Book Title: Indrabhuti Gautam Ek Anushilan
Author(s): Ganeshmuni, Shreechand Surana
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003429/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra bhUti gautama eka anuzIlana lekhaka zrI gaNezamuni zAstrI sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' sanmati jJAna pITha, AgarA-2 Jain Education international Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa bhagavAna mahAvIra kI paccIsa sau vIM nirvANa tithi samAroha ke upalakSya meM indrabhUti gautama eka anuzIlana [ 'gaNadhara indrabhUti gautama' para sarvathA maulika, tathA zodhapUrNa prAkalana ] lekhaka : AzIrvacana zrI gaNeza muni zAstrI upAdhyAya zrI amara muni saMpAdaka : bhUmikA zrIcanda surAnA 'sarasa' DA0 jagadIza candra jaina ema0 e0 pI-eca0 DI0 sanmati jJAna pITha, AgarA - 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati sAhitya ratnamAlA kA 114 vAM ratna pustaka : | lekhaka : indrabhUti gautama | zrI gaNeza muni zAstrI eka anuzIlana 'sAhityaratna' sampAdaka: zrIcanda surAnA 'sarasa' | DaoN0 jagadIzacandra jaina ema0 e0 pI-eca0 DI0 preraka : | prakAzaka : zrI jinendra muni | sanmati jJAna pITha 'kAvyatIrtha' | lohAmaNDI, AgarA mudraka : | mUlya: prema ilaikTrika presa cAra rupaye AgarA prathama prakAza akTUbara 1970 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jJAna ke devatA vijJAna ke adhyetA tarkazAstra ke prakANDa paNDita marudharA ke bhUSaNa kriyAniSTha tapodhana mahAmanISI svargIya prAcArya samrATa zrI amarasiMha jI mahArAja kI pAvana-puNya smRti meM sAdara savinaya samarpaNa............ ! .-gaNeza muni Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana gaNadhara indrabhUti kA mahAprANa vyaktitva zramaNa paramparA ke samagra gaurava kA eka piMDIbhUta rUpa hai / zruta mahAsAgara kI asIma - atala gaharAI meM paiThakara bhI satya kI utkaTa jijJAsA, vicAroM kA anAgraha tathA hRdaya kI viralavinamratA, madhuratA, saralatA kA vilakSaNa saMgama, indrabhUti ke jIvana advitIya rUpa hai, na sirpha zramaNa saMskRti meM, apitu sampUrNa bhAratIya saMskRti meM bhI ! paccIsa sau varSa pUrva kA yaha mahAn vyaktitva zramaNa-brAhmaNa paramparA ke bIca setu banakara AyA, aura sAMskRtika - milana, dhArmikasamanvaya evaM vaicArika anAgraha kA mArga prazasta karane meM saphala huA / yadyapi aise asAdhAraNa va kAlAtIta vyaktitva kA Akalana zabdAtIta hotA hai, phira bhI use zabdAnugamya banAne kA prayatna yugayuga se hotA rahA hai / prastuta meM vidvAna lekhaka evaM sampAdaka ne indrabhUti ke usa mahAmahima zabdAtIta rUpa ko zabda- gamya banAne kA stutya prayatna kiyA hai / pustaka kA sarasarI taura para avalokana kara jAne para mujhe lagA hai - gautama ke vyaktitva kI gaharAI ko zraddhA evaM citana ke sAtha ubhArane kA yaha prayatna vAstava meM hI prazaMsanIya hai tathA eka bahuta bar3e abhAva kI saMpUrti bhI ! aise anuzIlanAtmaka viziSTa - granthoM se pAThakoM kI jJAnavRddhi ke sAtha tatvajijJAsA bhI paritRpta hogI - aisA vizvAsa hai / - upAdhyAya amara muni Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'indrabhUti gautamaH' eka abhimata jisa prakAra brahma kI mahimA ko Izvara prakaTa karatA hai, puruSa kI mahattA prakRti darzAtI hai, bhagavanta ke aizvarya ko santa ujAgara karate haiM, usI prakAra bhagavAna mahAvIra kI ananta zrI ko indrabhUti gautama ne jAjvalyamAna kiyaa| aura bhavajvAlA zAnta karane vAle, duniyA kI Aga bujhAne vAle una gautama gaNadhara ke divyarUpa ko yahA~ zrI gaNeza muni jI ne prakAzamAna kiyA hai / isa divya grantha se jaina dharma kI apUrva prabhAvanA huI hai, pAThaka isameM dekheMge ki vItarAgatA aura tajjanya samatA, zAMti aura Ananda jaina dharma kI mUla pRSTha bhUmi hai| vidvAna lekhaka ko isa 'thIsisa' para 'DaoNkTareTa' milanI cAhiye aura unheM vizeSa pada se vibhUSita kiyA jAnA cAhiye / isa anupama kRti ke upalakSa meM maiM jJAnayogI zrIgaNezamuni jI kA tathA sampAdaka baMdhu kA aura unake bhAgyazAlI pAThakoM kA hArdika abhinandana karatA huuN| -nArAyaNaprasAda jaina bambaI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ebh9aay' 'sAhitya samAja kA darpaNa hai'-yaha ukti purAnI hote hue bhI sarvathA sArthaka hai / jisa rASTra, samAja evaM paramparA ke pAsa apanA sAhitya nahIM hai, vaha anya dRSTiyoM se bhale hI samRddha ho, kiMtu vicAra evaM itihAsa kI dRSTi se to daridra prAyaH kahe jA sakate haiN| vicAra evaM cintana kA akSaya koSa hI saccI samRddhi hai aura vahI sAhitya ke rUpa meM samAja va paramparA kI prANapratiSThA karatA hai| saubhAgya se zramaNa paramparA ko Aja sAhitya ke rUpa meM vicAra-cintana kA akSaya koSa se prApta hai| itihAsa va sAhitya kI dRSTi se usako samRddhi eka gauravAspada viSaya hai / zramaNasaMskRti ke cintana kA sabase prAcIna evaM maulika saMgraha 'Agama' ke nAma se vizruta hai / 'Agama sAhitya' hI zramaNa vicAradhArA kA prANa kahA jA sakatA hai, aura usa saMskRti ke saMpUrNa vAGamaya kA Adisrota bhii| 'Agama' ke arthopadeSTA tIrthaMkara hote haiM, kiMtu usakI zabda saMyojanA meM gaNavaroM kI prakhara pratibhA aura akSaya-zru ta saMpadA kA camatkAra bharA rahatA hai / isalie Agama kA mUlAdhAra tIrthakara hote hue bhI 'gaNadhara' ke binA usakI ApUrti saMbhava nahIM hai| isa dRSTi se hamAre samasta vAGamaya ke prANa-pratiSThApaka gaNadhara hI kahe jA sakate haiN| gaNadharoM kI isa sUcI meM indrabhUti gautama kA nAma zIrSastha hai / Agama sAhitya kA adhikAMza bhAga Aja indrabhUti gautama kI jijJAsA aura bhagavAna mahAvIra ke samAdhAna ke rUpa meM hI hai| yadi Agama vAGamaya meM se mahAvIra-gautama ke saMvAda nikAla die jAya, to patA nahIM phira Agama meM kyA baca pAyegA ? gautama mahAvIra ke saMvAda jaina vAGamaya kA prANa kahA jA sakatA hai| AgamoM meM gautama eka vyakti rUpa meM nahIM, kiMtu eka prakhara jijJAsA ke rUpa meM khar3e haiM, aura mahAvIra eka samAdhAna banakara upasthita hote haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama kI dena-kevala zruta-saMpadA ke rUpa meM hI nahIM, kiMtu cAritrika sadguNoM kI eka sajIvamUrti ke rUpa meM bhI hai / indrabhUti kA vyaktitva itanA virATa aura bahumukhI hai ki vaha jJAna evaM cAritra kI sundara tathA sarvAMgINa vyAkhyA kahA jA sakatA hai / jJAna evaM vinamratA, udagra tapaHsAdhanA evaM udAra kSamA, uccatama sanmAna tathA snehila madhura hRdaya, aisA durlabha saMyoga hai jo gautama ke vyaktitva meM maNikAMcana kI taraha suzobhita ho rahA hai| aise sArvabhauma vyaktitva kA zabdAMkana Aja taka nahIM kiyA gayA-yaha sakheda Azcarya kI bAta hai| kintu sAtha hI gauravapUrNa harSa bhI hai ki aba isa virala vyaktitva para eka sundara, sarasa sAtha hI maulika zodhaparNa kRti hamAre samakSa AI hai---'indrabhUti gautama: eka anuzIlana' ke rUpa meN| 'indrabhUti gautama' ke lekhaka haiM zrI gaNezamuni jI zAstrI, jo zraddhaya zrI puSkara muni jI ma0 ke suyogya ziSya haiN| zrI gaNeza muni jI aba taka kaI mahatvapUrNa pustakeM likha cuke haiM, kiMtu una sabameM prastuta pustaka apanA alaga hI sthAna rakhatI hai / isakI sAmagro, viSaya-vastu evaM pratipAdana zailI sarvathA maulika, zodhapUrNa evaM prabhAvotpAdaka hai| apane viSaya kI yaha navIna evaM pahalI pustaka hai| isakI bhASA bar3I rocaka, AkarSaka aura pravAhamayI hai| dArzanika viSayoM ko bhI bar3I spaSTa evaM sahI tulanAtmaka bhASA meM saralatA ke sAtha prastuta kiyA gayA hai / pustaka-lekhaka ke sAtha saMpAdaka zrI zrIcanda surAnA 'sarasa' bhI dhanyavAda ke pAtra haiM, jinhoMne apanI anubhava pUrNa saMpAdana kalA kA pUrI tanmayatA ke sAtha camatkAra dikhAyA hai / pustaka ko pratyeka dRSTi se sundara evaM paripUrNa banAne meM unakA yogadAna lekhaka evaM prakAzaka donoM ko prApta huA hai ataH ve hamAre apane hote hue bhI kRtajJatA kI pukAra ke rUpa meM hama unheM punaH dhanyavAda dete haiN| ___ sanmati jJAna pITha kA yaha saubhAgya hai ki mahAmanIpo zraddhaya upAdhyAya zrI amacandra jI ma0 kA varadahasta prApta huA hai / unake nirdezana meM sanmati jJAna pITha Aja pacIsa varSa se niraMtara satsAhitya prakAzana kI dizA meM pragati kara rahI hai / unhIM kI kRpA se prastata pustaka hameM prakAzana ke lie prApta huI hai| hameM AzA aura vizvAsa hai ki anya prakAzanoM kI bhAMti prastuta prakAzana bhI hamAre pAThakoM ko rucikara evaM jJAnavardhaka lagegA aura ve adhikAdhika saMkhyA meM apanAyege / jaina bhavana AgarA 30-9-70 maMtrI sanmati jJAna pITha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI kalama se vizva ke udayAcala para kabhI-kabhAra aise virala vyaktitva udita hote haiM, jinameM eka hI sAtha dharma, darzana, saMskRti aura sabhyatA kA urjasvala rUpa vyakta hotA hai| unakI vANI meM dharma aura darzana AkAra lete haiM, unake vyavahAra meM saMskRti aura sabhyatA kA rUpa nikharatA hai| unakA jIvana jJAna, bhakti evaM karma kA sajIva zAstra hotA hai| aise mahAn vyaktitva pradhAna mahApuruSoM kA avataraNa Arya bhUmi bhArata meM sadA se hotA rahA hai / jina ke vicAra-vyavahAra kA prakAza Aja bhI dharma aura samAja ke aMcaloM ko Alokita kara rahA hai / ___ Aja se lagabhaga paccIsa sau varSa pUrva , bhArata ke pUrvAMcala meM eka aise hI mahAprANa vyaktitva kA udaya huA thA jisake jIvana meM samarpaNa, sAdhanA, jJAna evaM cAritra kI catumukhI dhArAeM eka se eka agra-srotA banakara bahI / vaha mahAprANa vyaktitva do saMskRtiyoM kA mahAsaMgama thA. aura saMparNa bhAratIya saMskRti kA eka jItA jAgatA darzana thA / tIrthakara vardhamAna ke caraNoM meM sarvAtmanA samarpita usa mahimAzAlI vyaktitva kA nAma thA-indrabhUti gautama ! prastata pustaka se saMdarbha meM bhagavAna mahAvIra ke unhIM pradhAna aMtevAsI indrabhUti gautama kI carcA kI gaI hai / jaina pamparA ke aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke sAtha gaNadhara gautama kA sambandha kitanA ghaniSTa rahA hai yaha Anamo ke pRSThoM kA paryavekSaNa karane se spaSTa parijJAta ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ke dIrgha cintana ko, loka kalyANI girA ko jo Agama kA rUpa diyA gayA hai, usakA zreya indrabhUti gautama ko hai| gautama kA sampUrNa jIvanadarzana Agama va itihAsa ke pRSTha-pRSTha para jhAMka-jhalaka rahA hai, unheM eka sAtha eka sthAna para ekatra karale AnA saMbhava nahIM lagatA, phira bhI aMtastha kI bhAvanA ko sAkAra rUpa pradAna karane kI dRSTi se gaNadhara gautama ke virAT bahumukhI evaM sArvabhaumika vyaktitva kA yaha choTA-sA rekhAMkana prastuta kiyA gayA hai, eka zraddhAJjali ke rUpa meN| gautama ke vyaktitva kA sArvadezika sUkSma citraNa karane ke lie jaina vAMGamaya ke pratyeka Agama evaM pratyeka grantha kA AloDana-avagAhana karanA Avazyaka hai| isa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna kArya kI sampannatA kisI eka lekhaka ke dvArA saMbhava nahIM hai, tathApi hamane prayatna pUrvaka vividha granthoM kA avalokana evaM anuzIlana karake Aja taka ke bahuta bar3e abhAva kI pUrti karane kA prayatna kiyA hai| AzA hai yaha prayatna pAThakoM ko rucikara va jJAnaprada pratIta hogaa| parama zraddhaya kaviratna upAdhyAya zrI amaracandra jI mahArAja kA nizchala madhura sneha barabasa mana-mastiSka meM calacitra kI bhAMti udbuddha ho hI jAtA hai / sanmati jJAna pITha jaise suvica ta sAhityika pratiSThAna se 'ahiMsA kI bolatI mInAre' ke pazcAt 'indrabhUti gautama eka anuzIlana' mere dUsare grantha kA prakAzana ho rahA hai, yaha unakI udAratA kA phala hai / upAdhyAya zrI jI hama jaise nau sIkhiyA sAdhuoM ke lie sAhityika kSetra meM sadA patha pradarzaka bane rahe haiM / ____ mahAmahima paramAdaraNIya zraddhaya guruvarya zrI puSkara muni jI mahArAja ke prati kRtajJatA abhivyakta karanA maiM apanA parama kartavya samajhatA huuN| kAraNa gurudeva zrI kA pratyakSa yA parokSa meM mujhe anavarata sAhityika sahayoga milatA rahA hai / prastuta dRSTi se ve mere Adya preraNA-srota kahe jA sakate haiN| sampAdanakalA marmajJa zrIcanda jI surAnA 'sarasa' ne prastuta grantha kA vidvattApUrNa sampAdana kiyA hai / sAtha hI grantha ko mudraNa kalA va Adhunika sAja-sajjA se susajjita banA diyA hai / ataH ve mere smRti patha se kadApi vilaga nahIM ho sakate / vidvavarya DA0 jagadIzacandra jaina ne mere Agraha ko mAnyakara sundara bhUmikA likhane kA jo kaSTa kiyA hai, usake lie maiM kRtajJa huuN| anta meM maiM una sabhI lekhaka va vidvAnoM kA hRdaya se AbhAra mAnatA hU~ jinake lekhana se prastuta zodha prabandha likhane meM mujhe kevala sahayoga hI nahIM milA, valki dRSTi va mArgadarzana bhI milA hai / -gaNeza muni zAstrI sAhityaratna jaina dharma sthAnaka dAdara, bambaI-28 saMvatsarI mahAparva 5-9-70 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika bhAratIya prAcIna sAhitya ke itihAsa kI ora dRSTipAta karane se lagatA hai ki sacamuca bhArata ke prAcIna vidvAna lekhaka bahuta hI nispRha vRtti ke the| yazaH kIrti kI unheM jarA bhI eSaNA na thii| isIliye ve apane nija ke athavA apanIkRti ke sambandha meM paricaya dene kI AvazyakatA nahIM samajhate / pariNAma yaha huA ki hama apane sAhitya ke kramika itihAsa kA adhyayana kara usake mUlyAMkana se vaMcita raha gye| ___ bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha jaise loka-vizru ta tapasvI loka netAoM kI janma evaM nirvANa-tithi ke sambandha meM Aja bhI hameM kitanA UhApoha karanA par3atA hai ? aura mahAvIra kI nirvANa bhUmi ke sambandha meM nizcaya se nahIM kahA jA sakatA ki yaha vahI madhyamapAvA hai jo mahAvIra-nirvANa ke pUrva apApA kahI jAtI thI, jahA~ kAzI-kauzala ke gaNa rAjAoM ne ekatra hokara mahAvIra-nirvANotsava ujAgara kiyA thaa| aisI hAlata meM yadi gautama indrabhUti ke sambandha meM vizeSa jAnakArI upalabdha na ho to Azcarya kI bAta nhiiN| prAcIna jaina granthoM se unake sambandha meM hama itanA hI jAnate haiM ki ve gautama gotrIya, vihAra ke antargata gobbara grAma nivAsI. bhagavAna mahAvIra ke pramukha gaNadharoM meM the| magadha ke ve suprasiddha vidvAn brAhmaNa the, tathA agnibhUti aura vAyubhUti nAmaka apane bhAiyoM ke sAtha bhagavAn mahAvIra ke samavazaraNa meM upasthita ho zramaNoM kI nigrantha dIkSA unhoMne grahaNa kI thii| indrabhUti atyanta jijJAsu the jisake pariNAma svarUpa jaina AgamoM kI vAcanA ko dvAdazAMga kA rUpa prApta huaa| bhagavAna mahAvIra ke samakSa unhoMne apanI kitanI hI jijJAsAyeM prastuta kI, jinakA samAdhAna mahAvIra ne bodhagamya sarala bhASA meM kiyA / vastutaH jaina AgamoM kA adhikAMza bhAga gautama indrabhUti kI jijJAsA kA hI pariNAma samajhanA cAhiye / indrabhUti ke aneka saMvAda jaina AgamagranthoM meM ullikhita haiM / inameM uttarAdhyayana-sUtra ke antargata kezI-gautama nAmaka saMvAda vizeSa rUpa se dhyAna AkarSita karatA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) pArzvanAtha ke anuyAyI caturdazapUrvadhArI kumArazramaNakezI ne mahAvIra ke anuyAyI gautama gaNadhara se prazna kiyA ki kyA kAraNa hai ki pArzvanAtha ne sacela aura mahAvIra ne acela dharma kA upadeza diyA hai, jabaki donoM hI nigrantha paramparA ke anuyAyI haiN| uttara meM gautama indrabhUti ne pratipAdita kiyA, ki "yaha upadeza bhinna-bhinna ruci vAle ziSyoM ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai, vastutaH donoM mahAtapasviyoM kA uddezya jJAna, darzana aura cAritra dvArA mokSa kI prApti hI hai / pArzvanAtha ke cAturyAma saMvara aura mahAvIra ke paMcamahAvratoM ke antara kA yahI rahasya hai|" isa saMvAda kA mahattva isaliye aura bhI bar3ha jAtA hai, ki isase jaina dharma ke suprasiddha jarmana vidvAn prophesara harmana yAkovI kI isa mAnyatA ko samarthana prApta hotA hai, ki bauddha dharma ke pUrva bhI jaina dharma vidyamAna thaa| kahane kI AvazyakatA nahIM ki jaba Arambha meM yoropa ke vidvAnoM ne jaina dharma aura bauddha dharma kA adhyayana kiyA, to zramaNa paramparA ko svIkAra karane vAle donoM dharmoM meM samAnatAoM ko dekhakara yoropa ke aneka vidvAn jaina aura bauddha dharma ko eka samajha baiThe, aura kucha to jaina dharma ko bauddha dharma kI zAkhA mAnane lage ! jase buddha, gautama buddha kahe jAte the, vaise hI indrabhUti bhI gautama indrabhUti ke nAma se prakhyAta the| isase bhI bhrAMnti paMdA ho gaI thii| isa bhrAnta dhAraNA ke nirasana kA zreya prophesara yAkobI ko prApta hai, jinhoMne jaina sUtroM kI apanI vidvattApUrNa prastAvanA meM jaina dharma kA pRthak astitva siddha kara jaina purAtatva sambandhI khoja ko Age bddh'aayaa| . isa dRSTi se 'indrabhUti gautama : eka anuzIlana' mahatvapUrNa laghu kRti hai / yahA~ zrI gaNeza muni zAstrI ne indrabhUti ke sambandha meM vistRta carcA karate hue, bhAratIya cintana kI pRSTha bhUmi ke sAtha unake asAdhAraNa vyaktitva para vidvattA pUrNa prakAza DAlA hai / jaina, bauddha evaM brAhmaNa granthoM ke AloDana pUrvaka sarala bhASA meM racI huI unakI yaha pustaka svAgata ke yogya hai / yaha ati prasannatA kA viSaya hai, ki idhara jaina sAdhu samAja meM, vizeSakara sthAnakavAsI sAdhu samAja meM, cintana-manana tathA sAmAjika AndolanoM ke prati vizeSa abhiruci dekhane meM A rahI hai| jisakA jvalaMta pramANa gaNeza muni zAstrI jI kA anyatama sAhitya ke sAtha 'indrabhUti gautamaH eka anuzIlana hai / hama AzA karate haiM ki lekhaka kI isa laghu kRti kA vidvatsamAja meM sUndara samAdara hogaa| 12 aktUbara, 1970 jagadIza candra jaina Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA khaNDa : pR0 1-22 sAMskRtika avalokana khaNDa : 2 pR0 23-32 bhAratIya cintana kI pRSTha bhUmi. khaNDa 3 : pR0 33-52 Atma vicAraNA. khaNDa 4 : pR0 53-104 vyaktitva-darzana. khaNDa 5 : pR0 105-140 parisaMvAda pariziSTa 141-160 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama eka anuzIlana Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : 1 sAMskRtika avalokana jIvana-darzana * Arya indrabhUti * bhagavAna mahAvIra ko kaivalya evaM tIrtha pravartana magadha kI sAMskRtika virAsata brAhmaNa kSatriya saMgharSa AtmavidyA ke puraskartA kSatriya * pAvA meM yajJa kA Ayojana * gautama : eka paricaya pAvA meM bhagavAna mahAvIra * nirAzA aura jijJAsA * samavasaraNa kI ora * Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana jIvana-darzana hindI-sAhitya ke jagamagAte jyotirmaya nakSatra mahAkavi sumitrAnandana paMta ne mahA-mAnava ke jIvana ko vyAkhyA karate hue kahA hai-~-mahAn vyaktitva sampanna vyakti kA jIvana eka svaccha evaM nirmala darpaNa-sA hotA hai / jisameM rASTra, jAti, samAja evaM dharma ke Adarza, sAMskRtika virAsata, darzana evaM cintana kI AkRti-pratibimbita hotI rahatI hai| usakA jIvana antara ke Atma-prakAza, Atma-jyoti se jyotita hotA hai / usake Atma-Aloka se dharma, samAja evaM rASTra ke aMdhakArAcchanna koNa Alokita evaM prakAzita ho uThate haiN| usake hRdaya ke spandana meM saMpUrNa mAnavatA kI, saMpUrNa vizva kI dhar3akana hotI hai / isI abhidhA meM kavi kA svara abhiguJjita ho rahA hai jisameM ho antara kA prakAza, jisameM samaveta hRdaya spandana / maiM usa jIvana ko vAraNI d, jo nava AdarzoM kA darpaNa / / vizva, samAja evaM saMgha ke udayAcala para kabhI-kabhAra aise virala vyaktitva udita hote haiM, aura apanI Antarika camaka-damaka kI jagamagAhaTa se vizva ko Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama Alokita karate haiM, jisameM eka hI sAtha dharma, darzana, saMskRti aura sabhyatA kA catumukha rUpa abhivyakta hotA hai, unakI vANI meM dharma aura darzana avatarita hote haiM aura unake vyavahAra meM, AcaraNa meM saMskRti aura sabhyatA kA rUpa nikharatA hai tathA vicAra aura AcAra-pallavita, puSpita evaM phalita hotA hai / unakA jIvana kevala jIvana hI nahIM, jJAna, bhakti evaM karma kA sajIva zAstra hotA hai / ___ bhArata meM aise vyaktitva-sampanna evaM tejasvI vyakti samaya samaya para avatarita hote rahe haiM, jinake vicAra aura AcAra, jJAna aura kriyA kA divya-prakAza Aja bhI dharma evaM samAja tathA bhAratIya saMskRti ke sabhI aMcaloM ko Alokita kara rahA hai, jana-jana ke jIvana ko jyoti se jyotita kara rahA hai| maryAdApuruSottama rAma, karma yogI zrIkRSNa, karuNAmUrti buddha, aura zramaNa bhagavAna mahAvIra-ye cAra Arya saMskRti ke divya ratna haiM, unake jIvana kI rajata-razmiyoM se bhAratIya saMskRti ko apUrva Aloka milA hai, aura unake jIvana ko UrjasvitA ne saMskRti ko prANavAna banAe rakhA hai| jaba kabhI ina mahAn vyaktitva sampanna vyaktiyoM ke jIvana kA maiM gambhIratA se adhyayana karatA hU~ to mujhe yaha spaSTa parilakSita hotA hai, ki inake jIvana ke sAtha aura bhI cAra tejasvI vyaktiyoM kA ghaniSTa sambandha rahA hai / jinhoMne apane Apako pUrNataH samarpaNa kara diyA thaa| jinakI tejasvI zraddhA, bhakti evaM niSThA tathA kRtitvatA inake vyApaka evaM virATa vyaktitva meM isa prakAra samAhita ho gaI-- 'jAhvavIyA ivArNave-jaise mahAsAgara meM gaGgA kI nirmala dhArAe~ / maryAdA puruSottama rAma ke jIvana meM sneha, sevA aura zaurya kI sAkAra mUrti lakSmaNa, karma yogI kRSNa ke jIvana meM 'karmaNyevAdhikAraste' kA ekaniSTha upAsaka arjuna, karuNAzIla tathAgata buddha ke anupadoM para gatimAna sevA-parAyaNa Ananda aura samatAyogI bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA meM jJAna ke sAtha ananya guru-niSThA ke mUrtirUpa indrabhUti gautama ne apane Apa ko vilIna kara diyA thaa| sAdhanA ke kSetra meM vyakti svayaM apanA vikAsa kara sakatA hai| parantu sAdhanA ko siddha karake usake prakAza ko jana-jana ke jIvana meM prasArita karane ke lie jaba mahAn vyaktitvasampanna vyakti bhI samAja meM praviSTa hotA hai, athavA saMgha evaM samAja kI sthApanA karatA hai, to vaha isake lie sahayogI ke rUpa meM tejasvI vyakti tva kI apekSA rakhatA hai, aura yaha Avazyaka bhI hai / kyoMki sahayoga ke binA kArya * ko sAkAra rUpa nahIM diyA jA sakatA / jJAna kI abhivyakti karane ke lie kriyA kA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana sahayoga Avazyaka hai| vyakti kA AcAra hI vyakti ke vicAra ko abhivyakti de sakatA hai / AcAra ke binA vicAra sAkAra rUpa nahIM le sakatA / isIprakAra zraddhAlu evaM karma-niSTha vyakti hI mahAn tejasvI vyaktitva kI tejasvitA ko jana-jana ke sAmane prakaTa kara sakatA hai / isa bAta ko hama yoM bhI kaha sakate haiM ki rAma, kRSNa,buddha aura mahAvIra jJAna haiM, lakSmaNa, arjuna, Ananda evaM gautama karma haiN| ve vicAra haiM to ye AcAra haiN| isalie donoM meM ghaniSThatA evaM ekAtmakatA hai / itihAsa isa bAta kA sAkSI hai, ki rAma lakSmaNa ke sahayoga se hI vanavAsa meM apane vyaktitva ko abhivyakti de sake, aura laMkA meM rAkSasI-vRtti para vijaya pA ske| hama usa jIvana meM lakSmaNa ko pratyeka kArya meM rAma ke sAtha hI dekhate haiN| karmayogI kRSNa kI gItA ko, unake vicAroM ko AtmasAt karake unheM AcaraNa meM sAkAra rUpa dene vAle arjuna ko kRSNa se alaga nahIM kiyA jA sakatA / kRSNa ke vicAroM kI abhivyakti rUpa arjuna parilakSita hotA hai / tathAgata buddha ke sAtha Ananda kA itanA ghaniSTha sambandha rahatA hai, ki tathAgata apane vicAra evaM cintana ko Ananda ke mAdhyama se hI jana-jana ke samakSa rakhate haiM / aura gautama ne apane vyaktitva ko aura apane Apa ko mahAvIra ke vyaktitva meM itanA milA diyA thA, ki ve svayaM mahAvIra se bhinna samajhate hI nahIM the / jaba bhI gaNadhara gautama ke mana meM kisI bhI taraha kI jijJAsA jAgRta hotI, mAnasa-sAgara meM koI vicAra urmI taraMgita hotI, to ve usakA samAdhAna apane cintana kI atala gaharAI meM utara kara prApta karane kA prayatna nahIM karate, balki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke caraNa-kamaloM meM pahu~ca kara prApta karate / yaha to maiM pUrva spaSTa kara hI cukA hU~, ki tejasvI vyaktitva ke teja ko sAmAnya vyakti nahIM, tejasvI vyakti hI apane jIvana meM AtmasAt kara sakatA hai| rAma apane Apa meM mahAn the, virAT the, para unakI mahAnatA evaM virATatA ko sAkAra rUpa dene kA mAdhyama lakSmaNa hI thA / lakSmaNa ne rAma kI prabhutA ko jana-jana ke samakSa prastuta kiyA / arjuna kA mAdhyama pAkara hI kRSNa kI vANI mukharita huI, aura gItA kA avataraNa huA, jo Aja bhI alasAye hue jana mAnasa ko puruSArtha ke patha para bar3hane kI mahAn preraNA pradAna karatA hai / tathAgata buddha kA bodhittva bhI Ananda kA sahayoga pAkara vANI evaM bhASA ke rUpa meM abhivyakta huaa| aura hamArA Alocya viSaya indrabhUti gautama zrI bhagavAna mahAvIra kI jJAna sAdhanA ko abhivyakti dene kA mAdhyama rahA hai / Agama sAhitya kA adhyayana karane para yaha spaSTa ho jAtA hai, ki bhagavAna mahAvIra kI divya jJAna dhArA ko grahaNa karane vAlA prathama Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama vyakti gautama hI thA / gautama ke dIkSita hone ke pazcAta hI saMgha ko sthApanA huI, aura dvAdazAMgI ko sAkAra rUpa diyA gyaa| Agama kyA hai ? gautama ke mAdhyama se evaM gautama kI jijJAsA kA nimitta pAkara bhagavAna kI pravahamAna upadeza dhArA ! prAraMbha se aMta taka yaha hama dekhate haiM, ki Agama kA adhikAMza bhAga gautama ke jijJAsA bhare praznoM ke samAdhAna evaM unako mAdhyama banA kara die gae upadeza se saMbaddha hai| bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke sAtha gautama kAM ghaniSTa sambandha isa bAta se spaSTa hotA hai, ki bhagavAna mahAvIra ke bAda AcAryoM dvArA likhe gaye granthoM meM samaya-samaya para uThane vAle praznoM evaM unake samAdhAnoM ko mahAvIra aura gautama ke nAma se AgamoM ke pRSThoM para tathA granthoM meM aMkita kie gae haiN| isa prakAra gautama jijJAsA the aura mahAvIra samAdhAna / aura jaba taka bhagavAna mahAvIra ne siddhatva ko prApta nahIM kara liyA, taba taka gautama jijJAsu hI banA rahA / isalie bhagavAna mahAvIra kA nirvANa gautama ke lie cintA kA kAraNa bana gayA / vaha socane lagA, ki aba mujhe merI jijJAsA kA samAdhAna kahA~ milegA ? kyoMki taba taka usane apanI jijJAsA ke samAdhAna ko apane andara pAne ke lie prayAsa hI nahIM kiyA thaa| parantu bhagavAna ke nirvANa ke bAda jaba apane Apa ko parakhane kA evaM apanI zakti ko anAvRtta karane kI ora dhyAna diyA, to turanta usakA suSupta jinatva jAgRta ho gayA, usane apane Apa meM mahAvIratva ko pA liyaa| aura aba vaha svayaM jijJAsA na raha kara samAdhAna bana gayA / pArasa ke saMparka ko prApta kara lohA sonA to bana jAtA hai, para vaha pArasa nahIM bana paataa| kintu mahAvIra ke saMparka se gautama ne mahAvIratva ko athavA jinatva ko prApta kara liyaa| prastuta saMdarbha se spaSTa hotA hai, ki gautama kA vyaktitva mahAn, virAT evaM tejasvI thaa| unake vyaktitva meM bhagavAna mahAvIra ke ucca jJAna, jaina darzana evaM saMskRti kA hRdaya chipA hai / aura bhagavAna mahAvIra ke loka maMgala vyaktitva kA tAnA bAnA bhI jur3A huA hai| Arya indrabhUti Arya indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke prathama ziSya evaM prathama gaNadhara the| Agama granthoM meM aneka sthAnoM para unakI carcA AI hai| aneka prasaMga Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana praznottara evaM parisaMvAda indrabhUti se sambandhita haiM / bhagavato, uvavAI, rAyapaseNI, pannavaNA, jambUdvIpaprajJapti Adi aneka Agama va AgamoM kA mukhya-bhAga gaNadhara indrabhUti ke praznoM para hI nirmita huA hai, aisA nirvivAda kahA jA sakatA hai / ___ upaniSad kAlIna uddAlaka ke samakSa jo sthAna zvetaketu kA hai, gItopadeSTA zrI kRSNa ke samakSa arjuna kA evaM buddha ke samakSa Ananda kA jo sthAna hai, vahI sthAna jainAgamoM meM bhagavAna mahAvIra ke samakSa indrabhUti gautama kA hai / Agama-pRSThoM para indrabhUti gautama kA jIvana paricaya dene vAlI zabdAvalI hameM kaI rUpoM meM upalabdha hotI hai| unake antaraMga evaM bAhya vyaktitva ko samagra rUpa se sparza karake saMtulita evaM prabhAvazAlI zabdoM meM vyakta karanevAlA eka prasaMga bhagavatI sUtra ke prArambha meM isa prakAra AyA hai| "usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI-ziSya indrabhUti nAma ke anagAra the| ve gautama gotrI the| unakA zarIra sAta hAtha U~cA, samacaurasa saMsthAna evaM vajraRSabhanArAcasaMghayana se yukta thaa| unakA gauravarNa kasauTI para khicI huI svarNa-rekhA ke samAna dIptimAna evaM padmakesara ke samAna samujjvala thaa| ve ugratapasvI, dIptatapasvI, taptatapasvI, mahAtapasvI, udAra, ghora, ghoraguNa yukta, ghorabrahmacArI, zarIra kI mamatA se yukta, saMkSipta (zarIra meM gupta), vipula tejolezyA ko dhAraNa karane vAle, caturdaza pUrva ke jJAtA, cAra jJAna se sampannasarva akSara saMyoga ke vijJAtA the| - Agama evaM Agametara sAhitya meM gaNadhara gautama kA jo bhI jIvana paricaya upalabdha hai, usameM yaha sarvazreSTha evaM sarvAMga paricaya mAnA jA sakatA hai| unakA bAhya darzana jitanA AkarSaka, sundara, evaM ojasvI hai, antaraMga jIvana paricaya 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTTeaMtevAsI iMdabhUINAmaM aNagAre goyamasagutteNaM sattussehe samacauraMsasaMThANasaMThie, vajjarisaha- nArAyasaMghayaNe, kaNaya-pulayanisahapamhagore, uggatave, dittatave, tattatave, mahAtave, orAle, ghore, ghoraguNe ghoratavassI, ghorabaMbhaceravAsI, ucchUDhasarIre, saMkhittaviula teulese, coddasapuvvI, caunANovagae, savvakkhara sannivAI ".......... / -bhagavatI sUtra, zataka-1 pR0 33 paM0 becaradAsa jI dvArA sampAdita / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama usase adhika tapopUta, jJAnagarimA-maMDita evaM sAdhanA kI carama koTi meM pahuMcA huA hai / isa mahAna vyaktitva meM aisI vilakSaNatAe~ sannihita huI haiM jinheM par3ha suna kara hRdaya zraddhA se gadgad ho uThatA hai aura buddhi kaha uThatI hai-paccIsa sau varSa pUrva kA yaha mahAn vyaktitva ina DhAI sahasrAbdiyoM kA adbhuta evaM ekameva vyaktitva hai| bhagavAna mahAvIra ke bAda yadi koI dUsarA sArvabhauma vyaktitva jaina paramparA meM hai to vaha gaNadhara gautama kA hai| bhagavatI sUtra ke zabdoM kI gaharAI meM jAe to eka-eka zabda ke pIche gautama ke jIvana kI eka nahIM, aneka vizeSatAeM', sAdhanA kI virala upalabdhiyA~ jur3I huI pratIta hotI haiN| hama isI paricaya rekhA ke AdhAra para indrabhUti gautama kA jIvana paricaya bAhya evaM aMtaraMga vyaktitva kA eka vistRta jIvana darzana pAThakoM ke samakSa upasthita karanA cAhate haiN| jaina paramparA meM gaNadhara jaina itihAsa evaM paramparA meM 'tIrthakara' zabda jitanA prAcIna evaM artha pUrNa hai, utanA hI prAcIna evaM artha pUrNa hai 'gaNadhara' zabda / 'tIrthaMkara' tIrtha arthAt saMgha-sAdhu, sAdhvI zrAvaka-zrAvikArUpa saMgha ke nirmAtA' hote haiM tathA 'zruta rUpa' jJAna paramparA ke puraskartA hote haiM, aura gaNadhara sAdhu, sAdhvIrUpa saMgha kI maryAdA, vyavasthA, evaM samAcArI ke niyojaka, vyavasthApaka, tathA tIrthaMkaroM kI artha rUpa vANI ko sUtra rUpa meM saMkalana karane vAle hote haiN| vizeSAvazyaka bhASya ke TIkAkAra AcArya malladhArI hemacandra ke zabdoM meM 'uttama jJAna darzana Adi guNoM ko dhAraNa karane vAle gaNadhara hote haiM / '3 samavAyAMga sUtra tathA kalpasUtra sthavirAvalI' pravacana sAroddhAra meM caubIsa 2. atthaM bhAsaI arahA suttaM guphai gaNaharA niuNA / -AcArya bhadrabAhu 3. anuttarajJAnadarzanAdi guNAnAM gaNaM dhArayantIti gaNadharA : -vize0 bhA0 TIkA0 gA0 1062 / 4. samavAyAMga sUtra 11-74 5. kalpasUtra (kalpalatA) pR0 215 6. pravacana sAroddhAra dvAra 15 gA 47-58. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana tIrthaMkaroM ke vibhinna gaNoM evaM gaNadharoM kI nAmAvalI prApta hotI hai / jisase yaha jAnA jA sakatA hai ki pratyeka tIrthaMkara ke tIrtha meM gaNadhara eka atyAvazyaka uttaradAyitva pUrNa mahAna prabhAvazAlI vyaktitva hotA hai| samavAyAMga sUtra meM batAyA hai-zramaNa bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNa evaM gyAraha gaNadhara the| __ kalpasUtra meM nau gaNa evaM gyAraha gaNadhara batAye haiM,8 tathA pratyeka gaNadhara ke nAma, gotra, ziSya, parivAra Adi kA vistRta lekhA jokhA bhI diyA gayA hai / unakI yogyatA, jJAna-kSamatA evaM sAdhanA tathA nirvANa bhUmi kA paricaya bhI usase prApta ho jAtA hai / Avazyaka niyukti meM AcArya bhadrabAhu ne gaNadharoM kA saMkSipta paricaya dete hue nimna vivaraNa diyA hai|' indrabhUti, vAyubhUti evaM agnibhUti--ye tIna gaNadhara magadha janapada ke gobara grAma meM janmeM, tInoM gautamagotrI the / vyakta evaM sudharmA gaNadhara kA janma sthala kollAga sanniveza tathA kramazaH bhAradvAja evaM agnivezyAyana gotra ke the| maMDita tathA moryaputra moryasanniveza meM, evaM acala gaNadhara kauzalA tathA akaMpita kA janma mithilA meM huA / inake gotra kramazaH vaziSTha, kAzyapa, gautama evaM hArIta the| metArya gaNadhara kA janma vatsa bhUmi (kozAMbI) kA tugika sanniveza meM aura prabhAsa gaNadhara kA janma 7. samaNassaNaM bhagavao mahAvIrassa ekkArasagaNA ekkArasa gaNaharA hotthA taM jahA-indabhUI, aggibhUI..... ''sama0 sa0 11 samaNassa bhagavao mahAvIrassa navagaNA ekkArasa gaNaharA hotthA -kalpasUtra (sthavirAvalI) sUtra 201 magahA gobvara gAme jAyA tiNNava goyamasa gottaa| kollAgasannivese jAo viatto suhammo ya / 643 / moriya sannivese do bhAyaro maMDamoriyA jAyA / acaloya kosalAe mihilAe akaMpiyo jaao| 644 / tugiya sannivese meyajjo vacchabhUmie jaao| bhagavaM piyappabhAso rAyagihe gaNaharo jAo / 645 / tiNNiya goyama gottA bhAraddA aggivesa vaasitttthaa| kAsavagoyama-hAriya-koDiNNa dugaM ca gottaaii| 649 / -Avazyaka niyukti Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 indrabhUti gautama rAjagRha meM huaa| ye donoM hI kauDinya gotriya the / lagabhaga isI vivaraNa ko AcArya hemacandra, guNacandra evaM nemicandra Adi uttaravartI jIvana-caritra lekhakoM ne duharAyA hai| gaNadharoM ke sambandha meM sAra rUpa jAnakArI pariziSTagata koSTaka se bhI jJAta ho jAtI hai / vizeSa vivaraNa upalabdha nahIM hotA hai| bhagavAna mahAvIra : kaivalya aura tIrtha pravartana bhagavAna mahAvIra isa avasarpiNI ke caubIsaveM tathA antima tIrthaMkara the| tIsa varSa kI yuvAvasthA meM rAjyavaibhava evaM apAra bhogasAmagrI ko ThukarAkara nimrantha bhikSu bana gaye aura kaThora ekAMta Atma sAdhanA meM lagabhaga bAraha varSa chaha mAsa taka saMlagna rahe / isa kaThora sAdhanA kAla meM unhoMne apane ko tapAyA, duHsaha kaSToM ko sahana kiyA, aura Adhibhautika evaM Adhidaivika ghora upasargoM ke jhaMjhAvAta meM bhI acala himAcala kI bhAMti sAdhanA kA niSkaMpa dIpa jalAte rahe / 12 eka samaya bhagavAna mahAvIra sAdhanA kAla ke antima varSa meM grISma Rtu ke vaizAkha mahIne meM vihAra karate huye jambhiyA grAma ke bAhara Rju bAlikA nadI ke uttara kinAre para zyAmAka nAmaka gAthApati ke kRSi bhUmi (kheta) meM padhAre / vahA~ zAla nAmaka vRkSa ke nIce godohikA Asana meM baiTha kara parama samAdhi pUrvaka dhyAna kI ucca bhUmikA meM pahuMca rahe the| unake rAga-dveSa kSINa ho cuke the| ve moha para vijaya prApta kara cuke the / zukla dhyAna kI vizuddhatara bhUmikA para pahuMcate hI zramaNa mahAvIra ne kevala jJAna kevala darzana kA ananta Aloka prApta kiyaa| yaha vaizAkhazukla dazamI kA dina isa avasarpiNI ke antima tIrthaMkara zramaNa mahAvIra ke triSaSTizalAkA puruSacarita, parva 10 sarga 5 11. mahAvIra cariyaM, prastAva, 8. 