya viSaya bhogoM ke yogya iSTa sAmagrI kI satata upalabdhi hI sukha-samRddhimaya dazA hai| ImAnadArI pUrvaka adhika parizrama karane se, adhika anna utpanna karane se, audyogika-vaijJAnika unnati karane se deza meM samRddhi bar3hane para eka dina aisA hogA jaba pratyeka ke pAsa khAne ke lie pauSTika AhAra, pahinane ke lie RtuoM ke anukUla uttama vastra, nivAsa ke lie vaijJAnika suvidhAoM se yukta Adhunika baMgalA Adi samasta sAmagrI upalabdha hogI aura sabhI sukhI ho jaaeNge| niSkarSa yaha hai ki usake anusAra bhogamaya jIvana hI sukhamaya jIvana hai tathA bhoga-sAmagrI prApta karane ke sAdhana hI sukhI hone ke sAdhana haiN| ___ sukha ke sandarbha meM usakI yaha mAnyatA nimnalikhita kAraNoM se galata hai - 1.yaha sabhI bhoga-sAmagrI pUrNatayA jar3a, sukha svabhAva se rahita hone ke kAraNa hameM sukhI karane meM sakSama nahIM hai; kyoMki jo jisake pAsa svayaM nahIM ho, vaha use dUsaroM ko nahIM de sakatA hai| 2. samvedana-yogya dazAoM meM lena-dena kA vyavahAra sambhava nahIM hone ke kAraNa koI kisI ko sukha-duHkha nahIM de sakatA hai| 3. bAhya sAmagrioM kA saMyoga karmAdhIna hone se, unheM mAtra apanI icchA ke anusAra, apane puruSArtha dvArA ikaTThA nahIM kiyA jA sakatA hai| ___4. saMsAra meM kisI ke bhI eka mAtra puNya kA udaya sambhava nahIM hone se bAhya sAmagrI satata upalabdha raha hI nahIM sakatI hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /79 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. jo deza isa samRddhi kI carama sImA chUne lage haiM; jahA~ pratyeka vyakti ke pAsa ye sabhI suvidhAeM haiM; ve bhI sukha-zAnti kA anubhava kahA~ kara rahe haiN| ve bhI satata azAnta haiM, bhayAkrAMta haiM; tanAvayukta, duHkha kA hI anubhava karate hue, sukhI hone kA mArga zodha rahe haiN| __ ityAdi kAraNoM se yaha siddha hai ki bhoga-sAmagrI kI prApti ko sukha tathA bhogasAmagrI ko sukha-sAmagrI mAnanA mithyA hai| ___ ba. kucha logoM kA mAnanA hai ki sukha-duHkha to apanI mano kalpanA hai| apane vicAroM se hama sukhI ho sakate haiM aura apane hI vicAroM se hama dukhI raha sakate haiN| jaise do maMjila vAle makAna ke mAlika kisI vyakti ke eka ora pA~ca maMjila makAna hai aura dUsarI ora TUTI jhopar3I / yadi vaha pA~ca maMjila vAle se apanI tulanA karatA hai to dukhI rahatA hai tathA yadi TUTI jhopar3I vAle se apanI tulanA karatA hai to sukha. kA anubhava karatA hai| isaprakAra usakA kahanA yaha hai ki yadi sukhI rahanA hai to sadA apane se nIce vAloM ko dekho; sukha-duHkha bhoga-sAmagrI meM nahIM, apanI vicAradhArA meM hai| apane vicAra badalakara, apanA dRSTikoNa parivartita kara hama sukhI ho sakate haiN| sukhI honA hai to dIna-hInoM kI ora dekho| sukha ke sandarbha meM unakI yaha mAnyatA nimnalikhita kAraNoM se galata hai - ___1. kyA sukha vAstava meM kAlpanika hI hai, usakI koI vAstavika sattA nahIM hai ? yadi nahIM; to kAlpanika ur3AnoM meM ur3ate rahanevAle vyakti ko to loka meM bhI acchA nahIM mAnA jAtA hai; loka bhI usakA anukaraNa karanA nahIM cAhatA hai, taba sukha ke kSetra meM vaha Adarza kaise ho sakatA hai ? 2. dIna-dukhioM ko dekhakara to laukika sajjana bhI dayArdra ho jAte haiN| dukhioM ko dekhakara aisI kalpanA karake svayaM ko sukhI mAnanA ki 'maiM inase to acchA hU~' - unake duHkha ke prati akaruNAbhAva to hai hI, sAtha hI mAna kaSAya kI puSTi meM saMtuSTa hone kI sthiti bhI hai| ise sukha to koI buddhimAna-vicAraka kabhI bhI nahIM mAna sakatA hai| ___3. kyA sukha usa TUTI jhopar3I meM yA dIna-hInoM meM bharA huA hai, jo unakI ora dekhane se vyakta ho jAegA? vAstava meM yahA~ bhI bhoga janita sukha ko hI sukha mAnakara bAta kI gaI hai, jo sarvathA mithyA hai| sukha kyA hai? /80 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. sukha ke sandarbha meM kucha logoM kA mAnanA yaha hai ki kucha viziSTa kArya karake manokAmanA pUrNa hone se, icchita vastu kI prApti hone para hama sukhI ho jaaeNge| ve icchAoM kI pUrti ko sukha aura icchAoM kI pUrti nahIM hone ko duHkha . mAnate haiN| unakI yaha mAnyatA nimnalikhita kAraNoM se galata hai - 1. icchAoM kI pUrti honA kabhI sambhava hI nahIM hai; kAraNa kI ananta jIvoM meM se pratyeka kI icchAeM ananta haiM aura bhoga-sAmagrI sImita hI hai| . ___2. eka icchA kI pUrti hote hI tatkAla dUsarI naI icchA utpanna ho jAtI hai| isaprakAra kabhI samApta nahIM honevAlA icchAoM kA prapAtavata pravAha-krama satata gatimAna rahane ke kAraNa nitya badalatI navIna icchAoM kI pUrti kabhI sambhava hI nahIM hai| ___3. icchAoM kI pUrti meM sukha mAnanA to zira ke bhAra ko kandhe para rakhakara sukha mAnane ke samAna kAlpanika hai| isaprakAra samasta icchAoM kI pUrti kabhI bhI sambhava nahIM hone ke kAraNa, . icchAoM kI pUrti meM sukha mAnanA mithyA hai| . - da. kitane hI logoM kA mAnanA hai ki jitanI-jitanI icchAeM pUrNa hotI jAtI haiM, utanA-utanA sukha hotA jAtA hai; isalie ve satata icchAoM ko pUrA karane meM lage rahate haiN| unakA mAnanA hai ki icchA kI pUrti ho jAne para vaha naSTa ho jAne se hama sukhI ho jAte haiN| aisA mAnanA bhI nimnalikhita kAraNoM se yathArtha nahIM hai -- ___1. vAstava meM eka icchA pUrI hone ke sAtha hI anya icchAeM utpanna ho jAtI haiM; ataH sukha ke sthAna para AkulatA adhika bar3ha jAtI hai| 2. abhI bhI icchA kI pUrti se hama sukha kA anubhava nahIM karate haiM; varan icchA kI kamI se (icchAoM ke AMzika abhAva se) sukha kA anubhava karate haiN| . 3. icchAoM kI pUrti karmAdhIna, saMyogAdhIna hone se satata parAdhInatA rUpa duHkha kA hI vedana hotA rahatA hai| 4. isameM bhogajanya duHkha ke tAratamya rUpa bhedamaya kAlpanika sukha ko hI sukha mAnA jA rahA hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /81 . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isaprakAra Atmotpanna, svAdhIna icchAoM kI anutpattirUpa atIndriya Anandamaya vAstavika sukha kI pahicAna nahIM hone ke kAraNa, sukha ke sandarbha meM mAnIM gaIM ajJAnI kI sabhI mAnyatAeM mithyA haiN| prazna 2: vAstavika sukha kyA hai ? vaha kahA~ hai aura kaise prApta hotA hai ? uttaraH apane AtmA se utpanna honevAlA, indriyAtIta, viSayAtIta, svAdhIna, Atma-saMtuSTirUpa atIndriya Anandamaya nirAkula sukha hI vAstavika sukha hai / indriyoM dvArA bhogA jAnevAlA viSaya sukha AkulatAmaya, parAdhIna hone se vAstava meM sukha nahIM hai; duHkha kA hI eka bheda hai / laukika jana use sukha kahate haiM; alaukika jJAnI jana bhI unheM samajhAne ke lie unakI hI bhASA meM use sukha kaha dete haiM; para ve yahI mAnate tathA samajhAte bhI haiM ki yaha sukha nahIM hai, sukhAbhAsa hai, duHkha kI thor3I sI kamI hai tathA viSaya-tRSNA ko bar3hAnevAlA hone se duHkha kA kAraNa bhI hai| vAstavika sukha to eka mAtra Atmotpanna nirAkulatArUpa hI hai| . AtmA svayaM sukha svabhAvI hone ke kAraNa yaha sukha AtmA kA eka vizeSa guNa hai| anAdi-ananta AtmA meM hI rahatA hai| AtmA ke atirikta anya kisI bhI padArtha meM nahIM rahatA hai| jaise jJAna AtmA kA guNa hone se AtmA meM hI rahatA hai; usIprakAra sukha AtmA kA guNa hone se AtmA meM hI rahatA hai| jo vastu jahA~ hotI hai, use vahA~ hI pAyA jA sakatA hai| jo vastu jahA~ hai hI nahIM, jisakI sattA kI jahA~ sambhAvanA hI nahIM hai; vahA~ use kaise prApta kara sakate haiM ? jaise 'jJAna' AtmA kA guNa hai; ataH usakI prApti cetanAtmA meM hI hotI hai, jar3a meM nahIM; usIprakAra 'sukha' bhI AtmA kA guNa hai, jar3a padArthoM kA nahIM; ataH usakI prApti AtmA meM hI hotI hai, zarIrAdi jar3a padArthoM meM nhiiN| jisaprakAra yaha AtmA svayaM ko jJAna kA ghanapiNDa na mAnakara, jJAna kI AzA se anyatra bhaTakatA huA ajJAnI ho rahA hai; usIprakAra yaha AtmA svayaM ko sukha kA sAgara/Ananda kA kanda nahIM mAnatA huA, sukha kI AzA se parapadArthoM meM bhaTakatA huA dukhI ho rahA hai| isaprakAra sukha prApta karane kI dizA galata hone se dazA galata/duHkha rUpa cala rahI hai| AtmA svayaM sukha kA sAgara, Ananda kA kanda hai, AnandamayI nirAkula tattva hai; ataH nirAkulasukha prApta karane ke lie paronmukhI dRSTi chor3akara; AtmA ko sukha kyA hai? /82 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanatvarUpa se jAnakara, mAnakara, usameM sthiratA hI ekamAtra kartavya hai / AtmA svayaM sukhamaya hone se vAstava meM sukha prApta nahIM karanA hai, bhoganA hai / AtmAnubhUti hI sukhAnubhUti hai| jJAnAnandasvabhAvI apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, pahicAnakara, usameM hI lInatA / saMtuSTi / tRpti sarvasva samarpaNatA hI AtmAnubhUti / sukhAnubhUti hai; samyak ratnatraya hai; nirAkula atIndriya Ananda ko paryAya meM pragaTa karane / pAne kA ekamAtra upAya hai| prazna 3: 'sukha kyA hai ?' isa viSaya para eka nibaMdha likhie / uttaraH anAdikAla se pratyeka prANI sukha cAhatA hai aura duHkha se bhayabhIta hai / apanI-apanI buddhi ke anusAra sukhI hone kA satata prayatna bhI karatA hai; parantu sukha kA vAstavika svarUpa tathA vaha sukha kahA~ se, kaise prApta kiyA jAtA hai ? yaha jJAta nahIM hone ke kAraNa yaha jIva use prApta nahIM kara pA rahA hai / yaha khAne-pIne, pahinaneor3hane, ghUmane-phirane, majA- mauja karane Adi rUpa paMcendriya viSaya-bhogoM meM pravRtti ko hI sukhamaya dazA mAnatA hai, usa viSaya sAmagrI ko sukha -sAmagrI mAnatA hai tathA usa sAmagrI ko ekatrita karane, pAne ke sAdhanoM ko sukha ke sAdhana mAnatA hai; parantu yaha itanA vicAra nahIM kara pAtA hai ki jo svayaM sukhamaya nahIM haiM, jinameM sukha nAmakA guNa nahIM hai, ve mujhe sukha kahA~ se, kaise de deMge ? yahI kAraNa hai ki vaha saba viSayasAmagrI prApta kara lene ke bAda bhI yaha jIva pUrvavat Akula-vyAkula tathA dukhI hai| kucha viziSTa buddhi sampanna vyakti to sukha ko kAlpanika hI mAna lete haiN| unakA vicAra rahatA hai ki apane se adhika sukha-suvidhA sampanna vyakti ko dekhane se duHkha bar3hatA hai; ataH sukhI rahane ke lie sadA apane se nIcevAloM ko dekho to apanI sthiti bahuta acchI lagegI aura hama sukhI raheMge; parantu ve itanA vicAra nahIM kara pAte haiM ki dIna-hInoM ko dekhakara svayaM ko sukhI mAnanevAlA to laukika sajjana bhI nahIM hai| dIna-dukhioM ko dekhakara to sAmAnya vicAraka bhI dayArdra ho uThatA hai aura maiM isase apanA bar3appana puSTa kara sukhI anubhava kara rahA huuN| vAstava meM isameM bhI bhoga-sAmagrI se hI sukha ko mApA gayA hone se, nirAkula sukha kI pahicAna nahIM hone se isa vicAradhArA vAle bhI satata sukhI hone kA prayAsa karate hue bhI Akula- - vyAkula, dukhI hI rahate haiM / kucha loga icchAoM kI pUrti ko hI sukha mAnakara satata icchAoM kI pUrti tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 83 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hI lage rahate haiM; parantu icchAeM asIma hone se tathA bhoga-sAmagrI sImita hone . se, ve isa prayAsa meM bhI asaphala hI rahate haiM; isase bhI ve Akula-vyAkula, dukhI hI rahate haiN| - kucha logoM kA vicAra aisA hai ki bhale hI eka sAtha sampUrNa icchAoM kI pUrti nahIM ho sake; tathApi krama-krama se jitanI-jitanI icchAoM kI pUrti hotI jAegI, utane-utane hama sukhI hote jAeMge; isalie ve icchAoM kI pUrti kA satata prayAsa karate rahate haiM; parantu eka icchA pUrNa hote sAtha hI aneka icchAeM utpanna ho jAne - se isa prayAsa meM bhI ve saphala nahIM ho pAte haiN| isase bhI ve Akula-vyAkula, dukhI hI bane rahate haiN| isameM bhI bhogoM ko hI sukha mAnA gayA hai, vAstavika sukha kI pahicAna karane kA prayatna bhI nahIM kiyA gayA hai / vAstava meM to icchA kI pUrti meM bhAsita honevAlA sukha, sukha nahIM, sukhAbhAsa hai, duHkha kI atyalpa kamI mAtra hai; AkulatAmaya tathA AkulatA kA utpAdaka hai| ina sabhI mAnyatAoM meM duHkha ko hI sukha mAnakara, use prApta karane kA prayAsa kiyA gayA hai; vAstavika sukha kI pahicAna karane kA bhI prayAsa nahIM kiyA gayA hai| vAstavika sukha kA svarUpa tathA pragaTa karane kA upAya batAte hue AcArya kundakundadeva pravacanasAra grantha kI 13vIM gAthA meM likhate haiM - "aisayamAdasamutthaM, visayAtIdaM annovmmnnNtN| __abucchinnaM ca suhaM, suddhavaogappasiddhANaM / / zuddhopayoga se niSpanna hue AtmAoM kA sukha atizaya, Atmotpanna, viSayAtIta, anupama, ananta aura avicchinna hai|" isase viparIta lokamAnya indriya sukha kA svarUpa batAte hue ve vahIM, gAthA 76vIM meM likhate haiM - "saparaM bAdhAsahidaM, vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiehiM laddhaM, taM sokkhaM dukkhameva thaa|| indriyoM se prApta sukha parAdhIna, bAdhAsahita, vicchinna, baMdha kA kAraNa aura viSama hai; vAstava meM aisA sukha, duHkha hI hai|" ___ AcArya amRtacandradeva samayasAra grantha kI AtmakhyAti TIkA ke pariziSTa meM sukha zakti kA svarUpa batAte hue likhate haiM - "anAkulatvalakSaNA sukhazaktiH - anAkulatA lakSaNavAlI sukhazakti hai|" sukha kyA hai? /84 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSa yaha hai ki apane AtmA se utpanna honevAlA, indriyAtIta, viSayAtIta, svAdhIna, Atma-santuSTirUpa atIndriya Anandamaya anAkula/nirAkula sukha hI vAstavika sukha hai| isase viparIta paMcendriya viSaya-bhoga janya, kahA jAnevAlA sukha, duHkha hI hai; sukha nahIM hai| icchAoM kI pUrti se pragaTa honevAlA sukha, sukha nahIM hai; varan icchAoM kI anutpatti/abhAva meM/icchAoM ke nahIM hone meM vyakta honevAlA nirAkula sukha hI vAstavika sukha hai| ... AtmA svayaM jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta-ananta guNa/vaibhava sampanna hone se svayaM jJAnAnanda svabhAvI hai| AtmA svayaM Ananda kA kanda, sukha kA sAgara hai| maiM svayaM sukha svabhAvI huuN| mujhe sukhI hone ke lie anya kucha bhI nahIM cAhie; sukha pAne ke lie anyatra kahIM nahIM jAnA hai| jo jahA~ hotA hai, vaha vahIM se prApta hotA hai| maiM/AtmA svayaM sukha svabhAvI hU~; ataH apanI paryAya meM sukha pragaTa karane ke lie jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna AtmA/skyaM ko apanatvarUpa se jAnakara, pahicAnakara, usameM hI sthira rahanA hai, usa maya rahanA hai| AcArya kundakundadeva samayasAra kI 206vIM gAthA dvArA ise isaprakAra vyakta karate haiM - "edamhi rado NicaM, saMtuTTho hohi nnicmedmhi| / edeNa hohi titto, hohadi tuha uttamaM sokkhaM / / isa (jJAnAnanda svabhAvI AtmA) meM hI rata/prItivAlA ho, isameM nitya saMtuSTa ho aura isameM hI tRpta ho; isase tumheM uttama sukha hogaa|" Ananda Adi ananta vaibhava sampanna apane AtmA ko apanatvarUpa se grahaNa kara lene para jJAnI ko anya kucha icchAeM svayaM hI utpanna nahIM hotI haiM; ataH vaha satata para se pUrNa nirapekSa nirAkula atIndriya Ananda kA vedana karatA huA svayaM meM saMtuSTa rahatA hai; yahI vAstavika sukhamaya dazA hai| jJAnI kI AtmasaMtuSTi ko AcArya amRtacandradeva samayasAra-AtmakhyAti ke kalaza 144 dvArA isaprakAra vyakta karate haiM - "acintyazaktiH svayameva devazcinmAnacintAmaNireSa yasmAt / sarvArthasiddhAtmatayA vidhatte, jJAnI kimanyasya parigraheNa / / kyoMki yaha (jJAnI) svayaM hI acintyazaktivAlA deva aura cinmAtra cintAmaNi hai; isalie sabhI artha/prayojana siddha hone ke svabhAvavAlA hone se jJAnI anya ke tattvajJAna vivecikA bhAga eka /85 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha kA kyA karegA ? arthAt svayaM meM hI, svayaM kA saba kucha, svayaM se hI, svayaM ko sadA-sadA ke lie hI upalabdha ho jAne se jJAnI ko anya kucha bhI icchA utpanna / nahIM hotI hai; vaha satata nirAkula atIndriya Ananda kA pAna karatA hai|' isaprakAra samasta para padArthoM se pUrNatayA nirapekSa, svAdhIna, zAzvata, nirAkula, atIndriya Ananda hI vAstavika sukha hai| AtmA svayaM zAzvata sukha svabhAvI hone se vaha Atma-sthiratA se hI paryAya meM pragaTa hotA hai; ataH sukhI hone ke lie tattvaabhyAsa pUrvaka sva-para kA bhedavijJAna kara; samasta para padArthoM ko, vikalpoM ko gauNakara svarUpalIna rahane kA, Atma-saMtuSTa rahane kA satata prayAsa karanA caahie| yahI samyak ratnatraya sampanna sAdhaka dazA hai; AtmAnubhUti, sukhAnubhUtimaya avasthA hai| isa prayAsa kI pUrNatA arthAt paripUrNa svarUpa-sthiratA hI avyAbAdha sukhamaya dazA hai| == sukhI hone kA upAya = jina jIvoM ko duHkha se chUTanA ho, ve icchA dUra karane kA upAya karo tathA icchA dUra taba hI hotI hai, jaba mithyAtva, ajJAna, asaMyama kA abhAva ho aura samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti ho, isalie isI kArya kA udyama karanA yogya hai| aisA sAdhana karane para jitanI-jitanI icchA miTe, utanA-utanA du:kha dUra hotA jAtA hai aura jaba moha ke sarvathA abhAva se sarva icchA kA abhAva ho, taba sarva du:kha miTatA hai, saccA sukha pragaTa hotA hai tathA jJAnAvaraNadarzanAvaraNa aura antarAya kA abhAva ho, taba icchA ke kAraNabhUta kSAyopazamika jJAna-darzana kA tathA zaktihInapane kA bhI abhAva hotA hai, ananta jJAnadarzana-vIrya kI prApti hotI hai tathA kitane hI kAla pazcAt aghAti karmoM kA bhI abhAva ho, taba icchA ke bAhya kAraNoM kA bhI abhAva hotA hai, kyoMki moha cale jAne ke bAda kisI bhI kAla meM koI icchA utpanna karane meM samartha nahIM the, moha ke hone para kAraNa the, isalie kAraNa kahe haiM, unakA bhI abhAva huA, taba jIva siddhapada ko prApta hote haiN| vahA~ du:kha kA tathA du:kha ke kAraNoM kA sarvathA abhAva hone se sadAkAla anupama, akhaMDita, sarvotkRSTa Anandasahita anantakAla virAjamAna rahate haiN| mokSamArgaprakAzaka, tIsarA adhikAra, pRSTha-72 sukha kyA hai? /86 - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 6 paMcabhAva . ('AcArya gRddhapiccha umAsvAmI deva kA vyaktitva-kartRtva' 'vItarAga vijJAna vivecikA' ke pRSTha 25-26 para pddh'ie|) prazna 1: loka