Book Title: Rayansar
Author(s): Kundkundacharya, Syadvatvati Mata
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090400/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadivAkara, maryAdA ziSyottama, prazAMtamUrti AcAryazrI bharatasAgara jI mahArAja kI svarNajayaMtI varSa ke upalakSa meM : siri kuMdakuMdAiriya viraiyaM rayaNasAra anuvAda AryikA 105 syAdvAdamatI mAtA jI athaM sahayogaH - zrImatI ciroMjIdevI dharmapatnI tejakaraNajI bAkalIvAla tatputra jItendra bAkalIvAla, gohATI (AsAma) ( paramapUjyA AryikA sallekhanAmatI mAtAjI ke tRtIya dIkSA divasa ke upalakSa meM) bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadgRhastha kA Adarza - rayaNasAra kisI bhI deza kI svatantratA ko surakSita rakhane ke lie, usa deza kA saMvidhAna ( kAnUna ) jimmedAra hotA hai / Aja vizva meM hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla evaM parigraha ina pA~ca pApoM ko rokane ke lie, kAbU pAne ke lie, pacAsa hajAra se bhI adhika kAnUna bane hue haiM, phira bhI pAMca pAyoM ko rokane ke le. alArma hA~ ve isameM phalita hotA hai ki kAnUna yA saMvidhAna kI anAsthA se, pApa-pravRttiyA~ bar3ha rahI haiN| hara deza kA netA isa bAta se cintita hai| hara samasyAoM ko sulajhAne ke lie kAnUna to banate haiM, lekina una kAnUnoM kA pAlana yathArtha nahIM hotA hai| isalie hI vizva kI vyavasthA, asta-vyasta ho rahI hai| aise samaya meM dhArmika AcaraNa saMhitAoM kA, saMvidhAna ( kAnUnoM ) kA asara bhI aprabhAvakArI ho rahA hai mAnava jIvana ke lie| kyoMki manuSya ke andara se pApabhIrutA nikala gaI hai| phira bhI laukika evaM pAralaukika sukha-zAnti ko prApta karane kI dazA meM, puruSArtha karane vAle mAnavoM ke lie, dhArmika AcAra saMhitAoM kA adhyayana-cintana-manana bahuta jarUrI hai, isI ke sAtha AcaraNa kI ora caraNoM kA bar3hanA bhii| __hara vyakti apane deza kI ikAI-nAgarika hote hue bhI usakI bahuta bar3I jimmedArI hai| usake bahuta se kartavya evaM adhikAra haiN| isaliye eka Adarza nAgarika ke rAjanaitika, sAmAjika evaM dhArmika jIvana kI maryAdAoM kI carcA bhI dharmagranthoM meM milatI hai| yadi ina dharmagranthoM kI AcAra saMhitAoM ke anurUpa AcaraNa banAyA jAye to vizva ke pacAsa hajAra kAnUnoM ke bojha se hama baca sakate haiN| ___ jaise eka gAr3I ke kama se kama do pahiye hote haiM, eka pahiye kI gAr3I kabhI nahIM cala sakatI / ThIka usI prakAra dharmarUpI gAr3I ke zrAvaka evaM muni do pahiye haiM, inake binA dharmarUpI gAr3I, mokSamArga para nahIM cala sakatI hai| vaise to zrAvaka evaM sAdhu kI caryA ko darzAne vAle Adarza grantha jo "caraNAnuyoga' ke antargata Ate haiM / jinameM svatantra svatantra rUpa se dhAtraka evaM munidharma kI prarUpaNAyeM kI gaI haiN| jaise-ratnakaraNDazrAvakAcAra, puruSArthasiddhayupAya, sAgAradharmAmRta Adi aneka grantha, zrAvakoM kI caryA ke saMbodhaka, saMvAhaka haiN| vahIM mUlAcAra, bhagavatIArAdhanA, mUlAcArapradIpa, anagAradharmAmRta Adi kaI grantha, muni dharma ke Adarza mArga pratipAdaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina prastuta grantha gyaNasAra kI zailI, Agama aura adhyAtma kA anUTA samanvaya haiN| gRhastha evaM sAdhu kI caryA kA varNana karane vAlI anokhI kRti haiM / kyoMki gRhastha evaM sAdhu eka dUsare ke pUraka haiN| eka sikke ke do pahalU kI bhA~ti / eka dina, eka bahinazrI ne svAdhyAya sabhA meM hamase eka prazna puchana / mahArAjazrI, Aja-kala sAdhuoM meM bahuta zithilatA A gaI hai| ataH hama kaise samajheM ki ye sacce sAdhu haiM ? hamane bahinI se kahA, hamAre pAsa eka phArmUlA hai sacce sAdhu DhUMr3hane kA, pahacAnane kaa| bahinazrI bahuta khuza huiiN| hamane kahA, "jisa dina ApakI AmA saccA zrAvaka bana jAyegI, usI dina Apako sacce sAdhu bhI mila jAyeMge / " yaha sunakara bahinazrI niruttara ho giiN| kahane kA tAtparya hai ki Adarza taka pahu~cane ke lie apanI-apanI AcAra saMhitAoM kA gahana adhyayana ke sAtha hI yathAzakti AcaraNa bhI jarUrI hai| isI dRSTikoNa se bhagavanta zrI kundakunda AcArya deva jI dvArA viracita zrI rayaNasAra jI graMtha kA anuvAda vAtsalya ratnAkara AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja kI suziSyA AryikA zrI syAdvAdamatI mAtA jI ne AcAryazrI ke paTTaziSya maryAdAziSyottama zrI bharatasAgara jI mahArAja kI pAvana preraNA se kiyA hai jisase Aja ke navayuvakayuvatiyA~ bhI ise par3hakara samajha sakeM / AryikA zrI ne grantha ke anuvAda meM pAThabheda Adi se saMzodhita kara kRti ko kRtArtha kiyA hai| isa kRti ko hameM apane jIvana meM utAra kara svayaM ko bhI kRtArtha karanA hai / 1 isa graMtha ke anuvAda evaM sampAdana kArya meM AcArya zrI bharatasAgara jI mahArAja kA mArgadarzana evaM protsAhana milA isake lie hama ciraRNI haiN| isa viSaya meM hama aura adhika kyA kaheM ? isa kArya meM jitanI acchAiyA~ haiM vaha saba anuvAdikA jI kI haiM evaM jo truTiyA~ haiM ve saba hamArI haiM ataH vidvajana hameM kSamA kareMge / prastuta kArya meM bra0 bahina prabhA jI pATanI ko bhI bhulAyA nahIM jA sktaa| kyoMki graMtha kI sAja-sajjA ke anukUla sAmagrI juTAne kA unakA athaka parizrama bhI sarAhanIyaprazaMsanIya hai / kimadhikam vijJeSu sammedAcala vijayAdazamI 11-10-97 muni zrI amitasAgara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA Gm ... FRau wanna viSaya-sUcI viSaya maMgalAyaraNa samyagdRSTi kauna ? mithyAdRSTi kauna ? mokSa kA mUla samyagdRSTi kaisA hotA hai samyagdRSTi ko duHkha kahA~ ? 44 doSa rahita samyagdRSTi ? 77 gaNoM sahita sAmyamdAri bhAvataH mukti sukha ke pAtra kauna ? samyagdarzana ke binA dIrgha saMsAra zrAvaka va muni dharma meM mukhya kyA ? bahirAtmA kI pariNati pataMge ke samAna pUjA-dAna-dharma karane vAle samyagdRSTi mokSamArgI haiM pUjA va dAna kA phala jina mudrA meM vicAra kaisA ? supAtra dAna se paramparA mukti prApti uttama pAtra meM diyA dAna uttama phala pradAtA sapta kSetroM meM diye gaye dAna kA phala sAMsArika sukha kI supAtra dAna ke binA nahIM supAtra dAna se cakravartI kA vaibhava sakala sukhoM kI prApti supAtra dAna kA phala AhAra-dAna ke bAda bace zeSAnna kA mahattva AhAra dAna meM viveka AhAra dAna ke lie deya vastu meM viveka muniyoM kI vaiyAvRtya kaise kareM ? dAtA ke bhAva kI apekSA dAna ke phala meM bhinnatA lobhI ko pAtra-apAtra kA vicAra nahIM - R0233 M Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 28 3 33 20 35 12 viSaya kAmanAkRta dAna nirarthaka 17 dAnI ke daridratA lobhI ke airya kyoM? sukha-duHkha kaba ? pAtra-apAtra kA viveka Avazyaka nirmAlya dravya ke bhoga kA pariNAma pUjA-dAna Adi ke dravya ke apaharaNa kA pariNAma 20 pUjA-dAna ke dravya kA apaharaNa bImAriyoM kA ghara dharma-dravya ke apaharaNa se vikalAMga pUmA dAnAdi dharma kA meM agara karane kA phala 21 vaMdanA aura svAdhyAya Adi dharma kAryoM meM vighna karane 22 kA phala paMcama kAla meM vizuddhi kI hInatA durgati kA pAtra kauna ? heyopAdeya se rahita jIva mithyAdRSTi hai heyopAdeya rahita jIva ke samyaktva kahA~ ? laukika janoM kI saMgati yogya nahIM samyaktva rahita jIva kauna? kSudra svabhAvI va durbhAvanA yukta jIva samyaktva hIna haiM jina dharma vinAzaka jIvoM ke svabhAva ratnatraya meM samyagdarzana kI mukhyatA samyaktva kI hAni kaise? aho ! sabase bar3A kaSTa mithyAtva samyagdRSTi hI dharmajJa hai mithyAdRSTi kI pahicAna sAmya bhAva kA ghAtaka upazama bhAva ke kArya samaya kA upayoga bharata kSetra meM avasarpiNI kAla 41 43 46 47 48 53 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ri viSaya samyagdRSTi jIvoM kI durlabhatA zuddha samyaktva nirmala, viSaya sUcI avasarpiNI kAla meM bhI dharmyadhyAna hotA haiM jo utce so karo azubha bhAva rUpa pariNAma zubha bhAva rUpa pariNAma nirNaya svayaM kA mohI jIva ke bhavatIra nahIM mAtra bheSa / liMga se kalyANa nahIM mithyAtva ke nAza binA mokSa nahIM bAmI ko pITane se kyA lAbha ? saMyamI kauna ? mAtra jJAna karma kSaya kA hetu nahIM ho sakatA mokSapatha kA pathya jJAnI aura ajJAnI vairAgya ke binA bhAva bhAva zUnya kriyA se alAbha ajJAnI aura viSayAsakta jIvoM kI dazA phala ko kauna prApta karatA hai ? samakita - jJAna-vairAgya auSadhi muni dIkSA ke pUrva 10 kA muMDana Avazyaka bhakti binA saba zUnya guru bhakti rahita ziSya kA cAritra niSphala haiM guru bhakti rahita ziSya kA vratAdi niSphala hai kAraNa ke binA kArya nahIM heya upAdeya ? bAhya tapa mAhAtmya pRSTha gAthA 55 55 ( ba. prati se) m 34 35 36 37 37 38 Kho 40 41 42 43 44 45 45 47 PS x x x x X 47 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 49 73 74 48 50 51 52 53 54 55 56 13 h ? paDha 56 57 58-59 60-61 75 76 77 78 79 80 81 82 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 14 viSaya mAtra bAhya liMga karma kSaya kA hetu nahIM Atma jJAna binA bAhya liMga kyA kara sakatA hai AtmA kI bhAvanA binA dukha ho hai samyakca se nirmANa prApta jJAna vihIna tapa kI zobhA nahIM sAdhu ke pAsa parigraha dukha kA kAraNa jJAnAbhyAsa karma kSaya kA hetu adhyayana hI dhyAna hai samyak jJAna hI dharmyadhyAna hai zrutAbhyAsa ke binA samyak tapa nahIM munirAja tattvaciMtaka hote haiM munirAja kI anavarata caryA munirAja kaise hote haiM ? mukti-mArga rata yogI hotA haiM mithyAtva sahita mukti kA hetu nahI rAgI ko AtmA kA darzana nahIM dIrgha saMsArI samyaktva rahita sAdhu kauna ? jaina dharma ke virAdhaka zramaNoM ko dUSita karane yogya kArya samyaktva vihIna muni paranindaka - Atma prazaMsaka mokSamArgI nahIM pApI jIva mokSamArgI sAdhu municaryA ke vibhinna prakAra dharmAnuSThAna ke yogya zarIra poSaNa ke yogya hai yuktAhArI sAdhu hI duHkhoM ke kSaya meM samartha vaha sAdhu haiM kyA ? pRSTha 59 60 62 63 64 65 66 67 68 69 50 70 71 72 73 74 gAthA 12 0 83 84 loka 86 87 88 89 90 91 93 93 94 95 96 97 98 99 100 75 75 101-102 76 77 78 79 80 80 81 109-110 82 83 103 104 105 106 107 108 111 112 1 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya AhAra zuddhi saMdeza pAtroM ke aneka prakAra viSaya sUcI muniyoM kI pAtratA ajJAnI kA tapa pAtra vizeSa ubhaya naya virodhI bhava- bIja saMsAra kI vRddhi paraloka kaise sudharegA ? ubhaya bhAvoM ko jAnakara apanI zuddha AtmA meM ruci karo karma rahita muktAtmA jAnate haiM baMdha va mukti ke bhAva bahirAtmA kA lakSaNa indriya viSaya kiMpAka phalavat bahirAtmapane kI sAmagrI bahirAtmapane kA bhAva bahirAtmapane kA puSTIkaraNa bahirAtma jIvoM kA viSaya bahirAtmA kI vivekahInatA antarAtmA ke lakSaNa anAdikAlIna durvAsanA samyagdRSTi ke bhoga meM anAsakti paramAtmAvasthA prApti kA upAya dukha kA kAraNa bahirAtma bhAva antarAtmA-paramAtmA ke bhAva mukti ke kAraNa ubhaya samaya jJAtA gati sva samaya kauna ? kevala paramAtmA guNasthAnoM kI apekSA AtmA kA vargIkaraNa doSo ke tyAga se mukti pRSTha 4 100 101 101 102 103 104 15 85 86 87 88 117-118 89 90 91 92 93 94 94 95 96 97 97 98 99 19 105 106 106 107 gAthA 113 114 115 116 119 120 121 122 123 124 ' , , 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaphamAra viSaya gAthA 151 ratnatraya se mukti 108 143 jinaliMga mukti kA hetu 109 144 zuddhopayoga se mukti 145 samyak-darzana kI sAdhanA 146 lokapUjya samyagdarzana 147 kAla-doSa 148 zrAvaka kI vepana kriyA 149 jJAnAbhyAsa se mukti 114 150 zruta kI bhAvanA se upalabdhi mithyAtva se anantakAla bhramaNa 152 samyagdarzana ke sadbhAva abhAva kA phala 117 153 ubhaya dRSTi pariNAma 154 rAtribhojana meM kuzIlatA hai 119 154 (ba. prati se) samyaktva rahita jJAnAbhyAsa va anuSThAna saMsAra ke hetu 119 155 mamakAra ke tyAga binA mukti nahIM 121 156-157 ratnatraya yukta nirmala AtmA samaya hai 158 karmakSaya kA hetu samyaktva 159 samyagdarzana rUpI ratna dIpaka 124 160 jinendra vacanoM kA abhyAsa mokSa kA hetu 124 161 dharmyadhyAna mukti kA bIja 125 162 kAla Adi labdhi se AtmA paramAtmA 126163 bhakti mukti kA sukha 127 164 grantha kA prayojana 128 165 grantha kI avamAnanA se alAbha 128 166 grantha ke sammAna se lAbha 129 165 / gAthAnukramaNikA 130.133 122 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siri kuMdakuMdAiriya viraiyaM rayaNasAra aha maMgalAyaraNaM NamiUNa vaDDamANaM, paramappANaM jiNaM tisuddheNa / vocchAmi rayaNasAra, sAyAra-NayAra dhammINaM / / 1 / / __ anvayArtha ( paramappANaM) paramAtmA ( vaDDamANaM ) vardhamAna ( jiNaM ) jinako ( tisuddheNa ) tInoM zuddhipUrvaka ( NamiUNa ) namaskAra karake ( sAyAra-NayAra ) sAgAra-anagAra ( dhammINaM ) dharmayukta ( syaNasAraM ) rayaNasAra/ratnasAra [ grantha ] ko ( vocchAmi ) kahU~gA | __ artha- maiM (kundakunda) paramAtmA vartamAna zAsanAdhipati vardhamAna tIrthakara jinendra ko mana-vacana-kAya kI trizuddhipUrvaka namaskAra karake sAgAra/ gRhastha aura anagAra! muni dharma kA vyAkhyAna karane vAle rayaNasAra grantha ko khuuNgaa| grantha kI racanA karatA hU~ / ___ samyagdRSTi kauna ? puvvaM jiNehi bhaNiyaM, jahadviyaM gaNaharehi vitthariyaM / puvvAiriya-kkamajaM, taM bollai jo hu saTThiI / / 2 / / anvayArtha-( jo ) jo ( puvvaM ) pUrvakAla meM ( jiNehi ) jinadeva ke dvArA ( bhaNiyaM ) kahe gaye ( gaNaharehi ) gaNadharoM ke dvArA ( vitthariyaM ) vistRta kiye gaye ( puvvA iriyakkramajaM ) pUrvAcAryo ke krama se prApta ( jahaTThiyaM ) jyoM kA tyoM vAstavika satya ( taM ) usako hI ( bollai ) bolatA haiM kahatA haiM ( hu ) nizcaya se/vastutaH [ vaha ] ( saddiTThI ) samyagdRSTi hai / yahA~ vocchAmi cada meM AcArya kA abhiprAya hai "maiM isa graMtha mA taktA mAtra hai. kartA nahIM / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaNasAra artha-jo jIva pUrvakAla meM jinendra deva ke dvArA, pratipAdita, gaNadharoM ke dvArA vistAra se batAye gaye aura jo pUrvAcAryoM ke krama pUrvAcAryoM kI paramparA se prApta huA hai usako jyoM kA tyoM yathAsthita, vAstavika satya pratipAdana karatA hai, kahatA hai, vAstava meM, nizcaya se vaho samyagdRSTi hai| mithyAdRSTi kauna ? madi-suda-NANa-valeNa du, sacchaMda baoNllaI jiNuddiSTuM / jo so hoi kudihi, Na hoi jiNa-magga-laggaravo / / 3 / / ___ anvayArtha ( jo ) jo jIva ( jiNuddiSTuM ) jinendra deva kathita tattva ko ( madi-sudaNANa-baleNa du ) mati aura zrutajJAna ke bala se { sacchaMdaM ) svecchAnusAra/svacchanda ( baoNllaI ) bolatA hai ( so ) vaha ( kudiTTi ) mithyAdRSTi ( hoi ) hotA hai vaha ( jiNa-mamga-laggaravo) jina mArga meM saMlagna jIva kA vacana ( e ) nahIM ( hoi ) hotA hai / artha-jo jIva jinendra deva dvArA kathita vastu tattva ko mati-zrutajJAna ke bala se svecchAnusAra/svacchanda rUpa se bolatA hai, vaha vyakti mithyASTi hai / usakA vaha vacana jinamArga meM anurakta vyakti kA vacana nahIM hai| mokSa kA mUla sammatta-rayaNasAraM, mokkha-mahArukkha-mUlamidi bhaNiyaM / taM jANijjai Nicchaya-vavahAra-sarUvado bheyaM / / 4 / / ___ anvayArtha--(mokkha-mahArukkhamUlaM) mokSarUpI mahAvRkSa kA mUla (sammatta-rayaNasAraM) samyaktva ratna hI sArabhUta hai (idi) aisA (bhaNiyaM) kahA gayA hai (taM) vaha (Nicchaya-vavahAra-sarUvado) nizcaya aura vyavahAra rUpa se [ do ] (bhayaM) bheda vAlA (jANijjai) jAnanA cAhiye / ____ artha--mokSarUpI mahAvRkSa kA mUla samyagdarzana, isa prakAra kahA gayA hai / vaha samyagdarzana, nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana rUpa se do dI vAlA jAnA jAtA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra samyagdRSTi kaisA hotA hai ? bhaya-vasaNa-mala-vivajjiya, saMsAra/sarIra-bhoga-NiviNNo / aTThaguNaMga-samaggo, saNasuddho hu paMcagurubhatto / / 5 / / andhayArtha-- ( dasaNasuddho ) nirdoSa samyagdarzana kA dhAraka samyagdRSTi ( hu / vastutaH ( bhaya-vasaNa-mala-vivajjiya ) bhaya-vyasana aura maloM se rahita hotA hai ( saMsAra-sarIra-bhoga-NiviNNo ) saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hotA ( aTThaguNaMga-samaggo ) aSTAMga guNoM se yukta/pUrNa ( paMcagurubhatto ) paMcaguru/paMca parameSThI kA bhakta hotA hai| artha--nidoSa samvandazana kA dhAraka samyagdRSTi jIva nizcaya hI [sAta ] bhaya, [ sAta ] vyasana aura [ paccIsa ] mala doSoM se rahita, saMsAra, zarIra va bhogoM se virakta [tathA ] niHzaMkitAdi aSTAMga samyaktva ke guNoM se yukta aura paMcaparameSThI kA bhakta hotA hai / ___ sAta bhaya- 1. ihaloka bhaya, 2. paraloka bhaya, 3. vedanA bhaya. 4. maraNa bhaya, 5. Akasmika bhaya 6. arakSA, 7. agupti bhaya / sAta vyasana- 1. juA khelanA, 2. mA~sa khAnA, 3. surApAna, 4. zikAra karanA, 5. vezyAgamana 6. corI karanA aura 7. parastrI sevana / 25 mala doSa-8 zaMkAdi doSa, 8 mada, 6 anAyatana aura 3 muuddh'taa| 8 zaMkAdi doSa- 1. zaMkA, 2. kAMkSA, 3. vicikitsA, 4. mUDhadRSTi, 5. anupamUhana, 6. asthitikaraNa 7. avAtsalya 8: aprabhAvanA 1 8 mada---1. jJAna mada, 2. pUjA/AjJA pratiSThA mada, 3. kula mada, 4. jAtimada, 5. bala/zakti mada, 6. Rddhi/vibhUti/saMyama/aizvarya mada, 7. tapa mada, 8. zarIra/rUpa mada / 6 anAyatana-kuguru, kudeva, kudharma aura tInoM ke sevaka / 3 mUr3hatA- 1. devamUr3hatA, 2. gurumUr3hatA aura 3. lokamUr3hatA / ATha guNa- 1. ni:zaMkita, 2 ni:kAMkSita, 3. nirvicikitsA, 4. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNastara amUdRSTi 5 upagUhana 6 sthitikaraNa 7. vAtsalya, prabhAvanA / 8. samyagdRSTi ko dukha kahA~ ? Niya- suddhappaNuratto, bahirappA - vattha- vajjio NANI / jiNa - muNi- dhammaM maNyAi, gaya- dukkho hoi saddiTThI / 6 // anvayArtha - [ jo ] ( 'NANI) AtmajJAnI (Niya-suddhappaNurano ) apanI zuddha AtmA meM anurakta rahatA hai ( bahirappA vatya - vajjio ) bahirAtmA kI avasthA se rAhata hai / parAGmukha hai ( jiNa muNidhammaM ) jinendra deva, digambara / parigraha rahita muni aura dharma ko ( maNNai ) mAnatA hai--- aisA ( sahiTThI ) samyagdRSTi ( gayadukkho ) dukhoM se rahita (hoi ) hotA haiN| artha- jo vicArazIla / vivekI/ jJAnI apane zuddha AtmA meM anurakta haiM, bahirAtmA avasthA se rahita haiM, jinendra deva, nirbaMdha guru va dayAmayI dharma ko mAnatA hai vaha samyagdRSTi haiM, dukhoM se rahita hotA hai| 44 doSa rahita samyagdRSTi maya- mUDha-maNAyadaNaM, saMkAi - vasaNa bhayamaIyAraM / jesiM caudAledo, Na saMti te hoMti saddiTThI / / 7 / / anvayArtha - ( jesiM) jinake ( maya- mUDhamaNAyadaNaM ) mada, mUr3hatA aura anAyatana ( saMkAi - vasaNa bhayaM ) zaMkAdi doSa, vyasana bhaya ( aIyAraM ) atIcAra ( caudAledo) ye cauvAlIsa [ 44 ] doSa ( ga ) nahIM ( saMti ) hote haiM (te ) ve (saddiTThI ) samyagdRSTi ( hoti ) hote haiN| artha -- jina jIvoM meM ATha mada, tIna mUr3hatA, cha: anAyatana, zaMkA Adi ATha doSa, sAta vyasana, sAta bhaya aura pA~ca atIcAra ye 44 dAMtra nahIM hote hai, samyagdRSTi hote haiM / 8.3.6.80 70 705=44 | Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra pA~ca atIcAra-1 zaMkA, 2. kAMkSA, 3. vicikitsA, 4. anyadRSTi prazaMsA, 5. a-nadRSTi jst| [zeSa dIpA ke nAma mAyA ma degniye ] prazaMsA - prazaMsA mana me hotI hai / saMstava- saMstava vacana se hotA hai / 77 guNoM sahita samyagdRSTi zrAvaka... uhayaguNa-vasaNa-bhaya-mala-veraggAicAra- bhaktivigdhaM vA / ede sattattariyA, dasaNa-sAvaya-guNA bhaNiyA / / 8 / / anvayArtha--( uhayaguNa ) donoM guNa ( vasaNa-bhaya-mala-veraggAicAra ) sAtavyasana, bhaya, mala doSa se rahita, vairAgyayukta, aticAra rahita ( vA ) aura ( bhativigghaM ) nirvighna bhakti ( ede ) ye ( sattattariyA ) 77/satattara ( desaNa sAvaya-guNA ) samyagdRSTi zrAvaka ke guNa ( bhaNiyA ) kahe gaye haiN| artha--ATha mUlaguNa, bAraha uttaraguNa aise donoM guNa, sAta vyasana, sAta, bhaya paccIsa mala-doSa se rahita, vairAgya yukta, aticAra rahita aura deva-zAstra-guru meM nirvighna bhakti ye satattara samyagdRSTi zrAvaka guNa kahe gaye haiN| ATha mUlaguNa (a) 1. madyatyAga, 2. madhutyAga, 3. mA~satyAga, 4. bar3a, 5. pIpala, 6. pAkara, 7. Umara aura 8. kaTumbara (aMjIra) ina 5 phaloM kA tyAga arthAt 3 makAra va 5 uduMbara phaloM ke khAne kA tyaag| (ba) pA~ca aNuvrata---ahiMsANuvrata, satyANuvrata, acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, parigrahaparimANANuvrata kA pAlana tathA tIna makAramadya-mA~sa-madhu kA tyAga=8, mUlaguNoM kA pAlana / ( samanta. A.) (sa) madya-- mA~sa-madhu kA tyAga, rAtribhojana tyAga, 5 udumbara phaloM kA tyAga, paMca-parameSThI ko namaskAra. jIva dayA aura jala chAnanA / 8 mUlaguNa (paM0 AzAdharajI) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 12 uttaraguNa- 5 aNuvrata, 3 guNavrata aura 4 zikSAprata / 5 aNuvrata- 1.ahiMsANuvrata, 2. matyANuvrata, 3. acauryANuvrata, 4. brahmacaryANuvrata, 5. parigrahaparimANa ANuvrata / 3 guNavrata-*dignata, anarthadaNDavata. bhogoghabhogaparimANa / 4. zikSAvrata- 1. dezavrata, 2. sAmAyika, 3. proSadhoSavAsa, 4. vaiyyAvRtti / [samantabhadraAcArya viracita ratnakaraMDA0 se] 5. aNuvrata hiMsA aadi| 3. guNavrata- digvata, dezavrata aura anarthadaNDavrata / 4. zikSAtrata-sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa vrata aura atithisNvibhaag| [zrI umAsvAmi A. viracita ta.mU.a.7 sR. 21] 12 bhAvanAe~-1. anitya, 2. azaraNa, 3. saMsAra, 4. ekatva, 5. anyatva, 6. azuci, 7, Asrava, 8, saMvara, 9, nirjarA, 10. loka, 15. dharma, 12.bodhidurlabha / 1. zaMkA, 2. kAMkSA, 3. vicikitsA, 4. anyadRSTi prazaMsA, 5. anyadRSTi sNstv| __ [zeSa guNoM ke nAma gAthA 4 meM dekhiye ] isa prakAra 8 - 12+7-7-25-12+5+1-77 samyagdRSTi zrAvaka ke guNa / ___ mukti sukha ke pAtra kauna ? deva-guru-samaya- bhattA, saMsAra-sarIra- bhoga-paricattA / rayaNataya-saMjuttA, te maNuyA sivasuhaM pattA / / 9 / / anvayArtha-- [jo ] ( deva-guru-samaya-bhattA ) deva-guru-zAstra ke bhakta hote hai ( saMsAra-sarIra-bhoga ) saMsAra, zarIra va bhogoM ke ( paricattA ) parityAgI hote hai ( rayaNattaya-saMjuttA ) ratnatraya se saMyukta hote haiM ( te ) ve ( maNuyA ) manuSya ( sivasuhaM ) zivasukha ko ( pattA ) prApta karate haiN| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra --jo manuSya jinendra deva niyama gura ra sinedra deva kathita jinAgama/sacce zAstroM meM bhakti karate haiN| inake bhakta haiM, saMsAra-zarIra-bhogoM se virakta haiN| inake parityAgI hote haiM, samyagdarzana-jJAna cAritra, ratnatraya se ' saMyukta hote hai, ne manuSya muktisukha ko prApta karate hai| samyagdarzana ke binA dIrgha saMsAra dANaM-pUjA-sIlaM, uvavAsaM bahuvihaM pikhavaNaM pi / sammajudaM mokkhasuhaM, sammaviNA dIha-saMsAraM / / 10 / / ___anvayArtha--( sammajudaM ) samyagdarzana se yukta ( dANaM-pUjAsIla ) dAna, pUjA, zIla ( bahuvihaM pi ) aneka prakAra ke ( uvavAsaM ) upavAsa (khavaNaM pi ) karmakSaya meM kAraNabhUta vrata bhI ( mokkhasuhaM ) mokSasukha ke kAraNa haiM [aura ] ( sammaviNA ) samyagdarzana ke binA [ye hI ] ( dIha-saMsAra ) dIrgha saMsAra ke karaNabhUta haiN| artha--samyagdarzana se sahita jIva kA dAna-pUjA-zIla, aneka prakAra ke upavAsa, karmakSaya meM kAraNabhUta vrata [ saMyamAdi-muniliMga, zrAvaka ke ekadeza vrata ] Adi sarva mokSasukha ke hetu haiM / aura samyagdarzana ke binA ve hI vratatapa-pUjA-dAna-saMyama-upavAsAdi sarva hI saMsAra ko bar3hAne vAle haiM / zrAvaka va muni-dharma meM mukhya kyA ? dANaM-pUyA-mukkhaM, sAvayadhamme pA sAvayA teNa viNA / jhANAjjhayaNaM mukkhaM, jaidhamme taM viNA tahA so vi / / 11 / / anvayArtha-( sAvayadhamme ) zrAvaka dharma meM ( dANaM-pUyA ) dAna aura pUjA ( mukkhaM ) mukhya hai ( teNa ) usake ( viNA ) binA ( sAvaya ) zrAvaka (Na ) nahIM hotA hai / ( jhANAjjhayaNaM ) dhyAna aura adhyayana ( jaidhamme ) yati dharma meM ( mukkhaM ) mukhya haiM ( taM viNA ) usa dhyAna aura adhyayana ke binA ( so vi ) vaha muni dharma bhI ( tahA ) vaisA hI vyartha hai / artha-zrAvaka dharma meM cAra prakAra kA dAna-AhAra, auSadha, zAstra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 rayaNasAra I aura abhayadAna va deva- zAstra - guru kI pUjA zrAvaka kA mukhya kartavya hai dAna aura pUjA ke binA zrAvaka kA dharma vyartha hai| vaha zrAvaka zrAvaka nahIM kahalAtA / [tathA ] muni dharma meM dhyAna aura adhyayana muni ke mukhya kartavya haiN| dhyAna aura adhyayana ke binA munidharma bhI vaisA hI vyartha haiM, jaise zrAvaka dharma | bahirAtmA kI pariNati pataMge ke samAna dANa dhampuNa cAguNa, bhogu Na bahirappa jo payaMgo so / loha - kasAyaggi muhe paDiyo mariyo Na saMdeho / / 12 / / anvayArtha - ( jo ) jo zrAvaka ( dANu) dAna (Na) nahIM detA ( dhammu Na) dharma- pAlana nahIM karatA ( cAgu Na ) tyAga nahIM karatA ( bhogu Na) nyAyapUrvaka bhoga nahIM karatA ( so ) vaha (bahirappa ) bahirAtmA (payaMgo) pataMgA hai ( loha kasAyaggi muhe ) lobhakaSAya rUpI agni ke mukha meM ( paDiyo ) par3A huA (mariyo ) mara jAtA hai ( saMdeho ) isameM saMdeha ( Na ) nahIM hai / - 2 - artha - jo zrAvaka supAtra meM dAna nahIM detA hai| aSTamUlaguNa vrata, saMyama, pUjA Adi apane yogya dharma kA pAlana nahIM karatA hai / nyAyanItipUrvaka bhoga nahIM bhogatA hai; vaha bahirAtmA hai / mithyAdRSTi haiM / [ jainadharma dhAraNa karake bhI jainadharma se bAhya hai ] vaha aisA pataMgA haiM jo lobhakaSAyarUpI agni ke mukha meM par3A huA mara jAtA hai| arthAt jisa prakAra pataMgA agni ke lobha meM pha~sakara apanA jIvana kho detA hai usI prakAra bahirAtmA mithyAdRSTi jIva lobhakaSAyarUpI agni meM par3akara mara jAtA hai, isameM saMdeha nahIM haiM / - - pUjA dAna dharma ko karane vAle samyagdRSTi mokSamArgI haiM - jiNa pUjA muNi dANaM, karei jo dei sattirUveNa / sammAiTThI sAvaya- dhammI so hor3a mokkha- magga-rado / / 13 / / anvayArtha - ( jo ) jo ( sattirUveNa ) zakti ke anusAra (jiNa pUjA karei ) jinadeva kI pUjA karatA hai ( muNi dANaM dei ) - - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra maniyoM ko dAna detA hai ( so ) vaha ( sammAiTThI ) samyagdRSTi ( dhammI ) dharmAtmA ( sAvaya ) zrAvaka ( mokkha-magga-rado ) mokSamArga me rata hai| artha-jo zrAvaka pratidina apanI zakti ke anusAra jinendradeva kI pUjA karatA hai, muniyo ko dAna detA hai, vaha samyagdRSTi dharmAtmA zrAvaka mokSamArga meM rata/mokSamArgI hai| pUjA va dAna kA phala pUyaphaleNa tilokke, surapujjo havai suddhamaNo / dANaphaleNa tiloe, sArasuhaM bhuMjae NiyadaM / / 14 / / anvayArtha--( suddhamaNo ) zuddha mana vAlA zrAvaka ( NiyadaM ) nizcaya se ( pUyaphaleNa ) pUjA ke phala se ( tilokke ) tInoM lokoM meM ( surapujjo ) devoM se pUjya ( havai ) hotA hai ( dANaphaleNa ) dAna ke phala se ( tiloe ) tIna loka meM ( sArasuhaM ) sArabhUta sukhoM ko hai ( bhuMjae ) bhAgatA haiN| artha- zuddha mana vAlA zrAvaka nizcaya se/niyama se pUjA ke phala se tInoM lokoM meM devA se pUjya hotA hai aura dAna ke phala se tInoM loko meM sArabhUta sukho ko bhogatA hai| jinamudrA meM vicAra kaisA ? / dANaM bhoyaNa-mettaM, diNNai ghaNNo havei saayaaro| pattApatta-visesa, saIsaNe kiM viyAreNa / / 15 / / anvayArtha-( mAyAro) zrAvaka ( bhoyaNa-mettaM ) bhojanamAtra ( dANaM ) dAna { diNNai ) detA hai to vaha ( dhaNNo ) dhanya ( havei ) ho jAtA hai ( saIsaNe ) jinaliMga ko dekhakara ( pattApatta-visesaM ) pAtra-apAtra vizeSa ke ( viyAreNa ) vicAra/vikalpa se ( kiM ) kyA lAbha hai ? artha- zrAvaka bhojanamAtra dAna detA hai to vaha dhanya ho jAtA hai, jinaliMga ko dekhakara pAtra-apAtra vizeSa kA vikAlpa yA vicAra karane se Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 rayaNasAra kyA prayojana haiM ? arthAt zrAvaka kA kartavya hai, jinamudrA mAtra dekhakara AhAra dAna deve| jinamudrA meM pAtra-apAtra kA vicAra karane meM koI prayojana nahIM haiM; kyoMki zrAvaka bhojana mAtra dAna dene se dhanya ho jAtA hai / supAtra dAna se paramparA mukti prApti diNNai supatta- dANaM, visesado hor3a bhoga-saggamahI / NivvANa- suhaM kamaso, NiTTiM jiNavariM dehiM / / 16 / / - anvayArtha - ( jiNavariM dehiM ) jinendra deva ne ( NiddiTTha ) kahA hai ki ( supatta- dANaM diSNai ) supAtra meM dAna ko diyA jAtA haito ( visesado ) vizeSa rUpa se ( bhoga-saggamahI ) bhogabhUmi va svarga ( hodi ) prApta hotA hai aura (kamaso ) kramaza: ( NivvANa - suhaM ) nirvANa sukha prApta hotA hai| artha - jinendra deva ne kahA hai ki [ yadi ] supAtra meM dAna diyA jAtA haiM to vizeSa rUpa se bhogabhUmi va svarga ko prApta karatA hai tathA kramazaH mukti-sukha / mokSa ke sukhoM kI prApti karatA hai / uttama pAtra meM diyA dAna uttama phala pradAtA khela - visese kAle, vaviya suvIyaM phalaM jahA viulaM / hoi tahA taM jANaha, patta - visesesu dAyaphalaM / / 17 / / - anvayArtha - ( jahA ) jisa prakAra ( khetta-visese) vizeSa - uttama kSetra meM ( kAle - visese) vizeSa yogya kAla meM ( vaviya) boyA gayA ( suvIyaM ) uttama bIja ( viulaM ) vipula (phalaM ) phalavAlA ( hoi ) hotA hai / ( tahA ) usI prakAra ( patta-visesesu ) vizeSa -- uttama pAtroM meM diye ( taM ) usa ( dANaphalaM ) dAna ke phala ko ( jANaha ) jAno / artha -- jisa prakAra uttama kSetra meM, upayukta / yogya kAla meM boye hue uttama bIja kA vipula phala milatA hai, usI prakAra uttama pAtroM meM diye gaye usa dAna ke phala ko jAno arthAt uttama kSetra, yogya kAla meM boye gaye Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 1 1 acche bIja kI taraha, uttama dravya-kSetra kAla-bhAva se uttama pAtroM meM diyA huA dAna, vipula phatta kA pradAtA hotA hai, aisA jAno saptakSetroM meM diye gaye dAna kA phala iha Niya suvitta vIyaM, jo vavai jiNutta- satta-khettesu / so tihuvaNa - rajja - phalaM, bhuMjadi kallANa- paMcaphalaM / / 18 / / anvayArtha - ( jo ) jo puruSa ( jiNutta ) jinendra deva dvArA kahe gaye ( satta-khettesu) sapta kSetroM meM (Niya - suvitta - vIyaM ) apane nIti pUrvaka/nyAyopArjita zreSTa dhanarUpI bIja ko ( vavai ) botA hai ( so ) vahna ( iha ) isa loka meM ( tihuvaNa - rajja - phalaM ) tInoM bhuvanoM rAjyarUpI phala ko aura ( kallANa- paMcaphalaM ) paMtra kalyANaka rUpa phala ko ( bhuMjadi ) bhogatA haiM / - - artha - jo bhavyAtmA/ nikaTa bhavya puruSa apane nyAya se upArjita zreSTha dhanarUpI bIja ko bhI bhUmiyoM meM bItA hai. vaha isa loka meM tribhuvana ke rAjyarUpa phala ko aura garbha janma-tapa-jJAna-mokSa rUpa paMcakalyANaka ko bhogatA hai arthAt apane nyAyojita dhana ko sapta kSetroM meM dAna dene vAlA jIva sAMsArika sarvazreSTha sukhoM ko bhogakara anta meM tIrthaMkara pada se vibhUSita hokara muktipada ko prApta karatA hai| ve sAta sthAna kauna se haiM dAna ke sAta sthAna jinabimbaM jinAgAraM jinayAtrA mahotsavaM / jinatIrthaM jinAgamaM jinAyatanAni saptadhA || 1. jinabiMba, 2 jinamaMdira, 3 jinayAtrA 4. paMca kalyANaka mahotsava, 5. jina tIrthoddhAra, 6. jinAgama prakAzana Adi, 7. Ayatana ye sAta dAna ke yogya kSetra haiM / jina Ayanana -- samyagdarzanAdi guNo ke AdhAra / Azraya / nimitta ko Ayatana kahate haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 rayaNasAra dAna ke sAta kSetroM ke nAma anya graMtha se jiga- bhavana- bimba, potthya saMgha saruvAI satta khattasu / jaM baiyaM dhaNabIyaM, tamahaM aNumoyae sakamaM / / arthAt jinabhavana, jinabimba, jinazAstra aura muni AryikA zrAvakazrAvikA rUpa caturvidha saMgha ina sAta kSetroM meM jo dhanarUpI bIja boyA jAtA haiN| maiM usa acche karma kI anumodanA karatA hU~ / - sAMsArika sukha bhI supAtra dAna ke binA nahIM mAdu- pidu putta- mittaM, kalatta- dhaNa- ghaNNavatthu vAhaNaM vihavaM / saMsAra-sAra- sokkhaM, savvaM jANaha supatta- dANaphalaM / / 19 / / anvayArtha --- ( mAdu-pidu - putta - mittaM ) mAtA- pitA-putra- mitra ( kalattaM ) strI ( bhraNa ) gAya-bhaiMsa Adi pazu ( dharaNa ) dhAnya / anAja ( vatthu ) makAna ( vAhaNa ) vAhana (vihaveM ) saMpatti, AbhUSa Adi vaibhava ( saMsAra-sAra-sokkhaM ) saMsAra ke uttamottama sukha ye ( savyaM ) saba ( supatta-dANaphalaM ) supAtra meM diye dAna kA phala ( jAgaha ) jAno / artha - saMsAra ke uttamottama sukha, mAtA- pitA-putra - mitra-strI-dhana ( caupAye pazu Adi ) dhAnya (gehU~, cAvala Adi) makAna, vAhana tathA saMsAra ke samasta vaibhava-saMpatti, AbhUSaNa Adi ye saba supAtra meM diye gaye dAna kA phala jAno / supAtradAna se cakravartI kA vaibhava sattaMga rajjAvaNihi - bhaMDAra saMDaMgabala - causa rayaNaM / chaNNavadi sahassitthI, vihavaM jANaha supatta- dANaphalaM / / 20 / / anvayArtha - ( sattaMga - rajja ) saptAMga rAjya ( NavaNihi ) navanidhi ( bhaMDAra ) koSa ( saDaMgabala ) chaha prakAra kI senA ( cauddasaraNaM ) caudaha ratna ( chaNNavadi sahassitthI ) chiyAnave hajAra striyA~ [ aura ] ( vihavaM ) vaibhava yaha satra ( supatta - dANaphalaM ) supAtradAna kA phala ( jANaha ) jAno / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 artha- saptAMga rAjya, navanidhi koSa chaha prakAra kI senA, caudaha ratna, chiyAnave hajAra striyA~ aura vaibhava - yaha saba supAtradAna kA phala jAno / deza. vizeSa - saptAGgarAjya- 1. rAjA, 2 mantrI, 3. mitra. 