Book Title: Dashkanthvadham
Author(s): Durgaprasad Dvivedi
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010592/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P TIT rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka-purAtattvAcAya jinavijaya muni [sammAnya saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura / granthAGka 23 mahAmahopAdhyAya 50 durgAprasAdadvivedaviracitaM dazakarAThavadham nAma rAmacaritam svopajJasAdhuzaddhiTIkAsamanvitam prakAzaka rAjasthAna rAjya-sasthApita rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE JODHPUR jodhapura ( rAjasthAna ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyata akhila bhAratIya tathA vizeSata rAjasthAnadezIya purAtanakA dona saskRta prAkRta, apabhra za, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAnibaddha vividha vAGmayaprakAzinI viziSTa granthAvali pradhAna sampAdaka purAtattvAcAya jinavijaya muni [ praoNnareri bhembara aoNpha jamana orie Tala momAiTI, jamanI ] sammA ya sadasya bhANDArakara prAcyavidyA sazodhana mandira, pUnA, gujarAta sAhitya-sabhA, ahamadAbAda vizvezvarAnanda vaidika zova masthAna, hoziyArapura, nivatta sammAnya niyAmaka ( prAnareri DAyarekTara ), bhAratIya vidyAbhavana, bambaI granthAGka 23 mahAmahopAdhyAya pa0 durgAprasAdadvivedaviracita dazakaNThavadham nAma rAmacaritam vopajJasAdhuzuddhiTokAsamanvitam prakAzaka rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura ( rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya pa0 durgAprasAdadvivedaviracitaM dazakaNThavadham nAma rAmacaritam svopajJasAdhuzuddhiTIkAsamanvitam sampAdaka zrI gaGgAdhara dvivedI sAhityAcArya, vyAkaraNatAtha, vidyAratna vyArayAtA, mahArAja saskRta kAleja, jayapura prakAzanakartA rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura ( rAjasthAna ) vikramAbda 2017) bhAratarASTrIya zakAbda 1882 khristAbda 1960 ( mUlya 400 prathamAvRtti 1000 mudraka-mUla pATha, pa0 1 se 140 prabhAta presa, jayapura, pa0 141 se 156 ajantA pri Tasa, jayapura aura zeSa sAdhanA pre, jodhapura / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana grantha-mAlA pradhAna sampAdaka -- purAtattvAcAya muni zrI jinavijayajI ++++++++++ prakAzita grantha 1 - saMskRta grantha 1 pramANamajarI tArkikacUDAmaNi mavadevAcAya sampAdaka - mImAsA yAyakesarI pa0 zAstrI vidyAsAgara | paTTAbhirAma mUlya - 600 2 yatrarAjaracanA, mahArAjA savAI jayasiha kArita | sampAdaka - sva0 pa0 kedAranAtha, jyotirvita / mUlya - 175 3 mahaSikulavaibhavama sva0 pa0 madhusUdana zrobhApraNIta sampAdaka-ma0ma0 pa0 girivara zarmA mUlya - 1075 caturvedI | 4 taha, bhaTTa, sampAdaka - DA0 jite dra jeTalI ema e, pI-eca DI 5 kArakasabadhodyota pa0 rabhasanadI sampAdaka- DA hariprasAda zAstrI, ema e mUlya - 300 pI eca DI, mUlya - 175 6 vRttidIpikA, maunikRSNa bhaTTa sampAdaka - pa0 puruSottamazarmA caturvedI sAhityAcAya | mUlya - 200 7 zabdaratnapradIpa, ajJAta kata va sampAdaka - DA hariprasAdazAstrI, ema e pI eca DI / mUlya - 200 eca DI 8 kRSNagIti, kavi somanAtha sampAdikA - DaoN priyabAlA zAha ema e, laT / pI 2 mUlya - 175 6 nRttasagraha, ajJAtakatRka, sampAdikA - DaoN priyabAlA zAha, ema e pI eca DI DIliT / 7 mUlya - 175 10 zRGgArahArAvalI, zrI haSa kavi-racita, sampAdikA - DA priyabAlA zAha, ema e laT / mUlya - 275 11 rAjavinoda mahAkAvya, mahAkavi udayarAja, sampAdaka - pa zrI gopAlanArAyaNa bahurA, ema e, upa saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura / mUlya - 225 12 cakrapANivijaya mahAkAvya bhaTTa lakSmIvara viracita, sampAdaka - kezavarAma kAzIrAma zAstrI / mUlya - 350 13 nRtya ratnakoza (prathama bhAga ) mahArANA kumbhakaraNa racita, sampAdaka - pro rasikalAla choTAlAla pArIkha tathA DaoN0 priyavAlA zAha, ema e pI eca DI DI liTa / mUlya - 375 14 uktiratnAkara, sAdhusundara gaNI viracita, sampAdaka - purAtattvAcAya zrI jinavijaya muni / sammAnya sacAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura / 1 mUlya- 4 75 15 durgApuSpAJjali, ma0ma0 pa0 durgAprasAra dvivedIkRta, sampAdaka pa0 gaGgAdhara dvivedI, sAhityAcAya / mUlya- 425 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 [ 2 ] 16 kaNakutUhala, mahAkavi bholAnAtha viracita sampAdaka-pa0 zrI gopAlanArAyaNa bahurA, ema e , upa-saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura / isI grathakAra kI apara kRti 'zrIkRSNalIlAmata' sahita / mUlya-150 17 IzvaravilAsa-mahAkAvya, kavikalAnidhi zrIkRSNa bhaTTa viracita, sampAdaka-zrI mathurAnAtha zAstrI, sAhityAcAya, jypur| mUlya-1150 18 rasadIpikA kavi vidyArAma praNIta, sampAdaka-pa0zrI gopAlanArAyaNa bahurA, upa saJcAlaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura / mUlya-200 16 padyamuktAvalI, kavikalAnidhi kRSNa bhaTTa sampAdaka-pa0 zrI mathurAnAtha zAstrI sAhityAcAya / mUlya-400 20 kAvyaprakAzasaketa, sAmezvara bhaTTa kRta, sampAdaka-zrI rasikalAla cho0 parIkha bhAga 1 mUlya-1200 , , bhAga 2 mUlya- 8 25 22 basturatnakoza, ajJAta kata ka, sampAdikA-DA priyabAlA shaah| mUlya-400 23 dazakaNThavadhama pa0 durgAprasAda dvivedI kRta, sampAdaka pa0 gaGgAdhara dvivedI, mUlya-400 2-rAjasthAno aura hi dI grantha 1 kA haDade praba dha, mahAkavi padmanAbha racita, sampAdaka-pro ke bI vyAsa, ema e / mUlya-1225 2 kyAmakhA rAsA, kavivara jAna racita, sampAdaka-DA dazaratha zarmA aura zrI agaraca da bhavaralAla naahttaa| mUlya-475 3 lAvArAsA cAraNa kaviyA gopAladAnaviracita, sampAdaka-zrI mahatAbacada khAraiDa / mUlya-375 4 vA~kIdAsarI khyAta, kavivara bAkIdAsa, sampAdaka-zrI narottamadAsa svAmI, ema e / mUlya-550 5 rAjasthAnI sAhityasa graha,bhAga 1, sampAdaka-zrI narottamadAsa svAmI ema e / mUlya-2 25 6 kavI drakalpalatA, kavI drAcAya sarasvatI viracita sampAdaka-zrImatI rAnI lakSmIkumArI cuuddaavt| mUlya-200 7 jugalavilAsa, mahArAjA pathvIsiha kRta, sampAdikA-zrImatI rAnI lakSmIkumArI caDAvata / mUlya-175 bhagatamALa, brahmadAsajI cAraNa kRta sampAdaka-udarAjajI ujjvala mUlya-175 & rAjasthAna purAtattva madirake hastalikhita na tho kI sUcI-bhAga 1 mUlya-750 10 rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna kI sacI bhAga 2 malya-1200 11 muhatA naNasIrI rayAta bhAga 1, muhatA naNasI kRta, sampAdaka-zrI badarIprasAda sAkariyA mUlya-8 50 12 raghuvarajasaprakAsa, kisanAjI Ar3hA kRta, sampAdaka-zrI sItArAma lALasa mUlya-8 25 13 rAjasthAnI hastalikhita na thokI sUcI, bhAga 1, sampAdaka-zrI muni jinavijaya / mUlya-450 14 vIravANa, DhADhI bAdara kRta, sampAdikA-zrImatI rAnI lakSmIkumArI cUDAvata / mUlya-450 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 } presa meM chapa rahe gratha saMskRta gratha 1 zakunapradIpa lAvaNya zamA racita 2 tripurA bhAratI laghustava dharmAcAya praNIta 3 karuNAmataprapA, Thakkura momezvara-vinirmita 4 bAlazikSAvyAkaraNa Thakkura sagrAmasiha viracita 5 padAtha ratnamajUSA, pa0 kRSNa mizra racita 6 vasa tavilAsa phAgu ajJAta kata ka 7 na dopAkhyAna, ajJAta kata ka 8 cAdravyAkaraNa, prAcAya candragomi viracita 6 vattajAtisamuccaya, kavi virahAGka vinirmita 10 kavidaparaNa zrajJAta kata ka 11 svayambhUchada kavi svayambhU vinirmita 12 prAkRtAna da, raghunAtha kavi racita 13 kavikaustubha pa0 raghunAtha viracita 14 natyaratnakoza, bhAga 2, mahArANA kubhA praraNIta 15 bhuvanezvarI stotra ( sabhASya), pathvIdharAcAya racita 16 indraprastha prabandha sampAdaka - muni zrIjinavijayajI 16 rAjasthAna me saskRta sAhitya kI khoja mUla lekhaka zrI Ara esa bhaNDArakara 20 rAThoDArI vaMzAvalI 21 sacitra rAjasthAnI bhASA sAhitya grantha sUcI 22 mIrA bahata padAvalI 23 rAjasthAnI sAhitya saMgraha, bhAga 2 " 39 3 "9 "" 33 17 1) rw , , , 3" rw " sampAdaka 33 " "3 53 19 dw 12 29 33 ema sI modI " " 1 zrI bI DI dozI 2 - rAjasthAnI aura hidI grantha 17 muhatA naNasI rI rayAta, bhAga 2, naiNasI muhatA sampAdaka - zrI badarIprasAda sAkariyA 18 gorA bAdala padamiNI caupaI, kavi hemaratana sampAdaka zrI udayasiha bhaTanAgara vinirmita bI jI sADesara rA 13 eca DI varaNalakara anuvAdaka - zrI brahmadatta trivedI / sampAdaka - muni zrI jinavijayajI 11 muni zrI jinavijayajI zrI ema ena gorI DA priyabAlA zAha zrI gopAlanArAyaNa bahurA DA dazaratha zarmA "" vidyAbhUSaNa sva purohita hari nArAyaNajI dvArA saMkalita zrI puruSottamalAla menAriyA (devajI bagaDAvata aura pratApasiMha vArtA Adi ) 24 purohita bagasIrAma hIrA aura pra ya vArtAe zrI lakSmInArAyaNa gosvAmI 37 ina graMthoke atirikta anekAneka saskata, rAjasthAnI aura hidI bhASAke grathokA sazodhana aura sampAdana kiyA jA rahA hai / 'rAjasthAna purAtattva' nAmase eka zodha patra ( janala) nikAlane kI yojanA bhI vicArAdhIna hai / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saJcAlakIya vaktavya bhAratIya sAhityame saMskRta kAvya-granthokA vizeSa mahattva hai / yo to aneka saMskRta kAvya-grantha vidvat samAjame samAdaraNIya hai ki tu vAlmIki, bhavabhUti, haSa, mAgha aura kAlidAsa jaise mahAkaviyoke kAvyokI surayAti deza-videza ke samasta kAvya-premiyoM taka prasRta ho cukI hai| yahI nahI, inake kAvyoke deza-videzakI kaI bhASAoome rUpAntara aura vyArayAna bhI prakAzita ho cuke hai / sasArake pramukha dezome, savatra hI saMskRta kAvyo aura nATakokA adhyayana-adhyApana, sampAdana prakAzana aura abhinayAdi pravRttiyA logo kI vizeSa ruci se gatizAlinI hai / rAjasthAna pradeza bhAratIya sabhyatA eva vidyAkA vizeSa kSetra rahA hai / yahA~ke aneka zAsaka svaya rasika sAhitya praNetA aura sAhityakAroke zrAzrayadAtA rahe hai | rAjasthAnI janatA bhI vidyAbhirucime kimIse poche nahI rahI hai / yahI kAraNa hai ki rAjasthAname sAhityika sAmagrI pracura mAtrAme upalabdha hotI hai / prastuta mahAkAvya ke praNetA svargIya mahAmahopAdhyAya paNDita durgAprasAdajI dvivadI pUva jayapura - rAjya ke zrAzrita the / pragADha pANDitya eva sAhityika pratibhA ke lie sarakAra kI orase uha vizeSa mAna eva protsAhana prApta thA / dvivadIjI kRta dazakaNThavadham (campU) rAmacaritra - viSayaka eka sarasa kAvya-kRti hai jisakA prakAzana vidvat samAjame cirapratIkSita thA / ' rAjasthAna purAtana granthamAlA" ke 23ve grathake rUpame isa kAvyakA prakAzana ho rahA hai / svargIya mahAmahopAdhyAyajI racita eka aura grantha durgA-puSpAJjali' bhI isa granthamAlA prakAzita ho cukA hai| ina dono hI granthoke sampAdaka granthakAra ke pautra zrI gaGgAdhara dvivedI, sAhityAcAya hai / granthakartAke jIvanavRtta eva racanAe~ Adi viSayo para 'durgApuSpAJjali' ke sampAdakIya lekhame paryApta prakAza DAlA jA cukA hai / AzA hai ki saMskRta kAvya-pramiyome isa kRtikA samucita Adara hogA / mahA zivarAtri sa0 2016 vi0 bhAratIya vidyA bhavana, bambaI muni jinavijaya sammA ya saJcAlaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-tAlikA viSaya paSTha sarayA 1 saJcAlakIya vaktavya 2 1-156 mUla pATha pariziSTa zlokAnukramaNikA -0070500 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyapaNDita zrI dugAprasAda dviveda viracitam dazakaNThavadham nAma rAmacaritam wwwwwwmm tadopadArthasya vareNyametad devasya bhargaH savituH pradhImahi / brahmAdirUpatritayopasahRtiyoM no dhiyaH karmabhumi pracodayAt || sAdhuzuddhi: / ko matsyAdi niSevitu nivizate nAnAvatArAntare ko vA nyUnatayAvadhAritamahasyAzvAmamAyAsyati / zRGgArodayadIpito'pi carame nAlambate gaurava cetaH kevalamekamena manute zrIrAmabhadra harim ||1|| dazakaNThadha nAma caritaM rAmavarmaNaH 1 yatra vinyasyate sAdhuzuddhirlAbhAya zarmaNaH || 2 || etaducchRGkhala brahman ! manazced rAvaNAyate / tadAnImindriyagrAmo dazakaNThAyate dhruvam ||3|| daDAnvayakrameNAtra tathArthAn prArabhAmahe / yathA na sajjate'hantA sasAra kaphale mahe // 4 // ihAmutrAnuraktAnA kimanyad vAsanAvaham / ubhayatra raktArnA kimanyad vAsanApaham ||5|| atha dazakaNThavadhAkhyarAmacarita prAripsu - 'maGgalAcaraNa ziSTAcArAt phaladarzanAt zrutitazceti' sA0 da0 51 ) iti pramANayan saccidAnandalakSaNa paramAtmAna parAmRzati Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham taditi / OM padArthasya praNavanAvyasya / 'tasya vAcaka praNava' (yo0 da0 127 ) iti pataJjali | avatIti zram / ava rakSaNAdau / 'avateSTilopazca' ityAdiko man / veditavya vedanasAvana ca - ' zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyA sAt sakarastatpravibhAgasayamAt sarvabhUtarutajJAnam' (yo0 da0 317) / tathA ca gItAsu paThyate - 'omityekAkSara brahma' ( -13 ) iti / zivamahimna - 'samasta vyasta tvA zarada / gRNAtyomiti padam / ' iti ca / vyastapakSe akAra ukAro makAra iti tadavayavA / 'akAra cApyukAra ca makAra ca ' - ( manu0 276 ) iti manu / dIvyatIti deva | pacAdyac / tasya / suvati prerayatIti savitA / SU preraNe / tRc | tasya | 'vizvAni deva / savita " ( zu0 ya0 sa0 30 3) iti zrutyantaram ! tadetakad / 'avyayasarvanAmnAmakacprAkTe ' ( pA0 sU0 4 3 71 ) ityakac / tadid sakalAntaryAmitathA parokSAparokSamiti tattvam / vareNyam abhyarthanIyam / bharjate iti bharga teja / bhRjI bharjane / 'aJcayajiyujibhRjibhya kuzca' ityauNAdiko'sun / pradhImahi samyag dhyAyema | dhyai cintAyAm / kvacit-'satya para dhImahi' (vi0 bhA0 111 ) triyambaka sayamina dadarza' (kumA0sa03 44) ityAdivat loke'pi viziSTapratipattaye chAndasaprayoga | anyathA - 'dhyAyema satya param' yadvA- 'satya para manmahe' iti - 'trilocana' ki vA- 'tricakSuSa' iti ca prayojayet / sarve vayamupAsakA uktalakSaNa bharga saprajJAtAsa prajJAtayogAbhyAmAkalayemahIti tAtparyam / pravartanAyA liG / liDvAcyapravartanayA pravRttiniSpattau tu laDeva / abhedavAde tu tadAtmatAsamApattyA vayamitarai pradhyAyemahItyapyanusadheyam / AtmA hi cipa ko vibhurnityazcAsti / svayaprakAzatvAt sajAtIyAdibhedazUnyatvAt sarvagatatvAd anAdyanantatvAd yAvadbhedakajAlasya jaDatvAcca / tatazcaitanyAtmano virATzarIratvamavyAhatam / tathA coktam 'eka sa AtmanAsau na hi kramo'stIha dezakAlAbhyAma | bhedini mitha sa yuktazcetye bhedAzraya khalu sa // ( virUpAkSapaJcA0 212 ) itarathA 'utkramya vizvato'GgAt tadbhAgaikatanuniSThitAhanta / kaNThaluThatprANa iva vyakta jIvanmRto loka // ' ( virUpAkSa paJcA0 15 ) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka iti yathAdarzanabhedAvamarzanaduSpariNAmo vyakta er| ito vaizeSikadarzane pratipattisaukarthiM cArvAkAdimukhamudraNAya prathamabhUmikAyAmevAtmA parIkSita iti draSTavyam / anyathAyamata karaNaguNasapRkta kathamiva vayeta / zruti-smRtiSu yuktipramANAbhyA nirguNatvena nirUpitatvAt / samAnatantre nyAye'pi prAdhAnyena kathakakathaivAvatAritA | athavA astu bAlAnA sukhabodhAyArambhavAda ivAnta karaNasabandhenAtmaguNavAda / manye, sAkhyadarzane dvitIyabhUmikAyAmAtmA parIkSita iti / yasmAt 'asaGgo'ya puruSa ' (sA0 da0 1 15) iti mUtrayatA bhagavatA zruti-smRtisiddhAntitamAtmano niguNatvameva pratipAditam / sukhAvabodhAya laukikadRzA tu 'janmamaraNakaraNAnA pratiniyamAdayugapatpravRttezca / puruSabahutva siddha traiguNyaviparyayAccaiva / / (sA0 kA0 18) iti / kimiyatA-'IzvarAsiddha ' (sAkhyada0 1 62) iti sUtrayatApi mahAmuninA 'eva tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparizeSam / aviparyayAdvizuddha kevalamutpadyate jJAnam / / ' (sA0 kA0 64) iti bhAvanayA 'vijJAna brahma'ti rahasyamunmIlitameva / samAnatantre yoge tu 'klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTa puruSavizeSa Izvara' (yo0 da0 1 24) ityAdinA yathAprasaGga praNayavAcaka vastUpakSiptameva / mImAsayostu dharmabrahmopAsane upaba hayadbhayAmapi jaimini pArAzaryAbhyA vedapuruSavyapadezena caramabhUmikAyAmAtmA suparIkSita eva / itthaca-'IkSate zabdam (ve0 da0 15) ityAdinA paramANuprakRtivAdAdinirasanapura sara vedavamanA taka-sAraya yogapadArthAn pazya dbhirekamevAtmatattva nizcetavyam / ataeva 'nityo nityAnA cetanazcetanAnA meko bahUnA yo vidavAti kAmAn / / tatkAraNa sAkhyayogAdhigamya jJAtyA deva mucyate sarvapAzai // (zvetA0 613) ityAni zrutisavargeNa kvacidabhyupagamavAdena bhinnapraNAliko'pi tarka sAkhyayogapravAho vedapraNAlikyaiva nIto netavyazca vibhAvanIya iti dik / / brahmA kAryabrahmA caturAnanAdipadavyapadezya Adi prathama yeSA teSAmutpattisthitisahAraghaTakAnA rUpANA tritayasya trayasya upasahRti upasahAro'ntarbhAvo yasmin sa / 'sakhyAyA avayave tayapa' (pA0 sU0 52 42) / zrUyate ca Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham 'yo brahmANa vidadhAti pUrva yo vai vedAzca prahiNoti tasmai / ta ha devamAtmabuddhiprakAza mumukSurvai zaraNamaha prapadye // ' (zvetA0 618) ya savitA antaryAmI / na asmAka pramAtUNAm / dhiya dhIpadopasthA'yAnta karaNa tadadhInabuddhikarmendriyANi / karmabhuvi-vyavahAradazAyAm / pracodayAna prerayati / laDathe leT / tathA ca-'vyattyayo bahulam' (pA0 sU0 3185) iti vRttibhASyagatam 'suptiDupagrahaliGganarANA kAlahalacasvaraka yaDA ca / vyatyayamicchati zAstrakRdeSA so'pi hi sidhyati bAhulakena / / ' iti / tadupabRhaNa 'kvacitpravRtti kvacidapravRtti kvacidvibhASA kvacidanyadeva / ' iti bAhulakavivaraNa ca yathAGgopAGgagatika vedavastUdvatu meva zaraNa mantavya na punastannavanava manISita vartma netumiti / anyathA vedagavyA mAtari puruSAyita syAt / atra savitu bharga iti puruSasya caitanyamitivadabhede SaSThIti sakSepa / vazasthendravazayorupajAti // 1 // idAnI paramAtmana pravAnazaktikArya nirdizastasyAnveSTanyatyamAdizatibrahmatvamApAdanarAgaraJjito viSNutvamApyAyanakelikarmaThaH / rudratvamAdAnakalAvalambito yo'bhyeti mAyIpa sa sAdhu mRgyatAm // 2 // brahmatvamiti / ya antaryAmI, mAyA aghaTitaghaTanApaTIyasI asyAstIti maayii| brIhyAditvAdini / mAyAvI iva / asti jAyata iti bIjAkuramaryAdayA yad ApAdana kAryaghaTana tatra yo rAgo'nurAga , tena raJjita abhiniviSTa san / brahmatva brahmabhAvam / abhyeti prayAti / vipariNamate varvata iti yat pallavAdirUpeNa kAryasya ApyAyana paripoSaNa tasya yA keli tadanuguNanibhAlana tatra karmaTha karmazUra san / viSNutva viSNudazAm / abhyeti prApnoti / apakSIyate nazyatIti pallavAdivisphArasakocakrameNa yad AdAna kAryasya kAraNAbhimukhIbhavana tasya kalAyA kalanAvyApAre avalambita pratiSThita san / rudratva rudrAvasthAm abhyeti gacchati / sa ekasvabhAvo'pi nAmarUpaprathayA bhinnabhinna iva pratIyamAna / sAdhu sodyogam / mRgyatAm anviSyatAm / mRga anveSaNe / karmaNi loT / brahmajijJAsA pratijAnAnA ekasmAdeva brahmaNo jagato janma sthiti bhaGgamupadizanti / tatrotthApyAkAGkSayA hariharAdipadAkSepeNa brahmajijJAsA naakuliikrtvyaa| zruttahAnyazrutakalpanAprasaGgAt / yadi tathAbhiprAyo'bhaviSyat tarhi hariharAdiSvanyata Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka pAThenaivApaThiSyat / tathA ca-tatra niratizaya sArvajJabIjam' ( yo0 da0 1 25) iti sUtre yogavArtike___ "hariharAdisajJAmUrtayastu zaktizaktimadAdyabhedenopAsanArthameva paramezvarasyo cyante na tu sAkSAdeva / " ito mANDUkyAdupajJAto pirADa hiraNyagarbha prAjJa vibhAgo'pi yathottara sAragrAhI brahmaNa ekatvameva bodhayati / zruti smRtinItyA Atmabrahma zvarA paryAyA iti manohatya mImAsanIyam / etadabhidheyarUDhAnA zabdAnAmaikamatye'pi jAti guNa kriyA yadRcchAsazleSeNa pArthakyam / tatra zarIriNi bhautikasya zarIrAzasya vyapagama iva cidaikyAmarzAnumAnAnubhavAbhyAmekatvamevopapadyate / ataeva bhagavatA pArAzaryeNa purANetihAseSu paJcadevopAstimabhidavatApi paJcAyatanonyAyena paryAyAt paJcAnAmapi gauNamukhyabhAva varNayatA tadekatAyAmevAvasthAyi / anyathA tatra mRDhatvAropaNAsmAbhireva pratyavetavyam / iha hariharAdisahasranAmasvapi vizeSaNa vizeSyasagatyA bhedakanAmnA samavAye bheda , abhedakAnA tvabheda ityanyatra vistara / indravazA vRttam / / 2 // idAnI vizeSavartanazAlini vivarte pariNamanayogini pariNAme vA paramAmana aizvaryeSvavatArAvatasamupazlokayati bIja dharmadramasyAvanirupaniSadAmAspada darzanAnAmAsthAna maGgalAnAmupapanamatulAnandamAkandakAnAm / sphUrjatpIyUSavRSTiH kalikaluSakathAklezasatApabhAjA pratyAkhyAna ripUNA cirabhavatu jagajjAnakIjAnirekaH // 3 // bIjamiti / patanta janamAlambanIbhUya varatIti varma / auNAdiko man / tathA ca zruti - "varmo vizvasya jagata pratiSThA loke dharmiSTha prajA upasarpanti / dharmeNa pApamapanudanti, varme sarva pratiSThita, tasmAd dharma parama vadanti / / " iti / (taitti0 Ara0 10 prA0 63 anu0) tathA- 'codanAlakSaNo'rtho dharma' (mI0 da0 1 1 2 ) iti jaimini / aya hi phaladarzanarUpeNa-'yato'bhyudayani zreyasasiddhi sa dharma' (dai0 10 112) iti kaNAdenAsUtri / so'ya pravRttilakSaNo nivRttilakSaNazca / tatra prathama kalpasUtra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham gRhyasUtra manvAdismRti purANetihAseSu pratipAdita / iha kalpasUtrAdipaJcake yathottara daurbalyamityanusadheyam / dvitIyastUpaniSad brahmasUtra smRti purANetihAseSu nirUpita / iha tu paJcake Iza kena kaTha prazna muNDa mANDUkya taittirIya-chAndogya vRhadAraNyakaitareya-zvetAzvatarakaivalyAdaya katipayA evopaniSado hRdayagamA / anyAstu kAlavazAd vahutra sadigyA dRzyante / iyamevAvasthA manuyAjJavalkyasmRtI apahAya smRtyantare, viSNu mArkaNDeyau vihAya purANAntare, rAmAyaNa-mahAbhAratayozcApi kvacitkvacid dRzyate / brahmasUtrAdiSaDadarzanAni tu sAkalyena samyaJcIti sarvaM yathAyatha parIkSaNIyam / dharma eva dra ma / mayUravyasakAdi / dharmo druma iva iti vA / dharmaghaTaka tvAt / dharmadra masya bIja hetu / tathA cAsmAbhirupadizyate rAjJa prati "rASTre pure grAmaTikAntare ca dharmapracArAya sadA yatadhvam / ya AzrayIbhUya vidhIyamAno jana patanta dharatIti rUDhi / / (cAtuvarNyazi0 72 zlo0) iti / upanipUrvAt sade kartari kvipi upaniSada -mantrabrAhmaNalakSaNasya vedasya bhAgA / yathA vAjasaneyimantrasahitAyAzcatvAriMzo'dhyAya IzAvAsyopaniSad vAjasaneyibrAhmaNasya zatapathasya caturdaza kANDo bRhadAraNyakopaniSad / araNye pAThyatvAd AraNyakamini sajJA / yadAhu "atra copaniSacchabdo brahmavidye kagocara / tacchabdAvayavArthasya vidyAyAmeva sabhavAt / / upopasarga sAmI'ye tatpratIci samApyate / sAmIpyatAratamyasya vizrAnte svAtmanIkSaNAt / / trividhasya sadarthasya nizabdo'pi vizeSaNam / upanIya tamAtmAna brahmApAstadvaya tata // nihantyavidyA tajja ca tasmAdupaniSad bhavet / nihantyAnarthamUla svAvidyA pratyaktayA param // gamayatyastasabhedamato vopaniSad bhavet / pravRttihetUnni zeSAstanmUlocchedkatvata // yato'vasAdayed vidyA tasmAdupaniSad * bhavet / " iti / * atredamapyanusadheyam-upaniSacchabdo brahmAtmaikyasAkSAtkAraviSaya / upanipUrvasya kvippratyayAntasya 'Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu' ityasya dhAtorupa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka upaniSadAm apani prAdurbhAvasthAnam / darzanAnA zAstrANAm Aspada pratiSThA / maGgalAnA zreyasAm / AsthAna sasad / atulA nirupamA AnandA eva mAkandakA sahakArA AmravizeSA / teSAm upavanam ArAma / kalau kale kaluSA malinA kathA vAkyaprabandhA tAbhirye klezA -avidyA smitA rAga dvaSAbhi nivezA purANetihAsayo tamo-moha mahAmoha tAmisrAndhatAmisrasajJAbhirvaNitA , tai satApa bhajantIti teSAm / bhajo Nvi / sphUrjantI bhAsamAnA pIyUSasya sudhAyA vRSTi varSA / ripUNAm anta sacAriNA kAma-krova lobha moha mada mAtsaryA khyAnA SaNNAm etatsasargeNa pareSA rAvaNAdidurvinItAnA ca pratyAkhyAna nirAkRti / ataeva eko'dvitIya / tathA coddhRSyate sundarakANDe vAyusUnunA 'jayatyatibalo rAmo lakSmaNazca mahAbala / rAjA jayati sugrIvo rAghaveNAbhipAlita // ' (vAlmI rA yu kA 42 20) janayati brahmavidyAm upapAdayatIti janako videha / evul / 'janivadhyozca' (pA0 sU07 3 35) iti niSevAd vRddhipratiSedha / videhetyatra-'azarIra vA vasanta priyApriye na spRzata' (chA0 u adhyA 8 sa 12) ityAyanu sadheyam / tasya rAjJo'patyamayonijA jaankii| asyA ayonijatva tu sItetyaupacArikanAmnApi vyaktam / jAnakI jAyA patnI asyeti jAnakIjAni / 'jAyAyA niD / (pA0 sU0 54 134 ) jaGgamyate iti jagat sthAvarajaGga mAtmaka vizvam / cira cirAya | avatu rakSatu / ihAvateranye'gyarthA yathAsabhavamunneyA / loT ca ( pA0 sU0 3 3 162) iti prArthanAyA loTa / sragdharAvRttam // 3 // niSaditi rUpam / tatropazabda sAmIpyamAcaSTe / tacca sakocakAbhAvAt sarvAntare pratyagAtmani paryavasyati / nizabdo nizcayavacana / so'pi tattattvameva nizcinoti tannakaTyavAnyupazabdasAmAnAdhikaraNyAta / tasmAd brahmavidyAsvasazIlinA sasArasArattAmati sAdayati vipAdayati zithilayatIti vA paramazreyorUpa pratyagAtmAna sAdayati gamayatIti vA du sajanmapravRttyAdimUlAjJAna sAdayatyunmUlayatIti vopa niSatpadavAcyA / saiva pramANam / tasyA pramArUpAyA karaNabhUta sarvazAkhAsUttarabhAgeSu paThyamAno grantharAzirapyupacAyat pramANamityucyate / spaSTazcAyamartho bRhadAraNyakabhASyAdiSu // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 dazakaNThavadham sAprata mahArAjasya kalestatprakRtezca mahimAnamudIrayati - nidrANeva guNajJatA sarasatA lIneva maitrIprathA chinne pralaya gateva mahatA vAkyeSu nAkitA | ekA svArthavikasvarAdya valate vaicitryacaryA yayA niHzaGka mahitApi pUrvasarAMNaH sadyaH samutsAryate ||4|| 8 vidrANeti / guNAnA zauryAdInA jJatA vettatA vidrANeva palAyiteva / nipUrvAd drAte kartari kta / niSThAnatva Natva ca / sarasatA sahRdayabhAva / neva lukkAvi | maitrI sakhya tasyA prathA nirvyAjAvasthAnam / chinneva vizIrNeva / mahatA mahApuruSANAm / vAkyeSu uktiSu / hevAko'bhilASo'syAstIti vAkI tasya bhAvastattA / zraddha eti yAvat / pralaya gateva vinAza prApteva / adya idAnIm / eka kevalA / svArthena Atmano'bhilaSitena vikasvarA bhAsurA / vipUrvAt kasate kartari varac / vicitrasya bhAvo vaicitryam vailakSaNyam / dhyan / tasya caryA ghaTanA valate vyApnoti / vala saparaNe / yayA vaicitryacaryayA / mahitA pUjitApi / pUrvA paarmprikii| kiM vA 1 yenAsya pitaro yAtA yena yAtA pitAmahA | tena yAyAt satA mArga tena gacchanna ripyate // ( manu0 4718 ) iti manUpadezena pUrveSA pitRpitAmahAdInA saraNi AcArapaddhati / nirgatA apakrAntA zaGkA AtaGko yasmin karmaNi tad yathA syAt tathA / sadya avilambita samutsAryate parAvartyate / samutpUrvAt sarateNijantAt karmaNi laT // zArdUlavikrIDita vRttam // 4 // sAprata bhAratavarSasya apakarSamUlakAn puruSAn vibhajan nirviNNo bhagavanta prArthayate ekai mAndyajuSa, pare paraguNaccheda kriyAkarkazA hantAnye dviradekSikAvyasanino ni mAramittha jagat / ityAlocya muhurmuhU raghukulottasa ! prazasAzraya / brahmaNyAdbhutavIrya ! kevalamadastvAmena yAcAmahe ||5|| eka iti / eke mukhyA, prajJAparAdhena / mandasya karma bhAvo vA mAndyam / 'mUDhAlpApaTunirbhAgyamandA syu' ityamara / tajjuSante sevante iti mAndyajuSa / kartari kvip / pitRpitAmahAdisamupArjitasapada mujAnA iti yAvat | pare anye, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka pare utkRSTA vA, pareSA ye guNA abhilaSaNIyA anta karaNavarmA teSA chedakriyA doSAropaNavyApArA , tatra karkazA niSThurasvabhAvA - 'yogino yoginA madhye bhogino'pi ca bhoginAm / viduSAmatividvAso durjanA kaipinizcitA // ' ityevaprAyA mahAsasthAnavilAyakAzcATukArA / hanteti khede / aye itare / dvau radau darzanArho yeSA te dviradA mAtaGgA / teSAm IkSikA nayananimIlikA tavyasanina / tadvad vilokayitAra iti tAtparyam / prAyo lakSmIdurlalitaprakRtaya evamanubhUyante | ittha vivecanena jagat nissAra gatazrIkam / iti muhumuhu pauna - punyena Alocya vivicya / he raghukulotta sa / raghUNA kulam anvaya tasya uttaso bhUSaNam, tatsabuddhi / raghuzabdo yaduzabdavat tadapatye lAkSaNika / prazasAyA Azraya | AvAra | maryAdApurupottamatvAt / brahmaNi sAdhu brahmaNya , tatsabuddhi / tatra sAdhuriti yat / 'ye cAbhAvamaNori'tyana prakRtibhAva / atra brahma vedo brAhmaNazca / zambUkanigraheNa brAhmaNabAlarakSaNakathA prasiddhava / adbhu tamAzcaryabhUta vIrya yasyeti tatsabuddhi / adbhutatva samudranigrahAdo suprasiddham / ada kevala tvAmeva yAcAmahe arthayAmahe / adasA nirdezya pradhAna karma sabodhyasya antaryAmitvenAnullikhitam / eSakAreNa dAtrantaravyudAsa // 5 // sApratamAdikavi bhagavanta valmIkajanmAna smaratismarAmi rAmAyaNasargabandhabrahmANamAbaddharasapravAham / yo'dva tasidvAntataraGgitAyA vedAntalakSmyAH kutukAnyatAnIt // 6 // smarAmIti | saptakANDAtmaka kriyApradhAna SaTprakaraNAtmaka jJAnapradhAna cAtra rAmAyaNapadArtha / smarAmi tadIyalokottarakavikarmabhAvanena ta prati prahvIbhavAmIti tAtparyam / ya Adikavi advaita jIvabrahma kyam / loke cetyacitpadayorAbhAsyAbhAsakatvena pArthakyAbhyupagame'pi paryavasAne cita eva vastutvam / abhidhIyate'pi rUpakeNa 'mAyAkhyAyA kAmadhenorvatsau jIvezvarAvubhau / yatheSTa pibatA dvaita tattvama tameva hi // ' iti / advaitasya siddhAntA vAdiprativAdibhyA nizcitArthA / tai taraGgitAyA vicAritAyA / itac / vedAntasya upaniSatpramANasya lakSmyA kutukAni kautukAni / atAnIt ataniSTa / tanote kartari luGa / / indravajropendravajrayorupajAti // 6 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dazakaNThavadhama sAmprata prakRtamuktivizeSa kAvyavastu nirdizatiprasahya sadyo hRdaya pizanta. kiyanta epAna tabhanihRyAH / pade pade kandalayanti rAga ___ kAntAkaTAkSA isa vAgvilAsAH // 7 // prasahya ti / kiM pramANameSA te kiyanta , katicideva na tu sarve / 'vAtA dhikA hi puruSA kavayo bhavati' iti niSedhasmaraNAt / _ 'adhItya zAstrANyabhiyogayogAda bhyAsavazyArthapadaprapaJca / ta ta viditvA samaya kavInA, __ mana prasattau kavitA vidhyAta / / ' iti vidhinavaNAcca / adbhatA hRdayAvarjikA yA bhaGgI racanAvizeSa tayA hRdyA hRdayagamA / hRdayasya priyA hRdyA / yati hRdayasya hRdAdeza / 'bhavyA' iti pAThe-bhavyA ujjvalA / vAcA vilAsA / kAntAkaTAkSA iva | prasahya balAt / avyayam / sadya tatkSaNam / hRdaya mAnasa vizanta labhamAnA / pade pade pratipadam / vIpsAyA dvirbhAva / padam suptiDalakSaNa caraNavinyAsazca / rAgam anurAgam / kandalayanti aGka rayati / utpAdayatIti yAvat / kandalazabdAt-'tatkaroti tadAcaSTe' (ga0 sU0 204 ) iti Nic / pUrvavadupajAti // 7 // ___ eva padyamabhivat prabandhasya campUtvavyapadezArtha gadyamavatArayan rAmAyaNakathAmupakSipati-tatra tAvat prathama pineyaridamavadhAtavyam-zabdArthAbhyA doSavarja kavikarma rIyate alakriyate guNyata ityato raso'pi nApeyAt / yena yo hi tAtparyeNAbhidhIyate lakSyate vyajyate sa prathamayA vibhaktyA abhidheya-lakSya-vyaGga yarUpa tRtIyayA ca abhidhAyaka lAkSaNika vyaJjakarUpa ityatirohitam / so'ya zabdArthaprapaJco harSacarite vANI vANayatA vANena 'zleSaprAyamudIcyeSu pratIcyeSvarthamAtrakam / utprekSA dAkSiNAtyeSu gauDeSvakSaraDamvara // navo'rtho jAtiragrAmyA zleSo'kliSTa sphuTo rasa / vikaTAkSarabandhazca kRtsnamekatra duSkaram // ' Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka iti kavitArahasyAcikhyApayiSayA niraTaDki / evaprAyAbhiprAyavAn nanu zabdArthoM kAvyami-yAcAryarudraTamanusaran-tadadoSau zabdArtho'-( kA0 pra0 112) ityAdisUtraNa rAjAnakamammaTo'pi yathAzAsanamupadideza / yaJca tailaGgAnvayamaGga lAnvayamahAlakSmIdayAlAlitena 'ramaNIyArthapratipAdaka zabda kAvyam / ramaNIyatA ca lokottarAhlAdajana kajJAnagocaratA, lokottaratva cAnubhavasAkSiko jAtivizeSa / ' (rasaga0 prathamA) iti samayAntareNAyoci tadapyApAtato ramaNIyam / tathA pariSkAre'pi zabdArthayorekasya kAvyatvAbhivAne anyasyAprAdhAnyApatta / 'zabdArtho satkaviriva dvaya vidvAnapekSate' ( zizu0 va0 2 / 86) ityAdinA dvayoreva prAdhAnyAvagate zceti dik / ___ sAhityAparAkhyamidamalakArazAstramapi brahmAdidevodbhUtamapi rudropajJatvenAkhyAyate / tadida nATya kAvyamiti dvidhA smyte| dvayorapi prapaJcana nATyazAstrAgneyapurANAdau / tatrAdyam-'pArAzaryazilAlibhyA bhikSunaTasUtrayo' (paa04|3|110) iti pANininApyasmAri / dvitIya puna-'agnimIle-' (R0 111 / 1 / 1) ityAdi- 'vAgarthAviva sapRktau-' (raghu0 1 / 11 ) ityantamanekavA zrotriyai paNDitaizca parIkSitameva / tatra-'kanirmanISI paribhU svayabhU -' (zu0 ya0 sa0 4 / 8) ityAdi prakRtI rUDhaiva / iha guNadoSAlakArarItirUpa eka pravAha / vibhAvAnubhAvavyabhicArisayoganiSpattiko vyaJjanAvalambitA raso dvitIya iti sarva yathAyatha vastusthApanaviyaivAvadhAtavya dhIvanairnAnyathetyalam / prakRte tu 'gadyapadyamaya kAvya campUrityabhidhIyate / ' iti, 'vRttabandhojjhita gadya muktaka vRttagandhi ca / bhavedutkalikAprAya cUrNaka ca caturvidham / Adya samAsarahita vRttabhAgayuta param // anyadIrghasamAsADhya turya cAlpasamAsakam / ' iti ca darpaNoktAni SaSThaparicchede gadyalakSaNAni / atha kathAprasaGgamunipugavo vAlmIkiryadRcchayA''gata devarSi parameSThitanaya nArada papraccha // 8 // atheti / pumAzcAsau gauzca, pumAn gauriveti vA / 'gorataddhitaluki' iti Taca / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadham 'syuruttarapade vyAghrapuGgavarSabhakuJjarA / siMhazArdUlanAgAdyA pusi zreSThArthagocarA // ' ityamara / muniSu pu gava / 'duHkheSvanudvignamanA sukheSu vigataspRha / vItarAgabhayakrodha sthitadhImunirucyate / / ' (2056) iti giitaa| dIvyatIti deva / RSati AmnAya pazyati iti RSi / devazcAsau RSizca devarSi / tam / parameSThitanaya hiraNyagarbhAgabhuvam / papraccha / praccha jJIpsAyAm / duhyAditvAd dvikarmA / tatra dvitIya pradhAna karma vakSyamANam // 8 // sApratamasmin loke ko nu zrImAn kIrteH pratApasya cAzrayaH, sukRtojjvalaH prajAvatsalaH, iti pRSTaH sa pratyuvAca // 6 // mApratamiti / 'nu syAt prazne vikalpArthe'gyatItAnunayArthayo' iti vizva // 6 // vaivasvatasya manorvaze muktAmaNiH, ikSvAkukulakumalaye dinamaNiH, mahApuruSahIraH raghubIraH, asatA virAmaH satAmArAmaH zrIrAmaH, ityabhidhAya devaloka gate devarSoM saharSI bharadvAjadvitIyo maharSirmAdhyAhikAya niyamAya jAhnavyA nAtidUra tamasAtIra samAsasAda // 10 // vaivaspateti / vivasvata sUryasyApatya vaivasvata tasya mano / 'svAyabhuvo manurabhUta prathamastato'mI, svArociSottamajatAmasaraivatAkhyA / SaSThastu cAkSuSa iti prathita pRthivyA, vaivasvatastadanu saprati