tathA jinAgama meM 'bhAva' zabda kina-kina arthoM meM AtA hai? unameM se prastuta pATha meM kauna sA artha liyA gayA hai? uttaraH loka meM 'bhAva' zabda kisI vastu kA dhana se mUlyAMkana karane, mAna kaSAya kI vRddhi hone ityAdi artha meM AtA hai| jinAgama meM 'bhAva' zabda kA prayoga vividha arthoM meM kiyA gayA hai| unameM se kucha pramukha artha isaprakAra haiM - 1. nirukti paraka artha - "bhavanaM bhavatIti vA bhAvaH - honA mAtra yA jo hotA hai, vaha bhAva hai|'' rAjavArtika / / ___ "bhavanaM bhAvaH, bhUtirvA bhAvaH iti bhAvasadassa viuppatti - 'honA' yaha 'bhAva' zabda kA vyutpattiparaka artha hai / " dhvlaa||| 2. guNa aura paryAya - donoM ke artha meM bhI 'bhAva' zabda kA prayoga huA hai| 3. citta meM utpanna honevAle vikAroM ke artha meM bhI 'bhAva' zabda kA prayoga huA hai| ___ 4. zuddha bhAva yA zuddha bhAva ke kAraNabhUta Atmaruci Adi ke artha meM bhI 'bhAva' zabda kA prayoga huA hai| 5. paMcAstikAya saMgraha, 107vIM gAthA kI samaya vyAkhyA TIkA meM 'bhAva' zabda kA prayoga nava padArthoM ke artha meM kiyA gayA hai| 6. ananta dharmAtmaka vastu kI vidyamAnatA ke artha meM bhI 'bhAva' zabda kA prayoga huA hai| 7. svacatuSTayAtmaka vastu ke eka aMza svabhAva ko batAne ke lie bhI 'bhAva' zabda kA prayoga huA hai| 8. dravya-guNa-paryAyAtmaka yA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka samagra vastu ke artha meM bhI ' 'bhAva' zabda kA prayoga huA hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /87 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. karma sApekSa jIva-pariNAmoM ke artha meM bhI 'bhAva' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / ityAdi anekAneka arthoM meM 'bhAva' zabda kA prayoga jinAgama meM milatA hai / inameM se yahA~ nauvA~ arthAt karma sApekSa jIva pariNAmoM ke artha meM 'bhAva' zabda ko liyA gayA hai| prazna 2: bhAva ke bheda-prabhedoM kI saMkhyA tathA nAma likhie / uttaraH bhAva ke pA~ca bheda haiM- aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika / AcArya umAsvAmIdeva tattvArthasUtra, dvitIya adhyAya, sUtra 1 meM ise isaprakAra likhate haiM - "aupazamikakSAyika bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca / " ina pA~ca bhedoM ke prabhedoM kI saMkhyA batAte hue ve vahIM, sUtra 2 meM likhate haiM "dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedAH yathAkramam - yathAkrama se inake do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda haiN| " vahIM, sUtra 3 dvArA aupazamika bhAva ke do bheda batAte hue ve likhate haiM " samyaktvacAritre aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra" / -- vahIM, sUtra 4 dvArA kSAyika bhAva ke nau bheda batAte hue ve likhate haiM"jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca - kSAyikajJAna / kevalajJAna, kSAyikadarzana/ kevaladarzana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya tathA 'ca' zabda se pUrvokta grahaNa karanA arthAt kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra / " vahIM sUtra 5 dvArA kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda batAte hue ve likhate haiM - - "jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca - jJAna cAra - mati, zruta, avadhi, mana:paryaya; ajJAna tIna - kumati, kuzruta, kuavadhi / vibhaMgAvadhi; darzana tIna - cakSu, acakSu, avadhi labdhi pA~ca - kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya kSAyopazamika samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyama / " -- vahIM, sUtra 6 dvArA audayikabhAva ke ikkIsa bheda batAte hue ve likhate haiM"gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhale zyAzcatuzcatustryaikaikaikaikaSaDbhedAH paMcabhAva / 88 - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gati cAra - nAraka, tiryaMca, manuSya, deva; kaSAya cAra - krodha, mAna, mAyA, lobha; liMga tIna - puruSa, strI, napuMsaka; mithyAdarzana eka, ajJAna eka, asaMyata eka, asiddha eka; lezyA chaha - kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / ' . vahIM, sUtra 7 dvArA pAriNAmika bhAva ke tIna bheda batAte hue ve likhate haiM - "jIvabhavyAbhavyatvAni ca - jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / " isaprakAra aupazamika Adi pA~ca bhedoM ke kula trepana prabheda haiN| prazna 3: aupazamika bhAva kA aura usake bhedoM kA svarUpa likhie / uttaraH "upazamaH prayojanamasyeti aupazamikaH - jisa bhAva kA upazama prayojana hai, vaha aupazamika hai|" sarvArthasiddhi / / __ "teSAmupazamAdaupazamikaH - una karmoM ke upazama se honevAlA bhAva aupazamika hai||" dhvlaa|| "upazamena yuktaH aupazamikaH - upazama se yukta bhAva aupazamika hai|" paMcAstikAya saMgraha, gAthA 56vIM kI samayavyAkhyA ttiikaa|| tAtparya yaha hai ki AtmA ke zraddhA aura cAritra saMbaMdhI jina zuddha bhAvoM kA nimitta pAkara mohanIya karma kA upazama hotA hai athavA mohanIya karma ke upazama ke samaya AtmA meM jo bhAva hote haiM, unheM aupazamika bhAva kahate haiN| aupazamika zabda meM mUla zabda 'upazama' hai| upazama ke sAtha saMbaMdhavAcaka 'ThaJ' pratyaya kA prayogakara 'samAja se sAmAjika ke samAna' upazama se aupazamika zabda bana jAtA hai| jIva ke bhAva aura karmoM ke madhya pArasparika, ghaniSThatama, sahaja bananevAlA nimitta-naimittika saMbaMdha hone se tathA amUrtika, sUkSma jIva ke amUrtika, sUkSma bhAvoM ko pahicAnane kA chadmastha jIva ke pAsa aura koI sAdhana nahIM hone se mUrtika, sthUla karma kI avasthAoM dvArA jIva ke bhAvoM kA paricaya jinAgama meM karAyA jAtA hai| jIva aura karma donoM meM hI pUrNa svatantratA pUrvaka apanI-apanI yogyatAnusAra pariNamana hone para bhI kAla pratyAsatti ke kAraNa (donoM ke kArya eka hI samaya meM hue hone se) eka kA dUsare para Aropa kara donoM ora se kathana kara diyA jAtA hai| ___ isaprakAra jIva ke jina zuddha bhAvoM kA nimitta pAkara mohanIya karma kA upazama hotA hai, usakI phala dene kI zakti daba jAtI hai, unheM athavA karma ke upazama ke samaya honevAle zuddhabhAva ko aupazamika bhAva kahate haiN| ATha karmoM meM se upazama dazA mAtra mohanIya karma meM hI hotI hai| mohanIya karma ke mUlatayA tattvajJAna vivecikA bhAga eka /89 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanamohanIya aura cAritra mohanIya - ye do bheda hone se tathA inakA saMbaMdha kramazaH jIva ke zraddhA aura cAritra guNa ke sAtha hone se isake bhI do bheda haiM - aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra / aupazamika samyaktva - jIva ke jina zuddha bhAvoM kA nimitta pAkara darzanamohanIya kI eka-do yA tIna aura cAritra mohanIya kI anantAnubaMdhI saMbaMdhI krodha-mAna-mAyAlobha - ina cAra prakRtioM kA upazama hotA hai, unheM; athavA ina karma prakRtioM kI upazama dazA ke samaya pragaTa hue jIva ke zuddha bhAva ko aupazamika samyaktva kahate haiN| isake bhI do bheda haiM - prathama aupazamika/prathamopazama samyaktva aura dvitIya aupazamika/dvitIyopazama samyaktva / upazamazreNI kI yogyatA vikasita hone ke pUrva mithyAtva kA upazama kara honevAle aupazamika samyaktva ko prathamopazama samyaktva aura upazamazreNI ArohaNa kI yogyatA vikasita hone ke samaya kSAyopazamika samyaktvapUrvaka honevAle aupazamika samyaktva ko dvitIyopazama samyaktva kahate haiN| 2. aupazamika cAritra - jIva ke jina vItarAgI zuddha bhAvoM kA nimitta pAkara samasta bhohanIya karma kA upazama hotA hai, unheM; athavA isa upazama dazA ke samaya pragaTa hue jIva ke zuddha bhAvoM ko/yathAkhyAta cAritra ko aupazamika cAritra kahate haiN| isaprakAra' aupazamika bhAva ke do bheda haiN| prazna 4: kSAyika bhAva kA aura usake bhedoM kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH "kSayaH prayojanamasyeti kSAyikaH - jisa bhAva kA kSaya prayojana hai, vaha kSAyika hai|" "teSAM kSayAd kSAyikaH - una karmoM ke kSaya se honevAlA bhAva kSAyika hai|" . "kSayena yuktaH kSAyikaH - kSaya se yukta bhAva kSAyika hai|" .. tAtparya yaha hai ki AtmA ke jina zuddha bhAvoM kA nimitta pAkara karmoM kA kSaya hotA hai, unheM; athavA karmoM kI kSaya rUpa dazA ke samaya honevAle jIva ke zuddhabhAvoM ko kSAyika bhAva kahate haiN| 'kSaya' zabda ke sAtha saMbaMdhavAcaka ThaJ pratyaya kA prayoga kara kSAyika zabda banatA hai| 'karmoM kA kSaya hotA hai' arthAt karmoM kI akarmadazA ho jAtI hai| aba usa kSAyika bhAva se pariNamita jIva ke sAtha unakA kisI bhI prakAra kA nimittanaimittika saMbaMdha nahIM raha jAtA hai| Age anaMtakAla paryaMta kabhI bhI karma rUpa se paMcabhAva /90 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA nimitta-naimittika saMbaMdha usa jIva ke sAtha nahIM hogaa| karmarUpa paramANuoM kI sattA naSTa ho jAnA, kSaya zabda kA artha nahIM samajhanA; kyoMki kisI bhI vidyamAna vastu kA kabhI bhI nAza nahIM hotA hai; mAtra usakI avasthAeM badala jAtI haiN| isaprakAra karma kI akarmarUpa dazA ho jAnA hI karma ke kSaya kA artha hai| yaha dazA AThoM karmoM kI hotI hai| kSAyika bhAva ke 9 bhedoM kA svarUpa nimnalikhita hai - 1. kSAyika-jJAna/kevalajJAna - jJAnAnandasvabhAvI apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa lInatA se jJAnAvaraNa karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue jJAna guNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika-jJAna kahate haiN| yaha tInakAla-tInalokavartI samasta padArthoM ko; unakI apanI dravya, kSetra, kAla, bhAvAtmaka; dravya, guNa, paryAyAtmaka; utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka sampUrNa vizeSatAoM ko mAtra apanI hI sAmarthya dvArA pratyakSarUpa se eka sAtha jAnatA huA AtmajJAnamayI sarvajJa kevalajJAna kahalAtA hai| jagata kA koI bhI padArtha kisI bhI rUpa meM isa jJAna se ajJAta/ajAnA nahIM raha sakatA hai| isameM vizva kI samasta sattAoM kA vizeSa pratibhAsa hotA hai| 2. kSAyika-darzana/kevaladarzana - jJAna, darzana, Ananda Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa lInatA se, darzanAvaraNa karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue darzanaguNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika-darzana kahate haiN| yaha tInakAla-tInalokavartI samasta padArthoM ko; unameM kucha bhI bheda kie binA, nirvizeSa, nirvikalpa, sAmAnyarUpa se eka sAtha avalokana karanevAlA AtmadarzanamayI sarvadarzI kevaladarzana kahalAtA hai| isase vizva kI samasta sattAoM kA sAmAnya pratibhAsa hotA hai| 3. kSAyika-dAna - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa lInatA se, dAnAntarAya karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue dAnaguNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika-dAna kahate haiN| apane zuddha svarUpa kA svayaM ko dAna dene rUpa vAstavika dAna aura ananta jIvoM ko zuddha svarUpa kI prApti meM nimitta hone, apanI ora se ananta jIvoM ko nizcita kara dene rUpa abhayadAnamaya aupacArika dAna ke rUpa meM isa kSAyika-dAna kA kArya vyakta hotA hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /91 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kSAyika lAbha jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAn AtmA meM paripUrNa- lInatA se lAbhAntarAya karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue lAbha guNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika lAbha kahate haiN| apane zuddha svarUpa kA svayaM ko lAbha honA vAstavika lAbha aura anya manuSyoM ko anupalabdha, zArIrika bala ko sthira rakhane meM kAraNabhUta, atyanta zubha, sUkSma nokarma rUpa pariNamita honevAle ananta pudgala paramANuoM kA prati samaya saMbaMdha hone rUpa aupacArika lAbha ke rUpa meM isa kSAyika lAbha kA kArya vyakta hotA hai / - 5. kSAyika-bhoga - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa- lInatA se bhogAntarAya karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue bhoga guNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika-bhoga kahate haiN| apane zuddha svabhAva kA svayaM ko satata bhoga honA vAstavika bhoga aura puSpa vRSTi Adi viziSTa atizayoM kI prApti maya aupacArika bhoga ke rUpa meM isa kSAyika bhoga kA kArya vyakta hotA hai| 6. kSAyika-upabhoga - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa-lInatA se upabhogAntarAya karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue upabhoga guNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika upabhoga kahate haiN| apane zuddha svabhAva kA svayaM ko satata upabhoga hone rUpa vAstavika upabhoga aura chatra, ca~vara, siMhAsana Adi viziSTa vibhUtioM kI prAptimaya aupacArika upabhoga ke rUpa meM isa kSAyika upabhoga kA kArya vyakta hotA hai / 7. kSAyika-vIrya - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa - lInatA se vIryAntarAya karma kI kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue vIrya guNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika-vIrya kahate haiN| apane zuddha svabhAva meM utkRSTa sAmarthyarUpa se pravRttimaya vAstavika vIrya aura vizva kI samasta paristhitioM ke jJAtA-dRSTA hone para bhI apane svabhAva se vicalita nahIM hone rUpa aupacArika vIrya rUpa meM isa kSAyika vIrya kA kArya vyakta hotA hai / 8. kSAyika - samyaktva - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA kI apanatvarUpa meM dRr3hatama pratIti se, darzanamohanIya kI tIna * aura anantAnubandhI catuSka - ina sAta prakRtioM kI kSaya rUpa dazA ke samaya vyakta hue zraddhA guNa ke paripUrNa vikasita bhAva ko kSAyika samyaktva kahate haiM / paMcabhAva / 92 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka ko kSubdha karane meM sakSama pratikUlatama paristhiti bhI isakI pratIti ko parivartita karane meM sakSama nahIM hotI hai| sabhI guNoM kA pariNamana isakA hI anugAmI hone se tathA isameM kadApi vikRti nahIM hone se hI siddha bhagavAna lauTakara saMsAra meM nahIM Ate haiN| 9. kSAyika-cAritra - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa sthiratA se, cAritramohanIya karma kI pUrNa kSayarUpa dazA ke samaya vyakta hue cAritra guNa ke paripUrNa vikasita yathAkhyAta cAritrarUpa bhAva ko kSAyika-cAritra kahate haiN| samasta lokAloka ko jAnate-dekhate hone para bhI isake kAraNa kabhI bhI atIndriya nirAkula sukha khaNDita nahIM hotA hai| isaprakAra kSAyika bhAva ke nau bheda haiN| prazna 5: kSaya saMbaMdhI bhAvoM ko kSAyika bhAva kahate haiM; kSaya AThoM karmoM kA hotA hai; taba phira kSAyika bhAva ke una sabhI saMbaMdhI bheda kyoM nahIM kie gae haiM ? ye nau bheda hI kyoM kie gae haiM ? uttaraH kSaya saMbaMdhI bhAvoM ko kSAyika bhAva kahate haiM; kSaya AThoM hI karmoM kA hotA hai - ye donoM hI satya tathya haiM; sabhI karmoM kA kSaya caudahaveM guNasthAna ke aMta meM siddha dazA kI vyaktatA ke samaya hotA hai| vahA~ una saMbaMdhI ATha bhAva/guNa jinAgama meM varNita bhI haiM; tathApi yahA~ isa apekSA ko gauNakara mAtra cAra ghAti karma se rahita, ananta catuSTaya sampanna arahaMta bhagavAna kI apekSA isake bheda kie gae haiN| jJAnAvaraNa ke kSaya saMbaMdhI kSAyika jJAna, darzanAvaraNa ke kSaya saMbaMdhI kSAyika darzana mohanIya ke kSaya saMbaMdhI kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra tathA pA~ca prakRtivAle aMtarAya ke kSaya saMbaMdhI kramazaH kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga aura kSAyika vIrya - inheM nau labdhiA~ bhI kahate haiN| __ mAtra cAra ghAti karmoM ke kSaya kI mukhyatA se kSAyika bhAva ke bheda karane ke kucha kAraNa isaprakAra haiM 1. pratyeka prANI anaMtasukha cAhatA hai| vaha aghAti karmoM ke kSaya ke binA hI mAtra ghAti karmoM ke kSaya meM bhI pragaTa ho jAtA hai; ataH inakI mukhyatA se hI ye bheda kie gae haiN| ____ 2. mAtra inake kSaya meM hI paramapUjya paramAtmA dazA/bhagavata avasthA/Adarza sthiti pragaTa ho gaI hai; ataH inakI mukhyatA se hI ye bheda kie gae haiN| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /93 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. inake kSaya ke lie jaisA buddhi pUrvaka aMtaronmukhI puruSArtha hotA hai; vaisA aghAti karmoM ke kSaya ke lie nahIM hotA hai; ataH ghAti karmoM kI mukhyatA se hI ye bheda kie gae haiN| ityAdi anekAneka kAraNoM se ghAti karmoM ke kSaya kI mukhyatA se kSAyikabhAva ke bheda kie gae hone se unake nau hI bhedoM kA varNana hai| prazna 6: kSAyopazamika bhAva tathA usake bhedoM kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH "kSayopazamaH prayojanamasyeti kSAyopazamikaH - jisa bhAva kA kSayopazama prayojana hai, vaha kSAyopazamika hai|" "teSAM kSayopazamAd kSAyopazamikaH - una karmoM ke kSayopazama se honevAlA bhAva kSAyopazamika hai|" __ "kSayopazamena yuktaH kSAyopazamikaH - kSayopazama se yukta bhAva kSAyopazamika hai|" tAtparya yaha hai ki AtmA ke jina mizra bhAvoM kA nimitta pAkara karmoM kA kSayopazama hotA hai, unheM; athavA karmoM kI kSayopazama rUpa dazA ke samaya honevAle jIva ke vikasita-avikasita mizra bhAvoM ko kSAyopazamika bhAva kahate haiN| __anubhAga kI apekSA ghAtikarma meM dezaghAti aura sarvaghAti - ina do svabhAvoM vAlI prakRtiA~ hotI haiN| sarvaghAti prakRtioM ke vartamAna kAlIna spardhakoM ke udayAbhAvI kSaya, AgAmI kAlIna spardhakoM ke sadavasthA rUpa upazama aura dezaghAti prakRtioM ke udaya kI sthitimaya karma kI avasthA kSayopazama kahalAtI hai| 'kSayopazama' zabda ke sAtha saMbaMdha vAcaka ThaJ pratyaya kA prayoga kara 'kSAyopazamika' zabda banatA hai| mukhyatayA jJAna, darzana, sukha, vIrya - ina cAra guNoM meM hI mizra avasthA hone se tathA una saMbaMdhI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya - ina cAra ghAti karmoM meM hI kSayopazama dazA hone se kSAyopazamika bhAva