4 koSa, 6. killA, aura 7. senaH / 5. navanidhi padmaH kAlo mahAkAla: sarvaratnazca pAMDuka: / naisarpo mANavaH zaMkha: piMgalA nidhayo nava // 10 // sama. a. 1. padma, 2. kAla, 3. mahAkAla 4. sarvaratna, 5. pAMDukra, 6. sarpa, mANNava, 8. zaMkha, 9. piMgala ye nava nidhiyA~ haiM / 7. caudaha ratna rayaNasAra senApati sthapati-hamyaMpatti-dvipAzca strI- cakra - carma-maNi - kAkiNakA - purodhAH / chatrAsi daMDapatayaH praNamanti yasya, tasmai namastribhuvana prabhave jinAya // 9 // sama. a. cAma api maNi aura NI- ye sAta ajIva ratna haiM tathA senApati, gRhapati hAthI ghor3A strI zilAvaTa aura purohita ye sAta sajIva ratna haiM / 1 SaDaMgabala - hAthI, ghor3A, ratha, padAti, gajasavAra, azvasavAra / sakala sukhoM kI prApti supAtra - dAna kA phala sukula- surUva- sulakkhaNa- sumai susikkhA susIla suguNa- sucaritaM / sayalaM suhANu- bhavaNaM vihavaM jANaha supatta - dANaphalaM / / 21 / / 1 anvayArtha - - ( sukula) uttama kula ( surUva ) uttama rUpa ( susikkhA ) uttama zikSA ( susIla ) uttama svabhAva ( suguNa ) uttama guNa ( sucaritaM ) uttama cAritra ( sayalaM ) sampUrNa / sakala ( suhANubhavaNaM ) sukhoM kA anubhava aura ( vihavaM ) vaibhava - yaha saba ( supattadANa-phalaM ) supAtradAna kA phala ( jANaha ) jAno / 4 artha - uttama kula uttama rUpa, uttama lakSaNa, uttama buddhi, uttama zikSA, . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 rayaNasAra aura uttama svabhAva, uttama guNa, uttama cAritra, samasta sukhoM kA anubhava vaibhava yaha saba supAtra dAna kA phala jAno / AhAra -dAna ke bAda bace zeSAnna kA mahattva jo muNi- bhutta-vasesaM, bhuMjai so bhujae jiNudinaM / saMsAra sAra-soMkkha, kamaso NivvANavara sokkhaM / / 22 / / anvayArtha - ( jo ) jo bhavyAtmA ( muNi-bhutta-vasesaM ) muni ke AhAra ke pazcAt avaziSTa anna ko [ pavitra mAnakara ] ( bhuJjai ) khAtA hai ( so ) vaha ( saMsAra - sAra - sokkhaM ) saMsAra ke sArabhUta sukhoM ko aura ( kamaso) kramaza: ( NivvANa - vara sokkhaM ) mokSa ke uttama sukha ko ( bhuMjae ) bhogatA hai aisA ( jiNuddihaM ) jinendra deva ne kahA hai| artha - jo bhavyAtmA muniyoM ke AhAra dAna ke pazcAt avaziSTa ana ko [ pavitra mAnakara ] khAtA hai, vaha saMsAra ke sArabhUta sukhoM ko aura kramazaH mokSa ke uttama sukhoM ko bhogatA haiN| aisA jinendra deva kA vacana hai / AhAra dAna meM viveka sIduNha vAu- piThalaM, silesimmaM taha parisamaM vAhiM / kAya - kilesuvavAsaM, jANijjA diNNae dANaM / / 23 / / anvayArtha - ( sIduNha ) zIta va uSNakAla ( vAu-piThalaMsilesimmaM ) vAta-pitta-kapha ( parisamaM ) parizrama ( taha ) tathA ( vAhiM ) vyAdhi ( kAya-kilesuvavAsaM ) kAya-kleza, upavAsa ( jANijjA ) jAnakara ( dANaM ) dAna ( diNNae ) diyA jAtA hai / - artha- zIta yA uSNa (kAla- Rtu) muni kI prakRti- vAta, pitta yA kapha [ pradhAna ] haiM gamanAgamana yA dhyAna AsanoM meM hone vAle - parizrama, roga, kAyakleza tapa aura upavAsa Adi [ Adi kA viveka rakhate hue ] jAnakara dAna diyA jAtA hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNastara 15 vizeSa-muni yA anya bhI madhyama-japan pAtroM kI prakRti meM vAta-pitta-kapha meM se kisakI pradhAnatA hai, abhI kauna sA kAla / Rtu cala rahI haiM - zIta yA uSNa, munirAja ne kAyotsarga yA anya AsanoM se vaiyAvRtti meM yA gamanAgamana kriyA meM kitanA zrama kiyA hai, pAtra ke jvara, saMgrahaNI Adi koI vyAdhi kI pIr3A to nahIM haiM, kAyakleza va upavAsa kI adhikatA se unake kaMTha meM zuSkatA to nahIM hai, ityAdi samasta bAnoM kA viveka rakhate hue vivekapUrvaka pAtra kI prakRti aura Rtu ke anukUla saMvardhaka AhAra denA cAhiye / ("dAna meM viveka mahAn hai" ) AhAradAna ke lie deya vastu meM viveka hiya miya-maNNaM pANaM, Nira vajjosahiM NirAulaM ThANaM / savaNAsaNa- muvavaraNaM, jANijjA dei mokkha- magga-rado // / 24 / / anvayArtha - - ( mokha - magga - rado ) mokSa mArga meM rata vyakti ( hiyamiyaM ) hitakara mita ( agaM ) anna ko ( pUrNa ) peya padArthoM ko (rivajjosahiM ) nirdoSa auSadhi ko ( NirAu ) nirAkula ( ThANaM ) sthAna ko ( sayaNAsaNaM-uvayaraNaM ) zayana aura Asana/ baiThane ke upakaraNa / ( jANijjA ) AvazyakatA jAnakara ( dei) detA hai| - artha - mokSamArga meM anurakta jIva supAtro meM hitakArI aura mita bhojanapAnI / peya padArthoM nirdoSa auSadhi, nirAkula sthAna, zayanopakaraNa ( caTAI, pATA Adi) aura AsanopakaraNa- [ Asana pATA Adi ] Adi unakI AvazyakatA ko jAnakara detA hai| muniyoM kI vaiyAvRtya kaise kareM ? aNayArANaM vejjAvaccaM kujjA jaheha jANijjA / gabbhanbhameva mAdA piducca NiccaM tahA NirAlasayA / / 25 / / anvayArtha - - ( jaheha ) jaise isa loka me ( mAdA- piducca ) mAtA aura pitA ( bhabhameva ) garbha sthita zizu kA / garbha se utpanna zizu kA sAvadhAnI se pAlana karate haiM ( tahA ) usI prakAra ( NiccaM ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ramaNasAra sadA ( NirAlasayA ) Alasya rahita hokara ( aNayArANaM ) muniyoM kI ( jANijjA ) prakRti Adi jAnakara ( vejjAvacce ) vaiyyAvRtya ( kujjA ) karanI caahiye| artha-jaise isa loka meM mAtA-pitA apane garbha meM hone vAle bAlaka kA sAvadhAnI se pAlana karate hai, usI prakAra sadA nirAlasI hokara muniyoM kI prakRti Adi jAnakara vaivyAvRtya karanI cAhiye / arthAt jaise mAtApitA apane garbha se utpanna bAlaka kA bharaNa-poSaNa, lAlana-pAlana aura sevA-suzrUSA ekAgratA aura premabhAva se karate haiM vaise hI supAtra kI sevA, vaiyyAvRtya, AhAra-pAna vyavasthA, nivAsasthAna Adi ke dvArA pAtra kI mAta-pitta-kapha-pakRti aura daLya-kSetra kAla-bhAva ke upasargoM ko vicAra kara kreN| dAtA ke bhAva kI apekSA dAna ke phala meM bhinnatA sappurisANaM dANaM, kappa-tarUNaM phalANa sohA vA / / lohINaM dANaM jai, vimANa sohA savaM jANe / / 26 / / ___anvayArtha--( sappurisANaM ) satpuruSoM/samyagdRSTi kA ( dANaM ) dAna ( kalpatarUNaM ) kalpavRkSa ke ( phalANa ) phaloM kI ( sohA ) zobhA ( vA ) samAna hotA hai ( lohINaM ) lobhI puruSoM kA ( jai ) jo ( dANaM ) dAna hai- vaha ( vimANa sarva ) arthI ke zava ke samAna ( sohA ) zobhA hai ( jANe ) aisA jAno / artha--sajjana puruSoM/samyagdRSTi jIvoM kA dAna [ icchita phala ko dene vAlA hone se ] kalpavRkSa ke phalna ko zobhA ko prApta hotA hai aura lobhI puruSa kA dAna [ bhItara meM pazcAtApa kI agni ko dahakAne se ] arthI ke zava ke samAna zobhA ko prApta hotA hai arthAt nirarthaka hotA hai aisA jaano| / 1. vA-athavA, andhAraNA, nizcaya. mAdazya, samAnatA, upamA, pAdapUrti / 2. jAda-yadi, jo, agara | Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayapAsAra 17 lobhI ko pAtra-apAtra kA vicAra nahIM jasa-kitti-puNNa-lAhe, dei subahugaM-pi jattha tattheva / sammAi suguNa bhAyaNa, patta-visesaMNa jANaMti / / 27 / / __ anvayArtha--- [lobhI puruSa ] ( jasa ) yaza ( kitti ) kIrti [ aura ] ( puNNalAhe ) puNya lAbha/prApti ke lie ( jattha tattheva ) yatra-tatra [ pAtra kI apekSA na kara ] kupAtra-apAtra meM ( subahugaM-pi ) bahuta bhI ( dei ) dAna detA hai- vaha ( sampAi-suguNa-bhAyaNa ) samyaktva Adi uttama guNoM ke bhAjana/AdhAra/svAmI ( patta-visesaM ) supAtra/pAtra vizeSa ( Na ) nahIM ( jANaMti ) jAnate haiM / artha-lobhI puruSa yaza, kIrti, puNya prApti ke lie jahA~-tahA~, jisa-tisa-apAtra, kupAtra meM bahuta sArA dAna bhI de dete haiM ve samyaktvajJAna-cAritra/ratnatraya Adi uttama guNoM ke svAmI supAtroM ko to jAnate hI nahIM haiM / tAtparya yaha hai lobhI puruSa ko khyAti-pUjA-lAbha kI aisI lipsA rahatI hai ki vaha pAtra kI pahacAna hI nahIM karatA, saca bhI hai ki uttama pAtroM kA dAtA bhI nirlobhI hI hotA hai / lobhI ko uttama pAtroM kA saMyoga mila bhI kaise sakatA hai| kAmanAkRta dAna nirarthaka jaMtaM-maMtaM-taMtaM paricariyaM, pakkhavAda piya-vayaNaM / paDucca paMcama-yAle bharahe dANaMNa kiM pi mokkhassa / / 28 / / __ anvayArtha--( bharahe ) bharatakSetra meM ( paMcama-yAle ) paMcamakAla meM ( jaMtaM-maMtaM-taMtaM ) yaMtra-maMtra-taMtra ( paricAriyaM ) paricaryA/sevA ( pakkhavAda ) pakSapAta ( piya-vayaNaM ) priyavacana ( paDucca ) pratIti/ vizvAsa ke lie diyA huA ( kiM pi) koI bhI ( dANaM ) dAna . ( mokkhassa Na ) mokSa kA kAraNa nahIM hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rayaNasAra artha..isa bharatakSetra meM paMcamakAla meM yaMtra-maMtra-taMtra kI prApti ke lie sevA/paricaryA ke lie, pakSapAta se, priya vacana/vAkpaTutA se, prtiiti| vizvAsa/mAna, pratiSThA ke lie diyA huA kiMcit bhI dAna mokSa kA kAraNa nahIM hai| dAnI ke daridratA lobhI ke aizvarya kyoM ? dANINaM dArida/dAlidaM lohINaM kiM havei maha-isariyaM / uhayANaM puvvajjiya kammaphalaM jAva hoI thiraM / / 29 / / anvayArtha--( dANINaM ) dAnI jIvoM ke ( dAridai ) daridratA ( lohINaM ) lobhI jIvoM ke ( maha-isariyaM ) mahA-aizvarya ( kiM ) kyoM ( havai ) hotA hai ( uhayANaM ) donoM ke ( puvajjiya-kammaphalaM ) pUrvopArjita karmaphala ( jAva ) jaba taka ( thiraM ) sthira [udaya meM ] ( hoi ) rahatA hai| artha-lobhI jIvoM ke mahA-aizvarya aura dAnI jIvoM ke daridratA kyoM hotI hai|dekhii jAtI hai; jaba taka donoM kA pUrvopArjita karmaphala sthira [ udaya meM ] rahatA hai arthAt lobhI jIvoM ke mahA aizvarya aura dAnI ke ghara mahA daridratA taba taka hI dekhI jA sakatI hai jaba taka donoM kA pUrvopArjita karma udaya meM rahatA hai| sukha-duHkha kaba? dhaNa-dhaNNAi-samiddhe, suhaM jahA hoi savvajIvANaM / muNi-dANAi-samiddhe, suhaM tahA taM viNA dukkhaM / / 30 / / anvayArtha-( jahA.) jisa prakAra ( dhaNa-dhaNNAi-samiddhe ) dhanadhAnya Adi kI samRddhi se ( sattajIvANaM ) saba jIvoM ko ( suhaM ) sukha ( hoi ) hotA hai ( tahA ) usI prakAra ( muNi-dANAi-samiddhe ) muni-dAna Adi kI samRddhi se ( sancajIvANaM ) saba jIvoM ko ( suhaM ) sukha hotA hai ( taM ) muni dAna ( viNA ) binA ( dukkhaM ) duHkha hotA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayAsAra artha-jisa prakAra dhana-dhAnya Adi kI samRddhi se saba jIvoM ko sukha hotA hai usI prakAra vItarAgI, nigraMtha muniyoM ko dAna [AhAraauSadha-zAstra Adi ] dene se saba jIvoM ko utkRSTa sukha hotA; aura puni dAna ke binA dukha hotA hai| tAtparya--supAtra meM dAna dene se sukha aura nahIM dene se dukha prApta hotA hai| pAtra-apAtra kA viveka Avazyaka patta viNA dANaM ca suputta viNA bahudhaNaM mahAkhettaM / citta viNA vaya-guNa-cArittaM NikkAraNaMjANe / / 31 / / anvayArtha- [jisa prakAra ] ( suputta viNA ) suputra ke binA (bahudhaNaM ) bahuta sA dhana ( mahAkhetaM ) mahAkSetra- makAna/jamIna/jAyadAda (cittaM viNA ) bhAvo [kI pavitratA ] binA ( vaya-guNa-cAritaM ) vrata guNa-cAritra ( NikkAraNaM ) niSkAraNa/niSprayojana hai [usI prakAra ] ( patta viNA ) supAtra ke binA ( dANaM ) dAna ( NikkAraNaM ) niSprayojana ( jANe ) jaano| artha--jisa prakAra suzIla putra suputra ke binA bahuta dhana [ mahAkSetra jamIna-jAyadAda aura bhAvoM kI pavitratA ke binA vrata-guNa-zIla, cAritra niSprayojana haiM usI prakAra supAtra ke binA diyA gayA dAna niSprayojana jAno / arthAt supAtra ke binA diyA gayA dAna niSphala hai| nirmAlya dravya ke bhoga kA duSpariNAma jiNNuddhAraM-pattiTThA-jiNapUyA-tittha-vaMdaNa vasesa-dhaNaM / jo bhuMjai so bhuMjai, jiNadilu paraya-gai dukkhaM / / 32 / / anvayArtha--jo ( jiNNuddhAraM ) jIrNoddhAra ( patiTThA ) pratiSThA (jiNa-pUyA ) jinapUjA ( titya-vaMdaNa ) tIrthayAtrA ke ( vasesa-dhaNa ) avaziSTa dhana ko ( bhuMjai ) bhogatA hai ( so ) vaha ( Naraya-gai ) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 rayaNasAra narakagati ke ( dukkhaM ) duHkhoM ko ( bhuMjai ) bhogatA hai ( jiNadiTTha ) jinendra ne kahA hai / artha - jo jIva jIrNoddhAra, pratiSThA, jinapUjA, tIrthavandanA ke avazeSa nirmAlya dravya ko bhogatA hai vaha naraka gati ke dukhoM ko bhAMgatA hai| arthAt jo jIva lobha yA mohavaza pUjA dAna Adi zubhakAryoM aura jinAyatanoM kI rakSArtha prApta dhana yA dAna ko grahaNa kara svArtha siddha karatA hai vaha mahApApI naraka meM jAtA hai, aisA jinendra deva ne kahA hai / 1 pUjA dAna Adi ke dravya ke apaharaNa kA pariNAma putta- kalatta - vidUro, dAriddo paMgu mUka bahi- raMdho / cAMDAlAi - kujAdo, pUjA dANAi davva haro / / 33 / / - anvayArtha--( pUjA-dANAi ) pUjA dAna Adi ke ( davva-haro ) dravya ko apaharaNa karane vAlA (putta - kalatta - viduro ) putra - strI rahita ( dAriddo) dAridra ( paMgu-mUka-bahi-raMdho ) la~gar3A, gU~gA, baharA, aMdhA aura ( cANDAlAi ) cANDAla Adi ( kujAdo ) kujAti meM utpanna hotA hai| artha - jo lobhI jIva dAna pUjA Adi ke dravya kA apaharaNa karane vAlA hai vaha putra - strI se rahita daridrI, la~gar3A, gU~gA, baharA, aMdhA aura cANDAla Adi kujAtiyoM meM utpanna hotA hai / pUja- dAna ke dravya kA apaharaNa bImAriyoM kA ghara icchida - phalaM Na labbhai, jana labbhai so Na bhuMjade NiyadaM / vAhINa- mAyaro so, pUyA dANAi davva haro / / 34 / / - anvayArtha - ( pUyA- dANAI - davva-haro ) pUjA- dAna Adi dharma dravya kA apaharaNa karane vAlA ( icchida) icchita ( phalaM ) phala ko ( paNa ) nahIM (lambhai ) prApta karatA hai ( jai ) yadi (labbhai ) icchita phala ko bhI prApta kare to (so) vaha (NiyadaM) nizcita -- rUpa se (bhuMjade ) bhogatA (Na) nahIM haiM ( so ) vaha ( vAhINa- mAyaro ) vyAdhiyoM/ bImAriyoM kA ghara bana jAtA hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra artha- pUjA-dAna Adi ke dharma-dravya kA apaharaNa karane vAlA icchina iSTa phala ko prApta nahIM karatA. yadi icchita/iSTa phala ko prApta kara bhI letA hai, to yaha nizcita haiM ki vaha use bhoga nahIM pAtA / vaha vyAdhiyoM kA ghara bana jAtA hai / arthAt epsI sthiti bana jAtI hai ki vaha acche-acche padArthoM ko bhakSaNa karanA, khAnA cAhatA hai, para roga se aisA pIr3ita ho jAtA hai ki "rUnI geTI aura mUMga kI dAla kA pAnI hI khA pAtA hai'| vaha bhI DaoNkTara vaidya dvArA batAI gaI mAtrA meN| dharmadravya ke apaharaNa se vikalAMga gaya-hattha-pAda-NAsiya-kaNNa-uraMgula vihINa-diTThIe / jo tibba-dukkha-mUlo, pUyA-dANAi davya-haro / / 35 / / anvayArtha ( jo ) jo jIva ( pUjA-dANAi-davva- haro ) pUjAdAna Adi ke dharma-dravya kA apaharaNa karane vAlA hai- vaha ( gayahattha-pAda-pAsiya-kaNNa-uraMgula ) hAtha-paira-nAsikA-kAna-chAtI aura aMgula se hIna aura ( vihINa-diTThiIe ) dRSTi se vihIna/aMdhA hotA hai / aura ( tivva-dukkha-mUlo ) tIvra duHkha ko prApta hotA hai| artha-jo jIva pRjA-dAna Adi ke dharma dravya kA apaharaNa karane vAlA hai, vaha hAtha-paira-nAsikA-kAna-chAtI aMgulI se rahita/hIna aura dRSTi se vihIna/aMdhA hotA hai / aura mahA/tIvra dukha ko prApta karatA hai| arthAt aisA jIva lUlA, la~gar3A, baharA, gUMgA, vikalAMga, aMdhA Adi hotA huA ghora dukhoM ko prApta karatA hai| pUjA-dAnAdi dharmakAryoM meM antarAya karane kA phala khaya-kuTTha-mUla-sUlA, luuy-bhyNdr-jloyr-kkhisiro| sIduNha vAhirAi, pUyA-dANaMtarAya-kamma-phalaM / / 36 / / __anvayArtha (khaya-kuTTha-mUla-sUlA ) kSaya roga, kuSTha roga, mUla vyAdhi zUla ( lUya ) lUtA-vAyu kA eka roga athavA makar3I kA pharanA ( bhayaMdara ) bhagaMdara ( jaloyara-kkhisiro ) jalodara-akSI/ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 syaNasAra netra roga, sira pIr3A/sira ke roga ( sIduNha-vAhirAi ) zIta se, uSNatA se, zItoSNa se hone vAlI sannipAta Adi vyAdhiyA~--ye saba ( pUyA-dANaMtarAya-kamma-phalaM ) pUjA-dAna Adi dharma kAryoM meM kiye gaye antarAya karma kA phala hai| ___ artha-kSaya rogaTI.bI. Adi kuSTharoga, mUla vyAdhi, lUtA-vAtaroga athavA makar3I kA pharanA, bhagaMdara, jalodara, netra roga, sira ke roga, zIta, uSNa va zItoSNa se utpanna sannipAta, pittajvara, jukAma Adi vyAdhiyAM ye saba pUjA-dAna Adi dharma-kAryA meM kiye gaye antarAya karma kA phala hai / vaMdanA aura svAdhyAya Adi dharma kAryoM meM vighna DAlane kA phala Naraya-tiriyAi-dugai-dAridda-viyalaMga-hANi-dukkhANi / deva-guru-sattha-vaMdaNa-suda-bheda-sajjhaya-vidhaNa-phalaM / / 37 / / ___anvayArtha (Naraya ) naraka ( tiriyAi ) tiryaca Adi ( dugai ) durgati ( dAridaM ) daridratA ( viyalaMga ) vikalAMga ( hANi ) hAni [vyApArAdi kAryoM meM ] ( dukkhANi ) aura dukha ye saba ( deva-gurusatyavaMdaNa ) deva-vandanA, guru-vandanA, zAstra-vandanA (suda-bheda-sajjhayaviSaNa-phalaM ) zrutabheda, svAdhyAya meM vighna karane kA phala hai| artha-naraka-tiryaca Adi durgati, daridratA, vikalAMga, hAni [ vyApArAdi kAryoM meM ] aura duHkha, ye saba deva-vandanA, guru-vandanA, zAstra-vandanA, zrutabheda aura svAdhyAya meM vighna karane kA phala haiM / arthAt jo jIva deva-zAstra-guru kI vandanA meM vighna karatA hai, zruta bheda karatA hai aura svAdhyAya meM vighna karatA hai vaha naraka, tiryaMca Adi durgati ko prApta karatA huA. vikalAMgI, hAniyukta hokara saMsAra ke sabhI vicitra dukhoM ko prApta hotA hai| ___ paJcamakAla meM vizuddhi kI honatA [ kAla-prabhAva] samma-visohI-tava-guNa-cAritta-sapaNANa-dANa-parihINaM / bharahe dussama-yAle, maNuyANaM, jAyade NiyadaM / / 38 / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayAsAra 23 anvayArtha--isa { bharahe ) bharatakSetra meM (dussama yAle ) duHkhamA paJcamakAla meM( maNuyANaM ) manuSyoM ke ( samma-visohI ) samyaktva kI vizuddhi ( tava-guNa-cArita-saNNANa-dANa-parihINaM ) tapa, guNa, cAritra, samyakjJAna, dAna meM parihInatA ( NiyadaM ) nizcita hI ( jAyade ) hotI hai| artha- isa bharata kSetra meM duHkhabhA paJcamakAla me manuSyo ke samyaktva kI vizuddhi tapa, guNa, mUlaguNa, uttaraguNa, samyakcAritra, samyagjJAna va dAna meM dravya-kSetra-kAla bhAva kI apekSA hInatA niyama se hotI hai / arthAt isa paMcama kAla kA aisA hI prabhAva hai ki isa samaya bharata-kSetra meM kSAyika samyakadRSTi, tapasvI, mUlaguNoM ke va uttaraguNoM ke pUrNa dhAraka/pAlaka va samyakcAritra/ cAritra jJAna aura supAtra dAna inameM parihInatA niyama se dekhI jAtI hai| durgati kA pAtra kauna ? Nahi dANaM Nahi pUyA Nahi sIlaM Nahi guNaM Na cArittaM / jejaiNA bhaNiyA teNeraiyA hoti kumANusA tiriyA / / 39 / / anvayArtha--(je ) jo manuSya ( Nahi ) na hI ( dANaM ) dAna dete haiM ( gahi ) na hI ( pUyA ) pUjA karate haiM ( gAhiM ) na hI ( sIlaM ) zIla pAlate haiM (pahi ) na hI ( guNa ) mUlaguNa dhAraNa karate haiM aura ( na ) ( cAritaM ) cAritra pAlana karate haiM ( te ) ve manuSya (NeraiyA ) nArakI ( kumANusA ) kumAnuSa aura ( tiriyA ) tiryaca ( hoti ) hote haiM-aisA ( jaiNA ) jinadeva ne ( bhaNiyA ) kahA hai / ___artha--jo manuSya na to dAna dete haiM, na hI pUjA karate haiM, na hI zIla pAlate haiM, na hI guNa dhAraNa karate haiM aura na cAritra AcaraNa karate haiM, ve manuSya nArakI, kumAnuSa aura tiryaMca hote haiM-aisA jinadeva ne kahA hai / ___bhAvArtha mAnava paryAya kI durlabhatA ko jAnakara pratyeka mAnava kA kartavya hai ki vaha jIvana meM pUjA-dAna, zIla, guNa aura cAritra kA AcaraNa zakti anusAra avazya kare 1 yadi nahIM karatA hai to use durgati kA pAtra avazya bananA pdd'egaa| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra heyopAdeya se rahita jIva mithyAdRSTi hai Na vi jANai kajja- makajjaM seya-maseyaM puNNa pAvaM hi / tacca-mataccaM dhamma- madhammaM so samma ummukko / / 40 / / 24 anvayArtha - [ jo ] ( kajja-makajja ) kArya akArya/kartavyaakartavya ( seya-maseyaM ) kalyANa-akalyANa (puNNa - pAnaM ) puNyapApa ( tacca - mataccaM ) tattva - atattva ( dhamma - madhammaM ) dharma-adharma ko ( Na vi ) nahIM ( jANai ) jAnatA hai ( so ) vaha (hi ) nizcaya se ( samma ummukko ) samyaktva se rahita hai / - artha- jo jIva kartavya-akartavya/ kArya- akArya, kalyANa-akalyANa/ zreya azreya, puNya-pApa, tattva atattva, dharma-adharma ko nahIM jAnatA hai vaha nizcaya se / vastutaH samyaktva se rahita hai / heyopAdeya rahita jIva ke samyaktva kahA~ ? - Na vi jANai jogga- majoggaM Nicca- maNiccaM heya muvAdeyaM / sacca-masacvaM bhavva-mabhavvaM so samma ummukko / / 41 / / - anvayArtha - [ jo ] ( jogga - majoggaM ) yogya-ayogya ( NiccamaNiccaM ) nitya-anitya ( heya muvAdeyaM ) heya upAdeya ( sacca-masaccaM ) satya-asatya ( bhavva-mabhavvaM ) bhavya - abhavya ko ( Na vi ) nahIM ( jANai ) jAnatA hai ( so ) vaha ( samma ummukko ) samyaktva se rahita haiM / artha- jo jIva yogya-ayogya, nitya- anitya, heya - upAdeya, satyaasatya, bhavya - abhavya ko nahIM jAnatA hai vaha samyaktva se rahita haiM / laukika janoM kI saMgati yogya nahIM loiya jaNa - saMgAdo, hor3a mahA- muhara - kuDila dubbhAvo / loiya- saMgaM tahyA, joivi tiviheNa muccAho / / 42 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 anvayArtha - []( loNa saMvAda ) laukika janoM kI saMgati se ( mahA - muhara - kuDila dubbhAvo ) mahA - vAcAla, kuTila, durbhAva yukta ( hoi ) ho jAtA hai ( tahyA ) isaliye ( joivi ) acchI taraha dekhabhAla kara ( loiya-saMga) laukika janoM kI saMgati ko ( tiviheNa ) tInoM prakAra mana-vacana-kAya se ( muccAho ) chor3a denA cAhiye / rayaNasAra artha - manuSya laukika janoM kI saMgati se mahA - vAcAla / atyadhika bolane vAlA, kuTila, durbhAvanA yukta ho jAtA hai, isaliye acchI taraha se dekhabhAla kara laukika janoM kI saMgati kA mana-vacana kAya se tyAga kara denA cAhiye / arthAt saMgati vicArapUrvaka hI karanA cAhiye kyoMki - saMgata hI guNa upajai, saMgata hI guNa jAya / bA~sa, phA~sa aru mIsarI, eka hI bhAva bikAya // samyaktvarahita jIva kauna ? uggo tibvo duTTo, dubbhAvo dussudo durAlAvo / dummada rado viruddho, so jIvo samma ummukko / / 43 / / anvayArtha - jo jIva ( uggo ) ugra (tibbo ) tIvra ( duTTho ) duSTa ( dubbhAvo ) durbhAvanA yukta ( dussudo ) mithyA - zAstroM ko sunane vAlA (durAlAvo ) duSTa vacanAlApa karane vAlA / duSTabhAsI ( dummarado) mithyA abhimAna / ahaMkAra meM rata aura ( viruddho ) Atmadharma ke viruddha/deva-zAstra-guru kI AjJA ke viruddha hai ( so jIvo ) vaha jIva ( sampa-ummukko ) samyakdarzana se rahita haiM / artha - jo jIva ugra pracaMDa, krodha prakRti vAlA hai, tIna svabhAva vAlA hai duSTa, dayAhIna pariNAma / krUra prakRti vAlA hai durbhAva, duHzIla yukta haiM mithyAzAstroM ko sunane vAlA hai, duSTabhASI / mithyA pralApa / bhaMDa vacano ko bolane vAlA hai, mithyA ahaMkAra meM anurakta haiM tathA Atmadharma va devaba- guru kI AjJA ke viruddha AcaraNa karane vAlA hai; vaha jIva samyaktva rahita hai| zAstra - y Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra kSudra svabhAvI va durbhAvanA yukta jIva samyaktva hIna haiM khuddo-ruddo ruTTho, aNi? pisuNo sagaviyo-sUyo / gAyaNa-jAyaNa-bhaMDaNa-dussaNa-sIlo du samma- ummukko / / 44 / / anvayArtha ( khuddo ) kSudra prakRti vAle ( ruddo ) rudra prakRti vAle ( ruTTo ) ruSTa prakRti vAle ( aNiThTha ) dUsaroM kA aniSTa cAhane vAle ( pisaNo / cagalakhora ( sagaciyo ) garva sahita ( asUyo ) IrSyAlu ( gAyaNa ) gAyaka ( jAyaNa ) yAcaka ( bhaMDaNa ) gAlI dene vAle/ kalaha karane vAle (du) aura ( dussaNa-sIlo) dUsaroM ko doSa lagAnA svabhAva haiM jisakA-ye saba ( samma-ummukko ) samyagdarzana se rahita hote haiN| artha--jo jIva kSudra arthAta hIna svabhAva vAle haiM, rudra arthAt raudra krUra/nirdayI svabhAva vAle hai, ruSTa prakRti arthAt choTI-choTI bAtoM meM ruSTa hone vAle haiM, dUsare kA abhiSTa cAhane vAle yA dRsaroM kA aniSTa karane vAle haiM, cugalakhora-dUsaroM kI bAtoM ko ulTA-sulTA bhir3Ane vAle haiM, IrSyAlu asahiSNu haiM, gAyaka haiM, yAcaka hai, apriya, bhaMDa vacanoM ko bolane vAle haiM/kalahapriya haiM aura dUsaroM ko doSa lagAnA, avarNavAda karane vAle haiM ye saba samyaktva rahita haiM / arthAt kSudra, raudra, ruSTa, aniSTa Adi durbhAvanA vAle prANI samyaktva rahita hote haiN| jina-dharma vinAzaka jIvoM ke svabhAva vANara-gaddaha-sANa-gaya, vagdha-varAha-karAha / makkhi-jalUya-sahAva-para, jiNavara dhamma viNAsa / / 45 / / anvayArtha ( bANara ) bandara ( gaddaha ) gadhA ( sANa ) kuttA ( vaggha ) bAgha ( varAha ) sUkara/suara ( karAha ) kachuA kacchapa ( makkhi ) makkhI ( jalUya ) joka ( sahAva-pAra ) svabhAva vAle manuSya ( jiNavara dhamma ) jinavara dharma ke ( viNAsa ) vinAzaka haiM / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra artha-bandara, gadhA, kuttA, bAgha, sUkara, kachuA, makkhI, joMka svabhAva vAle manuSya jinendra ke zreSTha dharma ke vinAzaka hote haiM / bandara svabhAvI--caMcala svabhAvI hotA hai, caMcalatA meM hAtha meM AI uttama vastu ko bhI tor3a-phor3a samApta kara detA hai isI prakAra caMcala svabhAnI pAnana mArga ke vizAzana hote haiN| gadhA svabhAvI--"pazUnAm cANDAla gardabhaH" pazuoM meM gadhe ko cANDAla kI upamA dI gaI hai kyoMki gadhA ghAsa khAte samaya jar3a se ukhAr3a kara jAtA hai| Agama meM kathana hai ki jar3a se ukhAr3akara khAne vAlA kRSNalezyA vAlA hai / kRSNalezyA vAlA gardabha svabhAvI hai ata: dharma kA vinAzaka hai| kuttA svabhAvI kunA sAdharmI ko dekhakara bhoMkatA hai, gurrAtA hai, uttama bhojana milane para bhI nahIM khAtA, mala/gaMdagI khAtA hai, usakI pU~cha sau bAra sIdhI karo Ter3hI hI rahatI hai vaise hI svAna svabhAva vAle jIvoM ko sAdharmI kA satsaMga nahIM rucatA hai, ve dharmAtmAo ko dekhakara kutte kI taraha cillAte haiM, garajate haiM, ghara kA zuddha - bhojana unheM nahIM rucatA / bAjAra kA abhakSya bhI ruci se khAte haiN| ye zvAna svabhAva vAle jIva dharma ke vinAzaka haiN| sUkara svabhAvI--sUkara mala-priya hai| zuddha miSThAna sAmane rakhane para bhI mala kI ora ho daur3atA hai / sUkara svabhAva vAle mAnava pApa prakRti yukta hote haiM, guNoM ko nahIM, sadA doSoM ko dekhane meM AnaMda mAnate haiM, ye dharma-vinAzaka haiN| kachuA svabhAvI-kachuA kI pITha itanI zakta hotI hai ki golI bhI mAro, koI asara nahIM hotaa| usI prakAra kachuA svabhAva vAlne manuSyoM ko kitanA bhI dharma samajhAo, una para usakA koI asara nahIM hotA / apanI bAta ko karane ke lie aise DaTe rahege ki sau mAro, sahana kareMge para pApa ko nahIM chor3eMge / aise jIva bhI dharma ke vinAzaka hI haiN| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 makkhI svabhAvI rayaNasAra ropaa| mAkhI gur3a meM gar3I rahe. hAtha male aura sira dhune, lAlaca burI balA // makkhI ke samAna lobhI jIvoM ko dharma kI ruci nahIM hotI haiM ataH ve dharma ke vinAzaka haiN| kahA bhI hai pApI lobhI jIva ko, dharma kathA na suhAya / kaiU~ge ke lar3a-mare, ke uTha ghara ko jAya / / joMka svabhAvI - joMka sadA khUna cUsatI haiM usI prakAra jo jIva guNoM ko chor3akara avaguNoM ko grahaNa karate haiM, ve joka svabhAvI jIva dharma-vinAzaka haiN| ratnatraya meM samyagdarzana kI mukhyatA samma viNA saNNANaM, saccAritraM Na hoi niyameNa / to rayaNattaya majjhe, samma - guNu - vikaTTha- midi jiNudinaM / / 46 / / anvayArtha -- ( samma viNA ) samyagdarzana ke binA ( saNNANaM ) samyagjJAna va ( saccAritraM ) samyag cAritra ( NiyameNa ) niyama se (Na) nahIM (hoi ) hote haiM ( to ) isIliye ( rayaNattaya majjhe ) ratnatraya meM ( samma guNu-kiTThe ) samyagdarzana guNa utkRSTa haiM ( idi ) aisA ( jiddihaM ) jinendra deva ne kahA hai / artha samyagdarzana ke binA samyagjJAna va samyamcAritra niyama se nahIM hote haiM ataH ratnatraya meM samyagdarzana guNa utkRSTa haiM, aisA jinendradeva ne kahA hai / isI bhAva ko chahaDhAlAkAra daulatarAma jI likhate hue kahate haiMmokSamahala kI parathama sIr3hI yA bina jJAna cAritrA / samyaktA na lahe so darzana dhAro bhavya pavitrA | daula samajha suna ceta sayAne kAla vRthA mata khove| yaha nara - bhava phira milana kaThina hai, jo samyak nahIM hove // he bhavyAtmAoM ! samyagdarzana ke binA gyAraha aMga nau pUrva kA pAThI bhI mithyAjJAnI aura ghora tapasvI kI kucAritra ArAdhaka kahalAtA hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 3. rayaNasAra 29 ataH mokSa mahala kI prathama sIr3hI rUpa samyaktva ko prApta karane kA puruSArtha karo / samyaktva kI hAni kaise ? kutava kuliMgi kuNANI, kuvaya kusIle kudaMsaNa kusatthe / kuNimitte saMyuya thui, pasaMsaNaM samma hANi hoi NiyamaM / / 47 / / = anvayArtha - - ( kutava ) kutapa ( kuliMga ) kuliMgI / mithyAveSa dhAraNa karane vAle meM ( kuNANI ) mithyAjJAnI meM ( kuvaya ) kutrata meM (kusIle ) kuzIla/mithyAzIla meM ( kudaMsaNa ) mithyAdarzana meM ( kusatthe ) kuzAstra meM ( kuNimite ) mithyA nimittoM meM ( thui ) stuti ( saMthuya ) saMstuti tathA ( pasaMsaNaM ) prazaMsA karane se ( niyama ) niyama se ( samma hANi ) samyaktva kI hAni ( hoi ) hotI haiN| - artha - mithyAtapa kA AcaraNa karane vAle, mithyAbheSa dhAraka, mithyAjJAnI, mithyAvratoM ke AcaraNa karane vAle, mithyAzIla ke dhAraka, mithyAdRSTi, kuzAstra yAne hiMsA kI puSTi karane vAle mithyA - zAstra aura mithyA nimittoM kI stuti, saMstuti tathA prazaMsA karane se samyaktva guNa kI hAni niyama se hotI haiM / tatvArthasUtra graMtha meM umAsvAmi AcArya ne mithyA zraddhAnI, mithyAjJAnI va mithyAcAritra ke ArAdhakoM kI prazaMsA va stuti karane ko samyagdarzana aticAra / samyaktva kI hAni kahA hai| yahA~ bhI AcArya deva kundakunda svAmI kA bhI bhAva yahI hai ki saMsAra sAgara meM Dubone vAle kuguru-kudevakuzAstra aura kuguru sevaka, kuzAstra sevaka va kudeva sevaka ye cha: anAyatana haiN| ye samyaktva ko dUSita karane vAle haiM, samyaktva kI hAni karane vAle haiN| ataH samyagdRSTi jIva inakI stuti va prazaMsA na kareM / aho ! sabase bar3A kaSTa mithyAtva taNu- kuTThI kulabhaMgaM, kuNai jahA miccha- madhyaNo vi tahA / dANAi suguNa bhaMgaM, gar3a-bhaMgaM miccha meva ho kaTuM / / 48 / / - Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 30 ramaNasAra anvayArtha - ( jahA ) jaise ( taNu-kuTThI) zarIra kA koDhI vyakti ( kulabhaMgaM kuNai ) kula kA nAza karatA hai ( tahA ) usI prakAra (micche vi) mithyAtva bhI ( appaNo ) AtmA ke ( dANAi suguNa bhaMgaM ) dAna Adi uttama guNoM kA nAza karane vAlA aura ( gai-bhaMgaM ) sadgati kA nAzaka hai ( ho ) aho ( miccha-meva kaTuM ) mithyAtva hI kaSTa hai| -jaise zarIra kA kor3hI / kuSTa roga se dUSita vyakti apane raktasambandha se apane kula kA vinAza kara detA hai, usI prakAra mithyAtva bhI AtmA ke dAna-pUjA Adi uttama / sadguNI kA nAza karane vAlA aura sadgati kA vinAzaka haiM, aho ! mithyAtva hI kaSTa haiN| tAtparya hai ki mithyAtvarUpI kuTa ne anAdikAla se jIva ke uttamottama guNoM kA vinAza kiyA hai, uttamagati meM jAne meM virodha kiyA hai| tIna loka tIna kAla meM mithyAtva hI sabase bar3A kae haiN| kA mUla sAra haiN| artha - samyagdRSTi hI dharmajJa hai deva-guru- dhamma-guNa- cArita tavAyAra- moMkkha - gaibheyaM / jiNavayaNa sudiTTi viNA, dIsai kiM jANae sammaM / / 49 / / * anvayArtha - ( deva-guru-dhamma-guNa-cArita tavAyAra- mokkhagaiyaM ) deva-guru- dharma - guNa cAritra tapAcAra - mokSagati kA rahasya ( jiNavayaNa ) jinadeva ke vacana ( sudidviviNA ) samyagdRSTi binA ( kiM ) kyA ( sammaM ) samIcIna rUpa se ( dIsae - jApae ) dekhe - jAne jA sakate haiM ? arthAt nahIM / samyagdRSTi ke dvArA hI samyak prakAreNa dekhe jA sakate haiM va jAne jA sakate haiM / ] - artha - deva - guru- dharma - guNa cAritra tapAcAra aura mokSagati kA rahasya tathA jinadeva ke vacana samyagdRSTi ke binA kyA samIcIna rUpa se dekheM va jAne jA sakate haiM ? samyagdRSTi hI sabako dekhatA va jAnatA haiM / yahA~ AcArya deva ke kathana kA bhAva yaha hai ki samyagdRSTi jIva hI samIcIna rUpa se sacce-deva, nigraMtha guru, ahiMsAmayI dharma, AtmA ke anantaguNa, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra cAritra. tapAcAra va mokSagati ke rahasyamayI sukha, jinendra deva kI mahimAmayI vANI ko dekhna aura jAna sakatA hai / isaliye apanI dRSTi ko samIcIna banAnA hI dharmajJa kA kartavya hai|| mithyAdRSTi kI pahacAna eNkka khaNaMNa vi ciMtai, mokkha-NimittaM Niyappa-sahAvaM / aNisaM viciMttai-pAvaM bahulA-lAvaM maNe viciMtei / / 5 / / anvayArtha- [bhiHyAdRSTi jIpa mokta-nimitta ) muktiprApti meM nimittabhUta ( NiyappasahAvaM ) apane Atma svabhAva ko ( ekka khaNaM vi ) eka kSaNa mAtra bhI ( ciMtai ) ciMtana ( Na ) nahIM karatA hai ( aNisaM ) nirantara rAta-dina ( pAvaM ) pApa kA ( viciMtai ) ciMtana karatA hai aura ( maNe ) mana meM ( bahulA-lAvaM ) bahuta se dUsaroM ke prati ( vicitei ) socatA rahatA hai| artha-mithyAdRSTi jIva mukti prApti meM nimitta bhUta apane AtmasvabhAva kA eka kSaNa bhI ciMtana nahIM karatA hai, rAta-dina pApa kA ciMtana karatA hai aura mana meM dUsaroM ke prati bahuta bAteM socatA rahatA hai / arthAt mithyAdRSTi saMsAra ko bar3hAne vAlI pApa rUpa bAtoM kA to niraMtara ciMtana karatA hai, para apane Atma svabhAva kA eka kSaNa bhI ciMtana nahIM karatA hai / sAmya-bhAva kA ghAtaka micchAmai maya-mohAsava-matto bollae~ jahA-bhullo / teNa Na jANai appA, appANaM samma- bhAvANaM / / 51 / / anvayArtha--( micchAmai ) mithyAdRSTi jIva ( jahA-bhullo ) bhulakkar3a ke samAna ( maya-mohAsava-matto-baoNllara ) mada-moha rUpI madirA se masta hokara vyartha bolatA hai ( teNa ) isaliye vaha ( appA) AtmA aura ( appANaM ) AtmA ke ( samma-bhAvANaM ) sAmya bhAva ko ( Na ) nahIM ( jANai ) jAnatA hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 yAsAra artha---mithyASTi joba bhulakkar3a pAgala kI taraha vyartha bolatA hai| bakavAsa karatA hai isaliye vaha apanI AtmA aura AtmA ke sAmya/samatAmaya amUlya bhAva ko nahIM jAnatA hai / tAtparya yaha ki mithyAdRSTi satya ko satya, asatya ko satya, satya ko asatya kahatA huA vyartha pralApa karatA rahatA haiM phalata: apane AtmasvarUpa se anabhijJa vaha AtmA ke asalI svabhAva-samatAgsa ke rasAsvAdana kA AnaMda nahIM le pAtA hai| upazama bhAva ke kArya puvvaTTi khavai kamma, pavisadu No dei ahiNavaM kammaM / iha-paraloya mahappaM, dei tahA uvasamo bhAvo / / 52 / / anvayArtha [bhavya jIvoM kA ] ( uvasamo bhAvo ) upazama bhAva ( pucaTThida kamma ) pUrvasthita/pUrvabaddhakarmoM kA ( khavai ) kSaya karatA hai ( ahiNavaM kamma ) abhinava karmoM ko ( pavisadu No dei ) praveza nahIM detA hai ( tahA ) tathA ( iha-paraloyaM ) isa loka va paraloka meM ( mahappaM ) mahatva/mAhAtmya ko ( dei ) detA hai| ___artha---bhavya jIvoM kA upazamabhAva anAdi kAla se baddha pUrvabaddha karmoM ko nirjarA/kSaya karatA hai tathA abhinava/navIna karmoM kA AtmA meM saMvara karatA hai aura isa loka va paraloka meM jIva ke mAhAtmya ko prakaTa karatA hai| bhavyajIva ke upazamabhAva se 3 kArya siddha hote haiM--1.pUrvabaddha karmoM kI nirjarA, 2. navIna karmoM kA saMvara aura 3. ubhaya loka me yaza-kIrtimAhAtmya kI prasiddhi / yahA~ AcArya deva kA tAtparya hai-he bhavyAtmAoM ! upazama bhAva ko prApta karo / anAdikAlIna mithyAtva kI ber3I meM jakar3e jIva ke sarvaprathama aupazamika samyaktva hI hotA hai aura eka bAra aupazamika samyaktva hote hI usakA ananta saMsAra hamezA ke lie chUTa jAtA haiM / aupazamika samyaktva kI prApti me agrasara upazama bhAva kA dhAraka jIva, 34 baMdhApasaraNa karatA huA samyaktva ke abhimumna ho pUrvabaddha karmoM kI nirjarA, Ane vAle navIna karmoM kA saMvara karatA huA ubhaya loka meM mAhAtmya ko prakaTa karatA hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra samaya kA upayoga sammAiTThI kAlaM bollai veragga-NANa bhAveNa / micchAiTTI vAMchA dubbhAvA-lassa-kalahehiM / / 53 / / anvayArtha--( sammAiTThI ) samyagdRSTi ( kAlaM ) kA samaya ( veragga-gANa-bhAveNa ) vairAgya aura jJAna bhAva se ( bollai ) bItatA hai ( micchAiTThI kAlaM ) mithyAdRSTi kA samaya ( vAMchA ) icchA/vAMchA/ tRSNA/( dubbhAvA-lassa ) durbhAva/azubhabhAva va Alasya tathA ( kalahehiM ) kalaha jhagar3e meM bItatA hai| ___artha-- samyagdRSTi jIva apanA samaya vairAgya aura jJAna bhAva se vyatIta karatA hai jabaki mithyAdRSTi AkAMkSA/icchA-tRSNA/vAMchA, durbhAvanA, Alasya aura kalaha se apanA samaya vyatIta karatA hai / amRtacandrAcArya deva likhate haiM..."samyagdRSTerbhavati niyataM jJAna vairAgya zakti" "samyagdRSTi jIvoM ke andara jJAna aura vairAgya kI zakti nizcaya hI hotI haiN| ata: unakA amUlya jIvana jJAna aura vairAgya se AtmA kI sAdhanA meM bItatA hai / mithyAdRSTi jIva ajJAna rUpI nidrA meM supta huA rAgarUpI madirA kA pAna karatA rahatA hai ata: usakA samaya tRSNA, azubha bhAvanA, pramAda aura lar3AI-jhagar3o meM bItatA hai| bharata kSetra meM avasarpiNI kAla ajjava-sappiNI bharahe, paurA rUhaTTa jhANayA diTThA / NaTThA duTThA kaTThA pApiTThA kiNNa-NIla-kAodA / / 54 / / ___ anvayArtha--( ajjava-sappiNI ) Aja vartamAna/huNDAvasarpiNI kAla meM ( bharahe ) bharata kSetra meM ( rUddacha-jhANayA ) raudra va ArtadhyAna yukta jIva (gaTThA ) naSTa ( duTTA ) duSTa ( kaTThA ) kaSTa ( pApiTThA) pApiSTa ( kiNNa-NIla-kAoda ) kRSNa-nIla-kApota lezyA vAle ( paurA ) adhika ( diTThA ) dekhe jAte haiM / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra artha - Aja bharata kSetra avasarpiNI kAla meM Arta- raudradhyAna yukta, naSTa, duSTa, pApI tathA kRSNa-nIla kApota lezyA vAle jIva adhika mAtrA me dekhe jAte haiM / 34 vartamAna meM bharata kSetra meM huNDAvasarpiNI kAla cala rahA hai| yaha kAla asaMkhyAta kalpa kAla bItane ke bAda AtA hai| Aja cAroM ora prAya: loga Arsa- raudradhyAna se duHkhI/saMklezita haiM, dhana-jana- teja Adi se hIna hone se naSTa haiM, dayA karuNA- anukaMpA nahIM hone se duSTa/ nirdayI ho gaye haiM, pApabhIrutA mAnava-mana se nikala cukI hai ata: pApI tathA kRSNa Adi tIna azubha lezyAoM se yukta dikhAI de rahe haiM yaha saba huNDAvasarpiNI kAla kA hI prabhAva hai / kyoMki isa kAla meM anahonI ghaTanAe~ hotI hI haiM / ArttadhyAna va usake bheda - duHkha yA pIr3A rUpa dhyAna ko AttaMdhyAna kahate haiN| isa dhyAna ke 4 bheda haiM-- 1. iSTa viyogaja, 2. aniSTa saMyogaja 3. pIr3A cintana aura 4. nidAna bandha / raudradhyAna - rudratA meM hone vAlA dhyAna raudradhyAna haiM / isake bhI cAra bheda haiM ? hiMsAnandI 2 mRSAnandI 3 cauryAnandI aura 4. parigrahAnandI | samyagdRSTi jIvoM kI durlabhatA ajja vasappiNi bharahe paMcama yAle miccha- puvvayA sulahA / sammattapuvva sAyAraNayArA dullahA hoMti / 355 / / - anvayArtha --- ( ajja vasappiNi) Aja / vartamAna avasarpiNI [ huNDAvasarpiNI ] kAla meM ( bharahe ) bharata kSetra meM ( paMcama-yAle ) paMcama / duHkhama kAla meM (miccha - pulvayA ) mithyAdRSTi jIva ( sulahA ) sulabha haiM; kintu ( sammatta-puvva ) samyagdRSTi ( sAyAraNayArA) gRhastha aura muni donoM durlabha ( hoMti ) hote haiM / artha -- bharata kSetra meM abhI vartamAna kAla meM paMcama kAla meM avasarpiNI kAla usameM bhI anahonI bAtoM ko karane vAlA vicitra aisA huNDAvasarpiNI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 35 kAla cala rahA hai / isa paMcama/du:khama kAna meM bharatakSetra meM mithyAdRSTi jIva sulabha haiM; kintu samyagdRSTi gRhastha aura muni donoM hI durlabha haiN| paMDita AzAdharajI likhate haiM kaliprAvRSi mithyAdiG meghanchanAsu dikSviha / khadyotavatsudeSTAro hA dyotate kvacid kvacit / / 7 / / [ sA.dha] kheda haiM kalikAla vistAra ko prApta hai, mithyAtvarUpI bAdala dasoM diNANa meM Daga rahe hai. aise samaya meM samyagdRSTi sadupadeza juganU kI taraha kahIM-kahI ho camakate hue dikhAI deNge| nirmala, zuddha samyaktva 'kataka-phala- bhariya-NimmalajalaM vavagaya kAlimA suvaNNaMca / mala-rahiya-samma-jutto bhavbavarolahai lahu sokkhaM / / 55 / / anvayArtha ( kataka-phala ) nirmalI ( bhariya ) bharita/yukta ( Nimmala jalaM ) nirmala/pavitra jala ( ca ) aura ( vavagaya kAlimA) kiTTakAlimA se rahita ( suvaNNaM ) svarNa [ ke samAna ] ( mala-rahiyasampa-jutto )25 mala doSoM se rahita, samyaktva yukta ( bhavbavara ) bhavyottama: nikaTa bhavya jIva ( lahu ) zIghra hI ( sokkhaM ) bhukti va mukti ke zAzvata uttama sukha ko ( lahai ) prApta karatA hai| artha jaise nadI kA barasAtI gaeNdalA jala pIne ke ayogya hone se usameM nirmalI katakaphala DAlane para vaha zuddha peya pIne yogya ho jAtA hai / khAna se nikala svarNa pASANa kiTTa kAlimA se yukta hone se sAmAnya pASANa kI kImata ko hI prApta karatA hai kintu vahI svarNa sunAra ke 16 tAva lagakara kiTTa kAlimA se kImata rahita bahumUlyatA ko prApta ho jAtA hai| vaise hI jo anAdikAla se karma rUpa kiTTakAlimA yukta jIva saMsAra meM bhramaNa kara malIna ho rahA hai| vahI bhavyottama 25 mala doSoM rahita zuddha/ nirmala samyaktvarUpI ratna ko prApta kara sahaja hI/zIghra hI lIlA mAtra me 1- va prati meM upalabdha gAthA naM. 55 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra saMsAra ke uttamottama sukhoM ko prApta karatA huA muktidhAma ke atIndriya, zAzvata surakhoM ko prApta karatA hai| avasarpiNIkAla meM bhI dharmyadhyAna hotA hai ajja-vasappiNi bharahe, dhAmajhANaM pamAda-rahilo ni ! hodi tti jiNuddiTuM, Na hu maNNai so hu kudiTThiI / / 56 / / anvayArtha-( bharahe ) bharatakSetra meM ( ajja-vasappiNi ) Aja/ isa vartamAna avasarpiNI kAla meM ( dhammajjhANaM ) dharmyadhyAna ( pamAdarahido tti ) pramAda-rahita hotA hai ( tti ) aisA ( jiNuTThi ) jinendradeva ne kahA hai / jo aisA ( Na hu ) nahIM mAnatA hai ( so ) vaha ( hu ) nizcaya se ( kudiTThI ) mithyAdRSTi hai / artha--'bharatakSetra meM Aja bhI isa avasarpiNI kAla meM jIvoM ke ghaHdhyAna pramAda rahita hotA hai, aisA jinendra deva ne kahA hai / jo aisA nahIM mAnatA hai vaha nizcaya se mithyAdRSTi hai| ___ isa duHkhama huNDAvasarpiNI viSama kAla meM bhI dharmAtmA gRhastha va muniyoM ke dharmyadhyAna kA niSedha nahIM hai| hA~ ! isa kAla meM zukladhyAna kA niSedha haiN| isI bAta ko mokSaprAbhRta graMtha meM kundakunda deva likhate haiM bharahe dussama-kAle dhammajjhANaM havai sAhussa / taM appa-sahAva-sahide Na hu maNNai so vi aNNANI / / bharatakSetra meM AtmasvabhAva meM sthita muniyoM ko isa dussama kAla meM bhI dharmyadhyAna hotA hai isa bAta ko jo nahIM mAnatA hai vaha ajJAnI hai| aura likhate haiM ajjavi tirayaNa-suddhA appA jhAvi lahahi iMdattaM / loyattiya devattaM tasya cuA Nivvudi jaMti // 77 // a.pA. Aja bhI ratnatraya se zuddhatA ko prApta hue manuSya AtmA kA dhyAna kara indrapada tathA laukAntika pada ko prApta hote haiM aura vahA~ se cyuta ho nirvANa ko prApta hote haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 rayaNasAra jo rukhe so karoasuhAdo NirayAU, suha- bhAvAdo du sagga- suhamAo / duha- suha- bhAvaM jANadu, jaM te ruccer3a taM kujjA / / 57 / / anvayArtha - [ he bhavyAtmAoM ! ] ( asuhAdo NirayAU ) azubha bhAvoM se naraka Adhu (Tu ) aura ( suha-bhAvAdo; zubha bhAvoM se samma suhamAo ) svarga sukha va svarga Ayu prApta hotI hai / ( duha-suha bhAvaM ) dukha va sukha bhAvoM ko ( jANadu ) jAno tathA ( te ) tumheM ( jaM ) jo ( ruccei ) ruce (taM ) usako ( kujjA ) karo / artha--- he bhavyAtmAoM ! azubha bhAvoM se narakAyu ke asahya dukha aura zubha 'bhAvoM se svarga ke uttamottama sukha va devAyu kI prApti hotI hai| dukha-sukha, naraka - svarga ko acchI taraha jAnoM, pazcAt tumheM jaisA ruce vaisA karo / jainAcArya yahA~ bhavya jIvoM ko saveta karate hue kaha rahe haiM- maiM Apa logoM ko mAtra mArga batA sakatA huuN| sahI mArga kA cayana, asatya mArga kA tyAga rUpa puruSArtha Apake viveka para nirbhara hai, sahI mArga para calanA Apa kA svayaM kA kartavya haiM, ataH Apa logoM ko jo ruce so kriye| azubhabhAva rUpa pariNAma hiMsAisu kohAisu micchA - NANesu pakkhavAesu / macchariesamaesa durahi- Nive sesu asuha- lessesu / / 58 / / vikahAisu ruddaTTa - jjhANesu asuyagesu daMDesu / sallesu gAravesu ya, jo vaTTadi asuha- bhAvo so / / 59 / / anvayArtha ---( hiMsAisu ) hiMsA Adi meM ( kohAdisu ) krodha Adi meM (micchA NANesu ) mithyA jJAnoM meM ( pakkhavAe su ) pakSapAtoM meM ( macchariesu } mAtsarya meM (maesa) madoM meM ( durahi- Nivesesu ) durabhinivezoM / duSTa abhiprAyoM meM ( asuha-lessesu ) azubhalezyAoM meM (vikahAisu ) vikathAoM meM ( ruddaTTa jjhANesu) raudra- ArttadhyAnoM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rayaNasAra meM { asuyagesu ) IrSyA meM ( daMDesu ) asaMyamoM meM ( sallesu ) zalyoM meM ( ya ) aura ( gAravesu ) gAravoM meM ( jo ) jo ( vaTTadi ) vartana hotA hai ( so ) vaha ( asuha-bhAtro ) azubha-bhAva hai / artha--TiMgamA jhUTa-corI kuzIla parimuSTa pAna gaNoM meM sona-mAnamAyA-lobha cAra kaSAyoM meM, kumati-kuzruta Adi mithyA jJAnoM meM, pakSapAtoM! satya nyAya ke abhAva meM, mAtsarya meM, jJAna-pUjA-kula-Rddhi-jAti-tapabala-vapu ina ATha madoM meM khoTe/duSTa abhiprAyoM meM, kRSNa-nIla-kApota tIna lezyAoM meM, rAjakathA, bhojanakathA, strI kathA-cora kathA, cAra vikathAoM meM, cAra ArtadhyAna-iSTaviyoga, aniSTa saMyoga, pIr3A cintana, nidAna, baMdha, cAra raudradhyAna-hiMsAnandI, mRSAnandI, coryAnandI va parigrahAnaMdI meM, IrSyA asUyaM pariNAma meM cha: prakAra ke indriya asayaMma-pA~ca indriya chaThe mana ko vaza nahIM karanA / chaha prakAra kA prANI saMyama-pA~ca sthAvara, eka trasa chahanikAyoM meM dayA nahIM pAlanA rUpa asaMyamoM meM, mAyA-mithyAnidAna tIna zalyoM tIna gArava-zabda gArava, Rddhi gArava aura sAta gArava rUpa ahaMkAra meM, mAna baDhAI rUpa pariNAmoM meM vartana karane vAle pariNAma azubha bhAva haiN| varNa ke uccAraNa kA garva karanA zabda gArava hai / ziSya pustaka kamaNDalu-picchi yA paTTa Adi dvArA apane ko U~cA prakaTa karanA Rddhi gArava hai tathA bhojanapAna Adi se utpanna sukha kI lIlA se masta hokara mohamada karanA sAta gArava hai| [ mo.pA.TI.27/322/1] __ ye azubha bhAva sarvathA tyAjya haiN| kyoMki ye azubha gati ke va azubha Ayu ke nimitta haiM - zubhabhAva rUpa pariNAma dabvatyikAya chappaNa tacca-payatyesu satta-Navagesu / baMdhaNa-mokkhe takkAraNa-rUve vArasa Nuvekkhe / / 6 / / rayaNattayasya-rUve ajjAkamme dayAisaddhamme / icceva mAige jo vaTTai so hoi suhabhAvo / / 61 / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra anvayArtha--kramaza: ( chappaNa) chaha pA~ca ( davvatyikAya ) dravya aura astikAya ( satta-Navagesu ) sAtatattva nava-padArtha ( baMdha-mokkhe ) bandha aura mokSa ( takkAraNa-rUve) usake kAraNa svarUpa ( vArasaNuvaikkhe ) bAraha anuprekSAo ravaNatyasta-rUve ) ratnatrayasvarUpa ( ajjA-kamme ) Arya karma meM ( dayAi-saddhamme ) dayA Adi saddharbha meM ( icceva mAige ) ityAdi meM ( jo ) ( vaTTai ) vartana hotA hai ( so ) vaha ( suhabhAvo ) zubha bhAva ( hoi ) hotA hai| artha-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, aura kAla chaha dravya / jIva pudgala, dharma, adharma aura AkAza pA~ca astikAya / jIva-ajIvaAsrava-baMdha-saMvara-nirjarA va mokSa sAta tattva / jIva-ajIva-Asrava-baMdhasaMvara-nirjarA-mokSa-puNya va pApa nau padArtha / baMdha aura mokSa / baMdha va mokSa ke kAraNa 1 anitya-azaraNA-saMsAra-ekatva-anyatva-azuci-Asrava-saMvaranirjarA loka va bodhi-durlabha bAraha bhAvanA / samyagdarzana-samyagjJAna, samyAcAritra ratnatraya svarUpa / deva-pUjA; gurupAsti-svadhyAya-saMyama-tapa va dAna Adi Arya-karma dayA Adi samIcIna/ satyadharma ityAdi ke ciMtana inake svarUpa ko jAnakara tadpa AcaraNa meM jo vartana hotA hai, vaha zubha bhAva hotA hai| zubha bhAva paramparA se mukti kA kAraNa hai / jIva ke azubha bhAvazubhabhAva aura zuddha bhAva ye tIna bhAva haiM / inameM azubha bhAva to sarvathA heya hI hai aura jaba taka jIvoM kI pariNati zuddha meM tanmaya nahIM hotI taba taka zubhayoga hI kAryakArI/upAdeya hai / he bhavyAtmAoM ! azubha kA tyAga karo, zubha meM pravRtti karo aura zuddha kA lakSya rakho, yahI jinendradeva kI anekAMtamayI dezanA hai| ata: azubha bhAva sarvathA heya haiM, azubha kI apekSA zubha bhAva upAdeva haiM aura zuddha kI apekSA zubhabhAva gauNa haiM, isa prakAra vastu vyavasthA kA jJAna kara jaisI apanI avasthA hai tadanusAra vyavasthA kA AcaraNa karanA zreyaskara hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 rayaNasAra nirNaya svayaM kA sampatta-guNAi sugai, micchAdo hoi duggai NiyamA / idi jANa kimiha bahuNA, jaM ruccadi taM kujjAho / / 6 / / anvayArtha--( sammatta-gaNapAi ) samyaktva Adi guNoM se ( sugai ) sugati aura ( micchAdo ) mithyAtva se ( NiyamA ) niyama se ( duggai ) durgati ( hoi ) hotI haiM / ( idi ) isa prakAra ( jANa ) jAna ( iha ) yahA~ ( bahuNA kiM ) bahuta kahane se kyA lAbha ? (jaM ) jo ( ruccadi) acchA lage ( taM ) vaha ( kujjAho ) kro| artha-samyaktva guNa se niyama se sugati hotI hai aura mithyAtva se durgati hotI hai, aisA jAnakara jo acchA lage so karo, bahuta kahane se kyA prayojana ? AcArya samantabhadra svAmI ratnakaraNDazrAvakAcAra graMtha meM likhate haiM na samyaktvasamaM kiJcit kAlye trijagatyapi | zreyo'zreyazca mithyAtva samaM nAnyattanubhRtAm / / he saMsArI prANiyoM ! Apake lie samyaktva ke samAna tIna loka, tIna kAla meM anya koI kalyANakArI nahIM hai aura mithyAtva ke samAna akalyANakArI bhI koI nahIM hai / samyagdRSTi jIva nArakI, tiryaMca, napuMsaka, strI, duSkula, vikRtarUpa, alpAyu, daridratA Adi ko kabhI bhI prApta nahIM hotA aura mithyAdRSTi bAra-bAra naraka-tiryaMca Adi durgatiyoM meM bhramaNa karatA hai / ata: viveka se kAma karo athavA Apa ko jo ruce vahI karo / pratyeka jIvAtmA jJAnamayI haiM ata: adhika kahane se kyA lAbha ! mohIjIva ke bhavatIra nahIM moha Na chijjai appA, dAruNa kammaM karei bahuvAraM / Na hu pAvai bhava-tIraM, kiM bahu-dukkha vahei mUDhamaI / / 63 / / anvayArtha--( appA ) yaha AtmA ( moha ) moha ko ( Na chijjai ) naSTa nahIM karatA hai ( dAruNa karma ) dAruNa kaThina karma Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syaNasAra vrata upavAsa Adi ( bahavAraM ) aneka bAra ( koI ) karatA hai / ( hai ) nizcaya se vaha ( bhava - tIraM ) saMsAra- samudra kA tora / kinaa| ( Na ) nahI pAnA hai; phira ( mUDhamaI ) yaha mUrkha (bahudukkha ) aneka dukkha ( kiM vahei ) kyoM vahana karatA hai| kyoM uThAtA hai / artha... Azcarya hai ki yaha AtmA dAruNa kaThina karma vrata-niyama. upavAsa Adi to aneka bAra karatA hai para moha ko naSTa nahIM karatA hai| nizcaya hI hai ki moha ko naSTa kiye binA yaha saMsAra samudra kA kinArA nahIM pAtA hai; phira bhI mUr3hamati ajJAnI aneka prakAra ke duHkha kyoM uThAtA hai ? ___saMsArarUpI sAmrAjya kA adhipati moha hai| moharUpI gajA kA maMtrI ajJAna haiM aura rAga dveSa isake senApati haiN| isa jIva para anAdikAtna se moharUpI rAjA ne Adhipatya jamAyA hai, ajJAnarUpI maMtrI isake salAhakAra bane hue haiM tathA rAga-dveSarUpI senApatiyoM kA anuzAsana khatare se bAhara nahIM hai| aisI vikaTa sthiti meM phaMsA jIva dhora tapa-vrata-upavAsa paMcAgni tapa to karatA hai para moha rAjA ko vaza meM karane kA puruSArtha nahIM karatA hai / AcArya deva kahata hai mAha sahana ghora tapa bhI saMsAra kA cheda nahIM karatA aura moharahita thor3A tapa bhI saMsAra ..sAgara se chur3Akara mukti ko pahu~cA detA hai| ata: pahale moha kA tyAga karo anyathA vyartha meM kaThora tapasyArUpI bor3A uThAne se koI prayojana siddha hone vAlA nahI haiN| mAtra bheSa/liMga se kalyANa nahIM dhariyau bAhira-liMgaM, pari-hariyau bAhi-rakkha-sokkha hi / kariyau kiriyA-kammaMgariyau jammiyau bahi-rappa jIvo / / 64 / / anvayArtha---( bahi- rApya jIvo ) bahirAtmA jIva ( bAhira liMga ) bAhya liMga bAhyabheSa mAtra ko ( dhariyau ) dhAraNakara ( bAhi-rakkha sokkha ) indriya janya bAhya sukha ko ( hi ) bhI ( pari-hariyau ) chor3akara ( kiriyA-karma ) kriyAkAMDa-vratAcaraNa Adi ( kariyau ) karatA huA ( jammiyau mariyau ) janma-maraNa karatA rahatA hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 rayAsAra artha-bahigatmA jIva bAhyaliMga/bAhyabheSa, dravya-liMga-muniveza, AryikA veza, kSullaka-zullikA, deza, vratI, tyAgI Adi nAnA bheSa dhAraNa kara, saMsAra ke liya susTa ko bhI jor3atA hai hA kriyAkAMDa-ghora bAhya tapa, kaThina vratAcaraNa Adi karatA huA bhI janma-maraNa karatA rahatA hai| yahA~ tAtparya yaha hai ki samyagdarzana se rahita/AtmA-anAtmA ke jJAna se zUnya jIva bahirAtmA hai / bahirAtmA jIva khyAti-pUjA-lAbha va bhogoM ke nimitta vartamAna meM prApta indriya sukhoM ko chor3akara bAhya bheSa dhAraNa kara bAhya kriyAkAMDa meM rata ho bAhya tapa tapatA, vratoM kA AcaraNa bhI karatA hai phira bhI janma-maraNa ke duHkhoM se chUTa pAtA hai--"duvidhA meM donoM gaye mAyA milI na rAma" / arthAt "sambagdarzana mUla hai"| eka samyagdarzana ke minA bAhya bheSa, samasta bAhya kriyAkAMDa vrata tapa Adi saba niSphala jaano| "samyaktva sahita atA-caraNa, jagata meM ika sAra hai | jinane kiyA AcaraNa, unako namana sau-sau bAra haiM' || mithyAtva ke nAza binA mokSa nahIM mokkha-NimittaM dukkhaM, vahei paraloya-diTThi tnnudNddii| micchAbhAva Na chijjai, kiM pAvai mokkha-sokha hi||65|| anvayArtha ( paraloyadiTThi) paraloka para dRSTi rakhane vAlA ( taNudaMDI ) zarIra ko kRza karane vAlA/aneka prakAra ke kAyakleza karane vAlA bahirAtmA jIva ( mokkha NimittaM ) mukti ke nimitta (dukkhaM vahei ) du:kha ko sahana karatA hai; parantu ( micchAbhAva Na chijjai ) mithyAbhAva ko/mithyAtva kA nAza nahIM karatA -- taba vaha ( kiM ) kyA ( hi ) nizcaya se/vastuta: ( mokkha-sokkha ) mukti sukha ko (pAvai ) prApta kara sakatA hai| ___artha-paraloka para dRSTi rakhane vAle, paraloka ke sukhoM ke abhilASI, mAtra zarIra ko sukhAne vAle aneka prakAra ke kAyakleza vAle bahirAtmA jIva mukti ke sukhoM ke nimitta aneka kaSToM/upasargoM parISahoM/dukkhoM ko Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra sahana karate haiM, kintu mithyAtva ko nahIM chor3ate hai/mithyAtva kA kSaya nahIM karane haiN| AcArya deva kahate haiM vicAra kIjiye ki kyA mithyAtva ko nAza kiye binA ve vAstava meM mukti/mokSa sukha ko prApta kara sakeMge? kabhI nahIM / chahaDhAranAkAra daulatarAmajI likhate haiM sana loka nihu~kAla mA~I nahIM, darzana se sukhakArI / sakala dharama ko mUla yahI, isabina karanI dukhakArI // bAmI ko pITane se kyA lAbha ? Na hu daMDai kohAI, dehaM daMDei kahaM khavai kammaM / sappo kiM muvai tahA, vammIe mArade loe / / 66 / / ___anvayArtha-bahirAtmA jIva ( kohAI ) krodhAdi-krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSAdi ko ( Na hu daMDai ) daMDita nahIM karatA ( dehaM daMDai ) zarIra ko daMDita karatA hai to vaha ( kaha ) kisa prakAra ( kammaM khavai ) karmoM ko kSaya karegA/naSTa kara sakatA hai ( tahA ) jaise ( loe ) loka meM ( vammIe ) bAmI/sA~pa ke bila ko ( mArade ) mArane para/nAza karane para ( kiM ) kyA ( sappo muvai) sA~pa/sarpa maratA hai| artha-bahirAtmA jIva krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAtva-rAga-dveSa Adi ko to daMDita nahIM karatA arthAt inakA tyAga to nahIM karatA mAtra zarIra ko hI daMDita karatA/sukhAtA hai / to isase vaha karmoM kA kSaya kaise kara sakatA hai ? jaise loka meM bAmI ko naSTa karane para sA~pa maratA hai kyA ? tAtparya yahI hai ki jaise loka meM bAmI ko pITane yA naSTa karane se sarpa nahIM maratA ata: bAmI ko pITane se koI prayojana nahIM hai| vaise hI bahirAtmA jIva krodhAdi vibhAva pariNAmoM ko to naSTa nahIM karatA mAtra kAya-kleza Adi karake zarIra ko kRza karatA hai to isa vidhi se kabhI bhI karmoM kA kSaya nahIM ho sakatA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LI 44 rayaNasAra saMyamI kauna ? uvasama-tava-bhAva- judo, NANI so tAva saMjado ho / pANI kasAya - vasago, asaMjado hoi so tAva / / 67 / / antryArtha - jo ( gANI ) jAnI ( upasama-tava-bhAva judo ) upazama-tapa-bhAva se yukta hai ( so ) vaha ( nAva ) taba ( saMjado ). saMyamI (hodi) hai; ( NANI ) jJAnI ( kasAya - vasago ) jaba kaSAya ke vaza ho gayA (tAva ) taba ( so ) vaha ( asaMjado ) asaMyata ( hoi ) hotA hai| artha - jJAnI jaba taka upazama va tapa-bhAva se yukta hotA hai taba taka vaha saMyamI hai| jJAnI jaba kaSAya ke vaza ho gayA taba vaha asaMyamI hotA hai / AcArya kahate haiM- jJAnI sadA jJAnabhAva meM jItA hai| krodhAdi vibhAva pariNAmoM kA nimitta milane para bhI "aho karma vaicitrya" kA ciMtana karatA huA, sadA upazama bhAva va tapa kI sAdhanA meM lagA rahatA hai aura tabhI taka vaha saMyamI hai / kintu jisa samaya jJAnI apane jJAnabhAva se cyuta ho kaSAyoM ke vaza ho jAtA hai, saMyama- pariNAma upazama va tapa bhAva se patita ho jAtA hai; tatkAla vaha asaMyamI ho jAtA hai| mAtra paThana-pAThana se koI jJAnI yA saMyamI nahIM bana sakatA / upazama bhAva tathA tapa bhAva meM lInatA hI jJAnI va saMyamI kA cihna hai / mAtra jJAna karma kSaya kA hetu nahIM ho sakatA pANI khaver3a kammaM NANa- baleNedi bollae aNNANI / vejjo sajja - mahaM, jANe idi Nassade vAhI / / 68 / / anvayArtha - ( aNNANI ) ajJAnI ( idi ) isa prakAra ( bollae) bolatA hai ki ( NANI ) jJAnI ( NANa-baleNa ) jJAna ke bala se ( kamma) karmoM ko ( khavei ) kSaya karatA hai / (ahaM) maiM ( sajjaM ) auSadhi ko ( jANe ) jAnatA hU~ ( idi ) itanA mAtra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra kahane se kyA ( vejjo ) baidya ( vAhI ) vyAdhi ko ( Nassade ) naSTa kara detA hai ? artha-ajJAnI jIva isa prakAra kahate haiM ki jJAnI mAtra jJAna ke bala se karmoM kA kSaya karatA hai / maiM auSadhi ko jAnatA itanA kahane mAtra se kyA vaidya roga ko naSTa kara detA hai ? nahIM / pUjya zrI umAsvAmI AcArya ne tattvArthasUtra meM prathama sUtra diyA "rAmgAdarNana jJAna vAriASgi moshm:'| sUtra kA bhAva hai- samyakdarzana-jJAna-cAritra tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai / mAtra darzana, mAtra jJAna, mAtra cAritra yA darzana-jJAna, darzanacAritra, jJAna-darzana, jJAna-cAritra se kabhI mokSamArga nahIM banatA / AcArya deva ne sUtra meM "jJAna" pada ko madhya dIpaka rakhA jisakA bhAva hai mukti kA mUla darzana va cAritra haiM tathA jJAna kA kArya dehalI ke dIpaka kI taraha darzana va cAritra donoM kI rakSA karanA hai / chahaDhAlAkAra daulatarAmajI ne bhI likhA "jJAnI ke china mA~hi, trigupti te sahaja Tarai teN'| eka vizeSatA yaha bhI hai ki jJAna kA apanA koI svataMtra astitva nahIM hai / kyoM alpa ATha pravacana mAtRkA kA jJAna yA gyAraha aMga nau pUrva kA bhI jJAna ho / vahI jJAna samyagdRSTi ke Azraya ko pAkara samyakjJAna saMjJA pA letA hai aura mithyAdRSTi kA Azraya pA mithyAjJAna kI saMjJA ko prApta ho jAtA hai| yahA~ AcArya deva kA abhiprAya hai ki jaise eka vaidya auSadhi jAnane mAtra se rogI ke roga kA nAza nahIM kara sakatA vaise hI jJAnI mAtra jJAna ke bala se karmoM kA kSaya nahIM kara sakatA / jo jJAna mAtra se karmakSaya hotA hai, aisA bolate haiM ve ajJAnI haiM / mojhapatha kA pathya puvvaM sevai micchA mala-sohaNa-heu samma bhesajjaM / pacchA sevai kammA-maya-NAsaNa cariya-bhesajja / / 69 / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 rayaNasAra anvayArtha ( puvvaM ) prathamataH ( micchA-mala-sohaNa-heu ) mithyAtvarUpI mala ke zodhana ke kAraNa ( samma-bhesajjaM ) samyaktvarUpI auSadhi kA ( sevai ) sevana kiyA jAtA hai / ( pacchA ) pazcAt ( kammA-maya-NAsaNa ) karma rUpI roga kA nAza karane ke lie ( cariya bhesajjaM ) cAritra rUpI auSadhi kA ( sevai ) sevana kiyA jAtA hai| artha-~-prathamata: jIva mithyAtvarUpI mala kA zodhana karane ke lie kAraNabhUta samyaktvarUpI auSadhi kA sevana kare, pazcAt karmarUpI roga kA nAza karane ke lie cAritrarUpI auSadhi kA sevana kareM / yaha jIva anAdikAla se mithyAtvarUpI mala se malIna ho rahA hai usa mala kA zodhana karane ke lie samyaktvarUpI auSadhi kA sevana Avazyaka hai / jaise kisI jIva ke zarIra meM kabja ke kAraNa mala ikaTThA ho jAne para malInatAvaza use jIvana meM pramAda va Alasya ho aneka roga satAne lagate haiN| tabhI auSadhi dvArA usake mala ko nikAlakara zuddhi kI jAtI hai, vaha naurogatA mahasUsa karatA hai para kamajorI kA roga abhI usakA pIchA pakar3e rahatA hai / phira use zaktidAyaka svarNa bhasma/motI piSTI Adi dekara nIroga kiyA jAtA hai / ThIka aisI hI sthiti jIva kI hai / yaha jIvAtmA mithyAtvarUpI mala se gaMdA/azuddha/malIna huA hai| isa mala ko nikAlane kI sarvazreSTha auSadhi samyaktva hai| samyaktva ke dvArA malInatA nikala jAne para bhI cAritra moharUpI karma ise aisA pIr3ita karatA hai, itanA kamajora banAye rakhatA hai ki saMyama dhAraNa karane nahIM detaa| isa kamajorI/isa karma ke roga ko auSadhi hai--cAritra | cAritrarUpI auSadhi kA sevana karate hI, pUrNa saMyama kA ArAdhaka AtmA pariNAmoM kI vizuddhi se cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya kara "ananta vIrya" ko prApta kara zAzvata, anaMta kAla ke lie pUrNa nIroga avasthA ko prApta karatA hai| "yaha karma ko nAza karane kA kramika upAya hai|' samyagdarzana ke binA cAritra/kAyakleza ke dAruNa duHkhoM kA sahana karanA prayojana siddhikAraka nahIM ho sktaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNAsAra jJAnI aura ajJAnI aNNANIdo visaya-virattAdo hoi saya-sahassa-guNo / NANI kasAya-virado visayAsatto jiNuddiSTuM / / 7 / / anvayArtha (ksiya-virattAdo ) viSayoM se virakta ( aNNANIdo ) ajJAnI kI apekSA ( visayAsatto ) viSayoM meM Asakta; kintu ( kasAya-virado ) kaSAya se virakta ( NANI ) jJAnI ( sayasahassa-guNo ) lAkha guNA phala ( hoi ) prApta karatA hai, ( jiguddiTuM) aisA jinendra deva ne kahA hai| artha-paMcendriya viSayoM se virakta ajJAnI kI apekSA paMcendriya viSayoM meM Asakta kintu kaSAya se virakta/rahita jJAnI jIva lAkha gunA phala ko prApta karatA hai| aisA jinendra deva ne kahA hai / yahA~ AcArya deva kA abhiprAya hai ki ajJAnI-mithyAtva se yukta hai| apanI dRSTi ko samIcIna nahIM banA pAyA hai ata: mAtra paMca-indriya ke viSaya-sparza, rasana, gaMdha, varNa aura zabdoM meM virakta hone para bhI baMdhaka hI hai / kyoMki samyaktva ke abhAva meM mithyAtva va anantAnabaMdhI se yukta vaha ananta saMsAra kA baMdhaka hI hai / jabaki paMcendriya viSayoM meM Asakta kintu mithyAtva va anantAnubaMdhI kaSAya se rahita samyagdRSTi-jJAnI jIva ananta saMsAra kA baMdhaka nahIM hone se anantaguNA phala ko prApta karatA hai| vairAgya ke binA bhAva viNao bhatti-vihINo, mahilANaM rodaNaM viNA NehaM / cAgo veragga viNA, ededo vAriA bhaNiyA / / 71 / / __ anvayArtha ( bhatti-vihINo ) bhakti rahita ( viNao ) vinaya ( NehaM viNA ) sneha ke binA ( mahilANaM rodaNaM ) mahilAoM kA ronA/ rudana aura ( veragga viNA ) vairAgya ke binA ( cAgo ) tyAga ( ededo) ye saba ( vAriA ) niSedha/ pratiSiddha ( bhaNiyA ) kahe gaye haiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra artha-bhItara meM yadi pUjya puruSoM ke prati bhakti/zraddhA nahIM hai to unake prati kiyA gayA vinaya kAryakArI nahIM haiM / andara meM sneha ke binA mahilAoM kA rudana vyartha hI hai tathA vairAgya ke binA saMsAra kA tyAga mukti kA hetu nahIM ho . . / anaH ko TImeM gatibhita hI kahe gaye haiN| bhAva zunya kriyA se alAbha suhaDo sUratta viNA, mahilA sohagga-rahida parisohA / veragga-NANa-saMjama hINAkhavaNANa kiMpilabbhaMte / / 72 / / ___ anvayArtha-( sUrata ) zUratA ( viNA ) binA ( suhaDo) subhaTa ( sohagga-rahiMda ) saubhAgyarahita ( mahilA ) strI/nArI kI ( parisohA ) zobhA/zRMgAra tathA ( veragga-NANa-saMjama ) vairAgya, jJAna, saMyama ( hINA ) rahita ( khavaNA ) kSapaNaka/muni ( kiM pi ) kucha bhI ( Na ) nahIM ( labbhaMte ) prApta krte| ___artha--zUratA vIratA rahita yoddhA/subhaTa, suhAga/saubhAgya rahita strI kA zRMgAra zobhA, vairAgya-jJAna-saMyama rahita muni kucha bhI prApta nahIM krte| arthAt zUra-vIra yoddhA hI yuddha-kSetra meM vijaya prApta kara sakegA, yadi yoddhA vIra nahIM hai to yuddha-kSetra meM pITha dikhAkara bhAgegA yA prANoM ko kho degA / ata: vIratA ke abhAva meM subhaTa kucha bhI prApta nahIM kara pAtA / __ "nArI meM guNa tIna haiM auguNa bhare hajAra / putra jane sarasa race kare maMgalAcAra" || nArI kI zobhA suhAga hai / suhAga rahita strI kA zRMgAra uttama kArya karake saphalatA prApta nahIM karatA / vAstava meM vaidhavya prApta hote hI kulIna striyoM ko zRMgAra kA tyAga kara denA caahiye| vaidhavya dIkSA-"suhAga kI vastuoM kA pUrNa tyAga kara, zrRMta vastra dhAraNa kara saMyama se rahane vAlI striyA~ ghara meM rahakara bhI mAdhvI saMjJA prApta kara letI haiM'' | jabaki vaidhavya avasthA prApta kara bhI jo zRMgAra karatI hai ve niMdA ko prApta hotI haiM tathA kucha bhI prApta nahIM karatI haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra ___ cAra vyakti kisI kArya ke lie gA~va ke bAhara nadI pAra kara gaMtavya kI ora jA rahe the| cAroM vyakti rAtri meM naukA meM baiTha gaye / rAtri kA samaya thA, nAvika thaka cukA thaa| vaha nAva ko khuMTA se kholanA bhUla gayA / rAtabhara donoM hAtho se nAtra khetA rahA / prAta: sUryodaya kI zubha belA meM socatA hai- aba to kinArA milane hI vAlA hai; para najara uThAkara eka dRSTi daur3AI to pAyA nAva jahA~ kI tahA~ hai / kyoMki uTA se nAva kI rassI nahIM kholI / nAvika ko rAtabhara mehanata karake bhI kucha hAtha nahIM lgaa| ThIka isI prakAra jo koI mAnava muni avasthArUpI naukA meM baiTha gayA hai| kAya-klezarUpI nAvika usa naukA ko buddhimAnI se khe rahA hai kinta anAdikAla se jIvanarUpI naukA 'moha'' rUpI khUTA se ba~dhI thI, usa khuTA se nahIM kholA aura pairAgya-jJA saMpana kI patavAra se use nahIM kheyA to usa muni ko usa muni avasthArUpI naukA se kucha bhI prApta nahIM ho sakatA / arthAt aisA muni karmoM kA kSaya karane meM samartha nahIM ho sakatA / usakA saMsAra-baMdhana nahIM chUTa sktaa| ajJAnI aura viSayAsakta jIvoM kI dazA vatthu-samaggo mUDho, lohI labbhai phalaM jahA pacchA / aNNANI jo visayA-satto lahai tahA cevaM / / 73 / / ___anvayArtha ( jahA ) jaise ( vatthu-samaggo ) samasta padArthoM se yukta ( mUDha ) ajJAnI ( lohI ) lobhI ( phalaM ) phala ko ( pacchA ) bAda meM ( labbhai ) prApta karatA hai ( tahA ) usI prakAra ( aNNANI ) ajJAnI jo ( visayAsatto) viSayoM meM Asakta hai (cevaM lahai ) pIche hI phala pAtA hai| artha--jaise samasta padArthoM se yukta ajJAnI, lobhI, phala ko bAda meM pAtA hai vaise hI viSayAsakta ajJAno bhI pIche phala pAtA hai| yahA~ AcArya deva kA yaha bhAva hai ki mUrkha, ajJAnI samasta padArthoM ke rahate hue bhI usakA phala bAda meM pAtA hai / kyoMki yadi mUrkha lobhI ko Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra saubhAgya se bahuta sI sampatti mila jAve to usase parAye loga hI caina se ur3Ate haiM; kintu usake bandhu-bAndhava aura vaha to bhUkhoM hI marate rahate haiM / svayaM sukha nahIM bhoga pAtA "sakala padAratha haiM ghara mA~hi / lobhI nara vaha bhogata nAhiM" || vaise hI viSayAsakta ajJAnI bhI jIvana meM kabhI sukha bhoga nahIM pAtA | kyoMki viSayAsakta ho cAra bAtoM se kabhI chuTakArA nahIM milA--1. ghRNA, 2. pApa, 3. bhrama aura 4. kalaMka / viSayAsakta ajJAnI sammAnita parivAra ko naSTa karatA hai aura kalaMkita logoM kI zreNI meM jA baiThatA hai| sukhasamRddhi, IrSyA larane vAloM ke nahIM hai, ThIka isI taraha gaurava meM viSayAsakta ajJAnI ke lie nahIM hai / mAtra apakIrti aura apamAna hI usake bhAgya meM raha jAte haiN| phala ko kauna prApta karatA hai ? vatthu samaggo NANI, supAtta-dANI jahA phala lahai / NANa-samaggo visaya-paricatto lahai tahA ceva / / 74 / / anvayArtha ( jahA ) jaise ( vatthu-samaggo ) samasta padArthoM kI samagratA/yuktatA sahita ( supAtta-dANI ) supAtroM ko dAna dene vAlA ( NANI ) jJAnI ( phalaM ) phala ko ( lahai ) pAtA hai ( tahA ceva ) vaise hI ( visaya-paricatto) viSayoM kA tyAgI ( NANa-samaggo) jJAna se yukta jJAnI ( lahai ) phala ko pAtA hai| ___artha-jisa prakAra sabhI prakAra padArthoM kI yuktatA sahita supAtra ko dAna dene vAlA zAnI phala ko prApta karatA hai, usI prakAra viSayoM kA tyAgI jJAna se yukta jJAnI phala ko pAtA hai| __pUrva puNyodaya se saMsAra meM samasta sAdhana upalabdha hone para supAtro meM dAna dene vAlA jJAnI ho dAna ke phala ko pA letA hai / tirukkurala graMtha meM AcArya deva likhate haiM-dAna lenA burA hai, cAhe usase svarga hI kyoM na Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 rayAsAra milatA ho aura dAna dene vAle ke lie cAhe svarga kA dvAra bhI kyoM na banda ho jAya phira bhI supAtroM meM dAna denA dharma hai / supAtra meM dAna dene vAlA jJAnI kahA gayA, kyoMki vaha supAtra-kupAtra ko acchI taraha jAnakara dAna detA hai tathA vaha dhana kI dAna-bhoga va nAza tIna gatiyoM se bhI paricita haiM / jJAnI supAtra dAna meM hI dAna karatA hai, ajJAnI khyAti-pUjA-lAma kI bhAvanA se pAtra-apAtra saba meM yadA-tavA dAna karatA hai / jJAnI dAna ke phala ko prApta kara letA hai| isI prakAra viSayAsakta hokara jo apane ko jJAnI saMjJA se maMDita karatA hai vaha saMsAra bar3hAtA hai, jabaki viSayoM kA tyAgI, jJAnI jJAna kA phala cAritra dhAraNa kara, ArAdhanA kI sAdhanA se sAdhya ko siddha kara mukti pAtA hai| samakita-jhAna-vairAgya auSadhi bhU-mahilA-kaNayAi-lohAhi visaharaM kaha pi hve| sammatta-NANa-veraggo-saha-maMteNa jiNuddiSTuM / / 75 / / anvayArtha-(bhU ) pRthvI/bhUmi ( mahilA ) strI ( kaNayAi ) svarNa Adi ke ( lohAhi ) lobharUpI sarpa aura ( visaharaM ) viSadhara sarpa ko ( kahaM pi have ) vaha sarpa cAhe kaisA bhI ho ( sampatta-NANaveragmo-saha maMteNa ) samyaktva-jJAna-vairAgya rUpI auSadhi aura maMtra se vaza meM kiyA jA sakatA hai / ( jiNuddiTTa ) aisA jinendra deva ne kahA hai| artha-bhUmi-strI-svarNa Adi ke lobharUpI sarpa aura bhayAnaka viSadhara sarpa bhI vaha kaisA bhI kyoM na ho, samyaktva-jJAna aura vairAgyarUpI auSadhi va maMtra se vaza meM kiyA jA sakatA hai / arthAt saMsAra meM jitanA yuddha jhagar3A hai vaha jar3a, jorU aura jamIna kA hai| ina tIna kA Asakta jIva lobharUpI sarpa se DasA jAkara eka nahIM anekoM bhava bigAr3a letA hai jabaki mahAviSadhara ke isa jAne para usakA eka hI bhAva bigar3atA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNA 3 : ko jar3a jo amInarUpI tIna-tIna sarpa isate rahate haiN| usake viSa ko samyagdarzana- jJAna aura vairAgya kI auSadhi aura maMtra se lIlA mAtra meM dUra kiyA jA sakatA hai| kyoMki samyagdRSTi kI para- padArthoM meM Asakti samApta ho jAtI haiM samyagjJAnI ko " para padArtha, para bhAsatA haiM", "stra padArtha, stra" ataH bheda-vijJAna hote hI para dravya meM mamatva chUTa jAtA hai| vairAgI / cAritravAna kI AvazyakatA bhI ghaTa jAtI haiN| anAsakti, bhedavijJAna aura anAvazyakatA tIna auSadhiyA~ samyagdRSTi jJAnI vairAgI ke pAsa rahatI haiM tathA ratnatraya kA maMtra / basa ! aba to bar3e-bar3e lobharUpI sarpa va viSadhara inake sAmane bhI A nahIM paate| muni dIkSA ke pUrva 10 kA muMDana Avazyaka puSvaM jo paMciMdiya, taNu-maNa- vaci- hattha - pAya muMDAo / pacchA sira muMDAo, siva- gai pahaNAyago hoi / 176 / / -- anvayArtha - ( jo ) jo manuSya (puvvaM ) pahale ( paMciMdiya ) pA~coM indriyoM (taSNu-maNa- vaci - hattha - pAya ) zarIra-mana-vacana- hAtha aura pA~va ko ( muMDAo) mU~DatA hai / vaza meM karatA hai (pacchA ) pazcAt ( sira muMDAo ) sira mu~DAtA hai [ kezoM kA luMcana karatA hai ] - vaha (siva- gai ) mokSa gati / mokSamArga kA ( pahaNAyago ) pradhAna / netA (hoi ) hotA hai| artha - jo manuSya prathama sparzana- rasanA- prANa-cakSu karNa indriyoM ko vaza karatA hai, zarIra ko, mana, vacana, hAtha, pA~va ko vaza karatA hai, isake bAda kezaloMca karatA hai vahI muktimArga kA pradhAna netA hotA hai| arthAt muni dIkSA ke pUrva 5 indriya mana vacana + zarIra hAtha pA~va = 10 kA muMDana Avazyaka hai| - 1 f "citra jainezvarI dIkSA svairAcAra virodhinI" mAnava ko mukti-mArga kA netA banane yA mukti patha para calane ke lie sarvaprathama akhaMDa brahmacarya yA svadAra saMtoSavrata ko dhAraNa kara sparzana indriya, abhakSya padArthoM ke sevana kA tyAga kara rasanA indriya, itra-seMTa Adi sugaMdhita vastuoM ke upabhoga Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra kA tyAga kara prANa indriya, TI.vI., sinemA, azlIla citroM ko dekhane kA tyAga kara cakSu indriya aura azlIla gItoM ko sunane kA tyAga kara karNendriya ko vaza karanA cAhiye kyoMki ali-pataMga- mRga-mIna-gaja, yAke eka hI A~ca 1 tulasI bAkI kA mati-jAke pIche pA~ca / / phira nAnA prakAra ke Asana Adi lagAne kA abhyAsa kara zarIra ko, dhyAna ko sAdhanA yA manogupti se mana ko, bhASA samiti yA mauna kI sAdhanA se vacana ko, prayojana ke binA yatra-tatra bhramaNa pramAdacaryA, anarthadaMDa kA tyAgarUpa anarthadaMDa vrata ko dhAraNa kara hAtha-pA~va ko vaza karane ke bAda sira muMDAnA cAhiye / pUrva meM vaza karane yogya ko vaza na kara jo eka mAtra sira ko muMDAtA hai vaha mokSa-mArga ko nahIM prApta ho sakatA / phira vahIM hogA muMDa muDAye tIna guNa, sira kI miTa gaI khAja / khAne ko laDDU mileM loga kahe mahArAja / loka meM aura bhI kahA hai mu~Da-muMDAya rakhAya jaTA sira, rAkha ramAya bane brahmacArI / dharma-adharma ko ghuTa piye, mamatA-mada-moha-mAyA na bisArI / baiTha rahe paTa de maTha bhItara, sAdhake mauna lagAyake taarii| aise bhaye to kahA tulasI, jina Asana mAra ke Aza na maarii| bhakti binA saba zUnya padibhatti-vihINa sadI, bhicco jiNa-samaya-bhatti-hINa jaNNo | guru-bhakti-hINa sisso, duggadi-maggANu-laggao NiyadaM / / 7 / / anvayArtha (padibhatti-vihINa ) svAmI bhakti se rahita ( sadI ) satI aura ( bhicco ) bhRtya/naukara ( jiNa-samaya-bhatti hINa ) jinendra deva-jinAgama/zAstra kI bhakti se rahita ( japaNo ) jaina; ( guru-bhaktihINa sisso) guru bhakti se rahita ziSya ye ( NiyadaM) niyama se ( duggadi ) durgati ke ( maggANu-laggao ) mArga meM saMlagna haiN| 1- jaDaNo [ ba. prati ] pATa bhI hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAsA artha-svAmIbhakti se rahita satI va naukara/bhRtya jinendra deva va zAstra kI bhakti se rahita jaina tathA guru bhakti se vihIna ziSya niyama se durgati ke mArga meM lage hue haiM aisA jAnanA cAhiye / loka meM kahA jAtA hai nuttA jisakA khAtA hai, usakA bajAtA hai / AdamI jisakA khAtA hai, usI ko kATatA hai / / aise svAmI bhakti rahita bhRtya durgati ke hI pAtra samajhanA caahiye| "jino yasya devatA sa: jaina" jinendra deva jisake deva haiM tathA unake mukhAravinda se nikalI dezanA jisake zAstra haiM, aise vItarAga prabhu va unakI vANI para jise bhakti/zraddhA nahIM vaha jaina nahIM kahalA sktaa| "guru bhakti rahita ziSya" ke liye nItikAroM ne kahA-- kabIrA ke nara aMdha haiM, jo guru ko kahate aura | hari ruThe guru Thaura hai, guru rUThe nahIM Thaura / / "guru, guru hI rahate haiN| ata: guru-bhakti se mukha mor3ane vAlA ziSya kumArgagAmI ho jAtA hai| guru se kapaTa mitra se corI / ke hoya nirdhana, ke hoya kor3I / / guru-pakti rahita ziSya kA cAritra niSphala hai guru-bhatti-vihINANaM sissANaM saba-saMga-viradANaM / Usara-khette vaviyaM suvIya-samaMjANa-savaNuTThANaM / / 78 / / anvayArtha--( savva-saMga-viradANaM) saba parigrahoM se rahita; kintu ( guru bhatti vihINANaM ) guru-bhakti se vihIna ( sissANaM ) ziSyoM ke ( savvaNuTThANaM ) sabhI anuSThAna-japa-tapa vrata Adi ( Usarakhete ) Usara bhUmi meM ( vaviyaM ) boye gaye ( suvIya samaM ) uttama bIja ke samAna ( jANa ) jaano| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 A : A 55 artha- jo koI ziSya samasta parigrahoM se rahita haiM, sabhI prakAra ke japa va durdhara tapa vratAdi bhI karatA hai; kintu yadi vaha guru bhakti se vihIna hai, ke nahIM hai, ke vacanoM meM zraddhA rahita haiM, guru AjJA anukUla guru to usakA samasta tyAga, vrata, tapa, anuSThAna Adi Usara bhUmi meM boya gaye uttama bIja ke samAna jAnanA cAhiye / arthAt jaise Usara bhUmi meM boyA uttama bIja phaladAyI nahIM / vyartha hotA vaise hI guru- bhakti se rahita ziSya kA tyAga-japa-tapa- vrata Adi saba vyartha hI jAnanA cAhiye / rayaNasAra he bhavyAtmAo ! "guru bhakti sati muktyai" guru bhakti muktidAyinI kalpalatA hai| guru kI prApti hI kaThina haiM- yaha tana viSa kI belarI, guru amRta kI khAna / zIza diye jo guru mile, to bhI sastA jAna || guru bhakti meM samarpaNa kI bhAvanA sannihita ho tabhI ziSya amaraphala ko prApta kara sakatA hai| jo jIvana meM yogya ziSya nahIM bana pAyA vaha kabhI yogya guru bhI nahIM pAyegA / ataH yogya ziSya banakara ziSya ko guru bhakti meM jIvana samarpita kara denA hI satyatA hai / guru- bhakti rahita ziSya kA vratAdi niSkala hai - rajjaM pahANa hoNaM, padihINaM desa- gAma raTTha balaM / gurubhatti hINa sissA NuTThANaM Nassade savvaM / / 79 / / - anvayArtha ----( pahANa hINaM ) pradhAna / rAjA se hIna ( rajjaM ) rAjya ( padihINaM ) svAmI se vihIna deza - grAma - rASTra - sainyabala aura ( gurubhakti hINa ) guru bhakti se vihIna (sissA ) ziSya ke ( savvaM ) sabhI ( aNuTThANaM) anuSThAna ( Nassade) nAza ko prApta ho jAte haiN| artha - jisa prakAra rAjA se vihIna rAjya aura svAmI ke binA dezarASTra grAma sainyabala Adi sArI vibhUtiyA~ nirUpayogI / vyartha haiM, nAza ko prApta hone vAle haiM usI prakAra guru-bhakti se vihIna ziSya ke samasta anuSThAna naSTa hue jAno 1 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rayaNasAra paM0 AzAdharajI likhate haiM- kalyANa ke icchuka ziSyoM ko pratidina hamezA hI guruoM kI upAsanA, sevA - bhakti karanI caahiye| kyoMki jisa prakAra garur3a pakSI jisake pAsa haiM usake pAsa sarpa nahIM aate| use viSadhara sarpa bhI nahIM kATa pAte, usI prakAra gurubhaktirUpI garur3a ( gArur3a mArga ) jisake hRdaya meM haiM unako dharmAnuSThAna meM Ane vAle vighnarUpI sarpa kATa nahIM sakate / isake viparIta jo guru ke sAtha UparI vinaya bhakti dikhAte haiM unake samasta anuSThAna nAza ko hI prApta hota hai| 56 kAraNa binA kArya nahIM sammANa viNA rui bhatti viNA dANaM dayA viNA dhammo / guru bhatti viNA tava guNa cAritaM NipphalaM jANa // 180 // - anvayArtha --- ( sammANa ) sammAna / Adara / satkAra bhAva ke ( viNA ) binA (rui ) ruci / prema ( bhatti - viNA dANaM ) bhakti ke binA dAna (dayA viNA dhammo ) dayA ke binA dharma tathA ( guru bhatti viNA ) guru bhakti ke binA ( tava guNa cAritaM ) tapa-guNa-cAritra ko ( NipphalaM (jANa) niSphala jAno / - artha- he bhavyAtmAoM ! jisa prakAra Adara bhAva ke binA prema, bhakti ke binA diyA gayA dAna aura dayA ke binA dharma niSphala haiM / nissAra haiM, usI prakAra guru bhakti ke binA tapa- guNa aura cAritra ko bhI nissAra jAno / - guru kI bhakti meM ziSya kA mana nahIM hai to samajhanA cAhiye ki ziSya ke mana meM guru bhakti ke alAvA khyAti-pUjA laukika sukhoM ko prApta karane kI tRSNA banI huI hai| ziSyatva kA sabase bar3A guNa hai- "niHsvArtha" / jo ziSya guru ke upakAroM ko bhUla gayA, unakI sevA bhakti se dUra ho gayA, samajha lo pRthvI para usase bar3A kRtaghnI aura koI nahIM / vAdIbhasiMha AcArya likhate haiM- guru druhAM guNaH ko vA kRtaghnAnAM na nazyati / vidyApi vidyudAbhA syAda mUlasya kuto sthitiH // -- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 57 guruoM ke upakAra ko bhUlakara, unakI bhakti se vihIna ziSya ke samasta guNoM para pAnI phira jAtA hai / kRtaghnatA se dUSita usake guru-bhakti rUpI jar3a ke binA vidyA Adi samasta guNa bijalI ke samAna kSaNa mAtra meM naSTa ho jAte haiN| heya-upAdeya? hINA-dANa' -viyAra-vihINAdo bAhi-rakkha sokkhaM hi / kiM tajiyaM kiM bhajiyaM, kiM mokkhaM Na diTTha jiNuddiTuM / / 81 / / ___anvayArtha-( jiNuddiva ) jinendra deva ne kahA [ yaha jIva ] ( hINA-dANa-viyAra-vihINAdo ) nindya aura grAhya ke vicAra se vihIna hone se ( hi ) nizcaya se ( bahi-rakkha saukkha ) bAhya indriya sukha ko hI sukha mAnatA hai ( kiM tajiyaM ) tyAgane yogya kyA hai ? (kiM bhajiyaM ) upAdeya kyA hai ? ( kiM mokkhaM ) mokSa kyA hai use ( Na diTuM ) nahIM dekhtaa/jaantaa| ___artha yahA~ jinendradeva kahate haiM ki anAdikAlIna moha buddhi ke saMskAra se gAr3ha ajJAnAMdhakAra meM pha~sA heyopAdeya buddhi/viveka se rahita jIva-nindya kyA hai ? grAhya/grahaNa ke yogya kyA hai ? nahIM jAnatA huA, vicAroM se vihIna hone se bAhya indriya sukhoM ko hI saccA sukha mAnatA hai| chor3ane yogya kyA hai ? upAdeya kyA hai ? mokSa kyA hai ? use vaha jAnatA bhI nahIM aura dekhatA bhI nahIM / kSatracUr3AmaNi graMtha meM AcArya deva likhate haiM heyApAdeya vijJAnaM no ced vyarthaH zramaH shrutau| kiM brIhi khaNDanAyAsai-staNDalA-masambhave / / 44 / / kSa.cU0 yadi heya-upAdeya/kartavya-akartavya kA viveka nahIM to zAstra meM parizrama karanA vyartha hai; kyoMki cAvaloM ke asaMbhava hone para dhAnya ke kUTane ke parizramoM se kyA lAbha ho sakatA hai ? 1- [ hANA dANa bhI pATha hai ] pra. ba. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayapAsAra bAhyatapa mAhAtmya kAya-kilesuvavAsa duddhara-tava-yaraNa-kAraNaM jANa / taM Niya-suddhappa-ruI, paripuSaNaM cedi kamma-NimmUlaM / / 82 / / ____ anvayArtha-( kAya-kilesuvavAsa ) kAyakleza va upavAsa ( duddhara-tava-yaraNa-kAraNaM ) kaThora tapazcaraNa ke kAraNa ( jANa ) jAno (taM ) ve hI kAya-kleza va upavAsa ( Niya-suddhappa-ruI ) apane zuddha AtmA kI ruci hone para ( paripuNNaM ) samasta ( kamma-NimmUlaM) kamoM ke kSaya ke kAraNa hote haiM ( cedi ) aisA jaano| ___artha kAya-kaleza aura upavAsa kaThora tapazcaraNa ke kAraNa hote haiM aisA jAno aura apane zuddha Atma-tatva kI ruci hone para ve kAyaklezaupavAsAdi samasta karmoM ke kSaya ke kAraNa hote haiN| dravyadRSTi se nija zuddhAtmA hI ekamAtra upAdeya hai / jaba taka apane zuddha AtmA kI ora ruci nahIM hai, zuddha AtmA kI pratIti nahIM hai, zuddha AtmA kI ora lakSya nahIM hai taba taka kAya-kleza, upavAsa Adi bAhya tapa karmoM kA nirmUla kSaya karane meM samartha nahIM ho sakate haiN| kiM kAhadi vaNavAso kAyakileso vicitta uvvaaso| ajjhayaNa mauNa pahudi samadA rahiyassa sAhussa / / AtmA kA svabhAva samatA rasa se pUrNa hai / usa apane Atma svabhAva kI ruci/pratIti ke binA vana meM nivAsa, vicitra-vicitra prakAra kA kAyakleza, upavAsa, adhyayana, mauna kI sAdhanA Adi kyA kara sakatA hai, kucha nahIM / arthAt jo jIva Atma svabhAva se viparIta hai, mAtra bAhya karma usakA kyA kara degA? nAnA prakAra kA upavAsa Adi usake karmoM kA kSaya kabhI bhI nahIM kara pAyegA / pUjyapAda svAmI bhI isI bAta ko kahate hue likhate haiM--jo jIva AtmA anAtmA ke svarUpa ko deha se bhinna AtmA kI akhaMDatA ko nahIM jAnatA hai vaha ghora tapa ko karatA huA bhI mukti ko prApta nahIM kara sktaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra he bhavyAtmAoM ! yadi karmoM kA samUla kSaya karane kI bhAvanA hai to nija zuddhAtmA kI ruci kro| mAtra bAhya liMga karma bhaya kA hetu nahIM kamma Na khavei jo parabrahma Na jANei samma- ummukko / attha Na tattha Na jIvo, liMgaM ghetUNa kiM karei / / 83 / / anvayArtha ( jo ) jo ( parabrahma ) AtmA paramAtmA ko ( Na jANe i ) nahIM jAnatA hai (samma ummukko ) vaha samyaktva se rahita hai ( kammaM ) karmoM kA ( Na khavei ) kSaya nahIM karatA ( jIvo ) aisA jIva ( attha-Na tattha-Na) na yahA~ kA hai aura na vahA~ kA ( liMgaM ) mAtra liMga ko ( ghettUNa ) grahaNa karake ( kiM ) kyA ( karei ) karatA hai ? artha-jo liMga dhAraNa karake bhI AtmA-paramAtmA ko nahIM jAnatA haiM vaha samyaktva se vihIna hai| karmoM kA kSaya karane meM samartha nahIM hai / aisA jIva na yahA~ kA hai na vahA~ kA arthAt na vaha gRhastha rahA na sAdhu rahA / vaha liMga mAtra grahaNa karake kyA kara sakatA hai / jo jIva liMga dhAraNa karake bhI AtmA paramAtmA ke bheda ko nahIM jAnatA hai, vaha samyagdarzana se cyuta hai| samyagdarzana se rahita manuSya acchI taraha kaThina tapazcaraNa karate hue hajAra karor3a varSoM meM bhI ratnatraya svarUpa bodhi kA arjana nahIM prApta kara sakate / AcArya deva kundakunda svAmI apane hI prasiddha grantha darzanaprAbhRta meM isakA ullekha karate hue likhate haiM je daMsaNesu bhaTThA, NANe bhaTThA carittabhaTThA ya / ede bhavibhaTThA sesaM pi jaNaM viNAsaMti / / 8 / / da.prA. jo manuSya samyagdarzana se bhraSTa haiM, ve jJAna se bhraSTa haiM aura cAritra se bhraSTa haiM, ve bhraSToM meM viziSTa bhraSTa haiM, arthAt atyaMta bhraSTa haiM tathA anya manuSyoM ko bhI bhraSTa kara dete haiN| ata: aisA jIva liMga dhAraNa karake bhI 1: bahma pATha bhI hai [ba] prati / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra karmoM kA kSaya karane meM sakSama nahIM ho sakatA / vaha to "yato bhraSTA tato 'bhraSTA'' yahA~ kA rahA na vahA~ kA / vaha na gRhastha rahA na tyAgI to phira karmakSaya kaise kara sakegA? kabhI bhI nahIM / ___ AtmajJAna binA bAhya liMga kyA kara sakatA hai appANaM piNa paeNcchai, Na muNai Na vi saddahai Na bhAvei / bahu-dukkha-bhAra-mUlaM liMgaM ghettUNa kiM karei / / 84 / / ___anvayArtha--jo sAdhu ( appANaM ) AtmA ko ( pi Na peMcchai ) nahIM dekhatA hai ! - mugAI , : umaka mAna karatA hai ( Na vi saddahai ) na hI AtmA kI zraddhA karatA hai (Na ) na hI AtmA kI bhAvanA hI karatA hai vaha ( bahu-dukkha-bhAra-mUlaM ) atyanta/bahula dukha ke bhAra ke kAraNa ( liMgaM ghettUMNa ) bAhya bheSa mAtra dhAraNa karake ( kiM karei ) kyA karatA hai ? artha--jo bAhya liMga/munibheSa dhAraNa karake bhI AtmA ko nahIM dekhatA, AtmA kA manana nahIM karatA, AtmA kA zraddhAna nahIM karatA aura AtmA kI bhAvanA bhI nahIM karatA hai vaha atyaMta dukha kA mUla kAraNa aise bAhya bheSa ko dhAraNa karake bhI kyA karatA hai ? yahA~ AcArya deva kA tAtparya hai ki nijAtmA kA jJAna zraddhA-bhAvanA-manana nahIM hai to liMga dhAraNa karake bhI ananta saMsAra meM parizramaNa hI karanA hogA Naggo pAvai dukkhaM Naggo saMsAra sAyare bhmii| Nago Na lahai borhi jiNabhAvaNajjio suira 168 // jinabhAvanA arthAt samyaktva pariNAma, nijAtma tattva kI zraddhA, ruci pratIti / usase rahita nagna puruSa naraka, tiryaMca, kumanuSya aura kudevoM meM chedana, bhedana, sUlArohaNa, Adi tathA zArIrika, mAnasika va Agantuka aneka duHkhoM ko prApta karatA haiM / nijAtma bhAvanA se rahita nagna manuSya saMsAra-sAgara meM paribhramaNa karatA hai tathA usI meM majana-unmajjana karatA hai tathA cirakAla taka ratnatraya ko prApta nahIM hotA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra arthAt mAtra vastrAdi bAhya padArthoM ke tyAga se zramaNapanA nahIM hotA usake sAtha bhAvazuddhi bhI Avazyaka hai; tabhI karmoM ke kSaya meM bAhya liMga kA mahattvakArI yogadAna siddha hogaa| anyathA saba vyartha hI haiM, ekamAtra ADaMbara / AtmA kI bhAvanA binA dukha hI hai jAva Na jANai appA, apyANaM dukkha-mappaNo tAva / teNa aNaMta-suhANaM, apANaM bhASA joI / / 5 / / anvayArtha--( jAva ) jaba taka ( appA ) AtmA ( appANaM) AtmA ko ( Na ) nahIM ( jANai ) jAnatA ( tAva ) taba taka ( appaNo ) AtmA ko ( dukkhaM ) duHkha hai ( teNa ) isaliye ( joI) yogI ( aNaMta-suhANaM ) anaMta-sukha svabhAvI ( appANaM ) AtmA kI ( bhAvae ) bhAvanA kare / artha--jaba taka AtmA AtmA ko nahIM jAnatA taba taka AtmA ko duHkha hai, isaliye yogI anaMta sukha svabhAvI AtmA kI bhAvanA kareM / ___AcArya deva kahate haiM, he sabodha se parAGmukha mUr3ha mAnava ! apane zarIra sthita Izvara rUpa nijAtmA kA smaraNa karo / yadi aisA na karoge to saMsAra meM paribhramaNa karanA par3egA / phira mRkhoM ke mUrkha ziromaNi kahalAoge tathA dukhoM ko prApta hooge| ata: ayi kathamapi mRtvA, tattva kautUhalI san / anubhava bhava mUrteH, tattva pArzvavartI muhUrtam / / pRthagatha vilanta vilasanta svaM samAlokya yena / tyajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamoham / / he yogI ! tuma kisI prakAra marakara bhI kaSTo ko bhI prApta kara Atmatattva ke jijJAsu hoo / zarIrAdi mUrtadavya kA eka muhUrta ke lie par3ausI banakara AtmA kI bhAvanA kro| AtmAnubhava karo / dukha kA kAraNa zarIrAdi paradravya ke prati moha kA tyAga kara, paradravyoM se bhinna apanI AtmA ke svarUpa kI bAra-bAra bhAvanA karo | maiM kauna hU~? isI kA jJAna karo Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra paramAnandI zuddhasvarUpI avinAzI meM AtmA hU~ | sahajAnaMdI zuddhasvarUpI avinAzI maiM AtmA hU~ / / merA AtmA eka hai, nizcaya se zuddha haiM, darzana-jJAna-cAritra svarUpa hai sadA avarUpI hai, paramANu-mAtra bhI koI padArtha merA nahIM / ekamAtra merA Atma dravya hI merA svatattva hai / usI ko jAnatA hU~, dekhatA hU~ basa yahI bhAvanA kro| dukhoM ke nAza kA ekamAtra vahI upAya hai / __ samyaktva se nirvANa-prApti Niya-taccuva-laddhi viNA, samma-tuva-laddhi Nasthi NiyameNa / sammattuva-laddhi viNaNA, NiyANaM pAsthi NiyameNa / / 86 / / anvayArtha (Niya-taccuva-laddhi viNA ) nija Atma-tattva kI upalabdhi ke binA ( NiyameNa ) niyama se ( samma-tuva-laddhi ) samyaktva kI prApti ( gatthi ) nahIM hotI ( sammattuva-laddhi viNA ) samyaktva kI prApti ke binA ( NiyameNa ) niyama se ( NivvANaM) nirvANa ( patthi ) nahIM hai| artha--nija AtmasvarUpa kI prApti ke binA niyama se samyaktva kI prApti nahIM hotI / samyaktva kI upalabdhi ke binA niyama se nirvANa kI prApti nahIM hotii| he bhavyAtmAoM ! isa jar3a zarIra meM Atmabuddhi kA honA AtmasvarUpa kI prApti kA bAdhaka hai| ata: zarIra meM Atmatva ko mithyA kalpanA ko chor3akara bAhya viSayoM meM indriyoM kI pravRtti ko rokate hue antaraMga AtmA meM praveza karo / AtmasvarUpa kI prApti kro| strI-putra-dhana-dhAnyAdika viSaya bAhya vacana vyApAra ko aura maiM sukhI hU~, maiM dukhI hU~, ziSya hU~ guru hU~ Adi antaraMga jalpa ko bhI haTAkara, citta kI ekAgratA kara AtmasvarUpa kI prApti kro| kyoMki AtmasvarUpa kI prApti ke binA samyaktva kI prApti nahIM aura aura samyaktva ke binA samyAcAritra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra kI upalabdhi nahIM tathA samyagcAritra ke binA nirvANa kI prApti nahIM hotii| pUjyapAda svAmI Atmatattva kI prApti kA upAya batAte hue likhate haiM yanmayA dRzyale rUpaM tatra jAnAti sarvathA / jAnanna dRzyate rUpaM tataH kena bravImyaham / / 18 / / sa.za. he Apana / vicAra karo ki -"jo jAnane vAlA caitanya dravya hai vaha to mujhe dikhAI nahIM detA aura jo indriyoM ke dvArA rUpI jar3a padArtha dikhAI de rahe haiM ve saba cetanA rahita haiM, ve kucha bhI nahIM jAnate, aba maiM kisake bAta karUM, kisI se bhI vArtAlApa karanA banatA nahIM / ataH mujhe aba cupacApa [maunayukta ho ] ho Atmatattva kI prApti kA upAya karanA hI sArthaka hai| jJAnavihIna tapa kI zobhA nahIM sAla-vihINo-rAo, dANa-dayA-dhamma-rahiya giha sohA / NANa-vihINa tavo vi ya, jIva deha viNA sohANa / 187 / / anvayArtha ( sAla-vihINo rAo) durga ke binA rAjA kI ( dANa-dayA- dhamma-rahiya ) dAna, dayA, dharma se vihIna ( giha sohA ) gRhastha kI zobhA ( ya ) aura ( jIva viNA ) jIva ke binA ( deha sohA ) zarIra kI zobhA (Na) nahIM hai vaise hI ( NANa vihINa) jJAnavihIna ( tavo vi ) tapa kI bhI zobhA nahIM hai / ___ artha-jaise durga/kilA ke binA rAjA kI, dAna-dayA-dharma rahita gRhastha ko koI zobhA nahIM, jIva ke binA zarIra kI koI zobhA nahIM hai vaise hI jJAnarahita tapa kI bhI koI zobhA nahIM hotii| "jJAna samAna na Ana, jagata meM sukha ko kAraNa / iha paramAmRta janma-jarA-mRtyu roga nivAraNA / / tAte jinavara tattva kathita abhyAsa karIje / saMzaya vibhrama moha tyAga Apo lakha lIje / / AcArya deva kahate haiM--saMsAra meM jJAna ke samAna anya koI sukha kA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra kAraNa nahIM hai ataH saMzaya-viparyaya-anasyAnamAya rahita mamInIna jJAna ke dvArA Atmatattva ko phicaano| jo nimrantha sAdhu bhI ho gayA, bAhya parigraha ko bhI chor3a cukA hai; kintu jisane mithyAtva ko nahIM chor3A hai usake kAyotsarga, mauMna va bahuta prakAra ke tapa bhI zobhA ko prApta nahIM hote / ajJAnI tapa Adi karake bhI kaSAya va saMkleza pariNAmoM se pariNata huA navIna karmoM kA baMdha karatA hai aura jJAnI rAga-dveSa aura kaSAya rUpa karmoM kA udaya hone para bhI una rUpa pariNamana na kara ratnatraya kI siddhi karatA hai, zobhA ko prApta karatA hai ata: kahA hai koTi janama tapa tapai jJAna bina karma jharai je / jJAnI ke chinamA~hi trigupti taiM sahaja Tarai te / / 4 / / sAdhu ke pAsa parigraha dukha kA kAraNa makkhI silimmi paDio, muvai jahA taha pariggahe paDiu / lohI mUDho khavaNo, kAya-kilesesu aNNANI / / 88 / / anvayArtha---( jahA ) jaise ( makkhI ) makkhI ( silimmI ) zleSmA meM ( paDio ) giri huI ( mubai ) mara jAtI hai ( taha ) vaise hI ( pariggahe paDiu ) parigraha meM par3A huA ( lohI ) lobhI ( mUDho ) mUrkha ( aNNANI ) ajJAnI ( khavaNo ) sAdhu ( kAya-kilesesu ) kAyakleza meM maratA hai| __ artha jaise makkhI zleSmA/kapha meM giri huI mRtyu ko prApta hotI hai vaise hI parigraharUpI zleSmA me par3A huA lobhI, mUrkha, ajJAnI sAdhu mAtra kAya-kleza me maratA hai| makkhI nAsikA mala/zleSmA meM lobhavaza giratI hai vahAM se nikalane ke lie phar3aphar3AtI hai paMkhoM ko phailA kara nikalane kA prayatna karatI hai bAra-bAra puruSArtha karane para bhI AtadhyAna se vahIM marakara prANoM kI Ahuti de detI hai / isI prakAra jo sAdhu bheSa dhAraNa kara parigraharUpI zleSmA meM gira Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra jAtA haiM, parigraha saMcaya karatA hai, parigraha ko ikaTThA karane meM apane ko bar3A samajhatA hai vaha lobhI, ajJAnI sAdhu aneka prakAra ke kAya-kleza karatA huA ArtadhyAna meM maratA hai, saMsAra se tira nahIM pAtA / AcArya deva kahate haiM- he sAdho ! zarIra bAhya kAraNa kI apekSA sabhI jIva nagna haiM, nArakI aura tiryaMca to samudAya rUpa se nagna haiM parantu bhAvoM meM azuddhatA hai / bhAvoM kI vizuddhi ke binA mAtra nagnatA kAryakArI nahIM hai / jisa prakAra ikSu kA 'phUla', phala rahita aura nirgandha hone se nirguNa hotA hai usI prakAra jo muni parigraha se ghirA hai vaha mUrkha hai, lobhI hai mokSarUpI phala se rahita hai, nirguNa jJAna hIna hotA hai arthAt vaha nagnaveSI naTa ( bahurUpiyA ) zramaNa hai [ a.pA. 401, pR0 1. A. ku.] jJAnAbhyAsa karmakSaya kA hetu NANabhAsa vihINo sa-para taccaM Na jANade kiM pi / jhANaM tassaNa hoi hu, tAva Na kammaM khavei Na hu mokhaM / / 89 / / anvayArtha ( NANabbhAsa vihINo ) jJAnAbhyAsa se rahita jIva ( sa-para taccaM ) sva-para tattva ko ( kiM pi ) kucha bhI ( Na) nahIM ( jANade ) jAnatA ( tassa ) usake ( hu ) nizcaya se ( jhANaM ) dhyAna ( Na hoi ) nahIM hotA ( tAva ) taba taka ( kamma ) karmoM kA ( Na khavei ) kSaya nahIM karatA ( Na hu mokkhaM ) na hI mokSa hotA hai| ___artha-jJAnAbhyAsa se vihIna jIva sva-para tattva ko kucha bhI nahIM jAnatA usake nizcaya se dhyAna nahIM hotA, taba taka karmoM kA kSaya nahIM karatA, na hI mokSa hotA hai 1 arthAt jJAnAbhyAsa ke binA sva-para kI pahacAna nahIM / stra-para kI pahacAna binA dhyAna nahIM / dhyAna ke binA karmoM kA kSaya nahIM aura karmakSaya ke binA mukti nhiiN| nItikAra kahate haiM "nAsti kAma samo vyAdhi, nAsti moha samo ripaH / nAsti krodha samo vahni nAsti jJAna samaM sukham || jJAna ke samAna anya koI sukha nahIM hai ata: he bhavyAtmAoM ! yadi tumheM guru yA zikSaka ke sAmane utanA hI apamAnita aura nIcA bananA par3e, Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra jitanA ki bhikSuka ko dhanavAna ke samakSa bananA par3atA; phira bhI tuma jJAnAbhyAsa karo / manuSyoM meM adhama ve loga haiM, jo jJAnAbhyAsa se/vidyA sIkhane se vimukha hote haiM / mAnava jAti kI do A~kheM hai eka aMka aura eka akSara | srota ko jitanA khodA jAyegA, utanA hI adhika pAnI niklegaa| ThIka usI prakAra jitanA adhika jJAnAbhyAsa kiyA jAyegA, sva-para kA bhedajJAna hogaa| bhedavijJAna kI siddhi hone para dhyAna meM ekAgratA hogii| dhyAna kI nizcalatA meM karmoM kA kSaya hote hI mukti kI prApti hogii| adhyayana hI dhyAna hai| ajjhayaNa-meva jhANaM, paMceMdiya-NiggahaM kasAyaM pi / tatto paMcama-yAle pavayaNa-sArambhAsa-meva kujjAha / / 9 / / anvayArtha ( ajjhayaNa-meva jhANaM ) adhyayana hI dhyAna hai ( paMceMdiya-NiggahaM ) paMcendriyoM kA nigraha ( kasAyaM pi ) kaSAya nigrh| zamana bhI hotA hai ( tatto ) isaliye ( paMcama-yAle ) vartamAna paMcama kAla meM ( pavayaNa-sArabbhAsa-meva ) pravacana-sAra jinAgama kA abhyAsa ( kujjAha ) karanA caahiye| artha adhyayana hI dhyAna hai| paMcendriyoM kA nigraha va kaSAyoM kA bhI nigraha/zamana adhyayana se hotA hai / isaliye paMcamakAla/vartamAna paMcamakAla meM jinendra bhagavAna ke zreSTha vacanoM kA abhyAsa karanA cAhiye / jaise dhAge sahita suI pramAda doSa se bhI khotI nahIM hai, aise hI sUtrAdhyayana pravacanasAra jinAgama ke abhyAsa se sahita puruSa pramAda doSa se bhI naSTa nahIM hotA / pravacanasAra-jinAgama kA artha kyA hai ? / AcArya zrI samantabhadra svAmI pravacanasAra jinAgama kA bhAva likhate hue kahate haiM- "prakRSTa vacanaM = pravacana haiM usakA sAra pravacanasAra jinAgama jinavANI hai / vo pravacanasAra kaisA hai anyUna-manatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / ni:saMdehaM veda sadAhu-stajjJAna-mAgaminaH / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! rayaNasAra 67 jo nyUnatA adhikatA hita haiM, yAthAtathya hai, viparItatA se rahita hai, saMdeha rahita hai tathA tarka yA pratyakSa anumAna Adi se ulghaMnIya nahIM haiM vaha sarvajJa jinendradeva kA vacana pravacanasAra - jinAgama haiM / svAdhyAya hI parama tapa haiM- "svAdhyAyo paramaH tapaH " svAdhyAya hI parama dhyAna hai kyoMki 1. dhyAna ke samAna hI svAdhyAya meM mana-vacana-kAya tInoM kI ekAgratA hotI hai / 2. svAdhyAya karane se ajJAna kA nAza va jJAna kA prakAza hotA hai / 3. tatkAla jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama bar3hatA hai, 4. asaMkhyAta guNI karma nirjarA hotI hai / 5. heyopAdeya rUpa bheda - vijJAna kI siddhi / svAdhyAya tapa kA phala - 1. tattva kA abhyAsa 2. vairAgyotpatti 3. dharmaprabhAvanA 4. kuvAdiyoM kA mAna mardana 5. svAdhyAya 6. parama rasAyana | samyakjJAna hI dharmyadhyAna pAvAraMbha- NivittI puNNAraMbhe pauttikaraNaM pi / NANaM dhammajjhANaM jiNabhaNiyaM savvajIvANaM / / 91 / / anvayArtha - ( savvajIvANaM ) saba jIvoM ke lie ( pAvAraMbhaNivittI ) pApAraMbha se nivRtti aura ( puNNAraMbhe ) puNya kAryoM meM ( pauttikaraNaM pi) pravRtti karAne kA hetu bhI ( NANaM ) jJAna hI hai ataH jJAna ko hI ( dhammajjhANaM ) dharmyadhyAna ( jiNa bhaNiyaM ) jinendra deva ne kahA hai / artha- jinendra deva ne samasta prANiyoM ke lie jJAna ko hI dharmyadhyAna kahA hai; kyoMki hiMsAdi pA~ca pAparUpa AraMbha kA tyAga va SaT Avazyaka rUpa puNya kAryoM meM pravRtti jJAna se hI hotI hai / sva- para tattva kA jJAtA svAdhyAya karane vAlA samyagdRSTi jIva jJAnI haiN| usa jJAna ke phala se jJAnI ke- 1. sakala padArtha kA bodha 2. hita-ahita kA bodha 3. bhAva saMvara 4. navIna navIna saMvega 5. mokSamArga meM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 rayaNasAra anyadik ye 7 guNa pragaTa hote haiN| isIliye sthiti 6. tapobhAvanA aura 7 guNoM se sampanna vaha pApa kA kara meM prakRti ko hue nuNya-pApa rahita zuddha avasthA kI ora lakSya banAye rakhatA hai / isIlie AcArya deva bAra-bAra kahate haiM- "NANaM payAsaM" jJAna kA prakAza karo / "bheda vijJAna sAbuna bhayo, samarasa niramala nIra | dhobI antara AtamA, dhotre nija guNa cIra / / zrutAbhyAsa ke binA samyak tapa nahIM sudaNANababhAsa jo Na kuNai sammaM Na hoi tavayaraNa | kuvvaMto mUDhamaI saMsAra - suhANu - ratto so / / 92 / / anvayArtha - ( jo ) jo jIva ( sudaNANabbhAsa ) zrutajJAna kA abhyAsa ( Na ) nahIM ( kuNai ) karatA hai usake ( tavayaraNa samma ) tapazcaraNa samyak ( paNa hoi ) nahIM hotA hai ( so ) vaha ( mUDhamaI ) ajJAnI ( kuvvaMto ) [ tapazcaraNa] karatA huA ( saMsAra- suhANu-ratto ) saMsAra sukha meM anurakta hai / artha - jo jIva zAstroM kA adhyayana nahIM karatA, usakA samIcIna tapa nahIM hotA / zAstrAbhyAsa ke binA tapazcaraNa karanA huA ajJAnI saMsAra ke sukhoM meM hI anurakta hai| zAstrajJAna jitanA hogA utanA adhika spaSTa jJAna hogaa| jitanA spaSTa jJAna hogA utanA hI nirmala tapazcaraNa hogaa| jinavANI meM prasiddha cAroM hI anuyogoM kA kathana haraeka mumukSu ko jAnanA caahiye| jinavANI ke par3hate rahane se eka mUr3ha vyakti bhI jJAnI ho jAtA haiN| svAdhyAya ke dvArA AtmA meM jJAna prakaTa hotA hai, kaSAyabhAva ghaTatA haiM, saMsAra se mamatva haTatA haiM, mokSa bhAva se prema jagatA hai| ataH nirantara abhyAsa se mithyAtva karma va anaMtAnubaMdhI kaSAya kA upazama ho jAtA hai aura samyagdarzana paidA ho jAtA haiN| zrI amRtacandrAcArya ne zrI samayasAra kalaza meM kahA hai ubhaya-naya- virodha-dhvaMsini syAtpadAMke jina vacasi ramante ye svayaM vAMtamohAH / sapadi samayasAraM te paraMjyoti ruccai - ranavama- nayapakSAkSuNNa-mIkSanta evaM || - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramaNasAra nizcayanaya aura vyavahAranaya ke virodha ko meTane vAlI syAdvAda se lakSita jinavANI meM jo ramate haiM ve svayaM moha ko vamana kara zIghra hI paramajJAna jyotimaya zuddhAtmA ko jo nayA nahIM hai aura na kisI naya ke pakSa se khaMDana kiyA jA sakatA hai, dekhate hI haiN| zrutAbhyAsa munidharma va zrAvaka dharma donoM ke lie upakArI hai / tapazcaraNa meM samIcInatA lAtA hai, mana ko kendrita karatA hai / saMsAra-sukhoM se udAsIna banatA hai| munirAja tattvaciMtaka hote haiM tacca-viyAraNa-sIlo, maavl-phaa-raahnnaa-shaav-budo| aNava-varayaM dhamma-kahA-pasaMgao hoi muNirAo / / 13 / / anvayArtha ( tacca ) tattva kI ( vicAraNA-sIlo ) vicAraNA svabhAva vAle ( mokkhapaha) mokSapatha kI ( ArAhaNA) ArAdhanA ( sahAva-judo ) svabhAva se yukta ( aNavarayaM ) nirantara ( dhamma-kahA ) dharmakathA ke saMbaMdha sahita ( muNirAo ) munirAja ( hoi ) hote haiN| artha--jo tattvoM ke cintana svabhAva vAle haiM, mokSapatha kI ArAdhanA svabhAva se yukta haiM aura nirantara dharma-kathA meM dattacita ho lage rahate haiM ve munirAja hote haiN| jo tattvArthazraddhAnarUpa vyavahAra samyaktva ke dvArA utpanna !nazcaya samyagdarzana meM pariNamana karane se darzana-moha ko nAza kara cuke haiM, nirdoSa paramAtmA se kahe hue paramAgama ke abhyAsa se upAdhi se rahita svasaMvedanajJAna kI caturAI se AgamajJAna meM pravINa haiM, vrata, samiti, gupti Adi bAharI cAritra ke sAdhana ke vaza se apane zuddhAtmA meM pariNamanarUpa vItarAga cAritra meM bhale prakAra udyamI haiM tathA mokSarUpa mahApuruSArtha ko sAdhane ke kAraNa mahAtmA haiM ve hI munirAja haiM | ve munirAja nitya darzana-jJAna-cAritra va tapArAdhanA meM rata rahate haiM, vikathAoM se rahita dharmakathA meM hI saMbaMdha rakhate haiM / ve hI munirAja mokSa-patha kI ArAdhanA ke pathika haiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 rayaNasAra C munirAja kI anavarata caryA vikahAdi vipyamukko, AhAkammAi virahio NANI / dhampusaNa-kusalo, aNupehA bhAvaNA- judo joI / / 94 / / anvayArtha - ( joI) yogI/munirAja ( vikahAdi-vippamukko ) vikathA Adi se pUrNarUpeNa mukta hotA hai ( AhAkampAi ) adha: karma Adi se rahita hotA hai; ( NANI ) samyagjJAnI hotA hai ( dhammuddesaNakusalo ) dharmopadeza dene meM kuzala hotA haiM; aura ( aNupehA bhAvaNAjuDo vaha anukSA ke bina meM nana meM anavarata lagA rahatA hai| artha - munirAja cAra cikathA Adi se pUrNa mukta hote haiM, adhaH karma rUpa AraMbha pApa se rahita hote haiM, samyagjJAnI hote haiM, samIcInadharma kA upadeza dene meM kuzala hote haiM tathA satata anityAdi bAraha anuprekSAoM ke cintana meM lage rahate haiM / jo adhaH karma yukta AhAra lete haiM unakA vana meM rahanA, zUnya sthAna meM rahanA athavA vRkSa ke nIce dhyAna karanA kyA karegA ? unake sabhI yoga nirarthaka haiN| unake kAyotsarga aura mauna kyA kareMge ? kyoMki maitrI bhAva rahita vaha zramaNa mukti kA icchuka hote hue bhI mukta nahIM hogA ? [ mUlAcAra gA. 925 / 926 ] mokSapAhuDa meM kahA hai - jo dehe Niravekkho hiMdI Nimammo NirAraMbho / AdasahAve surao joI so lahai zivtrANaM // 12 // isa jo zarIra kI mamatA rahita hai rAga-dveSa se zUnya hai yaha merA hai, buddhi ko jisane tyAga diyA hai va jo laukika vyApAra se rahita hai tathA AtmA ke svabhAva meM rata haiM vahI yogI nirvANa ko pAtA hai| munirAja kaise hote haiM jiMdA-vaMcaNa-dUro, parisaha uvasagga- dukkha sahamANo / suha-jhANajjhayaNa-rado, gada- saMgo hoi muNirAo / / 95 / / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 71 anvayArtha - ( muNirAo) munirAja ( ziMdA-vaMcaNa dUro ) paranindA aura vaMcanA se sadA dUra rahate haiM / ( parisaha uvasagga- dukkhasahamANo ) parISaha, upasarga tathA dukhoM ko sahana karate haiN| ( suhajhANajjhayaNa - rado) zubha dhyAna, adhyayana meM rata rahate haiM ( gada-saMgo) bAhya-antaH parigraha se rahita (hoi ) hote haiM / artha - munirAja / digambara sAdhu sadaiva dUsaroM kI nindA se dUra rahate haiM, para ko ThaganA rUpa vaMcanA se dUra rahate haiM / bAIsa parISaha, cAra prakAra ke upasarga tathA zArIrika, mAnasika-Agantuka, parakRta duHkhoM ko sahana karane meM sadA tatpara rahate haiM / sadA zubhadhyAna va adhyayana / zAstrAbhyAsa meM rata rahate haiM aura bAhya 10 prakAra tathA antaraMga 14 prakAra ke parigraha ke tyAgI hote haiM / pravacanasAra meM bhI AcArya deva kahate haiM sama-satu-baMdhu- vaggo sama-suha- dukkho pasaMsa- NiMda samo / sama- loDa-kaMcaNo puNa jIvida maraNe samo samaNI / / 241 / / jo zatru va mitra samudAya meM samAna buddhi ke dhArI haiM jo sukha-dukha meM samAna bhAva rakhate haiM, jo kaMkaNa aura suvarNa ko samAna mAnate haiM, jIvana va maraNa meM samabhAva haiM vahI zramaNa sAdhu haiM / dvArA, munirAja apanI sudRr3ha icchAzakti ke dvArA pA~ca indriyoM ko isa taraha vaza meM rakhate haiM, jisa taraha hAthI aMkuza ke dvArA, ghor3A cAbuka ke gAya va bhaiMsa Adi lAThI ke dvArA vazIbhUta kiye jAte haiN| vAstava meM ina tapasviyoM kI mahimA ko mApA nahIM jA sakatA hai| ve bAharI acchI-burI dazA meM samatAbhAva rakhate hue use puNya pApa kA nATaka jAnate rahate haiM, isI kAraNa ve bAhya ceSTAoM se apane pariNAmoM ko vicalita nahIM hone dete| ina mahAsAdhuoM ko mukti dvIpa meM janmanA hI saccA janma bhAsatA hai / mukti mArga rata yogI hotA hai aviyappo NiddaMdo, Nimmoho NikkalaMko Nivado / Nimmala sahAva- judo, joI so hoi muNirAo / / 96 / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zyaNasAra anvayArtha--jo ( joI ) yogI ( aviyappo ) vikalpa rahita ( NibaMdo ) nirdvandva ( Nimmoho) nirmoha ( NikkalaMko ) niSkalaMka ( Niyado ) niyata ( Nimmala ) nirmala ( sahAva-judo ) svabhAva se yukta hai / so ) ve ( muNirAo ) munirAja ( hoi ) hote haiM / artha- jo yogI saMkalpa-vikalpa rahita haiM, dvanda rahita haiM, moharahita haiM, kalaMka-rahita haiM, niyata/sadaiva nirmala svabhAva se yukta haiM ve hI munirAja hote haiN| aise muni saMyama se sahita haiM, AraMbha-parigraha se virata hote haiM, suraasura se bhI vandanIya hote haiM / ve hI muni parISahoM ko sahane meM dakSa, saikar3oM zaktiyoM se sahita ho karmoM ke kSaya aura nirjarA karane meM kuzala haiM, ve muni vandanA karane yogya haiM / isI ko kahate haiM iha loga NirA-vekkho, apaDi-baddho paramhi loyahi / juttAhAra vihAro, rahiMda-kasAo have samaNo / / 226 pra.sA. / / zramaNa/muni kaSAya rahita hotA huA, isa loka meM viSayAbhilASA rahita hotA hai tathA paraloka meM devAdi paryAya kI icchA nahIM karatA huA yogya AhAra vihAra meM pravRtti karatA hai| mithyAtva sahita mukti kA hetu nahIM tivvaM kAya-kilesaM, kuvvato miccha-bhAva sNjutto| suvvaNhuva-dese so, NivyANa- suhaM Na gacchei / / 97 / / anvayArtha--jo ( tivvaM kAya-kilesaM ) tIvra kAya-kleza karatA huA bhI ( miccha-bhAva saMjutto ) mithyAtva bhAva se yukta hai, ( sucaNhuvadese ) sarvajJa ke upadeza meM ( so ) vaha ( NicANa-suhaM ) nirvANasukha ko ( Na ) nahIM ( gacchei ) pAtA hai / artha- jo yogI yA zrAvaka tIvra kAya-kleza ( vicitra upavAsa Adi bAhya tapa ) karatA huA bhI mithyAtva rUpa bhAva se sahita hai, sarvajJa ke upadeza meM vaha nirvANa sukha ko nahIM pAtA hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 73 bhI yahA~ jisa prakAra gur3a se mizrita dUdha ko pIne para bhI sA~pa apanA viSa nahIM chodd'te| usI prakAra mitajIva jinadharma ko acchI yaha sunakara, durdhara kAya - kleza, ghora tapazcaraNa upavAsa belA-telA Adi karate hue apane svabhAva ko nahIM chor3ate haiN| satya to yaha hai ki jisakI dRSTi mithyAtva se AcchAdita ho mokSamArga se viparIta ho rahI hai aisA durbuddhi mithyAdRSTi jIva rAgarUpI pizAca se gRhIta citta huA sarvajJa deva ke vacanoM meM zraddhA hI nahIM karatA / azraddhAlu kI mukti kaise ho sakatI haiN| kabhI nahIM / rAgI ko AtmA kA darzana nahIM rAyAdi-bhala-judANaM, Niyampa- rUvaM Na dissade kiM / samalA - darise rUvaM, Na dissae jaha tahA NeyaM / / 98 / / anvayArtha - ( rAyAdi - mala- judANaM ) rAga Adi mala se yukta jIvoM ko (Niyappa-rUvaM ) apanA Atma svarUpa (kiM ) kucha (pi) bhI (Na) nahIM ( dissade) dikhAI detA hai ( jaha ) jaise ( samalAdarise ) malIna darpaNa ( rUvaM ) rUpa ( Na dissae) nahIM dikhAI detA ( tahA ) vaise hI ( Neya ) jAnanA cAhiye / artha - jaise mala sahita / gaMde / malIna darpaNa meM rUpa nahIM dikhAI detA haiM usI prakAra rAga-dveSa-krodha-mAna- mAyA-lobha Adi mala se malIna jIvoM ko apanA AtmA svarUpa nahIM dikhAI detA, aisA samajhanA cAhiye / AcArya kahate haiM-- he yogI ! terA nAgnya pada vanavAsa se sahita hai parantu antaraMga kA vikAra naSTa hue binA mAtra vanavAsa kucha kAryakArI nahIM hai| jaisA ki kahA hai vane'pi doSAH prabhavanti rAgiNAM gRhe'pi paMcendriyanigrahastapaH / akutsite vartmani yaH pravartate vimuktarAgasya gRhaM tapovanaM // rAgI manuSyoM ke vana meM bhI doSa utpanna hote haiM aura rAga-rahita manuSyoM ke ghara meM bhI paMcendriyoM kA nigraha rUpa tapazcaraNa hotA hai / jo manuSya nirdoSa mArga meM pravRtti karatA hai usa vItarAga ke lie ghara hI tapovana hai / I Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 rayaNasAra yaha rAga- Aga daheM sadA tAtai samAmRta seMiye / cira bhaje viSaya kaSAya aba to tyAga nija pada beiye || he yogI ! rAga kI Aga meM janA aba ucita nahIM / samatArUpI amRta kA pAna kro| anAdikAla se viSaya kaSAyoM kI lapaToM meM dhadhakatI huI isa mA ko yadi 2 dekhate ho, Apa kI prApti karanA cAhate ho, to isa rAga kA zIghra tyAga karo / dIrgha saMsArI daMDattaya sallattaya, maMDidamANo asUyago sAhU | bhaMDaNa - jAyaNasIlo, hiMDai so dIhasaMsAre / / 99 / / anvayArtha -- jo ( sAhu ) sAdhu ( daMDattaya ) tIna daMDa- mana, vacana kAya ko vaza meM nahIM karatA ( sallattaya ) tIna zalya-mAyA, mithyAnidAna se yukta ( maMDidamANo ) abhimAnI ( asUyago ) IrSyAlu aura ( bhaMDaNa - jAyaNasIlo ) kalaha karane vAlA, yAcanA karane vAlA hai ( so ) vaha ( dIhasaMsAre) dIrghasaMsAra meM (hiMDai) paribhramaNa karatA hai| artha - jo sAdhu mana-vacana-kAya tInoM daMDoM ko vaza meM nahIM karatA, mAyA- mithyA nidAna zalyoM se yukta hai, abhimAnI hai, ISyAlu hai aura kalaha karane vAlA hai, yAcanA karatA hai vaha dIrgha saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / AcArya deva sAdhu ko saMbodhana dete hue kahate haiM-- he jIva ! terA yaha nagna bheSa, paizunya, hAsya, kalaha, yAcanA se yukta hone se dUSita ho gayA haiN| jisa svarga yA mokSa kI prApti ke uddezya se tUne yaha pavitra bheSa dhAraNa kiyA hai, usakI pUrti tere isa dUSita bheSa se nahIM ho sktii| kyoMki jisa prakAra thor3A sA viSa bahuta bhArI dugdha ko dUSita kara detA hai usI prakAra thor3A bhI IrSyA, kalaha, yAcanA Adi rUpa vibhAva pariNAma tere lie dIrgha saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa bnegaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 " " - ".- - - - - - rayaNasAra 75 samyaktva-rahita sAdhu kauna dehAdisu aNurattA, visayAsattA ksaay-sNjuttaa| Ada-sahAve suttA, te sAhU samma-pAracattA / / 10 / / anvayArtha--jo ( dehAdisu aNurattA ) zarIra Adi meM anurakta ( visayAsattA ) viSayoM meM Asakta ( kasAya-saMjuttA ) kaSAya se yukta ( Ada-sahAve suttA ) Atma-svabhAva meM soye hue/pramAdI haiM ( te sAhU ) ve sAdhu ( samma-paricattA ) samyaktva se rahita haiN| artha-jo muni saMsAra zarIra bhogoM meM anurakta haiM, paMcendriya viSayavAsanA meM Asakta, kaSAya kI tIvratA se yukta tathA Atma svabhAva meM susupta haiM ve sAdhu samyaktvahIna mithyAdRSTi haiN| arthAt jo sAdhu avasthA dhAraNa karake bhI sparzana ke komalakaThora padArthoM meM, rasanA indriya ke khaTThA-mIThA Adi rasoM meM, sugaMdhadurgaMdha meM, azlIla citroM Adi ke dekhane rUpa manoraMjana meM va gItoM ke gAne va sunane meM Asakta haiM, vAsanA se lipta ho zarIra kA sukhiyApana ko nahIM chor3ate, zarIra kA zrRMgAra karate haiM, tathA kaSAya kI tIvratA se yukta haiM, AtmasvabhAva se anabhijJa haiM, ve sAdhu samyaktva se rahita mithyAdRSTi haiN| AcArya kahate haiM- jo vyavahAra aura nizcaya samyaktva se rahita haiM mAtra bAhya nagna bheSa ko dhAraNa kara muni banA hai vaha dIrghakAla taka arthAt jaba taka siddhaparameSThI mukti meM nivAsa karate haiM taba taka ( ananta kAla ) dIrgha saMsAra meM ananta janma, maraNa se yukta saMsAra-sAgara meM DUbanAtairanA karatA rahatA hai| jaina-dharma ke virAdhaka AraMbhe dhaNa-dhaNNe, uvayaraNe kaMkhiyA tahAsUyA / vaya-guNasIla-vihINA, kasAya-kalahappiyA muharA / / 101 / / saMgha-viroha-kusIlA, sacchaMdA rahiya gurukulA mUDhA / rAyAdi sevayA te, jiNa-dhamma-virAhayA-sAhU / / 102 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 syaNasAra anvayArtha--( jo ) ( sAhU ) sAdhu ( AraMbhe ) AraMbha meM ( dhaNadhaNNe ) dhana-dhAnya meM ( uvayaraNe ) upakaraNoM meM ( kaMkhiyA) AkAMkSA rakhate haiM 1 ( tahA ) tathA ( asUyA ) IrSyAlu haiM ( vaya-guNa-sIlavihINA ) vrata-guNa-zIla se rahita haiM ( kasAya-kalahappiyA ) kaSAya vaha kalahapriya haiM ( muharA ) vAcAla hai| saMtra-viroha-kusIlA ) saMgha kA virodha karate haiM, kuzIla haiM ( sacchaMdA ) svacchaMda haiM ( rahiya gurukulA ) gurukula se rahita haiM ( mUDhA ) ajJAnI haiM ( rAyAdi sevayA ) rAjA Adi kI sevA karate haiM ( te ) ve ( jiNa-dhamma virAhayA ) jinadharma ke virAdhaka sAdhu haiN| artha-jo sAdhu AraMbha meM, dhanya-dhAnya meM, acche-acche/sundara upakaraNoM meM AkAMkSA rakhate haiM / guNavAnoM yA sAdharmiyoM meM IrSyA rakhate haiM, vrata-guNazIla se rahita haiM arthAt vratoM meM atIcAra anAcAra lagAte rahate haiM, kaSAya kI tIvratA va kalaha priya svabhAvI hai, vyartha meM bahuta bolate haiM/bakavAdI/vAcAla haiM, AcArya saMgha kA, unakI AjJA kA virodha karate haiM, kuzIla hai/vratoM se cyuta haiM, mAtra bAhya meM nagna haiM, svecchAcArI haiM, gurukula meM/guru yA AcArya saMgha meM nahIM rahate haiM, heya-upAdeya ke jJAna se cyuta haiM, sva-para viveka se zUnya ajJAnI haiM, rAjA Adi kI sevA karate haiN| dhanADhya puruSoM kI sevA-cAkarI karate haiM ve sAdhu mAtra bheSadhArI haiN| ye jinadharma ke virAdhaka haiN| zramaNoM ko dUSita karane yogya kArya joisa-vejjA-maMtova-jIvaNaM vAyavassa vavahAraM / dhaNa-dhaNNa-parigrahaNaM samaNANaM dUsaNaM hoI / / 103 / / anvayArtha-( joisa-vejjA-maMtova-jIvaNaM ) jyotiSa, vaidyaka, maMtroM dvArA upajIvikA/AjIvikA calAnA ( vAyavassa vavahAraM ) vAtavikAra kA vyApAra-[bhUta-preta Adi kA jhAr3a-phUka karane kA vyApAra ] (dhaNa-dhaNNa-pariggahaNaM ) dhana-dhAnya Adi kA grahaNa karanA ye saba kArya ( samaNANaM ) zramaNoM ke lie ( dUsaNaM ) doSa ( hoi ) hote haiN| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 2 1 artha--jyotiSa, vaidyaka, maMtroM kI vidyA dvArA AjIvikA karanA, vAtAdi vikAra rUpa bhUta-preta Adi ko utArane ke lie jhAr3a phUMka kA vyApAra karanA, dhana-dhAnya kA grahaNa karanA ye saba kArya zramANoM/ sAdhuoM/munirAjoM ke lie doSa hote haiM / aSTapAhuDa graMtha meM AcArya deva likhate haiM sammahadi rakkhedi ya aTTa jhAedi bahapayatteNa / sA pAbamohidamadI tirikkha joNI Na samaNo / / 5 / / liM0 prA0|| arthAt muni hokara bhI jo nAnA prakAra ke prayatnoM/vyApAroM se parigraha kA saMcaya karatA hai usakI rakSA karatA hai, tathA usake nimitta ArtadhyAna karatA hai, usakI buddhi pApa se mohita hai, use zramaNa nahIM pazu samajhanA cAhiye / vaha muni kahalAne kA adhikArI nahIM hai [pR0 684] / jo muni nepAla raba harerA, gati, rezama, gila, masA Adi dekhakara jyotiSa vidyA se AjIvikA karate haiM, auSadhi-jar3I-bUTiyA~ batAkara AjIvikA karate haiM tathA jo bhUta-preta Adi ke lie jhAr3a phUMkakara, maMtra-taMtra vidyA Adi ke dvArA AjIvikA karate ve munibheSI mAtra vyApArI haiM, unheM jinaliMga ko dUSita karane vAle Thaga samajhanA caahiye| samyaktvavihIna muni ye pAvAraMbha-rayA, kasAya-juttA pariggahA-sattA / loya vavahAra-paurA, te sAhU samma- ummukkA / / 104 / / __ anvayArtha (je ) jo sAdhu ( pAvAraMbha-rayA ) pApa aura AraMbha meM rata haiM ( kasAya-juttA ) kaSAya yukta haiM ( pariggaha AsaktA ) parigraha meM Asakta haiM ( loya-vavahAra-paurA ) loka-vyavahAra meM paTu/ pramagna haiM ( te sAhU ) be sAdhu ( samma ummukkA ) samyagdarzana se unmukta/ rahita haiN| artha-jo sAdhu pApa aura AraMbha meM rata haiM, kaSAya se yukta haiM, parigraha meM Asakta, loka vyavahAra meM paTu, nimagna haiM ve sAdhu samyagdarzana se rahita haiM / jina sAdhuoM ko hiMsAdi pApa va paMcasUnA AraMbha ke doSa kA bhaya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rayaNasAra nahIM hai, unase hone vAle pApa kI cintA nahIM hai, ahiMsAvata kI rakSArtha muniliMga dhAraNa karate samaya IryA-samiti se calane kA niyama lekara kUdate hue, daur3ate hue, pRthvI ko khodate hue calate haiM, asatya bhASaNa karate hai, dUsaroM ke upakaraNa Adi kI corI karate hai, abrahma se yukta haiM, parigraha kA saMcaya karate rahate hai, kisI ke baMdhana meM pha~sakara dhAna Adi kUTate hai, pRthvI khodate haiM, ve muni samyaktva-rahita haiM / vastuta: ve muni hI nahIM haiN| aura bhI..... pravacanasAra graMtha me AcArya deva likhate haiM-yadi svayaM AtmA kI bhAvanA karane vAlA hone para bhI yadi sAdhu anargala va svecchAcArI laukika jano kI saMgati karatA hai, unakI saMgati kA tyAga nahIM karatA hai to ati paricaya hone se agni kI saMgati se jala uSNapane ko prApta ho jAtA hai aise vaha sAdhu vikArI ho jAtA hai / samyaktva va saMyama se cyuta ho jAtA hai / ata: muniyoM ke lie laukika saMga sarvathA niSedhya hai| paranindaka-AtmaprazaMsaka mokSamArgI nahIM Na sahati iyaradappaM, thuvaMti appANa-mapa-mAhappaM / jivha-NimittaM kurNati, kajjaM te sAhu samma-ummukkA / / 105 / / ___anvayArtha--jo ( sAhu ) sAdhu ( iyaradappaM ) dUsaroM ke bar3appana ko ( Na sahaMti ) nahIM sahate haiM ( appANaM) apanI aura ( appamAhappaM ) apane mAhAtmya kI ( thuvaMti ) prazaMsA karate haiM / ( jivha NimittaM ) jivhA indriya ke nimitta ( kajja ) kArya ( kuNaMti ) karate haiM ( te ) ve ( sAhu ) sAdhu ( samma-ummukkA ) samyaktva se vihiin| rahita jaano| artha-jo sAdhu dUsaroM kI mahAnatA/ bar3appana/guNoM ko sahana nahIM karate haiM aura apanI tathA apane mAhAtmya ko hI prazaMsA sadA karate haiM / jivhA ke vaza ho, usI ke lie kArya karate haiM ve sAdhu samyaktva se rahita hote haiM / umAsvAmI AcArya tattvArthasUtra graMtha meM likhate haiM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 rayaNasAra "parAtmaniMdAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcegotrasya" / / 25 / / jo jIva paranindA-dUsaroM ke sacce yA jhUThe doSoM ko prakaTa karatA hai, apanI prazaMsA karatA hai, dUsaroM ke guNoM ko sahana nahIM kara pAtA aura sadA apanI hI bar3appana yA guNa prakaTa karatA hai vaha nIca gotra kA baMdha karatA hai| dharmamArgasAra graMtha meM AcArya deva likhate haiM--pratyeka vyakti socatA hai ki hama sabase bar3e haiM, dUsarA kucha nahIM jaantaa| isa taraha DoMga mAranA ThIka nahIM kyoMki hajAroM kiraNoM vAle sUrya kA choTA sA chAlA roka detA hai, vaise hI bar3e-bar3e vidvAna, sabhya, samajhadAra vyakti bhI choTe se baccoM dvArA zikSA ke pAtra ho jAte haiN| ata: kisI ko bhI paraniMdA, svaprazaMsA karanA acchA/ucita nahIM hai| sarvathA anucita hI hai - arthAt paraniMdaka, AtmaprazaMsaka tathA jo khAne ke lie jI rahA hai vaha sAdhu samyaktva se vihIna haiN| pApI jIva cammaTThi-maMsa-lava-luddho suNaho gajjae muNiM diTThA / jaha taha pAviTTho so dhammiTuM diTThA sagIyaTTho / / 106 / / anvayArtha-( jaha ) jaise ( cammaTThi) carma, asthi ( maMsalava-luddho ) mAMsa ke Tukar3e kA lobhI ( suNaho ) kuttA ( muNiM ) muni ko ( diTThA ) dekhakara ( gajjae ) bhoMkatA hai ( taha ) vaise hI ( pAviTTho) jo pApI jIva hai ( so ) vaha ( sagIyaTTho) svArthavaza ( dhammiTTha ) dharmAtmA ko ( divA ) dekhakara bhoMkatA/kalaha karatA hai| __ artha-jaise carma, asthi, mAMsa ke Tukar3e kA lobhI kuttA, muni ko dekhakara bhoMkatA hai vaise hI jo pApI jIva haiM ve svArthavaza dharmAtmA ko dekhakara kalaha karate haiM / yahA~ eka prazna khar3A hotA hai dharmAtmA ko dekhakara pApI kyoM bhoMkate haiM ? pApI jIva pApa meM sukha mAnate haiM / apane bhogoM meM dharmAtmA jIva kahIM bAdhaka nahIM bana jAve, kahIM tyAga kI bAta kahakara hameM apane sukhopabhoga Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhaNasAra se nahIM chur3A de, kahIM acche kAryo/dharma kAryoM meM nahIM phaMsA deM, aisA vicAra kara ve dharmAtmA ko dUra se hI dekhakara cillAne lagate haiM, kalaha zurU kara dete haiN| phalata: dharmAtmA jIva dUra se hI apanA rAstA khoja nikala jAtA hai| mokSamArgI sAdhu bhuMjei jahA-lAha, lahei jai NANa- saMjama-NimittaM / jhANa-jjhayaNa-NimittaM, aNayAro mokhamagga-rao / / 107 / / ___ anvayArtha jo ( jai ) yogI ( NANa-saMjama-NimittaM ) jJAna aura saMyama ke nimitta ( jhANa-jjhayaNa-NimittaM ) dhyAna-adhyayana ke nimitta ( jahA-lAhaM ) yathAlAbha jo prApta ho gayA ( lahei ) grahaNa karate haiM ve ( aNayAro ) anagAra/ sAdhu ( mokkhamagga-rao ) mokSamArga meM rata haiN| artha-jo yogI jJAna aura saMyama kI siddhi ke lie , dhyAna-adhyayana kI prApti ke lie apanI vidhi anusAra yathAlAbha jo bhI prApta ho gayA, grahaNa kara lete haiM--ve yogI/munirAja mokSamArga meM rata haiN| munirAja chaha kAraNoM se AhAra karate haiM- 1. saMyama rakSA 2. zarIrasthiti 3. kSudhA nAza 4. vaiyyAvRtya 5. svAdhyAya aura 6. dhyAna / mokSamArga meM rata sAdhu ina kAraNoM se AhAra letA huA bhI mokSamArgI hai / [ mU.cA.pra.) ___muni chaha kAraNoM se AhAra lete haiM- 1. kSudhA zamana hetu 2, vedanAzamana hetu 3. chaT Avazyaka kriyA pAlana hetu 4. saMyama kI rakSArtha 5. prANoM kI rakSArtha aura 6. dharma kI rakSArtha / tathA muni chaha kAraNoM se hI AhAra kA tyAga karate haiM-1. AtaMka hone para 2. upasarga Ane para 3. brahmacarya kI rakSArtha 4. prANI- dayA ke lie 5. tapa ke lie aura 6. saMnyAsa ke lie [ mU.cA.] / muni-caryA ke vibhinna prakAra udaraggiya-samaNa-makkha-makkhaNa-goyAra-sabbhapUraNa-bhamaraM / NAUNa tappayAre, Nicceva bhuJjae bhikkhU / / 108 / / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 81 anvayArtha ( udaraggiya-samaNa-makkha-makkhaNa-goyAra-sabbhapUraNabhamaraM ) udarAgni zamana akSa-prakSaNa, gocArI, zvabhrapUraNa aura bhrAmaro vRtti aura ( tappayAre ) usake prakAroM ko ( NAUNa ) jAnakara ( bhikkhU ) sAdhu ( NiccevaM ) nitya hI ( bhuJjae ) AhAra grahaNa kreN| artha-sAdhu hamezA hI udarAgni zamana, akSa-bhramaNa, gocarI, zubhrapUraNa aura bhrAmarI vRtti aura usake prakAroM kA jAnakara vidhivat hI AhAra grahaNa kreN| ___ AcAryoM ne mUlAcAra Adi anagAra caryA saMbaMdhI graMthoM meM AhAra caryA kI 5 vidhiyA~ kahI haiM-- 1. udarAgni zamana-~jitane AhAra se udara kI agni zAnta ho jAe utanA hI AhAra lenA udarAgni zamana caryA hai| 2.akSamrakSaNa--jisa prakAra gAr3I calAne ke usakI dhurI para tela ( grIsa ) tela DAlate haiM usI prakAra zarIra rUpI gAr3I ko mokSa nagara pahu~cAne ke lie AhAra lenA akSamrakSaNa caryA hai| 3. gocarI-jaise gAya ke cArA DAlane para gAya kI dRSTi cAre para rahatI hai| cArA DAlane vAle kI sundaratA yA AbhUSaNa para nahIM, vaise hI jisa caryA meM muni kI dRSTi AhAra para rahatI hai, dene vAle ke saundarya, AbhUSaNa, garIbI, amIrI para nahIM, vaha gocarI hai| 4. zvabhrapUraNa...-jaise gaDDhe ko miTTI, kUr3A-kacarA Adi kisI se bhI bharA jAtA hai vaise udara/peTarUpI gaDDe ko sarasa-nIrasa cAhe jaise bhI zuddha AhAra se bhara denA zumrapUraNa hai| 5. bhrAmarI-jaise bhramara phUloM ko kaSTa na dete hae rasa grahaNa karatA hai vaise hI sAdhu, gRhastha ko kaSTa na dete hue AhAra grahaNa karate haiM, vaha bhrAmarI caryA hai| dharmAnuSThAna ke yoga zarIra poSaNa ke yogya hai rasa-ruhira-maMsa-medaTThi sukila-mala-mUta-pUya-kimi-bahulaM / duggaMdha-masui-cammamaya-maNicca-maceyaNaM paDaNaM / / 109 / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahu-dukkha-bhAyaNaM kamma-kAraNaM bhiNNa-mappaNo dehaM / taM dehaM dhammANuTThANa-kAraNaM cedi posae bhikkhU / / 110 / / anvayArtha ( dehaM ) zarIra ( rasa ) ( ruhira ) rudhira ( maMsamedaTThisukila-mala-mUta-pUya-kimi bahulaM ) mAMsa, medA, asthi, zukra, mala, mUtra, pUya/pIva, kRmi/kIr3oM se bharA huA ( duggaMdha ) durgaMdhayukta ( asui ) apavitra ( camma-mayaM ) carmamaya ( aNiccaM ) anitya ( aceyaNaM ) acetana ( paDaNaM ) nAzavAna ( bahu-dukkha-bhAyaNaM ) aneka prakAra ke du:khoM kA bhAjana ( kamma-kAraNaM ) karmoM ke Asrava kA kAraNa ( appaNo bhiNNaM ) AtmA se bhinna hai ( taM ) usa zarIra ko ( dhammANuTThAna-kAraNaM ) dharmAnuSThAna kA kAraNa hai ( cedi ) aisA jAnakara ( bhikkhU ) bhikSu/sAdhu ( posade ) poSaNa karate haiN| artha--yaha zarIra rasa, rudhira, mAMsa, medA, asthi, zukra, mala-mUtra, pUSa/pIva aura asaMkhyAta kIr3oM se bharA huA hai / durgandha yukta hai, apavitra, carmamaya, anitya, acetana, nazvara, aneka prakAra ke dukkhoM kA kAraNa, pApoM kA dvAra aura AtmA se bhinna hai / parantu yaha dharmAnuSThAna kA kAraNa hai / yaha mAnakara sAdhu usa deha kA pAlana-poSaNa karatA hai / ___"svabhAvato'zucau kAye ratnatraya pavitrite" (ra.zrA.) mAnava deha svabhAva se apavitra hone para ratnatraya se pavitra hai / ata: sajjana puruSa ratnatraya kI pUrNatA ke lie isakA poSaNa karate haiN| yuktAhArI sAdhu hI dukhoM ke kSaya meM samartha saMjama-tava-jhANa-jjhayaNa-viNANae gihae paDiggahaNaM / vajjai giNhai bhikkhUNa sakkade vajjiduMdukkhaM / / 11 / / anvayArtha- ( bhikkhU) bhikSu ( saMjama-tava-jhANa-jjhayaNaviNANae ) saMyama, tapa, dhyAna, adhyayana va vijJAna ke lie vaccai pATha bhI hai [ba prati] Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 83 ( paDiggahaNa ) pratigrahaNa/AhAra ( gihae ) grahaNa karatA hai-baha yadi ( vajjai ) ina kAraNoM ko chor3akara ( giNhai ) AhAra grahaNa karatA hai to ( dukkhaM vajjidUM ) saMsAra ke du:khoM ko chor3ane ke lie ( sakkade Na ) samartha nahIM ho sakatA hai| artha--munirAja saMyama, tapa, dhyAna, adhyayana aura vizeSa jJAna kI prApti ke lie AhAra grahaNa karate haiM / yadi ve ina kAraNoM se bhojana grahaNa nahIM karate haiM to saMsAra ke dukhoM ko chor3ane ke lie samartha nahIM ho sakate haiN| yahA~ yaha bhAva hai ki sAdhu isa loka va paraloka kI icchA ko chor3akara ka kAma-krodhAdi ke vazIbhUta na ho, isa zarIra ko pradIpa ke samAna jAnate haiM, ata: zarIrarUpI dIpaka ke lie Avazyaka taila rUpa grAsa mAtra ko dete haiM, jisase zarIrarUpI dIpaka bujha nahIM jAve / ve hI sAdhu yuktAhArI haiM / parantu jo sAdhu zarIra kI puSTi karane ke nimitta bhojana karate haiM ve yuktAhArI nahIM haiN| tathA yuktAhArI na hone se saMsAra ke duHkhoM se chUTane meM bhI samartha nahIM haiM / jo zramaNa AtmA ko svayaM anazana svabhAva bhAte haiM aura usakI siddhi ke lie eSaNA doSa zUnya anna Adi kI bhikSA Acarate haiM, ve AhAra karate hue bhI anAhArI haiM kyoMki yuktAhAritva ke kAraNa unake svabhAva tathA parabhAva ke nimitta se bandha nahIM hotA, isaliye ve sAkSAt anAhArI hI haiM [pravacanasAra, pR0 539] / vaha sAdhu hai kyA ? koheNa-ya kalaheNa ya, jAyaNa-sIleNa saMkileseNa / ruheNa ya roseNa ya, bhuMjai kiM tiro bhikkhU / / 112 / / anvayArtha jo sAdhu ( koheNa ya ) krodha se ( kalaheNa ya ) kalaha se ( jAyaNa sIleNa ) yAcanA karake ( saMkileseNa ) saMkleza se ( ruddeNa ya ) raudra pariNAmoM se tathA ( roseNa ya ) rosa/ruSTa hokara ( bhuMjai ) AhAra grahaNa karatA hai vaha ( kiM bhikkhU ) kyA bhikSu/ sAdhu hai ? vaha to-( vitaro ) vyantara hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 rayaNasAra artha-jo sAdhu hokara/digambara muni avasthA dhAraNa karake bhI krodha se, kalaha se, yAcanA/mA~ga-mA~ga karake, saMkleza se, raudra/krUra pariNAmoM se, tathA ruSTa hokara arthAt asaMtuSTa hokara AhAra grahaNa karatA hai, vaha sAdhu hai kyA ? nahIM / vaha to vyantara hai| AhAra zuddhi saMdeza divyuttaraNa-saricchaM jANiccAho dharei jar3a suddho / tattAyasa-piMDasama, bhikkhU tuha pANigada-piMDaM / / 113 / / anvayArtha--( aho ) he ( bhikkhU ) bhikSuka/mune ( jai ) yadi ( tuha pANigada piMDa ) tumhAre hAthoM meM gayA/hAtha para rakhA piMDa ( tattAyasa-piMDa-samaM suddho ) tapAye hue lohe ke piMDa ke samAna zuddha hai to use ( divyuttaraNa-saricchaM ) divya naukA ke samAna ( jANiccA ) jAnakara ( dharei ) grahaNa kara / artha- he mune ! yadi tumhAre/tere hAtha para/karapAtra meM rakhA gayA AhAra piMDa tapAye hue lohe ke piMDa ke samAna zuddha ho to use saMsArarUpI samudra se tirane ke lie divya naukA samAna samajhakara grahaNa kro| yahA~ "lohapiMDavat zuddha" zabda AcAryazrI ne diyA hai jisakA tAtparya hai ki jisa prakAra taptAyamAna lohapiMDa ke pAsa koI jIva-jantu nahIM AtA tathA dhUlI Adi kaNa bhI jalakara naSTa ho jAte hai vaha isI kAraNa zuddha kahalAtA hai usI prakAra mala doSoM se rahita, jIva-jantu rahita AhAra zuddha hai sAdhuoM ke lie grAhya hai / kahA bhI hai - chiyAlIsa doSa binA, sukula zrAvakatane ghara asana ko / leM tapa bar3hAvana hetu nahIM tana poSate taji rasana ko cha.DhA. || munirAja kA AhAra jo 46 doSoM se rahita hai, saMsAra-sAgara tarane ko naukAvat hai46 doSa- 16 udgama doSa--ye doSa dAtA ke Azrita hote haiM / 16 utpAdana doSa--ye doSa pAtra ke Azrita hote haiM / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra :: bhojana goSTa 1 saMyojana doSa 1. apramANa doSa 1. aMgAra doSa 1. adha: karma doSa = 16+16+10 / 1+1+1+1=46 doss| sAtha hI usa bhojana ko eka hI bAra pUrNa peTa na bharakara Unodara, yathAlabdha AhAra bhikSA ke dvArA lenA yogya AhAra hotA hai| usameM bhI rAtri meM nahIM / jaba madhyAhnakAla meM sAmAyika ke samaya meM do ghar3I bAkI raha jAya, bhikSA kA samaya jAna siMhavRtti-se pIchI-kamaMDalu ko bA~yeM hAtha meM rakhakara, dAhinA hAtha kaMdhe para rakha caryA ko jAnA caahiye| AhAra ke samaya khar3e hone kA niyama-muniyoM ko apane donoM pairoM meM cAra aMgula kA antara rakhakara khar3A honA cAhiye / apane donoM hAthoM ko chidrarahita banA lenA cAhiye / tadanaMtara siddhabhakti kara navadhA bhakti se diyA gayA pAparahita prAsuka AhAra grahaNa karanA caahiye| ___AhAra meM rasoM kI icchA nahIM honI caahiye| bhojana madya-mAMsa-madhu se rahita honA cAhiye / isa prakAra munirAja AcArazAstra meM kahI gaI piNDazuddhi ke krama se samasta ayogya AhAra ko chor3ate hue AhAra lete haiM / pAtroM ke aneka prakAra avirada-desa-mahavvaya, Agama-ruiNaM viyAra-taccaNhaM / pattaMtaraM sahassaM, NiddiSTuM jiNavariM dehiM / / 114 / / anvayArtha ( avirada-desa-mahavvaya ) aviratasamyagdRSTi, dezavratI, mahAvratI ( Agama-ruiNaM ) jinAgama meM ruci rakhane vAle (viyAra-taccaNhaM ) tattvoM ke vicArakoM kI apekSA ( jiNavariMdehiM ) jinendra deva ne ( pattaMtaraM sahassaM ) hajAroM prakAra ke pAtra ( NiddiTuM) artha-jinendra deva ne aviratasamyagdRSTi, dezavratI zrAvaka, mahAvratamunirAja, zAstrAbhyAsI/jinAgama meM ruci rakhane vAle tathA tattva ciMtakoM kI apekSA hajAroM prakAra ke pAtra kahe haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ramaNamAra zaMkA-samyagdRSTi, dezavratI va mahAvratI to darzana tathA cAritravAna haiM ata: ___ pAtra haiM para zAstrAbhyAsI va tattvaciMtaka pAtra kaise ho sakate haiM ? samAdhAna tatpratiprIti ciMtena yena vArtA'pi zrutA / nizcita sa bhaved bhavya bhAvi nirvANa bhAjanaH paM. paMcavi. / / / jo AtmA kI bAta ko, jinAgama kI vArtA ko bhI prIti se dhyAna lagA kara sunatA hai vaha nizcaya se bhavya hai, nikaTa bhAvI kAla meM mukti kA bhAjana hogaa| nikaTa bhavyatA kI apekSA unako pAtra kahA hai| maMda kaSAyI jIva ko zAstrAbhyAsa/jinAgama meM ruci hogI tathA tattva ciMtaka bhI manda kaSAyI hI ho sakatA hai, kahA bhI jAtA hai - sarpa Dasyo taba jAniye, rucikara nIma cabAya / pApa Dasyo taba jAniye, jinavANI na suhAya / / muniyoM kI pAtratA uvasama-NirIha-jhANa-jjhayaNAi mahAguNA jahA diTThA / jesiM te muNiNAhA uttama-pattA tahA bhaNiyA / / 115 / / ___ anvayArtha-( jesiM ) jina muniyoM meM (uvasama-NirIha-jhANajjhayagAi ) upazama, nispRhatA, dhyAna, adhyayana Adi ( mahAguNA) mahAn guNa ( jahA diTThA ) jaise dekhe gaye ( te ) ve ( muNiNAhA ) munirAja ( tahA ) vaise hI ( uttama-pattA ) uttama pAtra kahe gaye haiN| artha-jina muniyoM meM upazama-kaSAyoM kI maMdatA, nispRhatA-nirIha vRtti/apekSArahita vRtti, dhyAna-adhyayana Adi mahAn guNa jaise dekhe gaye, ve munirAja bhI vaise hI uttama pAtra kahe gaye haiN| ___pAtra meM/munirAja meM ye uvasama Adi mahAn guNoM kI jaisI-jaisI vRddhi hotI jAtI hai vaise hI vaise unameM pAtratA bhI bar3hatI jAtI hai / guNoM ke AdhAra se pAtratA bar3hatI hai| mokSamArga meM yA loka meM guNoM kI pUjyatA hai, AcArya kahate haiM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra vi deho baMdijjai, Na vi kulo Na vi yA jAisaMjutto / ko dama guNahINo Na hu savaNo Neva sAvao hoi // 26 // a.pA.da.pA. // na to kimI zarIra kI pUjA hotI hai, na kula/ pitRpakSa pUjA jAtA haiM, nA jAti mAtRpakSa / kintu saMyama rUpa hI pUjA jAtA hai| jisameM saMgrama nahIM hai vaha sundara, svasthazarIradhArI, uttamakula- jAti vAlA bhI apUjanIya rahatA hai | AcArya kundakuMda svAmI kahate haiM- "maiM kisI bhI guNahIna kI vandanA nahIM kara sakatA huuN| kyoMki saMyama guNa se bhraSTa puruSa na muni hI hai na zrAvaka hI hai, phira pAtra kaise ? tAtparya yaha hai ki upazama Adi uparokta guNoM sahita munirAja ho uttama pAtra haiM / 87 - ajJAnI kA tapa paNa vi jANai jiNa siddha-sarUvaM tiviheNa taha NiyappANaM / jo tibvaM kuNai tavaM so hiMDar3a dIha saMsAre / / 116 / / - anvayArtha - ( jo ) jo ( jiNa siddha-sarUvaM ) jina / arahaMta deva, siddha parameSThI ke svarUpa ko ( taha ) vaise hI / tathA (NiyappANaM ) apanI AtmA ko (vi) bhI ( tiviheNa ) bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmA rUpa tIna bheda se (Na) nahIM ( jANai ) jAnatA hai; aura ( tivvaM ) tIvra ghora ( tavaM ) tapa ( kuNai ) karatA hai ( so ) vaha ( dIha saMsAre ) dIrgha saMsAra meM ( hiMDai) paribhramaNa karatA hai / artha - jo jIva arahaMta - siddha- parameSThI ke svarUpa ko tathA apanI AtmA ko bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA rUpa tIna bheda se nahIM jAnatA haiM aura tIvra / ghora tapa kAyakleza, anazana, Unodara Adi karatA hai vaha dIrgha saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| aSTapAhuDa graMtha meM AcArya kahate haiM-- bAhira - saMga ccAo giri-sari-dari-kaMdarAi AvAso / sayalo pANa- jAyaNo Niratthao bhAvarahiyANaM // 87 // bhA. prA. 11 bhAva samyaktva se rahita arthAt paMca parameSThI arhata siddha ke svarUpa ke jJAna rahita athavA zuddha-buddhaika- svabhAva se yukta nija AtmA kI bhAvanA se cyuta muniyoM kA bAhya parigraha kA tyAga nirarthaka hai, parvata ke Upara Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 rayaNasAra AtApana yoga dhAraNa karanA, parvata para rahanA, nadI taTa para tapasyA karanA, guphA, kaMdarA Adi meM nivAsa karanA tathA zmazAna va udyAna Adi meM rahanA nirarthaka haiN| aura vAcanA - pRcchanA - anuprekSA- AmnAya tathA dharmopadeza rUpa saba prakAra kA jJAnAdhyayana - zAstra svAdhyAya nirarthaka hai| jaisA ki kahA hai bAhya graMtha vihInAnAM daridra manujAH svabhAvataH santi / yaH punarantaH saMgatyAgI loke sa durlabho jIvaH || 1 // arthAt daridra manuSya to bAhya parigraha se rahita svayaM hotA hI hai arthAt bAhya parigraha ke tyAgI manuSya durlabha nahIM haiM, kintu jo antaraMga parigraha kA tyAgI hai, loka meM vahI durlabha hai [ a.pA.. pR 445 ] | pAtra - - vizeSa - daMsaNasuddho dhamma- jjhANa-rado saMga vajjido Nisallo / patta-viseso bhaNiyo so guNa hINo da vivarIdo / / 117 / / sammAi-guNa-visesaM patta-visesaM jiNehiM piTThiM / taM jANiUNa dei sudANaM jo so hu mokkha- rao / / 118 / / ( yugpaM ) anvayArtha - ( daMsaNa suddho ) samyagdarzana se zuddha ( dhammajjhANa-rado ) dharmadhyAna meM rata ( saMga vajjido ) parigraha se rahita (sillo) zalya rahita ( patta - viseso ) vizeSapAtra ( bhaNiyo ) kahe gaye haiM (guNa-hINo ) jo ina guNoM se rahita haiM ( so du ) ve to ( vivarIdo ) viparIta / apAtra haiM / ( sammAi-guNa-visesaM ) jisameM samyaktvAdi vizeSa guNa haiMvaha ( jiNehiM ) jinendra deva ( patta-visesaM ) vizeSa pAtra ( NiddiddhaM ) kahA hai ( jo ) jo jIva ( taM ) usa pAtravizeSa ko ( jANiUNa ) jAnakara (sudANaM ) uttama dAna, nirdoSa dAna ko ( dei ) detA hai ( so hu ) nizcaya hI vaha mokSamArga meM rata hai / artha- -jo nirdoSa samyagdarzana arthAt 25 doSoM rahita nirmala samyaktva Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 89 se zuddha samyagdRSTi dharmyadhyAna meM rata, niSparigrahI-bAhya-abhyantara parigraha se rahita aura mAyA, mithyA, nidAna tIna zalyoM se rahita haiM, ve vizeSa pAtra kahe gaye haiM / jo guNoM se rahita haiM, ve viparIta arthAt apAtra haiN| jinameM samyakravAdi vizeSa muga hai ye jagendradeva ke dvArA vizeSa pAtra kahe gaye haiM 1 jo vyakti una pAtravizeSa ko jAnakara sudAna/ vidhivat nirdoSa dAna detA hai vaha mokSamArga meM rata hai| jo samyaktva va cAritra athavA ratnatraya yakta haiM ve pAtra haiM jo samyaktva rahita cAritra sahita haiM ve kupAtra haiM tathA jo samyaktva va cAritra donoM se rahita haiM ve apAtra haiN| [ sA.dha. ] ubhayanaya-virodhI Nicchaya-vavahAra saruvaM jo rayaNa-ttayaM Na jANai so| jaM kIrai taM micchA-rUvaM savvaM jiNuddiSThaM / / 119 / / anvayArtha ( jo ) jo ( Nicchaya-vavahAra sarUvaM ) nizcaya aura vyavahAra svarUpa vAle ( rayaNa-ttaya ) ratnatraya ko (Na) nahIM ( jANai ) jAnatA hai ( so ) vaha ( jo ) jo ( kIrai) karatA hai ( taM savvaM ) vaha saba (micchA-rUvaM ) mithyArUpa hai ( jiNuddiTTa ) aisA jinendra deva ne kahA hai| artha-jo nizcaya aura vyavahAra svarUpa ratnatraya ko nahIM jAnatA hai, vaha jo karatA hai, vaha mithyArUpa hai, aisA jinendra deva ne kahA hai / vastu ke eka abhinna aura svAzrita- para nirapekSa baikAlika svabhAva ko jAnane vAlA nizcayanaya hai aura bheda rUpa vastu tathA usake parAzrita-para sApekSa pariNamana ko jAnane vAlA vyavahAranaya hai|| loka meM sone ke 16 tAva prasiddha haiN| jaba taka sonA meM parasaMyoga kI kAlimA hai, taba taka vaha azuddha kahA jAtA hai / aura phira tAva detedete antima tAva se utarate hI sohalavAna zuddha svarNa kahalAtA hai| jina jIvoM ko solahavAna sone kA jJAna, zraddhAna, prApti ho cukI hai, usake Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 rayaNasAra lie 14-15 tAva diyA sonA kucha prayojanIya nahIM hai / aura jise solahavAna svarNa kI jaba taka prApti nahIM huI hai taba 14-15 tAva diyA gayA sonA bhI prayojanavAna hotA hai| usI prakAra jisa jIva ko zuddha jJAyaka svabhAva kI prApti ho gaI hai usako vyavahAranaya kA prayojana nahIM hai; kintu jinako jaba taka zuddha bhAva kI prApti nahIM huI hai, taba taka yathAyogya prayojanavAn hai / vyavahAra ko kathaMcit asatyArtha kahA gayA hai, yadi koI sarvathA asatyArtha jAna ise chor3a de, to zubhopayoga-pUjA, bhakti, svAdhyAya Adi paradravya kA AlaMbana chor3ane rUpa aNuvrataM, mahAvrata, samiti Adi kA pAlana yA dhAraNa karanA bhI chor3a degaa| kyoMki zuddhopayoga kI sAkSAt prApti nahIM huI, isaliye azubhopayoga meM hI Akara praSTa huA, yatheccha pravRtti karegA taba naraka-nigoda ko prApta kara saMsAra bhramaNa kregaa| isa kAraNa zuddhanaya kA viSaya zuddha-AtmA kI prApti jaba taka na ho taba taka vyavahAranaya bhI prayojanavAn hai| zuddha naya nizcayanaya zuddha svarNa-avasthA ke samAna jAnA huA prayojanIya hai tathA zuddha svarNa avasthA kA anubhava nahIM hone se usa kAla meM jAnA huA vyavahAranaya hI prayojanavAna hai / isa prakAra apane-apane samaya para donoM hI naya kAryakArI haiM kyoMki eka vyavahAranaya ke binA to tIrtha-vyavahAra mArga kA lopa ho jAyegA aura tattvanaya ke binA vastu, kA nAza ho jaayegaa| ata: he bhavyAtmAoM, yadi tuma jainadharma kA pravartana cAhate ho, saMsAra se tiranA cAhate ho to nizcaya-vyavahAra donoM nayoM ko mata chodd'o| bhavabIja kiM jANiUNa sayalaM, taccaM kiccA tavaM ca kiM bahulaM / samma-visohI-vihINaM, NANa-tavaMjANa bhavavIyaM / / 120 / / anvayArtha ( sayalaM tacca jANiUNa kiM ) sampUrNa tattvoM ko jAnakara kyA lAbha hai ( ca ) aura ( bahulaM tavaM kiccA kiM ) bahuta prakAra ke tapa karane se bhI kyA lAbha hai ( samma-visohI vihINaM) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra samyaktva kI vizuddhi se rahita ( NANa-tavaM-bhavavIyaM jANa ) jJAnatapa ko saMsAra kA bIja jaano| ___artha-sampUrNa-sapta-tatvoM ko jAnakara kyA lAbha ? bahuta prakAra ke tapa karane se bhI kyA lAbha hai ? samyaktva kI vizuddhi se rahita jIva ke jJAna aura tapa ko saMsAra kA bIja jAno / yahA~ jinendradeva kahate haiM ki he bhavyajIvoM ! samyagdarzanarUpI ratna ko dhAraNa karo | yaha samyakadarzana rUpI ratna uttama kSamAdi guNoM tathA samyagdarzanAdi tInoM ratnoM meM zreSTha hai aura mokSa mahala kI prathama sIr3hI hai| saMsAra kI vRddhi varSa-guNa-sIla-parIsaha-jayaM ca cariyaM tavaM chaDAvasayaM / jhANa-jjhayaNaM savvaM samma viNA jANa bhava-vIyaM / / 121 / / ___anvayArtha-(vaya-guNa-sIla-parIsaha-jayaM ) vrata, guNa, zIla, parISaha-jaya ( cariyaM ) cAritra ( tavaM ) tapa ( chaDAvasayaM ) SaT Avazyaka (ca) aura ( jhANa-jjhayaNaM ) dhyAna-adhyayana se ( savvaM ) saba ( samma viNA ) samyaktva ke binA ( bhava-vIyaM ) saMsAra ke bIja ( jANa ) jaano| ___ artha- aNuvrata-mahAvrata, aneka prakAra ke guNa, 7 zIla, 22 parISahoM kA jaya, 13 prakAra kA cAritra, 12 prakAra kA tapa, chaha Avazyaka, dhyAna-adhyayana Adi ye saba kriyAe~ eka samyaktva ke binA saMsArarUpI vRkSa kA bIja jaano| . ___jo jIva bar3e-bar3e vratoM ko karatA hai, aneka guNoM se bhI maMDita hai, tapasvI kahalAtA hai para samyagdarzana se rahita hai; vaha kabhI samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa ina cAra ArAdhanAoM ko prApta nahIM hotA hai / jaisA ki kahA hai 'cetana cita paricaya bina japa-taba sabai nirattha / kaNa bina tuSa jima phaTakatai kachu na Ave hattha" || Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra jisa prakAra kaNa rahita tuSa ko phaTakanA vyartha hai vaise hI samyaktva rahita kiyA gayA japa-tapa Adi saba vyartha hai; saMsAra kA bIja hI hai / paraloko mAregA? khAI-pUyA-lAhaM, sakkA-rAI kimi-cchase joii| icchasi jai paraloyaM, tehiM kiM tujjha paraloyaM / / 122 / / anvayArtha--( joI ) he yogI ( jai paraloyaM icchasi ) yadi paraloka kI icchA karatA hai to ( khAI-pUyA-lAhaM ) khyAti-pUjAlAbha ( sakkA-rAI ) satkAra Adi ko ( kimi-cchase ) icchA kyoM karatA hai ? ( kiM ) kyA ( tehiM ) unase ( tujjha ) tujhe ( paraloyaM ) paraloka milegA [paraloka acchA milegA?] artha-yahA~ AcArya deva kahate haiM--he yogI ! tU paraloka sudhArane kI icchA karatA hai to khyAti-pUjA-lAbha-satkAra Adi kI icchA kyoM karatA hai, kyA isa prakAra khyAti-pUjA-lAbha-satkAra kI bhAvanA karate hue terA paraloka sudhara sakegA, paraloka acchA milegA? [ nahIM, paraloka bigar3egA hI ] jisa prakAra candramA yaha icchA rakhakara udita nahIM hotA ki maiM samudra ko laharoM se bhara dUM, para usakA vaisA svabhAva hI hai ki candramA ke udaya hote hI samudra meM lahareM uThane lagatI haiN| usI prakAra khyAti-pUjA lAbha kI icchArahita yogI ke guNoM kA svabhAva hI hai ki unakA jaga meM prasiddhi, Adara, pUjA Adi hotA hai / sUrya kA udaya huA hai to prakAza phailegA hI, phUla AyA hai to sugaMdhI phailegI hii| nirmala samyaktva guNa sahita sAdhu kA paraloka sudharatA hI hai isameM koI saMzaya nhiiN| kintu he yogI ! tU saMsAra prapaMca meM par3A khyAti-pUjA-lAbha ko iSTa mAnatA huA paraloka sudhAranA cAhatA hai to terA paraloka bigar3egA hI / tU idhara se bhI gayA udhara se bhI gayA / jaise reta ko pelane se tela nahIM nikala sakatA, jala ko mathane se makkhana nahIM nikala sakatA vaise hI khyAti-pUjA kI bhAvanA se rakhane vAle yogI kA paraloka kabhI bhI sudhara nahIM sktaa| kahA bhI hai Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra jo khyAti lAbha pUjAdi cAha, dhari karana vividha vidha deha dAha / Atma anAtma ke jJAna hI, je je karaNI tana karana chIna / / ubhaya bhAvoM ko jAnakara apanI zuddhaAtmA meM ruci karo kammAda-vihAna-sahAna guNa jo bhAvikaNa bhAveNa / Niya-suddhapyA ruccaI tassa ya NiyameNa hoi NivyANaM / / 123 / / anvayArtha ( jo ) jo muni ( kammAda vihAva-sahAva guNaM ) karmajanita vibhAva va karmoM ke kSaya se prApta svabhAva guNoM ko ( bhAveNa ) bhAvapUrvaka ( bhAviUNa ) bhAkara, manana ciMtana kara ( Niya-suddhappA ) apane zuddhAtmA meM ( ruccai ) ruci karatA hai ( tassa ya ) usakA hI ( NiyameNa ) niyama se ( NivvANa ) nirvANa ( hoi ) hotA hai / artha-jo muni karmodaya se hone vAle vibhAva bhAva va karmoM ke kSaya se utpanna svAbhAvika Atma guNoM kI bhAvanA kara, unakA ciMtana manana kara, apanI zuddha AtmA meM ruci karatA hai usakA hI niyama se nirvANa hotA hai|vhii niyama se mukti ko pAtA hai| samayasAra kalaza meM AcArya deva kahate haiM AtmasvabhAvaM parabhAvabhinna-mApUrNa-mAdyanta vimukta-mekaM / vilIna saMkalpa-vikalpa-jAlaM prakAzayan zuddhanayo'bhyudeti // 10 // he yogI ! AtmA kA svabhAva paradravya, paradravya ke bhAva tathA paradravya ke nimitta se hone vAle apane vibhAva isa taraha ke parabhAvoM se bhinna hai / jo isako parabhAva se bhinna prakaTa karatA hai, vaha samasta rUpa se pUrNa saba lokAloka ko jAnane vAle nija svabhAva ko prakaTa karatA hai, tathA Adi anta se rahita aise parapAriNAmika bhAva ko prakaTa karatA hai| tabhI saba bhedabhAvoM se rahita ekAkAra tathA jisameM samasta saMkalpa-vikalpoM ke samUha kA vilaya/nAza ho gayA, aisA zuddhanaya prakAza rUpa hotA hai| he yogI ! dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma Adi pudgala dravya meM AtmA kI kalpanA rUpa saMkalpa ko aura jJeyoM ke bheda se jJAna meM bheda kI pratIti Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra rUpa vikalpa kA tyAga kara nija zuddhAtmA meM sAMca karo yahI niyama se nirvANa-prApti kA mArga hai| karma rahita muktAtmA jAnate haiM mUlu-ttaru-taru-ttara davvAdo bhAva-kammado mukko| Asava-baMdhaNa-saMvAra-Nijjara jANer3a kiMbahuNA / / 124 / / anvayArtha----( mUlu-taru-taru-tara ) mUla prakRtiyA~, uttara prakRtiyA~ aura uttarottara prakRti rUpa dravyakarma se ( bhAva-kammado) bhAva karma se ( mukko ) mukta jIva ( Asava-baMdhaNa-saMvara-Nijjara jANei ) Astrava-baMdha-saMvara-nirjarA tattvoM ko jAnatA hai ( bahuNA kiM) bahuta kahane se kyA lAbha hai ? artha-Travya-karma vAstava meM eka haiM, mUla prakRtiyoM kI apekSA jJAnAvaraNAdi ATha prakAra kA hai, uttara prakRtiyA~ matijJAnAvaraNa Adi kI apekSA 148 prakAra kA hai tathA pariNAmoM kI vividhatA kI apekSA saMkhyAtaasaMkhyAta, ananta prakAra kA hai; aise dravyakarma aura rAga-dveSa-moha-mithyA Adi bhAva karmoM se mukta jIva/siddha paramAtmA Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA tattvoM ko jAnate haiM / , adhika kahane se, koI prayojana nahIM siddha hotaa| [alaM vistareNa] baMdhava mukti ke bhAva visaya-viratto muJcai, visayAsatto Na muMcae joii| bahiraMtara-paramappA-bheyaM, jANahi kiM bahuNA / / 125 / / anvayArtha--( visaya-viratto joI ) viSayoM se virakta yogI ( muJcai ) karmoM se chUTatA hai ( visayAsatto ) viSayoM meM Asakta ( Na ) nahIM ( muMcae ) chUTatA hai / ( bahiraMtara-paramappA bheyaM ) bahirAtmAantarAtmA va paramAtmA ke bhedoM ko ( jANahi ) jAno ( kiM bahuNA ) bahata kahane se kyA lAbha ? 1. jANeha bhI pATha hai [ ba prati] Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 95 artha -- viSayo se virakta yogI karmoM se chUTatA haiM viSayAsakta karmoM se ba~dhatA hai| he yogI ! bahirAtmA antarAtmA va paramAtmA ke bhedoM ko jAno / bahuta kahane se kyA lAbha ? jisa prakAra nija svabhAva ke kAraNa kamalinI kA pattA pAnI se lipta nahIM hotA usI prakAra viSayoM se virakta muni/ yogI viSaya-vAsanAoM meM lipta na hokara ki konA hai| aura kahA bhI hai- "rato baMdhadi krammaM muJcadi jIvo virAga saMpaNNo" / AcArya deva kahate bhI haiM-saMsAra meM ve hI dhanya haiM, ve hI satpuruSa haiM aura ve hI jIvita haiM jo yauvanarUpI gahare tAlAba meM girakara bhI lIlA mAtra se use pAra kara lete haiN| viSayoM ke AdhIna nahIM hote haiN| he yogI ! AtmA kI tIna avasthAe~ bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmA / AtmA jaba taka mithyAtva avasthA meM haiM taba taka bahirAtmA haiM, mithyAtva kA vinAza hone para samyagdRSTi jIva antarAtmA haiM / tathA 4 ghAtiyA karma se rahita arahaMta parameSThI 8 karmarahita siddha parameSThI paramAtmA haiM inako jAno / bahirAtmA kA lakSaNa Niya- appa NANa jhANa- jjhayaNa- suhA miya rasAyaNaM pANaM / motUNa- kkhANa- suhaM, jo bhuJjai sohu bahi rapyA / / 126 / / - anvayArtha - - ( jo ) jo (Niya appa NANa jhANa- jjhayaNasuhA miya- rasAyaNaM pANaM.) apanI AtmA ke jJAna, dhyAna, adhyayana aura sukharUpI amRta ko ( moMttUNa ) chor3akara ( akkhANa - suhaM ) indriya sukhoM ko ( bhuJjai ) bhogatA hai ( so hu ) vaha nizcaya se ( bahi-rappA ) bahirAtmA hai| artha - jo jIva apanI AtmA ke jJAna, dhyAna, adhyayana aura zAzvata sukhIrUpI amRta ko chor3akara indriya sukhoM ko bhogatA hai, vaha nizcaya se bahirAtmA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 rayaNasAra mokSamArga meM prayojanabhUta tattvoM kA jaisA svarUpa jinadeva ne kahA hai, usako vaisA na mAnane vAlA midhyAdRSTi jIva dukhadAI indriya sukhoM ko sukhadAI samajhakara AtmAnanda ko to dUra se hI chor3atA hai aura AtmA ke hitakArI jAna vairAgya, dhyAna, vairAgya Adi padArthoM ko ahitakArI jAna unameM aruci aura dveSarUpa pravRtti karatA hai| vaha viSayoM kI cAharUpa dAvAnala meM dina-rAta jalatA rahatA hai| ataH AtmA ko kho detA hai aura AkulatA rahita mokSa sukha khojane kA prayatna nahIM karatA / isa prakAra dravya aura paryAya ke yathArtha jJAna se rahita jIva bahirAtmA mithyAdRSTi hai / indriya viSaya kiMpAka phalavat kiMpAya phalaM pakkaM visa missida modagiMda- vAruNa sohaM / jivha suhaMdiTTi - piya, jaha taha jANakkha sokkhaM pi / / 127 / / - anvayArtha - (jaha ) jaise ( pakkaM kiMpAya - phalaM ) pakA huA kiMpAka phala ( viSa missida- modagiMda- vAruNa-sohaM ) viSamizrita modaka / laDDU, indrAyaNa phala dekhane meM sundara hote haiM, jivhA ko sukha dete hai (diTTi piya) dekhane meM bhI priya lagate haiM ( taha ) vaise hI (akkha sokkhaM pi) indriya sukhoM ko bhI ( jANa ) jAno / artha- jaise pakA huA kiMpAka phala, viSamizrita laDDU aura indrAyaNa phala ye dekhane meM sundara hote haiM, jivhA ko sukha dete haiM, netroM ko priya lagate haiM vaise indriya sukhoM ko bhI jAno / AcArya kahate haiM yatsukha tatsukhAbhAso, yadukhaM tatsadaJjasA / bhave lokAH sukhaM satyaM mokSa evaM sa sAdhyatAm ||47 pa. paM. / / he jIva, saMsAra meM saMsAra indriya viSayoM kA jo sukha mAlUma hotA hai, vaha sukha nahIM haiM, sukhAbhAsa haiM arthAt sukha ke samAna mAlUma par3atA hai| indriya sukha AkulatA kA utpAdaka, vinAzI aura pAka ke samaya dukhakara hI hai| vAstava meM sukha nahI hai jisake pIche dukha na ho| kahA bhI hai i Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 97 bhoga bure bhava roga bar3hAvai, bairI haiM jaga jIke / berasa hoMya vipAka samaya ati sevata lAgeM nIke / vajra agini viSa se viSadhara se ye adhika dukhadAI / dharmaratana ke cora capala ati durgati paMtha mahAI ||vai.bhaa. / / 11 / / bahirAtmapane kI sAmagrI deha-kala gulaM, minAha vihAna neTaNA ruvaM / appa-sarUvaM bhAvai so ceva havai bahi-rappA / / 128 / / anvayArtha--jo jIva ( deha-kalatta-puttaM ) zarIra, strI, putra ( mittAi ) mitra Adi tathA ( vihAva-cedaNA rUvaM ) vibhAva cetanA rUpa ko ( appa-sarUvaM ) AtmA kA svarUpa ( bhAvai ) bhAtA hai ( so ceva ) vaha hI ( bahi-rappA ) bahirAtmA ( havai ) hotA hai / artha-jo jIva zarIra, strI, putra, mitra Adi parazarIra/paradravya ko tathA rAga-dveSa Adi vibhAva, cetanA/vibhAva pariNAmoM ko AtmA kA yahI svarUpa aisA mAnatA hai vaha bahirAtmA, mithyAdRSTi hotA hai| bahirAtmA/mithyAdRSTi kI mAnyatA isa prakAra kI hotI hai - maiM sukhI dukhI maiM raMka-rAva, mere dhana gRha godhana prabhAva / mere suta tiya maiM sabala dIna, berUpa subhaga, mUrakha pravINa ||ch.ddhaa.2|| bahirAtmapane kA bhAva iMdiya-visaya-suhAi su mUDhamaI ramai Na lahai taccaM / bahu-dukkha-midiNaciMtai, soceva havai bahi-raNA / / 129 / / anvayArtha-( mUDhamaI ) ajJAnI jIva ( iMdiya-visaya-suhAi su ramai ) paMcendriya-viSayoM ke sukhAdi meM rama jAtA hai ( bahu-dukkhamidi Na ciMtai ) ye indriya sukha bahuta duHkhadAyI haiM aisA ciMtana nahIM karatA ( so ) vaha ( taccaM Na lahai ) tattva ko prApta nahIM karatA aura ( so ceva ) vaha hI ( bahi-rappA havai ) bahirAtmA hotA hai / artha-jo ajJAnI jIva paMcendriya viSayoM ke sukhAdi meM rama jAtA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 98 rayaNasAra haiN| ye indriya sukha bahuta duHkhadAyI hai aisA ciMtana nahI karatA ataH vaha tattva ko prApta nahIM karatA vaha hI bahirAtmA hotA haiN| arthAt yaha jIva anAdikAla se AtmasvarUpa se cyuta hokara indriyoM ke viSayoM meM patita huA, paMcendriya viSayoM ko upakAraka samajhakara, Atma tasva ke yathArtha svarUpa ko nahIM jAna pAyA / AcArya kahate haiM jaba taka isa jIva ko caitanya svarUpa kA jJAna nahIM hotA taba taka mUDhamati jIva ko indriya viSaya suMdara, sarasa, sukhadAI mAlUma par3ate haiM aura yaha bahirAtmA avasthA racA-pacA anantakAla taka dukhoM ko bhogatA hai / bahirAtmadhane kA puSTIkaraNa jaM jaM akkhANa suhaM taM taM tivvaM karer3a bahu- dukkhaM / appANa- midi Na ciMtai, so ceva havei bahi-rappA / / 130 / / anvayArtha (jaM jaM ) jitane / jo jo ( akkhANa- suhaM ) indriyasukha haiM ( taM taM ) ve ve saba ( appANaM ) AtmA ko ( tivvaM bahudukkhaM ) tIvra, bahuta prakAra ke duHkhoM ko ( karei ) dete haiM ( idi ) isa prakAra jo ( Na ciMtai ) ciMtana nahIM karatA ( so ceva ) vaha hI ( bahirappA ) bahirAtmA (havei ) hotA hai / artha saMsAra meM jitane bhI indriya sukha haiM, ve saba Ananda ke svAmI AtmA ko nAnA prakAra ke tIvra duHkhoM ko dene vAle haiM, Atmasukha ke ghAtaka haiM jo jIva isa prakAra kA vicAra nahIM karatA; vaha bahirAtmA hai| AcArya deva kahate haiM moha ke udaya se jIvoM kI buddhi aisA viparIta pariNamana hotA hai ki bahirAtmA jIvoM ko indriyoM ke dvArA grahaNa meM Ane vAle mUrtika padArthoM meM hI sukha bhAsatA hai| use AbhyaMtara Atmatattva kI ruci yA jJAna hI nahIM hotaa| jisa prakAra dhatUre kA pAna karane vAle puruSa ko satra padArtha pIle mAlUma par3ate haiM, usI prakAra bahirAtmA ke moha ke udaya meM duHkhadAyaka indriya sukha hI sukhada mAlUma dete haiN| ata: vaha Atmahita kA vicAra bhI kaise kara sakatA hai ? Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra bahirAtma jIvoM kA viSaya jesi amejjha- majjhe, uppaNNANaM havei tattha ruI / taha bahi- rappANaM bahi- riMdiya-visaesu hoi maI / / 131 / / 99 anvayArtha - ( jesiM) jaise ( amejjha-majjhe ) viSTA meM ( uppaNNANaM ) utpanna jIvoM kI / kIr3oM kI ( ruI ) ruci ( tattha havei ) usI viSTA meM hotI haiM ( taha ) usI prakAra ( bahi-rappANaM ) bahirAtmA jIvoM kI ( maI ) buddhi ( bahiriMdiya - bisaesa) bAhya iMdriya viSayoM meM ( hor3a ) hotI hai| artha- jaise viSTA meM utpanna jIvoM kI ruci viSTA meM hI hotI hai usI prakAra bahirAtmA jIvoM kI buddhi bAhya indriya viSayoM meM hotI haiM / arthAt viSTa kA kIr3A jisa yoni meM utpanna hotA haiM usI meM prema karane laga jAtA haiM vaise hI bahirAtmA anAdikAla se jisa saMsAra meM racA- pacA hai usI meM indriya viSayoM meM prema karatA hai| usI meM buddhi ko lagAtA hai / " jahA~ kA kIr3A hI sukha" / bahirAtmA kI vivekahInatA pUya sUya- rasANANaM, khArAmiya- bhakkha bhakkha NANaM pi / maNu jAi jahA majjhe, bahi rappANaM tahA NeyaM / / 132 / / - anvayArtha - ( jahA ) jaise ( maNu jAi ) manuSya jAti ( pUyasUya- rasANA ) apavitra aura khAne yogya rasoM meM ( khArAmiya) kSAra aura amRta meM (bhakkha-bhakkha pi) bhakSya aura abhakSya ( majjhe pi ) madhya bhI ( NANaM ) viveka nahIM karatI ( tahA ) usI prakAra bahi-rappANaM ) bahirAtmA ko ( Neya ) jAnanA cAhiye / ( artha- jaise manuSya jAti apavitra ( akhAdya ) aura khAdya rasoM, kSAra aura amRta, bhakSya aura abhakSya ke madhya ( viveka nahIM karatI) usI prakAra bahirAtmA ko jAnanA cAhiye / vaha bhI AtmA, anAtmA ke madhya viveka nahIM karatA / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra antarAtmA ke lakSaNa siviNe vi Na bhuMjai visayAI dehAi bhinnnn-bhaav-mii| bhuMjaiNiyappa-rUvo siva-suha-rajo hu majjhi-maNyo so||133|| anvayArtha-( dehAi bhiNNa-bhAva-maI ) zarIra Adi se bhinna AtmA meM buddhi hai jisakI jo ( siviNe vi Na visayAI bhuMjai ) svapna meM bhI viSayAdi ko nahIM bhogatA haiM / ( Niyappa-rUbo ) AtmA ke nija svarUpa ko ( bhuMjai ) bhogatA hai|anubhv karatA hai ( du) aura ( siva-suha - ratto ) zivasukha meM rata hai ( so ) vaha ( majjhimappo ) madhyama-AtmA/antarAtmA hai| artha-jo apanI AtmA ko zarIra Adi paradravyoM se bhinna mAnatA hai, svapna meM bhI indriyAdi ke viSayoM ko nahIM bhogatA hai; jo nijAtmA ke svarUpa ko bhogatA hai, usI kA anubhava karatA hai, mukti-sukha meM rata hai; vaha madhyama AtmA/antarAtmA hai| pRjyapAda svAmI kahate haiM na jAnanti zarIrANi sukhaduHkhAnyabuddhayaH / nigrahAnugrahadhiyaM tathApyatraiva kurvate // 61 / / s.s.|| antarAtmA vicAra karatA hai ki jaba ye zarIra jar3a hai-ise sukha-dukha kA koI anubhava nahIM hotA aura na ye kisI ke nigraha-anugraha ko hI kucha samajhatA hai taba isameM apanatva kI buddhi dhAraNa karanA mUr3hatA hI hai| maiM to jJAnI caitanya hU~, ye paradravya majha se atyaMta bhinna haiN| ata: usakI zarIra ke prati, viSayoM ke prati Asakti samApta ho jAtI hai| usakA yaha vicAra hI use zarIra, ko vastrAbhUSaNoM Adi se alaMkRta, maMDita karane meM udAsIna banAye rakhatA hai tathA viSaya-vAsanAoM se bhI udAsIna banAye rakhatA hai| ata: vaha haA zivasukha ko prApta ma ho ra " AtmasvarUpa kA anubhava karatA huA zivasukha ko prApta meM ho rate rahA hai| www .in yA dezAmalI AgArI" . DA. !! / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 101 anAdikAlIna durvAsanA mala-mutta- ghaDatva ciraM vAsiya duvvAsaNaM Na muJcei | pakkhAliya sampattajalo ya gANa miyeNa puNNo vi / / 134 / / anvayArtha - yaha jIva ( sammatta - jalo) samyaktva rUpI jala se ( pakkhAliya ) prakSAlita karane para (ya) aura ( NANa-miyeNa ) jJAnAmRta se ( puSNo vi ) pUrNa hone para bhI ( ciraM vAsiya ) cirakAla se durgaMdhita/ durvAsita ( mala-mutta- ghaDavva ) mala-mUtra se bhare ghar3e ke samAna ( duvvAsaNaM ) durvAsanA ko ( " muJcei ) nahIM chor3atA hai| artha - jisa prakAra cirakAla se durgaMdhita mala-mUtra se bhare ghar3e ko pAnI se aneka bAra dhone para bhI, ghar3e kI durgaMdha nahIM jAtI, usI prakAra anAdikAla se mithyAtvarUpI mala se durvAsita isa jIva kI durvAsanA sampravattvarUpI jala se dhone para va jJAna se pUrNa hone para bhI nahIM chUTatI / antarAtmA ke AtmA kA anubhava karate hue bhI zarIrAdi paradravyoM meM abheda bhrAMti ho jAtI haiN| pahalI bahirAtmAvasthA meM hone vAle bhrAMti ke saMskAravaza vaha punaH bhrAnti ko prApta ho jAtA hai| jaisA ki kahA hai. jAnannapyAtmanastattvaM viviktaM bhAvayannapi / -- pUrva vibhramasaMskArAd bhrAMti bhUyo'pi gacchati // 45 // 7 arthAt yadyapi antarAtmA apane AtmA ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai, usI kA anubhava karatA hai| zarIrAdi paradravyoM se ise bhinna anubhava bhI karatA hai| phira bhI bahirAtmA - avasthA ke cirakAlIna saMskAravaza / saMskAroM ke jAgRta ho uThane ke kAraNa kabhI-kabhI bAhya padArthoM meM use ekatva kA bhrama ho jAtA hai / isI se antarAtmA samyagdRSTi ke jJAna cetanA ke sAtha kadAcit karmacetanA va kadAcit karmaphalacetanA kA bhI sadbhAva mAnA gyaa| samyagdRSTi ke bhoga meM anAsakti - sammAiTThI NANI akkhANa suhaM kahaM pi aNu- havai / keNAvi paNa pariharaNaM, vAhINa-viNAsa NaTuM bhesajjaM / / 135 / / - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra anvayArtha - ( sammAiDDI gANI ) samyagdRSTi jJAnI ( kahaM pi ) kisI prakAra / anicchApUrvaka / anAsakti se ( avakhANa-suhaM aNu-havai ) indriyoM ke sukha kA anubhava karatA hai/ bhoga karatA hai; kyoMki ( vAhINaviNAsa paThThe ) roga ko dUra karane ke lie ( sajja ) auSadhi ko ( keNAvi ) kisI ke dvArA (Na pariharaNaM ) chor3I nahIM jAtI / 102 artha- jisa prakAra roga dUra karane ke lie kisI ke bhI dvArA auSadhi ko koI nahI chor3atA, usI prakAra samyagdRSTi jJAnI anicchApUrvaka / anAsakti meM indriya sukho kA anubhava karate haiN| / AcArya kahate haiM jaise kamala - patra kIca se lipta nahIM hotA vaise hI samyagdRSTi jIva jinendradeva ke caraNa kamaloM kI bhaktirUpI samyaktva ke kAraNa indriya sukhoM meM lipta nahIM hotaa| jaisA ki kahA haidhAtrI bAlA'satI nAthapadminIdalavArivat dagdharajjuvadAbhAsaM bhuJjana rAjyaM na pApa bhAk // you sAmA samyagdRSTi jIva dhAtrIbAla, asatInAtha, kamalinI patra para sthita jala aura jalI huI rassI ke samAna rAjya kA upayoga karatA huA bhI pApI nahIM hotA / jisa prakAra dhAya bAlaka kA lAla-pAlana karatI huI bhI use apanA bAlaka nahIM mAnatI hai, jisa prakAra puruSa apanI duzcaritrA strI se saMbaMdha rakhatA huA bhI usase virakta rahatA hai, jisa prakAra kamalinI ke patra para par3A huA pAnI usa para rahatA huA bhI usase bhinna rahatA hai aura jalI huI rassI jisa prakAra Upara se bhAMja ko liye hue dikhatI hai parantu bhItara se atyaMta nirbala rahatI haiM, isI prakAra samyagdRSTi jIva indriya sukhoM kA upabhoga karatA huA bhI antaraMga meM Asakta nahIM hotA, ataH pApI nahIM kahalAtA / paramAtmAvasthA prApti kA upAya - kiM bahuNA ho taji bahi-rampa saruvANi sayala bhAvANi / bhaji majjhima paramappA vatthu sarUvANi bhAvANi / / 136 / / anvayArtha - ( ho ) aho / he bhavya ! (kiM bahuNA ) bahuta kahane Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 103 se kyA lAbha ? ( bahirampa - sarUvANi ) bahirAtma svarUpa ( sayala bhAvANi taji ) sakala bhAvoM ko chor3a tathA ( majjhima paramappA ) madhyamAtmA paramAtmA ke ( vatyu- saruvANi ) vastu svarUpa ( bhAvANi ) bhAvoM ko ( bhaji ) bhaja | artha - he bhavyAtman ! adhika kahane se kyA lAbha ? [ saMkSepa meM ] tuma bahirAtma svarUpa samasta vibhAva / vikAra bhAvoM ko chor3o aura madhyamAtmA va paramAtmA ke vastusvarUpa bhAvo ko bhajo / AtmA kI tIna avasthAe~ haiM, unameM antarAtmA ke upAya dvArA paramAtmA ko aMgIkAra kareM, apanAveM aura bahirAtmA ko chodd'eN| kahA bhI hai -- bahirantaH parazceti tridhAtmA sarvadehiSu / upeyAttatra paramaM madhyopAyAd bahistyajet ||4|| sa.za. / / tAtparya yaha haiM ki AtmA kI ina tIna avasthAoM meM jinakI paradravya meM Atma- buddhirUpa bahirAtmAvasthA ho rahI haiM, unako prathama hI samyaktva prApta kara viparItAbhinivezamaya bahirAtmAvasthA kA tyAga karanA cAhiye aura mokSamArga kI sAdhaka antarAtmAvasthA meM sthira hokara AtmA kI svAbhAvika vItarAga - mayI paramAtmAvasthA ko vyakta karane kA upAya karanA cAhiye / dukha kA kAraNa bahirAtma bhAva caugai- saMsAra-gamaNa-kAraNa- bhUyANi dukkha heUNI / tANi have bahi- rappA vatthu saruvANi bhASANi / / 1371 / anvayArtha - ( bahi-rappA ) bahirAtmA jIva ke ( vatyu[-saruvANi bhAvANi ) vastusvarUpa sambandhI jo bhAva haiM ( tANi ) ve saba ( caugaisaMsAra-gamaNa-kAraNa bhUyANi) caturgati rUpa saMsAra paribhramaNa ke kAraNa haiM; aura ( dukkha heUNI ) duHkha ke kAraNa ( have ) hote haiM / artha - bahirAtmA jIva ke vastusvarUpa saMbaMdhI jo bhAva haiM ve saba caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa ke kAraNa haiM aura dukha ke hetu hote haiN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 rayaNasAra bahirAtmA jIva ke anAdikAlIna avidyA ke kAraNa karmodayajanya paryAyoM meM Atma-buddhi banI rahatI hai / kamodaya se jisa bhI paryAya ko prApta hotA hai, usI ko apanA AtmA samajha letA haiM aura isa taraha usakA yaha ajJAnAtmaka saMskAra/vastu svarUpa saMbaMdhI viparIta bhAva janma-janmAntaroM meM bhI banA rahane se dRr3ha hotA calA jAtA hai / jisa prakAra pattharo para rassI Adi ko nitya ragar3a se utpanna cihna bar3I kaThinatA se dUra karane meM Ate haiM, usI prakAra AtmA meM hue ina saMskAro ko dUra karanA kaThina ho jAtA hai / isI se bahirAtmA ko caturgati rUpa saMsAra meM bahuta duHkha bhogane par3ate haiM / antarAtmA-paramAtmA ke bhAva mukti ke kAraNa mokkha-gai-gamaNa-kAraNa- bhUyANi, pasasthapuNNa- heUNi / tANi have duvihappA, vatthu-sarUvANi bhAvANi / / 138 / / ___ anvayArtha-- ( dubihappA ) do prakAra kI AtmA-antarAtmA va paramAtmA ke ( vatyu-sarUvANi-bhAvANi ) vastu-svarUpa sambaMdhI jo bhAva haiM ( tANi ) ve saba ( mokkha-gai-gamaNa-kAraNa-bhUyANi ) mokSagati meM le jAne ke kAraNabhUta aura ( pasattha-puNNa-heUNi ) prazasta puNya ke kAraNa ( have ) hote haiN| arthaantarAtmA aura paramAtmA ke vastusvarUpa saMbaMdhI mAva mokSa gati meM le jAne ke kAraNabhUta aura prazasta puNya ke kAraNa hote haiM / arthAt antarAtmA kA bhAva to prazasta puNya kA kAraNa hai aura paramparA mukti kA hetu hai| kahA bhI hai sammAiTThI puNNaM Na hoi saMsAra kAraNaM NiyamA / mokkhassa hoi heDaM jaha vi NiyANaM Na so kuNai !|404 // bhA.saM.|| samyagdRSTi/antarAtmA kA puNya niyama se saMsAra kA kAraNa nahIM hotA hai / usakA prazasta puNya mokSa kA hI kAraNa hotA hai yadi vaha nidAna nahIM kare / tathA paramAtmA ke do bheda haiM-sakala paramAtmA va nikala paramAtmA / unameM nikala paramAtmA/siddha bhagavAn to mokSarUpa hI haiM tathA sakala paramAtmA/ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 105 arahaMta deva cAra ghAtiyA kamI ke kSaya se "jIvanmukta kahalAte haiM, ve bhI kathaMcit mokSarUpa hI haiM / kyoMki nikaTa samaya meM pUrNa mukti ko prApta hone hI vAle haiN| unake vastusvarUpa saMbaMdhI bhAva mukti meM le jAne vAle hai / ___ ubhaya-samaya jJAtA gati davva-guNa-pajjayehiM jANai para-saga-samayAdi-vibheyaM / appANaMjANai so, siva-gai-paha-NAyago hoi / / 139 / / anvayArtha--jo ( para-saga samayAdi vibheyaM ) sva-samaya aura para samaya Adi ke bheda ko ( davya-guNa-pajjayehiM ) dravya-guNa-paryAyoM ke dvArA ( jANai ) jAnatA hai ( so ) vaha ( appANaM ) apanI AtmA ko ( jANai ) jAnatA hai; vahIM ( siva-gai-paha-NAyago ) mokSagati ke mArga kA nAyaka/mukti-patha nAyaka ( hoi ) hotA hai| artha-jo jIva sva-samaya aura parasamaya Adi ke bheda ko dravya, guNa, paryAyoM ke dvArA jAnatA hai, vaha apanI AtmA ko jAnatA hai tathA vahI mukti pathanAyaka/mokSamArga kA netA hotA hai / jIva nAmaka vastu ko padArtha kahA hai| jIva nAmA padArtha utpAdavyaya-dhrauvyamayI sattAsvarUpa hai / darzana-jJAna maya cetanA svarUpa hai, anantadharma svarUpa dravya hai / dravya hone se vaha vastu hai, guNa-paryAyavAn hai| sva-para prakAzaka hai, caitanya gaNa svarUpa hai / vaha anya dravyoM se eka kSetrAvagAha rUpa sthita hai to bhI apane svarUpa ko nahIM chodd'taa| aisA jIva nAmaka padArtha "samaya" hai| yaha jIva nAmA padArtha jo ki "samaya" hai: jaba apane svabhAva meM sthita hotA hai taba to vaha sva-samaya hai aura jaba karmapradezoM meM sthita hotA huA, para-svarUpa rAga-dveSa-moha svarUpa pariNamana karatA hai taba parasamaya hai / AcAryadeva samayasAra meM likhate haiM jIvo carittadaMsaNa-NANaTThiu taM hi sasamayaM jANa / puggalakamma padesaTTiyaM ca taM jANa parasamayaM ||2||s.saa.|| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rayaNasAra he bhavya ! jo jIva darzana-jJAna aura cAritra meM sthira ho rahA hai use nizcaya se sva-samaya jAno aura jo jIva pug2ala karma ke pradezoM meM tiSThA huA hai, use para-samaya jaano| sva-samaya kauna ? kevala paramAtmA bahiraMta-rappa- bheyaM para-samayaM bhaNNae jiNiMdehiM / paramapyA saga-samayaM, tabbheyaM jANa guNaThANe / / 140 / / __ anvayArtha--( jiNiMdehiM ) jinendra bhagavAn ne ( bahiraMta-rapa-bheyaM ) bahirAtmA aura antarAtmA ina bhedoM ko ( parasamayaM ) para samaya ( bhaNNae ) kahA hai ( paramappA saNa sApa ) paramAjhA sTAmaya hai / nabheyaM / sAde bheda ( guNaThANe ) guNasthAnoM kI apekSA ( jANa ) jAno / artha jinendra bhagavAn ne bahirAtmA aura antarAtmA ko para-samaya aura paramAtmA ko sva-samaya kahA hai| unake bheda guNasthAnoM kI apekSA jaano| AcArya deva ne bahirAtmA aura antarAtmA donoM ko hI para-samaya kahA / bahirAtmA mithyAdRSTi jIva to para-samaya hai hI parantu antarAtmA ko parasamaya kyoM kahA? antarAtmA jIva abhI darzana-jJAna-cAritra meM sthira nahIM hai; ratnatraya kI pUrNatA, usameM sthiratA ke binA sva-samaya saMjJA nahIM bntii| ____arahaMta va siddha paramAtmA apane ratnatraya meM sthira haiM, ratnatraya kI pUrNatA se sampatra haiM ata: arahaMta siddha paramAtmA hI svasamaya haiN| __ guNasthAnoM kI apekSA AtmA kA vargIkaraNa misso tti bahi-rappA, tara-tamayA turiyaM aMta-rappa jahaNNo / saMto ti majjhi-maMtara khINuttama parama jiNa-siddhA / / 141 / / anvayArtha ( misso tti ) prathama guNasthAna se mizra guNasthAna taka ke jIva ( bahirappA ) bahirAtmA hai / ( tara-tamatayA ) vizuddhi Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayagAsAra 107 ke tAratamya kI apekSA se ( turiya aMtarappa jahaNNo ) cauthe guNasthAnavI jaghanya antarAtmA hai ( saMto tti ) paMcama guNasthAna se upazAnta kaSAya guNasthAna paryanta ( majjhi-maMtara ) madhyama antarAtmA haiM tathA ( khINuttama ) kSINamoha guNAsthAnavartI uttama antarAtmA hai aura ( jiNa-siddhA ) 13ve 14veM guNasthAnavartI arahaMta-sayogakevalI tathA ayogakevalI aura siddha parameSThI paramAtmA haiN| arthamithyAtva, sAsAdana, mizra tIna guNasthAnoM meM jIva bahirAtmA haiM / vizuddhi ke tAratamya kI apekSA caturtha avirata guNasthAna meM jIva jaghanya antarAtmA haiN| paMcama dezavirata, pramattasaMyata, apramatasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, kama lAmpAyara umAtamora na sA. guNasthAnoM meM jIva madhyama antarAtmA haiM / kSINamoha guNasthAnavartI jIva uttama antarAtmA haiN| aura jina arthAt sayogakevalI, ayogakevalI guNasthAnoM meM va siddha jItra paramAtmA haiN| zaMkA-bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmA ke bheda kisa apekSA se kiye gaye? samAdhAna-upayoga kI apekSA / zaMkA-vaha kaise? mithyAtva, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnoM meM tAratamya se ghaTatA huA azubhopayoga hai / asaMyatasamyagdRSTi, deza-vista tathA pramattasaMyata guNAsthAnoM meM tAratamya se bar3hatA huA zubhopayoga hai| apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, upazAntamoha tathA kSINamoha 6 guNasthAnoM meM tAratamyatA se bar3hatA huA zuddhopayoga hai tathA sayogijina, ayogijina ina do guNasthAnoM meM zuddhopayoga kA phala hai| [pra.sA.,pR.21] doSoM ke tyAga se mukti mUr3hattaya sallattaya dosattaya-daMDa gAravattayehi / parimukko joI so siva-gai-paha-NAyago hoi / / 142 / / anvayArtha ---jo ( joI ) yogI ( mUr3hattaya ) tIna mUr3hatA ( sallattaya ) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 rayaNasAra tIna zalya ( dosattaya ) tIna doSa ( daMDa gAravattayehi ) tIna daMDa, tIna gArava ( parimukko} parimukta / rahita hotA hai ( so ) vaha (siva-gaipaha- gAyago) ziva - gati ke patha / mArga kA netA hotA hai / artha - jo yogI tIna mUr3hatA devamUr3hatA, guru- mUr3hatA, va lokamUr3hatA, tIna zalya - mAyA, mithyA, nidAna, tIna doSa- rAga, dveSa, moha tIna- daMDa, mana, vacana, kAya aura tIna gArava - rasagAva, Rddhi gArava aura sAta gArava se rahita hotA hai vaha mokSa patha kA svAmI / mokSamArga kA netA arthAt arahaMta pada ko prApta hotA hai| se mukti rayaNattaya-karaNattaya- jogattaya- guttittaya visuddhehiM / saMjutto joI so siva- gaI paha NAyago hoI / / 143 / / - anvayArtha -- jo ( joI ) yogAM ( rayaNattaya ) tIna ratna / ratnatraya ( karaNattaya ) tIna karaNa ( jogattaya ) tIna yoga ( guttittaya ) tIna guptiyoM kI ( visuddhehiM ) vizuddhi se (saMjutto ) saMyukta hai ( so ) vaha (siva-gaI - paha NAyago ) zivagati pathanAyaka / mokSagati ke mArga kA nAyaka ( hoI) hotA hai / A artha - jo yogI ratnatraya se suzobhita hai, tIna.... se sahita hai, mana-vacana-kAya tInoM se zuddha haiM aura mana-vacana-kAya rUpa guptiyoM se gupta hai vaha hI mokSamArga kA / zivagati ke mArga kA nAyaka hotA hai / AcArya deva kahate haiM jo muni ratnatraya se yukta hai vahI tInoM se vizuddha ho tIna gupti se gupta ho parama udAsInatA rUpa saMyama ko prApta hotA hai| aisA saMyata hI dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita athavA zuddha buddhaika svabhAva se yukta nija AtmA kA dhyAna karatA hai; pazcAt vaha parama pada indra- dharaNendra munIndra dvArA vandita mukti-mArga kA netA hotA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 109 jinaliMga mukti kA hetu jiNa-liMga-haro joI, virAya-sammatta-saMjudo NANI / paramo ukkhAiriyo siva-gai-paha-NAyago hoi / / 144 / / anvayArtha--( jiNa liMga-haro ) jina liMga kA dhAraka ( virAyasammatta saMjudo ) vairAgya aura samyaktva se saMyukta ( pANI ) jJAnI aura ( paramovekkhAiriyo ) parama-upekSA-bhAva kA dhAraka ( joI ) yogI ( sivagai-paha-NAyago ) zivagati kA patha nAyaka ( hoi ) hotA hai / artha--jo yogI jina liMga kA dhAraka haiM, vairAgya aura samyaktva se saMyukta hai, jJAnI hai aura parama upekSA bhAva kA dhAraka hai vaha mokSa-patha nAyaka hotA hai| ___ yahA~ AcArya deva kahate haiM jina liMga hI mukti mArga haiM, jina liMga dhAraka yogI hI mukti kA pAtra hai gaM vi sijjhaI vatthadharo jiNa sAsaNe jai vi hoi titthyro| gaggo hi mokkhamaggo sesA ummaggayA savne / / 23a.pA. || arthAt jinaliMga hI ekamAtra mokSamArga hai zeSa sabhI unmArga haiN| jo jinaliMga ke dhAraka yogI, saMsAra zarIra bhogoM se virakta vairAgIputra-strI-mitra Adi ke sneha se rahita, Urdhva-madhya-adholoka meM koI jIva merA nahIM hai, maiM akelA hI hU~, isa prakAra kI bhAvanA sahita, deva-zAstraguru ke bhakta haiM, vairAgya kI paramparA kA vicAra karate rahate haiM, samyagdRSTi haiM, sva-para bheda-vijJAnI haiM, apavAda mArga se rahita upekSA buddhi se zuddha hai arthAt upekSA saMyama meM tatpara hai ve yogI mokSa-mArga ke netA hote haiN| . zuddhopayoga se mukti bahi-rabhaMtara-gaMtha vimukko, suddhop-joy-sNjutto| mUluttara guNa puNNo, siva-gai paha-NAyago hoi / / 145 / / anvayArtha--( vahi-ranbhaMtara ) bAhya aura abhyaMtara ( gaMdha mUlanara guNApuNyo, saMva-gaha pAyo holA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rayaNasAra vimukko ) parigraha se mukta ( suddho-pajoya-saMjutto ) zuddhopayoga se saMyukta ( mUluttara guNa puNNo) mUla va uttara guNoM se pUrNa yogI ( siva-gai paha-NAyago ) zivagati ke pathanAyaka/mukti mArga ke netA ( hoi ) hote haiN| __ artha--bAhya 10 prakAra-...kSetra-vAstu-hiraNya-suvarNa-dhana-dhAnya-dAsIdAsa-kupya va bhAMDa aura 14 prakAra antaraMga-mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda parigrahoM se mukta rahita, mUla va uttara guNo se pUrNa zuddhopayogI muni muktimArga ke netA haiM / arthAt jo yogI apane zuddha AtmA ke bala se apane svarUpa me/saMyama meM Thahare hue haiM tathA bAhya va antaraMga bAraha prakAra ke tapa ke bala se bAhya tathA AbhyaMtara krodhAdi parigraha se jinakA pratApa khaMDita nahIM hotA hai / jo apane zuddha AtmA me tapa rahe haiM, jo vItarAga haiM arthAt zuddhAtmA kI bhAvanA ke bala se sarva rAgAdi doSoM se rahita haiM, mUlauttara guNoM se pUrNa haiM, sukha-dukha meM samacitta haiM, iSTa-aniSTa indriyoM ke viSayoM meM harSa-viSAda ko tyAga dene se samatA bhAva ke dhArI haiM, aise parama zuddhopayogI muni mukti-mArga ke netA hote haiM / samyak-darzana kI sAdhanA jaMjAi-jarA-maraNaM duha-duTTa visAhi-visa-viNAsa-yaraM / siva-suha-lAhaM sammaM saMbhAvai suNai sAhae sAhU / / 146 / / anvayArtha ( jaM) jo ( samma ) samyaktva ( jAi-jarA-maraNaM ) janma, jarA, mRtyu ( duha-dui-visAhi-visa-viNAsa-yaraM ) duHkharUpI duSTa viSadhara sarpa ke viSa kA vinAza karane vAlA hai ( sitra suhalAhaM ) ziva-sukha kA lAbha karane vAlA hai ( sAhU ) sAdhu ( saMbhAvai ) usI samyaktva kI bhAvanA karatA hai ( suNai ) usI ke bAre meM sunatA hai ( sAhae ) usI kI sAdhanA karatA hai / artha-jo samyaktva janma-jag2a kA tathA duHkharUpI duSTa viSadhara sarpa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! rayaNasAra 111 - ke viSa kA nAza karane vAlA haiM, ziva sukha kA lAbha karane vAlA hai sAdhu usI samyaktva kI bhAvanA karatA hai, usI ke bAre meM sunatA hai, usI kI sAdhanA karatA hai / kisI kA ikalautA putra yadi kho jAva athavA binA kahe ghara se nikala jAve to jisa prakAra usakI khoja karatA haiM, jAnakAroM se manuSya hai pUchatA ki kahIM unhoMne use dekhA haiM kyA ? use pA jAne kI tIvra icchA rakhatA hai, usakI tIvratA se bATa johatA / dekhatA rahatA hai- eka minaTa ke lie bhI usakA putra usake citta se nahIM utaratA, usI prakAra AtmasvarUpa ke jijJAsu sAdhu usa AtmasvarUpa kI usa samyaktva kI hI bAta karate haiM, usI kI vizeSatA pUchate hai, usI kI prApti kI nirantara bhAvanA karate haiN| jaisA ki kahA hai tad brUyAttatparAn pRcchettadicchettatparo bhavet / yenA'vidyAmayaM rUpaM tyaktvA vidyAmayaM vratet // 53 // sAdhu AtmasvarUpa ko anubhavI puruSoM se pUche, usI kI prApti kI icchA kareM, usI kI bhAvanA meM sAvadhAna huA Adara bar3hAve, jisase yaha ajJAnamaya bahirAtmarUpa kA tyAgakara paramAtmasvarUpa kI prApti hove / lokapUjya samyagdarzana kiM bahuNA ho deviMdAhiMda- riMda gaNahariM dehiM / pujjA paramappA je, taM jANa pahANa sammaguNaM / / 147 / / - - anvayArtha - ( ho ) he bhavya ( kiM bahuNA ) bahuta kahane se kyA lAbha ( deviMdAhiMda-garida - gaNahari - dehiM ) devendra nAgendra-narendra- gaNadharendroM se (je ) jo ( pujjA ) pUjita haiM ( taM ) unameM ( pahANa - sammaguNaM ) samyaktva guNa pradhAna hai / - artha - he bhavya ! bahuta kahane se kyA lAbha ? devendra nAgendra- gaNadharendroM se jo pUjita haiM unameM samyaktva guNa pradhAna hai| AcArya deva kahate haiM nirvANa kI prApti meM samyaktva guNa kI pradhAnatA hai Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rabaNasAra NANaM Narassa sAraM, sAro vi Narassa hoi sammattaM / sammattAo caraNaM caraNAo hoi NivvANaM ||31||d.praa.|| jJAna jIva ke sArabhUta hai, jJAna kI apekSA samyaktva sArabhUta hai kyoMki samyaktva se hI cAritra hotA hai aura cAritra se nirvANa kI prApti hotI hai| ata: samyaktva guNa pradhAna hai| AcArya deva Age aura bhI kahate haiM ki jaba jIva samyagdRSTi hote haiM tabhI tIrthakara paramadeva hote haiN| tIrthaMkara banane ke lie darzana-vizuddhi honA Avazyaka haiM / deva-dAnavoM se isa saMsAra meM samyakadarzana, sabake dvArA pUjA jAtA hai / isa ratna kA mUlya koI bhI karane meM samartha nahIM haiN| yadi usakA koI mUlya apane mukha ke dvArA karatA hai to samyaktva ke mahatva ko hI kama karatA hai| kAladoSa uvasamai sammattaM micchatta-valeNaM pellae tassa / pari-vaTuMti kasAyA avasappiNI kAladoseNa / / 148 / / anvayArtha ( avasappiNI kAladoseNa ) avasarpiNI ke kAladoSa se ( micchatta-valeNaM ) mithyAtva ke udaya se ( tassa ) una jIva kA ( uvasamai-sammattaM ) upazama samyaktva ( pellae ) naSTa ho jAtA hai aura ( kasAyA pari-vaTTati ) kaSAya punaH utpanna ho jAtI hai| artha-avasarpiNI kAla ke doSa se, mithyAttva ke udaya se jIvoM kA uvasama samyaktva naSTa ho jAtA aura kaSAya puna: utpatra ho jAtI hai| isa kAla meM jIvoM kA samyaktva zIghra naSTa ho jAtA hai / isI sambandha meM samantabhadrAcArya likhate haiMkAlaH kalirvA kaluSA'zayo vA, zrotuH pravakturvacanA'nayo vA / tvacchAsanaikAdhipatitva-lakSmI prabhutvazakte- rapavAda-hetuH // 5 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 113 vartamAna meM eka to kalikAla haiM, dUsarA samyaknaya kI vivakSA ko liye upadeza kA na denA hai, tIsarA zrotR varga kA - kaluSita Azaya aura cauthA haiM ki jIvoM kA citta prAyaH darzanamoha se AkrAnta hai| inhIM saba kAraNoM se kalikAla meM upazama samyaktva naSTa ho jAtA haiM / yahA~ hAtha meM AyA huA ratna apane hI hAthoM samudra meM pheMkA jAtA hai / zrAvaka kI trepana kriyA guNa-vaya-tava-sama-paDimA-dANaM-jalagAlaNaM-aNatyamidaM / dasaNa-NANa carittaM, kiriyA tevapaNa sAvayA bhaNiyA / / 149 / / anvayArtha-( guNa ) guNa ( vaya ) vrata ( tava ) tapa ( sama ) samatA ( paDiyA ) pratimA ( dANaM ) dAna ( jalagAlaNaM ) jala chAnanA ( aNatthamidaM) rAtri meM sUryAsta ke bAda bhojana nahIM karanA ( daMsaNaNANa-caritaM ) samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ( sAvayA ) zrAvaka kI ( tevaNNa ) 53 ( kiriyA ) kriyAeM ( bhaNiyA) kahI gaI haiN| artha--8 mUlaguNa-bar3a, pIpala, pAkara, Umara, kaThUmara, madya, mAMsa, madhu= 5 udumbara kA tyAga karanA / 12 vrata- 5 aNuvrata-1. ahiMsANuvrata 2. satyANuvrata 3. acauryANuvrata 4. brahmacaryANuvrata aura parigrahaparimANANuvrata / 3 guNavrata-1. digvata 2. dezavrata 3. anarthadaMDavrata / 4 zikSAvrata-1. sAmAyika 2. proSadhopavAsa 3, bhogopabhoga parimANa aura 4. atithisNvibhaag| [5+3-4=12] 12 tapa--6 antaraMga tapa-1. prAyazcitta 2. vinaya 3. vaiyyAvRtya 4. svAdhyAya 5. vyutsarga aura 6. dhyAna / 6 bahiraMga tapa-1. anazana 2. Unodara 3. vRttiparisaMkhyAna 4. rasa parityAga 5. viviktazayyAsana 6. kAyakleza / 1 aNamiyaM bhI pATha haiM / ( ba prati } Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rayaNasAra samatA-1 samatA bhAva / 11 pratimA-1. darzana pratimA 2. vrata pratimA 3. sAmAyika pratimA 4. proSadha pratimA 5. sacittatyAga pratimA 6. rAtribhuktityAga pratimA 7. brahmacarya 8. AraMbhanyAga pratimA 9. parigrahatyAga pratimA 10. anumanityAga pratimA 11. uddiSTatyAga prtimaa| 4 prakAra kA dAna- 1. AhAradAna 2. auSadhadAna 3. zAstradAna 4. abhaya dAna, jalagAlana, rAtri bhojana tyAga, aura ratnatraya isa prakAra zrAvaka kI kula 8 . 12+12+1-11 / 4+1+1+3=53 kriyAe~ haiN| jJAnAbhyAsa se mukti NANeNa jhANa siddhi, jhANAdo savya-kamma-NijjaraNaM / NijjaraNa-phalaM mokkhaM, NANambhAsaM tado kujjA / / 150 / / anvayArtha--(NANeNa ) jJAna se ( jhANa siddhi ) dhyAna kI siddhi hotI hai ( jhANAdo saba-kamma-NijjaraNaM ) dhyAna se saba karmoM kI nirjarA hotI hai ( NijjaraNaphalaM mokkhaM ) nirjarA kA phala mokSa hai / ( tado ) isalie ( NANabhAsaM ) jJAnAbhyAsa ( kujjA ) karanA caahiye| ___ artha--jJAna se dhyAna kI siddhi hotI hai, dhyAna se aSTakarmoM kI nirjarA hotI hai, nirjarA kA phala mokSa kI prApti hai ata: bhavyAtmAoM ko dhyAna ko siddha karane vAle jJAnAbhyAsa karanA cAhiye / yahA~ AcArya deva kA tAtparya hai ki jisa prakAra suhAgA aura namaka ke lepa se yukta kara svarNa zuddha ho jAtA hai, usI prakAra jJAnarUpI nirmala jala se yaha jIva bhI zuddha hotA hai / moha udaya se yaha jIva anAdikAla se ajJAna mala se malIna ho rahA hai, usI malinatA ke kAraNa yaha azuddha hokara saMsAra-sAgara meM majjanonmajana kara rahA hai| isaliye jJAna se moha kI dhArA ko dUrakara jJAna ko nirmala banAne kA puruSArtha karanA cAhiye / jJAna kI nirmalatA se dhyAna kI vizuddhi, dhyAna kI vizuddhi se karmo kI nirjarA aura kramanirjarA se mukti kI prApti hotI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra jaM ApaNANI kamma khavedi bhavasayasahassa koDIhiM / taM pANI tihi gutto khAnadi attomuttamotteNa / / 108 / / chaTa-ThaTTha-madasamadubAlasehi aNAANiyasna jA sohI / tatto lAhuguNadariyA hojja hu jimidasya NANisma / / 108|| bha.A. 1. samyagjJAna se rahita ajJAnI jisa karma ko lAkha karor3a bhavoM me naSTa karatA hai| kSaya karatA hai, usa karma ko samyagjJAnI tIna guptiyoM se yukta huA antarmuhUrta meM kSaya karatA hai| 2. ajJAnI ke do-cAra-pA~ca-chaha-ATha Adi upavAsa karane meM jitanI vizuddhi/karmanirjarA hotI hai usase bahuguNI vizuddhi nirjarA bhojana karate hue jJAnI ke hotI hai| zruta kI bhAvanA se upalabdhi kusalassa tavo NivuNassa saMjamo smprssverggo| sudabhAveNa tattiya tahyA sudabhAvaNaM kuNaha / / 151 / / ___ anvayArtha ( kusalassa ) kuzala vyakti ke ( tavo ) tapa hotA hai ( NivuNassa saMjamo ) nipuNa vyakti ke saMyama hotA hai ( samaparassa ) samatA bhAvI ke ( verago ) vairAgya hotA hai; aura ( sudabhAveNa ) zruta kI bhAvanA se ( tattiya ) ve tInoM hote haiM ( tahmA ) isaliye ( sudabhAvaNaM ) zruta kI bhAvanA ( kuNaha ) karo / artha-jo AtmA ke svarUpa ko jAnane meM kuzala haiM, unake tapa hotA hai, jo Atma svarUpa ko jAnane meM nipuNa haiM unake saMyama hotA hai, samabhAvI ke bhairAgya hotA hai aura zrutajJAna ke abhyAsa se tapazcaraNa, saMyama tathA vairAgya tInoM kI prApti hotI haiM, ata: zruta kI bhAvanA/ zruta kA abhyAsa karanA caahiye| isa paMcama kAla meM sAkSAt kevalI bhagavAn nahIM haiM, zrutakevalI bhI nahIM haiM / munirAja jo Agama ke jJAtA haiM, zrutAbhyAsI haiM ve bhI sulabha nahIM haiM, aise samaya meM ekamAtra mA~ jinavANI hI hamArI mArga-darzikA. pathapradarzikA hai| AcArya deva ne isIliye likhA- "AgamacakkhU sAhU' 'Agama Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayAsAra tIjA nayana batAyA' ! sAdhu ke netra Agama haiN| kahA bhI haialpAyuSA-malpadhiyA-midAnI kuttaH samasta-zruta pATha zaktiH / tadatramukti pratibIja mAtra-mabhyastatA-mAtmahitaM prayatvAt / / 126||p.nN.|| ____ bhavyAtmAo ! isa paMcama kAla meM Ayu alpa haiM, jJAna nirantara kSINa ho rahA hai / alpAyu tathA kSayopazama kI honatA ke kAraNa pUrNazruta kA abhyAsa nahIM kara sakate haiM / ata: mokSAbhilASI puruSoM ko mukti pradAyaka Atma-hitakArI zruta kA abhyAsa to prayatnapUrvaka karanA hI cAhiye / kyoMki zrutAbhyAsa ke binA kuzalatA, nipuNatA, samatAbhAvI rUpa meM nikhAra nahIM A pAtA / eka zrutAbhyAsI ke pAsa kuzalatA, nipuNatA, samarasatA sabhI hone se vaha jJAna-tapa-vairAgya aura pUrNa saMyama kI prApti kara mukti kA bhAjana banatA hai| mithyAtva se ananta kAla bhramaNa kAla-maNaMtaM jIvo, micchatta-sarUveNa paMca saMsAre / hiDadi Na lahai, samma saMsAra-bhamaNa-pAraMbho / / 152 / / anvayArtha ( jIvo ) jIva ( micchatta-sarUtreNa ) mithyAtvasvarUpa hone se ( aNaMtaM kAlaM ) anaMtakAla se ( paMca saMsAre ) paMca parAvartana rUpa saMsAra meM ( hiDadi ) bhramaNa kara rahA hai; kintu ( samma ) samyaktva ( Na lahai ) prApta nahIM huA ( saMsAra-bbhamaNa-pAraMbho ) saMsAra paribhramaNa banA huA hai| artha-jIva mithyAtva-svarUpa hone se anantakAla se dravya-kSetra- kAla-bhava, bhAva rUpa saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai; kintu ise samyaktva kI prApti nahIM huii| isI kA pariNAma hai ki saMsAra paribhramaNa banA huA hai| saMsAra meM samyagdarzana kI prApti atyanta durlabha hai| kahA bhI hai kAlu aNAi aNAi jiu bhava sAyaru vi aNaMtu / jIvi viNNi Na pattAi~ jiNu sAmiu sammattu / / 143|| p.pr.|| kAla, jIva aura saMsAra ye tInoM anAdi haiM / isa anAdi saMsAra meM . Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 117 mithyAtva-rAgAdi kI AdhInatA se nija zuddhAnmA kI bhAvanA se cyuta hue jIva ne do cIjeM prApta nahIM kI - 1. jinasvAmI 2. samyaktva / samyaktva zabda se abhiprAya-nizcaya se zuddhAtmAnubhUti lakSaNarUpa vItarAga samyaktva aura vyavahAra se vItarAgasarvajJapraNIta sad dravyAdi zraddhAna rUpa sag2aga samyaktva / aisA samyaktva isa jIva ko abhI taka nahIM huA / samyaktva hone para hI paramAtmA kA bhI paricaya hotA hai / samyaktva nahIM hone se paramAtmA kA bhI paricaya nahIM huA aura sva kA paricaya bhI nahIM ata: saMsAra paribhramaNa banA hI rhaa| samyagdarzana ke samAva-abhAva kA phala samma-daMsaNa-suddha, jAba dulabhadehi tAtha suhii| sammaiMsaNa suddhaM, jAva Na labhade hi tAva anvayArtha-( jAva-du) jaba taka ( suddhaM samma-dasaNa ) zuddha samyagdarzana ( labhade ) prApta kara letA hai ( tAva hi ) nizcaya se taba hI ( suhI ) sukhI hotA hai ( jAva ) jaba taka zuddha ( samma-iMsaNa) samyagdarzana ( labhade ) prApta ( Na ) nahIM kara letA hai ( tAva hiM) tabhI taka ( duhI ) dukhI rahatA hai / artha-yaha jIva jaba taka zuddha samyagdarzana nahIM prApta kara letA hai, nizcaya se taba hI sukhI hotA hai aura jaba taka zuddha samyagdarzana nahIM prApta kara letA hai, tabhI taka dukhI rahatA hai| isa saMbaMdha meM bhajana kI kucha paMktiyAM smaraNIya haiMyahI ika dharma mUla hai mItA, nija samakita sArasa hitA / samakita sahita naraka pada vAsA, khAsA budhajana gotaa| tahate nikasi hoya tIrthakara, suragaNa jajata saprItA / yahI... svargavAsa hu nIko nAhiM bina samakita avinItA taha~ teM nikasi ekendriya upajata, bhramata phirata bhavabhItA // yahI... Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 rayaNasAra he mitra ! dharma kA mUla samyaktva hai, yahI jIva kA sAra hai| samyaktva sahita jIva ghora naraka meM bhI sukha kA anubhava karatA hai| sukhI hai aura vahA~ me nikala tIrthakara padavI ko prApta kara mukti ko prApta karatA hai| jabaki sambaktva rahita svarga kA nivAsa bhI ThIka nahIM hai| jo vimAnavAsI hU~ thAya, samyagdarzana bina dukha pAya / taha~ se caya thAvara tana dhare, yo parivartana pUre kare / / samyaktva rahita jIva vaimAnika devoM meM bhI dukhI hai/dukha kA hI anubhava karatA hai aura vahA~ se cayakara pRthvIkAyika, jalakAyika, vanaspatikAyika sthAvaroM meM utpatra hotA hai| ___ ubhayadRSTi pariNAma kiM bahuNA vayaNeNa du, savvaM dukkheva sammatta viNA / sammatteNa vijuttaM savvaM sokkhava jANa khu / / 154 / / anvayArtha ( kiM bahuNA vayaNeNa du ) bahuta kahane se/ adhika kathana se kyA lAbha ? ( sammatta viNA ) samyaktva binA ( satvaM dukkheva ) saba dukha rUpa hI hai| aura ( sammatteNa vijuttaM ) samyaktva sahita ( savvaM sokneva ) saba sukha rUpa hI hai--yaha ( khu ) nizcaya ( jANaM ) jaano| artha-- [ he bhavyAtmAoM ! ] adhika bolane se kyA lAbha hai ? saMsAra meM samyaktva ke binA saba duHkha rUpa hI hai aura samyaktva sahita saba sukha rUpa hI hai, yaha nizcaya se jAno / eka bAlaka apane pitA ke sAtha eka vizAla mele meM ghUmane ke lie gyaa| pitA kI aMgulI pakar3akara va mele kI pratyeka vastu ko dekhatA huA sukha kA anubhava kara rahA thaa| kahIM khilaune the, kahIM sundara citrakalA, kahIM miThAiyA~ / dekhate-dekhate usakA hAtha pitA kI aMgulI se chUTa gyaa| basa, aba to bAlaka kA rUpa hI badala gayA 1 jo cIjeM, vastue~ use sukhaprada thIM, usake lie ve hI vastue~ dukha kA kAraNa bana giiN| vaha phUTa-phUTakara Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 119 rone lagA / yahI sthiti hama saMsArI bhavyAtmAoM kI hai / bhavya jIvoM ! jaba taka samyaktvarUpI pitA kI aMgulI pakar3e rakhoge, tumheM garIbI meM bhI Ananda! sukha prApta hogA aura sAtizaya puNya baMdhakara paraloka sudhAra mukti kI prApti karoge 1 aura jisa kSaNa samyaktvarUpI pitA kI aMgulI pakar3akara calanA chor3a doge usa hI kSaNa cakravartI kI sampadA, saMsAra kI samasta upAdhiyA~ bhI dukhakara hI hoNgii| pApAnubaMdhI puNya se paraloka bigar3egA / saMsAra-bhramaNa kabhI nahIM miTa paayegaa| ata: kaise bhI ho, eka bAra samyaktvarUpI ratna kI prApti karane kA puruSArtha kro| ___rAtribhojana meM kuzIlatA hai 'bhutto ayogulo-saiyo tatto aggi-sikhovamo yajje / bhuMjai je dussIlA rattapiMDaM asaMjato / / 154 / / anvayArtha jaise ( aggi-sikhovamo ) agni zikhA ke samAna ( tatta ) taptAyamAna ( ayogulo-saiyo ) lohe kA golA ( yajje ) pAnI meM DAlane para ( mutto ) bhakSaNa karatA hai|khiiNctaa hai vaise hI ( je ) jo ( dussIlA ) zIla rahita jIva ( ratta-piMDe bhuMjai ) rAtri meM bhojana ko khAte haiM ve ( asaMjato) asaMyamI haiM / artha-jaise agni zikhA ke samAna taptAyamAna lohe kA golA pAnI meM DAlane para cAroM ora se pAnI ko khIMcatA hai, sAre pAnI ko sokha letA hai; vaise hI jo kuzIla, AcaraNahIna mAnava rAtri meM bhojana karate haiM ve cAroM ora pApoM kA saMcaya karate hue nirantara khAnA hI khAnA cAhate haiM, bhakSyaabhakSya sabhI ko ekasAtha bhakSaNa karanA cAhate haiN| aise jIva saMyamahIna asaMyamI haiN| samyaktvarahita jJAnAbhyAsa va anuSThAna saMsAra ke hetu Nikkheva-paya-pamANaM saddAlaMkAra-chaMda lahiyANaM / NADaya purANa kammaM, sammaM viNA dIha-saMsAra / / 155 / / 1 "yaha ba prati meM upAnandha ?. 154 hai"| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rayaNasAra anvayArtha --- (Nikkheva Naya- pamANa ) nikSepa-naya-pramANa ( saddAlaMkAra-chaMda-pADaya purANa) zabdAlaMkAra, chanda, nATakazAstra, purANa Adi kA jJAna ( lahiyANaM ) prApta kara ( kammaM ) bAhya kriyAe~ kI; kintu ye saba jJAna va kriyA ( sammaM viNA ) samyaktva ke binA ( dIha - saMsAra ) dIrgha saMsAra ke kAraNa hote haiM / artha -- nikSepa-naya- pramANa, zabdAlaMkAra, vividha chanda zAstra, nATya zAstra, purANa Adi kA jJAna prApta kiyA, bAhya kriyAe~- AtApana Adi yoga, paMcAgni tapa, ghora upavAsa Adi bAhya tapa kiye parantu ye saba arthAt 11 aMga nau pUrva taka kA jJAna va bAhya taca rUpa kaThora anuSThAna bhI samyaktva ke binA ghora saMsAra ke kAraNa hote haiN| arthAt yadi koI muni spaSTa uccAraNa karatA hai, tarka, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, siddhAnta aura sAhitya ko par3hatA hai tathA teraha prakAra cAritra ko karatA haiM, kintu samyaktva / AtmasvabhAva se viparIta hai to vaha jJAna va cAritra bAlazAstra va bAlacAritra haiM / karmoM ke kSaya kA hetu nahIM hai acArya deva ne kahA bhI hai -- jadi par3hadi bahusudANi ya jadi kAhidi bahuvihe ya carite / taM bAlasudaM caraNaM havei appassavivarIdaM // 100 // mo. prA. / / AcArya kahate haiM isa jIva ne nikSepa-naya-pramANa Adi va chandanyAya vyAkaraNa nATyazAstra, purANa Adi kA bahu jJAna prApta kiyA, bAhya tapa bhI kiyA parantu anAtmavaza nija zuddha buddha, rUpa eka svabhAva se yukta caitanya - camatkAra mAtra TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAva vAle AtmA kI bhAvanA athavA samyaktva kI bhAvanA se bhraSTa hokara jala meM thala meM, agni meM, vAyu meM, AkAza meM, parvata meM, guphA, uttarakuru, devakuru nAmaka bhogabhUmi saMbaMdhI kalpavRkSa vana, guphA Adi tathA videha ramyak hairaNyavata Adi kSetroM meM cirakAla taka ananta avasarpiNI uvasarpiNI kAla paryanta nivAsa kiyaa| isIliye kahA hai } gANaM Narasya sAraM sAro vi Arasya hoi sammattaM / " sammattao caraNaM, caraNAo hoi NivvANaM // 31 // / 6. prA. / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 121 jIvamAtra ke jIvana meM jJAna eka sAra-pUrNa guNa haiM, usa jJAna kI apekSA sArapUrNa guNa samyaktva hai / kyoMki samyaktva se jJAna va cAritra hotA hai| binA samyaktva ke jJAnAbhyAsa va cAritra kA pAlana karatA huA bhI puruSa jJAna va cAritra se rahita kahA jAtA hai / samyaktva sahita cAritra se samasta karmakSaya lakSaNa yukta mokSa hotA hai, ata: samyagdarzana sabase utkRSTa hai aisA jAnanA caahiye| mamakAra ke tyAga binA mukti nahIM vasadi paDimova-yaraNe, gaNagacche samaya-saMgha-jAi kule / sissa paDisissa- chatte, suyajAte kappaDe putthe / / 156 / / picche-saMtharaNe icchAsu loheNa kuNai mamayAraM / yAvacca aTTaruI, tAva Na muzcedi Na hu sokkhaM / / 157 / / anvayArtha--(vasadi paDimova-yaraNe ) vasati, pratimopakaraNa ( gaNa-gacche ) gaNa meM, gaccha meM ( samaya-saMdha-jAi-kule ) zAstra, saMgha, jAti kula meM ( sissa-paDisissa-chatte ) ziSya-pratiziSya meM ( suyajAte ) putra-pautra meM ( kappar3e ) kapar3oM yA vastroM meM ( putthe ) pustaka meM (picche) picchI meM ( saMtharaNe ) saMstara ( icchAsu ) icchAoM meM ( loheNa ) lobha se ( mamayAraM ) mamakAra karatA hai aura ( yAvacca ) jaba taka ( aTTarudaM ) Artta-raudradhyAna karatA hai ( tAva ) taba-taka ( Na muzcedi ) mukta nahIM hotA ( Na hu sokkha ) na use sukha milatA hai| artha-jo sAdhu vasati meM [jisa sthAna meM sAdhu yA tyAgI nivAsa karatA hai use vasati kahate haiM ] pratimopakaraNa, gaNa, gaccha, zAstra, saMgha, jAti, kula meM, ziSya-pratiziSya meM putra-pautra, kapar3e/vastroM meM, pustaka meM, picchI, saMstara, Adi kI icchAoM meM lobha mamakAra karatA hai tathA jaba taka Ata-raudra dhyAna karatA hai, taba taka jIva mukta nahIM hotA, na use sukha hI milatA hai| 1."dhasahi" pATha bhI hai (ba) prati / 2. sudajAde bhI pATha hai (a prati) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rayaNasAra AcArya kahate haiM he bhavyAtmAoM ! jinaliMga sarvaloka meM zreSTha haiN| jaise raloM meM jI vRkSoM meM bandara zreSTha hai, maiM hI sabaliMgoM meM jinaliMga zreSTha hai / yaha eka mahAnidhi hai / isa nirmala liMga ko dhAraNa karake bhI yadi vasati upakaraNa gaNa-gaccha, saMstara, ziSya, vastra Adi ke prati mamakAra bhAva banA rahA, Arta-raudra dhyAna banA rahA to mAtra bAhya nagnatA se karmoM kA kSaya nahIM ho skegaa| mamakAra- sadA anAtmIya, aise karma janita apane zarIrAdika meM jo AtmIya abhiniveza hai vaha mamakAra hai / athavA para dravya meM mamatva buddhi mamakAra hai--jaise merA zarIra, merA ghara, merA parivAra Adi / vastra ke prabheda-1. aMDaja, 2. boMDaja, 3. romaja, 4. valkaja aura 5. carmaja / gaccha-gaNa-tona puruSoM/tIna muniyoM ke samudAya ko gaNa kahate haiM aura tIna se adhika muniyoM ke samudAya ko gaccha kahate haiM / athavA sAta puruSani kI paramparA ko gaccha kahate haiM -mUlAdhAra ratnatrayayukta nirmala AtmA samaya hai rayaNattaya-meva gaNaM gacchaM gamaNasya mokkha-maggasya / saMgho guNasaMghAdo, samao khalu Nimmalo appA / / 158 / / ____ anvayArtha ( mokhamaggassa ) mokSa-mArga meM ( gamaNasya ) gamana karane vAle sAdhu kA ( rayaNattaya-meva ) ratnatraya hI ( gaNaM gacchaM) gaNa-gaccha hai ( guNasaMghAdo ) guNoM ke samUha se ( saMgha ) saMdha hai ( khalu ) nizcaya se ( Nimmalo appA ) nirmala AtmA ( samao ) samaya hai| ___artha--mokSa-mArga meM gamana karane vAle sAdhu kA ratnatraya hI gaNa hai, vahI gaccha hai, vahIM guNoM ke samUha se sahita saMgha hai ataH nizcaya nirmala AtmA hI samaya hai| AcArya kahate haiM- nizcaya se jJAna meM AtmA hai, samyagdarzana meM AtmA hai, cAritra meM AtmA hai, pratyAkhyAna meM AtmA hai, saMvara meM AtmA hai aura yogadhyAna meM AtmA hai Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 123 AdA kha mAjha NANe. AdA meM dasaNe caritte ya / AdA paccArakhANe AdA meM saMvare joge / / 58||bhA.prA. / / merA AtmA hI jJAnarUpa kArya kI utpatti meM nimitta hai, jJAna kI utpatti meM bAhya upakaraNa pustaka Adi kAraNa nahIM haiM / darzana arthAt samyaktva meM merA AtmA hI vidyamAna hai, merA AtmA hI samyaktva rUpa kArya kI utpatti meM kAraNa hai anya tIrtha yAtrA japa-tapa nahIM tathA cAritra kI utpatti meM bhI merA AtmA hI merA kArya-kAraNa rUpa hai isI prakAra Astrava nirodha rUpa saMvara, pratyAkhyAna va yoga meM bhI AtmA hI merA kAraNa va kArya hai / ata: nirmala AtmA hI samaya hai / mokSamArgI sAdhu kA ratnatraya svarUpa AtmA hI gaNa-gaccha va saMgha haiN| [yahA~ upAdAna kAraNa kI apekSA AtmA hI jJAna-darzana-cAritrapratyAkhyAna saMvara va yoga kA kAraNa va kArya kahA hai| yahA~ isa kathana se bAhya kAraNoM kA sarvathA niSedha nahIM samajhanA cAhiye / ] karmakSaya kA hetu samyaktva miharo mahaMdha-yAraM marudo mehaM mahAvaNaM dAho / vajjo giri jahA viya-siMjjai sammaM tahA kammaM / / 159 / / anvayArtha--( jahA ) jaise ( miharo ) sUrya ( mahaMdha-yAraM ) mahAandhakAra ko ( marudo) vAyu ( mehaM ) megha ko ( dAho ) agni ( mahAvaNaM ) mahAvana ko ( vajjo ) vajra ( giriM ) parvata ko ( viyasiMjjaI ) vinaSTa kara detA hai ( tahA ) vaise hI ( sammaM ) samyAdarzana ( kammaM ) karma ko kSaya karatA hai| ___artha--jaise-sUrya mahA andhakAra ko tatkAla naSTa kara detA hai, havA kA eka jhakorA ghanaghora bAdaloM ko kSaNa meM ur3A detA hai, agni kI eka choTI sI cinagArI bhI mahAvana ko jalA detI hai, vajra bar3e se bar3e parvata ko kATa kara vinaSTa kara detA hai, vaise hI samyagdarzanarUpI mahAratna karmoM kA kSaya karatA hai / arthAt eka kSaNa ke lie bhI samyagdarzanarUpI mahAratna prApta ho gayA to jIva ke ananta saMsAra ko bar3hAne vAle karma kSaya ko prApta ho jAte haiN| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 rayaNasAra samyakadarzana rUpI ratna dIpaka micchaMdhayAra-rahiyaM hiya-majjhamiva samma-rayaNa-dIva kalAvaM / jo pajjalai sa dIsai sammaM loyattayaM jiNudiTuM / / 16 / / anvayArtha---( micvaMgAra-rahiyaM : mithyAjalI kA se rahita, huA ( jo ) jo bhavyAtmA ( hiya-majjhamiva ) hRdaya ke madhya meM ( samma-rayaNa-dIva-kalAvaM ) samyaktva ratna rUpI dIpaka ko ( pajjalai ) prajvalita karatA hai ( sa ) vaha ( samma ) samIcIna prakAra se ( loyattayaM ) tIna loka ko ( dIsai ) dekhatA hai / ___artha-jo bhavyAtmA mithyAtvarUpI aMdhakAra ko apane AtmA se dUra haTAkara apane hRdayarUpI maMdira ke bhItara samyaktva ratna rUpI dIpaka ko jalAtA hai/prajvalita karatA hai, vaha samIcIna prakAra se tIna loka ko dekhatA hai / arthAt vaha samyagdarzana rUpI dIpaka ke sAtha jJAna aura cAritrarUpI ratnamayI dIpakoM ke dvArA apanI AtmA ko prakAzamAna karatA huA kevalajJAna rUpI sUrya ke prakAza ko prApta karatA hai; tabhI tIna loka ke padArthoM ko acchI taraha dekhatA hai / tAtparya hai ki samyagdRSTi jIva hI kevalajJAna jyoti ko prApta kara lokatraya ko dekhatA hai / jinendravacanoM kA abhyAsa mokSa kA hetu pavayaNa-sAranbhAsaM paramappa-jhANa-kAraNaM jANa / kammakkhavaNa-NimittaM, kammakkhavaNe hi mokkhasuhaM / / 16 / / anvayArtha ( pavayaNa-sArabhArsa ) jinendra kathita vacanoM kA/ zruta kA abhyAsa ( paramappa-jjhANa-kAraNaM jANa ) paramAtmA ke dhyAna kA kAraNa jAno / paramAtmA kA dhyAna ( kammakkhavaNa-NimittaM ) karmakSaya kA nimitta hai ( kammakkhavaNe hi ) karmoM kA kSaya hone para nizcaya hI ( maoNkkhasuhaM ) mokSa-sukha kI prApti hotI hai| ___ artha-he bhavyAtmAoM ! vItarAga-sarvajJa hitopadezI zivaMkara jinendra deva ke zreSTha vacana dvAdazAMga zruta kA abhyAsa kro| zruta ke abhyAsa se Atma Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra tattva kA/Atma ke zuddha svarUpa kA jJAna hotA hai / zruta ke abhyAsa se paramAtmA arahaMta deva ke dravya-guNa-paryAdhI ko jAnA jAtA haiM : kahA bhA haijo jANadi arahataM, davvata guNata pajjayattehiM / so jANadi appANaM mohaM khalu tamsa jAdi layaM / / pra.sA.87 || jo arahaMta deva ko unake dravya-guNa-paryAya se jAnatA hai, vaha apanI AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha kSaya ko prApta hotA haiN| yahA~ tAtparya yaha hai ki zrutAbhyAsa se paramAtmA kA dhyAna banatA hai, zrutAbhyAsa paramAtmadhyAna kA saMbala hai| paramAtmA ke dhyAna se svaAtmA kI pahicAna hotI hai ataH paramAtmadhyAna, zuddha AtmadhyAna kA kAraNa hai / paramAtmA kA dhyAna karmoM ke kSaya kA nimitta/ kAraNa hai aura karmoM kA kSaya hone para hI mukti sukha ko prApta kiyA jA sakatA hai / ata: mokSasukha ke mUla zrutajJAna kA pratidina zuddhabhAva se abhyAsa kro| dharmadhyAna mukti kA bIja dhamma-jjhANabhAsaM karei tiviheNa bhAva suddheNa / pararUpa-jhANa-ceTTho, teNeva khavei kammANi / / 162 / / ___ anvayArtha [jo ] ( tiviheNa suddheNa ) mana-vacana-kAya kI zuddhi pUrvaka ( dhamma-jjhANabbhAsaM karei ) dharmyadhyAna kA abhyAsa karatA haivaha ( paramappa-jhANa ceTTho ) paramAtmA ke dhyAna meM sthita hotA ( teNeva ) usI se ( kammANi ) karmoM kA ( khavei ) kSaya karatA hai| ___artha-jo bhavyAtmA mana-vacana-kAya trikaraNa kI vizuddhipUrvaka dharmadhyAna kA abhyAsa karatA hai vaha arahaMta-siddha paramAtmA ke dhyAna meM sthita hotA huA deha-devAlaya meM sthita paramAnandamayI nijazuddhAtmA meM sthita hotA huA karmoM kA kSaya karatA hai / ___ jIvoM kI pariNati azubha-zubha va zuddha tIna prakAra kI haiM inameM azubha / sarvathA heya hI hai| zubha pariNati dharmadhyAna rUpa hai, usakA Azraya hI mokSamArga hai, zrI bhAgacanda kavi ne likhA hai... Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 126 rayaNasAra "jAvata zuddhopayoga pAvata nAhi manoga / tAvata hI karaNa yoga kahi puNyakaraNI // " jaba taka zuddhopayoga va zukladhyAna kI prApti na ho taba taka dharmadhyAna kA abhyAsa Avazyaka haiM / vaha dharmadhyAna muktimArga haiN| Aja bhI jo jIva ratnatraya se yukta ho trikaraNa kI zuddhipUrvaka dhamaMdhyAna meM sthita hotA hai vaha laukAMtika, deva, saudharma indra Adi padoM ko prApta kara vahA~ se cyuta huA mukti ko prApta karatA hai | dharmadhyAna bIja haiM, zukladhyAna phUla haiM aura mukti / mokSa usakA phala haiN| mokSa prApti yA karmoM kA kSaya bIja para nirbhara hai| jaisA bIja hogA vaisA phUla va phala lagegA | ataH dharmadhyAna kA abhyAsa mokSecchuka nikaTa bhavyAtmA kI prathama sIr3hI haiM / kAlAdi labdhi se AtmA paramAtmA adi-sohaNa joeNaM, suddhaM hemaM havei jaha taha ya / kAlAI - laDIe, appA paramappao havadi / / 163 / / anvayArtha - ( jaha ) jisa prakAra ( adi-sohaNa joeNaM ) ati zodhana kriyA se ( suddhaM hemaM havei ) svarNa zuddha hotA hai ( taha ya ) usI prakAra (. kAlAI - laddhIe ) kAlAdi labdhi ke dvArA ( appA ) AtmA (paramappao) paramAtmA (havadi) hotA hai / payaDI - sIla sahAvo jIbaMgANaM aNAisaMbaMdho / Surata le vA tANatthittaM sayaM siddhaM // 2 ka. kA. go. / / jisa prakAra svarNa pASANa meM kikAlimA kA anAdi saMbaMdha calA A rahA hai usI prakAra jIva- zarIra [ kArmaNa ] kA anAdi kAla se saMbaMdha hai / ina donoM kA astitva svayaMsiddha hai| svarNa kI anAdikAlIna kiTTakAlimA 16 tAvarUpa zodhana kriyA dvArA dUra hote hI svarNa pASANa zuddha svarNa bana jAtA haiN| usI prakAra anAdikAlIna dravyakarma-nokarma bhAvakarma rUpa kiTTa kAlimA jo jIva ke sAtha lagI huI hai vaha bAraha tapa va cAra ArAdhanA rUpa solaha tAva lagane para kAla Adi labdhi ko prApta kara AtmA paramAtmA ho jAtA hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramAipara vaha kAla labdhi tIna prakAra se hai-- 1. karmayukta koI bhI bhavyAtmA arddha-pudgala parAvartana nAma ke kAla ke zeSa rahane para prathama samyaktva ke grahaNa ke yogya hotA hai| isase adhika kAla ke zeSa rahane para nahIM hotA, saMsAra sthiti saMbaMdhI yaha eka kAla labdhi hai| 2. dUsarI kAlalabdhi kA saMbaMdha karmasthiti se hai / utkRSTa sthiti vAle karmoM ke zeSa rahane para yA jaghanya sthiti vAle karmoM ke zeSa rahane para prathama samyaktva kA lAbha nahIM hotA / jaba ba~dhane vAle kamoM kI sthiti antaH kor3A-kor3I sAgara par3atI hai, aura vizuddha pariNAmoM ke vaza se sattA meM sthita karmoM kI sthiti saMkhyAtahajAra sAgara kama antaH kor3A-kor3I sAgara prApta hotI haiM taba [ arthAt prAyogyalabdhi ke hone para ] yaha jIva prathama samyaktva ke yogya hotA hai / tIsarI kAlalabdhi bhava kI apekSA hai--jo bhavya hai, saMjJI hai, paryAptaka hai aura sarvavizuddhi hai, vaha prathama samyaktva ko utpanna karatA hai [ sa.si.2/ 3/10] cadurgAda miccho saNaNI, puNNo gabbhaja visuddha saagaaro| paDhamuvasamaM sa giNhadi paMcamavara laddhi carimajhi ||2l.saa.|| ___ bhukti-mukti kA sukha kAmaduhiM kappataru ciMtA-rayaNaM rasAyaNaM paramaM / laddho bhuMjai sokkhaM jahaTTiyaM jANa taha sammaM / / 164 / / ___anvayArtha-[jaha ] jaise [ bhAgyavAn puruSa ] ( kAmaduhi ) kAmadhenu ( kappatarUM ) kalpavRkSa ( ciMtA-rayaNa ) cintAmaNi ratna / ( rasAyaNaM ) rasAyana ( laddho ) prApta karake ( paramaM sokkha bhuMjai ) saMsAra ke utkRSTa sukhoM ko bhogatA hai ( taha ) vaise hI ( sammaM ) samyagdRSTi/ samyagdarzana ko prApta karane vAlA jIva ( jahaTThiyaM ) yathA sthita kramazaH uttama sukhoM ko prApta karatA hai ( jANa ) aisA jAno / artha-jisa prakAra koI bhAgyavAn puruSa kAmadhenu--eka prakAra kI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 rayaNasAra gAya, jo samasta icchita padArthoM ko detI hai, kalpavRkSa--eka prakAra kA vRkSa jo yAcanA karane para icchita padArthoM ko pradAna karatA hai, cintAmaNi ratna-eka prakAra kA ratna jo ciMtita padArtha ko tatkAla detA hai. aura rassAyana-svarNa Adi banAne meM sahAyaka padArtha ko prApta kara saMsAra ke uttama surakhoM ko prApta karatA hai| usI prakAra samyaktvarUpI ratna ko prApta karane vAlA jIva kramaza: bhukti aura mukti ke uttamottama sukhoM ko bhogatA hai aisA jAnanA cAhiye / grantha kA prayojana samma NANaM veragga-tavo bhAvaM NirIha-vitti-cArittaM / guNa-sIla-sahAva taha uppajjai rayaNasAra-miNaM / / 165 / / __ anvayArtha ( iNaM rayaNasAraM ) yaha rayaNasAra graMtha ( samma-NANaMveragga-tavobhAvaM ) samyagdarzana, jJAna, vairAgya, tapobhAva ( NirIha-vitti ) nirIhavRtti ( cArittaM ) cAritra ( taha ) tathA ( guNasIla-sahAvaM ) guNazIla aura AtmasvabhAva ko ( uppajjai ) utpanna karatA hai| artha--yaha rayaNasAra samyagdarzana, jJAna, vairAgya, tapobhAva, nirIha, vRtti, cAritra tathA guNa-zIla aura Atma svabhAva ko utpanna karatA hai / yaha rayaNasAra grantha samyagdarzana ratna kI prApti kA eka amUlya khajAnA haiM / jJAna va vairAgya kI utpatti ke lie maNimaya dIpa hai| tapobhAva kI utpatti meM eka preraka nimitta hai / tathA nirIhavRtti, cAritra-guNa-zIla aura Atma svabhAva kI utpatti meM amara kalpavRkSa va cintAmaNi ratna hai / bhavyAtmAoM ko ratnatraya nidhi kI prAptyartha isa laghu-kAya sAragarbhita graMtha kA svAdhyAya bAra-bAra karanA caahiye| isakA manana-ciMtana va isakI bhAvanA punaH punaH kara adhyAtma kI gaMgA meM DubakI lagAkara Atma svarUpa kI prApti meM prayatnazIla honA caahiye| graMtha kI avamAnanA se alAbha gaMtha-miNaM jiNadiTuM, Na humaNNai Na husuNei Na hu paDhai / Na hu ciMtai Na hu bhAvai, so ceva havei kudiTThI / / 166 / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 129 abadhArtha:- jidi) jinendra kathita ( iNaM gaMthaM ) isa rayaNasAra graMtha ko jo ( Na hu maNNai ) na to mAnatA haiM (Na hu suNei ) na sunatA haiM ( Na hu paDhai ) na par3hatA hai ( Na hu ciMtai ) na ciMtana karatA haiM ( Na hu bhAvai ) na bhAvanA karatA hai ( so ceva ) vaha mAnava/jIva ( kudiTThI ) mithyAdRSTi ( havei ) hotA hai| artha-jinendra deva kathita isa rayaNasAra graMtha ko jo na to zabdoM se mAnatA hai, na hRdaya se sunatA hai. na bhAvoM meM par3hatA hai, na buddhi se ciMtana karatA hai, na mana meM bhAvanA karatA haiM vaha jIva mithyAvRSTi hotA haiN| grantha ke sammAna se lAbha idi sajjaNa pujjaM rayaNasAra gaMthaM NirAlaso NiccaM / jo paDhai suNai bhAvai so pAvai sAsayaM ThANaM / / 167 / / ___anvayArtha ( idi ) isa prakAra ( sajjaNa pujjaM ) sajjanoM ke dvArA pUjya ( rayaNasAra gaMthaM ) isa rayaNasAra graMtha ko ( NicaM ) sadA ( NirAlaso ) Alasya rahita hokara ( paDhai ) par3hatA hai ( suNai ) sanatA hai ( bhAvai ) bhAvanA karatA hai / so ) vaha ( sAsayaM ThANaM) zAzvata sthAna mokSa pada ko ( pAvai ) pAtA haiN| artha--jo bhavyAtmA isa prakAra sajjanoM ke dvArA pUjya isa "rayaNasAra'' grantha ko jo sadA Alasyarahita hokara bhAvoM se par3hatA hai, hRdaya se sunatA hai, mana se bhAvanA karatA hai vaha zAzvata sthAna mukti pada ko prApta karatA hai| idi rayaNasAra gaMtho samatto Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. rayaNasAra 164 ra 153 56 gAthAnukramaNikA uhayaguNavasaNa bhayamala 8 ajjavasappiNi bharahe ajavasappiNi bharahe 55 eNkka khaNaM Na vi ciMtadi ajjavappiAMNa marahe ajjhayaNameva jhANaM 90 kammaM Na kharvedi jo para aNayArANaM vejjA 25/kammAda vihAva sahAva aNNAdINo visayavirattAdo 70kAmaduhiM kappatarUM appANaM piNa pedi 84 kAyakilesubavAsaM aviyappo NibaMdo 16 kAlamaNaMta jIvo avirada desamahavvadaM ki jANidUNa sayalaM asuhAdo NirayAU kiMpAyaphalaM pakkaM 127 kiM bahuNA vayaNeNadu kiM bahuNA ho taji AraMbhe dhaNadhaNNe kiM bahuNA ho deviMdA 147 ...kutava kuliMgi kuNANI 47 icchida phalaM Na labbhadi kusalassa tabo NivuNassa 152 idi sajjaNa puja koheNa ya kalaheNa ya 112 iMdiyavisayasuhAdisu ihaNiyasuvinavIyaM 18khayakuTThabhUla sUla u khAI pRyA lAhaM 122 uggo tildo duTTho 43 khuddo ruddo ruTTho udaraggiya samAgamakkha 108 neta visese kAle uvasammai sammanaM 149 uvasamaNirIha jhAguM 115 gaMthamiNaM jiNadi8 uvasama tava bhAvajudo 67 gayahatthapAdaNAsiya A kA 129 17 166 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavaya tava saya paDimA gurubhattivihINANaM mr of 150 caugai saMsAra gamaNa cammaTThimaMsalavaluddo rayaNasAra 150|Na hu daMDai kohAdi 78 NANabbhAsa vihINo NANI khavei kamma 137NANeNa jhANasiddhi 106| NikhevaNaya pamANaM Nicchaya vavahAra sarUtaM 27Niya appaNANa jhANa 146Niyatabuvaladdhi 130NiyasuddhappaNuratto 28 jiMdAvaM caNa dUro 155 119 jassakitti puNNalAhe jaM jAijarAmaraNaM jaM jaM akkhANa suha jaMtaM maMtaM taMtaM jAva Na jANai appA jiNa pUyA muNidANaM jiNaliMga haro joI jiNNuddhAra padiTThA je pAvAraMbharadA jesiM amejjhamajhe joisa vejjA maMto jo muNi bhuttivasesaM 12 tacca viyAraNasIlo taNu kuTThI kulabhaMga tivvaM kAyakilesaM 104 131 NamiUMNa vadramANaM Naraha tiriyAi dugai Na vi jANai kajjamakajja Na vi jANai joggamajogaM Na vi jANai siddhasarUvaM Na sahati idaradappaM Na hi dANaM Na hi pUyA davyaguNapajjayehi davvatyikAya chappaNa daMDattaya sallattaya dasaNasuddho dhammajjhANaratto 117 dANa Na dhamma Na cAga Na 40 dANu pUyA mukkhaM 40 dANaM pUyAsolaM 196/dANINaM dAridaM 105 dANaM bhoyaNamettaM 39 diNNAi supattadANaM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra 113 bahudukkhabhAyaNaM 132 divyuttaraNasariccha devagurudhammaguNa devagurusamayabhattA dehakalattaM puttaM dehAisu aNurattA 5 9 bhayavasaNa malavijjiya 128 jei jahAlAha 500 bhutto ayogulosaiyo bhU mahilA kaNayAi / 148 75 dhaNadhaNNAhasamiddhe dhammajjhANabbhAs dhariyau bAhiraliMga 88 134 161 141 patta viNA dANaM Na padi bhatti vihINa sadI patrayaNasArabbhAsaM pAvAraMmaNivittI picche saMtharaNe icchAsu puttakalattavidUro puvaM jiNehi bhaNiyaM puvvaM jo paMciMdiya pucaTThida khavai kamma puvvaM sevai micchA pUya phaleNa tilokke pRyasUyarasaNANaM 563|makkhI silimmi paDiyo 64 madamUDhamaNAyadaNaM maisuyaNANabaleNa du 31 mala-mutta-ghaDatva ciraM 57!mAda pida patta mittaM .. 162 micchaMdhayArarahiyaM 91 micchAmaimadamohA 158 misso tti bAhirappA 33 mihiro mahaMdhayAra zamUDhattaya sallalaya 76 mUluttaruttaruttara 52 mokkhaNimitta dukhaM 69 mokkhagaigamaNakAraNa 14 moha Na chijjai appA 132 rajjaM pahANahINa 145 rayaNattaya karaNattaya 140 rayaNatayameva gaNaM 160 142 124 138 bahirambhaMtara gaMtha bahiraMtarappabhedaM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaNasAra 133 rayaNattayassarUve rasaruhiramaMsamedaM / rAyAi malajudANaM loiyajaNasaMgAo 135 vatyusamaggo gANI vatyu samaggo mUDho vayaguNasIla parIsaha vasadi paDimovayaraNe vANaragaddahasANagaya vikahAi vippamukko vikahAisu ruddaTTa viNao bhattivihINo visayaviratto muJcai 61 sappurisANaM gANaM 109 sammattaguNAisugai 97 sammattarayaNasAraM sammaIsaNa suddhaM 42 samma viNA saNNANaM samma visohi tavaguNa 74 sammANa viNArui 72 sammAi guNavisesaM 121 sammAdiTThIkAlaM 157/sammAdiTThI gANI 45 sAla vihINo rAo 94 siviNe vi Na bhuMjai 59 sIduNha vAya piulaM 71 sukula surUva sulakkhaNa 125 suyaNANanmAsaM jo suhaDo sUrata viNA 102 111 hiyamiyamaNNaM pANaM 20 hiMsAdisu kohAdisu 165 hINAdANa viyAraM saMgha viroha kusIlA saMjamatavaMjhANajAyaNa sataMgarajjaNavaNihi sammaNANaM veraggatavo