12. vizeSa vivaraNa dekhie--(ka) tIrthakara mahAvIra (vijayendrasUri) bhA0 1 (kha) Agama aura tripiTika : eka anuzIlana (muni nagarAjajI) 13. (ka) AcArAMga 2 / 24 / 1024 (kha) Avazyaka niyukti : (ga) vizeSAvazyaka bhASya gA0 526 pra0 mA0 pR0 608 (gha) mahApurANe uttara purANa 74 / 348-355 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana kaivalya mahotsava kA pavitra dina thaa| bhagavAna mahAvIra ko kaivalya prApta hote hI eka bAra apUrva prakAza se sArA saMsAra jagamagA uThA / dizAe~ zAMta evaM vizuddha ho gaI thIM, manda-manda sukhakara pavana calane lagI, devatAoM ke Asana calita hue aura ve divya deva dundubhi kA gambhIra ghoSa karate hue bhagavAna kA kaivalya mahotsava karane pRthvI para Aye / bhagavAna mahAvIra jaMgala meM the, ataH kevala jJAna prApta hote hI unakI prathama pravacana sabhA meM koI manuSya nahIM pahuMca sakA / devoM kA agaNita samUha unakI vairAgyapIyUSa-varSI vANI se gadgad avazya ho uThA; para vrata aura saMyama svIkAra karake mahAvIra kI prathama dezanA kI saphalatA siddha karanA devoM ke liye asaMbhava thaa| isa dRSTi se bhagavAna mahAvIra kA prathama pravacana niSphala gayA aisA bhI kahA jAtA hai / 5 jambhiyA grAma se vihAra kara zramaNa bhagavAna mahAvIra pAvApurI (madhyama pAvA) padhAre / pAvA magadha kI pramukha sAMskRtika nagarI thii| magadha kI sAMskRtika virAsata bhArata ke Adhyatmika itihAsa meM magadha kA sthAna sarvopari rahA hai| magadha kI saMskRti meM zramaNa saMskRti ke bIja prArambha se hI palate rahe haiN| zramaNa saMskRti ke vikAsa evaM prasAra meM magadha kA apUrva yoga rahA hai / ma0 mahAvIra tathAgata buddha evaM indrabhUti gautama jaise AdhyAtmika vyaktitva magadha bhUmi ke gaurava kI zAzvata smRtiyA~ haiN| jisaprakAra bhAratIya zAsana meM gaNataMtra kA vikAsa evaM prayoga sarvaprathama magadha ke aMcala meM huA, usIprakAra bhAratIya dharma darzana tathA adhyAtma kSetra meM, vairAgya, sanyAsa ahiMsA, mokSa vicAra Adi kI vikAsa bhUmi bhI magadha janapad (magadha se sampUrNa pUrva bhArata kI bhAvanA lenI cAhie) evaM usake pAripAzvika aMcala rahe haiM / magadha kI yaha sAMskRtika virAsata Aja bhI bhAratIya jana jIvana ke udAtta 14. triSaSTi zalAkA puruSa caritram---parva 10, sarga 5, noTa-bhagavAna mahAvIra ke kaivalya varNana kI tulanA meM bauddhoM ne buddha ke bodhi lAbha kA AlaMkArika varNana kiyA hai| jAtakaaTThakathA (nidAna) me kahA haibuddha ne jaba bodhi lAbha prApta kiyA taba caurAsI hajAra yojana gaharAI taka samudra kA pAnI mIThA ho gayA / janmAMdha dekhane lage, janma ke bahare sunane lge|" 15. sthAnAMga 10 // 31777 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 indrabhUti gautama ciMtana evaM UrdhvamukhI vikAsa kI kahAnI prastuta kara rahI hai / " magadha janapada kI do nagariyAM pAvA puro evaM rAjagRhI ( magadha ) una dinoM sAMskRtika evaM dhArmika jAgaraNa kA kendra banI huI thI / uttara bhArata se Aye huye Arya pUrva bhArata meM basa kara naI dhArmika cetanA ke agraNI bana rahe the / kSatriya, jo ki mukhyata: zramaNa paramparA ke anuyAyI the, inameM pramukha the, aura ve yajJavAda, bahudevavAda evaM jAtivAda ke virodha meM khulakara ahiMsA, jAtipratirodha evaM dhArmika samAnatA kA pracAra kara rahe the / 17 brAhmaNa kSatriya saMgharSa usa yuga meM mukhyataH vaidika evaM avaidika isa prakAra ke do varga spaSTa rUpa se sAmane A rahe the | yajJa kA pratirodha karane vAle cAheM ve zramaNa rahe hoM yA brAhmaNa, avaidika mAne jAte the / yahI kAraNa hai ki sAMkhya darzana jo brAhmaNa paramparA kI dena thA use yajJa kA pratirodha karane ke kAraNa kucha loga avaidika evaM zramaNa paramparA kI zreNI meM mAnane lage the / yajJa pratirodha ke sAtha hI jAtivAda kA virodha evaM usakI atAtvikatA kI bhAvanA avaidika paramparA meM prabala rUpa se phaila cukI thI / Rgveda ke anusArabrAhmaNa, prajApati ke mukha se utpanna huA, kSatriya bAhu se, vaizya udara se evaM zUdra usake pairoM se utpanna huA / " zramaNa paramparA isa siddhAnta kA kaTTara virodha karake usakI tAtvikatA siddha kara rahI thI / tathAgata gautama buddha manuSya jAti kI ekatA kA pratipAdana bahuta hI prabhAvazAlI paddhati se karate the / ve janmanA jAti ke sthAna para karmaNA jAti ke samarthaka the / 9 dhIre-dhIre isa vicAra kA prabhAva una kSatriyoM para bhI par3A jo vaidika paramparA se sambaddha the / isakA hai / " ve bhI AcaraNa se hI brAhmaNa kI zra eSThatA kA vicAra dhArA ke sAtha saMgharSa kA tIsarA pradhAna kAraNa thA samatva bhAvanA va dhArmika pramANa mahAbhArata meM milatA udghoSa karane lage / vaidika 16. vizeSa varNana ke lie dekheM 'saMskRti ke cAra adhyAya 2 ( rAmadhArIsiMha dinakara ) 17. dekhie -- bhArata varSa kA sAmAjika itihAsa / (DA0 vi0 sI0 pANDe) pR0 23-24 18. Rgaveda maM0 10 a0 7 sU0 91, maM0 12 19. suttanipAta ( vAseTTha sutta) 20. mahAbhArata zAMti parva 245 / 11-14 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana 15 samAnatA / vaidika paramparA ne brAhmaNa kI zreSThatA ko caramakoTi para pahuMcA kara anya vargoM ko usase nimna evaM dhArmika adhikAroM se vaMcita rakhA / AraNyaka koM evaM brAhmaNoM ne brAhmaNa kI zreSThatA ke DiDimanAda meM yahAM taka kaha DAlA-samasta devatA brAhmaNa meM nivAsa karate haiM / " vaha vizva kA divya varNa hai / 22 brAhmaNa kA jAtIya ahaMkAra AkAza ko cUmane lagA to dhIre-dhIre anya vargoM meM usake prati vidvaSa evaM virodha kI Aga sulagane lgii| kSatriya varga ne usakI zreSThatA ko cunautI dI / 22 unhoMne kahA-zramaNa apane gotra kula Adi kA abhimAna nahIM karatA / " vaha sadA samatA se yukta raha kara saba meM samatva darzana karatA hai / 25 brAhmaNa kI zreSThatA ke do AdhAra staMbha the / eka yAjJika karmoM meM usakI anivAryatA tathA do-jJAna meM shresstthtaa| sattA ke ina donoM udgamoM para kSatriyoM ne kar3A prahAra kiyA, yAjJika karmoM kA pratirodha karake, evaM AtmavidyA meM agragAmI bana kara / 26 AtmavidyA ke puraskartA itihAsa meM isa bAta ke spaSTa pramANa milate haiM ki bhagavAna mahAvIra se pUrva bhI magadha meM aneka kSatriya rAjA evaM rAjakumAra tatva jJAna, AtmavidyA Adi gambhIra viSayoM ke upadeSTA evaM pracAraka rahe haiM / aneka brAhmaNa kumAra tathA RSijana ina rAjAoM ke pAsa Akara Atma vidyA kA jJAna prApta karate Aye haiM / kucha vicArakoM kA mata hai, bhAratavarSa meM AtmavidyA ke puraskartA kSatriya hI rahe haiM / videharAja janaka svayaM vedoM tathA upaniSad ke gambhIra vidvAna the|28 kaikeya nareza azvapati ke pAsa 21. ete vai devAH pratyakSa yad brAhmaNAH -taittirIya saMhitA 1-7-31 22. daivyo vai varNo brAhmaNaH / -taittirIya brAhmaNa 1, 2, 6 23. zatapatha brAhmaNa 14, 1, 23 24. sUtrakRtAMga 1 / 2 / 1 / 1 25. suttanipAta 23 / 11 26. bhAratavarSa kA sAmAjika itihAsa pR0 25 27. Atma vidyA ke puraskartA kSatriya hI the--isake pramANa meM dekheM 'uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana,' (muni nathamala) pR0 14 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 indrabhUti gautama aneka brAhmaNa kumAroM ke vidyAdhyayana kA ullekha bhI chAMdogya upaniSada meM milatA hai / 19 zvetaketu AruNeya. jaise labdhapratiSThita vidvAna RSi ne bhI pravAhaNajaivali, jo ki kSatriya kumAra the, unake pAsa vedoM va AtmavidyA kA jJAnaprApta kiyA / 10 ye ullekha sUcita karate haiM ki- - uttara bhArata meM jahA~ dhArmika kriyAkANDoM, vidhi-vidhAnoM, evaM tatvajJAna Adi kA kendra evaM niyojaka brAhmaNa varga rahA, vahA~ pUrva bhArata meM dhIre-dhIre rAjasattA ke sAtha dhArmikasattA bhI kSatriyoM ke hAtha meM AtI gaI / kSatriyoM ne AtmavidyA para bala diyA aura yajJoM ke virodha meM spaSTa kahA jAne lagA "plavAH hya ete adRSTAH yajJa rUpA: " ye yajJa Adi karma kamajora nAva ke samAna haiina se saMsAra sAgara nahIM tirA jA sakatA / zra eya aura preya kA bheda batA kara "anyaccha yo anyadutaiva pra eyas " zra eya Atmahita, AtmavidyA kI sAdhanA karane vAle ko dhIra, buddhimAna evaM preya - bhautika sukha samRddhi, yajJa yAgAdi kriyA kANDa meM par3e rahane vAle ko maMda (mUrkha) kahA jAne lagA / " upaniSad meM mukharita hone vAle ye svara nizcita hI do vicAra dhArAoM ke saMgharSoM kI sUcanA dete haiM / aura ye vicAra dhArAyeM vaidika evaM veda virodhI zramaNa dhArAyeM hI rahI hoNgii| aisA pUrva ullekhoM se spaSTa ho jAtA hai / paccIsa sau varSa pUrva pUrvI bhArata kA dhArmika itihAsa par3hane para yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki ina donoM vicAra dhArAoM meM usa samaya kAphI uthala-puthala macI huI thI / brAhmaNa sattA ko cunautI dI jAne para sthAna-sthAna para usa varga kI ora se isa prakAra ke vidvAd sammelana evaM mahAyajJoM kI racanA honA bhI Avazyaka ho gayA thA jisameM utpanna paristhitiyoM para vicAra kiyA jAya evaM bikharate hue 28. bRhadAraNyaka upaniSada 4 / 2 / 1 / 29. chAMdogya upaniSad 5 / 11 30. chAMdogya upaniSad 5 / 3 31. kaThopaniSad 2 / 1 pAvA meM yajJa kA Ayojana 32. zrayazca preyazca manuSyametad to saMparItya vivinakti dhIraH / zra eyohi dhIro'bhipreyaso vRNIte, preyAnmando yogakSemAd vRNIte / - kaThopaniSad 22 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana prabhutva ko punaH sthira karane ke lie koI sthAI upAya socA jAya / paristhitiyoM ke adhyayana se evaM granthoM meM prApta varNana se yaha pratIta hotA hai ki Arya somila jo magadha kA eka dhanADhya evaM vidvAna brAhmaNa thA, brAhmaNa varga kA netRtva bhI usake hAtha meM thA aura pUre magadha evaM pUrva bhArata meM usakI pratiSThA bhI thI / pAvApurI meM usane eka virATa mahAyajJa kA Ayojana kiyaa| jisameM pUrva bhArata ke bar3e-bar3e diggaja vidvAnoM ko unake hajAroM ziSya parivAra ke sAtha nimantrita kiyA gayA / sambhavataH isa mahAyajJa ke avasara para veda virodhI vicAradhArA ke kar3e prativAda ke upAyoM para evaM sAdhAraNa janatA ko punaH vaidika vicAroM kI ora AkRSTa karane ke sAdhanoM para bhI vicAra karane kI yojanA banI hogii| isa sampUrNa mahAyajJa kA netRtva magadha ke prasiddha vidvAna prakANDa tarkazAstrI 'indrabhUti gautama' kara rahe the / anya aneka vidvAnoM ke sAtha agnibhUti, vAyubhUti Adi gyAraha mahApaNDita bhI vahA~ upasthita the| gautama : eka paricaya indrabhUti gautama kA janma sthala thA magadha kA eka choTA-sA gobara grAma / unakI mAtA kA nAma pRthvI, evaM pitA kA nAma vasubhUti thaa| unakA gotra gautama thaa| gautama kA vyutpattijanya artha karate hue jainAcAryoM ne likhA hai-- "gobhistamo dhvastaM yasya"34 buddhi ke dvArA jisakA andhakAra naSTa ho gayA hai vaha--gautama / vaise 'gautama' zabda kula evaM vaMza kA vAcaka rahA hai / sthAnAMga meM sAta prakAra ke gautama batAe gae haiM / garga, bhAradvAja, AMgirasa Adi / vaidika sAhitya meM gautama nAma kula se bhI sambaddha rahA hai aura RSiyoM se bhii| Rgveda meM gautama ke nAma se aneka sUkta milate haiM, jo gautama rAhUgaNa nAmaka RSi se sambaddha haiM / 26 vaise gautama nAma se aneka RSi, dharma sUtrakAra, nyAya zAstrakAra, dharma zAstrakAra Adi vyakti ho cuke haiM 33. magahA govvaragAme.........."Avazyaka niyukti gA. 643. 656 34. abhidhAna rAjendra koza bhA. 3 gautama zabda 35. sthAnAMga 7 36. Rgveda 1. 62. 13. (vadika koza pR0 134) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama aruNauddAlaka, AruNi Adi RSiyoM kA bhI paitRka nAma gautama thaa| yaha kahanA kaThina hai ki indrabhUti gautama kA gotra kyA thA, ve kisa RSi gaMza se sambaddha the ? para itanA to spaSTa hai ki gautama gotra ke mahAna gaurava ke anurUpa hI unakA vyaktitva bahuta virAT evaM prabhAvazAlI thA / dUra-dUra taka unakI vidvattA kI dhAka thii| pAMca sau chAtra unake pAsa adhyayana karane ke lie rahate the| unake vyApaka prabhAva ke kAraNa hI somilArya ne isa mahAyajJa kA dhArmika netRtva indrabhUti ke hAtha meM sauMpa diyA thaa| vibhinna janapadoM se hajAroM vidvAna, brahma kumAra usa mahAyajJa meM bhAga lene Ae the| magadha janapada ke hajAroM nAgarika dUra-dUra se isa yajJa kI khyAti sunakara dekhane ko upasthita hue the| pAvApurI meM bhagavAna mahAvIra bhagavAna mahAvIra kevala jJAna prApta kara jaba pAvApurI meM padhAre to hajAroM naranArI unakI dharma dezanA sunane ko umar3a par3e / devatAoM ne samavazaraNa kI racanA kI / AkAza meM bhagavAna mahAvIra ko jayajayakAra karate hue asaMkhya deva, vimAnoM se puSpa varSAte hue samavazaraNa kI ora Ane lge| nirAzA aura jijJAsA yajJavATikA meM baiThe hue vidvAnoM ne AkAzamArga se Ate hue devagaNa ko dekhA to romAMcita hokara kahane lage "dekhie, yajJa mAhAtmya se AkRSTa hokara Ahuti lene ke lie devagaNa bhI A rahe haiN|" hajAroM lAkhoM A~kheM AkAza kI ora TakaTako lagAe dekhatI rhiiN| para jaba deva vimAna yajJa maNDapa ke Upara se sIdhe hI Age nikala gaye to eka bhArI nirAzA se sabakI A~kheM nIce jhuka gayIM, mukha malina ho gaye; aura Azcarya ke sAtha socane lage-"yaha kyA hai ? kyA devagaNa bhI kisI kI mAyA meM pha~sagae haiM ? yA bhrama meM par3a gae haiM ? yajJamaNDapa ko chor3akara kahA~ jA rahe haiM ?" indrabhUti ne dekhA-yaha to unake sAtha majAka ho rahA hai| devavimAnoM ko dekhakara unhoMne hI to yajJa kI mahimA se maNDapa ko guMjAyA thA aura aba unhIM ke ahaMkAra 37. bhAratavarSIya prAcIna caritra koza pR0 193-195 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana para coTa karate hue ye vimAna sIdhe Age nikala gye| Arya saumila se pUchA-'Arya, Aja pAvApurI meM kauna AyA hai ? Arya somila-"Apane nahIM sunA ?" indrbhuuti-'nhiiN|' somila-kSatriya kumAra vardhamAna / lagabhaga teraha varSa pUrva inhoMne gRha tyAgakara pravajyA grahaNa kI thii| rAjakumAra avasthA meM hI ye varNAzrama, evaM yajJavirodhI vicAroM ko protsAhita karane meM agraNI rahe haiM / aneka rAjanyoM evaM zAsakoM ko inhoMne apane prabhAva meM liyA hai / aura aba tapasyA ke dvArA siddhi prApta kara pAvApurI meM Akara apane siddhAntoM ke pracAra-prasAra meM yaha vizAla ADambara kara rahe haiM / asaMkhya devatAoM ko bhI unhoMne apane vaza meM kara liyA hai| indrabhUti--acchA ! veda virodha ! varNAzrama virodha ! yajJa niSedha ! aura isake lie itanA saMgaThita va balazAlI-Andolana / acchA, dekhatA hU~ maiM kyA zakti hai vardhamAna meM ! jo hamAre virodha ke samakSa DaTa sake / Arya somila ! lagatA hai vardhamAna ne kucha tapasyA karake aindrajAlika siddhiyA~ prApta kI haiM / janatA ko bhrama evaM mAyAjAla meM DAla rahA hai / para yaha andhakAra kaba taka ? jaba taka indrabhUti ke Ajasva-varcasva kA prabhAva pUrNa sahasrAMzu vahA~ pahu~ca na jAya / somila-hA~, satya hai Arya ! zramaNa vardhamAna kI uThatI huI zakti kA pratirodha karanA hI hogaa| nadI ke bahAva ko prArambha meM hI mor3a denA cAhie anyathA vaha bala pakar3a letA hai / zramaNa vardhamAna ke pIche aneka kSatriya zAsakoM kA pRSTha bala hai| vaizAlI gaNarAjya ke adhyakSa ceTaka jo prArambha se hI hamArI vaidika paramparA ke virodhI rahe haiM, vardhamAna ke mAtula hai / magadha, vaizAlI, kapilavastu Adi aneka jana padoM meM veda virodhI vicAroM kA tUphAna uTha rahA hai / 38 aura idhara zramaNa vardhamAna bhI kevalya prApta karake pAvA meM A cuke haiN| sahasroM devagaNa bhI inake upadeza sunane 38. bhagavAna mahAvIra ke lagabhaga 10 varSa pazcAt buddha ne bodhilAbha prApta kiyaa| jaba bhagavAna mahAvIra ko kaivalya huA taba buddha ko tapasyA karate hue 3 varSa ho cuke the| buddha ke gRha tyAga kI magadha meM kAphI halacala thI :--dekhie Agama aura tripiTaka: eka anuzIlana-pR0 117 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama sabhA kI ora daur3e jA rahe haiM / vidvavarya ! jisa sthiti para vicAra karane ke lie hamane isa mahAyajJa kA Ayojana kiyA thA usa sthiti kI ugratA Aja hamAre samakSa spaSTa ho rahI hai / aura hamAre isa Ayojana ko prabhAvahIna karane ke lie hI zramaNa vardhamAna pAvApurI meM Akara virAT dharma sabhA kara rahe haiN| indrabhUti :-Arya somila ! hama isa bar3hatI huI dharma virodhI bhAvanA kA pratirodha kareMge / jaba taka indrabhUti jaisA vidvAn Apake samakSa vidyamAna hai isa Ayojana ko koI prabhAvahIna nahIM kara sktaa| maiM svayaM vardhamAna se zAstrArtha karUMgA, unheM parAjita karake apanA ziSya banAU~gA aura dekhate hI dekhate vaidika dharma kI vaijayantI AkAza maNDapa ko cUmane lgegii| indrabhUti ke kathana para Arya somila ke sAtha hajAroM vidvAnoM, chAtroM evaM janatA ne--"akhaNDa bhUmaNDala vAdi-cakravartI Arya indrabhUti kI jaya" nAda se yajJamaNDapa ko gujA diyaa| indrabhUti kA mana ahaMkAra va dharmonmAda se macala uThA thaa| ve zramaNa vardhamAna ko parAjita karane ke lie janatA ke samakSa kRtasaMkalpa hue| samavazaraNa kI ora indrabhUti kA pAMDitya advitIya thA, veda evaM upaniSad kA jJAna unakI cetanA ke kaNakaNa meM chAyA huA thaa| samasta darzana, nyAya, tarka, jyotiSa, Ayurveda Adi kI sUkSmatama gutthiyA~ sulajhAnA unake bAeM hAtha kA khela thaa| jJAna ke sAtha jijJAsA vRtti unakI apUrva viziSTatA thI / Aryasomila kI praraNA, vidvAnoM kI prazaMsA evaM dharmonmAda ke kAraNa ve zramaNa vardhamAna se vAdavivAda karane cala par3e / kintu ina saba bAtoM ke sAtha hI sAtha eka gUr3ha prazna, anabUjha jijJAsA unake mana ko udvelita kara rahI thI aura vahI unako khIMca rahI thii| zramaNa vardhamAna kA prabhAva aura unakI sarvajJatA kI bAta unhoMne apane kAnoM se sunI, asaMkhya-asaMkhya deva vimAnoM ko unakI dharmasabhA meM jAte A~khoM se dekhA, to unakI vidvattA kA ahaMkAra bhItara hI bhItara sihara uThA / unakA mana zramaNa vardhamAna ke prati khicane lgaa| eka-vicitra AkarSaNa unake mana meM jagA / anubhava huA--jaise unakA aMtaraMga zramaNa vardhamAna kI ora khiMcA jA rahA hai / jo samAdhAna Aja taka nahIM milA, vaha vahA~ mila sakatA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika avalokana 21. jo prazna Aja taka anachUe rahe, unakA nirAkaraNa vahA~ ho sakatA hai / indrabhUti kA mana bhItara-hI-bhItara Andolita hone lagA aura ve apane pA~ca sau ziSyoM ke sAtha yajJa vidhi ko sampanna karane se pUrva hI bhagavAna mahAvIra ke samavarazaNa mahasena vana kI ora bar3ha gaye / 39 39. digambara AcArya guNacandra ke maMtavyAnusAra indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM svataH prarita hokara nahIM, kintu saudharmendra ke dvArA ki "tuma vahA~ jAkara apane saMzaya kA nirAkaraNa karo" isa prakAra praraNA karake lAye jAte haiM"dRSTvAkenApyupAyena samAnIyAntikaM vibhoH," -mahA0 uttara 471359 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : 2 / bhAratIya cintana kI pRSThabhUmi indrabhUti kA saMzaya. jaTila prazna. vividha mata. dehAtmavAda. indriyAtma vAda. manomaya prAtmA. prajJAnAtmA. cidAtmA. indrabhUti kI becainI. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya cintana kI pRSThabhUmi indrabhUti kA saMzaya indrabhUti gautama apane yuga ke, apanI paraMparA ke eka samartha evaM prabhAvazAlI vidvAna the| zramaNa bhagavAna mahAvIra kI khyAti, devakRta atizaya evaM sarvajJatA kI bAta unake hRdaya ko ajJAta rUpa se unake prati AkRSTa karane lagI thii| unakI antazcetanA meM prabala jijJAsA thI, kisI bhI viSaya ko, navIna tathya ko samajhane-parakhane ke lie ve sadA utsuka rahate yaha unakA sahaja svabhAva thA, jo AgamoM meM sthAna-sthAna para Ae unake praznoM se dhvanita hotA hai| pratyakSa rUpa meM bhale hI ve apanI paramparA ke pratirodhI zramaNa bhagavAna mahAvIra kI ora vAda vivAda kI bhAvanA lekara bar3he hoM, unheM parAjita kara apanI vidvattA evaM prabhAva kA DaMkA cAroM ora bajAne kI bhAvanA unameM rahI hoM, kintu Age kI ghaTanA spaSTa kara detI hai ki unake bhItara jIvita jJAna cetanA thI, satya kI prabala jijJAsA thI, jo jIrNa-zIrNa paramparA ke moha ko, kSaNa bhara meM naSTa karake jJAna kA vimala Aloka prApta kara dhanya ho gii| prAcIna Agama granthoM evaM kalpasUtra taka meM isa bAta kA koI varNana nahIM hai ki indrabhUti jaise vidvAna bhagavAna mahAvIra ke pAsa kisa kAraNa se Ae, kaise prabuddha hokara pravajita ho gae ? sarvaprathama Avazyakaniyukti meM AcArya bhadrabAhu ne eka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama gAthA meM gaNadharoM ke mana kI zaMkAoM kA ullekha kiyA hai| jinakA samAdhAna bhagavAna mahAvIra ne kiyA, aura ve apane-apane ziSya parivAra ke sAtha pravajita hue| saMbhavataH yaha ullekha hI vaha pahalI kar3I hai jo gaNadharoM evaM mahAvIra ke saMvAda ko dArzanika bhUmikA se jor3atI hai / jaTila prazna tatkAlIna vicAra sUtroM kA parizIlana karane se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki usa yuga meM AdhyAtmika evaM dArzanika vicAra kSetra meM bahuta bar3I uthala-puthala chAI huI thI / saikar3oM vicAraka, saikar3oM vicAradhArAyeM aura saba apanI apanI vicAradhArA ko hI satya siddha karane kA prayatna kara rahe the| jidhara jAo, udhara vicAroM kA eka kolAhala chAyA huA thA, sAmAnya zraddhAlu hI nahIM, kintu bar3e se bar3A vidvAna bhI usa sthiti meM yaha nirNaya nahIM kara pAtA ki kyA satya hai, kyA asatya hai ? AtmA evaM brahma kA eka aisA jaTila viSaya thA jisako eka ora ekAnta jar3a evaM astitvahIna siddha kiyA jAtA thA to dUsarI ora ekAMta caitanya evaM advata sattA ke rUpa meM svIkAra kiyA jA rahA thaa| veda evaM upaniSada sAhitya meM isa prakAra ke saikar3oM virodhI vicAra sAmane Ane ke kAraNa hI saMbhava hai indrabhUti jaise diggaja vidvAna bhI AtmA ke sambandha meM bhItara hI bhItara saMzayAkula rahe hoM, aura jaba bhagavAna mahAvIra dvArA unake saMzaya kA samAdhAna huA to unakA lagA ho, mana kA kAMTA nikala gayA, hRdaya sarala evaM sahI sthiti kA anubhava karane lagA hai aura isa kRtajJatA meM ve bhagavAna ke pAsa pravajita ho gaye ho| indrabhUti gautama ke mana meM saMzaya thA, jIva hai yA nahI ! isa prazna kA bhagavAna mahAvIra ne tarka zuddha samAdhAna kiyA aura indrabhUti bhagavAna ke ziSya bana gye| indrabhUti ke isa saMzaya kI pRSThabhUmi kyA thI ise samajhane ke lie hameM bhAratIya darzana meM AtmavicAraNA kI pRSThabhUmi ko samajhanA Avazyaka hai, usI pRSTha bhUmi para hama bhagavAna mahAvIra ke tAkika samAdhAna kA sahI mahatva samajha paayeNge| 1. jIve 'kamme tajjIva 'bhUya 'tArisaya 6baMdha mokkhe ya, "devA "oraiya yA puNNe 10paraloya "vvANe / -Avazyaka ni0 596 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya cintana kI pRSThabhUmi 27 . vividha mata sUtra kRtAMga meM AtmA ke sambandha meM vividha vicAradhArAoM kA digdarzana karAyA gayA hai / kucha dArzanika isa jagata ke mUla meM pA~ca mahAbhUtoM kI sattA mAnate the| pRthvI, jala, agni, vAyu evaM AkAza ke saMmilana se hI AtmA nAmaka tatva kI niSpatti hotI hai / ' pAli granthoM meM bhI isI prakAra ke dArzanikoM kA ullekha hai jo cAra tatvoM se AtmA kI cetanA kI utpatti mAnate the| AcArAMga sUtra meM AtmA ke lie bhUta, prANa, satva' Adi zabdoM kA prayoga bhI Atma sambandhI isa vicAraNA kI eka aspaSTa utkrAMti kI sUcanA dete haiN| Rgveda meM eka RSi kI pukAra hai--jo AtmA ke sambandha meM vicAra karate-karate vicAroM kI bhUlabhUlaiyA meM kho jAtA hai aura phira pukAra uThatA hai-"maiM kauna hU~, yaha bhI mujhe mAlUma nhiiN|'6 kahIM sat ko, kahIM asat ko isa jagata kA mUla mAnA gayA, aura phira saMzaya huA to ciMtaka kaha uThA---'vaha na asat thA na sat' vaha kyA hai yaha kahanA kaThina hai / dArzanika cintana kI isa ulajhana meM kabhI puruSa ko, kabhI prakRti ko, kabhI AtmA ko, kabhI prANa ko, kabhI mana ko AtmA ke rUpa meM dekhA gayA phira bhI ciMtana ko samAdhAna nahIM milA aura vaha niraMtara Atma-vicAraNA meM Age se Age bar3hatA rhaa| deha-AtmavAda apane bhItara jo vijJAna evaM cetanAmaya sphUti kA anubhava hotA hai, vaha kyA hai ? yaha anubhUti yaha saMvedana jo samasta deha meM vyApta hai aura anya jar3a padArthoM 2. sUtrakRtAMga 1-1-1-7 se 8 3. saMti paMca mahanbhUyA ihamagesimAhiyA / puDhavI Au teU vA vAu AgAsa paMcamA / -sUtra 1-1-1-7 4. brahma jAlasutta 5. (ka) AcArAMga 1 / 1 / 2 / 15 (kha) bhagavatI 1 / 10 6. na vA jAnAmi yadiva idamasmi |-Rgved 1. 164.37 7. Rgveda 10 / 129 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 indrabhUti gautama se apane ko bhinna anubhava karAtI hai vaha Akhira kyA hai ? yaha prazna anAdi kAla se buddhi ko jhakajhoratA rahA hai / ___chAMdogya upaniSada meM eka kahAnI AtI hai ki "eka bAra asuroM kA svAmI vairocana aura suroM (devoM) kA svAmI indra, prajApati ke pAsa AtmajJAna lene ko gaye / prajApati ne unheM pAnI ke eka kuDa meM apanA pratibimba dikhalA kara kahA'isa jala meM kyA dIkha rahA hai ?' uttara meM unhoMne kahA--'isa jala kuDa meM hamArA nakha-zikha pratibimba dikhAI de rahA hai / ' prajApati ne kahA-"jise tuma dekha rahe ho vahI AtmA hai / " isa uttara se vairocana ne yaha jAnA 'deha' yahI AtmA hai aura asuroM meM isa 'dehAtmavAda' kA usane pracAra kiyaa| indra ko isa uttara se santoSa nahIM huaa| taittirIya upaniSada meM bhI isI prakAra kA eka vicAra milatA hai, anna se puruSa utpanna hotA hai, anna se hI usakI vRddhi hotI hai aura anna meM hI vaha laya ho jAtA hai, ataH puruSa annarasa maya hI hai-puruSo'nna rasamayaH / uparokta vicAra ko hI jaina evaM bauddha granthoM meM-'tajjIva taccharIravAda' kahA gayA hai / 10 dvitIya gaNadhara agnibhUti ko isI viSaya meM saMdeha thA / bauddha grantha pAyAsI sutta evaM jainaAgama rAyapaseNIsUtra meM jisa nAstika rAjA pAyAsI, paesI kA ullekha AtA hai vaha isI 'tajjIva taccharIravAda' dehAtmavAda kA prabala samarthaka thA / usane aneka tarka evaM parIkSAoM ke AdhAra para deha evaM AtmA kA aikya siddha karane kA prayatna kiyA thaa| pradezI kA dodA bhI isa vicAra dhArA kA kaTTara samarthaka thA, aisA rAyapaseNI sutta se vidita hotA hai / aura isI vicAra kA mUla taittirIya upaniSad evaM aitareya AraNyaka meM bhI prApta hotA hai / indriyAtmavAda deha ko, bhUta ko hI AtmA mAnane se jina ciMtakoM ko saMtoSa nahIM huA, unakA ciMtana Age bar3hA, aura jaba zArIrika kriyAoM kA nirIkSaNa karane lage to prANa 8. chAMdogya upaniSad 8 / 8 9. taittirI0 2 / 1 / 20 10. sUtrakRtAMga 1 / 1 / 1 / 11, brahmajAla sutta / 11. rAyapaseNI sutta 61-'mama ajjae hotthA adhammie' Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya cintana kI pRSThabhUmi zakti para unakA ciMtana TikA hogA, aura prANa ko ve AtmA mAnane lage hoMge, isalie unhoMne jIvana kI samasta kriyAoM kA AdhAra prANa ko hI batAyA / 12 chAMdogya upaniSad meM kahA hai- "vizva meM jo kucha bhUta samudAya hai, vaha prANa para hI TikA huA hai / bRhadAraNyaka ke eka vacana se yaha bhI spaSTa hotA hai ki-'mRtyu indriya zakti ko naSTa kara detA hai, isalie saba indriyA~ milakara 'prANa' rUpa meM pratiSThita ho gaI / ' prANarUpameva Atmatvena pratipannA :-1 ataH prANa indriya kA sAmaSTika rUpa mAnA gayA aura prANa yA indriya ko hI jIvana evaM jagata kA AdhAra mAnakara eka prakAra kA samAdhAna prApta karane kA prayatna kiyA gayA / jaina AgamoM meM bhI isa bAta kA saMketa milatA hai ki indriyoM ko prANa mAnane kI prAcIna mAnyatA cala rahI thI aura saMbhavataH usI AdhAra para daza prANoM meM indriyoM ko 'prANa' saMjJA se abhihita kiyA gyaa| manomaya-prAtmA AtmA ko bhautika rUpa meM dekhane vAle vicAraka isa prakAra vibhinna dRSTiyoM se eka ciMtana dhurI para ghUma rahe the / kucha AtmA ko deha rUpa meM mAnate the, kucha indriya evaM prANa rUpa meM / kintu yaha prazna phira bhI aTakA huA thA ki yadi AtmA indriya rUpa hI hai, to vaha mana ke samparka ke vinA jJAna kyoM nahIM kara sakatI ? aura indriyavyApAra ke abhAva meM bhI citana kI prakriyA ko cAlU rakhane vAlI kaunasI zakti hai ? iso prazna ne dRSTi ko Age bar3hAyA, deha evaM indriyoM se pare-mana kA astitva ubharA aura dArzanikoM ne use 'AtmA' kI saMjJA dii| taittirIya upaniSad meM kahA gayA hai--prANarUpa AtmA annamaya AtmA kA antarAtmA hai, aura manomaya AtmA prANamaya AtmA kA antarAtmA hai / 16 yaha bAta dUsarI hai ki bAda meM mana ke bhautika 12. prANo hi bhUtAnAmAyu:-taittirIya upaniSad 2 / 2 / 3 13. prANo vA idaM sarva bhUtaM yadidaM-chAMdogya0 3 / 15 / 4 14. bRhadA0 (zAMkara bhASya) 1 / 5 / 21 pR0 370 15. (ka) bhagavatI sUtra 511 (kha) jJAtAdharma kathA 2 16. prANamayAdanyo'ntaraAtmA manomayaH / taittirIya 2 / 3 / 1 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 indrabhUti gautama evaM abhautika svarUpa ke sambandha meM nyAya-vaizeSika Adi dArzanikoM meM kAphI gaharA matabheda khar3A ho gayA, " kintu usake sUkSma evaM sUkSmatara rUpa ke kAraNa adhikAMza citaka use hI AtmA mAnate rahe haiM aura isa saMbaMdha meM kAphI paine tarka upasthita kiye jAte rahe haiM / nyAyasUtrakAra ne eka tarka diyA hai ki 'jina hetuoM ke dvArA AtmA ko deha se bhinna siddha kiyA jAtA hai, ve samasta hetu AtmA ko manomaya siddha karate haiM / bhinnabhinna indriyoM dvArA anubhUta jJAna kA ekatra saMdhAna mana hI karatA hai, mana sarva viSayaka hai, ata: vahI AtmA hai / usase bhinna anya 'AtmA' nAmaka tatva mAnane kI AvazyakatA hI nahIM haiM / " saMbhavataH isa vicAradhArA kA prabhAva upaniSad kAla ke prArambha meM adhika rahA ho aura usa prabhAva ke kAraNa aneka RSiyoM ne mana kI mahimA gAkara use hI brahma evaM AtmA kA rUpa de diyA ho / " mana ko AtmA rUpa meM svIkAra kara lene para bhI dArzanikoM ko isa prazna se mukti nahIM milI ki indriya evaM mana donoM hI bhautika haiM, ataH inakA saMcAlana karane vAlA koI abhautika tatva avazya honA cAhie / usa abhautika tatva kI khoja meM kucha dArzanikoM ne Age chalAMga lagAI aura ve mana se prajJA taka pahu~ce aura 'prajJAna' ko 'AtmA' ke nAma se jAnane lage / 'prajJAna AtmA' ke svarUpa ko jAnane kA upadeza diyA jAne lagA / 'prajJA' ko AtmA svIkAra karanevAle dArzanika bhautika se abhautika svarUpa kI ora avazya Age bar3he, para phira bhI unake ciMtanazIla mastiSka zAMta nahIM raha sake / eka prazna bAra-bAra unheM udvelita kara rahA thA / jJAna kA eka rUpa vastuvijJapti rUpa hai, to dUsarA anubhava saMvedana rUpa hai / prajJA to AtmA kA eka pahalU hai, vedana hai, saMvedana ke vinA vaha adhUrA hai / jJAna ke pazcAt bhoga hotA hai, bhoga anukUla 17. 18. 19. (ka) nyAyasUtra 3/2/61 (kha) vaizaSika sUtra 7 / 1 / 23 nyAyasUtra 3 / 1 / 16 (ka) mano vai brahmati - vRhadA0 4|1|6 (kha) manohyAtmA, mano hi loko, mano hi brahma - chAMdogya 0 7 / 3 / 1 20. kauSItakI upaniSad 318 prajJAnAtmA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya cintana kI pRSThabhUmi bhI hotA hai pratikUla bhI / anukUla bhoga AtmA ko sukha rUpa hotA hai aura usakI carama sthiti hai AnaMda ! 'prajJAna' ke sAtha jaba taka 'AnaMda' kI sthiti nahIM hai taba taka Atma vicAraNA apUrNa hai, yaha bhI eka vicAra uThA aura kucha dArzanika AtmA ko 'AnaMda rUpa' mAnane lage / Ananda AtmA AnaMda hI brahma hai, vahI AtmA hai, vahI paramAtmA hai / isa vicAra ne dhIre-dhIre darzana ko jo sirpha bauddhika vyAyAma taka hI sImita thA, dharma, arthAt Atmika paritRpti kI ora unmukha kiyA, yaha bhI mAnA jA sakatA hai / 23 cidAtmA Ananda ko AtmA mAnane vAle dArzanikoM ke samakSa bhI yaha prazna khar3A hI rahA ki Ananda kI anubhUti karane vAlA tatva 'Ananda' se bhinna honA cAhie / 'Ananda kA antarAtmA kyA hai' isa prazna para jaba ciMtana dhArA bar3hI to sambhava hai kucha dArzanikoM ne kahA-daha, indriya, prANa, mana, prajJAna tathA Ananda se bhI jo pare hai, vaha AtmA hai| isa vicAra ne AtmA ko 'cid' rUpa meM upasthita kiyaa| jo caitanya hai, jo brahma hai, vahI AtmA hai-sarvaM hi etad brahma, ayamAtmA brahma5-- isa brahma ko hI cetana puruSa maanaagyaa| vaha svayaM jyoti svarUpa, draSTA vijJAtA hai| use kisI anya kI apekSA nahIM / 26 isa prakAra AtmA sambandhI vicAraNA meM bhAratIya citana meM eka vicitratA, bahavidhamAnyatA evaM pUrvAparavirodhI vicAroM kA aisA vAtAvaraNa chAyA huA thA ki kisI bhI nizcaya para pahuMca pAnA bahuta kaThina thA / eka ora AtmA ko bhUtAtmaka mAna kara nitAMta bhautika evaM deha se abhinna siddha karane vAle dArzanika apanI vicAra dhArA ke pracAra-prasAra evaM khaNDana-maNDana meM saMlagna the, to dUsarI ora kucha prANAtmaka indriyAtmaka, manomaya, jJAnAtmaka, AnandAtmaka Adi rUpoM para hI vizeSa bala dete 21. Ananda AtmA-taittirIya 2051 22. Nature of Consiousness in Hindu Philosohpy-P20 24. taittirIya upaniSad 2 / 6 25. mAMDukya upaniSad 2 | 26. vRhadAraNyaka0 3 / 4 / 12 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama the| isa citana kA aMtima svara thA AtmA kI brahma rUpa cidAtmaka sthiti / eka ora adva tajaDAtmA aura dUsarI ora advatacetanAtmA-ina do dhravoM ke bIca meM nigrantha vicAradhArA eka sAmaMjasya upasthita kara rahI thii| usane jar3a evaM cetana donoM ko maulika tatva mAnA / AtmA ko cetana mAnA, pudgala ko acetana ! pudgalakarma Adi se saMpRkta avasthA meM cetana mUrta hai, tathA karma mukta avasthA meM jJAnAdi guNoM se yukta amUrta ! ___indrabhUti kI becainI __ Atma vicAraNA kI isa viSama sthiti meM indrabhUti jaise vidvAna kI prajJA bhI kisI nirNaya para nahIM pahuMca pA rahI thI aura isI kAraNa kabhI-kabhI mana meM yaha prazna mUla se hI aTaka jAtA ki-jisa AtmA ke saMbaMdha meM itanI aTakaleM lagAI jA rahI haiM, vaha vastutaH kyA hai ? aura kucha hai bhI yA nahIM ? yadi kucha hai, to Aja taka usa saMbaMdha meM kisI ne tarkasaMgata samAdhAna kyoM nahIM prApta kiyA / jisa prakAra sAmAnya vyApArI ko apane hisAba-kitAba kI eka choTI-sI bhUla bhI caina nahIM lene detI, usI prakAra vidvAn ke mana ko jaba taka usakA saMzaya nimUla na ho jAye zAnti prApta nahIM ho sakatI, apanI saMpUrNa vidvattA para eka coTa sI pratIta hotI hai, aura vaha vidvAna ke lie kisI bhI prakAra sahya nahIM hotii| indrabhUti ne saMbhavataH apane yuga ke bar3e-bar3e manISiyoM, vidvAnoM aura tarkazAstriyoM se vAda vivAda bhI kiyA hogaa| unase apane saMzaya kA samAdhAna bhI cAhA hogA, para kahIM se bhI vaha uttara nahIM milA, jise prApta karane ko unakI AtmA tar3apa rahI thiiN| ve kisI bhI mUlya para apanI zaMkA kA samAdhAna pAnA cAhate the aura Aja jaba zramaNa mahAvIra kI alaukika mahimA, unakI sarvajJatA kA saMvAda, deva gaNa dvArA pUjA arcA kA yaha samAroha dekhA to vijigISA ke sAtha eka prabala jijJAsA bhI avazya uThI hogii| ve yA to vAda vivAda karake mahAvIra ko vedAnuyAyI banA lenA cAhate hoMge yA phira apanI zaMkA kA samAdhAna pAkara unakA ziSyatva svIkAra karane kA saMkalpa le cuke hoN| isa prakAra ko kucha bhAvanAoM ne indrabhUti ko bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa kI ora Age bddh'aayaa| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : 3 prAtma-vicAraNA pUrvAgraha TUTa gae. saMzaya kA udghATana AtmA pratyakSAdi pramANoM se prasiddha Agama pramANa se bhI siddha nahIM. AtmA kA pratyakSa anubhava. ahaMpratyaya. guraNa-guragIbhAva. jIva kI anekatA. veda padoM kI saMgati. jIva kA nityAnityatva. pravrajyA. tIrtha pravartana. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA pUrvAgraha TUTa gae indrabhUti gautama jaba tIrthakara mahAvIra kI dharmasabhA meM pahuMce to unakI manaHsthiti kyA rahI hogI yaha kahanA kaThina hai / mahAvIra ke prati unakI dhAraNAeM bahuta bhinna thii| mahAvIra eka rAjakumAra the / bayAlIsa varSa ke tejasvI yuvaka the / isa tUphAnI yauvana meM jisaprakAra vijaya evaM rAjyavistAra kA ullAsa kSatriyoM kA sahaja manovega mAnA jAtA thA usIprakAra isa yuga meM adhyAtma evaM tatvajJAna kI carcA tathA gRhatyAga evaM sanyAsa bhI kSatriyakumAroM kA eka rucikara viSaya bana rahA thaa| aneka kSatriyakumAra yuvAvasthA meM hI gRhatyAga kara sanyAsa kI ora bar3ha rahe the aura adhyAtmavidyA meM brahmA RSiyoM se bhI do kadama Age jA rahe the| vaidika paramparA meM gRhastha-RSi kI paramparA kA prAdhAnya thA, kintu kSatriyakumAroM ne isa paramparA meM naI krAMti paidA kii| unhoMne gahatyAga kara sanyAsa-pravrajyA grahaNa kI aura vaha bhI jIvana ke caturtha Azrama meM nahIM, kintu dvitIya Azrama meM hii| isa AdhyAtmika utkrAMti se brAhmaNoM se kSatriyoM kI AdhyAtmika zreSThatA evaM tejasvitA kA prabhAva cAroM ora phela cukA thA aura indrabhUti gautama para bhI vaha prabhAva kisI 1. isa saMbaMdha meM dekhie dIghanikAya meM tathAgata kA kathana--"tathAgata buddha ne kahA "vAziSTha brahmA sanatkumAra ne bhI gAthA kahI hai-gotra lekara calane vAle janoM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 indrabhUti gautama rUpa meM par3a cukA thA / indrabhUti Ayu meM mahAvIra se jyeSTha the / mahAvIra lagabhaga bayAlIsa varSa ke the' jaba ki indrabhUti pacAsa ko pAra kara rahe the / adhyAtmajJAna meM bhI ve mahAvIra se apane ko zreSTha samajha rahe hoMge / brahmatva kA gaurava jo ki ahaMkAra kA hI eka paryAya thA, unheM apane ko bhArata kA eka mahAnatama vidvAna, guru evaM prabhAvazAlI yAjJika tathA dharmayoddhA ke rUpa meM dekha rahA thA, aura mahAvIra ko eka navodita tatvajJAnI, adhika se adhika nausikhiyA dhArmika malla se adhika nahIM mAna rahA hogA / isalie vAda vivAda meM mahAvIra ko cuTakiyoM meM parAjita karane kA manovega unake bhItara macala rahA hogA / kintu jaba ve mahasena vana ke nikaTa pahuMce, mahAvIra ke samavasaraNa kI alaukika chaTA dekhI, asaMkhya asaMkhya devatAoM ko unake caraNoM meM bhaktipUrvaka vaMdana karate dekhA, unakI divya dhvani kA manohAri ghoSa sunA / to unakI pUrva dhAraNAeM nirasta ho giiN| abhimAna, ahaMkAra tathA mAtsarya kI bhAvanAoM kA mAlinya dhula gayA / mahAvIra ke prati unake mana meM eka AkarSaNa kA bhAva jagA, zraddhA kI hiloreM uThane lagI, aura mana karane lagA jaise abhI inake caraNoM meM sira jhukA kara samarpita ho jAyeM / indrabhUti samajha nahIM pA rahe the 2. 