ke 18 bheda ho jAte haiN| jinakA saMkSipta svarUpa isaprakAra hai - ___ mati Adi cAra jJAna - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, mAnakara, usameM AMzika sthiratA se, jJAnAvaraNa Adi karmoM kI kSayopazama rUpa dazA ke samaya vyakta hue jJAna guNa ke vikasita-avikasita rUpa bhAvoM ko, jAnane-yogya padArtha tathA jAnane kI prakriyA kI paMcabhAva /94 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna rUpa kSAyopazamika bhAva kahate haiM / kumati Adi tIna ajJAna - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA kI virAdhanAkara parapadArthoM ko apanA mAnate hue jJAnAvaraNa Adi karmoM kI kSayopazamarUpa dazA ke samaya vyakta hue jJAnaguNa ke vikasita- avikasita rUpa bhAvoM ko mithyAtva pUrvaka jAnane yogya padArtha tathA jAnane kI prakriyA kI apekSA kumatijJAna, kuzrutajJAna, vibhaMgAvadhi/kuavadhijJAnarUpa kSAyopazamika bhAva kahate haiN| cakSu Adi tIna darzana - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa saMtuSTi ke abhAva meM, darzanAvaraNa Adi karmoM kI kSayopazamarUpa dazA ke samaya vyakta hue darzanaguNa ke sAmAnya pratibhAsa karane meM samartha vikasita-avikasita bhAvoM ko indriya aura padArtha kI apekSA cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzanamaya kSAyopazamika bhAva kahate haiN| (mati Adi cAra, kumati Adi tIna aura cakSu Adi tIna- ina daza bhAvoM kI carcA 'vItarAga vijJAna vivecikA' ke 'upayoga' nAmaka pATha meM pRSTha 166 se 170 paryaMta kI gaI hai; yahA~ punaH usa prakaraNa kA adhyayana kara leM / ) dAna Adi pA~ca labdhi - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa saMtuSTi ke abhAva meM antarAya Adi karmoM kI kSayopazamarUpa dazA ke samaya vyakta hue dAna Adi guNoM ke vikasita- avikasita rUpa bhAvoM ko dAna labdhi, lAbha labdhi, bhoga labdhi, upabhoga labdhi, vIrya labdhirUpa kSAyopazamika bhAva kahate haiM | jJAna- Ananda Adi svabhAva kI vyakta sAmarthya ke rUpa meM, dAna Adi kI sAmarthya ke rUpa meM inakA kArya vyakta hotA hai / kSAyopazamika samyaktva - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, mAnakara, usakI pratIti se, mithyAtva, samyagmithyAtva aura anantAnubandhI catuSka ke udayAbhAvI kSaya aura sadavasthIrUpa upazamamaya anudaya pUrvaka samyaktva prakRti ke udayamaya kSayopazama dazA ke samaya vyakta huA zraddhA guNa kA zuddha bhAva kSAyopazamika samyaktva hai / cala, mala, agAr3ha doSoM se sahita hone para bhI yaha samyaktva Atma-pratItirUpa saMvara- nirjarAmaya mokSamArga sampanna hai / tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 95 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopazamika cAritra - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, mAnakara, usameM viziSTa sthiratA se darzana moha ke abhAva pUrvaka cAritra mohanIya karma kI kSayopazamarUpa dazA ke samaya vyakta hue cAritraguNa ke zuddha bhAva ko kSAyopazamika cAritra kahate haiN| yaha bhI saMvara-nirjarAmaya mokSamArga sampanna dazA hai| ___saMyamAsaMyama - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta vaibhava sampanna apane bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, mAnakara, usameM hI sthiratA se, darzanamohanIya aura anantAnubaMdhI ke abhAvapUrvaka apratyAkhyAnAvaraNa ke bhI anudaya ke samaya vyakta hue cAritra guNa ke saMyama-asaMyama rUpa mizrabhAva ko saMyamAsaMyamarUpa kSAyopazamika bhAva kahate haiN| isameM trasa hiMsA Adi ke tyAgarUpa bhAvoM ke sAtha hI sthAvara hiMsA Adi kA atyAgarUpa bhAva bhI vidyamAna rahatA hai| isameM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata rUpa bAraha vrata tathA gyAraha pratimArUpa vrataavratamaya mizrabhAva hote haiN| ise dezacAritra, viratAvirata, dezasaMyama, dezavratI, aNuvratI, saMyatAsaMyata, paMcamaguNasthAna Adi bhI kahate haiN| ye jIva madhyama antarAtmA bhI kahalAte haiN| isaprakAra kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda haiN| prazna 7: kisa karma saMbaMdhI kauna sA kSAyopazamika bhAva hai ? uttaraH mAtra ghAti karmoM meM hI kSayopazama dazA hotI hai; ataH kSAyopazamika bhAva ina saMbaMdhI hI haiN| unameM se cAra jJAna aura tIna ajJAna jJAnAvaraNa saMbaMdhI, tIna darzana darzanAvaraNa saMbaMdhI; kSAyopazamika samyaktva darzanamoha aura kSAyopazamika cAritra tathA saMyamAsaMyama cAritramoha - isaprakAra ye tIna bhAva mohanIya saMbaMdhI haiN| zeSa dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya rUpa pA~ca labdhiA~ aMtarAya saMbaMdhI haiN| isaprakAra aThAraha bhedavAlA kSAyopazamika bhAva jJAnAvaraNa Adi cAra ghAti karma saMbaMdhI hai| __ prazna 8: cAritramohanIya ke kSayopazama se hone ke kAraNa java kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyama donoM kSAyopazamika bhAva hI haiM; tava unheM pRthak-pRthak kyoM ginA gayA hai ? - uttaraH ye donoM kSAyopazamika bhAva hone para bhI donoM meM svarUpagata aMtara hone se donoM ko pRthak-pRthak ginA gayA hai| vaha isaprakAra - ghAti karma-prakRtioM ke paMcabhAva /96 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezaghAti aura sarvaghAti - ye do bheda haiN| dezaghAti prakRtioM meM sarvaghAti aura dezaghAti - donoM hI prakAra ke spardhaka hone se inameM kSayopazama hotA hai / sarvaghAti prakRtioM meM mAtra sarvaghAti spardhaka hone se unameM kSayopazama nahIM hotA hai| mohanIya karma kI samyaktva prakRti, saMjvalana catuSka aura nau no kaSAyeM - ye caudaha prakRtiA~ hI dezaghAti haiM; zeSa caudaha prakRtiauM sarvaghAti haiM / chaThaveM Adi sAmparAyika guNasthAnoM meM saMjvalana catuSka aura nau no kaSAyakarma rUpa dezaghAti prakRtioM kA kSayopazama hone se vahA~ vidyamAna cAritra kSAyopazamika cAritra kahalAtA hai / pA~caveM guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma rUpa sarvaghAti 1 prakRtioM kA udaya hai; vAstava meM to inakA kSayopazama hotA hI nahIM hai; parantu inakA udaya saMyamAsaMyama rUpa dezasaMyama kA ghAta karane meM samartha nahIM hai; inake udaya meM bhI vaha vyakta rahatA hai; ataH inheM upacAra se kSayopazama rUpa mAnakara tatsaMbaMdhI bhAvoM ko kSAyopazamika bhAva meM gina liyA hai| yaha kSAyopazamika cAritra ke samAna kSAyopazamika bhAva nahIM hai; ataH ise usase pRthak kara saMyamAsaMyama nAma diyA hai| isaprakAra ina donoM meM svarUpagata aMtara hone se ina donoM ko pRthak-pRthak ginA gayA hai / prazna 9 : audayika bhAva aura usake bhedoM kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH "udayaH prayojanamasyeti audayikaH - jisa bhAva kA udaya prayojana hai, vaha audayika hai / ' " " teSAmudayAdaudayikaH - una karmoM ke udaya se honevAlA bhAva audayika hai| " "udayena yuktaH audayikaH - udaya se yukta bhAva audayika hai / " tAtparya yaha hai ki AtmA ke jina vibhAva bhAvoM kA nimitta pAkara karma kA udaya hotA hai, unheM; athavA karmoM kI udayarUpa dazA ke samaya honevAle AtmA ke bhAvoM ko audayika bhAva kahate haiM / 'udaya' zabda ke sAtha saMbaMdhavAcaka 'ThaJ' pratyaya kA prayogakara 'audayika' zabda banatA hai| sabhI karmoM meM udayarUpa avasthA hone ke kAraNa tathA karma aura jIva ke vibhAva - donoM hI asaMkhyAta loka pramANa bhedavAle hone se yadyapi audayika bhAva ke bhI asaMkhyAta loka pramANa bheda haiM; tathApi saMkSepa meM samajhane kI dRSTi se isake ikkIsa bheda kie jAte haiN| ve isaprakAra haiM - tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 97 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakAdi cAra gati - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi anantaguNa sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa sthiratA ke abhAvarUpa vibhAva pariNati se, narakagati Adi nAmakarma tathA tatsaMbaMdhI anya karmoM ke udaya Adi ke samaya honevAle jIva ke vikArI bhAvoM ko narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati rUpa audayika bhAva kahate haiM / inase jIva kI usa-usa gati saMbaMdhI viziSTa zubhAzubha pravRttiA~ hotI haiN| caurAsI lAkha yoniA~, jIvasamAsa, kula koTI Adi rUpa vyaMjana paryAyagata jIva ke sabhI bheda inhIM cAra audayika bhAvoM meM garbhita ho jAte haiN| krodha Adi cAra kaSAya - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa sthiratA ke abhAvarUpa rAga-dveSamaya vikRti se, cAritra mohanIya kaSAya karma kI udaya rUpa dazA ke samaya honevAle jIva ke paralakSI bhAvoM ko krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyamaya audayika bhAva kahate haiN| inakA AtmA meM AtmA ko kasane, duHkha dene rUpa AkulatAmaya kArya hotA hai| samyaktva Adi ke ghAta kI apekSA inake anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana saMbaMdhI krodhAdimaya solaha bheda ho jAte haiN| inake bhI uttara bhedoM kI apekSA inake asaMkhyAta loka pramANa bheda ho jAte haiN| kaSAya kI mandatA-tIvratA rUpa sabhI zubhAzubha bhAva inameM hI garbhita haiN| ___ strIveda Adi tIna liMga - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna AtmA meM paripUrNa sthiratA ke abhAvarUpa vibhAva pariNati se, cAritra mohanIya nokaSAya karma kI udayarUpa dazA ke samaya honevAle jIva ke maithunabhAva rUpa paralakSI bhAvoM ko strIveda, puruSaveda, napuMsakavedamaya liMgarUpa audayika bhAva kahate haiN| avramha, kuzIla, zIla ke doSa Adi rUpa sabhI pravRttiA~ isI meM garbhita ho jAtI haiN| mithyAdarzana - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna AtmA kI apanatvarUpa se pratIti ke abhAva meM, darzanamohanIya kI udayarUpa dazA ke samaya honevAle jIva ke Atma-azraddhAna/tattva-azraddhAna/atattva-zraddhAna/ tattva kI apratipatti/viparIta zraddhA ko mithyAdarzana kahate haiN| yaha audayika bhAva hI anAdi kAlIna sarva sAMsArika duHkhoM kA mUla kAraNa hai / yaha naSTa hue binA anya koI audayika bhAva kabhI bhI naSTa nahIM ho sakate haiN| ___ ajJAna - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna paMcabhAva /98 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA meM paripUrNa sthiratA nahIM hone se jJAnAvaraNa Adi ghAti karmoM kI udayarUpa dazA ke samaya honevAle parapadArthoM kI ajAnakArIrUpa bhAva ko ajJAna nAmaka audayika bhAva kahate haiN| isameM AtmajJAna maya samyagjJAna ho jAne para bhI sampUrNa lokAloka kI pratyakSa jAnakArI nahIM ho pAtI hai| asaMyata - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna AtmA kI apanatvarUpa se pratIti ho jAne para, vizeSa sthiratA kA abhAva hone se, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNarUpa cAritra mohanIya karma kI udayAvasthA ke samaya honevAle asaMyamita/avirati bhAva ko asaMyata nAmaka audayika bhAva kahate haiN| isa bhAva meM sakala saMyama Adi rUpa viziSTa zuddhopayoga nahIM ho pAtA hai| ___asiddhatva - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna AtmA meM saba ora se paripUrNa sthiratA ke abhAva meM, karmoM kI udayAvasthA ke samaya honevAle parama yathAkhyAta cAritra/kRtakRtyapane ke abhAva ko asiddhatva kahate haiN| isa bhAva meM saMsArI dazA hI rahatI hai; nikala paramAtmA rUpa siddha dazA nahIM hotI hai| kRSNa Adi SaTlezyA - jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNa sampanna apane bhagavAna AtmA meM nizcala-nistaraMga sthiratA ke abhAva meM karmoM kI udayAvasthA ke samaya honevAle kaSAya se anuraMjita AtmapradezoM ke kampanarUpa bhAva ko lezyA nAmaka audayika bhAva kahate haiN| jIva ke pariNAma rUpa bhAva lezyA ke chaha bheda haiM - kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / kaSAya kI tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, mandatara, mandatama dazA kI apekSA ye chaha bheda ho jAte haiN| arahaMta bhagavAna ke kaSAya nahIM hone para bhI yoga pravRtti vidyamAna hone ke kAraNa upacAra se zukla lezyA kahI jAtI hai| isaprakAra audayika bhAva ke ikkIsa bheda haiN| prazna 10: jabaki udaya AThoM hI karmoM kA unakI sabhI uttara prakRtioM kA hotA hai; taba phira una sabhI saMbaMdhI audayika bhAva kyoM nahIM batAe jAte haiM ? inake mAtra 21 bheda hI kyoM haiM ? . uttaraH yadyapi udaya sabhI karma prakRtiyoM kA hotA hai; tathApi una sabhI saMbaMdhI audayika bhAva nahIM hote haiN.| zarIra Adi 62 prakRtioM ke udaya kA saMbaMdha mAtra zarIra ke sAtha hone se, naraka Adi 4 AyuSka kA bhava ke sAtha aura narakagatyAnupUrvI Adi 4 gatyAnupUrvI kA vigrahagati rUpa kSetra ke sAtha saMbaMdha hone se ina 62+4+4=70 tattvajJAna vivecikA bhAga eka /99 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRtioM ke udaya kA sIdhA saMbaMdha jIva ke sAtha nahIM hone ke kAraNa ina saMbaMdhI audayika bhAva nahIM hote haiM / ina saMbaMdhI audayika bhAva to upacAra se kahe jAte haiM; kyoMki jaba taka inakA udaya rahatA hai, taba taka siddha dazA vyakta nahIM hotI hai; apanA yathArtha svabhAva paryAya meM pragaTa nahIM ho pAtA hai / zeSa 78 prakRtioM saMbaMdhI audayika bhAva hote haiM / yahA~ unheM saMkSipta kara, anya meM garbhita kara, unake pratinidhi ke rUpa meM mAtra 21 bheda ginAe gae haiN| prazna 11: ina 21 bhAvoM meM se kisa audayika bhAva meM kisa-kisa karmasaMbaMdhI audayikabhAva ko garbhita kiyA gayA hai ? uttaraH gati rUpa cAra audayika bhAvoM meM nAmakarma kI zeSa 27 prakRtioM tathA gotra aura vedanIya karma kI do prakRtioM saMbaMdhI audayika bhAva ko garbhita kiyA hai| kaSAyaM rUpa cAra bhAvoM meM cAritra mohanIya kI pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanacatuSka saMbaMdhI 8 kaSAya bhAvoM ko garbhita kiyA gayA hai / liMgarUpa 3 bhAvoM meM hAsyAdi nau no kaSAyarUpa bhAva garbhita haiM / mithyAdarzana rUpa eka bhAva meM darzanamohanIya aura anaMtAnubaMdhI catuSka saMbaMdhI bhAva garbhita haiN| ajJAnarUpa eka bhAva meM jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9 aura aMtarAya 5 karma prakRtioM saMbaMdhI audayika bhAva garbhita haiM / asaMyatarUpa eka bhAva meM apratyAkhyAnAvaraNa catuSka saMbaMdhI bhAva garbhita hai / zeSa asiddhatva eka aura lezyArUpa chaha bhAvoM meM sAmAnyatayA AyuSka, nAma, gotra aura vedanIya rUpa sabhI aghAti karma prakRtioM ke udaya saMbaMdhI bhAva garbhita ho jAte haiN| isaprakAra ye 21 bhAva samasta karma prakRtioM ke udaya saMbaMdhI bhAvoM kA pratinidhitva karate haiM / prazna 12H pAriNAmika bhAva aura usake bhedoM kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH "dravyAtmalAbhamAtrahetukaH pariNAmaH - dravya ko apane svarUpa kI prApti mAtra meM kAraNabhUta pariNAma hai / " "pariNAmaH prayojanamasyeti pAriNAmikaH - jisa bhAva kA pariNAma hI prayojana hai, vaha pAriNAmika hai / " " pariNAme bhavaH pAriNAmikaH - pariNAma meM honevAlA bhAva pAriNAmika hai| " "pariNAmena yuktaH pAriNAmikaH - pariNAma se sahita pAriNAmika hai| " tAtparya yaha hai ki jo bhAva pariNAmamaya / svabhAva rUpa hai, karmAdi se pUrNa nirapekSa hai, tarka agocara bhagavatI bhavitavyatA se sunizcita hai, vaha pAriNAmika bhAva hai| paMcabhAva / 100 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pariNAma' zabda ke sAtha saMbaMdha vAcaka ThaJ pratyaya kA prayoga hone se 'pAriNAmika' zabda banatA hai| yaha bhAva karma kI udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi sabhI dazAoM se pUrNatayA nirapekSa, ahetuka hai; kisI puruSArtha yA pramAda kA pariNAma nahIM hai; kisI sukRta yA duSkRta kA phala nahIM hai; anya kinhIM bAhya saMyoga janya bhI nahIM hai; pUrNatayA akAraNa hai| vaise to yaha bhAva sabhI dravyoM meM hai; para jIva kI apekSA isake tIna bheda haiM - jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / jIvatva - karmAdi samasta parapadArthoM se pUrNa nirapekSa apane bhAva prANoM se sadA jIvita rahane kA bhAva/jIvita rahanA/cetanAmaya rahanA, jIvatva bhAva hai| isake do bheda haiM - zuddha jIvatva aura azuddha jIvatva / ___anAdi-ananta, niSkriya, jIvatva Adi ananta vaibhava sampanna, dhyAna kA parama dhyeya bhagavAna AtmA zuddha jIvatva hai tathA prANa-dhAraNa kI paryAya rUpa pragaTa yogyatA azuddha jIvatva hai| . 