saptamo'yam / / ' iti / vazo'nyavAye veNau ca / muktA maNiriva muktAmaNi / ikSvAkUNA kulameva kuvalaya kamalavizeSa tatra / dinamaNi pradyotana / mahApuruSeSu hora hIrakaratnam / alakAra iti yAvat / raghuSu vIra / virAmo'vasAnam / ArAma AnandasthAnam / bharadvAjastadAkhyo munirupacArArtha dvitIyo yasya sa / madhyAhna bhavo mAdhyAhnika snAnasadhyAtarpaNarUpo niyama tadartham / nAtidUramiti nazabdena 'supasupA' iti samAsa / nAtiviprakRSTamityartha / tamasA nadIvizeSa / sA ca kosaleSu sarayvA dakSiNasyA dizi kvacinnirjalA kvacitsajaleti / 'vitamasA tamasAsarayUtaTA' Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka iti raghuvazam / tasyA tIra taTam / samAsasAda prApa // 10 // tatra puNyeSvaraNyeSu vicarannagre krauJcastrIpu sayoreka pumAsa manmathamohita niSAdazarasiddha zoNitaparItAGga bhUtale piluThanta dadarza // 11 // tatra ti / krauJcau cakravAkau, strI ca pumAzca iti strIpu sau| 'acature'ti sAdhu / tayo / niSAdasya vyAvasya zareNa viddha tADitam / zoNitena kSatajena parItAni A'lutAni aGgAni yasya tam / dadarza Aluloke // 11 // ta tathA ceSTamAna pazyatastasya dayAnidheha dayAlInaH zokAnalapravartitaH sAkSAtkaruNarasa eca 'mA niSAda / pratiSThA tvamagamaH zAzvatIH samA / yat krauJcamiyunAdekamavadhIH kAmamohitam / ' iti zlokacchalena niHsasAra // 12 // tamiti / tathA ceSTamAnam / ceSTa ceSTAyAm / kartari zAnac / krozantamiti yAvat / dayate anayA iti dayA / daya rkssnne| SidbhidAdibhyo'D / nidavAti asmin nidhIyate'sAviti vA nidhi / 'karmaNyadhikaraNe ca' iti ki / dayAyA anta karaNadharmavizeSasya nidhi tasya / hRdaya mAnasam AlIna ArUDha / zoka epa anala parapIDAsahiSNutayA satApajanakatvena dahana tena pravartita sacArita / sA kSAn mUrta / karuNarasa eva tadAkhyarasavizeSa eva / iti zlokacchalena'mA nipAda-' iti kAvyasasAre prAthamiko ya zlokastacchalena vyAjena / ni sasAra prAdurAsa / atra dhvanikAra - __ 'kAvyasyAtmA sa evArthastadA cADhikave purA / kauJcadvandvaviyogottha zoka zlokatvamAgata // ' iti vividhaviziSTavAcyavAcakaracanAprapaJcacAruNa kAvyasya sa evArtha sArabhUta sanihitasahacarIvirahakAtarakrauJcAkrandajanita zoka eva zlokatayA pariNata ityartha / ' ( dhvanyA 1 udyo ) iti / 'mA niSAda-' iti zlokArthastu re niSAda / vyAdha / niSIdati mana pApa vA asminniti / pad-ghaJ / niSkaruNetyartha / va zAzvatI nirantarA / zazvad bhava aNa , tato DIe / nA | samA vatsarAn / dvitIyAbahuvacanam / samAzabdo nitya bahuvacanAnta / tathAcasavatsaro vatsaro'bdo hAyano'strI zarat samA' / iti / tatprAyo'bhiprAyeNa / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadham pANinirAcAryastu-'samA samA vijAyate' (pA05-2-12 ) iti sUtrayanneka vacanAntatAmasya pratipede / pratiSThA sthitim / Azraya cetyartha / atya tasayoge dvitiiyaa| 'pratiSThAsthitimAhAtmye' iti vaijayantI / mA agama mA prApnuhi / AzasAyA bhUtavacceti luDatideza / na kadAcit tva nirudva gamekatrAvAsa prAsyasIti tAtparyam / agama ityatra chAndaso'DAgama / kAzikAkArastu nAya mAGa kintu mA zabda evetyaDAgama samarthitavAn / durghaTavRttikA reNa puna 'tvama gama' ityatra tuzabda punararthe / mA zabdasya lakSmIvAcino nayA bahubrIhau 'gostriyorupasarjanasya' (pA0 1 / 2 / 48) iti hrasve he ama / alakSmIketi niSAdavizeSaNa matvA aDAgamaprasaktirvAryata iti vizeSa / rAmAyaNamaJjaryAmA cAryakSemendrareNa tu tvamagametyatra 'tvamAlabdhA' iti pAThAntaramupakalpayatA seya manupapatti samAhiteti sarva yathAyathamanusadheyam / yat yasmAt / tva krauJcamithu nAt-kruJca ena krauJca / svArthe aNa / tayomithuna dAmpatyarUpa dvandvam, tasmAt / lyablope paJcamI / tamAsAdya tyartha / eka pu rUpAvayava kAmamohita-kAmena rati kroDayA mohita rasAvezanirbharam / avadhI hiMsitavAniti zApAbhiprAyako'rtha / brahmaNa prasAdAdhigata prathamo'yamAdikavervADa niSyando na kevala zApapara ena bhavitumarhati yAvanmaGgalArthako'pIti manvAnA pUrvAcAryA bhagavanmahimA zasakatvamAyasya varNayanti / tadyathA-- niSIdatyasminniti niSAdo nivAsa , mA lakSmI , tasyA niSAdo mAniSAda zrInivAsa , tatsabuddhi / tva zAzvatI samA sarpakAla, pratiSThA mAhAtmyam agama labhasva / lakAravyatyaya / yat yasmAt krauJcamithunAd rAvaNamandodarI rUpAd rAkSasamithunAt / kAmena mohita sItApahartAram / eka rAvaNam avadhI / rAvaNa hatvA trailokyasarakSaNaparastva cirAya vijayasveti paramArtha / vAkyArthahetuka kAvyaliGgamalaGkAra / atra ca saptakANDopanibaddha rAmAyaNIya kathAzarIramapi bhagayantareNopanyasta svayamutprekSitu suzakamiti nehAyastam / vAcyalakSyavyaGgaya vidhayA zleSamaryAdayA ca tatra tatra sabhavanto'pyarthA pratipada vyAkhyAtumazakyA prekSAvadbhi svayamunneyA ityala vyAkhyAnanirbandhena // zakunizokAvezena mayA kimida zravaNapeya vyAhArIti savismaya bharadvAja brumANo yathAvidhi nihitAbhiSekastenaivApUritakalazIkena pRSThato'nugamyamAnaH svAzrama pratipede // 13 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka zakunizoketi / zakune cakravAkasya zokAveza zuco'vatara yasya tena / mayA kimida zlokarUpa zravaNAbhyA peya zrotrarasAyana vyAhAri abhASi / vi AGa pUrvAd harate karmaNi luDa / savismaya sAzcarya yathA tathA bharadvAjamuni bru vANa bruvan / ba ba vyaktAyA vAci / zAnaca / vidhimanatikramya yathAvidhi | vihita advaivatairmantrai sapAdita abhiSeka snAna yena sa / tenaiva bharadvAna muninA ApUritA kalazI kumbhikA yena tena / 'navRtazca' ( pA0 5 / 4 / 153 ) iti kapa / pRSThata pRsstthbhaage| anugamyamAna anusriyamANa / svAzramapada nijAvAsa sthAnam / pratipede AjagAma / pada gatau / atra vebrAhmaNopaniSatsu zlokArayasya cchandasa prasiddhatve'pi tasya rasaprAdhAnyAdAzcaryatvokti / ataeva mahAmunerAdi kavitvAkhyAnamiti sarva samaJjasam // 13 // tatra tamarthaM dhyAyato mahAmuneH purastAditaratra zlokopalambhamasahamAna iva mantrabrAhmaNalakSaNasya brahmaNa upavRhaNasthAnamAmnAyakavayitA brahmA prAdurbabhUna // 14 // tatredi / tamartha zlokAtmakam / dhyAyata puna punarvicArayata / mahAmune lmIke / purastAd agre / itaratra vedebhyo'nyatra / zlokasya padyasya / upalambham upalabdhim / asahamAna amarSamANa / ivetyutprekSAyAm / tathA cAcArya daNDIpaThati 'manye zaGka dhruva prAyo nUnamityevamAdibhi / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi tAdRza / ' iti / brahmaNa' vedasya / upavR haNasthAnam AvirbhAvabhUmi / vedA hi kAraNabrahmaNA kAryabrahmaNazcaturAnanasya hRdaye prakAzitA / tata RSimuniSu vistara prAptA / tathAca zrUyate 'yo brahmANa vidadhAti pUrva yo vai vedaoNzca prahiNoti tasmai / taha devamAtmabuddhiprakAza mumukSurvai zaraNamaha prapadye // _ (zvetAzva upa 6 / 18) iti / smaryate'pi 'yugAnte'ntarhitAn vedAn setihAsAna maharSaya / lebhire tapasA pUrvamanujJAtA svayabhuvA / / ' iti / (taittirIyasahitAbhASyabhUmi) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham __ AmnAyAnA vedAnA kavayitA kavanakartA / AmnAyante zrabhyasyante iti AmnAyA / mnA abhyAse / karmaNi dham / kavayatIti kavayitA / tRca / 'kavirmanISI paribhU svayabhU -' ityaupaniSadI zruti / brahmA hiraNyagarbha / prAdurbabhUva Avirbhavatisma / / 14 // sAdara pAdyAAsanavandanaH satkRtazcAsau dazanajyotsnayA puNya pIyUSaM pikiranniva blmiikbhuvmaanbhaasse-||15|| mAdaramiti / sAdara gauravapUrvakam / pAdAyArghAya ca vAri pAdyam aya'm / Asanam viSTaram / vandanam abhivAdana stavana ca / tai / satkRta pUjitazcAsau brahmA / dazanAnA dantAnA jyotsnayA cndrikyaa| puNyameva pIyUSa sudhAm / vikiran vikSipan / iva / valmIkAd bhavatIti valmIkabhU vlmiikjnmaa| kvip / tam / AbabhASe jagAda // 15 // mune ! karuNAvatastara zoka eva sarasasArasvataprasarazasapha zlokatvamApanna / tannAradanirdiSTa rAmacarita rAmAyaNa vidhIyatAm / evamAstA cirAya zrutivahanaparizrAntA sudhAsnapanazizirA sarasvatI / ityAbhASya tirohite brahmaNi tadAjJayA pratIcyA jJAnadRzA taponidhirapikala raghurAjacarita karAmalakIkRtya svargamiva surasArthasundara rAmAyaNa vidadhe // 16 // mune iti / mune / mananazIla || karuNA vidyate'syAsminveti karuNAvAn | prAzastye matup / tasya / kraucavadhahetuka zoka eva / saraso hRdayAkarSaka sarasvatyA aya prasara udgama tasya zasakam Avedakam / zlokatva padyabhAvam / Apanna prApta / tadityavyaya paJcamyarthe / nAradena nirdiSTamAkhyAtam / rAmacarita rAmAyaNa vyAkhyAtacaram | vidhIyatA kriyatAm / nirmIyatAmiti yAvat / vipUrvako vAba karaNArthe, tata AziSi karmaNi loTa / evam itthamanuSThite / AstA bhavatAt / cirAya cirasya / zrutInAm apauruSeyINA girA vahanena dhAraNena parizrAntA kliSTA / arthapradhAnarAmacaritavarNanena sudhAranapanazizirA pIyUSAvagAhanazItalA sarasvatI bhagavatI vAgdevI / ityAbhASya Adizya / tirohite antarhite / brahmaNi Atmabhuvi / tasya AjJayA zAsanena / pratyaJcatIti Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka 17 prtiicii| Rtvigiti kvin | ugitazca eti DIp / tayA pratIcyA sarvakSayA / jJAnadRzA avabovadRSTayA / taponidhi - tapasA kAyika vAcika mAnasikalakSagAnA niviradhiSThAnam | avikala samagram / raghUNA rAjA svAmI tasya carita mAkhyAnam / karAmalakIkRtya hastakalitadhAtrIphalavat pratyakSIkRtya / svargamiva nAmvat / surANA devAnA sArtho varga / upameyapakSe - surasA vAcya lakSya tAtparya vyagya rUpA arthAtai, sundara manoharam / vidadhe racitavAn / yadAhu - 'syAdvAcako lAkSaNika zabdo'tra vyaJjakastridhA / vAcyAdayastadarthA syustAtparyArtho'pi keSucit // ' iti / 'vAyosrthobhidhayA bodhyo lakSyo vyaGgayo vyaJjanayAtA syustistra 'tAtparyArayA vRttimAhu tAtparyArthaM tadartha ca vAkya ( kA pra 2 ullA ) lakSaNayA mata / zabdasya zaktaya // ' iti / ( sA da 2 pari ) padArthAnvayabodha | tadbodhaka pare / ' (sAda 2 pari) itica | ||16|| tadanu munisunAsIro'zvinAni parasparopamau vedapariniSThito kuzalavau rAmAyaNarasAyana grAhayAmAsa / tacca tau yathAsagIta munimaNDale gAyantau kadAcana rAmabhadraniyogena tatsanAthAyA pariSadi yathAkrama gAtumupacakramAte // 17 // tadanviti / tadanu bhaviSyato rAmAyaNasya praNayanAnantaram / muni sunA sIra indra iva / azvinyA jAtau azvinau azvineyAviva / 'sadhivelAdyatunakSatrebhyo'Na' ( pA0 4 / 3 / 16 ) ityaN / 'nakSatrebhyo bahulam ' ( pA0 4 | 3 | 37 ) iti luki - 'luphtaddhitaluki ' ( pA0 1 2 46 ) iti GIpo luk / parasparam anyonyam upamA sAdRzya yayostau / kuzalavau tannAmAno sItAdevyA sUnU / rAmAyaNamevAzcaryajanakatvAd rasAyanam / grAhayAmAsa adhyApayAmAsa / kuzalavAviti NyantAvasthAyA kartArau NyantAvasthAyA ca karmaNI / 'gatibuddhipratyavasAnArtha -' ( pA0 1|4|52 ) ityanuzAsanAt / tacca yathAvadgRhIta rAmAyaNam / tau yamau yathAsagIta gAndharvazAstrAnusAram / munInA maNDale pariSadi / rAma Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dazakaNThavapam bhadrasya dAzarathe niyogena aadeshen| tatsanAthAyA tena bhUSitAyAm / pariSadi sabhAyA yathAkrama yathAsabandham / gAtumupacakramAte prArebhAte / tadida vAlmI kIyamArSa tadupajIvya prakRta raghuvazavat pauruSamiti vyaktam / / 17 / / athedAnI janapada varNayati asti svastimAn , pratyAdeza svargoda zasya, vIpmA caitrarathapradezasya, dRSTAntasadana sakalAsecanakAnAm , kanikAtikrAntavibhUtyA bhagavatyA saravA marasIbhUtabhUbhAga kozalo nAma janapadaH // 18 // astIti / svastimAn kalyANAnubandhI / svargoDe zasya svarlokasya pratyAdezo nirAkRti / caitrarathapradezasya kuberAvAsasya vIsA dvirbhAva / sakalA secanakAnAm-'tadAsecanaka tRte styanto yasya darzanAt' iti lakSitAnA yAvadramaNIyAnA dRSTAntasadanamAdarza / kavirmANa varNanamatikrAntA ati zAyinI vibhUtirazvaryaM yasyAstathAbhUtayA / bhagavatyA jalAtmakadravadravyavilakSaNa vigrahAlakINayA / etaccAgameSu gaGgAdivarNaneSu prasiddhameva / sarayvA tadAkhyayA mahAnadyA / sarasIbhUta masRNaprAya na tu marupradezAdivannIrasa bhUbhAga bhUmi pradezo yasya tAdRk kosalo nAma uttarakozalArayo janapado niivRt| astIti pUrveNAnuSaDga // 18 // ___ yatra parAgamahitA pATikA brAhmaNAzca, uccApA hradAH kSatriyAzca, bahulAbhAH sasyasapado vaizyAzca, dvijAtinatA phalina zUdrAzca, azrAntavikramAH kRSIpalA viTapAzca, sacchAyA mArgA AzramAzca, sadAgobhRtaH sImAno gopAzca, surucirAjIpanamitAH taDAgA kUpAzca, vahudhAnyajuSTA grAmA maThAzca, tIvratApahAriNaH chAyAvRkSAH santazca // 16 // yoti / yasmizca kosalajanapade / parA utkRSTA agA vRkSA , parAgA sumanorajAsi ca, tairmahitA mahanIyA / maha pUjAyAm / vATikA vRkSavATikA / parA vedasamatA AgamA zAstrANi tatra hitA ucitA brAhmaNA agrajanmAnazca / evamuttaratrApi ekameva vizeSaNa vizeSyadvaye sagacchata iti draSTavyam / uccA bhUyasya Apa salilAni yeSu te uccApA / samAsAnto'p pratyaya / hradA jalAzayA / udgatA cApA' vanU Si yeSA te uccApA / kSatriyAzca / bahulA AbhA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka kAtayo yAsA tA bahulAbhA / sasyasapada sasyAnA samRddhaya / bahana bhUyAso lAbhA kalAntarAdaya yeSA te bahulAbhA / vaizyA vizazca / dvijai pakSibhi atinatA tadvihAreNAtinamitA / phalina zAkhina / jama-karmarUpe jAtI janmanI yeSA te dvijAtayo brAhmaNa-kSatriya vaizyA / teSu natA namrA natU ddhatA / zUdrA pAdajAzca / eva catvAro varNA vaNitA / yatra vibhAge-'brAhmaNo 'sya mukhamAsId-' iti catuvedaprasiddha puruSasUktamantra pramANam / pratipAdivAdanirasanapUrvikA jAtimImAsA tu 'cAturvarNya zikSAyA vedadRSTI' draSTavyA / azrAntA navanavonmeSA vikramA parAkramA yeSA te azrAntavikramA / kRSireSA mastIti kRSIvalA kRSakA / 'raja kRSyAsutipariSado valac' (pA0 5 / 112) iti valac / 'pale' (pA0 63 / 118) iti dIrgha / azrAta nirantara vInA zaku nInA kranA kramaNAni yeSu te azrA tavikramA / viTapA pAdapAbhogAzca / satI vidyamAnA chAyA anAtapo yeSu te sacchAyA / mArgA panthAna / satAm AcAravatA chAyA kAnti yeSu te sacchAyA / AzramA brahmacaryAdayazca / sadA gA bibhratIti sadAgobhRta / DubhRtra dhAraNapoSaNayo / kartari kvi / tuk / sImAna sImA / sadA AgAsi gokatR kasasyacAraNenAparAvAn bibhratIti tathoktA / gopA, gopAlAzca / suSTu ruci zobhA yeSA tathAbhUtAni rAjIvAni kamalAni, tai namitA surucirAjIvanamitaha / taDAgA sagasi / surucirA' sundarA jIvanam itA prAptA / iNa gatau / kta / kUpAzca / bahubhi dhAnyai brIhibhi juSTA sazritA / juSI prItisevanayo / kta / grAmA / bahuvA anekdhaa| anyai nAnAdigdezAgata juSTA sevitA / maThAzca / 'maThazchAtrAdinilaya' ityamara / tIvra tApamAtapa hatu zIla yeSA te tovratA pahAriNa chAyApradhAnA nyagrodhaplakSAdayo vRkSA / zAkapArthivAdi / tIvratA taidaNyam apahartuM zIla svabhAvo yeSA te tIvratApahAriNa / tAcchIlye Nini / priyavadA ityarthe / santa sajanAzca / evacAtra vATikAdivizeSyapadAnA dvandvadazakam viMzati / / 1 / / yatra ca viviktasarayUtaTAbhogaH sarvadAtulasImavatAmAdhAratayAnekadhAraJjayati // 20 // yatra ceti / vivikta vijana pUtazca sarayvA taTAbhoga tIravistAra / kartRpadam / sarvaza sadA hariharAdipUjArthaM tulasIm avatA rakSatAm / AdhAra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavavam tayA AvAsatvena / sarva nAnAsasya dadati vitarantIti sarvadA / atulA nirupamA / yathAyoga nibaddhA iti yAvat / sImA caturdikkA maryAdA santi yeSA yeSu vetyatulasImavanta / sarvadAzca te atulasImavantazca / vizeSaNayorapi paraspara vizeSaNavizeSyavivakSayA-'vizeSaNa vizeSyeNa bahulam' (pA 2 / 1 / 57) iti samAsaH / SaSThayarthabahuvrIhiNA matubarthAbhidhAne'pi tannibandhana kvacinnAsamaJjasam / iha-'pratyayasthAtkAt-' (pA 7 / 3 / 44) iti sUtre 'asubbata' iti bhASyaprayogo niyAmaka / tathAbhUtAnA kedArANAm / AdhAratayA Azrayatvena / sarvadA atulA sImA aNDakoza tadvatA kastUrImRgANAm / AdhAratayA vihArasthalatvena / sarva dyanti khaNDayati iti sarvadA atulA apratibhaTA sImAvanta vyAdhAdaya ghAtukA / teSAm / AdhAratayA mRgayAspadatvena / anekadhA bahudhA / raJjayati prINayati / anekA dhArA yasmin karmaNi tad yathA syAt tathA / jayanakriyAvizeSaNam / jayati lokottara vartate / abhibhavatIti vA / armaka sakarmakazca jayatirityartha // 20 // amandasaugandhyataraGgitAbhi marandasadohakarambitAbhi / patatprasUnotkarabandhurAbhi yo bhRSyate kuJjaparampagabhiH // 21 // amandeti / ya kosalAkhyo janapada / amanda gADha yat saugandhya saurabhya tena taraGgitAbhi nIrandhritAbhi / 'tadasya sajAta tArakAdibhya itac (pA0 5 / 2 / 36 ) itItac / marandAnA makarandAnA sadoha sacaya , tena karambitAbhi sapRktAbhi / patanti galati yAni prasUnAni kusumAni teSAm utkara saghAta tena bandhurAbhi manoharAbhi natonnatAbhirvA / kuJjAnA nikuJjAnA latAdipihitodarANAm avasthAnAnA paramparAbhi sahatibhi / bhUyate alakriyate / bhUSaalakAre / karmaNi laT / upajAtivRttama // 21 // udArakarmApyanudArakarmA vanIparAgo'pyavanIparAgaH / yaH pATalAbho'pyupazalyarUDha drumAvalIzyAmalitazcakAsti // 22 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka udAreti / yazca / udArANi prazastAni karmANi kriyamANAni yasmistathAbhUto'pi / na udArANi na prazasAkarmANi caritAni yasmiMstathokta / apinA virodho dyotyate / tatparihArastu-anudAram anukuTumbini karma ysminnitynudaarkrmaa| avyayIbhAvagarbho bahuvrIhi / pATalA zvetaraktA AbhA zobhA yasya tAdRgapi upazalyeSu sAmAnteSu rUDhA yA drumANA zAkhinAm aAvalya vIthya tAbhi zyAmalita zyAmalimAna prApta -iti virodha / pATala zyAmalo na bhava tItyartha / virovanirAsastu-pATalai brIhibhi AbhAti zobhate iti pATalAbha / 'Azu/hi pATala syAt-ityamara / vanIpa avanIpo'rthAd vanIpabhinno na bhavatIti virova / tatparihArastu-vanIpAnA yAcakAnA rAga prItiyaMtra / dhanavAya samRddhatvAt / apanIpAnA bhUbhujA rAgo yatreti / vanIma araNyAnIm , avanI bhuva ca pAntIti vanIpA avanIpA / 'Ato'nupasarge ka' (pA0 3 / 21.) cakAsti dIpyate / cakAsa dIptau / upajAtivRttam / / 22 / / kimiyatA / yatra ca punahimakarakaranikarakarambitakumuDhadalAvadAtakIrtikarpUrakaraNDIkRtarodasIkAstapasyanti taponivayaH // 23 // phimiyateti / iyatA kim / yatra ca puna / himA zizirA karA yasya sa himakara candra , tasya karA kiraNA , teSA nikara samudAya , tena karambitAni savalitAni yAni kumudAni kairavANi, teSA dalavat patravad avadAtA vizuddhA yA kIrti saiva kapUra nAsIra , tasya karaNDa sthApanapAtram, tatkRtA rodasI dyAvApRthivyorvapu yai te tathoktA / 'abhUtatadbhAva 'iti nvi / samAsAnta kap / taponidhaya RSayo munaya sukRtinazca / tapasyanti tapAsi caranti / 'karmaNo romanthatapobhyA varticaro' ( pA0 3 / 1 / 15) iti kydd| 'tapasa parasmaipaTa ca' iti vArtikena parasmaipadam // 23 // yeSA darzanamAzu mohatimiradhdhasAya hamAyate pAdAmbhojarajaHkaNazca sumanoharSAya varSAyate / te siddhIkRtasidvayo'pi viSayAsvAdaspRhAniHspRhA bhUmAna kamapi smaranti sarayUkroDe kuTIbAsinaH // 24 // yeSAmiti / yeSA tapasyatA darzanam Azu sadya / draSTaNA moho'jJAna sa era AvaraktvAt timiram andhakAra , tasya dhvaso nAza , tadartha hasa sahasrakiraNa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dazakaeThavadham isa AcaratIti hasAyate / upamAnapadAd hasAt kartu AcAre'rthe kyaD / yepA ca pAdau ambhone iva, tayo raja kaNa dhUlikaNikA ca / sumanasA supiyA harSa ullAsa tadartham / varSAyate iti varSAzabdAt pUrvavat kyA' / varSA api sumanasA puSpANA harSAya prabhavantIti zliSyate / te| siddhIkRtA sAdhanAnuSagaNa siddha padavI gatA / siddhaya aNimAdaya yeSA te tathAbhUtA api / niyamApekSayA viSayA zabdasparzarUparasagandhA zrotratvakcakSUrasanaghrANagocarA , teSAma AsvAda spRhA grahaNavAsanA , tAsu nispRhA niSkA tagArdhyA | ataeva sarayUkoDe sAravaprAntare, kuTISu parNazAlAsu vasanti tacchIlA mahAtmAna / kamapi anirvacanIyam / bhUmAna pAramezvara maha / smaranti cintayanti / spaSTo'yamoM vedAntadarzane-'bhUmA saprasAdAdadhyupadezAt' (ve. da. 1 / 38 ) iti sUtravRtti bhASyayo / zArdUlavikrIDita vRttam // 24 // vAtAndolanakelilolamarayUkallolamAlojjvale sarvAGgINaphalaprasUnavibhavavyAghUrNamAnadrume / kyApi badhnasutAntarAlavikasannIlAmbujanmopari krIDapaTapadakAnti kicana maho dhyAyanti baddhAsanAH // 25 // vAteti / baddha svastikapadmAdi sthirasukham Asana ye tathoktA mahApuruSA / vAtasya samIraNasya yA Andolanakeli vyApAralIlA, tayA lolA caJcalA ye sarayyA kallolA ullolA , teSA mAlAbhi paramparAbhi ujjvale prakAzamAne / sarvAGgANi vyApnotIti sarvAGgINa sarvAgyavasapUrNa / 'tatsarvAde pathyagakarma patrapAtra vyApnoti' (pA0 5 / 2 / 7) iti kha / sarvAGgINo ya phalaprasUnavibhava prasavasapat , tena vyAghUrNamAnA vyAjambhamANA dramA yasmiMstAdazi | kApi pradeze / badhnasya sUryasya sutA yamunA, tasyA antarAle madhye, vikasanti vikasva rANi, nIlAmbujanmAni indIvarANi, teSAm upari upariSTAt / krIDatA SaTpadAnA kAntiriva kAntiryasya tat / 'saptamyupamAnapUrvapadasya' iti vArtikenottara padalopo'tra draSTavya / athavA-krIDanta khelanto ye SaTpadAstadvat kAntiryasya tat / kiMcana kimapi / rAmAtmaka kRSNAtmaka vA maha / tacca lIlAvigrahopalakSakamapi / devAnA vigrahavatve-'virodha karmaNIti cennAnekapratipatterdarzanAt' (ve0 da0 23 / 27) iti vedAntasUtramapi nirUpitam / dhyAyanti cintayanti / padyAbhyAmAbhyA yogAbhyAsayogyA bhUmi sUcitA / tathA ca nyAyasUtram-'araNyaguhApulinAdiSu Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamogucchaka yogA +yAsopadeza' ( 4|2| 42 ) iti / zArdUlavikrIDita chanda ||25|| idAnImayodhyApurI varNayati tatra ca yathAvidhi vidhIyamAnavarNAzramadharmakriyA kauzaleSu kozaleSTa mAnava maruyatA manunA nirmitA dvAdazayojanAyAmA triyojanavistArA surAsurairayodhyA ayodhyA nAma purI vidhikarmAvadhiH sarvasapannidhiH // 26 // tatra ceti / nivIyanta iti vidhaya zrautasmArta paurANalakSaNA / ukta ca 'codanA copadezazca vidhizcaikArthavAcakA / ' iti / vidhInanatikramya vartata iti yathAvidhi / yathAvidhi vivIyamAnA anuSThIyamAnA / varNAnA brAhmaNAdInA tadantaraprasUtAnAca AzramANA brahmacaryAdInA tadavasthA vizeSANA ca yA dharmakriyA dharmakarmANi, tAsA kauzala dAdaya yeSu tathAbhUteSu kozaleSu kozalAkhyeSu janapadeSu / dezavAcaka zabdo bahuvacanAnta prayujyata iti tu prAyovAda | mAnavamaruttvatA mAnavendreNa manunA vaivasvatena nirmitA vihitA / kArayannapi karteva bhavatIti bhAva / dvAdazayojanetyAyAmavistAranirUpaNe vAlmIkIya rAmAyaNa mAnam / idAnI tu sarakhA dakSiNatIramupazliSTA sakucitaiva / asyA dakSiNe sanihitatrAyaiva tamasAkhyA sarinnirjaleti / surAzva asurAzca surAsurA, tai ' yeSA ca virova zAzvatika' ( pA0 22416 ) iti sUtrasya tu nAya viSaya 1 devAsuravirodhasya naimittikatvAt / ayodhyA yoddhumana | ayodhyA nAma ayodhyeti vikhyAtA | purI nagarI / vidherbrAhmaNa karmAvadhi kArya somA / sarvAsA sapadAnidhi dhAnI / astItyaprayujyamAno'pi vAkyabalAllabhyate / tiDsubantacayo vAkyamityabhidhAnAt ||26|| yAkrAntApi surotsavaH pratigRha pAvitryasadAnitA durvalitApi yAnavarata cazcatsuparNAJcitA / yA cokhI layAzritApi bilasannAnAmarobhUSitA rajyatyacchasudhAsitApi parito yA raktaparNorjitA ||27|| yAkrAnteti / yA ayodhyA / gRhAn gRhAn prati iti pratigRham 1 surANA madyAnAm utsavai goSThIbhi AkrAntA parigatA api / pavitrasya bhAva pAvinya zucitva tena sadAnitAsyUtA / pAvitrya ca svarUpata hetutazceti dvividham / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 04 dazakaNThavadham yathA svarUpana zuddhamapi cANDAlAnta hetuto'zuddham / iya tu ubhayata zuddhA / surAsasargeNa Apatato dopasya parihArastu-surANA devAnAmiti vyAkhyAnena / yA, anaparata nityam / durvarNaM duSTapaNe AkalitA sazliSTApi / caJcadbhi dIptimadbhi suvarNaM zobhanai vaNe aJcitA pUjitA / atra durvarNA suvarNA na bhavatIti virovodbhAvane-durvarNAni rajatAni, suvarNAni svarNAni-iti vyAkhyayA tatparihAra / yA, kSoNyA valaya maNDalam AzritA sagatApi / vilasantIbhi nAnA vividhAbhi , aAsarobhi svargavArAGganAbhi / bhUSitA alakRtA / kSoNipRSThagatA apsaraso na bhavanti, tAsA bhUtalasparzAbhAvAditi virodhopasthitauglisaddhi prakAzamAna , vibhi hasAdipakSimi lasadbhi zobhanairiti vA / nAnA 'sarobhi anekai appradhAnai sarobhi bhUSitA-iti tannirAsa / yA, acchA nirmalA supA pIpUSama, seva sitA shubhraapi| rakto lohito yo varNo dravyaniSThaguNa tena urjitA prANitA / UrjabalaprANavAraNe / kta / zuklaparNA raktavarNA na bhavatIti virove acchayA vimalayA sudhayA lepanadravyeNa-kalIti bhASAprasiddhana-sitA vavalA tathA raktA anuraktA varNA brAhmaNAdaya , te ajitA ujjIvitA-ityeva virodhanirAkaraNamanusadheyam / sarvatra virovadyotako'pi / kavisapradAyAd 'yA' iti sarvanAmna AvRttizca / rajyati prIyate / zArdUlavikrIDita vRttam // 27 // lIlAlolamarAlavAlalulitavyAkozakozAmbuja zcyotatmphAraparAgarAgalalita vyAlolamambhobharam / nibhrANA taruNAruNAruNamina prAvAramutkaNThitA yA kallolabhujaccha lena sarayUrAlImizAligati // 28 // lIleti / lIlayA khelayA lolA caJcalA marAlAnA hasAnA bAlA zAvakA , tai lulitAni AloDitAni, tathA- vyAmozA vikacA kozA puTAni yeSA tAni, ambunAni / eSA vizeSaNasamAsa / tathAbhUtebhya ambujebhya 'cyotanta galanta sphArA bhUyAsa parAgA kiMjalkA teSA rAgeNa varNena lalita sundaram / vyAlola taralam ambhasA bhara pUram / taruNa navIna aruNa ravimaNDalam , tadvad aruNa lohita prAvAram uttarAsaGgam iva bibhrANA vibhrtii| utkaNThitA kUlagatA utkA ca / sarayU sarayUsarit , vayasyA ca / kallolA Urmaya eva bhujau bAhU , tacchalena vyAjena / AlI sakhImiva / yAm ayodhyAm / AliGgati AzliSyati / zArdUlavikrIDita vRttam / / 28 / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka sudhAzuzobhAjayajAgarUkai rabhyunnataiH sphaattiksaudhshRnggH| himAdritugatvajigISayeva yA vardhate viSNupada zrayantI // 26 // sudhAzviti / yA purI / sudhAzo pIyUSarazme zobhA chani , tasyA jaye parAbhave, jAgarUkai vyApriyamANe / 'jAgurUka' (pA0 3 / 2 / 165 ) iti uka pratyaya / a-yunnatai abhra karityartha / sphATikai sphaTikamaNinirmitai / sudhAlepo' styeSA sauvAnA hANAm / 'jyotsnAdibhya upasakhyAnam' iti aN / zRGgai zikharai / himAdre himAlayasya, tugatvam ucchAya , tasya jigISayA jetum icchayeva / viSNupadam AkAzam / merugata viSNupura ca / viSNupurANavarNanAt / zrayantI sevmaanaa| vardhate sphAyate / vRdha vRddhau / brahma viSNu rudrapurANi merAveva varNi tAni / merustu devabhUmitayA purANetihAsAdau suprasiddha eva / iyamayodhyA tu bhuvarlokagatA / bhUlokastu lddkaadkssinnbhaage| eva bhUrbhuva sva sajJakAstrayo lokA bhUvizeSagatA eva mantavyA / maharAdicatvAro lokAstu bhUmerorupariSThAt / eva viSNupurANato veditavyA / yattu sAketagolokAdivyavasthA'nyathAnyathA kalyate sA tu kalpanaiveti sakSepa / / 26 / / kalAkalApAkalitAkRtIni ___ sthale jale vyomani sadgatIni / yatheSTavegAni gRhopamAni yAnAni yasyA satata plavante // 30 // kaleti / yasyA puri / kalA vedanirgatAni arthavedarUDhAni vizvakarmAdizilpazAstrANi, tAsA klApA uccAvacavibhAgA , tai AphalitA sunirUpya ApAditA , AkRtaya agopAGgaghaTanAvasthitaya yeSA tAni / sthale bhUmyAdau / jale samudrAdau / vyomani antarikSAdau / ihAdizabdalabhya parvata-sarid dyolokalakSaNo'rtha samunneya / tatra kauvera puSpaka, rAghava syandana liGgamiti sakSepa / satya askhalitA gataya gamanAni yeSA tathoktAni / yatheSTa yathAbhilaSita vego javo yeSA tAni / gRhA uncAvacabhUmikA umamA sAdRzya yeSA tAni | yAnti Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadhama ebhi eSu vA iti yAnAni paJcabhUtavaibhavArabdhakalAyantrAdIni / 'karaNAdhikaraNa yozca' ( pA0 3 / 3 / 117 ) iti lyuT / satata nakta idavam / plavante / pluD gatau / ime upajAtI // 30 // yA bhAti tarkavidyeva prakAzitanavakSaNA / para guNini varvati yatra zaktivilakSaNA // 31 // yeti / yA purI / tarkavidyA tarkazAstramiva prakAzitanavakSaNA AbhAti / prakAzitA AyojitA navA nUtanA kSaNA utsavA yasyA sA / '-atha kSaNa uddharSo maha uddhava utsava / ' ityamara / tarkavidyApakSe tu-nava navasarayAkA kSaNA pAkakSaNA yasyA sA / spaSTo'yamartha pIlupiTharapAkavAdAvasare 'tatrApi paramANau syAt pAko vaizeSike naye / naiyAyikAnA tu naye dvayaNukAdAvapISyate / / ' ___ ityAdau / para yatra / guNini pauraloke / vilakSaNA lokottarA / zakti sAmarthyam / varvati varIvRtIti-iti vyatirekodbhAvanam / tarkazAstre tuzaktigraha vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAdityAdi vicArAvasare-'nIlAdipadAnA nIlarUpAdau nIlaviziSTe ca zakti kozena vyutpAdyate / tathApi lAghavAnIlA dAveva zakti , nIlAdirUpaviziSTe tu lakSaNaivAGgIkriyate / ' iti / vyAkaraNe tu'guNavacanebhyo matubo lugiSTa' iti bhinna va rItirAzrIyate / eva guNe zakti guNini lakSaNA AstAm / asyAmayodhyAyA tu guNini guNazAlinyapi vilakSaNA zakti pratIyata iti vAcoyuktimAtram / / 31 / / bhUmayo bahirantazca kaantaahaarprisskRtaaH| azrAnta kamragotrANA sauhitya yatra kurvate // 32 // bhUmaya iti / yatra yasyA puri / kAntai manohAribhi AhAvai nipAna / 'AhAvastu nipAna syAdupakUpajalAzaye / ' ityamara ! pariSkRtA ghaTitA / bahibhUmaya / tathA-kAntAnA kAminInA hAvai zRGgArabhAvakriyAbhi , pariSkRtA bhUSitA / antabhUmayazca / yathAkrama kamragotrANA / gavA samUhA gotrA / 'initrakaTyacazca' (pA0 4 / 2 / 51) iti sAmUhika tra / strItva lokAta / TAp / kamrA zobhanAzca tA gotrAzca, tAsAm / kamrANA kAmukAnA gotrANi kulAni teSAm / 'kamra kAmayitA-' ityamara / azrAntam anAratam / suhitasya bhAva sauhitya tarpaNam / 'sauhitya tarpaNa tRpti ' ityamara / kurvate kurvanti // 32 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HIHHATHRIRAT prathamo gucchaka yasyAM ca sarvadAsAracanto'ntarvarSAgRhA vahI rakSApuruSAH, vizvabharAparAgabhAjo'ntarvAlakA bahirvAhIkAH, latAGgIkRtahArdAH kusumeSucapala cetaso'ntarvilAsino bahimilindAH, vayovilAsahAriNyo viTapAliparAyaNA antarvANinyo pahirupabanavallayaH, madhuparAganti parAgavanti rAganti cAntArabhayanAjirANi bahiH krIDAkuJjalatAntarANi // 33 // __ yasyA ceti / yasyA ca / anta abhyantare-varSANA kalAyantrapravartitAnA gRhA AlayA / sarvadA nirantaram, na tu vizramya vizramya, AsAravanta vArA sapAtazAlina / 'dhArAsapAta AsAra' ityamara / bahi prAkArAd bAhyapradezeSu / rakSApuruSA pAlakA / sarvadA sAravanta balavanta ityartha / 'sAro bale sthirAze ca' ityamara / anta -bAlakA arbhakA / vizvabharAyA parAgAn pAsUna bhajanti iti vizvabharAparAgabhAja / dhUlidhUsaravigrahA ityartha / bahi bAhIkA prAkRtA laukAyatikA / bahiSaSTilopo Ikam ca / vizvabhare bhagavati aparAgabhAja / anta vilasanti tacchIlA -vilAsina kAmukA / latAvad aGgAni yAsA tA latAGgaya / sukumAragAvya ityartha / latAGgoSu, kRta vihita, hArda prema, yaistai tathoktA / kusumeSuNA puSpAyudhena, capala tarala, ceta citta, yeSA te, tathAbhUtAzca / bahi - milindA SaTpadA / latAsu vallarISu, aGgIkRta hAda yaiste / kusumeSu puSpeSu / capalacetasa dolAyamAnamAnasAzca / anta -vANinyo matta ganA / vayasa yauvanasya, vilAsena kautukena, hAriNya hRdayagrAhiNya / viTAnA bhujaGgAnA, pAlau paDktI, parAyaNA tatparAzca / bahi-upavanavallarya ArAmavIrudha / vayasA pakSiNA, vilAsena krIDayA, hAriNya hRdayagamA / viTapAnA zAkhivistArapallavAnAm , AliSu, parAyaNA AsaktAzca / madhunA, parA utkRSTA , agA vRkSA, madhupAnA rAgAzca / tadvanti / parAgA -kijalkA krIDAparvatakAzca / tadvanti / rAgA -lAhitAdaya gItakAni ca / tadvanti / sarvatra prAzastye matup / napu sake bahuvacanam / antarbahizca samAnArthakam / vArasya vezasya, bhavanAjirANi gRhAGga NAni / krIDArtha yAni kuAni nikuJjAni, teSA latAntarANi vratatyantarA lAni / / 3 / / kathamasau nAkAnnAtiricyate---yato'muSyAmupaprAkAra jiSNukoTaya , pratipaNyapIthika patrocayAH, anudhAtri nandanavargaH, gRhe gRhe rambhAH, zAsane zAsane gurasaH, pade pade sudharmAH // 34 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dazakaNThavadham kathamiti / kathamasau kathakAramiyam / nAkAt svargAt / nAtiricyate na viziSyate--yata -amuSyA nagaryAm / prAkArasya paraNasya samIpe jiSNUnA koTaya / jayanti abhibhavanti vA jiSNava / 'glAjisthazca pasnu ' (paa03|2|136) jhAte gsnu / pratipaNyapIthika haTTavipaNiSu / vajrANA hIrakANAm / uccayA pUgA / anumAtRka nandanAnA varga / gRhe gRhe pratigRham / rambhA kadalya / zAsane zAsane gurava upadeSTAra / pade pade pratisthAnam / sudharmA zobhanavarmA / svarge tu-eko jiSNu , eka vajram , eka nandanam , ekA rambhA apsarA , eko guru , ekA suvarmA iti purANetihAsato vyaktam / / 34 // vApISu sphuTitAravindanicayA gaJjAsu pAnapriyA krIDAzailaguhAsu mInanayanA vezeSu vezAGganAH / uddezeSu saroparA upavanIkuJjaSu zRGgAriNo rAga pallavayanti yatra nitarA kAntAlipibhrAjitAH // 35 // pApIdhiti / yatra ysminnyodhyaapure| vApISu dIpikAsu / kAntai guJjadbhiH, alibhi bhramarai , vibhi hasAdipakSibhizca, bhrAjitA dIpitA / bhrAja dIptau / sphuTitAnA vikasitAnAm aravindAnA nicayA bAtA / gaJjAsu madirAgRheSu / 'gaJjA tu madirAgRham ' ityamara / kAnte abhimatAsvAdai , alibhi mau , vibhrA jitA vidyotitA / pAnapriyA pAnarasikA / krIDAzailAnA keliparvatakAnAm / guhAsu darISu / kAntAbhi snigdhAbhi , Alibhi payasyAbhi , vibhrAjitA veSTitA / mInanayanA mInAkSya / vezeSu vezazAlAsu / kAtAnA dayitAnAm , AlyA pakta thA, vibhrAjitA sabhAjitA / vezAganA vAravadhUTya / uha zeSu ArAmAdikrIDApradezeSu / kAntai ramaNIyai , Alibhi setubhi , vibhrAjitA yathAsaniveza ghaTitA / sarovara' krIDAtaDAgapravarA / upavanIkubjeSu udyAnalatAgRheSu / kAntAnA rAmANAm , AlyA zreNyA, vibhrAjitA parItA / zRGgAriNa vilAsina / nitarAm atyartham / rAgam anurAgam / pallavayanti vistArayanti / pallavazabdAt-'tatkaroti tadAcaSTe' iti Nic / eka hi vizeSaNa SaTsu vizeSyeSUpapadyate // zArdUlavikrIDita vRttam / / 3 / / yatra prAsAdazAlAmaNimayavalabhImagatAH prauDhakAntA sAkUta nUtanendIvaramadhurarucIn gacchato vArivAhAn / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prathamo gucchaka AkRSyAnyonyamArAt svacikuranikurAn smAGgalAraNyalakSmI ___sAka taizcaJcalAbhizciramamaravadhUsanibhA bhAvayanti // 36 // yatreti / yatra yasyA puri / prAsAdAnA saudhavizeSANA zAlAsu gRhavize