3. 4. meM kSatriya zreSTha hai / jo vidyA evaM AcaraNa se yukta hai, vaha deva manuSyoM meM zra eSTha hai / " maiM isakA anumodana karatA hU~ / " dIrghanikAya 3|4| pR0 245 | bRhadAraNyaka upaniSad meM bhI isa vicAra kI pratidhvani milatI hai - "kSatriya se utkRSTa koI nahIM hai / usI se rAjasUya yajJa meM brAhmaNa nIce baiTha kara kSatriya kI upAsanA karatA hai / vaha kSatriya meM hI apane yaza ko sthApita karatA hai / " - bRhadAraNyaka 1|4|11, pR0 286 (ka) kalpasUtra sUtra 116, (kha) AcArAMga 2 Avazyaka niyukti gAthA 650 bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA (vese dvitIya) evaM tIrtha pravartana pAvApurI mahasena vana meM huA isa mAnyatA ke sAtha digambara paramparA mata bheda rakhatI hai / kaSAyapAhuDa kI TIkA ( pR073 ) ke anusAra bhagavAna mahAvIra evaM gaNadharoM kA vArtAlApa evaM tIrthapravartana rAjagRha ke vipulAcala parvata para huA / yadyapi kevalajJAna vaizAkha zukla dazamI ko Rju vAlukA nadI ke kinAre huA isa bAta kA samarthana vahA~ bhI milatA hai-- vaizAkhe mAsi sajyotsna dazamyAmaparAhna ke - mahApurANe uttara purANa 74 / 350 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA ki unake mana para kyA ho rahA hai ? kyA mahAvIra kI mAyA unake mana ko bhI vyAmohita kara rahI hai ? ina asaMkhya devatAoM evaM agaNita manuSyoM ko mahAvIra ne jaDavat staMbhita kara rakhA hai ? yaha kyA camatkAra hai ? kyA mAyA hai ? aura kaise ina saba ke manobhAva jAnakara unakA samAdhAna kara rahe haiM ? kyA vastutaH hI ye sarvajJa hai ? saba ke mana kI bAteM jAna sakate haiM ? kyA mere mana kI halacala bhI ye jAna pAyeMge ? aura aba taka jo mere mana meM eka saMzaya uThatA rahA hai usakA samAdhAna bhI ye kara sakate haiM ? indrabhUti ina vicAroM meM khoye-khoye mahAvIra ke nikaTa pahu~ce / to eka dhIra gaMbhIra svara unake kAnoM se TakarAyA "indrabhUti ! Akhira tuma mere nikaTa A hI gye|" saMzaya kA udghATana indrabhUti cauMke / mahAvIra mere nAma se bhI paricita haiM ? mujhe pahacAnate bhI hai ? hA~, Akhira kauna hai isa magadha maMDala meM jo indrabhUti ko na pahacAne ? indrabhUti ne gora se tIrthaMkara mahAvIra kI atizaya pUrNa mukhamudrA kI ora dekhA, mana huA ki vinaya nahIM to, sAMskRtika ziSTAcAra vaza hI abhivAdana karUM, tabhI bhagavAna mahAvIra ne kahA- "AyuSman indrabhUti ! itane bar3e vidvAna hokara bhI tuma apane mana kA samAdhAna nahIM pA sake ? saba zAstroM kA AloDana karake bhI unakA navanIta TaTolate hI raha gaye ? aba taka tumheM apane AtmA ke astitva ke sambandha meM bhI saMdeha hai ?" tuma soca rahe ho ki yadi jIva (AtmA) nAmaka koI tatva haiM to vaha pratyakSa Adi pramANoM se siddha kyoM nahIM ho sktaa| jo pratyakSa siddha nahIM, usako astitva AkAzakusuma kI bhA~ti kabhI bhI saMbhava nahIM ho sakatA ? kyA yaha ThIka hai ?" prAtmA : pratyakSa Adi pramANoM se prasiddha indrabhUti mahAvIra ke dvArA gupta manobhAvoM kA udghATana sunate hI acakacA gae / saca, mahAvIra sarvajJa haiM ? nahIM to kaise ye mere guptatama manobhAvoM ko yoM 5. jIve tuha saMdeho ?-vizeSa0 1549 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama batalA sakate the ? ve pahale kSaNa hI mahAvIra ke gUr3hatama prabhAva meM A gaye / phira bhI apanI vAda vidhi ke anusAra mahAvIra se praznottara karane ko prastuta hue aura bole- "hA~ ! maiM ApakI vANI kI yathArthatA ko mAnatA huuN| jIva ke astitva viSaya meM mujhe saMdeha hai, kyA Apa jIva ke astitva meM vizvAsa rakhate haiM, aura use tarka, hetu evaM pratyakSAdi pramANa ke dvArA siddha kara sakate haiM ? 6 maiM to mAnatA hU~ vah pratyakSa-siddha nahIM hai, jisa prakAra ghaTa-paTa Adi padArtha pratyakSa meM dikhalAI dete haiM, usa prakAra AtmA kA darzana pratyakSa meM nahIM ho sktaa| aura jo pratyakSa-siddha nahIM, usa sambandha meM anumAna pramANa bhI nahIM cala sktaa| cUMki anumAna kA bhI hetu (cinha) pratyakSa-gamya honA caahie| dhue~ ko dekhakara agni kA anumAna kiyA jAtA hai, cUMki dhuA jo ki agni kA avinAbhAvi hetu hai, use hama pratyakSa meM kabhI agni ke sAtha dekha cuke hote haiM, isalie dhue~ ko dekhakara parokSa agni ko anumAna dvArA jAnA jA sakatA hai, para AtmA kA aisA koI hetu hamAre samakSa nahIM hai, jisakA AtmA ke sAtha avinAbhAvisaMbandha rahA ho aura vaha pratyakSa meM kabhI dekhA gayA ho / isalie AtmA na pratyakSa pramANa se siddha hai aura na parokSa-anumAna se / Agama pramANa se bhI siddha nahIM __ aba rahA-Agama pramANa / Agama pramANa se bhI AtmA-jIva kA astittva siddha nahIM ho sakatA / prathama to Agama pramANa anumAna pramANa kA hI aMga hai / phira Agama pramANa svayaM eka vivAdAspada viSaya hai / svarga naraka Adi adRSTa viSayoM kA pratipAdana karane vAle Agama ke kartA AptapuruSa ne bhI AtmA kA kabhI pratyakSa darzana kiyA ho, yaha sambhava nahIM hai / aura phira unake pratipAdana meM bhI paraspara virodha hai| koI kahatA hai--yaha saMsAra utanA hI hai jitanA indriyoM dvArA dikhalAI par3atA hai| arthAt AtmA indriyoM se dikhalAI nahIM par3atA isalie AtmA nAmaka koI svatantra tattva nahIM hai / bhUta samudAya se vijJAnadhana utpanna hotA hai aura bhUtoM ke vilaya ke sAtha hI vaha naSTa ho jAtA hai / paraloka nAma kI koI vastu bhI nahIM hai| isake 6. asti ki nAsti vA jIvastatsvarUpaM nirupyatAm / ---uttara puraann-74|361 7. etAvAneva loko'yaM yAvAnindriya gocrH| --cArvAka darzana (SaDdarzana 81) 8. vijJAnaghana evatebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na ca pratya saMjJA'sti / bRhadA0 2 / 4 / 12 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA virodha meM veda evaM upaniSad ke aneka vacana AtmA ko amurta, akartA, niguNa, bhoktA Adi vibhinna rUpoM meM siddha bhI karate haiM-ataH Agama paraspara virodhI hone ke kAraNa prAmANya nahIM ho sakate / AtmA kA pratyakSa anubhava mahAvIra-"AyuSman indrabhUti ! lagatA hai vicAroM kI vividhatA evaM zAstra vacanoM kI gaharAI ke hArda ko na pakar3a pAne ke kAraNa hI tuma abhI taka isa saMzaya se grasta rahe ho| tuma apanI dRSTi ko svaccha evaM pUrvAgrahoM se mukta karo, AtmA kA pratyakSa anubhava tumheM ho sakatA hai / " indrabhUti-(Azcarya ke sAtha) "Arya ! kyA yaha sambhava hai ! apratyakSa amUrta AtmA kA maiM pratyakSa anubhava kara sakatA hU~ ?" mahAvIra-"avazya ! tuma hI kyA ? pratyeka prANI AtmA kA pratyakSa anubhava kara sakatA hai, kara rahA hai !" indrabhUti kI jijJAsA prabala ho uThI ve mahAvIra ke aura nikaTa Aye evaM atyanta AturatA se bole-vaha kaise ? mahAvIra-'jIva hai yA nahIM ? yaha jo saMzaya hai, vaha tumhArI vijJAna cetanA kA hI eka rUpa hai / vijJAna AtmA kA svarUpa hai / 19 saMzaya rUpa vijJAna kA tuma pratyakSa anubhava kara rahe ho, aura yahI AtmA kA anubhava hai- ataH kahA jA sakatA hai ki tuma AtmA kA pratyakSa anubhava kara rahe ho / jisa prakAra zarIra kA sukha-duHkha sva-saMvidita hai, usake lie kisI anya pramANa kI AvazyakatA nahIM, usIprakAra vijJAna rUpa AtmA kA saMzaya ke rUpa meM tuma pratyakSa anubhava kara rahe ho, to phira kisI pramANa kI tumheM koI apekSA nahIM honI caahie|" 9. (ka) chAMdogya upaniSad 8 / 12 / 1 (kha) maitrAyaNI upaniSad 3 / 6 / 36 10. gotama ! paccakkho cciyajIvo jaM saMsayAtiviNNANaM / paccakkhaM ca Na sajjha jadha suha-dukkhaM sdehmi| -gaNadharavAda gAthA 1554 11. jIvo uvaoga lakkhaNo-uttarAdhyayana Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 indrabhUti gautama ahaMpratyaya indrabhUti-"Arya ! saMzaya vijJAna rUpa meM AtmA kA pratyakSIbhAva-vAstava meM yukti saMgata hai / maiM Apake vacana ko mAnatA hU~, kintu kyA saMzaya ke atirikta kisI anya rUpa meM bhI AtmA kA pratyakSa anubhava ho sakatA hai ?" mahAvIra-"AyaSman ! maiMne kiyA hai, maiM kara rahA hU~, maiM karUMgA--isa prakAra jo apane kAryoM meM Atma-bodha kI dhvani AtI hai, 'ahaM' rUpa jJAna anubhava hotA hai kyA vaha pratyakSa AtmAnubhava nahIM hai ?12 yadi jIva nahIM haiM, to 'ahaM'-pratyaya- (maiM kA bodha) kauna kara sakatA hai aura kaise kara sakatA hai ? 'maiM hU~ yA nahIM' isa prakAra kI zaMkA karane vAlA kauna hai ? tuma ne socA isa viSaya para ? yukti pUrvaka vicAra karane para 'ahaMpratyaya' se tuma apane AtmA kA pratyakSa anubhava kara rahe ho / 13 indrabhUti-"Arya ! 'ahaM' kA bodha jisa prakAra 'AtmA' kA paricAyaka mAnA jAtA hai, usI prakAra 'deha' kA paricAyaka bhI mAnA jA sakatA hai|' mahAvIra--"indrabhUti ! 'ahaM' zabda se yadi deha-bodha mAnA jAya to phira mRta zarIra meM 'ahaMpratyaya' honA cAhie, para vaisA to nahIM hotA ! ataH 'ahaMpratyaya' kA viSaya deha nahIM, kintu AtmA-caitanya hI ho sakatA hai / ataH jaba 'ahaMpratyaya' se tumheM Atmabodha ho jAtA hai, phira maiM hU~ yA nahIM, isa saMzaya ko koI avakAza nahIM rahatA, balki 'maiM hU~ yaha Atma-vizvAsa kI dhvani uThanI caahie|" 12 tulanA kIjie sabhI lokoM ko AtmA ke astitva kI pratIti hai, 'maiM nahIM hU~' aisI pratIti kisI ko bhI nahIM hai, yadi apanA astittva ajJAta ho to 'maiM nahIM hU~' aisI pratIti bhI honI caahie| -brahmasUtra zAMkara bhASya 1.1.1 nyAyamaMjarI (pR0 426) meM ahaMpratyaya ko hI AtmA kA pratyakSa jJAna kahA gayA hai / nyAyavArtika (pR0 341) meM bhI ise pratyakSa jJAna kI zreNI meM liyA gayA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA guraNa-guragI bhAva indrabhUti-."Arya ! 'saMzaya rUpa vijJAna' deha meM kyoM nahIM ho sakatA ? jisa prakAra AtmA ke sAtha 'ahaM buddhi' mAnI gaI hai, vaise hI zarIra ke sAtha bhI to 'ahaM buddhi' hai / zarIra jaba taka prANa ko dhAraNa karatA hai taba taka 'ahaM buddhi' kA AdhAra use hI mAnA jAya to kyA Apatti hai ?" mahAvIra-"indrabhUti ! koI bhI guNa binA guNI ke nahIM raha sktaa| saMzaya svayaM jJAna rUpa hai, jJAna AtmA kA guNa hai / guNa vinA guNI ke kaise rahegA ?" indrabhUti-"kyA jJAna deha kA guNa nahIM ho sakatA ?" mahAvIra- "nahIM ! deha-jar3a hai, mUrta hai, jabaki jJAna amUrta evaM bodha rUpa hai / guNa anurUpa guNI meM hI raha sakatA hai| jaisA guNI hogA, vaisA hI guNa hogaa| yaha nahIM ki guNI anya ho, guNa anya / jar3a guNI meM cetana guNa nahIM raha sakatA / yadyapi zarIra AtmA kA sahacArI hone se upacAra se use bhI AtmA kahA jA sakatA hai, kintu vastutaH zarIra evaM AtmA ke lakSaNa paraspara bhinna haiM, zarIra ghaTa kI bhA~ti cAkSuSa (A~khoM se dikhAI diyA jAne vAlA) hai, isalie jar3a hai, AtmA indriyoM se grAhya nahIM hai, kyoM ki vaha amUrta hai|5 jJAna bhI amUrta hai, ataH vaha bhI indriyagrAhya nahIM, kintu AtmasaMvedya hai / ataH jJAna rUpa guNa kA AdhAra koI honA cAhie aura vaha jJAnamaya AtmA ke atirikta anya koI ho nahIM sakatA / indrabhUti ! yaha siddhAnta tumheM pratyakSa anubhava se bhI satya pratIta honA cAhie, pratyakSa Adi pramANoM se bhI evaM mere Apta vacana (sarvajJa vacana) se bhI tuma AtmA ke astitva para vizvAsa kara sakate ho ?" 14 bhAratIya darzanoM meM isa viSaya para tIna prakAra ke mata prApta hote haiM / pahalA mata hai nyAya-vaizeSika darzana kA / ve guNa-guNI meM bheda mAnate haiM / dUsarA mata hai sAMkhya darzana kA, ve guNa-guNI meM abheda svIkAra karate haiN| tIsare mata meM jaina evaM mImAMsaka hai| jaina darzana guNa-guNI meM kathaMcit bheda, kathaMcit abheda (bhedA bheda) mAnatA hai / mImAMsA darzana bhI bhedAbheda kI dhAraNA rakhatA hai| 15 no indiyaggejjha amuttabhAvA-uttarA0 14 / 17 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 indrabhUti gautama indrabhUti--'Arya ! jIva ke astitva ke sambandha meM Apake tarka mujhe mAnya ho sakate haiM, phira bhI maiM yaha kaise vizvAsa karUM ki Apa sarvajJa haiM ? aura yadi haiM bhI to kyoM Apa kA vacana satya hI ho, asatya bhI ho sakatA hai ? mahAvIra-indrabhUti ! tuma sarvajJatA meM vizvAsa karo; yA na karo; para, tuma jAnate ho ki maiM tumhAre mana ke samasta saMzayoM kA nivAraNa kara rahA hU~, aura phira mujhe kisI prakAra kA bhaya, moha evaM rAga-dvaSa nahIM hai, ki jisa kAraNa maiM asatya boluu| maiMne apane antara doSoM kA parimArjana kiyA hai aura AtmA ke sambandha meM pratyakSa pratIti kI hai, ata: maiM tumheM kahatA hU~ ki tuma tarka evaM pramANa ke sAtha pere vacana para bhI vizvAsa kara sakate ho, aura phira tumhArA Atma-saMvedana to saba se mukhya pramANa hai hii|" indrabhUti ko lagA-jaise tIrthaMkara mahAvIra kI vANI se unake samasta saMzaya chinna ho rahe haiM, hRdaya meM jJAna kA Aloka, jo aba taka eka parde ke pIche chipA huA thA aba jaise ubhara rahA hai, aura usase udbhuta Aloka kI chavi se mana-mastiSka meM zAMta prakAza chA rahA hai| jIva ko anekatA indrabhUti ne bhagavAna mahAvIra se kahA-"Arya ! Apane jisa cetanAlakSaNa jIva kI saMsiddhi kI, usa jIva kA rUpa kyA hai ? kyA vaha akhaMDa vyApaka sattA hai yA bhinna svarUpa meM haiM ? mahAvIra-"indrabhUti ! jIva anaMta hai aura pratyeka jIva apanI svataMtra sattA hai / sAmAnyataH siddha aura saMsArI jIva ke do bheda haiM / siddha jIva karma mukta haiM ataH unake svarUpa meM koI bheda nahIM, saMsArI jIva karma yukta haiM, karmoM ke kAraNa unameM bheda bhI hotA hai / saMsArI jIva ke mUlataH do bheda hote haiM--trasa aura sthAvara / indrabhUti-veda evaM upaniSad meM jIva ko brahma kahA gayA hai, aura use eka akhaMDa rUpa meM mAnA hai / saMsAra meM jo bhinna-bhinna AtmAeM haiM, unameM usI brahma kA rUpa pratibimbita hotA hai, jaise ki jala meM eka candramA ke vibhinna pratibimba Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA 16. mahAvIra - indrabhUti ! AkAza kI bhA~ti jIva akhaMDa evaM eka nahIM ho sakatA / okAza kA eka hI lakSaNa sarvatra dRSTigocAra hotA hai, jabaki jIva pratipiMDa meM bhinna hai aura unake lakSaNa bhI paraspara bhinna haiM / sukhadukha, baMdha mokSa pratyeka jIva kA bhinna hai, yadi jIva eka hai to eka jIva sukhI hone para saba jIva sukhI hone caahie| eka jIva ko du:kha anubhava hone para saba jIvoM ko duHkha kA anubhava honA caahie| eka kA mokSa hone para saba ko mukti ho jAnI caahie| para aisA kabhI hotA nahIM, pratyeka jIva kA suHkha-duHkha bhinna-bhinna pratIta hotA hai, isalie yaha tarkasiddha bAta hai ki saba jIva paraspara bhinna haiM. cU~ki unakA lakSaNa bhinna bhinna hai / " 17. jhalakate haiM / 16 jisa prakAra AkAza eka akhaMDa vizuddha evaM svaccha haiM, kintu phira bhI jisakI A~kha rogagrasta hai ( timirarogI) vaha usameM vibhinna raMgoM va dRzyoM kI kalpanA karatA hai, usI prakAra eka hI vizuddha brahma avidyA se kaluSita hRdaya vAloM ko bhinna-bhinna rUpoM meM pratibhAsita hotA rahatA hai / ' isa prakAra zAstra vacanoM se to jIva akhaMDa evaM sarvavyApaka eka rUpa siddha hotA hai aura Apa usake bheda evaM bhedAntara kI bAta kara rahe haiM yaha kaise yuktisaMgata hai ?" 17 AkAza kI bhA~ti sarvagatva tathA ekatva kI kalpanA jIva meM karane para sukha-dukha evaM baMdha-mokSa kI vyavasthA hI gar3abar3A jAyegI / "" cU~ki eka eva hi bhUtAtmA bhUte-bhUte pratiSThitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / 4 3 -- brahmabindu upaniSad 11 yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNa miva mAtra bhibhinnAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate / / - bRhadAraNyaka bhASyavArtika 3, 4,43-44 18. yahA~ para yaha spaSTa jAna lenA cAhie ki bhArata ke prAyaH sabhI pramukha darzana - nyAya - vaizeSika, sAMkhya-yoga, mImAMsaka, bauddha tathA jaina AtmA ke anekatva meM vizvAsa rakhate haiM, jabaki zAMkara vedAMta AtmA ko eka mAnate haiM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 indrabhUti gautama AkAza sarvagata vyApaka hai, isaliye na usameM kartRtva hai, na bhoktRtva ! kartA, bhoktA evaM maMtA ( manana karane vAlA) jIva eka dUsare se svataMtra hotA hai, usakA apanA astitva apratibaddha hotA hai, vaha akelA puNya-pApa karatA hai aura akelA bhoktA hai, yadi vaha vyApaka hai, to na to akelA kucha kara sakatA hai, aura na akelA bhoga sakatA hai / ataH jIva kA anekatva, ananta panA tathA asarvagatva - svatantra rUpa ( zarIravyApI na ki sarvavyApI) tarka se bhI siddha hai aura vahI baMdha-mokSa, janma-maraNa, karmaphala bhoktRtva ke siddhAnta kA mUla AdhAra hai / " indrabhUti - Arya ! Apake yuktipUrNa vacanoM se jIva viSayaka merA saMdeha naSTa ho rahA hai / svayaM mujhe isa viSaya meM pratIta ho rahA hai ki 'jIva hai / ' kintu phira bhI kabhI - kabhI veda vAkyoM kI vividhatA mujhe punaH sandeha kI ora Dhakela detI hai, jaise ki - "vijJAnaghana eva etebhyaH " Adi ki yaha vijJAnaghana 19. AtmA ko vyApaka mAnane ke saMbaMdha meM indrabhUti ke mana meM jo UhApoha upasthita huA hai usakA kAraNa aupaniSadika ciMtana kI vividhatA hai / upaniSad meM kahIM AtmA ko deha pramANa mAnA hai, to kahIM aMguSTha pramANa evaM kahIM sarvavyApaka | kauSItakI upaniSad ( 4-20 ) meM AtmA ko deha pramANa batAte hue kahA hai- - ' jisa prakAra talavAra myAna meM vyApta hai, usI prakAra AtmA (prajJAtmA) zarIra meM nakha evaM roma taka vyApta hai / ' bRhadAraNyaka meM use cAvala yA jo jitanA bar3A kahA hai-yathA brAhirvA yavo vA- - (5 / 6 / 1) kaTha upaniSad meM (2 / 2 / 12) evaM zvetAzvataropaniSad ( 3 / 13 ) - " aguSThamAtraH puruSo'ntarAtmA sadA janAnAM hRdaye saMniviSTa : " meM aMguSTha pramANa mAnA hai / muMDaka Adi aneka upaniSadoM meM use vyApaka bhI kahA gayA hai - ' tadapANi pAdaM nityaM vibhuM sarvagataM ' - ( vyApakamAkAzavat ) - muNDaka0 zAMkara bhASya 1|1|6 | koI RSi use 'aNoraNIyAn mahato mahIyAn' (maitryupa0 6 / 38 | kaThopa0 1 / 2 / 20 / chAMdogya 3 | 14 | 3 | mAnakara usakA dhyAna karane kI bAta kahate haiM / isa prakAra ke virodhI vicAra-ciMtana ke kAraNa AtmA ke saMbaMdha meM indrabhUti bhI kucha nirNaya nahIM kara pAe hoM yaha isase dhvanita hotA hai / nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, mImAMsaka tathA zaMkarAcArya Adi ne AtmA ko vyApaka mAnA hai, tathA jaina darzana ne AtmA ko deha pramANa mAnA hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA bhUta samudAya se hI utpanna hotA hai aura puna: usI meM vilaya ho jAtA hai| paraloka nAma kI koI vastu nahIM hai|" veda padoM kI saMgati mahAvIra-"indrabhUti ! tumane veda padoM kA adhyayana kiyA hai, pArAyaNa bhI kiyA hai, para mujhe lagatA hai tumane abhI taka kevala zabda pATha kiyA hai, vedoM ke hRdaya ko nahIM samajhA hai, zabdoM meM supta artha ko jAgRta nahIM kiyA hai, tabhI aisI bhrAMti tumhAre mana-mastiSka ko jakar3e hue haiM / kiMtu yadi tuma dRSTi ko spaSTa karake ina padoM kA artha samajhane kA prayatna karoge to AtmA viSayaka mrAMti inhIM padoM se dUra ho sakatI hai|" indrabhUti-"Arya prabhu ! Apake hRdayasparzI vacanoM se merA hRdaya prabuddha ho rahA hai, mero jijJAsA jAgRta huI hai, kRpayA Apa hI ina veda padoM kA sahI artha batalAne kI kRpA kareM / " mahAvIra-AyuSman indrabhUti ! "vijJAnaghana evaitebhyo bhatebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati na ca pratya saMjJA'sti / ' yaha jo vedavAkya (upaniSad) hai, usake AdhAra para tuma mAnate ho ki bhUta samudAya se vijJAnaghana samudbhUta hotA hai, aura phira unhIM meM laya ho jAtA hai, isalie paraloka-parabhava meM jAne vAlA koI nahIM hai, yaha artha vAstava meM galata hai / vijJAnaghana zabda se 'jIva' AtmA kA bhAva dhvanita hotA hai / jJAna AtmA kA svarUpa hai| jIva ke pratyeka pradeza ke sAtha anantAnanta jJAna paryAyoM kA saMghAta hai, ataH use vijJAnaghana kahA jAtA hai / bhUtebhyaH samutthAya'-ityAdi padoM kA tAtparya ghaTa-paTa Adi padArtha bhUta haiM, ve jJa ya haiM, jaise 'ghaTa' dekhane se ghaTa vijJAna utpanna huA, 'paTa' dekhane se paTa vijJAna utpanna huaa| siddhAnta yaha hai ki jJaya se jJAna kI utpatti hotI hai / ghaTa Adi bhUtoM se ghaTa vijJAna utpanna huA, vaha jIva kI eka vizeSa paryAya hai, isaliye yaha kahA jA sakatA hai ki yaha ghaTa vijJAna rUpa jIva ghaTa se utpanna huA, isI prakAra anya ananta bhUta-padArthoM ke jJAna ke sAtha jIva tadanurUpa paryAya dhAraNa kara letA hai, ataH vaha usa padArtha se utpanna huA aisA kahA jAtA hai / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 indrabhUti gautama 'tAnyevAnuvinazyati'-isa pada se yaha dhvanita hotA hai ki jo jJAna jisa jJaya rUpa padArtha ke Alambana se utpanna huA, usake naSTa hone para vaha jJAna bhI naSTa ho jAtA hai / ghaTarUpa jJeya ke naSTa ho jAne para ghaTa rUpa vijJAna bhI naSTa ho gayA, aura ghaTa vijJAna Atma rUpa paryAya bhI naSTa ho gii| vaha paryAya vijJAnaghana rUpa jIva se abhinna thI, ataH yaha kahA jAtA hai ki amuka bhUta ke nAza hone para vijJAnaghana kA bhI nAza ho gyaa| isake sAtha eka bAta yaha bhI samajha lenA hai ki jaba ghaTa rUpa jJAna paryAya kA nAza huA to vijJAnaghana meM anya paTa Adi jJAna paryAya kA janma bhI ho gyaa| eka jJAna paryAya ke vilaya hone para anya jJAna paryAya utpanna hotI hai, aura una donoM jJAna paryAya kA AdhAra bhUta vijJAnaghana-AtmA vidyamAna hone se AtmA ko nityAnityatA siddha hotI hai / yaha vijJAna ghana AtmA-utpAd vyaya dhrauvya svabhAva se yukta hai| pUrva paryAya ke vilaya se usakA vyayasvabhAva parilakSita hotA hai, apara paryAya ke udgama se utpAda svabhAva kA paricaya milatA hai, tathA donoM sthitiyoM meM vijJAnaghana AtmA kA avinAzI dhra va svabhAva sthira rahane se yaha dhrauvya svabhAvI hai| indrabhUti -Arya ! jaba AtmA trisvabhAvI (utpAda-vyaya-dhrovya yukta) hai to phira 'na pretya saMjJAsti' yaha kyoM kahA gayA ? mahAvIra---indrabhUti ! isa vacana kA tAtparya hai, jaba AtmA pUrva paryAya kA tyAga karake apara paryAya ko grahaNa kara letA hai taba pUrva paryAya kA aMza usa meM nahIM rahatA / jaba AtmA ghaTa jJAna kA tyAga karake paTa jJAna meM pravRtta huA to kyA taba bhI usako 'ghaTajJAna' yA 'ghaTopayoga' saMjJA dI jA sakatI hai, nahIM na ! cUMki ghaTopayoga nivRtta hone para hI paTopayoga pravRtta hotA hai-ataH yaha mAnA jA sakatA hai usa samaya pretya-arthAt pUrva paryAya ko saMjJA nahIM rahato / yahA~ pretya se artha pUrva paryAya samajhanA cAhie, na ki parabhava ! indrabhUti-Arya ! yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ukta vAkya meM paraloka kA niSedha nahIM hai ? Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA 47 . jIva kA nityAnityatva mahAvIra-'AyuSman ! veda vAkyoM kI pUrvApara saMgati dekhane se yaha vizvAsa hotA hai ki unhoMne jIva kA niSedha nahIM kiyA hai, balki deha se jIva ko bhinna mAnA hai / aura 'agnihotra juhUyAt svargakAmaH / / 1 "jyotiryajJana kalpatAM svaryajJana kalpatAm" 22 Adi vacanoM meM yajJa Adi kA phala svarga prApti batAyA hai / yadi bhavAntara meM jAne vAlA koI nitya AtmA nahIM hai, to phira yajJa Adi karma kA phala prApta karane ke lie svarga Adi paraloka meM kauna jAyegA ? isalie tuma apanI samasta zaMkAoM kA nirAkaraNa karake yaha dRr3ha vizvAsa karo ki 'jIva hai' vaha nityAnitya hai, jaisA karma karatA hai, usake anusAra phala bhI prApta karatA hai| pravrajyA tIrthaMkara mahAvIra ke yuktisaMgata vacanoM se indrabhUti gautama ke mana kI gA~Tha khula gaI, unakA saMzaya nirmUla ho gayA aura jJAna para girA huA pardA haTa gyaa| unheM bhagavAna mahAvIra kI sarvajJatA evaM vItarAgatA para aTUTa vizvAsa ho gayA / indrabhUti ke mana meM gaptasaMzaya, jo unhoMne Aja taka kisI se nahIM batAye, bhagavAna mahAvIra ne unheM kholakara rakha die aura gautama ke manobhAvoM kA spaSTa udghATana kara diyaa| isalie gautama mahAvIra kI sarvajJatA para zraddhA karane lge| dUsarI bAta bhagavAna mahAvIra ko tatva pratipAdana zailI bar3I adbhuta, yuktisaMgata evaM vItarAgatA kA spaSTa darzana karAnevAlI thI / AtmA jaise gaMbhIra viSaya para itanI lambI carcA karane para bhI unhoMne kahIM bhI yaha nahIM kahA ki maiM kahatA hU~ isalie tuma mAno / unakI zailI zraddhA pradhAna nahIM, balki tarka pradhAna zailI thI, jo jijJAsu ke mana meM chipI huI zaMkA ko bAhara nikAla kara le aatii| isa vAda vivAda zailI meM jisa saumyatA, 20. bRhadAraNyaka 4 / 3 / 6 meM kahA hai ki 'jyotirevAyaM puruSaH ? Atma jyotirevAyaM samrAD,--yaha puruSa Atma jyoti hai / 21. maitrAyaNIupaniSad 3 / 6 / 36 22. yajurveda 18 / 29 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 indrabhUti gautama samanvaya bhAvanA aura bahuzrutatA kA paricaya gautama ko milA vaha abhUtapUrva thA aura bhagavAna mahAvIra kI vItarAgatA kA spaSTa pramANa thA / gautama kA mana aura hRdaya pUrvAgrahoM se baMdhA huA nahIM thA, AmnAya evaM ziSyaparaMparA kA vyAmoha tilabhara bhI unake mana meM nahIM thA / ve satya ke jijJAsu the, satya ke zodhaka the, aura jaba bhagavAna mahAvIra ke vacanoM meM unheM satya kI pratIti huI, unakI vANI meM satya kA sAkSAt darzana huA to kucha hI kSaNoM meM unhoMne apane samasta pUrva vyAmohoM ko, saMpradAya evaM saMpradAyagata ke cinhoM kA tyAga kara diyaa| bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM hAtha jor3akara vinaya pUrvaka prArthanA karane lage "bhante ! maiMne Apake tarkayukta vacanoM kA zravaNa kiyA hai, mere mana ke saMzayoM kA uccheda ho gayA hai, maiM ApakI vItarAgatA para zraddhA karatA hU~, Apake jJAna ko loka kalyANakArI mAnatA hU~ / prabho ! mujhe bhI apanA ziSya banAiye, apanI AcAra vidhi kI dIkSA dIjie aura mukti kA saccA mArga dikhalAie / " indrabhUti gautama ne jaba bhagavAna mahAvIra se ziSya dIkSA dene ko prArthanA kI to saMbhavataH unake pAMca sau ziSyoM ko bhI Azcarya huA hogA / bhagavAna ke vacanoM para unheM bhI zraddhA evaM vizvAsa huA aura ve bhI gautama ke sAtha hI bhagavAna mahAvIra ke ziSya bana gaye / gautama jaba mahAvIra ke ziSya bane to yaha saMvAda bijalI kI bhA~ti cAroM ora phaila gayA / aura taba pAvApurI meM ekatrita vizAla brAhmaNa samudAya meM avazya eka tUphAna AyA hogA, saba digmUr3ha se socate raha gaye hoMge, 'are ! yaha kyA ? indrabhUti jaisA udbhaTa vidvAna bhI vardhamAna ke indra jAla meM pha~sa gayA ? saMbhavata: upasthita sabhI vidvAnoM ke mana meM eka khalabalI macI hogI aura mahAvIra ke prati utkaTa jijJAsA bhI uThI hogI / isakA spaSTa pramANa yaha hai ki indrabhUti ke pazcAt yajJa maMDapa meM upasthita agnibhUti, vAyubhUti Adi anya dasa mahApaMDita eka-eka karake apane ziSyoM ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM Aye, vAda vivAda kiyA, aura anta meM tarkazuddha samAdhAna pAkara hRdaya kI sampUrNa zraddhA ko nichAvara karake bhagavAna tIrtha pravartana Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA 49 mahAvIra ke ziSya bana ge| bhagavAna mahAvIra ke dvitIya samavasaraNa meM, eka hI dina meM isa prakAra gyAraha mahApaMDita evaM unake cavadahasau cavAlIsa ziSyoM ne dIkSA dhAraNa ko, aura bhagavAna mahAvIra ne vaisAkha sudI 11 ko dharmatIrtha kI sthApanA kI / 25 isI samaya rAjakumArI caMdanA jo kauzAmbI meM thI, bhagavAna mahAvIra kA kevala jJAna saMvAda sunakara pAvApurI meM pahu~cI / 26 prabhu ke caraNoM meM dIkSA kI prArthanA kI aura aneka rAjakumAriyoM va kuTumbi niyoM ke sAtha usane bhI dIkSA grahaNa ko, aura vaha sAdhvI samudAya meM agraNI banI / 20 saMbhavataH AryA candanA kI dIkSA bhI usa yuga meM eka sAmAjika tathA dhArmika krAMti kA sUtrapAta thaa| cUMki aba taka calI AI vaidika paramparA meM prathama to nArI ko vedAdhyayana evaM dhAmika kriyA kANDoM se dUra hI rakhA gayA thaa| phira gRhatyAga kara sanyAsa grahaNa karanA to prAya: samAja 24. mahAkulAH mahAprAjJAH saMvignA vishvvNditaa| ekAdazA'pi te'bhUvanmUlaziSyA jagadguroH / / -triSaSTi0 parva 10 sarga 5 25. zvetAmbara mAnyatA ke anusAra bhagavAna mahAvIra ne vaisAkha zukla 11 ko mahasena vana meM tIrtha sthApanA kI / jabaki digambara mAnyatA isa sambandha meM bhinna vicAra prastuta karatI hai / unake anusAra tIrthaMkara mahAvIra ke sAtha gaNadharoM kA samAgama kaivalya ke dUsare dina pAvApurI meM nahIM, kintu chiyAsaTha dina ke bAda rAjagRha meM huA, aura vahIM tIrtha pravartana huaa| dekhie kaSAyapAhuDa kI TIkA pR0 76 / tIrtha pravartana kI tithi bhI zrAvaNa kRSNa pratipadA mAnI gaI hai / dekhie-SaTkhaMDAgama dhavalA pR0 63 26. triSaSTizalAkA0 parva 10 sarga 5 27. kalpasUtra (subodhikA) sUtra 135 sUtra 356 28. dekhie--(ka) zatapatha brAhmaNa 13, 2, 20, 4, (kha) asvataMtrA dharme strI-gautama dharmasUtra 18, 1 (ga) asvataMtrA strI puruSa pradhAnA-vAsiSTha 0 5, 1 (gha) mahAbhArata, anu0 20, 14, (ca) manusmRti 9-3 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama virodhI kArya-sA hI thaa|29 yahI kAraNa hai ki prArambha meM kucha vaidika AcAryoM ne kucha sthitiyoM meM strI ko sanyAsa grahaNa karane kI AjJA dI thii| kintu uttaravartI AcAryoM ne usakA kar3A virodha kiyA 31 aura use eka pApa karma taka kI saMjJA dI / 32 bauddha paramparA bhI prArambha meM strI ko dIkSA dene ke prazna para inkAra karatI rhii| Ananda ke atyadhika Agraha para buddha ne sarva prathama prajApati gautamI ko dIkSA dii|33 29. uttarAdhyayana sUtra meM brAhmaNa veSadhArI indra ne namirAjarSi se kahA hai-'rAjan ! gRhavAsa ghora Azrama hai, tuma ise chor3akara dUsare Azrama meM jAnA cAhate ho, yaha ucita nhiiN|" -utta0 9 / 42-44 isa samvAda se prakaTa hotA hai ki na kevala striyoM ke lie, balki puruSoM ke lie bhI gRhasthAzrama hI zreSTha mAnA jAtA thaa| vAziSTa dharmazAstrakAra ne to saba AzramoM meM gRhasthAzrama kI hI zreSThatA pratipAdita kI haicaturNAmAzramANAM tu gRhasthazca viziSyate -vAziSTa dharmasUtra 8 / 14 30. mahAbhArata 12 / 245 / 31. smaticandrikA vyavahAra pR0 254 meM udhRta AcAryayama kA maMtavya 32. avismRti 136-137, 33. eka bAra buddha kapilavastu ke nyagrodhArAma meM raha rahe the| unakI mausI prajApati gautamI unake pAsa AI aura bolI-bhaMte ! apane bhikSu saMgha meM striyoM ko bhI sthAna deN|' buddha ne kahA- yaha mujhe acchA nahIM lgtaa|" gautamI ne dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI apanI bAta duharAI para usakA pariNAma kucha bhI nahIM aayaa| kucha dinoM bAda jaba buddha vaizAlI meM vihAra kara rahe the, gautamI bhikSuNI kA veSa banAkara aneka zAkyastriyoM ke sAtha ArAma meM phuNcii| Ananda ne usakA yaha svarUpa dekhaa| dIkSA grahaNa karane kI AturatA usa ke pratyeka avayava se Tapaka rahI thii| Ananda ko dayA AI / vaha buddha ke pAsa pahu~cA aura nivedana kiyA-bhaMte ! striyoM ko bhikSu saMgha meM sthAna deN|" do tIna bAra kahane para bhI koI pariNAma nahIM niklaa| anta meM Ananda ne kahA-"yaha mahAprajApati gautamI hai, jisane mAtR-viyoga meM bhagavAna ko dUdha pilAyA hai, ataH ise avazya pravrajyA mile|" anta meM buddha ne Ananda ke anurodha ko mAnA, aura kucha niyamoM ke sAtha use saMgha meM sthAna dene kI AjJA dii| -vinaya piTaka, cullavagga, bhikkhuNI skandhaka-10, 1, 4 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vicAraNA 51 hotA hai / 5 nAyAdhammakahA, kintu jaina paramparA meM strI kI pravrajyA ke dvAra prArambha se hI unmukta kara diye the / bhagavAna RSabhadeva kI putriyA~ brAhmI aura sundarI isa avasarpiNI kAlacakra kI Adi zramaNI thI / 4 bhagavAna ariSTanemi ke yuga meM to vAsudeva zrI kRSNa kI padmAvatI Adi aneka mahArAniyoM ke pravrajyA grahaNa kA ullekha prApta nirayAvaliyAo, 37 Adi meM isa prakAra kI aneka ghaTanAoM ke ullekha haiM / paramparA ne prAraMbha se hI dhArmika evaM sAmAjika stara para puruSa tathA nArI ko stara para rakhA / bhagavAna mahAvIra ne bhI sarva prathama usa krAMtikArI kadama se vaicArika jagat ke sAtha sAmAjika jagata meM nArI jAgRti kA eka nayA sAhasika udAharaNa prastuta kiyA aura AdhyAtmika utkrAMti ke lie nArI jAtiko AhvAna kiyA / jaina samAna 36 AryA candanA kI pravrajyA ke bAda aneka strI puruSoM ne jo ki bhagavAna mahAvIra ke upadeza se prabuddha hue the, kintu pravrajyA grahaNa karane meM svayaM ko asamartha samajha rahe the, unhoMne zrAvaka ke vrata grahaNa kie / " 38 sthAnAMga 9 tathA bhagavatI Adi meM batAyA gayA hai ki zramaNa, zramaNI, zrAvaka ( zramaNopAsaka ) evaM zrAvikA ( zramaNopAsakA ) yaha tIrtha ke cAra aMga haiM / inhI se catuvidha saMgha kA rUpa banatA hai / usa catuvidha saMgha kI sthApanA bhI bhagavAna mahAvIra ne isI mahasena vana meM kI / 40 34. jaMbUdvIpa prajJapti 3 / 35. aMtagaDha sUtra, varga 6, 7, 8, 36. nAyAdhammakA : 2-1-222, 37. (ka) nirayAvaliyA 4 varga, (kha) Avazyaka cUrNi 286, 291, 38. triSaSTizalAkA0 10 / 5, 39. sthAnAMga 4 / 3 40. titthaM puNa cAuvannAinne samaNa saMgho - samaNA, samaNIo sAvayA, sAviyAo / - bhagavatI sUtra zataka 20, u0 8 sUtra 682 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama saMgha sthApanA ke pazcAt bhagavAna mahAvIra ne indrabhUti Adi pramukha ziSyoM ko sambodhita karake tripadI " kA upadeza kiyA / jise sUtra rUpa meM prApta kara gaNadharoM ne usakI vizAla vyAkhyA ke rUpa meM dvAdazAMgI ( 14 pUrvo se yukta ) kI racanA kI / * 42 52 41. 42. upanne, vigae, pariNae - bhagavatI 5 / 9 (kha) uppanna vigaya dhuvapaya tiyammi kahie jiNeNa to tehiM / savehiM viya buddhIhiM bArasa aMgAI raiyAi // - mahAvIra cariyaM ( nemicandra ) patra 69-2 ( ga ) jAte saMghe caturvaivaM dhrauvyotpAda vyayAtmikAm / indrabhUti prabhRtAnAM tripadI vyAharat prabhuH // (ka) triSaSTi 0 10 / 5 / 165 (kha) mahAvIra cariyaM ( guNacaMdra ) prastAva 8 patra 257-2 (ga) darzana - ratna - ratnAkara patra 403-1 - triSaSTi0 10 / 5 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa: 4 vyaktitva darzana zramaNa : samatA kA pratIka. bAhya vyaktitva. sundaratA : eka puNya prakRti. zarIra kI U~cAI aura saMhanana. madhura vyavahAra. tapaH sAdhanA. svAvalambI zramaraNa. dinacaryA. dIpta tapasvI. urdhvaretA brahmacArI. videhabhAva. tapolabdhi. gautama kI jJAna saMpadA. mAnasajJAnI. vinamratA kI mUrti. saralatA kA akSaya srota. madhura Atithya. nirbhIka zikSaka. kuzala upadeSTA. prabuddha saMdezavAhaka. ananya prabhu bhakta. mukti kA varadAna. mahAna jijJAsu. sarAga upAsanA. pAvA meM aMtima varSAvAsa. kaivalya evaM nirvANa. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana zramaraNa : samatA kA pratIka indrabhUti gautama kA talasparzI jJAna gAMbhIrya apane Apa meM jisa riktatA kA anubhava kara rahA thA, usakI pUrti bhagavAna mahAvIra kI hRdayasparzI vANI ne kara dii| gautama aba apane pAMDitya kI kRtakRtyatA anubhava kara rahe the| ve zuSka kriyA kANDa se mukta hokara AtmasaMyama evaM AtmanididhyAsana ke Ananda mArga kI ora bar3ha cuke the / bhagavAna mahAvIra ne unake mana kI kuNThAoM ko tor3akara jisa vizada jJAna kI kujI rUpa tripadI kA jJAna unheM diyA, usase gautama ke antas kA samasta andhakAra dUra huA aura eka divya prakAza sarvatra bikhara gyaa| jisa prakAra sUrya ke ananta Aloka ko koI saghana kRSNa AvaraNa roka rahA ho, aura vaha jaise hI haTa jAye vaise hI andhakAra ke sthAna para prakAza vyApta ho jAye aisA hI kucha gaNadhara gautama ke samakSa huA / veda upaniSad Adi caturdaza vidyAoM kA pAragAmI adhyayana kara lene para bhI ve apane Apa ko kisI andhakAra meM bhaTakate hue anubhava kara rahe the, hRdaya meM eka riktatA, jIvana meM eka zUnyatA anubhava kara rahe the| bhagavAna mahAvIra ne prathama paricaya meM hI gautama ke hRdaya ko TaTolaliyA, unakI AtmA kI dhar3akana ko pahacAnA aura zru ta-zIla ke mAdhurya pUrNa mArga kA upadeza diyaa| gautama ke pAsa jJAna kI kamI nahIM thI, kintu dRSTi para eka AvaraNa thA, aikAntika Agraha thaa| cAritra ke Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama nAma para to unake pAsa kevala snAna, pUjana yajJa-yAga Adi nIrasa kriyAkANDa hI thaa| bhagavAna mahAvIra ke cintana pUrNa vacanoM se unakA aikAntika Agraha TUTA, syAdvAda kI anekAnta dRSTi prApta huI aura sAmAyika Adi cAritra kA svAtmalakSI mArga bhI milA / AcArya bhadrabAhu ke ullekhanusAra bhagavAna mahAvIra ne apanA pahalA upadeza sAmAyika cAritra kA diyA, aura usI upadeza se gautama ne sampUrNa cAritra sambandhI jJAna prApta kara liyaa| isa ullekha kA mahatva isa dRSTi se bhI hai, ki brAhmaNa evaM zramaNa saMskRti meM sAmAyika-arthAt 'samatA' eka mahatvapUrNa vibhAjaka rekhA thI / brAhmaNa saMskRti meM jahA~ jJAnonmAda, jAtIyagarva, vANika zreSThatA Adi ke ahaMkAra se paripluta varga rAta-dina hiMsA pradhAna kriyA kANDa meM saMlagna rahatA thA, vahAM zramaNa saMskRti kA mUla svara thA 'samayAe samaNo hoI'2 samatA ke AcaraNa se hI zramaNa kahalAtA hai / zramaNa zabda kI vyAkhyA bhI isI samatva bhAvanA ko lekara kI gaI hai--''sama maNaI teNa so samaNo"3 jisakA mana sama hotA hai vaha zramaNa hai / sAmAyika kA bhI yahI artha hai ki-"jisakI AtmA saMyama, niyama evaM tapa meM samAhita hogaI hai zAnti ko prApta kara rahI hai, usI ko vastutaH sAmAyika hotI hai| kahanA nahIM hogA, bhagavAna mahAvIra ke isa samatA dharma kA Azcaryajanaka prabhAva indrabhUti ke mana para huaa| unheM jIvana kI eka apUrva sthiti prApta ho gaI, eka aisA AtmAnanda kA zAnta mArga milA, jisameM kahIM koI kaTutA, dveSa evaM vaimanasya kI uSmA taka nahIM thI / yahI kAraNa hai ki gautama jaisA mahAn paNDita, vizva vizru ta tArkika jaba Atma zAnti ke mArga kA darzana kara pAyA to apane samasta pUrva parikalpita AgrahoM, evaM kriyA kANDoM ko yoM tyAga AyA jaise sA~pa kaiculI kA tyAga kara detA hai--mahAnAgovva kaMcayaM-" aura sAdhanA ke kaThoratama mArga para sarvAtmanA samarpita ho gayA / 1. Avazyaka niyukti gAthA 733-35, 742-45-48 2. uttarAdhyayana 25/32 3. dazavaikAlika niyukti gA. 154 yahI gAthA anuyoga dvAra 129 meM AI hai| 4. jassa sAmANio appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAiyaM hoi ii kevalibhAsiyaM / 5. uttarA0 1987 -anuyoga dvAra 127 niyamasAra 127 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana jaisA pUrva likhA jA cukA hai - indrabhUti gautama ke sambandha meM bhagavatI sUtra prArambha meM eka bahuta hI mahatvapUrNa paricaya diyA gayA hai / ThIka vahI zabdAvalI upAsaka dazA aupapAtika sUtra meM uTTaM kita kI gaI hai / usa paricaya se jJAta hotA hai ki gautama jitane bar3e tattvajJAnI the, utane hI bar3e sAdhaka bhI / zruta evaM zIla kI pavitra dhArA se unakI AtmA sampUrNa rUpa ke pariplAvita ho rahI thii| eka aura ve ugra tapasvI ghora tapasvI jaise vizeSaNoM se vibhUSita kiye jAte haiM, to dUsarI ora 'savvakkhara sannivAI' varNamAlA ke samasta akSara saMyogoM ke vijJAtA, samasta vAGamaya adhikRta jJAtA bhI batAye gaye haiM / unake tatvajJAna evaM sAdhaka jIvana kI svarNima rekhAoM ko aMkita karane se pUrva hama gaNadhara gautama ke bAhya vyaktittva kA sAmAnya paricaya bhI bhagavatI sUtra kI zabdAvalI se prApta kara lete haiM / sundaratA : eka puNyopalabdhi manovijJAna kA siddhAnta hai ki kisI bhI vyaktitva kA antaraMga darzana karane se pUrva hI darzaka para usake bAhya vyaktitva ( Personality) kA prabhAva par3atA hai / prathama darzana meM hI yadi vyakti prabhAvita ho jAtA hai to usake bhAvI samparka bhI usa vyaktitva se avazya prabhAvita rahate haiM / gujarAtI meM kahAvata hai- "jenA joyA nathI maratA tenA mAr2yAM sUM mara" - paricaya evaM prabhAva kI dRSTi se pahalA samparka hI mahatvapUrNa mAnA jAtA hai / yadi vyakti ke cehare para oja, prabhAva camaka rahA ho, usakI AkRti meM saundarya chalaka rahA ho, A~khoM meM teja, mukha para maMdasmita, zArIrika gaThana kI bhavyatA aura sundaratA ho to bhale hI usa vyaktitva kI gaharAI meM kucha ho yA na ho, para usakA pahalA darzana vyakti ko avazya hI prabhAvita kara detA hai / yadi bAhya sundaratA ke sAtha Antarika saundarya bhI paripUrNa ho to vahA~ 'sone me sugandha' kI ukti caritArtha ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki saMsAra meM jitane bhI mahApuruSa hue haiM unakA bAhya vyaktitva bhI prAyaH AkarSaka evaM prabhAvazAlI rahA 7. upAsaka dazA 1 / 76 aupapAtika sUtra 37 (suttAgame) dvitIya khaNDa, pR0 24 57 bAhya vyaktitva Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama hai / jaina paramparA meM tirasaTha zalAkA puruSa ( mahApuruSa ) hue haiM, una sabakA zArIrika saMgaThana, saMsthAna, AkAra atyuttama hotA hai / " unake zarIra kI prabhA nirmala svarNa rekhA jaisI hotI hai / " aupapAtika sUtra meM vistAra ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke bAharI vyaktitva kA varNana kiyA gayA hai, vahA~ batAyA hai ki unakI A~kheM padmakamala ke samAna vikasita, lalATa ardha candra ke samAna dIptiyukta the / vRSabha ke samAna mAMsala skandha the / bhujAe~ lambI thIM / pUrA zarIra sugaThita evaM sundara AkAra vAlA thA -- prajvalita nighUma agni kI zikhA ke samAna tejasvI thA / jise dekhate hI mana mugdha ho jAtA, A~kheM bArabAra dekhane ko lAlAyita hotIM aura darzana ke sAtha hI mana meM priyatA evaM bhavyatA kA bhAva jAga par3atA / isI prakAra uttarAdhyayana sUtra ke bIsaveM adhyayana meM magadha samrATa ki anAthI muni ke prathama darzana ( samAgama ) se prabhAvita huA thA / anAthI muni nAnAkusumoM se AcchAdita maNDIkukSI udyAna ke ghane vRkSoM kI zItala chAyA meM sAdhanArata baiThe the / unakI AkRti sukomala evaM bhavya thI mukha maNDala se asIma zAnti Tapaka rahI thI / vana krIr3A ke zra eNika ne jyoM hI unheM dekhA, to mukha se yaha svara laharI - phUTa kaisA rUpa ! isa Arya kI kaisI saumyatA ! kaisI isakI kSamA ! kaisA isakA tyAga ! kaisI inakI bhoga nispRhatA / """ jaina sUtroM meM AcArya kI ATha sampadA batalAI gaI haiN| usameM (zarIra sampadA ) rUpasampadA bhI eka pramukha sampadA mAnI gaI hai / rUpavAna honA AcArya kA eka atizaya hai / mahAkavi azvaghoSa ne buddha ke zArIrika gaThana, saundarya evaM prabhaviSNutA kA varNana karate hue likhA hai-usa tejasvI manohara / tAruNya ke oja ke sAtha 58 8. (ka) prajJApanA sUtra 23, (kha) triSaSTi zalAkA 0 9. hAribhAdriIyAvazyaka, prathama bhAga gA. 362-63 10. avadAliya puMDarIyaNayaNe" "candaddhasamaNiDAle-varamahisa- varAha-sIha saddala usabha nAgavarapaDipuNNa viula kkhaMdhe aupapAtika sUtra 1 11. ahovaNNo aho rUvaM, aho ajjassa somayA / aho khantI aho muttI, aho bhoge asaMgayA | 12. dazAzra taskandha 4. sthAnAMga 8. lie Aye hue magadharAja par3I - " kaisA varNa ! -- uttarAdhyayana sUtra, a0 20, gA. 6 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 59 rUpa ko jisane dekhA usakI A~kheM usI meM ba~dha gaI / 3 use dekhakara rAjagRha kI lakSmI bhI saMkSubdha ho gii|" jaina karma siddhAnta meM zubhanAma karma kI bayAlIsa prakRtiyA~ batAI gaI haiM / vahA~ batAyA hai-"zArIrika teja, sundaratA, upayukta gaThana, paripUrNa aMgopAMga ye saba puNya ke udaya se hI prApta hotI haiM / 15 jaina darzana, darzana kI dRSTi se bhale hI bAharI rUparaMga ko mahatva na detA ho, kintu usakI prabhAvikatA evaM bhavyatA se to inkAra nahIM karatA, vaha sundaratA ko eka puNyopalabdhi mAnatA hai aura yahabhI mAnatA hai ki hara mahApuruSa zArIrika sundaratA se paripUrNa hote haiM / unake bAharI rUpa darzana meM bhI kisI prakAra kI kamI nahIM hotii| yahI siddhAnta hameM gaNadhara gautama ke bAharI vyaktitva meM dikhalAI par3atA hai| zarIra kI U~cAI aura saMhanana zarIra kI lambAI jitanI bhagavAna mahAvIra kI thI utanI hI gaNadhara gautama kI thii| unake lie bhagavatI meM-'satta ssehe" zabda AyA hai jisa para TIkAkAra ne likhA hai---"sapta hastoccha yaH" sAta hAtha U~cA unakA kada thA aura vaha 'samacauraMsasaMThANa saMThie' samacaturasra saMsthAna se saMsthita thaa| yaha batAyA jA cukA hai ki jitane bhI tIrthaMkara, cakravartI vAsudeva baladeva Adi zalAkA puruSa hote haiM unakA saMsthAna yahI hotA hai / samacaturasra kA zAbdika artha hai puruSa jaba sukhAsana (pAlathI lagAkara) se baiThatA hai to usake donoM ghuTanoM kA aura donoM bAhumUla-skandhoM kA antara (dAyAM ghuTanA, bAyAM skandha, bAyAM ghuTanA dAyAM skandha) ina cAroM kA barAbara antara rahe vaha samacaturasra saMsthAna kahalAtA hai / AcArya abhayadeva ne batAyA hai- 'jo AkAra sAmudrika Adi lakSaNa zAstroM ke anusAra sarvathA yogya ho vaha samacaturasra kahalAtA hai / 16 indrabhUti kA dehamAna, Upara nIce kA bhAga samAna thA aura vaha dIkhane meM sundara 13. yadeva yastasya dadarza tatra tadeva tasyAtha babandha cakSu:- buddha carita 10 / 8 14. jvalaccharIraM zubha jAlahastam saMcukSubhe rAjagRhasya lakSmI: buddha0 109 15. (ka) 'jJApanA 23. (kha) karmagrantha 16. zarIra lakSaNoktapramANA'visaMvAdinyazcatasro yasya tat samacaturasram / -bhagavatI (TIkA) 11 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama pratIta hotA thaa| indrabhUti ke zarIra kA Antarika gaThana bahuta hI sudRr3ha evaM paraspara sambaddha thA / zarIra ke bhItarI 'asthi saMghaTana ke lie jaina karma siddhAnta meM 'saMhanana' zabda kA prayoga huA hai| chaha prakAra ke 'saMhanana' batAye gaye haiM jinameM sarvazreSTha saMhanana hai-vajraRSabhanArAca saMhanana / 8 indrabhUti kA saMhanana bhI 'vajraRSabha nArAca' thaa| isakA sAmAnya artha yaha samajhanA cAhie ki indrabhUti kA zArIrika bala, bhAra uThAne kI kSamatA, haDDiyoM kI saMghaTanA sauSThava Adi bhI uttama thii| zArIrika gaThana kI sundaratA ke sAtha hI unake mukha, nayana, lalATa Adi para adbhuta oja evaM camaka thii| jisa prakAra kasoTI patthara para sone kI rekhA khIMca dene se vaha usa para camakatI rahatI hai, usI prakAra kI sunahalI AbhA gautama ke mukha para satata damakatI rahatI thii| unakA varNa gaura thA, kamala kI kesara kI bhA~ti usameM gulAbI mohakatA bhI thii| pacAsa varSa kI avasthA hone para bhI unake mukha va A~khoM para kisI prakAra kI vivarNatA nahIM AI thI balki tapaHsAdhanA karane se unake teja meM aura adhika nikhAra Ane lagA / jaba unake lalATa para sUrya kI kiraNeM giratI to aisA lagatA hogA ki koI sIsA yA pAradarzI patthara camaka rahA hai / jaba gautama calate to unakI dRSTi idhara udhara se haTakara sAmane ke mArga para Tika jAtI aura sthira dRSTi se bhUmi ko dekhate hue calate / unakI gati bar3I zAnta, caMcalatA rahita, evaM aMsabhrAnta thIM9 jise dekhakara sahaja hI meM darzaka unakI sthitaprajJatA kA anumAna lagA sakatA thaa| unakA vyavahAra bar3A madhura evaM vinayapUrNa thaa| ve jaba kisI kArya vaza bAhara jAte to bhagavAna mahAvIra kI AjJA lete, Ate to punaH unake pAsa jAkara apanI kArya sampannatA kI sUcanA dekara phira kisI kArya meM lagate / 2deg bar3e-bar3e tapasvI sAdhakoM ke lie bhI sAdhanA, vinaya evaM vyavahAra meM gautama svAmI kA udAharaNa 17. saMghayaNamaTThinicao-karmagrantha bhA0 1 gA0 37 18. (ka) prajJApanA sUtra pada 23. sU0 263 / (kha) sthAnAMga 6 / 3 (ga) karmagrantha bhA0 1 gA0 38 19. aturiyamacavalamasaM taM jugaMtarapariloyaNAe diTThie purao iriyaM sohemANe / --upAsaka dazA 1 / sUtra 78 .. 20. upAsakadazA 1 / sUtra 77 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 61 diyA jAtA thaa| aMtakRd dazA sUtra meM rAjakumAra atimuktaka ke sAtha indrabhUti gautama kA jo vArtAlApa evaM vyavahAra pradarzita kiyA gayA hai usase patA calatA hai ki itanA bar3A tattvajJAnI sAdhaka choTe abodha baccoM ke sAtha bhI kitanI madhuratA evaM AtmIya bhAvanA ke sAtha vyavahAra karatA hai / rAjAoM ke antaHpura meM ve bhikSA ke lie jAte haiM, to vahA~ unakI rAniyoM evaM dAsa-dAsiyoM ke sAtha bhI unakA vyavahAra-vartana bahuta hI viveka pUrNa evaM snehasikta hotA hai / 23 indrabhUti gautama ke prabhAvazAlI AkarSaka vyaktittva ke ye jo kucha rUpa AgamoM ke anuzIlana se prApta hote haiM unase jJAta hotA hai ki gautama kA Antarika vyaktittva jitanA gambhIra, praur3ha evaM virAT thA bAhya vyaktitva bhI utanA hI madhura evaM cumbakIya thaa| zArIrika sauSThava, lAlitya evaM vyavahAra kuzalatA ke kAraNa gautama ke prathama darzana meM hI samparka meM Ane vAlA unake ati nikaTa kA AtmIya bana jAtA aura zraddhA se pUrNa hRdaya ko kholakara unake caraNoM meM rakha detaa| tapaH sAdhanA AkarSaka vyaktitva ke dhanI indrabhUti gautama ke aMtaraMga vyaktitva kI gaharAI meM utarane se pUrva unake tapaHpUta jIvana kI eka sAmAnya jhAMkI bhI prApta kara lenA Avazyaka hogaa| bhagavatI, upAsagadazA tathA aupapAtika sUtra Adi meM gautama ke bAhya darzana ke Age jo unake Antarika tapasvI jIvana kI svaNima rekhAyeM khIMcI gaI haiM ve bahuta hI arthapUrNa evaM viziSTa tapaH sAdhanA kI dyotaka haiN| unake lie prayukta vizeSaNoM para vicAra karane se lagatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM 21. jahA goyama sAmI-anuttaropapAtika (dhanya aNagAra varNana) dekhie---kA citraNa 22. aMtakRddazA varga 23. vipAkasUtra 1 / magAdevI ke sAtha vArtAlApa kA citraNa 24. uggatave, dittatave, ghoratave, mahAtave, urAle, ghora guNe, ghora tavassI, ghora baMbhaceravAsI ucchUDhasarIre, saMkhittaviula teulesse, chaTTha-chaTTaNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM saMjameNaM tavasA appANaM bhAve mAraNe viharaI / -upAsaga dazA 176 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama sarvotkRSTa tapa:sAdhanA karane vAle dhanya aNagAra25 se gautama kI sAdhanA kisI prakAra kama nahIM thii| ve bahuta bar3e sAdhaka evaM tapasvI the jina para bhagavAna mahAvIra ke vizAla zramaNasaMgha ko gaurava thA aura unheM Adarza mAnA jAtA thaa| gautama ne jIvana ke prArambha meM jJAna evaM zru ta kI ArAdhanA kI aura usake carama zikhara taka phuNce| chadmastha sAdhaka ke jJAna kI antima rekhA kA sparza karane vAle gautama jo pahale caturdaza vidyAoM ke pAragAmI the, bhagavAna mahAvIra ke ziSya banakara caturdaza pUrva ke pAraMgata bane aura pazcAt apane jIvana ko tapaH sAdhanA meM saMlagna kara niraMtara tapaH jyoti prajvalita karate rhe| ve do dina upavAsa karate, eka dina bhojana, bhojana meM bhI sirpha eka samaya dina ke tIsare pahara meM svayaM bhikSA pAtra lekara sAmAnya kuloM meM eka sAdhAraNa bhikSuka kI taraha ghUmate, aura sUkhA-rUkhA jo bhI prAsuka AhAra prApta ho jAtA use prasannatApUrvaka grahaNa karate, phira bhagavAna mahAvIra ke nikaTa Akara apanI bhikSA unheM batalAte, pAraNe kI AjJA lekara apane anya sAmi jo ki sabhI gautama se laghu the unheM bhojana ke lie prema pUrvaka nimaMtrita karate-sAhu hujjAmi tArio !26 acchA ho, Apa loga mere bhojana ko svIkAra kara mujhe kRtArtha kareM" apane choTe sAdhuoM aura ziSyoM ke sAtha isa prakAra kA vinaya evaM prema bharA vyavahAra gautama kA hI nahIM, dhIre dhIre sampUrNa zramaNa saMgha kA Adarza bana gayA thaa| gautama usa yathAprApta bhojana se deha kA usI prakAra poSaNa karate the jisa prakAra koI kirAye ke ghara meM rahane vAlA apanatva se rahita bhAva ke sAtha usakA kirAyA detA ho| gautama kI isa anAsakti ke lie AgamoM meM bilamiva pannagabhUe kI upamA AtI hai, sAMpa jaise bila meM cupacApa praveza kara jAtA hai, usI prakAra gautama anAsakti pUrvaka bhojana ko gale utAra lete aura punaH apane svAdhyAya meM lIna ho jAte / 25. rAjagRha meM zroNika dvArA sarvazreSTha tapasvI sAdhaka ke viSaya meM pUchane para bhagavAna mahAvIra kahate haiM imesi codasaNhaM samaNasAhassINaM dhaNNe aNagAre mahAdukkarakArae ceva mahAnijjara tarAe ceva / -anuttaro0 3 / 39 inhIM dhanya aNagAra kI tapazcaryA, evaM sAdhanA vidhi kA varNana karate samaya kahA gayA hai--...... paDhamAe porisIe sajjhAyaM karei, jahA goyama sAmI anuttaro0 3 / 9 26. dazavaikAlika 5 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana svAvalaMbI zramaNa upayukta vivaraNa se gautama kI anya viziSTatAoM ke sAtha unake svAvalaMbana kI eka spaSTa tasvIra hamAre sAmane khica AtI hai| jo gautama apane pUrva jIvana meM bhAratakhaNDa ke mUrdhanyavidvAna mAne jAte the, pA~ca-sau ziSya pratikSaNa unake caraNoM meM karabaddha khar3e rahate, hajAroM jijJAsu jinake pAsa praznottara ke lie Ate aura zaMkA samAdhAna kara prasanna hokara lauTate, ve indrabhUti gautama jaba bhagavAna mahAvIra ke ziSya bane, samasta zramaNasaMgha meM prathama sthAna para Ae, pAMca-sau unake svayaM ke ziSya evaM anya sabhI cavadaha hajAra zramaNa unheM apanA vaMdanIya, arhaNIya evaM Adarza samajhate the| ve gautama bhI jaba AhAra kI AvazyakatA hotI hai to svayaM apane hAtha se apane bhAjana (pAtra) evaM vastra Adi kI pratilekhanA karate haiM-bhAyaNa vatthAi paDilehei-aura svayaM hI bhagavAna mahAvIra kI AjJA lekara ghara-ghara meM bhikSATana karate haiM / 28 gautama kA yahasvAvalaMbana vastutaH unake lie koI mahatvapUrNa na rahA ho, kintu zramaNasaMgha ke lie eka dizA darzaka thA 'apanA kArya svayaM karo' isa bhAvanA kA prabala samarthaka thaa| aura svAvalaMbana meM zramaNa zabda ko kRtArthatA kA dyotaka thaa| dinacaryA gautama kI caryAvidhi kA varNana karate hue AgamoM meM batAyA hai-gautama svAmI prathama prahara meM svAdhyAya karate the, dvitIya prahara meM dhyAna karate the aura dina ke tRtIya prahara arthAt madhyAnhottara meM bhikSA ke lie svayaM bhramaNa karate the| bhikSA bhojana Adi kArya ke lie eka prahara samaya se adhika nahIM lagAte / cauthe prahara meM phira svAdhyAya meM laga jAte / rAtri meM puna: prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya pahara meM dhyAna tRtIya meM nIMda aura cauthe prahara meM puna: svAdhyAya / 29 usa yuga meM sAmAnyata: jaina zramaNa kI 27. uvAsaga dazA 177 28. uccanIya-majjhima kulAiM ghara samudANassa bhikkhAyariyAe aDai uvAsaga dazA 1178 29. uttarAdhyayana 25 / 12 / 18 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama yahI samAcArI thI aisA uttarAdhyayana Adi AgamoM se pratIta hotA hai / eka prahara kI nIMda sAmAnya vyakti ke liye aparyApta hai, kintu usa samaya jisa prakAra ke zarIra saMgaThana, bala, kSamatA Adi ke varNana milate haiM usameM unake svAsthya kI sahana-kSamatA bhI sudRr3ha honI cAhie aura usI dRSTi se ho sakatA hai yaha sabhI sAmAnya zramaNoM kI caryA vidhi rahI ho| kintu dhIre dhIre aura bahuta hI alpa samaya meM jaba paristhitiyA~ badalI, zArIrika kSamatAoM meM antara AyA to jaina zramaNa aise bhI nahIM the ki lakIra ke phakIra bane rhe| AcArya zayyaMbhava dvArA saMkalita darzavakAlika meM bhikSA kA samaya badalane ke sambandha meM spaSTa nirdeza hai ki-"bhikSu ! gahastha ke ghara para bhikSA kA upayukta samaya dekhakara hI jAye, yadi akAla--asamaya meM usake ghara para jAegA to bhikSA bhI prApta na hogI jisase svayaM use bhI kleza hogA aura gRhastha ko bhI lajjA kA anubhava hogaa| vRhatkalpa sUtra meM bhI prathama evaM carama prahara kI bhikSAcarI kA samarthana kiyA gyaa| aura niyukti kAla meM Ane taka to do evaM tIna bAra kI bhikSA vidhi bhI mAnya ho cukI thii| isI prakAra nidrAvidhi bhI eka prahara ke sthAna para bicake do prahara kI mAna lI gaI / samayAnusAra AcAra vidhi meM parivartana karanA jaina zramaNoM evaM AcAryoM kI samayajJatA kA sUcaka hai, ise durbalatA nahIM mAnA jA sakatA / cUMki jaina dharma anekAMtavAdI haiM, utsarga-apavAda mArga meM vizvAsa karatA hai / vahA~ kahA gayA hai-kheta kAlaM ca vinnAya tahappANaM niujae kSetra, samaya evaM kSamatA Adi ko dekhakara zakti kA niyojana karanA cAhie / "jina zAsana meM kisI vidhi kA ekAMta niSedha bhI nahIM hai aura na ekAMta vidhAna hI hai / paristhiti ko dekhakara hI niSedha yA vidhAna kiyA jAtA hai jaisA ki roga meM cikitsA ke lie|"35 astu, gautama svAmI 30. akAle carasi bhikkhU, kAlaM na paDilehasi ? appANaM ca kilAmesi, sannivesaM ca garihasi / -dazavai 5 / 215 31. bRhadkalpa 5 / 6 32. odhaniyukti bhASya gA. 149 33. odhaniyukti gA. 660 34. dazavakAlika 51 35. egateNa niseho jogesu na desio vihIvA'vi / daliyaM pappa niseho hojja vihI vA jahA roge / -opaniyukti 55 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 65 kI kaThora caryA vartamAna meM yadi jaina zramaNoM ke liye duSkara evaM duSpAlya hai to usake lie zramaNoM kI durbalatA kA pakSa nahIM dekhakara unakI samayajJatA evaM vidhi-niSedha mArga vyavasthA ko dekhanA cAhiye / Aja bhI 'gautama svAmI kI karaNI' eka uccatama kriyApAtratA kA sUcaka hai / sAtha meM yaha bhI dhvanita hotA hai ki eka mahAna tatvajJAnI mAtra jJAna ke sAgara ke aura chora ko nApane meM hI 'alaM' nahIM rahA, kintu AcAra kriyA kA bhI uccatama udAharaNa bana kara hajAroM varSa ke bAda Aja bhI jagamagA rahA hai| unhoMne jIvana bhara baile-bele taka pAraNA kiyA aura pAraNe meM bhI kevala eka samaya bhojana / gautama kI lambI tapazcaryA kA varNana sUtroM meM nahIM milatA hai, kintu bele-bele ke tapa kI dIrghakAlIna sAdhanA aura usakI mahimA ko dekhate hue lagatA hai yaha kisI kaThora dIrgha tapasyA se kama ugna nahIM thii| isIlie AgamoM meM gautama ko 'uggatave ghoratave' Adi vibhUSaNoM se alaMkRta kiyA gayA hai / bhagavatI sUtra ke TIkAkAra abhayadeva sUri ne ukta zabdoM para TIkA karate hue likhA hai-jisa tapazcaraNa kI ArAdhanA sAmAnya jana ke lie atyaMta kaThora ho, yahA~ taka ki ve usakI kalpanA bhI nahIM kara sakate aise tapazcaraNa ko ugratapa kahA jAtA hai / 36 ___ gautama kI tapazcaryA ke sAtha zAMti evaM sahiSNutA kA maNikAMcana saMyoga thaa| isa zAMti ke kAraNa hI tapaH jyoti se unakA mukha maMDala satata prabhAsvara rahatA thaa| tapas kI dIpti unake zarIra para chiTakatI rahato isIkAraNa unake lie 'dita tave' vizeSaNa bhI upayukta hai / 'ditta tave' kA artha yaha bhI kiyA jAtA hai-tapa ke dvArA unhoMne apane karma vana ko bhasma kara DAlA thA / aura isI bAta ko vizeSa balapUrvaka batAne ke lie 'tattatave' mahAtave' Adi vizeSaNa Aye haiM / unhoMne tapa se apane antara mala ko tapA DAlA thaa| jisa prakAra svarNa agni meM tapa kara nikhara jAtA hai, aura samasta malinatA dUra ho jAtI hai, usI prakAra gautama ne tapa kara Atmajyoti ko nikhArA thA / usa tapa meM kisI prakAra kI kAmanA, AzaMsA, paraloka kI vitRSNA evaM yazaHkIrti kI abhilASA nahIM thii| ve kevala Atma zodhana ke lie tapa karate rhe| karma nirjarA hI unake tapazcaraNa kA eka evaM aMtima dhyeya thA 'nannattha nijjaraTThayAe 36. yadanyena prAkRtapusA na zakyate cintayitumapi tad vidhena tapasA yuktaH / -bhagavatI vRtti 1 / 1 pR0 35 37. 'mahAtave'-tti AzaMsA doSa rahitatvAt prazastatapAH / -bhagavatI vRtti 1 / 1 pR0 35 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 indrabhUti gautama tava mahiTThijjA'28 bhagavAna mahAvIra kA yaha saMdeza hI unakI samasta tapa: sAdhanA kA mUla thaa| dUsare koI gautama ke kaThora tapazcaraNa kI carcA karate to ve romAMcita ho jAte, isalie unake tapa ko 'ghoratapa' kahA gayA hai| UrdhvaretA brahmacArI ghora tapasvI ke sAtha-sAtha gautama ke lie 'ghoravaMbhaceravAsI' bhI eka vizeSaNa AtA hai / aura yaha vizeSaNa kisI na kisI viziSTatA kA dyotaka bhI ho sakatA hai / sAdhAraNataH 'ghora' zabda 'rudra' artha meM prayukta hotA hai / 9 kintu jaba usake sAtha ghora tapa, ghora guNa, ghora brahmacarya Adi vizeSaNa laga jAte haiM to artha meM prasaMgAnusAra antara bhI A jAtA hai / uttarAdhyayana 9 meM zakendra jaba namirAjarSi ko gRhasthAzrama meM rahane kI bAta kahatA hai to vahA~ 'ghorAsamaM ghora-Azrama' zabda kA prayoga gRhasthAzrama kI zreSThatA kA dyotaka bhI bana gayA hai / sAmAnyataH brahmacarya ko anya vratoM se kaThora mAnA gayA hai / sAdhAraNa manuSya usakI ArAdhanA kara sakane meM samartha nahIM ho paate| isa Azaya se brahmacarya ke sAtha 'ghora brahmacarya, zabda kA prayoga bhI AgamoM meM kaI sthAnoM para huA hai|41 gautama ke prakaraNa meM bhI 'ghora' zabda vrata kI kaThoratA, duHSpAlyatA ke sAtha viziSTatA kA bhI dyotaka ho sakatA hai aura isa dRSTi se sAmAnya brahmavratadhArI se gautama ke brahmacarya kI sAdhanA kI dRSTi se kucha viziSTatA ho sakatI hai aura vaha yaho ki brahma sAdhanA kA aMtima stara jo UrdhvaretA brahmacArI ke rUpa meM hotA hai, saMbhavataH usI stara para gautama kI sAdhanA pahu~cI hogI, auH usI bAta kI ora yaha vizeSaNa eka saMketa ke rUpa meM ho| 40. 38. dazavakAlika 9 39. abhidhAnarAjendra bhA0 2 pR0 1045 ghoraM ca tad brahmacarya cAlpasatvadu:khena yadanucaryate / tasmin ghora brahmacarya vastu zIlamasyeti ghorbrhmcryvaasii| -bhagavatI vRtti 111 41. dekhie-jJAtAsUtra 11 jaMbUdvIpa pra0 rAyapaseNI, aupapAtika, nirayAvaliyA aadi| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana videhabhAva gautama ke lie eka vizeSaNa yaha bhI prayukta huA hai-"ucchUDha sarIre" zarIra kA tyAga karane vAle / vastutaH gautama zarIradhArI the taba zarIra kA tyAga karane kI bAta sIdherUpa meM kaise saMgata baiTha sakatI hai ? isakA Azaya hai zarIra hote hue bhI zarIra ke saMskAra, mamatva evaM kisI prakAra kI Asakti unameM nahIM thii| yaha vizeSaNa gautama kI uccatama AdhyAtmika sthiti kA dyotaka hai / ve adhyAtma ke usa stara para pahu~ca gaye the jahA~ zarIra rahate hue bhI zarIra ko bhAvanA yA zarIra kA saMskAra nahIM rahatA hai / zarIra ke sukha-duHkha, bhUkha pyAsa kI koI sthiti unheM apanI sAdhanA se vicalita nahIM kara sakatI thii| bhagavAna mahAvIra kA yaha saMdeza "egamappANaM saMpehAe dhuNe kamma sarIragaM' 42 AtmA ko zarIra se pRthaka samajhakara karma zarIra ko dhuna DAlo, gautama ke jIvana meM rama gayA thA aura ve satata deha mukta bhAva meM vicaraNa karate hue cinmaya vizuddha svarUpa AtmA kA ciMtana karate rahate the|" maiM kevala zakti-jyoti svarUpa hU~ / 2 jJAna darzanamaya jyoti hI merI AtmA kA zAzvata rUpa hai / vahI zuddha zAzvata tatva maiM huuN| ye paramANu-zarIra ke sukha-duHkha, vedanA saMskAra aura por3A merA ahita nahIM kara sakate / 44 adhyAtmayoga kI yaha uccatama bhAvanA gautama ke jIvana meM sAkAra huI yaha ukta vizeSaNa se spaSTa pratIta hotA hai| unakI dRSTi Atma-kendrita ho gaI thI, aura zArIrika saMskAra se mukta thI / zrImad rAjacandra ne isI sthiti ko dehAtIta si ti batalAte hue aise parama yogI ko namaskAra kiyA hai deha chatA jehanI dazA varte dehAtIta / te yogI nA caraNa mAM vaMdana che agaNIta / / 5 42. AcArAMga 1 / 4 / 3 43. kevalasatti sahAvo sohaM---niyamasAra 96 44. (ka) ego me sAsadoappANANadaMsaNalakkhaNo-niyama 0102-mahApratyAkhyAna 101 (kha) ahamikko khalu suddho daMsaNa NANa maiyo sadA'ruvI, __Navi asthi majjha kiMci vi aNNaM prmaannumittNpi| ---samayasAra 38 45. Atmasiddhi-zrImad rAjacandra, Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama tapopalabdhi adhyAtma kI isa caramasthiti para pahuMce hue sAdhaka ke lie yaha sahaja ho thA ki tapojanya labdhiyA~ evaM siddhiyA~ unake caraNoM meM lauTane lage / jaina granthoM meM aneka prakAra kI tapojanya labdhiyoM kA varNana AtA hai / viziSTa prakAra ke tapazcaraNa evaM utkRSTa zubha adhyavasAya ke kAraNa AtmA meM amuka prakAra kI zakti jAgRta ho jAtI hai, jise labdhi kahA jAtA hai / 6 una labdhiyoM meM eka tejolabdhi bhI hai / isa labdhi ke kAraNa sAdhaka kisI krodha Adi prasaMga para apane antara se eka prakAra kI agni ko nikAlatA hai, jo kaI yojana taka calI jAtI hai aura usa kSetra meM rahI huI samasta vastu, vizAla bhavana, vRkSa, nagara Adi ko jalA kara bhasmasAt kara DAlatI hai| gozAlaka ke pAsa isa prakAra kI tejolabdhi thI, jisakA prayoga usane bhagavAna mahAvIra para bhI kiyA thaa| gautamasvAmI ko viziSTa tapazcaraNa ke kAraNa jo labdhiyA~ prApta huI unameM tejolabdhi (tejolezyA) bhI thI, aura usakI zakti bahuta hI tIkSNa thI / eka sAtha solaha mahAdezoM ko bhasma karane meM samartha ! kintu unakI dRSTi to Atmakendrita thI, zAMti evaM vairAgya meM lIna thI, saMsAra ke pratyeka prANI ko mitra bhAva se dekhate the| ataH unhoMne isa prakAra kI vipula tejolabdhi ko apane zarIra ke bhItara hI saMgupta karake rakhI thii| AtmA para kaThora saMmaya kI vRtti isa vizeSaNa se dhvanita hotI hai, aura sAtha hI unakI tapojanya viziSTa upalabdhi kA digadarzana bhI ! samatA evaM prema kI vRSTi karane vAle sAdhaka ke lie isa prakAra kI labdhi kA prayoga kabhA kyoM Avazyaka hotA ? vaha to saMsAra ko Aga bujhAne AyA thA, Aga lagAne nahIM, vaha ghara-ghara meM aura ghaTa-ghaTa meM mahAvIra kA vizvabaMdhutva, samatA evaM karuNA kA saMdeza pahu~cAne vAlA mahAn sAdhaka thA, isa prakAra ko labdhiyoM kA saMgopana karake Atma zakti kA vizva-kalyANa meM niyojana karanA ho unakA dhyeya thA / 46. pariNAma tava vaseNaM emAi huti laddhIo / --pravacana sArodvAra, dvAra 270 gA, 1492-1508 47. bhagavatI sUtra 15 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana gautama kI jJAna sampadA jaina darzana kI mUla AtmA hai- 'paDhamaM nANaM tao dayA48 pahale jJAna phira kriyA / jaba taka antaHkaraNa meM jJAnajyoti prajvalita nahIM hotI, Atma bodha kI prApti nahIM hotI, taba taka samasta kriyA kAMDa, 'deha daMDa' se adhika mahatvapUrNa nahIM hai| usa 'dehadaMDa' ko jainAcAryoM ne 'bAla tapa' kahA hai aura vaha kitanA hI ugra ho, usase mukti prApta nahIM ho sakatI --"nahu bAlataveNa mukkhuti"49 isalie kriyA se pUrva jJAna, Atmabodha prApta karanA atyanta Avazyaka hai / vaise ekAMta jJAna evaM ekAMta kriyA donoM hI apane meM adhUre haiM / 50 kintu krama kI dRSTi se pahale jJAna aura phira kriyA, yahI Atma sAdhanA kI sahI dRSTi hai / 51 jJAna ko prakAza mAnA gayA hai, 52 vaha prakAza prApta karake sAdhaka apane sAdhanA mArga para askhalita evaM apratihata gati se bar3hatA calA jAtA hai| jaina darzana kA yaha mUla svara gautama ke jIvana meM mukharita huA hai / unhoMne pahale jJAna ko ArAdhanA kI, isase AtmasvarUpa kA bodha prApta kiyA aura phira una tapazcaraNa meM zarIra ko jhauMka ddaalaa| ve apane pUrva jIvana meM vaidika paraMparA ke prakAMDa paMDita the, usake aMga-aMga ko TaTolA, anuzIlana kiyA aura usake sUkSma se sUkSma rahasyoM kA avabodha prApta kiyaa| AcArya hemacandra ke kathanAnusAra ve caturdaza vidhAoM meM pAraMgata the| 53 'caudaha vidyA' meM usa yuga kI samasta vidyAoM kA samAveza kara diyA gayA thaa| cAra veda, chaha vedAMga,54 dharma zAstra, purANa, 48. dazavakAlika 4 49. AcA0ni0 2 / 4 50. NANaM kiriyA rahiyaM kiriyAmettaM ca dovi egNtaa| -sanmati tarka0 3 / 68 51. nANI saMjama sahio nAyavvo bhAvao samaNo -~-utta0 ni0 389 52. nANaM payAsagaM / Ava0ni0 103 53. triSaSTiH zalAkA 10 / 5 54. chaha vedAMga ye haiM(ka) zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda aura jyotiSa / --vaidika koza, pR0 494 (prakAzaka banArasa hindU yunirvasiTI) (kha) sikkhA-kappe-vAgaraNe-chaMde-nirutta -joisaamynne| -bhagavatI, 2 / 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 indrabhUti gautama mImAMsA evaM tarka (nyAya zAstra ) ye caudaha vidyA kahalAtI thI / "" bhagavAna mahAvIra ke pAsa pravrajita hone para unhoMne gautama ko tripadI kA jJAna diyA, jisake AdhAra para unhoMne apanI vistAra- buddhi ke dvArA viziSTa kSayopazama ke kAraNa catudarza pUrvo kA jJAna prApta kara liyA / caudaha vidyAoM meM jisa prakAra vaidika paramparA kA samasta vAMGamaya samAhita ho jAtA hai, usI prakAra caudaha pUrva meM jaina darzana kA samasta jJAna vijJAna antarhita ho jAtA hai / 56 mAnA to yaha bhI jAtA hai ki ina caudaha pUrvo meM saMsAra kI samasta vidyAoM kA samAveza ho jAtA hai / catudarzapUrva ghara ke lie saMsAra kA koI bhI bhautika yA AdhyAtmika jJAna avijJAta nahIM rahatA / aisA pUrvI ke viSayAnukrama se spaSTa hotA hai / gautama ko 'caudda sapuvi' kahA gayA hai / gautama na kevala caudaha pUrva ke jJAtA the, balki unakI racanA bhI unhoMne hI kI thI, cU~ki caudaha pUrva bArahaveM aMga meM samAviSTa hote haiM, aura gaNadhara dvAdazAMgI ke racayitA mAne gaye haiM / isa prakAra saMpUrNa zruta zAstra ke jJAtA evaM racayitA ke rUpa meM gautama kI vilakSaNa pratibhA evaM gahana zra tavidyA kA rUpa hamAre samakSa ujAgara ho jAtA hai| mAnasa jJAnI 57 70 gautama kevala zrutajJAna ke hI nahIM, balki mAnasavidyA ke bhI vijJAtA the / ve kisI bhI saMjJIprANI ke manobhAvoM kA tatkAla jJAna prApta kara sakate 55. SaDaMga mizritA vedA dharma zAstra purANakam / mImAMsA tarkamapi ca etA vidyAzcaturdaza / - Apa j saMskRta iMgliza DikzanarI bhAgA, 2 pR0 694 kucha antara ke sAtha dekhie : yAjJavalkyasmRti a0 1 zlo0 3 viSNupurANa aMza 3, a0 6, zlo028 56. caudaha pUrva ke nAma kramazaH yoM haiM-- (1) utpAda pUrva, (2) agrAyaNIya pUrva (3) vIryaM pravAda pUrva (4) asti nAsti pravAda ( 5 ) jJAna pravAda ( 6 ) satya pravAda ( 7 ) Atma pravAda ( 8 ) karma pravAda (9) pratyAkhyAna pravAda (10) vidyAnu pravAda (11) avandhya pUrva (12) prANAyu pravAda (13) kriyA vizAla pUrva (14) loka vindusAra / - naMdIsUtra 57 57. dekhie - Agama yuga kA jaina darzana -- ( paM0 dalasukha bhAI pR0 8 ) samavAyAMga - 14 vAM evaM 147, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 71 the / unakI isa viziSTatA ko Agama meM-'cau nANovagaetti' vizeSaNa se spaSTa kiyA hai / ve matijJAna evaM zru tajJAna se samasta vAMGamaya ke jJAtA evaM upadeSTA siddha hote haiM, avadhijJAnI hone ke kAraNa vizva ke bhautika padArthoM ke bhUta bhaviSya ke pariNAmoM kA jJAna bhI unheM thA, aura phira manaHpaya va jJAna ke dvArA ve saMsAra ke samasta saMjJI prANiyoM ke manobhAvoM, mAnasika utthAna patana, parivartana Adi kA viziSTa jJAna bhI prApta kara lete the| gautama kI jJAna saMpadA saMsAra kI sarvottama evaM sarvotkRSTa saMpadA thii| ve saMsAra ke pratyeka padArtha evaM pratyeka vidyA ke jJAtA the| aura itane bar3e jJAnI jaba Atma sAdhanA ke mArga para bar3ha to samasta daihika bhAvoM se mukta hokara adhyAtma ke carama zikhara taka pahu~ca gaye the| kaThora tapazcaraNa, ekAMta vizuddha dhyAna aura usI ke sAtha bhagavAna mahAvIra kI ananyatama upAsanA yaha gautama ke jIvana kI viziSTatA thii| isa prakAra gautama ke jIvana kI eka rUpa chavi jo AgamoM se hameM prApta hotI hai-usa para cintana karane se lagatA hai-gautama apane yuga ke mahAnatama tatvajJAnI, viziSTa sAdhaka aura tapasvI the| eka virala adhyAtma yogI, siddhisaMpanna sAdhaka aura vizvakalyANa kI udagra bhAvanA se yukta parivrAjaka ! jinakA bAhya vyaktitva bhI gauravapUrNa thA aura Antarika vyaktitva to anyatama akSaya garimA se maNDita, siddhi se saMpanna evaM apane yuga kA advitIya bhI kahA jA sakatA hai| ____ gautama ke jIvana meM jitanI tapazcaraNa kI pArvatIya utkaTatA thI utanI hI vinaya, saralatA, mRdutA kI sukumAra puSpa sama komalatA bhI / unakA jIvana puSpa vastuta: puSpa nahIM, kintu phUloM kA vaha guladastA hai, jisameM vividha raMga, vibhinna saurabha evaM vividha AkAra ke suramya sukumAra phUla mahaka rahe haiM aura apane paripArzva ko bhI surabhita karate jA rahe haiM / Agama sAhitya meM gautama ke aneka jIvana prasaMga phUloM kI taraha bikhare hue haiM jinameM kahIM bhakti evaM vinaya kI saurabha hai, kahIM saralatA, satyaniSThA kI mahaka hai, to kahIM jJAnopAsanA evaM tattva jijJAsA kI sugaMdha hai, jo jIvana ke vividha pakSoM ko sundara evaM suramya rUpa meM prastuta karatI haiN| agale pRSThoM para hama gautama ke vividha jIvana prasaMgoM ko eka mAlA kA rUpa dekara prastuta kara rahe haiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 indrabhUti gautama vinamratA kI mUrti apAra jJAnagarimA evaM durdhaSa tapaH zakti ke svAmI hote hue bhI gautama kA hRdaya bahuta hI sarala evaM vinamra thaa| unheM kabhI apane jJAna kA ahaMkAra nahIM huA, aura na kabhI apane pada evaM sAdhanA kI pragalbhatA meM bahe / jJAna prApti kI utkaTa jijJAsA kA varNana to agale pRSThoM para pAThaka dekha skeNge| yahA~ hama gautama ke jIvana kI Adarza vinamratA evaM satya zodhakavRtti kI jhAMkI prastuta kara rahe haiM / __ bhagavAna mahAvIra kA prathama evaM pramukha zrAvaka thA Ananda / jIvana ke antima samaya meM usane apanI samasta sAMsArika kriyAoM kA parityAga karake jIvana maraNa kI AkAMkSA se rahita hokara ucca AdhyAtmika jAgaraNa karate hue AjIvana anazana grahaNa kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra usa samaya apane zramaNa saMgha ke sAtha vANijya grAma ke dUtipalAza caitya meM Thahare hue the| gaNadhara gautama do dina kA upavAsa pUrNa karake pAraNe ke lie nagara meM gaye / vahA~ bhikSAcAro karate hue jaba ve kollAga sanniveza ke pAsa se gujare to logoM meM eka carcA sunI / sthAna sthAna para ekatra hue loga bAta kara rahe the--"bhagavAna mahAvIra kA aMtevAsI (zrAvaka) AnaMda pauSadhazAlA meM jIvana kI aMtima ArAdhanA ke rUpa meM anazana vrata lekara janma-maraNa kI AkAMkSA se mukta hokara AdhyAtma jAgaraNa kara rahA hai|" logoM kI carcA sunakara