2. bhavyatva - paryAya meM samyak ratnatraya pragaTa karane kI yogyatA bhavyatva hai| 3. abhavyatva - paryAya meM samyak ratnatraya pragaTa nahIM kara sakane kI yogyatA abhavyatva hai| isaprakAra para se pUrNa nirapekSa, svabhAvamAtra pAriNAmika bhAva ke tIna bheda haiN| prazna 13: ina pA~ca bhAvoM meM se kauna sA bhAva kinake pAyA jAtA hai ? uttaraH ye bhAva nimnalikhita jIvoM ke pAe jAte haiM arthAt ina pA~ca bhAvoM ke svAmI/dhAraka isaprakAra haiM 1. pAriNAmika bhAva vastu mAtra kA svabhAva hone se vaha sabhI vastuoM meM pAyA jAtA hai; koI bhI padArtha aisA nahIM hai, jisameM pAriNAmika bhAva nahIM ho; parantu yahA~ mAtra jIva ke bhAvoM kI hI carcA hai| yaha bhAva pratyeka jIva meM hai| saMsArI-siddha, trasasthAvara, sainI-asainI, bAdara-sUkSma Adi sabhI jIva pAriNAmika bhAvamaya haiN| dhyAna kA paramadhyeyabhUta zuddhAtmA pratyeka jIva meM pratyeka paryAya meM sadA vidyamAna hai| 2. audayika bhAva sabhI saMsArI jIvoM ke vidyamAna hai; ekamAtra siddha bhagavAna hI isase rahita haiN| mithyAdRSTi, saMsArI samyagdRSTi; bahirAtmA, aMtarAtmA, sakala paramAtmA; arahanta, AcArya, upAdhyAya, sAdhu parameSThI sabhI sadA audayika bhAva se sahita haiN| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /101 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. kSAyopazamika bhAva sabhI chadmastha jIvoM ke pAyA jAtA hai / yaha bhAva mAtra arahanta aura siddha parameSThioM ke nahIM hotA hai; zeSa sabhI mithyAdRSTi, samyagdRSTi, bahirAtmA, antarAtmA, zrAvaka, sAdhu, upAdhyAya, AcArya parameSThI Adi sabhI ke hotA hai| 4. kSAyika bhAva sabhI siddha parameSThioM ke to pAyA hI jAtA hai; sAtha hI kucha saMsArI jIvoM meM bhI pAyA jAtA hai| yadyapi yaha abhavyoM aura mithyAdRSTioM ke to nahIM hotA hai; tathApi samyaktvI aura cAritravAnoM meM se kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritravAna jIvoM ke tathA sabhI arahantoM ke niyama se pAyA jAtA hai| 5. aupazamika bhAva mAtra aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritravAnoM ke hI pAyA jAtA hai| isaprakAra apanI-apanI yogyatAnusAra ye sabhI jIvoM ke pAe jAte haiN| prazna 14: ina pA~coM bhAvoM kA kAla likhie| uttaraH vAstava meM to ekamAtra pAriNAmika bhAva hI paryAyoM se pUrNatayA nirapekSa hone ke kAraNa anAdi-ananta hai; zeSa sabhI paryAya rUpa hone se sAdi-sAnta hI haiM; tathApi inameM kucha vizeSa bhI hai| vaha isaprakAra - pAriNAmika bhAva meM jIvatva tathA abhavyatva bhAva to anAdi-ananta hai| dUrAnudUra bhavya arthAt abhavyasama bhavya kA bhavyatva bhAva bhI anAdi-ananta hai| zeSa bhavyoM kA bhavyatva bhAva anAdi-sAnta hai| audayika bhAva eka samayavartI paryAya kI apekSA to sAdi-sAnta hI hai; parantu paramparA kI apekSA abhavya aura abhavyasama bhavya kA to anAdi-ananta hI hai; zeSa bhavya jIvoM kA anAdi-sAnta hai| kSAyopazamika bhAva eka samayavartI paryAya kI apekSA tathA mokSamArgarUpa kSAyopazamika bhAva kI apekSA sAdi-sAnta hI hai / paramparA se abhavya tathA abhavyasama bhavya kI apekSA anAdi-ananta aura zeSa bhavyoM kI apekSA anAdi-sAnta hai| __ kSAyika bhAva eka samayavartI paryAya kI apekSA sAdi-sAnta hai tathA paramparA kI apekSA sAdi-ananta hai| isa bhAvavAlA jIva saMsAra meM adhika se adhika kucha kama do pUrva koTi adhika 33 sAgara paryanta raha sakatA hai| aupazamika bhAva sadaiva sAdi-sAnta hI hai| paMcabhAva /102 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isaprakAra apanI-apanI yogyatAnusAra pA~ca bhAvoM kA kAla anAdi, ananta, sAdi, sAnta Adi rUpa meM pAyA jAtA hai| prazna 15: ina pA~ca bhAvoM kA jJeya, heya, upAdeya rUpa meM vibhAjana kiijie| uttaraH audayika Adi pA~coM bhAva jIva ke asAdhAraNa bhAva hone para bhI sukhamaya jIvana jIne ke lie ina sabhI kA eka samAna mahattva nahIM hai| jAne binA to upayogitA-anupayogitA kA nirNaya bhI nahIM ho sakatA hai; ataH jAnane-yogya to sabhI haiN| jAnane ke bAda hI heya-upAdeya kA nirNaya hotA hai| kahA bhI hai - . "bina jAne taiM doSa-gunana ko kaisai tajie ghie|" zuddha jIvatvarUpa pAriNAmika bhAva para se pUrNa nirapekSa, anAdi-ananta, svAdhIna hone se Azraya karane yogya hai / isa trikAlI dhruva jJAyaka svabhAva ke Azraya se hI dharma kI utpatti, sthiti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai; adharma kA nAza hotA hai ataH yaha Azraya karane kI apekSA sadaiva sabhI ko pUrNatayA upAdeya hai| audayika bhAva vikArarUpa hone ke kAraNa pUrNatayA heya hai| bhUmikAnusAra vidyamAna rahane para bhI sAdhaka jIva mAnyatA meM to inheM pUrNatayA heya hI mAnatA hai tathA sahaja zuddha apane pAriNAmika bhAva meM lInatA ke bala para inheM naSTa karane kA satata antaronmukhI puruSArtha karatA rahatA hai| - aupazamika, kSAyika tathA sAdhaka dazAvAlA kSAyopazamika bhAva kathaMcit sukhamaya, mokSamArga yA mokSarUpa hone se pragaTa karane kI apekSA upAdeya hone para bhI; paryAyarUpa hone se Azraya karane yogya nahIM haiM; ataH heya haiN| isaprakAra sukhI hone kI apekSA pAriNAmika bhAva parama upAdeya hai| sAdhaka dazA kA kSAyopazamika bhAva, aupazamika bhAva aura kSAyika bhAva kathaMcit heya tathA kathaMcit upAdeya hai / audayika bhAva pUrNatayA heya hai tathA zeSa rahA kSAyopazamika bhAva mAtra jJeya hai; sAdhaka dazA pragaTa karane ke lie isakA upayoga sAdhana ke rUpa meM ho jAtA hai| prazna 16: kahIM-kahIM 'paramapAriNAmika bhAva' zabda bhI AtA hai; yaha kyA hai? uttaraH zuddha jIvatvarUpa pAriNAmika bhAva ko hI parama pAriNAmika bhAva kahate haiN| karmarUpa nimitta kI apekSA jIva kI paryAyoM ko dekhane para hI unake audayika Adi nAma hote haiM; vAstava meM to pratyeka dravya kI pratyeka paryAya pUrNatayA para se tattvajJAna vivecikA bhAga eka /103 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirapekSa, apanI svataMtra yogyatA se pragaTa hone ke kAraNa pariNAma hI kahalAtI hai; ataH usakA bhAva pAriNAmika hai| isake atirikta pAriNAmika bhAva ke bhI bhavyatva, abhavyatva, azuddha jIvatva Adi bheda bhI haiM / jaba ina sabhI ko pAriNAmika kahate haiM, taba inase pRthak karane ke lie zuddha jIvatva rUpa pAriNAmika bhAva ko parama pAriNAmika kaha dete haiN| parama zuddha nizcayanaya kA viSaya hone se, paramapada paMcamagati mokSa kI prApti kA AzrayabhUta kAraNa hone se, dhyAna kA parama dhyeya, jJAna kA parama jJeya aura zraddhA kA parama zraddheya hone se parama upAdeya hone se, isa pAriNAmika bhAva ke sAtha 'parama' vizeSaNa lagAyA jAtA hai| isaprakAra anya se pRthak karane ke lie isa pAriNAmika bhAva ko 'parama pAriNAmika bhAva' kahate haiN| prazna 17: aupazamika Adi pA~ca bhAvoM ke krama kI sahetuka siddhi kIjie ? uttaraH jinAgama meM ina bhAvoM ko aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika - isa krama se rakhA gayA hai| isake kAraNa nimnalikhita ____ 1. aupazamika bhAva ko sarvaprathama rakhane kA kAraNa - nimnalikhita kAraNoM se aupazamika bhAva ko sarvaprathama rakhA gayA hai - a. aupazamika bhAva se hI dharma kA prArambha hotA hai| jaba koI jIva pA~ca labdhi pUrvaka svonmukhI puruSArtha dvArA jJAnAnanda svabhAvI apane bhagavAna AtmA kA Azraya letA hai, taba use sarvaprathama aupazamikabhAva rUpa zuddhatA, atIndriya Anandamaya dazA hI pragaTa hotI hai| ba. isake bheda tathA isakA samaya kama hone se, isameM pAe jAnevAle jIvoM kI saMkhyA sabase kama hai| sa. utpanna hokara niyama se naSTa hone ke kAraNa yaha eka samayavartI paryAya aura paramparA donoM kI apekSA hI sAdi-sAnta hai| ityAdi aneka kAraNoM se ise sarvaprathama sthAna milaa| ____ 2. aupazamika ke bAda kSAyika ko rakhane kA kAraNa - donoM bhAva vItarAgatAmaya hone para bhI donoM ke svabhAva paraspara viruddha hone ke kAraNa kSAyikabhAva ko aupazamika bhAva ke bAda rakhA hai| vaha isaprakAra - paMcabhAva /104 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamika bhAva kSAyika bhAva, ___ 1. isameM karma mAtra upazamita hote | isameM ve pUrNatayA naSTa ho jAte haiN| - haiM/dabate haiN| 2. isake bheda kama haiN| isake bheda adhika haiN| 3. isameM rahanevAle jIvoM kI saMkhyA | isameM unakI saMkhyA adhika hai| . . kama hai| 4. yaha utpanna hokara niyama se naSTa | yaha utpanna hone ke bAda niyama se naSTa - hotA hai| nahIM hotA hai| 5. yaha mAtra saMsAra dazA meM hI hotA | yaha saMsArI aura siddha donoM dazAoM meM rahatA hai| 6. yaha mAtra chadmasthadazA meM hI hotA | yaha chadmastha aura sarvajJa - donoM dazAoM meM rahatA hai| 7. yaha mAtra antarAtmAoM meM hotA hai| yaha antarAtmA-paramAtmA - donoM meM hI hotA hai| 8. yaha mAtra sAdhaka jIvoM ke hotA hai| | yaha sAdhaka aura sAdhya - donoM ke hotA 9. aupazamika saMbaMdhI upazama mAtra | kSAyika saMbaMdhI kSaya AThoM hI karmoM kA mohanIya karma kA hotA hai| / hotA hai| ityAdi aneka kAraNoM se donoM paraspara viruddha svabhAvI hone ke kAraNa ' aupazamika ke bAda kSAyika ko rakhA gayA hai| . 3. isake bAda tathA madhya meM kSAyopazamika bhAva ko rakhane kA kAraNa - isake kucha kAraNa nimnalikhita haiM - ka. karma ke upazama aura kSayamaya mizrarUpa kSayopazama dazA hone se tatsaMbaMdhI bhAvoM ke bAda, kSayopazama saMbaMdhI kSAyopazamika bhAva rakhA gayA hai / kha. pUrvagata donoM bhAvoM kI apekSA isake bheda tathA isameM rahanevAle jIvoM kI saMkhyA adhika hone se ise unake bAda rakhA gayA hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /105 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga, yaha bhAva (jJAna, darzana aura dAnAdi pA~ca labdhioM rUpa kSAyopazamika bhAva) aupazamika Adi mokSamArga aura audayika rUpa saMsAramArga - ina donoM meM pAyA jAtA hai| gha. saMsAramArga naSTa karane aura mokSamArga pragaTa karane ke lie yaha pragaTa bhAva hI sAdhana hai / ca. svayaM isa bhAva meM bhI donoM hI mArga garbhita haiM / ityAdi anekAneka kAraNoM se ise una donoM ke madhya meM tIsare sthAna para rakhA gayA hai| 4. isake bAda audayika bhAva ko rakhane kA kAraNa - isake kucha kAraNa nimnalikhita haiM - ta. kSAyopazamika bhAva se audayika bhAva ke bhedoM kI tathA usameM pAe jAnevAle jIvoM kI saMkhyA adhika hai| tha. aupazamika Adi mokSamArga se audayika rUpa saMsAramArga viparIta hai / ityAdi aneka kAraNoM se ise kSAyopazamika bhAva ke bAda cauthe kramAMka para rakhA gayA hai / 5. pAriNAmika bhAva ko sabase anta meM rakhane kA kAraNa - isake kucha kAraNa nimnalikhita haiM pa. yaha para se pUrNa nirapekSa, anAdi - ananta sabhI jIvoM kA sahaja svabhAva hone se isakI saMkhyA tathA samaya sabase adhika hai| pha. apane-apane svabhAva kI apekSA yaha bhAva sabhI dravyoM meM pAyA jAtA hai| ba. isa pAriNAmika/ parama pAriNAmikabhAva kI ArAdhanA hI sukhamaya aura virAdhanA hI duHkhamaya jIvana kI kAraNa hai / bha. pUrvokta cAra bhAvoM kA AdhAra yahI hai / ityAdi aneka kAraNoM se pAriNAmika bhAva ko sabase aMta meM rakhA hai| isaprakAra viziSTa hetuoM se ina bhAvoM ko isa krama se rakhA gayA hai| prazna 18: aupazamika Adi bhAvoM kI tIna-tIna paribhASAeM kyoM prApta hotI haiM ? uttaraH jaise mAtA-pitA donoM ke saMyoga se utpanna huA putra, apane nAnA ke yahA~ mAtA kA tathA dAdA ke ghara pitA kA kahalAtA hai; usIprakAra jIva ke bhAva aura karma kI udaya Adi dazAoM ke madhya pArasparika ghaniSThatama nimittanaimittika saMbaMdha hone paMcabhAva / 106 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - se yadyapi donoM meM apanI-apanI svataMtra yogyatA se eka sAtha kArya hotA hai; tathApi upAdAna kI mukhyatA se AtmAparaka aura nimitta kI mukhyatA se karmaparaka paribhASA bana jAtI hai / jaise - "upazamena yuktaH aupazamikaH - upazama se yukta bhAva aupazamika hai / " - yaha paribhASA nimitta-naimittika saMbaMdha kI apekSA hai / " upazamaH prayojanamasyeti aupazamikaH - upazama hai prayojana jisakA vaha aupazamika hai / " - yaha paribhASA AtmArUpa upAdAna kI mukhyatA se hai; aura "teSAmupazamAdaupazamikaH - una karmoM ke upazama se honevAlA aupazamika hai / " - yaha karma rUpa nimitta kI mukhyatA se kI gaI paribhASA hai| --- - isaprakAra vivakSA-bheda se pratyeka bhAva kI tIna-tIna paribhASAeM dI gaI haiN| prazna 19: ina tIna paribhASAoM kA prayojana kyA hai ? uttaraH pratisamaya pratyeka dravya meM para se pUrNa nirapekSa raha, apanI-apanI svatantra yogyatApUrvaka kArya ho rahA hai| isameM eka ke dvArA dUsare meM kisI bhI prakAra ke . hastakSepa ke lie kahIM koI avasara nahIM hai; phira bhI jo jisake lie anukUla pratIta hotA hai, usakA usake sAtha bananevAle sahaja nimitta naimittika saMbaMdha kA jJAna karA diyA jAtA hai| paraspara pUrNatayA akartRtva hote hue bhI pratisamaya honevAle dravyoM ke pariNamana kA jJAna karAne ke lie inakI paribhASA donoM kI mukhyatA se kI gaI hai| naSTa karane yogya bhAvoM ko naSTa karane kI tathA pragaTa karane yogya bhAvoM ko pragaTa karane kI jimmedArI, javAbadArI kA jJAna karAkara antaronmukhI puruSArtha kI preraNA dene ke lie inakI paribhASA AtmA kI mukhyatA se kI gaI hai| inakA vAstavika nimitta batAkara, anya para kI ora se pUrNatayA dRSTi haTAne ke lie; tathA ye para nimittaka bhAva haiM, svAbhAvika bhAva nahIM hone se apanatva karaneyogya nahIM hai, inameM apanatva kA bhAva mithyAtva hai - yaha jJAna karAne ke lie inakI paribhASA karma kI mukhyatA se kI gaI hai| isaprakAra viziSTa prayojana siddha karane ke lie aupazamika Adi bhAvoM kI tIna prakAra se paribhASAe~ dI gaI haiN| prazna 20: eka sAtha kina jIvoM ke kitane aura kauna-kauna se bhAva pAe jAte haiM ? uttaraH bahirAtmA, virAdhaka, mithyAdRSTi jIvoM ke eka sAtha pAriNAmika, audayika aura kSAyopazamika - ye tIna bhAva pAe jAte haiM / antarAtmA, sAdhaka, tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 107 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi, chadmastha jIvoM ke eka sAtha pAriNAmika, audayika, kSAyopazamika tathA aupazamika yA kSAyika - ye cAra bhAva pAe jAte haiN| upazama zreNI kA ArohaNa karanevAle kSAyika samyagdRSTi jIva ke eka sAtha pA~coM hI bhAva pAe jAte haiN| sakala paramAtmAmaya vItarAgI, sarvajJa arahanta parameSThI ke eka sAtha pAriNAmika, audayika aura kSAyika -- ye tIna bhAva pAe jAte haiN| nikala paramAtmAmaya sarvataH zuddha siddha parameSThI ke eka sAtha jIvatvarUpa pAriNAmika aura kSAyika - ye do bhAva pAe jAte haiN| ___ isaprakAra vividha jIvoM kI apekSA kama se kama do se lekara adhika se adhika pA~coM bhAva eka sAtha vidyamAna raha sakate haiN| prazna 21: isa prakaraNa ko samajhane se hameM kyA lAbha hai ? uttaraH jIva ke asAdhAraNa bhAvamaya paMca bhAva vAle isa prakaraNa ko samajhane se hameM nimnalikhita lAbha haiM - ____1. pAriNAmika bhAva ko samajhane se hameM yaha jJAta hotA hai ki bhale hI hamArI paryAya ne ise apanatva bhAva se svIkAra nahIM karane ke kAraNa ananta duHkha bhoge haiM; tathApi yaha unase pUrNa aprabhAvita hI rahA hai| isakA anAdi-ananta jJAnAnanda svabhAva kabhI naSTa nahIM huA hai| yadi abhI bhI ise apanatva rUpa se svIkAra kiyA jAtA hai to jIvana jJAnAnandamaya nirAkula ho jAtA hai| 2. audayika bhAva samajhane se yaha jJAta hotA hai ki yadyapi ye rAgAdi bhAva mere asAdhAraNa bhAva haiM; parantu ye karma sApekSa vaibhAvika bhAva haiM / ye mere svarUpa nahIM haiN| vAstava meM maiM inakA kartA, dhartA, hartA, bhoktA nahIM huuN| inheM apanA mAnane ke kAraNa hI maiM dukhI huuN| inase satata bheda-vijJAna karate hue apane paramapAriNAmika bhAva meM sthira hone se ye audayika bhAva naSTa hokara maiM paryAya meM bhI sukhI ho jAtA huuN| 3. kSAyopazamika bhAva samajhane se yaha jJAta hotA hai ki vikRta se vikRta dazA meM bhI svabhAva kI vyaktatA kA kabhI bhI pUrNatayA abhAva nahIM hotA hai / jJAna, darzana, vIrya Adi guNoM kA svAbhAvika zuddha aMza paryAya meM sadA vyakta rahatA hai| isase hI jIvatva kI pahicAna hotI hai tathA yahI ekamAtra vaha sAdhana hai jisakA sadupayoga kara hama paryAya meM bhI pUrNa zuddhatA vyakta kara sakate haiN| 4. kSAyika bhAva samajhane se yaha jJAta hotA hai ki yadiapane parama pAriNAmika bhAva meM paripUrNa sthiratA huI to sadA-sadA ke lie duHkhoM kA abhAva hokara paripUrNa __.. paMcabhAva /108 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhamaya dazA vyakta ho jAtI hai; azuddhatA kA sadA-sadA ke lie pUrNatayA abhAva ho jAtA hai; tathApi yaha bhI sukhamaya hone se pragaTa karane kI apekSA pUrNa upAdeya hone para bhI karma sApekSa hone ke kAraNa Azraya lene ke lie heya hI hai| isameM apanatva karanA duHkhamaya hI hai, sukhamaya nahIM / yaha bhI vaibhAvika bhAva hI hai / yaha anAdikAlIna bhI to nahIM hai; svayaM isake Azraya se yaha utpanna bhI nahIM hotA hai / sadaiva isameM paratva buddhi rakhate hue apane paramapAriNAmika bhAva meM tanmaya hone se yaha vyakta ho jAtA hai / 5. aupazamika bhAva samajhane se yaha jJAta hotA hai ki jaba bhI ina sabhI paryAya rUpa bhAvoM se bhedavijJAna kara, apane paramapAriNAmika bhAva ko apanatvarUpa se svIkAra kara usameM kSaNika sthiratA hotI hai; taba sarvaprathama zraddhA saMbaMdhI aupazamika bhAva rUpa aupazamika samyaktva pragaTa hotA hai / yahI dharma kI / sukhI hone kI / mokSamArga kI prArambhika dazA hai; ataH dharma pragaTa karane ke lie sarvaprathama tattva nirNaya pUrvaka sva-para saMbaMdhI bhedavijJAna ke abhyAsa se zraddhA kI viparItatA ko naSTa karane kI dizA meM samyak puruSArtha karanA cAhie; tathA yaha bhI karma sApekSa, kSaNika bhAva hai; traikAlika apanA svabhAva nahIM hai; ataH isase bhI satata bhedavijJAna karate hue apane paramapAriNAmika bhAva meM apanatva pUrvaka sthira rahane kA puruSArtha karanA caahie| sArAMza yaha hai ki yadi hameM dharma karanA hai, sukhI honA hai to para sApekSa, paryAya rUpa ina audayika Adi sabhI bhAvoM se apanatva haTAkara mAtra parama pAriNAmika bhAvarUpa apane jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna AtmA kA Azraya lenA caahie| isase hI dharma kI utpatti, sthiti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai / sarvasva samarpaNa pUrvaka apane puruSArtha ko isa dizA meM sakriya kara atIndriya Anandamaya samyak ratnatraya sampanna jIvana ho jAnA hI isa sampUrNa prakaraNa ko samajhane kA lAbha hai / paMcamabhAva ke smaraNa kA hetu aMcitapaMcamagataye paMcamabhAvaM smaranti vidvAnsaH / saMcitapaMcAcArAH kiMcanabhAvaprapaMcaparihINAH // 58 // ( jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIryarUpa) pA~ca AcAroM se yukta aura kiMcit bhI parigrahaprapaMca se sarvathA rahita aise vidvAna pUjanIya paMcamagati ko prApta karane ke lie paMcama bhAva kA smaraNa karate haiM / - niyamasAra kalaza- 58 tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 109 . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 7 cAra abhAva ( AcArya samantabhadrasvAmI kA saMkSipta paricaya 'vItarAga vijJAna vivecikA' ke pRSTha 83-84 para par3hie / ) prazna 1: abhAva kise kahate haiM ? uttaraH eka kA dUsare meM nahIM hone ko abhAva kahate haiM / pratyeka padArtha dravya, guNa, paryAyAtmaka; utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka; sva dravya, kSetra, kAla, bhAvAtmaka; ananta dharmAtmaka, guNAtmaka, svabhAvAtmaka, anekAntAtmaka hai / jisa yogyatA ke kAraNa vaha anya rUpa nahIM hotA hai, dravya Adi anya rUpa nahIM hote haiM, use abhAva kahate haiM / pratyeka padArtha bhAvAbhAvAtmaka svabhAva sampanna hai / jisaprakAra svakI apekSA bhAva / sadbhAva / honA / rahanA padArtha kA svarUpa hai; usIprakAra para kI apekSA abhAva / asadbhAva / nahIM honA nahIM rahanA bhI padArtha kA svarUpa hai| AcArya samantabhadrasvAmI apane 'yuktyanuzAsana' nAmaka grantha meM ise isaprakAra vyakta karate haiM - "bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmA, bhAvAntaraM bhAvavadarhataste / - he arhanta bhagavAna ! Apake anusAra bhAvAntara svabhAvavAlA abhAva bhI vastu kA dharma hai / " prazna 2: abhAva dharma ko sarvathA svIkAra nahIM karane para kyA samasyAe~ upasthita hoMgIM ? uttaraH abhAva dharma ko sarvathA svIkAra nahIM karane para arthAt jaise vastu meM eka bhAva nAmaka dharma vidyamAna hone se vastu sadA apane svabhAvarUpa banI rahatI hai; usIprakAra eka abhAva nAmaka dharma vidyamAna hone se vastu sadaiva anya svabhAvarUpa nahIM hotI hai - aisA svIkAra nahIM karane para vastu-vyavasthA aura vizva-vyavasthA sabhI kucha `khaNDita ho jaaegii| sabhI paryAyeM eka-dUsare rUpa ho jAne se ve anAdi - ananta ho, jaaeNgiiN| sabhI dravya sabhI rUpa ho jAeMge / unakA apanA koI pRthak svarUpa nahIM raha skegaa| jAti-apekSA chaha aura saMkhyA - apekSA anantAnanta dravya nahIM bana sakeMge / unakA utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka svarUpa nahIM bana sakegA - ityAdi aneka samasyAeM cAra abhAva / 110 q Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasthita hoNgii| AcArya samantabhadrasvAmI ne ise 'AptamImAMsA' meM isaprakAra vyakta kiyA hai - . "bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapanavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam / / ekAnta se padArtha ko mAtra bhAvarUpa mAnane para abhAvadharma kA niSedha ho jAne se sabhI sabarUpa ho jAeMge, pratyeka kArya anAdi ho jAegA, pratyeka kArya ananta ho jAegA, kisI kA kucha bhI sunizcita svarUpa nahIM rhegaa| he jinendra deva ! Apako yaha mAnya nahIM hai|" isaprakAra abhAva dharma kA pUrNatayA niSedha karane para laukika-alaukika kucha bhI vyavasthA sambhava nahIM ho skegii| vastu kA svarUpa bhAvAbhAvAtmaka hone se vItarAgI, sarvajJa bhagavAna ne vastu ke kathaMcit bhAva dharma aura kathaMcit abhAva dharma kA nirUpaNa kiyA hai; sarvathA nhiiN| prazna 3: abhAva ke mukhya bheda batAte hue prAgabhAva kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH mukhyatayA abhAva ke cAra bheda haiM - prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva aura atyntaabhaav| prAgabhAva - "kAryasyAtmalAbhAtyAgabhavanaM prAgabhAvaH- Atma-lAbha (utpanna) hone se pUrva kArya kA nahIM honA prAgabhAva hai|" athavA "yadabhAve hi niyamataH kAryasyotpattiH saH prAgabhAvaH - jisakA abhAva hone para niyama se kArya kI utpatti hotI hai, vaha prAgabhAva hai|" tAtparya yaha hai ki vartamAna paryAya kA pUrva kI sabhI paryAyoM meM nahIM honA prAgabhAva hai| 'prAgabhAva' prAk aura abhAva - ina do zabdoM se milakara banA hai| prAk-pahale meM, abhAva nahIM honA; arthAt abhI kI paryAya kA pahale kI paryAya meM nahIM honA, prAgabhAva hai| jaise dahI kI pUrva paryAya dUdha hai / dUdha meM dahI kA nahIM honA prAgabhAva hai; antarAtmA paryAya kA bahirAtmArUpa pUrva paryAya meM nahIM honA prAgabhAva hai; sarvajJa paryAya kA chadmastharUpa pUrva paryAya meM nahIM honA prAgabhAva hai; siddha paryAya kA arahantarUpa pUrva paryAya meM nahIM honA prAgabhAva hai ityaadi| prazna 4: prAgabhAva nahIM mAnane se honevAlI hAniA~ spaSTa kiijie| uttaraH yadi hama prAgabhAva ko svIkAra nahIM kareMge to vartamAnakAlIna pratyeka tattvajJAna vivecikA bhAga eka /111 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya ko anAdikAlIna sthAI mAnanA par3eMgA; parivartana ke lie kahIM, koI, kisI bhI prakAra kI sambhAvanA nahIM hone se puruSArtha kuNThita ho jAegA; kisI bhI jIva kI cAragati, caurAsI lAkha yoniA~, moha, rAga, dveSa Adi asaMkhyAta lokapramANa bhedavAle vikArI bhAva, jIva samAsa, paMcaparAvartana Adi kucha bhI vividhatAeM siddha nahIM ho sakeMgIM / prathamAnuyoga meM varNita pUrva bhavoM kI carcA; caraNAnuyoga kI upadeza zailI, dezanA labdhi Adi; karaNAnuyoga meM varNita yuga parivartana Adi kI carcAeM; dravyAnuyoga meM varNita vastu kA utpAda-vyaya- dhrauvyamaya svarUpa, jJAna kI hInAdhikatA, jAti-smaraNa Adi kisI bhI prakAra kA parivartana prAgabhAva kI asvIkRti meM sambhava nahIM ho skegaa| isake abhAva meM purAtattva vibhAga, aitihAsika sAkSya, zilAlekha, khaNDahara Adi; bhUtakAlIna sabhyatA, saMskRti Adi kucha bhI svIkAra kara pAnA sambhava nahIM ho skegaa| niSkarSa yaha hai ki prAgabhAva ko nahIM mAnane para laukika-alaukika kisI bhI prakAra kA bhUtakAlIna parivartana svIkAra karanA sambhava nahIM hogaa| sabhI kI vartamAna dazA ko hI anAdikAlIna mAnanA par3egA; jo ki vastu vyavasthA ke viruddha hai / prazna 5: prAgabhAva mAnane se honevAle lAbha spaSTa kIjie / uttaraH prAgabhAva mAnane se honevAle kucha pramukha lAbha nimnalikhita haiM 1. vartamAna paryAya kA pUrva paryAyoM meM abhAva hone ke kAraNa anAdi se mithyAtva Adi mahApApa karanevAlA hone para bhI yadi maiM abhI apane bhagavAna AtmA ko samajhakara antaronmukhI puruSArtha karU~; to samyak ratnatraya sampanna dharmamaya dazA pragaTa kara sakatA hU~ - yaha samajha meM A jAne para 'maiM pApI hU~, maiM kaise tira sakatA hU~?" ityAdi hIna bhAvanA nikalakara, samyak puruSArtha jAgRta hotA hai / 2. isI samajha ke bala para anya ko bhI dIna-hIna- tuccha dekhane kA bhAva samApta ho jAtA hai / 3. isI samajha ke bala para pUrva meM kie gae acche kAmoM ko lekara ghamaNDa karane kA pariNAma bhI naSTa ho jAtA hai / 4. isI samajha ke bala para anya ke bhI pUrva kRta acche kAryoM ko dekhakara vartamAna kI duSpravRttioM ko puSTa kara gRhIta mithyAtva ke sevana kA bhAva samApta ho jAtA hai| cAra abhAva /112 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. prAgabhAva ke kAraNa jaba merI hI pUrva paryAyeM vartamAna paryAya kA kucha nahI kara sakatI haiM; taba anya dravya yA paryAyeM usakA kucha bhI acchA-burA kaise kara sakeMgI? - yaha samajha meM A jAne para paralakSI parAdhIna pravRtti naSTa hokara jIvana svataMtra, svAdhIna, nirbhaya ho jAtA hai| 6. sabhI paryAyeM ekasamayavartI haiM tathA unakA sabhI pUrva paryAyoM meM abhAva hai - yaha samajha meM A jAne se svayaM ko aura anya ko paryAyarUpa se dekhane kA bhAva hI samApta ho jAtA hai; jisase paryAya-mUr3hatAjanya rAga-dveSa naSTa hokara jIvana sahaja samatAmaya vItarAgatA sampanna ho jAtA hai| ityAdi anekAneka lAbha prAgabhAva ko samajhane se prApta hote haiN| prazna 6: pradhvaMsAbhAva kA svarUpa spaSTa kiijie| uttaraH "kAryasyAtmalAbhAdanantarAbhavanaM pradhvaMsAbhAvaH - AtmalAbha (utpatti) hone ke bAda kArya kA nahIM honA/ rahanA pradhvaMsAbhAva hai|" "yadbhAve kAryasya niyatA vipattiH sa pradhvaMsAbhAvaH - jisake hone para niyama se kArya kA nAza hotA hai, vaha pradhvaMsAbhAva hai|" tAtparya yaha hai ki vartamAna paryAya kA AgAmI paryAya meM nahIM honA, pradhvaMsAbhAva hai| 'pradhvaMsAbhAva' pra, dhvaMsa aura abhAva - ina tIna zabdoM se milakara banA hai| pra=prakRSTarUpa se, dhvaMsa=nAza meM, abhAva nahIM honA; arthAt prakRSTa rUpa se naSTa honevAlI isa vartamAna paryAya kA AgAmI sabhI paryAyoM meM nahIM honA/rahanA pradhvaMsAbhAva hai| jaise AgAmI paryAyarUpa chA~cha meM vartamAna dahI kA abhAva pradhvaMsAbhAva hai| arahanta paryAya meM siddha paryAya kA abhAva, chadmastha paryAya meM sarvajJa paryAya kA abhAva, antarAtmA dazA meM paramAtmA dazA kA abhAva pradhvaMsAbhAva hai ityAdi / prazna 7: pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnane para kyA-kyA samasyAeM upasthita hoMgI? uttaraH pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnane para pratyeka kArya anantakAlIna sthAI ho jAegA; garIba sadA garIba rahegA, dhanI sadA dhanI rahegA; mUrkha sadA mUrkha, vidvAna sadA vidvAna rahegA; are ! yaha saba to dUra hI raho; nigodiyA sadA nigodiyA hI rahegA; hama bhI anantakAla paryanta nigoda meM hI par3e rahate / yadi isa abhAva ko nahIM mAneMge to kisI bhI jIva kI cAragati, caurAsI lAkha yoniA~ siddha nahIM hoMgI; guNasthAna, jIvasamAsa, paMcaparAvartana Adi bhI siddha nahIM hoMge; azubha, zubha, zuddha bhAva siddha nahIM hoNge| bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmApanA siddha nahIM hogaa| prathamAnuyoga meM tattvajJAna vivecikA bhAga eka /113 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNita AgAmI bhavoM kI carcA; karaNAnuyoga meM varNita yuga-parivartana Adi kI carcAeM; caraNAnuyoga meM varNita upadeza zailI, dezanAlabdhi, vrata, zIla, saMyama Adi kI carcAeM; dravyAnuyoga meM varNita vastu kA utpAda-vyaya-dhrauvyamaya svarUpa, jJAna kI hInAdhikatA, bhedavijJAna, AtmAnubhava Adi kI carcAeM ityAdi kisI bhI prakAra kI parivartanavAlI carcAeM pradhvaMsAbhAva ko asvIkAra karane para sambhava nahIM ho skeNgii| laukika zikSaNa, vaijJAnika zodha-khoja, udyoga-dhandhe, khetI Adi kisI bhI prakAra kA parivartana saMbaMdhI kArya pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnane para sambhava nahIM ho skegaa| niSkarSa yaha hai ki pradhvaMsAbhAva ko nahIM mAnane para laukika-alaukika kisI bhI prakAra kA bhaviSyakAlIna parivartana svIkAra karanA sambhava nahIM hogaa| sabhI kI vartamAna dazA ko hI anantakAlika mAnanA par3egA; puruSArtha pUrNatayA kuNThita ho jAegA; jo ki vastu-vyavasthA ke viruddha hai| prazna 8: pradhvaMsAbhAva ko mAnane se honevAle lAbha spaSTa kiijie| uttaraH pradhvaMsAbhAva ko mAnane se honevAle kucha pramukha lAbha nimnalikhita haiM - 1. vartamAna meM kaisI bhI dIna-hIna dazA kyoM na ho, usakA AgAmI paryAya meM abhAva hai - yaha samajha meM A jAne para pAmaratA naSTa hokara antaronmukhI puruSArtha karane kA bhAva jAgRta hotA hai| 2. isI ke bala para anya ko bhI usake galata kAryoM se tuccha mAnane kA bhAva samApta ho jAtA hai; kyoMki vaha bhI acchA ho sakatA hai| 3. apanI acchI paryAyoM kA bhI AgAmI paryAyoM meM pradhvaMsAbhAvarUpa abhAva hai - yaha samajha meM A jAne para unase svayaM ko bar3A mAnane kA bhAva samApta hokara, unake prati sahaja samatAbhAva jAgRta hotA hai tathA unase bhI satata bhedavijJAna karate hue antaronmukhI puruSArtha karane kA prayAsa calatA rahatA hai| 4. isI samajha ke bala para anya kI bhI vartamAna meM satpravRttioM ko dekhakara, unake prati bhI sahaja samatA hI rahatI hai| vartamAna meM yathAyogya vinaya Adi vyavahAra karane para bhI bhAvI yojanAoM meM ulajhakara gRhIta mithyAtva puSTa karane kA bhAva samApta ho jAtA hai| 5. jaba hamArI hI vartamAna paryAya pradhvaMsAbhAva ke kAraNa hamArI AgAmI paryAya kA kucha bhI nahIM kara sakatI hai; taba phira anya koI hamArA kyA kara sakatA hai? cAra abhAva /114 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha samajha meM A jAne para nirbhayatA, nizciMtatA jAgRta hokara parAdhInavRtti naSTa hotI hai aura svataMtratA, svAdhInatA pUrvaka apanI jimmedArI samajhate hue apanA acchA karane ke lie AtmalInatA kA puruSArtha jAgRta hotA hai| 6. sabhI paryAyeM kSaNavartI haiM, unakA sabhI AgAmI paryAyoM meM abhAva hai - yaha samajha meM A jAne para anya ko yA svayaM ko paryAyarUpa se dekhane kA bhAva hI samApta ho jAtA hai; jisase paryAya-mUr3hatAjanya rAga-dveSa naSTa hokara jIvana sahaja samatAmaya vItarAgatA sampanna ho jAtA hai| ityAdi anekAneka lAbha isa pradhvaMsAbhAva ko samajhane se prApta hote haiN| prazna 9: anyonyAbhAva kA svarUpa spaSTa kiijie| "svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohaH - svabhAvAntara se svabhAva kI pRthaktA anyApoha hai|" vartamAnakAlIna eka pudgala skandha kA vartamAnakAlIna dUsare pudgala skandha meM nahIM honA anyonyAbhAva hai| itaretarAbhAva, anyApoha ityAdi isake paryAyavAcI nAma haiN| anyaH, anya aura abhAva - ina tIna zabdoM se milakara 'anyonyAbhAva'. zabda banA hai; anya dUsare kA, anya dUsare meM, abhAva nahIM honA; dUsare kA dUsare meM nahIM honA anyonyAbhAva hai| jaise ghaTa kA paTa meM abhAva, caTAI kA palaMga meM abhAva, AhAra kA zarIra meM abhAva, AhAra vargaNA kA kArmaNa vargaNA meM abhAva ityaadi| yaha abhAva ekamAtra vartamAna kAlIna pudgala skandhoM meM hI ghaTita hotA hai / anya dravya yA paryAyoM meM nhiiN| pudgala skandhoM kI apanI eka vizeSatA hai vaha yaha ki yadyapi vartamAna kAlIna vividha skandha eka-dUsare rUpa nahIM hone se, eka-dUsare kA kucha bhI kArya karane meM samartha nahIM haiM; tathApi ve kAlAntara meM anya-anyarUpa ho sakate haiN| jaise vartamAna kAlIna vastra aura bartana pRthak-pRthak skandha hone se eka-dUsare kA kucha bhI kArya karane meM samartha nahIM haiM; tathApi kAlAntara meM vastragata paramANu bartana ho sakate haiM aura bartanagata paramANu vastra ho sakate haiM arthAt vastra-vartana mAtra abhI pRthak-pRthak haiM, traikAlika nahIM; ise hI anyonyAbhAva kahate haiM / yaha vizeSatA mAtra pudgalaskandha meM hI hone se yaha anyonyAbhAva bhI mAtra unameM hI ghaTita hotA hai| ise hama ina zabdoM meM bhI kaha sakate haiM ki pudgala kI vartamAna kAlIna vibhAva paryAyoM kA pArasparika abhAva anyonyAbhAva hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /115 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna 10: anyonyAbhAva ko nahIM mAnane para utpanna honevAlI samasyAeM spaSTa kiijie| uttaraH anyonyAbhAva ko nahIM mAnane para pudgala-skandhoM kI vividhatA nahIM bana skegii| karaNAnuyoga meM varNita karma-nokarma ke bheda-prabheda, 23 prakAra kI vargaNAeM, unake vividha kArya, chaha dravya-lezyAeM, kula-koTI Adi kisI bhI prakAra ke skandha kI apekSA kie gae bheda-prabheda sambhava nahIM hoNge| parvata, bhUbhAga, kSetra, kRtrimaakRtrima caitya-caityAlaya, nadI, meru Adi kI vividhatA bhI sambhava nahIM ho skegii| svarga-naraka Adi ke bheda-prabheda bhI nahIM bneNge| caraNAnuyoga meM varNita bhakSya-abhakSya, padArthoM kI maryAdAeM, calitarasa-rUpa, rasa-parityAga, dhAnya tyAga Adi maryAdAeM bhI nahIM bana skeNgii| __loka-pracalita vividha vyaMjana, vividha udyoga-dhandhe, baiThane-uThane Adi ke vividha sAdhana, vividha vastra-bartana, vividha khela-khilaune, vividha vaijJAnika zodhakhoja, bhautika saMsAdhana ityAdi sabhI paudgalika skandhoM kI pRthaktA anyonyAbhAva ko amAnya karane para amAnya karanI hogii| niSkarSa rUpa meM hama kaha sakate haiM ki anyonyAbhAva ko nahIM mAnane para vartamAna meM dikhAI denevAle sabhI pudgala skandhoM ko tathA jinAgama meM pratipAdita vividha pudgala skandhoM ko eka mAnanA hogA; jo ki vastu-vyavasthA ke viruddha aprayogAtmaka, mithyA mAnyatA hai| prazna 11: anyonyAbhAva ko samajhane se kyA lAbha hai ? uttaraH anyonyAbhAva ko samajhane se honevAle kucha pramukha lAbha nimnalikhita 1. jaba vartamAnakAlIna eka pudgala skandha, samakAlIna dUsare pudgala skandha kA kucha bhI nahIM kara sakatA hai; A~kha nAka kA kAma nahIM kara sakatI hai; nAka, kAna kA kAma nahIM kara sakatI hai; puNya karma, pApa karma kA kArya nahIM kara sakate haiM; taba phira ve AtmA kA kucha bhI bhalA-burA kaise kara sakate haiM? - yaha samajha meM A jAne para 'karma hameM parezAna karate haiM, karmoM ke kAraNa hama dharma nahIM kara pA rahe haiM', ityAdi viparIta mAnyatAeM naSTa hokara apane bhale-bure kI jimmedArI apane Upara lekara AtmonmukhI puruSArtha pUrvaka svarUpa-sthiratA karake apanA acchA karane kA bhAva jAgRta hotA hai| cAra abhAva /116 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. anyonyAbhAva hone se eka skandha dUsare skandha kA kucha bhI karane meM samartha hI nahIM hai; yaha samajha meM A jAne se zArIrika roga naSTa karane ke lie, zarIra ko puSTa karane ke lie azuddha auSadhioM, azuddha / abhakSya padArthoM ke sevana kA bhAva naSTa jAtA hai / nIti, 3. isIprakAra padArthoM meM milAvaTa Adi tathA dhana Adi pRthak-pRthak skandha hone se milAvaTa se dhana/kamAI kA kucha bhI saMbaMdha nahIM hai - yaha samajha meM A jAne para anyAya, anIti, asadAcAra Adi duSpravRtti naSTa hokara jIvana nyAya, sadAcAra sampanna ho jAtA hai / 4. isI anyonyAbhAva kI samajha ke bala para sabhI skandhoM kI svatantratA kA jJAna hone se para-kartRtva kA bhAva naSTa ho jAtA hai / ityAdi anekAneka lAbha isa prakaraNa ko samajhane se prApta hote haiM / prazna 12H atyantAbhAva kA svarUpa spaSTa kIjie / uttaraH "kAlatrayApekSAbhAvo'tyantAbhAvaH - tIna kAla kI apekSA nahIM honA, atyantAbhAva hai|" dravya, kSetra, kAla, bhAvAtmaka eka vastu kA vaisI hI anya vastu meM nahIM honA atyantAbhAva hai / 'atyantAbhAva' zabda atyanta aura abhAva - ina do zabdoM se milakara banA hai| atyanta=pUrNatayA/sarvathA, abhAva=nahIM honA; arthAt eka vastu kA dUsarI vastu meM pUrNarUpa se kabhI bhI nahIM hone ko atyantAbhAva kahate haiM / jaise eka jIva kA anya jIva meM nahIM honA, jIva kA pudgala Adi anya dravyoM meM nahIM honA, eka paramANu kA dUsare paramANu meM nahIM honA, pudgala kA jIvAdi anya dravyoM meM nahIM honA atyantAbhAva hai / prazna 13H atyantAbhAva ko nahIM mAnane para AnevAlI samasyAoM ko spaSTa kIjie / uttaraH atyantAbhAva ko nahIM mAnane para saba dravya saba rUpa ho jAeMge; kisI kA koI apanA svarUpa nahIM rahegA / jAti - apekSA se chaha aura saMkhyA - apekSA se anantAnanta dravyoM kI siddhi nahIM ho skegii| aisA hone para saMsAra aura siddha dazA siddha nahIM hogI, AtmA-paramAtmA siddha nahIM hoMge; taba phira dharma-karma kI, upadeza Adi kI, sadAcaraNa Adi kI, bhedavijJAna Adi kI, AtmonmukhI puruSArtha Adi kI AvazyakatA hI