SeSu, yA maNimayya ratnapracurA , valabhya zirogRhA, tatra sagatA ArUDhA amaravadhUsanibhA devAGganAbhi sadRzA / prauDhakAntA yauvanoddhatA yuvataya / anyonya parasparam / sAkUta sotpAsa yathA tathA / nUtanendIvaravan madhurA masRNA ruci dyu ti , yeSA tathAbhUtAn / ArAt samIpe / gacchata nabhasi sacarata / vArivAhAna jaladAna / hastenAkRSya / tai vArivAhai sAka sArdham / svasya Atmana , cikuranikurAn kezapAzAn / svasya, aGgAnAm avayavAnAm / lAvaNyalakSmI lAvaNyasya suSamAzca / 'muktAphaleSu cchAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadagaSu tallAvaNyamihocyate // ' iti / tathA-tadgatAbhi caJcalAbhi kSaNaprabhAbhizca / cira cirAya / bhArayanti minvanti / / 36 / / udyannIlAzmabaddhakSititalavilasadrazmijAlaprarohAn ___ pratyagrodbhinnadoGka rasahajaruco vAJchatA sAbhilASam / zaGka bhAsvaddhayAnA plavanaghanajavAdApatastA_bandhu yaMtrApAnUrubhAra kaThinamaNizilAghAtabhagnorusadhiH // 37 // udyaditi / yatra yasyA puryAm / tAya' garuDa / 'garutmAn garuDastA_-' ityamara / tasya bandhuragraja kAzyapi / 'sUrasUto'ruNo'nUru kAzyapirgaruDAgraja / ' ityamara / pratyagrodbhinnA abhinavodgatA , ye dUkhyatRNavizeSasya akurA abhi navodbhadA / 'kANDAtkANDAtprarohantI-' iti zrutiprasiddhA / tatsahajaruca tatso daryA tIn / udyadbhi sphuradbhi, nIlAzmabhi marakatamaNimi , badva ghaTitam , yat kSititala bhUpRSTham , tatra vilasanta udgacchanta , ye razmijAlAnA marIci puJjAnAm , prarohA kandalA , tAn / sAbhilASa satarSam , yathA tathA / vAJchatAm icchatAm / bhAsvata sUryasya, hayAnA rathAzvAnAm / plavanaghanajanAt-'lavane prAntarAtikramaNe, ya ghana bhUyAna java vega, tadvazAt tatparAbhavAt / Apatan anAdhAram bhrazyan / kaThinA kaThorA , yA maNizilA ratnaprAvANa, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dazakaNTharavam tatra ya AghAta nipAta , tena bhagna khaNDita , Uo sakthno , sadhi sadhAna yasya tathAbhUta san / avidyamAnau UrU yasya, tasya bhAvam / anurutvamiti bhAva / Apa AsasAda / iti zaGka manye / 'manye zaka dhruva prAyo nUnamityevamAdibhi / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi tAdRza // ityukta daNDina kAvyAdarze // 37 // phulladallImatallIvalayitavividhAnokahAhUyamAna prauDha vvAntADhyakuJjodaragatakamanadvandvanamaiMkasAkSi / yasyAmudyAnavRnda mRdupavanapatatpuSpagandhAnugaccha nmAghallolambanAdadviguNitamadana bhuJjate bhAgyabhAja // 38 // phulladiti / yasyA puri / bhAgyabhAja saubhAgyazAlina / phullantya mphuTA , yA vallImatalya prazastavallarya / 'prazasAvacanaizca' (pA0 2 / 1 / 66) iti samAsa / tAbhi valayitA veSTitA , viziSTA vivA prakAro yeSA tathAbhUtA , ye anokahA zAkhina , tai AhUyamAna sacIyamAna , ya prauDhadhvAnta gADhAndha kAra , tena pADhya sapanna yat kuJjodara latAgRhAntaram , tadgata yat kamanadvandva kAmukamithunam , tasya narmaNa ekasAkSi asAdhAraNadraSTa / mRdunA komalena, pavanena vAyunA, patanti patanazIlAni, yAni puSpANi prasUnAni, teSA gandha saurabhyam , anugacchanta anusarata , mAdyanta harSamANAH, lolambA bhramarA , teSA nAdai ni svanai , dviguNita dvaiguNya nIta , madana manmatha , yasmin tathoktam / udyAnavRndam AkrIDanikurambam / bhuJjate sevante / / etAni sragdharA vRttAni // 38 // yasyAzcottarabhAge nimalatarataraGgariGgatprativimbaibaiMkartanAtapatApatatatayAvagAhanAya kRtaprayAsairiva, mAdhyadinaniyamAya taTopaviSTAnA SaTakarmaNAmAtapApanodArthamudyavratatipitAnopagUDhapiTapAbhogakaitavena dhRtAtapatrariva, udayAstAcalamadhyabhramaNazIlasyabhagavataH saptasapteH prAntarasacarAtikramaNaklAntarathyapathyapAtheyArthamanUruziSTisapAditazaSpakUTabhRgariva, pAdapakadambakairalakriyamANakalA, madamattarAjahasakulakeliparibhrAntapAThInapucchaparivartanAvadhUtavikacapaGka ruhapaTalariMgalanmakarandabindusadohavAsitavoyA, avagAhanAvatAritamattamAtaGgaghaTAkapolapAlIzcyotanmadadhArAkaSA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka 31 yitakallolA, viviktataTanihitasphATikapaTTaniviSTamahaSiharSasamudIryamANopaniSanninAdamadhurA, snAnAgatavAlakhilyajanajegIyamAnasUktastavastomA, abhiSekApatIrNapauraramaNIkucakumbhaku kumapuJjapiJjarIkriyamANasalilasatAnA, divyadohadadAnAyAtanavavadhUvarAnugaprakaraparasparaharSaspardhAvardhamAnasagItavAditravAcAlitaparisarA, taTanikaTavAsino bhagarato nAgezvarasyATTahAsanchaTeva kUlakaSAkAreNApasthitA, tatrabhavato'rundhatIjAneH kIrtiriva srotorUpeNa periNatA, pArpaNacandracandrikAniSyandadhAreva cirasacitA, jyotIrasamasatiriva pracetasaH, zvetacandanalalATikena bhuvaH, mukuraphalikera kuberakakumaH, vaikuNThakanyeva kamalopabhogamuditamadhusUdananAdananditA, vahnikASThera puNDarIkamaNDitA, naravAhanasasadiva prakaTazaGkhapadmamakarakacchapA, sabhaGgApyabhaGgA, vasi ThatanayA bhagaratI sarayUvahati // 36 // yasyA iti / yasyA dakSiNAyAzca / uttarabhAge uttarasyA dizi / sarayU tannAmnI suprasiddhA nadI / vahati samucchalatIti vyavahitenAnvaya / kiM viziSTA setyapekSAyAm vimalatarataraGgaSu zuddhormiSu, riGganti mUrchati, pratibimbAni praticchAyA yeSAm , tathAbhUtai / vaikartanAtapasya saurodyotasya, tApena sajvareNa, taptatayA pluSTa tyaa| avagAhanAya majjanAya / kRtaprayAsai vihitaprayatnai , iva / mAdhyadinaniya mAya mAdhyAhnikAnuSThAnAya / taTopaviSTAnA tIre niSaNNAnAm / SaTkarmaNAmSaT karmANi vedAdhyayanAdhyApanAdIni yeSA teSAm-agrajanmanAm / AtapApano dArtha nidAghavAraNAya / udyadbhi , vratatInA vallarINA-vitAnai vistArai upagUDhAnA veSTitAnA viTapAbhogAnA kANDazAkhApallavapatrapuSpaphalasapadA-kaitavena vyAjena / dhRtAtapatre gRhItacchatrai, iva / udayAstAcalayo madhye bhramaNazIlasya / bhagavata saptasAte saptAzvasya / prAntarasacarasya dUrazUnyasyAdhvana , atikramaNena ullaGghanena klAntA zrAntA , ye rathyA rathasya voDhAra azvA / 'tadvahati rathayugaprAsaGgam' (pA0 4 / 4 / 76 ) iti yat / pathya hitam , yat pAtheya pathi sAdhu / 'pathyatithivasatisvapaterDa' (pA0 4 / 4 / 104) iti Dham / tadartham / anUro sUrasUtasya, ziSTe AjJayA, sapAdite sacitai, zaSpakUTAnA bAlatRNapuJjAnAma , zRGga Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dazakaNThavadham zikharai, ina | pAdapakrambakai vRkSatrAtai / alakriyamANAni bhUSyamANani, kUlAni tIrANi yasyA , tthaabhuutaa| madena mattAni, yAni rAjahasAnA hasavizeSANAm , kulAni yUthAni, teSA kelibhi krIDAbhi , paribhrAntA ye pAThInA matsyabhedA , teSA punchaparivartanena punchAndolanena, avadhUtAni kampitAni yAni vikacAni sphuTitAni, paDka ruhANA paGkajAnA paTalAni, tebhya vigalatA kSaratAm , makara dabindUnA sadohai , vAsitAni adhivAsitAni, toyAni yasyA tathoktA / avagAhanAya majjanAya, avatAritA hastipakai prApitA , yA mattamAtaGgaghaTA gandhagajayUthAni, tAsA kapolapAlIbhya gaNDasthalIbhya / 'prazasAvacanaizca' (pA0 2 / 1166) iti samAsa / zcyotantIbhi kSarantIbhi , madadhArAbhi dAnalekhAbhi , kaSAyitA tiktA , kallolA urmaya yasyA tathoktA / vivikta vijanapUte, taTe nihita nikSipta , ya sphATikapaTTa sphaTikazilAtalama , tatra niviSTA upaviSTA , ye maharSaya , tai harSeNa samudIryamANAnA svaravyaktipurassara paThyamAnAnAm upaniSadA ninAdai rAvai madhurA ruciraa| snAnAya AgatA , ye vAlakhilyajanA munivizeSA , tai jegIyamAnA pApaThyamAnA, sUktastavAnA stomA samudAyA yasyAm , tathAbhUtA / abhiSekAya avagAhanAya, avatIrNA kRtAvataraNA , yA paurA purabhavA ramaNya , tAsA kucakumbhayo / 'stanAdInA dvitvaviziSTA jAti prAyeNa' (vAmasU 115 / 17 iti vAmana / kukumapujena kazmIrajanya kezaraparAgastomena, piJjarIkriyamANa salilasatAna vAripUra yasyA , tathAbhUtA / 'piJjara pItaraktAbha' iti / divyadohadadAnArtham AyAtA , ye navavadhUvarayo anugapravarA sahacArivargA , teSA parasparaharSaspardhAbhi vardhamAne sagItai - 'dhAtumAtusamAyukta gItamityucyate bubai / tatra nAdAtmako dhAturmAturakSarasacaya // ' ityAdinirUpitai / vAdinai tatAnaddhazuSiraghanAdibhi AtodyapadAbhilapya , vAcAlita mukharita , parisara yasyA , tathAbhUtA / taTanikaTavAsina samIpavasate / bhagavata sakalasiddhisadmana / nAgezvarasya tadAkhyajyoti gasya / ' nAgeza dArukAvane / ' (zivapu0 jJAnasa0 38 a0 16 zlo0) iti purANavacanAt / aTTahAsanchaTeva hasitarAziriva / kUkhakaSAkAreNa nadIrUpeNa / avasthitA / hAsa zveta iti kavisamaya / tathA cokta sAhityadarpaNe saptamaparicchede 'mAlinya vyogni pApe, yazasi dhavalatA vaya'te hAsakIyo raktau ca krodharAgau, saridudavigata paGkajendIvarAdi / ' Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka 33 ityAdi / tatrabhavata pUjyasya / arundhatIjAne vasiSThasya | kIrtirina samajJeva / srotorUpeNa pravAhAkAreNa pariNatA | pArvaNasya pArvikasya, candrasya indo, candrikAniSyandavAreva jyotsnApravAhapAramparIva | cirasacitA cirAya rAzIkRtA jyotIrasasya sphaTikamaNe, vasati avasthAnam, iva / pracetasa varuNasya / zveta candanasya malayajasya, lalATikA lalATabhUSaNam, iva / ' kalalATAtkanalakAre' ( pA0 4 | 3 | 35 ) iti kan / bhuva bhUdevyA | mukuraphalikeva darpaNabimbamiva / kuberakakubha dhanadadiza / dizo vibhutvena sarvagatatve'pi vindhyAdra revavikalpanayA tathAtvArayAnam / vaikuNThasya, kakSyeva prAsAdaprakoSTha iva | kamalAyA indirAyA upabhogena, anyatra, kamalAnA vAriruhAm, upabhogena sacaraNena, mudita prasanna ya madhusUdana nArAyaNa, paratra, ye madhusUdanA madhuliha, tannAdena, nanditA samRddhA / vahnikASThA Agna eyIdig, iva / puNDarIkeNa tannAmnA dikkuJjareNa, anyatra, puNDarIkai sitAmbhojai, maNDitA bhUSitA / naravAhanasya dhanadasya, sasat sabhA, iva / prakaTA AvirbhUtA zaGkhA padma makara-kacchapAkhyA nidhivizeSA yasyAm, tathAbhUtA paratra, prakaTA riGganta, zaGkhA padmAni makarA kacchapA, tadAkhyavastUni yasyAm tathoktA / sabhaGgA bhaGga prAptA, abhaGgA bhaGgena rahitA, na syAd / api virodhe / parihAre tu-bhaGgai taraGga saha vartamAnA sabhaGgA / atha abhaGgA, gaGgAyamunAdiriva nAnopadraveNa varjitA / vasiSThasya tanayA vAsiSThIti jorjAhnavIva purANetihAsaprasiddhA / atra mAmaka padyam 1 'azrAnta tava sanidhau nivasata kUleSu vizrAmyata pAnIya pibata kriyA kalayatastattva para dhyAyata / udyat premataraGgabhaguradRzA vIcicchaTA pazyato dInatrANapare | mamedamayatA vAsiSTha | ziSTa vaya || 3 ||' (sarayU sudhA ) iti / bhagavatI rUpAntaragrahaNakSamA, na tu vArirUpaiva ||36|| maJjannAgaranAyikAkucaghaTIsa ghaTTabhagnIbhava tpuSpyatsArana zuklakRSNakamalAraNyasya patratrajaH / jAlo mastA nirantaramaho yo vyomni sakIryate mugdhAsta kalayanti tArakatatIpratyupta nIlAmbaram ||40|| majjannAgareti / majjantInAm avagAhamAnAnAm, nAgaranAyikAnA pauraramaNInAm, kucaghaTIsaghaTTena stanakalazAvamardena, bhagnIbhavanti truTyanti, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dazakaNThavavam puSpyanti vikasvarANi, sAravANi sarayyA bhavAni, yAni zuklakRSNakamalAni puNDarIkendIvarANi, teSAm araNyasya kAnanasya / patrANA dalAnAm, vraja bAta / javAla vegavAn, arthAt marutA dinu vidikSu vikSipta / ya vyomni marutA nirantara sakIryate vikIryate / mugdhA bhrAntA / ta tArakAnA nakSatrANAm , tatIbhi paktibhi , pratyutta ghaTitam , nIlAmbara nIla nabha / kalayanti jAnanti / aho Azcaryam / zArdUlavikrIDita chanda // 40 // iti purIvarNanam / tAmadhyuvAsa rucirA kularAjadhAnI bhUvAsavo dazarathaH zru tapAradRzvA / lebhe yamAtmajatayA jagadudidhISu nArAyaNaH prakRtipUruSayoH parastAt // 41 // tAmiti / bhuva bhUpRSThasya, vAsava indra / zrutAnA zAstrANA, pAram anta dRSTavAn / dRze kvanip / 'dazaratha' ityAkhya , dilIpasya prapautra , ragho pautra , ajasya putra / tA varNitAm / rucirA manoramAm / kulasya manvAdisatAnasya, rAjavAnI rAjazAsanAsthAnIm / adhyuvAsa avivasatisma / 'upAnvadhyADvasa (pA0 1 / 4 / 48 ) iti AdhArasya karmatvam / prakRti mUlaprakRti , pUruSa sAkSI / 'mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyA prakRtivikRtaya sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRti puruSa // ' (sAkhyakA03) ityAdinA vyutpAditau prakRti-puruSapadArthoM, tayo / parastAt para / sarvapuruSayo nirityartha / jagato lokasya, uhidhIrSu / utpUrvAd dadhAte sannantAd upratyaya / nArAyaNa 'Apo nArA iti proktA Apo vai narasUnava / tA yadasyAyana pUrva tena nArAyaNa smRta / ' ityukta / AtmajatayA apatyatvena / ya sukRtina dazaratham / lebhe prAptavAn / svecchayaiva nAnyajanasAdhAraNyena / ya labdhvA prAdurbabhUva iti tAtparyam / vasantatilakAvRttam / ukta ca piGgalasUtre vasantatilakA bhau jau gau|' (piGgalasU0 a078) yasya pAde takArabhakArau jakArau gakArau ca tavRtta vasantatilakotyucyata ityartha / evamagra'pi // 4 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 prathamo gucchaka yenAnvabhASi bhuvanAntarajambhamANa kIrtipratApabharasaurabhabhAsvareNa / astopasargamadhikarddhi samRddhabhAva ___rAjaprajApraNayabandhananandanazrIH // 42 // yeneti / bhuvanAntareSu lokAntareSu, jRmbhamANau jAgarUko, yau kIrtipratApau yaza ojasI, tayo bhara prAgbhAra , sa eva vimalAvadAnajanyatayA saurabha saugandhyam , tena bhAsvareNa prakAzamAnena / bhAsate kartari varac / yena dazarathena / astA naSTA , upasargA, yasmin karmaNi | tathA avikA abhilApAtizAyinI, Rddhi sapat yasmin karmaNi| tathA samRddhA udArA , bhAvA padArthA , yasmin kamaNi / tad yathA syAt tathA / rAjJa raJjakasya svAmina , prajAnA prakarSeNa jAyamAnAnAm , yat praNayabandhana parasparaprItizRkhalA, tadeva nandana mahendrodyAnam , tasya zrI iva zrI , kAcit saubhAgyalakSmI / anvabhASi anupUrvAd bhASe karmaNi luG // 42 // yasyaujastapanaH sapatnasudRzAmAvizya cetasyara tatratyA sukhamAdhanI sarasatA sazoSya cakre punaH / netradvArapatatpayojharamiSAdvarSodaya tAdRza ya vIkSya smitahasamaNDalamagAnmuJcattadAsyAmbujam // 43 // yasyeti / yasya rAjJo dazarathasya / oja pratApa eva tApakatvAt tapana uSNadhAmA / sapatnasudRzA vairistrINAm / ara drutam , cetasi mAnase | Avizya sakramya / tatratyA tatrabhavAm / sukhasAdhanI satoSAvahAm / sarasatA sArasyam / sazoSya khilIkRtya / puna-netradvArAbhyAm akSivadmabhyAm , patato galata , payojharasya azrupravAhasya, miSAd vyAjAt / tAdRza tathAbhUtam / varSodaya jaladAgamam / cakre kRtavAn / ya vIkSya avalokya / tAsA sapatnasudRzAm , AsyAmbuja mukhAravindam / muJcat jahat / smitameva hasamaNDala marAlakulam / agAt ayAsIt / iNo luGi gADAdeze rUpam // 4 // nAvidvAnna zaTho na kaitavaparo nAmnAyasiddhAntabhi nAnekAgamabhedabhinnahRdayo na drohadagdhAzaya / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavavam no satkAraparAGmukho na vidhuro loko vyaloki kvaci dyasminnAtmajanirvizeSamavanInAthe prajA rakSati // 44 // neti / yasmin dazarathe / avanInAthe vasuvAdhipe / Atmajebhya apatyebhya , nirgata vizeSa taratamabhAvo yasmin karmaNi tad yathA syAt tathA / prajA janAn / rakSati pAlayati sati / kvacit kvApi rASTra / avidvAn ajJa / loka na vyaloki no aiti / eva kvacit zaTha "priya vakti puro'nyatra pipriya kurute bhRzam / vyaktAparAdhaceSTazca zaTho'ya kathito buvai // ' iti viSNupurANoktalakSaNalakSita / evam 'manasA vacasA yazca dRzyate kAryatatpara / karmaNA viparItazca sa zaTha sadbhirucyate / / ' iti zabdArthacintAmaNinirUpitazca loko na / kitavasya khalasya karma kaitavam / tatra para parAyaNo loko n| AmnAyasya nigamAgamasya, siddhAntam upAdeyaprameyam, bhinatti khaNDayati, iti AmnAyasiddhAntabhid loko na / tathA ca rAmAyaNam 'tasya sadidihe buddhimuhu sItA nirIkSya ca / AmnAyAnAmayogena vidyA prazithilAmiva / / ' iti / anekeSA nAnAprakArANAm, AgamAnA zAstrANA, bhedai prakriyAbhedaiH, bhinna bheTa prAptam , dolAyamAnamiti yAvat / hRdaya mAnasa yasya tAdRk loko na / droheNa jighAsayA, dagdha hata Azayo vAsanA yasya tathokta loko na / satkAra AgatasvAgatam / tacca 'tRNAni bhUmirudaka vAk caturthI ca sUnRtA / etAnyapi satA gehe nocchidyante kadAcana // ' ityavadhika / tatra parADmukho viratavyApAro loko na / iheda tattvam'priyaprAyA vRttivinayamadhuro vAci niyama prakRtyA kalyANI matiranavagIta paricaya / puro vA pazcAd vA tadidamaviparyAsitarasa rahasya sAdhUnAmanupadhi vizuddha vijayate // " Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka iti / vidhuro itikartavyatAvikalo loko na / 'vyaloki' iti sarvatrAnveti // 44 // yasmizca cakravartini prakRti pAtayati, chalaprasaGgo nyAye, na vyavahAre, padAthakalpanAlAghava vaizeSike, na prAghuNikasatkAre, vikArodaya sokhye, na sakhyAvanmAnase, prANanigraho yoge, na niyoge, AthIbhAvanA mImAsAyAm, na naiSThikeSu, mAyAvAdo vedAnte, na prajAsu, pratyayalopo vyAkaraNe, na pratijJAtapradAne, paraguNacchedo jyAcApa gaNite, na vAkonAkye; alakArAkalana sAhitye, nAkSadarzake, kRSNacarita purANe, na nAgare'zrAvi // 4 // yasminniti / yasmiMzca dshrthe| cakre bhUmaNDale rAjamaNDale vartitu vA cakra sainya vartayitu zIlamasyeti cakravartI / 'suSyajAtau NinistAcchIlye' (pAsU0 3 / 2 / 78) avazya cakra vartayatIti tu-Avazyake Nini / tasmin cakravartini sArvabhaume / prakRti prajAmaNDala pAlayati rakSati sati / chalasya catu dazasya padArthasya, prasaGga prasaJjanam / nyAya pramANAdiSoDazapadArthIpratipAdake gautamopajJe darzane / na vyavahAre aSTAdazadhA vibhakta vyavahArapade chala kapaTamiti / padArthAnA pAribhASikANA kalpanayA lAghava tantrAntarApekSayA gauravanirAsa / vaizeSike saptapadArthIpratipAdake kaNAdopajJe darzane / na prAghuNikAnAm AgantukAnA satkAre zuzrUSAyA padasya vyavasitAde arthasya dhanasya kalpanAyA yojane lAghava sakoca iti / vikArasya SoDazakagaNasya udaya udgama sAkhye kapilopajJe darzane / na sakhyAvatA paNDitAnA mAnase hRdayakroDe vikArasya kAmAdiSaDUmivikRterudaya iti / prANAnAm asUnA nirodho yoge pAtaJjaladarzane / na niyoge rAjakIyAjJAyA prANAnA nigraho bAdha iti / ArthI liDAdhu pasthAgyA bhAvanA pravartanA mImAsAyA trayIvyavasthApakazAstre jaiminisakalite / na naiSThikeSu brahmacArivizeSeSu ArthI dhanasabandhinI bhAvanA cinteti / mAyAyA vAda avatAra' asmAnmAyI sRjate vizvametadityAdiprakriyAprapaJcite vedAnte upaniSatpramANe zAstre pArAzaryasakalite / na prajAsu prakRtau mAyayA vAdo vyavahArakalpaneti / pratyayasya svAde lopa adarzana vyAkaraNe pANinitantre / na pratijJAtasya vastuna pradAne vitaraNe pratyayasya vizvAsasya lopa khilIkAra iti / paraguNa rAzitrayasya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dazakaNThavadham jyAchedo hara / paraguNaccheda iti vyavahAro jyotiSasiddhAntaskadhe sUryasiddhA ntAdau / na vAmovAkye uktipratyuktiprastAve pareSA parANA vA guNAnA cheda khaNDanamiti / alakArANA zabdArthobhayalakSaNAnA bhAvavaraNavyutpannAnAm Aka lana mImAsana sAhitye kAvyaprakAzAdisAhityazAstre / na akSadarzake vyAvahA rikapade ala kArAyA ba vanAlayasya kalanam abhiyuktakRte vivecanamiti / kRSNasya bhagavato devakInandanasya caritamitivRtta purANe brAhmAdau / na nAgare paure kasyacidapi kRSNa malImasa carita vRttamiti / 'azrAvi' iti pratyekamanveti / zRNote karmaNi luD // 45 // yasya ca kanakalatikeva na kaThorA, tArakena na vAsaradhUmarA, kSaNaprabheva na kSaNaprabhA, taraGgiNI lAvaNyapUrANA, janmajagatI madanavibhramANA, candrazAlA sukRtapilAsAnA, rohaNasthalI pAtivratyamANikyAnA, komalyA kaikeyI sumittreti parasparAnugrahA vedatrayIva dhAmatrayIva lokatrayIva mahiSItragyAsIt / yasyeti / yasya ca rAjJo dazarathasya / kanakalatikeva svarNavallIva na kaThorA na kaThinA zarIrata svabhAvatazca / kanakalatikA tUbhayatastAdRzIti vyatireka / eva tArakeva na vAsaradhUsarA, kevala naktameva jAgratI apitu naktadiva prkaashmaanaa| kSaNaprabheva capaleva na kSaNaprabhA kitu sthirakAnti / taraGgiNI srotasvatI, lAvaNya prAgvyAkhyAta tatsUrANA pravAhANAm / janmajagatI utpattisthAna madanavibhramANA manmathavilAsAnAm / candrazAlA zirogRha sukRtavilAsAnA puNyapariSkArANAm / rohaNasthalI janmabhUmi / pati vrata asyA patyau vrata asyA iti vA pativratA / sAca 'Artei muditA hRSTe proSite malinA kRzA / mRte mriyeta yA patyau sAdhvI jJeyA pativratA / supte pazcAcca yA zete pUrvameva prabudhyate / nAnya kAmayate citte sA strI jJeyA pativratA / / ' evabhUtA / tasyA bhAva eva mANikyAni ratnavizeSA teSAm / kosalasya rAjJa apatya strI kausalyA / 'vRddhatkosalAjAdAyaD' (pA0 sU0 4 / 1 / 171) 'yaGazcAp' (pA0 sU0 4 / 1 / 74 ) sUtranirdezAt kosalazabdo dantyasakAramadhya / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka kekayasya rAjJo'patya strI kaikeyI / 'janapadazabdA-kSatriyAdab' (pA0 sU0 4 / 1 / 168 ) 'kekayamitrayupralayAnA yAderiya' (pA0 sU0 7 / 3 / 2) 'TiDDhANaddha yasaudaghnamAtractayAThakaThakavarapa' (pA0 sU0 4 / 1 / 15) iti DIp / sumitrA zobhana mitra yasyA seti samAsa / zobhanena mitreNa sahiteti vA / zobhanatva ca dAmpatyarUpeNa madhurasabandhena iti / paraspareSA paraspareSu vA anugraha yasyA tathAbhUtA / vedAnA Rgyaju sAmAtharvaNA trayIva / trayo'vayavA Rgyaju sAma lakSaNA yasyA sA tryii| AtharvaNe'pi racanAtraividhyasya sattvAnnAvyAptiriti sUkSmekSikayA draSTavyam / dhAmnA sauracAndramasAgneyAnA trayIva / lokAnA bhUrbhuva svarlakSaNAnA bhUbhyantarikSa divyAnA vA zrutismRtiprasiddhAnA trayIva / mahiSINA kRtAbhiSekANA trayI / AsIt / aste kartari laD / abhavat / / 46 // yathAsamayamupAsitAmapi niSphalavyavasitA gArhasthyagahomayImiva mahiSItrayI cintayamAne cintApariSyandamandimAnamupeyuSi putrArthamazyamedhakratumAcaritukAme bhUzatakratau mantrimatallikA sumantro'muSmai 'deva / kimuttAmyAsa, avagrahagrahanigRhIteSu rAjJo romapAdasya janapadevagaSu suvAdhArAnukArayA vRSTisRSTyA dRSTabrahmavarcasamahimnaH zAntAsakhasya vibhANDakasUnoRSyazRGgasya prabhAveNa tava putrA jnissynte|' iti bhagavatsanatkumArakathita purANavRtta kathayAcakre / so'pi sumanA yiyakSan vasiSThaziSTayA'neSTa romapAdajAmAtara sazAntAdAra vaibhANDaki mahAtejasamayodhyAmalakRtAm // 47 // yatheti / yathAsamaya yathA RtukAlam / upAsitA niSevitAm api / niSphalam adRSTaprasava vyavasita prayatana yasyA tathoktAm / gRhasthasya karma gArhasthya tadeva zocyatvAt gardA, tanmayImiva / mahiSINA rAjJInA trayIm / cintayamAne anuzocati / cintA anapatyatAjanyavyathetyartha / tasyA pariSyandena prasravaNena mandimAna mandatAm / upeyuSi gatavati / putrArtha satAnAya / azvamedhakratu tadAkhya zrautamadhvaram / Acaritum anuSThAtu kAmo yasya tAdRze / bhUzatakratau mahIndra / mantrimatallikA prazasto mantrI / sumantra anvarthanAmA / amuSmai dazarathAya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dazakaNThavavam deva ! mahArAja | kiM kimartham / uttAmyasi khidyase / avagraho vRSTipratibandha sa eva graha vyathaka , tena nigRhIteSu grasteSu / rAjJo romapAdasya tadAkhyanRpate / janapadeSu dezeSu / agaSu tadArayeSu / suvAdhArAnukArayA pIyUpapUrapratimayA / vRSTisRSTyA varSAsargeNa / dRSTa parIkSita , brahmavarcasasya brAhmaNyasya, mahimA prabhAva , yasya tAdRza / zAntAsakhasya zA tApate / vibhANDakasUno vibhANDakAsyamaharSiputrasya / RSyazRGgasya RSyazRGganAmno maharSe / prabhAveNa zubhAzasanena tava bhavata / putrA sUnava / janiSyante utpatsyante / ' iti itthabhUtam / bhagavatA sanatkumAreNa brahmatanayena kathitam AdiSTam / purANavRtta ciratanavRttAntam / kathayAcakre varNitavAn / so'pi dazaratha / sumanA tavRttazravaNena sumanA harSamANa / yiyakSan yaSTumicchan / vasiSThaziSTayA kulagurornasiSThasyAjJayA / romapAdasya jAmAtaram pyazRGgam / romapAdo hi RSya zRGgaprabhAvAdabhimatA vRSTiM samavigatya parituSTa tasmai maharpaye svAtmajA zAntA dattavAniti kathA rAmAyaNAdito' sdheyaa| sazAntAdAra zAntayA dArAbhi saha vartamAnam / vaibhANDakiM vibhANDakasyApatyam RSyazRGgam / mahAtejasa lokottaraprabhAvam / ayodhyA puram ala kRtA tadAgamanaharSeNa pariSkRtAm / aneSTa AnItavAn / / 47 // tatazca yathAvasara pratyagrotphullapRthulakamalinIpaTalATopapATalAyamAnagATikAparyante, nUtanonnidrasahakAramaJjarImadhurasAsvAdamuditamadhukarapuJjaguJjinadiDmukhe, nekavidhaviTapiviTapAbhoganiryatpuSpaparAgaparItasacare, vikacakusumasaurabhAsAranIrantritarodasIke, vasantAvatAre, sarayUnaratIre yathAkalpapariklRptAyA, prayatnopakalpitavaitAnikasAmagrIsabhRtAyA, sagauravavitIryamANavastujAtAyA, yathAkramasapAdyamAnasapanasatAnAyA, vyApriyamANaRtvikprakANDAyA, jAjvalyamAnA'gnizaraNAyAm, ekavizatiyUpocchAyAyA, yathAzAsanAnItAzyaratnapurassara pazupariSkRtAyA,yajJabhUmI, bhagavadvasiSThaRSyazRGgAdezamanuvartamAno gRhItadIkSaH sapatnIko virarAja mhaaraajH||48|| tata iti / tatazca anantaram / yathAvasara yathAsamayam / pratyagrotphullA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 prathamo gunchaka navavikAsA , yA pRthulA bahalA , sthalakamalinya sthalasya bhUpRSThasya kamalinya padminya , tAsA yat paTala stoma , tasya ATopena bahimnA, pATalAyamAna zvetaraklAyamAna , vATikAparyanto yasmistathAbhUte / nUtanonnidrA navanavonmeSA , ye sahakArA AmravizeSA , teSA sArA sarvasvabhUtA , yA maJjarya kusumodgamA , tAsA madurasAsvAdena makarandapAnena, muditA mattA, ye madhukarA madhuliha , teSA punena prakareNa, guJjitAni diDamukhAni yasmistathAbhUte / naikavivA nAnAprakArA, ye viTapinA zAkhinA, viTapAbhogA zAkhAdivibhavA , tebhyo niryanta nirgacchanta ye puSpaparAgA kusumarajAsi, tai parIta sakula , sacaro mArgo yasmistathokta / vikacAni vikasitAni, yAni kusumAni prasUnAni, teSA saurabhAsAreNa saugandhyataraGgaNa, nIrannitA vyAptA, rodasI dyAvApRthivyopu yasmiMstathAbhUte / vasantasya puSpasamayasya surabhe, avatAre prAdurbhAve / sarayvA uttaratIre saumyataTe / yathAkalpa zrautasUtrAnusAra, klRptAyA sapAditAyAm / prayatnai prakRSTavyApArai , upakalpitA ghaTitA, yA vaitAnikI yAjJikI, sAmagrI vastusabhAra , tayA sabhRtAyA paripUrNAyAm / sagaurava sAdara, tattatkarmaNi vitIryamANa pratipAdyamAna, vastujAta padArthasArtho yasyA tathoktAyAm / yathAkrama yathAkalpa, sapAdyamAna anuSThIyamAna , savanasatAna' yasyA tathoktAyAm / tattakriyAsu vyApriyamANA niyujyamAnA RtvikprakANDA prazastA Rtvija yasyA tathoktAyAm / jAjvalyamAna prakAzamAnam, agnizaraNam agnizAlA yasyA tasyAm / ekaviMzati zrautavarmanA ephavizatisakhyAkAni yAni yUpAni kASThastambhavizeSA , teSAm ucchrAya ucchRti yasyA tasyAm / yathAzAsana yathAzAstram, AnItam Ahatam , azvaratna tAdazalakSaNalakSita azva , purassara agrasara', yasmin karmaNi tadyathA tthaa| pazubhi kalpoktai anekai pariSkRtAyA viziSTAyAm / yajJabhUmau adhvarabhuvi / bhagavato vasiSThaRSyazRGgayo , Adezam AjJAm, anuvartamAna anurundhAna / gRhItA svIkRtA, dIkSA sayamavizeSa , yena tathAbhUta / sapatnIka sapANigRhItIka / mahArAja dazaratha / virarAja vireMje / / 4811 tatazca kramataH "kauzalyA ta haya tatra paricarya samantataH / kRpANairnizazAsaina tribhiH paramayA mudA / / patattriNA tadA sArdha susthitena ca cetasA / aprasadrajanImekAmavyagrA dharmakAmyayA // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadham hotAdhvayustathodgAtA hayena samayojayan / mahiSyA parivRttyAtha vApAtAmaparA tathA // patattriNastasya vapAmuddhRtya niyatendriyaH / RtvikparamasapannaH zrapayAmAsa zAstrataH // dhUmagandha vapAyAstu jighratisma narAdhipaH / yathAkAla yathAnyAya niNu dan pApamAtmana || hayasya yAni cAGgAni tAni sarvANi brAhmaNAH / agnau prAsyanti vidhivat samastA. SoDazatija // " __(ityASaSaTkam ) // 46 // tatazceti / tatazca kramata vaivakrameNetyartha / idAnI jainabauddhakalpAnA piSTapazukalpakAnA jJAnAJjanazalAkAyamAna vAlmIkIyamASaSaTkamavatArayati'kauzalyetyAdinA SoDazarvijaH // ' ityantena / 'paryagnikRtAnAraNyAn utsajatyahiMsAyA' iti zrautasamayAcArAt AraNyAn pazUna paryagnikRtAnutsRjya zAmitre nizasanakarmaNi grAmyANA pazUnA yathAzAstra niyojanAna taramiti pUrveNa sabandha / kausalyA mahiSI zAmitrapradeze ta mRtAzva samatata parita , paricarya samantraka pradakSiNApradakSiNa sacArya, kRpANe tisRbhi sauvarNIbhi' sUcibhi , ena azva paramayA mudA niravadhikazraddhayA vizazAsa sajJapayAmAsa / tadA vizasanottarakAle, kausalyA dharmakAmyayA dhrmsiddhispaadnecchyaa| kAmyajatAdakArapratyaye TAp / avyagrA zavasparzajanitamanovikArazUnyA patattriNA azvena sAdhaM sAka ekA rajanI rAtrim avasat avAtsIt / aya bhAva - tattanmantroccArapUrvaka mahiSI yathAvivi azvamupasagamya prajanane prajanana sanivAyopaviSTA / tato'dhvaryukSaumena vAsasA mahiSImazva ca pracchAditavAn / sA ca retodhAnamantramAmRzantI AnIghra jAgaraNa kurvatI nizA ninAya / hotA, adhvaryu , udgAtA, tathetipadena brahmaNo'pyupasagraha / mahiSyA kausalyayA parivRttyA etatpadaparibhASitayA upekSitayA ca sAka vAvAtA bhoginI aparA pAtrapradA pAlAkalI ca rAjJo dakSiNArtha parigRhya hastena samayojayan ramaNavat pANigrAhamagRhNan / tathA ca sUtram Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka 43 'mahiSI brahmaNe dadAti, vAvAtA hotre, parivRttimudgAtre, pAlAkalImadhvaryave / ' iti / etaduttara AsA niSkrayadravyadAnena punarAdAna vidhIyata iti sakSepa / AsA niruktistvevam 'kRtAbhiSekA mahiSI parivRttirupekSitA / vAvAtA bhoginI pAtrapradA pAlAkalI matA / / ' tasya patattriNo azvasya / 'patatripakSituragAvityamara' / vapA vapAsthAnIyA tejanI 'nAzvasya vapA vidyate' iti sUtrAt / uddhRtya AdAya, niyatendriya niyata avyagra Antara bAhya ca indriya yasya tathAbhUta , paramasapanna parameNa prayogAdisahakRtena cAturyeNa sapanna vitta , Rtvik yAjaka , zAstrata zAstra vihitena vidhinA, zrapayAmAsa papAca / 'zrA pAke' ityata kartari liT / tato vapAhomakAle narAdhipa maNDalezvaro dazaratha', yathAkAla homakAlamanatikramya, yathAnyAya yathAzAstra, Atmana pApa jJAtAjJAtobhayarUpa satatipratibandhakara nirgudana nivartayan , hutAyA vapAyA dhUmagandha gandhodgAridhUmasatAna, jighratisma ajighrat / vapAhomAnantara agahome cikIrSite SoDazatvija SoDazasakhyAkA brAhmaNayAjakA , vidhivat yathAvidhAna hayasya sarvANyaGgAni mantroccArapUrvaka agnau yajJIyAgnau prAsyanti hosyanti / 'vartamAnasAmI'ye vartamAnavadvati' laTa prayoga / sarvANItyanena sarvasya hutatvena zeSabhakSaNa nAstIti sUcitam / aGgahoma phala tveva zrUyate 'age age vai puruSasya pApamapopazliSTa , agAdagAdevaina pApmanastena mu catIti / ' yajamAnasya sarvamapi pApa nivartata ityAzaya / ___ yatta sAprata katipaye mahenchA hisAzabdazravaNamAtrAdevodvignA zruti-smRti samayAcArasiddhAmapi yAjJikI pazuhiMsA pratikSipanta piSTapazuvartmanA vyavahatumIhante, yuktitadAbhAsavijRmbhitaizca prAktanI maryAdA viparivartayitumutsahante ta iha mantra brAhmaNa-sUtra mImAsAdirahasyamugdhatayA kathamiva nopAlabhyA / nahi prANi hiMsAhetukatvAdeva kimapi pariparjanIyatayA prAmANyakakSAmadhirohati / eva 'agnISomIya pazumAlabhate / ' (tai0 sa0 6 kA0 1 prapA0, 11 anu0) tathaitatsahadharmiNya 'saptadaza prAjApatyAn pazUnAlabheta / ' 'kapiJjalAnAlabheta / ' ityevajAtIyakA zrutayo'nyathA yojayitu zakyante / zAstravirodhAt yathAruciniyamAsabhavAt, anAzvAsaprasaGgAcceti sarva yathAyatha parIkSaNIyam / na ca Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham 1 'mANavakasya hRdayamAlabhate' ityAdi darzanena tathA zrutyabhiprAya piSTapazurveti vaktu pAryate / 'agnaye chAgasya haviSo vapAyA medasa preSya anuna hi vA' ityatra 'preSyatra voha viSo devatAsapradAne ( pA0 sU0 2 / 3 / 61 ) iti sUtrabhASyAdinApi chAgarUpasya pazoreva sajJapanasya siddhatvAt / kica, 'azuddhamiti cenna zabdAt / ' (brahmasU0 a0 3 / 25) iti vedAntasUtramapyatrArthe savAdamAdavan vibhAvanIyamiti dik / 44 sa samApitamahAmasaH prAcI hotre, pratIcImadhparyake, udIcImudgAtre, pAcI brahmaNe ca prAdAt / te tu na vaya svAdhyAyAcaraNapravaNA araNyazaraNA dharaNI zAsitumIzmahe / tadeSA bhavataiva ziSyatAm / asmabhyamadasIyaniSkrayabhUta yatkicitkalpyatAm iti sAnurodhamavAdiSuH / tathoditazca sAkSAtkRtamannabhyastebhyo gavA jAtarUpANA rUpANA ca koTIritarebhyo'pi yathAkAma prakAma vasu pradAyAprIyata || 50 // saiti / sa dazaratha / samApita pAranIta, azvamedharayo mahAmakho mahAdhvaro yena tAdRk / prAcIm ayodhyA kendrIkRtya prAgbhUbhAgam / hotre hautrakarmAnuSThAtre Rgvedavide / pratIcI pratyagbhUbhAgam | adhvaryave zradhvaryavakarmAnuSThAtre yajurvedavide / udIcIm uttarabhUbhAgam / udgAtre gAtrakarmAnuSThAtre sAmavedavide | avAcIM dakSiNabhUbhAga ca / brahmaNe brahmakarmAnuSThAtre sarvavedavide atharvarikAya / prAdAt svasvatvanivRttipUrvaka prAyacchata / te pradhAnabhUtA hotrAdaya catvAra Rtvijastu / vayamete svAdhyAyAcaraNeSu svasvazAkhAkalaneSu pravaNA parAyaNA, araNyazaraNA vanavAsina | svAdhyAyasarakSaNArthameva viviktavasataya ityartha / dharaNIm avanIM zAsitu pAlayitu na no Izma prabhavAma / tat tasmAd eSA dharaNI, cirAya paricitena bhavatA tvayaiva ziSyatAm pAlyatAm / asmabhyam Rtvigbhya / amuSyA idam adasIya niSkrayabhUta mUlyatvena parikalpitam / yatkiMcid vastu kalpyatAm nirUpyatAm / iti ittha sAnurodha saprati - bandham / vAdiSu kathiSu / tathodita uktaJca / sAkSAtkRtamantrebhya svAyattI kRtamantrapratipAdyabhya / tebhya Rtvigbhya / gavA gotallajAnA, jAtarUpANA svarNAnA, rUpANA rUpyAraNA ca koTI saMkhyAvizeSAn / itarebhya hotrAdisahAyabhUtebhya anyebhyo'pi yathAkAma yatheSTa, prakAma bhUri, vasu dravya, pradAya vitIrya, prIyata tuSyat // 50 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka punazca pinayazAlInena tena putrakAmyayA prArthitaH sa bhagavAnRSyazRGgo'tharvaziromantraiH putrIyAmiSTimakApIt / aho / maharSeH prabhAvaH kiyat zlAdhyatAm / yatra mantravyAhAraprAdurbhavadda vatAprasAdadarzanena zabdapUpikA sRSTiriti vedavAdaH paprathe / haho iyatApi tAvatkathamiva na citrIyAmahe, yadetasyA iSTaH paryavasAnena aparicchinno'pi paricchinna iva kazcidindIparadAmamaJjimA mahimA'janiSTa // 51 // punazceti / punazca apica vinayazAlInena namraNa tena rAjJA putrakAmyayA satAnecchayA prArthita nivedita sa dRSTamahimA bhagavAn SaDaizvaryasapanna RSyazRGga / atharvaziromantrai sadya phalapradai atharvavedoktai satAnapravartakairmantrai putrIyA putraphalikAm, iSTiM yAgavizeSam / akArSIt akRta / aho | ityAzcarye / maharSe RSyazRGgasya / prabhAva tapobalam / kiyat iyattayA kathamiva zlAdhyatAm prazasya tAm / yatra iSTau, mantravyAhAreNa mantrapAThena, prAdurbhavantya prakaTIbhavantya , yA devatA mantrapratipAdyA , tAsA prasAdadarzanena prasannatAvalokanena / zabdapUrvikA sRSTi -'bhUriti vyAharan bhuva sasarja' ityAdilakSaNA / iti vedavAda vaidika siddhAnta , sphuTa vyaktam, prapathe prathito babhUva / haho ityAzcarye / iyatA etAvatApi / tAvad vAkyAlakAre / kathamiva kimiva, na no citrIyAmahe vismayAmahe / yadetasyA iSTe , paryavasAnena pariNAmena, aparicchinno'pi ameyopi, paricchinno meya iva, kazcid anirvacanIya / indIvarANA nIlAmburuhA, dAmna sraja iva, maJjimA saundarya, yasya tAdRk / mahimA prabhAva / ajaniSTa ajani // 51 / / atrAntare dazamukhena nipIDyamAnA dAvAnalena vikalA iva jIvasaghAH / denAH saroruhabhuva purato vidhAya nArAyaNa nalinalocanametadUcuH // 52 // atrAntara iti / atrAntare asminneva yajJasamaye / daza mukhAni AnanAni, aGgavikAratvAt yasya sa tena | nipIDyamAnA bAdhyamAnA / devA indrAdaya / dAvAnalena dvaagninaa| davadAvau tu vanavahnau vane'pyubhau iti medinI / vikalA vyAkulA jIvasaGghA iva / pazuprAyA ityartha / saroruhAd bhavatIti saroruhabhU Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavavam padmayoni / 'bhuva sajJAntarayo' (pA0 sU0 3 / 2 / 176 ) iti kartari vip / tam / purata agre| vidhAya kRtvA / nalinalocana puNDarIkAkSam / nArAyaNa viSNum / etad vakSyamANam / pradhAnakarma / Ucu kathayAmAsu // 52 // trailokyanAyaka / viraJciparaprabhAgAd duHkhAkaroti bahudhAdya sa rAvaNo'smAn / tenAtmasattvamapahAya vihAyasa ca vartAmahe vayamitastata AdhimantaH // 53 // trailokyeti / he trailokyanAyaka / he vizvabhara / adya idAnIm / viraJci brahmA / brahmatyupalakSaNam / zivo'pi / tasya varaprabhAvAt prasAdamahimna / sa paulastya vaizravaNa rAvaNa | lokAn rAvayati iti kriyayA vizvadhru k / asmAn bahuvA sahasradhA / dukhAkaroti pIDayati / 'du khAtprAtilomye' (pA0 suu05|4|64) iti DAc / tena hetunA vayam, Avi mAnasapIDA, tadvanta / Atmana sattva vIryam / apahAya tyaktvA / vihAyA svarga ta ca apahAya / AtmasattvamihApi anvayanIyam / itastata yatra tatra / vartAmahe jIvAma // 53 / / tla zAsakaH sakalazAsanakArakANA sa pAlakaH khalanipIDanakAtarANAm / va sthApakaH zrutinirUpitapaddhatInA yatra prayANaniratA na khalu skhalanti // 54 // samiti / he bhagavan / tva bhavAn / sakalAni samagrANi yAni zAsanAni, nigrahAnugraharUpANi, teSA kArakANA kataNAma, api zAsaka niyantA / asi / eva ca nimittamAtreNa upendrasajJA zrayan indrAdibAdhakasya tvamevAnanyazaraNa iti lbhyte| tva bhavAn / khalA durAtmAna, teSA nipIDanena bAdhanena, kAtarANAm adhIrANAm, pAlaka rakSaka / asi / etattu guNaprAdhAnyena tavaiva karmeti / tva bhavAn / zrutyA vedena, nirUpitA vyavasthApitA , yA paddhataya mArgA, tAsA sthApaka vyavasthApaka / asi / etadapi pUrvoktAmra Dana, tat stutau zobhanam / yatra vedAgamapaddhatiSu, prayANaniratA gamanaparAyaNA , na khalu naiva, skhalanti patanti // 54 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka eko'pi tAttvikadRzA bhuvaneza ! bhUyo bhUyobhirAgamavacobhiranekakoTim / prAsAdayan navanavAGka rameyabhaDgyA ____ vAgvibhrame bhramayase pratibhAdhirUDhAn // 55 // eka iti / he bhuvaneza / he jagannAtha | / tva tAttvikadRzA paramArthadRSTayA / eka kevalo'pi / bhUya puna / bhUyobhi bahuvidhai / Agamavacobhi zAstravAkyai / anekakoTim nAnAprathAm / AsAdayan prApnu van / pratibhAm adhirUDhAn vaitaNDikAn / vAcA vANInA, vibhrama vikalpe / navanavA navaprakArA , aGka rA unmeSA yeSu, tathAbhUtA ye meyA prameyA , teSA bhagayA koTipariSkRtyA / bhramayase mohayase // 5 // pu jAtadharmanidhuro'pi viziSya tApa nmAyA vazAmatirasAdina gUhamAnaH / brahmANDasatatimamUmasRjastadeta ko veda kozapihita tava nAtha ! tattvam // 56 // pu jAteti / he nAtha / he svAmin / / tvam / pu si jAtA ye varmA kartR tvabhoktRtvAdaya , tai vidhuro hIno'pi / nirguNatvAditi bhAva / tAvad vaakyaalkaare| atirasAdiva balavadbhogagAAdiva / vazA svAdhInAm / mAyA prakRtim / viziSya gRhamAna AzliSyan / amUm etAm / brahmANDam eva satati , tAm / asRja utpAditavAnasi / pu dharmeNa vikala arthAt SaNDho'pi vazA vandhyA mAyAm AzliSya yad brahmANDamakArSI iti tAtparyam / tadetat kozapihita kozAcchAditam / taittirIyapratipAditA annamayAdi paJca kozA vedAntaprasiddhA eva / tava bhavata / tattvam rahasyam / ko veda vetti / na ko'pItyartha // 56 / / hRtkandarAzrayiNi vibhrati dharmamegha bhAva bhavatyamRtArSiNi vizvazilpin ! / vyAjRmbhamANacitizuktinirargalazrI rabhyeti mauktikakalAmaNubindureSaH // 7 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham haditi / he vizvazilpin vizvasthapate / hRdeva kandarA guhA, tadAzrayiNi / mAnasaguhAdhiSThAtarItyartha / dharmameghabhAva pAtaJjalapratipAdita dharmameghatvam / bibhrati bibhrANe / amRtavarSiNi amRtamuci / bhavati tvayi jAgarUke / eSa ayam / aNubindu ANavAdimalena sakucatprasara / vyAjRmbhamANA vikasvarA, yA citi cideva zukti muktAsphoTa , tatra nirargalA sakocavigalanena svacchandA zrI suSamA yasya tAdRza san / mauktikaklA jIvanmuktidazAm / abhyeti prApnoti / ANavAdimalatraya tu 'gopitasvamahimno'sya samohAdvismRtAtmana / ya sakoca sa evAsminnANavo mala ucyate // 1 // SaTkaJcukavyAptivazAdvilopitanijasthite / bhUtadehasthitiryAsau mAyIyo mala ucyate // 2 // yadanta karaNAdhInabuddhikarmendriyAdibhi / bahivyApriyate kAma malametasya tanmatam // 3 // ' ityuktamAcAryazrIvAmadevapAdai // 7 // krodhAnalakkathitadaivatasiddhasAdhyaH so'bAdhya eva sakalasya manuSyavarjam / tasmAt prabho ! dazarathAtmajatAmupetya sadayo vidhehi dazakaNThavadhejadhAnam // 58 // krodheti / krodha eva dAhakatvAt anala jvalana , tena kathitA vizIrNA / kathe niSpAke kta / daivatAni siddhA sAdhyAzca yena tathokta / sa rAvaNa / anvrthnaamaa| manuSyavarja manuSya varjayitvA / sakalasya samastasya / abAdhya bAdhanAnaha eva / he prabho / svairin / / tasmAd heto dazarathasya rAjJa , AtmajatA putrabhAvam / upetya prApya / sadya zIghram / dazakaNThasya dazagrIvasya, vadhe hanane avadhAna praNidhAna vidhehi kuruSva / 'dazakaNTharadhe kAvye avadhAna vidhehi' iti dhvanyate // 5 // bhUmaNDale vayamapi drutameva yuSma sevAkRte vividhayoniSu sabhavAmaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prathamo gucchaka yatra prakAzamadhigacchati kalpavRkSa statraiva sarvavibhamA hi parisphuranti // 56 // bhUmaNDala iti / he prabho / vayamapi, yuSmatsevAkRte yuSmAkamArAdhanAya / bhUmaNDale bhUtale / drutameva jhaTityeva / vivivayoniSu nAnAyoniSu / yathopayoga sabhavAma utpatsyAmahe / hi yasmAt, yatra kalpavRkSa prakAzamavigacchati udeti / tatraiva sarvavibhavA sarve upayuktA bhAvA / parisphuranti udyanti / / 5 / / ityuktamatsu diviSatsu sa dInabandhu nIlAcalodgatahimAzurucismitAbhiH / pIyUSavarSamadhurAbhirudAragIrbhi rAzvAsya tAncidhuritAnnayanAtigo'bhUt // 60 // itIti / iti ittham / uktavatsu kathitavatsu / diviSatsu dyu satsu / sa. dInAnA durvidhAnAm / bandhu bAndhava / tAn diviSada / vidhuritAn vihvalAn / nIlAcalAt marakatAdra, udgata udita , ya himAzu himakara , tasya rucivat kAntivata, smita yAsu tAdRzIbhi / pIyUSavarSavat sudhAvRSTivat madhurAbhi zravaNapeyAbhi / udAragIni prazastavAgbhi | AzvAsya satoSya / nayanAtiga antarhita / abhUta ajaniSTa / etAni nava vasantatilakAvRttAni // 6 // tato vaitAnAd vaizvAnarAdudbha to viSvagnisAridIptidIptaH vigrahavAn vibhAvasuriva, nUtanastanayitnusacchAyakAyo navajavAkusumakAntivasanaH zizirAruNarAgaraJjitamarakatazikharIva lohitoSThapallavaH, prabhAkarabimbaphisalayitarodasIzakalasadhiriva snigdhaharyakSaromasodarazmazru mUrdhajaH, saudAmanIdAmadanturitadhanAdhanAbhoga iva divyAbharaNasavItaH, surAsurasagharSa isa sulakSaNo'pi pilakSaNaH, dundubhissAnagabhIrayA girAtmAna prAjApatya puruSa zasan, parAbhayastambhAbhyAmira dordhyA yogAhitasakocA, bhuvanANDapratikRtimiva divyapAyasaparipUrNA svarNapAtrIm, putrIyate pinItAya dazarathAya vitIrya tirodhAt // 61 / / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 dazakaNThavavam tata iti / tata anantaram / vaitAnAd vaizvAnarAd yajJAgne / udbhata sajAta / viSvagvisAriNIbhi sarvato visRtvarAbhi , dAptibhi prabhAbhi dIpta / vigrahavAn mUrta / vibhAvasurvahniriva / nUtana nava , ya stanayitnu balAhaka , tena sacchAya samAnakAnti kAya mUrti yasya tAdRk / navajavAkusumavad vasana vAsa yasya sa / aruNavAsA ityartha / ataeva zizirAruNa zizirakAliko ya uSAdyota, tasya rAgeNa raJjito vicchurita marakatazikharI nIlAdririva / sthita ityartha / lohitau raktavarNe oSThapallavau yasya sa / ataeva prabhAkarabimbena sUryamaNDalena kisalayitA pallavitA yA rodasI, tasyA zakalasadhi khaNDasavAna miva / sthita ityartha / snigdha masRNa yad haryakSasya kesariNa roma tatsodarA zma zrumUrvajA yasya tAdRk / ataeva saudAmanIdAmnA vidyullekhayA danturita sajAtadanto ghanAghanAbhogo meghADambara iva / sthita ityartha / divyai AbharaNai alakArai savIta bhUSita / pakSe divyAbha raNo yasmin iti / surAsurANA sagharSa samarda / zobhanAni lakSaNAni yasya tAk vilakSaNa lakSaNahIna na bhavatIti virodha / apUrva iti tatparihAra / dundubhisvAnagabhIrayA dundubhirAdhIrayA ityartha / girA vAcA / AtmAna sam / prAjApatya puruSa pumAsa zasan sUcayan / varAbhayayo stambhAbhyAm iva / dobhyA vAhubhyAm / yogena yogavibhUtyA, Ahita nihita sakoco yasyAM tAdRzIm / bhuvanANDasya pratikRti pratimAnamiva / divyena alaukikena pAyasena caruNA paripUrNA sabhRtAm / svarNapAtrI suvarNabhANDam / putrIyate putramicchate / vinItAya namrAya / dazarathAya rAjJe / vitIrya dattvA / tirodhAt antaradhAt // 6 // so'pi daridro ratnakhanimira tAmavApyAnandasadohataraGgito vItasatApazalyAyai kauzalyAyai tataH pAyasArdham, udazcanmodamAtrAyai sumitrAyai tadardhAdardham, pramadamayyai kaikenyai tadavaziSTAdam, punaranaya'caritrAyai sumitrAya tadapaziSTArthamapi prAyacchat // 62 // so'pIti / so'pi raajaa| daridra nisva / ratnakhanimiva maNirohaNasthalImiva / tA pAyasasvarNapAtrIm / avAgya / AnandasadohataraGgita AhlAdamagna ityartha / vIto nirmUla , satApa anapatyatAlakSaNa eva zalyo yasyA sA tasyai kauzalyAyai / tata svarNapAcyA pAyasArvam / udaJcantI ucchalantI, modamAtrA AnandAtizaya , yasyA tasyai / sumitrAyai tadadhAdardham / pramada harSa prastuta Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka 51 asyA sA pramadamayI / tatprakRtavacane mayaTU, DIp / tasyai kaikeyyai tadavaziSTAdardham | puna bhUya / anarghyaM amUlya caritra pAtivratya yasyA tasyai, sumitrAyai tadavaziSTArdhamapi prAyacchat prAdAt // 62 // tA narendradayitA nirAdhayo bhAvibhAvuka niSaNNamAnasAH / putraheturiti bRhitAdara prAzya pAyasamatIva rejire ||63 || tA iti / tA kauzalyAprabhRtaya / bhAvini bhaviSyati, bhAvuke maGgale, niSaNNam ArUDham mAnasa mana, yAsA tA / narendrasya rAjJo dazarathasya dayitA priyA / putrahetu putrakAraNamiti / bRhita upodbalita, Adara yasmistAdRzam / pAyasa pUrvalakSaNa payovikAravizeSam / prAzya bhuktvA / nirgatA nirmUlitA Adhaya mAnasavyathA yAsA tathAbhUtA satya / atIva atyartham / rejire zuzubhire // 63 // " 1 bhejire'tha tanutaH prabhAvato gaurava kimapi tAH samantataH / preyasA tridazarAjabandhunA yatra dohadavidhAH supUritAH ||64 || bhejira iti / atha tA samantata samantAt / tanuta zarIrebhya / prabhAvata prabhAvebhya / kimapi anirvacanIyam / gaurava gurubhAvam / bhejire Asedu / yatra yasmin kAle / tridazAnA rAjA mahendra, bandhu sakhA yasya tathoktena / preyasA tAsA priyatamena / dohadAnA vidhA prakArA / supUritA pravAhitA / na hIndrasaraye trilokyA kimapi durlabhamiti bhAva / ime rathoddhatAvRtte // 64 // caitrazukle navamyA tithAvAditeyake karka lagne tuSArAzunAgIzvarAdhiSThite, tuGgayAteSu kheTeSu paJcasvapAstAkhilo tpAtasa tAna sabandhagandhA re'nehasi || Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 dazakaNThavadham rAmabhadreti ramyeNa puNyena nAmnA muhuH malkavInA vacovallarIH sphAramudvellayan, samAnandayan zarma saMcArayan sAdhyasa bhaJjayan maDnu so'sAvi kauzalyayA zrIhariH // 65 // caitreti / sa zrIhari / caitrazukle navamyA tithau | AditeyarkSa ke punarvasunakSatre | tuSArAzuvAgIzvarAbhyA candragurubhyAm aviSThite karka lagne / paJcasu kheTeSu graheSu / tuGgayAteSu uccasthiteSu / apAstA nirastA, akhilA samagrA, ye utpAtasatAnA bhaumadivyAntarikSarUpA, teSA sabandhagandhAka urA, saparkalezodgamA, yasmiMstathAbhUte / anehasi kAle / ramyeNa zabdato'rthatazca manohareNa / puNyena pavitreNa pAvitryajanakena ca / rAmabhadra eti zrutismRtiprasiddhena / nAmnA abhidhAnena | muhu vAravAram / satkavInA vAlmIkivyAsAdInAm / vacovallarI vAgvratatI / sphAram atyartham / udvellayan vRhayan / sarvaM sthAvarajaGgamAtmakam / vizvam Anandayan AhlAdayan / zarma sukham / sacArayan pravartayan / sAdhvasa bhayam / bhaJjayan mardayan san | kauzalyayA bhagavatyA mahArAjJyA / maDanu sapadi / anAyAsamityartha / sAvi upAdi ||65|| sphuranmarandasaurabha pravAhavAsanotsukabhramanmilinda kAhalIvijRmbhaNAvabhAsitA, divo nipeturubarudArapArijAtaka prasUna pRSTastadA nilimpalokakalpitAH // dizaH prazastadarzanAH samIraNAH sukhAvahA bhunaH prakarSasagatA janAH prasannatAmitAH, nicitrakarmabhogataH kvaciccarAcarAntare niviSTajIvaceSTitA vaya prasAdamAgatAH || 66 || 6 1 sphuraditi / tadA tadAnIm / diva AkAzAd uccakai / nilimpaloka devakulai, kalpitA sRSTA / sphuranta unnidrA, ye marandAnA makarandAnAm, saurabha pravAhA saugandhyataraGgA, teSA vAsanayA lipsayA, utsukA utkaNThitA, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gunchaka 53 ataeva bhramanta , ye milindA bhramarA , teSA kAhalIvijRmbhaNayA dhvanivizeSA viSkAreNa avabhAsitA nIrantritA / udArA pArijAtakaprasUnAnA vRSTaya varSaNAni / nipetu patitA / diza AzA / prazastadarzanA sukhAlokA / samIraNA vAyava / sukhAvahA spRhaNIyasparzA / bhuva kRtrimAkRtrimasthalapradezA / prakarSasagatA svasvaguNotkarSe hRdayagamA / janA lokA / prasannatA prasAdam / itA prAptA / vicitra bhAvikavAdena vilakSaNa, yat karma zarIravADmanobhirArabvam, tadbhogata tadbhogAya / kvacit kasmiMzcit / carAcarAntare sthAvarajaGgamalakSaNe srge| niviSTa lIna, jIvasya balaprANadhAna, ceSTita vilasita, yeSA tAdRza | vaya saprati vartamAnA api / zAbdena Arthena ca vyApAreNa prasAdam AgatA pratipannA iti punaruktaprAyam // 66 // puSya kSitijamupAgate jhaSe vilagne salagnapramadanizAmanAJcite janaughe / saubhrAtraprakaraNatAttvikaprameyakalya kaikayI bharatamasta bhUribhAgyabhavyA // 67 // puSya iti / bhUri bhUyiSTha, yad bhAgya bhAgadheya, tena bhavyA zobhanA / kaikeyI raajnyii| puSyarte pussynksstre| jhaSe vilagne mInAGga / kSitija kSitijarekhAm / upAgate prApte / mIne udite satItyarthe / salagna sazliSTa , ya pramada Ananda , tasya nizAmanena AkarNanena, aJcite / janaughe anta puravarge / saubhrAtraprakaraNasya bhrAtRsnehapUrte , yat tAttvikaprameya mArmikarahasya, tatra kalya niSNAtam / bharata tannAmAnam / asUta ajIjanat // 67 // sAIM karkaTalagne'bhyudite mArtaNDake mahAbhAgau / tau lakSmaNa-zatrughnau prAsoSTAryA sumitrApi // 68 // sArpa iti / AryA mahanIyA / sumitnApi rAjJI / sArpe AzleSAnakSatre / karkaTalagne karkodaye / mArtaNDake sUrye / amyudite sati / tau mahAbhAgau mahA zayau / lakSmaNa zatrughnau tannAmAnau / yamalAvityartha / prAsoSTa prAsUta // 66 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dazakaNThavadham yathAkalpa bhagavatA vasiSThena kalpite saskArajAte te gamabhadrAdayazcatvAro bhrAtaro vidyAnA vinayAnA ca sakrAntimaNidarpaNA navanarindukiraNairiva svabhAvamadhurairAtmaguNaiH saha lokAnA hRdayAnyadhyavAtsuH / parasparapremabandheSvapi teSu prakRtyA candraH sUryamitra lakSmaNo rAma zatrunno bharatamanvasASIt // 66 // yatheti / yathAkalpa yathAgRhyasUtrazAsanam / bhagavatA vasiSThena kula guruNA / kalpite anuSThite / saskArajAte saskArakalApe sati / te rAmabhadrA dayazcatvAro bhrAtara / vidyAnA catasRNA trayIprabhRtInA, vinayAnA ca zIlAnA ca / sakrAntaye sakramaNAya, maNidarpaNA ratnamukurabimbA / navanavairindukiraNe varviSNusuvAzukarairiva / svabhAvamadhurai prakRtipezalai / AtmaguNai svacaritra / saha samam / lokAnA janAnAm / hRdayAni mAnasAni / adhyavAtsu adhivasa ntisma / paraspareSAm anyonyeSA, premabanvA snehagranthaya , yeSA teSu api / teSu rAmabhadrAdiSu / prakRtyA svabhAvena / candra candramA / sUrya savitAramiva / lakSmaNo rAma, zatrughno bharatam / anvasArSIt anvayAsIt // 66 // dantairigAbhramAtaGgo bhujairiva janArdanaH / Azramairiva sadvarNaH sutairdazaratho'rucat // 7 // dantairiti / abhramAtaDna airAvata / dantai catubhirdazanairiva / janArdana viSNu / bhujai caturbhi bAhubhi iva / sadvarNa brAhmaNAdi / Azramai brahmacaryA dibhizcatubhiriva / dazaratho rAjA, sutai rAmabhadrAdibhi / arucad arociSTa / / 70 / / kRtaratnAkarollAso hRtalokatamomalaH / prasannamaNDalo rAjA virarAja karojjvalaH // 71 // kRteti / kRta sapAdita , ratnAkarANA ratnakhanInA samudrasya ca, ullAso vRddhi , yena tAdRk / hRta dUrIkRta , bhUrAdInA janAnA ca, tamomala ajJAnagranthi adhakArazca, yena tAdRk / prasanna mudita nirmala ca, maNDala sAmantavarga vimbazva, yasya tAdRk / karai bhAgadheyai azubhizca, ujjvala vizuddha svacchazca / rAjA dazaratha , candramAzca / virarAja vireje / '71 / / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo gucchaka paramocchrAya prakAzya parito mahaH / AkrAntajagatIcakro rAjahaso vyarocata ||72 || avApyeti / atrAnta svAvInIkRta zAsanena caGkramaNena ca jagatIcakra bhUmaNDala yena tathAbhUta / rAjahasa, rAjazArdUla marAlarAjazca / paramocchrAya mahatI zriya gativizeSa ca / avApya Alambya / parita samantAt / maha teja dhAma ca prakAzya nirUpya ca / vyarocata vyadyotata ||72 || sarasvatIndirAdhaute praveSTaviTapAzrite / tasya khaDgalatAbhoge cira cikrIDa medinI // 73 // sarasvatIti / tasya rAjJo dazarathasya | sarasvatIndirAbhyA dhaute nikti / praveSTau bAhU eva viTapau, tadAzrite tadAlambane / khaDgo nistriMza eva, latA vallI, tadAbhoge jhalaJjhalAyAm / medinI cira cikrIDa / sukhena saurabhamAsasAdetyarthaM / vIrabhogyA hi vasu vareti tAtparyam // 73 // paThan dvijo vAgRSabhatnamIyAt syAt cattriyo bhUmipatitvamIyAt / vaNigjanaH paNyaphalatvamIyAj janazca zUdro'pi mahattvamIyAt // 74 || paThan dvija ityAdi mUlarAmAyaNAnurUpam / vizeSastva ||74 || tAtazrIsarayUprasAdacaraNasnarvRkSasevA paro 55 mAtRzrI haradevyapArakaruNA pIyUSapUrNAntaraH / sAketAparabhAgavaddhavasatidurgAprasAdaH sudhI rAste tena kRte'tra rAmacarite guccho'yamAdyo gataH // 75 // iti zrImati rAmacarite dazakaNThavadhe bhagavadavatAro nAma prathamo gucchakaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham atha dvitIyo gucchkH| atha-'yo'dva tasiddhAntataraGgitAyA vedAntalakSmyA kutukAnyatAnIt' iti prAnirdiSTamartha cikhyApayiSuruttaragrantha sasagatikamavatArayati atha bhagavan ! jIvanmuktasthitiH kIdRzIti saprazraya bharadvAjena muninA pRSTo vAlmIkI rAmavasiSThasavAdamadhuramakSarAmRta brhmrsmupbRhynnuvaad-||1|| atheti / atha rAmabhadrAdInAm aparAkhyavidyAgrahaNAnantaram / jIvanmuktasya jIvatme muktasya sthitilakSaNam / saprazraya sapraNayam / prazrayapraNayau samAvityamara / rAmavasiSThayo ya savAda uktipratyuktirUpa , tena madhura zlakSNam / akSarANi varNA eva amRtAni pIyUSANi, akSarama avinazvaram amRta mokSazca, yasmin tam / brahmaNo vedasya rasa niryAsam, brahmava rasa ta ca / upava hayan pallavayan / uvAda vadavyaktAyA vAci // 1 // jAgatasya bhramasyAsya jAtasyAkAzavarNavat / apunaHsmaraNa manye brahman ! vismaraNa varam // 2 // jAgatasyeti / he brahman / bharadvAja | / AkAzavarNavat nabhonalyavat / jAtasya atyantAsabhAvitayA kalpitasya / asya purotina / jAgatasya jagatsavandhina / bhramasya mithyAmate / bhrAntimithyAmatibhrama ityamara / ukta ca paramArthasAre 'rajvA nAsti bhujaGgastrAsa kurute ca mRtyuparyantam / bhrAntemahatI zaktirna vivekta zakyate nAma // 28 // iti / tanmUlAvidyAvAsanocchedena apuna smaraNa yathA bhavati tathA / vismaraNa smaraNAbhAvam / varam sarvotkRSTam / muktilakSaNam AtyantikadRzyoccheda , svarUpa tadupalakSitacinmAtrAvasthitizcetyartha / manye pramANAnubhavAbhyA nizcita vAnasmi / nIrUpe nabhasi nelyasyevAtmani vijRmbhitasya dRzyajAtasyAtyanta vismaraNameva varIya iti jyAyAn panthA / atreda sAram - Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka 'bhinnA'jJAnapranthirgatasadeha parAkRtabhrAnti / prakSINapuNyapApo vigrahayoge'gyasau mukta // ' iti // dRzyAtyantAbhAvabodha vinA tannAnubhUyate / mahIyasApi yatnena smodho'ndhiSyatAmataH // 3 // dRzyeti / dRzyasya prapaJcasya, ya atyantAbhAvo bAya , tasya bodha jJAnam / tajjIvanmuktalakSaNa svarUpa ca / nAnubhUyate na sAkSAkriyate / ata asmAt / mahIyasA mahattareNa / yatnena upAyena / svabodha AtmajJAnam / anviSyatAm gaveSyatAm // 3 // upadezaphalitamAha dRzyaM nAstIti bodhena manaso dRzyamArjanam / sapanna cet tadotpannA parA nirvaannnitiH||4|| dRzyamiti / cidra pAdAtmano vyatirikta dRzya dehAdi jaDajAta nAstIti bodhena tattajjJAnena manasa mAnasAt / ced uktalakSaNasya dRzyasya mArjana nirasana sapanna ghaTitam / tadA parA nirvANAkhyA nivRti Atmasukham utpannA AvirbhUtA ityartha / mana eva manuSyANA kAraNa bandhamokSayoriti bhAva // 4 // azeSazAsanAtyAgo mokSa ityabhidhIyate / kSINAyA vAsanAyA hi ceto galati satvaram // 5 // eSa vAsanayA kAyo dhriyate bhUtapaJjaraH / tantunAntarniviSTena yathA mauktikagucchakaH // 6 // azeSeti, eSeti ca / vAsanA punarutpattibIjam / punarutpatti pretyabhAva / ceto mana vAsanApuJjarUpam / zeSa spaSTam / / 5-6 // vAsanA vibhajate vAsanA dvividhA zuddhA malinA ceti gIyate / malinA janmano bIjaM zuddhA janmaribhaJjanI // 7 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 vAmaneti / spaSTam // 7 // ajJAnaghanasakAzA vanAhakArakarkazA | punarjanmakarI jJeyA vAsanA malinA budhaiH ||8|| jJAneti / ajJAnakSetre eva vAsanAbIjAni prarohanti hi || || saMbhRSTabIjasasthAnA punarjanmAGka rAkSamA / zarIre vAsanA zuddhA bhAti cakre yathA bhramiH // 6 // sabhRSTeti / sajAte jJAne kRtakRtye cakre bhramiriva zarIre bhRSTabIjakalpA vAsanA bhavAG kurotpAdikA na bhavati / ukta ca paramArthasAre iti // 6 // dazakaNThavadham ata etat phalati 'agnyabhidagdha bIja yathA prarohAsamarthatAmeti / jJAnAgnidagdhameva karma na janmaprad bhavati ||62||' iti // 10 // ye zuddhavAsanA bhUyo na janmAnarthabhAjanam / jJAtajJeyAsta ucyante jIvanmuktA mahAdhiyaH ||10| ya iti / jJAtajJeyA prAptajJeyAvasAnA ityartha / tathAca gItAsu 'yadA te mohakalila buddhirvyatitariSyati / tadA gantAsi nirveda zrotavyasya zrutasya ca // muktiphala dRSTAntayan bharadvAja niyantrayati jIvanmuktizriyA reme yathA rAmo mahAyazAH / tadatra sAdhyate sAdho' sAnadhAno'nadhAraya // 11 // 1 jIvanmuktIti / sAvadhAna ekatAna san avadhAraya nizcinu / kiM tat he sAdho / yatra jIvanmuktiviSayaka sAdhyate dRSTAntAnubhavAbhyA vyutpAdyate iti // 11 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka atha vidyAvinayasapanno rAmabhadraH kAnicid dinAni gRheSu krIDayA nayannekadA nasakiraNakaisaraparIta pitRpAdapadma samupasRtya, tAta ! tIrthAni draSTuplutkaNThita mama ceto bhanadAjJA pratIkSata iti vinatakadhara prArthayAcakre / anujJAtaH zAstrajJaivipraiH snigdhairvayasyaizca sahalakSmaNazatrughno yathAyatha caturdigantazritAni tAni tIrthadevatAyatanapuNyAraNyAni sabhAjayitvA kozalAnandinI pratyayAsIt // 12 // atheti / sabhAjayitvA prItipUrvaka sevitvA / samAja prItisevane // 12 // tadanyanudina raghunandana prAsAde'vasthitaH, zaradi kAsAra iva kAryaM zrayan, padmAsanagataH, kapolatalasalInapANipallavaH, aruNodayapicchAyaminduvimbamina vadanamukula dadhat, cintAparAyaNastUSNIko vyApArazUnyo'janiSTa // 13 // tadanviti / kAsAra padmAkara / padmAkarastaDAgo'strI kAsAra sarasI sara ityamara / padmAsana nAmAsanavizeSa / yathA 'vAmorUpari dakSiNa niyamata sasthApya vAma tathAdakSorUpari pazcimena vidhinA dhRtyA karAbhyA dhRtam | aDaguSTha hRdaye nidhAya civuka nAsAgramAlokaye detad vyAdhivikAranAzanakara padmAsana procyate / / ' iti / tUSNIka tUSNIzIla / zIle ko malopazca / / 13 / / ____ ahaha ! kimeva kumAro'janIti cintayati parijane, zocati mAtRmaNDale, viSIdati vayasyavarge, durmanA dazarathaH sahasA dauvArikeNAgatya, 'deva ! bhavanta draSTu dvAramadhitiSThati sa bhagavAn vizvAmitra' iti satvara vyajJapi // 14 // ___ahaheti / dauvArika dvAre niyukta / 'tatra niyukta ' (pAsU0 4 / 4 / 66) iti Thak / vizveSA mitra vizvAmitra / 'mitre carpo' (pA0 sU0 6 / 3 / 130) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dazakaNThavadham iti dIrgha / vizvasya mitra nirupAdhipremagocaratayA preyAn / 'AtmAnameva priyamupAsIta' iti zruti / 'vizvatrayeNa yo maitrI kartumicchati dharmata / vizvAmitra sa -' iti smRtizca / vyajJapi nyavedi || 14 || sama so'pi zravaNasamakAlameva sihAsanAdutthAya sAmAtyaH vasiSTha - nAmadevAbhyA padAtirena saritapada padyamAnaH pizaGgajaTAjUTa sasadhyAbhramiva zailakUTam, ullasadyajJopanIta savAriprapAtaveNikamiva zikhariNam, aparabhuvanopAdAnakAraNazeSabhANDakamiva kamaNDalu dadhAna, sukRtasudhAmaburAbhyA vADmanasAbhyA vandArUnanugRhvAna maharSimAluloke // 15 // so'pIti / pizaGgajaTAjUTa piGgalasaTAbandham / piGgapizaGgau kadra piGgalau iti, vratinastu jaTA saTA iti cAmara / ataena sasadhyAbhramiva zailakUTam / ullasadyajJopavIta dhRtayajJasUtram / ataeva savAriprapAtaveNikamiva zikhariNam / aparabhuvanasya bhuvanAntarasya, yat upAdAnakAraNazeSa nirmANAvazeSadravya, tasya bhANDakamiva kamaNDalu dadhAnam / sukRtasudhAmadhurAbhyA puNyapIyUSasodaryAbhyAm / vAk ca manazca vAGmanase / 'catura' (pA0 sU0 5|4| 77 ) iti nipAtanAt / tAbhyAm / vandArUn abhivAdakAn / 'zUnandyorAru' ( pAsU 3 / 2 / 173 ) iti ||15|| avalokya dUrAdeva bhUtalamilanmukuTamaNikoraka praNipatyaina yathAzAstra paripUjya ca pratinandanamadhigatya prAJjaliretadavocat ||16|| lokyeti / spaSTam // 16 // , bhagavan ! bharatA dvijarAjena payodhiriva para mollAsa sImAnaM lambhi - to'hamidAnI ki vyAharANi kiM vA''carANi yadAdezanidhiprasito mamAntarAtmA''tmAnamato'pi mahAnta manyeta iti praNayapezala bruvANe dharaNisutrAmaNi sa pratyavocata ||17|| bhagavanniti / dvijarAjeti zliSTam / zeSa spaSTam // 17 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka ayi ! raghudhuradhara !! mahAyazaprasUtasya tavaiSa vyAhAro vADhamupapadyate / yadaha dazarAtreNa kratunA yiyakSamANo rakSobhayakSubdho'dhijyadhanvAna rAmabhadrameva rakSitAra manyAno'rthitvena tyA prApto'smi // 18 // ayIti / vADhamupapadyate prakAma sagacchate / dazarAtreNa kratunA somayAga vizeSeNa // 18 // putrasya tAdRzaM daurmanasya raNe'pATana ca vibhAvayan nananeti garbhitena vAkovAkyena gamananiSedhameva samarthayannapi pArthiyo maharSibhra - bhagabhujagabhIto vasiSThabodhitaH salakSmaNa rAmabhadramAjUhavata // 16 // putrasyeti / vAkovAkyena uktipratyuktiprastAvena // 16 // mo'pi ca prarUDhamAnasavyathAviSaNNaH zanakairupetya purastAt pitara parastAt tapodhAmanI vasiSThanizvAmittrI brahmaniSTha vAmadeva ca praNamya tena mUrdhanyAghrAtaH samAtsalyamAliGgitastAbhyA tena ca prayuktAzIravanyA parijanAmtIrNe 'zuke nyavikSata / tadanu krameNa tairevamavAdi // 20 // so'pIti / so'pi rAmabhadra |tai dazarathavasiSThavizvAmitravAmadevai // 20 // putra ! prAptaviveko'si kalyANAnA ca ketanam / jaDavajjIrNayA matyA mohAyAtmA na dIyatAm // 21 // putreti / 'punnAmno narakAd yasmAt pitara trAyate suta / tasmAt putra iti prokta svayameva svayabhuvA // iti nirukti / jaivad avivekivat / jIrNayA zithilayA / mohana moha / muha vaicittye-ghana / AtmA jIva // 2 // rAjaputra ! mahAbAho ! zUrastva vijitAstvayA / durucchedA durArambhA apIme viSayArayaH // 22 // rAjaputreti / viSayA eva araya // 22 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham kiniSThAH ke kiyantaste hetunA kena cAnagha / / Adhayaste'valumpanti mano gehamivAkhavaH // 23 // phimiti / zrAvaya ki niSThA ke ceti svarUpaprazna / kena hetunA ceti nimittaprazna / te kiyanta iti vibhAgaprazna // 23 / / iti pRSTo munIndreNa samAzvasya ca rAghavaH / yathAvad vakta mArebhe laDbate ko hi sadvacaH // 24 // itIti / iti viziSya munIndreNa bhagavatA vizvAmittreNa / pRSTa praNunna / samAzvasya samAzvAsa praagy| satA mahAtmanA, sad upAdeya ca vaca / ka prekSAvAn / lavate atikrAmati // 24 // sadAcAraparo bhUtvA bhramitvA tIrthabhUSvaham / bhoganIrasayA buddhayA maharSe ! mRSTavAnidam // 25 // sadAcAreti / spaSTam // 2 // ki nAmeda bata sukha yeya sasArasagatiH / jAyante mRtaye yatra mriyante jAtaye janAH // 26 // kimiti / "mRtibIja bhavejjanma, janmabIja bhavenmRti" iti vacanA dityartha // 26 // ayaHzaGka, samA sarve parasparamasaginaH / zliSyante kevala bhAvA manaHkalpanayA svayA // 27 // aya iti / sUcyAdivan mitha samandhazUnyA api dRzyA bhAvA aha meteSA mama caite iti kriyAkArakabhAvena sabadhyante-ityartha // 27 // manasA jagadAbhogi mano'sadiva dRzyate / mRgatRSNAmbhasA kaSTa mRgA iva nimohitAH // 28 // manaseti / jagad manasA Abhogi viSayAnubandhi / tacca mana atyanta Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka taralatvAd asadiva zUnyakalpamiva dRzyate anubhUyate / kaSTa mRgatRSNAmbhasA marIcivAriNA mRgA iva bhogAbhilASeNa vimohitA vayam // 28 // nahi kenApi vikrItA vikrItA iva yantritAH / aho ! sarve vaya mUDhA jAnAnA api zAmbarIm // 26 // nahIti / za vRNotIti zabaro daityavizeSa , tatsabandhinI zAmbarIm, mAyAm / uktasyaiva prapaJca // 26 // eva vimRzato bADhaM duranteSasthireSu me / bhAveSvaratirutpannA pathikasya maruSviva // 30 // evamiti / duranteSu duSpariNAmeSu / arati vairasyam / ukta ca pAtaJjale-'pariNAmatApasaskAradu khairguNavRttivirodhAcca du khameva sarva vivekina' (yo0 da0 2 / 15) iti // 30 // tadida bhagavan / ba hi kimida pariNazyati / kimidaM jAyate bhUyaH kimida parivadha te // 31 // // iti prathamaH paritApaH // tadIti / he bhagavan ! trikAlajJa / tadida pratyakSamupanata brUhi AkhyAhi / kimida dRzya sat pariNazyati agocaratA prApnoti / sato nAzAsabhavAt / kimida bhUya jAyate prAdurbhavati / pariNaSTa kathamiva jAyeta / kimida puna parivardhate / pariNaSTasya punarutpattyasabhave tadvardhanAnaucityAt / yadi ca dRzyamasat tarhi kiM pariNazyet / svarUpeNAsato asattvapratipAdana vandhyAsUnudhvasavadanupa pannam / eva ca jananavardhane api / yadi yad dRzyate tadanyan nazyati-ityAdi pratipAdyata tadA sabandhAbhAvena zake va duSyati / / 31 / / // iti prathama paritApa // idAnI paritApameva prapaJcayati saptadazabhi praghaTTakai - mohayantI manovRtti khaNDayantI guNAvalim / prayacchantI duHkhajAlaM zrIriya ki gaveSyate // 32 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham mohayantIti / zrayatIti zrI saubhAgyasapat / mAghoktyA'khilalokakAnteti yAvat // 32 // lakSmIvizaGkaTollAsakallolAnalamAkulAn / jaDaughAn vikRtAn dhatte varSAsvira taraGgiNI // 33 // lakSmIriti / vizaGkaTa pRthu vRhat - ityamara / jaDaughAn - vArivegAn, jaDavRndAni c| ogho vege jalasya ca / vRnde paramparAyA ca drutanRtyopadezayo-iti medinI // 33 // iya zrIH padamekatra no nibadhnAti caJcalA / dagdhevAniyatAcAracakramA vyatirAjate // 34 // iyamiti / upameyapakSe- aniyatAcAreSu zAstravihitAcaraNazUnyeSu, upamAnapakSe-aniyatAcAra skhalitanyAsa yathA tathA, cakramo yasyA saa| vyatirAjate iti- 'kartari karmavyatihAre' (pA0 sU0 1 / 3 / 14) ityAtmanepadamiSyate // 34 // guNAguNAnapazyantI zrIreSA pArzvazAyinam / rAjaprakRtivanmUDhA durArUDhA'valambate // 35 // guNAguNeti / prAyeNa rAjAno'vivekino bhavanti / ukta ca- Azrayanti samIpastha rAjAno vanitA latA -iti // 35 // tAvacchItamRdusparzo lokaH sveSu pareSu vA / vAtyayeva hima yApalladamyA na paruSIbhavet // 36 // tApaditi / vAtyayA vAtasamUhena / 'pAzAdibhyo ya' (pA sU 4 / 2 / 46) iti ya // 3 // prAjJAH kRtajJAH sakhyajJAH pezalAH saralA api / pAsumuSTaya va maNayo lakSmyA hi malinAntarAH // 37 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da6 dazakaNThavadham bhAra iti / evamAdisthale zabdasya punaruktireva vicchittimAvahati / ataeva-'naika pada dvi prayojya prAyeNa' (vA0 sU0 5 / 1) iti sUtrayan vAmana prAyeNa iti prAyukta // 42 // pAdapA api jIranti jIvanti mRgapakSiNaH / sa jIvati mano yasya mananena na jIvati // 43 // // iti jIvitagardA // pAdapA iti / pAdai mUlai pibanti iti pAdapA vRkSA / 'supi stha' (pA0 sU0 3 / 2 / 4) iti ka / eSA cetanatve smRtirapi "tamasA bahurUpeNa veSTitA karmahetunA / anta sajJA bhavannyete sukhadu kha samanvitA // (manu 1 / 46) ___ iti / manaso hyajIvanatva nizcalIbhAva / iya manovasthA unmanIbhAvapadenApi paribhASyate // 4 // // iti jIvitagaryo / mihikA guNapadmaSu kuliza zamazAkhiSu / saihikeyo vimarzendAvahakAro bhRzAyate // 44 // mihiketi / ahamiti karaNamahakAra / ahamiti vibhaktipratirUpakamavyayam / AtmA hi ahapratyayapratyayI / tatra zabdasRSTiprastAve- ahamiti pratyAhAranyAyena akArAdihakArAnto varNasaghAta / arthasRSTiprastAve tu- abhimAno'hakAra iti anta karaNavRttivizeSa / abhRzo bhRzo bhavatIti bhRzAyate / 'bhRzAdibhyo bhuvyacverlopazca hala ' (pA sU 3 / 1 / 12) iti kyaG // 44 // Daha kAyamahAraNye kSubdho'hakArakesarI / jRmbhate vikaTATopa teneda jagadazyate // 4 // iheti / jabhi-jubhI gAvinAme ! azyate pramyate / azcAte. karmaNi laT // 4 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 dvitIyo gucchaka nirAkurvan ghanAkAramahakAramahAkarI / zrA ! prArohayate kAma durArambhanipAdinam // 46 // nireti / A / ahakAra eva mahAkarI mattamAtaGga / ghanAkAra nirAkurvan parAbhavan / duSTa Arambha durArambha , sa eva niSAdI, tam / kAma yathA syAt tathA, Arohayate // 46 // aho ! ahakRteH kRtyA yadalpe'pi paricchade / aADhya manyA nRpamanyAH prAjJamanyAzca jajJire / / 47 // aho iti / aho / haho / / ahakRterahakArasya / kRtyA karaNena ceSTayA athavA kRtyeti prathamAntam / yad yasmAt kAraNAd alpe katipaye'pi / paricchade bhogasAmagrIsattve / itthaprakRtikA jajJire-ityartha // 47 // ahakAre'mbude zAnte tRSNayA taDitA'zami / vicchinne viTapArohe vratatyApi vilIyate // 4 // ahamiti / ahakAre ambude zAnte sati / tRSNayA taDitA vidyu tA api azami zAntam / zamyaterbhAve luD / vyastarUpakam / viTapArohe vicchinne sati, tadAlambinyA vratatyA vallApi / vilIyate zamyate iti prasiddham / / 48 / / ahamityasti ced buddhirahamApadi duHkhitaH / nAsti cet sukhitastasmAdanahakAritA varam // 46 // // ityhkaarjugupmaa|| ahamiti / anenAhakArAbhAvo vyutpAdita // 1|| // ityahakArajugupsA / / mano mananavikSubdha dizo daza vigAhate / mandarAndolanoddha takSIrodAmbupRSad yathA // 50 // mana iti / kSubdhasya manaso dazadizAvagAhane devAsurairmadhyamAnasya hIrodasya kSIrAbdhe pRSato dRSTAnta // 50 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 dazakaNThavadham bhogadUrvAGka rAkAkSI zvabhrapAtamacintayan / itastato dhAvamAno na zrAmyati manomRgaH // 51 // bhogeti / zvabhrapAtam adha pAtam // 51 // kroDIkRta dRDhagranthitRSNAsUtrayujAtmanA / pakSiNA jAlakeneva cetasA paritapyate // 52 // kroDIti / kroDIkRta antarnIta , dRDhagranthi viSayagraho yayA tAdRzI, tRSNaiva sUtram tantu , tena yujyate iti tathAbhUtena / AtmanA balaprANabhRtA cetanena / kaa| pakSiNA jAlabandhena iva / cetasA karaNena paritapyate klizyate-ityartha // 2 // analpakalpanAtalpe vilInAzcittavRttayaH / bodhyamAnA na budhyante tadatyartha vyathAmahe // 53 // analpeti / analpakalpanaiva talpam, tatra / talpapaTTe zayyA-kalatrayo iti dvisvare haima / vyathAmahe-vyatha bhaya sacalanayo // 53 // avAntare nipAtAya prAntare bhramaNAya vA / tRNena pavaneneva cetasA bahu calyate // 54 // apAntareti / avAntare akANDe / nipAtAya prazamAya / prAntare zUnye / bhramaNAya gamanAya / pavanena vAyunA, tRNena iva / cetasA, bahu adhi kam / calyate bhramyate // 54 // dhUminA matsaraugheNa jvAlinA'nantacintayA / zrAzrayAzena manasA pluSyate sphAramantaram // 55 // dhUmineti / matsaraugheNa anyazubhadveSAvezena / dhUminA dhUmavatA / jyAlinA jvAlAviSTena / AzrayAzena agninA iva / manasA antara sphAra bahu pluSyate dahyate // 5 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka yAvanna manaso'paiti jagacitra prasAritam / tAvatkautUhalAkrAnta kathametat prazAmyati || 56 || yAvaditi / etad mana ||56 || kSaNa dhyAna kSaNa jJAna kSaNa nandanacintanam | vilakSaNa mano yAvad viSayormiMSu sakSaNam // 57 // kSaNamiti / sakSaNa saspRham | kSaNamiti - ' kAlAdhvanoratyantasa yoge' ( pA0 sU0 2/3/5 ) iti dvitIyA // 57 // 66 kSaNAjjaganti sacarya na manAgapi tiSThati / yattannigRhyatA kenAkAzakAsAravRemanaH || 58 || // iti cicadaurAtmyam || kSaNAditi / AkAza eva kAsAra, taMtra tRD tRSNA yasya tAdRg mana / ataeva gItAsu ' caJcala hi mana kRSNa / pramAthi balavad dRDham |' 1 mahAzano mahApApmA vidhyenamiha vairiNam || ( 6 / 34) iti ||58 || / / iti cittadaurAtmyam / / ( 6 ) alamanta mAyaiva tRSNA nilulitAzayA / prayAtA niSamollAsamUmiMrambunidhAviva // 56 // alamiti / bhramo mithyAmati Avartazca / vilulitAzayA loDitacittA | anyatra AndolitamadhyapradezA ||56 || * vAJchannapi ra roddhu N vAtyayeva jarattRNam / nItaH kaluSayA kApi tRSNayA cittacAtakaH // 60 // vAJchanniti / raya cApalya vega ca / roddhu vAJchannapi cittameva cAtaka pakSivizeSa | dharmameghAkhyarasapAnAya megharasapAnAya cetyarthAllabhyate / vAtyayA jarattRNamiva kaluSayA tRSNayA kApi nIta prApita || 60|| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham marutIva rajaHpuJjo viyatIva zaradhanaH / udantIva DiNDIrastRSNAgate bhramAmyaho ! // 61 // marutIti / DiNDIro'bdhikapha phena - ityamara // 6 // azrAntajalasasA gADhordhAdhogamAgamA / tRSNA granthimatI sphAramAraghaTTAgrarajjuvat // 62 // azrAnteti / AraghaTTa ghaTIyantram / arahaTa iti prasiddham // 62 / / kuTilA komalasparzA niSavaiSamyasazrayA / dazatISadapi spRSTA tRSNA kRSNeva sapiNI // 63 // kuTileti / kuTileti catvAri vizeSaNAni ubhayatra tulyAni // 3 // anAparjitacittApi sarvamevAnugacchati / na vindati phala kiMcit tRSNA jIrNeva kAminI // 64 // anAvarjiteti / na Avarjitam anAkalita citta yayA tathAbhUtA jIrNA kAminIva // 64 // pada karotyaladhye'pi tRptApi phalamIhate / cira tiSThati naikatra tRSNA loleva vAnarI // 65 // padamiti / pada sthAna caraNanyAsa ca // 65 // udyaddhanarasotsedhA paramAlokamudrikA / mohakekikulAkIrNA tRSNA kAdambinIyate // 66 // udyaditi / kAdambinI meghamAlA-ityamara // 66 // AyatA'nantasasthAnA vicitrA vigaladguNA / AvaddharAgasatAnA tRSNA zakradhanUyate // 6 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka Ayateti / anantam aparicchinna, anante khe ca sasthAna yasyA sA / guNa audAryAdi maurvI ca / zakradhanUyate zakradhanu idrAyuvam, tadvadA carati / zakravanuSzabdAdAcAre'rthe kyaDa / 'kartu kyaD salopazca' (pA0 sU0 3 / 1 / 11) iti // 67 / / vallakI kAmagItAnA zRGkhalA mohadantinAm / naTI jagadrUpakANA tRSNA kenAbhibhUyatAm // 68|| // iti tRssnnaabhnggH|| vallakIti / jagantyeva rUpakANi / nATakAdidRzyakAvyavizeSA // 68 / / // iti tRSNAbhaGga / sukharAkAprabhodbhAsi kSaNamAnandatundilam / kSaNa duHkhakuhUdhvAntacchanna kliSTamida vapu. // 66 // sukheti / sukhameva rAkA pUrNacandrA rAtri / pUrNe rAkA nizAkare-ityamara / du khameva kuhU zUnyacandrA rAtri / sA naSTendukalA kuhU -ityamara / kSaNamitya tyantasayoge dvitIyA // 6 // baddhAsthA ye zarIreSu saktAH sasRtibhUtiSu / te mohamadironmattAH kimucyante dhigantarA // 70 // baddhAstheti / AsthA Alambanam / AsthA tvAlasvanAsthAnayatnApekSAsu yoSiti-iti medinI / sasRti sasAra 70 // taDitsu zaradabhraSu gandharvanagareSu ca / sthiratA nizcitA yena tena vizvasyatAM tanau // 71 / / taDiditi / gandharvanagara rAjanagarAkAra nIlapItAdimegharacanAvizeSa // 7 // iya hi cetanA dInA dehAntaravivartinA / mithyAjJAnapizAcena grasyamAnA vimuhyati // 72 / / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadham iyamiti / dInA varAkI // 72 // na kicidapi dRzye'smin dRzyate styvttyaa| dagdhAtmanA zarIreNa janatA pipalabhyate // 73 // neti / satyavattayA paramArthatayA / dagyAtmanA cetanahatakenetyartha // 73 // UrdhvAdhastiryagArUDhaprapAlAvalisavRtaH / prakANDazAkhAviTapaprAgbhAravibhavocchitaH // 74 // AmUlacUDaparyAptipattrapuSpaphalorjitaH / tRSNAzIviSasUtkAraH kopavAyasAzitaH / / 75 // drohagRgarutvobho'haMkArollAsalAlitaH / kasyAtmIyaH paro vApi kAyavRkSo'yamudgataH // 76 // (tilakam) // iti kAyajugupsA // UrSeti / sarvadikkayA pravAlasatanyA veSTita ityartha / prakANDeti / tattadavayavasamRddhathA abhra kaSa ityartha / AmUleti / AmUlAgra tattadbhogyavizeSeNa prANita ityarthaM / tRSNeti / sUtkAra phUtkAra / vAzita zabdita / tirazcA vAzita rutam-ityamara / droheti / garukSobha pakSavikSepa / svakIya parakIyo vA / ubhayathApyanAstheya iti bhAva / tilaka tribhi sabaddha vizeSakamityartha // 74-76 / / // iti kAyajugupsA // labdhApi taralAkAre kAryabhArataraGgiNi / sasArasAgare janma, bAlya klezAya kevalam / / 77 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka labdhveti / kliznanti iti klezA / tathA ca pataJjali -'avidyAsmitArAgadveSAbhinivezA paJca klezA' (yo da0 2 / 3) iti // 77 // azaktirApadastRSNA mUkatA mUDhabuddhitA / gRdhnutA lolatA dainya bAlye valgantyazRGkhalam // 78 // azaktIti / gRdhnu gardhanazIla / gRdhu abhikAkSAyAm / 'trasigRvidhRSikSipe knu' (pA0 sU0 3 / 2 / 140) iti knu / azaGkhala nirargalamiti kriyAvizeSaNam // 8 // roSarodanaraudrISu dainyadIptadurAdhiSu / dazAsu bandhana bAlyamAlAnamiva hastinaH // 7 // roSeti / raudraya ugrA / AlAna hastibandhanam / AlAna kariNA bandhastambhe rajjau ca na striyAm-iti medinI // 76 / / prativimbadhanAjJAna nAnAsakalpapelavam / bAlyamAlUnasazIrNamanaH kasya sukhAvaham // 80 // prativimbeti / pratibimbavad ghana sAndram ajJAna yasmistat / nAnAsakalpai pelavam komalam / tattatsakalpitaviSayAlAbhAd AlUnavat sarvatazchinnavat sazIrNavad dukhitavan mano yasmistat // 8 // sarveSAmena sattvAnA sarvAvasthAmya eva hi / riziSya zaizave cetazcAJcalyAdhikyamRcchati // 81 // saryeSAmiti / pratyakSamanubhUtametat / / 81 // manaH prakRtyaiva cala bAlyaM ca calatA varam / bhrAtroriva tayoH zleSazcApalAyAlamedhate // 2 // mana iti / pUrvasyaiva prapaJcanametat // 2 // vikalpakalpitArambhe durvilAse durAzaye / zrAH kaSTa mohamAdhatte bAlo balavadApatan // 83 // // iti bAlyajugupsA // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadham vikalpeti / balavadityavyayam / balavatsuSThu kimuta svatyatIva ca nirbhareityamara // 3 // // iti bAlyajugupsA // bAlyAkrIDamatikramya prasaratkAmakelayaH / Arohanti nipAtAya yauvana sAlazRGgavat // 84 // bAlyeti / bAlyameva AkrIDa udyAnavizeSa , tam / sAlazRGgavat prAkAra zikharavat // 4 // cintAnA calavRttInA vanitAnAmivAvRtIH / vigAhate bhramacceto bhramaro vratatIriva // 6 // cinteti / bhramat, ceta -iti padavayam / vigAhate AloDayati / / 5 / / nAnArasamayI citravRttajambAlapicchilA / bhImAyaugnabhUryena tIrNA, dhIraH sa durlabhaH // 86 // nAnAraseti / bhagavanta rAmabhadramapahAya nAnyamupalabhAmahe-iti nAtiza yokti // 6 // aho ! pratipada pAtaH pratipAtamadhogatiH / pratyadhogati bhinnArtirutkaTe yauvanabhrame // 7 // aho iti / nAticchanneya sArAlakArokti // 8 // yadA hi paramA koTimATaGkayati yaugnam / tadA smarazarakSubdha citta krAmati yaupatam / / 88 // yadeti / yauvata yuvatInA samUham / / 8 / / asatyaM satyasakAzamacirAdvipralambhadam / svapnAGganAsaGgasama tAruNya duratikramam // 86 // // iti yauvanagare / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka asatyeti / asatyam acirasthAyitvAd vidyudvilAsasadRzamiti bhAva / acirAt sadya / vipralambhada viyogajanakam / / 6 / / // iti yauvanagardA // savikArA hRdyagandhA sarasollAsabhUmikA / madirA madirAkSI ca kevala vyaktitaH pRthak // 10 // sarikAreti / madirA prasiddhA / madira pakSivizeSa , tadvad akSiNI yasyA sA madirAkSI / mInAkSIvad vyutpAdyate / eSA dvayI, kevala vyaktita vyakta guNavizeSAzrayamUrte / AkArAditi yAvat / pRthak pRthagbhUtA / mAdanaguNena tu ekaiveti tAtparyam / / 60 // pariSkRtAnekarAgairvallakIva svarodgamaiH / kaoNskAnna citrayatyeSA taruNAn hariNAniva // 11 // pariSkRteti / rAgo'nurAga , gItaka ca / svara salezabhASaNAbhivyakta saptasakhyAgazca / citravat Azcaryavat karotIti citrayati / mohayatIti bhAva // 6 // kirAtenena kAmena vAgurA iva yoSitaH / kuraGgAniva samugdhAnAtmasAtkatu mAtatAH // 12 // kirAteneti / vAgurA mRgabandhanI-ityamara / AtmasAt svAdhI nAn // 32 // lalanAvipulAlAne manomattamatagajaH / ratizRGkhalayA baddho muhurmAdyan vighUrNate // 13 // lalaneti / vighUrNate kartavyAkartavya na paryAlocayatItyartha / / 13 / / kAyapalvalamatsyAnA svAntakamacAriNAm / pusA durvAsanArajjuryoSA baDizapiNDikA // 4 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 dazakaNThavadham kAyeti / baDiza matsyavevanakaNTaka , tatratyA piNDikA // 4 // mukha guhA stanau gulmau nitambo vaalukoccyH| nArI marusthalI yatra mriyante kAmukAmagAH // 65 // // iti strIjugupsA // mukhamiti / aho / viSayarasapAnAj jJAnarasapAnasyeyatI bhidA iti tAtparyam / / 6 / / // iti strIjugupsA // ( 11 ) aparyApta hi bAlatvaM balAtpibati yauvanam / yauvana ca jarA pazcAdaho ! karkazatA mithaH // 66 // aparyAptamiti / pibati asati / aho / bAlya tAruNya vAIkAnAmavasthAvizeSANA paraspara kArkazyam // 66 // anAyAsakadarthinyA jarayA jIrNatA gate / sapatnyevAhatA yopinmatiH kvApi palAyate // 17 // anAyAseti / anyAvasthA tu AyAsena krthinii| iya jarA tAvadanAyAseneti / kadarthanam zrAtmanyavajJA / upAsakAnA tveva na bhavatItyapi draSTavyam / aAhatA abhibhUtA // 17 // zIrNAyA tanuvallA gatamindriyagucchakaiH / citramAzArasA tRSNA bhAvAnabhi yugAyate // 68|| zIrNAyAmiti / gatamiti bhAve kta / bhAvAniti-'abhirabhAge' (pA0 sU0 11461) iti karmapravacanIyasajJAyA-'karmapravacanIyayukta dvitIyA' (pA0 sU0 2 / 3 / 8) iti dvitIyA / yuvAyate-yuvatirivAcaratIti kyaD // 18 // jAgrajjarAsudhAdIpta vapurantaHpurAntaram / azaktirArtirApacca sukhamadhyAsate'GganAH // 66 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo guccha jAgraditi / jAgratI jaraiva sudhA lepanadravya, tayA dIpta dhavalam / vapureva antapuram antarbhavanam, tadantaram / azakta yAdaya aGganA / sukham akutobhayam / adhyAsate -'avizIDsthAsA karma' ( pA0 sU0 1 | 4 | 46 ) ityAdhArasya karma - sajJA ||6|| dRSTvaivotkaNThitevAzu pragRhya zirasi kSaNam / lunAti jarA kAya kAminI kairava yathA // 100 // dRSTveti / utkaNThitA utkA samIpasthA ca / zirasi mUrdhani agrabhAge ca | kairava candrakiraNavikAsa kamalam ||100 // duSprekSya duravasthAna durAdhivyAdhivAndhanam / abhyarNamaraNodvAra vArdhaka kena gRdhyate // 101 // // iti jarAjugupsA // duSprekSyamiti / gRdhyate abhikAGkSyate // 101 // // iti jarAjugupsA // ( 12 ) vikalpakalpanAnalpajalpitairalpabuddhibhiH / bhedairuddharatA nItaH sasArakuhare bhramaH || 102 || 77 vikalpeti / mameda bhogyam, ahamasya bhoktA, imAni ca tatsAdhanAni, anena idam ittha sapAdya bhoye, idamadya labdham, ida lapsye ityevamAdibhi vikalpakalpanai analpAni jalpitAni yeSA tai / alpabuddhibhindai kartRbhi / bhedai zatrumitrodAsInAdibhi / sasArakuhare brahmANDAntare bhrama uddharatA durucchedatA nIta // 102 // satA kathaminAsthAtra jAyate jAlapaJjare / zizUnAmeva saMtuSTiH phale mukurabimbite // 103 // satAmiti / satA vivekinAm / atra jAlapaJjare indrajAlakalpe Ayatane / phale AmrAdirUpe / mukurabimbite darpaNAdau pratiphalite // 103 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dazakaeThavadham ihApi bhAmate yeSA subhagA sukhabhAvanA / tAmapyAkhuriva granthi kAlaH kRntati sarvataH // 104 // iheti / ihApi evadurvilasite'pi / / 10 / / kAlo jaganti sAmAnyAdadannapi jighatsukaH / dRzyasattAmimA sarvA karalIkatu mudyataH // 105 // kAleti / sAmAnyAt sarvasAdhAraNyAt / jighatsu attumicchu jighatsurazanAyita -ityamara // 10 // pirazcimUlabrahmANDabRhaddavaphalidrumam / brahmakAnanamAbhogi yaH parAkramya ceSTate // 106 // pirazcIti / ya kAla / virazci apaJcIkRtabhUtAtmA mUla yasya tAdRg , brahmANDameva bRhan deva daivatavarga , phalapradatayA phalI phalavAn, druma vRkSa , yasmiMstat / 'jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm' (pA0 sU0 1 / 2 / 58) iti vikalpenaikavacanam / brahmaiva kAnana, durgamatvAnmahAraNyam / Abhogi Abhogavat / parAkramya paribhUya / ceSTate jRmbhate / / 106 // jagajjIrNakuTIkIrNAn nidavAtyugrakoTare / yaH kramAd guNavallokamaNIn mRtyusamudgake // 107 // jagaditi / ya kAla / jagadeva jIrNakuTI tatra kIrNAn vikSiptAn / guNavanto lokA eva maNaya , tAn / unakoTare bhiissnnkndre| mRtyureva samudgaka sapuTaka , tatra / kramAd-adya zva parazva-ityAdi krameNa / nidadhAti nikSipati // 107 // guNairApUryate yaiva lokaratnApalI bhRzam / bhUSArthamiva sA kaNThe kRtyApyetena pAtyate // 18 // guNairiti / guNai zauryodAryAdibhi tantubhizca / lokA eva ratnAni, lokA ratnAnIva, teSAm AvalI / / 10 / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka cArayazcArahastena koNeSvAdityadIpakam / kAlo lokalaye kutra kimastIti pilokate // 106 // cArayanniti / cAra cAraNam / gatirityartha / sa eva hasta / koNeSu antarAleSu // 106 // bhajyate nAvabhagno'pi dagdho'pi nahi dadyate / dRzyate nApi dRzyo'pi kAlo mAyAvidezikaH // 110 // || iti kAlApavAdaH // bhajyataiti / mAyAvI mAyI / dezika upadeSTA / dhAraya // 110 // 76 tata karma // iti kAlApavAda // ( 13 ) asyoDDAmaraceSTasya diSTasya krUrakarmaNA / ajAtamiva bhUta ca bhAvi ceda carAcaram // 111 // asyeti / uDDAmarA udbhaTA, ceSTA lIlA, yasya sa tasya / diSTasya kAlasya // 191 // asya vizvaMbharA pAtra pArAvArAH parisra utAH / avadazAH kakubnAgA brahmANDa pAnamaNDapam // 112 // // iti kAlavilAsaH || ( 14 ) viSvag vizveSu nidadhatkAla svasya karAlatAm / kRtAntarUpatA dhace zailUSa iva bhUmikAm // 113 // asyeti / parisrutA madirA / avadazA pAnarucijanakabhakSaNAni / kakubnAgA diggajA // 112 // // iti kAlavilAsa // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavavam niSpagiti / viSvak samantata / bhUmikAm rUpAntaram | bhUmikA racanAyA syAnmUrtyataraparigrahe - iti vizva // 113 // to nRtyannitAntarAgIva niyatyA priyayA samam / lakSyazcitrapada krAman bhAve bhAve rasa vahan ||114 // nRtyanniti / niyati kRtasya karmaNa phalAvazyabhAvaniyama / citrapada vicitracaraNayAsam iti kriyAvizeSaNam / bhAva padArtha sthAyibhAvazca / lakSyo dRzya // 194 // antareNa kriyAmasya svaparispandalakSmaNa / nAnyadAlacyate rUpa na karma na samIhitam // 115 // antareNeti / antareNa vinA | svaparispanda eva lakSma cinha yasya sa tasya // 215|| tArakAsumanonaddhavyomakuntalapakSakam / dIptimAsalamArtaNDacandramaNDalakuNDalam // 116 // lokAlokAcale zivAcAla kSudraghaNTikam | itastato raNadbhImavidyudvalayakaGkaNam // 117 // anilAndolanoddha tapuSkarAvartacelakam / tubhyatkSoNighanAghAtabhagnazeSaphaNAgaNam // 118 // tadado'nyonya sagharSodrekadIrNadigantaram / sarta partanArabdha divyastrIpu satANDavam // 116 // ( cakkalakam ) // iti kRtAntavilasitam // tAraketyAdi / tArakA eva sumanasa puSpANi, vyoma eva kuntalapakSaka cikurabandha / mArtaNDa candramaNDale eva kuNDale / acalazreNi eva kSudraghaTikA / vidyudvalayameva kaGkaNa karabhUSaNam / puSkarAvartAkhyamegha eva celakam / cubhyantyA kSoNyA ghanAghAtena bhagna zeSaphaNAgaNa yasmiMstat / tadada strIpu sa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka lakSaNa tANDavam / anyonyasya ya sa parpodraka abhibhavecchAtizaya , tena dIrNAni bhinnAni digantarANi yasmin tat / savarta-vartane pralayakSaNe Arabdham / divyayo strIpu sayo -'acatura-' (pA0 sU0 5 / 4 / 77) iti sAdhu / tANDava nRtyavizeSa / cakkalakam kAlApakam catubhi sabaddhamityartha / // 116-116 / // iti kRtAntavilasitam // (15) eva kAlAdivRttAntairdurantai kIlitA iva / katha sasAracakre'sminnAzvAsa tAta ! dadhmahe // 120 // evamiti / kIlitA yantritA / tAteti viziSya vizvAmitra prati sabovanam // 120 // kAlaH kAlanAkalyo daiva dAruNaceSTitam / kRtAntaH karkazastrAnto varAkI jagatI hatA // 121 // kAleti / kavalanAkalya grAsakuzala / jagatI bhuvanam / jagatI bhuvane kSmAyA chandobhede jane'pi ca-iti medinI // 121 // Ayuratyantatarala mRtyurekAntaniSThuraH / tAruNya taruNIgIrNaM vAlya bAlizatApadam // 122 // Ayuriti / bAlizatApadam mauyasthAnam / bAlizazca zizau mUrkhe, bhUkeza zaivale vaTe-iti medinI // 122 // loko'bhilaSitAloko bandhavaH snehasindhavaH / bhogA jaganmahArogAstRSNAzca mRgatRSNikAH // 123 / / loketi / abhilaSitAloka iSTadarzana / Alokastu pumAn dyote darzane vandibhASaNe-iti medinI // 123 // dviSanta indriyANyAzu satya mithyAtiraskRtam / rajoguNahatA dRSTistuSTinityamavastuni // 124 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThabadham dviSanta iti / dviSanta amitrA / dviSa aprItau / 'dvipo'mitre' (pA sU0 3 / 2 / 131 ) iti zatR / raja guNeSu madhyama pAsuca / zravastuni pratiSiddha padArthe // 124 // 82 jvalatIna jarA dehe vahatIva spRhA hRdi / mano viluThatIvAntamuditA karuNApi no // 125 // jvalatIti / jvalati tvrte| vahati edhate / viluThati prakramate / muditA karuNApi vRtti / nodetIti tAtparyam / 'maitrI karuNA mudito- pekSAraNA sukha dusa puNyApuNyaviSayANA bhAvanAtazcittaprasAdanam ' ( yo0 da0 1 / 33 ) iti yogasUtram // / 125 / / sulabho durjanAzleSo durlabhaH sajjanAzrayaH / ahakArakarAtodya' nRtyate hyabhyasUyayA // 126 // sulabha iti / ahakArakare zratodya vAditra yasmin karmaNi / nRtya iti bhAve laT // 126|| anuraktAGganAlolalocanAlokaraJjitam / mAnasIkatu viduSApi na zakyate // 127 // I anurakta eti / vaiSayiko rAgo duSparihara iti tAtparyam // 127 // paropakArakAriyA parArtiparitaptayA / svAtmazItalayA buddhayA buddho vidvasyate param // 128 // I paropakAreti / buddha iti 'matibuddhipUjArthebhyazca' ( pA0 sU0 3 / 2 / 188 ) iti vartamAne / vidvAnivAcaratIti vidvasyate / kyaD // 128|| 1 bhUyo bhUyo'pi bhUyAso durAzApAzasaditAH / doSagulma sAraGgA vizIrNA janmajaGgale // 126 // bhUya iti / bhUya iti punararthe'vyayam / jaGgala kAnanam ||126| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka adyotsavo'yamRtureSa tatheha yAtrA te bAndhavAH sukhamida savizeSabhogam / ittha vRthaira kalayan suvikalpajAla mAlolakomalamatirgalati prakAmam // 130 // // iti daivadurmilAsa // adyati / AlolA dolAyamAnA, komalA sukumArA / vivekAkSameti yAvat matiryasya tAdRk / galati vizIyate // 130 // // iti daivadurvilAsa // (16) paryAyasakrAntaravInduratna dIpaprakAzo'pi jagadvilAse / na lakSyate kvApi tadarthajAta yenAtivizrAntimupaiti cetaH // 131 // paryAyeti / paryAya ahorAtravibhAga / ravIndU eva ratnadIpau / artho vastuvizeSa paramArthatattva ca // 131 // bAlye gate kalpitakelilole manomRge dAradarISu jIrNe / kAye jarAjarjaratA prayAte vidUyate kevalameva mandaH // 132 // bAlya iti / manda iti karttavyatAvicAramUDha // 132 // jarAtuSAravyathitA zarIra sarojinI vItarasAmavetya / viniHsRte jIvitacaJcarIke janasya saMsArasaro'nasannam // 133 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 dazakaNThavadham jareti / idam itikartavyatAvicAramauTyasya phala darzitam // 133|| tRSNAsarit sAndratarapranAhapUrasyadagrasta padArthapUgA / taTasthasatoSatarUn samantAt samUlakASa kapatIva ruSTA // 134 // tRSNeti / pUrasya syado vega / pUga vRndam / pUgastu kramuke vRnde - iti medinI / samUlakASa kaSati - samUla kaSatItyartha / 'nimUlasamUlayo kaSa' ( pA0 sU0 3|4|34 ) iti Namuli - ' kaSAdiSu yathAvidhyanuprayoga ' ( pA0 sU0 3 | 4|46 ) iti // 134|| tanUtaristai jasatantumRtA jagatpayodhau tarala tarantI / urukramairindriyanava rabhyAhatA hanta ! nimajjatIva // 135 // tanUtarIti / tanU kAya / kAyo deha klIvapu so striyA mUrtistanustan ityamara / taijasatantumUtA rajoguNabaddhA / mUG bandhane - ka / urukramai vipula - kramaNai // 135 // duHkheSu dUrAstaviSAdamohAH sukheSvanutsikamanobhirAmA / sudurlabhA saprati sundarIbhi rAhatAntaHkaraNA mahAntaH || 136|| duHkheSpiti / anutsiktam agarvitam // 136 // zidviSAdA viSamAmavasthA - mupAzrito dagdhavayovirAme / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 dvitIyo gucchaka bhAvAn smaran sAniha dharmaritAn jIvanmRto mlAyati gehakoNe // 137|| vizaditi / dagdhavayasa yauvanahatakasya virAme avasAne / bhAvAn anuSThitAna ityartha / anyatrApyuktam 'utkramya vizvatoGgAt tadbhAgaikatanuniSThitAhanta / kaNThaluThatprANa iva vyakta jIvanmRto loka // ' iti / aprayojakatayA parivAropekSaNe varNitadazA suprasiddhaiveti bhAva // 137|| samUlaghAta nihate sapatne patnIkRtAyA ca nayena lakSmyAm / bhukta hi sokhyAni parANi yAvat tAvanmRtirmArgati kAminIva // 138 // samUleti / samUlaghAta samUlamityartha / 'samUlAkRtajIveSu hankRgraha' (pA0 sU0 3 / 4 / 36) iti Namul / aihikasukhasAdhanopArjanapravaNasya AmuSmi kAvasaro nAyAtIti bhAva // 138 / / priyAsubhiH kAlamusa kriyante ___janaiDakAste htkrmbdvaaH| yaiH pInatAmena balAdupetya zarIrabAdhena na te jayanti // 136 // priyAsubhiriti / priyAsubhi priyaprANai, yai karmabhi , zarIrabAdhena zarIrapIDayA, balAd haThAt, pInatAm eva puSTim eva, upetya svIkRtya, te janA , eDakA meSA iva, vivekazUnyatvAta / 'upamAnAni sAmAnyavacanai ' ( pA0 sU0 2 / 1155) iti samAsa / janaiDakA aihikAmuSmikaphalakAkSiNa | kAlamukha kAlapAsa yathA syAt tathA kriyante / karmiNo niSpAdyante ityartha / te hatena kSayiNA / nazvaraphalaghaTakenetyartha / karmaNA vyApAreNa baddhA niyantritA santa na jayanti-jIvanmuktathAdimArgaskhalitatvAt kRtakRtyA na bhavantIti tAtparyam / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudi dazakNThavadham 'vidyAyAmantare vartamAnA -1 ( muDa0 u0 0/8/6 ) iti / gItAsu c(2|43 ) iti ca / prAJcastu -- narameSA ityAdi bahu 'kAmAtmAna svargaratA vyAcakSate || 13 || itastatapatA samAnasa ke nibaddhabhAvA / melAmamAsaGgasamA janAnA kalatramitravyavahArakhelA // 140 // itastata iti / itastata ityavyaya yatratatrArthe / melA - mela ke samau - iti medinI / krIDA khelA ca kUrdanam - ityamara // 140 // pradIpahetiSviva bhUribhuktadazAspatisnehanibandhanISu / // 142 // sasAradolAsu calAcalAsu na jJAyate marma vimohinISu // 141 // pradIpeti / ti zikhA striyAm - ityamara | dazAvasthA dIpavartyo - iti medinI / sneha syAt pu si tailAdirasadravye ca sauhRde - iti medinI // 141 // sasArasarambhakucakrikeya prAvRTpayobubudbhaGga, rApi / sAvavAnasya vicAraNAsu cirasthirapratyayamAtanoti // 142 // sasAreti / cirasthirapratyaya sthAyijJAnam | asAvadhAnasya calacittasya manoharasyApyatidoSavRtta e - rantarvinAzAya samutthitasya / viSadramasyeva janasya saGgrA dAsAdyate saprati mUrdhanaina // 143 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka manohareti / viSadruma kAraskaro vRkSa / mUrchanA mUrchA // 143 / / kAstA dRzo yAsu na santi doSAH kAstA dizo yAsu na duHkhadAhaH / kAstAH prajA yAsu na bhaGga ratva kAstAH kriyA yAsu na nAma mAyA // 144 // kAstA iti / dRza dRSTaya / vaiSayikajJAnAnItyartha / du khadAha sukha sacArAbhAva / bhaGga ratva nazvarabhAva / mAyA anAzvAsa // 144 / / sarvatra pASANamayA mahInAH mRdA mahI dArubhireva vRkSAH / mAsarjanAH pauruSabaddhabhAvA nApUrvamastIha vikArazUnyam // 14 // sarvatreti / prakRtyAdibhya upasakhyAnam / ityabhede tRtIyA / pauruSabaddha bhAvA puruSArthAhakRtA / kimapi vikArazUnyam apUrva dRzya nAsti / vAcArambhaNa vikAro nAmadheyamiti tAtparyam / / 14 / / janaH kAmArUDho vividhakukalAkalpanapara stato'nyo duSprApo jagati sujano'naghacaritaH / kriyA klezAvezA vidhurapidhurA laukikakathA ___ na jAne netavyA kathamiva dazA jIvanamayI // 146 // // iti niHzrayasapirodhibhAgAnityatA // jana iti / kAmArUDha svArthaparAyaNa / anarghacarita amUlyacAritra / laukikakathA lokayAtrA / kathamiva kayA caryayA / aho / du kha du khamiti bhAva / zikhariNI chanda // 14 // // iti ni zreyasavirodhibhAvAnityatA / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KK dazakaNThavadham ( 17 ) viparyayamamAyanti bhUtabhautikabhUtayaH / dhAnyadhAnya ivAjasra pUryamANAH punaH punaH || 147 || viparyayeti / yatti yAnti / iNa gatau / dhAnyadhAnya dhAnyakumbhya // 147 // pratikSaNaniparyAsavAhinA nihatAtmanA / jagadbhrameNa ke nAma matimanto na mohitAH || 148 // pratikSaNeti / nihatAtmanA adha pAtitAtmanA // 148 // kSaNa nipat kSaNa sapat kSaNa janma kSaNaM mRtiH / vilakSaNa pravAhe'smin mune ! kimiva na kSaNam // 146 // kSaNamiti / kSaraNamityatyantasaMyoge dvitIyA / aho / sarvaM nazvaramiti bhAva // 146 // ghaTasya paTatA dRSTA paTasyApi ghaTAtmatA / tanna yanna viparyAsi dRzyate rodasI nau // 150 // ghaTasyeti / ghaTasya vizIrNasya kSetre kArpAsapariNAmena paTatA dRSTA - ityartha / eva paTasyApi pariNAmavazena ghaTatA samunneyA // 150 // itAnyaditavAnyadvastveva vidadhad vidhiH / krIDan zizurivaikAnta na kheda pratipadyate // 151 // // iti sarvabhAgAtiviparyAsaH || itazceti / yadekatra tato'nyatra vilakSaNamiti bhAva // 151 // // iti sarvabhAvAvirata viparyAsa // ( 25 ) kliSTa mAnasakora ke | iti me doSa utpadyante na bhogAzA mRgatRSNA ina hRde // 152 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka itIti / iti hetuprakaraNaprakAzAdisamAptiSu-ityamara / me mama rAmasya / doSadRSTa yava sarvatrAsamaJjasyaparyAlocanenaiva // 152 // janmAnalivaratrAyAmindriyagranthayo dRDhAH / nipuNa yena mucyante jita tena mahAtmanA // 153 // janmeti / natrI vIM varatrA syAt-ityamara / mucyante bhidyante / jitamiti bhAve kta // 153 // idAnI svacchayA buddhyA citta cena cikitsyate / punaretacikitsAyA brahmannavasaraH kadA // 154 // idAnImiti / cikitsyate nairujyiikriyte| kita nivAse rogApanayane ca // 154 // vAsanAjAlajaTilA duHkhasakaTasakulA / nipAtotpAtabhUyiSThA bhImA hyajJAnatATagI // 15 // vAsaneti / sakaTa nA tu sabAdha -ityamara // 155 / / AyurghAyuvighaTTitAbhrapaTalIlambAmbumad bhaGga ra bhogA meghapitAnamadhyavilasanmaudAminIcazcalAH / lolA yauvanalAlanA jalarayohallA iti vyAmRzan mudrAmepa dRDhAmakArSamadhunA citta cira zAntaye // 156 / / // iti sakalapadArthAnAsthA // Ayuriti / udghallA vArivegavadudbhaTA ityartha / viSayaviratilakSaNA mudrA sanivezavizeSam / akArSa vyadhAm // 156 / / // iti sakalapadArthAnAsthA / idAnI paritApamupasaharan prayojana darzayati prayojana tu-'yamarthamavikRtya pravartate tat prayojanam' (111 / 24) ityakSapAda / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham (16) itthamabhyutthitAnathasArthasakaTakoTare / jagannipatitaM vIkSya mUrchatIva matirmama // 157 // itthamiti / jagannipatanameva lakSmInirAkaraNAdinA praghaTTakajAtena prapaJcitam // 157 / / tadatucchamanAyAsamanupAdhi bhramApaham / ki vizrAntipada tAta ! yatra zoko na vidyate // 158 // tadatucchamiti / anupAdhi upAdhizUnyam / / 158 / / sarvArambhasamArUDhAH sujanA janakAdayaH / vyavahAraparA eva katha niHzreyasa gatAH // 15 // sArambheti / janakAdaya ityantena pravRttAveva nivRttilakSaNo dharmo jijJAsya iti spaSTam / janako videha / sa hi prathamo vivakSita , raghuyaduvat / evamAdInA tatsatAnAbhidhAne tu lakSaNaiva // 156 / kA dRSTi vA samAlambya bhavanto viitklmssaaH| jIvanmuktA mahAbhAgA picaranti kSamAntare // 16 // kA dRSTimiti / vicaranti vyavaharanti // 160 / / tadetaducyatA tattva mahyamAdhimupeyuSe / snigdhamambubhRta hitvA cAtako'nya na nAthati // 161 // // iti prayojanam // tadetaditi / tattva paramArtha / snigdha vRSTyu nmukham / nAthati yAcate // 16 // ahaha ! lulati jIvitapallanAgralagnapAnIyapRSannivahe, patati sajjanasaGgaviTapavRntazlathakusumasamUhe, sarpati durvAsanApavamAnajhaMkAre, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 dvitIyo gucchaka sphurati durAzA saudAminIdAmavAre, udyati mohamihikAvitAne, garjati garvabalAharupratAne, mUrchati lobhakekikekA phalaphale, tAnad viSamabhanda vAnalatApaprazamanasya ka. prayatnaH kA zailI ki vidhAnamiti yathAyatha samyaD niveditavAn rAmabhadro munivRndArakANAmamISA vizAmitrapurasmarANA purastAd vivadipustUSNImAsAvana || 162 // zrahaheti / ahahetyuGkte / jIvita jIvanameva pallavAgralagnapAnIyaprapanniyaha, tasmin lulati dolAyamAne sati / evamagre 'pi yojanIyam / tatra - pavamAna prabhaJjana / vAra samudAya / nivahAvasarau vArau - ityamara / mihikA prAleyam / kI mayUra | tAvaditi vAkyAlakAre / viSama uccAvaca / prayatna prakRSTo yatna / zailIparibhASAzailIsaketasamayakArAzceti trikANDazeSa | vidhAna vidhi | muni vRndArakANAmiti 'vRndArakanAgakuJjarai pUjyamAnam' ( pA0 sU0 211162 ) iti samAsa / vividiSu vetta micchu | AsAbabhUva // 162 // atrAntare bhAsvatprakAzAvezavikasanmukhI kaNTakitAvayavanAlA sphuradAmodarasasabhRtA sarojinIva, pimalanicAraNApAstasamastabhanavedanA muhUrta mamRtapUra plAvitena prameyAvadhAna niSyandA zravaNaniniSTeta rendriyagrAmena, jananIrasA zizutanuriva paramArthaparAyaNA kavivaklirina, rAmacittApi virAmacittA sagatA samastA janatA jaharSa // 163 // " atrAntara iti / bhAsvAn sUrya prakAzazca / kaNTako roma Amoda Ananda saurabha ca / ivetyutprekSAyAm / niSpando nizcala / zravaNaniviSTetaredriyagrAmA zravaNaikaparAyaNA / jane loke nIrasA / jananyA raso yasyA sA / paraloka vairijana brahmAdilokAntara ca / muktA jIvanmuktA maukti kAni ca / paramArtha tattvajJAna vAnyalakSyavyaGga catAtparyAtmA ca / virodhaparihAre virAma uparAma / jaharSa mumude || 163 // | tadanu sasAdhuvAdasalA devalokavisRSTA, suratarukusumakozasraranmadhuvindukarambitA, anucalallola lolubhalolamvamaNDala guJjitA, prasRmara madhu Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 dazakaNThavadham rAmodamodamAnajanamAnasA, udgrIvanAgaravargAvalokitA, caraNapallanadvayasI, pariSkRtaparipanmaNikuTTimA, adRSTapUrvA, unmipatprabhAjAlamAsalA AyAminI kaburA ratnapatiriva puSpavRSTirA ca muhUrtacaturbhAgAd pihAyasaH papAta // 16 // tadanviti / karambitA mizritA / lolambA bhramarA / prasamaro visRtvara / caraNapallavadvayasI / pramANo dvayasac-DIp / kuTTimo'trI nibaddhA bhuu| unmiSadi tyAdivizeSaNatraya ratnapaDktau puSpavRSTau sagamanIyam / A ca iti pRthakpadam / vihAyasa AkAzAt // 164 // tatkAlamiha parasparaparAmarzasadhRSTakRSNAjinA, yajJopavItinI, lolAkSamAlAvalayA, kamaNDaluvAriNI, pizagajaTAjUTA, prasaradIptivitAnatAratamyena kAcana savitarantI, kAcana citrabhAnayantI, kAcidindavantI, kAcittArakAyantI, kAcana punaruDUyamAnA yadRcchayopasthitA divyA muniparamparA yathAnyAyamupavezitA abhimatarasA sAdhI dAzarathiganImeva muhurmuhuranyonya zlAghamAnApatasthe // 16 // tatkAleti / akSo gulikA / savitarantI savitAramivAcarantI / citrabhAnavantI citrbhaanurvibhaavsustmivaacrntii| indava tI indumivAcarantI / tArakAya tI tArakAmivAcarantI / savitrAdizabdAd AcArakkibantAt zatari DIpi numi ca savitarantItyAdi / uDUyamAneti uDu laghutArakamiva AcaratIti kyaDi zAnaci ca rUpam / yadRcchayA svArasikyA inchayA // 165 // vidan dvijAgryo hi munitvamIyAt tad bAhujanmA janakatvamIyAt / vaNik tulAdhArasamatvamIyA janazca zUdro'pi ca muktimIyAt // 166 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo gucchaka vidaniti / dvijAgra yo brAhmaNa / bAhuja mA kSatriya / janako sIradhvajo videha yatsabandhAt bhagavatI sItA jAnakI vaidehIti vyapadizyate / vaNig vaizya / tulAdhArakathA mahAbhArate (12 / 260 / 8) iti / zUdra pAdaja na tu varmadhvajavyAkhyAnena mUryo vyAktavizeSa / / 166 // tAtazrIsarayUprasAdacaraNasvavRkSasevAparo maatRshriihrdevypaarkrunnaapiiyuusspuurnnaantrH| sAketAparabhAgavaddhavasatidurgAprasAdaH sudhI rAste tena kRte'tra rAmacarite guccho dvitIyo gataH // 167 // // iti zrImati rAmacarite nAsiSThaniryAse vairAgyaprakaraNa nAma prathamo gucchakaH / Adito dvitIyaH // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham atha tRtIyo gucchakaH / atha tathAbhUtAyA samitisudharmAyA sa bhagavAn vizvAmitraH purogata rAmabhadra prItyedamabhyabhASata-ye / jJAnavatA vara !! bhavatA svabuddhava sarvaM vyajJAyi | kevala svabhAvazuddha bhAvatke pratibhAne mukure manAGmArjanamiva stokamupadezAsaJjanamupayujyate / zraho ! munivRndiSThA: ! " jJeya jJAtamanena raghuvIreNa yadasmai sumedhase rogA iva bhogA na rocante // 1 // 64 atheti / atha rAmabhadrasya paritApanivedanAnantaram / samitireva sudharmA devasabhA tasyAm / aye iti komalAmantraNe avyayam / vyajJAyi avedi / pratibhAne jJAne / zrasaJjanam AsaGga // 1 // jJAtajJeyasya manaso nUnametaddhi lakSaNam / nasvadante yadetasmai bhogA svargAgitA api || 2 || jJAteti / svadante rocate ||2|| bhogavAsanayA bandhaH zAntayA yasya tAnanam / sanAtanava rAma ! mokSa ityucyate budhaiH ||3|| bhogeti / vAsanA zuddhA malinA ceti prAguktam / tatra zuddhAmabhipretya sasArayAtrAsUtrametat // 3 // idAnI kevalI bhAvavizrAnti samapekSate / rAmabuddhiH zaralakSmIH svabhAvasuSamAmi ||4|| idAnImiti / kevalIbhAva kaivalyam / tatra vizrAnti vizramam / rAmabuddhi zarallakSmIriti vyastarUpakam / svabhAvasuSamAmAtmaprasAdam ||4|| aGga ! bhagavan !! vasiSTha !!" asya mahAtmano manovizrAntyai raghukulaguruNA zrImataiva yukta. prastUyantAm / kaccit smarasi brahmayone ! yadAvayorvairopazamAya nizrayasAya ca niSadhAdrau bhagavatA brahmaNA svaya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 65 mupadiSTa jJAnam / yena ca yuktimatA 'bhAsmatA zyAmena sasAravAsanA sadyaH zamamupayAti / eva praNayapezala vyAharati vizvAmitre tatra mamavetAH sarne tamevArthamabhinanandu / tadanu vamiSTho'pi trikAladarzI mahAtejAH-aGga / sakalapikala smarAmIti harSamANo brahmaniSTha brahmopajJa brahmodya tjjnyaanmupdessttumupaakrmt--||5|| aGgati / zrImatetyatra tapojJAnasamRddhi zrIzabdArtha / prAzastye matup / yena brahmopadiSTajJAnena / brahmaniSTha brahma kAraNarUpam / brahmopajJa brahmA kAryabrahmA / 'upajJopakrama tadAdyAcikhyAsAyAm (pA sU 2 / 4 / 21) iti samAsa / brahma upaniSada upacArAt tadvadanam / nirUpaNamiti yAvat / vada supi kyapa ca / / 5 / / rAmabhadraNa prathamaparitApAdau-'kiM nAmeda bata sukha yeya sasArasagati / jAyante mRtaye yatra mriyante jAtaye janA // ' ityAdi yadukta tad yathApratipatti saukaryamabhidhAtu bhagavAn vasiSTha - 'paramArka-' ityAdinA samupakramate paramArkaprakAzAntastrilokItrasareNavaH / utpatyotpatya ye lInAste hyasakhyA raghUttama ! // 6 // paramArketi / he raghUttama / raghaSu avatasabhUta / rAma // parama apari chinna arkaprakAza AtmaprakAza / anastamitabhAtmaka iti yAvat / eva ca AtmA cAsau prakAzazcati vyaktameva / zrUyate ca muNDake"na yatra sUryo bhAti na candratAraka nemA vidyu to bhAnti kuto'yamagni / tameva bhAntamanu bhAti sarva tasya bhAsA sarvamida vibhAti // " (mu Da 2 kha 11) iti / evabhUtasya paramArkaprakAzasya anta avakAze / ye trilokItrasareNava trayo lokA eva paricchinnapramANatayA trasareNukalpA / trasareNustu 'jAlAntaragate bhAnau yat sUkSma dRzyate raja / prathama tat pramANAnA trasareNu pracakSate // ' Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 dazakaNThavadham ityevamAdiparibhASita / yathAkAlam utpatyotpatya yathA yAyam utpadyotpadya iti tAtparyam / lInA tirohitA / te hi asarayA sakhyAtumarhA / sakhyeyA ityartha / trilokItyupalakSaNam | aneka koTibrahmADA api draSTavyA / anekakoTaya brahmANDA yeSA te / abhimanyamAnatvAdirUpa sabanva SaSThayartha / vikArapoDa zAntarvartipaJcIkRtasthUlabhUta kAryo hi brahmANDa / tadabhimAnI virADute / brahmANDAntarvartisamaSTiliGgazarIrAbhimAnI svarAT / tadubhayakAraNAvyAkRtAbhimAnI samrAT / taduktam-- 1 iti ||6|| 'prAvAnyena virADAtmA brahmANDamabhimanyate / svarAT svarUpamubhaya samrADitya // vartamAnA ye santi te'pIme citradarzanAH / saMkhyAtu nahi zakyante bhAvinAM tu kathaiva kA ||7|| vartamAneti / ye ca vartamAnA anubhUyamAnA trilokItrasareNava santi / te api ime citradarzanA vilakSaNAvasthAnA / nahi sakhyAtu paricchettu zakyate pAryante / bhAvinA bhaviSyatA tu kathaiva kA / dUrApAstetyartha // 7 // tiryamAnuSadeveSu yaH kazcinnAma nazyati / yasminneva pradeze'sau tatraiveda prapazyati ||8|| tiryagiti / tiryagAdiSu ya ko'pi yasmin pradeze nazyati tasminneva sau pratyagAtmA ida dRzyajAta pazyatItyartha // 8 // AtivAhikanAmnAntaH svahRdyeva jagattrayam / vyomni cittazarIreNa vyomAtmA'nubhavatyajaH // 6 // tivAhiketi / ajo vyomAtmA zarIrI anta svahRdi vyomni prativAhika nAmnA cittazarIreNa jagattraya yathAvAsanamanubhavati / etatparalokayAtrAnirvAhaka zarIram atIndriyatvAt sUkSmam, anumeyatvAlliGgam, bhautikamAtrAghaTitatvAdativAhikam iti ca vyapadizyate / ukta ca " Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 'paJcaprANamanobuddhidazendriyasamanvitam / apaJcIkRtabhUtottha sUkSmAGga bhogasAdhanam / / ' iti / / 1 / / eva mRtA mriyante ca mariSyantIti nizcitam / yathAnAsanamutpannA bhUtagrAmAH pRthak pRthaka // 10 // epamiti / eva mRtA-ityantena lokasacaraNameva vyutpAditam / / 10 // sakalpakalpanAkluptamanorAjyagilAsavat / indrajAlakalAkIrNamithyArthapratibhAsavat // 11 // svapnasa vittisahabdhavyomApaNavihAravat / etajjagatsamaraNa svAntareyAnubhUyate // 12 // (yugmakam ) sakalpakalpanetyAdi / sakalpakalpaneti yugmakena jagatsasaraNaprakriyAyA sukhAvabodhArtha dRSTAntanirUpaNam / tatra sakalpakalpanAbhi klRpta sajjita yan manorAjya tadvilAsavad pabhogavat / indrajAlakalAbhi sAmbaramAyAbhi kIrNo visphArita mithyArtha prAtibhAsikavastukalApa tatpratibhAsavat pratibhAnavat / jagato nazvaratvAditi tAtparyam / svapnasavittyA svaprakAlikaprakAzena sahabdha ghaTita ya vyomApaNa tadvihAravat caDkramaNavat // 11-12 // tatrAtisaktiyogena tatraiva dhanatA gataH / iha loko'yamityeva jIvAkAze vijRmbhate // 13 // tatreti / atisakti abhiniveza / ghanatA paJcIkaraNena dAyam // 13 // punastatraiva janmehAmaraNAdyanubhUtimAn / mRtazca manyate tatra paraloka tathA punaH // 14 // punariti / IhA janmottara maraNaparyanta ceSTA // 14 // tadantaranye bhUyAsasteSAmantastathApare / sasRjyante'tra sasAre kadalIdalapIThavat // 15 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham tadantariti / tadanta vAsanAbhyantare / kadalIdalasya pIThAni AdhArabhUtA kadalItvaca tadvat // 15 // na bhUmyAdimahAbhUtazleSA na ca jagatkramA' / aho / mRtAnA tatrApi tathApyeSA jagabhramAH // 16 // na bhUmyAdIti / tatrAtisaktiyogeneti pUrvArdhasyaivAya prapaJco lokAnAsthA prayojaka // 16 // avidyaiva hyanantaiSA nAnAprasarazAlinI / jaDAnA nimnagA dIrghA sargakallolamAlinI // 17 // avidyoti / 'anityAzucidu khAnAtmasu nityazucisukhAtmarayAtiravidyA' (2 / 5) iti sUtritA avidyA / tatra dRSTAnta -jaDAnAmiti / jaDAnA mUDhAnA vArINA ceti zliSTam // 17 // agAdhe paramAmbhodhau rAmaitAH sRSTivIcayaH / bhUyo bhUyo'nuvartante pUrNendAgina candrikAH // 18 // agAdheti / paramAmbhodhau aparicchinAtmani-ityartha // 18 // AzvastAntaHkaraNo dhvastavikalpaH svarUpasAramayaH / paramazamAmRtasuhito vikasati vidvAnnirAvaraNaH // 16 // // iti bhUyobhUyaH srgH|| Azvasteti / AdhikArikAdibhogavazena zarIravAnapyazarIrI jIvanmukta iti tAtparyam // 1 // // iti bhUyobhUya sarga // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha tRtIyo gucchaka ( 2 ) sadehatve'pyadehatve dehino muktatA mamA / sormitve vApyanUmitve vAriNo vAritA yathA // 20 // sadehatveti / sataraGgasyAtaraGgasya jalAzayasya iva jIva muktasya videhamukta sya ca tulyaiva muktateti bhAva // 20 // na bodharUpayorbhedaH sadehAdehamuktayo / ___ saspando hyathA'spando marudeSa na cAmarut / / 21 / / na boveti / dRSTAntasya sAkAratve kadAcid dAntike bhrama syAditi tannirAsArtha nirAkAra dRSTAntamupanyasyati-na bodharUpayorbheda iti / nahi saspando'spandazca marun svarUpato bhidyata iti bhAva // 21 // sadehA vA videhA vA muktatA viSaye nahi / anAsmAditabhogasya kuto bhojyAnubhUtayaH // 22 // sadeheti / syAdetad, yadi zarIrAdidRzye muktatA bhavedityartha // 22 // sarvamena hi sasAre pauruSAdeva labhyate / na tAdRk kicidapyatra yadalabhyamudIryate / 23 // sarvamiti / nityalabdhasyAtmano lAbhe dRzyavAraNArtha puruSArtha prazasatItyartha // 23 // zAstropadiSTamArgaNa yad dehendriyaceSTitam / tat pauruSa tat saphalamanyadunmattajRmbhitam // 24 // zAstreti / evasvarUpa pauruSa pauruSa bhavatIti bhAva // 24 // prAktanAdyatane gIte pauruSe puruSarSabha ! / vRddho yunera pUrva hi pareNa paribhyate // 25 // prAktaneti / uktasvarUpamevAdyatana pauruSa zithilamUla prAkpauruSa parAbhava tIti tAtparyam // 2 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dazakaNThavadhama yatnadbhidAbhyAsaH prajotsAhasamanvitaiH / girayospi nigIryante va prAkpauruSe kathA ||26|| yatnavaditi / dRzyavAraNArthameva utsAhaprayatnAbhyAsaprabhRtilakSaNa pauruSa prapaJcayatItyartha ||26|| pauruSeNa prayatnena trailokyaizvaryabhAsvarAm / kacit prANivizeSo hi vindati sma mahendra tAm ||27| // iti pauruSam // pauruSeNeti / aho | tadida pauruSam iyad varNyate yatprabhAveNa indrazabdArtho'pi mahendratAyogI / mImAsAyA tu indramahendrazabdau bhinnapravRttinimittau sphuTAveva ||27|| // iti pauruSam // ( 3 ) pravRttireva prathama yathAnyAya prartinAm / prameva varNabhedAnA sAdhanI sarvakarmaNAm ||28|| pravRttIti / nyAya maryAdAmanatikramya pravartinA manovAkkAyai vyavaharaNazIlAnAm / varNabhedAnA zuklanIlapItAdivarNabhedAnA prabhaiva sAvanI tadvat / 'tasmAcchAstra pramANa te kAryAkAryavyavasthitau' ( 16 / 24 ) iti bhagavadgIte ||28|| manasA sAdhyate yacca yathAnyAya na karmaNA / tadunmattakriyAkalpa ceSTana nArthasAdhanam ||26|| manaseti / ubhAbhyAmeva sAdhanIyamityartha ||26| para pauruSamAzritya dantairdantAn vicUrNayan / zubhAzubhayukta prAktanaM pauruSa jayet ||30|| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 101 paramiti / etatphalitamAha-para pauruSamiti // 30 // prAktanaH puruSArtho mA niyukta iti cetanA / balAdadhastAt kartavyA pratyakSAt pravalA na sA // 31 // prAktaneti / prAktana puruSArtha prArabdhakarmaphalam // 31 // pratyakSamAnamutsRjya yo'numAneSu tiSThate / imau sAviti prekSya sa svadobhyAM palAyate // 32 // pratyakSeti / tiSThate iti-'prakAzanastheyAkhyayozca' (pA0 sU0 1 / 3 / 23) ityAtmanepadam // 32 // doSaH zAmyatyasadehaM prAktano'dyatanaguNaiH / vidhIyamAnabhaiSajyairallAgho'tra nidarzanam // 33 // doSeti / ullAgho nIroga / ullAgho nipuNe hRSTe zucinIrogayorapi-iti haima // 33 // na yAtavyamanudyogaiH sAmya puruSagardabhaiH / udyogo hi yathAzAstraM lokadvitayasiddhaye // 34 // na yAtavyamiti / puruSA eva gardabhAstai / lokadvitIyam eSa loka paralo kazca // 34 // pratyaha pratyavekSata deha nazvaramAtmanaH / satyajet pazukarmANi sAdhuvAni sazrayet // 3 // pratyahamiti / pazu pAmara // 35 // kiMcitkAntAnnapAnAdi kalita komala gRhe / vaNe kITa ivAsvAdya vayaH kuryAna bhasmasAt // 36 // kiMciditi / aihikasukhaparatantro vayoyApana na vidhyAdityartha // 36 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham udyatsacchAstrasatsaGgasadAcArasudhojitaH / eSa pauruSasatAno datte phalamabhIpmitam // 37 // udyaditi / pauruSameva satAna pauruSasya satAno vA / satAna satatau gotre syAdapatye suradru me-iti medinI // 37|| Alasya yadi na bhavejagatyanarthaH ko na syAd bahuvibhavo bahuzruto paa| etasmAdavaniriya sasAgarAntA sakIrNA narapazubhizca nirdhanaizca // 38 // // iti pauruSasthApanam // Alasyeti / narapazavo nimaryAdA | Alasyam eva AtmonnativighaTana sya para nidAnamityartha // 3 // ihaiva vAsiSThe mahArAmAyaNe prathamo divaso vyarasIt / tathAca paThyate "ityuktavatyatha munau divaso jagAma sAyatanAya viSaye'stamino jagAma / snAtu sabhAkRtanamaskaraNA jagAma ___ zyAmAkSaye ravikareNa sahAjagAma // " iti / etena sAprata vyAsyAnatANDavADambarai sadhyopAsanAdi karma lopayanta sabhAvyasanino rAgAndhA paryAlocyA iti / vacanavyatyaya ArSa // // iti pauruSasthApanam // yathA prayatnabhU yeta tathaidhyeta phalairapi / iti pauruSameveSTe ki daiva nAma dRpyati // 36 // patheti / bhUyeta bhavitavyam / bhAve liD / evam edhyeta evitavyam / dRpyati / hapaharSamohanayo / mohana garva // 36 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham kazcinmA prerayatyevamityanartha kukalpane / ya prApto dRSTamullaGghya sa yo dUrato'dhama // 46 // kaciditi / kazcid antaryAmI / mAm / prerayati prayojayati / iti vyAmohamAtram / sa hi kamarthamabhidhAya prerayed iti tAtparyam // 46 // 104 svArthaprApakakAryaikaprayatnaparatA budhaiH / proktA pauruSazabdena sA sidhyecchAstra saskRtA / 47|| svArtheti / zAstrasaskRtA zAstrAnumoditA natUtpatha nItA // 47 // prAkRta pauruSa vIra ! daivanAmnA na gIyate / tatrAlambitakartavyaH H khaJjaH zrANa kuNirna kim // 48 // prAkRteti / vIreti rAmabhadrasya sAbhiprAyA sabuddhi / ataevAnyatrApyuktam'udyogina puruSasiMhamupaiti lakSmI daivena deyamiti kApuruSA vadanti / daiva hitya kuru pauruSamAtmazaktayA yatkRte yadi na sidhyati ko'tra doSa // ' iti / atra yatne ko doSa iti vicAraNIyam / sarvathodyogavatA bhavita vyamityartha ||48|| sakalakAraNakAryavivajitA nijavikalpabalAdupakanpitAm / vitathadaivakathAmavahelayan satatamAzraya pauruSamAtmana // 46 // // iti daivanirAkaraNam // sakaleti / nijavikalpabalAdupakalpitAm Atmano vikalpakoTe samu sthApitAm // 46 // // iti daivanirAkaraNam || Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 tRtIyo gucchaka (5) ye sadudyogamutsRjya mUDhA daivAGkazAyina / te dharmamartha kAma ca hApayantyAtmavidviSaH // 50 // ye saditi / AtmavidviSa / tathA ca zrIbhagavadgItAsu 'udvaredAtmanAtmAna nAtmAnamavasAdayet / Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmana // ' (65) iti // 50 // savispando mana spanda indriyaspanda eva ca / etAni puruSArthasya rUpANyebhyaH phalodaya // 31 // sapiditi / manasA buddha yA karmaNA ca ekahelayA pravRttau phalAvazyabhAva iti bhAva // 51 // yathAsavedana karma yathAkarma phalAnyapi / era zubhAzubhe dRSTe na dRSTe te vyavasthite // 52 // yatheti / savedana jJAnam / / 2 / / azubheSu samAviSTa zubheSvegAvatArayet / citta bAlakavad yatnAditi zAstrArthasaMgrahaH // 53 // azubheti / zAstrArthasagraha zAstrArthasakSepa / tattvamiti yAvat // 53 / / macchAstrataH sadgurutaH svatazceti trisiddhaya / puruSArthasya sarvatra na daivasya kadAcana // 54 // // iti pauruSaprAdhAnyasamarthanam // na cAkRtirna ca spando na ca sattAvabhAsavat / tanmithyAjJAnavadraDha ki daiva nAma jalapyate // 5 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dazakaNThavavam na cAkRtIti / AkRti AkAra | 'AkRtirjAtiliGgAkhyA' (nyA0 da0 2 / 2 / 70 ) iti gautama | spandana spanda kiyA / sattA sAmAnyam / tadavabhAsa vat tatpratItivat / rUDha prasiddham ||55|| snakarmaphalasiddhau devamastIti nizcayaH / duravabodhena jAniva bhujaGgamaH || 56 || snakarmeti / svakarmaphalasasiddhau daivanirNaye rajjvA durjJAnagRhIta sarpo dRSTAnta // 56 || daivameveha cet kartR pusaH kimiva ceSTayA / snAnabhojanAdi sarvaM tena vidhAsyate ||27|| dainamiti / ekAntato daivakartRtvanizcaye tUSNIkena bhavitavyam / kiSTa tareNeti tAtparyam // 57 // na ca niSpandatA loke zavatAmantarekSitA / spandAdeva phalonmeSastasmAdna nirarthakam ||8|| na ca niSpandateti / zavatAyAmeva spandAbhAva saghaTate - iti jIvatA savyApAreNaiva vartitavyam ||58 || pRthak ced buddhiranyo'rtha saiva cet kAsnyatA tayo / kalpanAyA pramANa cet pauruSa ki na kalpyate // 56 // pRthagiti / iSTApattau bodha bovakayorviruddha koTimudbhAvya gatyantarAbhAvAta pauruSameva sAvita bhavati // 56 // tenApUrtasya na zleSo nabhaseva vapuSmataH / mUrta ca dRzyate zliSTa tad daiva nopapadyate // 60 // // iti nirAkaraNasamarthanam // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 107 tenAmarteti / amUrtasya tata eva vyavahAradazAyA kalpitasya jAtyAkRti vyaktyAkhyapadArthAtikrAntasya cidvastuna sagarAhityAt pratipAdita sAdhu saghaTata iti tAtparyam // 6 // // iti devanirAkaraNasamarthanam / / bhagavan / yallokeSu pratiSThita tad daiva nAma phimiti rAghaveNa pRSTo vasiSTho vyAkhyata-aGga ! abandhyena pauruSeNa sapAditA zubhAzubhArthasapattiH iSTAniSTavastUpapattiA, anuSThitasya karmaNaH phalaprAptAvidamittha sthitamityuktiH eva mama manirnizcayazcetyuktiH idamasya bodhakamityanAzvAsanapAcoyuktiryA devamityAhuH / bhagavan ! yatkhalu pUrvakarmopArjita jagati daiva dainamiti vyapadizyate tadekAntato bhAtA kimapamRzyata iti tena pRSTaH sa punarAkhyata-aGga ! saadhuucyte-||61|| bhagavanniti / prANinasteSAmAvAsA iti dvividho lokapadArtho draSTavya / tatra "adhiSThAna tathA kartA karaNa ca pRthagvidham / vividhAzca pRthak ceSTA deva caivAtra paJcamam // " gItA ityAdau parasAcivyena dattahastAvalamba daivAraya vastuvyaktameva // 6 // yA manovAsanA pUrva jajAgAra nirargalA / saiveyaM karmabhAvena loke pariNati gatA // 62 // yadvAsano hi puruSastatkarteSa prajAyate / nAnyabhAvo'nyakarmA syAd daiva karma purAkRtam / / 63 // ittha karmasthakarmANi karma prauDhA svavAsanA / vAsanA manaso nAnyA mano hi puruSaH smRtaH // 64 // manazcitta pAsanA ca karma daiva ca nizcayaH / rAma ! dunizcayasyaitAH sajJAH sadbhirudAhRtAH // 6 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dazakaNThavadham evaM puruSakAreNa netareNa kadAcana / sarvamAsAdyate vIra ! tasmAttatra prayatyatAm ||66 // yA manopAsanetyAdi / vastuto niSkRSya daivAkhya vastu nirvaktumazakyamapi tadavikAramupodvalayitu --' atyantAsatyapi hArthe jJAna zabda karoti hi ' iti nyA- yA manovAsanetyAdizlokapaJcakena dainamujjIvayan rAmabhadramAzvAsayati // 6266 // bhagavan ! aya prAktano vAsanAprasaro yathA mA prayojayati tatheva kRpaNastiSThan ki vidadhAmIti rAghaveNokko vasiSTha Akhyata - saumya ! zubhAzubheti dvividhA salu vAsanA / tatra zubhayA cedidAnI nIyase tadA zubhena zAzvata pada gantAsi cedazubhayA tadaiSA prasaya nijetavyaiva-- // 67 // bhagavanniti / kRpaNa kArpaNyadoSopahatasvabhAva iti bhAva / zubhAzubhetyAdi spaSTa prAk prapacitamapi // 67 // prAjJazcetana mAtrastva na zarIra jaDAtmakam / anyena cetasA tatte cetyatva kveva vartate // 68 // anyastvA cetayati cetta' cetayati ko'paraH / ima karacetayeditthamanavasthA na zAmyati // 66 // prAjJa iti, anya iti ca / 'yo manasi tiSThan manaso'ntaro ya manona 'veda' ( vRha0 upa0 ) iti zrutyA manasa preraka prAjJAtmA anya, tadadhIne manovAsanodbhave katha mama svAtantryam ityAzaGkaya samAvatte / anavasthAkhyo doSo na zAmyati apitU detyeva ||68-66 // zubhAzubhAbhyA mArgAbhyA vahantI vAsanAsarit / yojanIyA zubhe mArge prayatnaiH pauruSAzritaiH // 70 // zubhAzubheti / tathA ca yogabhASye - 'cittanadI hi dvedhA pravahati0 ityAdi // 78 // > Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tRtIyo gucchaka atyutpannamanA yAvadanabhijJAtatatpadaH / guruzAstrapramANaizca nirNIta tAvadAcara / / 71 // avyutpanneti / vAsanayA sasAra sasAreNa vAsanetyanyonyAzrayatvAt pramAtRvargasya sasArAnta pAtitvAd yAvatprameyANA svarUpavazena sakIrNatvAca / tata eva-'zrutivibhinnA smRtayo vibhinnA-' ityevajAtIyajJApakatvAcca satyAyekatrA vikalpasamaye yAvat pAramArthika unmeSo na syAt tAvad guruzAsanakaparAyaNataiva jyAyasIti upadizati / avyutpanna paramArthAkalane aparicita mano yasya tathAbhUta ityartha / / 71 / / tataH pakvarupAyeNa tvayAbhijJAtavastunA / zubho'pyaya AsanaughastyAjyo nirvahitAdhinA // 72 / / // iti krmvicaarH|| tata iti / kaSAyaguNayogAt kaSAya sasArasaraNaheturvAsanaiva / vastutastu banvahetutvAd azubhavAsaneva zubhavAsanAdi tyAjyA bhavatIti tattvam // 72 / / // iti karmavicAra // saprati tajjJAnamavatArayati yatra khalu sarva jJeya parisamApyate yathAsthitabrahmatatvasattA niyatirucyate / sA vineturvinetRtva dineyasya pineyatA // 73 // yathAsthiteti / niyati - brahmatattva yathAsthita saccidAnandasvaprakAzAtmanA sarvatra samatayA sarvAnukUlyena sthita tatsabanvinI sarvapadArthAnA sattaiva bhaviSyatkAlasabandhena vyapadizyamAnA bhavitavyatAkhyA niyatirityAhu // 73 // prarocanArtha caturbhirjJAnazailImeva prapaJcayati-- tadekAgramanA rAma ! pauruSollAsalAlitaH / sasAramarusatrastacittAdhanyasudhAvadhim // 74 // janmamRtyurujAklezapratyAdezamahauSadhim / jIvanmuktimahAnandanistaraGgapayonidhim // 7 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dazakaNThavadham tapo dAna tathA tIrthamanupAyA bhavacchide / ityeva karuNASTyA kalitA parameSThinA // 76 // sukhAnabodhasadRbvakathAsAranikasvarAm / imA vibhAya brAhmI jJAnazailI manoharAm ||77|| (cakalakam) tadekAgretyAdi / parameSThinA paramaguruNA / / 74-77 / / nitya hi sAdhuparkAd viveko'ya vikAzate / vivekapAdapasyema bhogamokSau phle smRtau // 78 // nityamiti / spaSTam | viveka eva pAdapa tasya phale ina bhogamokSau ||7|| mokSadvAre dvArapAlAcArI darzitA ime / zamo vicAraH satoSazcaturthaH sAdhusaGgamaH // 76 // mokSadvAreti / pratipattisaukaryArthaM mokSAkhyadvAre caturo dvArapAlAn vyapa dizati // 76 // ete sevyAH prayatnena catvAro'pi sumedhasA | yo dvau vA tathaio'pi sepito nivRti dizet ||80|| // iti jJAnAvataraNikA | eta iti / eteSu parasparAnupraviSTarahasyArtheSu caturSu eko'pi yathAyoga niSevito parArthasagrAhaka pariNamatItyAzaya || 80 // // iti jJAnAvataraNikA / / atha prapaJcitAyA jJAnazailyA prathama zamAraya dvArapAla paJcadazabhirnirUpayatietA dRSTimavaSTabhya dRSTAtmAnaH subuddhayaH / uditA ina sAre vicaranti gatavyathAH // 81 // etAmiti / etA jAgatIM sRSTidRSTim / avaSTabhya vilApya / dRSTAtmAna pratyakSIkRtAtmasvarUpA / zrataeva subuddhaya / sasAre sasaraNazIle'pi / gatavyathA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 111 santa uditA iva AtmasAmrAjyalInA iva vicaranti vyavaharanti ||shaa AtmasAmrAjyavilInatvameva dvAbhyA prapaJcayati na zocanti na pAJchanti na yAcanti zubhAzubham / sarvamepAtra kurvanti na kurvanti manAgapi / / 2 / / svaccha dIvyanti tiSThanti viramanti nirAdhayaH / heyopAdeyasabAdhavarjitAH svAtmani sthitAH // 3 // na zocantInyAdi / heyopAdeyasabAdhavarjitA- agrAhyagrAhyavicikitsAbhyA ya sabAdha mugdhabhAra tena varjitA aparAbhUtA / viditaveditavyA ityartha // 2 83 // nirApAya nirAtaGka nibhrama svAsthyavaibhavam / na pinA kevalIbhAgAd bhAsate bhupanatraye // 84 // nirapAyamiti / kelIbhAva kaivalyam / AtmasvarUpeNArasthAnamityartha // 4 // prAptametatpada tAta ! na bAhya sAdhana matam / kevala pauruSArabdha zravaNAdya va satatam // 8 // prAptamiti / zravaNAdi zravaNa manana nididhyAsana ca / / 5 / / tatsamastasukhAsArasImAntamiti zasyate / tadevAmandaniSpanda rasAyanamapISyate // 86 // tatsamasteti / atra- etasyavAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanni sA kASThA sA parAgati' ityAdi zrutayo jAgratyeva // 86 // gacchatA tiSThatA vApi bhramatA patatApi vA / asureNa sureNApi mAnuSeNetareNa vA // 87 // manaH prazamanodbhUta tadavApya mahatsukham / pacelima phala vidyAt sadvivekaphalegrahe // 88 // yugmakam) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dazakaNThavavam gacchatetyAdi / gacchatetyAdinA dezakAlapAtranibandhano vaiSamyAbhAvo darzita / ihApi paramArthe vastuni surAsurasagharSAnavakAzena kakSAvibhAga sudUramudasta // 87-88 // hRtkuzezayakozeSu yeSA zamakuzezayam / te padmApativad vandyA dvihRtpadmA manISiNaH // 86 // hRtkuzezayeti / eva yogamAsthitA surA vA asurA vA itare vA nirvizepa prazasyante / aho / yeSA hRdayamevAravinda tatra vizrAnto zama evAravindam- te rAgadveSabahibhUtA ekarasA mahAtmAno vailakSaNyena dvihRtpadmA iva lakSyamANA padmApatipadmanAbhasamudbhUtapadmAsanavat kathamiva na spRhaNIyA ityarthaM // 86 // sauhArdahRdya sarvatra zamapIyUSavarSiNi / sujane parama tattva svayameva prasIdati / / 60 // sauhArdeti / ityanena paratattvasya vizrAntisthAna darzitam // 60 // etadeva zamapuraskAreNa prapaJcayati zamAmRtarasAcchanna mano yAmeti nivRtim / chinnAnyapi tayAGgAni manye rohanti rAghava ! // 61 // yaH samaH sarvabhUteSu bhAvi kADkSati nojjhati / jitvendriyANi yatnena sa zAnta iti kathyate // 2 // buddha gApi zuddhayA buddhyA yathaivAntastathA bahiH / nimala vartamAno ya sa zAnta iti manmahe // 13 // zamasapannavRttInA sarvatra samadarzinAm / udeti nirvRtizcittAjjyotsneva himadIviteH // 64 // zamamamRtamahAryamAryagupta dRDhamavalambya para pada prayAtAH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 113 vinayapara ! yathA mahAnubhAvA stvamapi tathA khalu siddhaye prayAhi // 65 // // iti pramatho dvArapAlaH shmH|| zamAmRtetyAdi / spaSTam // 61-65|| yadyapi zamAdiSu caturpu ekenAnya AkSipyata ityuktaprAyam / tathApi sati zame nirbAvo vicAra udetIti prakriyAmAzrayan dazabhirvicArAkhya dvitIya dvArapAla prapaJcayati zAstrAvabovabhAsinyA dhiyA paramazuddhayA / kartavyaH kAraNajena vicAro'nizamAtmanaH // 66 // zAstrAvarodheti / spaSTam // 66 // vicArAd vadate zAstre nayate tattvamaJjasA / Amayatyantare tacca kramate'tra nirantaram // 17 // vicArAditi / vadate ityatra-'bhAsanopasabhASA-' (pA0 sU0 1 / 3 / 47 ) ityanena, nayate ityatra-'samAnanotsaJjanAcArya- (pA0 sU0 1 / 3 / 36) ityanena, kramate ityatra-'vRttisargatAyaneSu krama' (pA0 sU0 113 / 38 ) ityanena cAtmanepadAni vizeSapratipattaye draSTavyAni // 17 // zaktidhRtiH smRtijJaptiH pratipattiH kriyA phalam / phalantyetAni sarvANi vicAreNaiva dhImatAm // 8 // zaktiriti / zakti sAmarthyam / dhRti vairyam / smRti smaraNam / jJapti jJAnam / pratipatti sphUrti / kriyA anuSThAnam / phala niSpatti / phalati niSpadhante // 6 // jaDAjaDaparijJAnaM neyArthaparivartanam / vicAraplasamAzritya taret sasArasAgaram // 66 // jaDAjaDeti / neyArtha pratiSiddhArtha / vicAra eva tArakatvAt plava ||66|| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dazakaNThava vam yA vicAravikAsinyo matayo gatayo vidAm / apsu tumbya inApatsu na tA majanti vAhitAH // 10 // yA vicAreti / gataya avagamA / vAhitA AzritA // 100 / / mUDhamAnasarUDhAnAmavApya paTurodhinAm / avicArakaraJjAnA maJjayoM vedhasUcikAH // 101 / / mUDhamAnaseti / avicAra eva samantAd vyathakatvena karaJjA / maJjaryo vallarya / vedhasUcikA vedhanasUcya // 101 / / kajalakSodamalinA madirAmadadhamiNI / avicAramayI nidrA sujJA svapna na sarpati // 102 / / kajaleti / spaSTam // 102 // rAmaiSa kelIbhAna suvicArakRSeH phalam / yatra niSkAmatodeti zItAzAmiva zItatA // 103 // rAmeti / niSkAmatA vAsanArAhityam // 103 // upekSate gata vastu saprAptamanuvartate / na kSubdho vA na cAkSubdhaH prAjJa pUrNa ivArNavaH // 104 // upekSata iti / evalakSaNaka sthitaprajJo bhavatIti bhAva // 104 // ko'ha kathamaya doSaH sasAra iti satatam / yathAzAstra parAmarzo vicAra iti kIrtyate // 10 // // iti dvitIyo dvArapAlo picaarH|| ko'hamitti / prakRtopayukta vicAralakSaNametat / / 10 / / / / iti dvitIyo dvArapAlo vicAra // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka atha satoSAraya tRtIya dvArapAla paJcabhi prapaJcayati satopaizvaryasusinA ciravizrAntacetasAm / sAmrAjyamapi zAntAnA pratibhAti tRNopamam // 106 // satoSeti / zAntAnAm acalapratiSThAnAm // 106 // satoSamuditA prajJA rAma ! sasAravRttiSu / viSamAsvapyanudvignA na kadAcana hIyate // 10 // satoSamuditeti / satoSeNa muditA prasannA / sasAravRttiSu sAsArikISu vyavahRtiSu / viSamAsu asamaJjasAsu / anudvignA nirbAdhA / na kadAcana hIyate apitu yathAsabhava cIyata eva // 107 / / zrAtmanAtmani satoSa yAvannAmoti mAnasam / udbhavantyApadastAvallatA isa manobilAt // 10 // prAtmaneti / mana eva viSamatvAd vilam garta / uddharedAtmanAtmAna nAtmAnamavasAdayediti bhAva // 10 // AzAvilAsavivaze citte satoSavarjite / mlAnAdarza vaktramiva jJAna na pratibimbati // 106 // AzAvilAseti / nirmale hi candrAdi pratiphalati / vyatyAse tu prati phalitamapi doSAkrAntamiva pratIyata iti spaSTam // 10 // nAlabdhameSyate yena na labdha cAbhinandyate / sa pUrNendurivA''pUrNaH satuSTa iti gaNyate // 110 // // iti tRtIyo dvArapAlaH satoSa / / nAlabdhamiti / satoSasya svarUpapratiSThAnametat / / 110 / / // iti tRtIyo dvArapAla' satoSa // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaeThavadham idAnImatima sAdhusaGgamAkhya mokSadvArapAla saptabhi prapaJcayati zunyamAkIrNatA dhatta mRtyurapyutsapAyate / vipatsapadivAbhAti rAma ! sAdhusamAgame // 111 // zunyamiti / sAyava santa iti jagati suprasiddhamevAbAlAGganam / tatra viziSTayAcyArthastu pratizloka vyutpAdita eva / ya idAnImapi zabdaguNenApi Astikapu gavAn AzvAsayati / vyutpAdanavivA tu-'manuSyANA sahasraSu kazci d yatati siddhaye' ( bha gI 7-3) ityAdi yAyena durlabhataratamaiva / atra sAmA nyasAdhupadArthanirvacana bhavabhUtIyamapi na vismartavyam / tathAhi-- "priyaprAyA vRttivinayamadhuro vAci niyama prakRtyA kalyANI matiranavagIta paricaya / puro vA pazcAd vA tadidamaviparyAsitarasa rahasya sAdhUnAmanupadhi vizuddha vijayate // " iti / eteSA parIkSaNa tu 'zamadambha zucidambha snAtakadambha samAdhidambhazca / nispRhadambhasya tulA yAnti na caite zatAzena / ' ityevamAdikSemendrasUktito'pi suvyaktam / 'zUnyamAkIrNatA dhatte-' yathA-sura tha-samAdhyo sumedhasa sagame / '-mRtyurapyutsavAyate' yathA bhagavata zrIdhIcasya / 'vipatsapadivAbhAti-' yathA-kutI-vAsudevayo // 11 // matervikAsanaM samyaD niSkAsanamahamateH / AdherapAsana saumya ! sAdhusaGgamasaubhagam // 112 // materiti / mate -mukulitAyA ityartha / ahamate avidyAyA / sA ca pizA cIva pumAsamAtmasAt karoti / Adhe mAnasavyathAyA / apAsana sudUraniSkAsanam // 112 / / nIrAgAzchinnasadehA galitagranthayo'nadha ! ) sAdhavo yadi vidyante ki tapastIrthasagrahaiH // 113 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 117 nIrAgA iti / vastuto janmajanmAntarArjitatapastIrthasagrahANAmeva pAramAthika phala tAdRk cittavRttisamudaya iti // 113 // ta ete narakAnInA sazuSkandhanatA gtaaH| yadRSTA helayA santaH klezasatApatoyadA // 114 // ta eta iti / 'haratyagha saprati hetureSyata -' ityAdimAghoktathA vyAkhyAtaprAyametat // 114 // satoSa paramo lAbhaH satsaGgaH paramA gati / vicAra parama jJAna zamo hi paramaM sukham // 11 // satoSa iti / ekaikasya mokSadvArapAlasya niSkRSTArthadarzanam // 115 / / ekaiko'pi kilateSA pareSA prasavAspadam / tasmAt sasiddhaye dhImAn yatnenaika samAzrayet // 116 // ekaikaiti / idAnImukteSu caturSu ekaikasyAyanuSThAna parAnuSThAnaphalakamiti sakSepeNa vineyAn prati upadizati // 116 // vicArazamasatoSasAdhusaGgamazAlini / nare zriyo nirAjante kalpavRkSAzraye yathA // 117 // // iti caturtho dvArapAlaH satsaGgaH // vicAreti / evavizeSaNaviziSTe pu si kalpadrame zriya iva yathAkalpanamudbhavanti tA sarvA sapada iti yaugikArthenApi sphuTam // 117|| / ' iti caturtho dvArapAla satsaGga // idAnI vakSyamANasyArthasya sukhAvabodhAya dRSTAntamutthApayati ArSa vA pauruSa vApi jJAnamajJAnanAzanam / sauramAgneyamathavA tejastimirabhaJjanam // 11 // ArSa veti / RSirvedastata AgatamArSam / 'sabuddhau zAkalyasyetAvanArSe' (pA0 sU0 1 / 1 / 16 ) ityAdau RSizabdasya vedaparatA prasiddhava / tathAcArSa jJAna Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dazakaNThavacam mIzAvAsyAdivAkyaghaTita phalitam / pauruSa tu rAmAyaNa mahAbhAratAdighaTitam / 'svAdhyAyo'dhyetavya' ityadhyayana vidhivizeSasattAyAmapIha phale vizeSAbhAva iti bhagavato vaziSThasyAzaya / ataevAnyatrApi - 'strI zUdradvijabandhUnA trayI na zrutigocarA / iti bhAratamAkhyAna kRpayA muninA kRtam // ' ityupadiSTam ||118 || pauruSe arthavAdamutthApayati-- api pauruSamAdeya zAstra ced yuktiyodhakam / anya vArSamapi tyAjya bhAvya nyAnyaikasevinA // 116 // api pauruSamiti / tyAjyamityasya tyAge na tAtparyamapitu sukhAvabodhane zAsane / arthavAde svArthe tAtparyAbhAva ityanyatra vistara // 116 // yuktiyuktamupAdeya vacana bAlakAdapi / anyattRNamiva tyAjyamapyukta padmajanmanA // 120 // yuktiyuktamiti / uktasyaivopavR haNam // 120 // yossmattAtasya kRpo'yamiti kaupIH pivatyapaH / mukyA gAr3I : sudhAdhArAsta ziSyAt ko'tirAgiNam // 121 // yo'smaditi / ' tAtasya kUpo'yamiti bruvANA kSAra jala kApuruSA pibanti' ityevajAtIyakenA bhAraNakena suprasiddhametat // 121 // uktamarthadRSTAnta vineye bhagavati sakrAmayati dRSTAntena vinA rAma / nApUrvArtho'budhyate / pradIpamantarA nakka pradarzanagRha yathA // 122 // dRSTAnteneti / atra - ' -'laukikaparIkSakAraNA yasminnarthe buddhisAmya sa dRSTAnta 1 ( nyA0 da0 1|1|25 ) ityakSapAdIya sUtram // 122 // dRSTAnte yA vizadayati- rAghava ! dRSTAntaistva mayAtra prabodhyase / sarve kAraNAste hi prApya tu sadakAraNam // 123 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 116 yairiti / sat paramArthasatyam / akAraNa nityam / aprayojakaireva mRtsuvarNAdhu pAdAnaidRSTAntai sad brahma kAraNa bodhyate / tathAca janyatyAdayo dRSTAntadharmA dArTAntike hyu pekSyA // 12 // upamAnopameyAnA kAryakAraNasagatiH / varjayityA parabrahma sarveSAmera vartate // 125 // upamAneti / yathA vicArAdibhirbimbagrAhaka jJAnamutpadyate ityucyate tathA jJAnAd bimbamutpadyate iti na vaktavyam-brahmaNa utpattevakta mazakyatvAt // 124 // brahmopadeze dRSTAnto yastaveha nirUpyate / ekadezamadharmatvaM tatrAntaH parigRhyate // 12 // brahmopadezeti / etadukta bhavati-jagadvivarta brahmAdhiSTAnabodhane bhujaGga vivAdhiSThAnabodhakarajjudRSTAntasyAviSThAnavivartAzamAtreNa dRSTAntatva na tu dArTAntikanityatvasukhitvAdisarvAzena / / 12 / / yo yo nAmAtra dRSTAnto brahmatatvAvabodhane / dIyate sa sa boddhavyaH svapnabhUto jagadgataH // 126 / / yo ya iti / svapnajAta iva mithyAbhUto jagadantargata eva na vAstava // 126 // eva sati nirAkAre brahmaNyAkAraNAn katham / dRSTAnta iti nodyanti mUrkhavaikalpikoktayaH // 127 / / eva satIti / eva dArTAntike dRSTAntadharmAbhAve sati vikalpoktInAmanavakAza // 127 // anyAsiddhaviruddhAdidRzAM dRSTAntadUSaNaiH / svapnopamatvAjjagato na kicidapi hIyate // 128 // anyAsiddhati / anyeSAm asiddhaviruddhAdidoSadRzA tArkikANA dRSTAntapradUSaNairdUSyasya hetvAderjagata svapnopamatvAd vastuni na kicid dUSaNa samudetItyartha // 12 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dazakaNThavavam ayastu pUrvAparayorvartamAne'pi tAdRzam / yathA jAgrat tathA svapnaH siddhamAbAlamAgatam // 126 // agastyiti / pUrvAparayo utpattivinAzapUrvottarakAlayo / avastu abhAvagrastam / vartamAnakAle'pi // 126 / / svapnasakalpanAdhyAnavarazApauSadhAdibhiH / yathArthA iha dRSTAntAstadrUpatvAjagatsthiteH // 130 // svapneti / jAgrati kAryAkAryatvena sadigdhayAtrAdau devatAprArthanAdinA zayAnasya sva'ne kAryamiti sakalpodaye tathA cintane cintanopalakSitacirakAlapUjAmantrajapastutyAdinA tadanukUlavaralAbhe zatrUNA munizApAdidarzanena vA prAtaryAtrAdikaraNe zatrujayAdidarzanAt svApnauSadhalAbhena jAgare rogazAntidarzanAca tatsAmyena sarvajagatsthiterapi tadra patvAt svapnadRSTA tA yathArthA // 130 // svapnAbhatva tu jagataH zrute zAstre'vadhAryate / na sadyaH pAryate vakta vAkila kramapartini // 131 // svapnAmeti / tathA ca svapnavadAbhAsamAnamida jagaJcaka zAstrAdyupAyamantarA na kevalayA vAcA pratipattu suzakamitibhAva / ajhAraNe kAraNatA yadbodhAyopamIyate / na tatra sarvasAdharmya sabhavatyupamAguNe // 132 // akAraNeti / yadi jagati svapnAyupamAne sarvAze'pi sAdhayaM vivakSita tarhi brahmaNyapi kaTakamukuTAdhu pAdAnasvarNadRSTAnte tadvadeva pariNAmitA kuto na vivakSyate / / 132 / / upameyasyopamAnAdekAzena sdhrmtaa| aGgIkAryA'navodhAya nirvivAda subuddhinA // 133 // upmeyeti| uktArthasyaiva vizadIkaraNam // 133 / / dRSTAntasyAMzamAtreNa bodhyabodhodaye sati / upAdeyatayA grAhyo mhaavaakyaarthnishcyH||134|| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo gucchaka 121 dRSTAnteti / azamAtreNa upAdeyalezamAtreNa / upAdeyatayA grAhyatayA / mahAvAkyAni 'tattvamasi' ityAdIni / ' na kutArkikatAmetya nAzanIyA prabuddhatA / anubhUtyapalApAntarapavitraurvikalpite // 13 // // iti dRSTAntanirUpaNam // na kutArkiketi / naiSA tarkeNa matirapaneyA ( kaTho0 upa0 3 / 6) ityAdyupaniSadvAkyai kutarkeSvanAsthApratipAdanAt yathAruci niyamAsabhavAcceti tAtpayam / // iti dRSTAntanirUpaNam / / viziSTAzasadharmatvamupamAneSu gRhyate / ko bhedaH sarvasAdRzye tUpamAnopameyayoH // 136 // viziSTAzeti / viziSTo vizeSeNa pratipAdayitu vivakSito yoza tenaiva sadharmatva sarvatropamAneSu gRhyate / anyathA-'gauriva gavaya ' ityAdau jAtyAdinApi sAdRzyavivakSAyA bhedAbhAvAdupamAnamAtroccheda syAdityartha / / 136 // dRSTAntabuddhAvekAtmajJAna-zAstrArthavedanAt / mahAnAkyArthasasiddhA zAntirnirmANamucyate // 137 // dRSTAnteti / tattvapadArthazodhanopayogi tattadRSTAntabuddhau satyAm ekamadvitIya yajjJAnasvarUpamAtmatattva tadeva zAstrArtha tasya vedanAd avavodhAt // 137 / / zAnti zreyaH para viddhi tatprAptau yatnavAn bhava / bhoktavyamazana prApta ki tatsiddhau vikalpanaiH // 138 // zAntimiti / vikalpanai vikalpAvataraNai // 13 // tAvad vicArayed yAvat turya vizrAntimApnuyAt / prAptavizrAntisapatta, nirmandara ivAmbudhiH // 136 / / tAvaditi / etAvatyeva vicArasyeyatteti // 13 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dazakaNThavadhama ekAzenopamAnAnAmupameya sadharmatA / boddhavyaM bodhyabodhAya na bhAvya bodhacazca nA // 140 // ekAzeneti / bodhacaJcunA lokeSu zrAtmakhyAtyai jJAnadhvajinA na bhavita vyamityartha // 149|| anubhUtervedanasya pratipatteryathAbhidham / pratyakSamiti sajJeha kRtA jIvaH sa eva naH // 141 // 1 anubhUteriti / prakAzAtmanA bhavanam anubhUti / vedyasya prakAzana veda nam / anubhava vaidya-vettRlakSaNasya tritayasya vyApti pratipatti / zeSa spaSTam // 141 | sa eva savit sa pumAnarhatApratyayAtmakaH / sodeti sanyAsA padArtha iti smRtA // 142 // sa eveti / sAkSI vRttyupAdhau savit / ahatApratyayAtmA pumAn pramAtA sa eva yA viSayAkAravRttyA bAhyAvaraNabhaGge Avirbhavati sA padArtho viSaya iti ||14|| eva vyaSTau upapAdya samaSTau hiraNyagarbhe'pi darzayati sa sakalpavikalpAyaiH kRtabhUrikramabhramaiH / jagatyA sphuratyambu taraGgAditayA yathA // 143 // sa sakalpeti / taraGgAditayA ambuvat sa eva padArtha jagattayA sphuratI tAtparyam // 143 // prAgakAraNamevAzu sargAdau sargalIlayA / sphuritvA kAraNa bhUtaM pratyakSa svayamAtmani || 144 || prAgakAraNamiti / tatsAkSipratyakSa prAkU sargAdau sRSTe prAg akAraNa kAraNAntarazUnyam eva sargalIlayA sRSTiprapaJcena sphuritvA prAdubhUya Atmani sargabhAvApanne / svasminnevetyartha / svayameva kAraNa bhUta jAtamityartha. // 144 // kAraNa svavicArottha jIvasyAsadapi sthitam / sadivAsyA jagadrUpaM prakRtau vyaktimAgatam // 145 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tRtIyo gucchaka kAraNamiti / jIvasya ajanyatvAd asadiva sthita kalpitam / ivetyanAsthAyAm / ataeva vicArottha kAraNa tu asyA prakRtau prakRtilakSaNe svabhAve sadiva kAryatvena jagadrUpa vyakti prakAzatAm Agatam / yad vastu sRSTe prAk sUkSmatA asadiva madhye prAdurbhAvena sadiva vyavahriyamANa paryante pralayAvasthayA puna sUkSmatvadadhat tad itthamevonnetu zakyamiti paramArtha / eva lakSaNakameva vastu AdAvante ca pratipattizUnya nirdizya madhye'pi tathA vilakSaNa nirdizyate // 145 // | svayameva vicArastu svata uttha svaka vapuH / ghaTya ghaTayatyAzu pratyakSa paramaM mahat // 146 // svayamiti / Atmani tu svayameva vicAro vimarzalakSaNa yathAsakalpa svata uttha svaka vapuvighaTya anta karaNajJAnakarmendriyai sayujya parama mahat pratyakSa bhogyabhAvam Azu ghaTayati sapAdayatIti tAtparyam // 146 // vicAravAn vicArospi yadAtmAna prabodhate / tadA rAma ! nisllekhaM paramevAziSyate // 147 // vicAravAniti / yadA vicAro'pi vicAravAn san AtmAna prabodhate abhedatayA avagacchati / budhir avagamane / he rAma / tadA nirullekham avikalpita para vastu evavaziSyate kevalI bhAvenAvatiSThate // 147 // idAnIM siMhAvalokanyAyena daivanirAkaraNa smArayan pauruSasya prAdhAnyam uTTaGkayati svayatnamAtre raghurAjasUno ! ta vAcyArthamapAsya dUre | zrAsAdyate'ntaH parama pada tat pauruSeNeva nahItareNa // 148 // svayatneti / gItopaniSatsvapi aSTAdaze - 'daiva caivAtra paJcamam' ityanena caturbhizcamasya durbalatva vyaktameveti spaSTam || 148 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dazakaNThavadham vidan dvijAgratho hi munitvamIyAt tad bAhujanmA janakatvamIyAt / vaNik tulAdhArasamatnamIyAjjanazca zUdro'pi ca muktimIyAt // 146 // nidanniti / prAgvyAkhyAtametat / tAtazrIsarayUprasAdacaraNasparvRkSasevAparo mAtRzrI haradevyapArakaruNApIyUSapUrNAntaraH / sAketAparabhAgavaddhavasatidu' gAprasAdaH sudhI rAste tena kRte'tra rAmacarite gucchastRtIyo gtH|| 150 // iti zrImati rAmacarite vAsiSThaniryAse mumukSuprakaraNa nAma dvitIyo - gucchakaH / ditastRtIyaH // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturtho gucchkH| atha sRSTiprakAranirUpaNapurassara 'ekamevAdvitIya brahma' ityAgamAnubhavayuktiyukta brahmAdvaita pratipAdayitu prakaraNamavatArayati vAgbhAbhinna mAvid brahma bhAti svapna ivAtmani / yadida tat svazabdotthai yo yad veda sa veda tat // 1 // vAgbhAbhiriti / vAcA 'tattvamasi, brahmAhamasmi' ityAdhu paniSatsArabhUtAnA dvAdazamahAvAkyAnA, bhAbhi svarUpaprakAzai / Atmani pratyagAtmani / svagna iva bhAti AvirbhUta cakAsti / svazabdotthai , svazabdotthAzca brahmaNa svarUpapratipattaye kriyamANA zravaNa manana nididhyAsanAdirUpA upAyA , tai / yad vetti, yAdRza brahma tattvata sAkSAtkaroti / tad veda, tAdRzameva pUrvAnubhUta sarvasminnapi kAle hRdayAta sphurati / idamatra tAtparyam___ brahmAtirikta na kimapi vastu iha paramArthasad bhavitumarhati / 'Atmaiveda sarvamityAdi zrutizAsanAd anubhavasavAdAca / yaccedamanantaprakArAyamANai vaicitryaprapaJca rullasitam asadapi sadiva pratIyamAna jagat , tatsarva svAna iva Atmanyadhyasta kevala kalpanAmAtrasAram / ityevarUpeNa sakRdapi sajAte dRDhapratyaye na kadAcidapi mumukSorAtmasvarUpabovahAniprasaGga , na vA jJAtaparamArthasya tasya muktisamayAvadhi svasvarUpAtpracyAva , brahmaviSayaka sadehapraroho vA kathacidapi sabhavati / 'sadvibhAto'yamAtme' tyAdizrutInAmapyatrArtha etadeva rahasyam // 1 // dvAbhyA bandhasvarUpa nirdizati bandho'ya dRzyasadbhAvAd dRzyAbhAve na bandhatA / dRzya tvasabhavad rAma ! yatheda tacchRNu kramAt // 2 // ya evotpadyate kazcit sa epa parivartate / utpattiH samRtAveti prAgabhyAtmA tu zAzvataH // 3 // bandho'yamiti / bandha svasvarUpAnavamarza , mAyAvyAmohitatvamiti vA / tathAca sAkhyA -prakArAntarAsabhavAdaviveka eva bandha' (sA0 suu06|16)| paramArthato nAtmani dRzyotpatte pUrva parato vA vikRte kutazcana sabhava / tathA ca zruti - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dazakaNTharavam 'na nirodho na cotpattirna baddho na ca sApaka / na mumukSurna vai muktirityeSA paramArthatA / ' iti / dRzya jagadAdyAtmanA bhAsamAno vedyavarga / smaranti ca zAstrakRta - 'yadida dRzyate kiMcid darzanAt tanna bhidyate / darzana draSTuto nAnyad draSTaiva hi tato jagat / / ' iti / aya dRzyapadArtha -"draSTadRzyayo sayogo heyahetu ,' 'prakAzakriyA sthitizIla bhUtendriyAtmaka bhogApavargArthaM dRzyam', draSTA dRzimAtra zuddho'pi pratyayAnupazya ," (yo0 da0 2 pA0 17-18, 20 ) ityAdisUtrairyogadarzane prapaJcita // 2 // ___ ya evotpadyata iti / sasRtau sasaraNadazAyAm / sasaraNa ca-jAyate, asti, vardhate, vipariNamate, apakSIyate, nazyatIti SaDbhAvavikAranemiyuktam / prAgabhyAtmA pratyakcetana / zAzvata zazvadbhava , aN // 3 // yadetad dRzyate sarva jagat sthAvarajaGgamam / tat suSuptAvina svapnaH kalpAnte pravinazyati // 4 // yadetaditi / sthAvara jagamAditarad / kalpAnte kalpapralaye / suSuptau, jIvasya jJAnazUnyAvasthAyAm / upaniSatsviya suSuptireva vivRtA'yatra supto na kacana kAmaM kAmayate, na kacana svapna pazyati / ' (vR0u0 4 / 3 / 16) 'yatraitatpuruSa supta svapna (svapnasRSTaphala) na kacana pazyati / ' (kauSI0 u0 33) 'tad yatratatsupta samasta saprasanna svAna na vijAnAti / ' (chA0 u0 8 / 63) anyatrApi "aryo'rthagraha pusA taJjAgraditi kathyate / yatta vinArthasmaraNa manasA svapnasajJitam // yatrArthasmaraNe na stastat sauSuptamiti smRtam / zuddhabodhaikarUpo yo'vasthAta saiva turyatA / / " iti // 4 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 127 tataH stimitagambhIra na tejo na tamastatam / anAkhyamanabhivyakta sat kicidavaziSyate // 5 // tata iti / stimitam amUrtatvAnniSkriyam / gambhIra paricchedAnaham / na teja , nIlapItAdirUpavirahAt / na tama , prakAzaikadharmatvAt / anAkhyam , nirvarmakatayA idamitthamiti nirdeSTumazakyam / anabhivyaktam-svAnubhavaikagamyatayA bAhyapramANAnAmagocaram ||shaa RtamAtmA para brahma satyamityAdinAmabhiH / zabdyate vyavahArArthaM tat sadeva mahezvaraH // 6 // RtamAtmeti / Atmano nirvacana tu 'yaccAgnoti yadAdatte yaccAtti viSayAniha / yaccAsya satato bhAvastasmAdAtmeti zabdyate / / ' iti vyAsAnuziSTamiha draSTavyam / brahma, vRhattvAd bRhakatvAd vA / vyavahArazca upadezyopadezarUpa , tadartham / nahi sajJAkaraNamantarA vyavahAra kazcana ghaTate / loke'pi devadattAdipavyapadezyA hi vyavahArabhAjo bhavantIti / / sa tathAbhUta evAtmA svayamanya ivollasan / jIvatAmupayAtIva vIcitAmiva vAridhiH // 7 // sa tatheti / tathAbhUta citsvabhAvatayA sthito'pi mugdha san anya , AkA zAdikramodbhUtaliGgasamaSTyAtmA jaDa , sa iva ullasan , tadanupravezAt tadabhimAnena prANavAraNAdyapAdhinA dehatvamanupraviSTa jIvatAm upayAti iva, jIvavyavahAra pratipadyata iva / vastutastu ida vibhramavijRmbhitameveti ivopAdAnAta sUcitam / darzanAntare'pi 'dehaprANavimarzanadhIjJAnanabha prapaJcayogena / AtmAna veSTayate citra jAlena jAlakAra iva / / ' (paramArthasAra 32) iti // 7 // tataH sa jIvazabdArthakalanAkulatA vahan / mano bhavati bhUtAtmA mananAnmantharIbhavan // 8 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dazakaNThavadham tata iti / kriyAzaktipradhAna prANadhAraNameva jIvazabdArtha / tat kalanena AkulatA caJcalatAm / bhUtAtmA bhautikaliGgAtmA / mananAt sakalpavikalparUpAt / mantharIbhavan jADyaM na mandIbhavan / mano bhavati paramAtmabhAva vismRtya mana sapadyate / mano dharmAnapi sakalpAdIna Atmana eva manyata iti bhAva // 8 // tat svayam spairamenAzu sakalpayati nityaza / tenesthamindrajAlAbha jagadetad nivartate // 6 // taditi / tadeva samaSTimanobhAvamApanna hiraNyagarbhAkhya brahma, svayam anyena abodhitamapi pUrvavAsanAnurodhAd virADbhAva, bhuvanAdibhAva tatra ca caturvivabhUtagrAmabhAvamiti nitya svairameva sakalpayatIti spaSTArtha / tena satyasakalpena indrajAlAbham indrajAlopamam / vivartate atattvata anyathA prathate / / 6 / / yathAhi hemnaH kaTaka na pRthagbhAvamazcati / kaTakAnna ca hemApi brahmaNIda tathA jagat // 10 // yathAhIti / hemakaTakarUpAt kAMcanAt kaTakazabdArtho yathA na pRthagbhAva bhajate tathA brahmaNi pratibhAta jagadapIda na pRthagbhAvamaJcati / tadevam adhyAropazatairapi nAdhiSThAnasya pAramArthikI sthiti jyatA iti vastuparamArtha // 10 // para jagati na brahma hemnIva kTakAtmatA / saikatostreNa vArIca manasatajjagaddhamaH // 11 // para jagatIti / saikatosraNa mrumriicikyaa| saikata sikatAmayamkiraNosramayUkhAzu -ityamara // 11 // avidyA sasRtivandho mAyA moho mahattama / ityajJAnasya paryAyAH kathitA marmavedibhiH // 12 // apiyati / vidyApodyatvAdavidyA / UrdhvAdhastirvaksasaraNAddheto sasati / svAtantryavighaTakatvAd badha / mithyAtvAn mAyA, vizvamohakatayA vA / mIyate paricchidyate pramAtRprameyaprapaJco yayeti vA / bhramahetutvAnmoha / dustaratvAnmahat / svarUpAvarakatvAt tama iti / / 12 / / bandhamokSayo svarUpamAha dvAbhyAm Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 caturtho gucchaka draSTudRzyasya satta va bandha ityabhilapyate / draSTA dRzyavalAd baddho dRzyAbhAve tu mucyate // 13 // jagatvamahamityAdimithyAtmA dRzyamucyate / yAvadetatsabhavati tAvanmokSadazA kva ca // 14 // draSTuriti / jagattvamahamiti ca / spaSTArtho / / 13-14 // neda nedamitivyarthapralApai nopazAmyati / sakalpajanakai zyavyAdhiH pratyuta dIpyate // 15 // jagaddazya tu yadyasti na zAmyatyeva kasyacit / nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH // 16 // nedamiti / jagadRzyamiti ca / dRzyasadbhAve, neda nedamityupekSayA kathacidekasya nirAkaraNe'pi para prasajjate, tatopItara ityeva dRzyaparaparAyA yatho ttara praroha , tasmAnna kevalayA vAcA bAdha yAvad vicAra sahakAreNaiveti / dRzyavyAdhi -dRzyameva vyAdhi , dRzya vA vyAdhiriveti / pUrvatra mayUravyasakAditvAtsa mAsa paratra ca upamitasamAsa / vyAdhiriva dRzyocchedo na sukara iti bhAva / dIpyate dIpadIptau-bhAve laT // 15-16 // mokSe pratibandhakAn hetUnAha acetyacitsvarUpAtmA draSTA yatraiva tiSThati / tatraivaitasya dRzyazrI samudatyapyaraNadare // 17 // acetyeti / acetya boddhumazakya citsvarUpa AtmA yasya, etAdRza / ajJAtAtmeti yAvat / yatraiva dRzyasamAvezAyogye paramANUdarAdAvari tiSThati sthiti labhate / tatraiva etasya Atmana dRzyazrI dRzyabIja samudeti prAdurbhavati / aNUdare-aNu pUrNAhabhAvazUnya sakucitamanyo jIva , tasya udare udarakoTareiti / yatra kApi evabhUtapradeze tiSThannetenAvazya paribhUyate // 17 // jagatpratiphalatyevamAdarza iva cityapi / janmamRtyurujAkIrNA tato du khapara parA // 18 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dazakaeThavadham jagatpratIti / zrAdarza iva yathA mukuratale sarva sAkSAt kriyate, eva cityapi paramANUdare'gyAtmani brahmANDA ta samAveza sabhavatyeva / na tatra pradezakRta prAcurya sakoco vA anurudhyata iti / / 18 / / ida pramArjita dRzya mayAtrAhamavasthitaH / etadevAkSaya bIja samAdhau samRtismRteH // 16 // idamiti / pramArjita jJAnanirapekSeNa savikalpakena samAvinA dUrotsAritam / samAdhau-samAdhizca tadevArthamAtranirbhAsa svarUpazUnyamiva samAdhi' ( yo0 da0 3 / 3) ityevarUpa , tasmin / samAdhisthazcet samRti smarati, tadA samAdhereva bhaGga / asmRtA sA naiva mASTuM zakyate / etadeva cAsya dRzyasya akSaya bIjam-yanmUlako dIrghadIrghatara sasaraNavyApAra // 16 // sati dRzye kuto rAma ! nirviklpmmaadhitaa| samAdhau cetanatva ca turyatva copapadyate // 20 // sati dRzyate / dRzyasattAyA nirvikalpaka samAdhireva na ghaTate, kutastena mArjanam / satyapi vA tasmin cittasattve cetanatva, tasyApyuparAme turIyAvasthA ceti na samAviratra prabhavatIti vyaktam // 20 // suSuptAnta ivaitasmin vyutthAne du.khadarzanAt / bhUyo'narthaparikliSTe kSaNasAmye hi ki sukham // 21 // suSuptAnteti / vyutthAna viruddhamutthAnam / 'prAdayo gatA' ( vA0 2 / 2 / 18) iti samAsa / 'te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhaya (yo0 da0 3 / 36 ) etadabhipretyoktam "dravyamannakriyAkAlazaktaya sAdhusiddhidA / paramAtmapadaprAptau nopakurvanti kAzcana // sarvecchAlAbhasazAntAvAtmalAbhodayo hi ya / sa katha siddhivAJchAyA magnacittena labhyate // ' iti ||2shaa na ca pASANatAprakhyA rUDhi prAptA samAdhaya / bhanantyagrapada zAnta cidrUpamajamavyayam // 22 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 131 na ca pASANeti / pASANatAprakhyA azmazakalakalpA , anAtmabhUtA ityartha / rUDhiM prasiddhim / ajam-na jAyate ityaja / Da / tam / avyayam-na vyeti yat tat / 'eraca ' ityac / agrapada mokSarUpam / na bhavanti na jAyante // 22 // tasmAd yadIda sad dRzya tanna zAmyet kadAcana / zAmyet tapojapadhyAnairiti mandavicAraNA // 23 // tasmAditi / taditya sato dRzyasyopazama sarvathA asabhavI / zAmyetprazama yAyAt / zamu upazame / sabhAvanAyA liD / mandavicAraNA-mandAnA mandA vA vicAraNeti cetyubhayathA yojyam / svAtmajJAnalAbhe niyatizaktisamuttha japadhyAnayajJAdika nogayatayA kramata ityAzaya / bhagavadgItAsvapi-'nAha vedairna tapasA na dAnena na cejyayA / / ' (11-53 ) iti / / 23 / / pralInArohasaMtAna yathA padmAkSakoTare / jAgarti paminIbIja tathA draSTari dRzyadhI // 24 // // iti bandhahetudarzanam // pralIneti / pralIna sUkSmatayAntagUDha , Arohasya satAna prasavo yasmintat / padminIbIjam-padminI kamalinI tasyA bIjam upAdAnabhUtam / jAgartiAste / draSTari pramAtari, dRzyadhI- dRzyasahitA dhI buddhi-madhyamapadalopI samAsa // 24 // // iti bandhahetudarzanam / / kAmakarmavAsanAsabhRtayA avidyayA upahita Atmaiva jagadvIja mRtyubIja ca, vidyayA tadvIjaniSThAyA zaktardAhe na mRtyuvazo bhavatIti prAgukta -tatra jagata sarge prAthamyamupagatasya AkAzatattvasya zodhanamukhena vakSyamANArthe AkhyAyikAmupanya syati bho ! evaM kilAravyAyate-Asta AkAzajo nAma vipra / yasyacirajIvitA vilokayanmRtyumarmImAsAmAsa- mayA khalu krameNa kRtsnAni Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaNThavadham bhUtAnyaghatsata, dRSadi kRpANadhArenAtra mama zaktiH kuNThatIti tena pRSTo yama UcivAn / mRtyo ! la spauruSAvahelanena / eSa AkAzaja AkAza ena, nAmya kAnicinidhanakAraNAni karmANi na cAjAtAkRterinAsya prAktanaiH karmabhi saha kicidapi zleSa, tata evAsya nAvaza mAnasam, na cAnena manAgapi kriyate, yatpunarasya prANaspandaH karmAnumIyate tadatra na kamavIH, payasi dravatsamina namasvati spandanatyamiva vihAyasi zUnyatvamivaiSa parame pade tiSThan svakAraNAbhinna svayabhU. kathamiva ||25|| bhoH eva kileti / kileti vArtAyAm avyayam / AkAzaja - AkA zAd ISatprakAzAd brahmaNo jAta, liGgasamaSTyAtmA hiraNyagarbha | cirajIvitAmcirajIvinobhAva, tAm / mRtyuvazego na bhavatIti yAvat / mImAsAmAsa - vicArayAmAsa / mAnapUjAyAmiti dhAto - 'mAnejijJAsAm' ( vArti0 ) iti jijJAsArthe'guptijakiya san ' ( pA0 sU0 3 / 115 ) - ' mAnbavadAzAn yo dIrghazcAbhyA sasya' ( pA0 sU0 3|1|6 ) iti sUtrAbhyA sani abhyAsadIrghe ca mImAsa dhAtu / tata kartari liT / aghatsata adya tesma / ada bhakSaNe ityasmAt karmaNi luG / UcivAn uktavAn / vaca dhAto kasupratyaya | nAsya karmANi - prArabdhAdhikAraphalAnA phalArambhenaiva vinAzAt, sacitAnA jJAnena bAbAtU, AgAminA bIjAbhAnAn nAsya karmAnuSaNi nidhanam - iti bhAva / ajAtAkRte - anutpannA - kArasya iva / prAktanai zleSa iti - prAktanai purAbhavai zleSa sambandha / tathAca sUtram-'tadadhigama uttarapUrvAdyayorazleSavinAzAviti' (bra0 sU0 4 / 1 / 13) / mAnasam-pUrvadehaspadavAsanAvazo hi cittaspanda sa ca nAstyevetibhAva / tata na cA kriyate / tathAcAya parabrahmasvabhAve eva sthito na dRzyasvabhAve / prANaspanda - spandana spanda - spadi kiMciccalane / prANasya spanda krikayaunmukhyam ||25|| bhagavan ' kRtAnta " zUnyAt kathamupamutpanna iti mRtyunA pRSTo yama. punaruce - aya brAhmaNo na kadApyajani na vA nAste mahApralayavelAyA kevala cinmAtra satiSThate / tadanu yenAsya saritsvabhAvanAt Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 133 purastAnmahanmaho deho'hamiti cetati tenaiva kAratAlIyavad bhrAntamAkAra pazyati draSTA / sa cAya tadAnImambarAntare nirmikalpacidAkAzarUpo vijJAnaghana evAtata sthita ||26|| bhagavanniti / nirvikArasya zUyasya vikAra, ajasya janma, satA pRthivyAdInAmasattva ca yaducyate tatkatha zakyasabhavamiti sadihAno mRtyurAcaSTe - bhagavanniti / aya brAhmaNo ajanItyAdinA yama prativakti - na vaya zUnyatvAbhiprAyeNa parasya AkAzatva pRthivyAdInA cAsattvamabhidadhma kiMtu kAraNAt pRthak kArya sya sannaiva nAGgIkriyate / evam ajasyotpattikathanamapi vivartAbhiprAyeNa na parigAmabuddhayA / tatazca aya dvija paramArthata kevalavijJAnabhAmAtram, tatazca sa tathaiva sadAsthito na vikRta / mahApralaya satiSThate - Adyantayo cinmAtrapArizeSyAt tadevAsya svAbhAvika rUpamiti / tadnu draSTetyantam --tadanu sargArambhakAle yena vAsanAdRSTasabhRtajIvAvidyAhetunA, purastAt purata, mahato virArUpasya caturmukhasya vA deho'hamityabhilApayogya, maha sthUla rUpa cetati ISatsphurati tenaiva vidyAhetunA, kAkatAlIyavat- kAkAgamanamiva tAlapatanamivakAkatAlam, kAkatAlameva kAkatAlIyam - kAkatAlazabdAd ivAntarArthe sAdRzyAntare 'samAsAcca tadviSayAt ' ( pA0 sU0 5|3|106 ) iti chapratyaya, 'AyaneyInIyiya - ( pA0 sU0 7/12 ) iti tasya IyAdeza | anarkitopanatamiti phali - tArthaM / svapna iva bhrAta mithyAbhUtam AkAra pazyati draSTA asmadAdijana | Asthita - vijJAnaghana vizuddhajJAnaikarUpa, Atato vitata / parahaSTyabhyastadehAdinA nAsya nirvikalpatAdikSatiriti bhAva ||26|| sacAya nAya kAya na karmANi na kartRtva na vAsanA | kevala vyomarUpamya bhArUpasyeva tejasaH ||27| nAsyeti / pUrvaM prapaJcitasya niSkRSTArtha ||27|| vedanAmAtra zAntau tu nedRzo'pyeSa dRzyate / / tasmAd yathA cidAkAzastathA tatpratipattayaH ||28|| vedaneti / vedanA, bahamu khacitpravRtti, tanmAtrasya zAntau / IdRzo'pi, prAtibhAsikarUpo'pIti / tasmAd adhiSThAnatattvasya paricayena viSayabAdhAt, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dazakaNThava m tatpratipattaya vedanA api, yathA cidAkAza tathaiva tadbhAvAdavatiSThata ityA zaya ||28|| ehi sauramasyeva vedanasyAnavakAze puSpasyeva pRthivyAdesakAzasya vA dUrodastA / tadatrAkramaNa sAhasa nabhasi bIjAkaraNakalpamiti yamena niyamito mRtyuryathAgata gatavAn / etannizamya pitareSa mama pitAmaho nUnamiti raghUdvahena nivedito brahmabhUrAhasma - bho eSa khalu sakalpAkAzazarIro brahmA mana iti // 26 // evamiti / saurabhasya surabherbhAva -aN / sadganvasya iva / vedanasya citsvabhAvAnA vedanAnA avakAze asahane, pRthivyAde dRzyaprapaJcasya | dUro dastA - dUre udastA pratikSiptA / nabhasi vyomni, bIjAkaraNakalpa bIjoptisadRzagaganakusumA timityartha / nizamya AkarNya / pita guro / anena vasiSThamabhimukhI karoti / eSa AkAzajabrAhmaNeti nAmAntarapratipAdito brahma pitAmaha padmayoni 'pitRvyamAtula--' iti sAdhu / raghUdvahena raghuSu udvaha rakSAdibhAradhAraka - ud + vaha + ac / tena / rAmabhadra tyartha / brahmabhU - brahmaNo bhavati iti - 'bhuva sajJA ntarayo' ( pA0 sU0 3 / 2 / 176 ) iti kvip / vasiSTha | Ahasma uktavAn / 'bruva paJcAnAmAdita-' ityAdinA brUno laTi AhAdeza | sakalpAkAzazarIro brahmA mana iti / sakalpamAtrameva manorUpam / na pRthivyAdighaTitam / brahmA prajApati ||26|| 1 1 nirAkAro'pi sakalpa katha puruSAkAratAmApanna iti darzayati cidvayoma kevalamanantamanAdimadhya brahmeti bhAti nijacittazAt svayaMbhUH / rAniva pumAni vastutastu vandhyAtanUja ina tasya tanorabhAvaH ||30|| // ityAdyasargakatR nirUpaNam // cidvyometi / manaso brahmAkAra kalpanApariNAmo na vAstava, kiMtu zuddha brahmaiva ajJAnAt tathA vivartata iti tAtparyam // 30 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 caturtho gucchaka brahmaNo manorUpatyAbhyupagame, manasazca vAsanAjAlarUpatvAt prAktana vAsanAjAla na kiMcidasya vartata-iti kathana na buddhipathamArohatIti manyamAno rAghava prazna prastauti bhagaran / yadi pRthivyAdivajita mano brahmati gIyate tItarasye brahmaNa zarIre prAktanI smRtiH ki na kAraNamiti rAghaveNa pRSTo vasiSTha Akhyata -yasya phila pUrvakarmAnubandhI dehastasyaiva sasRtisadbhA vAt smRtiH kAraNam / brahmaNo hi pUrvakarmAbhAve prAktanasmRteH ka iva sakramaH / kAraNAtmana itarasyeva nApi brahmaNa AtivAhika prAvibhautika iti dehadvitaya kevalamAtipAhika eva // 31 // bhagavaniti / itarasyeva asmadAdivat pazvAdivacca / prAktanI smRti - pUrvazarIratyAgasamayodbhUtA smRti / ' ya ya vApi smaran bhAvamiti gItokrasma dAdiriva brahmaNa zarIre kuto na prAktanI smRti / satyA ca tasyA tadudbhavAvArasa skAradehAdikenApi prAktanena nUna bhAvyamiti / sakrama sakramaNam / praveza iti yAvat / AtivAhika - ativahanam arci / dhUmAdimArgeNa lokAntaraprApaNam / tatra sAdhuriti Thak / asmadAdeliGgadeha iva sUkSma iti yAvat / avika tu 'AtivAhikAstalliGgAt' (brahmasU0 4 / 3 / 4) iti sUtrastha zArIrakabhASyAdanagantavyam / Adhibhautika , bhUtAni vyAghrasAdInyadhikRtya jAta / adhi + bhUta + Than / ubhayapadavRddhi / sthUlabhUtaja / zeSa sugamam / sarvAsA bhUtavRttInAmeko'jaH kAraNa param / na cAsya kAraNa ko'pi tenAsAvekadehavAn // 32 // cittamAtrazarIro'ya na bhUmyAdikramotthita / prajApatiyomarUpaH prajAH pratanutetarAm // 33 // sargAsAmiti / cittamAtreti ca / pUrvoktasya phalitArthabhUtatvAt spa STArthoM // 32-33 // tAzca cidvyomarUpiNyo vinAnyaH kAraNAntaraiH / yad yatastat tadeveti sarvairevAnubhUyate // 34 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dazakaNThavadham tAzceti / tA prajA , ayai tatmaklpavyatirikta , kAraNAntarai kAraNa bheTe / yad vastu, yata yasmAdupAdAnAjjAtama / anubhUyate kanakakuNDalAdau / tatazca jagato brahmamAtratvameva siddham // 34 // nirvANamAtra puruSa paro bodha sa eva hi / cittamAtra tadevAste nAbhyeti vasudhAditAm // 35 // nirvANamAtramiti / nirvAntyatra iti nirvANam , tanmAtra nirvRtimAtramityartha / vA gatigandhanayo / bhAve avikaraNe vA vyutpanna / 'to'dhikaraNe ca' ( pA0 sU0 3 / 4 / 76) iti-'napu sake bhAve' (pA0 sU0 3 / 3 / 114 ) iti vA kta / 'nirvANo'vAte' (pA0 sU0 8 / 2 / 50) iti niSThAnatvam / nirvANamasta gamane nivRtau gajamajjane / sagame'pyapavarge ca-' iti medinI / yata sa citto pAdhi / cittabhrAntyA cittamAtrabhUto'pi paramArthata sa cidAkAza evAsta iti na puna tikapuruSAdibhAvamAyAtItyartha // 35 / / bhagavan / ki rUpa mano yena naikaridhA jaganmaJjarI sacAryata iti pRSTo munikuJjara aakhyt--||36|| bhaganniti / ki rUpa mana | manasa tAttvika svarUpa kIdRzamiti bhAva / jaganmaJjarI lokvllrii| sacAryate prasAryate / samupasRSTAJcarateya'ntAt karmaNi laT / munikuJjara munizraSTha // 36 // paramArthadRzA mano nAma nAstyeva kimapi tathApi zAstrIya-vyavahAropayogi kalpita tadrUpamAha yadarthapratibhAna tanmana ityabhidhIyate / anyanna kicidapyetanmano nAma raghUttama ! // 37 // yadarthapratibhAnamiti / yat arthapratibhAnam arthAkArAdhyAsa / tadeva mana ityabhilapyate, naitadatirikta kimapi manaso nirvacana zakyamutprekSitumiti bhAva // 37 // vastuto manaso rUpaM na manAgapi labhyate / nAmamAtrAhate vyomno yathA zUnyajaDAkRteH // 38 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI gu 137 vastuta iti / nAmamAtrAhate - nAmamAtrAt nAmnA eva kevalAt / 'anyArAditi' Rtayoge paJcamI / ataeva tatkAryeSu - 'vAcArambhaNa vikAro nAma 'dheya mRttiketyeva tu satyama' iti zrutau midhyAtvamasyopapadyate / zUnyajaDAkRteriti bhUtavyomno manasazca sAdhAraNam ||38|| na bAhya nApi hRdaye sadrUpa dRzyate manaH / sarvatra sthita caitadavadhehi yathA nabhaH // 36 // na bAhya eti / anena nabhasA mana sAmyamupadarzitam / zeSa spaSTam // 36 // madhye yadetadarthasya prathate pratibhAsanam / sato vApyasato vApi tanmano'vehi netarat // 40 // madhye yadetaditi / pratyakSe sata smRtyAdiparokSe cAso vA rthasya madhye yadetat tadAkArapratibhAna prathA gata sarvalokasya tadeva mana / manyate'nena - itikaraNe sun / nirAkAracito'rthAkArAdhyAsa eva mana ityartha // 40 // idamasmAt samudbhUta mRgatRSNAmbusanibham / rUpa tu kSaNasakalpAd dvitIyendu amopamam // 41 // idamiti / ida jagat / asmAd manasa | bhrama tadviSayo'dhyAsa, tadupa mam // 41 // bhagavan / saccenneda dRzya zAmyati asannAvagamyata iti kathakAramaya dRzyaniSUcikA pipIlikAnAza naDyatIti rAghaveNokto munivRSA vyAkhyata- bho ! asya dRzyapizAcasya nirAsAya tAvadeSa mantrarAjaH, sato nAzAyogAnnaSTamapyetadantarbIjabhUta bhavedeva tata smRti - sekena dRzyadhIrudbhUya vividhadoSakusumastabakA bhavavallarIM vikAsayedinyanimokSaH prasajati, sa eSa mokSapathAdhirUDhAnAmeteSA devarSimunisArthAnA darzanAdiva vADha kAndizIkAyate ||42 || bhaganniti / dRzyasyAsattve bhavadukta kevalIbhAvo nUna sagacchedeva, para satsadityeva dRzyAnubhavAt tad virudhyata iti pariNAmavAdAbhiprAyeNAtra rAghavasya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dazakaNThavadham prazna / dRzyavicikA- dRzyarUpA viSUcikA pravAhikA / kathakAra kena prakAreNa / 'anyathaiva kathamitthasu siddhAprayogazcet' (3 / 4 / 27) iti kRJo Namula / pipIli kAnAza jIvanAza nazyatItyartha / 'korjIvapuruSayornazivaho' (3 / 4 / 43 ) iti naze kartari Namul / naDkSyatIti-Naza adarzane- iti devAdikAt kartari luT / dRzyameva pizAca -pizitamAcAmati-iti yogArthAt pizAca ivAkulayatItyartha / ayamatrAbhisadhi - asato'pyavidyayA sadanubodhAd dRzyasya sattAbhrama / kaivalyabhAvodaye tu avidyAyA mUlocchedAn nAya bhrama samudeti / prathama jIvanmukta darzanaliGgana anirmokSaprasaJjanena ca dRzye satyatAvizvAsa vArayato vivartavAda mabhyupetya bhagavato vasiSTasya prativacanam / munivRSA munizreSTha / vyAkhyata vyAcakhyau / mantrarAja - mantrANA rAjati vigraha / 'rAjAha sakhibhyaSTac' iti samAsAntaSTac / sato nAzAyogAt bhavedeva / ihedamAkUtam- pariNAmavAde hi vastuta uttarottarAvasthAbhi pUrvapUrvAvasthAtirobhAvamAtram , nAtyantikoncheda / sato'sattvAyogAt / tathAca nAzalakSaNena pAryantikenApi vikAreNa tirohitasya dvaitasya citte prakRtau vA avasthitasya kAmakarmavAsanAbIjAt punarudbhavo durvAra eva- ityanirmokSaprasaGga - iti / smRtisekena- smRtyA seka secanamtena / smRtigrahaNa bhogopayuktAnta karaNavRttipramukhasya sarvasyApi jagata upalakSaNam / udbhaya prAdurbhUya / vividhadoSakusumastabakAm- vividhA vividhaprakArA ye doSA avidyAjanmAna - ta eva kusumastabakA prasUnagucchakA - te santi yasyA sA, tAm / bhavavallarIm- sasAramaJjarI vikAsayet prAduSkuryAt / mokSapathAvirUDhAnA jIvanmuktAnA devarSimunisArthAnAm / devAzca RSayazca munayazcetidevarSimunaya - teSA sArtha saca - teSAm / kAndizIkAyate- kAndizIka ivAcaratIti AcArArthe kyac / bibhyadiva nopasapeti / kAndizIko bhaya ta - ityamara / cidAtmA ya svabAhyapradhAnasthameva dRzya buddhathavivekAt svahRtsthitamiva pazyati- so'ya sasAra vivekajJAnodayAt tadavivekAbhimAnanivRttau satyAmapi bahi tasmin- tato viSayarAgiNAm ArambhAdivAdinA ca mokSa syAditi sAkhyasaraNiM puraskRtya AzaGkate / tathA ca gauDapAdA 'asparzayogo nAmaiSa durdarza sarvayoginAm / yogino bibhyati yasmAdabhaye bhayadarzina // ' iti // 42 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 136 yadi syAjagadAdIda tato mokSo na kasyacit / bAhyamAbhyantara vAstA dRzya nAzAya kevalam // 43 // yadi syAditi / spaSTam / / 43 // tasmAdimA pratijJA tva zRNu rAmAtibhISaNAm / yathAyukti yathAzAstra sadarbhe'tra vijRmbhitAm // 44 // tasmAditi / tasmAd- vivartavAdasyaiva pariziSTatvAt / pratijJAm- pratijJAyate iti / prati + jJA + 'Atazcopasarge' ityaD , TAp / tAm / kartavyatayopadezamArgamityartha / bhISaNAm dAruNAm / yathAyukti- yuktimanatikramya vartata iti / eva yathAzAstramapi / sadarbha prabandhe / vijRmbhitAm ullAsitAm / / 44|| brahmaNo rUpa nirdizati dvAbhyAm - ayamAkAzabhUtAdirUpo'hamiti lakSite / jagacchabdasya nAmArtho nanu nAstyeva kazcana // 45 // yadida dRzyate kiMcid dRzyajAtaM purogatam / parabrahmaiva tatsarvamajarAmaramavyayam // 46 // ayamiti / yadidamiti ca / nigadavyAkhyAtAvetau // 45-46 / / pUrNe pUrNa pramarati zAnte zAnta vyavasthitam / vyomanyevodita vyoma brahmaNi brahma tiSThati // 47 // pUrNe pUrNamiti / pratIco yad brahmakya tat pUrNe pUrNa prasarati / vyoma nyeva ghaTAdhupAdhityAgAd vyomnevoditam / ato brahmaNyeva brahma tiSThati- nANu mAtramapi tad vikriyate / yatra hi yadadhyAsa tatkRtena guNena doSeNa vA aNumAtreNApi sa na sabadhyata iti // 47 // bhagavan ! nanveva sandhyAtanUjenApeSi zailaH, zazaviSANena palAyi dUra, zilayAnati muhuriti vyAharati raghUttase sa sUnRtavAg vyaahRt-||4|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dazakaeThavadham bhagavanniti / atra vandhyAtanUjenetyAdayo dRSTAntA padArthavAkyArthobhayAsabhavapradazanAyonyante / sUnRtavAk- sUnRtA priyA satyA ca vAg yasya sa / prAmANikamUrdhanya / vyAhRta vyAharat // 4 // mano dRzyamaya doSa tanotIma kSayAtmakam / asadeva sadAkAra svapnaH svapnAntara yathA // 46 // mano dRzyamiti / spaSTArtha // 4 // sphurati gacchati valgati yAcati ___ bhramati maJjati saharati svayam / aparatA paratAmapi kevalA zrayati caJcalazaktiyA manaH // 50 // // iti prakaraNArthakalpanam // mphuratIti / manazcaJcalazaktitayA yat zrayati tatraiva sphuratItyAdibhramo vibhAvyate / aparatA sAsArikadazAprayuktamapakarSam / paratA kaivalyalakSaNotkarSam / zrayati upayAti // 50 // // iti prakaraNArthakalpanam / / mahApralayavisphUrtI dRzye'sattAmupAgate / ajo'vyayo bhAsamAnaH paramAtmA'naziSyate // 51 // mahApralayeti / mahApralayasya sakalpapralayasya visphUrti visphuraNa yatra / arthAjagati / asattA sUkSmIbhAvAdarthakriyA'samarthatAm / paramAtmA mahezvara // 51 // yaH pumAn sAkhyadRSTInA brahma vedAntapAdinAm / vaijJAnikAnA vijJAna zUnya zUnya vidAmapi // 52 // yaH pumAniti / sarvavAdinAmapi tattadbuddhikalpitaivizeSa sa eva siddhAntaviSaya - iti sarvAdhiSThAne tasminna ko'pi vivAda / ataevedamucyate- sajJAsu kevalamaya viduSA vivAda ' iti // 52 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka naSa iti / abhyAze antike nAtidUre nAti sa nihite kriyAmantareNa labhye viSamAdisthe ca phale kriyA saphalA syAt, AtmA tu natatheti pUrvArdha syAzaya 1 svAnandA labhyate-vismRtakaNThasvarNAbharaNavajjJAnalabhyatA tvasya sulabheti tAtparyam // 57 // 142 yasa deva ityena saparijJAnayogataH || jantu rna labhate duHkha jIvanmuktatvametyapi || 58 || sadeveti / saparijJAnayogata - saparijJAna svAtmAnubhava tad yogata || 58 || pauruSa prayatnena vivekena vikAsinA || sa devo jJAyate rAma ! na tapodAnakarmabhiH || 56 || svapauruSeti / zravaNamananAdirUpAt svapauruSAdatirikta nAnyat sAdhanAntaram IzvaraparicayamudbhAvayatIti bhAva // 56 // rAgadva eSatamaH krodhamadamAtsaryavarjanam || vinA tapo vA dAna vA kleza eva na vAstavam || 60 // rAgadveSeti / na vAstava sAdhanamiti zeSa ||60|| rAgAdya upahate citta vaJcayitvA para dhanam // yadayate tasya dAna tapo vA tacca niSphalam // 61 // rAgAdIti / rAgAdyupahate rAgAdinA kaluSite / sati rAgAdau dhanArjane paravaJcanAdyavazyabhAvAc cittazudvereva durlabhatvAd dAnAde kAmya phalamapi durlabham / dUre tato jJAnamokSapratyAzA // 61 // tat pauruSa kIegAtmajJAnasya labdhaye || yena zAmyatyazeSeNa rAgadveSaviSUcikA // 62 // diti / // 62 // kleza vRtyA vA lokazAstrAviruddhayA || satoSaizvaryasaMpanno bhogagandha parityajet || 63|| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 143 klezeti vRttyA jIvanasAdhanasapattyA | lokazAstrAbhyAm aviruddhayA samatayA / bhogaganva bhogavAsanAm / tadabhinivezamiti yAvat ||62|| yathAprAptArthamatuSTo yo garhitamupekSate // sAdhumagamasacchAstrase sadyaH sa mucyate ||64 || yathAprApteti / arthasatuSTa vittaiSaNAzUnya / garhita zAstra, ziSTeSu ninditam / sadya tatkSaNam - zIghra vA // 64 // vicAreNa parijJAtasvabhAvasya mahAmateH || anukampayA bhavantyete brahmandropendrazakarAH || 65|| ( iti mumukSu prayatnopadezaH ) vicAreNeti / parijJAtasvabhAvasya - parijJAta parizIlita svabhAva Atmatattva yena tasya | anukampayA kRpAbhAja / upendra viSNu // 65 // | ( iti mumukSuprayatnopadeza ) eSa sarvamida vizva na vizva caiSa sarvagaH // eSa eko mahAn devo nahi vizvAbhidhAsti dRk // 66 // eSeti / vizvAtmatvoktiriti bhAna || 66 || sarvAdhiSThAnabhAvena sarvagatatyamiti pratipAdanAya cetana rAma ! sasAro jIva eSa pazuH smRta. // ta ujjihate skArA jarAmaraNabhItayaH ||67 // 1 cetanamiti / cetanam - cetayate cetati veti vyutpatti | 'nandigrahi - ' (pA0 sU0 3 / 1 / 12) iti kartari lyu / vAD mana prAraNakaraNagrAmAnupraviSTa brahmava jIva / sa ca bahirmukhatayA viSayAneva sAratayA pazyan pazurityucyate / zra asmAdeva dehendriyaviSayavAsanAnusArAt tattaddehaparigrahe sphArA jarAmaraNabhItaya ujjite / utpUrvAd 'ohADa gatau' ityata kartari laT / zrantasthitA virbhavanti ||67 || sthUla zarIrAtiriktatayA tajjJAnAdeva jarAmaraNAdipratyaya siddha - ' aza rIvA vasanta priyApriye na spRzata ' iti zravaNAd ityAzaGkA pariharati Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka pazurajJo hyamUrto'pi duHsasyaivaiSa bhAjanam / / cetanatvAccetanIya mano'narthaH paya sthitaH // 6 // pazuriti / sarvamavizeSeNa pazyatIti pazu / amUrtasthUla dehazUnyo'pyasau na kRtArtha / yata ajJa ajJAnavAna / cetanIya yanmana tadrapo'narthazca svaya bhUtvA sthita / ato du khabhAjanamevaitat / azarIramityAdizrutyarthastu sthUla-sUkSma kAraNa dehatrayarahita priyApriye na spRzata -ityevatAtparyaka na tusthUladehamAtrapara / tathAtve'pi svapne priyApriyadarzanAditi bhAva // 6 // cetyanirmuktatA yA syAdacetyonmukhatA'thavA // sA cAsya bharitAvasthA tA jJAtvA nAnuzocati // 66 // cetyanimuktateti / muktau cetyanimuktataiva prayojikA / acetyonmukhatA tu samAdhau prasiddhA / iyamevAsya bharitAvasthA muktAvastheti // 69 / / atrArthe zruti pramANayati bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasazayAH / / kSIyante ca sya karmANi tasmin dRSTe parAvare // 7 // bhidyata iti / mUlAjJAnanAzAt tatkArya-anta karaNatAdAtmyAdhyAsa lakSaNo hRdayagranthi bhidyate nazyati / tannAzAdeva tanmUlakA sazayAdayo'pi nazyantItyartha / parAvare-para kAraNamapi avara yasmAt tat-tathAvidhe / karmANi sukhadu khasvabhAgAni / kSoyante samUlapAta vilIyante // 70 / / era tarhi cittanirodhalakSaNayogenaiva cetyonmukhatvasya roddha zakyatvAjjJAnaprayAso nirarthakastatrAha-- tasya cetyonmukhatva tu cetyAsabharamantarA / / roddha na pAyeMte dRzya cetya niramate katham / / 71 // tasyeti / cetyasya dRzyasya asabhavajJAnena mUlato bAdham / cetya katha vai zAmyati vinA jJAnamiti zeSa / tadittha jJAnamantarA tAdRzasvarUpasamAdhireva na sidhyatItyartha // 7 // yadetaccatana jIvo nizINoM janmajagale // uzantyAtmAnameta ye te mandAH kovidA api // 27 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 145 yadetaditi / janmajaGgale janmane / janmagrahaNa zarIrasaGghopalakSaNArtham / vizIrNa galita / uzanti icchanti / vaza kAntau / kAntirinchA / kartari laT // 72 // jIva eva hi sasArazcetanA duHkhasatatiH / / jJAte'smin nApi vijJAta kiMcid bhavati suvrata ! ||73|| jJAyate paramAtmA cet sarvA duHkhasya satatiH / / praNazyati viSAvezazAntAni viSUcikA || 74 / / jIveti / jJAyata iti ca / dvAvapi spaSTAtha ||74|| draSTRdRzyakramo yatra sthito'pyastamaya gataH / / yadanAkAzamAkAza tadra pa paramAtmanaH // 75 // / draSTRdRzyeti / anAkAzamAkAzam - AkAzabAdhe'pyaparicchinnatvenaviSu latvAdAkAzam ||75 // azUnyamina yacchUnya yasminzUnya jagatsthitam / / sagaughe sati yacchUnya tadra Upa brahmaNo viduH ||76 || zUnyamiveti / jagat svabhAvazUnyamapi yat sarvavastuyAthAtmya bhUta svarUpeNa pUrNayAd aNumAtreNApi azUnyamitra zUnyam asadapi jagat sthitam / sadbhAvamApannamityartha / sarvaughe - sargalakSaNA yA yasya tathAvidhe ajJAne sati yatsadapi anupayogAcchUnyamiva zUnyam ||76 || tajjJAtamAtmano rUpa bhavennAnyena vartmanA || jagannAmno'sya dRzyasya svasattAsaMbhava vinA ||77|| ( iti jagadAdizya sattApratijJA ) tajjJAtamiti / svasattAsabhatra midhyAtva tannizcayamiti yAvat ||77 || ( iti jagadAdidRzyAsattApratijJA ) sthitamevAstamAyAti jagadzna vicAraNAt // yathA svapnAgame svapne jJAte satyatvabhAvanam ||78|| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 caturtho gucchaka sthitamiti / yathA syagnAdau sthite era svagno'yamiti parijJAne svapna satyatvabhAvanA astameti tadvat / / 7 / / tadida jJAyate hyasmijJAnakoze'padhArite / / tajjIvanmuktisAmrAjyamaukhya yatrAnubhUyate // 76 / / tadidamiti / pineyAnAmabhimukhIkaraNArtha prarocanAvAkyamiveda brahmaviSayakajJAnaprazasAparam / 76 / / bodhekaniSThatA yAto jAgratyera suSuptayat / / ya Aste vyavahana sa jIvanmukta ucyate // 8 // bodhaikaniSThateti / yo vyavahAM sannapi-'naiva kicit karomIti yukto manyeta tattvavit' iti bhagavaduktadizA jAgratyapi suptavannirvikAra Aste sa jIvanmukta / / 80 // yasya nAhakRto bhAvo yasya buddhirna lipyate // kurvato'kurvato vApi sajIvanmukta ucyate / / 81 / / yasya nAhamiti / na lipyate kartRtvAkartRtvAbhimAnAbhyAmityartha / / 8 / / jIvanmuktapada tyAnattvA kAye kAlanimIlite / / videhamuktatAmeti marudaspandatAmiva / / 82 / / jIvanmukteti / kAlena nimIlite aste prArabdhakSaye satIti yAvat / videha muktatA muktivizeSa / videhAd dehavigamAd yA zudvA muktatA sA / 'tata kAlavazAdeva prArabdhe tu kSaya gate / vaidehIM mAmakI mukti yAti nAstyatra sazaya // ' iti / marut pavana / aspandatAm nizcalatAm / / 2 / / yataH kAlasya kalanA yato dRzyasya dRzyatA / / mAnasI kalpanA yena yasya bhAsA vibhAsanam / / 8 / / kriyA rUpa rasa gandha zabda sparza ca cetanam // yad vetsi tadasau devo yena vetsi tadapyasau // 84 / / (yugmakam ) (iti paramakAraNadarzanam ) tathAca Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka yata iti kriyAmitica / kAlasya kalanA SaDbhAgavikArA / dRzyasya dRzyatA, darzanaphalavyApti / mAnasI kalpanA iSTAniSTaparihAraviSayA manorathavikalpA / yena nimittena / kramAd yadIyasaccidAnandarUpatA nirvAhyA iti yAvat / taJca trayam yasya bhAsA jagadvibhAsanameva nAnyata / aya bhAva -ajJAtasAdhAraNI sarvavyApti sattA / anAvRtamAtravyApti darzanam / tatra anukUla vedanIyamAtravyApti AnandatA ityAntare aupAdhikacailakSaNa satyapi bhArUpavyA'terekarUpatvAt / dehakarmendriyopAyo kriyA, jJAnedriyopAdho rupAdi, anta karaNopAdhau cetana pramAtAra ca yatsvarUpa san vetsi tat pramAtRniSkRSTacidra pamasau / yena viSayavyAptavRttiniSkRSTacidra peNa vetsi tadapyasau dena ityAzaya / '83-24 // ( iti paramakAraNadarzanam ) nAzayitvA svamAtmAna manaso vRttisakSaye / / sadrUpa yadanAkhyeya tadrUpa tasya vastunaH // 85|| nAzayitveti / yathA samAdho nirodhena vRttisakSaye sati nirindhanAgnivan manasa svamAtmAna mana svarUpamapi nAzayitvA yad anAkhyeya svaprakAzasadra pam avaziSyate tad ityartha // 8 // nAsti dRzya jagad draSTA dRzyAbhAvAd vilInavat / / bhAtIti bhAsana yat syAt tad rUpa paramAtmanaH // 86 // nAsti dRzyamiti / nirvikalpakasya samAdhe prArambhe dRzyAbhAvAd draSTA pramAtApi vilInavad bhAti iti tripuTIlayabhAsana sAkSirUpa tadityathe // 86 // citprakAzasya yanmadhya prakAzasyApi khasya vA / / dazenasya ca yanmadhya tad rUpa brahmaNo matam / / 87|| citprakAzeti / yad draSTu koTau annamayAnte AtmatayA prasRtasya citprakAzasya ekaikakozanivekena paryAlocyamAnasya AnandamayakozasyApi AntaratvAn madhyama, TazyakoTau ca mUrtaprapaJcasArabhUtasya AdityAtmakaprakAzasya amUrtaprapaJcasArabhUtasya ravasya, AkAzaligasamaSTvAtmana avyAkRtAkAzasya vA AntaratvAd yanmavya darzanasya cAkSuSAdivRttirUpasya ca anta sphuraNarUpatvAd Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 caturtho gucchaka yanmadhyam, yathAkramam da pa prasiddha tad brahmaNo rUpamityarthaM / tathAca taittirIyANAmupaniSadi annamayAdInA kozAnAm Antaram Anandamaya- 'tasya priyamena zira - modo dakSiNa pakSa pramoda uttara pakSa Ananda AtmA, brahma puccha pratiSTheti' tasyApyAntara brahma darzitam / vRhadA raNyake ca-dve gAva brahmaNo rUpe mUrta caivAmUrta ceti' prastutya - 'tasya mUrtasyaiSa raso ya eSa tapati, tasyaitasyAmUrtasyaiSa raso ya etasmin maNDale puruSa' iti pradarzya-'athAta Adezo neti netIti mUrtAmUrtAropAdhiSThAna tadantara brahma tanniSedhena darzitam / 'pratibodhavidita matam' iti tavalakArANAmupaniSadi brahmaNa sarvabuddhivRtyA zrAtaratvamuktam ||87|| yato jagaduddatIva nityAnuditarUpyapi // vibhinna divA bhinna tadrUpa paramArthakam ||8|| ( iti kalpAntAvaziSTaparamabhAvadarzanam ) yato jagadudetIti / paramArthaka vAstavikram | anyat pUrvamavocAmeti ru punarAste || ( iti kalpA tAraziSTa parabhAvadarzanam ) tulyasyAtulabhAnasya bhAvakaiH kila tolanam // ananvayA yathaivoktirjagatsattA tathaiva hi // 86 // tulyasyeti / tulyasya upamAtum iSTasya, dRzyasya, upameyabahibhUtatulAyA alAbhena, upamAtumazakyasya bhAnasya, upameyakoTipraviSTa bhAvakai yata tolanam upamAvacana tad ananvayAlakA rodAharaNabhUtA yathA uktistathaiva / yathA--gagana gaganAkAra sAgara sAgaropama / ' ityuktignupamatve paryavasyati, tathaiva syAt-iti na vikalpakalpanAdRSTAnta / ato jagata pRthaksattA tathaiva yathA bandhyAputrasatteti / asata sadddaSTAntAdarzane'pi asaddRSTAntatA na virudhyate / vandhyAputra iva khapuSpamasadityuktidarzanAt // 86 // AkAze ca yathA nAsti zUnyala vyatirekavat // jagacca brahmaNi tathA raghUtta sopalabdhimat // 60 // AkAza iti / vyatireko bhedastadvat / upalabdhimad upalabhyamAnamapi // 60 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 246 yathA puramiyAstyantarvideva sv'nsvidH|| tathA jagadivAbhAti smAtmaiva paramAtmani / / 61 / / (iti paramArthadarzanam ) yathA puramiti / svapnasacida svapnadraSTurantargatA vit caitanyameva puramira yathA AbhAti tathA paramAtmani svAtmaiva, jagadiva jagadAkAreNa AbhAti AbhAsate // 6 // (iti paramArtha darzanam ) brahma sargapad bhAti suSupta svapnavad yathA / / savotmaka ca tatsthAna tatra rAma ! krama zaNu // 12 // brahma veti / yathA pratipuruSa suSuptyAtmarUpamena syAnacad vivartate tathA brahmApIti dRSTAntAnusAriNIya kalpanetyatha / sarvAtmaktva ca-'aAtmA vA idameka evAgra AmIt' iti zrutau savAci, idapadasAmAnAdhikaraNyAt / tasthAna sarvasuSuptasamaSTipralayAvastha brahmeti // 2 // tasya khalu paraprakAzasya sattAmAtrAtmaka yad vizva tadAtmani saridA agRhItAtmakamahamarzanapUrvaka bhaviSyannAmArthakalanAmyUhitarUpaka svayameva kiciccatyatAmivopayAti / tadanu sA parasattaira satazcetanonmukhIcinnAmayogyA jAyate / tadanu sAndrasavedanA kalitakalanIyA para pada tyajantI jIgAdisajJitA bhAvanAmAtrasArA sasaraNaparAyaNA vastusvabhAvena sattAmanUttiSThati / tadanvAkAzasattAghoSaH // 13 // tasya khalvityAdi / paraprakAzasya anantaprakAzAtmarUpasya / sattAmAtrAtmakama-sattAmAtra AtmA paramArtha rUpa yastra tathAvidha saviMdA ahamarzanapUrvakam agRhItAtmaka ahakArAdhyAsa vinA, bhaviSyannAmArtha kala nAbhyUhitarUpaka sarvasmin sRjyaviSaye bhAvi nAmarUpasadhAnai abhyUhitAni rUpANi yasmin tathAvidha sat cetyatAmiva gacchati / tadanu sattAmattiSTha tItyAdi-IkSaNavRtti tadviSayopAdhibhyAm IzvarajIvabhAvayo pradarzanam / parasattA brahmasattA / ceta IkSaNAtmikA vRtti tatsahitA cetanA, tadabhivyaktacaita Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 caturtho gucchaka nyam , tadunmukhI tatpradhAnA stii| cinnAmayogyA, cenayatIti cita sarvajJa zvara tannAmayogyA / vAkpravRttilabhyeti yAvat / jAyate bhavati / tadanu samanantarameva / sAndrasavedanA cirAnuvRtyA sAndrA ghanIbhUtA savedanA IkSaNasavedanA yasyA tathA vadhA satI / kalitakalanIyA-kalitena prAttena gRhItena vA tadviSayakasUkSmaprapaJcAtmabhAvalakSaNaparicchedena na kalanIyA / ataena para pada tyajantI apari cchinnabhUmAtmabhAna vismrnnenojjhtii| jIvAdisajJitA bhAviprANavAraNopAdhikajIva-hiraNyagarbhAdinAmikA / sasaraNaparAyaNA sasaraNonmukhI / bhAvanA mAtramArA-na vikArAdikriyAsAretyartha / vastusvabhAvena tAmimA sattAmevA nusRtya rajjau sarpa iva jIvabhAva uttiSThati / tadanu samanantarameva / asyA jIsattAyA AkAzasattAdyogha pravAha / itarabhUtAvakAzadatvAnchUnyatAprAyA udeti / sUryAdisagottara bhaviSya tInA AkAzAdyabhidhAnAm A samantAta kAzate ityAdyartha dA // 3 // itthaca yadukta brahmaiva jagadAkAra bhavatIti tat siddhamityAha-- bIja jagatsu nanu paJcakamAtrameva bIja parAvyavahitasthitizaktirAdyA / / gIja tadeva bhavatIti sadAnubhUta cinmAtramevamajamAdyamato jagacchIH // 14 // ( iti jagadutpattidarzanam ) bIja jagatsviti / jagata tanmAtrapaJcaka boja kAraNam / tasya ca bIja pareNa paramAtmanA avyavAhatA sAkSAt sabaddhA jgsthitiheturmaayaashktirev| ittha ca tat paramAtmatattvameva mAyAzakyA bIja bhava mAyApagame tadeva bhavatIti pratijJAtArthasiddhirityartha // 64|| ( iti jagadutpattidarzanama ) pralaye suSuptAviva pilayena mAyAzabalabrahmabhAra prAptAnA jIvopAdhInA punarAvirbhAvakrama paJcabhi sahetukamupanyasyati .parame brahmaNi sphAre same rAma ! samasthite // anudbha tanabhastejastamaHsatte cidAtmani // 65 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 151 parama iti / vikArakRtavaiSamyazUnyamAyAzabalatvAt same / samasthite same cAdhiSThAnasthite / anudbhUtAnA nabhastejastama AdInA yA kAraNAtmanA sattA tadra pe cidAtmani // 6 // citazcetayitRbhAvalakSaNajIvatvasya viSayakaraNasiddhipUrvakatvAt tadadhyAsa prathama darzayati pUrva cetyatvakalana satazcetyAzacetanAt / / udeti cittakalana citi zaktitvacetanAt // 66 // pUrvamiti / kalana kalpanam / tatra hetu sadvastuna ta prathAsvabhAvataiva / evamuttaratrApi / yadevAdhyasyate ta-prathAsvabhAvatAyA citipUrvasiddhatvAta sarvatra nimittatA || tato jIvatvakalana cetyasayogacetanAt / / tato'habhApakalana cetyaikaparatApazAt / / 67 // tato jIvatveti / ekaparatA tAvanmAtro'hamityabhimAna // 17 // tato buddhitvakalanamahatApariNAmanAt // etadena manastvAdi zabdatanmAtrakAdimat // 18 // tato buddhitveti / ahatApariNAmanAt ahatopacayata / ittha dharmasiddhau zabdAdiviSayamAtrANA pAsanAtmanA syAntargatAnA svapna ina mananAt tadnaTita mana rUpa etadeva sapadyata ityartha // 8 // tasya sthUladehabhAvApattima Aha ucchanAdanyatanmAtrabhAvanAd bhUtarUpiNaH / / ayameva mahAgulmo jagadAdinibhAvyate // 66 // ucchUnAditi / vAsanAtmanA zabdatanmAtrANAm anyai sparzAditanmAtrai bhAgnAn melanAt paJcIkRtabhAvenocchUnAd AdhyAtmikamahAbhUtarUpiNa sthUla dehabhAvApannAnmanasa iti yAvat / mahAguma prakANDarahito mahAdra ma // 6 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 caturtho gucchaka jagataH paJcaka bIja paJcakasya cidavyayA // yad bIja tat phala viddhi tasmAd brahmamaya jagat // 100 // jagata iti / paJcaka tanmAtrANAm / viddhi jAnIhi // 10 // itthametat paJcaka mahAkAze sargAdau cicchattyA svAgabhUtAtmeva kalpyate na puna. pAramArthikam / anena yadapIda jagaducchranatA pratipadya pitanyate tadapyAtmanyAkAzAtmaka sanmayameva / nahi kApi tatsiddha nAma manyate yadasiddhana sAdhyate / yacca tAvadvikalpAtmaka svarUpa tatkhalu katha satyatAmiyAt / atha cet paJcaka brahmAtmakadhiyA brahmAste tadA prarUDha jagadapi brahmava / yathA khalu sargAdAvida paJcaka kAryabhUtatve kAraNatAmupagata tathaivedAnImapIti ki citram / itthahi na jAyate kiMcijagajjAla navA lakSyate, sakalpapuramivAsadeva brahmAkAze svAtmani jIvAkAzatva sadiva pratIyate / jIvAkAzo'sau svameva tasmin paramezvare'Nuteja kaNo'smIti yatsvaya cetati tadevoccha namiva vibhaavyti--||101|| itthametaditi / cicchakyA cetnprthnshkttyaa| svAgabhUtAtmA iva svazarIramiva sapannasvarUpa / etat paJcaka ta mAtrapaJcaka kalpyate / anena paJcakagaNena yadapIda sthUla jagad vitanyate vistAryate / Atmani AkAzarUpa miva svakalpanAdhiSThAnAtmani sthitatvAt sanmayam-na svata ityartha / paJcaka tatkAryasthUlabhUtapaJcakamapi cid brhmv| kAraNa kAryayorekatvaprasiddhahetori tyartha / prarUDha jagat trijagatkrama brahmavaiti siddham / bhUtattve paurvakAlikatve svayam auttarakAlika sva pratyeveti zeSa / ki citram-ko vismaya / jaga jjAtam / brahmAkAze mahAkAzarUpe paramaprakAze Atmani jIvAkAza sadiva asatsadiva pratIyate anubhUyate / jIpAkAza samaSTijIpAkAza-tasmin paramezvara kalpita / vistRtamapi svam, aNuneja kaNa -aNuH alpanara sphuliGgavat teja kaNo'smIti cintayA tathaivAtmAna cetati anubhavati / eta devAbhipretya zrayate- 'yathA agne kSudrA pisphuliGgA vyuccarantyevamevAsmAdAtmana sarva eta AtmAno vyuccarantIti' iti // 101 // asadeva sadAkAra jIvaH sakalpacandravat // cintayA cintayan draSTaRdRzyarUpatayA sthitaH // 102 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka eka eka dvitA gacchan svapne svamRtibodhavat || kicitsthaulya mivAdattaM tatastArakatA vidan // 103 // (yugmakam ) asadeveti / eka eveti ca / jIva yad bhAvayati tat sakalpacandra sakalpenduryathA na sat tathA asadevetyartha / draSTRdRzyabhAvasavalanena tasyopacaya darzayati- kiciditi / aNuteja karaNabhAvamapahAya tArakatA tArakasAdRzya vidan jAnA / kicit sthaulyam Adatta in| ayamenAmya bhUtamAtrAsavalitaliGgA tmabhAna 102 - 103 // 153 antarbhAta bahiSTho'pi parvato mukure yathA / / svarUpatArakAntastho jIvo'ya cetayan svayam // 104 // antarbhAtIti / svapnasakalpayorbahiSTho'pi viSaya tadbAhyarUpa paritya jyaiva antarbhAti / yathA mukure darpaNe paryaMta kUpajalapratibimbito deha, yathA vA guhA disapuTagata pratidhvani vaca / tathA svarUpatayA kalpitatArakAntastha vAsanAmaya dehAdivyavahAra cetatItyartha // 104 // | evamucchUnatA tasmin bhAvayat tejamA karaNe // satyAsatyasaMkAzA brahmAste jIvavAcyavat // 105 / / evamucchUnatAmiti / bhAvayat adhyasyat / brahma Aste anyata sugamam ||105 || ittha sa jIvazabdAthaH kalpanAklRptikovidaH || prativAhika dehAtmA cittarUpAmbarAkRti. // 106 // bhAvibrahmANDa kalanA pazyatyanubhavatyapi // tadetadantAmAna svapne khoDDayana yathA / / 107 || (yugmakam ) itthamiti / bhAvIti ca / cittarUpAmbarAkRti cittarUpamambarameva sthaulyena sthUla dehAkRti yasya sa / sphuliGgAkArAdibAhya viSayAntarakalpanAkAra brahma tadante sastha AvaraNAdisaMsthAyuktam aNDa brahmANDa pazyatItyartha / khoDayana vyomni utpatanam // 106 // - 107 // ityanutpanna evAsau svayaMbhUH svayamutthitaH || saMkalpanagaraprakhya jagat sadapi naiva sat // 108 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka ityanutpanneti / anena jagana paramArtha rUpa sidvAnnitam / / 10 / / akRta cAnubhUta ca na satya satyarat sthitam / / mahAkalpe vimuktatvAd brahmAdInAmasazayam // 106 / / akRtamiti / mahAkalpAnte prAktanAnA brahmAdInA mukta pAradhAraNAnna tadIyAdRSTasaskAreNa agrimajagannirmANam / yastU gasaka kalpAdau hiraNyagarbhA dipada labhate na ta na kadApi prAg vicitra jagat sRSTamiti anubhavAbhAve tatsaskArAsabhavAjagato na saskArajApamiti / tathA ca svapnendrajAlapad akasmA deva anidyayevodbhUtatvAnmithyAtvameva sidhyati / etana nAhaSTasaskArasAmagrI janya jagad bhavitumarhatIti sidvAnta unmIlita / brahmAdInA muktistu'yAvadadhikAramayasthitirAdhikArikANAm ' (bra0 sa0 3 / 3 / 32) iti vedAntasUtre spaSTatayA pratipAditA / smRtAvapi-- 'brahmaNA saha te sarpa saprApta pratisacara / parasyAnta kRtAtmAna pravizanti para padam / / ' iti / / 06 / / / sihAvalokananyAyena prAgukta sarvamanusadhAyopasaharatiAkAza eva parame prathamaH prajezo nitya svaya sphurati zUnyatayA samo yaH / / sa hyAtigAhikatanu naMtu bhUtarUpo bhUmyAdi tena na sadasti yathA na jAtam // 110 // ( iti svayabhRtpattidarzanam ) AkAza eveti / parameM, brahmaNi, prajeza svayabhUrAkAza zUnyameva / ya sama paramAtmA sa eva zUnyaprajezAdyAtmanA sphurati prathate / hi yasmAta sa prajeza AtipAhikatanu manomayazarIra na pAJcabhautika / tena satmaklpa mAtrarUpatvena / bhUmyAdi na sad asti / yathA na jAta anutpanna zazazRGgAdi nAsti, tadvadityartha / tadittha yathA na jAta na cAste tathopavarNita miti zeSa // 11 // ( iti svayabhUtpattidarzanam ) ita UrdhvamanakSaramapi brahma lIlAyitanidarzanenAkSaratA lambhita sad dazakaNThApamAnamAsamAda // 111 / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho gucchaka 155 ita Urdhamiti / anakSaramapi zranAkhyeyamapi 'yato vAco nivartante aprApya manasA saha' ityAdi zrutisAdAta / lIlAyita nidarzanena svonmIlita sargAdyanantaprapaJcajAtena akSaratA lambhita 'na so'sti pratyayo loke ya zabdAnugamATate' iti nItyA vAgUrUpatA pratipadya dazakaNThAna sAnam dazakaNThapaTamatra zliSTa draSTavyam / daza kaNThA kandharA yasya tasya karmajJAnendriya rUpasyendriyargasya tathA etannAmnA prasidvasya rAvaNasya ca avasAna virAmam AsasAda pratyartha // 111 // gRhe gRhe rAmacaritracarcA tajjJAnacaryA tu niveditaina || na cAdhunA kAvyarasAvakAza stato'tra maunavratamAcarAmaH // 112 // gRhe gRhe iti / rAmacaritracarcetyanena 'rAmAnjina pranartitavya na ' iti zAstra ziSTasamata kartavyamArga unmIlita / jJAnacaryA - 'yena prabudvabhAvena bhuJjAno viSayAn svayam I na yAti pAzava bhAva jJAnacandra kIrtita // " tathA - 'sarva jagat svadeha nA svAnandabharita smaret / yugapat svAmRtenaina parAnandamayo bhavet // ' 'sarvo mamAya vibhava ityeva parijAnata / vizvAtmano vikalpAnA prasare'pi mahezatA // ' ityevarUpA // 112 // lokAnA mAtApitRbhyA parasmai tasmai bhUmne bhUrizo me namasyAH || maryAdAnA duSkaraNA sthalIM ya mItAdAra rAma ityAhurekam // 113 // lokAnAmiti / sItAdArama-sItA dvArA yasya sa tam // 113 // vidana dvijAgyo hi munityamIyAt tadvAhujanmA janakatva mIyAt // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 caturtho gucchaka Ni tulAdhArasamatvamIyAj janazca zUdro'pi ca muktimIyAt // 114 // tAta zrIsarayUprasAda cara NasvavRkSa sevAparo mAtRzrI haradevyapAra karuNA / pIyUSapUrNAntaraH || sAketApara bhAgavaddhavasatidurgAprasAdaH sudhI rAste tena kRte'tra rAmacarite gucchasturIyo'bhavat // 115 // iti zrImati rAmacarite vAsiSThaniryAse vedAntarahasya nAma tRtIyo gucchaH / * zrAditazcaturthaH * kRtiriya zrImadayodhyAparaprAntavarti paNDitapurIvAstavyadvivedopAkhyAcArya zrI sarayUprasAdapAdapadmopajIvana zrIdurgAprasAdasyeti zivam / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAza zrakRta cAnubhUtaca aklezavattyA akAraNa kAraNatA gAva paramAmbhovau aGga bhagavana !! vamiSTha || | zracetyacitsvarUpAtmA atha kathAprasaGga zratha bhagavana | jIva muktasthiti atha tathAbhUtAyA atha vidyAvinayasampanno a vo'yamature pra tareNa kriyAmasya atarbhAti bahiSTho'pi yastvA cetayati anya siddhaviruddhAdi analpakalpanAtalpe anAyAsakadarthayA anAvarjitacittA'pi zranilA-dolanAdadhUta anubhUtervedanasya anuraktAGganAlola aparyApta hi bAlatva api pauruSamAdeya sauga dhyataraGgitAbhi mAkAzabhUtAdi ayi raghughura dhara / yasa deva ityava yazakusamA sarve alama ta mAyaiva pariziSTam zlokAnukramaNikA * 4106 463 31.2 3 18 35 417 18 21 31 2 12 2130 2 115 4 104 3 66 3 128 253 267 264 2118 3 141 2127 266 3-116 121 4 45 218 458 zlokAza avyutpa manA avalokya dUrAdava ava pUvAparayo avAna nipAtAya prApya paramocchAya pravidyA sasatiba dho 227 256 vidyatra hyana taiSA avizvA namanA zaktirApattapApa azrA tajalasamagA azubhaSu samAviSTa azU yamiva azaSavAsanA asti svastimAna asya vizvambharA asyoDaDAmaraceSTasya asatya satyasaGkAza asadeva satkAra ahaGkAre'mbudazAnta ahamityasti ahaha / kimeva 1 ahaha lulati aho | kR 1 aho | pratipada atrA tare dazamukhana atrA tare bhAsvatprakAzA prajJAnaghanamaGkAzA AkAza eva parame AkAze ca yathA * zrAdyo'Gko gucchakasakhyAmaparazca zlokasarayA sUcayati / zrA * 371 216 3 126 254 572 4 12 3 17 241 278 262 3 53 4 76 25 118 2 112 2211 286 4102 248 246 2-14 2162 247 287 1 52 2 163 28 4- 110 4-60 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] 3108 137 3 37 prAtmanAtmani pAtivAhika AmUlacUDa AyatA'na ta Ayuratya tatarala AyurvAyuvighaTTitA Alasya yadi AzvastA ta karaNo AzAvilAsa ASa vA pauruSa 275 267 2122 2156 338 udyannIlAzma udyatsacchAstrasatsaGga udArakarmApyanudAra upamAnopameyAnA upameyasyopamAnAde upekSate gata vastu 122 3 124 3 133 3104 UrvAdhastiyagArUDha 274 3 118 Rta AtmA para brahma 4103 3 140 2157 4108 4101 3 64 4106 1-60 3 116 155 3 71 4111 itthamabhyutthitA ityamutpanna itthametata ittha kamastha ittha sa jIvazabdAtha ityuktavatsu ita Udhva itazcA yata itastatazcopanatA iti paSTo munI draNa iti me doSadRSTayava idamasmAta idAnI kevalIbhAva idAnImayodhyA idAnI svacchayA ida pramArjita iya zrI padamekatra iya hi cetanA iha kAyamahAraNye ihApi bhAsate 2151 2140 224 2152 441 eka eva dvitA gacchana ekAnopamAnAnA eke mA dyajuSa ekako'pi eko'pi tAttvikdazA etA daSTimavaSTabhya ete sevyA evamiha evamucchUnatA eva kAlAdi eva puruSakAreNa eva matA mriya te ca eva vimazato eva sati eva savamida eSa vAsanayA 4105 2 120 or 126 2154 310 230 3 127 416 o 234 272 2-45 2104 r h y `r `r Izvaraprerito kRtaratnAkarollAso kriyArUpa kroDIkRta krodhAnalakvathita kajjalakSodamalinA kathamasau kalAkalApAkalitA 3 45 158 4 464 ucchUnAdayatamAtra udyadaghanarasotsedhA 3102 134 130 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2160 264 3 145 2105 2121 2144 kazci mA prerayatyeva kA daSTi kAyapalvalamatsyAnA kAraNa tvavicArottha kAlo jagata kAla kavalanA kAstA dazo kiMcitkA tAnnapAnAdi kinAmada kiniSThA kimiyatA kirAteneva kAmena kuTilA komalasparzA ko'ha kathamaya kauzalyA ta jagatpratiphalatyeva jagata paJcaka jagadadazya tu jaDAjaDaparijJAna jamamatyurujAkleza ja mAvalivagtrAyA jana kAmArUDho jarAtuSAravyathitA jAgrajjagasupAdIpta jAgatasya jIva eva hi jIva muktapada jIva muktizriyA 4100 4-16 366 385 2153 2146 2133 266 22 ror in . 3 105 1-46 154 2 134 4112 387 gahe gahe gacchatA tiSThatA gaNAguNAnapazya tI guNagapUyate 477 271 2108 382 ghaTasya paTatA 2150 46 467 2-40 2106 68 tva zAsaka taSNAsarita ta ete narakAgnInA najjJAtamAtmano rUpa taritsu zaradabhraSu tatkAlamiha tatsamasta sukhAsAra tatsvaya svaramevAzu tano jIvattvakalana tato buddhittvakalana tato vatAnAda tata pakvakSAyeNa tatazca yathAvasara tata stimitagambhIra tata sajIvazabgatha tantucchamanAyAsa tatdo'yo yasaGgharSoM tadatara ye tada vanudina tadanu munisunAsIro tadanu samAdhusalApa tadida bhagavana | brUhi 372 calatpallavakoNAgra cArayazcArahastena cittamAtrazarIro'ya citprakAzasya ya madhya cidvayoma kevalamana tamanAdi ci tAnA calavattInA cetana rAma / sasAro cetyanimuktatA catrazukle navamyA 487 1-48 45 48 2158 2-116 213 jvalatIva jagajjINakuTIkIrNAn jagattvamiha 2125 2107 4 14 1-17 2164 231 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadijJAyate hyasmina tadekAgramanA rAma I tadetaducyatA tadopadAthasya tanUtaristajasata tu tapodAna tathA tasmAdimA tasmAda yadIda tasya khalu paraprakAzasya tasya tyo mukha tatra tamatha tatra puNyeSvaNyeSu tatrAtisaktiyogena tAtazrI sarayU prasAda tAtazrI sarayU prasAda tA naredradayitA tAmadhyuvAsa tAvacchrItama dusparzo tAvada vicArayeda tAzca cidavyomarUpiNyo tArakAsumanoddha ti mAnuSadeveSu tulyasyAtulabhAvasya tenAmRtasya da dRzyAtyantA dazya nAstItibAdhena buddhAvekAtma dRSTA tasyAzamAtreNa daSTAntena vinA rAma / dRSTavatkaNThitevAzu draSTRdRzyakramo yatra draSTudRzyasya terrorit dviSanta indriyANyAzu 486 3 74 2161 1 1 2 135 3 76 444 [ 4 ] 4 23 4 63 472 1 14 1 11 313 175 2167 3 150 4 115 1-63 1 41 236 3 136 4 34 2116 38 486 3-60 23 24 3 137 3-134 3 122 2- 100 475 4 13 276 2124 huDA da tarivAbhramAtaGgo dukheSu dUrAstaviSAda duSprakSya duravasthAna davameveha doSa zAmyatyasa deha dhUminA matsaraugheNa natyanitAntarAgIva na kicidapi dazye'smina na tArkikatAmetya na ca nispadatA loke na ca pASANatA na cAkRti na ca spa do na bAhyenApi hRdaye nabodharUpayorbheda na bhUmyAdimahAbhUta na yAtavyamanudyoga na zocati na hyeSa dUre nAbhyAze hi nApi dha na nAnArasamayI nAlabdhameSyate nAvidvAnna zaTho nAzayittvA svamAtmAna nirAkuvana ghanAkAra nirApAya nirAtaGka nirvANamAtra nIrAgAzchinnasa dehA neda nedamiti nAsti dazya jagada nAsya kAyo nitya hi sAdhusamparkAda pa pathaka cedabuddhiranyo'tha 3 42 180 2 136 2 101 357 333 2 55 2 144 272 3 135 358 422 3 55 436 321 3 16 3 34 3 82 4 57 2-26 286 3 110 1 44 485 4 86 428 378 2-46 3 84 4-35 3 113 4 15 3 56 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mr m phulladvallImatallI 280 2 148 2141 4 24 462 3125 270 4-2 brahmattvamApAdana brahmava sagavada brahmApadaze baddhAsthA ye zarIreSu ba vo'ya dazyasadabhAvAda bAlyAkrITamatikramya bAlye gate vudhdvApi zuddhayA bIja jagatsu bIja dhamadrumasya bovakaniSThatA 284 221 3 25 3 144 385 2-132 464 mro. mr mor 0 237 2136 prakRtivratatI pratyaha pratyavekSeta pratyakSamAnamutsajya pratibimbadhanAjJAna pratikSaNaviparyAsa pradIpahetiSviva pralInArohasatAna pravattireva prasahya sadyo prAktana purupAyoM prAktanAdyatane prAgakAraNamevAzu prAptametata pada prAjJazcetanamAtrattva prAjJA kRtajJA priyAmubhi paThana dvijo padakarotyaladhye'pi paramAkaprakAzAta parame brahmaNi sphAre pariSkRtAnegarAga paropakArakAriNyA para jagati para pauruSamAzritya paryAyasakrA ta pazurajJo pAdapA api punazca vinayazIlena punastatra va putra | prAptavivekomi putramya tAdaza pujAtadhamavidhuro'pi pUrNe pUrNa pUva cetyattvakalana pauruSeNa kRta pauruSeNa prayatnena 4-48 217 465 261 2-128 4 11 330 2131 431 bhagaThana | aya prAktano bhagavana | kRtAta bhagavana / kiM rUpa bhagavana | na veva bhagavara bhavatA bhagavana / yadi bhagavana yallokeSu bhagavana | saccennada dazya bhajyate nAvabhagno'pi bhAro vivekina bhAvi brahmANDa bhidyate hRdayathi bhikSuko maGgale bhUmaNDale bhUmayo bahira tazca bhUyA bhUyo'pi bhejiretha tanuta bho eva kilAkhyAyate bhogaDikurAkAkSI bhogavAsanayA badha 442 2-110 242 4-107 470 3 43 1-56 1-32 2-126 164 4-25 2-51 156 447 466 3 41 327