gautama ke mana meM AnaMda se milane kI icchA huii| ve kollAga sanniveza meM sthita pauSadhazAlA meM Aye / gautama gaNadhara ko AtA dekhakara AnaMda harSa evaM ullAsa se gadgad ho utthaa| usane hAtha jor3akara gautama ko namaskAra kiyA aura prArthanA kI--"bhante ! maiM isa dIrgha tapa ke kAraNa azakta ho cukA hU~, ataH uThakara ApakA svAgata satkAra nahIM kara sakatA, vidhivat vandana nahIM kara sakatA, ataH Apa kRpA karake Age Aie tAki meM savidhi bandana namaskAra kara skuu|" Ananda ke vinayapUrNa vacana sunakara gautama nikaTa Aye / azakta hote hue bhI Ananda ne sira jhukAkara gautama ke caraNoM meM vidhi yukta vaMdana kiyaa| kucha aupacArika vArtAlApa ke pazcAt AnaMda ne pUchA- "bhagavan ! gRhasthAzrama meM rahate hue gRhastha ko avadhijJAna prApta ho sakatA hai ?" gautama ne uttara diyA- ''hA~, ho sakatA hai / " Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana .73 Ananda ne kahA- "bhagavan ! mujhe bhI ghara meM rahate hue avadhijJAna huA hai| maiM pUrva pazcima aura dakSiNa dizA meM lavaNa samudra ke pAMca sau yojana taka ke kSetra ko dekhatA evaM jAnatA huuN| uttaradizA meM culla himavaMta varSadhara parvata taka dekhatA evaM jAnatA huuN| U~cI dizA meM saudharma devaloka taka evaM nIcI dizA meM ratna prabhA pRthvI ke laulucya nAmaka narakavAsa taka dekhatA evaM jAnatA huuN|" gautama ne Ananda ke vizAla avadhi jJAna kA varNana sunA to Azcarya huaa| ve bole- "Ananda ! gRhastha ko avadhi jJAna to ho sakatA hai, kintu itanI vistRta sImAvAlA avadhijJAna nahIM ho sktaa| tumhArA kathana bhrAMti yukta ho sakatA hai, ataH satya pratIta nahIM hotA, tumheM apanI isa bhUla ke lie prAyazcitta karanA caahie|" vinaya evaM vismaya ke sAtha Ananda ne nivedana kiyA--"bhagavan ! kyA jina zAsana meM aisI bhI paripATI hai ki satya tathya evaM sadbhUta kathana ke liye bhI prAyazcitta karanA par3atA hai ?" gautama-'Ananda ! nahIM !" Ananda-- "bhagavan ! to phira mujhe satya kathana ke liye Apa prAyazcitta karane ko kaise kaha rahe haiM ?" Ananda ke kathana se gautama asamaMjasa meM par3a gye| unheM apanI bAta para zaMkA huI aura ve tatkAla lauTakara bhagavAna mahAvIra ke pAsa pahu~ce / bhagavAna ko vaMdanA karake gautama ne vinayapUrvaka Ananda ke vArtAlApa kI carcA karate hue pUchA- "bhante ! kyA gRhastha ko itanI bar3I sImAvAlA avadhijJAna ho sakatA hai ? isa prasaMga ko lekara mere aura Ananda ke bIca matabheda ho gayA hai / vaha kahatA hai mujhe aisA avadhijJAna prApta huA hai, aura maine kahA-itanA bar3A avadhi jJAna gRhastha ko nahIM ho sakatA, tumhArA kathana asatya hai, prAyazcita karanA cAhie ! kintu bhagavan ! vaha to ulaTA mujhe hI prAyazcitta lene kI bAta kahatA hai ! isameM kauna sahI hai ?" bhagavAna mahAvIra ne gautama ko saMbodhita karake kahA-"gautama ! isa viSaya meM Ananda kA kathana satya hai / tumheM apanI bAta kA Agraha nahIM honA cAhie, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 indrabhUti gautama prAyazcitta tumheM karanA hogaa| tumane satya vaktA Ananda kI avahelanA kI hai, ata: tuma lauTakara usake ghara jAo, aura apanI bhUla ke lie kSamA mA~go / "58 gautama ko apanI bhUla kA patA calate hI ve tatkSaNa AnandagAthApati ke pAsa pahuMce, apane kathana para pazcAttApa karate hue kSamA mAMgI aura Ananda kI bAta ko bhagavAna ke dvArA satya pramANita karane kI svIkRti dI / 59 isa ghaTanA meM gautama ke vyaktitva kA eka mahAna rUpa ujAgara huA hai-vinamratA ! bauddhika anAgraha evaM nirahaMkAra vRtti ! manuSya kA svabhAva hai, vaha sAmAnyataH apanI bhUla ko bhUla rUpa meM nahIM jAna pAtA, jAna lene para bhI use svIkAra nahIM karatA, yadi mana-hI-mana svIkAra bhI kara le to bhI kisI ke samakSa jAkara kSamA mA~ganA to use mRtyu se bhI adhika bhayAnaka evaM yaMtraNAdAyI lagatA hai / jisameM yadi vaha kisI UMce pada para hai, aura apane se choToM ke samakSa bhUla svIkAra karane kA prasaMga AtA hai to vaha usake lie asahya vedanA kA rUpa le letI hai / gaNadhara gautama ko jaba Ananda zrAvaka ke samakSa apanI bhUla svIkAra karane kA prasaMga AyA to unhoMne binA kisI prakAra kA nanunaca kie tatkSaNa prasannatApUrvaka usa ora cala pdd'e| yaha unake mana kI kitanI mahAnatA hai / isa asIma vinamratA meM hI vastutaH unakI mahAnatA kA sUtra chipA hai / aura yaha vinamratA gautama ke Antarika jIvana kI saccI nigranthatA kI sUcanA detI hai / tathAgata buddha ne kahA hai60 "nintha vaha hai jisake mana meM gA~Tha nahIM hotI hai aura gA~Tha use nahIM hotI jisakA mAna-ahaMkAra kSINa ho gayA hai / " isI ghaTanA se gautama kI satya-saMdhitsu vRtti kI eka virATa jhalaka mila jAtI hai, jaba unheM Ananda ke kathana meM satya pratIta huA to ve usakI spaSTa svIkRti dene ko cala par3e, apane do dina ke upavAsa ke pAraNe kI paravAha kiye binA / satya kI svIkRti aura satya kA sammAna karanA gautama kA sahaja svabhAva thA aisA pratIta hotA hai / bhagavAna mahAvIra kA yaha saMdeza-saccameva samabhijANAhi61-- unake antaramana kA spandana bana gayA thA jo pratizvAsa meM dhar3aka rahA thaa| 58. ANaMdaM ca samaNovAsayaM eyama8 khAmehi-uvAsagadazA 186 59. uvAsagadazA 1 sUtra 70 se 85 60. pahInamAnassa na santiganthA-saMyuttanikAya 1 / 1 / 25 61. AcArAMga 1 / 3-3-111 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 75 saralatA kA akSaya srota gaNadhara gautama ko jIvana meM carama koTi kA sammAna evaM pratiSThA prApta huI thii| bhagavAna mahAvIra ke to ve priya ziSya the hI, unakI ananya kRpA una para thI, aura sAtha hI saMpUrNa zramaNa saMgha kI zraddhA, samrAToM aura senApatiyoM kA Adara sammAna bhI gautama ko prApta huA thaa| itanI zraddhA sammAna pAkara bhI gautama kabhI apane ko bhUle nahIM the| unake mana meM kabhI ahaMkAra to jagA hI nhiiN| unakA vyavahAra itanA mRdu aura AtmIya hotA thA ki sAmAnya se sAmAnya jana, abodha bAlaka bhI unakI ora yoM AkRSTa ho jAtA jaise zizu mAtA kI ora / unake jIvana kI saralatA evaM mRdutA kA nidarzana karAne vAlI eka ghaTanA aMtakRt dazA meM ullikhita hai / eka bAra bhagavAna mahAvIra polAsapura nagara meM padhAre / vahA~ para vijaya nAmaka rAjA thaa| jisakI zrIdevo nAma kI mahArAnI tho / zrIdevI kA eka atyaMta priya sukumAra putra thA atimuktaka kumAra / gaNadhara gautama polAsapura nagara meM bhikSA ke lie bhramaNa karate hue udhara pahu~ca gae jahA~ para rAjakumAra atimuktaka apane bAla sAthiyoM ke sAtha khela rahA thaa| baccoM ke khelane ke lie eka maidAna thA jise 'indrasthAna' kahA jAtA thaa| gautama jaba usa indrasthAna ke nikaTa se gujare to kumAra atimuktaka ne unheM dekhA / gautamasvAmI kI viziSTa zveta veSabhUSA, aura divya rUpa evaM maMda-maMda gati dekhakara kumAra ke mana meM unake prati kautuhala jagA / vaha kucha dera unakI ora dekhatA rahA, phira nikaTa AyA to unakI adbhuta saumyatA se nirbhaya hokara pUchane lagA- "bhadanta ! Apa kauna haiM aura kisa kAraNa yoM ghara-ghara meM ghUma rahe haiM ?' gautama ne maMdasmita ke sAtha bAlaka kI ora dekhA, sahaja nizchalatA evaM gulAbI sakumAratA usake mukha para bikhara rahI thii| madhura svara se gautama ne kahA"devAnupriya ! hama zramaNa nigrantha haiM, bhikSA prApta karane ke lie isa prakAra ucca-nIcamadhyama kuloM meM bhramaNa kara rahe haiM / " atimuktaka-- "bhante ! Apa mere ghara se bhI bhikSA leMge ?" 62. atakRt dazA varga 6 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama gautama-"hA~, kyoM nhiiN|" atimuktaka--"to phira calie, Apa mujhe bar3e hI priya laga rahe haiM, maiM apane ghara le jAkara Apako bhikSA duuNgaa|" yoM kahakara atimuktaka ne gautama kI aMgulI pakar3a lii| 63 jaise koI mitra apane mitra kI aMgulI pakar3a kara use apane ghara le calane kA Agraha karatA ho, aura gautama bho bAlaka atimuktaka ke sAtha-sAtha rAjamahaloM kI ora cala diye / jaba zrIdevI ne gautama svAmI kI aMgulI pakar3e rAjakumAra ko mahaloM kI ora Ate dekhA to vaha harSa se gadgad ho uTho / itane bar3e mahAna tapasvI mahAzramaNa ! choTe se bacce ke sAtha aMgulI pakar3e kitane prema evaM sarala bhAva ke sAtha bhikSA ke liye A rahe haiM ? rAnI kA aMga-aMga prasannatA se nAca utthaa| usane sAmane Akara gautama ko vaMdanA kI aura atyanta bhAva pravaNatA se bhikSA pradAna kii| bhikSA lekara jaba gautama svAmI calane lage to kumAra atimuktaka ne pUchA"bhante ! aba Apa kahA~ jAyeMge ? ApakA nivAsa kahA~ haiM ?" zrIdevI bAlaka ke bhole-bhAle praznoM para sakucA rahI thI ki yaha abodha bAlaka gautama svAmI se kyA UlajalUla pUcha baiThegA ? para gautama bar3e hI sneha evaM saralatA ke sAtha bAlaka ko uttara dete hue bole--- "kumAra ! hamAre dharmaguru bhagavAna mahAvIra svAmI tumhAre nagara ke bAhara zrIvana udyAna meM padhAre haiM, hama loga vahIM Thahare haiN|" gautama ke snehamaya vyavahAra se kumAra kA mana AkRSTa ho gyaa| vaha bolA"bhante ! maiM bhI Apake sAtha Apake dharmAcArya ke darzana karane ko calU ?" gautama ne svIkRti dI, kumAra gautama ke sAtha-sAtha bhagavAna mahAvIra ke nikaTa phuNcaa| bhagavAna ne rAjakumAra ko dharma kathA sunAI aura kumAra ko vairAgya jAgRta huaa| usane mAtA pitA kI AjJA lekara bhagavAna kA ziSyatva svIkAra kiyaa| bAlaka ke sAtha bAlaka kA-sA vyavahAra karake usake hRdaya ko jItanA sarala nahIM hai / vidvAna vidvAna ke sAtha carcA karake use prabhAvita kara sakatA hai, para abodha baccoM ke hRdaya ko samajhakara use dharma evaM adhyAtma jaise nIrasa viSaya kI ora AkRSTa 63. ahaM tubhaM bhikkhaM davAvemiti bhagavaM goyamaM aMgalIe geNi / -aMtakRt dazA 6 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana oo karanA bahuta hI kaThina hai / isameM vidvattA kI nahIM, kintu hRdaya kI saralatA, snehasiktatA evaM madhuratA kI AvazyakatA hotI hai / bAlaka dvArA aMgulI pakar3ane para bhI gautama svAmI ne use jhir3akA nahIM, usase chur3Ane kA prayatna bhI nahIM kiyaa| cUMki aisA karane para saMbhava thA bAlaka ke komala hRdaya ko Thesa pahu~ce, sAdhuveSa ke prati usake mana meM jo AkarSaNa jagA, vaha napharata va bhaya meM badala jAye / gautama kI isa prakAra kI saralatA, madhuratA evaM snehazIlatA ke kAraNa hI na jAne kitane khilate hue sukumAra zaizava aura ubharate hue alhar3a yauvana tyAga, sAdhanA evaM adhyAtma vidyA ke mArga para Akara samarpita ho gye| lagatA hai gautama vAstava meM hI saralatA evaM madhuratA kA akSaya srota thaa| madhura aAtithya gautama ke hRdaya kI madhuratA kA eka ora udAharaNa bhagavatI meM AtA hai / kRtaMgalA nagarI se kucha dUra zrAvastI meM parivrAjaka 5 sAdhuoM kA eka vizAla 64. bhagavatIsUtra 2 / 1 65. (ka) parivrAjaka-bhikSA se AjIvikA karane vAlA sAdhu-nirukta 1 / 14 -(vaidika koza) (kha) jaina sUtra evaM uttaravartI sAhitya meM tApasa, parivrAjaka, sanyAsI Adi aneka prakAra ke sAdhakoM kA vistRta varNana AtA hai| isake lie aupapAtika sUtra sUtrakRtAMga niyukti, piDaniyukti gA. 314 vRhatkalpa bhASya bhA.4 pR0 1170 nizotha sUtra sabhASya cUNi bhAga-2 evaM bhagavatI sUtra 116. Avazyaka cUrNI pR0 278 / dhammapada aTThakathA 2 pR0 209 dIgha nikAya aTThakathA-1 pR0 270 / lalita vistara pR0 248 / tathA jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 412 se 416 taka meM dekhA jA sakatA hai / parivrAjaka zramaNoM kA saMkSipta paricaya "geruA vastra dhAraNa karane ke kAraNa inheM gerua athavA gairika bhI kahA gayA hai| parivrAjaka-zramaNa brAhmaNa dharma ke pratiSThita paNDita hote the / vaziSTa dharma 1. nizIthacUrNI 13.4420 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 indrabhUti gautama parivAra rahatA thaa| unameM gardabhAli nAmaka parivrAjaka kA ziSya skandaka parivrAjaka mukhya thA-skandaka kAtyAyana gotra kA thA, cAra veda evaM anya aneka dharmazAstroM kA vaha pAraMgata thaa| brAhmaNa evaM parivrAjakoM ke darzana kA usane gahana adhyayana evaM anuzIlana kiyA thaa| sUtra meM ullekha hai ki parivrAjaka ko apanA sira muNDita rakhanA cAhie / eka vastra athavA carmakhaNDa dhAraNa karanA cAhie, gAyoM dvArA ukhAr3I huI ghAsa se apane zarIra ko AcchAdita karanA caahiye| tathA jamIna para sonA caahie| ye loga Avasatha (avasaha) meM nivAsa karate tathA AcArazAstra aura darzana Adi viSayoM para vAdavivAda karane ke lie dUra-dUra taka paryaTana karate / parivrAjaka zramaNa cAra veda itihAsa (purANa), nighaMTu paSThitantra, gaNita, zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, nirukta, jyotiSa zAstra tathA anya brAhmaNa zAstroM ke vidvAna hote the| dAna dharma, zauca dharma aura tIrtha snAna kA ve upadeza karate the| unake matAnusAra jo kucha bhI apavitra hotA vaha jala aura miTTI ke dhone se pavitra ho jAtA hai / aura isa prakAra zuddha deha (cokSa) aura niravadhya vyavahAra se yukta hokara snAna karane se svarga kI prApti hotI hai| ina parivrAjakoM ko tAlAba, nadI, puSkariNI, vApI, Adi meM snAna karane; gAr3I, pAlakI azva, hAthI Adi para savAra hone, naTa mAgadha Adi kA tamAzA dekhane, harita vastu Adi ko roMdane, strI, bhakta, deza, rAja aura cora kathA meM saMlagna hone, tumbI, kASTha aura miTTI ke pAtroM ke sivAya bahumUlya pAtra dhAraNa karane, gerue vastra ko chor3akara vividha prakAra ke raMgIna vastra pahanane, tAMbe kI aMgUThI (pavittiya) ko chor3akara hAra, ardhahAra, kuNDala Adi AbhUSaNoM ko dhAraNa karane, karNapura ko chor3akara anya mAlAe~ pahanane aura gaMgA kI miTTI ko chor3akara aguru, candana Adi kA zarIra para lepa karane kI manAyI hai / unheM kevala pIne ke lie eka mAgadha prasthapramANa jala grahaNa karane kA vidhAna hai / vaha bhI bahatA huA aura channe se chanA huA (paripUya) / isa jala ko ve hAtha, paira, thAlI yA cammaca Adi dhone ke upayoga meM nahIM lA sakate / 13 -jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR0 112-116 2. 10-6-11; malAlasekara, DiksanarI A~va pAlI propara nemsa, jilda 2, pR0 159 Adi; mahAbhArata 12.190.3 / 3. aupapAtikasUtra 38, pR0 172-76 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana zrAvastI meM nigrantha pravacana ke rahasyoM kA jAnakAra eka piMgala nAmaka nigrantha rahatA thA / bhagavAna mahAvIra kI vANI usane sunI thI aura vaha usa para atyanta zraddhA rakhatA thA / eka bAra piMgala nirgrantha skandaka parivrAjaka ke pAsa AyA aura use AkSepAtmaka bhASA meM pUchA - " mAgadha ! kyA tuma batA sakate ho, yaha loka sAnta hai yA ananta ? jIva sAnta hai yA ananta ? siddhi evaM siddha sAnta hai yA ananta ? kisa prakAra kI mRtyu prApta hone se punarjanma kA avarodha ho sakatA hai ? kyA tuma mere ina praznoM kA samAdhAna kara sakoge ? 66 piMgala ke dvArA isa prakAra ke gambhIra prazna sunakara skandaka vicAra magna ho gayA / use ina praznoM kA uttara nahIM sUjhA / piMgala ke dvArA do-tIna bAra pUchane para bhI vaha mauna rahA, aura mana-hI-mana apane zAstroM para zaMkA hone lagI, jahA~ isa prakAra ke praznoM para kahIM koI cintana nahIM kiyA gayA / usako sva-Agama zraddhA vicalita ho gaI, aura vaha inakA samAdhAna pAne ko Atura ho utthaa| usI samaya skaMdaka ne logoM meM eka carcA sunI ki sarvajJa sarvadarzI prabhu mahAvIra Aja kRtaMgalA nagarI ke chatra palAza udyAna meM padhAre haiM / una mahAbhAga ke darzana abhivAdana se to parama lAbha prApta hotA hI hai, kintu unake darzana to dUra rahe, to unakA nAma gotra sunane se bhI manuSya kA kalyANa ho jAtA hai| unake upadeza se saba prakAra ke saMzaya vinaSTa ho jAte haiM aura AtmA parama samAdhi ko prApta hotA hai / " janatA ke mukha se isa prakAra kA saMvAda sunate hI skandaka ke vicAroM meM eka halacala huI, use eka mArga dIkhapar3A, apano zaMkAoM kA samAdhAna prApta karane kI balavatI jijJAsA usameM jagI / vaha apane sthAna para AyA, tridaNDa, kamaNDalu, rudrAkSa mAlA, Asana Adi lekara vaha bhI bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa kI ora cala par3A / 66. mAgahA ! kisa aMte loe, aNaMte loe ? saaMte jIve, aNate jIve ? aMtAsiddhi atA siddhi ? aMte siddha, aNate siddha e ? keNa vA maraNeNaM maramANe jIve vaDDhati vA hAyati vA ? - bhagavatI 79 sUtra 2 / 1 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ne gautama ko saMbodhita karake pUchA--"gautama ! kyA tuma apane cira paricita pUrva janma ke mitra ko dekhanA cAhate ho' ? / gautama ne Azcarya pUrvaka bhagavAna kI ora dekhA, unakI bhAvanA meM Azcarya thA, jijJAsA thI ! bhagavAna ne kahA--- "gautama tuma Aja apane pUrva paricita mitra ko dekhoge ?'67 gautama abhI bhI bhagavAna kI rahasya bharI vANI ko nahIM samajha sake ! unhoMne pUchA-'bhagavan ! vaha mitra kauna hai, jise maiM Aja dekhUgA ?" bhagavAna ne skaMdaka kA paricaya dete hue batAyA- ''vaha skandaka parivrAjaka tumhAre pUrva janma kA mitra hai, usake mana meM zaMkA ho jAne se vaha samAdhAna pAne ke lie abhI A rahA hai / kucha samaya bAda vaha tumhAre nikaTa AyegA aura tuma use dekhoge|" gautama ke hRdaya meM mitra darzana kI utkaNThA jagI aura sAtha hI usake kalyANa kI kAmanA bhii| vastutaH saccA mitra vahI hotA hai jo kalyANa-sakhA hotA hai / gautama ne bhagavAna se pUchA- "bhante ! mere pUrva janma kA mitra skaMdaka kyA Apake pAsa dharma zravaNa kara dIkSita ho sakegA ?" bhagavAna ne isa prazna kA uttara 'hA~' meM diyaa| tabhI skandaka Ate hue dikhalAI par3e / gautama zramaNa paramparA ke pratinidhi the, aura skandaka eka parivrAjaka paramparA kA vidvAna ! phira bhI gautama ke mana meM skandaka ke prati Adara jagA, sAmAnya ziSTAcAra aura svAgata satkAra kI vidhi ke anusAra ve bhagavAna ke pAsa se uThe dasa-bIsa kadama Age bar3he aura sneha evaM mAdhurya se chalachalAI A~khoM se harSa vyakta karate hue sabhya, ziSTa evaM madhura vANI se bole- "skandaka ! Apa Agae ? svAgata hai ApakA, svAgata hai / bahuta bahuta svAgata hai / ApakA vicAra, ApakI dharma jijJAsA prazaMsanIya hai / 68 piMgala nigrantha ke praznoM dvArA Apake mana meM jo jijJAsA jagI hai aba usakA samAdhAna prabhu se prApta kIjie !" 67. dacchasiNaM goyamA ! puvva saMgayaM / kaM NaM bhaMte ? khaMdayaM nAma ! 68. he khaMdayA ! sAgayaM, khaMdayA ! susAgayaM, aNa rAgayaMkhaMdayA ! sAgaya maNurAgayaM khaMdayA ! ----bhagavatI 211. --bhagavatI 211. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana ra gautama ke isa prakAra ke nizchala sneha evaM sanmAna bhare vacanoM ko sunakara parivrAjaka skandaka pulakita ho uThA / sAtha hI usake hRdaya kI gupta jijJAsA kI carcA sunakara use sukhada Azcarya bhI huaa| bhagavAna kI sarvajJatA kI bAta jo usane sunI thI usa para sahaja hI vizvAsa hone lgaa| aura vaha isa prakAra prasannabhAva se gautama ke sAtha bhagavAna ke caraNoM meM Akara vandana namaskAra karake upasthita huaa| skandaka ne prabhu se apanI zaMkAoM kA samAdhAna pAyA, samyaga dRSTiprApta huI aura vaha sarvAtmanA prabhu ke caraNoM meM samarpita ho gayA / __ bhagavatI sUtra ke varNanoM se jJAta hotA hai ki skandaka ne bhagavAna se jina praznoM kA samAdhAna pAyA tathA prakAra ke prazna usa yuga ke dArzanika mastiSka meM cAroM ora cakkara kATa rahe the| aneka parivrAjaka, sanyAsI tathA zramaNa una praznoM para cintana karate rahate, aura yathArtha samAdhAna na milane ke kAraNa idhara udhara vidvAnoM evaM dharmapravartakoM ke dvAra para unakA samAdhAna khojane ghUmate rahate the| buddha ke nikaTa bhI isI prakAra ke prazna lekara kaI jijJAsu Ate the kintu buddha una praznoM ko avyAkRta69 karAra dekara unase chuTakArA pAne kA prayatna karate / jabaki mahAvIra isa prakAra ke praznoM kA samAdhAna karake jijJAsuoM ko AtmasAdhanA kI ora mor3ane kA upakrama racate the| skandaka kI ghaTanA se jJAta hotA hai ki vaha apanI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kara parama santuSTa huA, bhagavAna kA ziSya bnaa| bAraha aMgoM kA adhyayana karake jaina dRSTi kA parama rahasya vettA banA aura phira samyagjJAna pUrvaka aneka prakAra ko tapaH sAdhanA karake samAdhi maraNa prApta kiyaa|70 69. buddha ne jina praznoM ko avyAkRta kahA haiM, ve yoM haiM 1. kyA loka zAzvata hai ? 2. kyA loka azAzvata hai ? 3. kyA loka antamAna hai ? 4. kyA loka ananta hai ? 5. kyA jIva aura zarIra eka hai ? (agale pRSTha para dekhie) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama skandaka jaise parivrAjaka paramparA ke sUtradhAra ko bhagavAna mahAvIra kI ora prerita karane meM piMgala nigrantha bhale hI nimitta rahA ho, para bhagavAna ke prati usakI zraddhA bhakti ko jagAne evaM saMyama sAdhanA ke prati AkRSTa karane meM gautama kA madhura vyavahAra evaM hArdika sneha pramukha kAraNa rahA-yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai| bhagavAna ke dvAra para gautama dvArA skandaka kA svAgata aura sammAna jaina ziSTAcAra kI eka mahatvapUrNa ghaTanA hai / anya paramparA ke bhikSuoM ke sAtha isa prakAra ke madhura evaM ziSTAcAra pUrNa vyavahAra ke udAharaNa Aja naI sabhyatA ke yuga meM bhI hameM ucca vyAvahArika dRSTi pradAna karate haiN| nirbhIka zikSaka gautama jitane vyavahAra kuzala the, utane hI spaSTa vaktA aura nirbhIka zikSaka bhI the| prAyaH vyavahAra kuzalatA ko cATukAritA kA rUpa de diyA jAtA hai, use eka prakAra kI khuzAmada yA 'gaMgA gaye gaMgAdAsa jamunA gaye jamunAdAsa' kI nIti mAnI jAtI hai, kintu yaha hamAre mana kI bhrAnti tathA AtmavizvAsa kI durbalatA hai / vyavahAra kuzalatA ke sAtha spaSTavAditA evaM nirbhIka zikSaka hone se koI virodha nahIM hai, apitu ye guNa to vyavahAra kuzalatA ko aura camakA dene vAle haiM--yaha bAta gautama aura udakapeDhAla (pArzvanAtha ke ziSya) ke bIca hue vArtAlApa ke anantara unake vyavahAra para kI gaI gautama kI TIkA se spaSTa ho jAtA hai|71 udaka peDhAla ne aneka prazna kiye the aura gautama ne unakA ucita samAdhAna bhI diyaa| para usake vyavahAra se gautama ko pratIta huA ki usameM kucha apane jJAna kA ahaMkAra A gayA hai, aura vaha itara zramaNa brAhmaNoM para kucha-kucha kaTu AkSepa evaM 6. kyA jIva aura zarIra bhinna haiM ? 7. kyA marane ke bAda tathAgata nahIM hote ? 8. kyA marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM, aura nahIM bhI hote ? 9. kyA marane ke bAda tathAgata na hote haiM aura na nahIM hote haiM ? -majhima nikAya, cUlamAlukya sutta63 -dIghanikAya, poTTha pAda sutta, 119, 70. bhagavatI sUtra 2 / 1 71. saMvAda kA pUrA vivaraNa dekhie parisaMvAda khaNDa meM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana zAbdika prahAra karane meM bhI nahIM cUkatA hai to gautama ne use prema pUrvaka zikSA ke rUpa meM kahA--'AyuSman ! jo sAdhaka pApa karmoM se mukta hone ke liye samyak jJAna, darzana evaM cAritra ko ArAdhanA kara rahA ho, vaha yadi dUsare zramaNa-brAhmaNoM kI avahelanA evaM nindA karatA hai, (bhale hI vaha apane mana meM unheM apanA mitra samajhatA ho) to use paraloka meM kalyANa prApta nahIM hotaa|"75 . saMbhavataH gautama kI zikSA udaka peDhAla putra ke mana meM cubha gaI ho, use apanI vRtti para kucha jhijhaka AI ho aura isalie vaha itanI tattvacarcA kara cukane ke bAda bhI binA kisI prakAra ke abhivAdana evaM kRtajJatA jJApana ke cala par3A to gautama ko usakA avinayapUrNa vyavahAra akharA / eka zramaNa, jisake ki dharma kA mUla hI vinaya hai. vinaya, sabhyatA, ziSTAcAra kI zikSAoM se jisake dharmagrantha bhare par3e haiN| vaha yoM zaMkA samAdhAna kartA ke prati avinaya pUrNa vyavahAra kare yaha nitAnta anucita thA aura gautama jaise mahAna sAdhaka, upadezaka evaM vinayamUrti isa bAta ko yoM hI gavArA nahI kara sakate the| gautama ne udaka peDhAlaputra ko uThate-uThate pukArA-"AyuSman ! kisI zramaNa nigrantha ke pAsa yadi dharma kA eka bhI zreSTha pada, eka bhI suvacana-- ''egamapi sa vayaNaM' sunane ko milA ho, tathA kisI ne anugraha karake yogakSema kA uttama mArga dikhAyA ho, to kyA usake prati kucha bhI satkAra, sammAna va AbhAra pradazita kiye binA cale jAnA cAhie ?"75 ' gautama ke kahane kA DhaMga itanA snehapUrNa evaM hRdayasparzI thA ki udaka peDhAla putra ke paira vahIM ruka gaye, vaha AzcaryapUrvaka gautama svAmI kI ora dekhane lagA, usakI A~khoM meM kRtajJatA ke bhAva Ane lage, aura vaha saMbhramita-sA ho gayA ki mujhe kaisA vyavahAra karanA cAhie ? 72. AusaMto udagA ! je khalu samaNaM vA mAhaNaM vA paribhAsei mitimannati....... se khalu paraloga palimaMthattAe citttthi| -sUtra kRtAMga 2 / 7 / 36 73. "evaM dhammassa viNao mUlaM-dazava0 9 / 2 / 2 74. (ka) jassaMtie dhammapayAiM sikkhe tassaMtie veNaiyaM pauMje-dazavai0 9 / 1 / 12 (kha) dekhie uttarAdhyayana vinaya adhyayana gAthA 18-23 75. udagA ! je khalu tahA bhUtassa samaNassa vA mAhaNassa vA aMtie egamapi AriyaM suvayaNaM soccA nisamma""ADhAI parijANaMti vaMdaMti nmsNti.."| sUtra kRtAMga 2 / 7 / 37 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama gautama ne Age kahA-"AyuSman ! mere vicAra se aise zreSTha vyakti ko pUjya buddhi se namaskAra karanA cAhie, usakA satkAra evaM sammAna karanA caahie| unheM kalyANakArI maMgalamaya devatAsvarUpa mAnakara unakI paryupAsanA karanI caahie|" gautama ke 'hiyaM miyaM vigayabhayaM' hita-mita evaM nirbhIka vacanoM ko sunakara udaka peDhAla kA hRdaya gadgada ho gyaa| usane kSamA mAMgate hue vinayapUrvaka apanI bhala svIkAra kI aura kahA-"bhagavan ! mujhe pahale kabhI isa prakAra kI zikSA sunane kA avasara hI nahIM milA, ata: maiM vinaya ke AcAra se bhI anabhijJa rhaa| Apake zabdoM se aba mujhe apane kartavya kA jJAna huA hai, sAtha hI Apake hitakArI vacanoM para vizvAsa bhI huA hai, zraddhA evaM pratIti huI hai, aba maiM apane kartavya evaM dharma ko pahacAna pAyA hUM aura maiM cAhatA hU~ ki ApakA ziSyatva svIkAra kruuN|"769 udakapeDhAlaputra kI bhAvanA ko samajhakara gautama ne use caturyAma dharma ke sthAna para paMcayAma dharma kI zikSA dI aura bhagavAna mahAvIra ke zramaNasaMgha meM sammilita kiyaa| udaka peDhAla putra pArzvanAtha kI prAcIna paramparA se saMbaMdhita thaa| gautama ne usake praznoM kA saMtoSajanaka samAdhAna dekara hI iti nahIM smjhaa| kintu jaba use vyavahAra ke kSetra meM anabhijJa evaM asaMskRta dekhA to kartavya kA ucita bodha dene meM bhI nahIM cuuke| bhale hI unakI 'hita zikSA' eka bAra use kar3avI lagI ho, kintu vaha misarI sI madhura hone ke sAtha vajanadAra bhI thI, mAdhurya ke sAtha coTa karane kI kSamatA usameM thI, usI madhura coTa ne udaka peDhAla putra ko apane kartavya, vinayavyavahAra evaM Atmadharma ke prati jAgRta kara diyA aura phalataH vaha sahI mArga para A skaa| isa ghaTanA meM gautama ke antara kA saccA gurutva ujAgara huA hai jo ziSya ke kalyANa ke lie sadA nirbhaya hokara hita buddhi se mArgadarzana karatA rahatA hai| 76. etesiNaM bhaMte ! padANaM puvviM annANayAe asavaNayAe abohie aNabhigameNaM adiTThANaM asuyANaM "eyamaTTha saddahAmi pattiyAmi roemi evameva se jaheya tubbhe vadaha-sUtra kRtAMga 2 / 7 / 38 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana gautama ke vyaktitva meM jisa prakAra nirbhIka zikSaka kA rUpa nikharA hai, usI prakAra unameM kuzala upadezaka ke guNa bhI prakaTa hue haiM / saMskRta kI eka sUkti hai-- vaktA dazasahasraSu hajAra meM koI eka paMDita hotA hai, aura daza hajAra meM koI eka 1,78 vaktA | hara vidvAn zAstrajJa vaktA nahIM ho sakatA / AcArya siddhasena ne kahA hai" hara koI siddhAnta kA jJAtA bhI nizcita rUpa se prarUpaNA karane yogya pravaktA nahIM ho sakatA / ' 'bhagavAna mahAvIra ne batAyA hai - "dharma kA upadeza karane vAlA nirbhaya evaM sama-dRSTi honA cAhie, sAtha hI use yaha bhI jJAna honA cAhie ki jise upadeza diyA jA rahA hai usakI pAtratA kyA hai ? usake vicAra, usakI zraddhA evaM yogyatA kaisI hai ? ina viSayoM kI samyak AlocanA karake ho pravaktA dharma kA upadeza kare / "79 gaNadhara gautama kI upadeza zailI meM ina guNoM kA sAmaMjasya huA hai, yaha kahA jA sakatA hai ? bhale hI Aja gautama dvArA upadiSTa vacana, graMtha nibaddha hamAre samakSa na rahe hoM, kintu jisa prakAra kI ghaTanAe~ ullikhita haiM, usameM gautama ke upadeza kI phalazruti prAyaH sArthaka rUpa meM lakSita huI haiM / gautama ne jina-jina ko upadeza diyA, ve cAhe sAmAnya grAmINa va abodha kisAna rahe hoM, yA kuzala gAthApati, paribrAjaka evaM samrATa rahe hoM, ve prAyaH upadeza se prabhAvita hokara unake ziSya bane haiM, zramaNa dharma svIkAra karake sAdhanA patha para agrasara hue haiM aise aneka ullekha milate haiM / 77. zteSu jAyate zUraH sahasra eSu ca paMDita: / vaktA dazasahasreSu dAtA bhavati vA na vA / / vi jANao viNiyamA paNNavaNA Nicchio NAmaM / 78. 77 76. 80. dekhie - (ka) uttarAdhyayana (TIkA) a0 10 (kha) upadezapada saTIka gA0 7 (ga) triSaSTizalAkA puruSacarita 10/9 85 kuzala upadeSTA jahA puNNassa katthai tahA tucchassa katthai jahA tucchassa katthai tahA puNNassa katthai avi ya haNe aNAiyamANe, itthaMpi jANa seyaMti natthi ? keyaM purise kaM ca nae ? - AcArAMga 126 -- sanmati tarka 3 / 63 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 indrabhUti gautama 1 eka bAra bhagavAna mahAvIra janapada vihAra karate hue kisI vana se gujara rahe the / mArga meM kisI kheta para eka kisAna ko hala calAte hue dekhA / cilacilAtI dhUpa meM vaha kisAna durbala bailoM ko bar3I nRzaMsatA se pITa-pITa kara Age dhakela rahA thA / bailoM kI pITha para rassiyoM ke dAga jama gaye the, bicAre bhUkhe pyAse baila dhUpa meM hala ke jue ko girA kara baiThane kI ceSTA kara rahe the aura kisAna unheM baiMta se pITa kara hAMkane kA yatna kara rahA thA / karuNAvatAra bhagavAna mahAvIra ne jaba yaha hRdaya drAvaka dRzya dekhA to gautama se kahA- -" gautama ! jAo isa kisAna ko upadeza se pratibuddha karo / " gautama prabhu kI AjJA lekara kisAna ke nikaTa pahu~ce / baila hA~ka rahe the, phira bhI kisAna una para baiMta kI varSA karatA huA Age dhakela rahA thA / gautama ne kisAna ko sarala evaM sIdhI bhASA meM upadeza diyaa| bhale hI kisAna ke samakSa garIbI kI samasyA rahI ho, peTa bharane kI pukAra ne use isa krUratA kA pATha sikhAyA ho, para usakA ekameva samAdhAna 'artha' hI to nahIM thA / hRdaya parivartana se bhI usakA koI samAdhAna nikala sakatA thA aura vahI samAdhAna gautama ne diyA / kRSaka para upadeza kA aisA jAdU huA ki vaha khetI aura bailoM ko chor3akara gautama kA ziSya bana gayA / gautama ne use apane dharmAcArya ke pAsa calane ko kahA - kisAna ne kahA- mere guru to Apa hI haiM / taba gautama ne usake samakSa bhagavAna ke divya atizayoM kA varNana kara usa nava pravrajita ziSya ko bhagavAna ke nikaTa lekara Aye / nava pravrajita kisAna jaise jaise bhagavAna ke samIpa AyA usake hRdaya meM bhaya evaM Aveza kI bhAvanA jagane lagI / bhagavAna mahAvIra ko dekhate hI usakA roma-roma kAMpa uThA jaise barphIle tUphAna se paudhe kAMpa uThate haiM / usane kahA- maiM inake pAsa nahIM jAU~gA / gautama - ye hI to apane dharmAcArya haiM / kisAna - 'ye hI tumhAre guru haiM to tumhIM rakho, mujhe nahIM cAhie' yaha kaha kara vaha bhayabhrAMta hokara pIche se khisaka gayA / gautama svAmI ne jaba nava-ziSya ko bhagavAna ke samakSa upasthita karane kI bhAvanA se pIche dekhA, to vaha to jaMgala kI ora ulaTe pA~voM daur3a rahA thA jaise koI hariNa baMdhana se chUTakara daur3a rahA ho / Azcarya cakita gautama ne bhagavAna se pUchA - "bhante ! yaha kyA abhUtapUrva dekha rahA hU~ / bhayatrasta evaM azaraNa vyakti Apake caraNoM meM Akara trANa evaM zaraNa pAte haiM, kintu yaha merA nava pravrajita ziSya to Apako dekhakara bhayabhIta huA bhAga rahA hai / " Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 87 bhagavAna ne samAdhAna kiyA- "gautama ! yaha pUrva baddha prIti evaM vaira kA khela hai / isa kisAna ke jIva kI tumhAre sAtha pUrvaprIti hai, anurAga hai, isalie tumheM dekhakara isake mana meM anurAga paidA huA aura tumhAre upadeza ko sunakara ise sulabha bodhitva kI prApti huI / mere prati abhI isake saMskAroM meM vaira evaM bhaya kI smRtiyA~ zeSa haiM, isIlie yaha mujhe dekhakara pUrva varasmaraNa ke kAraNa bhayabhIta hokara bhAga chuuttaa|" gautama ke Agraha para bhagavAna ne apane tripRSTha vAsudeva ke jIvana kI ghaTanA sunAI / "gautama ! isa janma se nau janma pUrva meM tripRSTa nAma kA rAjakumAra huA thaa| tuma mere priya sArathI the| eka bAra maiMne eka upadravI kezarI siMha ko pakar3a kara hAthoM se cIra DAlA thaa| usa samaya siMha kI aMtima sAMsa jaba chUTa rahI thI taba tumane use priya vacanoM se saMtuSTa kiyA evaM manuSya ke hAthoM se mAre jAne para aphasosa na karane ko sAntvanA dI thI / 81 una antima samaya ke anugagamaya vacanoM ko smRti ke kAraNa tumhAre prati isake mana meM anugaga ke saMskAra janme aura mere hAtha se mRtyu hone ke kAraNa mere prati isake mana meM vaira evaM bhaya kI bhAvanA kA saMcAra huaa|"82 yaha ghaTanA sUtra kAphI lambA hai, aura isake bIja bhagavatI sUtra 83 evaM uttarAdhyayana sUtra meM vidyamAna haiM, jinase aneka anya ghaTanAeM bhI pallavita huI haiN| jisakI carcA agale pRSThoM para kI jA rahI haiN| isa ghaTanA meM sUkSma rUpa se gautama kI upadeza kuzalatA kI eka virala jhAMkI milatI hai ki ajJAna kisAna ko bhI unhoMne upadeza dekara sulabha bodhi banA diyaa| yaha to spaSTa hai ki kisAna ke samakSa gautama ne gambhIra tattva jJAna kI gutthiyA~ nahIM sulajhAI hoNgii| use to usa sAmAnya evaM sarala upadeza kI AvazyakatA thI jo usake sarala hRdaya ko chU sake aura moTI buddhi kI pakar3a meM A sake / aura yahI upadezaka kI 81. (ka) Avazyaka cUNi pR0 234 (kha) triSaSTizAlAkA0 10 / 1 82. triSaSTizalAkA0 1019 83. bhagavatI zataka 147 84. uttarA0 a0 10128 (TIkA) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 indrabhUti gautama kuzalatA hai ki vaha gambhIra evaM sarala se saralatama bhASA meM apanI bAta kA prabhAva dUsaroM para DAla sake, aura unheM apanA anuyAyI banA ske| prabuddha saMdezavAhaka gautama kI upadeza kuzalatA ke sAtha hI unake vyaktitva kI eka aura vizeSatA hai ki ve bhagavAna mahAvIra ke priya ziSya hone ke sAtha hI vizvasta saMdeza vAhaka bhI the| bhagavAna mahAvIra jaba apane ziSyoM ko vizeSa dharma saMdeza dete to prAyaH vaha gaNadhara gautama ke mAdhyama se diyA jAtA thA / vaise sAmAnya rUpa meM zramaNa varga ko jo zikSAtmaka saMdeza diyA jAtA thA vaha bhI gautama ke mAdhyama se, yA gautama ko saMbodhita karake diyA jAtA thaa| uttarAdhyayana kA dazavA~ adhyayana isakA spaSTa pramANa hai jahA~ bAra-bAra gautama ko saMbodhita karake -'samayaM goyama mA pamAyae" kA ghoSa dhvanita ho rahA hai / bhagavatI sUtra meM bhI isa prakAra ke aneka sthala haiM jinameM upadeza kA mAdhyama gautama ko banAyA gayA hai / 85 dUsare prakAra ke kucha vizeSa saMdeza jaba bhagavAna mahAvIra kisI vyakti vizeSa ko lakSya karake gautama ko dete to gautama unheM yathAtathya rUpa meM usa pAtra taka pahu~cAte---yaha bhI eka ghaTanA se spaSTa hotA hai| __rAjagRha nivAsI gAthApati mahAzataka bhagavAna mahAvIra kA upAsaka thaa| usake pAsa vipula dhana thaa| usane teraha striyoM ke sAtha vivAha kiye / revatI nAma kI usakI patnI, jo bar3I krUra evaM vizeSa kAmAsakta thii| usane apanI sabhI sautoM ko maravA DAlA thA / vaha madya evaM mAMsa kA bhI sevana karatI thii| revatI ke svabhAva se mahAzataka ko ghRNA ho gii| vaha usase virakta hokara upavAsa pauSadha Adi AtmasAdhanA meM pravRtta ho gyaa| ekabAra revatI madya ke naze meM cUra huI atyanta kAmAtura evaM nirlajja hokara mahAzataka ke pAsa aaii| use apane kAmapAza meM bAMdhane ke prayatna karane para bhI jaba mahAzataka usase sarvathA virakta rahA, to vaha kahane lagI-'priya ! mujhe mAlUma hai tumhAre sira para dharma kA nazA car3hA hai, tuma mukti ke icchuka hokara yaha virakti kA DhoMga raca rahe ho, para tuma nahIM jAnate ki yadi merI icchA ko tRpta kara mere sAtha kAma bhoga sevana karate 85. bhagavatI sUtra 7 / 2 / 8 / 10 Adi Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana ho to vaha mukti ke sukha se bhI adhika Anandaprada hai / Ao, merI icchA ko tRpta karo / " revatI ne do-tIna bAra isa prakAra mahAzataka se nirlajjatA pUrNa Agraha kiyA, aneka prakAra ke kAmoddIpaka hAvabhAva dikhalAye / para mahAzataka unase sarvathA nirlipta rahakara apane saMkalpa ko aura adhika sudRr3ha banAne lagA / mahAzataka ke samakSa aba isa