siddha nahIM ho skegii| jar3a aura cetana pRthak-pRthak sattAeM tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 117 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha nahIM hone para cAra gati, caurAsI lAkha yoniA~, guNasthAna, mArgaNAsthAna, jIvasamAsa Adi kucha bhI siddha nahIM ho skeNge| .. ___ atyantAbhAva nahIM mAnane para jar3a aura cetana kI pRthak-pRthak sattA siddha nahIM hone se vaijJAnika zodha-khoja ke lie kahIM koI avasara nahIM rhegaa| janma, jarA, roga, maraNa Adi ke lie avasara nahIM rahane se DaoNkTara, meDIsana Adi bhI anAvazyaka ho jaaeNge| niSkarSa yaha hai ki atyantAbhAva nahIM mAnane para vastu kI sva-svarUpa-sampanna sattA siddha nahIM hone se laukika tathA alaukika unnati Adi ke lie kahIM koI avasara zeSa nahIM raha jAne ke kAraNa puruSArtha pUrNatayA kuNThita ho jAegA; jo ki vastu-vyavasthA ke pUrNatayA viruddha hai| ___ prazna 14: atyantAbhAva ko samajhane se honevAle lAbhoM ko spaSTa kiijie| uttaraH atyantAbhAva ko samajhane se honevAle kucha pramukha lAbha nimnalikhita die 1. sabhI dravyoM meM pArasparika atyantAbhAva hone se eka dravya dUsare dravya kA kartA, dhartA, hartA nahIM hai - yaha samajha meM A jAne para koI bhalA yA burA kara degA - isa mAnyatA ko lekara honevAlI paramukhApekSI yA bhaya-vRtti naSTa hokara jIvana svataMtra, svAdhIna, nirbhaya ho jAtA hai| 2. isI samajha ke bala para para-kartRtva kA bhAva bhI naSTa ho jAtA hai; jisase jIvana sahaja nirAkula, nizciMta, tanAvamukta, nirbhAra ho jAtA hai| ___3. isI samajha ke bala para 'anukUla saMyoga Adi sukha ke kAraNa haiM' - yaha mAnyatA naSTa ho jAne se unheM ekatrita karane kA bhAva samApta ho jAtA hai; jisase jIvana sahaja hI Arambha-parigrahamaya azuddha bhAvoM se rahita ho jAtA hai| 4. isI samajha ke bala para 'hama svayaM hI apane doSoM/duHkhoM ke jimmedAra haiM, koI karma Adi yA anya para padArtha nahIM' - yaha satya svIkRta ho jAne se apane doSoM ko naSTa karane kI apanI jimmedArI samajhakara AtmonmukhI vRtti dvArA unheM naSTa karane kI dizA meM puruSArtharata ho jAte haiN| 5. isI samajha ke bala para sva-para kA yathArtha bhedavijJAna jAgRta ho jAne se upayoga sahaja hI para se haTakara svarUpa-sthira ho jAtA hai; jisase jIvana sahaja hI samyak ratnatraya sampanna atIndriya Anandamaya ho jAtA hai| cAra abhAva /118 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi anekAneka lAbha atyantAbhAva ko samajhane se prApta hote haiN| prazna 15: cAroM abhAvoM ko samajhane se honevAle lAbhoM kA atyaMta saMkSipta varNana kiijie| uttaraH ina cAroM abhAvoM ko samajhane se svAdhInatA kA bhAva jAgRta hotA hai, para se AzA kI cAha/parAdhInavRtti samApta ho jAtI hai, bhaya kA bhAva naSTa hokara nirbhaya/nizcintatA vyakta hotI hai, bhUtakAla aura vartamAna kAlIna kamajorI aura vikAra dekhakara utpanna honevAlI dInatA-hInatA-pAmaratA naSTa hokara svasanmukhatA kA puruSArtha jAgRta hotA hai, paryAyamAtra se dRSTi haTakara apane zAzvata jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna AtmA meM sthira hone se jIvana sahaja samyak ratnatraya-sampanna atIndriya Anandamaya ho jAtA hai; isakI hI pUrNatA meM saMsAra se mukta ho siddha dazA kI prApti ho jAtI hai| ityAdi anekAneka lAbha abhAvoM ko samajhane se prApta hote haiN| prazna 16: prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva kA antara spaSTa kiijie| uttaraH donoM abhAva hone para bhI ina donoM meM pArasparika antara isaprakAra hai - . | prAgabhAva pradhvaMsAbhAva 1. vartamAna paryAya kA bhUtakAlIna paryAya | vartamAna paryAya kA bhaviSyakAlIna paryAya meM abhAva prAgabhAva hai| meM abhAva pradhvaMsAbhAva hai| 2. ise svIkAra nahIM karane para pratyeka | ise svIkAra nahIM karane para pratyeka paryAya paryAya ko anAdi kI sthAI mAnanA | ko anantakAla paryanta sthAI mAnanA pdd'egaa| pdd'egaa| 3. ise nahIM mAnane para anAdi kA ise nahIM mAnane para anantakAlIna parivartana avaruddha hotA hai| parivartana avaruddha hotA hai| . / / 4. prAgabhAva vartamAna paryAya ko bhUta- | pradhvaMsAbhAva vartamAna paryAya ko bhaviSya kAlIna paryAyoM se pUrNa nirapekSa, | kAlIna paryAyoM se pUrNa nirapekSa svatantra svatantra siddha karatA hai| siddha karatA hai| ityAdi aneka prakAra se donoM meM pArasparika antara hai| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /119 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna 17: anyonyAbhAva aura atyantAbhAva kA antara spaSTa kiijie| uttaraH donoM abhAva hone para bhI ina donoM meM pArasparika antara isaprakAra hai - anyonyAbhAva atyantAbhAva 1. eka vartamAna pudgala skandha kA | eka svacatuSTayAtmaka dravya kA dUsare dUsare vartamAna pudgala skandha meM nahIM | svacatuSTayAtmaka dravya meM nahIM honA, honA, anyonyAbhAva hai| atyantAbhAva hai| 2. yaha mAtra vartamAna kAlIna pudgala | yaha sabhI dravyoM meM sadA ghaTita hotA hai| skandhoM meM ghaTita hotA hai| 3. yaha traikAlika nahIM hai| yaha traikAlika hai| 4. isase pudgala skandhoM kI paraspara | isase sabhI dravyoM kI paraspara nirapekSa, nirapekSa, svatantratA siddha hotI hai| svataMtra sattA siddha hotI hai| 5. ise na mAnane para sabhI pudgala- | ise na mAnane para sabhI dravya milakara eka skandha milakara eka ho jAeMge; | ho jAne se kisI kA koI apanA jisase bheda-prabhedamaya karma siddhAnta, | sunizcita svarUpa siddha nahIM ho pAne ke bhakSya-abhakSya Adi kI vyavasthA | kAraNa sva-para kA bhedavijJAna Adi nahIM bana skegii| sambhava nahIM ho skegaa| 6. yaha mAtra pudgala kI vartamAna kAlIna | yaha pRthak-pRthak sabhI dravyoM kI svabhAvavibhAva paryAyoM meM ghaTita hotA hai| vibhAva sabhI paryAyoM meM ghaTita ho | jAtA hai| ityAdi aneka prakAra se donoM meM pArasparika antara hai| prazna 18: 'jJAnAvaraNa karma ke kSaya se kevalajJAna kI prApti hotI hai' - isa kathana kI abhAvoM ke saMdarbha meM samIkSA kiijie| uttaraH jJAnAvaraNa karma kA kSaya paudgalika kArmaNa vargaNA kA pariNamana hai; kevalajJAna jIva ke jJAnaguNa kA pUrNa vikasita pariNamana hai| pudgala karma aura jIva - ina donoM meM atyantAbhAva hone se, donoM hI eka-dUsare se pUrNa nirapekSa, paripUrNa sat haiM / donoM meM apanA-apanA kArya apanI-apanI paripUrNa svatantra yogyatA se hotA hai; eka-dUsare ke kAraNa nhiiN| isaprakAra jJAnAvaraNa kA kSaya usakI apanI cAra abhAva /120 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantra yogyatA se huA hai tathA jIva ko kevalajJAna kI prApti jIva kI apanI svatantra yogyatA se huI hai| eka-dUsare ke kAraNa eka-dUsare meM raMcamAtra kArya nahIM huA hai / - yaha abhAva ke sandarbha meM uparyukta kathana kI samIkSA hai / - prazna 19: 'karma ke udaya se zarIra meM roga hotA hai'ke sandarbha meM samIkSA kIjie / isa kathana kI abhAvoM - uttaraH karma kA udaya paudgalika kArmaNa vargaNAmaya skandha kA pariNamana hai aura zarIra kA roga paudgalika AhAra vargaNAmaya skandha kA pariNamana hai / ina donoM meM anyonyAbhAva hai; ataH ina donoM kA pariNamana eka-dUsare se pUrNa nirapekSa, svatantratayA apanI-apanI yogyatA se huA hai / karma kA udaya pUrvabaddha karma rUpa kArmaNa vargaNA kA svatantra pariNamana hai aura zarIra meM roga honA AhAra vargaNA kA svatantra pariNamana hai| isaprakAra anyonyAbhAva ke kAraNa apanI-apanI svatantra yogyatA se hI apane- apane meM kArya huA hai; eka-dUsare ke kAraNa eka-dUsare kA kArya nahIM huA hai / - yaha abhAva ke sandarbha meM uparyukta kathana kI samIkSA hai / prazna 20 : 'yaha AdamI cora hai; kyoMki isane pahale skUla meM par3hate samaya merI pustaka curA lI thI' - isa kathana kI abhAva ke sandarbha meM samIkSA kIjie / uttaraH isa AdamI kI pahale skUla meM par3hate samaya pustaka curAne rUpa paryAya meM isa vartamAna paryAya ke abhAvarUpa prAgabhAva hai; jisake kAraNa pahale kI paryAya abhI kI paryAya se pUrNa nirapekSa, svatantratayA vyayarUpa hai tathA abhI kI paryAya pahale kI paryAya se pUrNa nirapekSa, svatantratayA utpAdarUpa hai| jo paryAya abhI hai hI nahIM tathA jisameM abhI prAgabhAva hai, vaha abhI kI paryAya ko apanI duSpravRtti se cora kaise banA sakatI hai? yadi isa vyakti ne pahale par3hate samaya pustaka curAI thI to para se pUrNa nirapekSa usa samaya kI apanI svatantra yogyatA se aura yadi yaha vyakti abhI cora hai to para se pUrNa nirapekSa isa samaya kI apanI svatantra yogyatA se hai| abhI kA pahale kI cora paryAya meM prAgabhAva hone se pahale kI cora paryAya ke kAraNa abhI yaha AdamI cora nahIM hai| yadi yaha cora hai to isa samaya kI apanI svatantra yogyatA se cora hai - yaha abhAvoM ke sandarbha meM isa kathana kI samIkSA hai / " prazna 21: jJAnAvaraNa karma aura kevalajJAna meM atyantAbhAva tathA karma aura zarIra meM anyonyAbhAva hone se yadi ye kArya paraspara pUrNa nirapekSa, pUrNatayA apanIapanI svatantra yogyatA se hue haiM to jinAgama meM uparyukta kathana kyoM milate haiM ? tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 121 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraH isa asaMkhyAta pradezI lokAkAza meM niraMtara pariNamanazIla tathA gatimAna anaMtAnaMta jIva-ajIva dravya vidyamAna hone se unameM paraspara ghaniSThatama nimitta-naimittika saMbaMdha bhI sahaja banatA rahatA hai / jIva ke pariNAma aura pudgala karma kA bhI aisA hI sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| apanI-apanI yogyatA se eka hI samaya donoM meM kArya hote rahane se jisa para anukUlatA kA Aropa AtA hai, use upacAra se usakA kartA kaha diyA jAtA hai| ise nimitta-naimittika saMbaMdha kI mukhyatA se vAstavika nimitta kA jJAna karAne ke lie asadbhUta vyavahAra naya kI apekSA aisA kahA jAtA hai ki jJAnAvaraNa karma ke kSaya se kevalajJAna huA, karma ke udaya se zarIra meM roga huA ityaadi| nimitta-naimittika saMbaMdha kA jJAna karAne ke lie jinAgama meM aise anekAMneka kathana upalabdha haiM; parantu ve sabhI kAlapratyAsatti kI mukhyatA se (eka samaya meM ghaTita huI ghaTanAoM kI apekSA) kie gae aupacArika kathana samajhanA caahie| svayaM se abhinna aura para se bhinna ananta dharmAtmaka vastu kI svatantra zAzvata sattA siddha karanevAle bhAva-abhAva dharma kI ora se dekhane para yaha jJAta hotA hai ki vAstava meM koI bhI dravya kisI bhI anya dravya kA/usake kArya kA raMcamAtra kartA, hartA, dhartA nahIM hai| yaha vastu-svAtantrya hI moha, rAga, dveSAdi vikArI bhAvoM ko naSTa karane kA; atIndriya Anandamaya jIvana jIne ke lie vizva-vyavasthA, vastu-vyavasthA ko samajhane kA anupama varadAna hai| ___. prazna 22: nimnalikhita jor3oM meM sahetuka pArasparika abhAva ko spaSTa kiijie| . ka. icchA aura bhASA, kha. cazmA aura jJAna, ga. zarIra aura vastra, gha. zarIra aura jiiv| uttaraH nimnalikhita jor3oM meM pArasparika abhAva isaprakAra hai - ka. icchA aura bhASA - icchA jIva dravya ke cAritra guNa kI vikRta paryAya hone se aura bhASA bhASA vargaNArUpa paudgalika skandha kA pariNamana hone se ina donoM meM pArasparika atyantAbhAva hai| ___ kha. cazmA aura jJAna - cazmA AhAravargaNArUpa paudgalika skandha kA pariNamana hone se tathA jJAna jIva ke jJAnaguNa kI paryAya hone se ina donoM meM pArasparika atyantAbhAva hai| . cAra abhAva /122 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga. zarIra aura vastra - zarIra AhAra vargaNArUpa pudgala kA eka svatantra skandha hone se tathA vastra AhAra vargaNArUpa pudgala kA eka svatantra skandha hone se ina donoM meM pArasparika anyonyAbhAva hai / gha. zarIra aura jIva - zarIra AhAra vargaNArUpa paudgalika skandha kA svatantra pariNamana hone se tathA jIva svacatuSTayAtmaka sattA sampanna eka svatantra pRthak dravya hone se ina donoM meM pAsparika atyantAbhAva hai / prazna 23: ina cAra abhAvoM ke atirikta kyA aura bhI koI abhAva hote haiM ? uttaraH jinAgama meM ina cAra abhAvoM ke atirikta kucha anya abhAvoM kA bhI varNana upalabdha hai| vaha isaprakAra - 1. tadabhAva/atadbhAva/svarUpAbhAva - AcArya kundakundadeva tadabhAva ko spaSTa karate hue pravacanasAra meM gAthA 106 se 108 paryanta likhate haiN| "pavibhattapadesattaM, pudhattamidi sAsaNaM hi vIrassa / aNNattamatabbhAvo, Na tabbhavaM hodi kadhamegaM / 1106 / / saddavvaM sacca guNo, sacceva ya pajjao tti vitthAro / jo khalu tassa abhAvo, so tadabhAvo atabbhAvo / / 107 / / jaM davvaM taM NaguNo, jo vi guNo so Na tacamatthAdo / eso hi atabbhAvo, Neva abhAvo tti NiddiTTho / / 108 / / vibhakta pradezatva (jinake pradeza pRthak-pRthak haiM vaha ) pRthaktva aura atadbhAva (usa rUpa nahIM honA) anyatva hai / jo usarUpa nahIM ho, vaha eka kaise ho sakatA hai ? aisA vIra kA zAsana / upadeza hai / sat dravya, sat guNa aura sat paryAya- isaprakAra sat kA vistAra hai / (unameM paraspara) jo vAstava meM usakA abhAva / usa rUpa hone kA abhAva' hai, vaha tadabhAva yA atadbhAva hai| (saMjJA, saMkhyA, lakSaNa Adi kI apekSA) jo dravya hai, vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai vaha dravya nahIM hai - yaha atadbhAva hai, sarvathA abhAva vaha atadbhAva nahIM hai - aisA (bhagavAna ne batAyA hai / " 1 ina gAthAoM meM pRthaktA aura anyatA kA bheda spaSTa karate hue tadabhAva kI carcA kI gaI hai| jinake pradeza pRthak-pRthak hote haiM, unameM paraspara pRthaktA hotI tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 123 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| jaise jIva, pudgala aadi| jinake pradeza to eka hI haiM; para nAma, lakSaNa Adi bhinna-bhinna haiM; unameM paraspara anyatA hotI hai| jaise eka hI padArtha ke dravya, guNa, paryAya Adi / anyatA ko hI anyatva, tadabhAva, atadbhAva, svarUpAbhAva Adi kahate haiN| 2. prasajyAbhAva - tattvArtharAjavArtika meM AcArya bhaTTa akalaMkadeva likhate haiM - "pratyakSo na bhavatItyapratyakSa iti prsjyprtissedho.....| jo pratyakSa nahIM hai, vaha apratyakSa hai - aisA prasajyAbhAva hai|" nyAyavinizcayavRtti ke anusAra "vastu kA abhAvamAtra darzAnA prasajyAbhAva hai| jaise isa bhUtala para ghaTa nahIM hai|" isaprakAra niSedhavAcaka abhAva ko prasajyAbhAva kahate haiN| 3. paryudAsAbhAva - (vahIM) "pratyakSAdanyo'pratyakSaH iti paryudAsaH - pratyakSa se anya apratyakSa hai - aisA paryudAsAbhAva hai|" isake dvArA eka vastu ke abhAva meM dUsarI vastu kA sadbhAva grahaNa kiyA jAtA hai| jaise prakAza kA abhAva hI andhakAra hai ityaadi| isaprakAra jinAgama meM anya abhAvoM kI bhI carcA upalabdha hotI hai| abhAva kI samagra carcA kA uddezya mAtra itanA hI hai ki pratyeka padArtha kA, usake aMzoM kA svatantra astitva svIkAra kara hama karane-dharane ke bhAva se nivRtta ho, para se pUrNa nirapekSa, svatantra, ananta vaibhava sampanna apane jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA ko apanatvarUpa se jAnakara, pahicAnakara, usameM hI sthira raheM; jisase moha, rAga, dveSa Adi vikArI bhAvoM kA abhAva hokara, jIvana samyak ratnatraya sampanna atIndriya Anandamaya ho jaae| isaprakAra sukhamaya jIvana jIne ke lie abhAvoM ko samajhanA atyAvazyaka hai| == vastu kI para se nirapekSa sAmarthya nahi svato'sati zaktiH kartumanyena pAryate___ jo zakti svayaM meM nahIM hai, use anya dvArA nahIM kiyA jA sakatA hai| na hi vastuzaktayaH paramapekSate - vastu kI zaktiyA~ anya kI apekSA nahIM rakhatI haiN| - samayasAra 121 se 125 gAthA kI AtmakhyAti TIkA ke vAkyAMza cAra abhAva /124 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 8 pA~ca pANDava prazna 1: AcArya jinasena kA vyaktitva-kartRtva likhie| uttaraH apanI varNana kSamatA aura kAvya pratibhA kI apUrvatA ke kAraNa AcArya jinasena prabuddhAcAryoM kI zreNI meM agragaNya haiN| Apa punnATa saMgha ke AcArya haiN| punnATa karnATaka kA prAcIna nAma hai| AcArya hariSeNa kI kRti kathAkoSa ke anusAra bhadrabAhu svAmI ke AdezAnusAra unakA saMgha caMdragupta yA vizAkhAcArya ke sAtha dakSiNApatha ke punnATa deza meM gayA thA; ataH isa deza ke munisaMgha kA nAma punnATasaMgha par3a gyaa| Apake guru kA nAma kIrtiSeNa thaa| Apane apanI kRti harivaMzapurANa meM antima tIrthanAyaka vardhamAna svAmI ke nirvANa ke bAda 683 varSa ke anantara apane guru kIrtiSeNa paryanta apanI avicchinna guru paramparA kA ullekha kiyA hai| Aja ApakI ekamAtra racanA harivaMzapurANa hI jana-jana ke mAnasa paTala para vyApta hai| isake racanA-sthAna kA nirdeza karate hue Apane svayaM isI kRti meM likhA hai ki zaka saMvat 705 (I. san 783) meM jisa samaya uttara dizA kI indrAyudha, dakSiNa dizA kI kRSNa-putra zrIvallabha, pUrva kI avantinRpati vatsarAja aura pazcima/sauroM ke aMdhimaMDala saurASTra kI vIra jaya varAha rakSA kara rahe the; usa samaya lakSmI se samRddha vardhamAnapura ke nannarAjavasati nAma se prasiddha pArzva jinAlaya meM isa graMtha kA praNayana prArambha huA aura dostaTikA ke zAnti jinAlaya meM isakI pUrNatA huii| suprasiddha itihAsajJa DaoN. e. ena. upAdhye ke matAnusAra yaha vardhamAnapura kAThiyAvAr3a kA vartamAna var3havAna hai; parantu DaoN. hIrAlAlajaina ke matAnusAra madhyapradeza ke dhAra jile kA badanAvara sthAna hI vardhamAnapura hai| apane mata kI puSTi ke lie ve likhate haiM ki isa badanAvara meM prAcIna jaina maMdiroM ke bhagnAvazeSa Aja bhI vidyamAna haiM; yahA~ se dutariyA/prAcIna dostaTikA nAmaka grAma bhI samIpa hai tathA harivaMzapurANa meM varNita rAjya vibhAjana kI sImAeM bhI isa sthAna se samyak ghaTita ho jAtI haiN| sambhava hai ki usa samaya vardhamAnapura jaina saMgha kA kendra rahA ho tathA tattvajJAna vivecikA bhAga eka /125 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM rASTrakUTa narezoM kA prabhutva sthApita hone para badanAvara meM jainapITha kI sthApanA huI ho| AcArya jinasena ne graMtha racanA kA kAla svayaM nirdiSTa kiyA hone se Apake sthiti-samaya ke saMbaMdha meM matabheda kI saMbhAvanA nahIM hai| zaka saMvat 705 tadanusAra vikrama saMvat 840, I. san 783 meM harivaMzapurANa kI racanA pUrNa huI hone se ApakA samaya lagabhaga I. san 748-818 siddha hotA hai| Apa mahApurANa ke kartA jinasenAcArya se pUrvavartI hone ke kAraNa jinasena prathama nAma se prasiddha haiN| ___ purANagraMthoM meM padmapurANa ke bAda sarvAdhika par3hA jAnevAlA harivaMzapurANa hI ApakI akSaya kIrti ke lie ekamAtra upalabdha kRti hai| chyASaTha sarga aura bAraha hajAra zlokoM meM nibaddha isameM bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha kA caritra vizada rUpa se varNita hai| prasaMgavaza nArAyaNa zrIkRSNa, balabhadra padadhArI baladeva/balarAma, kaurava, pANDava Adi itihAsa-prasiddha aneka mahApuruSoM ke caritra bhI isameM ati sundaratama rUpa meM nibaddha haiN| prathamAnuyoga kI zailI meM nibaddha yaha graMtha vAstava meM jJAnakoSa hai| isameM karma siddhAnta, AcArazAstra, tattvajJAna evaM AtmAnubhUti saMbaMdhI vizada carcAeM carcita haiN| sAhityika suSamA se samRddha yaha graMtha uccakoTi kA mahAkAvya bhI hai| maNi-kAMcana saMyoga ke samAna isameM mArgadarzaka sUktiA~ bhI nihita haiN| purANagraMtha hone se apane pUrvavartI purANakAroM-purANoM/raviSeNAcArya ke padmapurANa aura jaTAsiMhanandi ke varAMgacaritra kA to isa para prabhAva hai hI; isake sAtha hI isakA loka vibhAga aura zalAkA puruSoM kA varNana tiloyapaNNatti se prabhAvita hai; dvAdazAMga varNana tattvArthavArtika ke anurUpa hai; tattva-pratipAdana tattvArtha sUtra aura sarvArthasiddhi ko AdhAra mAnakara kiyA gayA hai; saMgIta kA varNana bharata muni ke nATya zAstra se anuprANita hai - isaprakAra isa para pUrvAcAryoM kA prabhAva pUrNatayA parilakSita hotA hai| jayapura ke suprasiddha vidvAna paNDita daulatarAmajI kAsalIvAla ne isa para eka bhASA TIkA likhI hai| neminAtha bhagavAna ke pAvana jIvana kA varNana kara yaha purANagraMtha mAnava jIvana ke samakSa kartavya aura Adarza kI spaSTa rUparekhA prastuta karatA hai; ataH hameM gaharAI se isakA svAdhyAya avazya karanA caahie| pA~ca pANDava /126 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prazna 2: pANDavoM kI kahAnI likhie| ... uttaraH bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha ke samakAlIna pA~ca pANDava trikhaMDAdhipati nArAyaNa kRSNa ke mahAmANDalika rAjAoM meM pramukha the| hastinApura ke kuruvaMzI prasiddha rAjA padmaratha ke kula meM eka zakti nAmaka mahApratApI rAjA hue haiN| unakI zatakI nAmakI rAnI se pArAzara nAmaka mahApratApI putra huaa| guNa sampanna rAjakumAra pArAzara ke gaMgA nAmaka patni se gAMgeya nAmaka putra huaa| jo bAda meM zAdI va rAjya nahIM karane kI dRr3hatama pratijJA ke kAraNa bhISma pitAmaha nAma se prasiddha hue| dhRtarAja ke dUsare bhAI rukmaNa ke putra bhISma ke rUpa meM bhI bhISma pitAmaha kI prasiddhi hai| pArAzara ne punaH matsya kulotpanna rAjakumArI satyavatI se vivAha kiyA; jisase vyAsa upanAmadhArI dhRtarAja nAmaka putra kA janma huaa| dhRtarAja ke aMbikA, aMbAlikA aura aMbA nAmaka tIna rAnioM se kramazaH dhRtarASTra, pANDu aura vidura- ye tIna putra hue| ... harivaMza ke rAjA suvIra kI pali kaliMgI se janme bhojakavRSTi kI sumati nAmaka rAnI se ugrasena, mahAsena, devasena nAmaka tIna putra tathA gAMdhArI nAmaka eka putrI kA janma huaa| gAMdhArI kA vivAha dhRtarASTra se huaa| unase duryodhana, duHzAsana Adi sau putra hue; jo kuruvaMzI hone se bAda meM kaurava nAma se prasiddha hue| harivaMza ke dUsare rAjA zUra kI sundarI nAmaka pani se andhakavRSTi nAmaka putra huaa| aMdhakavRSTi kI rAnI bhadrA se samudra vijaya Adi daza putra tathA kuntI aura mAdrI nAmaka do putriA~ huiiN| donoM putrioM kA vivAha pANDu rAjA se huaa| kuntI se vivAha ke pUrva karNa nAmaka putra kA janma huaa| jise lokanindA ke bhaya se chor3a diyA thaa| vivAha ke bAda yudhiSThira, bhImasena aura arjuna - ina tIna putroM kA janma huaa| mAdrI se nakula aura sahadeva - ina do putroM kA janma huaa| ye pA~ca pANDu ke putra hone ke kAraNa bAda meM pA~ca pANDava nAma se prasiddha hue| aMdhakavRSTi ke pahale putra samudravijaya se bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha tathA antima dazaveM putra vasudeva se navameM balabhadra baladeva aura navameM nArAyaNa kRSNa kA janma huA thaa| isaprakAra pANDava kRSNa Adi kI buA ke putra the| . bhArgavavaMzI, dhanurvidyA meM pravINa guru droNAcArya ina sabhI ke guru the| inakA putra azvatthAmA bhI inake samAna hI dhanurvidyA meM pravINa thaa| rAjA pANDu ke dIkSita hokara svarga sidhArane ke bAda kaurava aura pANDavoM meM tattvajJAna vivecikA bhAga eka /127 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya ko lekara tanAva rahane lgaa| bhISma, vidura aura droNAcArya ne madhyasthatA pUrvaka donoM ko AdhA-AdhA rAjya dekara samajhautA karA diyA thA, para unakA mAnasika dvandva samApta nahIM ho skaa| duryodhana satata unheM naSTa karane kA vicAra kiyA karatA thaa| eka bAra usane lAkSAgRha banavAkara kRtrima sneha dikhAte hue pANDavoM ko atyAgraha pUrvaka usameM, rahane ke lie bAdhya kiyaa| jaba pANDava usameM nizciMta ho rahane lage; taba eka bAra usane avasara pAkara rAtri meM usameM Aga lagavA dii| lAkSAgRha pUrNatayA jala gyaa| pANDava to pahale se sAvadhAna hone ke kAraNa suraMga mArga se nikalakara anyatra cale gae; para logoM ne yahI samajhA ki pANDava jala gae haiN| isa kANDa se loka meM kauravoM kI niMdA bhI atyadhika huI; para duryodhana ne apane kuzala prazAsana se punaH logoM kA mana apanI ora AkarSita kara liyaa| yahA~ pANDava chadmaveSa dhAraNa kara guptavAsa karate hue ghUmate-ghUmate eka bAra rAjA drupada kI rAjadhAnI mAkandI pahu~ca ge| vahA~ rAjA drupada kI kanyA dropadI kA svayaMvara ho rahA thaa| isa devo-punIta dhanuSa ko car3hAnevAlA hI dropadI kA pati hogA - aisI vahA~ ghoSaNA kI gaI thii| usa svayaMvara meM duryodhana Adi kaurava tathA aura bhI aneka rAjA Ae hue the; para usa dhanuSa ko koI bhI nahIM car3hA sakA / vipravezI arjuna ne use krIr3AmAtra meM car3hA diyA aura apanI pratijJAnusAra dropadI ne arjuna ke gale meM varamAlA DAla dii| * duryodhana Adi rAjAoM ko yaha acchA nahIM lagA ki unakI upasthiti meM eka sAdhAraNa vipra kA dropadI varaNa kre| isake lie unhoMne anya rAjAoM ko bhI bhar3akAyA; jisase pA~coM pANDavoM aura duryodhana Adi anyAnya rAjAoM ke bIca bhayaMkara yuddha chir3a gyaa| dhanurdhArI arjuna ke samakSa jaba koI bhI dhanurdhArI nahIM Tika sake; taba svayaM guru droNAcArya usase yuddha karane Ae / guru ko sAmane AyA dekhakara vinaya se namrIbhUta ho arjuna ne guru ko namaskAra paraka vANa dvArA apanA paricayapatra guru ke pAsa bhejaa| ___guru droNAcArya ko jaba yaha jJAta huA ki ye vipravezadhArI arjuna Adi pA~ca pANDava haiM; to unheM atyadhika prasannatA huii| unhoMne sabhI ko yaha samAcAra sunA diyaa| eka bAra punaH guru droNa aura bhISma pitAmaha ne kaurava aura pANDavoM meM melamilApa karA diyaa| donoM punaH AdhA-AdhA rAjya lekara hastinApura meM rahane lge| pA~ca pANDava /128 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA saba hone ke vAda bhI kauravoM kI rAjya-viSayaka tRSNA zAnta nahIM huii| ve sadaiva yahI vicAra kiyA karate the ki sampUrNa rAjya hameM kaise mile? eka bAra duryodhana aura yudhiSThira zarta lagAkara pAsoM kA khela khela rahe the| unhoMne usameM bAraha varSa ke lie rAjya ko bhI dAva para lagA diyaa| duryodhana kapaTa se dAva jIta gayA aura yudhiSThirAdi pANDavoM ko bAraha varSa paryanta rAjya chor3akara ajJAtavAsa meM rahanA pdd'aa| ___guptaveza meM ghUmate-ghUmate eka bAra ve virATanagara phuNce| vahA~ rAjA virATa ke yahA~ ve guptaveza meM hI vividha padoM para kArya karane lge| yudhiSThira paNDita banakara, bhIma rasoiyA banakara, arjuna nartakI banakara, nakula aura sahadeva azvazAlA ke adhikArI banakara tathA dropadI mAlina banakara vahIM rahane lgii| ' samaya bItatA gyaa| rAjA virATa kI rAnI sudarzanA kA bhAI kIcaka dropadI ko sAdhAraNa mAlina samajhakara, aneka prakAra ke lobha dikhA-dikhAkara apanA burA bhAva pragaTa karane lgaa| dropadI ne yaha bAta apane jeTha bhIma se khii| bhIma ne usase kahA ki tuma usase nakalI snehapUrNa bAteM banAkara milane kA sthAna aura samaya nizcita kara mujhe batA denA / Age maiM saba dekha luuNgaa| pApI kIcaka ko apane kie kI sajA milanI hI caahie| dropadI ne nakalI sneha dikhAkara usase rAtri kA samaya aura ekAnta sthAna nizcita kara bhIma ko batA diyaa| bhIma draupadI ke vastra pahinakara nizcita sthAna para nizcita samaya se pUrva hI pahuMca ge| kAmAsakta kIcaka vahA~ pahu~cA to dropadI ko AyA jAnakara atyadhika prasanna ho usase premAlApa karane lagA; kintu jaba use usa premAlApa kA uttara bhIma ke kaThora muSTikA prahAroM se milA, to vaha tilamilA utthaa| usane apanI zakti ke anusAra pratirodha karane kA bharapUra prayatna kiyA; para bhIma ke Age usakI eka nahIM calI; ataH nirmada ho dIna-hIna ho gyaa| use apanI karanI kA phala mila gayA thA; ataH use dIna-hIna dekhakara dayAlu bhIma ne bhaviSya meM kabhI punaH aisA kAma nahIM karane kI cetAvanI dekara chor3a diyaa| vahA~ se ghUmate-ghUmate ve apane mAmA ke yahA~ dvArikA cale ge| dvArikAdhIza kRSNa ke pitA vasudeva, bhagavAna neminAtha ke pitA samudravijaya pANDavoM ke mAmA the| unhoMne bahina sahita Ae apane bhAnajoM kA atyadhika Adara-satkAra kiyaa| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /129 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idhara nauveM pratinArAyaNa jarAsaMdha ko ratna-vyApArI jauharioM ke mAdhyama se jaba deva-racita, sarva sAdhana sampanna, ati samRddha dvArikA nagarI kA paricaya prApta huA to use jItane ke lie usane yuddha kI bherI bajavA dii| apane-apane sabhI sahayogI rAjAoM ko ekatrita kara donoM ora se yuddha prArambha ho gyaa| kauravoM ne pratinArAyaNa jarAsaMdha kA aura pANDavoM ne nArAyaNa kRSNa kA sAtha diyaa| donoM ora se ghamAsAna yuddha huA / antataH vijayazrI kRSNa ko milI; ve trikhaNDAdhipati, ardhacakrI ho ge| pANDavoM ko mahAmANDalika rAjAoM ke rUpa meM punaH hastinApura Adi kurukSetra kA rAjya mila gyaa| ___inameM se yudhiSThira gaMbhIra prakRti ke sahaja dharmAnurAgI nyAyavaMta rAjA hone se satyavAdI, dharmarAja yudhiSThira ke nAma se prasiddha hue| bhIma meM zArIrika bala atulanIya thA, ve mallavidyA meM advitIya tathA gadA calAne meM pravINa the| arjuna apanI vANa vidyA meM jagata prasiddha dhanurdhara the| punaH rAjA bana jAne para bhI pUrvabhavoM meM anya ke base hue gharoM ko ujAr3ane se ba~dhA huA pApakarma naSTa nahIM hone ke kAraNa punaH unheM rAjya se baMcita honA pdd'aa| huA yaha ki aMtaHpura meM Ae nArada ke Agamana se anabhijJa dropadI dvArA apanI ucita vinaya nahIM pAne se ruSTa ho nArada ne usakA eka citra dhAtakIkhaNDa kI amarakaMkApurI meM rAjA padmanAbha ko dikhA diyaa| kAmAsakta ho padmanAbha ne eka deva kI sahAyatA se sotI huI dropadI ko apane mahala meM uThavA liyaa| bAda meM kRSNa kI sahAyatA se pANDavoM ne dropadI ko prApta kiyA / draupadI ko vApisa lAte samaya gaMgA nadI ke taTa para bhIma dvArA kRSNa ke prati majAka kie jAne se krodhita ho kRSNa ne hastinApura se pANDavoM ko niSkAsita kara diyaa| bhaTakate-bhaTakate mathurA kI guphAoM meM unheM zaraNa lenI pdd'ii| bahuta kAla bAda dvArikA-dAha kI bhayaMkara ghaTanA ne unake hRdaya ko jhakajhora diyA; unakA citta saMsAra se udAsa ho gyaa| eka dina ve virakta-hRdayI pANDava bhagavAna neminAtha kI vandanA ke lie saparivAra unake samavasaraNa meM ge| vahA~ bhagavAna kI divyavANI sunakara unakA vairAgya aura adhika prabala ho gyaa| divyadhvani meM A rahA thA ki bhogoM meM saccA sukha nahIM hai; AtmA svayaM sukhamaya tattva hai| use sukhI hone ke lie anya kI apekSA nahIM hai| AtmA kA hita to AtmA pA~ca pANDava /130 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko samajhakara usase bhinna samasta para-padArthoM se mamatva haTAkara apane jJAnAnanda svabhAvI bhagavAna AtmA meM ekAgra hone meM hai / laukika lAbha-hAni to puNya-pApa kA khela hai, usameM AtmA kA hita nahIM hai| yaha AtmA vyartha hI puNya ke udaya meM harSita aura pApa ke udaya meM khinna ho dukhI ho rahA hai| manuSya bhava kI sArthakatA to samasta jagata se mamatva haTAkara Atmakendrita hone meM hai| . ___bhagavAna kI divyavANI sunakara pA~coM pANDavoM ne usI samaya bhagavAna se bhavabhramaNa kA nAza karanevAlI digambara-dIkSA grahaNa kara lii| unakI mAtA kuntI tathA dropadI, subhadrA Adi aneka rAnioM ne AryikA rAjImatI (rAjula) se AryikA ke vrata svIkAra kara lie| ___pA~coM pANDava munirAja AtmasAdhanA meM tatpara ho tapazcaraNa karane lge| eka bAra ve zatrujaya girI para dhyAnamagna the| usa samaya kisI kAryavaza duryodhana kA vaMzaja/yavarodhana/kuryodhana vahA~ aayaa| ina pANDavoM ko dekhakara usakI krodhAgni prajvalita ho utthii| vaha socane lagA ki ye vahI pANDava haiM jinhoMne mere duryodhana Adi kauravavaMzI riztedAroM kI durdazA kI thii| usa samaya ye zakti sampanna the; ataH maiM kucha nahIM kara sakA; parantu aba ye niHsahAya haiM; astra-zastra vihIna haiM; isa samaya inase badalA lenA cAhie; inheM apanI karanI kA majA cakhAnA cAhie | yaha socakara usane lohe ke gahane banavAkara, unheM Aga meM tapAkara, lAla surkha kara AtmadhyAnanimagna pA~coM pANDavoM ko pahinA die aura kahane lagA - tumane hamAre mAmAoM se rAjya prApta kiyA thaa| maiM tumheM AbhUSaNa pahinA rahA huuN| isa bhayaMkara upasarga se pANDavoM kA pArthiva deha jalane lgaa| yudhiSThira, bhIma aura arjuna to jJAnAnanda svabhAvI apane AtmA meM lInatA rUpa apUrva zItala, zAnta avasthA meM kSapakazreNI kA ArohaNa kara sabhI zubhAzubha bhAvoM, aSTa karmoM ko bhasma kara, kevalajJAna pragaTakara, usI zatrujaya girI se mukta ho gae; parantu nakula aura sahadeva kI AtmalInatA kucha bhaMga ho gaI; jisase ve devAyu kA baMdhakara sarvArthasiddhi ke ahamindra deva hue| vAda meM vahA~ se Akara eka manuSya bhava dhAraNa kara ve bhI mokSa prApta kreNge| isaprakAra yudhiSThira Adi tIna pANDava svarUpa-sthiratA ke bala para dravyakarma, bhAvakarma, nokarma Adi sabhI saMyogoM aura saMyogI bhAvoM se mukta ho anantakAla tattvajJAna vivecikA bhAga eka /131 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka ke lie avyAbAdha sukhamaya azarIrI siddha dazA ko prApta ho ge| hameM bhI unheM Adarza banAkara unake samAna satata hI antaronmukhI puruSArtha meM tatpara rahanA caahie| prazna 3: pA~ca pANDavoM kA vaMzotpattikrama cArTa dvArA spaSTa kiijie| uttaraH pA~ca pANDavoM kA vaMzotpatti-krama - kuruvaMzI prasiddha rAjA pArAzara dhRtarAja rukmaNa aMbikArAnI aMbAlikArAnI aMbArAnI gaMgArAnI dhRtarASTra pANDu vidura bhISma pitAmaha gAMdhArIrAnI. kuntI mAdrI duryodhana Adi vivAhapUrva vivAhoparAnta . sau kaurava karNa yudhiSThira bhIma arjuna nakula sahadeva isaprakAra pANDavoM kA vaMzotpatti-krama hai| prazna 4: zatrujaya parvata se Apa kyA samajhate haiM ? uttaraH zatrujaya parvata eka siddhakSetra hai| yahA~ se yudhiSThira, bhIma aura arjuna - ina tIna pANDavoM ke sAtha hI dravir3a rAjA Adi ATha karor3a munirAja mukta hue haiN| yaha gujarAta prAnta ke saurASTravAle bhAga meM bhAvanagara ke pAsa sthita hai| isakI talahaTI meM pAlItAnA nagara basA hone se ise pAlItAnA bhI kahate haiN| adhyAtma ke lie vartamAna meM prasiddha kSetra sonagar3ha se yaha mAtra aThAraha kilomITara dUra hai| vartamAna meM zvetAmbara bandhuoM kA mahattvapUrNa kSetra ho jAne se yahA~ zvetAmbara AmnAyavAle sarvAdhika mandira tathA dharmazAlAeM haiN| digambara jaina mandira tathA dharmazAlAeM bhI haiN| isakI yAtrA karate hue pANDavoM ke jIvana se zikSA grahaNa karanA caahie| pA~ca pANDava /132 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prazna 5: kyA draupadI ke pA~ca pati the? yadi nahIM, to vaha pA~ca pati ke rUpa meM prasiddha kyoM huI ? uttaraH dropadI eka mahAsatI mahilA ratna thii| usane mAtra arjuna kA hI pati ke rUpa meM varaNa kiyA thaa| vaha sadaiva yudhiSThira aura bhIma ko jeTha hone ke kAraNa pitA ke samAna tathA nakula aura sahadeva ko devara hone ke kAraNa putra ke samAna dekhatI thii| hindU dharma meM bhI mahAsatI nArioM ke antargata usakA nAma AtA hai| use pA~ca pativAlA kahanA satI nArioM kA avarNavAda hai| eka choTI sI ghaTanA ke kAraNa virodhI logoM ne usakA aisA apavAda kiyA thaa| vaha isaprakAra - jaba draupadI arjuna ke gale meM varamAlA DAla rahI thI, taba acAnaka mAlA kA DorA/dhAgA TUTa jAne se arjuna ke donoM ora baiThe do-do bhAiyoM ke Upara bhI usake phUla gira ge| jinheM yaha saMbaMdha mAnya nahIM thA, unhoMne isa ghaTanA ko dekhakara usakA apavAda phailA diyA ki isane pA~ca patioM kA varaNa kiyA hai| hameM sahI jJAnakara aise apavAdoM se bacanA caahie| prazna 6: pANDavoM ke isa jIvana-caritra se hameM kyA zikSA milatI hai ? uttaraH pANDavoM kA samagra jIvana zubha, azubha aura zuddha bhAvoM ke phala kA citraNa karanevAlI khulI huI pustikA hai| usase hameM anekAneka zikSAeM milatI haiN| jo isaprakAra haiM 1. juA~ khela meM ulajhakara yA zarta lagAkara pA~se khelane meM ulajhakara mahAparAkramI pANDavoM ko bhI aneka vipattioM kA sAmanA karanA par3A; ataH hameM koI bhI kArya zarta lagAkara nahIM karanA caahie| 2. Atma-sAdhanA ke binA laukika jIta-hAra kA koI mahattva nahIM hai| AtmA kI saccI jIta to moha, rAga, dveSa ko jItane meM hai| 3. pUrvabhava meM yAjJika brAmhaNa hone se yajJa ke lie lakar3I/samidhA ke nAma para jo anya pazu-pakSioM ke base hue ghara udhvasta kie the; anekoM ke ghara jalA DAle the; usake pariNAmasvarUpa inakA ghara bhI jalAyA gyaa| inakI basI huI gRhasthI bArambAra udhvasta huii| rAjya prApta kara lene ke bAda bhI rAjya-sukha nahIM bhoga ske| isase hameM yaha zikSA milatI hai ki kabhI bhI kisI ke bhI base hue ghara hameM nahIM ujAr3anA caahie| sApha-saphAI ke nAma para makar3ioM ke jAla, cir3iyoM Adi ke ghosale naSTa nahIM karanA caahie| yadi Apa apanI jagaha meM dUsaroM ko nahIM rahane denA tattvajJAna vivecikA bhAga eka /133 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhate haiM to samaya-samaya para una kIr3e-makor3oM ke ghara banAne ke pUrva hI saba ora sApha-saphAI kara lenA cAhie; jisase ve apane ghara banA hI nahIM sakeM / 4. dropadI kA jIva do bhava pUrva AryikA thA / eka bAra vana meM eka vezyA se usake pA~ca yAra viSaya-sukha 'kI mA~ga kara rahe the| yaha dekhakara una AryikA ko yaha bhAva AyA ki 'aho ! isakA jIvana kitanA sukhamaya hai / ' usa pApa kI anumodanA karane ke kAraNa vartamAna dropadI bhava meM mahAsatI hone para bhI pA~ca pati kA kalaMka sahana karanA pdd'aa| isase hameM yaha zikSA milatI hai ki svayaM to pApa karanA hI nahIM, karAnA bhI nahIM karate hue kI anumodanA bhI nahIM karanA; kyoMki anumodanA ke phala meM niSpApa jIvana para bhI pApa kA kalaMka laga jAtA hai| " 5. kIcaka kI ghaTanA se hameM yaha sIkhane ko milatA hai ki bure bhAvoM kA phala rA bhoganA hI par3egA ataH bure bhAvoM se bceN| 6. pA~coM pANDavoM para itanA bhayaMkara upasarga hone para bhI ve AtmArAdhanA se cyuta nahIM hue; isakA artha yaha hai ki itanI bhayaMkara paristhiti meM bhI usa paristhiti se bhinna AtmArAdhanA sambhava hai - isase hameM yaha zikSA milatI hai ki paristhitioM kA vahAnA banAkara AtmArAdhanA se vimukha nahIM honA caahie| yaha pUrNatayA apane puruSArtha para nirbhara hai, paristhitioM para nahIM / 7. tIna pANDavoM kI mukti aura do ke sarvArthasiddhi-gamana se bhI hameM yaha zikSA milatI hai ki vAhya paristhitiau~, pravRttiA~, dazAeM samAna hone para bhI antaronmukhI puruSArtha meM antara hone se avasthAeM pRthak-pRthak ho giiN| itanA sA paralakSI pariNAma bhI itanA lambA saMsAra bar3hAne meM samartha hai / hama anya ke saMbaMdha meM vividha vikalpoM ke mAdhyama se apanA saMsAra to bar3hA sakate haiM; para usakA kucha bhI kara pAnA sambhava nahIM hai; ataH aise nirarthaka vikalpoM se vaza ho; eka svarUpa - sthiratA hI kartavya hai / 8. kRSNa dvArA deza nikAlA die jAne kI ghaTanA se yaha zikSA milatI hai ki vaise to ha~sI-majAka karanA svayaM meM hI kaSAyamaya kArya hone se burA hai hI; tathApi paristhiti kI gaMbhIratA kA vicAra kie binA, apane upakArI ke sAtha kiyA gayA ha~sI-majAka to atyadhika anarthakArI siddha ho jAtA hai; ataH aise duSkRtyoM se dUra rahate hue apanA jIvana sarala, nizchala banAnA cAhie / ityAdi anekAneka zikSAeM isa kahAnI se hameM prApta hotI haiM / pA~ca pANDava / 134 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 9 | bhAvanA battIsI prazna 1: AcArya amitagati kA vyaktitva-kartRtva likhie| uttaraH ujjayanI nagarI ke rAjA vAkpatirAja muMja kI rAjasabhA meM pratiSThA prApta AcArya amitagati prathitayaza sArasvatAcAryoM meM se eka haiN| Apa vikramasaMvat 11vIM zatI ke bahuzruta vidvAna aura vividha viSayoM ke graMthakAra AcArya haiN| Apane apanI 'dharma parIkSA' kRti kI prazasti meM apanI guru paramparA tathA amarakIrti ne apanI kRti 'chakkammovaesa' meM ApakI ziSya paramparA ko isaprakAra spaSTa kiyA hai - guruNAMguru vIrasena ke ziSya devasena, devasena ke ziSya yogasAra prAbhRtakAra amitagati prathama, inake ziSya nemiSeNa, nemiSeNa ke ziSya mAdhavasena aura mAdhavasena ke ziSya prastuta amitagati dvitIya, inake ziSya zAntiSeNa, zAntiSaNa ke ziSya amarasena, amarasena ke ziSya zrIsena, zrIsena ke ziSya caMdrakIrti aura unake ziSya chakkammovaesa ke kartA amarakIrti haiN| ApakI anekAneka kRtiA~ mAnI jAtI haiN| unameM se kucha kRtiA~ ye haiM - subhASita ratnasaMdoha, dharmaparIkSA, upAsakAcAra, paMcasaMgraha, ArAdhanA, bhAvanA dvaatriNshtikaa| ___1. subhASita ratnasaMdoha - vi. saM. 1050 kI pauSa zuklapaMcamI ko muMjarAjA ke rAjyakAla meM racA gayA yaha graMtha subhASita rUpI ratnoM kA ratnAkara hai| 32 prakaraNa tathA 922 padyoM meM nibaddha, AdhyAtmika, AcArAtmaka aura naitika tathyoM kI abhivyaMjanA subhASita zailI meM karanevAlA yaha graMtha subhASita nIti sAhitya meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| 2. dharmaparIkSA - vyaMgya pradhAna zailI meM race gae saMskRta sAhitya meM yaha apane DhaMga kI adbhuta racanA hai| isameM paurANika UTapaTAMga kathAoM aura mAnyatAoM ko bar3e hI manoraMjaka rUpa meM avizvasanIya siddha kiyA gayA hai| 1945 padyoM meM nibaddha isa graMtha meM AkramaNAtmaka zailI na apanAte hue sujhAvAtmaka zailI dvArA vyaMgya aura tattvajJAna vivecikA bhAga eka /135 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketoM ke AdhAra para sRSTi utpattivAda, sRSTi pralayavAda Adi asambhava aura managaDhanta bAtoM kI kathAoM dvArA samIkSA kI gaI hai| 3. upAsakAcAra - 15 adhyAya aura 1352 padyoM meM nibaddha yaha graMtha amitagati zrAvakAcAra nAma se bhI prasiddha hai| vizada, sugama aura vistRta isa zrAvakAcAra meM mithyAtva-samyaktva kA antara, sapta tattva, aSTa mUlaguNa, bAraha vrata, dhyAna Adi kA vistRta varNana hai| 4. paMcasaMgraha - 1375 padyoM meM nibaddha yaha graMtha prAkRta paMcasaMgraha ke samAna karaNAnuyoga ke viSayoM ko atyanta sarala aura madhura zailI meM spaSTa karatA hai| isameM jIvasamAsa, prakRtistava, karmabaMdhastava, zataka aura saptati - ina pA~ca prakaraNoM dvArA karma-siddhAnta ko avagata karAyA gayA hai| 5. ArAdhanA - AcArya zivArya kRta bhagavatI ArAdhanA kA yaha saMskRta rUpAntara hai| isameM darzana, jJAna, cAritra aura tapa rUpa cAroM ArAdhanAoM ke vivecana ke sAtha hI prasaMgavaza jainadharma ke anyAnya prameya bhI samAviSTa haiN| . 6. bhAvanA dvAtriMzatikA - 33 padyoM kA yaha choTA sA prakaraNa sAMsArika bhAvoM se bhinna apane AtmA kI zuddhatA ko paryAya meM vyakta karane kA mArga prazasta karanevAlA atyanta sarasa aura hRdaya ko pAvana karanevAlA grantha hai| ___ inake atirikta laghu aura vRhat sAmAyika pATha, jambUdvIpa-prajJapti, sArdhadvayadvIpa-prajJapti, caMdra-prajJapti aura vyAkhyA-prajJapti graMtha bhI ApakI racanAeM mAne jAte haiM / isaprakAra Apane apanI lekhanI dvArA jinavANI mA~ ke akSaya koza ko samRddha karane meM anukaraNIya, anumodanIya sahayoga pradAna kiyA hai| prazna 2: bhAvanA battIsI kA sAmAnya artha likhie| uttaraH AcArya amitagati kI anupama, adhyAtma rasa garbhita kRti bhAvanA dvAtriMzatikA kA yaha sAmAnya bhAvAnuvAda hai / yaha AdhyAtmika vidvAna paNDita jugala kizora jI 'yugala' kI eka anUdita prasiddhatama kRti hai| isameM sAmyabhAva kI sAdhanA kA prayogAtmaka prayAsa mukharita huA hai| isameM vItarAgI bhagavAna se prArthanA ke rUpa meM apanA kartavya sunizcita karate hue; apane samasta duSkRtyoM kI pratikramaNa, AlocanA, pratyAkhyAna, nindA, garhA dvArA kSamA-yAcanA kara; vastu-svarUpa ke yathArtha nirNaya pUrvaka sva-para kA bhedavijJAna kara Atma-pratIti pUrvaka jagata se udAsa ho svarUpa-sthiratA kI bhAvanA paripuSTa kI gaI hai| isakA kramazaH artha isaprakAra hai - bhAvanA battIsI /136 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. he bhagavAna ! mere mana meM sabhI jIvoM ke prati premabhAva ho, guNavAna vyaktioM ke prati harSa / prasannatA kA, dukhI jIvoM ke prati dayA / karuNA kA aura viparIta buddhivAle, vastu-svabhAva ko nahIM mAnanevAle durjanoM ke prati madhyasthatA/samatA kA bhAva satata banA rhe| 2. he bhagavAna ! jaise talavAra myAna se pUrNatayA pRthak hone ke kAraNa saralatA, sahajatA se pRthak ho jAtI hai; usIprakAra mujhe vaha ananta Atma-sAmarthya/sva-para bhedavijJAna ke bala para anaMta padArthoM meM se svayaM ko pUrNatayA pRthak karane kI sAmarthya prApta ho, jisase maiM apane ananta vaibhava sampanna AtmA ko isa zarIra se zraddhA, jJAna, cAritra rUpa meM pUrNatayA pRthak kara sakU~ / 3. he prabho ! mujhameM aisA sAmyabhAva pragaTa ho jisase mujhe sukha-duHkha, zatru-mitra, kA~ca-kanaka/suvarNa, vana-bagIcA, mahala - kuTiyA ityAdi sabhI anukUla-pratikUla paristhitioM meM na to mamatva ho aura na kheda - khinnatA ho / 4. he prabho ! Apane Atma-sthiratA ke jisa sundaratama mArga para calakara moha, mAna, viSaya-vAsanA Adi vikAroM ko jItA hai / naSTa kiyA hai; vahI sundara mArga merA bhI anuzIlana mArga bane; maiM bhI usI mArga para calakara svarUpa - sthira rahU~ / 5. he prabho ! ajJAna, kaSAya, pramAda Adi ke vazIbhUta ho maiMne ekendriya Adi prANioM kI hiMsA kI hai| aba maiM vizuddha bhAva se isakA prAyazcitta karatA hU~; punaH maiM aisA duSkRtya nahIM karU~gA / pUrvakRta merA yaha duSkRtya niSphala ho jAe / mere zuddha bhAvoM kA nimitta pAkara pUrvavaddha karma vinA phala die hI samApta ho jaaeN| 6. maiMne kaSAyoM ke vazIbhUta ho jo bhI mokSamArga se viruddha pravRtti kI hai, khoTe mArga para gamana kiyA hai; vaha saba merI kaluSatA mere sadbhAvoM / samyak pariNamana se naSTa ho jAe / 7. he prabho ! jaise catura vaidya apanI caturAI se viSa ko zAnta kara detA hai; usIprakAra maiM bhI apane pApoM ko zAnta karane ke lie prArambha se lekara anta paryaMta apane sabhI duSkRtyoM kI nindA - AlocanA karatA hU~ / 8. maiMne satya, ahiMsA Adi vratoM kA pAlana karane meM bhI apane mana ko malina rakhA tathA vratoM se viparIta pravRtti karake zIlamaya AcaraNa / sadAcAra kA bhI lopa kara DAlA / svacchanda pravartana karane lagA / tattvajJAna vivecikA bhAga eka / 137 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 9. kabhI viSaya-vAsanAmaya indriya-viSayoM kI icchArUpa nadI kA gaharA jala mujha para aisA car3ha gayA ki maiM apanI sudha-budha hI kho baitthaa| paMcendriya viSaya-bhogoM rUpI zarAba ko bArambAra pIne se mujhameM pAgalapana A gyaa| maiM hita-ahita kA viveka karane meM bhI asamartha ho gayA huuN| ____10. he bhagavAna ! maiMne sadA chala/mAyA Adi kaSAyoM ke vazIbhUta ho asatya/vastu-svabhAva ke viruddha AcaraNa kiyA hai| mere mana meM anya kI nindA karane ke, cugalI karane ke, anya ko gAlI dene ke ityAdi jo bhI bhAva utpanna hue, tadanusAra mu~ha se bhI ugalA/vacanoM se bhI vaisA hI vyavahAra kiyA hai| ____11. he svAmI ! aba mAtra yahI cAha hai ki merA mana abhimAna rahita pavitra ho jAe, usameM sadA satya kA/vastu ke vAstavika svarUpa kA hI dhyAna calatA rhe| nirmala jala se paripUrNa nadI ke samAna mere hRdaya meM bhI sadA nirmala jJAna kI dhArA pravAhita hotI rhe| . 12. paramapUjya munirAja, cakravartI, indra Adi ke mana meM bhI jisa ananta vaibhava sampanna paramadeva/nija zuddhAtmA kA dhyAna rahatA hai; veda-purANa Adi cAra anuyogamayI samagra jinavANI. jisakA sadA yazogAna karatI hai, vaha paramadeva nijazuddhAtmA mere hRdaya meM bhI sadA vidyamAna rhe| 13. jo darzana-jJAna svabhAvI hai, jisane sabhI viSaya-vikAroM/vikRtioM ko naSTa kara diyA hai, jo utkRSTa dhyAna meM hI upalabdha hotA hai, vaha paramAtmA paramadeva mere mana meM vAsa kre| ___14. jo saMsAra ke sabhI saMtApoM ko naSTa kara detA hai, jisakA jJAna samasta vizva ko jAnanevAlA hai, yogIjana jise dhyAna dvArA upalabdha karate haiM, vaha mahAna deva mere mana meM sthita rhe| ____15. jo mukti ke mArga ko/samasta bandhanoM, parAdhInatAoM se mukta ho svatantra, svAdhIna, parama sukhI hone ke mArga/upAya ko batAtA hai; janma-maraNa se pUrNatayA rahita hai, samasta karma kalaMka se rahita aura tInakAla tInalokavartI sampUrNa padArthoM ko dekhanevAlA haiM, vaha deva mere mana ke nikaTa rahe/merA mana sadA usameM hI sthira rahe / ___16. samasta vizva ke prANI jinake adhIna haiM, aise ve rAga-dveSa jisameM nahIM haiM; jo zuddha, indriyAtIta aura jJAna svarUpI hai, vaha paramadeva mere hRdaya meM vAsa kre| bhAvanA battIsI /138 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. jo sampUrNa vizva ko dekha rahA hai, karmakalaMka se pUrNatayA rahita hai, vicitra/AzcaryakArI adbhuta svabhAva vAlA hai, svaccha hai, viziSTa nirmala hai, samasta vikAroM se pUrNatayA rahita hai, vaha deva mere mana ko bhI pavitra kre| ___18. karmakalaMka jisakA kabhI sparza bhI nahIM kara sakatA hai, vAstava meM to yaha divya prakAza bhI jisakA sparza nahIM kara sakatA hai/jo paryAyamAtra se aprabhAvita hai, jisane moha rUpI andhakAra kA pUrNatayA bhedana kara diyA hai, vaha deva hI mujhe paramazaraNabhUta hai| _____19. jisakI kevalajJAnamayI divyajyoti ke samakSa sUrya kA prakAza bhI teja-hIna dikhAI detA hai, jo svayaM jJAnamaya hai, sva-para prakAzaka hai, vaha deva hI mujhe parama zaraNabhUta hai| ___20. jisake jJAnarUpI darpaNa meM sabhI padArtha atyanta spaSTa rUpa se jhalaka rahe haiM, jo Adi-anta se rahita zAzvata hai, zAnta hai, ziva/kalyANa svarUpa hai, vaha deva hI mujhe paramazaraNabhUta hai| 21. jaise agni sahaja hI vRkSa ko jalA DAlatI hai; usIprakAra jisake bhaya, viSAda, cintA Adi sabhI vikAra svayaM hI naSTa ho gae haiM, vaha deva hI mujhe paramazaraNabhUta hai| ___22. tRNa/ghAsa kA Asana, caukI, zilA, parvata kI coTI Adi AtmA meM samAdhi/sthiratA ke Asana nahIM haiN| isIprakAra saMstara/saMthArA, pUjA-pratiSThA, saMgha kA sammelana athavA yogya saMgha kA samAgama prApta ho jAnA, samAdhi/Atma-sthiratA ke sAdhana nahIM haiN| ___23. priya padArthoM ke bichur3a jAne aura apriya padArthoM kA saMyoga ho jAne para saMsArI prANI duHkha-zoka Adi karatA hai; parantu vAstava meM to sabhI vizvavAsanA/kisI bhI padArtha ke prati kisI bhI prakAra kI Asakti/samasta paralakSI pariNAma heya/chor3ane-yogya hI haiN| ekamAtra apanA nirmala AtmA hI upAdeya/Azraya lene-yogya hai| 24. bAhya jagata/jagata meM rahanevAle parapadArtha mere kucha bhI nahIM lagate, maiM bhI ina parapadArthoM kA kucha bhI nahIM lagatA; inakA mujhase aura merA inase kucha bhI saMbaMdha nahIM hai - isa satya tathya ko dRr3hatA pUrvaka svIkAra karake maiM sampUrNa para padArthoM kA lakSya chor3akara, mukti ke lie sadA apane meM hI sthira hotA hU~/Atma-ramaNa karatA huuN| tattvajJAna vivecikA bhAga eka /139 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. apanA sampUrNa vaibhava to apane meM hI hai, bAhya padArthoM meM use pAne kA prayAsa karanA nirarthaka hai| jaga ke ina para padArthoM ko sukhamaya tathA sukha ke kAraNa mAnanA to mRga-marIcikA ke samAna bhrama hai; ataH inake lie kiyA gayA puruSArtha bhI mithyA hai| ___26: AtmA akSaya/avinAzI, zAzvata/anAdi-ananta sthAI, nirmala aura jJAnasvabhAvI hai / isake atirikta jo bhI hai vaha sabhI isase bhinna, para hai, karmAdhIna aura nAzazIla hai| * 27. jisakA zarIra ke sAtha bhI ekatva nahIM hai; usa AtmA kA ekatva putra, patnI, mitra Adi ke sAtha kaise ho sakatA hai ? jaise zarIra se camar3I pRthak ho jAne para, zarIra meM roma-samUha kaiseM raha sakatA hai ? 28. jo jIva jar3a zarIra Adi parapadArthoM ke sAtha saMyoga karatA hai, unheM apanA mAnatA hai, vaha ananta duHkha prApta karatA hai| mokSarUpI mahala ko prApta karane kA upAya to jar3a zarIra Adi aura cetana AtmA ke pUrNatayA pRthak-pRthak hone rUpa atyanta sIdhA, sarala, sugama hai| ___29. he Atmana ! yadi sukhI honA cAhate ho to saMsAra-sAgara meM girAnevAle sampUrNa vikalpa-samUhoM ko chor3akara; samasta saMkalpa-vikalpoM se rahita nirvikalpa, saMsAra ke jaMjAla se rahita nirdvandva AtmA meM punaH-punaH sthira hoo| . 30. jIva ne jo bhI zubha yA azubha karma svayaM kie haiM; ve niyama se apanA phala dete haiN| kArya svayaM kare aura phala anya ke adhIna ho to apane dvArA kie gae karma vyartha ho jAeMge, saMsAra meM puruSArtha karane kA bhI koI mahattva nahIM raha jaaegaa| ____ 31. jIva ko apane karmoM ke sivAya anya koI bhI phala nahIM detA hai; isalie koI dUsarA mujhe kucha de sakatA hai - yaha vicAra chor3akara, pramAdI buddhi naSTakara, AtmakalyANakArI kAryoM meM jAgRta rahate hue AtmA meM sthira ho jaao| 32. amitagati AcArya kahate haiM ki AzcaryakArI ananta vaibhava sampanna vaha mahAna deva nirmala, satya/vAstavika, ziva/kalyANamaya, sundara/manohArI zAzvata hai / jo isakA sadaiva apane meM hI anubhava karate haiM, ve pavitratama pada nirvANa ko prApta karate haiN| bhAvanA battIsI /140 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma bhAvanA (cAla - maiM jJAnAnanda svabhAvI huuN|) nita maMgalamaya ciddhArA hU~ ! niHjJAna kI kevala dhArA hU~ !! nita darza-jJAna ujiyArA hU~ ! maiM jJAna kI avirala dhArA hU~ !! maiM jJAnamAtra upayogamayI, mati zruta avadhi kA ghATa nhiiN| karmoM se nita nirapekSamayI, manaparyaya kevalajJAna nhiiN|| pA~coM jJAnoM ke ghAToM para, nija se nita bahane vAlA huuN| hU~ sadA pAriNAmika svabhAva, dhArA sama bahane vAlA huuN|| audayika mizra upazama kSAyika, ye mere nitya svabhAva nhiiN| ye ghATa, jJAnamaya dhArA maiM, ghAToM bina dikhatA kabhI nhiiN|| ghAToM ke kAraNa mama dhArA, ghaTatI-bar3hatI bhI kabhI nhiiN| maiM guNa ananta se sadA pUrNa, paramaya bhI hotA kabhI nhiiN| maiM sahaja zuddha dhruva eka sukhada, nita prabhu svayaMbhU dhArA huuN| zama-dama se hotA sahaja labdha, nita maMgalamaya ciddhArA huuN| nita maMgalamaya ciddhArA huuN| niHkevala jJAna kI dhArA hU~!!! // samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokssmaargH|| jainam jayatu zAsanam .