prakAra ke prasaMga Aye dina Ane lage / vaha tapasyA evaM dhyAna se apane zarIra ko kSINa evaM saMkalpoM ko vajrasama aDiga banAtA rahA / jIvana ke saMdhyA kAla meM mahAzataka ne apane samasta pApoM evaM aticAroM kI AlocanA karake AjIvana anazana grahaNa kiyA / jIvana evaM maraNa kI AkAMkSA se mukta hokara samAdhipUrvaka dharma jAgaraNa karate hue Ananda zrAvaka kI bhA~ti use avadhi jJAna prApta huA / ekadina jabaki mahAzataka anazana meM dharmajAgaraNA kara rahA thA, revatI punaH madya ke naze meM chakI huI usake nikaTa AI aura vihvalatA pUrvaka kAma prArthanA karane lagI / mahAzataka mauna rahA / revatI ne dUsarI bAra bhI usase Agraha kiyA, mahAzataka phira bhI mauna thA / aba tIsarI bAra revatI kAmAndha hokara use dhikkArane lagI / usake vratoM evaM AcAra para tiraskAra pUrvaka AkSepa karane lagI aura anta meM jaba atyanta kAma vihvala ho garhita AcaraNa karane para utArU huI to mahAzataka ko krodha A gayA / usane revatI ko abhadra vyavahAra ke lie phaTakArA aura avadhi jJAna se usakA andhakAra pUrNa bhaviSya batAte hue kahA- 'tU sAta dina ke bhItara roga se pIDita hokara maregI evaM ratnaprabhA naraka ke laulucya nAmaka narakavAsa meM caurAsI karake atyanta ugra kaSTa pAyegI / " hajAra varSa kI Ayu prApta 89 mahAzataka kI Akroza pUrNa vANI sunakara revatI atyanta ghabarA uThI / use lagA pati ne mujhe zApa de diyA hai / vaha rotI pITatI ghara aaii| bhayAnaka roga se pIr3ita hokara anta meM sAtaveM dina asamAdhi pUrvaka jIvana kI antima sAMsa chor3a dI / 6 86. bhIyA, tatthA, nasiyA, uvviggAsaNNAya bhayA "alasaeNaM vAhiNA abhibhUyA aTTa duhaTTa saTTA kAla mAse kAlaM kiccA imIse rayaNappabhAe neraiyattAe uvavannA / uvAsagadazA 8 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ne mahAzataka zrAvaka ke isa Akroza pUrNa kathana kI carcA gautama se kii| sArA ghaTanA cakra batAte hue bhagavAna ne kahA- "gautama ! zrAvaka ko isa prakAra kI, satya hote hue bhI aniSTa, apriya, jise sunane para duHkha hotA ho, vicAra karane para mana ko cubhatI ho, aisI vANI nahIM bolanA caahie| mahAzataka zrAvaka ne revatI ko isa prakAra ke Akroza pUrNa vacana kahakara apane vrata ko dUSita kiyA hai, ataH tuma jAkara use kaho, vaha apane isa aticAra kI AlocanA, AtmanindA karake AtmA ko vizuddha bnaae|" bhagavAna kA dharma saMdeza lekara gautama rAjagRha meM mahAzataka zrAvaka ke pAsa Aye / mahAzataka bhagavAna gautama ko Ate dekhakara atyanta prasanna huA, vinaya pUrvaka vandanA kii| gautama ne mahAzataka ko bhagavAna mahAvIra kA dharma saMdeza sunAte hue kahA--- "devAnupriya ! tumane jo isa prakAra ke Akroza pUrNa kaTuvacana kahakara revatI kI AtmA ko saMtapta kiyA, bhayabhIta kiyA yaha ucita nahIM thA / tumheM zAMti evaM mauna hI zreyaskara thA / tuma apanI bhUna kA prAyazcitta karo, AlocanA karake AtmA ko nirdoSa bnaao|" gautama ke kathanAnusAra mahAzataka ne Atma-AlocanA karake anta meM samAdhi maraNa prApta kiyaa| ananya prabhubhakta gautama ke jIvana ke ina vividha rUpoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki ve jitane Atma-sAdhanA ke prati niSThAzIla the, utane hI lokakalyANa kI bhAvanA se kartavya ke prati satata jAgarUka rahate the / bhagavAna mahAvIra ke loka kalyANakArI saMdeza ko jana-jana taka pahu~cAne meM ve pratikSaNa prastuta the / gAgali nareza ko pratibodha dene hetu pRSThacaMpA jAne kI ghaTanA isa bAta kI sAkSI hai ki ve bhagavAna mahAvIra ke saMketa ke anusAra apane saMpUrNa jIvana ko nyauchAvara karane ke lie bhI kRtasaMkalpa the / 87. no khalu kappai goyamA !..........."saMtehiM taccehi tahiehiM, sabbhUehi aNihi akaMtehi appiehi amaNuNNehi....."vAgaraNehiM vAgarittae / -uvAsaga dazA 8 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana eka bAra sAla mahAsAla nAmaka rAjarSiyoM ne bhagavAna mahAvIra se pRSThacaMpA ke gAMgali nareza ko pratibodha dene ke lie jAne kI AjJA mAMgI / gAgali rAjarSi ke gRhastha jIvana ke bhAnaje the / upayukta avasara dekhakara bhagavAna ne gautama svAmI ke sAtha unheM pRSThacaMpA kI ora bhejA / gAgali nareza ne gautama svAmI evaM apane mAmA muni ke Ane kA saMvAda sunA to vaha prasannatA pUrvaka unheM vaMdanA karane gayA / gautama svAmI kI madhura upadeza zailI se prabhAvita hokara gAgali apane putra ko rAjya tilaka karake svayaM pravrajita ho gayA / gAgali ke sAtha hI usake pitA piThara evaM mAtA yazomati ne bhI dIkSA grahaNa kI / 91 apane Agamana kA lakSya pUrA karake gautama svAmI ne pAMcoM ziSyoM ke sAtha campA kI ora vihAra kiyA jahA~ bhagavAna mahAvIra dharmadezanA de rahe the / mArga meM sAla-mahAsAla, piThara, gAgali muni evaM yazomatI sAdhvI pAMcoM hI apane-apane zuddha vicAroM kI utkRSTatA ke kAraNa kSapaka zra eNI ko prApta karake kevala jJAna kI bhUmikA para pahu~ca gaye / unake kevalajJAna kI ghaTanA gautama ko vidita nahIM huI / jaba ve campA meM pahu~ca kara bhagavAna ke samavasaraNa meM praviSTa hue aura prabhu kI vaMdanA pradakSiNA karake kevalI pariSad kI ora jAne lage to gautama svAmI ko unake vyavahAra kI anabhijJatA para Azcarya huA / unhoMne muniyoM ko Tokate hue kahA- "muniyo ! kyA Apako jinendra bhagavAna kI dharmapariSad kI vidhi kA jJAna nahIM hai ? Apa loga kahA~ jA rahe haiM ? " gautama svAmI ke kathana para bhagavAna ne kahA - " gautama ! muniyoM kA AcaraNa ThIka hai ye kevala jJAnI ho gae haiM tuma kevalI kI azAtanA mata karo / 88. tripaSTizalAkA0 10 / 9 zloka 166-167 isI ghaTanA ke sAtha jur3I huI eka anya ghaTanA bhI prasiddha hai jisakI carcA AcArya abhayadeva ( bhagavatI TokA 14 / 7) evaM nemicandra ne ( uttarAdhyayana 1011 ) meM kI hai - vaha isa prakAra hai eka bAra gautama svAmI aSTApada parvata para ge| vahA~ kauDinya, dinna evaM sevAla nAmaka tIna tApasoM ke sAtha pA~ca-pA~ca sau tApasoM ke samUha aSTApada kI yAtrA ko Ae hue the / ve aSTApada para car3hane meM asamartha ho rahe the / gautama svAmI apane Rddhibala se aSTApada para turanta car3ha gaye / ( agale pRSTha para dekhie ) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama hA~ to bhagavAna kI vANI sunakara gautama ko bar3A Azcarya huaa| sAtha hI apanI chadmasthatA para unheM kheda bhI huA ki ye mere ziSya to sarvajJa ho gae aura maiM abhI taka chadmastha hI rahA / guru jI gur3a ho rahe aura cele zakkara ho gaye-kahAvata jaisI bAta ho gaI ? mukti kA varadAna prastuta ghaTanA ne gautama ke mana ko bahuta jhaka-jhorA, ziSyoM kI pragati evaM abhivRddhi se unake udAra mana ko koI IrSyA nahIM thI, kintu svayaM itanI tapasyA, sAdhanA, dhyAna, svAdhyAya Adi karane para, tathA prabhu ke prati ananya zraddhA rakhane para bhI aba taka chadmastha ho rahe isa bAta se unake mana ko bar3I coTa phuNcii| ve apane mana kI gaharAI meM utare hoNge| Atma-nirIkSaNa karane lage hoMge ki 'Akhira merI sAdhanA meM kyA kamI hai ? mere adhyAtma yoga meM kauna sI rukAvaTa A rahI hai jise tor3a sakane meM maiM aba taka asamartha rahA huuN|' ho sakatA hai jaba isa prakAra kA koI kAraNa unake sAmane nahIM AyA ho to ve bahuta khinna hue hoM, citita hue hoM aura taba bhagavAna mahAvIra ne apane priya ziSya kI khinnatA evaM manovyathA dUra karane ke lie sAntvanA dene ke rUpa meM kahA-'gautama ! tumhAre mana meM mere prati atyaMta anurAga hai, sneha hai, usa snehabaMdhana ke kAraNa hI tuma apane moha kA kSaya nahIM kara pA rahe ho, aura vahI moha tumhArI sarvajJatA meM mukhya avarodha banA huA hai / " prabhu tApasoM ko Azcarya huA "yaha hRSTa-puSTa mAMsala zarIra vAlA sAdhu itanI tvarita gati se kase aSTApada kA ArohaNa kara sakA, jabaki hama bahuta samaya se prayatna karate hue bhI samartha nahIM ho rahe haiM |"gautm svAmI ke vApasa Ane para unase vArtAlApa kiyA aura pandraha sau tIna tApasoM ne unakA ziSyatva svIkAra kara liyA / gautama svAmI ne unako apanI (akkhINamahAnasa) labdhi ke bala khIra se pAraNA karavAyA aura bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM unako lekara aaye| gautama svAmI evaM bhagavAna ke guNa cintana se utkRSTa pariNAma Ane para unheM bhI kaivalya prApta ho gayA, ve bhI usI prakAra kevalI pariSad meM jAne lage aura gautama svAmI ne TokA taba bhagavAna ne sthiti kA spaSTIkaraNa kiyaa| dekhie-kalpasUtrArtha prabodhinI, triSaSTizalAkA puruSa carita, gaNadharavAda kI bhUmikA (dalasukha mAlavaNiyA pR0 66) / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana mahAvIra kI yaha vANI bhagavatI sUtra meM isa prakAra akSara nibaddha huI hai.. "gautama tuma nahuta atIta kAla se mere sAtha sneha bandhana meM baMdhe ho, tuma janma-janma se mere prazaMsaka rahe ho, mere paricita rahe ho, aneka janmoM meM merI sevA karate rahe ho, merA anusaraNa karate rahe ho, aura prema ke kAraNa mere pIche-pIche daur3ate rahe ho / pichale deva bhava, evaM manuSya bhava meM bhI tuma mere sAthI rahe ho / isa prakAra apanA sneha bandhana sudIrgha kAlIna hai, maiMne use tor3a DAlA hai, tuma nahIM tor3a pAe / vizvAsa karo, tuma bhI (ati zIghra baMdhana se mukta hokara) aba yahA~ se deha mukta hokara hama donoM eka samAna, eka lakSya para pahu~cakara bheda rahita tulya rUpa prApta kara leNge|" bhagavAna kA bhakta ke prati yaha AzvAsana vAstava meM eka bahuta bar3A AzvAsana hai, jise sunakara gautama kI samasta khinnatA, manovyathA havA meM ur3a gayI hogI aura apUrva prasannatA se roma-roma pulaka uThA hogaa| vaidika bhakti paramparA meM jaba bhagavAna bhakta para prasanna hotA hai, to use punaH bhakta banane kA varadAna detA hai, aura bhakta isa bhagavad kRpA ko sarvazreSTha kRpA samajhakara kRta-kRtya ho jAtA hai| kintu jaina paramparA bhakta ko bhakta hI nahIM, bhagavAna banane kA varadAna detI hai, aura usake bhagavAna svayaM apane zrI mukha se kaha raheM haiM--'tuma bhI 89. pichalI ghaTanA caMpAnagarI meM huI hai, aura bhagavAna mahAvIra kA yaha kathana rAjagRha meM huA hai, saMbhavataH isa bIca jaisA ki aSTApada kI ghaTanA se parilakSita hotA hai vaha ghaTanA ghaTita huI hoM, aura bAra-bAra aisI ghaTanA hone se gautama kI khinnatA bar3hI ho, aura taba bhagavAna ne nimna AzvAsana diyA ho-"cira saMsiTTho'sime goyamA ! cira saMthuo'si me goyamA ! cira paricio'si me goyamA / cira jusio'si me goyamA ! cirANu gao'si me goyamA ! cirANuvattIsi me goyamA ! aNaMtaraM devaloe, aNaMtaraM mANussae bhave, kiM paraM maraNA kAyassa bhedA / io cuA dovitullA egaTThA avisesa maNANattA bhvissaamo| -bhagavatI sUtra 147 gautama se sneha baMdhana tor3ane ke liye bhagavAna mahAvIra ne aneka bAra upadeza kiyA hogA, vItarAgatA kI ora mor3ane kA prayatna kiyA hogA yaha AgamoM meM Aye aneka upadezoM se dhvanita hotA hai / uttarAdhyayana 10 / 28 meM bhI gautama ko sambodhita karake kahA gayA hai-'vocchida siNehamappaNo kumuyaM sAraiyaM paanninaa|" -utta0 10 / 28 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama mere samAna siddha buddha mukta bnoge|" isa varadAna ko pAkara kauna bhakta prasannatA se nahIM jhUma utthegaa| isa ghaTanA se gautama kA bhagavAna mahAvIra ke prati ananya sneha evaM advitIya bhakti prakaTa hotI hai / aura usameM kitanI madhuratA hai, kitanI ekaniSThatA hai yaha to AgamoM ke anuzIlana se pada-pada para prakaTa hotI dikhAI detI hai / eka bhagavatI sUtra meM hI kaI hajAra bAra-'goyamA' isa sambodhana kI AvRtti huI hai| anya AgamoM bhI saMkar3oM bAra sthAna-sthAna para bhagavAna apane priya bhakta-gautama ko..........."goyamA / ' sambodhana se jaba pukArate haiM to lagatA hai sampUrNa bhAratIya vAGamaya meM bhI zAyad ho aisA koI jijJAsu evaM ananya bhakta huA ho jise bhagavAna apane zrI mukha se bAra-bAra pukAra rahe hoN| bhagavAna ke zrImukha se yaha madhura saMbodhana sunakara bhakta gautama bhI zraddhA gadgad hokara dhanya-dhanya ho uThate hoNge| gautama kI ekaniSThA kA uttara AgamoM meM unhIM ko vANI se diyA gayA hai| jaba bhagavAna se kisI prazna kA samAdhAna gautama ko milA to ve eka apUrva prasannatA evaM zraddhA se bhagavAna ke prati kRttajJatA prakaTa karate hue kahate haiM--'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tahameyaM bhaMte ! avitaha meyaMbhaMte !"-bhagavan ! Apane jaisA kahA vaisA hI hai, ApakA kathana satya hai, pUrNa satya hai, maiM usa para vizvAsa karatA hU~, zraddhA karatA hU~, pratIti karatA huuN|" guru ke samAdhAna para ziSya kA yaha zraddhA evaM niSThA pUrNa uttara vAstava meM eka udAtta paramparA kA preraka hai| gautama jaisA vyakti jo jIvana ke prArambha meM prakhara tArkika rahA ho, svayaM bhagavAna mahAvIra se vAda vivAda evaM darzana ko gambhIra carcAoM se samAdhAna khoja rahA ho, vahI bhagavAna ke prati itanA zraddhA evaM niSThA pUrNa hokara samarpita ho jAtA hai, yaha vAstava meM tarka para zraddhA kI vijaya kA eka akATya pramANa hai, sAtha hI bhakti kI eka niSThA kA apUrva udAharaNa bhI / gautama ke jIvana kI inhIM virala vizeSatAoM ke kAraNa unheM ananya prabhu bhakta kahA gayA hai| mahAna jijJAsu gaNadhara gautama ke vyaktitva meM 'jijJAsA' tattva prArambha se hI prabala rahA hai yaha pichale ghaTanA cakra se spaSTa ho jAtA hai / jijJAsA ne hI unheM yajJa maNDapa se bhagavAna mahAvIra kI ora mor3A, jijJAsA ne hI unheM yAjJika brAhmaNa se zramaNatva kA pariveSa diyA aura isa jIvita jijJAsA ne hI bhagavAna mahAvIra ke upadezoM evaM pravacanoM ko Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 95 gaNipiTaka kA rUpa diyaa| Aja kA upalabdha zrata sAhitya gautama kI jijJAsA kA jIvita rUpa hai--yaha kahane meM koI atyukti nahIM hogii| gautama jaba kabhI kisI vizeSa naI ghaTanA ko dekhate, koI navIna carcA sunate, kisI AzcaryakArI prasaMga kA UhApoha hotA to ve turanta usa viSaya meM jAnakArI prApta karane kA prayatna krte| vipAka sUtra meM eka ghaTanA AtI hai| mRgAgrAma nagara meM vijaya nAmaka kSatriya rAjA thA jisakI mRgAdevI nAmaka lAvaNya yukta sundarI rAnI kii| usa mRgAdevI ko eka putra huA jo janma se hI aMdhA, baharA, gUgA thaa| jisake hAtha, paira, nAka, kAna Adi bhI nahIM the / kevala aMgahIna eka golamaTola AkRti thii| mRgAdevI usa bAlaka ko apane bhUmi gRha meM rakhatI aura usakA pAlana poSaNa krtii| eka bAra zramaNa bhagavAna mahAvIra usa magAgrAma ke candana pAdapa nAmaka udyAna meM padhAre / prabhu kA Agamana sunakara nagara ke hajAroM zraddhAlu darzanArtha gaye / nagara meM cAroM ora eka apUrva utsava jaisI halacala maca gaI thii| vijaya kSatriya bhI bhagavAna kA upadeza sunane gayA / usa grAma meM eka janma se andha daridra bhikhArI rahatA thaa| usake sirake keza atyanta rUkSa evaM bikhare hue, dIkhane meM baDA kurupa evaM bIbhatsa thA / usake gande kapar3oM para makkhiyoM ke jhuNDa ke jhuNDa bhinabhinAte rhte| koI usake pAsa se gujaranA nahIM cAhatA--aisI daridratA kI sAkSAt mUrti thA vaha janmAndha bhikhArI / eka koI A~kha vAlA AdamI usakI lakuTiyA pakar3akara dvAra-dvAra para use ghumAtA aura bhikSA mAMga kara AjIvikA krtaa| usa bhikhArI ne nagara meM logoM ke AnejAne kA kolAhala sunA to kisI se pUchA-Aja nagara meM kyA indramahotsava, skandamahotsava Adi koI utsava hai ? kyA bAta hai Aja, itanI halacala kyoM ? bhikhArI ke prazna ko bahutoM ne sunA anasunA kara diyaa| kisI ne batAyA"tujhe mAluma nahIM ? Aja bhagavAna mahAvIra nagara ke candana pAdapa udyAna meM padhAre haiM, unakI vANI sunane ko janatA umar3I jA rahI hai / '' aMdhA bhikhArI bhI bhagavAna kA upadeza sunane ko utsuka huA aura samavasaraNa kI ora gyaa| gaNadhara gautama ne hajAroM manuSyoM ke pIche khar3e isa daridra nArAyaNa janmAndha ko dekhA to usakI dayanIya . 90. vipAka sUtra 111 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dazA para unakA hRdaya pasIja gayA / gautama ne bhagavAna se pUchAnagara meM aisA janma andha evaM janma andharUpa anya bhI koI hai ?" bhagavAna ne kahA - "hA~, gautama isase bhI andharUpa eka puruSa isa nagara meM hai ?" indrabhUti gautama _ ' bhante ! isa adhika bIbhatsa AkAravAlA janma gautama kI jijJAsA aura prabala huii| pUchA - " bhante ! vaha janmAndha rUpa puruSa kauna hai ?" bhagavAna -- "gautama ! isa nagara ke nAyakavijaya kSatriya kI patnI mRgAdevI kA Atmaja 'mRgAputra' nAmaka eka bAlaka hai, jo janma se andhA hai, usake na hAtha pA~va hai, na kAna-nAka Adi aMgopAMga / kevala aMgoM kA AkAra mAtra hai / use mRgAdevI apane bhUmigRha meM rakha kara ucita pAlana-poSaNa kara rahI hai / " gautama kI jijJAsA prabala ho uThI ! bhagavAna kI AjJA lekara ve mRgAputra ko dekhane ke lie mRgAdevI ke mahala kI ora cale / mRgAdevI ne prasannatA pUrvaka gautamasvAmI kA svAgata kiyA aura pUchA - "bhante ! Apa ne yahA~ padhArane kA kaSTa kisalie kiyA, AjJA dIjie-- 'saMdisa tu NaM devANuppiyA ! kimAgamaNapayoyaNaM ?" gautama ne batAyA "devI ! maiM tumhAre putra ko dekhane ke lie yahA~ AyA hU~ / " mRgAdevI ne mRgAputra ke pIche janme hue apane cAra putroM ko alaMkRta vibhUSita kiyA, aura gautama svAmI ke caraNoM meM girAkara kahA -- 'bhagavan ! ye mere putra haiM, inheM dekhie ! " " devAnupriyA ! maiM ina putroM ko dekhane ke lie nahIM, kintu tumhAre jyeSTha putra ko, jo janma se netrahIna hai, jise tuma bhUmigRha meM chupA ke rakhatI ho, use dekhane ke lie yahA~ AyA hU~ / " mRgAdevI ne Azcarya pUrvaka gautama se pUchA - "bhante ! aisA jJAnI evaM tapasvI kauna hai jisane mere isa atyanta pracchanna vRtAnta ko Apake samakSa sUcita kiyA hai ? jisa kAraNa Apa yahA~ Aye haiM ? " gautama svAmI ne atyanta sarala bhAva se kahA - " devAnu priye ! mere dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra ne mujhe yaha saba vRttAnta batAyA hai / " 91. atthi bhante ! keI purise jAti andhe, jAya aMdha rUve ? - vipAkasUtra 1 / 1 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana mRgAdevI gautama ke sAtha vArtAlApa kara hI rahA thI ki mRgAputra ke bhojana kA samaya ho gyaa| usane kahA-"bhaMte ! Apa Thahariye, abhI Apa use dekha skeNge|" pazcAt mRgAdevI ne apane vastra badale, eka lakar3I kI gADI meM bhojana sAmagrI rakhI aura gautama svAmI ko apane pIche-pIche cale Ane kA saMketa dekara usa bhUmigRha kI ora AI / bhUmigRha ke dvAra para pahu~ca kara usane vastra se apanA nAka-muha DhaMkA, gautama svAmI se bhI DhaMkane ko kahA / mRgAdevI ne dvAra kI aura pITha karake bhUmigRha kA dvAra kholA / usameM se bhayaMkara badabU A rahI thI, phira bhI gautama ne usa bAlaka ko dekhA / aMga ke nAma para sirpha eka muMha thA / jisa mukha se khA rahA thA usI se vApasa nigala rahA thA aura phira usI vamana ko cATa rahA thaa| usa bIbhatsa evaM dayanIya rUpa ko dekhakara gautama ke roma-roma utkaMTita ho gaye / gautama mRgAdevI ko sUcita kara punaH apane sthAna para Aye aura prabhu se pUchA-'bhaMte ! Apane jaisA batAyA vaisA hI vaha janmAndha rUpa puruSa hai ! usane pUrva janma meM kisa prakAra ke duSkarma, ghora karma kiye hoMge jinake phalasvarUpa vaha isa prakAra atyanta kaSTamaya, durgandhapUrNa bIbhatsa jIvana jI rahA hai ?" bhagavAna ne gautama ke prazna para usake atIta jIvana ke duSkarmo kI lomaharSaka kahAnI sunAI, jisakA vistRta varNana vipAka sUtra meM kiyA gayA hai / sampUrNa vipAka sUtra gautama kI isI prakAra kI jijJAsAoM kA eka uttara hai| gautama agale adhyAyoM meM bhI vadhabhUmikA le jAte hue aparAdhiyoM ko dekhate haiM aura usake bhUta-bhAvI jIvana kA lekhA jokhA bhagavAna se Akara pUchate haiM / ___ aisA lagatA hai ki gautama ke mana meM jijJAsAoM kA ambAra lagA hai, jaba kabhI kisI prasaMga se ve kuredI jAtI hai to ve prazna rUpa meM bhagavAna ke samakSa avatarita ho jAtI haiN| jaba ve koI bhI naI bAta dekhate haiM to usake mUla taka jAne kA prayatna karate haiM, usake kAraNoM kA vizleSaNa sunanA cAhate haiM aura cAhate haiM usake bhUtakAlIna nimitta-upAdAna kA lekhA-jokhA, evaM bhAvI pariNAmoM kI avagati / bhagavatI sUtra meM eka prasaMga hai / bhagavAna mahAvIra ekabAra brAhmaNa kuNDa grAma meM padhAre / vahA~ RSabhadatta nAmaka eka brAhmaNa rahatA thA jo'dhanADhya hone ke sAtha-sAtha bahuta bar3A vidvAn bhI thA / vaha cAroM veda, SaDaMga, purANa Adi kA pAraMgata thA, aura Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 indrabhUti gautama nigrantha dharma ke rahasyoM ko bhalI prakAra jAnane vAlA zramaNopAsaka bhI / 92 RSabhadatta kI patnI thI devAnandA / bhagavAna mahAvIra ke Agamana kI sUcanA pAkara RSabhadatta evaM devAnandA unake darzanoM ke lie gaye / devAnandA ne bhagavAna mahAvIra kA atizaya sampanna divya rUpa dekhA to usake mana meM vAtsalya kI dhArA umar3a pdd'ii| vaha romAMcita ho gaI aura putra sneha kA bhAva prabala ho utthaa| usakI donoM A~khoM se Ananda ke AMsU barasane laga gaye aura bhAvAvega meM usakI kaMcukI ke bandhana zithila hokara, stanoM se dUdha kI dhArA bahane laga gii| __gautama svAmI ne jaba devAnandA ko isa prakAra romAMcita hokara stanoM se dUdha kI dhArA bahAte dekhA to bar3A Azcarya huaa| bhagavAna mahAvIra se pUchA--- "bhaMte ! devAnandA isa prakAra kyoM, kisa kAraNa romAMcita ho rahI hai ?" bhagavAna ne kahA- 'gautama ! devAnandA brAhmaNI merI mAtA hai, maiM isa devAnandA brAhmaNI kA putra huuN| isI putra-sneha ke kAraNa Ananda kA vega umar3a par3A, vaha use roka nahIM pAI, aura isa prakAra romAMcita ho uThI / "93 gautama ke mana meM eka prazna ke samAdhAna ke sAtha hI dUsarA prazna uThA-bhaMte ! ApakI mAtA to trizalA kSatriyANI hai--aisA sarvavidita hai / phira devAnandA ApakI mAtA kisa prakAra ho sakatI hai ?" gautama ke prazna para bhagavAna ne garbhaparivartana kI ghaTanA kI carcA kI, jise sunakara RSabhadatta-devAnandA sahita sampUrNa pariSad ko Azcarya huaa|94 92. 93. kalpasUtra evaM bhagavatI Adi sUtroM ke AdhAra para jJAta hotA hai ki RSabhadatta pahale to vaidika dharma kA anuyAyI hI thA, para bAda meM 'zrAvaka' bana gyaa| bhagavAna mahAvIra pahale devAnandA kI kukSI meM Aye the| isa dRSTi se devAnandA ko mAtA evaM RSabhadatta ko pitA kahA gayA hai / goyamA ! devANaMdA mAhaNI mama ammagA, ahaM NaM devANaMdAe mAhaNIe attaeteNaM puvva putta siha rAgeNaM Agaya-paNyA jAva samUsaviya romakkhA ~bhagavatI za0 9 / u06 vizeSa vivaraNa ke lie dekheM (ka) triSaSTizalAkA0 108 / 10-18 (kha) tIrthaMkara mahAvIra bhA0 1 pR0 103 (ga) mahAvIra cariyaM (guNacandra) patra 259-2 94. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana isa prakAra Agama sAhitya meM gautama kI jijJAsAoM kI aneka ghaTanAe~ vibhinna prasaMgoM ke sAtha jur3I huI haiM / gautama ke praznoM kI utthAnikA meM bhI kisI na kisI sUkSma ghaTanA kA ullekha AtA hai / gautama dekhate haiM, sunate haiM aura phira tatkAla bhagavAna ke pAsa jAkara usakI jAnakArI prApta karane kA prayatna karate haiM / 15 bhAratIya vAGamaya meM gautama kI jor3I kA jijJAsA pradhAna vyaktitva milanA kaThina hI nahIM, prAyaH asambhava hai / gautama ke praznoM aura jijJAsAoM ne tIrthaMkara mahAvIra ke cintana evaM darzana ko vAGamaya kA rUpa diyA hai| gambhIra se gambhIra evaM sarala se sarala sabhI prakAra ke prazna gautama ne upasthita kie haiM, unake mUla taka pahuMce haiM aura una para bhagavAna mahAvIra ke samIcIna samAdhAna prApta kara jaina sAhitya ke adhyetA ke lie eka vyavasthita mArga prastuta kiyA hai / jainasAhitya gautama kA ciraRNI rahegA, balki gautama ke nAma se vaha sadA prakAzamAna bhI rahegA / jisa prakAra ki saMskRta sAhitya kAlidAsa ke nAma se, hindI sAhitya tulasI evaM sUra ke nAma se, aMgrejI sAhitya zeksapiyara ke nAma se aura rUsI sAhitya gorkI ke nAma se Aja bhI apane ko gauravAnvita samajhate haiM, vahI nahIM, balki usase bhI adhika gaurava jaina zrata sAhitya ko gaNadhara indra bhUti gautama ke nAma se haiN| bauddha piTakoM meM aneka sthAnoM para Ananda dvArA prazna upasthita kie gae haiM aura tathAgata ne unakA samAdhAna kiyA hai| para parimANa evaM viSaya vastu kI dRSTi se ve bahuta hI alpa hai, gautama-mahAvIra ke praznoM kI tulanA meM bahuta hI nagaNya ! anya granthoM meM to isa prakAra kI zailI kA darzana bhI atyalpa mAtrA meM hotA hai| gautama kA jIvana darzana gaNadhara gautama ke chadmastha jIvana kI etad prakAra kI saiMkar3oM ghaTanAe~ jaina AgamoM meM saMgumphita huI haiM jinameM unake bahumukhI sArvabhaumika vyaktitva ke aneka Antarika guNa ujAgara hue haiN| unake jIvana meM jJAna aura kriyA ke donoM pakSa sudRr3ha evaM sabala rahe haiM, donoM kI samujjvalatA carama koTi kI hai / jJAna ke sAtha vinamratA, 65. dekhie pudgala parivrAjaka kI carcA, tugiyA nagarI ke logoM kA praznottara __ Adi-bhagavatI 11 / 12, 215 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 indrabhUti gautama satyonmukhI jijJAsA, nayA grahaNa karane kI utkaTa abhilASA hai to kriyA ke sAtha udagratA, saralatA nirahaMkAritA, bhakti evaM hRdaya kI udAratA kA bhI adbhuta sammizraNa unake jIvana darzana meM prApta hotA hai| gautama kI sarAga-upAsanA gautama ne pacAsa varSa kI Ayu meM dIkSA grahaNa kii|6 jisa dina bhagavAna mahAvIra ko kaivalya huA usake dUsare dina hI unakI pravrajyA huI aura bhagavAna mahAvIra kI vidyamAnatA meM unheM kevala jJAna nahIM huaa| yadyapi unakI sAdhanA parama ujjvala evaM utkaTa thI, unakI kriyA zramaNasaMgha ke lie anukaraNIya evaM Adarza batAI gaI haiN| dhanya aNagAra jaise tapasviyoM ke varNana meM bhI gautama svAmI kA udAharaNa diyA gayA hai|97 unake dvArA dIkSita saikar3oM hajAroM ziSya kevalI ho ge| 8 phira bhI gautama svAmI ko tIsa varSa taka kevala jJAna nahIM huA, yaha eka Azcarya kI bAta hai / isake kAraNoM kI khoja meM sampUrNa Agama vAGamaya sirpha eka hI uttara detA hai aura vaha hai gautama kA bhagavAna mahAvIra ke prati sneha bandhana / 99 itane bar3e sAdhaka, jo zarIra rahate hue bhI zarIramukta sthiti kA anubhava karate rahe, jinake lie sthAna-sthAna para 'ucchUDha zarIre 100 vizeSaNoM kA prayoga huA, ve adhyAtma kI uccatama bhUmikA para pahuMce hue adhyAtma yogI bhagavAna mahAvIra ke prati sneha bandhana ke kAraNa vItarAga sthiti nahoM prApta kara sake yaha AzcaryakArI bAta hote hue bhI jaina dRSTi ke 'samatvayoga' kI niSpakSa udghoSaNA bhI hai| jo sAdhaka apane deha kI mamatA se mukta hai, kintu apane bhagavAna ke prati yadi anurAga rakhatA hai, to bhale hI yaha usakA bhagavad anurAga ho, kintu Akhira vaha bhI bandhana hai, bhagavadanurAga bhI usakI vI tarAgatAkA bAdhaka hai, kyoM na ho, jisa dharma kA ArAdhya bhagavAna svayaM bItarAga hai, vaha apane bhaktoM ko bhI sa rAga-upAsanA se bhakti kA varadAna kaise de sakatA hai ? jaina 16. Avazyaka niyukti 97. aupapAtika sUtra (dhanya aNagAra varNana) 98. (ka) kalpasUtrArtha prabodhinI pR0 169-171 (kha) kalpasUtra bAlAvabodha pR0 260 16. bhagavatIsUtra 147 100 bhagavatI sUtra 111. uvAsaga dazA 11, aupapAtikasUtra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana 101 darzana ko AdhyAtmika dRSTi ne 'rAga' ko spaSTataH hI bandhana svIkAra kiyA hai / 109 phira bhale hI vaha prazasta (zubha) ho yA aprazasta / hAM, prazasta rAga, rAga kI UrdhvadazA hai, vaha bhale hI jIvana meM kAmya na ho, para aprazasta kI bhAMti tyAjya bhI nahIM hai, ataH use puNya rUpa avazya mAnA gayA hai / 0 2 kintu Atma sAdhaka ke lie vaha puNya bho bandhana hai, cAhe sone kI ber3I ke rUpa meM hI ho, ataH vaha tyAja hI hai| 103 gautama ke antaHkaraNa meM prabhu mahAvIra ke prati janma-janmAntara-saMzliSTaanurAga thA / vahI unheM vItarAga banane se roka rahA thaa| bhagavatI sUtra74 meM svayaM bhagavAna ne usa anurAga kA varNana kiyA hai aura gautama ko sambodhita karake kahA hai-'cchidasiNehamappaNo-985 apane sneha bandhana ko yoM tor3a DAla, jaise zarada Rtu ke kamala dala ko hAtha ke jhaTake se tor3a diyA jAtA hai| prabhu kA upadeza, udbodhana prApta karake bhI gautama isa sUkSma rAga ko nahIM tor3a sake aura isI kAraNa vItarAga-dazA prApta nahIM kara sake / pAvA meM aMtima varSAvAsa bhagavAna mahAvIra ne apanA aMtima varSAvAsa pAvA06 (apApApurI) meM kiyaa| vahA~ hastipAla rAjA thaa| usakI rajjukazAlA (lekha zAlA) meM bhagavAna sthiravAsa rhe| kArtika amAvasyA kA dina nikaTa AyA, aMtima dezanA ke lie samavasaraNa kI vizeSa racanA kI gaI / zakra ne khar3e hokara bhagavAna kI stuti kI, phira hastipAla 101. (ka) duvihe bandhe-pejjabandhe ceva dosabandhe cev-sthaanaaNg-2|4 (kha) rAgo ya doso bi ya kammabIyaM-utta0 327 (ga) samayasAra 265 102. paMcAstikAya 135 103. vahIM, gA0 142, 104. zataka 147 105. uttarAdhyayana 10 / 28 106. 'pAvA' ke sambandha meM vizeSa jAnakArI ke lie dekheM-Agama aura tripiTaka: eka anuzIlana (muni nagarAja jI DI0 liT 0) pR0 54 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 indrabhUti gautama rAjA ne bhagavAna kI stuti kii| bhagavAna ne solaha prahara kI dezanA dI / 90deg usa dina bhagavAna chaTTha bhakta se uposita the / 108 dezanA ke pazcAt aneka prakAra kI prazna carcAe~ huii| rAjA puNyapAla ne apane ATha svapnoM kA phala pUchA, uttara sunakara vaha saMsAra se virakta huaa| 109 phira gaNadhara gautama ne pA~caveM Are ke sambandha meM prazna kiye"bhaMte ! Apake parinirvANa ke pazcAt pA~cavA ArA kaba lagegA ?" bhagavAna ne uttara diyA--"tIna varSa sAr3he ATha mAsa bItane pr|" AgAmI utsarpiNI meM hone vAle tIrthakara, vAsudeva, baladeva, kulakara Adi kA bhI sAmAnya paricaya gautama ke uttara meM bhagavAna ne diyaa| tadanantara gaNadhara sudharmA ne prazna kiyA aura unakA bhI uttara bhagavAna ne diyA / devarAja indra ne bhagavAna ke parinirvANa kA aMtima samaya nikaTa AyA dekhakara azru pUrita nayanoM se prabhu se prArthanA kI-"bhagavan ! Apake janmanakSatra (hastottarA) meM bhasmagraha saMkramaNa kara rahA hai, usakA duSprabhAva do hajAra varSa taka Apake dharmasaMgha para rahegA, ataH Apa kucha kAla ke lie apane AyuSya kI vRddhi kreN|" devarAja ke uttara meM bhagavAna ne kahA- "zaka / AyuSya kabhI bar3hAyA nahIM jA sktaa|"110 gautama ko kaivalya usIdina bhagavAna ne dekhA-Aja merA nirvANa hone vAlA hai, mujha para gautama kA atyaMta anurAga hai, isI anurAga ke kAraNa mRtyu ke samaya vaha adhika zoka vihvala na ho, aura dUra rahakara anurAga ke baMdhana ko tor3a sake ata: devazarmA nAmaka brAhmaNa ko pratibodha dene ke lie anyatra bheja diyaa| "ajJA gurUNAM hyavicAraNIyA" gurUjanoM kI AjJA ziSya ko avicAraNIya evaM atarkaNIya hotI hai / gautama ne prabhu kA Adeza zirodhArya kiyA aura devazarmA ko pratibodha dene cala pdd'e| 107. saubhAgya paMcamyAdi parva kathA saMgrahaH patra 100 108. kalpasUtra sUtra 147, mahAvIra cariyaM (nemicandra) patra 99 109. vistAra ke lie dekhie-tIrthaMkara mahAvIra bhA0 2 pR0 295 (vijayendra sUri) 110. svAmyUce zakra ! kenApi nAyuH sandhIyate kvacit / --kalpasUtra, kalpArtha prabodhinI patra 121 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva darzana rAtri meM bhagavAna kA parinirvANa ho gayA / gautama svAmI ko jaba isakI khabara lagI to ve ekadama moha-vihvala ho gaye / unake hRdaya para vajrAghAta-sA lgaa| ve mohadazA meM- "bhaMte ! bhaMte !" pukAra uThe / bhagavAna ko ulAhanA dete hue kahane lage "prabhu ! Apane yaha kyA dhokhA kiyA ? jIvana bhara chAyA kI bhA~ti maiM ApakI sevA meM rahA, aura Aja apane aMtima samaya meM Apane mujhe dUra kara diyA ? kyA meM bAlaka kI taraha ApakA aMcala pakar3a kara mokSa jAne se rokatA thA ? kyA mere sneha meM koI kRtrimatA thI ? yadi maiM bhI Apake sAtha calatA to siddha zilA para kauna sI saMkIrNatA ho jAtI ? kyA ziSya bhI gurU ke lie bhAra svarUpa bana jAtA ? prabho ! aba maiM kisake caraNoM meM praNAma karU~gA? kauna mere mana ke praznoM kA samAdhAna karegA ? kise maiM bhante ! kahU~gA, aura kauna mujhe--'goyamA' kaha kara pukAregA ?"111 kucha kSaNa isa prakAra kI bhAva vihvalatA meM bahane ke pazcAt indrabhUti ne apane Apako sNbhaalaa| usa tatvajJAnI mahAn sAdhaka ne apane mana ke ghor3e ko gheraa| aura vicAra karane lage--"are ! yaha merA moha kaisA ? vItarAga ke sAtha sneha kaisA ? bhagavAna to vItarAga hai, maiM vyartha hI unake rAga meM phaMsA huA huuN| ve to rAga mukta hokara mokSa padhAra gaye ! aba mujhe bhI rAga chor3anA cAhie ! mujhe apanI AtmA kA dhyAna karanA cAhie, vahI eka merA parama sAthI hai, bAkI saba baMdhana haiM, para haiN| isa prakAra Atma-ciMtana kI uccatama dazA para ArohaNa karate hue indrabhUti ne apane rAga ko kSINa kiyA aura usI rAtri ke uttarArdha meM kevala jJAna prApta kiyA / 112 111. bhagavAna mahAvIra ke nirvANa para jisa prakAra kI mohadazA gautama ko prApta huI, lagabhaga usI prakAra kI mohadazA evaM rudana Adi kI sthiti tathAgata ke nirvANa para Ananda kI huii| Ananda ne jaba tathAgata kA nirvANa nikaTa AyA sunA to vihAra meM jAkara khUTI pakar3a kara rone lage- "hAya ! mere zAstA kA parinirvANa ho rahA hai !" jaba buddha ko bhikSuoM se jJAta huA ki Ananda rudana kara rahA hai to unhoMne bulA kara kahA--"Ananda ! zoka mata karo ! rudana mata karo ! sabhI priyoM kA viyoga avazyaMbhAvI hai| Ananda ! tUne cirakAla taka tathAgata kI sevA kI hai, tU kRtapuNya hai / nirvANa sAdhana meM laga ! zIghra anAzrava ho !" -dIghanikAya (Agama aura tripiTakaH eka anuzIlana, pR0 387) 112. kalpasUtra, kalpArthabodhinI, patra 114 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt saMgha ke netA kA prazna AyA / gaNadhara gautama bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM sabase jyeSTha the / jJAna evaM tapaH sAdhanA meM bhI advitIya the / varIyatA aura jyeSThatA kI dRSTi se saMgha kA netRtva gautama ke hAthoM AtA, kiMtu gautama usI rAtri ko sarvajJa ho gae the, ataH prazna yaha AyA ki sarvajJa kI paramparA calAne ke lie, unakI vANI ko unhIM ke nAma se paramparita karane ke lie sarvajJa kA uttarAdhikArI chadmastha honA cAhie na ki sarvajJa ! isa dRSTi se bhagavAna mahAvIra ke uttarAdhikArI gaNadhara sudharmA hue / gautama kevala jJAna prApta karake bAraha varSa taka pRthvI para vicarate rahe, upadeza karate rahe / gautama ke dvAdazavarSIya sarvajJa jIvana kA vizeSa vivaraNa Aja upalabdha nahIM haiM / kevala itanA hI ullekha milatA hai ki ve antima samaya meM rAjagRha meM eka mAsa kA anazana karake siddha buddha mukta hue / o Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa : 5 / parisaMvAda [ prazna evaM saMvAda ] darzana kA mUla jijJAsA. gautama kI prazna zailI. praznoM kA vargIkaraNa. 1-adhyAtma viSayaka prazna sAmAyika meM bhAMDa abhAMDa. aAtmA kA gurutva laghatva. laghutA prazasta hai ?. kaSAya kA aAdhAra kyA hai ?. upAsanA kA phala?. jJAna aura kriyA ?. zIla aura zra ta ?. dIrghAyuSya kA kAraNa ?. duHkhI-sukhI kyoM?. siddha svarUpa ?. zramaraNa kezIkumAra aura gautama udaka peDhAla putra aura gautama. vikAsa aura hrAsa kA kAraNa . utthAna aura patana kA rahasya. 2-karmaphala viSayaka prazna pradezI rAjA. mRgAputra. subAhu kumAra. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3- loka viSayaka prazna loka evaM jIva * paramANu : zAzvata prazAzvata * astitva- nAstitva * devAsura saMgrAma devAsura virodha kA kAraNa devoM ke bheda kyA devatA aloka meM hAtha phailA sakatA hai ? guDa meM kitane rasa ? mAtA pitA ke aMga * * 4 - sphuTa viSayaka prazna unmAda * upadhi * rAjagRha kyA hai ? * lavaNa samudra kA pAnI * megha strI hai yA pAnI ? * ghor3e kA zabda * jRmbhaka deva * tIrtha aura tIrthaMkara * darzana kitane ? * Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda - darzana kA mUla jijJAsA gaNadhara gautama kI udagra jijJAsA vRtti kA eka paricaya pichale pRSThoM para diyA jA cukA hai aura usase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina zru ta sAhitya ke nirmANa meM adhikAMza evauM mahatvapUrNa yoga gautama ke inhIM praznoM kA hai / ho sakatA hai uttarakAla meM yaha grantha-praNayana kI eka zailI bana gaI ho, jisake prArambha meM gautama kI jijJAsA upasthita karake usa para bhagavAna dvArA uttara dilAyA jAya / para kisI bhI zailI kA nirmANa tabhI hotA hai jaba usakI paramparA meM koI sthAyIprabhAva evaM asAmAnya AkarSaNa rahA ho, naI zailI kA janma apane Apa meM kisI paramparA evaM dhAraNA ke AkarSaka prabhAva kA itihAsa hotA hai / gautama ke prazna evaM uttara kI zailI vastutaH eka rocaka evaM hRdayagrAhI zailI rahI hai / AgamoM ke aitihAsika avalokana se yaha bhI to svata: siddha hai ki bahuta se saMvAda gautama aura mahAvIra kI jIvana ghaTanAoM ke sAtha jur3e haiM, ata: unakI aitihAsikatA meM bhI saMzaya nahIM kiyA jA sktaa| phira AgamoM meM gautama kI manaHsthiti ko jatAne vAlI eka zabdAvalI bAra-bAra AtI hai""jAya saDDhe, jAyasaMsae, jAyakouhalle / " gautama ke mana meM amuka tathya ko 1. (ka) bhagavatI 11 (kha) aupapAtika (ga) uvAsaga dazA 1 (gha) vipAka 1 Adi Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 indrabhUti gautama jAnane kI zraddhA-icchA paidA huI, saMzaya huA, kautuhala huA, aura ve usa ora Age bddh'e| isase spaSTa parilakSita hotA hai ki gautama kI vRtti meM mUlaghaTaka ve hI tatva the jo saMpUrNa darzana zAstra kI utpatti kI kahAnI ke mUla ghaTaka rahe haiN| darzana zAstra ke itihAsa meM tIna darzana mukhya mAne gaye haiM / yUnAnI darzana, pazcimI darzana evaM bhAratIya darzana / yUnAnI darzana kA pravartaka orisToTala mAnA jAtA hai, usakA kathana hai--'darzana kA janma Azcarya se huaa| isI bAta ko pleTo ne uddhRta kiyA hai| pazcima ke pramukha dArzanika DekArTa, kAMTa, hegala Adi ne darzana zAstra kA udbhAvaka tatva 'saMzaya' mAnA hai| bhAratIya darzana kA janma 'jijJAsA' se huA yaha aneka darzanoM ke prathama darzana sUtroM se hI spaSTa ho jAtA hai| upaniSadoM meM to isa prakAra kI aneka kathAe~ saMgrahita haiM jinake mUla meM yahI jijJAsA tatva mukharita ho rahA hai| nArada sanatkumAra ke pAsa Akara yahI prArthanA karate haiM-"adhIhi bhagavan !" mujhe sikhAiye, AtmA kyA hai yaha batAie / kaThopaniSad kA yama evaM naciketA kA saMvAda to darzana zAstra kA mahatvapUrNa saMvAda mAnA jAtA hai / bAlaka naciketA yama ke dvAra para pahu~ca kara jaba kahatA hai-"jisake viSaya meM saba manuSya vicikitsA kara rahe haiM vaha tatva kyA hai ? mujhe batAiye?" yama use aizvarya sukha, bhoga kA pralobhana dekara isa prazna ko TAlanA cAhatA hai, para aTala jijJAsu bAlaka naciketA dRr3hatA ke sAtha kahatA hai- "mujhe yaha dhana vaibhava kucha nahIM cAhie, mujhe to mere prazna kA samAdhAna (vara jo mAMgA hai) cAhie, basa mujhe yahI yatheSTa hai / "6 ___ darzana zAstra ke itihAsa ke lekhakoM ne arhat mahAvIra evaM tathAgata buddha kI pravrajyA evaM kaThora sAdhanA kA mUla bhI isI AtmajijJAsA meM dekhA hai / ke ahamaMsi ? 2. philaoNsaphI bigiMsa ina vaMDara (Philosophy begins in wander) 3. darzana kA prayojana pRSTha 29 (DA0 bhagavAnadAsa) 4. (ka) athAto dharmajijJAsA-vaizeSika darzana 1 (kha) duHkha trayAbhighAtAj jijJAsA-sAMkhyakArikA 1 (IzvarakRSNa) (ga) athAto dharma jijJAsA-mIsAMsA sUtra 1 (jaiminI) (gha) athAto brahma jijJAsA-brahmasUtra 111 5. . chAMdogya upaniSad a0 7 6. varastu me varaNIya eva-kaThopaniSad / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda ke vA io cuo iha peccA bhavissAmi ? maiM kauna thA, merA kyA svarUpa hai, yahA~ se Age kahA~ jAU~gA - ye vikaTa prazna sAdhaka ko Atmazodha kI ora unmukha karate haiM aura jaba taka vaha inakA samAdhAna nahIM pA letA, taba taka use caina nahIM par3atA / tathAgata buddha to spaSTa pratijJA karate haiM ki "jaba taka maiM janma maraNa ke kinAre kA patA nahIM pA lU~gA taba taka kapilavastu meM praveza nahIM karU~gA | 9 isa prakAra Azcarya; jijJAsA, saMzaya, kutUhala ye saba manuSya ko darzana kI ora unmukha karate rahe haiM / TheTha vaidika kAla se lekara pazcimI darzana ke udbhava taka yahI 'iMTelekcuala kyuriyAsiTI' (Intellectual curiosity ) 'bauddhika kautuhala' manuSya ko jJAna vijJAna ke kSetra meM niraMtara Age se Age bar3hAtA AyA hai / gautama kI prazna zailI gaNadhara gautama ke mana meM 'bauddhika kutUhala' bahuta utkaTa rUpa meM pradarzita hotA hai, vaha sirpha AtmA evaM paramAtmA ke sambandha meM hI nahIM, kintu dRzya jagat ke pratyeka padArtha ke sambandha meM sacetana hai, koI bhI ghaTanA, viSaya yA prasaMga jaba unake sAmane AtA hai to ve usa viSaya meM jAnane kI icchA karate haiM, usake vividha pakSoM para 'saMzayAtmaka ciMtana, avalokana karate haiM, usako vividhatA evaM vicitratA ke saMbaMdha meM mana meM kutUhala hotA hai aura usa 'zraddhA' saMzaya evaM kutUhala se prerita hokara apane dharmopadeSTA prabhu ke caraNoM meM upasthita hokara vinaya pUrvaka prazna karate haiM / 106 gautama ke praznotthAna kI zailI bhI bar3I sundara evaM vinayapUrNa hai / unake mana meM jaba koI saMzaya yA jijJAsA upasthita hotI hai to ve calakara jahA~ bhagavAna 7. 8. AcArAMga 1 / 1 / 1 / 1 janana-maraNayorahRSTapAraH na punarahaM kapilAhvayaM praveSTA / - buddhacarita (azvaghoSa ) Rgaveda kAlIna RSi rAtri meM tAroM ko dekhakara kahatA hai-- ye tAre rAtri meM dIkha par3ate haiM, ve dina meM kahA~ cale jAte haiM, yaha merI samajha ke pare hai (Rgaveda maM 1 sU0 22 ) isa jagat kA Arambha kisane kiyA ? vaha kauna thA ? kaisA thA ? Adi prazna bhI use vikala karate pratIta hote haiM (yajurveda a0 23) dekhe darzana kA prayojanaH pRSTha 26 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 indrabhUti gautama mahAvIra virAjamAna haiM vahA~ Ate haiM, unheM vinayapUrvaka vandana karate haiM, prabhu ke jJAna kI stuti karate haiM aura phira apanI zaMkA prastuta karate hue pUchate haiM- "kahameyaM bhaMtekathameta bhadanta----bhagavana ! yaha bAta kaise haiM ? kabhI-kabhI ve uttara kI gaharAI meM jAkara punaH prati prazna bhI karate haiM----keNaTuNaM bhaMte ! aisA kisa lie kahA jAtA hai ? ve hetu taka jAkara tarka zailI se usakA samAdhAna pAnA cAhate haiM / __ gautama ke prazna kI yaha zailI tarka pUrNa evaM vaijJAnika pratIta hotI hai| vijJAna bhI 'katham'-hAu (How) aura 'kasmAt' 'kena- hvAI (kyoM, kisa kAraNa) (Why) inhIM do tarkasUtroM ko pakar3a kara vastusthiti kI gaharAI meM utaratA hai, aura anvIkSaNa-parIkSaNa karake rahasyoM kA jJAna prApta karatA hai / gautama bhI prAyaH inhI do sUtroM ke AdhAra para apanI jijJAsAoM ko prastuta karate haiN| gautama kI jijJAsA meM eka vizeSatA aura hai / ve kevala prazna ke lie prazna nahIM karate haiM, kintu samAdhAna ke lie prazna karate haiN| unakI jijJAsA meM satya kI bubhukSA hai, unake saMzaya meM samAdhAna kI gUMja hai, unake kautuhala meM vizva vaicitrya ko samajhane kI tar3apha hai| satyonmukhatA unake pratyeka zabda se jaise TapakatI hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra apanA amUlya samaya dekara bhI gautama ke praznoM kA samAdhAna karate haiM / aura gautama bhI apanI jijJAsA kA samAdhAna pAkara kRta-kRtya hokara bhagavAna ke caraNoM meM puna: vinayapUrvaka kaha uThate haiM--'sevaM bhante ! sevaM bhante ! tahameyaM bhante ! prabhu ! jaisA Apane kahA, vaha ThIka hai, vaha satya hai, maiM usa para zraddhA evaM vizvAsa karatA huuN|" prabhu ke uttara para zraddhA kI yaha anugUja vAstava meM hI praznottara kI eka Adarza paddhati hai / isase na kevala praznakartA ke samAdhAna kI svIkRti hotI hai, kintu uttaradAtA ke prati kRtajJatA evaM zraddhA kA bhAva bhI vyakta hotA hai, jo ki atyanta Avazyaka hai| praznoM kA vargIkaraNa gautama ke prazna, carcA evaM saMvAdoM kA vivaraNa itanA vistRta hai ki usakA vargIkaraNa karanA bahuta hI kaThina hai / bhagavatI, aupapAtika, prajJApanA, sUryaprajJapti, 10. gautama kA kutUhala kabhI-kabhI usI rUpa meM vyakta hotA hai jaisA pUrvokta Rgveda evaM yajurveda ke RSiyoM ke mana meM uThatA hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda vipAka, rAyapaseNI Adi AgamoM meM itane vividha viSayaka prazna haiM ki unakI vistRta sUcI taiyAra kI jAye to saMbhavataH eka svataMtra grantha kA nirmANa ho jAye / mere mana meM yaha bhI parikalpanA hai ki AgamoM meM jahA~ jahA~ bhI gautama ke nAma se praznottara Aye haiM unakI eka sUcI aura sAtha hI sasaMdarbha eka svataMtra graMtha taiyAra kiyA jaaye| isa laghu pustaka meM yaha saMbhava nahIM hai| phira bhI saMkSepa meM gautama ke praznoM ko cAra vargoM meM bA~TA jA sakatA hai 1. adhyAtma viSayaka 2. karma-phala viSayaka 3. loka viSayaka 4. sphuTa viSayaka prathama varga meM ve prazna gine jA sakate haiM jinameM gautama ne bhagavAna se AtmA usakI sthiti, zAzvata-azAzvata12 jIva, sAmAyika karma, kaSAya, lezyA5 jJAna kA phala, mokSa, siddha svarUpa Adi viSayoM para prazna kiye haiM / inameM ve saMvAda bhI sammilita kiye jA sakate haiM jo gautama ne apane anya viziSTa jijJAsuoM evaM sAdhakoM ke sAtha kiye haiM, jaise udaka peDhAla 8, kezIkumAra zramaNa Adi / dvitIya varga meM una praznoM kA samAveza kiyA jA sakatA hai, jo kisI vyakti vizeSa ko sukhI dekhakara usake pUrva janmopAjita zubha kAryoM ke viSaya meM puuchnaa| jaisesubAhu kumAra, mRgAputra 20 Adi / tathA kisI ko Rddhi samRddhi dekhakara usake pUrva jIvana ke viSaya meM pUchanA, jaise--sUryAbhadeva ke pUrva jIva pradezI rAjA kA varNana / 11. jJAtA sUtra 12. bhagavatI 13. bhagavatI 14. prajJApanA prajJApanA 16. bhagavatI 17. aupapAtika (siddha varNana) 18. sUtra kRtAMga 19. uttarAdhyayana 20. vipAka sUtra 21. rAyapaseNI sUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 indrabhUti gautama tRtIya varga meM bahuta se prazna A sakate haiM, jaise- bhagavatI ke loka sthiti paramANu, deva-naraka pRthvIkAya, vanaspatikAya, Adi, prajJApanA ke jIva, ajIva, bhASA, zarIra viSayoM ke evaM jaMbUdvIpa prajJapti ke jaMbUdvIpa viSayaka, sUrya prajJapti caMdra prajJapti meM sUrya candra kI gativiSayaka prazna / ina praznoM kA vistAra kAphI kiyA jA sakatA hai / cauthe varga meM anya sphuTa praznoM kA samAveza ho jAtA hai, jo samaya-samaya para kisI anyatIrthika ke prazna para vilakSaNa ghaTanA ke dekhane para yA vaise hI sahajatayA gautama ke mana meM uThe haiM aura bhagavAna ne jinakA samAdhAna diyA hai / hama adhika vistAra meM na jAkara kramazaH cAroM vargoM se saMbaMdhita kucha prazna yahA~ AgamoM ke hindI bhAvAnuvAda ke sAtha prastuta karate haiM / C Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma viSayaka prazna sAmAyika meM bhAMDa-abhAMDa bhagavAna mahAvIra eka bAra rAjagRha meM padhAre / vahA~ gautama svAmI ne bhagavAna se pUchA- "bhante ! sAmAyika vrata aMgIkAra karake baiThe hue zrAvaka ke bhaMDopakaraNa koI puruSa le jAve aura phira sAmAyika pUrNa hone para vaha zrAvaka una bhaMDopakaraNa kI khoja kare to kyA vaha apane bhaMDopakaraNa kI khoja karatA hai yA dUsare ke bhaMDopakaraNa ko ? bhagavAna gautama ! vaha apane bhaMDopakaraNa kI hI khoja karatA hai, anya ke bhaMDopakaraNa kI nahIM ? gautama-bhante ! zIlavrata, guNavrata Adi pratyAkhyAna evaM pauSadhopavAsa meM zrAvaka ke bhAMDa kyA abhAMDa (svAmitvamukta) nahIM hote ? bhagavAna gautama ! vaha abhAMDa ho jAte haiM / gautama-bhante ! phira aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki vaha apanA bhAMDa khojatA hai, anya kA nhiiN| bhagavAna---gautama ! sAmAyika karanevAle zrAvaka ke mana meM yaha bhAvanA hotI hai ki-yaha svarNa, hiraNya, vastra Adi dravya mere nahIM haiM, (unake sAtha mamatva bhAva nahIM rakhatA) kintu sAmAyika vrata pUrNa hone ke bAda vaha mamatva bhAva se yukta ho jAtA hai, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 indrabhUti gautama isalie gautama ! kahA jAtA hai ki vaha svakIya bhAMDa kI anugaveSaNA karatA hai, parakIya bhAMDa kI nahIM / 22 AtmA kA gurutva laghutva gautama svAmI ne bhagavAna se pUchA-bhante ! yaha jIva-AtmA (arUpI hone ke kAraNa) bhArIpana-gurutva kaise prApta karatA hai ? bhagavAna-gautama ! prANAtipAta mRSAvAda yAvat mithyAdarzanazalya Adi ke sevana se AtmA gurutva prApta karatA hai / gautama-bhante ! yaha AtmA laghutva kaise prApta karatA hai ? bhagavAna-gautama ! prANAtipAta, maSAvAda yAvat mithyAdarzanazalya kA nirodha karane se AtmA laghutva prApta karatA hai| isI prakAra prANAtipAtAdi ke sevana se jIva saMsAra dIrgha karatA hai, aura unake tyAga se saMsAra ko kama karatA laghutA prazasta hai gautama svAmI ne pUchA-bhaMte ! namaNa nina"thoM ke lie kyA laghutA, alpecchA, amamatva, anAsakti evaM apratibaddhatA prazasta haiM ? bhagavAna ne kahA-gautama ! ye zramaNa nigranthoM ke lie prazasta hai. (ina guNoM ko apanAnA caahie)| kaSAya kA AdhAra kyA hai ? ekabAra gautamasvAmI ne bhagavAna se pUchA-"bhaMte ! kaSAya kitane prakAra ke haiM ?" 22. bhagavatI sUtra zataka 815 23. bhagavatI zataka 19 24. bhagavatI zataka 119 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda bhagavAna ne kahA - " gautama ! kaSAya cAra prakAra ke haiM / krodha, mAna, mAyA aura lobha / " gautama--"bhante ! krodha Adi kaSAyoM kI pratiSThA ( AdhAra bhUmi) kyA hai ?" bhagavAna --- " gautama ! kaSAya Atma-pratiSThita ( sva - AdhAra se ) para pratiSThita, tadubhaya pratiSThita evaM apratiSThita (binA kisI kAraNa ke ) yoM cAra prakAra se kaSAya kI pratiSThA ( AdhAra -- kAraNa bhUmi) hai / " gautama - "bhante ! krodha Adi kI utpatti ke kitane kAraNa haiM ?" 115 bhagavAna - " gautama ! cAra prakAra se krodha Adi kI utpatti hotI hai / kSetra se, vastu se, zarIra se evaM upadhi se / 125 ekabAra bhagavAna mahAvIra kauzAmbI se vihAra karake rAjagRha padhAre / gautama svAmI nagara meM bhikSA ke liye gae to vahA~ unhoMne eka carcA sunI-turaMgikA nagarI ke bAhara udyAna meM bhagavAna pArzvanAtha ke ziSya - sthavira Aye haiN| unase zrAvakoM ne pUchA- saMyama kA phala kyA hai ? tapa kA phala kyA hai ? isa para sthaviroM ne uttara diyA- saMyama kA phala hai Anava rahita honA aura tapa kA phala hai karma kA nAza / isa uttara para kucha gRhasthoM ne kahA - "saMyama se devaloka kI prApti hotI hai, isakA tAtparya kyA hai ?" upAsanA kA phala sthaviroM ne uttara diyA - "sarAga avasthA meM pAle gaye saMyama evaM sarAga avasthA meM Acarita saMyama meM antara kI Asakti ke kAraNa vaha mokSa ke badale devatva ko prApta karatA hai / ' 25. prajJApanA, pada 14 isa prakAra praznottaroM se gautama svAmI ko bar3A Azcarya huA / ve bhagavAna mahAvIra ke samIpa Akara pUchane lage - " bhante ! una pAzrvApatya zramaNoM kA yaha uttara Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama kyA satya hai ? ve isa prakAra kA yathArtha uttara dene meM samartha haiM ? kyA ve vizeSa jJAnI haiM ?" bhagavAna ne kahA- "gautama ! una sthavira zramaNoM ne yathArtha bAta kahI hai| unhoMne apanI bar3AI ke liye nahIM, kintu satya tathya kI dRSTi se yaha bAta kahI hai, maiM bhI yahI bAta kahatA huuN|" gautama ne pUchA- "bhante ! tathA prakAra ke znamaNa brAhmaNoM kI paryupAsanAsevA karane se manuSya ko kyA phala milatA hai ?" . bhagavAna-sevA se sadzAstra kA zravaNa milatA hai| gautama-zAstra zravaNa kA kyA phala hai ? bhagavAna-jJAna ! (jJaya upadeza kA bodha) gautama-jJAna kA phala ? bhagavAna-vijJAna ! (Atma bodha) gautama-vijJAna kA phala ? bhagavAna-pratyAkhyAna / (pApa-parihAra) gautama-pratyAkhyAna kA phala ? bhagavAna-pratyAkhyAna kA phala hai saMyama / gautama-saMyama kA phala ? bhagavAna-Azrava nirodha / (anAzrava) gautama-anAzrava kA phala ? bhagavAna-tapa / gautama-tapa kA phala ? bhagavAna-karma mala kI zuddhi / gautama---zuddhi kA phala ? bhagavAna-sarva kriyAoM se mukti| (niSkriyatA) gautama-niSkriyatA kA phala ? Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda bhagavAna - niSkriyatA prApta hone para AtmA ko siddhi lAbha prApta ho jAtA jJAna aura kriyA gautamasvAmI ne pUchA - " bhagavan ! koI manuSya aisA vrata letA hai ki maiM Aja se sarva prANa, bhUta, jIva evaM satvoM kI hiMsA kA tyAga karatA hU~, to usakA vaha vrata 'suvrata' kahalAyegA yA 'durvrata' ? hai / 26 bhagavAna ne kahA - " gautama ! vaha vrata 'suvrata' bhI ho sakatA hai ora 'duvra' ta' bhI / " gautama - "bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ?" bhagavAna - " gautama ! ukta prakAra kA vrata lene vAlA vyakti jIva, ajIva, trasasthAvara ke parijJAna se rahita hai, to usakA vrata, suvrata nahIM, kintu 'duvrata' kahalAyegA / jIva- ajIva ke jJAna se rahita vyakti yadi kahe ki maiM hisA kA tyAga karatA hU~ to usakI vaha bhASA mithyA bhASA hai, vaha asatyabhASI puruSa mana-vacana karmaNA svayaM hiMsA karanA, karavAnA aura usakA anumodana karanA ina tInoM prakAra ke saMyama se rahita hai, virati se rahita hai aura ekAMta hiMsA karane vAlA ajJAnI hai / " jisa puruSa ko jIva ajIva kA jJAna hai, vaha yadi hiMsA na karane kA vrata letA hai to usakA vrata 'sutrata' hai / vaha sarva prANa- bhUta - satvoM ke prati saMyata hai, virata hai, saMvara yukta ekAMta ahisaka tathA jJAnI hai / 26. 117 gautama svAmI ne bhagavAna se pUchA - " kaI itara darzana vAle kahate haiM, zIla ( AcAra) hI zra eya hai, dUsare kaI kahate haiM- zruta (jJAna) zra eya hai, aura eka tIsare 27. savaNe nANe vinnANe paccakkhANe ya saMjame / have tave va vodANe akiriyA siddhi | bhagavatI za0 7 / 32 zIla aura zruta - bhagavatI za0 2:3 / 5 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 indrabhUti gautama prakAra ke vyakti kahate haiM- anyonya nirapekSa zIla aura zruta zreya haiM -- bhagavan ! inameM kisakA kathana yogya hai ? bhagavAna-gautama ! una sabhI kA kathana mithyA hai / (aikAMtika hone se) saMsAra meM cAra prakAra ke puruSa haiM 1. zIla saMpanna haiM, kintu zru ta saMpanna nahIM, 2. zruta saMpanna haiM, kintu zIla saMpanna nahIM, 3. zIla saMpanna bhI haiM aura zruta saMpanna bhI, 4. zIla saMpanna bhI nahIM aura zruta saMpanna bhI nhiiN| prathama koTi kA puruSa pApa se uparata hai, kintu jJAna se rahita hai, vaha aMzataH dharma kA ArAdhaka hai| dUsarI koTi kA puruSa-pApa se nivRta nahIM hai, kintu jJAnavAna hai, vaha aMzataH dharma kA virAdhaka hai| tIsarI koTi kA puruSa-pApa se nivRtta bhI hai aura jJAnI bhI hai, vaha sampUrNa rUpa se dharma kA ArAdhaka hai| cauthI koTi kA puruSa-pApa se nivRtta bhI nahIM hai aura dharma jJAna se rahita bhI hai, vaha puruSa sampUrNa rUpa se dharma kA virAdhaka hai|8 dIrghAyuSya kA kAraNa gautama ne pUchA- "bhagavan ! jIva kisa kAraNa se alpakAlika AyuSya bAMdhatA hai? bhagavAna--"gautama ! tIna kAraNa se---hiMsA karane se, asatya vacana bolane se, zramaNa brAhmaNa ko sadoSa AhAra pAnI dene se / " gautama-"bhagavan ! jIva kisa kAraNa se dIrghAyuSya bAMdhane ke nimitta bhUta karma bAMdhatA hai ?" 28. bhagavatI za0 8 / u0 10 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 119 bhagavAna gautama ! tIna kAraNa se ! ahiMsA kI sAdhanA se, satya bhASaNa se, zramaNa-brAhmaNa ko nirdoSa zuddha AhAra pAnI dene se / 29 duHkhI-sukhI kyoM ? gautama ne pUchA-bhagavan ! jIva dIrghakAla taka duHkha pUrvaka jIne ke nimitta karma kyoM, va kisa kAraNa karatA hai ? bhagavan--gautama / hiMsA karane se, asatya bolane se tathA zramaNa-brAhmaNoM kI hIlanA, niMdA, apamAna Adi karake amanojJa AhAra pAnI dene se jIva duHkhapUrvaka jIne yogya azubha karma kA baMdhana karatA hai / " gautama-bhagavan ! jIva sukhapUrvaka dIrghakAla taka jIne yogya karma kisa kAraNa se bAMdhatA hai ? bhagavan---gautama ! hiMsA-nivRtti se, asatya nivRtti se tathA zramaNa-brAhmaNoM kI vaMdanA upAsanA karake priyakArI AhAra pAnI kA dAna karane se jIva zubha dIrghAyuSya kA baMdha karatA hai|" 30 siddha svarUpa gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! siddha bhagavAna ko sAdi (Adi sahita) aparyavasita (aMta rahita-punarjanma se mukta) kisalie aura kyoM kahA jAtA hai ? ___ bhagavAna-gautama ! jisa prakAra agni se jalA dene para bIja kI prajanana zakti naSTa ho jAtI hai, vaha punaH aMkura rUpa meM utpanna nahIM ho sktaa| isIprakAra siddha bhagavAna ne karma rUpa bIjoM ko dagdha kara DAlA hai, ataH janma ke naye aMkura utpanna nahIM ho sakate, isakAraNa siddha bhagavAna ko sAdi aparyavasita kahA jAtA hai| 29. bhagavatI, za0 5 / u06 30. bhagavatI, za0 5 / u06 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 indrabhUti gautama gautama - bhagavan ! siddha kahA~ jAke ruka jAte haiM, kahA~ jAke Thaharate haiM, zarIra kahA~ chor3ate haiM, aura kahA~ jAkara siddha hote haiM ? bhagavan -' " gautama ! aloka ke kAraNa siddhoM kI gati ruka jAtI hai, lokAgra bhAga para Thaharate haiM, yahA~ (saMsAra meM ) zarIra ko chor3akara vahA~, (siddha zilA ) para jAkara siddha hote haiM ? 11 zramaNa kezIkumAra aura gautama ekabAra mithilA se vihAra karake bhagavAna mahAvIra hastinApura kI ora padhAre / gaNadhara gautama apane ziSya samudAya ke sAtha zrAvastI padhAre, aura nikaTavartI koSThaka udyAna meM tthhre| usI nagara ke bAhara eka ora tinduka udyAna thA, jisameM pArzvasaMtAnIya nirgrantha zramaNa kezIkumAra apane ziSya samudAya ke sAtha Akara Thahare hue the / zramaNa kezI kumAra kumArAvasthA meM hI pravrajita ho gaye the / ve jJAna va cAritra ke pAragAmI tathA mati, zruta va avadhi - tIna jJAna se yukta padArthoM ke svarUpa ke jJAtA the / 12 usa samaya gautama va kezI kumAra ke ziSyoM ne eka dUsare ko dekhA, taba donoM ke ziSya samudAya meM kucha zaMkAaiM utpanna huI - "hamArA dharma kaisA aura inakA dharma kaisA ? hamArI AcAra - dharma - praNidhi kaisI aura inakI kaisI ? mahAmuni pArzvanAtha ne caturyAma dharma kA upadeza kiyA hai aura tIrthaMkara vardhamAna pA~ca zikSArUpa dharma kA 31. aupapAtika 3 ( siddha varNana ) 32. zramaNa kezIkumAra ke sambandha meM vidvAnoM meM kucha yaha mata bheda hai, ki ye kezI kumAra ve nahIM hai jinhoMne pradezI rAjA ko pratibodha diyA thA, cU~ki rAya paseNiya meM unake sambaMdha meM kahA hai-- caunANovagae - ve cArajJAna ke dhAraka the, jabaki ina kezIkumAra ke lie ohinANa sue ( uta0 23 / 2) zrutajJAna evaM avadhi jJAna se yukta vizeSaNa AyA hai / vizeSa varNana ke lie dekheM - bhagavAna pArzva: eka anuzIlana ( devendramuni) uttarAdhyayana: eka samIkSAtmaka adhyayana ( muni nathamala jI ) pR0 400 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 121 upadeza karate haiM / jaba donoM kA lakSya samAna hai to, eka lakSyavAloM meM yaha bheda kaisA ? eka ne sacelaka dharma kA upadeza diyA hai aura eka acelaka bhAva kA upadeza karate haiM / " apane ziSyoM kI AzaMkAoM se prerita hokara donoM gautama va kezIkumAra ne paraspara milane kA vicAra kiyaa| gautama apane ziSya varga ke sAtha tinduka udyAna meM Ae, jahA~ ki zramaNa kezIkumAra Thahare hue the / gaNadhara gautama ko apane yahA~ Ate hue dekhakara zramaNa kezIkumAra ne bhakti-bahumAnapUrvaka unakA svAgata kiyA / apane dvArA yAcita palAla, kuza, tRNa Adi ke Asana gautama ke sammukha prastuta kiye| donoM kA milana dekhane ko aneka kautuhala priya vyakti bhI udyAna meM upasthita ho gae the| __ gautama se anumati pAkara kezI kumAra ne carcA ko Arambha kiyA-"mahAbhAga ! vardhamAna svAmI ne pA~ca zikSA rUpa dharma kA upadeza kiyA hai, jaba ki mahAmuni pArvanAtha ne caturyAma dharma kA pratipAdana kiyA hai / medhAvin ! eka kArya meM pravRtta hone vAle sAdhakoM ke dharma meM vizeSa bheda hone kA kyA kAraNa hai ? dharma meM antara ho jAne para kyA Apako saMzaya nahIM hotA ?' gautama ne gaMbhIratApUrvaka uttara diyA-"jisa dharma meM jIvAdi tatvoM kA nizcaya kiyA jAtA hai, usake tatva ko prajJA hI dekha sakatI hai| kAla-svabhAva se prathama tIrthakara ke muni Rju jar3a aura caramatIrthakara ke muni vakrajar3a hote haiM, kintu madhya-vartI tIrthaMkaroM ke muni RjuprAjJa haiM / yahI kAraNa hai ki dharma ke do bheda kahe gae haiN| prathama tIrthaMkara ke muniyoM kA kalpa durvizodhya aura carama tIrthaMkara ke muniyoM kA kalpa duranupAlya hotA hai, para madhyavartI tIrthaMkaroM ke muniyoM kA kalpa suvizodhya aura supAlya hotA hai|" gautama ke uttara se zramaNa kezIkumAra ko saMtoSa huaa| ve bole-"AyuSman ! Apane mere eka prazna kA samAdhAna to kara diyA, aba dUsarI jijJAsA ko bhI samAhita kreN| vardhamAna svAmI ne acelaka dharma kA upadeza diyA hai aura mahAmuni pArzvanAtha ne sacelaka dharma kA, eka hI kArya meM pravRtta hone vAloM meM yaha antara kyoM ? isameM vizeSa hetu kyA hai ? liMga-veSa meM isa prakAra antara ho jAne para kyA Apake mana meM vipratyaya utpanna nahIM hotA ?" gautama ne dhairya pUrvaka sunA aura bole- "bhagavan ! loka meM pratyaya ke liye, varSAdi RtuoM meM saMyama kI rakSA ke lie, saMyama yAtrA ke nirvAha ke lie, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 indrabhUti gautama jJAnAdi grahaNa ke lie athavA 'yaha sAdhu hai' isa pahacAna ke lie jagata meM liMga (cinha) kA prayojana hai / vastutaH donoM hI tIrthaMkaroM kA siddhAnta yahI hai ki nizcaya meM mokSa ke sadbhUta sAdhana to jJAna, darzana aura cAritra hI haiN|" kezIkumAra---"mahAbhAga ! Apa aneka sahasra zatruoM ke bIca khar3e haiM / ve zatru Apako jItane ke lie ApakI ora A rahe haiM / Apane una zatruoM ko kisa prakAra jItA?" gautama--"jaba maiMne eka zatru ko jIta liyA, to pA~ca zatru jIta liye gaye / pA~ca zatruoM ke jIte jAne para dasa ! isI prakAra maiMne sahasroM zatra oM ko jIta liyaa|" kezIkumAra-"ve zatru kauna haiM ?" gautama-"mahAmune ! bahir bhAva meM lIna AtmA, cAra kaSAya va pA~ca indriyA~ zatra haiM / unheM jIta kara meM kuzala pUrvaka vicaratA huuN|' zramaNa kezIkumAra bole- "mune ! saMsAra meM aneka jIva pAza-baddha dekhe jAte haiM, kintu Apa pAza-mukta aura laghubhUta hokara kase vicarate haiM ?" gautama--"mune ! maiMne una pAzoM kA saba taraha se chedana kara DAlA hai, aba unheM vinaSTa __ kara mukta-pAza aura laghubhUta hokara vicaratA huuN|" kezIkumAra- "bhante ! ve pAza kauna se haiM ?' gautama-bhagavan ! rAga-dveSa aura sneharUpa tIvra pAza haiM, jo bar3e bhayaMkara haiM / maiM inakA chedana kara kuzalapUrvaka vicaratA huuN|" kezIkumAra- "gautama ! antaHkaraNa kI gaharAI se samud bhUta latA, jisakA phala pariNAma atyanta viSamaya hai, usa latA ko Apane kisa prakAra ukhAr3a DAlA? gautama-"maiMne usa latA ko jar3amUla se ukhAr3a kara chinna bhinna kara pheMka diyA hai, ataH maiM una viSamaya phaloM ke bhakSaNa se sarvathA mukta ho gayA huuN|" . kezIkumAra-"mahAbhAga ! vaha latA kauna-sI hai ?' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 123 gautama-mahAmune ! saMsAra meM tRSNA rUpa latA bahuta bhayaMkara hai aura dAruNa phala dene vAlI hai / usakA vidhi pUrvaka uccheda kara maiM vicaratA huuN| . kezIkumAra-"medhAvin ! isa deha meM ghora tathA pracaNDa agni prajvalita ho rahI hai / vaha sampUrNa zarIra ko bhasmasAt karanevAlI hai| Apane use kaise zAnta kiyA, kaise bujhAyA ?' gautama-'tapasvin ! mahAmegha se prasUta pavitra jala ko grahaNa kara maiM usa agni ko bujhAtA rahatA hU~, ataH vaha jala-sikta agni mujhe nahIM jlaatii|" kezIkumAra--"mahAbhAga ! vaha agni kyA hai aura jala kaunasA hai ?" gautama-'zrIman ! kaSAya agni hai| zra tazIla aura tapa jala hai / zru ta-jaladhArA se abhisiMcita vaha agni mujhe nahIM jalAtI hai|" kezIkumAra--"tapasvin ! yaha sAhasika, bhIma, duSTa, azva cAroM ora bhAga rahA hai| usa para car3ha hue Apa bhI usake dvArA unmArga meM kaise nahIM le jAe gaye ?" gautama---"mahAmune ! bhAgate hue azva ko maiM zratarUpa-rassI se (lagAma) bA~dha kara rakhatA hU~, ataH vaha unmArga meM nahIM jA pAtA, sadA sanmArga meM hI pravRtta rahatA hai|" kezIkumAra--"yazasvin ! Apa azva kisako kahate haiN|" gautama-"vrativara ! mana hI duHsAhasika va bhIma azva hai| vahI cAroM ora bhagatA hai / maiM kanthaka azva kI taraha dharma-zikSA ke dvArA usakA nigraha karatA kezIkumAra----"munipravara ! saMsAra meM aise bahuta se kumArga haiM, jina para calane se jIva sanmArga se cyuta ho jAtA hai| kintu Apa sanmArga meM calate hue unase vicalita kaise nahIM hote haiM ?" gautama- "AyuSman ! jo sanmArga meM gamana karane vAle haiM va unmArga meM prasthAna karane vAle haiM, maiM unheM acchI taraha jAnatA hU~, ataH maiM apane sanmArga se haTatA nahIM huuN|" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 indrabhUti gautama kezIkumAra- "vijJavara ! vaha sanmArga aura unmArga kauna sA hai ?" gautama-"matiman ! kupravacana ko mAnanevAle sabhI pAkhaNDI unmArga meM calane vAle haiM / jina bhASita mArga hI sanmArga hai / aura yaha mArga nizcita hI uttama nirAbAdha hai|" kezIkumAra-"RSivara ! mahAn udaka ke vega meM bahate hue prANiyoM ke lie zaraNa aura pratiSThArUpa dvIpa Apa kise kahate haiM ?" gautama-zrIman ! eka mahAdvIpa hai| vaha bahuta vistRta hai| jala ke mahAna vega kI vahA~ gati nahIM hai|" kezIkumAra-prAjJavara ! vaha mahAdvIpa kaunasA hai ? gautama-jarA-maraNa ke vega se DUbate hue prANiyoM ke zie dharmadvIpa hai, pratiSThArUpa hai aura uttama zaraNa rUpa hai| kezIkumAra----''mahApravAha vAle samudra meM eka naukA viparIta dizA meM tIvragati se bhAga rahI hai| Apa usameM ArUr3ha ho rahe haiN| phira pAra kaise jA sakeMge ?" gautama-"jo sacchidra naukA hai, vaha pAragAmI nahIM ho sakatI, kintu chidra rahita naukA avazya hI pAra pahuMcAne meM samartha hotI hai / " kezIkumAra-'vaha naukA kaunasI hai ?' gautama-'zarIra naukA hai| AtmA nAvika hai / saMsAra samudra hai, jise maharSijana sahaja hI taira kara pAra pahuMcate haiN|' kezIkumAra----''bahuta sAre prANI ghora andhakAra meM par3e haiN| ina prANiyoM ke lie loka ___ meM udyota kauna karatA hai / gautama-"udita huA sUrya loka meM saba prANiyoM ke lie udyota karatA hai|" kezIkumAra-'vaha sUrya kauna-sA hai ?' gautama-'jinakA saMsAra (rAga-dveSa-moha) kSINa ho gayA hai, aise sarvajJa jina bhAskara kA udaya saMsAra meM ho cukA hai / ve hI sAre vizva meM udyota karate haiN|' Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 125 kezIkumAra--'Apa zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM ke lie kSema ___ aura ziva rUpa, bAdhA rahita kaunasA sthAna mAnate haiM ?' / gautama-'loka ke agra bhAga meM eka dhra va sthAna hai, jahA~ jarA, mRtyu, vyAdhi aura vedanA nahIM hai / kintu vahA~ ArohaNa karanA nitAnta duSkara hai / ' kezIkumAra-'vaha kauna sA sthAna hai ?' gautama- 'maharSiyoM dvArA prApta vaha sthAna nirvANa, avyAbAdhya, siddhi, lokAna, kSema, ziva aura anAbAdha, ina nAmoM se vizra ta hai| mune ! vaha sthAna zAzvatavAsa kA hai, loka ke agrabhAga meM sthita hai aura durAroha hai| ise prApta kara bhava paramparA kA anta karane vAle munijana cintAmukta ho jAte haiN| zramaNa kezIkumAra ne carcA kA upasaMhAra karate hue kahA-"mahAmune gautama ! ApakI prajJA uttama hai| Apane mere saMzayoM kA uccheda kara diyA hai, ataH he saMzayAtIta ! sarva sUtra mahodadhi ke pAragAmin ! Apako namaskAra hai|" gaNadhara gautama ko vandanA karake zramaNa kezIkumAra ne apane bRhat ziSya samudAya sahita unase paMca mahAvrata rUpa dharma ko bhAva se grahaNa kiyA aura mahAvIra ke bhikSu saMgha meM sammilita hue / 33 udakapeDhAla aura gautama nAlandA meM lepa nAmaka dhanADhya gAthApati rahatA thA / vaha zramaNopAsaka thaa| nAlandA ke IzAnakoNa meM usane eka sundara udakazAlA banavAI thii| usa udakazAlA ke nikaTa hI hastiyAma nAmaka udyAna ke ArAmAgAra meM bhagavAna gautama svAmI 33. uttarAdhyayana, 23 vaM adhyayana ke AdhAra para 34. pro0 jekobI ne sekraDa buksa Ava di isTa, bAlyUm 45 meM, tathA gopAladAsa paTela ne 'mahAvIra no saMyama dharma, (hindI) pR0 127 meM udagasAlA kA artha snAna gRha kiyA hai| jabaki AcArya hemacandra ne abhidhAnacitAmaNibhUmikAMDa, zloka 67 meM 'prapA' (pyAU) artha kiyA hai| yahI artha mAgadhI koSa kAra zatAvadhAnI paM0 ratnacandra jI mahArAja ne kiyA hai / ardha mAgadhI koSa bhA0 2 pR0 218 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama Thahare hue the / bhagavAna pArzvanAtha ke ziSya udakapeDhAla putra nAmaka nigrantha bhI vahIM nikaTa Thahare hue the| ekabAra ve gaNadhara gautama ke nikaTa Aye aura bole"AyuSman ! kumAra putra nAmaka zramaNa nintha tumhArI mAnyatAoM kA prarUpaNa karate haiM, ve haTha pUrvaka gRhapati zramaNopAsakoM ko isa prakAra kA niyama dilavAte haiM ki "maiM samasta prANiyoM kI hiMsA kA tyAga nahIM kara sakatA, kintu calane phirane vAle prANiyoM kI hiMsA kA tyAga kruuNgaa|" parantu vizva ke samasta prANI trasa va sthAvara yoniyoM meM cakra lagAte haiM / trasa yoni se sthAvara meM aura sthAvara yoni se trasa meM abAdha gati se ghUmate rahate haiM / isa kAraNa saMsAra kA koI bhI prANI na to mAtra trasa hai, aura na mAtra sthAvara hI hai , aisI sthiti meM upayukta pratijJA karane vAlA sthAvara prANiyoM kI hiMsA kI chUTa samajha letA hai aura vaha unakI hiMsA karatA hai / aura vaha isa prakAra apanI pratijJA se cyuta hotA hai / jo prANo vartamAna meM sthAvara hai, vaha pUrva janma meM trasa bhI raha cukA hai| AyuSman ! isa prakAra kI pratijJA dilAne vAle ko kyA doSa nahIM lagatA ?" gautama ne samAdhAna karate hue kahA--"mahAbhAga ! ApakA yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoM ki yaha bilkula ayathArtha hai evaM dUsaroM ko bhulAve meM girAne jaisA hai / saMsAra ke samasta prANo eka yoni se dUsarI yoni meM ghUmate rahate haiM, yaha ThIka hai, jo prANI isa vakta trasa ke rUpa meM utpanna dikhAI detA hai, usI ke sambandha meM yaha niyama lAgU par3atA hai| Apa jise isa samaya trasa rUpa utpanna mAnate haiM, use hI hama trasa kahate hai| jisake trasa banane yogya karma udaya prApta ho, use hI trasa prANI kahA jAtA hai / " isI prakAra sthAvara prANiyoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| ataeva pratijJA bhaMga hone tathA pratijJA dilAne vAle ko doSa lagane kI bAta nyAyasaMgata nahIM lgtii|" ___ gautama ne isa sthiti ko adhika spaSTa karate hue udAharaNa pUrvaka batalAte hue kahA-"jisa prakAra kisI vyakti ne yaha niyama liyA ki maiM dIkSita hokara jo sAdhu bana cukA hogA aise vyakti kI hiMsA nahIM karUMgA, parantu gRhastha jIvana meM rahate hue vyakti kI hiMsA na karane kA niyama mujhe nahIM hai| aisI sthiti meM agara koI sAdhu banA aura kucha hI samaya ke pazcAta apane Apako sAdhutA ke anupayukta pAkara gRhastha bana gayA, aba agara upayukta niyama lene vAlA vyakti isa gRhastha bane hue vyakti kI hiMsA karatA hai, to usakI pratijJA kA bhaMga nahI hotA / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 127 isI prakAra jisa vyakti ne kevala trasa prANiyoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA ho, use isa janma meM jo prANI sthAvara haiM, unakI hiMsA karane para bhI pratijJA bhaMga kA doSa nahIM lgtaa|" ___eka anya prazna karate hue udakapeDhAlaputra ne kahA--"AyuSman ! kyA aisA bhI koI samaya ho sakatA hai jisameM saMsAra ke saba jaMgama prANI sthAvara ke rUpa meM utpanna ho jAveM aura phira jo jaMgama prANiyoM kI hiMsA na karanA cAhate hoM, unheM isa vrata kI AvazyakatA hI na rahe, athavA unake dvArA jaMgama prANiyoM kI hiMsA na hone kI saMbhAvanA hI na rahe ? ___ gautama ne prazna kA samAdhAna karate hue kahA-"AyuSman ! aisA honA sambhava nahIM, kyoMki sabhI prANiyoM kI vicAradhArA va kriyApaddhati eka sAtha hI itanI hIna nahIM ho sakatI hai, jisake kAraNa sabhI sthAvara ke rUpa meM janma leN| pratyeka samaya meM pRthak-pRthak zakti va puruSArtha karane vAle prANI apane lie bhinna bhinna gatisthiti taiyAra karate rahate haiN| jaise ki kucha loga, apane Apa ko dIkSita hone meM asamartha pAkara poSadha va aNuvratoM ke dvArA devatA va manuSya Adi kI zubhagati yogya karma upArjana karate haiN| dUsare kucha adhika lAlasA vAle parigrahI loga naraka va tiryaMca Adi kI durgati ke yogya karma upArjana karate haiM / kucha dIkSita sAdhu saMta loga uccakoTi ke devatva ke yogya karmopArjana karate haiM / kucha tathAkathita nAmadhArI kAmAskata sAdhu asurayoni va ghora pApa karma karane vAle anya sthAnoM kI taiyArI karate haiM / vahA~ se chUTakara bhI ve andha, mUka, vadhira aMgahInarUpa durgati ke karma upArjana karate haiM / isa prakAra pratyeka prANI apane apane karmoM ke anusAra vibhinna gatiyA~ prApta karatA rahatA hai / taba yaha kaise ho sakatA hai ki sabhI prANiyoM ko eka samAna hI sthAna, va gati mile| dUsare jahA~ vividha prakAra ke prANI haiM, vahA~ unake AyuSya meM bhI vividhatA hai| AyuSya kI vividhatA kA tAtparya hai ki unakI mRtyu bho bhinna samaya meM hotI hai / bhinna-bhinna samaya meM mRtyu hone kA artha hai ki aisA kabhI nahIM ho sakatA ki sabhI prANI eka hI sAtha mRtyu prApta hokara eka samAna gati prApta kareM, jisake phalasvarUpa kisI ko vrata lene va hiMsA karane kA prasaMga hI na aaye| gautama ke dvArA tarka yukta samAdhAna pAkara udakapeDhAla putra kA saMzaya dUra huaa| vaha kucha kSaNa kiMkartavyavimUr3ha sA khar3A rahA, phira binA vinaya satkAra kie hI calane lagA to gautama ne use zikSAtmaka vAkya kahakara vinaya dharma kA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 indrabhUti gautama upadeza diyaa| gautama ke zikSApada sunakara udakapeDhAla ne kSamA mA~gI aura bhagavAna mahAvIra ke nikaTa Akara paMca mahAvrata rUpa dharma svIkAra kiyaa| vikAsa aura hrAsa kA kAraNa eka bAra rAjagRha ke guNazIlaka udyAna meM bhagavAna mahAvIra padhAre / dharma pravacana ke pazcAt gaNadhara gautama ke mana meM jijJAsA utpanna huii| bhagavAna mahAvIra ke nikaTa Akara pUchA- "bhagavan ! AtmA kA vikAsa aura hrAsa kisa kAraNa hotA hai ? bhagavAna ne kahA- 'gautama' ! maiM isa tatva ko eka rUpaka dvArA tumheM samajhAtA huuN| kRSNa pakSa kI pratipadA kA candramA apanI jyoti, zubhratA aura saumyatA Adi meM pUrNimA ke candramA se hIna hotA hai / dvitIyA kA candramA usase honatara hotA huA amAvasyA ke dina hInatama sthiti ko prApta ho jAtA hai| usakI jyotsnA, kAMti aura zItalatA Adi guNoM kA AbhAsa taka nahIM miltaa|" "bhante ! yaha bilkula satya hai / ___ "gautama ! jo sAdhaka kSamA, santoSa, gupti, saralatA, laghutA-namratA, mRdutA satya, tapa, brahmacarya aura tyAga---ukta dasa muni dharmoM ke prati upekSA karatA hai| asAvadhAnI baratatA hai, unakA yathAvidhi pAlana nahIM karatA hai, vaha AtmA kI ujvalatA, uccatA aura samatA Adi guNoM se kRSNapakSa kI pratipadA se lekara amAvasyA taka ke candramA kI sthiti ke samAna hrAsa kI sthiti meM calatA rahatA hai / usake AtmaguNa hIna se hInatara hote cale jAte haiN| ......"punaH zukla pakSa kI pratipadA kA candramA vikAsa kI ora UrdhvagAmI banatA hai| usakI jyotsnA aura kAnti Adi pratirAtri vikasita hote jAte haiN| pratipadA ke candramA kI tulanA meM dvitIyA kA candramA adhika jyotirmaya hotA hai aura isI krama se antataH pUrNimA kA candramA vikAsa kI pUrNa sthiti meM pahu~ca jAtA hai / vaha saba kalAoM se paripUrNa ho jAtA hai|" 34. sUtra kRtAMga 217 / gautama ke zikSA vAkya dekheM khaNDa 4 nirbhIka zikSaka meM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 " gautama ! isI prakAra jo mumukSa zramaNa-dharma svIkAra karake kSamA Adi daza dharmoM kA AtmA meM vikAsa karatA jAtA hai, vaha AtmA kI ucca se uccatara aura uccatama bhUmikA ko prApta karatA calA jAtA hai / " parisaMvAda "AtmA ke vikAsa aura hrAsa kA rahasya jAna kara gautama ne prabhu ko vandana satya hai prabhu ApakA kathana / 35 6 karate hue kahA - I ekabAra bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara ke guNazIla udyAna meM virAjamAna the / gaNadhara gautama bhagavAna ke pAsa Ae, vinayapUrvaka baddhAJjali hokara pUchA, - "bhante ! yaha AtmA kabhI gurutva (bhArIpana ) aura kabhI laghutva ( halkApana ) prApta karatA hai, isakA kyA rahasya hai ? utthAna aura patana kA rahasya bhagavAna ne isa guru gambhIra prazna ko eka rUpaka dekara samajhAyA - " gautama ! koI manuSya eka sUkhe hue chidra rahita tumbe ko darbha (DAbha) Adi se veSTita kara usa para miTTI kA eka lepa karatA hai aura use dhUpa meM sukhA detA hai / jaba vaha pahalA lepa sUka jAtA hai, to puna: usI prakAra tumbe para dUsarA lepa karatA hai aura use bhI sukhA tA hai / isa krama se vaha ATha lepa usa tumbe para karatA hai aura sukhA letA hai / pazcAt vaha puruSa usa tumbe ko kisI gahare pAnI kI sataha para chor3a detA hai to kyA vaha tumbA tairegA yA DUba jAegA ?" "bhaMte ! vaha to DUba hI jAegA / " " gautama ! usI prakAra yaha AtmA jaba hiMsA, asatya, caurya, abrahmacarya, kaSAya Adi asat pravRtti rUpa pApa karma karatA hai, to jJAnAvaraNa Adi ATha karma rUpa pud gala kA lepa apane Upara lagA letA hai, aura usI karma rUpI lepa ke kAraNa vaha gurutva ( bhArIpana ) prApta karake naraka, tiryaca gati rUpa saMsAra samudra meM DUba jAtA hai / " " aura jaba usa tumbe para se darbha Adi ke bandhana sar3agala kara TUTane lagate haiM, miTTI ke lepa sApha hote jAte haiM, to vaha tumbA jalAzaya kI jamIna kI sataha se kucha 35. jJAtA dharmakathA 10 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama kucha Upara uThane lagatA hai / dhIre-dhIre jaba samasta lepa utara jAte haiM to tumbA apane mUla rUpa meM A jAtA hai aura pAnI kI ThIka Upara kI sataha para svataH hI tairane laga jAtA hai|" __"isI prakAra AtmA ke karma jaba kucha kSINa hote haiM, to vaha Upara uThane lagatA hai / jaba samasta karma-mala kSINa ho jAte haiM, to AtmA saMsAra se sarvatobhAvena Upara uTha AtA hai, lokAgra meM sthita hokara siddha, buddha, niraMjana, nirvikAra paramAtmA ho jAtA hai / yahI AtmA kA laghutva (halkApana) hai / gautama kI jijJAsA zAnta huI / ve zraddhAvanata hokara kaha uThe-'bhante ! yaha satya kahA Apane / 36 karmaphala viSayaka __ gaNadhara gautama dvArA sthAna-sthAna para karmaphala-viSayaka arthAt kisI manuSya yA deva kI samRddhi dekhakara athavA kisI manuSya ko ghora kaSTa pAtA dekhakara usake vigata jIvana se sambandhita prazna kiye gaye haiN| pradezIrAjA rAyapaseNI sUtra kA pUrA pradezIprakaraNa gautama ke prazna kA uttara hai| sUryAbha devatA jaba bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM apanI vizAla Rddhi evaM daivika 36. jJAtA dharmakathA 6 37. pradezI rAjA ke varNana kI tulanA ke lie dekheM bauddha gratha-'payAsi rAjanya sutta' (dIghanikAya 23) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 131 zakti kA adbhuta pradarzana evaM divya nATaka dikhAtA hai to, gautama svAmI ke mana meM jijJAsA uThatI hai--isane pUrva bhava meM aisA kyA puNya kiyA thA, yaha kauna thA ? isane kyA dAna diyA, kyA rUkhA-sUkhA nirdoSa AhAra kiyA, kisa prakAra kA tapazcaraNa kiyA aura kina-kina viziSTa sAdhanA-vidhiyoM kI ArAdhanA ko ? kisa tathArUpa zramaNa ke pAsa Aryadharma kA zravaNa kara usa para zraddhA pratIti evaM AcaraNa kiyA, jisake prabhAva se isa prakAra kI vipula divya deva Rddhi prApta kI hai ?" 38 gautama svAmI ke isI prazna ke uttara meM pUrA rAyapaseNI sUtra kA vyAkhyAna ho jAtA hai| mRgAputra isI prakAra vipAka sUtra kA pUrA varNana pUrva evaM bhAvI jIvana ke duSkarmoM evaM satkarmoM kA lekhA jokhA, evaM unake kaTu evaM madhura pariNAmoM kI romAMcaka kahAnI prastuta karate haiN| __ mRgAputra kA varNana pIche kiyA jA cukA hai, usakI duHkhamaya bIbhatsa avasthA dekhakara gautama svAmI ke mana meM vitarka uThatA hai-- "isa puruSa ne pUrva janma meM kisa prakAra ke ghora, duSkarma kiye hoMge, jinake kaTu pariNAmoM ko bhogatA huA yaha pratyakSa meM hI naraka ke sadRza ghora vedanA anubhava kara rahA hai ?"30 gautama svAmI ke isI vitarka ke uttara meM bhagavAna mahAvIra mRgAputra ke pUrva jIvana kI pApa-pUrNa lomaharSaka kahAnI gautama ke samakSa udghATita kara dete haiM / isI prakAra ujjhita kumAra ko jaba aparAdhI ke rUpa meM vadhyabhUmi kI ora le jAte dekhate haiM, to unake mana meM karuNA ke sAtha usake kRtyAkRtya kA vimarza bhI hotA hai, ve bhagavAna mahAvIra se usake kaSTa pAne kA kAraNa pUchate haiM aura bhagavAna mahAvIra usake 38. puvvabhave ke AsI ? kinAmae ?..."kiMvA daccA, kiMvA bhoccA, kiMvA kiccA, kiMvA samAyarittA jeNaM sUriyAbheNaM deveNaM sA divvA deviDDhI jAva devANu bhAve laddha? -rAyapaseNI 42 39. aho NaM ime dArae purA porANANaM ducciNNANaM ""paccakkhaM khalu ayaM purise naraga-paDiruviyaM veyaNaM veyai tti| -vipAka 1 / 1 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 indrabhUti gautama duSkarmoM ke varNana sunAkara-kaDANaM kammANaM veiyattA mokkho patthi avaittA " ke siddhAnta vAkya kI puSTi karate haiN| subAhukumAra duHkha vipAka kI bhAMti sukha vipAka meM bhI dasa puruSoM kI jIvana gAthA hai| subAhu kumAra kI samRddhi, saumyatA, bhavyatA Adi utkRSTa manuSya Rddhi dekhakara gautama svAmI bhagavAna se pUchate haiM- "bhaMte ! subAhukumAra itanA iSTa, priya, manohara saumya, subhaga, priya darzana laga rahA hai, isa prakAra kI uttama manuSya Rddhi isane prApta kI hai vaha kina zubha karmoM, utkRSTa tapazcaraNoM kA phala hai ?" isake uttara meM bhagavAna subAhu kumAra kA pUrva jIvana vRtta sunAte haiM / loka viSayaka loka evaM jIva gautama svAmI ne pUchA--"bhagavan ! yaha loka kitanA bar3A hai ?" bhagavAna ne kahA-gautama ! yaha loka bahuta hI bar3A hai, pUrva-pazcima Adi sabhI dizAoM meM asaMkhya koTA-koTi yojana laMbA caur3A hai, isakA vistAra aparimeya hai|' 40. bhagavatI sUtra 41. vistAra ke lie dekhie-vipAka sUtra 2 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 133 gautama-bhagavan ! itane vizAla loka meM aisA koI paramANu jitanA pradeza bhI hai, jahA~ yaha jIva utpanna na huA ho, aura na jahA~ maraNa prApta kiyA ho ?' ___ bhagavAna gautama ! yaha bAta yathArtha nahIM hai / (bhagavAna ne udAharaNa diyA) gautama ! jisa prakAra koI eka puruSa sau bakarI rakhane ke lie eka bAr3A banAtA hai| aura phira usameM utanI sI jagaha meM hajAra bakarI bhara deve, usameM khUba pAnI, aura ghAsa carane kI suvidhA ho, aba cha: mAsa taka ve eka hajAra bakariyA~ usa bAr3e meM baMda rahI to, kyA yaha saMbhava hai ki usa bAr3e kA eka koI paramANu jitanA bhI pradeza una bakariyoM ke mUtra, lIMDI, sIMga, pada-nakha Adi ke dvArA aspRSTa rahA ho ? gautama-bhagavan ! nahIM, aisA nahIM ho sakatA ! bhagavAna-gautama ! usa bAr3e meM ekAdhA pradeza aisA raha bhI sakatA hai, jahA~ bakarI kI lIMDI, mUtra Adi kA sparza na huA ho, kiMtu loka ke viSaya meM yaha nahIM ho sakatA / cU~ki loka zAzvata hai, saMsAra anAdi hai, aura jIva nitya hai tathA karma evaM janma maraNa kI bahulatA ke kAraNa eka bhI aisA pradeza nahIM hai, jahA~ jIva ne janma dhAraNa na kiyA ho, tathA mRtyu prApta na kI ho / 52 paramANu zAzvata azAzvata gautama svAmI ne pUchA-"bhagavan paramANu zAzvata hai yA azAzvata ?" bhagavAna ne kahA-'gautama ! paramANu dravya rUpa meM zAzvata hai, aura paryAya rUpa meM azAzvata hai|043 astitva nAstitva gautama svAmI ne pUchA- "bhagavan ! kyA astitva astitva meM pariNata hotA hai, aura nAstitva nAstitva meM ?" 42. natthi keI paramANu poggala mette vi paese jattha NaM ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi| -bhagavatI 12 / 7 43. bhagavatI sUtra 14 / 4 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 indrabhUti gautama bhagavAna- ''hA~ gautama ! yaha ThIka hai / " gautama-- "bhagavan ! kyA vaha prayoga (jIva ke udyama) se pariNamatA hai, yA svabhAva se ?' bhagavan---gautama ! prayoga se bhI pariNamatA hai aura svabhAva se bhI ?4 devAsura saMgrAma gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! kyA deva aura asuroM kA saMgrAma hotA hai ?" bhagavAna-"hA~, gautama ! hotA hai, jaba unameM saMgrAma hotA hai, taba tRNa, lakar3I pattA aura kaMkara bhI, jisa kisI vastu ko deva sparza karate haiM taba vaha unakA zastra bana jAtA hai, kiMtu asura kumAra ke lie to unake vikurvaNA kie hue zastra mAtra hI zastra hote haiM ?" 45 devAsura virodha kA kAraNa gautama svAmI ne pUchA- "bhagavan ! asurakumAra saudharmakalpa devaloka taka jAte haiM isakA kyA kAraNa hai ?" bhagavAna-"gautama ! una devoM evaM asurakumAroM meM janmanA vara (bhavapratyayika vaira) hotA hai / ve devoM ko, deviyoM ke sAtha Ananda bhogate hue kaSTa dete haiM evaM unake divya ratnoM ko curAkara ekAnta meM kahIM jAkara chupa jAte haiM / "46 devoM ke bheda gautama svAmI ne bhagavAna se pUchA- "bhagavan ! deva kitane prakAra ke hote haiM ?' 44. bhagavatI 1 / 3 45. bhagavatI 187 46. bhagavatI 187 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 135 bhagavAna ne kahA- "gautama ! deva pA~ca prakAra ke kahe gaye haiN|" (1) bhavya dravya deva-bhaviSya meM deva yoni prApta karane vAlA (2) naradeva-manuSyoM meM deva ke samAna pUjya / / (3) dharmadeva-zAstra Adi kA upadeza karane vAlA dharmaguru / (4) devAdhideva-manuSya evaM devoM ke pUjya arihaMta / (4) bhAvadeva-devagati ko prApta devatA / 7 kyA devatA aloka meM hAtha phailA sakatA hai ? gautama ne bhagavAna se pUchA-'"bhante ! kyA mahAna Rddhi vAlA deva lokAnta para khar3A hokara apanA hAtha aloka meM phailAne yA khIMcane meM samartha ho sakatA hai ? bhagavAna ne kahA-"gautama aisA nahIM ho sakatA hai / " gautama-."bhante ! kisa kAraNa se aisA nahIM ho sakatA ?" bhagavAna- "gautama ! aloka meM dharmAstikAya kA abhAva hai, ataH vahA~ jIva evaM pudgala kI gati nahIM ho sktii| pudgala AhAra rUpa meM, zarIra rUpa meM, kalevara rUpa meM tathA zvAsocchvAsa Adi ke rUpa meM sadA jIva ke sAtha upacita (saMlagna) rahate haiM, arthAt pudgala svabhAvataH jIvAnugAmI hote haiM, jahA~ jisa kSetra meM jIva hotA hai, vahIM pudgala gati kara sakatA hai, aura isI prakAra pudgala kA Azraya grahaNa kara jIva gati kara sakatA hai / aloka meM donoM kA abhAva hone se vahA~ hAtha Adi kA saMkoca vikAsa tathA sparza nahIM kiyA jA sktaa|"48 noTa-sUrya kI gati Adi ke sambandha meM sUryaprajJapti (pAhuDa 1 sUtra 10) meM gautama ke prazna evaM bhagavAna ke uttara draSTavya haiN| isI prakAra naraka Adi ke varNana ke lie bhagavatI sUtra ke aneka sthala evaM prajJApanA Adi meM dekhane caahie| gautama svAmI ke vividha praznoM kA vargIkRta rUpa 'bhagavatIsAra' (gopAladAsa paTela) meM bhI dekhA jA sakatA hai| 47. bhagavatI 12 / 9 48. bhagavatI 168 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 gautama ne pUchA - bhagavan ! phANita guDa (gur3a kI kaTu rasa ? isI prakAra usameM varNa, gandha aura sparza kitane bhagavAna ne kahA--" gautama ! vyavahAra dRSTi se guDa meM eka madhura rasa kahA jAtA hai, kintu nizcaya dRSTi se usameM pAMca rasa, pAMca varNa, do gandha evaM ATha sparza vidyamAna rahate haiM / 9 indrabhUti gautama guDa meM kitane rasa ? rAba) meM madhura rasa hai yA " haiM ? 49. bhagavatI 18/6 50. bhagavatI 117 gautama ne pUchA - bhagavan ! ( garbhagata jIva meM ) mAtA ke aMga kitane hote haiM ? bhagavAna ne kahA - "gautama ! mAtA ke tIna aMga (prANi meM) rahate haiM - mA~sa, rakta aura mastulu raMga - bhejA / gautama - bhagavan ! pitA ke aMga kitane hote haiM ? bhagavAna - gautama ! pitA ke bhI tIna aMga hote haiM - 'asthi majjA tathA keza-dAr3hI-roma - nakha ! gautama - bhagavan ! mAtA ke ye aMga saMtAna meM kitane kAla taka rahate haiM ? bhagavAna -- gautama ! jitane kAla taka saMtAna kA zarIra sthira rahatA hai, taba taka mAtA-pitA aMga usameM rahate haiM / 50 1150 mAtA-pitA kA aMga 3 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 137 sphuTa - viSaya unmAda bhagavAna se gautama ne pUchA--"bhagavan ! unmAda (viveka hInatA) kitanI prakAra ke haiM ? bhagavAna-gautama ! do prakAra ke haiM / (1) yakSAveza rUpa (2) mohAveza rUpa (ajJAna evaM kAma ke Aveza) prathama meM--yakSa Adi ke zarIra meM praveza karane para cetanA kA bhraza ho jAtA hai, viveka lupta ho jAtA hai| dUsare meM-moha karma ke udaya se atatva meM tatva rUpa zraddhA hotI hai, viSAyAdi ke kaTu phala jAnakara bhI unakA sevana karatA hai, aura kAmAveza ke kAraNa hitAhita kA bhAna bhUla jAtA hai / 51 upadhi eka bAra bhagavAna mahAvIra rAjagRha meM padhAre / vahA~ gautama svAmI ne bhagavAna se pUchA-bhagavan ! upadhi (jIvana nirvAha meM upayogI sAdhana) kitane prakAra kI haiM ? bhagavAna ne kahA-gautama ! upadhi tIna prakAra kI hai| karmarUpa upadhi. zarIra rUpa upadhi tathA vastra pAtra Adi sAmagrI rUpa upadhi / nairayika evaM aikendriya jIvoM ko prathama do prakAra kI upadhi hotI hai, bAkI sabhI jIvoM kI tIna prakAra kI upadhi hotI hai / 52 51. 52. bhagavatI 14 / 3 bhagavatI 1817 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 indrabhUti gautama rAjagRha kyA hai ? gautama ne pUchA-bhagavan ! kyA rAjagRha nagara pRthvI kahA jAya, jala kahA jAya, kUTa kahA jAya, zaila kahA jAya athavA acitta aura mizra dravya kahA jAya ? bhagavAna-gautama ! ina saba kA samudAya saMghAta hI rAjagRha hai / 53 lavaraNa samudra kA pAnI bhagabAna se gautama ne pUchA-bhagavan ! lavaNa samudra kA pAnI uchAle mAratA huA hai, yA akSubdha hai? bhagavAna ne kahA-gautama ! lavaNa samudra uchAla mArate hue pAnI vAlA hai / 54 megha strI yA puruSa ? gautama ne pUchA-"bhagavan ! megha Atma Rddhi se gati kara tA hai yA para Rddhi se ? bhagavAna--"gautama ! megha paraRddhi (vAyu athavA deva dvArA prerita hokara) gati karatA hai / vaha para-karma, para-prayoga se gatizIla hai| gautama-bhagavan ! megha kyA strI hai, puruSa hai, hAthI, hai ghor3A hai, vaha kyA hai ? bhagavAna-gautama ! vaha na strI hai, na puruSa hai, na hAthI hai, na ghor3A hai, vaha megha hai|55 ghor3e kA zabda gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! jaba ghor3A daur3atA hai taba vaha 'khu-khu' zabda kyoM karatA hai ? 53. bhagavatI 59 54. bhagavatI 68 55. bhagavatI 3 / 4 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda 139 bhagavAna gautama ! jaba ghor3A daur3atA hai taba usake hRdaya evaM yakRt ke bIca meM 'karkaTa' nAmaka vAyu utpanna hotA hai, usa vAyu ke kAraNa 'khu-khu' zabda uThatA hai / 56 jambhaka deva gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! jRmbhaka deva, jRmbhaka (svacchaMdacArI) kyoM kahalAte haiM ? bhagavAna-gautama ! unakA svabhAva hamezA pramodayukta hotA hai, ve atyaMta krIr3AzIla, AnaMdI, kaMdarpa-ratipriya, evaM tIvra kAma svabhAva vAle hone ke kAraNa ve jRmbhaka (svacchaMdacArI) kahalAte haiM / 57 tIrtha aura tIrthaMkara gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! tIrtha ko tIrtha kahA jAtA hai yA tIrthaMkara ko tIrtha ? bhagavAna-gautama ! arhat to avazya hI tIrthaMkara haiM, parantu cAra prakAra kA zramaNa pradhAna saMgha-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka zrAvikA rUpa yaha tIrtha hai / 58 darzana kitane ? gautama svAmI-bhagavan ! samavasaraNa (darzana-mata) kitane haiM ? bhagavAna gautama ! samavasaraNa (mata-darzana) cAra haiM-kriyAvAdI, akriyAvAdI ajJAnavAdI aura vinayavAdI / 59 56. bhagavatI 103 57. bhagavatI 148 58. bhagavatI 2019 59. vizeSa vivaraNa ke lie dekheM-sUtra kRtAMga 1 / 12 / AcArAMga 111 / bhagavatI 301 aadi| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa * prayukta grantha sUcI * gaNadharoM kA lekhA * gautama rAsa * mahAvIra svAmI kA cauDhAliyA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'indrabhUti gautama' meM prayukta grantha sUcI antagaDasUtra upAsakadazAMga sUtra avismRti Rgveda ardhamAgadhI koSa (paM0 ratnacandra jI ma0) oghaniyukti anuyogadvAra sUtra --(bhASya) anuttaropapAtika sUtra aupapAtika sUtra abhidhAna cintAmaNi koza kaTha upaniSad abhidhAnarAjendra koza kalpasUtra AcArAMga sUtra kalpalatA Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana , kalpArtha prabodhinI (muni nagarAja jI DI0 liT 0) , subodhikA TIkA Agama yuga kA jaina darzana karmagrantha (zrI dalasukha mAlavaNiyA) kaSAya pAhuDa (TIkA) ApTe saMskRta-iMgliza DikzanarI kauSitakI upaniSad Atmasiddhi zAstra (zrImad rAjacandra) gaNadharavAda Avazyaka cUNi gautamadharma sUtra Avazyaka niyukti jJAtA dharma kathA sUtra Avazyaka sUtra (hAribhadrIya) cArvAka darzana (SaDdarzana) uttarAdhyayana sUtra chAMdogya upaniSad uttarAdhyayana niyukti jambUdvIpa prajJapti uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja ___ (muni nathamala jI) (DA0 jagadIzacandra) uttarapurANa (guNabhadra) DikzanarI Ava phAli propara nemsa upadezapada TIkA triSaSTizalAkA puruSa caritam Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tIrthaMkara mahAvIra taittirIya saMhitA taittirIya brAhmaNa darzana kA prayojana (DA0 bhagavAna dAsa ) darzana ratna ratnAkara dazakAlika sUtra " - (vijayendrasUri ) - niyukti dIgha nikAya nandI sUtra niyamasAra niraAvaliyA sUtra nirukta nizIthacUrNi Nature of conscioues Hindu Philosophy. nyAmamaMjarI nyAyavArtika nyAyasUtra paMcAstikAya prajJApanA sUtra pravacanasAroddhAra buddha carita brahmabindu upaniSad brahmajAla satta brahmasUtra (zAMkara bhASya ) bRhadkalpasUtra bRhadAraNyaka upaniSad bRhadAraNyaka (bhASya vArtika) bRhadAraNyaka upaniSad (zAMkara bhASya ) indrabhUti gautama bhagavatI sUtra (paM0 becaradAsa jI ) bhagavatI sAra (gopAladAsa paTela ) bhagavAna pArzva : eka samIkSAtmaka adhyayana ( devendra muni zAstrI ) bhAratavarSa kA sAmAjika itihAsa - DA0 vI0 sI0 pANDe bhAratavarSIya prAcIna caritra koza majjhimanikAya manusmRti mahApratyAkhyAna mahAbhArata mahAvIra cariyaM - guNacandra - nemicandra 33 mANDukya upaniSad ness in mImAMsA sUtra muNDaka upaniSad (zAMkara bhASya ) maMtrAyaNI upaniSad maitryupaniSad yajurveda rAyapaseNI sUtra vAziSTadharmasUtra vinayapiTaka vipAka sUtra viSNu purANa vizeSAvazyaka bhASya vaidika koza vaizeSikasUtra ( sUryakAnta ) zatapatha brAhmaNa paTkhaMDAgama (dhavalA ) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMvAda sanmatitarka (siddhasena ) samayasAra samavAyAMgasUtra saMyukta nikAya sthAnAMga sUtra sAMkhya kArikA suttanipAta sUrya prajJapti sUtra sUtrakRtAMga sUtra smRti candrikA saubhAgyapaMcamyAdi parvakathA saMgraha zvetAzvataropaniSad 145 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gautama rAsa dohA guNa gAUM gautama taNA, labdhitaNAM bhaNDAra / bar3A ziSya bhagavantanA, jAne sahu saMsAra / prati bubhayA prabhu jI kane, gaNadhara gautama svAma / saMjama pAlI siddha huA, lIje nitaprati nAma / / DhAla tIrathanAtha tribhuvana dhaNI, prabhu zAsaNanA siradAra / bhakti kiyAM bhagavanta nI, jAke vAMchita phala dAtAra / suma- hoya sakala sukhakAra jI, nita barate jaya jayakAra jI / prabhu pahuMcyA mukti maMjhAra jI, prabhu thApyA tIratha-cAra jI / cAroM saMgha mAMhi siradAra jI, gautama nAma bar3A gaNadhAra jii| jAne hojyo mhAro namaskAra jI, hivaDA bIca bAra hajAra jii| zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA....... Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gautama rAsa solamA sonA sArakhA jI, ati sundara varNa zarIra / kaMcana kasauTI car3hAviyo, bhagavatI meM kahyo mahAvIra jI / jAne dIThA harSita hIra jI, svAmI sAyara jima gambhIra jI / balI khama dama saMjama dhIra jI, jAMrI vANI mIThI khAMDa khIra jI / mIThI kSIra samudra jyU nIra jo, chaha kAya jIvAMrAM pIra jI / huA vIra taNAM bajIra jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA gaurA ne ghaNA phuTarA jI, komala dehI jArI kaMcana dipu dipu kare, devatA piNa kitarika bAta jI / roga rahita kAyA sAta hAtha jI, ghaNA rahyA gurAM jI re sAtha jii| sevA kIdhI dina ne rAta jI, pUchA kIdhI joDI donoM hAtha jI / jAM kahU~ kaThAlA bAta jI, jAMre vIra diyo mAthe hAtha jI / huA tIna bhuvanarA nAtha jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA" gAta 1 prathama saMghayaNa saMThANa su jI, guNa gahirA bharapUra 1 meM basa rahyA, bali tapasyA ghora karUra jI / brahmacarya 147 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 indrabhUti gautama (pariziSTa) kAyara kAMpI jAve dUra jI, dIpe tapasyA meM atizUra jI / Age karma kiyA cakacUra jI, jAMro cokho ghaNo chaM nUra jI / jAro bhajana kiyA duHkha dUra jI, mhArI bandanA ugate sUra jI / zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA" abhigraha kIdho Akaro jI, sUtra bhagavatI re mAMya jI / cAra jJAna cavade pUrva dhaNI, bali teju lezyA piNDa mAMya jI / dapaTI rAkhI che mana mAMya jI, dInoM dhyAnasu citta lagAya jI / ukaDU baiThA zIsa namAya jI, jAMrI karaNI meM kamIya na kAMya jI / jAro bhajana kiyAM sukha pAya jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA......... pUchA jada kIdhI ghaNI jI, ANI mana Ananda jI / zraddhA meM saMzaya nahIM upano, upano kevala ucharaMga jI / vAMde zrI vIra jinanda jI, jAne pUchiyA deza pradezanAskandha jo / ananta jJAnI trizalAnA nanda jI, sUtra mela diyA saMdho-saMdha jI / seve sura nara vRnda jI, tArA bIca birAje canda jI / zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra bhagavatI meM pUchiyA jI, prazna chattIsa hajAra / aMga upAMga meM pUchiyA jI, pUchA kIdhI pahale pAra jii| tIrathanAtha kiyA nistAra jii| gautama liyA hiradA meM dhAra jii| jArI buddhi ro nahIM cha pAra jI, svAmI jJAna taNAM bhaNDAra jii| ghaNAM jIvAM paM kiyo upakAra jI, uNa puruSAMrI jAUM balihAra jii| zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA...... eka dina gautama mana citave jI, mane kyoM na upaje kevalajJAna / kheda pAmyA prabhu dekhane, bulAyA zrIvardhamAna jI / mana vAMchita deve dAna jI, gautama sanmukha ubhA Ana jii| vIra diyo Adara sanmAna jI, gautama guNa-ratnAM rI khAna jii| citta nirmala rAkho dhyAna jI, tajo moha matsara abhimAna jii| chaha kAyA ne do abhaya-dAna jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA..... thAre ne mhAre goyamA re, ghaNA kAlanI prIta / Age hI ApAM bhelA rahyA, bali lohar3a bar3AI nI rIta jii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 indrabhUti gautama (pariziSTa) moha karma. ne lIjo. the jIta jI, : kevala Ar3I AI chai bhIMta jI / the to ziSya bar3A suvinIta jI, the to rAkha jo rUr3I rIta jI / the to pAlajo pUrI prIta jI, rAkhI mokSa jAvaNa ro citta jI / zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA aba ke aNI bhava AMtare, ApAM donU barAbara hoya / ajara amara sukha sAsatA, jaThe janma maraNa nahIM hoya jI / bhUkha tRSo na lAge koya jI, guru moTA miliyA moya jI / mhAre kamI rahI nahIM koya jI, vIra ne sAmA rahyA cha~ joya jI / dIThA harSita hivar3o hoya jI, mohanI karma ne dIdho khoya jo / zrI gautama svAmI meM guNaghaNA:" jaMga vIra vacana prabhu sAMbhalI jI, kIdho karmA su karaNI kodhI "nirmalI, ziSya vIra taNAM suvinIta jI / huA brAhmaNa kerA pUta jI; chor3I nAtIlA su prIta jI / jAre vIra vacana AyA citta jI, taja dInI khoTI rIta jI / jAMre AI - sAMcI prIta jI, jor3I jugata mukti su prItaH jI / 1 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gautama rAsa.. tapasI moTA kAkar3A bhUta jI, prabhu gayA jamAro jIta jii| dharma dhyAnI jIvAMrA mIta jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA......." jJAna, darzana, cAritra bhaSI jI, pAle niraH aticAra / bele .bele / pAraNA prabhu, jItyA rAgaH ne rIsa jii| jArI karaNIH bisavAbIsa jI, jAro bhajana kiyo nizadisa jii| pUro mananI sakala jagIsa jI, jAne namAU~ mhAro, zIsa jii| zrI gautama svAmI meM guNa paNA"..... sva-mukha vIra vakhANiyA jI, 'gautama ne tiNa bAra / carcAvAdI .. tU... atighaNo, hetu yukti aneka prakAra jI / pAkhaNDiyA ro jItaNa hAra jI, - bIjA , sAdhu sahU thArI lAra jii| sAMbhalI hivar3o harSa apAra jI, . tIrathanAtha nikAla diyo tAra jii| zrI gautama svAmI meM muNa ghaNA"...." saMsAra samudra jANane jI, moha karma / kiyo chAra / anitya / bhAvanA bhAyane, pAyo kevala darzana sAra jii| gautama svAmI bar3A gaNadhAra jI, Apa tiryA ghaNA diyA tAra jii| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama (pariziSTa) jAne bandanA bArambAra jI, jAro nAma liyA nistAra jii| japatAM hove khevo pAra jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA........ kArtika vadI amAvasyA jI, ____ mukti gayA vardhamAna / gautama svAmI ne ano saba, nirmala kevalajJAna jii| dharma dIpAyo nabara pura ThAma jI, siddha kIdhA AtamakAma jI / pAyA khukha akSaya abhisama jI, . svAmI pahuMcA zivapura ThAma jii| bArambAra karUM muNagrAma jI, dhana-dhana zrI gautama svAma jI / zrI gautama svAmI meM guNa ghaNA"...... pUjya jayamala jI parasAda se jI, kIdho jJAna abhyAsa / saMvata aThAre cautIsa meM navamI sudi bhAdavA mAsa jI / gautama jI ne kIdho rAsa jI, suNajyo sahu citta ullAsa jii| pAvo nila bhava lIla vilAsa jI, zahara bIkAnera caumAsa jI / RSi rAyacandra kiyo parakAsa jI, zrI gautama svAmI meM guNa ghaNa...... Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra svAmI kA bauDhAliyA DhAla-1 siddhAratha kulamA jI upanyA, trizalA de thArI mAta jii| varSIdAna ja deI karI, saMyama sImo.jagannAtha jii|| the mana mohyo mahAvIra jI... theM mana mohyo mahAvIra jI, thArI kaMcana varNIkAya jI / nayana na dhApe jI nirakhatA, dIThA Avo chodAya jI // 30 // Apa akelA saMpama Adaryo, Upanyo cauthe jJAna jii| utkRSTyo tapa theM Adaryo, dharatAM nirmala dhyAna jI // 30 / / ugravihAra meM Adaryo, kaI vAsA rahyA vanavAsa jii|| kaI vAsA vastI meM rahyA, rahyA ekaNa ThAme caumAsa jI // 30 // prabhu pahalo caumAso the kiyo, asthigA~va majhAra jii| dUjo vANIja gA~va meM, paMca caMpA sukhakAra jI ||the| pAMca pRSThacampA kiyA, vizAlA nagarI meM tIna jii| rAjagRhI meM cavade kiyA, nAlandepADe lavalIna jI ||the|| cha caumAsA mithilA kiyA, bhadrikA nagarI mAM doya jI / eka karyo re AlambhiyA, sAvatthi nagarI eka hoya jI // 0 / / eka anAraja deza meM, apApA nagarI eka jANa jii| eka karyo pAvApurI, jaThe prabhu pahoMcyA nirvANa jI // 0 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama (pariziSTa) hastIpAla rAjA ima vinave, hu~ tuma caraNAM ro dAsa jo / eka zAlA mhAre sUjhatI, Apa karo caumAsa jI // 30 / / cAlIsa caumAsA zahara meM, dAkhyA daza nagarI nA nAma jI / / eka anAraja deza meM, eka caumAso valIgAma jI // 30 // prabhu gAma nagara pura vicariyA, bhavya jIvAM re bhAga jii| mArga batAyo mokSa ko, kiyo upakAra athAga jI ||the0|| sAr3hA bAraha barasA~ lage, Upara Adho mAsa jii| chadmastha rahyA prabhu eTalA, pache kevala jJAna prakAza jI // 0 // varSa bayA~lIsa pAliyo, saMyama sAhasa dhIra jI / / tIsa varSa ghara mA~ rahyA, mokSadAyaka mahAvIra jI // 0 // pAvApurI meM padhAriyA, naranArI huA hullAsa jii| . 'RSirAyacanda' ima vinave, hU~ Ayo prabhujI ne pAsa jI // 30 // saMvat aThAre guNa cAlIsa meM, nAgaura zahara caumAsa jI / pUjya jaimala jI ke prasAda thI, maiM e karI aradAsa jI ||theN| DhAla-2 rAga-kAcI kaliyAM zAsananAyaka vIra jinanda, tIrathanAtha jANe punamacanda / caraNe lAge jyA~re cauMsaTha indra, sevA kare jyArI suranara bRnda / / theM aba ko caumAso svAmI jI aThe karo z2I, aThe karo 3 jI / carama caumAso svAmI jI aThe karojI ........ hastipAla rAjA vinave kara jor3a, pUro prabhujI mhArA manaDArI kor3a / zIza namAya Ubho jor3I jI hAtha, karuNAsAgara vAjo kRpA jI nAtha ||the0|| rAyanI rANI vinava . rAjaloka, puNya joge milyo sevAno saMjoga / mana vAMchita sahu miliyA jI kAja, meM dayAkarI sAmu jovo jinarAja // 30 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra svAmI kA cauDhAliyA zrAvaka zrAvikA kaI naranAra, milI vinatI kare bArambAra pAvApurI meM padhAryA vItarAga pragaTI puNyAI mhArA moTA jo bhAga // 0 / / valI hastipAla rAjA vinave bhUpAla, theM cho prabhujI mhAre dIna dayAla / sUjhatI mhAre che moTI jI zAla lAga rahyo prabhu varSA jI kAla the| mAnI vinatI prabhu rahyAjI caumAsa, pAvApurI mAM hUvo harSa ullAsa / gautama gaNadhara gurAMjI re pAsa nizadina jJAna ro kare jI abhyAsa // 0 / / sAdhu aneka rahyA kara jor3a, sevA kare sadA hor3A jI hor3a / cavade hajAra celA ratnAMrI mAla, dIkSA lIdhI chor3I mAyA jaMjAla the| bar3I celI candanabAlA jI jANa, huI kuvArI mahAsatI catura sujANa / motyA~ nI mAlA chattIsa hajAra, sagalI meM bar3I sAdhvI saradAra ||theN|| cAroM hI saMgha nitya sevA - kare, ... prabhu jI ne dekhI dekhI A~khyA Thare / navamallI ne navalacchI :jI rAya, jyAre darzanarI che citta meM cAya ||the| lAkha battIsa vimAna ko rAya, AyA pAvApurI meM prabhu kane calAya / do sahasra varSAMro paDasI bhasmI jI kAla, eka pala Aukho Apo doz2o jI TAla // 30 / / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 DhAla valatA bhAkhe zrI vIra jinanda, iNa bAtAM ro nahIM mile jI sambandha / huI nahIM hove nahIM hosI nahIM bAta, AUkho nI badhe eka samaya tilamAta || theM0 // saMgha saghalA re huI raMga rI ralI, puNya yoge prabhujI rI sevA bhalI / 'RSi rAyacanda' vinave jor3I hAtha, the karuNA sAgara vAjo kRpAjI nAtha // the0 // nAgaura zahara meM kiyo jI caumAsa, dijyo prabhujI mhAMne mukti no vAsa / hU~ sebaka tuma sAhiba indrabhUti gautama (pariziSTa) svAma, avara devAMsu mhAre nahIM koI kAma || || dhaNI / zAsana nAyaka zrI mahAvIra, tIrathanAtha tribhuvana pAvApurI meM kiyo carama caumAsa, huI mokSadAyaka rI mahimA ghaNI // gautama ne mela diyo mahAvIra, devazarmA pratibodhavA ||Tera || uttarAdhyayana rA adhyayana chattIsa, kArtika vadI amAvasye kahA~ / eka sau ne valI daza adhyayana, sUtra vipAka taNA lahyA // gau0 // posA kIdhA zrIvIra jI re pAsa, deza aThArAnAM rAjIyA / nava mallI ne navalacchI jI rAma, vIra nA bhagatA jI bAjIyA // gau0 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra svAmI kA cauDhAliyA prabhu zAsana nA siradAra, sarva saMgha ne santoSa meM / sole prahara laga dezanA dIdha, pache vIra virAjyA mokSa meM ||gau0|| tIna varSa ne sAr3hA ATha mAsa, cauthA ArA nAM bAkI rahyA / dina doya taNo saMthAra, mauna rahI mugate gayA ||gau0|| indra AvyA jI citta udAsa, deva devI nA sAtha meM / jANe jagamaga laga rahI jyota, amAvasyA nI rAta meM gau0|| mugati pahoMcyA ekAeka, sAta se huA jyAre kevalI / cavadaha sau sAdhviyA~ huI siddha, hU~ sahu~ ne vaMdU mana ralI ||gau0|| rahyA tIsa varSa ghara mAMya, varSa baiyAlIsa saMyama paaliyo| prabhu jagatAraNA jagadIza, dayAmArga ujavAliyo |gau0|| hojI deva, devI ne valI indra, nirvANa taNo mahotsava kiyo| arihaMta no paDiyo viyoga, sura nara no bhariyo hiyo |go|| sAdhu sAdhvI karatA zoka, zrAvaka zrAvikA paNa ghaNA / bharata kSetra mAM paDiyo viyoga, Aja pachI arihaMta taNo |gau0|| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158. DhAla-4 paMchI baiThA sudharmA svAmI pATa, cAroM hI saMgha caraNa sevatA / jyAMrI pAlatA akhaNDita ANa, sevA kare devI ne devatA // gau0 // mugate pahoMcyA zrI mahAvIra, prabhu sukha pAmyA che zAzvatA / 'RSirAyacanda ' kahe ema, mhAre arihaMta vacana kI AsatA // gau0 // jI theM ma goDe na rAkhyo, mugati jAvaNa ro nAma na dAkhyo || Tera || zrI mahAvIra pahoMcyA nirvANI | gautama svAmI e bAta ja jANI ||gu0|| Apa to mujha sU antara piNa maiM mhArA mana ro hU~ sagalA pahelA huvo thAro celo / iNa avasara Agho kima melyo || gu0 // prabhu tuma caraNeM mhAMro citta lAgo / Apa pahu~tA nirvANa mane mela diyo Ago ||gu0|| mane AparA darzana lAgatA pyAro / Apa pahoMcyA nirvANa mane mela diyo nyAro ||gu // indrabhUti gautama (pariziSTa) rAga - caDho caDho lAr3A vAra ma lAvo rAkhyo / darda na dAkhyo || gu0|| pallo / kiyo tuma bhallo || gu0 // deto / nahIM leto // gu0 // kA~I / meM hU~ Ar3o mA~DI nahIM jhAlato paNa zAbAsa kAma hU~ tumane antarAya na mugatI meM jAgA vheMcI hU~ saMkar3AI na karato Apa sAthai hU~ mokSa AI // 0 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra svAmI kA cauDhAliyA aba hU~ pUchA karasu kiNa . aage| prabhu mhAro mana eka thA~su hI lAge |gu0|| mhAro sA~so kaho. kuNa TAle / Apa binA pAkhaNDI nA mada kuNa gAle |gu0|| hu~tA caude pUraba ne caunaannii| piNa mohanIya karma lapeTyo ANI ||gu0|| aiso gautama svAmI kiyo vilApAta / e mohanI karma nI acaraja bAta ||gu0|| have mohanIya karma dUre ttaalii| gautama svAmI e suratI saMbhAlI ||gu0|| rAga-vItarAga rAga dvaSa ne jItyA ||tter|| vItarAga rAga dvaSa ne / jItyA / mhAroM citta mA~ AI gaI cintA ||vii0|| tiNa velA nirmala dhyAna ja dhyaayo| kevala jJAna gautama svAmI paayo||vii0|| bArAvarSa rahyA kevljnyaanii| bAta jyA~su koI nahIM rahI chAnI ||vii|| gautama paNa kiyo mukti meM vaaso| saMsAra no sarva dekhe tamAso ||vii0|| jaNI rAte mukti gayA vartamAna / indrabhUti ne upanyo kevalajJAna ||vii|| tiNa dina thI e bAjI divAlI / mhoTo dina e maMgala mAlI ||vii0|| rAta divAlI no ziyala the pAlo / valI rAtri bhojana no kara do TAlo ||vii0|| 'RSi rAyacanda' kahe suNo ho sujnyaanii| dayA rUpa divAlI the lejyo mAnI ||vii0|| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16.. indrabhUti gautama (pariziSTa) kalazazrI zAsana nAyaka, mukti dAyaka, dayA mArga ujvaaliyo| zrI gautama svAmI, muktigAmI, ___kiyo cittavallabha coddhaaliyo|| saMvat aThAre, guNa cAlIse nAgaura caumAso nirmala mane / pUjya jemala jI prasAde, pUrNa kiyo divAlI re dine / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational