Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya nAneza | zicaruiau
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmasamIkSaNa sampAdaka zAnti candra mehatA prakAzaka zrI akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jaina saMgha samatA bhavana, bIkAnera (rAja.)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa : 1995 I., vi. saM. 2052, vIra saM. 2521 sampAdaka zAnti candra mehatA 'mahattA sadana', e-4 kuMbhAnagara, cittaur3agar3ha (rAja.) prakAzaka zrI akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jaina saMgha bIkAnera 334005 mUlya : 70 rupaye mAtra AvaraNa : kAnasiMha solaMkI mudraka sAMkhalA priNTarsa sugana nivAsa, candana sAgara bIkAnera 334001
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yaha pustaka jaina Abhnagama ke sammAnya evaM pUjanIya AcAryadeva zrI nAnAlAlajI mahArAja sA. ke rANAvAsa pravacanoM para AdhArita tathA zrI zAMticandrajI mehatA dvArA sampAdita hai / 'AtmasamIkSaNa ke nava-sUtra' zIrSaka isa Akalana meM jaina darzana evaM adhyAtma sAdhanA ke samagra sUtra samAhita haiM / jaina paramparA ke prAcInatama sUtra AcArAMga ke vAkyoM ko zIrSa sthAna para rakhate hue kAlAtIta evaM ciraMtana AItIvidyA kA yaha amRta kalaza sAdhakoM ke lie eka saMjIvanI hai jisameM samatA - yoga evaM dhyAna kI kramAgata evaM sugamya vyAkhyA hai| AcArya bhagavana kI bhASA prAMjala kintu sarala hai, udAharaNa sugamya evaM dizAdarzaka haiM aura adhyAtma kI sarvocca avasthA ke sAtha sAmAjika evaM Arthika rAjanayika jIvana ke bhI dizA-nirdeza haiN| isa Akalana kI eka apUrva evaM anupama vizeSatA yaha bhI hai ki yahAM kisI anya puruSa ko saMbodhita karate hue AdhyAtmika satyoM kA mAtra bauddhika vivecana nahIM kiyA gayA hai apitu AcArAMga kI bhAMti hI prathama puruSa meM hI hara adhyAya kA prAraMbha aura samApana kiyA gayA hai aura hara adhyAya apane pUrvavartI ciMtana se itanA kramAgata evaM guMphita hai ki yaha graMtha AdhyAtmika cetanA kI mahAyAtrA kA eka nirdezaka Akalana bana gayA hai| pAThaka yahA~ prathama puruSa meM apane ko rakha kara satata AtmAvalokana karate hue samatva yoga ke eka-eka sopAna ko buddhi se parilakSita nahIM, apitu bhAvanA se AtmasAta karate hue Age bar3ha sakatA hai| yaha pustaka adhyAtma patha ke pathikoM ke lie eka sakSama mArgadarzaka evaM patha-baMdhu bana gayI hai| dRSTavya yaha bhI hai ki yahA~ kisI prakAra kA sAmpradAyika matAgraha yA khaMDana-maMDana nahIM hai / jaina darzana evaM siddhAMta kA koI bhI sUtra avivecita nahIM rahA hai, lekina dRSTi mAnava cetanA kI jar3a jagata ke sAtha mithyA tAdAtmya se UrdhvArohaNa kara anaMta-cetana sva-svarUpa ke sAtha ekatva kI jaya-yAtrA para rahI hai jo isa Akalana kA uddezya hai / adhyAtma-sAdhanA ke patha para calate hue bhI manISI pravaktA kI dRSTi vartamAna vijJAna kI kaSAyavijar3ita rAjanItika saMkIrNa svArthoM se saMcAlita tathAkathita pragati evaM mAnava sabhyatA para usake dUSita prabhAva ko sparza karate hue sAmAjika viSamatAoM, aMdha-paraMparAoM, sAmpradAyika matAgrahoM, sAmAjika kurItiyoM kA samIkSaNa aura inake duSprabhAvoM se mAnava samAja ko sAvadhAna karatI rahI hai| isa dRSTi se bhI yaha Akalana amUlya hai| tatva-darzana ke jijJAsuoM ke lie yahAM samasta guNasthAnoM, saMvara-nirjarA evaM tapa ke samasta bheda-prabhedoM evaM dhyAna yoga kI samasta Agama-sammata vidhiyoM kA vivecana upalabdha hai| saMkSepa meM yaha pustaka saMpradAyAtIta zuddha jaina darzana evaM sAdhanA ke sUtroM kA saMkSipta evaM sugama sAra satva hai| DaoN. bhAnIrAma varmA 'agnimukha' kalakattA dinAMka 26.5.65
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya AcArya zrI nAneza dvArA upadezita evaM mere dvArA sampAdita graMtha 'AtmasamIkSaNa' kA dera se hI sahI, prakAzana ho rahA hai yaha atIva harSa kA viSaya hai| yaha dhruva satya hai ki manuSya kI mahAnatA Atma-cintana se hI janma letI hai| AtmA apane kAryoM tathA karmoM kI kartA to hotI hI hai, kintu jaba taka usake mUla svarUpa kI atala gaharAiyoM se gaMbhIra cintana nahIM phUTatA, taba taka usakI vRttiyA~ evaM pravRttiyA~ samyak jJAna evaM viveka ke samIpa bhI nahIM phuNctiiN| inakA prAdurbhAva cintana ke prArambha ke sAtha hI hotA hai aura jyoM jyoM cintana kI sUkSmatA bar3hatI jAtI hai, AtmA kI Antarika AMkheM khulatI jAtI haiN| taba AtmA kartA ke sAtha hI apanI vijJAtA aura draSTA bhI banatI hai| __ AtmA kA vijJAtA evaM draSTA bhAva hI usakI jAgRti kA paricAyaka hotA hai| AtmA jaba pala-pala apane svarUpa, kriyA-kalApoM tathA gati-kramoM ko dekhatI aura samajhatI rahatI hai, taba vaha pUrNa jAgarUka ho jAtI hai--sAvadhAna rahatI hai ki kisI bhI pala, kisI bhI kadama para usake dvArA aisA koI vicAra, uccAra yA kArya na ho jo kisI bhI prANI kA kiMcit mAtra bhI ahita karatA ho athavA svayaM apanI hI vikAsa gati meM bAdhA DAlatA ho| aise hI Atma-jAgRti sva-para kalyANa kI utpreraka banatI hai| prastuta graMtha gyAraha adhyAyoM meM vibhAjita kiyA gayA hai, jisake prathama aura antima adhyAya ko prAraMbhika tathA upasaMhArAtmaka banA kara bIca ke nau adhyAyoM meM isI utkRSTa Atma cintana ke pratIka nau sUtroM kA bhAvapUrNa vizleSaNa diyA gayA hai ki aisA hI Atma cintana prabuddhatA ko prApta hotA huA 'AtmasamIkSaNa' kA svarUpa grahaNa kre| cintana utpreraka hotA hai to samIkSaNa upalabdhi / saralArtha meM samAna rUpa se nirantara apane Apako dekhate aura samajhate rahane kI prakriyA ko samIkSaNa kahA jA sakatA hai| samIkSaNa ke phalasvarUpa hI AtmA apane zreSTha parAkrama ke lie sannaddha banatI hai| samIkSaNa ke satata abhyAsa ke uparAnta AtmA kA yaha svabhAva ho jAtA hai ki vaha nirantara jAgarUka rahe aura paramAtma pada taka gati karane kA satprayAsa kre| ukta nau sUtroM ke zIrSaka mAtra se, merA vizvAsa hai ki pAThaka apanI AntarikatA ke prati unmukha hoMge evaM isa grantha ko pUrA par3hane, nirantara par3hate rahane tathA manana karate rahane ke apane saMkalpa ko sthira kara skeNge|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampUrNa grantha uttama puruSa meM likhA gayA hai tAki Arambha se anta taka pAThaka sArI viSaya-vastu ko nijAtmA para Aropita karatA huA cale aura svAbhAvika rUpa se Atma cintana ke pravAha meM bahane lge| kauna jAne, kisakA cintana pravAha use gaharAI taka DubotA huA Atmavibhora banA de! ghastutaH isa grantha racanA kA yahI sArthaka lakSya hai| - AcArya nAneza mAtra eka sAdhaka hI nahIM, balki apane Apa meM vikasita cetanA evaM udAtta sAdhanA ke eka pratIka bana gaye haiM, ataH unake upadeza se nisata pratyeka zabda apane gar3hArtha ke sAtha Atma-sacetaka bana jAtA hai| isa grantha meM unakA yahI prabhAvotpAdaka prakAzamAna svarUpa guMphita hai jo pAThakoM ko prabhAvita karegA ki ve ina prakAza-kaNoM ko AtmasAt kareM evaM apane jIvana ko 'jJAna-kriyAbhyAM mokSaH' ke patha para gatimAna bnaaveN| maiM apane sampAdana ko bhI isI dRSTi se saphala mAnanA cAhatA huuN| AcArya zrI ke upadeza kisI bhI prakAra kI visaMgati athavA bhUla se Upara uThe hue hote haiN| ataH isa grantha meM jahA~ kahIM koI visaMgati athavA bhUla dRSTi yA pratIti meM bhI Ave to usakA dAyitva merA apanA hai aura usake lie maiM agrima rUpa se kSamAprArthI huuN| -zAnti candra mehatA mahAvIra jayantI 'mahattA sadana' 13 apraila 1665 e-4, kuMbhAnagara, cittaur3agar3ha 312001 (rAja.)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya . bhAratIya saMskRti kI prANI-karuNA se otaprota jIvanadhArA kI amala, amara pravAhayAtrA kA pratinidhitva karane vAlI zramaNa saMskRti meM sAdhumArga kA viziSTa mahattva hai| sAdhumArgI paramparA ne guNapUjA ke pavitra bhAvoM se samAja ko prabhAvita karate hue utkRSTa patha kA dizA-nirdeza kiyA hai| jIvana-vyavahAroM ko AtmasaMyama se nirdezita kara vyakti, samAja aura rASTra kI unnati hetu mAnava-mAtra ko dizAbodha pradAna karane vAlI zramaNa saMskRti kI pratinidhi dhArA sAdhumArga meM jyotirdhara, krAMtadarzI aura zAMtakrAMti ke sUtradhAroM AcAryoM kI jyotita ratnamAlikA meM vartamAna zAsana nAyaka jina zAsana pradyotaka, samatA darzana praNetA, dharmapAla pratibodhaka, paramapUjya AcArya-pravara zrI 1008 zrI nAnAlAla jI ma. sA. adbhuta pratibhA aura medhA ke dhanI tathA Adarza saMgaThana kauzala ke sAkAra rUpa haiN| apanI ananya zAstrIya niSThA aura Agamika graMthoM ke talasparzI jJAna ke sAtha hI sAtha AcArya zrI nAneza kriyA ke kSetra meM apane svayaM ke AcaraNa aura apanI ziSyamaMDalI ke zuddhAcAra hetu aharniza sajaga rahate haiN| zAstra ke dizA-nirdeza ko apanI jIvana sAdhanA ke bala para, apane ujvala caritra aura dRr3ha AcAra ke dvArA paramapUjya AcArya-pravara ne jana-jana ke samakSa pratyakSa kiyA hai| AcArya zrI nAneza ne apanI vihAra yAtrA meM, isa pavitra bhArata bhUmi ke grAma-grAma, nagara-nagara, Dagara-Dagara taka pAMva paidala calate hue, isa deza ke sabhI dharma, paMtha, jAti ke nivAsiyoM ko apane pAvana amRtamaya upadezoM se lAbhAnvita kiyA hai| jana-jana ke sAtha gata 56 varSoM se nirantara saMvAda karate hue, unake sukha-dukha meM unheM dhairya baMdhAte hue, sahastra-sahastra janoM kI ananta jijJAsAoM kA avicala dhairya se samAdhAna karate hue AcArya zrI nAneza apanI maryAdA ke sAtha vicaraNa karate rahe haiN| isa anathaka lokayAtrA meM vicakSaNa medhA aura prakhara pratibhA tathA usase bhI bar3hakara mAtRmamatAyukta saMvedanazIla aMtaHkaraNa se AcArya-pravara ne lokajIvana kA avalokana kiyA aura ghora viSamatA se trasta pIr3ita mAnavatA ke paritrANa hetu unakI amRtavANI se 'samatA' kA sandeza lokamaMgala hetu pravAhita ho utthaa| samatA ke dharAtala para samAja jIvana ko eka AdhAra-adhiSThAna milA aura tadanantara AcArya-pravara kI anveSiNI buddhi ne lokahita ke lie 'AtmasamIkSaNa' ke kAlajayI satya-tathya kI ora jana-jana kA dhyAna AkarSita kiyaa| pIr3ita loka jIvana kA bhaTakAva asahya thaa| Atma zAMti kI khoja meM bhaTaka rahe prANiyoM kI dazA dekhI nahIM jA rahI thii| dhyAna se zAMti kI saMbhAvanA hai, mAtra itanA jAna kara jana-jIvana dhyAna ke pIche pagalAyA-baurAyA sA daur3a claa| dhyAna-sAdhanA ke nAma para anekAneka saMsthAeM ubhara aaiiN| dhyAna ke zAstrIya AdhAra, dhyAna ke mUla svarUpa se sarvathA anajAna, ajJa jana dhyAna ke purodhA bana baiThe aura janatA unakI upAsaka bana gii| dhyAna sAdhanA ke kSetra meM eka aMdherA sA chAne lgaa| karuNAmUrti AcArya-pravara ne aMdhiyAre meM ujiyAre kI bhUmikA nibhaaii| Agama marmajJa AcAryadeva ne zAstravANI - 'paNNA samikkhae dhamme' ke AdhAra para ajJAna samudra ke garbha se nikAlakara 'samIkSaNa dhyAna' kA 'amRta kalaza' samAja ko sevArpita kara diyaa|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samIkSaNa dhyAna' kA AdhAra Agama hai aura isake vyAkhyAkAra svayaM samIkSaNa dhyAnayogI AcArya zrI nAneza haiM, ataH dekhate-dekhate samAja ne samIkSaNa dhyAna kI sAdhanA ko apanA liyA / AtmasAt kara liyaa| samIkSaNa dhyAna para bahuAyAmI sAmagrI kA prakAzana huA aura samIkSaNa dhyAna ke sAdhanA ziviroM meM sAdhaka umar3a par3e / karuNAmUrti AcArya - pravara ne samAja se 'AtmasamIkSaNa' kA AhvAna kiyaa| yaha eka kAlajayI AhvAna hai aura isameM samatAmaya samAja-racanA kara sakane krama atulita sAmarthya hai / prastuta grantha 'AtmasamIkSaNa' AcArya zrI nAneza ke vicAra sAra, vicAra navanIta ko apane kalevara meM sameTe hai aura vyakti, samAja aura rASTra ke lie eka prakAza staMbha kI bhAMti kI patha-pradarzaka hai| yaha adbhuta graMtha-ratna vijJAna, manovijJAna, samAja vijJAna aura sAhitya ke kSetra meM gurudeva kI eka apUrva dena hai| isameM AtmasamIkSaNa ke nava sUtroM ke sAtha hI samatA kI jayayAtrA taka kA sAMgopAMga vivecana hai / vizvAsa hai yaha grantha samAja ke lie eka preraka zakti ke rUpa meM vizva mAnavatA ke lie Agama sAhitya kI anamola bheMTa hogI / paramapUjya AcArya gurudeva ke vicAra navanIta ko samAja ke samakSa prastuta karate hue hama harSita haiM / prastuta grantha meM AcAryazrI ke bhAvoM ko pUrNa rUpa se AtmasAta karate hue jo sampAdana kArya zrImAn zAnticandra jI mehatA, cittaur3a ne kiyA isake vAste hama zrI mehatA ke prati apanA hArdika AbhAra jJApita karate haiM / prastuta grantha kI prastAvanA DaoN. bhAnIrAma varmA 'agnimukha' kalakattA ne likhI hai / isa punIta kArya ke vAste hama DaoN. 'agnimukha' ke hRdaya se AbhArI haiN| AcArya zrI kA jIvana paricaya likhane ke vAste hama DaoN. Adarza saksenA ke AbhArI haiM / prastuta grantha ke uttama mudraNa tathA kavara pRSTha DijAiniMga vagairaha meM apanA amUlya parAmarza / sujhAva dene ke vAste hama zrI dIpacanda jI sAMkhalA, sAMkhalA priNTarsa ke bhI AbhArI haiM / prastuta graMtha ke prakAzana meM hameM dezanoka ke dAnavIra, zikSApremI lUNiyA parivAra kA udAtta artha sahayoga prApta huA hai / lUNiyA parivAra kA saMkSipta paricaya prakAzakIya ke satvara pazcAt isI graMtha meM prakAzita hai| AcAryapravara ke preraka vicAroM ko saMkalita, sampAdita aura prakAzita karane meM pUrNa sAvadhAnI baratI gaI hai, phira bhI koI truTi raha gaI ho to tadartha hama kSamAprArthI haiN| bhavadIya ridhakaraNa sipAnI campAlAla DAgA upAdhyakSa adhyakSa dhanarAja betAlA mahAmaMtrI zrI akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera saradAramala kAMkariyA gumAnamala corar3iyA mohanalAla mUthA pIradAna pArakha saMyojaka sadasyagaNa, sAhitya samiti DA. saMjIva bhAnAvata kezarIcanda seThiyA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka dIpa Aditya bana gayA (AcArya nAneza- saMkSipta paricaya) eka choTA dIpa, eka nAnhA dIpa, hara rahA hai timira jaga kA sahaja zAnta abhIta! choTA sA dIpaka, gA~va kI miTTI kI soMdhI gaMdha se suvAsita, susaMskAroM ke neha se siMcita, nirmala vartikA se susajjita jyotirdhara yugapuruSa zrI javAharAcArya ke suzAsana meM yuvAcArya zrI gaNezAcArya se prakAza le apane cahuM ora parivyApta nibir3a aMdhakAra ko vidIrNa karane hetu prajvalita ho utthaa| agnijyoti, candrajyoti, ravijyoti kI jAjvalyamAna paramparA meM sammilita hone kA kSINa dIpajyoti kA dussAhasa ! balihArI usa Atmabala kI jo dIpaka se dIpaka jalA kara amAnizA ko maMgalakArI dIpAvalI meM parivartita kara dene kI kSamatA rakhatA hai ! taba yadi nanhA dIpaka, 'nAnA' dIpaka, prakAza kI ajasra dhArA pravAhita karane hetu, nAnAdizonmukhI ho, nAnAvidha, sarvajanahitAya AcArya nAneza bana gayA to Azcarya kaisA? zAstrakAroM ne kahA bhI hai jaha dIvo dIvasayaM paippae jaso dIvo / dIvasamA AyariyA divvaMti paraM ca divaMti / / aura phira bAla bhagavAna kI paramparA koI naI bhI to nahIM! pralaya pArAvAra meM vaTa vRkSa ke patra para sahaja nidrAmagna bAlamukuMda sAkSAt brahma hI to the jinheM zraddhAlujana bhaktibhAva se namana karate haiM--'vaTasya patrasya puTaH zayAnam bAlamukundam zirasA namAmi' aura unhIM ke saMrakSaNa meM nava sRSTi kA vikAsa saMbhava huA thaa| ajJAnAMdhakAra ke haraNa meM mahattva vaya, AkAra, rUpa athavA varNa kA nahIM hotA--kyoMki 'uttamattaM guNehi ceva pvijii'| uttamatA guNoM se prApta hotI hai aura guNoM kI hI pUjA hotI hai--'guNaH pUjAsthAnaM na ca liMga na ca vyH'| yahI dekhakara to pU. AcArya gaNezIlAla jI ma. sA. ne pUrNa AzvastibhAva se AThaveM pATa ke adhiSThAtA kA pada 'nAnAlAla' ko dene kI pUrvapIThikA kI dizA meM unheM yuvAcArya ke pada para abhiSikta kiyA thA bhale hI jananI zRMgAra bAI kA mamatAvyAkula saMzayazIla hRdaya prArthanA karatA rahA ho--'I ghaNA bholA TAbara hai, yA~ pe ataro moTo bojha matI naakho|' parantu bojha DAlatA kauna hai ? dIpaka se koI kahatA hai ki caturdiza aMdhakAra ko vidIrNa karane kA bojha tU uThA! vaha bhAra to sUrya kA uttarAdhikArI hone ke kAraNa prajvalita dIpaka para svataH hI A jAtA hai| dIpaka kA artha hI hai prakAza aura prakAza kA artha hai tamaharaNa kA sNklp| isa saMkalpa kI pUrti hetu dIpaka kA karttavya bana jAtA hai ki vaha apanI prajvalita vartikA se dIpaka ke bAda dIpaka pradIpta kara avalI meM sajAtA jAye jisase sampUrNa jagat prakAzamAna ho utthe| isI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa kI pUrti meM 'nAnAdIpa' ne dIpita saMta-satiyoM kI eka sudIrgha zrRMkhalA hI sarjita kara dI--eka kar3I dUsarI kar3I se jur3atI gaI, sampUrNa saMsAra ko apanI jyoti-paridhi meM AveSThita kara lene ke liye| aura jagatI kA A~gana AcAryazrI ke nezrAya meM dIkSita dIpakoM kI lambI zrRMkhalA se saja gyaa| kisI eka AcArya kI pracaNDa UrjA kA yaha asaMdigdha pramANa thaa| yaha camatkAra bhI thA kyoMki jJAna-sAdhanA aura samAja-nirmANa kA yaha kArya itane vizAla stara para vigata pA~ca sau varSoM meM bhI sampanna nahIM huA thaa| phira tatkAlIna paristhitiyA~ atyaMta viSama thiiN| eka atyaMta sImita sAdhu-sAdhvI varga, sAmpradAyika AgrahoM se TakarAva, virodhoM kI ugratA evaM durbala saMghIya vyavasthA apane Apa meM vikaTa samasyAeM thiiN| parantu 'divA samA AyariyA paNNatA'-AcArya usa dIpaka ke samAna hotA hai jo apanI prajvalita jyotizikhA se pratyeka kone kA tamaharaNa karane kA sAmarthya rakhatA hai| ataH bhISaNa jhaMjhAvAta ke usa kAla meM jaba zramaNa saMghoM evaM zrAvaka saMghoM kI bhAvanAeM bhISaNa rUpa se Alor3ita thI, isa sadyaH prajvalita dIpaka ne sAhasapUrvaka ghoSaNA kI 'sagharSa se hI navanIta nikalatA hai aura saMgharSa hI vipula zakti kA utpAdaka hotA hai| saMgharSa se bhayabhIta hone vAlA vyakti pragati ke padacihnoM para nahIM cala sktaa|' aura prArambha huI lar3AI-diye kI aura tUphAna kI, jisameM dIyA vijayI huA, jhaMjhAvAta zAMta huA, sadbhAva, sneha, sahayoga aura samarpaNa kI maMda phuhAroM meM sampUrNa jana-jIvana sAta ho nirmala ho uThA tathA sarvatra vyavasthA aura anuzAsana kA sAgara umaMgeM bharane lgaa| yaha sAdhanA thI, tapasyA thI, sone kI Aga meM tapane kii| saMvat 2020 ke ratalAma cAturmAsa ne yaha siddha kara diyA ki vItarAgI saMta apane-parAye, zatru-mitra, hAni-lAbha jaya-parAjaya Adi ke bhAvoM se mukta hote haiN| sonA tapa kara kundana banatA hai aura saMgharSoM meM sthiramati rahakara manasvI vandanIya bana jAtA hai - manasvI kAryArthI na gaNayati duHkha na ca sukhaM / taptaM taptaM punarapi punaH kAMcana kAntavarNam / / azAnti, virodha aura saMgharSa se Alor3ita jana sAgara se isa ananya yogI ne sadbhAva, tyAga, tapa aura dhArmika upalabdhiyoM kA jo navanIta nikAlA use apanI sAdhanA se mAnava mAtra ke hitArtha sahaja bhAva se vitarita bhI kara diyaa| hiMsA, AtaMka, virodha, zoSaNa, pIr3A ke zamana tathA lobha, moha, krodha jaisI vyAdhiyoM ke upacAra meM yaha navanIta amRta rasAyana siddha huaa| apane divya saMdezoM dvArA isa saMta ne vartamAna vaijJAnika sabhyatA ke vyAmoha ke prati abhinava manuSya ko jisa prakAra saceta kiyA hai usI kI sundara kAvyAtmaka nidarzanA rASTrakavi dinakara kI ina paMktiyoM meM huI vyoma se pAtAla taka saba kucha ise hai jJeya, para na yaha paricaya manuja kA, yaha na usakA shrey| zreya usakA buddhi para caitanya ura kI jIta zreya mAnava kA asImita mAnavoM se priit| eka nara se dUsare ke bIca kA vyavadhAna tor3a de jo, basa vahI jJAnI, vahI vidvaan|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vyavadhAna ko tor3ane kI dizA meM yAtrAoM, cAturmAsoM aura udbodhanoM ke jo Ayojana hue unake bIca eka divya vyaktitva ubharA-unnata lalATa, tejayukta Anana, sudRr3ha grIvA, vizAla vakSasthala, pralamba bAhu aura anokhe prabhAmaNDala se dIpita vapu jo samyak jJAna, samyak caritra aura samyaka dRSTi kI prakAza kiraNeM barasAtA isa sampUrNa jIva-sRSTi ko apane snehapUrNa komala AveSThana meM sameTa lene ke liye Atura thaa| ravi, pavana, megha, caMdana aura saMta, bheda-abheda nahIM jaante| svabhAva se hI apanA akSaya sneha-bhaNDAra saba ke liye unmukta rakhate haiN| phira isa prakAzapuMja kI jyoti sImA meM kaise baMdhatI ? prasaMga aneka ho sakate haiN| parantu pratibodha kI mahimA abhinna hotI hai| isIliye sAmAjika utkrAnti kI yugAntarakArI dRSTi dharmapAloM kI aTUTa zrRMkhalA nirmita kara skii| isa prakAra samyaktva ke maMtra ke prabhAva se samAja ke nimnatama stara para baiThe vyakti ko bhI uccatama vyakti ke stara para vahI AsIna karA sakatA thA jo mAnatA ho 'kammuNA bambhaNo hoI, kammuNA hoI khttiyo...|' bhagavAna mahAvIra kI isa vANI ko yadi AcArya zrI ne caritArtha kiyA to Azcarya kaisA? harikezabala nAmaka cANDAla ke liye yadi pravajyA kA vidhAna ho sakatA thA, to janma ke AdhAra para nirmita varNava upayuktatA tarkasaMgata kahA~ baiThatI thI ? pariNAmasvarUpa vyApaka mAnava samAja ke prati sneha, sadbhAva aura nyAya kI jo nirmala dhArA pravAhita huI usameM gurAr3iyA, nAgadA, AkyA aura cIkalI jaise grAmoM ke dalita srAna kara kRtArtha ho gye| pArasa guNa avaguNa nahiM jAnata, kaMcana karata kharo taba saMta ke saMsarga se sarala hRdaya ajJAnIjana dharmapAla kyoM nahIM bana sakate the? eka rAjA bhagIratha ne gaMgA kI patitapAvanI dhArA avatIrNa karA kara prANimAtra ke liye mukti kA dvAra unmukta kara diyA to dUsare bhagIratha ne samatA samAja kI puNyadhArA meM mAnava mAtra ke liye avagAhana kA mArga prazasta kara mAnavatA kI atulanIya sevA kii| eka jar3a saiddhAntika vicAra ko sahaja jIvana paddhati meM rUpAntarita kara pAnA nizcaya hI cAmatkArika upalabdhi thii| prajAtaMtra, samAjavAda aura dharmanirapekSatA jaise jaTila, vivAdita, bauddhika vAgjAla meM ulajhI avadhAraNAoM ko, sarala, vyAvahArika, upayogI jIvanacaryA banA kara pracalita kara pAnA yugapuruSa kA hI kArya ho sakatA thaa| rAjanItika, Arthika aura sAmAjika cintana ko saiddhAntika AgrahoM se tathA dharma aura darzana ke tattvoM ko pAkhaNDa, aticAra, durAgraha aura ADambara se mukta kara tathA unheM anyonyAzrita banA kara isa mahAyogI ne Adhunika yuga kI vikaTa samasyAoM kA sahaja samAdhAna prastuta kara diyaa| samatA ko yugadharma ke rUpa meM mAnya evaM pratiSThita kara pAnA choTI bAta nahIM thii| kitanI kaThora sAdhanA, kitanA gahana cintana, kitanI gaharI dArzanika paiTha aura kaise manovaijJAnika kauzala kI isa hetu AvazyakatA thI isakA pramANa vaha vipula sAhitya hai jisakA nirmANa mAnavavRtti ke pariSkAra, punarnirmANa aura nirdezana hetu isa yugAcArya ne svayaM kiyA evaM karane kI preraNA dii| samIkSaNa dhyAna kI paddhatiyoM ko paramAtma samIkSaNa ke darzana se AtmasamIkSaNa taka pahu~cAne meM AtmA-paramAtmA, jIva-brahma, dvaita-advaita Adi se saMbaMdhita vividha cintana dhArAoM kA jisa prakAra samatA darzana meM samanvaya kiyA gayA, vaha svayaM meM upalabdhi hai| eka dharma vizeSa kI samajhI jAne vAlI AcaraNa zailI ko mAnava mAtra kI AcAra saMhitA banA sakane vAlI dRSTi nizcaya hI cAmatkArika thii| isakI siddhi ke lie jana-jana ke hRdaya ko saMskArita kara yaha vicAra puSTa karanA Avazyaka thA ki mAyA ke pAMca putra kAma, krodha, mada, moha aura lobha manuSya ke adhaHpatana ke mUla
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa haiN| ye hI AtmA kI paramAtmikatA meM vyavadhAna DAlane vAle bhI haiM - pA~ca cora gar3ha maMjhA, gar3ha lUTa divasa aru saMjhA / jo gar3hapati muhakama hoI, to lUTi na sakai koI / / aura AcArya nAneza aise muhakama gar3hapati siddha hue jo ramaiyA kI dulhana ko bAjAra lUTane kA koI avasara hI lene nahIM de sakatA thaa| aise gar3hapati kI mahimA kA bakhAna karate hue saMta kabIra ne pahale hI kaha diyA thA aisA adbhuta merA guru kathyA, maiM rahyA umeSai / mUsA hastI soM laDai, koI biralA peSai / mUsA baiThA bAMbi meM, lAre sA~paNi dhAI, ulaTi mUsai sAMpiNa gilI yaha acaraja bhaaii| nAva meM nadiyA DUbI jAI / AkAza ke auMdhe kueM se pAtAla kI panihArana jo jala bharatI hai use koI biralA haMsa hI pItA hai| yaha ulaTabAMsI nahIM, satya hai, tattva hai, sAra hai, yahI vaha jJAna hai jisake Aloka meM yaha carAcara jagat kisI rUpa meM arthavAna banatA hai| eka nanheM dIpaka se vikIrNa yaha prakAza vigata lagabhaga arddhazatI meM vistAra pAtA, pracaNDatara hotA aba apanI dIpti ke kAraNa jAjvalyamAna sUrya kA paryAya bana gayA hai| aba kahIM aMdhakAra nahIM bacA hai, konA-konA Alokita hai| basa AvazyakatA hai usa Aloka ko AtmasAta kara pAne kI, jisakA mArga bhI spaSTa kara diyA gayA hai| isa prakAra apane sahaja samatva jJAna se, dIpita kara dharatI kA aaNgn| kuTiyA kA vaha nanhA dIpaka, eka nayA Aditya gayA bn|| _DaoN. Adarza saksenA bI-17, zAstrInagara, bIkAnera 334003
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha sahayogI zikSApremI, dAnavIra lUNiyA parivAra : eka saMkSipta paricaya saMgha ko sAhitya prakAzana ke kSetra meM udAramanA, dAnI-mAnI mahAnubhAvoM kA sahayoga sadaiva sahaja hI sulabha rahA hai| prastuta pustaka 'AtmasamIkSaNa' ke punaH prakAzana meM bhI saMgha ko dezanoka ke zikSApremI, dAnavIra lUNiyA parivAra kA udAtta artha sahayoga prApta huA hai| vastutaH sva. zrI karaNIdAna jI lUNiyA kI icchA thI ki 'AtmasamIkSaNa' grantha ke prakAzana hetu artha sahayoga pradAna kiyA jaave| ve apane pitAjI zrI suganacaMdajI lUNiyA aura mAtAjI zrImatI kastUrI devI jI lUNiyA kI smRti meM prakAzita karavAnA cAhate the kintu dinAMka 20 janavarI 1663 ko unakA dehAvasAna ho gyaa| zrI karaNIdAna jI lUNiyA ke suputroM ne apane pitAjI kI saicchA ko pUrNa karane hetu isa grantha kA prakAzana karAne hetu muktahasta artha sahayoga pradAna kiyaa| yaha artha sahayoga lUNiyA parivAra ke susaMskAroM aura mAtR-pitR bhakti kA eka jvalanta udAharaNa hai| paramapUjya AcArya gurudeva zrI 1008 zrI nAnAlAlajI ma. sA. ke prati ananya niSThA aura samarpaNa ke pratIka lUNiyA parivAra ne zrAvaka dharma kA Adarza pAlana karane kI dizA meM sadaiva agraNI bhUmikA nibhAI hai| sva. zrI suganacaMdajI luNiyA aura unakI dharmapatnI sva. zrImatI kistUrIdevI jI lUNiyA ke dharma saMskAra unake yazasvI suputra svargIya zrI karaNIdAna jI lUNiyA meM sAkAra dekhe jA sakate the| svargIya zrI karaNIdAna jI lUNiyA kA janma saM. 1675 kI kArtika. badI 14 ko huA thA aura unakA svargavAsa saM. 2046 kI mAgha badI 13 ko huaa| isa prakAra Apane yazasvI 74 varSa kI Ayu prApta kii| Apane 40 varSa taka rAtribhojana kA tyAga rakhA aura 30 varSa taka cauvihAra kA pAlana kiyaa| atyanta sarala jIvana ke dhanI zrI lUNiyA jI ke dina bhara meM 21 dravya kI maryAdA thii| saM. 2032 meM Apane AjIvana zIlavrata aMgIkAra kiyaa| saMvat 2006 meM Apane varSa bhara meM kapar3oM para 100 rupaye vyaya karane kI maryAdA grahaNa kI aura use dRr3hatApUrvaka AjIvana nibhaayaa| isa mahaMgAI aura upabhoktAvAdI yuga meM unakA yaha vrata bhAratIya saMskRti ke 'sampatti bhagavAna kI' arthAt nyAsa vRtti (TrasTIzipa) kA mUrtimanta Adarza thaa| Apa zrI su. ku. sAMDa zikSA sosAyaTI ke upAdhyakSa, zrI jaina javAhira maMDala ke upAdhyakSa, zrI karaNI gauzAlA dezanoka ke upAdhyakSa va saMrakSaka tathA zrI karaNI subodha zikSAlaya ke adhyakSa rhe| vastutaH ApakA jIvana sevA samarpita thaa| ApakI dharmapatnI zrImatI siriyA devI jI lUNiyA Adarza suzrAvikA haiN| isa graMtha ke prakAzana meM zrImatI siriyA devI jI aura unake donoM putroM kI dharma preraNA nirNAyaka rahI hai| Apake donoM putra bhI samAjasevI aura udAramanA haiN| jyeSThaputra zrI dIpacaMda jI lUNiyA dezanoka nagarapAlikA ke adhyakSa rahe va samatA yuvA saMgha dezanoka ke bhI adhyakSa rhe| Apake dvitIya putra zrI DAlacanda jI lUNiyA bhI sAdhumArgI jaina zrAvaka saMgha sUrata ke koSAdhyakSa haiN| Apake 3 pautra va 8 pautriyoM kA bharA-pUrA parivAra hai| sArA parivAra susaMskRta va jinazAsana ko samarpita hai| isa zAsananiSTha parivAra dvArA isa grantha ko prakAzanArtha pradatta artha sahayoga hetu saMgha sAdhuvAda aura AbhAra jJApita kara harSa kA anubhava karatA hai| saMyojaka
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambhikI zAstra cUr3AmaNi AcArAMga sUtra meM prabhu mahAvIra ne pharamAyA hai je se aNNaNArAme / aNNaNadaMsI, aNNaNArAme, se aNNaNardasI / - A. sUM. 126, arthAt jo ananyadarzI hai, vaha ananyArAmI hai tathA jo ananyArAmI hai, vaha ananyadarzI hai| prazna uThatA hai ki sAdhanA kI kisa prakriyA ko saphalatA pUrvaka sampanna kara lene ke pazcAt ananyadarzitA kI avasthA samutpanna hotI hai tathA usase ananya Ananda kI anubhUti ho sakatI hai ? ananyadarzitA evaM ananya Ananda kI anubhUti meM kyA pArasparika sambandha evaM sAmaMjasya hai ? Ananda kA anubhava sadA kAla priya anubhava hai| aise sukhakArI anubhava ko sabhI jIvoM ne sadA cAhA hai, sadA cAhate haiM aura sadA cAhate rheNge| sabhI jIvAtmAoM kI yaha zAzvata abhilASA hotI hai kintu unnatikAmI AtmAe~ hI satya AnandAnubhUti ke patha para agragAmI bana sakatI hai / Ananda kI anubhUti kA vizleSaNa vibhinna caraNoM meM vibhinna prakAra se kiyA jAtA hai tathA unhIM vividha vizleSaNoM ke AdhAra para satyAnubhUti kI zodha kI jA sakatI hai| asatya, bhrama evaM dvidhA ke vikaTa vanoM ko dhairyapUrvaka pAra kara lene para hI Ananda kI satya anubhUti sAdhaka ke antaH karaNa meM akhUTa sukha kA divya Aloka prasArita karatI hai| jaba jIva saMsAra ke isa raMgamaMca para janma letA hai to vaha korA 'nija' nahIM hotA, 'anya' ke sAtha jur3A hotA hai / phira yaha saMsAra to jar3a-cetana kA samanvita krIDAMgaNa hI hai| jar3a dRzyamAna hotA hai aura cetana adRzya / svayaM cetana ke liye bhI apanA 'nija' adRzya rahatA hai jaba taka ki vaha use anubhavagamya nahIM banAtA, abhiprAya yaha hai ki navAgata jIvAtmA kA prathama paricaya sarva ora vyApta evaM vistRta jar3a lIlA se hI hotA hai / bacapana se yauvana taka aura Age bhI bhautikatA ke aise uttejaka dRzya jIvAtmA apanI indriyoM ke mAdyama se dekhatI, sunatI aura anubhava karatI hai ki Thosa tathyoM ke rUpa meM vaha unhIM ko sabake bIca AsAnI se jAnatI hai / yahI kAraNa hai ki sAmAnya rUpa jIvAtmAe~ nija ke nijatva ko na jAnatI huI anya ke prakhara astitva ko pahale jAnatI hai| bAlaka kA lAlana-pAlana jina padArthoM se hotA hai, ve adhikAMzataH bhautika yA ki anya hote haiM tathA Antarika manobhAvanAoM kA vyaktikaraNa bhI bAlaka padArtha prApti ke rUpa meM hI dekhatA hai / ataH vaha prAraMbha se padArthoM kI mahattA ko hI jAnatA hai arthAt anya ke sAtha hI apanA pramukha sambandha mAnatA hai / phira yauvana kAla meM to khAsa taura se bhautika sukhoM kA AkarSaNa use lalacAtA hai aura vaha unhIM ko pAne, banAye rakhane evaM bhogane kI rAgadveSamaya kriyAoM meM burI taraha se ulajha jAtA hai / ( IX )
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahane kA artha yaha hai ki jIva apane Ananda ke anubhava kA AropaNa sarvaprathama anya meM hI karatA hai--padArthoM meM hI usa Ananda ko khojatA aura use pA lene kA bhrama pAlatA hai| vaha mahasUsa karatA hai ki jaba vaha madhura saMgIta sunatA hai, sundara dRzya dekhatA hai, sugaMdhamaya vAtAvaraNa meM ramaNa karatA hai, susvAdakArI vyaMjanoM ko cakhatA hai, sukhada saMsparza se AhlAdita hotA hai athavA ina sukhoM kI kalpanA bhI karatA hai to use Ananda milatA hai| to kyA usake isa AnandAnubhava ko satya kahA jAyagA? kintu, satyAsatya kA nirNaya vaha kaI caraNoM se gujarane ke bAda hI kara pAtA hai| usa samaya to vaha kSaNikatA ko bhI samajha nahI pAtA aura na hI usa Ananda kI nazvaratA ko hI vaha hRdaya meM utAra pAtA hai| usakI manodazA to eka madamatta jaisI hotI hai ki jaba vaisA Ananda mila rahA hai to use matibhrama ho jAtA hai| vaha usameM jhUmane lagatA hai aura jaba vahI Ananda TUTatA hai to vaha kruddha hokara use phira se pA lene ke liye daur3a lagAne lagatA hai| yadi vaha daur3a kI thakAna meM satya ko pAne kI ora na mur3a sake to usI daur3a dhUpa meM usakA amUlya jIvana vinaSTa ho jAtA hai| bhautikatA vAle bhogoM meM phaMsa jAne tathA anya padArthoM meM ramaNa karane kI jIvAtmA kI isa ajJAna dazA ko AtmA kA vibhAva mAnA gayA hai| zAbdika artha meM vibhAva vaha jo svabhAva se viparIta ho| isa para prazna uThanA svAbhAvika hai ki phira svabhAva kyA hotA hai? yadi Ananda kA aisA anubhava AtmA kA vibhAva hai to AtmA kA svabhAva kyA hogA evaM usa Ananda kA anubhava kaisA hogA? zAstroM meM svabhAva ko hI dharma kahA gayA hai--vatthu sahAvo dhmmo| jisa vastu kA jaisA mUla svabhAva hai, vahI usakA dharma hogaa| usa dharma para adharma taba hAvI hotA hai jaba dharma kI maulika zakti kSINa ho jAtI hai| taba svabhAva para vibhAva hAvI ho jAtA hai| eka lakar3I kA Tukar3A pAnI kI sataha para tairatA hai--yaha usakA mUla svabhAva hai| usa Tukar3e ke sAtha eka lauha khaMDa bAMdha diyA jAya to vaha Tukar3A tairane kI bajAya pAnI meM DUba jAyagA- use usakA vibhAva kahanA hogaa| svabhAva para jo vikRtiyoM ke lepa car3hate haiM, una lepoM kA bhAra svabhAva ko chipA detA hai aura ve vikRtiyA~ hI vibhAva ke rUpa meM sakriya dikhAI detI hai| lakar3I ke Tukar3e kA tairanA svabhAva, usakA lauha khaMDa ke bhAra se DUba jAnA usakA vibhAva huA to vibhAva se svabhAva meM jAne kI prakriyA bhI spaSTa ho gaI ki usake bhAra ko haTA liyA jaay| eka tathya aura ki svabhAva meM ramaNa karane se sAtvika Ananda kI prApti hotI hai| jo parivardhita hotA huA satya evaM zAzvata Ananda kI sthiti taka pahuMcatA hai| dUsarI ora, vibhAva meM bhogA jAne vAlA Ananda kSaNika, nazvara tathA kaSTAnta vAlA hotA hai| vibhAva se milane vAle Ananda ke duSpariNAmoM ko yoga kara hI satya Ananda ke anusaMdhAna kI ora gati prakhara banatI hai| vibhAva se svabhAva meM lauTane kI AkAMkSA bhI tabhI balavatI hotI hai| aba AtmA ke svabhAva evaM vibhAva kI carcA kreN| yaha carcA zabdoM kI kama aura antarAnubhava kI adhika hotI hai--yaha mAnakara calanA caahiye| vibhAva kI gati-sthiti ko to sAmAnyataH sabhI mAnava jAnate pahicAnate haiN| unheM samajhAnI hai svabhAva kI avsthaa| vikRta se vikRta evaM patita se patita mAnava ke antaraMga meM kucha lahareM aisI hotI haiM jo jaba calatI haiM to vaise (X)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava ko bhI bhItara se kucha zikSA milatI-sI pratIta hotI hai yA ki bhItara kI AvAja jaise use jagAtI hai aura isa antaraMgatA meM use kucha aisA Ananda milatA hai jo use anUThA lagatA hai| ina kSaNoM ko vaha bebhAnI meM bhUla jAya - yaha dUsarI bAta hai kintu vivekazIla vyakti una kSaNoM ko pakar3a letA hai, unako bAra-bAra yAda karAke usa Ananda kA bAra-bAra anubhava karatA hai aura antataH una kSaNoM ko adhikAdhika sthAyitva dene ke prayAsoM meM juTa jAtA hai| vibhAva se svabhAva meM lauTane kI yaha prakriyA bhItara hI bhItara calatI hai aura mAnava ko anubhava karAtI rahatI hai ki Ananda kA bhrama yA AbhAsa kahA~ hai aura sacce Ananda kA anubhava kahA~ ? eka sAdhaka ke antaHkaraNa meM aisA abhyAsa nirantara calatA hai jisake prabhAva se vibhAva kSINa hotA jAtA hai evaM svabhAva adhikAdhika spaSTa evaM prakAzamAna / mUlataH yaha pratyAvartana hI AtmA kI vikAsa yAtrA hai jo use anya se haTAkara ananya banAtI hai| itanA hI nahIM, ananyadarzI banAtI hai jisake phalasvarUpa vaha ananyadarzI AtmA ananya AnandamayI bana jAtI hai| isa ananyatA meM hI nijatva kA sampUrNa vikAsa samAhita hotA hai / isa vikAsa yAtrA ke gatimAna caraNoM para dhyAna denA Avazyaka hai| isakA pahalA caraNa hai ki sAdhaka apanI AtmA kA svayaM jJAtA bane / koI halke vicAra se kaha sakatA hai ki apanI hI AtmA ko jAnanA kaunasI bar3I bAta hai / lekina use hI aisA karane ko kahA jAegA to vaha bar3I duvidhA meM phaMsa jaaygaa| kyoMki svayaM kI AtmA kA svayaM jJAtA bana jAnA eka mahAn upalabdhi hai / AtmA jaba taka anya ko hI nija mAnatI rahatI hai to vaha bhrama dazA sAdhAraNa nahIM hotI / vibhAva kI vikRtiyA~ use utthAnagAmI nahIM banane detI / utthAna kI bAta to dUra, use usa patana ko patana bhI mAnane se roke rakhatI hai| taba vaha paudgalika sukhoM meM hI AnandAbhAsa letI hai aura use hI prApya Ananda mAnatI hai| yaha AtmA kI mUrchAvasthA hotI hai vaisI hI jaisI ki eka madyapa kI hotI hai| surA piyA huA vyakti mA~ aura pali meM bheda nahIM kara pAtA kyoMki vaha apane jJAna aura viveka ko zUnya banA letA hai| aisI mUrchAvasthA se taba taka uddhAra saMbhava nahIM hai jaba taka ki AtmA ko apane hI astitva kA bodha na ho / AtmA ke astitva kA bodha ho jAne para hI usake rUpa-svarUpa ko jAnane kI abhilASA jagegI aura usake mUla svabhAva ko pahicAnane kI jijJAsA / ataH apanI AtmA kA svayaM jJAtA bananA eka ati mahattvapUrNa avasthA hai / (AtmA ko jAnane meM usake astitva kA anubhava karanA, usake vartamAna rUpa-svarUpa kA jJAna karanA tathA usake mUla svabhAva ko pahicAnanA yaha saba kucha samAyA huA hai / sva kA jJAtA sAdhaka hAtha meM rakhI huI maNi ke samAna apanI AtmA ko jAnatA hai| jJAtA ho jAne ke pazcAt dUsarA caraNa hai ki sAdhaka apanI AtmA kA dRSTA bane apanI AtmA evaM usakI vRttiyoM va pravRttiyoM ko pratikSaNa dekhatA rhe| jaba sAdhaka apanI AtmA ke vartamAna kA evaM usakI tAtvikatA kA jJAtA ho jAtA hai to vaha dRSTA banakara usakI gati-vigati kA kaThora niyaMtraka bhI bana jAtA hai / pratikSaNa apanI AtmA yAne ki apanI antaraMgatA ko dekhate rahane kA artha hai ki vaha apane jIvana meM pUrNa rUpa se satarka bana gayA hai| vaha kabhI bhI kahIM bhI apanI AtmA ko anya meM bhaTakane nahIM detA - manasA vAcA karmaNA sadA Atmagati ko UrdhvagAmI banAye rakhatA hai| vaha sAdhaka saphala azvArohI ke samAna apanI sAdhI huI lagAma se AtmA kA ananyadarzitA evaM ananya AnandAnubhUti kI dizA meM Age se Age bar3hAtA jAtA hai| (XI)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nijAtmA kA svayaM hI jJAtA evaM dRSTA honA isa kAraNa AdhyAtmika kSetra kI eka mahAn upalabdhi mAnI gaI hai, kyoMki eka jJAtA aura dRSTA sAdhaka hI apanI AtmA ko ananya banAne ke mArga para gatizIla kara sakatA hai| aura AtmA ko ananya banAne kA mArga hai samatA kA mArga bhAratIya darzanoM meM jaina darzana hI eka aisA darzana hai, jo sarva AtmAoM kI samatA ke siddhAnta ko nirUpita karatA hai| yaha siddhAnta mUla Atmika svarUpa kI avadhAraNA para AdhArita hai| AtmA kA mUla svarUpa darpaNa ke samAna ekadama svaccha mAnA gayA hai| darpaNa para jisa prakAra binA sAra samhAla ke dhUla kI parateM jamatI rahatI haiM aura usakI pratibimba kSamatA ghaTatI rahatI hai, usI prakAra AtmA ke mUla zuddha svarUpa para bhI karma baMdhana ke AvaraNa car3hate jAte haiM evaM usakI svarUpa-tejasvitA ko Dhakate jAte haiN| karmAvRtta AtmA saMsArI AtmA hotI hai| yahI AtmA jaba apane saMyama evaM tapa ke bala para una AvaraNoM ko miTAtI jAtI hai to eka dina usakA parama zuddha svarUpa bhI prakaTa ho jAtA hai aura vahI taba siddha AtmA bana jAtI hai| isa siddhAnta kI mahattA isa avadhAraNA meM hai ki mUlataH pratyeka AtmA samAna svarUpI hotI hai aura isI kAraNa samAna vyavahAra kI adhikArI bhii| aisA vyavahAra jo unake karmAvaraNoM ko bhI kSINa karatA jAya aura unake abhyudaya kA mArga bhI prazasta banAtA jaay| isa vicAra kI prAbhAvikatA saMsAra ke isI raMgamaMca para bhalIbhAMti abhivyakta honI caahiye| na sirpha mAnava jAti, balki sampUrNa prANI jagat isa siddhAnta kI sImA meM samAveza pA jAtA hai| yahI vizva bandhutva athavA sampUrNa vasudhA ke eka parivAra kI mAnyatA meM AtA hai| jaba yaha mAna liyA jAtA hai ki saMsAra kI sabhI AtmAe~ samAna haiM tathA samAna lakSya ko prApta karane kI dizA meM Age bar3hanA cAhatI haiM to pratyeka mAnava kA yaha sunizcita dhyeya bana jAtA hai ki vaha apane isa pUre parivAra kI hita sAdhanA meM vivekazIla bane / svArtha ke saMkucita dAyare ko tyAga kara taba vaha samagra prANiyoM ke vistRta hita ke lie apanI mAnasikatA kA nirmANa karatA hai, vaisI hI vANI uccarita karatA hai tathA tadanukUla AcaraNa ko pUrNattva pradAna karane kA prayAsa karatA hai| mAnava hRdaya kA aisA hI hitaiSI vistAra samatA kA maMgalamaya mArga kahA jAtA hai| vizva kA pratyeka prANI sukha cAhatA hai, duHkha koI nahIM cAhatA, ataH sabako sukha pahu~cAo, kisI ko bhI duHkha na do--yaha samatA kA prAthamika paga hotA hai ahiMsA kaa| kisI ko kisI bhI prakAra kA kaSTa na denA--yaha ahiMsA kA nakArAtmaka rUpa hai to usakA sakArAtmaka rUpa hogA ki pratyeka prANI ko apane sAmarthya se bhI Age bar3ha kara sukha pahu~cAne kI hitacintA evaM kArya vidhi meM lage rho| ahiMsA ke isa rUpa se anupAlana meM manuSya svArtha kI vikati ko tyAgatA jAyegA aura vyApaka hita se jur3atA calA jaaygaa| eka sAdhaka jitanA adhika svArtha se dUra hogA tathA paramArtha meM saMlagna banegA, utanA hI adhika vaha samatA kI dizA meM agragAmI bnegaa| jo sabako jAna letA hai, vahI eka ko jAnatA hai tathA jo eka ko jAna letA hai, vahI sabako jAnatA hai--isa siddhAnta ke anusAra samatA kI sAdhanA meM nirata sAdhaka ananya banatA jAtA hai usake liye eka bhI prANI--eka bhI AtmA anya nahIM rhtii| tabhI vaha ananyadarzitA kI ora kadama bar3hAtA hai| avadhAraNA meM samAne aura AcaraNa meM utarane para hI darzitA kA stara paripuSTa bana sakatA hai| (XII)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA avadhAraNA meM samA jAya- isake lie svayaM AtmA svayaM kI jJAtA bane / svasvarUpa se pUrNatayA paricaya pAne ke pazcAt hI jJAtA kI avasthA samutpanna hotI hai| vaha jJAtA apanI AtmA ke mUla svarUpa ko bhI pahicAna letA hai to usake vartamAna karmAvRtta svarUpa ko bhI jAna letA hai| isa dRSTi se vaha sarva AtmAoM ke mUla svarUpa ko usI bhAMti mAnate hue unakI karmAvRttatA kI bhI pahicAna prAraMbha karatA hai tathA prayAsa karatA hai ki ve AtmAe~ bhI apane vartamAna svarUpa ko jAnakara karmoM ko anAvRtta karane kI sAdhanA kI ora gati kreN| aisA AtmIya sahayoga use sarvAtmAoM ke sAtha anurAga bhAva se jor3atA hai ki ve saba usake sAtha samAna rUpa se sambaddha haiM / apanI paripakkatA kI ora bar3hatI huI samatA kI yaha avadhAraNA taba AcaraNa meM utaratI aura vyavahRta hotI hai jaba sAdhaka apanI AtmA kA svayaM dRSTA bhI bana jAtA hai| vaha dRSTA taba apane karttA hone para niyaMtraka lagAma lagA letA hai / vaha karatA hai kintu sAtha hI sAtha dekhatA bhI rahatA hai ki vaha kyA kara rahA hai, kaisA kara rahA hai, jo kara rahA hai vaha kitanA samatAmaya hai tathA kitanA samatAhIna ? yaha dRSTi pratikSaNa satarka rahatI hai| isa kAraNa samatA sAdhaka kI AtmA jo kucha bhI karatI hai, vaha adhikAdhika samatAmaya hotA hai tathA samatAmaya hotA jAtA hai| yaha dRSTA bhAva svayaM kI AtmA ko satata jAgRta rakhatA hai ki vaha kisI bhI stara para sarvAtma - hitaiSitA se vilaga na ho| sArA saMsAra usakI snehamayI samatA kI chAyA meM A jAtA hai| jJAtA aura dRSTA banakara jaba sAdhaka apanI AtmA kI samatA ko sAdha letA hai taba vaha tIsare caraNa para pratiSThita banatA / vaha hotA hai dhyAtA kA bhAva / taba vaha nirantara isa dhyAna meM rahatA hai ki usakI preraNA anya sabhI AtmAe~ bhI samatA ke mArga para avicala baneM aura Age baDheM / taba vaha ananyadarzI bana jAtA hai aura samatA kI sarva snehamayI rasa dhArA meM svayaM bhI avagAhana karatA hai tathA anya AtmAoM ko bhI avagAhana karAtA hai| AtmA kI ananyadarzitA hI ananta Ananda kI ananta anubhUti pradAna karatI hai| jo ananyadarzI hai, vaha ananya AnandI hai aura jo ananya AnandI hai vaha ananyadarzI hai--yaha eka zAzvata siddhAnta evaM zAzvata sthiti hai / mahAvIra prabhu ne apane isa zAzvata siddhAnta ke mAdhyama se unnatikAmI AtmAoM ko preraNA dI hai ki ve nirantara Atma-samIkSaNa kareM aura yaha jAneM ki ve apane jJAtA, dRSTA evaM dhyAtA bhAvoM ko vikasita banAkara samatA mArga para nizcala gati se agragAmI bana rahI haiM athavA maMthara gati se lakSya ko pAne kA prayAsa kara rahI haiM / yadi gati maMthara hai to apanI samatA sAdhanA kI utkRSTatA se use ugra banAnA hogA tathA samatA ke ucca zikhara para ArUr3ha banakara ananyadarzI evaM ananya AnandI bananA hogA, kyoMki vahAM pahuMcakara hI sadA ke lie zAzvata Ananda kA sthAyI rasAsvAdana liyA jA sakatA hai| vahI isa mAnava jIvana kA evaM karma mukti kA carama dhyeya hai / kintu samatA ke sarvocca zikhara para AtmA ko pahu~cAyegA kauna ? koI anya nahIM pahu~cAyegA, svayaM isI AtmA ko apane Atma samIkSaNa evaM samatAmaya AcaraNa ke AdhAra para vahAM pahu~canA hogaa| AtmA to svayaM karttA hai, vaha kisI kI Azrita nahIM / isakI jo vivazatA jAhira hotI hai vaha isakI karmAvRttatA ke kAraNa hai / kintu jaba aura jitanI yaha AtmA karmoM se anAvRtta hotI jAtI hai, taba aura utanI usakI tejasvitA, karmaThatA evaM zakti sampannatA bhI abhivyakta hotI jAtI hai| (XIII)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke isI mUla evaM pUrNa svarUpa ko prakaTa karane kA sazakta sAdhana hai Atma smiikssnn| samIkSaNa kA artha hai samatAmayI dRSTi se dekhnaa| yaha isa rUpa meM dekhane kA kAma karatI hai sAdhaka kI AtmA, aura vaha dekhatI hai usa dRSTi se saMsAra kI sabhI AtmAoM ko| isa darzitA se vikasita hotI hai usakI abheda dRSTi ki usakI apanI AtmA aura saMsAra kI anya sabhI AtmAoM meM eka prakAra se bheda nahIM hai, eka prakAra kI samAnatA hai| Atma samIkSaNa isa prakAra eka ora samatA bhAvanA ko paripuSTa banAtA hai to dUsarI ora AtmA ke jJAtA, dRSTA evaM dhyAtA bhAvoM ko kramazaH vikAsa kI ora le jAtA hai| Atma samIkSaNa hI AtmA ke samatAmaya vikAsa kA mUla maMtra hai| Atma-samIkSaNa ke dhyAna evaM anuSThAna ke bala para AtmA svayaM hI svayaM ko UrdhvagAmI banAtI hai| yaha samIkSaNa kevala dRSTA bhAva kA hI paricAyaka nahIM hotA, apitu dRSTA evaM dhyAtA bhAva ke sAmaMjasya se jo eka samatA dRSTi vikasita hotI hai--yaha samIkSaNa usI avasthA kA pratIka mAnA jAnA caahiye| Atma samIkSaNa cintana evaM AcaraNa kI vaha prakriyA hai jo AtmA meM unnati kI AkAMkSA paidA karatI hai, use vikAsa ke pahale sopAna para sthApita karake vibhAva ke bhaTakAva ko haTAkara svabhAva meM pratyAvartita hone kI preraNA detI hai aura taba use jJAtA, dRSTA evaM dhyAtA bhAvoM kA paripakva abhyAsa karAtI hai tAki vaha AtmA samatA ke dharAtala se usake sarvocca zikhara taka pragati karatI hI rhe| anya ko apane samatA kSetra meM samAhita karake vaha ananya bane aura ananya Ananda kI anubhUti lete hue anya AtmAoM ko bhI usa Ananda se AplAvita bnaave| vartamAna paristhitiyoM meM, jaba ki logoM kA adhika rUjhAna bhautika evaM paudgalika sukhoM kI tarapha bar3ha rahA hai, isa Atma samIkSaNa kA mahattva adhika prAsaMgika evaM upayogI ho jAtA hai| apanI vaibhAvika pariNati ke kAraNa adhikAMza AtmAe~ bhautika sukhasAdhanoM se paripUrNa bAhya pariveza meM hI apane Apako anuraMjita mAnane lagI haiM yA ki usI viparIta dizA meM gati kara rahI haiN| eka prakAra se Aja kA mana-mAnasa aisI vibhAvapUrNa bAhara kI jindagI jIne kA hI abhyasta ho rahA hai| yaha abhyAsa bhI aisI jar3a sthiti taka pahu~catA jA rahA hai, jahA~ ina AtmAoM ko apane hI mUla-zuddha svarUpa ko prApta karane kI antaryAtrA pratikUla pratIta hone lagI hai| yadi inheM nija-vikAsa kI pipAsA na rahI, apane ananya svarUpa ko vistRta banAne kI AkAMkSA na banI aura AcaraNa ko zreSThatara evaM zreSThatama banAne kI abhiruci kSINa hotI rahI to vaha AdhyAtmika kSetra kI eka mahAna kSati hogii| ataH Avazyaka hai ki Atma samIkSaNa kA abhyAsa apanAyA jAya cintana aura karma meM tathA samIkSaNa se samatA kI sAdhanA kI jaay| Atma samIkSaNa ke satata abhyAsa se hI AtmA ko sva-bodha hogA aura vaha tattvoM kI heyatA, upAdeyatA evaM jJeyatA ko bhalIbhAMti jAna sakegI tathA tadanusAra tattvoM se jJAna, jJAna se darzana aura darzana se cAritra ko samunnata banA skegii| samatA se vibhUSita yahI ratna traya kA mArga hai jo AtmA ke samasta karmAvaraNoM ko haTA kara use mukti ke ananta Ananda meM sadA kAla ke lie pratiSThita kara detA hai| prastuta graMtha 'Atma samIkSaNa' meM isI dRSTi se uttama puruSa meM lekhana kiyA gayA hai ki pratyeka AtmA kA, jo bhI ise par3he--yaha bhAva cintana bana ske| isakA paThana karate hue vaha tallIna (XIV )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bana sake ki yaha saba kucha usake apane cintana ke lie hai aura usake apane samatAmaya utthAna ke lie hai| uttama puruSa kA prayoga ekAtmakatA prApta karane ke lie hI kiyA gayA hai--yaha uttama puruSa vyAkhyAtA yA sampAdaka kA nahIM hai, mukhya evaM sAmAnya rUpa se pratyeka pAThaka kA hai ki vaha isa cintana sAtha apane Atma bhAvoM ko ghaniSTha rUpa jor3a le| uttama puruSa meM AdhyAtmika vivecana kA apanA vizeSa mahattva hotA hai, kyoMki AdhyAtmika kSetra meM bhAvanA kA mahAtmya hotA hai| isI kAraNa apanI hI AtmA ko sIdhe sambodhita karane vAle lekhana ko jaba bhAvapUrvaka par3hA jAtA hai to usameM eka nijatva kA bhAva samAviSTa ho jAtA hai| aisA lagatA hai ki yaha saba kucha sambodhana koI anya nahIM kara rahA, balki vaha svayaM hI apanI AtmA ko kara rahA hai tathA AtmA kI gati - vigati kA jo sampUrNa vivecana hai, vaha jaise usakI apanI AtmA se hI sambandhita hai| isI Atma jAgRti ke bhAva se isa graMtha kA pravacana- sampAdana huA hai aura pAThakoM ko bhI usI bhAva se isa graMtha kA paThana-pAThana evaM adhyayana karanA cAhiye - aisI apekSA kI jAtI hai / 'Atma samIkSaNa' meM jina nau sUtroM kA pratipAdana kiyA gayA hai, ve Atma-sambodhaka evaM preraka sUtra haiN| ye batAte haiM ki AtmA ke mUla evaM zuddha svarUpa se sambandhita tattva kaunase haiM tathA unheM AcaraNa ke mAdhyama se pAne ke liye kisa prakAra kA nitya prati kA cintana bananA cAhiye, kaunase Atma vikAsa ke saMkalpa dhAraNa karane cAhiye tathA AtmA ke parAkrama kA kisa rUpa meM visphoTa kiyA jAnA cAhiye ki vaha ananyadarzitA evaM ananyAnanda anubhUti ke lakSyoM ko prApta kara sake evaM samatA ke sampUrNa Adarza ko sAkAra banA sake / sabhI prakAra ke vacana evaM vyavahAra vicAra ke srota se prasphuTita hote haiM, ataH yadi vicAroM meM sarva prathama samatA kA samAveza kiyA jAya to vaha samatA vacana evaM vyavahAra ke pravAhoM se suprakaTa ho skegii| vicAroM ke svastha nirmANa kA eka mAtra sAdhana hai-- cintana, satata cintana, nirantara cintana aura usI cintana ko samatA kI rasa dhArA meM Dubo kara pravahamAna banAyegA Atma samIkSaNa arthAt AtmA ko jAno, dekho, dhyAo aura ananta Ananda meM nimajjita ho jAo / ( XV )
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama 36 41 1. adhyAya eka: Atma-samIkSaNa antaryAtrA kA Ananda 3, samIkSaNa dhyAna sAdhanA 4, samIkSaNa kA dvitIya caraNa 8, bhaviSya ke nirdhAraNa kA caraNa 6, sahajatA jIvana kA aMga bane 11, zakti ke kendra ke prati sAvadhAnI 14, ahaMbhAva kA visarjana 16, ekAvadhAnatA kA prayoga 16, samIkSaNa zarIra taMtra kA 22, zvAsa samIkSA 24, zvAsAnusaMdhAna 26, prabalatama zakti saMkalpa 28, sadvicAra kI zakti 28, samIkSaNa kI pUrNatA 26, cintana AcaraNa meM utare 31, Atma-ramaNa kI avasthA 33, nava-sUtroM kI vizeSatA 36 2. adhyAya do : pahalA sUtra AhvAna apanI cetanA kA 42, 'maiM' kI AnandadAyI anubhUti 43, yaha bhaTakAva anAdikAlIna hai 44, Akhira yaha saMsAra hai kyA ? 47, saMsAra ke saMsaraNa meM 'maiM' 50, mUlyAtmaka cetanA kI abhivyakti 52, samatA ke samarasa meM 54, jIvanoM kI kramikatA 55, maiM kahA~ se AyA hU~ ? 56, yaha durlabha mAnava-tana 57, anya durlabha prAptiyA~ 56, mAnavIya cintana ke mor3a 61, sukha-duHkhAnubhava kA samIkSaNa 63, saMvedanazIlatA kA anubhAva 65, manuSya kI kriyAoM ke prayojana 67, kriyAoM kI viparItatA 68, vaiyaktika evaM sAmAjika prabhAva 70, sva-svarUpa kA vismaraNa hI mUrchA 70, ajJAna, Asakti aura mamatva 72, sAMsArikatA ke bIja : rAga-dveSa 74, AkAza ke samAna ananta icchAe~ 75, tRpti va atRpti kI kuMThAe~ 76, pramAda kI pramattatA 78, vikathA pramAda 80, AdhyAtmika utpreraNAe~ 80, jIvana kI eka naI vyAkhyA 81, pahalA sUtra aura merA saMkalpa 83 3. adhyAya tIna : dUsarA sUtra cetanA kI prabuddhatA va jAgRti 60, mUla svarUpa kI saMsmRti 61, satya kA viparyaya hai mithyA 62, moha hI mithyAtva kA mUla kAraNa 64, eka dRSTi saMsAra se mokSa taka 65, jIva aura ajIva kI pramukhatA 66, karma-baMdha kA vizleSaNa 101, karmoM kA Agamana, avarodha evaM kSaya 103, pApa-puNya mImAMsA 105, mokSa kA carama caraNa 110, samyaktva kI prakAzakiraNeM 112, samyaktva kI IMTa para mokSa kA (XVII) 87
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 133 173 175 mahala 115, Atma-niyaMtraNa kA dharAtala 116, AtmAlocanA kA krama 117, Atma samIkSaNa se svarUpa darzana 120, parimArjana, saMzodhana va saMzuddhi 123, mithyAtva-samyaktva saMgharSa 124, samagra AtmAoM kI ekarUpatA 128, dUsarA sUtra aura merA saMkalpa 126 4. adhyAya cAra : tIsarA sUtra AtmA kA jJAtA va dRSTAbhAva 134, tarka aura AsthA kA antara 135, AsthA kI anivAryatA 138, vizvasanIyatA ke pratimAna 136, siddhAnta va guNamUlaka saMskRti 141, AcaraNadarzikA ahiMsA 143, satya bhagavAn hotA hai 145, asteya kI ojasvitA 146, prabhAvakatApUrNa brahmacarya 152, aparigrahavAdI sAmyatA 155, sarvAMzataH siddhAntaniSTha jIvana 156, siddhAntoM kA AMzika pAlana 164, jJAna bina kriyA, kriyA bina jJAna 170, nirvikArI svarUpa kI ora 171, tIsarA sUtra aura merA saMkalpa 172 adhyAya pAMca : cauthA sUtra sujJatA aura saMvedanazIlatA 176, tucchatA jar3agrastatA se 177, tucchatA se svarUpa vikRti 176, aSTa karmoM ke bandhana 182, jJAna zakti ke AvaraNa 186, AvRtta darzana-zakti 188, vedanA kI zubhAzubhatA 160, mahAbalI karmarAja mohanIya 161, moha kA samIkSaNa 163, AyuSya ke baMdhana 164, nAma kI vicitratAe~ 166, gautra kI nIcoccatA 200, avarodhI antarAya 201, jo jaisA karatA hai, vaisA bharatA hai 202, AtmIya samAnatA kA saMdeza 204, tucchatA banAma puruSArtha 205, lokopakAra se mahAnatA 207, karma baMdha, kSaya evaM mukti 206, 'maiM' meM samAhita sarvahita 212, sarvadA aura sarvatra sukha aura samAdhi 213, "ege AyA' kI divya zobhA 214, cauthA sUtra aura merA saMkalpa 217 adhyAya chaH : pAMcavAM sUtra bhautika sukhoM kI kAmanAe~ 223, viSayAndha indriyoM kA jAla 224, kaSAya vikAroM kI malinatA 226, prajvalanazIla krodha 230, vinamratA vinAzaka mAna 231, mAyAvinI mAyA 232, jIrNa na hone vAlA lobha 233, kaSAya se mukta honA hI mukti 234, baMdha aura mokSa kA kAraNa mana 236, yaha hai mana ke liye darpaNa 236, trividha yoga vyApAra 242, mAnavIya mUlyoM kA hrAsa 243, sAmAjika se samabhAva sAdhanA 246, zubha, zuddha aura bhavya bhAvanAe~ 248, kyA yahA~ saba asthira nahIM ? 252, merI zaraNahInatA 253, saMsAra ke raMgamaMca para 254, ekatva kI avadhAraNA 255, zarIra aura AtmA kI bhinnatA 255, cAroM ora gaMdagI hI gaMdagI hai 256, zubhAzubha yoga vyApAra 257, karma-nirodhaka (XVIII) 216 221
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 265 kriyAe~ 257, karmoM kA mUlocchedana 258, svacAlita yaha loka 256, jJAna kA prakAza durlabha hotA hai 256, dharma kI paramahitakArI bhAvanA 260, bhAvazuddhi, Atma zuddhi, samadarzitA 260, samadarzitA se jyotirmayatA 261, pAMcavAM sUtra aura merA saMkalpa 262 adhyAya sAta : chaThA sUtra jJeya, heya evaM upAdeya 267, Atma-svabhAva-vibhAva carcA 277, sva-bhAva hI dharma hotA hai 280, dharma aura nIti samIkSA 281, mAnava nirmANa kI bhUmikA 283, Antarika rUpAntaraNa kA puruSArtha 285, jAgatika vAtAvaraNa kA prabhAva 287, zubha parivartana kA parAkrama 286, dharma prApti ke patha para 260, svAbhAvika guNoM kA vikAsa 265, dharmanIti kA vyApaka svarUpa 268, mAnavatA kI saMracanA 300, sarvatra samabhAva kA jAgaraNa 303, puruSArtha kA parama prayoga 305, chaThA sUtra aura merA saMkalpa 308 306 311 8. adhyAya ATha: sAtavAM sUtra Atma zakti ko udbodhana 313, pratApa aura zakti kI dizA 314, tapa aura usakI UrjA zakti 316, deha-zuddhi se Atma zuddhi taka 317, AhAra-tyAga rUpa anazana 322, alpatA bodhaka tapasyA 324, bhikSA caryA vRtti-saMkoca 325, mAtra jIne ke lie khAnA 328, deha-moha se dUra 330, tapa jitendriyatA kA 331, prAyazcita se pApa zuddhi 333, vinaya : dharma kA mUla 336, sevA kI tanmayatA 336, Atma cintana kA adhyAya 341, uccatA dhyAna sAdhanA kI 345. samatva ke zikhara para 350, tapasyA kA a A. i I 351, tapopUta Atma-zakti 352, sAtavAM sUtra aura merA saMkalpa 354 __ adhyAya nau: AThavAM sUtra mokSa kA rAjamArga 356, ratna-traya kI sAdhanA 362, saMsAra se mokSa kitanI dUra? 366, AtmA ke guNa vikAsa kI avasthAeM 371, guNasthAnoM kA dvAroM se vicAra 371, samatva yoga kI avApti 377, saMsAra ke samasta jIvoM kA parivAra 381, bhItara prakAza, bAhara prakAza 383, amiTa zAnti aura akSayasukha 383, AThavAM sUtra aura merA saMkalpa 384 355 357 367 386 10. adhyAya dasa : navama sUtra maiM Atma svarUpI hU~ 360, maiM ratnatrayArAdhaka muni hUM! 367, maiM jJAna sAdhaka upAdhyAya hUM 405, maiM anuzAsaka AcArya hU~ 407, maiM vItarAgI arihanta (XIX)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ hU~ 411, maiM zuddha, buddha, siddha hUM 412, maiM anazvara o'm hUM 416, sadAsad saMgrAma 418, antima vijaya merI hogI 416, navama sUtra aura merA saMkalpa 420 11. adhyAya gyAraha : samatA kI jayayAtrA jIvana kA udbhava aura saMcaraNa 426, jIvana vikAsa kA gatikrama 428, yaha jIvana kyA hai ? 430, samatA kA mUlyAMkana 432, viSamatA kA mUla va vistAra 435, adhika jar3agrastatA : adhika viSamatA 437, samatA kI dRSTiyAM 436, samatA kA dArzanika svarUpa 441, samatA kA vyavahArya pakSa 452, samatAcaraNa ke tIna caraNa 456, samatA samAja kI vaicArika rUparekhA 461, samatA kI jaya yAtrA 463 ( XX ) 423 425
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ / adhyAya eka Atma-samIkSaNa ke nava sUtra Atma-samIkSaNa 'je aNNaNadaMsI, se aNNaNArAme, je aNNaNArAme, se aNNaNadaMsI' jo manuSya samatAmayI AtmA ke darzana karane vAlA hotA hai, vaha anupama prasannatA meM ramaNa karatA hai| aura jo anupama prasannatA meM ramaNa karatA hai, vaha samatAmayI AtmA ke darzana karane vAlA hotA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-samIkSaNa zrI AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai ki 'je aNNaNadaMsI, se aNNaNArAme, je aNNaNArAmeM, se aNNaNadaMsI jo ananyadarzI hai, vaha ananyArAmI hai aura jo ananyArAmI hai vaha ananyadarzI hai| antaryAtrA kA Ananda anAdikAlIna saMsAra paribhramaNa ke kAraNa AtmA apane svabhAva ko chor3akara adhikAMzataH apane vibhAva meM sthita ho rahI hai| phira bhI yaha harSa kA viSaya hai ki aba sAmAnya jIvana eka naye vaicArika mor3a para Akara khar3A ho gayA hai| vartamAna viSama evaM viparIta paristhitiyoM ne buddhivAdiyoM evaM vicArakoM ke hRdayoM ko Andolita kara diyA hai aura ve ina jvalanta paristhitiyoM ke saMdarbha meM socane lage haiM ki kyA koI aisA upAya hai jisase mAnasika tanAvoM se mukta hokara sthAyI sukhAnubhava kiyA jA sake ? yahI antaradarzana yA antaryAtrA kI ora gati karane kA AzAjanaka saMketa hai| yahI nahIM, svayaM vaijJAnika bhI vijJAna ke tathAkathita vikAsa ke prati sazaMka aura cintAmagna ho gaye haiM ki kyA vijJAna kA yaha atizaya vikAsa svayaM mAnava jIvana kA hI ghAtaka to nahIM ho gayA hai ? choTI-sI mazIna se lekara kampyuTarI roborTa taka jo yaha yAMtrika vikAsa huA hai, usase eka ora to manuSya kI mAnasika yaMtraNAe~ bar3ha gaI haiM to dUsarI ora vAyu pradUSaNa Adi doSoM se bhAMti-bhAMti ke zArIrika roga phaila gaye haiN| yaha sthiti cauMkAne vAlI bana gaI hai| sAmAnya jana taka bhI socane lage haiM ki Aja jise vikAsa kahA jA rahA hai, kyA vaha vikAsa bhI hai ? kahIM yaha to nahIM hai ki yaha vikAsa hI vinAza kA rUpa le rahA hai ? hama pUrva vAle pazcima kI dRzyamAna camacamAtI sabhyatA se AkarSita hue the aura usa dizA meM daur3ane lage the kintu aba vaha mor3a A gayA hai jahA~ hama apanI vipathagAmitA ko mahasUsa karane lage haiN| isa kAraNa hI aba yaha samajha phailane lagI hai ki vikAsa kI jo dizA hamane pakar3I thI, vaha galata thii| hama apanA sukha aba taka bAhara hI bAhara khojate rahe haiM aura yahI hamArI bhUla thii| jo sukha vAstava meM apane hI bhItara meM basA huA hai aura jise hama antaryAtrA ko saphala banAkara prApta kara sakate haiM, vaha bhalA bAhara kahA~ aura kaise milatA? vaicArika dRSTi se sAmAnyajana taka meM yaha jo nayA mor3a AyA hai, ise hI svastha rUpa dekara hama AdhyAtmika dizA kI ora le jA sakate haiN| Aja karIba karIba sabhI varga-pUrva ke hI nahIM balki pazcima ke bhI sabhI varga vaijJAnika vikAsa ke isa bhayAvaha rUpa se saMtrasta ho rahe haiM aura Akula-vyAkula hokara sukha ke naye kSetroM tathA naye srotoM kI zodha kara rahe haiN| yaha zodha kI pravRtti hI hameM antaryAtrA kI dizA meM Age bar3hA skegii|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha ke zodha kI yaha antaryAtrA hameM AraMbha karanI hogI apane hI mana se, kyoMki yaha mana bAhya evaM Abhyantara jagat ke madhya kI kar3I hai| Aja yaha mana bAhara ke viSayoM meM hI bhaTaka rahA hai-- isako sAdhanA par3egA aura use ekAgra banAkara bhItara gaharAI meM utAranA hogaa| mana kI aisI sAdhanA hI antaryAtrA kI sAdhanA bana skegii| isameM cittavRttiyoM para niyaMtraNa kI kSamatA bar3hAnI hogI to unake saMzodhana ke vividha prayoga bhI kAryAnvita karane hoNge| cittavRttiyA~ azubha yogoM se zubha yogoM meM pravRtti kare - yaha koI sarala kArya nahIM hai / phira yaha AtmA bhI ananta kAla se vaibhAvika vAtAvaraNa meM cala rahI hai jisake kAraNa cittavRttiyoM meM yaha parivartana lAnA sahaja rUpa se saMbhava nahIM hai| vipatha para daur3ate hue citta ko niyaMtraNa lenA eka bhagIratha kArya hai| kaI sAdhakoM kaI prayoga isa hetu kiye haiM kintu unake kaI prayoga isa dizA meM viphala bhI rahe haiM / kAraNa, jaba taka AtmA ke mUla svabhAva kA samyak jJAna nahIM ho tathA vipatha se mana ko niyaMtrita karane kI samyak vidhi apanAI nahIM jAya, taba taka koI bhI prayoga saphala nahIM ho sktaa| isa sambandha meM vItarAga devoM ne saMyamIya sAdhanA kI prakIrNatA ke bAda antarajJAna ko pAkara jo manassAdhanA evaM dhyAna kA prayoga batAyA hai, usI ko kendrastha banA kara sAdhanA rUpa antaryAtrA kA zrIgaNeza kiyA jA sakatA hai| 4 Aja prAyaH sampUrNa jIvana bAhya yAtrA meM hI vyasta banA huA hai| caubIsoM ghaMTe, manuSya bahirdarzana kI dizA meM hI daur3a rahA hai| bAhara kI pratispardhAtmaka daur3a se use tanika bhI avakAza nahIM hai ki vaha antaryAtrA ke vibhinna pahaluoM kA jJAna bhI kre| ataH antaryAtrA viSayaka cintana kA abhAva hai / kintu vartamAna yuga kI viSamatAoM se vaha avazya ghabarA uThA hai| isa ghabarAhaTa ne usake mana meM yaha vivazatA jarUra paidA kara dI hai ki bhItara meM sukha ko khoje / isa kAraNa vaha Atma cintana kI tarapha avyakta rUpa se mur3A hai--yaha kahA jA sakatA hai| usakI isa manodazA meM yadi Atma samIkSaNa kI bhAvanA jagAI jAya aura mana ko sannaddha banAyA jAya to vaha apanI antaryAtrA ke viSaya meM cintanazIla bana sakegA / cintanazIlatA kI bhUmikA para yadi manuSya ke mana ko ArUr3ha kara diyA jAya to nizcaya hI vaha Atma-sAdhanA ke prati AkRSTa ho jAyegA / eka bAra jaba manuSya ke mana kI sAdhaka ke rUpa meM racanA ho jAyagI, taba usakI antaryAtrA kI pipAsA adhikAdhika tIvra banatI jaayegii| mana kI sAdhanA meM usakI abhiruci bhI bar3hegI evaM anubhUti bhI paripuSTa hogii| isakA vAstavika kAraNa yaha hogA ki usake bhItara Ananda kA aisA srota phUTa nikalegA jo use anupama lgegaa| isa Ananda kA rasAsvAdana usake antaHkaraNa meM samucita manobhUmi kA nirmANa karegA jisameM phira apanI cittavRttiyoM para niyaMtraNa kara lenA kaThina nahIM raha jAyegA / taba sAdhanA meM bhI eka naI dRr3hatA kI jyoti jAga jAyegI / samIkSaNa dhyAna sAdhanA mana kI sAdhanA ke sambandha meM agaNita prayoga pracalita haiM jaise haThayoga, bhaktiyoga, laya yoga, karmayoga, sahaja yoga aadi| inameM se sahaja yoga kI sAdhanA avazya apekSAkRta adhika upayogI hai jisake mAdhyama se tanAva mukti evaM zAnti se sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai| kintu itanA avazya hai ki kisI bhI Atmadarzana kI sAdhanA kI prAraMbhika bhUmikA mana kI sAdhanA hI hogii| mana kI sAdhanA meM mukhya rUpa se cittavRttiyoM ke niyaMtraNa evaM saMzodhana para bala diyA gayA hai| 4
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi yaha kArya AsAna nahIM hai aura adhisaMkhya sAdhakoM ke prayAsa viphala ho cuke haiM, phira bhI jo svAnubhUti se prabodha lete calate haiM tathA sthAyI sukha kA mArga khojate haiM eka dina saphalatA unake caraNa avazya cUmatI hai / svAnubhUti kI paripuSTatA kI dRSTi se uparokta prayogoM kI zrRMkhalA meM jo samIkSaNa dhyAna paddhati kA sRjana kiyA hai, vaha yadi niSThA ke sAtha sAdhakoM dvArA apanAI jAya to vizvAsa hai ki svAnubhUti kI sakSamatA abhivRddha kI jA sakatI hai / merA yaha vizvAsa isa samIkSaNa dhyAna paddhati ke saphala prayogoM para AdhArita hai| kaI sAdhaka isa paddhati ko apanA rahe haiM aura unheM isake supariNAma bhI prApta ho rahe haiN| samIkSaNa dhyAna paddhati hai kyA ? apane samasta jIvAjIva padArthoM ko samyak prakAra se dekhnaa| kyA yaha dekhanA ina carma cakSuoM se saMbhava hogA ? kataI nhiiN| yaha dekhanA saMbhava ho sakegA mAtra jJAna cakSuoM ke mAdhyama se aura isa kAraNa pahale apane jJAna cakSuoM ko ughAr3anA hogaa| yaha pahale antarcakSuoM ko kholegii| samIkSaNa dhyAna sAdhanA se pahale bhUmikA kI zuddhi AvazyakatA batAI gaI hai| isa dhyAna kI bhUmikA hai mAnasa paTala aura dhyAna kI saphalatA ke lie pahale isI paTala ko vizuddha banAnA hogA / dhyAna sAdhanA kA artha hogA ki manuSya bAhya jagat se apane Apako saMkucita banAve tathA apane antaHkaraNa meM praveza kre| isakA uddezya hogA vizRMkhalita banI cittavRttiyoM kA vizodhanapUrvaka niyaMtraNa krnaa| anantakAla se bahirmukhI banI huI ina vRttiyoM ko suniyojita karane ke lie vizeSa prakAra kI bhUmikA kI AvazyakatA hogii| kisAna bIja vapana ke pahale jaise apane kSetra kI zuddhi karatA hai, vaisI hI koziza eka sAdhaka ko bhI vikendrita vRttiyoM ke niyaMtraNa se pahale sthAna, vAtAvaraNa kI zuddhi tathA saMkalpazakti kI dRDhatA ke rUpa meM karanI hotI hai / sarvaprathama mana kI sAdhanA ke prati tIvratama saMkalpa kI AvazyakatA hogii| yaha eka manovaijJAnika tathya hai ki apane hI saMkalpa, apane hI vikAsa yA patana kI dizA kA nirdhAraNa karate haiN| kisI bhI dizA meM agragAmI banane ke lie saMkalpoM kI tIvratA apekSita hotI hai| saMkalpa jitanA sudRr3ha hotA hai, tadanusAra usakA AcaraNa bhI adhika sakriya hotA hai / isalie sAdhanA ke kSetra meM praveza karane se pahale satsaMkalpa kI sudRr3hatA vAMchanIya aura anivArya hai| satsaMkalpa kI paripUrNatA ke sAtha sAdhanA nizcita rUpa se adhika gatizIla hogii| dRr3ha saMkalpa ke bAda sthAna tathA vAtAvaraNa kA bhI eka dhyAna-sAdhaka ke citta para prabhAva par3atA hai| dhyAna sAdhanA ke liye upayogI sthAna vahI mAnA jAyegA, jo ekAnta, zAnta, nIrava tathA indriyAkarSaNa ke padArthoM se rahita ho / sthAna yadi upayogI nahIM ho to sAdhanA meM vighna par3ate rahate haiN| jinake kAraNa pariNAma prApti kI avadhi lambI ho jAtI hai / isaliye dravya aura bhAvarUpa ubhayamukhI zuddhi vAle sthAna kA cayana kiyA jAnA caahiye| isI prakAra Asa-pAsa kA vAtAvaraNa bhI sAdhaka ke dhyAna-sambala ko DigAne vAlA nahIM, bar3hAne vAlA honA cAhiye / antarpraveza ke lie sahajatA anivArya hotI hai aura sahaja sarala paridhAna, sthAna tathA vAtAvaraNa kI upasthiti meM sahajatA kA samyak vikAsa sarala bana jAtA hai / manovaijJAnika dRSTikoNa ke anusAra samaya ke sAtha meM bhI mana kA tAdAtmya sthApita ho jAtA hai, ataH samIkSaNa dhyAna kI sAdhanA meM samaya kI niyamitatA bhI Avazyaka hogI kyoMki 5
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamabaddha samaya para svataH hI sAdhanA kI smRti ho AyegI tathA usameM pravRtta ho jAne kI lagana laga jaayegii| samaya kI niyamitatA sadha jAne para sAdhaka ke mana kI kriyAzIlatA svacAlita jaisI ho jaayegii| dhyAna ke lie sarvottama samaya brahma muhUrta yAne ki rAtri kA antima prahara aura sUryodaya ke sAtha prathama prahara kA samaya mAnA gayA hai| taba yaha samIkSaNa dhyAna apane vidhi krama se sAdhA jAnA caahiye| dhyAnAraMbha se 'AdhA ghaMTA pUrva sAdhaka ko nidrA tyAga denI cAhiye tAki daihika cintAoM se nivRtta hokara vaha yathAsamaya sAdhanA meM pravatta ho ske| taba sAdhaka sAmAnya Asana para mAlA. makhavAcikA Adi sAdhana sAma lekara baiThe aura yathA suvidhA sAmAyika yA saMvara kA pratyAkhyAna le| vandana-namana dvArA sAdhaka pahale apane pramAda ko bhI miTAve to apanI vRttiyoM meM mAna ko haTAkara namratA kA saMcAra bhI kara de| vidhipUrvaka vandana tIna bAra Avartana sahita vandana karane se vakSasthala kI mAMsa peziyoM meM naye rakta kA saMcAra hogA isase prANa vAyu kI grahaNa kSamatA bar3ha jaayegii| phira padmAsana se baiThakara sAdhaka dhyAna meM baiTha jAve kisI prakAra kA tanAva apane bhItara na uThane de| sahaja bhAva se merUdaMDa sIdhA aura sarala rhe| dhyAna kI isa mudrA meM nirahaMkArI vRtti kI spaSTa jhalaka honI caahiye| isa vidha dhyAna meM sthita ho jAne ke bAda yoM samajhiye ki apanI antaryAtrA kA yaha Arambha hai| isa yAtrA kA AraMbha hI Antarika cintanazIlatA ko ubhAratA hai ki sArA jIvana aura sArA samaya hamane sAMsArika viSayoM ke pIche lagA rakhA hai to kyA mAtra isa mAmUlI se samaya kI dhyAnAvasthitatA se kAma cala jAyegA ? taba bhItara hI bhItara eka asantoSa umar3ane ghumar3ane lagatA hai aura dhyAna ke lie adhika utsAha va adhika samaya kI abhilASA jAgatI hai--antardarzana kI pipAsA balavatI hotI hai| isa cintana ke sAtha sAdhanA ke lie samucita evaM sahayogI manobhUmi kA nirmANa hotA hai jisake kAraNa cittavRttiyoM ko samyak dizA meM mor3anA adhika kaThina nahIM rhtaa| saMkalpa kI dRr3hatA, pariveza kI zuddhatA, vAtAvaraNa va sthAna kI pavitratA tathA vinaya-vivekapUrvaka tyAga bhAvanA kI ojasvitA ke dvArA sAdhanA ko zreSTha sampuSTi prApta ho jAtI hai| taba sAdhaka ko mana kI gatividhi para apanA dhyAna kendrita karanA cAhiye tathA use samajhakara Avazyaka nirdeza saMkalpita kiye jAne caahiye| yaha prayAsa honA cAhiye ki mana kama se kama sAdhanA kI nirdhArita kAlAvadhi meM to diye gaye nirdezoM kA pAlana kare hii| usakI sArI bahirgamitA kI daur3a taba taka ke samaya ke lie to zAnta kara dI jAnI caahiye| sAdhaka ke saMketoM ke viparIta usakA mana eka kSaNa ke liye bhI nahIM cale--isakA nirantara abhyAsa kiyA jAnA caahiye| jitane dRr3ha saMkalpa ke sAtha sAdhaka apane mana ko nirdeza degA, vastutaH mana bhI utanI hI sakriyatApUrvaka una nirdezoM kA anusaraNa karane lgegaa| nirdezoM kA saMkalpa ke sAtha saMyukta honA Avazyaka hai| sAdhaka jaba apane UrjAyukta saMkalpa kA sahayoga legA to mana kI samasta vRttiyA~ apane kendra kA atikramaNa karane meM samartha nahIM raha skeNgii| kisI prakAra kI AMdhI una vRttiyoM ko apane sAtha bahA nahIM skegii| lekina yaha saba saMbhava ho sakegA tIvratama saMkalpa ke sAtha nizcita avadhi taka indriyoM evaM mana para samyaka niyaMtraNa rakhane ke kaThina prayAsa ke mAdhyama se hii| paramocca bhAvanA aura paramAtmA kI sAkSI se liyA gayA aisA saMkalpa, usa avadhi meM indriyoM ko unake viSayoM ke AkarSaNa vikarSaNa meM lipaTane nahIM degaa| ve pApajanaka asatya vRttiyoM meM bhI nahIM jA sakegI to varNa rasa, gaMdha, sparza
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi ke pralobhana meM bhI nahIM giregii| aise saMkalpa se indiyoM ko prazasta saMbala mila jAyegA jisakA Azraya lekara ve samasta prANiyoM kI rakSA meM sAvadhAna bana jAyegI aura vizvamaitrI kI ucca bhAvanA ke anusAra kArya kregii| samIkSaNa dhyAna meM kendrastha hone ke liye mana ke svarUpa evaM usakI gatividhi ko bArIkI se samajhanA jarUrI hai| vastutaH mana eka bAlaka ke samAna svabhAva vAlA hotA hai nAdAna aura caMcala / caMcalatA ke kAraNa yaha saMbhava hotA hai ki kisI bhI cIja kA upayoga vikAsa ke liye nahIM, vinAza ke lie kara diyA jAtA hai| eka bAlaka ke hAtha meM kalhAr3I A jAya to vaha usa kA upayoga sabase pahale apane ghara ke daravAjoM para hI karanA zarU kara degaa| usa samaya jitane sneha, jitane viveka aura jitanI kuzalatA se bAlaka ko samajhAyA jA sakatA hai, mana ko sahI rAha para lagAne ke lie usase bhI adhika sneha, viveka aura kuzalatA kI AvazyakatA hogii| isakA kAraNa yaha hai ki mana hara samaya kriyAzIla rahatA hai aura usakI kriyAzIlatA jitanI anupayogI hotI hai, vaha zaitAna kA ghara banatA jAtA hai| isaliye mana kI vipathagAmitA ko rokane tathA use samyak dizA meM pravartita karane ke liye bhI adbhuta kauzala caahiye| yahI kauzala samIkSaNa dhyAnAbhyAsa se prApta hotA hai| mana ko kAma cAhiye-kriyA cAhiye, Apa use sahI kAma aura kriyA de dete haiM to vaha aura daur3egA evaM Apake uddezya ko saphala banAne meM juTa pdd'egaa| yadi Apa use vyavasthita dizA nahIM de pAte haiM to vaha bigaDaila bacce kI taraha idhara udhara bhaTakegA hii| taba vaha vidhvaMsa ke sUtroM ko hI pakar3atA rhegaa| ataH mana ke mananapUrNa svabhAva ko eka sAdhaka samajheM aura usakI gatizIlatA ko zubhatA kI ora modd'eN| mana to hara samaya gati karegA hI isalie use sthira nahIM karanA hai balki usakI gati ko zubha mor3a denA hai| manassAdhanA kA yahI artha hai ki mana kI gati-dizA ko parivartita kara lenaa| use asat se sat, andhakAra se prakAza kI ora mor3a lenA hI isa sAdhanA kA dhyeya hai| yaha mAnasa-parivartana AtmA ko usake vibhAva se nikAla kara svabhAva meM avasthita banA degaa| ___ saMsArI AtmA anAdikAla se karmoM se saMpRkta banI huI hai jisase usakA mUla vizuddha rUpa malina ho gayA hai| isa maila ko aniyaMtrita mana aura indriyAM bar3hAtI hI jAtI haiM jo parata-dara-parata bahuta gAr3hA aura cikanA ho gayA hai| isa maila ko dUra karane kA eka hI upAya hai ki vikAra bar3hAne vAlI indriyoM para hI apanA anuzAsana sthApita kiyA jAya aura isameM sahAyatA karatA hai samIkSaNa dhyAna arthAt vRttiyoM ke saMzodhana, udAttIkaraNa athavA rUpAntaraNa kI saadhnaa| isa sAdhanA kA yaha uddezya kataI nahIM hai ki mana ko gatihIna banA diyA jAya athavA vRttiyoM kA avarUMdhana kara diyA jaay| vRttiyoM ke saMzodhana, udAttIkaraNa tathA rUpAntaraNa kA kArya karegI samIkSaNa dhyAna sAdhanA, jo mana kI gati ko rokegI nahIM, zubha dizA meM mor3a degii| sAdhaka mana kI gati ko mor3egA aura mana indriyoM ko modd'egaa| yaha krama calatA rahegA aura niyaMtraNa kA cakra bhI sucArU rUpa se ghUmatA rhegaa| samIkSaNa dhyAna ke pariprekSya meM 'samIkSaNa' kA artha saMdarbha spaSTa ho jAnA caahiye| samIkSaNa zabda kA artha hai samyak rIti se athavA samatApUrvaka dekhanA-nirIkSaNa krnaa| yaha zabda do zabdoM sam+IkSaNa ke saMyoga se banA hai| isakA bhAvArtha yaha huA ki apanI hI vRttiyoM ko hama samyak rIti se samabhAva pUrvaka dekheM aura nirantara unakA nirIkSaNa karate rheN| phalasvarUpa cittavRttiyoM kI kaluSitatA hamako samajha meM AyegI to yaha bhI samajha meM AyegA ki unakA parizodhana kaise kiyA 7
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAya ? samIkSaNa dhyAna hamAre jJAna cakSu kholegA hI nahIM, balki vaha svayaM jJAna cakSu rUpa bana jAyegA / eka sAdhaka kAluSya ko dekhegA tabhI usakA parizodhana bhI kara skegaa| apanI prAraMbhika bhUmikA meM vaha kevala apanI cittavRttiyoM kA samyak nirIkSaNa hI kara skegaa| nirIkSaNa se hI vaha jAna sakegA ki mana kina-kina azubha pravRttiyoM meM gatizIla ho rahA hai ? una pravRttiyoM ke uddIpaka hetu kyA-kyA haiM ? isa jAnakArI ke bAda hI una vRttiyoM kI azubhatA se zubhatA meM pravRtti hetu sAdhaka apane prayAsoM ko teja kara skegaa| isa prakAra kA anuciMtanapUrNa nirIkSaNa hI samIkSaNa dhyAna kI bhUmikA kA kArya kregaa| samIkSaNa kI isa prakriyA ke sAtha vyAvahArika jIvana se sambaddha sthUla cintana kI ora mur3anA hogaa| vyakti akelA nahIM hotA, vaha apanI sAmAjikatA se bhI baMdhA huA hotA hai aura isaliye use samAja, parivAra athavA anya saMgaThanoM se sambandhita pravRttiyoM meM pravRtta honA par3atA hai| yaha usakI vyAvahArika anivAryatA hai| isaliye apanI sAdhanA ke samaya sAdhaka ko yaha cintana karanA cAhiye ki vivazatAvaza usako apane samAja yA anya saMgaThanoM se sambandhita azubha pravRttiyoM pravRtta honA par3atA hai yaha usakI Atmika durbalatA hai| azubha ko azubha rUpa meM svIkAra kara lene se bhI sAdhanA ko bala hI milatA hai| aisA hI vicAra apane anaitika AcaraNa ke prati bhI uThanA cAhiye aura sAtha-sAtha usa durbalatA ko yathAsAdhya zIghrAtizIghra dUra karane kA bhI mAnasa bananA caahiye| vivazatAjanya asatpravRttiyoM ke prati pazcAttApa kI bhAvanA ubharanI caahiye| isase prAyazcita lene kI dhAraNA banegI kyoMki prAyazcita usa bhUla ke prati sAvadhAnI rakhane ke bhAva kA gaharA aMkana kara detA hai / mana para gaMbhIra prabhAva ko aMkita banAye rakhane kA sarala upAya yaha hai ki usake dvArA adhika se adhika icchita vaiSayika padArtha use na diye jAya jisase usakI Asakti TUTatI calI jaay| TUTatI huI Asakti meM usako jo saMkalpapUrvaka nirdeza diye jAyeMge, usakI pAlanA vaha avazya kregaa| nirdeza dene ke samaya yaha dhyAna meM rakhA jAnA cAhiye ki mana kI una vRttiyoM kA bhI rUpAntaraNa ho jo vivazatA, pramAda athavA durbalatA ke gheroM meM baMdhI huI haiN| una vRttiyoM ko bhI jaba parimArjita karane kA puruSArtha prakaTa hogA, taba samIkSaNa dhyAna kA bhI vaijJAnika rUpa adhika sakriya bana jaayegaa| yaha sahI hai ki sabhI bhUloM yA truTiyoM kA eka sAtha parimArjana nahIM ho sakegA kintu sthUla vRttiyoM ko zubhatA kI ora mor3ane ke sAtha sUkSma doSoM para bhI sAdhaka kI dRSTi avazya calI jaayegii| isa prakAra jaba taka citta meM samIkSaNa ke prati utsAha, umaMga aura mana kI gaharI bhUkha banI rahe taba taka sAdhaka AtmAvalokana athavA vyavahAra-darzana kI isa prakriyA meM saMlagna banA rahe / cintana kA samaya isa taraha bar3hAyA jAtA rahe ki usase mana Ube nhiiN| kyoMki zurU meM hI mana Uba jAyegA to vaha cintanazIlatA Age nahIM bar3ha skegii| samIkSaNa kA dvitIya caraNa jIvana ke vyAvahArika pariveza meM manovRttiyoM kA samAyojana karane ke bAda Atma lakSya meM praveza kA samIkSaNa kA dvitIya caraNa prAraMbha hotA hai / aura yaha caraNa hotA hai Adarza sthiratA kA / kisI bhI ucca Adarza kI sthiratA ke abhAva meM sAdhanA meM abAdha gati utpanna nahIM hotI hai / sAdhanA kA hI prazna nahIM, kisI bhI zubha kArya ke prati taba taka samarpita bhAva utpanna nahIM hotA hai jaba taka ki koI Adarza-kalpanA sAmane na ho / eka vyavasAyI bhI apane vyavasAya ko prAraMbha karane se pUrva te
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI samartha saphala vyavasAyI ko Adarza mAnakara hI vyavasAya ke kSetra meM Age bar3ha sakatA hai| ThIka isI prakAra sAdhanA ke kSetra meM kadama bar3hAne se pahale kisI Adarza ko sAmane rakhanA anivArya hai / kintu yaha Adarza paramocca evaM parama zreSTha honA caahiye| yaha Adarza jitanA uccatama hogA, utanI hI sAdhanA kI gati UrdhvagAmI banegI / isaliye apanA Adarza nirdhAraNa karane meM jAgRta vRtti kI AvazyakatA hotI hai / prazna hai ki Adarza kaisA honA cAhiye ? Adarza vahI ho jo apane lakSya kA sarvottama pratimAna bana ske| vaha lakSya kyA hai ? vaha lakSya hai AtmA ko sarvavizuddha rUpa pradAna karake siddhAvasthA taka pahu~cAne kA / sAdhaka kA prathama cintana isa dRSTi se Adarza kA anucintana hI hogA jo yaha bhAna dilAtA hai ki yaha mAnava-jIvana mAtra isI jIvana taka sImita nahIM hai / yaha vibhinna yoniyoM meM paribhramaNa karate hue aise sazakta sAdhana ke rUpa meM milA hai jo AdhyAtmika unnati ke liye anukUla vAtAvaraNa pradAna karatA hai| isa jIvana aura anya durlabha prAptiyoM ke pazcAt AtmakalyANa ke lakSya se vicalita rahanA, puNyamaya saMyogoM kA sadupayoga nahIM karanA tathA bhautika padArtho ke upArjana meM hI bahumUlya samaya kA durupayoga karanA kataI samucita nahIM hai / sAdhaka kA yaha cintana calanA cAhiye ki mujhe Aja jo anukUlatAe~ milI haiM, kyA maiM Atma-vizvAsapUrvaka kaha sakatA hU~ ki ye saba mujhe AgAmI janma meM bhI prApta hoMgI ? aura yadi aisA nahIM hai to unakA isI jIvana meM pUrNa sadupayoga kara hI lenA cAhiye kyoMki mAtra bhautika sAdhanoM kI upalabdhi kA mArga ajJAna ke aMdhakAra se AvRtta hotA hai / aMdhakAra kI ora gati karanA merA lakSya nahIM hai| yadi maiM aMdhakAra meM hI rahU~ to ye indriyA~ bhI kAma bhogoM kI tarapha AkarSita hotI rahegI / samasta dRzya, zravya athavA asvAdya padArtha mujhe apane Adarza lakSya se vicalita karane kI hI kriyA karate rahate haiN| isalie mujhe ina sabase Upara uThakara apane Atma-sAkSAtkAra kI ora isa gati se bar3hanA cAhiye ki jahA~ aMdhakAra kI eka rekhA taka na rahe-- cAroM ora prakAza hI prakAza ho / isa prakAza meM Atma-jJAna kA, ananta sUryoM se adhika teja hote hue bhI parama zAnti kA Aloka vyApta hotA hai| logassa ke pATha meM 'Aiccesu ahiyaM payAsayarA' ke aMza se aise hI prakAza kA ullekha kiyA gayA hai| ataH merA Adarza bhautika padArthoM kA anubaMdhita prakAzAbhAsa nahIM, apitu apanI hI AtmA se udghATita hone vAlA apUrva prakAza hai| yaha prakAza hai sat, cit evaM Anandamaya / yaha paramocca Adarza mujhe merI sAdhanA meM pratipala apane sAmane rakhanA hai / yahI sarvottama Adarza hai| bhaviSya ke nirdhAraNa kA caraNa yaha sarvottama Adarza hI sAdhanArata AtmA kA prakAza staMbha hotA hai| Adarza ke nirdhAraNa evaM usI prakAra lakSya ke saMsmaraNa dvArA AtmalakSI antarAvalokana karane ke bAda jaba taka sAdhaka punaH apane vyAvahArika jIvana meM lauTatA hai taba usakA tIsarA aura antima caraNa AraMbha hotA hai| yaha antima caraNa hotA hai apane bhaviSya ke samyak rIti se nirdhAraNa kA / sAdhaka kI antaryAtrA kA AraMbha bAhara se bhItara meM praveza karane ke rUpa meM hotA hai yAni vaha apane vyAvahArika jIvana se AdhyAtmika jIvana meM praveza karatA hai, deha se cetanA kI tarapha unmukha hotA hai / kintu yaha krama pahale sAmayika hI rahatA hai kyoMki sAdhanA meM nizcita avadhi taka baiThane ke bAda vaha phira se apane vyAvahArika jIvana meM calA jAtA hai| kintu usa kA yaha pratyAvartana 6
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI use apane lakSya evaM Adarza se vismRta nahIM banAnA cAhiye / AdhyAtmika jIvana kI hI yathocita samyak pUrti usake vyAvahArika jIvana meM bhI honI caahiye| phira bAra-bAra jo eka jIvana se dUsare jIvana meM bhAvanAtmaka pratyAvartana hotA rahegA, usameM bhAvanAtmaka parivartana evaM uccataratA kI apekSA rhegii| taba yaha pratyAvartana eka dUsare kA sampUraka bana jAyegA balki yoM kaheM ki donoM jIvana AdhyAtmikatA se otaprota hone lageMge / vyAvahArika jIvana meM bhI Adarza evaM lakSya ke anukUla AcaraNa kA vistAra ho jAyegA / bhaviSya ke nirdhAraNa ke prati taba sAdhaka kA sampUrNa dhyAna kendrita hone lagegA / taba usakI saMkalpa zakti bhI balavatI hone lgegii| jaba vaha vyAvahArika jIvana meM lauTegA, taba pahale kI taraha viSama paristhitiyoM ke sAmane jhukegA yA giregA nhiiN| unase samhala kara calegA, apitu unheM sudhArane kA satprayAsa bhI kregaa| usakI isa sajaga vRtti se usake vyAvahArika jIvana meM bhI lokopakAra kI bhAvanA paidA hogii| vaha socegA ki jisa lakSya evaM Adarza ko maiM utthAnakArI mAnatA hU~ aura jisa dizA meM maiM gati kara rahA hU~, kyoM nahIM pratyeka mAnava bhI usa lakSya aura Adarza ko utthAnakArI mAne aura kyoM nahIM, pratyeka mAnava usI dizA meM gati kare ? yaha usakI lokopakAra kI bhAvanA hogii| isa dRSTi se vaha apane AdhyAtmika jIvana meM apanI Atmika uccatA kA puruSArtha karegA to usakA vahI puruSArtha usake vyAvahArika jIvana meM pratyeka mAnava ke lie kalyANakArI caraNa bana jAyegA / samuccaya rUpa se isa pariprekSya meM taba eka sAdhaka apane bhaviSya kA nirdhAraNa samatApUrvaka karanA caahegaa| AdhyAtmika dRSTi se sAdhaka apane bhaviSya kA nirdhAraNa isa rUpa meM karanA cAhegA ki usakI sAdhanA vistRta aura vyApaka bne| isakA artha hai ki usakI sAdhanA avyakta rUpa se usake vyAvahArika jIvana meM bhI sthAna pAve aura phaile / AdhyAtmika jIvana se punaH apane vyAvahArika jIvana meM lauTate samaya usako apane kriyAkalApoM meM sabase pahale prabalatama saMkalpa ke sAtha-sAtha sAmayika nizciMtatA evaM samaya kI niyamitatA para vizeSa dhyAna denA hogaa| kyoMki usI AdhAra para vaha apane caubIsoM ghaMToM kA kAryakrama nizcita kara paayegaa| Age ke kAryakrama kA nirdhAraNa use sAdhanA se uThate hI kara lenA cAhiye jo punaH sAdhanA meM avasthita hone taka kA ho| isa kAryakrama ko isa prakAra nizcita karanA cAhiye ki usameM pratyeka miniTa kA hisAba ho / eka bhI miniTa na Alasya meM khoyA jAya aura na eka bhI miniTa kA durupayoga kiyA jaay| isase Age bar3hakara yaha nizcaya kiyA jAya ki adhikAdhika samaya sva-para loka-kalyANa meM niyojita ho / jyoM-jyoM sAdhanA kA krama saghana hotA jAya, tyoM-tyoM sva- para kalyANa kI niSThA bhI prabala banatI jAya / sAdhaka ke jIvana meM taba vaha sthiti utpanna ho sakatI hai, jahA~ usake donoM prakAra ke jIvanoM meM gaharA sAmaMjasya paidA ho jaay| usI sthiti meM donoM jIvana apane vAstavika artha meM eka dUsare ke sampUraka bana skeNge| phira daihika cintAoM se nivRtti bhI kI jA sakegI to nirvAha hetu vyavasAya kA saMcAlana bhI ho sakegA, taba bhI bhAvanAtmaka lakSya susthira banA rahegA aura pratipala Atma cintana kI vRtti hI prabala evaM mukhara banatI jAyegI / phira sAdhaka ko apane agale caubIsa ghaMToM kA pakkA kAryakrama bhI banAnA cAhiye / sAdhanA ke samaya pichale caubIsa ghaMToM kA AlocanAtmaka lekhA-jokhA bhI lenA caahiye| udAharaNArtha jaba 10
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhaka apanI sAdhanA uThe to pUre caubIsa ghaMToM kA agrima kAryakrama nizcita kare ki itane bajakara itane miniTa para vaha apanI vyAvahArika cintAoM se nivRtti pA legA va phira itane bajakara itane miniTa taka amuka kArya kregaa| sArI dinacaryA isa rUpa meM sunizcita ho jAnI cAhiye / use nizcaya karake hI virAma nahIM le lenA cAhiye balki sazakta mAnasa ke sAtha usa kAryakrama kA use usI rIti se anusaraNa bhI karanA cAhiye / usameM pramAdavaza yA akAraNa kisI prakAra kA antara nahIM AnA cAhiye / sahajatA jIvana kA aMga bane eka sAdhaka ke lie isa rUpa meM samaya nirdhAraNa evaM kaThoratApUrvaka usake pAlana ke sAtha sAdhanA kI dRSTi se yaha Avazyaka hogA ki vaha jisa kisI kArya meM saMlagna hotA hai, usameM usakI samasta vRttiyA~ samarpita bhAva se pravartita honI caahiye| usakA sampUrNa jJAna, viveka evaM upayoga usa kArya kI sampUrti meM laga jAnA cAhiye / samajhiye ki eka sAdhaka zAstra athavA upayogI graMtha kA vAcana kara rahA hai to usakA samagra dhyAna usa vAcana meM kendrita ho jAya - isa taraha ki jaise vaha usa Ananda meM nimagna ho gayA ho| use aisI anubhUti ho ki usakA citta usa kArya meM pUrI taraha se rasa le rahA hai| tallInatA usakA AtmaguNa bana jAnA caahie| aisI tallInatA AdhyAtmika kAryoM meM to ho hI kintu usa tallInatA kA prasAra usake vyAvahArika jIvana meM bhI ho jAnA caahiye| jaise vaha jaba bhojana kara rahA ho to jo bhI sAmane hai mudita mana usako premapUrvaka khAve aura usI tallInatA se khAve / tallInatA kA yaha Atma-guNa paripuSTa taba bana sakegA, jaba eka kArya karate hue dUsare kArya kA smaraNa taka na kiyA jaay| jaba sAdhaka grantha kA vAcana kara rahA ho taba anya sAdhanA ke bAre meM bhI nahIM soce| kisI sAMsArika kArya ke lie socane kA savAla hI nahIM hai| isI prakAra jaba vaha bhojana kara rahA ho to snAna karane ke bAre meM nahIM soce| pratyeka kriyA ke prati isa tallIna bhAva se usa kriyA kI sArthakatA kA sIdhA anubhava hogA / isI tallInatA ko ekAvadhAnatA kA nAma diyA gayA hai aura yahI jIvana kI sahajatA hai athavA 'sahaja yoga' kI sAdhanA hai / jo kArya jisa samaya kara rahe haiM, usI meM apanI cittavRttiyoM kA sArA dhyAna kendrita ho jAya aura anya koI bAta smRti taka meM nahIM Ave, taba ekAgratA kA sundara abhyAsa banegA / ekAgratA se apanI sampUrNa zaktiyA~ jaba eka hI kArya meM nirata banegI - samarpita ho jAyegI taba usa kArya kI saphalatA bhI asaMdigdha ho jAyegI / dhIre-dhIre yaha abhyAsa itanA saMpuSTa bana jAyegA ki pUrva nizcita kAryakramAnusAra pratyeka kArya sahajatApUrvaka sampanna hone lagegA / yoM kaheM ki sahajatA jIvana kA aMga bana jAyagI / sahaja yoga kI sAdhanA kI yahI utsAhakArI bhUmikA bhI bana jaayegii| yaha samIkSaNa dhyAna sAdhanA kA tIsarA caraNa athavA antima AyAma hogA ki hAtha meM liye hue kArya ke prati athavA yadi koI cintana kara rahe haiM to usa cintana ke prati samagra samarpaNa kA saMkalpa bana jAya / saMkalpa kI dRr3hatA yahA~ taka bana jAya ki dhAraNA le lene ke bAda bhojana ke samaya eka-eka kRta-kriyA para sajagatA kI AlocanA ho ske| roTI kA Tukar3A tor3ate samaya aura kavala muMha meM rakhate samaya athavA usako cabAte samaya sAdhaka kA upayoga jAgRta rhe| usake mana meM yaha vicAra calatA rahe ki 99
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM apanI pratyeka kriyA kA sUkSmatApUrvaka avalokana karUMgA tathA usase utpanna hone vAle pratyeka prabhAva kI samyak samIkSA kruuNgaa| usakA eka bhI kavala binA isa prakAra kI sajagatA ke mu~ha meM nahIM jAve aura na mu~ha se gale meM utre| yaha sajagatA bhojana ke samaya meM hI rahe aisI bAta nahIM hai| sAdhaka kI pratyeka kriyA meM usakI aisI sajagatA vartamAna rahanI caahiye| bhojana ke samaya meM athavA anya kisI kArya ke samaya meM sAdhI jAne vAlI aisI sajaga sAdhanA se 'sahaja yoga' kI sAdhanA to hogI hI kintu sAtha-sAtha meM aisI sAdhanA kA suprabhAva zarIra ke vividha aMgopAMgoM para bhI pdd'egaa| jaise bhojana ke samaya kI aisI sAdhanA usakI pAcana kriyA ko sarala va sahaja banA degii| satata jAgRti ke kAraNa khAdya padArthoM kA mu~ha meM carvaNa acchI taraha se hogA to usameM pAcaka rasoM kA sammizraNa bhI samucita rIti se saMbhava bnegaa| bhojya padArtha jitanA sAtvika hogA, utanA hI vaha supAcya bhI hogaa| prANazakti ke saMvardhana ke lie pAcana kriyA kA suvyavasthita honA bhI Avazyaka hai| usI prakAra prANazakti kA saMvardhana sAdhanA kI saphalatA ke liye bhI Avazyaka hotA hai| ataH bhojana ke samaya aisI tallInatA aura jAgRti rakhI jAyegI to usase zArIrika sthiti bhI vyavasthita rahegI aura sAdhanA kA sambala bhI abhivRddha bnegaa| bhojana grahaNa karane ke samAna hI dinacaryA kI pratyeka kriyA meM sAdhaka ko aisI hI tallInatA evaM jAgRti sAdhanI caahiye| satata sAvadhAnatA sAdhanA kI mUla vRtti ho jAnI caahiye| sAdhanA ke isa tricaraNAtmaka samIkSaNa krama meM pichale caubIsa ghaMToM kI kriyAoM kA saMsmaraNa evaM AgAmI caubIsa ghaMToM kI kriyAoM kA nirdhAraNa niyamita bana jAnA caahiye| aura ina donoM ke bIca meM jo AdhyAtmika sAdhanA kA krama calegA, usameM Adarza lakSya kA ekAvadhAna anucintana bhI niyamita rUpa se calanA caahiye| jahA~-jahA~ mano-vRttiyoM kA skhalana hotA ho, vahAM-vahA~ sAdhaka ko apanI sAvadhAnI kA sambala bar3hAte rahanA caahiye| sAdhaka ko yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki sAdhanA-kAla meM mana usakA anacara banakara rahe tathA usake pratyeka nirdeza kI yathAvata anupAlanA kre| isa dRSTi se mana kI ekAgratA kA saMkalpa pratikSaNa smRti-paTala para AtA rahanA cAhiye tAki usake tanika se idhara udhara hote hI use punaH apane sthAna para A jAne ke liye bAdhya kiyA jA ske| kyoMki mana ko anucaravat anuzAsita kiye binA saMkalpoM kA sazakta bana pAnA saMbhava nahIM hotA hai| aura jaba taka saMkalpa sazakta na bana sake taba taka lakSya siddhi asaMbhava banI rahatI hai| ataH lakSya ke prati pala-pala jAgRti ke sAtha manovRttiyoM kA niyamita samIkSIkaraNa sAdhanA kA anivArya pakSa mAnA jaayegaa| samIkSaNa meM jAgRti kI nitAMta AvazyakatA hotI hai| yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki hamArI AtmA kA lakSya siddha-svarUpa kA sAkSAtkAra karanA hai| parama caitanya sattA kI abhivyakti tathA avicala zAnti pUrNa vizrAnti ye hI apanI sAdhanA ke uccatama lakSya haiM jinake liye tri-AyAmI samIkSaNa dhyAna paddhati kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha paddhati manaHsthiti ko sudRr3ha banAkara ekAvadhAnI banAne kI bhUmikA mAtra hai jabaki samIkSaNa dhyAna kI unnati asIma hotI hai| ekAgra tallInatA athavA ekAvadhAnatA svayaM sarvocca lakSya nahIM haiM balki sarvocca lakSya kI pRSThabhUmi mAtra hai| yahA~ para yaha bhI yAda rakhanA cAhiye ki pUrva bhUmikA svarUpa samIkSaNa dhyAna ke ye tInoM caraNa pratidina kI prakharatA ke sAtha sUkSmatA meM avagAhana karane vAle banate jaaveN| pratidina ghaTita hone vAlI bAtoM para jaba pratidina cintana calatA rahegA, taba vaha svayaM 12
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ to sAdhanA nahIM hogI kintu sAdhanA ko usase puSTi avazya milegii| cintana, sAdhanA rUpa taba banegA jaba vaha viSaya kI sUkSmatA meM praveza karake sUkSmatama talasparzitA taka phuNcegaa| gUr3hatA jitanI bar3hatI jAyegI, cintana utanA prAbhAvika banatA jaayegaa| 'jina khojA tina pAiyAM, gahare pAnI paiThi' kI ukti ko sAmane rakhakara adhikAdhika gaMbhIratA arjita kI jAnI caahiye| kintu gUr3hatA aura gaMbhIratA apane cintana meM abhivRddha hotI rahe isake liye sAdhaka ko kyA karanA cAhiye? cintana kA krama taba taka hI calAyA jAnA cAhiye jaba taka mana-mastiSka meM kisI prakAra kA tanAva paidA na ho| jyoM hI yaha anubhava ho ki cintana ke prati utsAha aura umaMga meM nyUnatA A gaI hai tyoM hI cintana ke viSaya ko badala denA caahiye| sAdhaka ke lie isa prakAra kI sAvadhAnI tInoM meM se pratyeka caraNa meM Avazyaka hai| jarA-sA bhI tanAva A jAya to thor3I dera ke lie vizrAnti le lenI cAhiye tAki cintana kA punaH Arambha mastiSka kI tAjagI ke sAtha ho| dUsare caraNa meM bhI Adarza ke anusmaraNa rUpa sAvadhAnI Avazyaka hotI hai| anusmaraNa karate-karate sAdhaka ko tadanurUpa kI anubhUti honI caahiye| usake mana meM aisA sudRr3ha saMkalpa uThanA cAhiye ki merI antazcetanA meM ananta sUryoM kI apekSA bhI adhika dedIpyamAna prakAza vidyamAna hai| Atma-svarUpa rUpI AkAza meM vaha prakAza camacamA rahA hai| mere Atmika dharAtala para aneka zaktisrota pravAhita ho rahe haiN| maiM aisA anubhava kara rahA hU~ jaise ki mere bhItara apAra zaktiyoM kI abhivyaktiyAM ho rahI hoN| yaha nizcita hai ki sAdhanA ke isa stara taka pahu~cane meM paryApta samaya kI apekSA rhegii| isakA kAraNa bhI spaSTa hai| dIrghakAla se vizRMkhala, viSama evaM udaMDa banI AtmA kI vRttiyoM ko ekadama jIta lenA kaThina hai| usI prakAra sarvocca siddhi ke lie prayala bhI sarvotkRSTa hone hI caahiye| apane jIvana-vyavahAra meM dekhA jAtA hai ki bIja bone ke sAtha hI phala kI prApti nahIM ho jAtI hai| kinhIM phaloM ko prApta karane ke lie kaI mahInoM taka aura Ama jaise phala ko prApta karane ke liye kaI varSoM taka pratIkSA karanI par3atI hai| jaba bhautika phaloM kI prApti ke liye bhI santoSa ke sAtha pratIkSA kara lI jAtI hai aura usakI prApti meM avizvAsa bhI nahIM rakhA jAtA hai, phira AdhyAtmika sAdhanA ke phala kI kAmanA karate hue dhairya kyoM chor3a denA cAhiye? nizcita vizvAsa tathA agAdha dhairya ke sAtha hI sAdhanA kI jAyegI to sAdhya kA sAkSAtkAra bhI nizcita rUpa se ho jaayegaa| yaha AdhyAtmika viSaya ke anasAra indriyA~ aura usI prakAra mana bhI apanA nahIM. 'para' hotA hai sabhI dRzya padArthoM se pare hokara hI adRzya sattA-Atmajyoti para dhyAna ko kendrita karanA hotA hai| yaha kendrIkaraNa kI sAdhanA eka janma hI nahIM balki kaI bAra apane sampUrNa vikAsa meM kaI janmoM kA samaya le letI hai| mahAn yogI athavA dhuraMdhara sAdhaka bhI isa dhyAna sAdhanA meM saphala bana hI jAya aisA nahIM hotaa| isalie eka sAdhaka ko yaha bAta yAda rakhanI cAhiye ki use ekaniSThA aura sudRr3ha saMkalpa kI pratijJA lekara avicala vizvAsapUrvaka pragati ke patha para Age se Age bar3hate hI jAnA hai| kyoMki kabhI-kabhI sAdhanA meM hone vAlI thakAna yA sustI usake vyavasthita krama ko asta-vyasta kara sakatI hai aura aise kramabhaMga se sAdhaka kA vizvAsa DagamagA sakatA hai yA sAdhanA ke prati aruci jAga sakatI hai| ataH Avazyaka hai ki dRr3ha nizcaya evaM agAdha dhairya ke sAtha sAdhaka ko vidhipUrvaka sAdhanA ke prati samarpita honA cAhiye aura kisI bhI prakAra kI aruci, thakAna yA sustI ko dUra rakhanI caahiye|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakti kendra ke prati sAvadhAnI isa sAdhanA krama meM sarvAdhika jAgRti kI AvazyakatA taba pratIta hotI hai jaba hamAre dila ke konoM meM jama kara baiThI huI dUSita vRttiyA~ bhArI tUphAna macAtI haiN| sAdhanA ke samaya jaba soI huI zaktiyA~ jAgatI haiM, taba cAroM tarapha pavitratA kA eka anUThA vAyumaMDala taiyAra hotA hai| usa vAyumaMDala se una dUSita vRttiyoM kA jamA huA Asana Dolane lagatA hai| apane jame hue Asana ko kauna AsAnI se choDanA cAhatA hai ? pariNAmasvarUpa jAgatI huI Atma-zaktiyoM tathA jamI huI dUSita vRttiyoM ke bIca meM eka prakAra kA saMgharSa zurU ho jAtA hai| yadi sAdhanA kA saMkalpa dRr3hatara huA to asatvRttiyoM ko apanA Asana chor3a denA par3egA aura sAdhaka ko vijaya-zrI mila jaayegii| yadi aisI paripakka manodazA nahIM bana pAI to anAdikAlIna dUSita vicAra usa sAdhaka kI sAdhanA ko chinnabhinna kara ddaaleNge| usa dazA meM hatAzA aura nirAzA meM DUbakara sAdhaka lakSya-bhraSTa ho jaayegaa| ataH isa prakAra kI sAvadhAnI atyanta Avazyaka hai ki jaba vikArapUrNa dUSita vRttiyA~ apanA asara dikhAne lageM tabhI turanta Atmazakti ke saMbala ko jAgRta banA lenA cAhiye tAki apanI ucchRkhalatA ke prAraMbha meM hI una vRttiyoM ko parAsta kiyA jA ske| itanA hI nahIM, una vRttiyoM ke ubharane ke kAraNoM ko hI avaruddha banA denA caahie| ina vRttiyoM ke pahale aura halke AkramaNa ke sAtha isa taraha kA cintana zurU kara diyA jAnA cAhiye ki ye vRttiyA~ merI svAbhAvika nahIM, 'para' se prabhAvita hone se parAI hai--AI huI haiM, jihoMne merI Atmazakti para apanA DerA DAla diyA hai aura merI cetanA ko vyAmohita karake usakI prabhA hara rakhI hai| ina dUSita vRttiyoM kA Agamana aura unakA mere AtmasvarUpa para AkramaNa tathA nivAsa hone kA ekamAtra kAraNa yaha hai ki maiM asAvadhAna raha gayA aura ye vRttiyA~ aMkurita aura phalita hotI gaI aisA cintana karate hue eka sAdhaka ko ubharatI huI apanI dUSita vRttiyoM kA tatkAla upazama cAhiye tAki unake kamajora par3a jAne para unakA saralatApUrvaka kSaya kiyA jA ske| vaha nizcaya kare ki aba ye vattiyA~ usakI AtmazaktiyoM ko dabAkara nahIM rakha skeNgii| aba yaha indriya janya kSaNika Ananda sat-cit rUpa zAzvata Ananda ko AvRtta nahIM kara skegaa| kyoMki yaha doSa una vRttiyoM kA nahIM merA svayaM kA hai| maiM asAvadhAna nahIM rahatA to bhalA ye vRttiyA~ kitanI hI dUSita kyoM na hotI, merA kyA bigAr3a sakatI thI? asAvadhAna mAlika ke ghara meM koI cora ghusa jAya aura sArI vyavasthA ko asta-vyasta karake vahIM basa jAya to isameM cora ko doSa dene se koI lAbha nahIM hogaa| doSa sArA ghara ke mAlika kA hai jo asAvadhAna rahA aura ghara ke daravAjoM meM ghusane se coroM ko pahale hI roka nahIM skaa| isI prakAra kI asAvadhAnI ke kAraNa dUSita vRttiyA~ kabhI cora kI taraha to kabhI DAkU kI taraha AtmasvarUpa ke pAvana mandira meM ghusa AtI haiM aura apanI vidrUpatA phailA detI haiN| sAdhaka ke jAgRti ke kSaNoM meM isI kAraNa ye vidrUpa vRttiyA~ usake jAgaraNa ko AcchAdita banAtI rahatI haiN| isalie sAdhaka ko mUla para hI prahAra karanA hogA aura ina vRttiyoM kI sakriyatA ko hI manda banAte hue unheM pApa-patha se haTAnI hogii| sAdhaka apanI ina vRttiyoM kA samIkSaNa karate hue soce ki yaha merI virAT bhUla thI jo maine ina kSudra vRttiyoM meM Ananda kI khoja kI aura maiM yaha khoja karatA hI rhaa| tabhI to ye vRttiyA~ mere antaHkaraNa meM jama hI gii| kintu jaba se merI dRSTi Atma-zakti kI tarapha kendrita banI hai taba se 14
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM ina vRttiyoM kI kSudratA evaM kaluSitatA ko bhalIbhAMti samajha gayA huuN| mujhe isa satya kA bhI jJAna ho gayA hai ki ina vRttiyoM se milA merA Ananda kSaNika kyoM haiM ? aura kyoM nahIM maiM aba taka tattvadRSTAoM dvArA varNita zAzvata Ananda ko upalabdha kara pAyA ? kintu aba merI Atma-jyoti prajvalita ho gaI hai tathA merI Antarika zaktiyA~ kriyAzIla bana gaI haiM, ataH maiM phira se una dUSita evaM vikRta vRttiyoM ke duScakra meM nahIM phsuuNgaa| sAdhaka taba yaha anubhava karegA ki isa jyoti aura jAgaraNa kI usako jo upalabdhi huI hai, vaha mAtra samIkSaNa dhyAna kA hI suphala hai aura vaha apanI cintana dhArA ko Age bar3hAyegA--samIkSaNa dhyAna ke dvArA hI maiM apanI Atma-zakti ko dekha aura parakha sakA hU~ aura usake gahare tala taka maiM pahuMca pAyA huuN| samatA kI dRSTi se jaba maiMne apane Atma-svarUpa ko nihArA to mujhe Azcaryamizrita duHkha huaa| Azcarya to isa bAta kA ki maiM kitanI asIma zaktiyoM kA dhanI hU~ aura duHkha isa bAta kA ki phira bhI maiM kitanA azakta banA huA apane nijattva ko bhI pahicAna nahIM pA rahA thaa| merI mUla sattA kevala AnandarUpa hai, phira bhI maiM Ananda kI khoja bAhara hI bAhara karatA rhaa| zAzvata Ananda kA asIma koSa mere bhItara hI vidyamAna hone ke bAvajUda maiM indriyoM ke malina viSayoM meM DUba gayA thaa| zakti aura zrI kA svAmI hone ke bAda bhI maiM apane bhrama ke kAraNa rAha bhaTakatA bhikhArI bana gyaa| merA yaha bhrama hI Aja mere liye Azcarya aura duHkha donoM kA viSaya banA huA hai| vinazvara padArthoM ke liye maiMne apanI sampUrNa jIvana zakti samarpita kara dI aura apane bhavya svarUpa ko bhUla gayA isase bar3hakara aura kyA duHkha ho sakatA hai ? sAdhaka kA dRSTA pakSa taba apane hI AtmasvarUpa para phaila rahe aMdhakAra ko dekhegA, maila kI paratoM ko pahicAnegA aura apanI vibhAva dazA kA nirIkSaNa kregaa| jyoM-jyoM usakA nirIkSaNa gaharA hotA jAyegA, tyoM-tyoM eka bAra to apanI vidazA dekhakara usakA duHkha bhI bar3hatA jAyegA kintu usake sAtha hI apanI sAdhanA ke saMdarbha meM AzA kI prakAza rekhAe~ bhI khiMca jAyegI ki aba usakA puruSArtha usakI AtmA kI vidrUpatA ko parimArjana, saMzodhana evaM saMzuddhi kI trirUpavatI prakriyA ke dvArA ujjvala banAkara use svarUpavatI banA degaa| duHkha aura kheda kA viSaya yaha hogA ki apanA svarUpa ananta Alokamaya hone ke bAvajUda vaha aMdhakAra meM ThokareM khAtA rahA aura bhaTakatA rhaa| sat, cit aura Ananda svarUpa anirvacanIya alaukika Atmazakti ke Upara ina vikArI vRttiyoM ke kAraNa jo dhuAM aura koharA chA gayA hai, usakI hI vajaha se vaha apane svarUpa ko pahicAna nahIM paayaa| kitane gahare ajJAna meM DUbA huA thA vaha, kitanI pragAr3ha moha nidrA ne use Atma-vismRta banA diyA thA aura vaha svAmI hokara kisa prakAra dAsoM kA dAsa bana gayA thA ? isa prakAra eka sAdhaka kA apanI vikRta dazA para Azcarya aura kheda prakaTa hotA rahatA hai| sAdhaka jaba sadguru kA mArgadarzana grahaNa karatA hai to usake jJAna-cakSa khula jAte haiM aura vaha samajha jAtA hai ki vaha svayaM hI apane ApakA sraSTA hai| sAdhanA ke eka stara taka pahu~ca jAne ke bAda use anubhUti hone lagatI hai ki usakI antarAtmA meM ananta zakti kA avirala srota pravAhita ho rahA hai aura ananta jyotipuMja dedIpyamAna ho rahe haiN| use apanI cetanA kA bhI anubhava hotA hai ki vaha 'sva' ke anuzAsana meM saMcAlita hone para kitanI svataMtra, kitanI nirvikArI aura kisa prakAra lokAloka ko samyak rIti se avalokana karane vAlI hai ? vaha cetanA mAtra jJAna aura sattA ko 15
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNa karane vAlI hai jisa ke mAdhyama se hI svarUpa-bodha, svarUpa-paricaya evaM svarUpa-darzana saMbhava hotA hai| isa cetanA ko sAvadhAna evaM prabuddha banAne vAlI hotI hai vItarAga devoM kI vANI, rAgadveSa ke kuprabhAva se mukta sarvaprANI hitakAriNI upadeza-dhArA / sAdhaka isI vItarAga vANI ko jaba paripUrNa satya ke rUpa meM svIkRta karatA huA apanI sAdhanA ke kSetra meM Age bar3hatA jAtA hai, taba usake sAmane usa vANI kA makkhana rUpa sAra samIkSaNa dhyAna atIva prabhAvotpAdaka bana jAtA hai| sAdhaka taba samIkSaNa dhyAna ke savizeSa prayogoM dvArA apane anaMta sukha svarUpa cetanA bodha ke prati adhika sakriya ho jAtA hai| samIkSaNa dhyAna ke prabhAva svarUpa jo divya Atma-jAgRti usako prApta hotI hai, vaha usake liye svayaM ko dhanya mAnane laga jAtA hai| usakA vaha Atma-bodha vartamAna meM to zraddhA rUpa hI rahatA hai kintu vahI zraddhA pragAr3ha rUpa dhAraNa karake samyak banatI huI samyak jJAna evaM samyak AcaraNa ko sAdhaka ke jIvana meM jAgRta evaM kAryarata banAtI hai| zraddhA se usakA AtmavizvAsa baliSTha bana jAtA hai aura mana meM yaha dhAraNA nizcita ho jAtI hai ki vaha aba apanI vikRta vRttiyoM ko samApta karake hI virAma legaa| vaha yaha bhI nizcaya karegA ki taba bhaviSya meM ye vikRta vRttiyA~ punaH mere bhItara meM koI sthAna na pA ske| isa prakAra svabhAva aura vibhAva ke saMgharSa meM zuddha Atma zakti kI vijaya hogI tathA Atma zakti kA kendra adhika tejasvI bnegaa| kintu yaha upalabdhi tabhI prApta ho sakegI jaba isa AtmA kI cahuMmukhI sAvadhAnI banI rhegii| sAdhaka ko yaha abhyAsa banA lenA cAhiye ki vaha eka pala ke lie bhI asAvadhAna na rhe| sAvadhAnI usakA sahaja guNa bana jAnA caahiye| ahaMbhAva kA visarjana pUrNa sAvadhAnI ke sAtha jaba sAdhanA ke kSetra meM praveza kiyA jAtA hai, tabhI sAdhanA ke mahattva ko mahasUsa karane kA avasara upasthita hotA hai| yoM sAdhanAe~ kaI prakAra kI hotI haiM tathA usake AyAma bhI kaI prakAra ke hote haiN| yaha sAdhaka kI parIkSA buddhi kA pariNAma hotA hai ki vaha samyak sAdhanA ke mAdhyama se kabhI manda athavA kabhI tIvra gati se apane gaMtavya taka pahu~catA hai| sabhI prakAra kI sAdhanAoM meM Atmika sAdhanA kA sarvAdhika mahattva mAnA gayA hai| isase bar3hakara anya koI sAdhanA isa vizva meM nahIM hai| saca pUche to isase bar3hakara anya koI sAdhanA kabhI vizva meM thI nahIM aura Age bhI kabhI hogI nhiiN| isa advitIya sAdhanA ko apanAkara jaba sAdhaka gatizIla hotA hai to vaha sampUrNa paridhiyoM ko pAra karake uccatama svarUpa kA varaNa karatA hai| yaha uccatama svarUpa hI bhavya AtmAoM ke lie apanA carama aura antima gaMtavya sthAna hai| isa uccatama svarUpa ko prApta karane kI dRSTi se samIkSaNa dhyAna ke tIna AyAma Upara batAye gaye haiN| inhIM AyAmoM meM jisa sAdhaka kI gatizIlatA jitanI tIvra banatI hai, utanI hI gUr3hatA se vaha apanI antarAtmA meM praveza karake apanI vRttiyoM ko suvyavasthita banA letA hai| Atma samIkSaNa kI ina bahuAyAmI pravRttiyoM meM kaI vizrAmasthala bhI Ate haiN| sthUla paridhi ke andara praveza karane meM bhI cittavRttiyoM ke samakSa aise vizrAma ke kSaNa Ate haiM jaba sAdhaka apanI pichalI pragati kA lekhAjokhA le sakatA hai aura apane bhaviSya ke kAryakrama kA suvicArita nirdhAraNa kara sakatA hai| isa sthUla paridhi ke antargata vicaraNa karane vAlI cittavRttiyA~ sAmayika svarUpa ko dhAraNa karake mAnasa taMtra ko 16
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ udvelita karatI jAtI haiN| apane mAnasa taMtra kI usa uthala-puthala meM kabhI-kabhI sAdhaka itanA Akula-vyAkula ho jAtA hai ki use Age kA koI mArga sUjha nahIM par3atA hai / usa samaya meM sAdhaka apanI mana kI vRttiyoM ko ekAgra banAne kA prayatna karatA hai to usako saphalatA nahIM milatI hai| prayatnoM kA bala adhika hotA hai kintu saphalatA bahuta km| usa ekAgratA ke abhAva meM kaI bAra sAdhaka tanAva aura thakAvaTa kA anubhava karatA hai aura ghabarAhaTa meM yaha soca letA hai ki aba sAdhanAmArga meM Age pragati karanA saMbhava nahIM hai| kaI sAdhaka isa stara para nirAza hokara apanI antarAtmA meM praveza karane ke apane prayatna ko hI tyAga dete haiN| isase viparIta kaI sAdhakoM ko aisA bhrama ho jAtA hai ki apanI sAdhanA kI prAraMbhika athavA sAmAnya sthiti meM hI jaise ve samAdhistha ho gaye hoN| kyoMki ve zAnti ke canda kSaNoM kA rasAsvAdana kara lete haiN| usa sAmAnya AbhAsa ke kAraNa unheM ahaM kA AcchAdana Dhaka letA hai| isa kAraNa ve kaI prakAra kI bhrAntiyoM ke zikAra bana jAte haiN| ve apanI sthUla paridhi ko hI sUkSma paridhi mAna lete haiM / isa prakAra ke bhrama se grasta hokara ve sAdhaka apane mAnasa taMtra kA kucha niyaMtraNa karate hue bhI apanI Age kI pragati ko avaruddha banA lete haiM / kyoMki sthUla paridhi meM apekSAkRta santoSa aura samaya kI vRddhi ko hI ve samAdhi kI vRddhi mAna lete haiM jisake kAraNa adamya utsAha se paripUrNa unakI Antarika vRttiyA~ gaMtavya sthAna taka pahu~ca jAne ke bhrama meM zithila ho jAtI haiN| usa zithilatA ke sAtha unakI durbalatA bhI phUTa par3atI hai / pariNAma svarUpa yatkiMcit sAdhI huI sAdhanA kI pragati bhI samApta ho jAtI hai aura gatizIlatA kuMThita bana jAtI hai| isalie sAdhakoM ko apanI sAdhanA ke kSetra meM pratyeka pala dRr3ha saMkalpa ke sAtha nizcita dhyeya kI prApti hetu sadaiva utsAhita bane rahanA cAhiye / sAdhaka ko cAhiye ki sAdhanA ke daurAna jaba nirAzA aura durbalatA ke aise kSaNa AveM to unheM vaha Atma vikAsa kI apanI mahAyAtrA kA eka par3Ava mAnakara kucha virAma le le aura Atma cintana ko pradIpta banAkara apanI tanAvapUrNa evaM thakita mAnasikatA ko dUra haTA de| yoM samajhe ki yaha par3Ava apanI thakAna miTAne ke lie hI thaa| isa prakAra aise Ane vAle pratyeka par3Ava para sAdhaka apanI durbala hotI huI zaktiyoM kA punaH saMcaya kare tathA parama utsAha ke sAtha punaH prasthAna kara 1 viphala vaha sAdhaka hotA hai jo aise par3Ava ko AkhirI maMjila mAna letA hai / jijJAsu sAdhaka to vizrAma sthala ko yathocita rIti se samajhakara apanI pragati -pipAsA ko adhika tIvra banA letA hai tathA adhika garimApUrNa gati se Age bar3ha calatA hai / parantu sthUla paridhi meM vicaraNa karate hue sAdhaka ko apane mAnasa-taMtra kI ulajhanoM ko sulajhAye binA kucha milegA nahIM / ye ulajhaneM kinhIM bAhya sAdhanoM athavA bAhara kI kriyAoM dvArA sulajhAI nahIM jA skegii| ina ulajhanoM ko to sAdhaka ko bhItara meM hI samajhanI hogI tathA apanI sAdhanA bala se hI sulajhAnI pdd'egii| sAdhaka AI huI nirAzAjanaka ina ulajhanoM kA samyak rIti se avalokana kareM aura una graMthiyoM ko dhyAna meM le jina kI vajaha se ulajhaneM sAmane AI huI haiN| ye granthiyA~ mukhyataH apanI hI manovRttiyoM kI graMthiyA~ hotI haiM jo eka yA dUsare kAraNa se grathita ho jAtI hai / graMthiyoM ko dekhate-parakhate samaya ekAvadhAnatA Avazyaka hai| isameM mana bhI ekAgra ho to zarIra bhI sthira rahe aura dhyAnAvasthita cintana kA krama cle| taba una graMthiyoM ke kAraNa bhI spaSTa ho jAyeMge to una kA nidAna bhI ubhara kara sAmane A jAyagA / aisA ekAgra avalokana tabhI saphala bana sakatA hai jaba ahaMbhAva kA visarjana kara diyA jAya / sAdhanA kA ahaMbhAva to aura bhI ghAtaka hotA hai| ahaMbhAva kaI bAra sAdhanA kI pragati ke prati bhrAnti ke kAraNa bhI utpanna hotA hai / kaise bhI ho, ahaMbhAva sAdhanA kI jar3oM para hI kuThArAghAta 17
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai| ataH isa ekAgra avalokana ke samaya ahaMbhAva kA leza mAtra bhI nahIM honA caahiye| sAdhaka vinamratApUrvaka hI apane bhItara kI dazA kA samyak avalokana kre| bhItara kI gutthiyoM ko sulajhAne ke lie saMzodhita vRttiyoM ko hI kAma meM leN| samatA evaM ekAvadhAnatAmaya jo viveka jAgRta hogA, vahI sAdhaka ko apanI gutthiyA~ sulajhAne meM sahAyatA karegA to use punaH Atma-samIkSaNa kI prakriyA meM sudRr3hatA ke sAtha pratiSThita kregaa| samIkSaNa dhyAna rUpI netroM meM jaba prakAza bhara uThegA, taba mAnasa taMtra meM upajI eka bhI gutthI anasulajhI nahIM raha skegii| Atma-samIkSaNa ko saphala banAne vAlI do bhujAe~ hotI haiM--eka ekAgratA kI to dUsarI samatA kii| ina donoM bhujAoM kA jaba sAdhaka bhavya rIti se saMyuktikaraNa kara letA hai taba dUSita pravRttiyoM ke sAtha saMgharSa karane meM koI durbalatA nahIM rahatI hai| ekAgratA evaM samatA ke divya Aloka meM AntarikatA kA yaha vijJAna bana jAtA hai ki sAdhaka apane samIkSaNa dhyAna ke bala para apanI antarvRttiyoM kA avalokana karate hue unheM suvyavasthita banA le tathA Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM saphala banane kI kSamatA arjita kara le| dRr3ha saMkalpa evaM pUrNa zraddhA ke sAtha usake pAMva majabUtI se sAdhanA patha para Age bar3hate jAte haiN| usakA yaha gamana jitanA vyavasthita hogA, utanI hI kuzalatA se vaha sthUla paridhi meM se nikala kara sUkSma paridhi meM praveza kara skegaa| isa sUkSma paridhi meM usakI gati kI jitanI viziSTatA hogI, usI parimANa meM vahA~ kI jaTilatAoM meM kamI aayegii| kAraNa, jitanI vicitra prakAra kI jhaMjhaTeM, ar3acaneM aura rukAvaTeM sthUla paridhi meM vicaraNa karate hue AtI haiM, utanI sUkSma paridhi meM nahIM AtI haiN| jo sAdhaka sthUla paridhi ko pAra karake sUkSma paridhi meM Age bar3ha jAtA hai, mAniye ki vaha mokSa ke rAjamArga para pahu~ca jAtA hai| mokSa ke rAjamArga kI anubhUtiyA~ apUrva Ananda se bharI huI hotI haiN| isa mArga para Age bar3hate hue sAdhaka aisI vicAraNAoM meM vicaraNa karane laga jAtA hai jo pUrI taraha sulajhI huI hotI haiN| antarvRttiyoM ke usa sarovara meM taba aise aise bhAva-kamala vikasita hote haiM jinhe dekhakara antarAtmA anuraMjita ho uThatI hai| ye dRzyAvaliyA~ bar3I raMgabiraMgI hotI haiN| isa saghanatA meM yadi sAdhaka yakAyaka stabdha ho jAtA hai aura apane samIkSaNa ghyAna ko suvyavasthita nahIM rakha pAtA hai to usa divya prakAza kI camacamAhaTa meM vaha kiMkartavyavimUr3ha bana jAtA hai| jisa prakAra jaMgalI jAnavara bhayaMkara jaMgala kI jhAr3iyoM, pahAr3iyoM, nadI-nAloM tathA kAMToM bhare patharIle rAstoM ko aMdherI rAta meM bhI sAmAnya prakAra se pAra kara lete haiM kintu unake sAmane teja rozanI ekAeka phaila jAya to ve cakarA jAteM haiM aura apanA rAstA bhUla jAte haiN| usI prakAra sAdhaka yadi usa divya prakAza meM cakkara khA jAya to apanI sAdhanA se vaha patita ho sakatA hai| sUkSma paridhi meM samIkSaNa dhyAna kI bhI utanI hI sUkSmatA apekSita rahatI hai| kaI bAra to kaI sAdhaka uparyukta sthiti ko hI siddhi mAna lete haiM aura apanI usa sthiti kA bAhara pradarzana karane laga jAte haiN| vaise sAdhaka rAjamArga para pahu~ca jAne ke bAvajUda bAhya pradarzana meM saMlagna ho jAne ke kAraNa usa sUkSma paridhi se chiTaka kara sthUla paridhi meM patita ho jAte haiN| aise sAdhaka taba nAnA bhAMti kI samasyAoM meM ulajha kara punaH vahA~ se Age prasthAna nahIM kara pAte haiN| una samasyAoM ko sulajhAne kI unameM kSamatA rahate hue bhI ve apane ahaMbhAva se isa prakAra AvRtta 18
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bana jAte haiM ki pragati karane kI unakI jijJAsA daba jAtI hai evaM unake mana-mAnasa para bhrAnti kA koharA jama jAtA hai| ve yaha samajha lete haiM ki duniyA meM eka unhIM kI sAdhanA siddha huI hai, aba kisI dUsare se kucha bhI jJAna lene kI unheM AvazyakatA nhiiN| unakA ahaMbhAva unheM kisI ke sAmane jhukane nahIM detA, kyoMki koI zaMkA utpanna hone para bhI ve usakA samAdhAna lene meM apane mAnadaMDa kI hAni samajhane laga jAte haiN| ve socate haiM ki apanI zaMkA kA nivAraNa yadi kisI anya sAdhaka se ve karavAne kA yatna kareMge to dUsare sAdhaka una kI pUrNatA meM sandeha karane laga jaayeNge| aisI viDambanA meM grasta hokara ahaMbhAva ke kAraNa ye sAdhaka apanI sampAdita pragati para pAnI phera dete haiN| sAdhaka ke mana meM samAI vaha ahaM vRtti usakI durbalatA ko na to prakaTa hone detI hai aura na sudharane kA avasara detI hai| vaha ahaM vRtti bAharI duniyA meM yaza lUTane ke kAma meM sAdhaka ko burI taraha se lagA detI hai aura usameM yaha bhrama bharA huA rakhatI hai ki vaha apanI paripUrNatA kA svAmI bana cukA hai| aisI ahaMvRtti ke adhIna ho jAne vAlA sAdhaka apane pavitra sAdhanA-kSetra se skhalita ho jAtA hai aura usane jina AtmazaktiyoM kI taba taka upalabdhi kara lI thI, ve AtmazaktiyA~ bhI usase china jAtI hai| ahaMbhAva se bhara uThane ke kAraNa sAdhaka kI sAdhanA 'kAtApIMjA kapAsa' kI taraha ho jAtI hai| isaliye pratyeka biMdu para sAdhaka ko apAra dhairya dhAraNa karake rahanA caahiye| phira se patita ho sakane vAlI sImA taka to sAdhaka apUrva dhIraja ke sAtha dRr3hatApUrvaka cale hI yaha Avazyaka hai| mokSa ke rAjamArga para calate hue usa sImA taka usake pA~va DagamagAve nahIM, isa hetu use apane samIkSaNa dhyAna kI dRSTi ko tejasvitA se otaprota rakhanI caahiye| vaha raMgabiraMge dRzyoM ko bhI nirantara tatparatA ke sAtha dekhe kintu unake pIche Azakta na bane, Age se Age bar3hate jAne kA yatna hI karatA rhe| usake isa prayatna meM yadi niraMtaratA banI raha jAya to vaha kabhI na kabhI apane gaMtavya taka pahu~ca jAyagA-aisI sunizcita AzA baMdha jAtI hai| isa sAre vizleSaNa kA spaSTa Azaya yaha hai ki sAdhaka ko apanI sAdhanA ke kisI bhI stara para ahaMbhAva se maMDita nahIM honA caahiye| ahaMbhAva ke uThate hI vaha usako visarjita karatA huA Age bddh'e| sAdhaka ke lie apanI sAdhanA kI sUkSma paridhi meM praveza karane se pahale yaha Avazyaka hai ki vaha apanI zakti tathA zraddhA, apane dhairya tathA saMkalpa ko acchI taraha dRr3hIbhUta banA le aura samIkSaNa dhyAna ke sabala mAdhyama se apanI sampUrNa manovRttiyoM ko ekAgratA ke anuzAsana meM suvyavasthita rUpa pradAna kara de| ekAvadhAnatA kA prayoga manoniyaMtraNa ke rUpa meM kI jAne vAlI samIkSaNa dhyAna kI sAdhanA yathArtha rUpa meM antaryAtrA kI hI sAdhanA hai yaha spaSTa ho cukA hai| isa yAtrA meM ahaMbhAva ke visarjana ke bAda jisa zakti kI AvazyakatA hotI hai, vaha hai ekAgratA athavA ekAvadhAnatA kI shkti| jaba taka ekAvadhAnatA kA prayoga saphala nahIM banatA hai, taba taka AtmazaktiyoM kA saMcaya saMbhava nahIM hotA hai| isakA yaha artha hai ki ekAgratA athavA ekAvadhAnatA kI sAdhanA bhI samIkSaNa dhyAna sAdhanA kI hI aMgabhUta hai, jisakA prAraMbha bhI vidhipUrvaka kiyA jA sakatA hai| ekAvadhAnatA kaI prakAroM athavA kaI vidhiyoM dvArA sAdhI jA sakatI hai| koI kisI dhvani ke mAdhyama se kisI maMtra kI ekAvadhAnatA sAdhate haiM to koI bindu-darzana para apanI dRSTi ko kendrita 16
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ banA kara ekAvadhAnatA kA abhyAsa karate haiN| maMtra ke mAdhyama kI dRSTi se mahAmaMtra 'NavakAra maMtra' kA sambala grahaNa kiyA jA sakatA hai| isa mahAmaMtra ke prathama pada kI dhvani ke AdhAra para ekAvadhAnatA kI sAdhanA ke dvArA antapraveza ke sAtha vRttiyoM ke kendra ko vyavasthita rUpa se sakriya banAyA jA sakatA hai| zabda-dhvani zabda se sambandhita taraMgoM ko udvelita karatI hai| zabda-dhvani kI ye taraMgeM jisa dizA meM prasArita hotI hai, usa dizA kI AsapAsa kI dhvaniyA~ prakampita ho jAtI haiN| isa prakAra kA dhvani-prakampana pratyeka sthAna para hotA hai aura isa prakampana ko sAdhaka apanA sahAyaka banA sakatA hai| dhvani ke prakampana bAhya AkAza maMDala meM yathAyogya dUrI taka pahu~cate haiM aura sAdhaka ke lie ina prakampanoM kA sambala bahuta hI mahattva kA hotA hai| eka bhI aisA prakampana yadi pravAha banakara Antarika avasthAna meM pravAhita ho jAya to Antarika sthAnoM ke aneka kendroM meM suzupta banI aneka zaktiyoM ko jAgRta banAne kA kArya ho sakatA hai| isa jAgRti ke phalasvarUpa ekAvadhAnatA kI zakti balavatI banatI hai, ekAvadhAnatA ke prayoga saphala hote haiN| tathA samIkSaNa dhyAna kI bhUmikA kA sArthaka nirmANa ho jAtA hai| isaliye mahAmaMtra ke prathama pada kI dhvani kA prAraMbha karate hue pahale ucca svara, phira madhyama svara tathA anta meM jaghanya svara meM uccAraNa kiyA jAnA caahiye| isa krama ke bAda mAnasa svara va usake anta meM bhAvapradhAna artha svara kI sthiti meM dhvani pariNata ho jAnI caahiye| isase bhAvormiyA~ adhikAdhika kriyAzIla ho jAtI haiN| mahAmaMtra kI dhvani ke AdhAra para ekAvadhAnatA ke prayoga ke samaya tAra-svara kA rUpa isa prakAra honA cAhiye 'Namo a....ri....haM....tA....NaM!' isa prakAra tAra svara kA uccAraNa kama se kama gyAraha bAra layabaddha gati se calanA caahiye| pratyeka dhvani ke prAraMbha se lekara dhvani samApti taka uccAraNa eka samAna calanA caahiye| ina gyAraha tAra svara ke bAda gyAraha madhyama svara kA uccAraNa honA cAhiye 'Namo a....ri....hN....taa....nnN'| eka samAna svara kI paddhati gatimAna rahanI cAhiye / upayoga kI avasthA bhI madhyama svara ke prAraMbha se lekara anta taka askhalita rahanI caahiye| usake bAda dhIme aura jaghanya svara meM 'Namo arihaMtANaM' kA gyAraha bAra pUrvAnusAra uccAraNa honA caahiye| tadanantara dhvani kA svara apane karNagocara na ho isa prakAra mAnasa svara meM hI gyAraha bAra jApa kiyA jAya / mAnasa svara kA artha hai ki mana meM hI prathama pada kA uccAraNa ho, mana meM hI usakA jApa ho, mana hI usakA zravaNa kare tathA mana hI layabaddha rIti se usake sAtha tallIna bana jaay| yaha mana ke svara kI gati akhaMDita rUpa se calanI caahiye| phira krama AyegA artha svara kaa| jisameM bhAvapradhAna maMtra ke artha kA bhAvoM meM hI uccAraNa kiyA jAya / isa avasthA meM prathama pada kA bhAva hI sAkSI ke rUpa meM zravaNa karane meM aave| ina bhAvoM ke sAtha meM upayoga kI avasthA nirantara upasthita rahanI cAhiye / yaha prakriyA bhI pahale kI taraha gyAraha kI ginatI ke sAtha bhAvAtmaka rUpa se kI jAnI cAhiye / isa vidhi se dhvaniyoM meM tAra svara kI dhvani taraMgeM chaHoM dizAoM meM nyUnAdhika parimANa meM pravAhita ho jAne ke bAvajUda bAhya dizAoM meM adhikAMza rUpa meM prasRta ho jAtI hai| usake kAraNa bAhara kI dhvaniyA~ sakriya bana jaayegii| gauNa rUpa se yaha dhvani bhItara ke avayavoM ko sparza karegI evaM anya taMtroM ko prakampita 20
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAtI huI Antarika kendroM taka pahu~ca jaayegii| jabaki maMda svara kI dhvani bAhara aura bhItara samAna mAtrA meM pravAhita hogI, vahA~ jaghanya dhvani kA sUkSma pravAha pradhAna rUpa se bhItara meM hI bhegaa| bAhara to vaha gauNa rUpa se hI rhegaa| mAnasa svara to mana kI dharAtala vAlI granthi-taMtroM ke kriyA-kendroM evaM jJAna-kendroM ko prabhAvita karanA prAraMbha kara degaa| bhAva dhvani kA sUkSmatama prakampana sthUla kendra ke mAnasa taMtra kI sUkSma paridhi ke samIpa sUkSma tathA bahuraMgI kendroM ko prabhAvita karatA huA, sUkSma kendra ke agrima morce taka pahu~cane kI zakti arjita karane meM sakSama bana jAtA hai| isa sUkSma paridhi ke sammukha jaba-jaba sAdhaka kiMkartavyavimUr3hatA kI sthiti meM pahu~ca jAtA hai jise eka dRSTi se jar3agrasta sthiti mAna sakate haiM, taba-taba usa jar3atA ko bhAva dhvani ke mAdhyama se niSkriya banAnA zakya ho sakatA hai| bhAva dhvani ke ina prakampanoM ko jaba bhI vargIkRta karane kA prazna sAmane AyegA, taba usa vargIkaraNa meM samIkSaNa dhyAna kI mahattvapUrNa garimA kA avazya hI anubhava hogaa| isa vidhi ke dvArA sAdhaka sUkSma paridhi ke samIpa meM rahane vAlI vividha sthitiyoM kA nirNaya lene meM samartha bana jAtA hai| yaha prakriyA isa dRSTi se bhI mahattvapUrNa hai ki isake mAdhyama se svaroM kI sahAyatA lekara ekAvadhAnatA yA ekAgratA kI sthiti ko sAdhaka sugamatApUrvaka prApta kara sakatA hai| isake mAdhyama se yadi sAdhaka adhika yogyatA prApta kara letA hai to ekAgratA se sambandhita kaI upAyoM ko vaha sarala banA sakatA hai| kadAcit isa vidhi meM kisI prakAra kI kaThinAI kA anubhava ho to eka anya vidhi bhI hai-zvAsa prakriyA / sahaja svAbhAvika rUpa se zvAsa kI gamanAgamana kI prakriyA bhI samIkSaNa dhyAna ko puSTi pradAna kara sakatI hai| zvAsa prakriyA se samIkSaNa dhyAna sAdhA jAya aura usase antarAvalokana kI sthiti spaSTa banAI jAya / vItarAga mudrA kI sthiti se sAdhaka apane mastiSka ke tanAva ko samApta karake avayavoM kA zithilIkaraNa kara le aura isa zithilIkaraNa ke liye yaha zvAsa prakriyA kA prayoga adhika sugama rahegA kyoMki yaha prayoga samasta mAnasika sthiti ko netroM ke samIpa lAkara manda uccAraNa meM 'jAne do, jAne do' ke zabda pratidhvanita kregaa| taba tanAva mukti bhI hogI to zithilIkaraNa kI sthiti bhI utpanna hogii| zithilIkaraNa ke abhyAsa ko sAdha lene ke bAda upayogapUrvaka zvAsa kI gati kA samIkSaNa dhyAna ke mAdhyama se nirIkSaNa karanA AraMbha kara denA cAhiye / isameM isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhiye vAsa kA AnA aura jAnA nAsikA ke kisa raMdhra (cheda) meM se ho rahA hai? dAhine raMdhra meM se yA bAMe raMdhra meM se? yadi dAhine raMdhra meM se zvAsa kA AvAgamana ho rahA ho to samajhanA cAhiye ki piMgalA nADI sakriya ho rahI hai| yadi zvAsa kI gati bAMe raMdhra meM se AtI-jAtI mAlUma par3e to usa avasthA meM yaha mAnA jAyegA ki ir3A nAr3I gatizIla hai| svara vijJoM ne bAMe raMdhra se Ane-jAne vAle svara ko candra svara kahA hai to dAMe raMdhra vAle svara kA nAma sUryasvara batAyA hai| ye nAma svarazAstrajJAtAoM ke apane pAribhASika zabda haiM kintu yoga sAdhanA kI dRSTi se bhI ina donoM svaroM kA ekAvadhAnatA yA ekAgratA sAdhane meM bar3A mahattva mAnA gayA hai| inase ekAgratA ke kendra rUpa samatA ke dharAtala kA jJAna bhI kiyA jA sakatA hai| jaba taka eka-eka svara cAlU rahatA hai taba taka vaha avasthA rAga aura dveSa kI vidyamAnatA kA sUcana karatI hai| vaha svara samatA kA sUcaka nahIM hotA hai| dAMyA svara rAga kI to bAMyA svara dveSa kI gati kA pratinidhitva karatA hai| jaba donoM svaroM kI gati samAna rUpa kI avasthA meM parilakSita hone lage taba vaha avasthA saSumnA nAr3I ke svara ko sakriya banAne kI sthiti meM A jAtI hai| yaha avasthA rAta aura dina kI pariNati se Upara uThakara samatA kI bhUmikA kA nirmANa karane meM sahAyaka bana sakatI hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ suSumnA ke sakriya ho jAne ke bAda donoM svaroM kI gati zAnta aura virala bana jAtI hai| kyoMki suSumnA kA sambandha suSumnA zIrSa tathA pUre nAr3I taMtra ke sAtha hone ke kAraNa zakti kendra, Ananda kendra, zuddhi kendra aura jJAna kendra saMcAlita karane kI yogyatA sAdhaka ko prApta ho jAtI hai| ina kendroM ke sAtha sambandha rakhane vAlI granthiyA~ bhI taba sundara rIti se rasoM kA pariSpaMdana karegI aura usI prakAra kendroM meM rahe hue raMgoM ke sAtha sthAna kI ekAgratA, zvAsa kI stabdhatA tathA maMtra kI bhAvAtmaka zakti kA saMyoga Antarika zaktiyoM ke Aloka ko udbhAsita kara detA hai| isa prakAra ekAvadhAnatA ke prayoga evaM prApti kI ye vidhiyA~ varNita kI gaI haiM, jina ke mAdhyama se sAdhaka apanI vizRMkhalita cittavRttiyoM ko niyojita karake samAnasvaratA pradAna kara sakatA hai| yaha samAnasvaratA athavA samarasatA samIkSaNa dhyAna kI pUrva bhUmikA kA rUpa letI hai| samIkSaNa zarIra taMtra kA ___yaha dRzya zarIra bhI sAdhaka kI sAdhanA ke lie eka mahattvapUrNa avasthAna hai| isa dRzya zarIra kI bhI Antarika saMracanA atyadhika mahattvapUrNa hai| kinta yaha jIvana dRzya zarIra kI sImA taka hI sImita nahIM hai| dazya zarIra ke bhItara sakSma zarIra hai tathA usase bhI Age sakSmatama zarIra hai| kama se kama ye tIna zarIra to jIvana kI vartamAna upalabdhi ke rUpa meM vidyamAna haiM hii| ina tInoM zarIroM kI Antarika vyavasthA eka-dUsare se sambandhita hai| saMdhi sthAna ke rUpa meM pratyeka zarIra kI apanI- apanI sImA meM kArya pariNati samucita rUpa se saMcAlita rahatI hai| sAdhaka jaba taka sUkSma aura sUkSmatama zarIra meM AvRtta saccidAnanda kA sAkSAtkAra nahIM karatA hai, taba taka usake Atma vikAsa kI mahAyAtrA gatimAna rahatI hai| yadi koI vyakti kisI durga meM praveza karanA cAhatA hai to pahale use usa durga kI dIvAroM, koToM, kaMgUroM tathA usakI Antarika saMracanA kI sthiti ko jAna lenA jarUrI hai| usa jAnakArI ke sAtha usakI nirIkSaNa zakti bhI prakhara honI caahiye| tabhI vaha usa durga meM praveza karake abhivAMchita sthAna taka pahu~ca sakatA hai| sAdhanA ke kSetra meM praveza karane se pUrva isI prakAra sAdhaka ko bhI zarIra taMtra kA samuccaya jJAna kara lenA caahiye| agara koI sAdhaka isa tathya kI upekSA karatA hai to vaha durga meM chipe hue khajAne kA atA-patA kabhI bhI nahIM pA skegaa| apane AtmasvarUpa meM jJAna aura sukha kA jo khajAnA chipA huA hai, usa taka apanI pahu~ca karane ke lie pahale zarIra taMtra rUpI durga kI saba prakAra kI jAnakArI karanA tathA nirIkSaNa zakti ko sughar3a banA lenA jarUrI hai| isake binA koI sAdhaka apane bhItara rahe hue Ananda-koSa kA udghATana nahIM kara skegaa| zarIra bhI dharmArAdhanA kA anivArya sAdhana hai| AdhyAtmika dRSTi se pahale hI koI sAdhaka yaha mAna le ki isa zarIra ke sAtha merA kisI prakAra kA sambandha nahIM hai| zarIra vidhAnoM ke bhItara calane vAlI prakriyAoM, vidhi athavA vyavasthAoM se merA kucha bhI lenA denA nahIM hai to vaha sAdhaka bhUla karatA hai| zarIra-taMtra ke samyak anusaMdhAna tathA niyojana ke bAda hI vaha AdhyAtmika kSetra meM praveza kara skegaa| AvazyakatA isa bAta kI hai ki isa zarIra taMtra ke sabala mAdhyama ko sAMsArika kAma bhogoM meM na lagAkara dharmasAdhanA ke kSetra meM samabhAvapUrvaka niyojita kiyA jaay| isa puruSArtha kA yaha zreSTha phala sAdhaka ke samakSa A sakatA hai ki use apane Atma-svarUpa meM rahe hue saccidAnanda kA sAkSAtkAra ho jaay| 22
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika dharAtala para sAdhanA kara rahe sAdhaka ke lie saccidAnanda ke sAkSAtkAra rUpI lakSyagata AsthA to samucita hai kintu isa lakSya kI abhISTa siddhi hetu kina-kina avasthAoM ke sAtha kina-kina mArgoM kA anusaraNa karake kisa prakAra ke tattvAvalokana dvArA kina-kina zaktiyoM kA nirdhAraNa karane se antarAtmA meM Achanna nidhi abhivyakta kI jA sakegI--usakA pUrva jJAna anivArya hotA hai| isa jJAna ke abhAva meM hajAroM yA lAkhoM varSa taka to kyA anantAnta kAla taka saMsAra kA paribhramaNa karate rahane para bhI lakSya kI prApti asaMbhava hI banI rhegii| puruSArtha bhI bhale kiyA jAtA rahe kintu vAstavika gaMtavya sthAna taka pahu~canA nahIM ho skegaa| yaha tathyayukta vastusvarUpa kA satya kathana vItarAga devoM ne kiyA hai| parama lakSya taka pahu~cane ke lie sAdhaka ko lakSya ke Antarika AyAmoM, avasthAoM aura unase sambandhita taMtroM Adi kA pUrvAvalokana kara lenA caahiye| yaha avalokana bhI samIkSaNa dhyAna kI dhurI para hI saMbhava hogaa| yadyapi isa vartamAna yuga meM zarIra-cikitsA-zAstriyoM ne zarIra ke vibhinna aMgopAMgoM ke bAre meM kAphI naI jAnakAriyA~ hAsila kI haiM, phira bhI zarIra meM nivAsa karane vAlI AtmA ke sambandha meM kucha bhI jAna pAnA to dUra abhI taka ve zarIra-taMtra kI ati sUkSma prakriyAoM ko bhI nahIM pahacAna pAye haiN| AtmA ke sambandha meM ve kucha bhI nahIM jAna pAye haiM, yaha to ThIka kintu ve Atma-jJAna ke prati Avazyaka AsthA bhI nahIM banA pAye haiN| ataH unakI zarIra sambandhI jAnakAriyA~ bhI apUrNa hI kahalAyeMgI, kyoMki zarIra-taMtra kI samyak jAnakArI ke sAtha hI AtmataMtra ke jJAna kI dizA meM Age bar3hA jA sakatA hai| unakI isa AsthA kI abhAvasthiti ke pIche kaI kAraNa haiM kintu mukhya kAraNa hai artha-dRSTi kI prdhaantaa| Aja kA mAnava artha-dRSTi ko sarvopari mAnatA hai tathA artha kI upalabdhi ke liye anyAnya sAdhanoM ke sAtha zarIra ke sthUla vijJAna ko mAnakara hI santoSa kara letA hai| yena-kena-prakAreNa meDikala parIkSAoM ko uttIrNa karake hI apane zarIra sambandhI sthUla jJAna ko lekara vaha arthopArjana meM tanmaya ho jAtA hai| isa kAraNa zarIra taMtra ke sUkSmatama avayavoM kI Antarika paridhi meM kyA-kyA rahasya samAye hue haiM isa dizA meM usakI cintana zakti Age nahIM bar3ha pAtI hai| vaha isa dizA meM jijJAsu bhI nahIM banatA hai| parantu jo zarIra vijJAna ke jJAtA sthUla vijJAna taka hI sImita na raha kara isa taMtra kI sUkSmatA meM praveza karate haiM ve usakI vyApaka zodha meM lage hue haiN| unhoMne kinhIM navIna rahasyoM kA jJAna bhI kiyA hai| kaI vaijJAnika manovijJAna ko zarIra vijJAna se jor3akara kaI prakAra kI graMthiyoM kI khoja bhI kara pAye haiM, jo sUkSma taMtra kI jAnakArI lene ke kAma meM bar3I mahattvapUrNa haiN| ye graMthiyA~ praNAlIyukta rasavAhinI bhI haiM aura praNAlIvihIna antaHsrAvoM ko sthUla zarIra meM pahu~cAne vAlI bhI haiN| yaha harSa kA viSaya hai ki ina navIna zodhoM se hI ve vaijJAnika santuSTa nahIM ho gaye haiM kintu apane anusaMdhAnoM ko Age bar3hA rahe haiN| AdhyAtmika vijJAna ke vijJAtA sAdhaka isa kSetra meM nizcaya hI Age bar3he hue haiN| ina sAdhakoM meM kaI to anukaraNazIla pravRtti ke hI hote haiM aura virale sAdhaka apanI anukaraNazIlatA kA nUtana saMzodhanoM ke sAtha apanA sAmaMjasya biThAte haiN| vastutaH AdhyAtmika koSa kI upalabdhi ke icchuka sAdhaka to apanA sthira prApya viSaya saccidAnanda ko hI mAnate haiN| yaha saccidAnanda svarUpa jina AvaraNoM ke pIche chupA huA hai, una AvaraNoM ke andara praveza karAne vAle dvAroM kI khoja meM ve 23
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ yalazIla banate haiN| sthUla zarIra ke vartula meM aise aneka praveza dvAra haiM jinameM sarvAdhika viziSTa evaM mahattvapUrNa praveza dvAra zvAsa praNAlI (prANAyAma) kA hai| isa zvAsa praNAlI ke vAhana para yadi sAdhaka eka bAra saphalatApUrvaka ArUr3ha ho jAtA hai to vaha usa vAhana kI sArI gatividhi se bhI paricita ho jAtA hai| usa vAhana se vaha Antarika vAhana kA avalaMbana prApta karake virATa Antarika mArga para zakti ke sAtha cala par3atA hai| zvAsa samIkSA aisA sAdhaka bhItara meM rahane vAle pAMca prakAra ke vAyu saMsthAna tathA unakI samIpatA se prANavAyu kA mUlyAMkana kara letA hai| isI mUlyAMkana kI sahAyatA se vaha prANazakti kI pahicAna kara sakatA hai| prANazakti ke samIpa pahu~ca jAne para sUkSma paridhi ke sAnnidhya meM rahane vAlI bahuraMgI zaktiyoM ko pahicAna pAne kA sAmarthya usameM jAga uThatA hai| unakI pahicAna ke bAda sAdhaka kA Age kA mArga AsAna ho jAtA hai| ___ zvAsa kI adhikAMza gatividhi nAsikA ke mAdhyama se saMcAlita hotI hai| ise vijJAna ke kSetra meM oNksIjana (prANavAyu) kahate haiN| yaha oNksIjana vanaspati Adi tattvoM meM se bahulatA se prApta hotI hai| yaha oNksIjana jaba phephar3oM meM pahu~catI hai to vahA~ rakta-zuddhi kA kArya karatI hai| yaha zarIra meM rahe hue azuddha tattvoM ko bAhara nikAla detI hai| zarIra vijJAna ke vaijJAnika apane jJAna kI sImA isa oNksIjana taka hI sAmAnya rUpa se mAnate haiN| parantu yoga paddhati Adi kI dRSTi se isa viSaya kA cintana bahuta gaharAI taka pahuMcA huA hai| zvAsa dvArA saMgahIta prANavAya raktazaddhi ke sAtha-sAtha rakta saMcaraNa meM bhI samAviSTa ho jAtI hai jisake kAraNa prANavAyu kA phailAva zarIra ke choTe se choTe yAne sUkSmAtisUkSma avayavoM se lekara sthUla se sthUla avayavoM taka ho jAtA hai| isa rakta saMcAra meM prANavAyu kA jitanI adhika mAtrA meM prabhAva par3egA, utane hI prabhAva se prANavAyu zarIra ke Antarika saMsthAnoM meM mukhya saMcAlana kI vAhikA bana jaayegii| isa prANavAyu ke uparAMta isI avasthAna ke antargata samAna vAyu bhI mila jAtI hai| yaha samAna vAyu samAna rUpa se yathAyogya yathA-sthAna para zarIra kI AvazyakatAoM kI sampUrti meM sahAyaka banatI hai| Antarika saMsthAnoM kI halanacalana aura prakampana Adi avasthAoM ke phalasvarUpa anya vAyuoM kA nirmANa bhI ho jAtA hai| inhIM vAyuoM meM se jisa vAyu kA pravAha Urdhva dizA meM jAtA hai, use 'UrdhvavAyu' ke nAma se pahicAnate haiN| dUsarI kaI vAyu zarIra ke adhobhAga kI tarapha bahatI haiM, unheM 'adhovAyu' kahate haiN| Urdhva aura adhovAyu kI dizAoM se alaga vibhinna dizAoM meM bhI zarIra ke avayavoM se utpanna hone vAlI vAyu ko 'vyAnavAyu' ke nAma se pukArate haiN| isa prakAra yoga paddhati ke anusAra pAMca prakAra kI vAyu zarIra ke Antarika avayavoM meM vyApta hokara phailI huI rahatI haiN| zarIra meM jahA~ kahI vedanA kA anubhava hotA hai, usakA adhikAMza bhAga vAyu vega ke avaruddha ho jAne ke kAraNa hI hotA hai| isa avarodha kA mukhya kAraNa vyakti ke bAhya jIvana meM vyavasthita kriyA-kalApa kA abhAva hotA hai| isa vAyu saMsthAna tathA usake vibhinna vibhAgoM ko vyavasthita rIti se saMcAlita karane ke jJAna kA abhAva bhI isakA kAraNa hai| sahI jJAna nahIM hone se vAyuoM kA vyavasthA-taMtra bigar3a jAtA hai| itanA hI nahIM, kaI bAra to vyavasthA-taMtra aisA asta-vyasta 24
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho jAtA hai ki usakI vikRti ke kuprabhAva se samagra zarIra kA DhAMcA hI nahIM, samagra jIvana kI naukA hI DolAyamAna ho jAtI hai / isa dRSTi se dekhane para yaha pratIta hotA hai ki manuSya bhI anya prANiyoM ke samAna yaMtravat hI uttpanna hotA hai tathA yaMtravat hI apanA jIvana gujAratA hai| vaha apane bAharI avayavoM kA to zRMgAra karatA phiratA hai--bAharI avayavoM ko sundara banAne ke lie athavA unakI sundaratA ko banAye rakhane ke lie apanI zakti kA vyaya karatA hai, parantu isa zarIra ke bAharI avayavoM kI sundaratA vizeSataH Antarika vAyu saMsthAna kI vyavasthA Adi prakriyAoM para nirbhara karatI hai - yaha vaha nahIM jAnatA / manuSya apane jina aMgopAMgoM para apanI sundaratA kA anubhava karatA hai aura jinakI sAja sajjA ke lie apanI pUrI jindagI taka bitA detA hai, balki aisA karate hue apane ko sundara mAnane ke abhimAna meM phUlA nahIM samAtA hai, vahI manuSya apane bhItarI saMsthAna ko tathA unakI sUkSma prakriyAoM ko nahIM smjhtaa| inhIM aMgopAMgoM ke bhItarI saMsthAna meM pravAhita hotI huI vAyu jaba prakupita ho jAtI hai aura usakA prakopa asAdhya bana jAtA hai taba yaha bAhara dikhAI dene vAlI sundaratA bahuta jaldI badasUratI meM badala jAtI hai / yaha viSaya pratyeka vyakti ke lie anubhavagamya ho sakatA hai kintu tabhI jaba vaha Antarika vyavasthA kI ora apanA dhyAna lagAve / manuSya to UparI rUpa raMga ko sajAne ke sAtha-sAtha puSTa aura adhika sundara banane kI lAlasA meM adhikAdhika pauSTika padArthoM ko bhI udarastha karatA jAtA hai--yaha soce bagaira ki apanI lAlacI rasanA ke adhIna hokara vaha jo pauSTika va svAdiSTa padArthoM ko bemApa udarastha karatA jA rahA hai, kyA vaha una padArthoM ko ThIka se pacA bhI sakegA ? vicitra dazA aisI dekhI jAtI hai ki pahale ke khAye hue padArtha to pacate hI nahIM aura usase pUrva hI vaha anya svAdiSTa padArtha khAnA zurU kara detA hai / pariNAma yaha hotA hai ki pAcana taMtra avyavasthita ho jAtA hai aura usa paristhiti meM vAyuvAhaka nAr3iyA~ vAyu ke vega ko bar3hAne ke lie adhika sakriya hone kI ceSTA karatI hai / kintu kSamatA se adhika bhAra par3ane ke kAraNa isa tIvra ceSTA se ve zIghra hI klAMta ho jAtI haiN| isa prakAra vAyu kA santulana bigar3a jAtA hai| peTa meM par3e padArtha sar3ane lagate haiM aura sar3e hue anna kI durgaMdha se samagra vAyusaMsthAna dUSaNa se vyApta ho jAte haiM / yaha dUSita vAyu jIvana ke pratyeka kArya ke lie ahitakara siddha hotI hai| zarIra meM isake kAraNa becainI bar3hatI jAtI hai| usa dazA meM yoga sAdhanA kI bAta to chor3iye sAmAnya vyAvahArika kAryo ko karane kI bhI zakti nahIM rahatI hai / phira vaha DaoNkTara vaidyoM ke pAsa jAtA hai| Aja sahI IlAja karane vAle DaoNkTara vaidya muzkila se hI milate / adhikAMza DaoNkTara vaidya arthopArjana meM hI race-pace hote haiN| ataH ve teja davAoM kA prayoga karate haiM / phalasvarUpa rogI ke saMvedanazIla jJAna taMtu kSata vikSita hokara isa taraha zUnyatA pakar3ane lagate haiM ki taba duHkha kI saMvedanA bhI sahI tarIke se nahI hotI hai| vedanA meM kucha kamI ko mahasUsa karane se rogI bhrama meM par3a jAtA hai| vaha socatA hai ki usakI vedanA ina davAoM se hI kama huI hai / vAstava meM hotA yaha hai ki Arogya Ave usase pahale hI zarIra meM kaI prakAra kI vikRtiyA~ praviSTa ho jAtI haiN| kaI bAra to aisI davAoM ke atireka se vyakti kI jIvana zakti kA hI dhIre-dhIre hrAsa hotA jAtA hai| yadi gaMbhIratApUrvaka soceM to vartamAna jIvana meM prApta yaha sukhada jIvana zakti kitanI amUlya hai jo anubhava se bhI apUrva hai| phira isI jIvana zakti ko jaba AdhyAtmika sAdhanA evaM yoga viSayaka 25
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ upalabdhiyoM ke sAtha jor3a dete haiM to kitanI ananubhUta sukha zAnti ke samIpa pahu~ca sakate haiM ? vAstavika jIvana-vijJAna ke abhAva meM hI manuSya aisI durvyavasthA kA zikAra ho jAtA hai jisakA samyak samAdhAna yoga paddhati ke mAdhyama se bhavya rItipUrvaka kiyA jA sakatA hai / parantu yaha kaba kiyA jAyagA ? jaba isa jIvana meM sarvAdhika mahattvapUrNa sahAyaka tattvoM kA mUlyAMkana kiyA jAyagA evaM sahAyaka tattvoM kI praNAlI tathA usase sambandhita jAtIya - vijAtIya svarUpoM ko vidhivat vizuddha kiyA jAyagA, tabhI manuSya isa bAta se sAvadhAna ho sakegA ki vaha azuddhikAraka tattvoM ko apane zarIra taMtra ke bhItara praviSTa na hone de| eka bAra bigar3I huI kArya praNAlI ko tabhI vyavasthita kara sakate haiM jaba kar3I bhUkha lagane para hI bhojana kiyA jAya athavA Avazyaka lage to upavAsa vrata-pUrvaka adhikAdhika prANavAyu ko grahaNa kareM tAki sampUrNa vAyusaMsthAna punaH suvyavasthita bana ske| apane sampUrNa suprabhAva ke sAtha jaba prANavAyu pratyeka aMga-pratyaMga meM pahu~ca jAtI hai taba usakA jIvana ke mahattvapUrNa aMga prANoM ke sAtha samparka hotA hai / yaha samparka sAdhaka ko sUkSma paridhi ke samIpa pahuMcane meM sahAyaka banAtA hai| taba sAdhaka ko sUkSma tathA sUkSmatama avasthAnoM evaM unake antargata banI graMthiyoM ko samajhane va sulajhAne kA suavasara mila jAtA hai| yahI nahIM, antatogatvA use saccidAnanda ke samIpa pahu~ca jAne kA suavasara bhI mila sakatA hai| tAtparya yaha ki zarIra ke samasta avayavoM kI apekSA bhI zvAsa-prazvAsa sambandhI prakriyAe~ adhika mahattva rakhatI haiN| inakI sahAyaka kriyAoM kA bhI bar3A mahattva hotA hai / ataH sAdhaka zvAsa praNAlikA ko sarvAdhika mahattva de tathA usakA samucita mUlyAMkana kare / isake pazcAt hI vaha apane puruSArtha ko sArthaka rUpa se kriyAzIla banA sakegA / zvAsAnusaMdhAna zvAsa-prazvAsa eka prakAra se Antarika kriyAtaMtra ke saMketa cihna (kAMTAmApaka yaMtra ) hai / jaise peTrola kI TaMkI para lage kAMTe se usake bhItara rahI huI mAtrA kA saMketa mila jAtA hai, usI prakAra jIvana sambandhI samasta kriyAkAMDoM kA saMketa zvAsa kI gatividhi se jAnA jA sakatA hai| eka dRSTi se bhItara ke kriyAkAMDa eka vizAla kArakhAne kI mazInoM aura unake kArya ke samAna haiN| usa vizAla kArakhAne kI bar3I-bar3I mazInoM ke bIca meM agara choTe se choTe tAra meM bhI kahIM avarodha paidA ho jAya to sArI mazInarI para usakA asara par3atA hai / usI prakAra isa zarIra taMtra ke bhItara hone vAlI sthUla athavA sUkSma kriyA-prakriyAoM ke bIca meM yadi kisI sUkSma se sUkSma nAr3I taMtra kI kriyA meM 'avarodha paidA ho jAya to usa rukAvaTa kA samagra zarIra viSayaka kriyAkalApa para burA asara par3atA hai| isa asara kI sUcanA zvAsa praNAlikA se mila sakatI hai| isa kAraNa isa praNAlikA - vijJAna kA bahuta gaharAI se adhyayana avazyaka hai| isase avarodha ke kAraNoM kI, bhalIbhAMti jAnakArI ho sakegI, balki una kAraNoM ko dUra karane, tantra ko punaH suvyavasthita banAne kI preraNA bhI paidA hogii| zvAsa praNAlikA ke mAdhyama se, jisa prakAra zarIra tantra ke bhItara calane vAle kriyAkalApoM kA prabhAva jAnA jA sakatA hai, usI prakAra mAnasatantra sambandhI bhAvormiyoM kA prabhAva bhI zvAsa kI gati se abhivyakta hotA hai| koI vyakti apane jJAna kendra kisa bhAva ke sAtha apane kriyA ke mAdhyama se, mAnasatantra ko jhaMkRta karatA huA, zarIra ke kriyAkalApoM ko prabhAvita banA rahA hai, yaha vijJAna bhI zvAsa - vijJAna kI paridhi meM A jAtA hai| 26
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra ke Antarika avasthAnoM para, bAhara se grahaNa kiye gaye, apAcya padArthoM kA hI nahIM, malina vicAroM kA bhI duSprabhAva par3atA hai| samajhiye ki jyoMhI malina bhAvoM ne, sarvatantroM para apanA prabhAva chor3A, tyoMhI bhItara meM eka acakacAhaTa-sI phaila jAtI hai| usa samaya meM zvAsa vidhijJa-sAdhaka, una bhAvoM ke prabhAva ko tatkSaNa niSphala banAne kI apanI kalA kA, yadi prayoga kare to ina bhAvoM ke prabhAva ko nAsikA ke mAdhyama se vApasa bAhara pheMka sakatA hai| una malina bhAvoM ke prabhAva ke sthAna para taba vaha zubha bhAvoM ke prabhAva ko vyApta banA sakatA hai| jaise paMpa (nala yA TraeNTI) kI sahAyatA se TaMkI meM bhare gaMde pAnI ko bAhara pheMka kara bhItara sApha pAnI bharA jA sakatA hai, usI prakAra yaha nAsikA paMpa kA kAma karatI hai| isa ekadezIya rUpaka ko samajha kara yadi sAdhaka malina bhAvoM ko zvAsanalI se bAhara nikAlatA rahe aura nirmala bhAvoM ko bhItara grahaNa karatA rahe to usakI sAdhanA dina-pratidina phalavatI banatI jAtI hai| eka dina vaha lakSya ke samIpa bhI pahuMca sakatA hai| eka dRSTAnta se ise smjhiye| jisa samaya sAdhaka ke bhItara meM krodha kA malina bhAva uThe to usa samaya vaha usa bhAva ko vANI athavA zarIra ke anya avayavoM se bAhara prakaTa na hone de, apitu zvAsavidhi ke mAdhyama se zAnta-prazAnta zvAsa vargaNAoM ke skaMdhoM ko bhItara khiiNce| jitane skaMdhoM ko khIMca sake, unheM vaha khIMce tathA do saikiMDa kA zvAsa kA Antarika kuMbhaka kare aura bAda meM layabaddha Antarika zvAsa ko bAhara phaiMkane kI ceSTA kre| aisI prakriyA kucha samaya taka karate rahane para krodha kA prabhAva saphala na hokara niSphala bAhara nikala jaaygaa| zAnta vargaNA se sambandhita zvAsa vargaNA kA bArI-bArI se bhItara praveza hone ke kAraNa kaSAya-krodha viSayaka durgaMdha samApta ho jaaygii| yahI prakriyA kAma-vikAra athavA anya prakAra ke vikAroM ko bAhara nikAlane meM sakSama banatI hai| zarIra meM vikRta padArthoM kI athavA malina bhAvoM kI bhArI gaMdagI bharI rahatI hai, yadi sAdhaka samyak rIti se zvAsAnusaMdhAna kare aura usase samabandhita prakriyAoM kA viveka sahita upayoga kare to zarIra meM phaila rahI isa gaMdagI ko dUra kI jA sakatI hai tathA vahA~ zuddhatA kA saMcAra kiyA jA sakatA hai| kAma, krodha Adi kI gaMdagI ke bIca meM kaI bAra nimitta-naimettika sambandha, kArya-kAraNa sambandha Adi bhI najara meM Ate haiN| Antarika kriyAkalApoM ke asta vyasta ho jAne se bhItara meM durgaMdha vyApta ho jAtI hai| isa durgaMdha kA prabhAva niyaMtraNa kendra para par3atA hai aura jyoM hI niyaMtraNa kendra zithila ho jAtA hai tyoM hI kAma krodha kA duSprabhAva prakaTa hone laga jAtA hai| isase pahale se vyApta durgaMdha aura adhika gaharI ho jAtI hai| yadi yahI krama dIrdhakAla taka isI prakAra calatA rahe to vyakti kA samagra jIvana donoM prakAra kI gaMdagiyoM se bhara uThatA hai, aura sar3AMdha mArane lagatA hai| ina donoM prakAra kI gaMdagiyoM kI saghanatA kevala zvAsa-taMtra ko prabhAvita banA kara hI samApta nahIM ho jAtI hai, balki anya taMtroM para bhI apanA duSprabhAva chor3atI hai| isase tapastaMtra para bhI burA asara par3atA hai| isa hetu sAdhaka ko upavAsa-vrata yA lambI tapasyA karane kA abhyAsa banAnA cAhiye tAki andara kI durgaMdha andara hI samAhita ho jaay| usake sAtha hI zeSa gaMdagI ko virecana padArtha Adi ke mAdhyama se bAhara nikAlakara AhAra tantra ko svastha evaM sakriya banAnA samIkSA ke liye Avazya hai| isa zeSa gaMdagI ko bAhara nikAlane meM zvAsa taMtra sahAyaka hogA to gaMdagI bAhara nikala jAne ke bAda vaha punaH svastha rUpa se sakriya bhI bnegaa| jisase niyaMtraNa kendra sabala bana jAtA hai aura naye kendroM se praveza pAne vAlI gaMdagI bhItara pahu~ca nahIM pAtI hai| sAdhaka yadi pratyeka samaya sAvadhAna rahe aura apane viveka 27
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ taMtra ko satarka rakhe to bhItara ke avasthAnoM meM uttpanna hone vAlI kAma-krodhAdi vRttiyoM ko vaha rUpAntarita kara sakatA hai| ___ isa prakAra kI prakriyA ko sAvadhAnI ke sAtha lambe samaya taka sakriya rakhI jAya to sAdhaka sUkSma paridhi kI samIpatA meM utpanna hone vAle parivartanoM kA svayaM sraSTA aura nirmAtA bana kara svataMtratA sAdha sakatA hai| prabalatama zakti saMkalpa isa triAyAmI sAdhanA meM sabase prabalatama zakti hotI hai saMkalpa kI shkti| saMkalpa jitanA prANavAn hogA, sAdhanA utanI hI saprANa hogii| isa saMkalpa zakti kA sambandha sthUla zarIra ke sAtha kama kintu sUkSma zarIra ke sAtha adhika hotA hai| vaha saMskArAtmaka sUkSma zarIra bhI jisameM sUkSma vRttiyoM ke bhI saMskAra hote haiM, Aja se nahIM, anAdi evaM anantakAla se DhalatI A rahI cetanA ke sAtha sambandhita hotA hai| isa cetanA ne ajJAnavaza ina vRttiyoM ko nija bhAva rUpa meM mAna rakhI hai| basa yahI bhUla isa cetana sattA ko ananta kAla se saMtrasta banA rahI hai| cUMki yaha bhUla ananta kAla kI hai, isa kAraNa usakA parimArjana ekadama kucha hI kSaNoM meM yA kucha varSoM meM hI ho jAya isakI kama saMbhAvanA rahatI hai| ise sudhArane ke liye to kaI janmoM taka sAdhanA karanI par3atI hai| jina mahAn cetanAoM ne apanI aisI vikArI vRttiyoM para vijaya prApta kI hai unhoMne bhI apane aneka janmoM kI sAdhanA ke dvArA vaha vijaya prApta kI hai| hameM bhale hI aisA lagA ho ki una mahApuruSoM ne isI janma meM Atma-sAkSAtkAra karake mukti prApta kara lii| kintu mukti prApta hotI hai pUrva janmoM kI aneka sAdhanAoM ke bala para hii| aisA apavAdarUpa se ho sakatA hai ki AtmA kI avasthiti kA paripAka atyanta tvarita gati se ho jaay| yaha eka alaga bAta hai| isa prakAra aisA utsAhapUrNa saMkalpa sadA banA rahanA cAhiye ki isa janma meM nahIM to, maiM AgAmI janma meM avazyameva apane lakSya ko prApta karake siddha avasthA meM pahu~ca jaauuNgaa| yadi aisA saMkalpa prANavAn hogA to sAdhaka ina vikArI vRttiyoM ko parAsta karake sarvakarma vinimukti lokAloka ke sAkSAtkartA siddhasvarUpa ko avazya hI prApta karake rhegaa| aise dRr3ha saMkalpa kA saMskAra jaba sUkSma zarIra ke sAtha cetanA meM saMyukta ho jAtA hai, taba vaise hI susaMskAra janma-janmAntara taka anugAmI bana jAte haiN| isa vajaha se usakI zakti AgAmI janma meM bhI AdhyAtmika UrjA ko sambala pradAna karatI hai| vaha prabala sambala eka dina sUkSmatama zarIra ke samasta vikAroM ko ukhAr3a kara phaiMka detA hai aura parama zuddhi kA dvAra khola detA hai| sadvicAra kI zakti tIvratama saMkalpa ke sAtha isa sAdhanA meM eka anya zakti kI bhI apekSA rahatI hai aura vaha hai sadvicAra kI shkti| yaha sadvicAra kI zakti jaba taka saMkalpa kI saMpuSTi kA vAtAvaraNa taiyAra karatI rahatI hai, taba taka saMkalpa zakti kriyAzIla banI rahatI hai| saMpuSTi kA aisA vAtAvaraNa na ho to saMkalpa niSkriya bana jAtA hai| yadi sampUrNa jIvana hI vilAsapUrNa vAtAvaraNa se vilaga ho jAya aura apane AdhyAtmika saMkalpoM kA Avartana karatA rahe to ina saMkalpoM kI sahAyatA se lakSya siddhi prApta kI jA sakatI hai| isaliye saMkalpa-sAdhanA ke sAtha-sAtha sadvicAroM ke vAyumaMDala kA nirmANa 28
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta Avazyaka hai athavA yoM kahA jA sakatA hai ki saMkalpa rUpI nagara kI surakSA ke liye pavitra vicAroM kA usake cAroM tarapha koTa bahuta jarUrI hai / - vicAroM ke anusAra hI jIvana ke svarUpa kA sRjana hotA hai aisI jaina darzana yA karma siddhAnta kI nizcita mAnyatA hai / vAstava meM to vartamAna kAla ke vicAra hI bhAvI jIvana nirmANa kI rUparekhA banAte hai| ataH isa saMdarbha meM vicAroM kI mahattA aura adhika bar3ha jAtI hai ki Aja ke vicAra AcAra hI kala ke jIvana kI nIMva rkheNge| ye vicAra yadi aprazasta hoMge to jIvana aprazastatA kI dizA meM gati karegA aura AgAmI jIvana ko bhI aprazastatA kA rUpa degaa| isake viparIta prazasta vicAroM ke dvArA vartamAna tathA anAgata donoM jIvanoM ko samujjvala banAyA jA sakatA hai| jisakI jaisI bhAvanA hotI hai, usakI siddhi bhI vaisI hI hotI hai| dhyAna sAdhanA ke pariprekSya meM vizuddhatama vicAroM kA suprabhAva sUkSma evaM sUkSmatama zarIroM para aMkita ho jAtA hai aura yadi AgAmI jIvana kA AyuSya-baMdha una vicAroM ke daurAna ho jAya to sUkSmatama zarIra ke sAtha anubaMdhita ve vicAra apane bhaviSya ko yAne ki AgAmI janma ko bhavyatA pradAna kara dete haiM / isa dRSTi se sAdhAnAnukUla vAtAvaraNa, AryakSetra, uttama kula, svastha zarIra tathA AdhyAtmika saMyoga kI anukUlatAe~ use prApta ho jAtI hai jinake mAdhyama se phira sAdhanA kA mArga bhI prazasta ho jAtA hai| tadanusAra gati karane para abAdhita Ananda ko pAyA jA sakatA hai| satsaMkalpoM ke samAna hI sadvicAroM kI UrjA prApta hone se sAdhanA kI gaharAI meM utarate hue sAdhaka kA isa prakAra kA prayatna honA cAhiye ki maiM avilamba apane gaMtavya patha kI tarapha Age bar3hatA jAU~ aura acala siddha svarUpa kA varaNa karalUM / isa dRr3ha saMkalpa meM saMzaya ko koI bhI sthAna nahIM diyA jAnA cAhiye / aTala niSThA kA saMkalpa sAtha ho aura ho kisI bhI vyavadhAna se bAdhita na hone kI prakhara bhAvanA / taba vizuddha aura maMgala vicAroM va saMkalpoM kI sAvadhAnI saphalatA kI ora sAdhaka ko agragAmI banA degii| samIkSaNa kI pUrNatA samIkSaNa dhyAna kI paripUrNatA ke liye taba tIsare AyAma meM nirdhArita bhaviSya ke saMkalpoM meM samatA ke saMkalpa kA udbhava ho jAtA hai / samatA kA sarvatra prasAra hI samIkSaNa dhyAna kI paripUrNatA kA pradIpta pramANa banatA hai / - taba sAdhaka ke citta ke sRjana kA pahalA sUtra bana jAtA hai samatA kA sUtra 1 samagra sAdhanA kA mUla ho jAtI hai samatA kI sarala bhAvanA / jaba taka samatA kI sAdhanA sarvocca lakSya ke rUpa meM nahIM sAdhI jAtI hai, taba taka saphalatA nahIM milatI hai aura antaH praveza mAtra eka kAlpanika ur3Ana bana kara avaruddha ho jAtA hai / viSamatA kI jvAlAeM sulagatI rahegI to usameM sAdhanA kA pallavana asaMbhava hI banA rhegaa| binA samatA ke antaHsAdhanA cAhe jitanI kara lI jAya, usakA dharAtala bhI taiyAra nahIM ho sakegA / ataH sampUrNa jIvanI zakti kA samarpaNa samatA ke lakSya ke liye hI honA cAhiye / samatA ko hI adhyAtma kI prANa UrjA mAnanI cAhiye aura jIvana meM samatA ke saMvardhana kA saMkalpa lenA 26
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhiye / samattva yoga kI carama upalabdhi yakAyaka nahIM ho jAtI hai yaha sahI hai, phira bhI usake prati AsthA kA jo aMkuraNa samyak rIti se kara diyA jAya to eka dina vaha samatA vizAla vRkSa kA AkAra le legii| yahI nahIM, usa vRkSa ke mIThe phala anupama Ananda bhI pradAna kreNge| samatA samyak AsthA ke abhAva meM jo bhI sAdhanA kI jAyagI, usakA samAveza virAdhanAM kI koTi meM hI hogA / isake viparIta svalpa mAtrA meM bhI sAdhI gaI samatApUrvaka sAdhanA lakSya kI dizA meM gatimAna nAyagI / vahI parama samatva yoga ke samIpa bhI pahu~cA degii| sAdhaka ke mana meM viSamatA ke bIja vapita kara usakI Atma cetanA para aMkurita hone lage usase pahale hI vaha apanI samasta vRttiyoM ko samatA kI sAdhanA meM niyojita kara de, jisase usakI sAdhanA ko abAdha gati prApta ho ske| samatva sAdhanA se sAdhaka ko vicalita karane ke liye aneka tUphAna khar3e hote haiM, jhaMjhAvAtoM AghAta calate haiM, kintu use ina sabakA apanI samunnata Atma zakti se mukAbilA karanA hogaa| AMdhiyoM aura tUphAnoM ke liye sabhI dizAe~ dravya aura bhAva rUpa se khulI rahatI haiM aura yaha kahanA kaThina hotA hai ki kisa dizA se kitanI prabala AMdhI uThegI ? paraMtu yadi sAdhaka kA apanA samattva yoga kA Asana sudRDha hotA hai to ve AMdhiyA~ umar3a-ghumar3a kara bhI aprabhAvI hI rahakara thama jaaygii| kAraNa, samatva sAdhanA evaM samIkSaNa dhyAna kA paraspara abhinna sambandha hai / ve eka dUsare ke sAtha pUrI gaharAI aura majabUtI se jur3e rahate haiM / eka prakAra se samIkSaNa dhyAna ko samatA sAdhanA kA hI nAma diyA jA sakatA hai| samatA pUrvaka sabakucha dekhanA hI to samIkSaNa hai| samIkSaNa kI antargata bhAvanA ko aura adhika spaSTatA se samajha leM / isa deha ke mRtpiMDa meM sarvazaktimAn caitanya apanI samasta zaktiyoM ko saMgopita karake rahA huA hai aura usake dravya tathA bhAva rUpa aneka dvAra haiN| unhIM dvAroM se tathA pradhAnatayA kAma-krodha Adi vikAroM ke dvAroM se athavA kisI bhI eka dvAra se samatA sAdhanA ke bAdhaka tattvoM kA praveza saMbhava ho sakatA hai| aisI velA meM yadi antarcetanA kI zakti viveka ke dIpaka ke sAtha jAgRta na ho athavA bAdhaka tattvoM kA jJAna na ho to ve bAdhaka tattva jo anAdi kAla se apanA Asana jamA kara baiThe hue haiM, malina vRttiyoM ko ubhAreMge tathA alpa vikasita samatA sAdhanA ke aMkuroM ko ukhAr3a kara dhvasta banA deMge / isaliye samIkSaNa dhyAna kI isa prakriyA meM samatA kI sAdhanA ke liye satata saviveka jAgRti kI apekSA rahatI hai| satata viveka jAgRti ke dIpaka ko pradIpta rakhakara hI sAdhaka samatA kI jyoti ko prajvalita rakha sakatA hai| kalpanA kareM ki sAdhaka samatA kI sAdhanA meM tanmaya banA huA hai aura usakI AtmalInatA abhivRddha hotI jA rahI hai, usa samaya samajhiye ki usake kAnoM meM isa prakAra ke viSama kaTu zabda Ate haiM ki eka bAra usakI manobhUmi para viSamatA kI pratidhvani gUMjatI hai jo usakI sAdhanA kI samatA dhArA ko Andolita kara denA cAhatI hai, taba bhI vaha apanI samatA dhArA ko zAnta - prazAnta banAI rakhe to use samajhanA cAhiye ki usakI sAdhanA meM paripakkatA kI sthiti Ane lagI hai| dUsarI sthiti yaha ho sakatI hai ki vaha viSamatApUrNa kaTu svara usake jJAna kendra ko asthira banAkara vipathagAmI banA de to vaha bhI viSama cintana liye vivaza bana jAtA hai| yaha isa kAraNa hotA hai ki jJAna kendra apane kriyA kendroM ko sUcita kara detA hai, viSamatA ke phUTa jAne ke 30
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAre meN| taba pratikriyA meM sAdhaka kI cetanA Andolita ho jAtI hai| sAtha hI zarIra ke sarva kendra bhI prakaMpita ho jAte haiN| samajhiye ki yahIM se samatA sAdhanA kA skhalana zurU ho jAtA hai| dravya mana para bhASA ke una skandhoM kA aisA prabhAva par3atA hai jisake kAraNa hI aisA anartha ghaTita ho jAtA hai| yaha skhalana aisA hotA hai ki varSoM kI sAdhanA kI pragati meM bahuta bar3A vyavadhAna khar3A ho jAtA hai| duSTa zabdoM kI eka sAmAnya-sI kriyA bhItara meM kitanI bhayaMkara pratikriyA utpanna kara detI hai - yaha bahuta hI gaMbhIratA se samajhane yogya viSaya hai| samIkSaNa dhyAna sAdhaka ke liye isa dRSTi se yaha cintana Avazyaka hai ki cAhe kaTu ho yA madhura--sabhI prakAra ke zabdoM ke prati usakI vivekapUrNa samattva prajJA sadA jAgRta rhe| usakA jJAna kendra itanA taTastha aura samabhAvI ho jAya ki vaha apane hitAhita ke viSayoM para tatkAla samyak nirNaya le ske| usake dravya mana ko vaha isa taraha ghar3a le ki pratikAra kI kaisI bhI bhAvanA use Andolita yA calAyamAna na banA ske| taba aisI jAgRti sAmAnya aura sahaja rUpa grahaNa karake use Atmastha rahane meM samartha banA degii| vaisI avasthA meM use bAhara kI koI bhI kriyA vicalita nahIM banA skegii| yahI nahIM, usakI sahajatA aura samatA se apazabda kI kaTu kriyA bhI usakI sAdhanA ko adhika sazakta banAne meM sahAyaka bhata ho jaaygii| samIkSaNa dhyAna sAdhanA meM apane jJAna kendroM ke Upara tathA usI prakAra samasta bAdhaka tattvoM para eka sazakta niyaMtraNa utpanna ho jAnA caahiye| yaha niyaMtraNa itanA sudRr3ha ho ki usakI samattva bhAvanA evaM viveka dRSTi kA dIpaka sadA prakAzamAna rahe aura vaha usa prakAza ko sadA anubhava letA rhe| phira cAhe vaha apazabda sune, vIbhatsa dRzya dekhe, durgaMdha sUMghe yA asvAda padArtha cakhe athavA sparza, usake mana ko koI bhI pratikUlatA caMcala nahIM banA skegii| usakI aisI sadar3hatA ke sAtha hI indriyAtIta viSaya jaise pUrva dRSTa, zruta vagairA bhI sAdhaka ke citta ko vikendrita nahIM kara skeNge| kabhI-kabhI indriyAtIta viSayoM ko sAdhaka bhalI prakAra se pahicAna nahIM pAtA hai to ve usake dhyAna ko vikendrita karane kI ceSTA karate haiM kintu usa samaya sAdhaka samIkSaNa dhyAna ke mAdhyama se apane ko unase dUra khIMca letA hai aura samatva yoga se apane Atma svarUpa kI gaharAI meM DUba jAtA hai| vaha apane isa prakAra ke abhyAsakrama se apanI atyanta sUkSmatama vRttiyoM ke avalokana meM bhI sakSama ho jAtA hai to una vRttiyoM ke parimArjana meM bhI dakSatA prApta kara letA hai| taba ve malina vRttiyA~ use kisI prakAra kI hAni nahIM pahuMcA sakatI hai aura vaha sAdhaka svayaM apane Atma-svarUpa kA tathA lakSya patha kA bhI saphala dRSTA bana jAtA hai| jaise nadiyA~ samudra meM mila jAtI haiM, usI prakAra samasta vikAra vRttiyA~ samIkSaNa dhyAna ke mAdhyama se samatva ke mahAsAgara meM vilIna hokara samatA bhAva meM rUpAntarita ho jAtI haiM tathA isa stara para pahu~ca kara samIkSaNa dhyAna apanI paripUrNatA pA jAtA hai| taba cetanA bhI alaukika evaM anirvacanIya saccidAnanda svarUpa meM pratiSThita ho jAtI hai| cintana AcaraNa meM utare yaha triAyAmI rUpa samIkSaNa sAdhanA apane tIna caraNoM meM vikasita hotI huI manaHzodhana tathA manovizleSaNa ke sAmarthya ko avApta kare, pUrNataH Atma saMyama ko sAdhe evaM carama va parama zakti 31
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kI prApti taka pahu~ca kara hI vizrAma le sAdhaka kA aisA sudRr3ha saMkalpa bananA cAhiye aura cintana kA yaha sampUrNa viSaya sAdhaka ke AcaraNa meM utaratA jAnA cAhiye / apane atIta kA smaraNa karate samaya sAdhaka vigatakAlIna apanI kaluSita vRttiyoM kA cintana bhI kare to sAtha-sAtha unakA zodhana bhI karatA jaay| Adarza lakSya kA smaraNa karate hue vaha paramAtma bhAva ke sAtha tAdAtmya sthApita karane kI preraNA bhI le to apane Atma bhAva ko UrdhvagAmI banAne kA puruSArtha bhI sAdhe / cintana kI gaharAiyoM meM utara kara vaha vizuddhatama manaHsthiti kA sRjana bhI kare to apane kRrtattva kI UrjA ko bhI yanarata bnaave| isake liye use samIkSaNa dhyAna ke tInoM AyAmoM kI sAdhanA karate samaya saMkalpa kI zakti, vAtAvaraNa kI vizuddhi, samaya kI niyamitatA aura vicAroM kI prAMjalatA ko apane sahayogI aMgoM ke rUpa meM svIkAra karanA caahiye| yaha yAda rahe ki samIkSaNa dhyAna meM saphalatA prApta karane ke liye sabase pahale AvazyakatA hotI hai Atma vikAsa kI gaharI pyAsa / yaha pipAsA jitanI tIvra hogI, dhyAna prayoga ke prati usa kI abhiruci bhI utanI tIvra bnegii| pUrNa abhiruciyukta pipAsA ke sAtha jo bhI satkArya hAtha meM liyA jAyegA, usakI saphalatA asaMdigdha bana jAyegI / yahA~ para yaha spaSTa kara deM ki uddezya dRSTi kI paripUrNatA ke pratipAdana ke bAvajUda yahA~ para samIkSaNa dhyAna kA jo vidhikrama batAyA gayA hai, use eka varSa ke abhyAsa kA vidhikrama hI maaneN| pUre varSa kI sAdhanA ke bAda sAdhaka ke lie Age ke mArgadarzana kI apekSA rhegii| kyoMki apanI varSa bhara kI sAdhanA sAdhaka ke samakSa kauna-kaunase aura kaise-kaise vyavadhAna upasthita hue, usakI samIkSA karake hI usake liye bhAvI vidhikrama kA nirdhAraNa karanA pdd'egaa| isa mArgadarzana se vaha apane agale caraNa meM vyavasthita rUpa se gati kara skegaa| jaba vaha isa triAyAmI samIkSaNa dhyAna sAdhanA meM svastha gati grahaNa kara legA taba vaha apane bhAvI kAryakrama ke nirdhAraNa meM bhI yogya bana jAyagA / sAdhaka isa saMketa ko apane hRdaya kA talasparzI banAve ki samIkSaNa dhyAna kA yaha pratipAdana athavA usakA svayaM kA cintana mAtra vicAroM taka hI sImita na raha jAya / yaha prayogAtmaka rUpa se usake AcaraNa meM utare tathA jIvana meM ekIbhUta ho jAya / sAdhanA ke usake pratyeka caraNa meM sajagatApUrvaka samarpaNa kI bhAvanA kA nirmANa ho jAya tathA vaha yathArtha kAryAnvaya meM Dhala jAya to usakI manaHzakti tathA Atmazakti ke bhavya dvAra khula sakate haiM jinameM praveza karake vaha sampUrNa mukti ke carama lakSya taka pahu~ca sakatA hai| isa bAta kI gA~Tha bA~dha leM ki Ama janatA ke sAmane sAdhanA viSayaka zabdAtmaka carcA karake hI na raha jAnA mahattvapUrNa nahIM hai| apitu dhyAna-sAdhanA ko pahale apane jIvana meM prekTikala rUpa dekara tathA svayaM ko Ama janatA ke sAmane usa sAdhanA ke Adarza rUpa meM rakhanA mahattvapUrNa hai / kaI loga isa sAdhanA ko apane jIvana meM na utAra pAne ke hajAra bahAne DhUMDha lete haiM, aise loga jaba sAdhanA kI carcA karate haiM to vaha mAtra vANI- vilAsa bana jAtA hai| samIkSaNa dhyAna sAdhanA athavA kisI bhI satsAdhanA kA yahI vAstavika artha mAnanA cAhiye ki usa sAdhanA ke bala para jIvana meM phaila rahI antara evaM bAhya vikRta vRttiyoM kA rUpAntaraNa ho tathA sAdhya kI nikaTatA bne| yaha lakSya avazya pUrA ho sakatA hai bazarte ki uparokta prayoga vidhi 32
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko jIvana AtmasAt karake sarva prakAra ke tanAvoM se mukta ho jAya evaM Atma-dRSTA bhAva ko jAgRta banA leN| taba azubha vRttiyoM kA zubhatA meM rUpAntaraNa bhI hogA to satata sAvadhAnI se mukti patha para Age bar3hate hue Atma deva ke darzana bhI hoMge / Atma- ramaNa kI AvasthA dhyAna sAdhanA kI saphalatA svarUpa-darzana to svarUpa darzana se Atma- ramaNa kI avasthA prApta hotI hai| samIkSaNa kA suphala hI Atma-ramaNa ke rUpa meM pratiphalita hotA hai / samatApUrvaka (samabhAva ke sAtha) jaba AntarikatA ko nihArA jAyegA, tabhI vahA~ vicaraNa karane kI AvazyakatA mahasUsa hogii| nirIkSaNa-parIkSaNa ke bAda hI kriyAzIlatA suvicArita rUpa se protsAhita hotI hai / AtmA ke tIna prakAra batAye gaye haiM- bahirAtmA, antarAtmA tathA paramAtmA / susAdhanA kI gati bahirAtmA se antarAtmA tathA antarAtmA se paramAtmA kI ora bar3hatI hai / indriyoM evaM bAhya padArthoM meM jo Azakti hotI hai, use hI bahirAtmA kI saMjJA milatI hai| jaba usI AtmA ke antaraMga meM AtmAnubhava rUpa AtmasaMkalpa banatA hai, taba vahI bahirAtmA antarAtmA kA rUpa le letI hai| antarAtmA hI apanI satata sAdhanA se parama vizuddhAvasthA prApta karake paramAtmA kA svarUpa grahaNa kara letI hai| isa prakAra kA rUpAntaraNa hI Aja kI karmabaddha AtmA ko paramAtma svarUpa pradAna karatA hai| isI rUpAntaraNa ke liye sampUrNa sAdhanAe~ haiM jina meM dhyAna sAdhanAe~ pramukha haiN| Upara samIkSaNa dhyAna sAdhanA kA jo sUkSma vizleSaNa diyA gayA hai, usase spaSTa hotA hai ki eka sAdhaka kisa prakAra tIna AyAmoM dvArA apanI azubha vRttiyoM kA zubhatA meM rUpAntaraNa kara sakatA hai| Atma- ramaNa kI avasthA meM sAdhaka bAhya jagat kI apekSA apanI hI AntarikatA meM adhika vicaraNa karane laga jAtA hai| vaha avasthA usakI sadA - jAgRti kI avasthA hotI hai / vaha sAMsArika vyavahAra ke kAryoM meM udAsIna banatA jAtA hai aura sva-para ke lokopakAra meM satata sAvadhAna ho jAtA hai| vaha yaha samajha jAtA hai ki jo sAMsArika vyavahAra ke kAryoM meM jAgatA hai, vaha Atma- kAryoM meM sotA hai| yaha samajha kara vaha sva-para ke lokopakAra meM tanika bhI pramAda nahIM karatA hai / vaha saccA Atma-rAmI bana jAtA hai / Atma-rAmitA Atma- ramaNa kA hI nAma hai| Atma-rAmI sadA AdhyAtmika viSayoM kA hI cintana karatA rahatA hai kyoMki vaha jo bhI kriyA karatA hai, vivekapUrvaka karatA hai, phira bhI apanI kriyA kI pratikriyA ko bhI vaha jAMcatA aura zubhatA kI kasauTI para kasatA hai / tadanusAra vaha apanI bhAvI kriyAoM kA parimArjana karatA rahatA hai| AtmAvalokana, AtmAlocanA, AtmaniyaMtraNa, Atmacintana tathA Atmadamana kA eka prakriyA cakra AtmarAmI kI antarAtmA meM calatA rahatA hai jisake AdhAra para vaha svayaM ke cintana ko samunnata banAtA hai, usa cintana kI chApa dUsaroM para chor3atA hai aura dUsaroM ke cintana kI samunnati ko bhI prerita karatA hai| Atmacintana ko svastha sudhar3a evaM saiddhAntika rUpa dene ke liye Atma-samIkSaNa ke nava sUtroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, jo nimnAnusAra hai: (1) maiM caitanya deva huuN| mujhe socanA hai ki maiM kahA~ se AyA hU~, kisaliye AyA hU~ ? 33
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra gati caurAsI lAkha jIva yoniyoM meM bhaTakate hue mujhe samajhanA hai ki yaha durlabha mAnava jIvana Adi kisa puNyodaya se prApta huA hai tathA jar3a-cetana saMyoga, sukha duHkhAnubhava evaM saMsAra ke saMsaraNa kA kyA rUpa hai ? yaha samajha kara maiM mUrchA aura mamatva ko haTAUMgA, rAga dveSa aura pramAda ko miTAUMgA tathA apane jIvana ko samyak nirNAyaka, samatAmaya va maMgalamaya bnaauuNgaa| (2) maiM prabuddha hu~, sadA jAgRta huuN| mujhe socanA hai ki merA apanA kyA hai aura kyA merA nahIM hai ? prabuddhatA kI velA meM mujhe vidita hogA ki mithyA zraddhA, mithyA jJAna evaM mithyA AcaraNa mere nahIM haiM, parantu para-padArthoM ke pragAr3ha moha ne mujhe pApa kAryoM meM phaMsA rakhA hai| maiM mithyAtva ko tyAgUMgA, navatattva kI AdhArazilA para samyaktva kI avadhAraNA lUMgA evaM Atma-niyaMtraNa, AtmAlocanA va Atma-samIkSaNa se apane mUla guNoM ko grahaNa karatA huA saMsAra kI AtmAoM meM ekarUpatA dekhuugaa| (3) maiM vijJAtA hU~, dRSTA huuN| mujhe socanA hai ki mujhe kina para zraddhA rakhanI hai aura kaunase siddhAnta apanAne hai ? merI dRSTi lakSyAbhimukhI hote hI jAna legI ki maiM satya zraddhA aura zreSTha siddhAntoM se kitanA dUra hUM ? maiM sudeva, suguru evaM sudharma para avicala zraddhA rakhUgA, zrAvakatva evaM sAdhutva ke pAlana meM satsiddhAntoM ke AdhAra para apanA samasta AcaraNa DhAlUMgA aura jJAna va kriyA ke saMyoga se nirvikArI banane meM yalarata ho jaauuNgaa| (4) maiM sujJa hU~, saMvedanazIla huuN| mujhe socanA hai ki merA mAnasa, merI vANI aura mere kArya tuccha bhAvoM se grasta kyoM anubhUti ke kSaNoM meM mujhe jJAta hogA ki jar3agrastatA ne merI mUla mahattA kisa rUpa meM Dhaka dI hai, mere puruSArtha ko kitanA dabA diyA hai aura mere svarUpa ko kaisA vikRta banA diyA hai ? yahI merI tucchatA hIna-bhAvanA kA kAraNa hai jise maiM tapArAdhana se dUra karUMgA, mana, vANI va kAryoM meM lokopakAra kI mahAnatA prakaTAUMgA aura 'ege AyA' kI divya zobhA ko sAkAra rUpa duuNgaa| (5) maiM samadarzI hUM, jyotirmaya huuN| mujhe socanA hai ki merA mana kahA~-kahA~ ghUmatA hai, vacana kaisA kaisA nikalatA hai aura kAyA kidhara-kidhara bahakatI hai ? ' antarjyoti ke jAgaraNa se mujhe pratIti hogI ki aMdhakAra kI paratoM meM par3A huA merA mana bhautika sukha-suvidhAoM kI hI prApti hetu viSaya-kaSAyoM meM ulajha kara kitanA mAnavatAhIna,vacana kitanA asatya-apriya tathA karma kitanA dvirUpa-adharmamaya ho gayA hai ? maiM dRr3ha saMkalpa ke sAtha mana, vacana evaM kAyA ke yogoM ko sampUrNa zubhatA kI ora mor3a dUMgA tathA bhAvanA ke dharAtala para samadarzI banane kA prayAsa kruuNgaa| 34
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) maiM parAkramI hU~, puruSArthI hU~ / mujhe socanA haiM ki maiM kyA kara rahA hUM aura mujhe kyA karanA cAhiye ? merA AtmasvarUpa mUla rUpa meM siddhAtmAoM jaisA hI hai| mujhe dekhanA aura parakhanA hai| ki yaha mUla svabhAva kitanA vismRta huA hai tathA vibhAva kitanA bar3ha gayA hai ? apane Antarika svarUpa evaM jAgatika vAtAvaraNa kA dRSTA bana kara maiM zubha parivartana kA parAkrama dikhAUMgA, Atma zuddhi kA puruSArtha prakaTa karUMgA evaM ahiMsA, saMyama va tapa rUpa dharma ko dhAraNa karake vizva ke samasta prANiyoM ke sAtha samabhAva banAU~gA tathA unameM samabhAva jgaauuNgaa| (7) maiM parama pratApI, sarva zaktimAn huuN| mujhe socanA hai ki maiM baMdhanoM meM kyoM baMdhA hUM? merI mukti kA mArga kidhara hai ? apanI apAra zakti se samIkSaNa dhyAna meM mujhe Atma-sAkSAtkAra hogA ki maiM aSTa karmoM ke sAre baMdhana kaise tor3a sakatA hUM aura mukti ke mArga para vItarAga devoM kI AjJA meM rahatA huA kitanI tvarita gati se pragati kara sakatA hU~? maiM apanI ananta zakti kI anubhUti lUMgA, use loka-kalyANa kI dRSTi se sakriya banAU~gA tathA sarva zaktimAn hone kA upakrama karU~gA / (8) maiM jJAnapuMja hUM, samattva yogI huuN| hotA ? mujhe socanA hai ki mujhe amiTa zAnti kyoM nahIM milatI, akSaya sukha kyoM nahIM prApta jJAna ke prakAza meM maiM anubhava karUMgA ki merA Atma-samIkSaNa evaM vizva kalyANa kA caraNa kitanA puSTa aura spaSTa ho gayA hai ? taba maiM ekAvadhAnatA se samyak darzana jJAna va cAritra kI ArAdhanA karUMgA, guNasthAna ke sopAnoM para car3hatA jAU~gA aura samattva yoga ke mAdhyama se amiTa zAnti va akSaya sukha ko prApta kara lUMgA / (6) maiM zuddha, buddha niraMjana hU~ / mujhe socanA hai ki merA mUla svarUpa kyA hai aura use maiM prApta kaise karUM / zuddha svarUpa ke cintana meM mujhe pratibhAsita hogA ki maiM dIrgha, hrasva, strI, puruSa yA napuMsaka kahA~ hUM aura varNa, gaMdha, rasa, sparza ke AkAra vAlA bhI kahAM hU~? maiM to azarIrI, arUpI, zAzvata, ajara, amara, avedI, asedI- alezI Adi guNoM se sampanna huuN| isase maiM guNAdhArita jIvana kA nirmANa karU~gA, manoratha va niyama cintana sAtha jJAnI va dhyAnI banUMgA aura apane mUla svarUpa ko samAhita karane kI dizA meM agrasara hoUMgA / Age ke AdhyAyoM meM inhIM nava-sUtroM kA vizada vivecana kiyA gayA hai, isa dRSTi se jaba samIkSaNa dhyAna kA sAdhaka Atma-ramaNa kI avasthA meM vicaraNa kara rahA ho to vaha isa vivecana ko eka bAra par3he, kaI bAra par3he, bAra-bAra par3he aura parimArjana vRti ko jAgRta karate hue, AtmAnubhUti ke sukhada kSaNoM kA Antarika Ananda le| sAdhaka isa vivecana ke sAtha apane antaHkaraNa ko ekIbhUta banA kara yathArtha rUpa se AtmAlocanA kara sake, AtmajJAna le sake aura 35
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-puruSArtha kI dizA meM apane caraNa bar3hA sake isa vicAra se sArA vivecana uttama puruSa meM diyA gayA hai| sAdhaka use par3hate hue ekAtmatA kA anubhava karegA aura Atma cintana kI Ananda-dhArA meM apane Apako tanmaya banA skegaa| nava-sUtroM kI vizeSatA ina nava sUtroM kA nirUpaNa yaha dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai ki samIkSaNa kI dhyAna sAdhanA sampUrNa bana ske| AtmasvarUpa kI pUrNa abhivyakti se sambandhita sabhI viSayoM ko ina nava sUtroM meM samAhita kara lene kA yala kiyA gayA hai| eka prakAra se jaina darzana kI samUcI siddhAnta-dhArA kA sAra ina nava-sUtroM meM samAveza karane kA dhyAna rakhA gayA hai, kyoMki jaina darzana pradhAnataH nivRtti mArga hai aura sAMsArikatA se nivRtti meM hI AtmA kA mokSa samAyA huA hai| saMpUrNa karmoM kI nivRti ke liye kI jAne vAle samyak pravRtti se hI mokSa kI nispati avApti hotI hai| nivatti kA dRSTikoNa akasmAta bhI koI prabhAvakArI nimitta pAkara ubhara sakatA hai. kinta sAmAnyatayA ise ubhArane ke liye sabase pahale vaicArika parivartana kI AvazyakatA hotI hai| ise parivartana kI saMjJA isaliye dI jA rahI hai ki isa jar3a saMsAra meM rahate hue, jar3a zarIra ko dhAraNa karate hue tathA jar3a karmoM se baMdhe hue hone ke kAraNa manuSya ke vicAra sAmAnyataH sAMsArika vyavahAra se hI sambaddha hote haiN| vaha isa viSaya para kama socatA hai ki jina sAMsArika sukha suvidhAoM ke pIche vaha bhAga rahA hai, ve use vikRta banAtI hai, vizuddha nhiiN| vaha yaha to muzkila se hI socatA hai ki zuddha AtmadRSTi se yaha zarIra bhI usakA apanA nahIM hai| vaha to zuddha rUpa meM kevala AtmasvarUpI hai| ataH usake vartamAna vicAroM meM parivartana Avazyaka hai| yaha Avazyaka hai ki vaha apane Atma-svarUpa ko mukhyatA de tathA usI ko jAMcane, parakhane va sudhArane meM apanI prApta zakti ko niyojita kare tAki eka ora vaha apane jIvana meM udAtta guNoM kA vikAsa kara sake to dUsarI ora apane zreSTha jIvana ke mAdhyama se anya prANiyoM ke duHkhoM ko dUra karake tathA unheM bhI apanI vAstavika unnati kA mArga sujhA karake lokopakAra meM nijattva ko visarjita kara sake ataH pahale ke vicAra chUTe aura svabhAva ke vicAra Age pakar3eM - yahI samIkSaNa dhyAna kA prAraMbhika lakSya hai| yaha vicAra-parivartana AsAna nahIM hai| samyak zraddhA ke jAgRta hone para hI mithyA jJAna, samyaka jJAna ke rUpa meM rUpAntarita hotA hai| ajJAna ke sthAna para samyaka jJAna to upaje hI. kinta. bhAvanA kA gaharA puTa bhI vahA~ lage tAki samyak zraddhA bhI jAgRta ho, kyoMki samyak jJAna evaM zraddhA ke sadbhAva meM samyak cAritra kA puruSArtha dikhAne meM phira yaha puruSa pIche nahIM rhegaa| cintana kI dRSTi se Aja ke puruSa meM puruSArtha kA satsaMkalpa bala pakar3e--yahI ina nava-sUtroM kA mUla lakSya hai| ina nava sUtroM kI yathArtha vizeSatA to samIkSaNa dhyAna sAdhaka hI inheM apane gahana cintana ke viSaya banAkara jAna sakeMge kintu paricayAtmaka dRSTi se yaha kaha sakate haiM ki jar3a cetana saMyoga ke saMdarbha meM saMsAra evaM AtmA kI gatividhiyoM kA adhyayana karate hue jar3a-cetana saMgharSa ke jitane bindu haiM, ve ina nava sUtroM meM saMkalita kara liye gaye haiM, tAki yaha cetanA apanI jar3agrastatA ko baMdhana rUpa samajhe tathA isa baMdhana ko zIghrAtizIghra samApta karane kA kaThina saMkalpa le| nava tattvoM kI pRSThabhUmi meM cetanA-zakti isa rUpa meM bhI anuprerita kI gaI hai ki vaha samatA ke sarala sadbhAva se na kevala apane AtmasvarUpa ko hI otaprota banAle, apitu samatA kI aisI rasadhArA pravAhita kare ki saMsAra kI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampUrNa AtmAeM 'ege AyA' kI divya zobhA ko sAkAra rUpa de de| ye nava sUtra gUr3ha cintana ke motI haiM aura pratyeka bhavya AtmA ko cintana meM nimajjita banAkara naye-naye motI khoja lAne kI bhI ye nava tattva avazya hI preraNA dete haiN| yaha eka satya hai ki vItarAga devoM ne Atma vikAsa kI mahAyAtrA ke sambandha meM svAnubhava ke sAtha sampUrNa jJAna pAkara vidhi vidhAna pradAna kiyA hai ki kaise yaha mahAyAtrA mana, vacana evaM kAyA ke suvyavasthita yoga-vyApAra ke sAtha saMcAlita kI jAya tathA kaise isa mahAyAtrA ko saMyama evaM tapa kI kaThina ArAdhanA se saphala, sampUrNa aura siddha banAI jAya? phira bhI vaha gUr3ha jJAna Aja ke sAdhaka ke mana-mAnasa meM bhI spaSTa honA caahiye| ina nava sUtroM ke nirUpaNa meM yaha lakSya bhI sAmane rakhA gayA hai ki vItarAga devoM kA jJAna hI sarala zailI meM sAdhaka AtmasAt kara le| nava-sUtroM ke nau adhyAyoM ke pazcAt 'samatA kI jaya yAtrA' ke zIrSaka se sampUrNa vivecana kA upasaMhAra kiyA gayA hai ki Atma-samIkSaNa kI pUrNAhuti samatA kI sadA evaM sarvadA jaya yAtrA meM hI prakaTa honI cAhie? 37
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ CREATRE adhyAya do Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 1: maiM caitanya deva huuN| mujhe socanA hai kimaiM kahA~ se AyA hU~, kisaliye AyA hU~? cAra gati caurAsI lAkha jIva yoniyoM meM bhaTakate hue mujhe samajhanA hai ki durlabha mAnava jIvana Adi kisa puNyodaya se prApta hue haiM tathA jar3a-cetana saMyoga, sukha-duHkhAnubhava evaM saMsAra ke saMsaraNa kA kyA rUpaka hai? yaha samajhakara maiM mUrchA-mamatva ko haTAU~gA, rAga-dveSa aura pramAda ko miTAU~gA evaM apane jIvana ko samyak, nirNAyaka, samatAmaya va maMgalamaya bnaauuNgaa| BAR ma RTER
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA sUtra maiM caitanya deva huuN| ananta cetanA zakti kA svAmI huuN| kyoMki merI cetanA kA srota kabhI bhI vilupta nahIM hotA, nirantara pravahamAna rahatA hai / pravAha vaisA hI jaise ki eka pahAr3I jharane kA hotA hai| jharane kA jala barAbara bahatA rahatA hai-- kabhI bar3e vega se to kabhI dhImI gati se / samatala bhUmi A jAya to usakA vistAra dikhAI detA hai aura saMkar3A caTTAnoM bharA mArga to usa jharane kI jala-dhArA patalI hI nahI par3a jAtI, balki kabhI-kabhI vaha caTTAnoM ke bIca meM adRzya bhI ho jAtI hai| apanI gati tathA vistAra kI nyUnAdhikatA ke bAda bhI vaha jala-dhArA kabhI bhI astitvahIna nahIM hotI / vaha nirantara pravAhita hotI rahatI hai aura kabhI na kabhI nadI kA rUpa dhAraNa karatI hI hai| kaI jharane athavA nadiyA~ apane manda pravAha ke kAraNa bhUmigata ho jAtI haiM yaha dUsarI bAta hai / kintu adhikAMzataH aisI nadiyA~ apane pravAha kI nirantaratA banAye rakhakara eka na eka dina mahAsAgara meM ekIbhUta ho hI jAtI haiM / merI cetanA bhI vikAsa kI mahAyAtrA meM nirantara pravAhita ho rahI hai aura usa pravAha kA sadbhAva banA huA hai| kAraNa, pravahamAnatA merI cetanA kA mUla lakSaNa hai| yadi pravAha hI samApta ho jAya to cetanA cetanA hI nahIM raha jAyegI / pravAha na rahe to jharane ko yA nadI ko jharanA yA nadI hI kauna kahegA ? satata pravAha hI ke kAraNa vaha jala dhArA jharane athavA nadI ke rUpa meM mAnI jAtI hai| ThIka aisA hI cetanA zakti kA pravAha hotA hai / merI cetanA satata rUpa se pravAhita hotI hai, isIliye maiM jIva hU~, AtmA huuN| yadi mUla meM cetanA kA astitva hI na rahe to maiM jIvAtmA hI nahIM kahalAU~gA / maiM satata pravahamAna cetanA zakti kA svAmI hU~ isI kAraNa maiM caitanya deva huuN| yaha cetanA hI hai jisake mAdhyama se mujhe AtmAnubhUti hotI hai-- nita naI jAgRti prasphuTita hotI hai| maiM sacetana hU~, prANadhArI hU~ tabhI to prANI huuN| jIva, AtmA athavA prANI meM caitanya kA sadbhAva eka anivArya zarta hai| isake abhAva meM padArtha hoMge, prANI nahIM hoNge| padArtha hote haiM aura sadaiva jar3a hI rahate haiN| ve kabhI bhI prANadhArI nahIM bnte| isI prakAra prANadhArI kabhI bhI jar3a padArtha nahIM banate / isIlie maiM kahatA hU~ ki maiM caitanya deva huuN| mUla rUpa meM jo caitanya svarUpa merI AtmA kA hai, vaisA hI svarUpa isa saMsAra kI pratyeka AtmA kA hai-- choTe se choTe tathA bar3e se bar3e jIvadhArI AtmA kA hai| yahI nahIM, mUla rUpa meM merA Atma-svarUpa hI siddhoM, arihantoM tathA mahAtmAoM ke AtmasvarUpa meM pratibimbita hotA hai| yaha dUsarI bAta hai ki sabhI AtmAe~ vikAsa ke anekAneka staroM para pratiSThita hotI haiM aura jo AtmAe~ vikAsa kI pUrNatA ko sAdha letI haiM, ve siddhAtmAe~ bana jAtI haiN| tabhI to maiM mAnatA hU~ ki vikAsa ke kisI bhI stara para gati kara rahI merI AtmA kI caitanya dhArA meM bhI siddha svarUpa ko prApta kara lene kI kSamatA vidyamAna hai| pahAr3I jharane ke pravAha kI 41
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha hI merI caitanya dhArA bhI kabhI sabala ho jAtI hai to kabhI durbala bana jAtI hai| kabhI-kabhI to jJAna dRSTi se dekhane vAloM ko merI patanAvasthA para aisI anubhUti hone lagatI hai ki jaise merI cetanA ekadama vilupta ho gaI ho, kintu vAstava meM aisA kabhI hotA nahIM / (bhAva - saraNiyoM ke utthAna ke samaya aise kSaNa bhI pradIpta ho uThate haiM jaba merI cetanA zakti kA pravAha apane vikAsa kI mahAyAtrA meM agragAmI hI nahIM bana jAtA hai, apitu anya kaI jIvAtmAoM ko bhI apane pravAha kA sambala pradAna karake unheM bhI pragatizIla banA detA hai / AhvAna apanI cetanA kA merI cetanA zakti ke pravAha kI aisI gati, vigati athavA pragati kA krama kyA mere bhItara meM bhI nirantara calatA huA mere anubhava meM nahIM AtA hai ? kyA bhAvanAoM kI UrjA kabhI mere antaratama ko bhI Andolita nahIM banA detI hai ? maiM aise kusamaya kA bhI anubhava karatA hU~, jaba maiM zUnya - sA ho jAtA hU~ -- hatAzA jaise merI jIvanI zakti ko nigala -sI jAtI hai| to isa prakAra kabhI manda to kabhI tIvra kabhI nimna to kabhI Urdhva - merI cetanA kA pravAha aTUTa rUpa se calatA hI rahatA hai / merA amiTa vizvAsa hai ki yaha pravAha kabhI na kabhI nadI kA rUpa bhI grahaNa karegA aura eka na eka dina ananta cetanA ke mahAsAgara siddha svarUpa meM ekIbhUta ho jAyagA / kintu isa prakriyA kI saphalatA ke liye mujhe apanI cetanA ko AhvAna karanA hogA - use suSupti se jagAkara sujAgRtimaya aura anubhUtimaya banAnI hogI / yahI vikAsa kI mahAyAtrA kA zubhAraMbha hogaa| jaba maiM apane isa mAnava jIvana meM garbhAvasthA se bAhara duniyA ke ujAle meM AyA, nAnA bhAMti ke raMga merI AMkhoM ke Age tairane lge| prakRti ke vizAla vakSa para khilate maiM una raMgoM ko dekhatA, pala-pala phUTatI huI vividha dhvaniyoM ko maiM sunatA, bhAMti-bhAMti ke svAdoM kA maiM AsvAdana karatA aura nAnA prakAra kI gaMdhoM ko maiM grahaNa karatA to lagatA hai ki jaise mere bAlyakAla kI saMjJA bar3I painI thii| bahuta kucha jAna lene kI usa meM eka prakhara utsukatA thI / bAhara ke dRzya bhItara meM ubharate rahate the / indriyoM aura mana kI sakriyatA bar3hatI jAtI thI / saMsAra kA yaha phailA huA kSetra evaM AkAza kA apAra antarAla merI cetanA ko jAgRta banAte the ki yahA~ jAnane ko bahuta hai aura usa jJAna ko bhItara meM utAra kara prakAza kI kiraNeM khoja lene kI asIma gaharAiyA~ bhI yahA~ maujUda haiN| tathyAtmaka jagat kA jJAna eka sIr3hI banI to usase upajane vAlI bhAvanAoM ne merI cetanA ko jo nayA mor3a diyA, vaha mor3a mujhe Upara kI sIr3hiyoM para car3hate rahane kI preraNA dene lagA / maiM dekhatA hU~ ki mujhe mere zArIrika nirvAha ke liye amuka padArthoM kI AvazyakatA hotI hai| jinheM maiM prApta karane ke liye tatpara banatA huuN| kintu yaha bhI maiM dekhatA hU~ ki mere jaise anya manuSyoM tathA prANiyoM ko bhI apane - apane zArIrika nirvAha ke liye vaise hI padArthoM kI AvazyakatA hotI hai / aura jaba una padArthoM ko prApta karane ke liye manuSya- manuSya ke bIca meM vicitra avasthAoM ko maiM dekhatA hUM to kaI prakAra ke dRzya sAmane Ate haiN| kaI bAra aura kaI sthAnoM para manuSya samUha ke pArasparika sahayoga ke darzana hote haiM ki eka dUsare ko Avazyaka padArthoM kI pUrti meM vaha sahAyatA kara rahA hai to aneka bAra aura aneka sthAnoM para isa sambandha meM hRdayahIna dRzya bhI dikhAI dete haiM / zaktizAlI manuSya apane se durbala logoM kA damana karate haiM tathA unase Avazyaka padArtha chIna kara 42
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane pAsa jamA kara lete haiM athavA unheM Avazyaka padArtha prApta hI nahIM karane dete haiN| isa taraha sAmAjika anyAya kA udaya hotA hai| ____ maiM jaba eka sAmAjika prANI ke nAte anyAya tathA atyAcAra kI ina banatI bigar3atI jhalakiyoM ko dekhatA hUM to usa tathyAtmakatA ke sAtha-sAtha apane bhItara meM eka prakAra kI bhAvAtmakatA kI anubhUti bhI mahasUsa karatA huuN| vicAra uThatA hai ki aisI TakarAhaTa aura aisA saMgharSa kyoM? kyoM koI jarUrata se bhI bahuta jyAdA pA jAtA hai aura kyoM kisI ko usakI jarUrata kA alpAMza bhI nahIM milatA? bhAvanAoM ke aise bindu para kabhI-kabhI merA mana kAMpa uThatA hai, sahaja kAruNikatA jAga jAtI hai aura maiM apanA saba kucha una abhAvagrasta logoM ko de dene ke liye tatpara ho jAtA huuN| merI cetanA zakti taba apanI jAgRti kA eka nayA hI kSaNa anubhava karatI hai| merI cetanA zakti kI aisI abhivyakti una kSaNoM meM mujhe apanA eka amUlya dhana lagane lagatA hai| merI abhilASA jAgatI hai ki maiM apane pAsa-par3ausa kA ronA-haMsanA sunUM, una logoM ke duHkha-sukha ko jAnUM aura unake rone ke duHkha ko kama, kiMvA samApta kara sakU, aise prayAsa prAraMbha kruuN| yaha abhilASA jitanI balavatI hotI hai, merA Antarika Ananda bar3hatA hai aura aisA mahasUsa hotA hai ki jaise mere apane bhItara meM prakAza kI camacamAtI rekhAe~ khiMca rahI hoN| taba mujhe samajha meM AtA hai ki merI cetanA jAga rahI hai, Age se Age pravAhita ho rahI hai aura usake usa jAgaraNa tathA pravAha meM mujhe pratIta hotA hai ki 'maiM' jAga rahA hU~ aura bar3ha rahA huuN| merI cetanA kA AhvAna taba agragAmitA ke naye AyAma grahaNa karatA hai| 'maiM' kI AnandadAyI anubhUti tathyoM aura bhAvanAoM ke pariprekSya meM merA yaha 'maiM' jo jAgatA hai, vaha mujhe AnandadAyI anubhUti pradAna karatA hai| vaha Ananda bAhara kA sukhAbhyAsa nahIM hotA, balki AntarikatA kI gaharAI se phUTane vAlA sahaja Atmika AhlAda hotA hai| AnandAnubhUti kI usa velA meM merA 'maiM' udaMDa yA uddhata nahIM hotA, apitu apane mUla svarUpa ko pA lene kI abhilASA meM athaka rUpa se gatizIla honA cAhatA hai| lagatA hai ki usa samaya maiM apanI cetanA kA sArthaka rIti se AhvAna kara rahA hU~ aura merI vaha cetanA 'maiM' ke Adeza kA anusaraNa karatI huI UrdhvagAmI banatI jA rahI hai| taba majhe apanI AdhyAtmika pragati kA sukha anubhava hone lagatA hai| mujhe apanI Atmika vigati kA kaTu anubhava bhI hai| maiMne apanI bar3hatI huI jAnakArI se saMsAra ke vividha padArthoM kA jJAna kiyA taba merA viveka apanI indriyoM tathA apane mana para niyaMtraNa na rakha skaa| usa samaya sukhadAyI padArthoM ko pA lene kI ananta icchAe~ bhItara hI bhItara ghumar3a uThI ki maiM hI unakA upayoga kruuN| phira una icchAoM kI pUrti kI mRgatRSNA ne mujhe kaSToM ke marusthaloM meM bhaTakA diyaa| maiM bhramajAla meM baMdhA bhaTakatA rahA, tanAva ko bar3hAtA rahA aura apane cetanA ke pravAha ko manda banAtA rahA / (AkAza ke samAna ananta icchAoM kA bhAra Dhote hue kaI bAra bAhya AghAtoM ne mere bhItara ko Ahata kiyA hai aura mere 'maiM' ko bAhara ke sAre khokhalepana para painI najara DAlane ko majabUra bhI kiyA hai| taba ve kSaNa bhI merI cetanA kI jAgRti ke sArthaka kSaNa siddha hue haiM kyoMki unhIM kSaNoM meM marusthala meM bhaTakatI huI merI AtmA ko do bUMda amRta milA hai jisakA rasAsvAdana kara mere 'maiM' kI anubhUti paripuSTa huI hai| 43
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ usI paripuSTa anubhUti evaM navAgata Ananda ko lekara mere mana meM taba mahattvAkAMkSAoM kA jvAra bhI jAgA hai| apane hI svArthoM ko pUrA karane hetu dUsaroM ko kucala DAlane kI duSkalpanAe~ bhI maiMne kI thI tathA sAMsArika 'U~cApana' pAne kI ghRNita lAlasAoM ne mere mana, vacana evaM karma ko bhI bhaTakAva kI rAha para dhakelA thA, kintu yaha merI cetanA ke AhvAna tathA 'maiM' pana kI AnandAnubhUti kA hI suphala thA ki maiM una aMdherI galiyoM se kucha bAhara nikala sakA, jahA~ se mujhe thor3A khulA AkAza aura khulI rozanI dikhAI dene lgii| taba maiM aMdhakAra se jyoti kI ora bar3hane lgaa| isa prakAra maiM apane vartamAna jIvana meM hI soyA hU~, girA hU~bhaTakA huuN| taba merI cetanA kA pravAha adRzya bhale ho gayA ho kintu vilupta kabhI nahIM huaa| tabhI to vaha punaH punaH prakaTa hotA rahA hai| merI cetanA punaH punaH jAgatI rahI hai aura apanI nirantaratA kA AbhAsa detI rahI hai| satata rUpa se satarka rakhane vAlI aisI nirantara jAgRti hI mujhe apane sAMsArika svArthoM meM phaMsane se dUra khIMcatI rahI hai aura sabake hitoM ko saMvArane kI navAnandamaya preraNA detI rahI hai| isI jAgRti ne mere antaHkaraNa ko sadviveka ke aise sAMce meM DhAlA hai ki vaha sabake hita meM hI apane hita ko jAMcane-parakhane lagA hai| yaha saca hai ki yadi aisI sarvaprANahitAkAMkSA mere mana meM balavatI bana jAya evaM kriyAzIla ho jAya to merA aTala vizvAsa hai ki merI Atma vikAsa kI lambI yAtrA bhAva-saraNiyoM meM Upara se Upara utthAna pAtI huI alpa samaya meM bhI sampannatA evaM pUrNatA ko prApta ho sakatI hai| yaha bhaTakAva anAdikAlIna hai vartamAna jIvana meM merI AtmA jo sAMsArikatA meM idhara udhara bhaTakatI rahatI hai, vaha bhaTakAva mAtra isI jIvana kA nahIM hai, apitu anAdikAlIna hai| yaha 'maiM' vaha mAtra hI nahIM hU~, jo abhI bAhara se dikhAI de rahA huuN| bAhya dRSTi se vaha to merA vartamAna zarIra mAtra hai| anAdikAla se merI AtmA isa saMsAra meM anekAneka zarIra dhAraNa karatI rahI hai evaM bhava-bhavAntara meM bhramaNa karatI rahI hai| yaha mAnava zarIra merI AtmA kA vartamAna nivAsa hai| yaha zarIra-nivAsa hI merI AtmA kI vAstavikatA kA pratIka hai|) Atma-vikAsa kA carama sthala mokSa hotA hai ataH jaba taka merI AtmA apane carama ko nahIM pA letI hai taba taka Age bhI saMsAra meM paribhramaNa karatI rhegii| saMsAra kA yaha paribhramaNa hI merI AtmA kA bhaTakAva hai jo anAdikAla se cala rahA hai aura mokSa prApti taka calatA rhegaa| jisa dina merI AtmA apane samasta karma baMdhanoM ko sampUrNataH vinaSTa kara legI aura apanI cetanA ke pravAha ko mahAsAgara meM ekIbhUti karane kI dizA meM tIvra gati se mor3a degI, taba vaha siddha, buddha aura mukta bana jaaygii| phira na rahegA bAMsa aura na bajegI bAMsurI / na bhaTakAva rahegA, na janma-janmAntara aura na saMsAra-paribhramaNa / merI AtmA taba ananta jyotirmaya rUpa se ananta jJAna, darzana, vIrya evaM sukha meM ajara-amara ho jaaygii| isa carama lakSya ko prApta karane kI dizA meM agragAmI banane ke liye mujhe isa sAMsArika bhaTakAva ko gaharAI se samajhanA hogA tAki kAraNoM ke samyak jJAna ke dvArA unakA nidAna kara maiM apanA samAdhAna pA skuu| 44
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdikAla se anya sabhI sAMsArika AtmAoM kI taraha merI AtmA bhI saMsAra kI cAra gatiyoM evaM caurAsI lAkha yoniyoM meM cakkara lagAtI huI bhaTaka rahI hai| maiMne ina saba gatiyoM tathA yoniyoM meM bArambAra janma liye haiM, vahA~ kI yAtanAe~ tathA mUrchAeM bhogI haiM tathA kaI bAra cetanA jAgRti ke phalasvarUpa Atma vikAsa kI U~cAiyA~ bhI sAdhI haiN| "maiM' ne yAni ki merI AtmA ne vartamAna jIvana se pahale nArakIya jIvana kI lomaharSaka yAtanAe~ jhelI haiM, tiryaMca jIvana ke krUra kaSToM ko sahA hai to devalokoM ke aizvaryamaya jIvana ke Ananda bhI uThAye haiM / kintu maiM apane liye santoSa kA viSaya yahI mAnatA hU~ ki isa U~ce-nIce paribhramaNa ke daurAna merI cetanA kA dIpaka barAbara jalatA rahA jo ghaTATopa aMdhakAra ke samaya meM bhI ' mujhe rozanI kI rAha dikhAtA rhaa| maiM apanI smRti ko pIche lauTAtA hUM to dekhatA hUM ki maiMne bahatu prANiyoM kI hiMsA ho isa prakAra tIvra pariNAmoM se kaSAyapUrvaka mahAraMbha kI pravRtti kI vastuoM para atyanta mUrchA rakhakara mahAparigraha sevana kiyA, paMcendriya prANiyoM kI hiMsA karate hue paMcendriya vadha kiyA tathA mAMsAhAra karane meM rasa liyA, jisake kuphala meM mujhe narakAyu kA baMdha huaa| aisA baMdha kaI bAra huA aura maiMne dhammA, baMzA, sIlA, aMjanA, riTThA maghA aura mAghavaI - ina sAtoM narakoM kI bhISaNa yAtanAe~ sahana kI / merA roma roma Aja bhI khar3A ho jAtA hai jaba mujhe apane ajJAnatAyukta nArakIya jIvana meM mile apAra kaSTa yAda Ate haiM / hama nArakIyoM kA vaikriya zarIra hotA thA jo bhISaNa prahAroM kA duHkha to mahasUsa karatA thA kintu phira se yathAvat ho jAtA thaa| adhikAMzataH hama nArakI ke jIva hI bhayaMkara rUpa banA kara eka dUsare ko trAsa dete the-- gadA, mudgara vagairaha zastra banA kara eka dUsare para AkramaNa karate the| bicchU, sAMpa Adi bana kara eka dUsare ko kATate the aura nukIle kIr3e banakara eka dUsare ke zarIra meM ghusa kara use kSata-vikSata kara DAlate the / atyanta USNa athavA atyanta zIta hone ke kAraNa kSetrajanya vedanA alaga hotI thI to pahalI tIna narakoM meM paramAdhArmika devatA bhI kaThina yAtanAe~ dete the / nArakIya yAtanAoM kA varNana karate hue merI vAcA meM prakampana paidA hotA hai| kSetrajanya USNatA evaM zItalatA kI vedanA kramazaH eka se Age kI narakoM meM tIvra, tIvratara aura tIvratama hotI jAtI thii| madhya loka meM grISma Rtu meM madhyAhna ke samaya jaba AkAza meM koI bAdala na ho, vAyu bilkula banda ho aura sUrya pracaMDa rUpa se tapa rahA ho, usa samaya pitta prakRti vAlA vyakti jaisI USNa vedanA kA anubhava karatA hai, USNa vedanA vAle narakoM meM usase bhI anantaguNI vedanA hotI thI usa vedanA kI mahasUsagirI yaha hai ki agara mujhe naraka se nikAla kara martyaloka meM bar3I tejI se jalate hue khaira kI lakar3I ke aMgAroM meM DAla diyA jAtA to maiM zItala jala se snAna karane ke samAna atyanta hI sukha kA anubhava karatA aura una aMgAroM para mujhe nIMda bhI A jaatii| isI prakAra zIta ke prakopa kI mahasUsagirI bhI aisI thI ki jaise madhya loka meM pauSa yA mAgha kI madhyarAtri meM AkAza ke meghazUnya hone para jisa samaya zarIra ko burI taraha se kampAyamAna karane vAlI zIta vAyu cala rahI ho, himAlaya giri ke barphIle zikhara para baiThA huA agni, makAna aura vastrAdi zIta nivAraNa ke sabhI sAdhanoM se hIna vyakti jaisI bhISaNa zIta vedanA kA anubhava karatA hai usase bhI 45
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantaguNI vedanA zItapradhAna narakoM meM hotI thI / usa vedanA kA ghanatva yaha hai ki yadi vaisI naraka ke jIva ko uparokta paristhitiyoM meM himAlaya ke barphIle zikhara para khar3A kara diyA jAya to use sukha mile tathA vahA~ use caina kI nIMda bhI A jaay| maiMne inake alAvA bhUkha, pyAsa, khujalI, jvara, dAha, bhaya, zoka Adi ke aise dAruNa duHkha bhoge haiM ki jinakI yAda mAtra se siharana phaila jAtI hai / mujhe yAda hai ki kSudhA itanI satAtI jo jaise saMsAra ke sAre padArtha khA lene ke bAda bhI zAnta na ho / pyAsa ke mAre kaMTha oSTha, tAlu aura jIbha vagairaha hara vakta sUkhe hI rahate aura mana karatA ki sabhI samudroM kA sArA pAnI bhI pI jaauuN| khujalI churI se khujalAne para bhI nahIM miTatI / usa samaya mujhe prApta jJAna bhI mere ghora duHkha kA hI kAraNa banatA kyoMki sabhI dizAoM se Ate hue duHkhoM ke kAraNa agrima rUpa se hI jAna lene se mAre bhaya ke kaMpakaMpI chUTatI rahatI thI / paramAdhArmika devoM dvArA dI gaI yAtanAe~ bhI bar3I vicitra hotI thiiN| kabhI ve tapA huA zIzA pilAte the to kabhI aMgAroM se lAla banI lauhamaya strI se AliMgana karavAte the| kabhI kUTa zAlmalI vRkSa ke nIce biThA dete jisase girane vAle talavAra jaise patte mere aMga-aMga ko cheda DAlate / hamAre zarIra lohe ke hathaur3oM se isa taraha kUTe jAte the ki usa kI eka bAra to lugadI-sI bana jAtI thI / vasole se zarIra chIle jAte the / deva hama nArakIyoM ko bhAle meM uchAla-uchAla kara pirote the, bhAr3a meM bhUnate the, kolhU meM pelate the, karautI se cIrate the, ghora tapI huI bAlU para phaiMka dete the, vaitaraNI nadI meM Dubo dete the aura isI taraha kI anekAneka yAtanAe~ dete the / maiM apane nArakIya jIvana kA eka anubhava aura batAnA cAhatA huuN| naraka ke jIvoM meM bhI donoM prakAra ke jIva hote haiM-- samyak dRSTi evaM mithyA dRSTi / samyak dRSTi jIva dUsaroM dvArA dI jAne vAlI vedanA kA anubhava karate hue socate the ki hamane pichale janmoM meM ghora pApa karma kiye the jinakA kuphala hama bhoga rahe haiM, ataH ve una yAtanAoM ko samyak prakAra se sahana karate the tathA apanI tarapha se dUsare jIvoM ko kaSTa pahu~cAne kA prayatna nahIM karate the / isa rUpa meM zAnti se pUrva karma-yoga ke sAtha ve naye karmabaMdha se bacanA cAhate the| dUsarI ora mithyA-dRSTi jIva krodhAdi kaSAyoM se abhibhUta hokara apane pUrva karmabaMdhana ko na samajhate hue zikArI kuttoM kI taraha Apasa meM ugra hiMsaka rUpa se lar3ate rahate the tathA taraha-taraha kI ghAtaka vikriyAe~ karate rahate the / isa taraha nArakI kA jIvana atyanta duHkhaprada avasthAoM se gujarA ! janma janmAntaroM ke isI krama meM tiryaMca gati ke krUra kaSToM kA lekhA-jokhA bhI mujhe bhugatanA par3A hai| tiryaMcagati ke AyubaMdha ke kAraNa the ki maiMne ajJAnatA se dvimukhI mAyAvI AcaraNa rakhA, DhoMga racakara dUsaroM ko Thagane kI ceSTAe~ kIM, jhUTha bolane siddhahastatA pAI aura jhUThe tola va mApa se sabako dhokhA diyA / tiryaMca gati meM pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati kI sthAvara jIva yoniyoM se lekara dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya kI jalacara, sthalacara, nabhacara va uraparisarya tathA bhujaparisarya yoniyoM meM bhI maiMne janma liye tathA vicitra paristhitiyoM ke anubhava kiye| ina janmoM meM bhI maiMne atIva krUra kaSTa sahe evaM aciMtya vedanAe~ bhogIM / saMsAra paribhramaNa ke cakra meM hI 'maiM' jaba-jaba pApa paMka se nyUnAdhika aMzoM meM ubaratA aura satkRtyoM se puNyArjana karatA, taba manuSya gati meM bhI merA paribhramaNa kaI bAra huA to kaI bAra devalokoM ke vilAsamaya Ananda-sAdhanoM kA bhI upabhoga kiyaa| yaha svarga-sukha mujhe prApta hue kyoMki 46
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiMne sarAga saMyama kA pAlana kiyA, deza-virati zrAvaka dharma kI sAdhanA kI, anicchApUrvaka karmoM kI nirjarA kI aura avivekapUrNa bAlabhAva se kAyAkleza Adi kA tapa aaraadhaa| maiMne jaba deva-janma pAyA to merA rUpa svarUpa sudarzanIya thaa| merI puSpamAlA kabhI nahIM kumhalAtI thI, netroM ke palaka nahIM girate the, deha sadA nirmala rahatI thI aura vaha bhUmi se cAra aMgula Upara uThI huI calatI thii| ye lakSaNa mere devatva ke pahacAna rUpa the| devalokoM kA samUcA divya vAtAvaraNa mere liye kAma bhogoM kA itanA uddIpaka thA ki maiM icchA karate hue bhI manuSya loka meM nahIM jA pAtA thaa| martyaloka kI amanojJatA bhI mujhe jAne se rokatI thii| utpatti ke tatkAla bAda divya kAma bhogoM meM Asakti na karate hue apane AcArya, upAdhyAya Adi ko vandana karane, jJAniyoM va tapasviyoM ke darzana karane athavA apane nikaTa sambandhiyoM ko apanI nava prApta Rddhi-siddhi dikhAne ke nimitta se maiM kaI bAra devaloka se manuSya loka meM pahu~cA bhI hUM kintu adhika bAra devalokoM ke divya kAma bhogoM meM hI ramatA rhaa| isa prakAra devalokoM ke sukhopabhogoM kA maine kaI bAra rasAsvAdana kiyaa| (kintu deva rUpa meM eka tathya mere liye sadaiva vicAraNIya rahA ki usa jIvana meM AtmavikAsa kI vrataniSTha koI bhI kriyA Acarita nahIM kI jA sakatI thii| kevala zubha bhAvanAe~ bhAyI jA sakatI thI para tyAga-pratyAkhyAna ke nAma para zUnya hI rahatA thaa| maiM bhI isa zUnya kA anubhava karate hue manuSya loka meM utpanna hone kI kAmanA kiyA karatA thaa|) Aja mujhe jo yaha manuSya jIvana prApta huA hai usake liye maiMne pahale apanI prakRti ko bhadra banAI thI, svabhAva ko vinaya se bharA thA, dayA aura anukampA ke pariNAmoM ko uccatA dI thI evaM matsara, IrSyA Adi durguNoM se mukta rahA thaa| phalasvarUpa yaha manuSya janma milA aisA durlabha manuSya janma jo Atma vikAsa kI uccatama sAdhanA kA eka mAtra kSetra hai| saMsAra paribhramaNa ko ghaTAne aura samApta karane kA saphala puruSArtha maiM jAnatA hU~ ki mere isI janma meM saMbhava hai| (mujhe apane gurujanoM tathA AgamoM se jJAna milA hai ki manuSya janma ko zAstra zravaNa, suzraddhA tathA zubha parAkrama ke sAtha Atma vikAsa kA avalambana banAyA jAnA caahiye| Aja manuSya tana meM nivAsa karatI huI merI AtmA durlabha prAptiyoM ke sadupayoga meM prayalarata bane evaM banI rahe isa ora maiM pUrNa rUpa se saceSTa bana jAnA cAhatA hU~ tAki mere 'maiM' kA svarUpa vikAsa pAkara nirantara ujjvalatA kI dizA meM gatizIla bana ske| yaha janma-janmAntara kA krama jaise saMsAra paribhramaNa kI na TUTane vAlI zRMkhalA hai, jise tor3a dene ke pakke upAya karane kI kSamatA mujhe isa manuSya jIvana meM prApta hai aura jo kaThina lakSya zakya hotA hai use pAne ke liye kaThora sAdhanA to Avazyaka hogI hii| Akhira yaha saMsAra hai kyA? anAdikAla se jahA~ merI AtmA nirantara paribhramaNa karatI huI A rahI hai, isa manuSya janma meM prApta apane indriya tathA mana ke vikAsa ke pariprekSya meM mere liye yaha jAnanA nitAnta Avazyaka hogA ki Akhira yaha saMsAra hai kyA ? isakA kyA svarUpa hai ? isake prAMgaNa meM kauna-kauna se tattva saMcaraNa karate haiM aura ve apanA. kyA prabhAva chor3ate haiM ? tabhI yaha jAnA jA sakegA ki saMsAra meM 47
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jArI apanI AtmA ke isa paribhramaNa ko samApta kara dene ke lakSya ko sAmane rakha kara maiM isa jIvana meM kyA-kyA karUM? anekAneka bhava-bhavAntaroM ke pratyakSa anubhava se merI caitanya zakti ne saMsAra ke vAstavika svarUpa ko jAnA hai tathA aneka jJAnI AtmAoM ke kathana se use pahicAnA bhI hai| kintu yaha jJAna aura pahicAna kabhI sajaga bhI rahI to kabhI vismRti ke garta meM DUbatI bhI rhii| apane vikAsa kI pUrNatA para na pahu~ca pAne taka cetanA ke sAtha aisA hI parivartana hotA rahatA hai aura yahI vastutaH sAMsArikatA hai| dravya saMsAra (loka) kA svarUpa kyA ? choTI-sI paribhASA hai dravyoM kA samUha rUpa hai| phira prazna hogA ki dravya kyA? jo guNa aura paryAya para AdhArita ho vaha dravya / guNaparyAyavad dravyamtattvArtha sUtra 5/37 / guNa jo sadA eka sA rahe tathA paryAya vaha jo sadA badalatI rhe| yoM dravya cha: hote haiM kitu mukhya haiM jIva aura ajIva / ajIva meM zeSa pAMca dravyoM kA samAveza ho jAtA hai| jIva kA dUsarA nAma AtmA hai aura AtmA ke sivAya sabhI ajIva haiN| __ jaise maiM huuN| yaha maiM jo hU~, vaha AtmA hai kintu merI AtmA mukta nahIM hai, zarIradhArI hai| ataH yaha zarIra jo hai, vaha jar3a pudgaloM se nirmita hai| isa prakAra mere vartamAna jIvana kA astitva hai merI AtmA evaM mere zarIra ke saMyoga se hai| yaha AtmA evaM zarIra kA saMyoga hI saMsAra hai / isake sivAya bhI jitanI dRzyAvaliyA~ haiM, ve saba jar3a rUpa haiN| yoM kaha sakate haiM ki ina carmacakSuoM se jo kucha bhI dikhAI detA hai, ve saba jar3a padArtha haiN| mukhyataH AtmAoM evaM zarIroM kA saMyoga hI saMsAra kI sArI halacaloM kA mUla hai| ina sArI halacaloM se saMsarita hotA huA hI yaha saMsAra hai| ataH merI AtmA aura merI deha kA saMyoga hI merA saMsAra hai| donoM ke saMyukta hone se sampUrNa kriyAeM saMcAlita hotI haiM, inhIM kriyAoM kI zubhatA evaM azubhatA ke AdhAra para puNya evaM pApa karmoM kA baMdhana hotA hai tathA isI karmabaMdhana ke phalasvarUpa janma-maraNa kA krama calatA hai| maiM isI sAMsArikatA ke cakra meM bhava-bhavAntara meM bhramaNa kara rahA hU~ tathA isI prakAra samasta saMsArI jIva bhI saMsAra-paribhramaNa kara rahe haiN| jaba samagra karma-baMdhanoM ko samApta kara lene para merI AtmA sUkSma sthUla deha ke baMdhana se mukta ho jAyagI taba vaha siddha ho jAyegI aura sadA-sadA ke liye siddha hI rhegii| vaha punaH kabhI bhI saMsAra meM avatarita nahIM hogii| (AtmA kA apane mukta evaM zuddha svarUpa meM pahu~ca jAnA hI usakA mokSa hotA hai| AtmA evaM zarIra saMyukta haiM taba taka hI saMsAra hai|) saMsAra meM rahate hue merI AtmA evaM merI deha ke saMyoga ko gati, sthiti, avakAza evaM vyatIti ke sambala kI AvazyakatA hotI hai| jIva evaM ajIva pudgala dravyoM ke sivAya zeSa cAra dravya-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya evaM kAla ye cAroM uparokta sambala upalabdha karAte haiN| maiM gati karatA hU~ to usameM dharmAstikAya kA sambala milatA hai, adharmAsti kAya ke yoga se Thaharane kI sthiti banatI hai| isa avakAza meM samasta kriyAe~ AkAzAstikAya kI sahAyatA se calatI haiM evaM kAla dravya vyatIta karane kA kArya karatA hai| yoM sabhI dravyoM meM jIva pramukha hai jo jar3a karmoM se saMlagna banakara saMsAra meM vividha prakAra kI racanAoM kA nirmAtA banatA hai| karmoM kI saMlagratA se jIva vibhinna prakAra ke zarIroM ko dhAraNa karane vAlA banAtA hai aura zarIra dasa prakAra ke prANoM ke bala para Tike rahate haiN| isaliye jIva ko prANadhArI yA prANI bhI kahate haiN| 48
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM prANadhArI hU~ isaliye apane dasa prANoM kI sahAyatA se anubhava kara sakatA hU~ ki maiM prANadhArI kyoM kahalAtA hU~ ? sIdhI sI bAta hai ki prANoM ko dhAraNa karane se maiM prANadhArI huuN| to prazna uThatA hai ki ye prANa kitane haiM aura kaunase haiM ? mujha dvArA dhAraNa kiye gaye dravya prANoM kI saMkhyA dasa hai| aura bhAva prANa merI Antarika zakti rUpa jJAna, darzana, sukha aura sattA rUpa hote haiN| maiM sunatA hU~, yaha merA zrotendriya prANa hai| isI prakAra maiM dekhatA hU~, maiM sUMghatA hU~, maiM cakhatA hU~ aura maiM sparzAnubhava karatA hUM jo kramazaH cakSurIndriya prANa, ghrANendriya prANa, rasanendriya prANa tathA sparzendriya prANa kahalAte haiM / phira mere mana, vacana evaM kAyA rUpa tIna prANa zvAsozvAsa evaM AyuSya bala rUpa do prANa aura hote haiN| caitanya lakSaNa se yukta jIva tathA nAzavAna svabhAvI ajIva ke saMsArI saMyoga kI ye prANa hI kar3iyA~ haiM, jinase aisA cetana, isa saMsAra meM citra-vicitra dRzyoM kA citerA, vividha prakAra ke nirmANoM kA nirmAtA tathA jJAna-vijJAna ke gahana anusaMdhAnoM kA adhyetA banatA hai / yaha saMsAra eka raMgamaMca hai aura maiM tathA mere jaise anya jIva isa raMgamaMca ke kalAkAra haiM / karma se prerita hokara vividhajanmoM meM nAnA prakAra ke zarIra dhAraNa karatA huuN| maiM hI kabhI pitA hotA hU~, to kabhI bhAI, putra aura pautra bhI ho jAtA huuN| kabhI mAtA banakara strI aura putrI bhI ho jAtA huuN| yaha saMsAra kI vicitratA hai ki svAmI dAsa bana jAtA hai aura dAsa svAmI / eka hI janma meM rAjA se raMka aura raMka se rAjA bana jAtA huuN| maiM saMsAra ke sabhI kSetroM meM rahA hU~, sabhI jAtiyoM, kuloM va yoniyoM meM maiMne janma liyA hai aura pratyeka jIva ke sAtha kisI na kisI rUpa meM evaM kabhI na kabhI nAtA jor3A hai kintu ananta kAla vyatIta ho jAne para bhI mujhe isa saMsAra meM vizrAma nahIM milA hai| maiMne isa saMsAra meM karmavaza paribhramaNa karate hue lokAkAza ke eka-eka pradeza ko anantI bAra vyApta kiyA kintu usakA anta nahIM aayaa| naraka gati meM jAkara maiMne vahA~ hone vAlI zIta, USNa evaM anya prakAra kI vedanAe~ sahana kIM, tiryaJcagati meM bhUkha, pyAsa, roga, vadha, baMdhana, tAr3ana, bhArAropaNa Adi duHkha pratyakSa dekhe tathA vividha sukhoM kI sAmagrI hote hue bhI deva janma meM maiM zoka, bhaya, IrSyA Adi duHkhoM se dukhita rhaa| manuSya gati meM to maiM vartamAna meM hU~ hii| garbha se lekara vRddhAvasthA evaM mRtyu taka kitane duHkha bhogane par3ate haiM - yaha maiM svayaM anubhava karatA hU~, samajhatA hU~ aura dekhatA huuN| cAroM ora dRSTi phailAtA hU~ to mujhe dikhAI detA hai ki koI roga pIr3ita hai, koI dhana, jana ke abhAva meM cintita hai, koI strI putra ke viraha se saMtapta hai aura koI dAridrya duHkha se dabA huA hai| maiM cAroM ora duHkha hI duHkha dekhatA hU~ ki kahIM yuddha cala rahA hai to kahIM sAmpradAyika yA jAtivAdI saMgharSa ho rahA / kahIM anAvRSTi akAla kA hAhAkAra hai to kahIM ativRSTi se jala plAvana kI trAhi-trAhi macI huI hai| ghara-ghara kalaha kA akhAr3A banA huA hai, svArthavaza bhAI apane hI bhAI kA khUna pI rahA hai aura mAtA-pitA va santAna ke bIca meM bhI kaTutA cala rahI hai / sArA saMsAra duHkha aura dvandvoM se bharA huA hai, kahIM bhI zAnti ke darzana nahIM hote / saMsAra ke inhIM duHkha dvandoM ke bIca jaba maiM gaharAI se cintana karatA hUM to mujhe lagatA hai ki sAmAjika prANI hone ke nAte abhAvoM, pIr3AoM aura viSamatAoM se trasta apane sAthiyoM evaM samasta prANiyoM ke prati bhI mere kucha karttavya haiN| maiM apanA Atma yoga dekara bhI dUsaroM ke abhAvoM, pIr3AoM, viSamatAoM ko kama kara sakUM to usa dizA meM mujhe niHsvArtha bhAva se kArya karanA cAhiye / yaha paropakAra kI niSThA aura kriyA hI mujhe mere Atma-vikAsa se jor3ane vAlI banatI hai kyoMki 46
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( svArtha chUTatA hai tabhI paropakAra ho sakatA hai aura paropakAra kI vRtti banatI hai to apanI AntarikatA meM eka anUThe jAgaraNa kA Ananda phUTatA hai / yahI Ananda jaba bar3hatA jAtA hai to mujhe paramAnanda se sAkSAtkAra karane kI ora Age bar3hA sakatA hai / / saMsAra ke saMsaraNa meM 'maiM' yoM dekheM to isa saMsAra ko banAne vAlA 'maiM' hU~ aura mere jaisI AtmAe~ haiM / kintu mere tathA sabhI saMsArI AtmAoM ke karmoM kI viDambanA yaha hai ki hama isa saMsAra se baMdha gaye haiN| ye AtmAe~ hI karmoM se lipta hokara saMsArI banI huI haiM jinake vividha rUpa dRSTigocara hote haiN| samasta saMsArI AtmAoM ko ina do-do vibhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM--- trasa aura sthAvara, sUkSma aura bAdara, paryApta aura aparyApta, saMjJI aura asaMjJI, alpa saMsArI aura ananta saMsArI, sulabha bodhi aura durlabha bodhi, kRSNa pakSI aura zuklapakSI, bhavasiddhika aura abhavasiddhika evaM AhAraka aura anaahaark| vaise saMsArI jIvoM kI cAra zreNiyA~ mAnI gaI hai - ( 1 ) prANI -- vikalendriya yAne do, tIna va cAra indriyoM vAle jIva (2) bhUta - vanaspati kAyA ke jIva (3) jIva- paMcendriya prANI tathA ( 4 ) sattva - pRthvI, pAnI, agni aura vAyu ke sthAvara jIvaM / isa jJAna ke kAraNa jIva ko vijJa, to sukha duHkha kI saMvedanA ke kAraNa use veda bhI kahate haiM / ye saMsArI AtmAe~ vibhinna zreNiyoM ke rUpoM meM DhalatI, banatI, bigar3atI, uThatI, giratI nita nUtana racanAe~ karatI rahatI haiM aura isa saMsAra ko apane saMsaraNa se saMsAra banAtI rahatI haiN| maiM Aja saMsArI jIva hU~ aura sAMsArikatA se jur3A huA huuN| kintu jaba apanI sAdhanA ke bala para maiM isa saMsAra se mukta ho jAU~gA taba siddha bana jAUMgA / to samasta jIvoM ke moTe taura para do varga mAna lIjiye - saMsArI aura siddha / siddha hone kA artha hai saMsAra se mukta ho jAnA -- saMsAra kI saMsaraNa prakriyA se sarvathA sadA ke liye vilaga ho jaanaa| AtmA mukta hotI hai saMsAra se, isa saMsAra se - jo cetana - jar3a saMyoga para TikA huA hai| ataH mukti kA matalaba hai-- cetana kA jar3a se sabhI prakAra ke sambandhoM ko sadA-sadA ke liye tor3a denaa| jaba taka cetana jar3a ke sAtha sambandhita rahatA hai taba taka hI usake liye yaha saMsAra hai aura usa dizA meM kiye jAne vAle karmoM ke phalAphala ke anusAra use isa saMsAra meM bhramaNa karanA hI hotA hai| maiM caitanya deva huuN| merI AtmA ananta cetanA zakti kI dhAraka hai kintu jar3a tattvoM ke sAtha baMdhI huI hai-- zarIra meM sthita hai| jar3a-cetana saMgama svarUpa yaha zarIra apane mana, vacana, kAyA ke jisa prakAra ke yaugika vyApAra meM vicaratA hai tathA jisa prakAra tajjanya vicAra aura AcAra se sakriya hotA hai, usI sakriyatA ke pariNAmasvarUpa zubha athavA azubha karmoM se yaha AtmA baddha hotI hai| AtmA kA zarIra mRtyu ke uparAnta badala jAtA hai kintu binA apanA phalabhoga diye nikAcita karma nahIM bdlte| ve karma AtmA se jur3e rahakara isake zarIra kI avasthA meM bhI yAne ki bhAvI jIvana meM bhI apanA zubha athavA azubha phala dete haiM / karma aura phala kA cakra calatA rahatA hai jaba taka ki kArya-kAraNa rUpa ina donoM ko pUrNataH samApta nahIM kara diyA jAtA / ataH karma ke cakra meM maiM saMsAra banAtA hU~ / karma cakra samApti ke sAtha hI jar3a cetana saMyoga TUTa jAyagA tathA 'maiM' saMsAra se bhI nAtA tor3a duuNgaa| taba 'maiM' zuddha svarUpI siddha bana jaauuNgaa| 50
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaliye 'maiM' hI saMsAra hU~ aura jaba maiM hI apane Atma puruSArtha kI uccatama saphalatA sAdha lUMgA to samajhiye ki 'maiM' hI siddha ho jaauuNgaa| isa prakAra isa saMsAra ke saMsaraNa meM sArI lIlA phailI huI hai merI baddha AtmA kI tathA una ananta baddha AtmAoM kI jo jaba taka mukta nahIM ho jAtI, isa saMsAra meM bhaTakatI rahane ko vivaza haiN| saMsAra ke saMsaraNa kA isa rUpa meM ananta-ananta AtmAoM ke sAtha 'maiM' bhI eka kAraNa bhUta huuN| kyoMki 'maiM' apane mUla svarUpa kI vikRti ke sAtha sAMsArika jar3atA se grasta hU~ eka maila-pute AIne kI taraha niSprabha hokr| merI sva-cetanA kI prabhA kabhI kinhIM guru kI kRpA se ubharI bhI to mUla para car3hI vikRti kI paratoM ko jAnakara bhI svaccha kara lene meM maiM viphala rhaa| yaha avazya hai ki isa viphalatA ne merI AtmA ko kauMcA hai aura preraNA dI hai ki vaha aura adhika parAkrama dikhAve, adhika puruSArtha kare aura adhika tIvra gati se mukti kI ora Age bddh'e|) isI preraNA ne mere 'maiM' ko jamAyA hai yaha jAnane ke lie ki vAstava meM vaha hai kauna ? usakA mUla svarUpa kyA hai aura usakA vartamAna dhUli-dhUsarita aparUpa kyoM bana gayA hai ? saMsAra ke saMsaraNa meM yaha 'maiM' kitanA vivaza bana gayA hai aura kyoM ? kintu yadi yaha 'maiM' sacetana hokara jAga uThe to vaha kisa prakAra ananta jJAna, ananta darzana evaM ananta zakti kA vAhaka bana sakatA hai ? taba usakA mUla svarUpa kitanA paramojjvala bhavya evaM jAjvalyamAna ho uThegA? merA 'maiM' hI apanA vAstavika paricaya apane ko dUM aura use pUrNa gahanatA se hRdayaMgama karUM -yaha paramAvazyaka hai| maiM abhI saMsArI hU~, karmoM se lipta hU~, varan maiM bhI 'siddhoM jaisA jIva' hU~ yaha jAnatA hU~ tathA apanI kSamatA ko pahicAnatA hU~ ki 'jIva soI siddha hoy|' mUla meM merA Atma svarUpa parama vizuddha hai kintu merA ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya evaM ananta sukha karma rUpI kAle bAdaloM se DhakA huA hai| abhI merI ye Atma zaktiyA~ bhale DhakI huI haiM kintu yaha sunizcita hai ki inake astitva kA lopa nahIM hai| jaba bhI merA satpuruSArtha pUrNataH pratiphalita ho jaaygaa| ye sampUrNa zaktiyA~ apanI pUrI prabhA ke sAtha mere Atma-svarUpa meM prakAzamAna ho uThegI vaise vartamAna meM 'maiM' dravya rUpa hU~ kyoMki guNa aura paryAya kA dhAraka hU~, kaSAya rUpa hU~ kyoMki kASAyika vRttiyoM se grasta hotA rahatA huuN| yoga rUpa hU~ kyoMki mana, vacana tathA kAyA ke yogoM kA vyApAra mere sAtha nirantara calatA rahatA hai| 'maiM' upayoga rUpa hU~, kyoMki upayoga meM merA mUla lakSaNa hai| 'maiM' jJAna rUpa hU~, darzana rUpa hU~, cAritrya rUpa hU~ evaM vIrya rUpa hU~ kyoMki apane jJAna, darzana evaM cAritrya kI ucca koTi kI sAdhanA ko saphala banAkara maiM ananta vIrya kA dhAraka ho sakatA huuN| merI AtmA ke ye AThoM prakAra usake mUla evaM vartamAna svarUpa ko spaSTa karate haiN| sabhI saMsArI AtmAoM kI taraha dravya, vIrya, jJAna, darzana aura upayoga pratyeka samaya meM mere bhItara vidyamAna rahate haiN| kaSAya taba vidyamAna rahatI hai, jaba merI AtmA sakaSAyI hotI hai aura yoga bhI taba jaba vaha sayogI hotI hai| AtmA ko samyak-dRSTi prApta hone para jJAna kI sulabhatA hotI hai to sarvavirati muniyoM ko cAritrya kI prApti / samuccaya meM kahA jA sakatA hai ki merI hI taraha sabhI saMsArI AtmAoM meM ye ATha prakAra dekhe jA sakate haiN| saMsAra ke saMsaraNa evaM saMcaraNa meM apanI itanI sArI prachanna zaktiyoM ke bAvajUda merA 'maiM' atyanta vicitra hai kyoMki vaha apane Apa se utanA hI vismRta bhI hai| 'maiM' jaba sva-tattva ko 51
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUlakara Atma vismRta bana jAtA hai, taba usakA yahI artha lagAyA jA sakatA hai ki para tattvoM kI gaharI ulajhana mere Atma svarUpa para chAI huI hai jo usake guNa-vikAsa ko avaruddha kara detI hai| maiM apane cAroM ora dRzya padArthoM ko dekhatA hU~ aura unameM apane sukha ko khojatA hU~ to mujhe bhramapUrNa yahI vizvAsa hotA hai ki una padArthoM meM hI merA sarva sukha samAyA huA hai| maiM taba apane sAthiyoM kI vyathA tathA sarvahita ko visAra kara apane hI svArthoM ke taMga gheroM meM baMda ho jAtA huuN| rAga aura dveSa ke utAra car3hAva mere bhItara kI zubhatA ko Dhaka dete haiN| una vRttiyoM aura pravRttiyoM se ghira kara maiM rAkSasa bana jAtA hUM, samasta sukhadAyI padArthoM ko apane aura apanoM hI ke liye saMcita karanA cAhatA huuN| una padArthoM ko dUsaroM se chInatA hU~ aura sabako apane niyaMtraNa meM baMda karake dUsaroM ke kaSTadAyaka abhAvoM para aTTahAsa karatA huuN| kintu maiM dekhatA hU~ ki maiM hI nahIM, anya kaI manuSya bhI merI hI taraha aisI rAkSasI vRtti meM ulajha rahe haiN| aura isa taraha kaTu saMgharSa calatA rahatA hai --pArasparika sambandhoM meM ghora tanAva phailatA rahatA hai| padArthoM kI prApti ke liye ubharatI aura bar3hatI huI yaha ApAdhApI ApasI anyAya aura atyAcAra meM jaba badala jAtI hai taba paristhitiyA~ asahya ho uThatI haiN| damana aura zoSaNa ke tale cAroM ora hAhAkAra maca jAtA hai| isa taraha hotA hai eka ora kucha saMsArI AtmAoM ke krUra pakSa kA phailAva to dUsarI ora anekAneka AtmAoM ke zoSaNa, damana tathA utpIr3ana kA kAruNika dRzya / kintu yahI krUra vyavahAra, yahI zoSaNa aura damana prabaddha AtmAoM meM nayA vicAra jagAtA hai| taba manuSya aura manuSya ke bIca meM samAnatA, svatantratA evaM bhrAtRtva kA nArA khar3A hotA hai aura manuSya jAti kI vaicArikatA kA eka nayA AyAma sAmane AtA hai, nayA cintana ubharatA hai aura vikAsa kI naI maMjileM kAyama kI jAtI haiN| vAda, prativAda tathA samanvaya ke isa cakra meM caitanya tattva kA hI jAganA, sonA, bagAvata karanA tathA burAiyoM ko pheMka kara acchAiyoM se apanI jholI ko bhara lenA dikhAI detA hai| 'maiM' hI isa vAda, prativAda tathA samanvaya ke cakra kA pravartaka hotA hU~ kintu viDambanA yahI ghaTatI hai ki hara bAra maiM vikAsa ko adhUrA hI chor3a detA hU~, use unnati kI sarvocca U~cAI taka le jAne meM asamartha hI raha jAtA huuN| maiM saphalatA aura viphalatA ke hiMDole meM hI jhUlatA rahatA hU~ -saphalatA meM sarvocca zikhara taka pahu~ca nahIM pAtA isI kAraNa saMsAra kA saMsaraNa nirantara calatA rahatA hai kyoMki anekAneka saMsArI AtmAoM ke sAtha 'maiM' usameM saMsaraNa karatA rahatA hU~ - usase Upara uThakara saMsAra-mukta ho jAne meM hara bAra viphala ho jAtA huuN| mUlyAtmaka cetanA kI abhivyakti 'maiM' jaba sAmAjika anyAya kA pratirodha karatA hUM, vikRti ke viruddha vidroha jagAtA hU~ athavA prativAda ko haTA kara punaH vAda ko pratiSThita karanA cAhatA hU~ to merA yaha saMgharSa mUlyoM ke liye lar3A jAne vAlA saMgharSa ho jAtA hai| merI cetanA meM mAnavIyatA ke jo mUlya saMsthApita hote haiM, unakI pratiSThA merA kartavya ho jAtA hai kyoMki una mUlyoM kI punaH punaH pratiSThA meM hI mujhe sadAzayatA kA prasAra dikhAI detA hai--vaha sadAzayatA jo eka se dUsare kI bAMha thamavAkara sabako Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM agrasara ho jAne kI utpreraNA detI hai| yahI merI mUlyAtmaka cetanA kI abhivyakti hotI hai| 52
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane 'maiM' kA yaha vikAsa mujhe bhItara hI bhItara bahuta bhAtA hai| mere mUlya jaba upajate haiM aura samAja meM sAkAra rUpa lete haiM to merA antarhRdaya khila uThatA hai| isase merA mastiSka tanAvamukta ho jAtA hai aura AntarikatA kI atala gaharAiyoM meM eka asAdhAraNa anubhUti janma letI hai| yahI anubhUti mere bhItara tathA bhItara se bAhara saMsAra meM eka nava krAnti jagAne meM samartha ho jAtI hai| ___maiM kahatA hU~ ki padArthoM ke moha se Upara uThakara mAnavIya mUlyoM kI samAja meM sarvatra sthApanA karanA isa saMsAra kI sabase bar3I krAnti hai| isI kAraNa sabhI mAnate haiM ki 'manuSya khAne ke liye nahIM jItA, balki jIne ke liye khAtA hai' aura usakA yaha jInA soddezya honA caahiye| mere aura mere sAthiyoM ke aise uddezyapUrNa tathA sArthaka jIvana se mUlyAtmaka cetanA kI abhivyakti sarvatomukhI banatI hai| merA 'maiM' taba padArthoM ke mamatva se haTakara mUlyoM ke saMsAra meM jIne lagatA hai aura bhAvanAoM kI bhUmikA kA sUtradhAra bana jAtA hai| mUlyoM ke saMsAra meM jiyA jAne vAlA jIvana jyoM-jyoM gaharAI meM utaratA jAtA hai, tyoM-tyoM naye mAnava-mUlyoM kI khoja AraMbha ho jAtI hai| vaha khoja aise divya motI nikAla lAne meM saphala hotI jAtI hai jo mAnavoM se bhI Age devatva ke mUlyoM ke motI hote haiN| aise mUlyoM ke AdhAra para Atma-visarjana kA dharAtala taiyAra hotA hai| use hI navakrAnti kI saphalatA kA nAma de sakate haiN| nava krAnti kise kaheM? nava krAnti vahI jo apane 'maiM' ko gaharAI meM bhItara taka jhakajhora de, mUlyAtmaka cetanA ko ubhAra de aura AtmA ko visarjana ke dvAra para khar3I kara de| visarjana hogA, apane svArthoM kA apane rAga aura dveSa ke saMkucita pariNAmoM kA aura yaha visarjana hogA apane mUla svarUpa ke parimArjana ke liye samAja meM mAnava-mUlyoM para AdhArita AcaraNa ke prasAra ke liye| eka 'maiM' aisA karegA to usake sAtha kaI 'maiM' usI AsthA aura niSThA se usa ke sAtha cala deNge| taba ve saba 'maiM' milakara AtmIyatA ke bhAvoM se ota-prota ho eka naye samAja kA nirmANa kareMge--eka aise samAja kA jo apane samagra jIvana meM ahiMsA ko sAdhana banA kara satya rUpI sAdhya ko prApta karane kI sabakI tatparatA ko sampUrNataH sahayoga degaa| kAza, mUlyAtmaka pRSThabhUmi para khar3A kiyA gayA aisA samAja sampUrNa saMsAra ke saMsaraNa meM eka nayA hI mor3a lA de| maiM mAnatA hU~ ki mUlyAtmaka cetanA ke astitva meM manuSya apanI pazutA kA tyAga kara manuSyatA ke sughar3a zRMgAra se sajjita hotA hai| kevala padArthoM ke saMsAra meM hI jIne vAlA manuSya eka pazu se adhika kucha nahIM hotaa| usa dazA meM vaha aMdhA jar3agrasta ho jAtA hai| jar3atA jitanI chUTatI hai -cetanA jitanI jAgatI hai, Atma-vikAsa kI yAtrA utanI hI prakhara banatI hai| bArIka najara se dekheM to jar3agrastatA se sampUrNa mukti hI AtmA kA mokSa hotA hai| isaliye maiM dekhatA hU~ ki jar3a-cetana saMyoga hI jaba jar3a-cetana saMgharSa kA rUpa le letA hai, taba merI cetanA jAgaraNa kI aMgar3AiyA~ letI hai vaha cetanA jo aba taka padArthoM ke moha meM, unase sukha pAne kI AzAoM va lAlasAoM meM saMjJAhIna, mUrkhAgrasta tathA kiMkartavyavimUr3ha banI huI thii| isa jar3a-cetana saMgharSa meM merI cetanA jyoM-jyoM jar3a tattva kI nirarthakatA, baMdhana evaM patanakArakatA ko samajhatI jAtI hai, tyoM-tyoM vaha jar3a ko apane icchA kSetra se dUra dhakela dene ke liye udyata hotI jAtI hai athavA yoM kaheM ki merI cetanA taba vAstavika arthoM meM jar3a ko baMdhana mAnakara tathA mahasUsa kara usase mukta ho jAne kA prayAsa prAraMbha kara detI hai| ise hI maiM mUlyAtmaka cetanA kA vikAsa mAnatA huuN| 53
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vikAsa kA taba yaha lakSaNa spaSTa pratIta hone lagatA hai ki merI Atma-cetanA kA kendrIkaraNa padArthoM ke kendra se haTa kara mUlyoM ke kendra para Tikane lagatA hai / mUlyoM ko kendra meM rakhakara jaba sadbhAvanA aura sanniSThA se gati kI jAtI hai taba 'maiM' kA mUla svarUpa nikharane lagatA hai| taba 'maiM' ke usa nikhAra para maiM samyak jJAna, darzana evaM cAritrya rUpa tIna ratnoM kA prakAza pheMkatA hU~ to dekhatA hU~ ki merA 'maiM' nirantara prakAzamAna hotA huA calA jAtA hai / 'maiM' ke aise prakAzamAna jIvana kI sArthakatA isa tathya meM prasphuTita honI cAhiye ki usake vyaktitva se nikalatA huA prakAza sAre patha para isa taraha bikhare ki patha bhI pUrI taraha se prakAzita ho tathA usa patha para calane vAle bhI prakAza ko apanA sahacara va mArgadarzaka banA skeN| ve AtmAe~ jo arihaMtatA yA vItarAgatA kI uccatA kA apanI AntarikatA meM zreSTha vikAsa kara letI haiM, ve aisA hI prakAza pAtI aura phailAtI haiN| merI AtmA bhI aise hI prakAza kI pujArina hai / mUlyAtmaka cetanA kI abhivyakti se AraMbha hokara siddhAtmA ke sAdhya taka pahu~ca jAne ko merI AtmA atIva Atura hai kintu usakI AturatA kI saphalatA isa tathya para bhI bahuta kucha nirbhara hai ki mere apane cAroM ora ke samAja meM ahiMsA, samAnatA tathA sahayoga kA vAtAvaraNa kitanA puSTa aura sazakta hai / merA 'maiM' isa samAja sevA ke sAtha sAdhya taka pahu~ca jAne kI apanI AturatA ko kahA~ taka phalIbhUta kara pAyagA - yaha usake satpuruSArtha kI prabalatA para AdhArita hogA / mUlyAtmaka cetanA, siddhAvasthA kA sAdhya tathA merI AtmA kA satpuruSArtha tInoM milakara yahAM aura vahA~ zreSTha parivartana kA bIjAropaNa avazya kareMge / samatA ke samarasa meM maiM mere 'maiM' ke vikAsa ko samagra samAja ke nekAsa meM badalanA cAhatA hU~ aura samAja kA vikAsa tabhI cAritArtha hogA jaba usakA samatA ke AdhAra para nava nirmANa ho / samatA ke samarasa meM DUbane para hI vikAsa ke motI hAtha lagate haiM / jaba merI cetanA zuddha mAnavIya mUlyoM ko prakaTa karegI aura unheM samAja meM supratiSThita karanA cAhegI taba usake sAtha mUlyoM ke jagat meM merI bhI gaharI paiTha hone lgegii| maiM kisI eka mUlya ko mAnyatA dUMgA to merA duharA prayAsa prAraMbha ho jaaygaa| eka ora to maiM cAhUMgA ki usa mUlya ko sAmAjika mAnyatA mile tathA sabhI loga use apane- apane jIvana meM utArane kI ceSTA kareM to dUsarI ora usa mUlya para maiM aura adhika gaharI khoja bhI karanA cAhUMgA tAki usakA sRjanAtmaka pakSa adhikatama rUpa se ujAgara ho sake / merA aisA prayAsa jaba sAmUhika rUpa lene lagegA to saca mAniye ki samatA - samAja kI nIMva bhI par3a jaayegii| aise samAja kA pramukha uddezya hI yaha hogA ki sabhI prANI saccI sukha zAnti tathA Atmika smRddhi kI dizA meM sAtha-sAtha Age bar3ha sakeM / aise samAja ke pArasparika AcaraNa ke kendra meM hogI - ahiMsA / ahiMsA ke mUlAdhAra para hI vyakti evaM samUha kA AcaraNa kendrita hogaa| sAdhya ke sAtha sAdhana kA zreSTha honA bhI anivArya hai / merA anubhava batAtA hai ki adhikAMzataH hiMsA kA AcaraNa ajJAna dazA meM hI hotA hai| eka ajJAnI vyakti yaha nahIM dekha pAtA hai ki vaha hiMsAtmaka pravRttiyoM meM saMlagna banakara apane va apane sAtha sAre samAja ke jIvana ko kaise-kaise nikRSTa vikAroM se raMga detA hai| samatA samAja ke nirmANa kI bhUmikA maiM dRr3hatApUrvaka mAnatA hU~ ki isa samAja ke jIvana-vyavahAra meM sthUla hiMsA kA koI sthAna nahIM 54
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogaa| hiMsA ko maiM sarvAMzataH heya mAnatA hU~ - usakA kisI bhI aMza meM AcaraNa karanA par3e to vaha usa AcaraNakarttA kI durbalatA hogI kintu kisI bhI rUpa meM hiMsA ko kabhI bhI upAdeya nahIM mAna sakate haiN| mUlyAtmaka cetanA kI abhivyakti ke pazcAt una mUlyoM kI sAmAjika pratiSThA kA artha hI yaha hogA ki una mAnavIya mUlyoM para hI sabakA AcaraNa adhikAdhika nirbhara kare / isa bIca mere mana meM eka prazna uThatA hai ki kyA maiM yaha jAne binA bhI samAja nirmANa ke kArya meM saMlagna raha sakatA hU~ ki merA svayaM kA koI sthAyI Astitva bhI hai yA nahIM ? jIvanoM kI kramikatA koI kahe ki maiM vartamAna meM jo hU~, mAtra vahI hU~--na merA koI atIta hai aura na koI bhaviSya - to usa kathana meM kitanA mahattva hai--yaha gaharAI se socA jAnA caahiye| jaisI ki eka mAnyatA hai ki paMcabhUtoM se hI yaha zarIra upajatA hai tathA mRtyu ke sAtha punaH paMcabhUtoM meM mila jAtA hai| yadi isa jIvana kA pahale ke jIvana se aura Age Ane vAle jIvana se zrRMkhalA rUpa sambandha na ho to kyA kisI kI isa jIvana kI kArya sampUrti meM saccI abhiruci paidA ho sakatI hai athavA banI raha sakatI hai ? aisI vicAraNA ke sAtha kyoM koI sthAyI prabhAva vAlA kArya karanA cAhegA jisakA sIdhA lAbha use na milatA ho ? merA janma-janmAntaroM kA anubhava hai ki vartamAna kevala vartamAna hI nahIM hai-- vartamAna kA atIta bhI hai to usakA bhaviSya bhI hai| aura yahI kAla kI kramikatA hai / usI prakAra jIvanoM kI kramikatA aTUTa rahatI hai jaba taka ki AtmA saMsAra se mukti na prApta kara le| jIvanoM kI kramikatA yAne ki jo jIvana Aja hai, vaha isase pahale bhI thA tathA Age bhI naye jIvana meM prAdurbhUta hogA - isa saMsAra kA AdhAra staMbha hai / jIvanoM kI kramikatA kA tAtparya hai pUrvajanma tathA punarjanma kI vidyamAnatA / jIvanoM kI kramikatA kI dhAraNA ke sAtha hI dIrghakAlIna mahattva ke kArya hAtha meM liye jA sakate haiM tathA unakI sampUrti meM Thosa sahayoga diyA jA sakatA hai / jIvanoM kI kramikatA mAtra eka dhAraNA hI nahIM hai, apitu vAstavikatA hai| isa jIvana se bhI pahale jIvana thA aura usameM kiye gaye kRtyoM kA phala Aja hameM milatA hai| hamAre vartamAna jIvana meM aisI kaI ghaTanAe~ ghaTita hotI haiM jinake kAraNoM ke sUtra hameM isa jIvana meM khojane se bhI nahIM milate haiM / isase nirNaya nikalatA hai ki una ghaTanAoM ke kAraNa pUrva janma meM hI hone caahiye| isI prakAra yaha mAnanA bhI utanA hI tarkasaMgata hogA ki isa jIvana ke bAda Age bhI aura jIvana hai yAne ki punarjanma haiM jisameM isa jIvana meM kiye jA rahe hamAre kRtyoM kA phala milegaa| itanA hI nahIM, jIvanoM kI zRMkhalA anantakAla se calatI AI hai aura taba taka calatI rahegI jaba taka ki yaha AtmA jar3a ke sAtha apane sampUrNa sambandhoM ko vicchedita nahIM kara legii| apane astitva kI nirantaratA kI dhAraNA jaba spaSTa hotI hai, tabhI sthAyI prabhAva vAle kAryoM meM satata abhiruci banI raha sakatI hai kyoMki yaha vizvAsa hotA hai ki ina kAryoM kA phala bhAvI jIvana meM prApta ho sakegA / merA aTala vizvAsa hai ki 'maiM' sadA kAla rahane vAlA huuN| merA astitva sthAyI hai| maiM ajara amara huuN| maiM avinAzI huuN| merA yaha vizvAsa satya hai kyoMki Atma tattva ke rUpa meM maiM eka dravya hU~ jo guNa rUpa se zAzvata hotA hai--mAtra usakI paryAyeM parivartita hotI rahatI haiN| ataH guNa kI dRSTi se 'maiM' zAzvata hU~, nitya hU~ aura paryAya kI dRSTi se 'maiM' parivartanazIla bhI hUM--anitya bhI 55
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ huuN| isakA Azaya yaha hai ki 'maiM' Atma rUpa se zAzvata hU~ to zarIra rUpa se vinshvr| zarIra parivartita hote rahate haiM, AtmA vahI rahatI hai apane pUrvakRta karmoM se baMdhI huii| Aja mujhe yaha mAnava tana milA hai--pahale bhI merI AtmA kA koI zarIra rahA hogA aura isa tana ke bAda meM bhI karma phala svarUpa ise koI zarIra avazya prApta hogaa| Atma tattva kI dRSTi se maiM kisI bhI zarIra meM gaNAtmaka rUpa se vahI rahaMgA balki siddhazilA para paha~ca / kara bhI vahI rahUMgA-jo taba nahIM rahegA, vaha hai zarIra aura usase saMlagna karma samUha / jaba taka merI AtmA isa saMsAra meM vicaraNa karatI rahegI, paryAyoM kI dRSTi se usake rUpa parivartita hote rheNge| Aja yaha AtmA mAnava tana meM sthita hai -pahale kisI anya zarIra meM thI yA Age kisI anya zarIra meM nivAsa karegI-parivartana kA yaha eka pahalU hai| dUsarA yaha ki kabhI AtmA ghanaghAtI karmoM se lipta ho jAtI hai to kabhI nirjarA karatI huI halukarmI bana jAtI hai| isI prakAra ke kaI parivartana bhinna-bhinna samayoM meM parilakSita hote haiN| saMsArI AtmA karmAvRtta hotI hai to siddha kI AtmA karma mukt| yaha Atma-svarUpa kA paryAya bheda hai| lekina guNa rUpa se donoM prakAra kI AtmAoM meM mUla kI dRSTi se samAnatA bhI hotI hai| ataH jIvanoM kI kramikatA meM yahI 'maiM' kA sthAyI aura nirantara astitva banA rahatA hai| isa vastusthiti ke kAraNa aisI manaHsthiti kA nirmANa hotA hai jisameM maiM apane va apane sAthiyoM yAne ki samAja evaM vizva ke dIrghakAlIna vikAsa ke sambandha meM sthira mana se vicAra kara sakatA hU~ tathA niSThApUrvaka usa pavitra kArya meM apane Apako saphalatApUrvaka niyojita kara sakatA huuN| uparokta vicAra ke AdhAra para nizcita rUpa se merI jijJAsA yaha tathya jAnane ke liye jAgRta hogI ki maiM pahale kyA thA, kahA~ thA, kyA karatA thA aura una saba bAtoM kA prabhAva isa jIvana meM kisa rUpa meM dikhAI detA hai ? kAraNa, isa jijJAsA kI pUrti hone para hI maiM karma siddhAnta ke svarUpa evaM usakI prakriyA ko bhalI-bhAMti samajha skuuNgaa| ___ maiM kahA~ se AyA hU~ ? isa viSayaka vizleSaNa ke sAtha mere mana meM sabase pahale yaha prazna khar3A huA hai ki maiM kahA~ se AyA hU~ ? yaha prazna mere hI mana meM AyA ho aisI bAta nahIM hai ? saMbhavataH yaha prazna pratyeka vicAravAn mAnava ke mana meM uThatA hogA, tabhI to zAstroM aura sUtroM meM bhI isa prazna ko uThAyA gayA hai tathA usakA samucita uttara bhI diyA gayA hai| kahA hai--'yahA~ isa saMsAra meM kaI manuSyoM ko hoza nahIM hotA jo kahate haiM ki maiM pUrva dizA se AyA hU~, dakSiNa dizA se AyA hU~, pazcima dizA se AyA hU~ athavA uttara dizA se AyA huuN| maiM Upara kI dizA se AyA hU~, nIce kI dizA se AyA hU~ yA anya dizAoM se AyA huuN| kyoMki aisA kahane vAle yaha nahIM samajhate ki unakI AtmA punarjanma lene vAlI hai| isaliye vicAraNIya yaha hai ki pichale janma meM maiM kauna thA, athavA isa janma se Age jAne para bhAvI janma meM maiM kyA hoU~gA? isakA jJAna maiM (a) svakIya smRti dvArA, (ba) atIndriya jJAniyoM ke kathana ke dvArA athavA (sa) atIndriya jJAniyoM ke samparka se samajhe hue vyaktiyoM ke samIpa se suna kara hI prApta kara sakatA huuN| maiM yadi yaha jAna letA hU~, ki merI AtmA pUrva janma meM kisa zarIra meM sthita hokara kisa rUpa meM thI athavA punarjanma
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM kisa zarIra meM sthita hokara kyA rUpa grahaNa karegI to aise jJAna se maiM apane Atma tattva meM pUrNa mAnyatA evaM AsthA rakhane vAlA bana jAtA hU~ aura maiM jaba apanI AtmA ko mAnane vAlA bana jAtA hU~ yAne ki jIva tattva ke astitva ko mAna letA hU~ taba svAbhAvika rUpa se ajIva tattva yAne ki pudgala ke astitva ko bhI mAna letA hU~ aura karma baMdhana ke siddhAnta tathA prakriyA ko bhI mAnatA huA mana, vacana evaM kAyA ke yoga-vyApAra ko bhI mAnane vAlA bana jAtA huuN| sacamuca hI aisA manuSya jo mana, vacana, kAyA ke yoga vyApAra tathA unakI kriyAoM ko nahIM samajha pAtA hai, vaha sabhI dizAoM athavA anudizAoM se Akara saMsAra kI vibhinna gatiyoM tathA yoniyoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai| vaha sabhI dizAoM se duHkhoM ko bhogatA hai, aneka prakAra kI yoniyoM se jur3atA hai evaM aneka rUpoM meM vedanAoM tathA pIr3AoM kA anubhava karatA hai| usa manuSya ke liye hI Apta puruSoM ne jJAna diyA hai| usI jJAna ke prakAza meM koI bhI manuSya apane mana, vacana, kAyA kI vividha kriyAoM ko bhalI-bhAMti samajha sakatA hai| maiM Apta puruSoM dvArA pradatta isa jJAna se athavA svakIya smRti se jaba jur3atA hU~ taba mujhe samajha meM Ane lagatA hai ki maiM kahA~ se AyA huuN| vartamAna jIvana meM maiM sukha evaM duHkha kA jo anubhava le rahA hU~, usase mujhe mere pUrva janma kA anumAna laga jAtA hai aura aba jo kucha maiM kara rahA hU~ usake AdhAra para hI maiM yaha bhI samajha sakatA hU~ ki merA punarjanma kaisA hogaa| pUrvajanma evaM punarjanma meM apane astitva kI nirantaratA ko pahacAna kara maiM Azvasta hotA hU~ ki maiM jo kucha bhI kRtya isa jIvana meM karUM, use sthira mana se karUM kyoMki usakA zubhAzubha prabhAva jahA~ dUsaroM para par3egA, vahA~ usakA zubhAzubha phala mujhe bhI abhI yA bAda meM avazyameva milegaa| mere mana meM isa dhAraNA kI samyak puSTi ho jAne ke bAda mere kAryakalApoM meM sthAyitva kI bhAvanA A jAtI hai| isake sAtha hI svahita evaM parahita ke kAryoM kI bhI mujhe bhalI prakAra se pahicAna ho jAtI hai| taba maiM pakke taura para samajha jAtA hU~ ki parahita meM svahita bhI samAyA huA rahatA hai kyoMki parahita tabhI sampAdita kiyA jA sakatA hai jaba adhikAMza rUpa se svahita sampAdita kara liyA hotA hai| aura svahita kA sampAdana sva kI zreSThatA ko sAdha lene ke bAda hI saMbhava banatA hai|) yaha saba samajha lene ke bAda maiM sva ke svarUpa ko utkRSTa banAtA huA parahita ke kAryoM meM saMlagna hotA huuN| taba parahita kI merI niSThA kA itanA vikAsa hone laga jAtA hai ki parahita ke pavitra kArya meM yadi mujhe apane jIvana kA bhoga dene kA avasara bhI upasthita ho to maiM usase pIche nahIM httuuNgaa| maiM apanA pUrA jIvana bhI samarpita kara dene ke liye taba tatpara ho jAtA hU~, kyoMki vaha 5 samarpita jIvana merI bhavabhavAntaroM se nirantara cala rahI apanI Atma vikAsa kI mahAyAtrA ko / agragAmI banAyegA--isa satya se maiM Azvasta ho jAtA huuN| yahI Azvasti mujhe mukti ke mArga para avicala gati se Age bar3hate rahane kI preraNA pradAna karatI rhegii| yaha durlabha mAnava-tana aisI preraNA ke sAtha mere mana-mastiSka meM yaha bAta samA jAtI hai ki vartamAna jIvana sampUrNa Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA eka par3Ava mAtra hai| par3Ava vaha bindu hotA hai jahA~ Thahara kara yaha socA jA sake ki maiM kahA~ se AyA hU~ aura kisaliye AyA hU~ ? Age ke liye mujhe isa par3Ava para kisa prakAra ke kArya karane haiM tAki mahAyAtrA abAdha rUpa se calatI rahe ?
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA socanA isa kAraNa se bhI Avazyaka hai ki maiM isa par3Ava kA mahattva jAna sakU~ aura yaha samajha sakU~ ki yahA~ ke apane kArya-kalApoM ke mAdhyama se pakar3I gaI merI apanI gati mujhe sAdhya kI ora le jAyegI yA nahIM aura le jAyegI to usake bIca kI dUrI kitanI jaldI kama kI jA sakegI? isa samajha se mere bhItara yaha satarkatA bhI paidA hogI ki kahIM maiM Atma-vismRta banakara uddezyahInatA ke jaMgala meM to nahIM bhaTaka jAUMgA? jaba maiM isa par3Ava para yAne ki apane vartamAna jIvana meM pUrI taraha se satarka rahUMgA to maiM sAdhya prApti kI paTarI se nIce nahIM utarUMgA, balki usa paTarI para apanI cAla ko teja banAne kA bhI kaThina prayatna kruuNgaa| maiM apane kArya kalApoM kA nirantara lekhA-jokhA lete hue apane sAdhya ko sadaiva samakSa rakheMgA tAki uheM sAdhya prApti ke anukUla banAye rakha skuu| phira par3Ava mAtra par3Ava hI nahIM hotA, balki eka par3Ava se dUsare par3Ava taka pahu~cane kA gatikrama bhI hotA hai| ataH Aja maiM yaha socanA cAhatA hU~ ki majhe jo yaha mAnava-tana milA hai- pahalI bAta to yaha ki vaha mahAyAtrA ko saphala banAne ke uddezya se durlabha kyoM hai aura dUsare, yadi vaha durlabha hai to usakA maiM adhikatama rUpa se sadupayoga kaise kara sakatA hU~? maiM jAnatA hU~ ki merI AtmA anAdikAla se isa saMsAra meM paribhramaNa kara rahI hai jahA~ usane cAra gatiyoM, caurAsI lAkha yoniyoM tathA asaMkhya upa jAtiyoM meM bAra-bAra janma lekara bhAMti-bhAMti ke anubhava liye haiN| merI AtmA Aja mAnava tana meM AI hai aura vaha cintana manana kI dhanI banI hai| isa jIvana meM maiM jo kucha dekhatA hU~, sunatA hU~ aura jAnatA hU~, usa para cintana-manana karake usake mUla evaM vistAra ko pakar3a pAne kI mujha meM kSamatA vidyamAna hai| maiM vibhinna yoniyoM meM utpanna jIvoM kI sthiti ko dekhatA hU~ unake halana-calana ko samajhatA hUM to spaSTa pratIta hotA hai ki koI bhI anya yoni itanI zaktiyoM se sampanna nahIM hai jitanI ki mujhe prApta yaha mAnava gati aura yoni hai| svayaM manuSya jAti ke kaSToM kA bhI jaba maiM Akalana karatA hU~ to lagatA hai ki unameM bhI merI sthiti zreSThatara hai| __isa samIkSaNa se mujhe yaha vizvAsa ho jAtA hai ki vAstava meM yaha mAnava-tana durlabha hai, kyoMki anya koI aisA tana nahIM, jisameM mahAyAtrA ko saphala banAne hetu isa tana se adhika sAmarthya rahA huA ho| sAmarthya kA artha zArIrika zakti se bhI Upara vaha AdhyAtmika zakti hai jisakI sAdhanA kisI bhI anya AtmA ko UrdhvagAmI banA sakatI hai| mujhe deva-yoni kA khayAla AtA hai, jisameM utpanna devatAoM kA vaikriya zarIra, bhautika aizvarya, divya aindrika sukhoM kA anubhava athavA roga evaM vRddhAvasthA ke kaSToM ke abhAva meM sadAbahAra yauvana mujhe prApta manuSya-tana ke liye IrSyA ke viSaya ho sakate haiM kintu deva-tana se mujhe koI IrSyA nahIM hai kyoMki mujhe isa tathya kA sunizcita jJAna hai ki Atma-vikAsa ke sAdhaka kAryoM ko saphalatApUrvaka sampAdita karane kA deva yoni meM bhI koI sAmarthya nahIM hotA hai aura isI kAraNa devaloka ke deva bhI manuSya tana ko prApta karane kI vAMchA karate haiN| jaba aisA manuSya tana mujhe prApta huA hai to nizcaya hI vaha durlabha hai| yadi yaha manuSya-tana itanA durlabha hai to nizcaya hI aisI durlabha samupalabdhi ke sadupayoga ke viSaya meM mujhe atyadhika satarka bhI ho jAnA caahiye| aisA manuSya janma vyartha meM hI vyatIta na ho jAya yA ki saMsAra kI mAyAvI 58
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ulajhanoM meM ulajhAkara maiM ise nirarthaka na kara dUM- isakI pUrI sAvadhAnI pratipala mere mana-mAnasa meM ubharI huI rahanI cAhiye / saMsAra kI rIti ko maiM dekhatA hU~ ki sundara se kA~ca ke Tukar3e ko bhI eka sAmAnya jana saheja kara rakhanA cAhatA hai aura yadi use bahumUlya ratna mila jAya to vaha use bahuta hI sAra-samhAla ke sAtha rakhatA hai| phira kyA yaha nAdAnI nahIM hogI ki zreSThatama ratnoM se bhI ananta gunA zreSTha isa mAnava-jIvana ke prati sampUrNa sAvadhAnI na rakhI jAya ? eka ajJAnI hI isa durlabha jIvana kI upekSA kara sakatA hai, varan isa jIvana kA eka-eka pala itanA amUlya mAnA jAnA cAhiye ki usakA Atma vikAsa ke alAvA kisI bhI dUsarI bAta meM apavyaya na ho| aisA socakara eka kaThina sAvadhAnI mere mana meM jAga uThatI hai| aura yahI manuSyatA kahalAtI hai / anya durlabha prAptiyA~ yaha kaThina sAvadhAnI hI mujhe aura Age dekhane tathA socane ko prerita karatI hai / mujhe manuSya tana milA hai aura nizcaya hI yaha durlabha tana mujhe mere asIma puNyodaya se hI prApta huA hai| maiM soca rahA hU~ ki pahale maiMne aisA kyA puNya karma upArjita kiyA thA jisase yaha tana to milA kintu anya durlabha prAptiyA~ bhI mujhe isake sAtha prApta huI hai jo yadi nahIM milatI to isa manuSya tana kI viziSTa sArthakatA ko prakaTa karane meM maiM sakSama nahIM bana paataa| aba ina durlabha prAptiyoM sahita yadi maiM isa mAnava tana kA pUrNa sadupayoga karUM to avazya hI maiM Atma vikAsa kI isa mahAyAtrA meM naye-naye AyAma sampAdita kara sakatA huuN| kyA haiM ve anya durlabha prAptiyA~, jinheM sahaja saMvAra kara mujhe apanI saphalatA ke caraNa Age bar3hA haiM ? Atma vikAsa kI kaThina sAdhanA karane kA mAnava tana ke rUpa meM pahalA sAmarthya mujhe avazya hI prApta huA hai kintu anya durlabha prAptiyoM ke abhAva meM yaha pahalA sAmarthya pUrNatA prApta nahIM kara sakatA hai| mAnava tana ke sAmarthya ko kriyAzIla banAne ke liye sabase pahalI AvazyakatA hotI hai jJAna ke prakAza kii| agara aMdherA hI chAyA rahe to yaha samartha mAnava tana bhI sAMsArika pralobhanoM meM bhaTaka jAyagA tathA apane ko kSata-vikSata banAkara zaktihIna kara legA / ataH mujhe aisA prakAza cAhiye jo ajJAna ke aMdhakAra ko dUra karake tathA mere pragati patha ko Alokita banA de| maiM apanI AMkheM kholUM hI nahIM yA banda kara dUM yaha dUsarI bAta hai, lekina jJAna kA aisA prakAza bhI mujhe milA hai aura vaha prakAza mArga hai vItarAga dharma kA zravaNa / isa durlabha prApti ko hama zruti kahate haiM / yahA~ yaha samajha lene kI jarUrata hai ki vItarAga dharma kyA hotA hai ? yaha dharma koI mata matAntara vAlI bAta nahIM hai / yaha to zAzvatatA, sArvabhaumikatA tathA sArvakAlikatA kA pratIka hotA hai kyoMki yaha kisI eka viziSTa puruSa dvArA upadezita vidhi-vidhAna nahIM hotA hai| rAga aura dveSa sAMsArikatA ke ye do hI mukhya baMdhana hote haiM / dveSa ko tyAga denA apekSA se phira bhI sarala hotA hai kintu rAga-bhAva chor3a kara taTastha ho jAnA ati kaThina hai / ataH dveSa ke bAda rAga ko bhI vyatIta kara dene vAle mahApuruSa vItarAga kahalAte haiM jo samabhAvI evaM samadarzI ho jAne ke kAraNa unakI dRSTi meM saMsAra ke samasta prANI samAna hote haiM aura ve apanI sAdhanA ke samuccaya anubhavoM ko samasta prANI hita meM DhAlakara jo upadeza dete haiM, ve hI vItarAga dharma ke rUpa meM saMkalita mAne jAte haiN| isa 56
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra vItarAga dharma sarva prANI hitakArI arthAt sampUrNa jaga hitakArI hotA hai| aisI vItarAgI AtmAoM ne jo dharma batAyA hai, vahI saccA jJAna hai / aura mujhe isa dharma ko sunane tathA tadanusAra AcaraNa karane kA suavasara prApta hai--yaha zruti nAma kI merI durlabha prApti hai / sAmarthya ho, jJAna ho kintu donoM para yadi apane antaHkaraNa kI gUr3ha zraddhA na ho to kyA vaisA sAmarthya sakriya bana sakegA aura jJAna mArgadarzaka ? zraddhA ke abhAva meM donoM durlabha prAptiyA~ bhI Atma-vikAsa hetu upayogI nahIM bana skegii| vaha zraddhA bhI samyak honI caahiye| yaha mere liye zubha saMyoga hai ki mujhe merA antastala TaTolane para vahA~ zraddhA kI - AsthA kI jhalaka dikhAI detI hai / mAnava tana, zruti evaM zraddhA ke sAtha AcaraNa kI sudRr3ha pRSThabhUmi kA svataH hI nirmANa ho jAtA hai kyoMki una anukUla paristhitiyoM meM svAbhAvika ho jAtA hai ki AcAra dharma sakriya bana jaay| sAmarthya, jJAna aura AsthA ke sambala ke sAtha yaha merA vizvAsa hai ki AcaraNa kI utkRSTatA sahaja hI meM bana sakatI hai| AcaraNa kI karmaThatA hI saMyama sAdhanA meM naye-naye parAkramoM kA udghATana karatI hai / yaha antima aura aisI durlabha prApti hai jisake liye maiM socatA hU~ ki yadi maiM dRr3ha nizcaya banAUM to yaha durlabha prApti bhI merI pahu~ca se bAhara nahIM hai| mAnava tana kA sadupayoga vItarAga dharma kI ArAdhanA meM samyak zraddhA evaM saMyamIya parAkrama ke sAtha kiyA jAtA hai to nizcaya mAniye ki sAdhya kI samIpatA bar3hatI hI calI jaayegii| ina cAroM durlabha prAptiyoM kA zubha saMyoga evaM zreSTha niyojana sone meM suhAgA bana jAtA hai| ina durlabha prAptiyoM ke saMdarbha meM mujhe apane bhItara meM jhAMkanA hai aura kar3AI se parakhanA hai| ki kyA maiMne apanI ina sabhI prAptiyoM kI durlabhatA kI pahicAna kara lI hai aura inakI durlabhatA kA apane Atma-vikAsa ke pariprekSya meM vAstavika Akalana karake ina prAptiyoM ko pUrI sAvadhAnI se sahejane kA saMkalpa kara liyA hai ? kyA yaha bhI maiMne socA hai ki mere kisa puNyodaya ke pratiphalasvarUpa ye durlabha prAptiyA~ mujhe sulabha huI haiM ? kAraNa, ina praznoM kA sahI vizleSaNa kara lene ke bAda hI maiM apanA bhAvI kAryakrama nirdhArita kara pAUMgA ki aba mujhe kitanI adhika lagana aura jIvaTa se zubha kAryoM meM laganA cAhiye tAki ye durlabha prAptiyA~ apane Atma vikAsa ko uccatara zreNiyoM meM le jAne kI dRSTi se adhikAdhika sahAyaka bneN| maiM kalpanA kara rahA hU~ ki merA koI snehI eka amUlya hIrA mere hAtha para rakhakara cupacApa vahA~ se calA jAya aura usa hIre ko maiM Azcarya se nirakhatA hI rahUM to usa samaya merI kriyAzIlatA kyA hogI ? yaha kriyAzIlatA mere apane svabhAva tathA usa samaya merI jAnakArI ke anusAra hI prakaTa hogii| agara mujhe hIre ke mUlya yA mahattva ke bAre meM sAmAnya jAnakArI bhI nahIM hogI to maiM jhuMjhalA kara use pheMka dUMgA yaha samajhakara ki mere snehI ne phAlatU kI cIja pakar3A kara vyartha hI meM merA upahAsa kiyA hai| yadi mujhe sAmAnya jAnakArI bhI hogI to maiM use nirakha kara apane hisAba se hI sahI - parakhane kI ceSTA karUMgA / parakhane meM mana ke vizvAsa ne madada kI to maiM usa hIre kI bahumUlyatA samajha jAUMgA aura apane usa snehI ke prati apanA AbhAra prakaTa kruuNgaa| usake bAda avazya hI maiM usa hIre kI sahAyatA se apanI Arthika sthiti ko sudRr3ha banA lUMgA / isI kramikatA ko maiM jaba manuSya tana ke sAtha jor3akara dekhatA hU~ to anubhUti jAgatI hai ki jo loga amUlya hIre jaise isa manuSya jIvana ko kAMca ke Tukar3e jaisA mAna kara saMsAra kI 60
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhautika sukha suvidhAoM kI prApti meM hI usakA durupayoga karate rahate haiM, una para mujhe bar3I dayA AtI hai| kyoMki ve apane ajJAna athavA apane apauruSa kI sthiti meM isa amola manuSya jIvana kI mahattA ko AMka hI nahIM pAte haiN| ve mAnava jIvana kA aisA durupayoga karake isa jIvana ko to vinaSTa karate hI haiM, kintu Atma-vikAsa kI dRSTi se bhaviSya ko bhI kaMTakAkIrNa banA lete haiN| 'RNaM kRtvA ghRtaM pibet' jaise anaitika siddhAntoM kA pratipAdana karake ve loga mAtra isa tana kA poSaNa karane meM hI laga jAte haiM usake pahale lage vizeSaNa 'mAnava' ke mahattva ko visAra dete haiN| merA cintana yaha hai ki isa tana kA utanA hI poSaNa karanA cAhiye jitane se ise AtmA paNa evaM vikAsa meM sArthaka dRSTi se niyojita kiyA jA ske| mAnava jIvana kA sahI mUlyAMkana karanA evaM usake mUlyAnusAra use vaise kArya meM niyojita karanA--yaha vivekazIla puruSa kA kartavya hai| maiM socatA hU~ ki jaba jJAna ke prakAza meM merA viveka jAgRta ho to maiM vAstavikatA ko samajhane meM usakA pUrA upayoga kyoM na karUM? kyoM samajhate-bUjhate hue isa amUlya jIvana kA apavyaya karUM evaM mUr3ha kahalAUM? __maiM mUr3ha nahIM bananA cAhatA hU~ to bhalA dUsarA koI bhI kyoM mUr3ha banAnA cAhegA? isaliye AvazyakatA isa bAta kI bhI hai ki isa mAnava tana evaM anya prAptiyoM kI durlabhatA nAsamajha logoM ko bhI samajhAI jAya tathA unheM inakA sadupayoga karane kI satpreraNA dI jAya / maiM svayaM apanI samajha ko pakkI banAkara yaha kArya bhI karanA cAhatA huuN| kAraNa, jo eka bAra isa mAnava tana ke vAstavika mahattva ko AMkanA va samajhanA zurU kara degA, vaha isake sadupayoga ke viSaya meM bhI avazyameva cintana kregaa| cintana kI taba yahI pariNati hogI ki vaha apane AcaraNa ko isa rUpa meM DhAle ki jisase Atma vikAsa evaM sarva sevA kA kArya sahaja ho jaay| spaSTa cintana ke bAda hI usakA maMtavya bana jAyagA ki 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam / ' yaha maMtavya hI use samagra kriyAzIlatA kI dizA meM mor3a degaa| phira to vaha Age hI socegA aura Age se Age hI bar3hatA rhegaa| usakI pragati ko koI bhI avaruddha nahIM kara sakatA jaba taka ki usakI samyaktva niSThA, aTala AsthA evaM saMyama sAdhanA sudRr3ha banI rhegii| maiM yahI soca rahA hU~ ki kaise maiM apane isa durlabha manuSya tana tathA anya durlabha prAptiyoM ke pUrNa sadupayoga kA dRr3ha saMkalpa lUM evaM dharma sAdhanA meM nirata banUM ? mAnavIya cintana ke mor3a Atma-vikAsa kI isa mahAyAtrA meM bhI kaI dorAhe, tirAhe aura caurAhe Ate haiM jina para kucha dera Thahara kara gaharAI se socakara apane jAne kA sahI rAstA nizcita karanA hotA hai| yadi eka bAra bhI bhUla ho jAtI hai aura galata rAste para Age bar3ha jAte haiM to usa bhUla ko sudhAranA kaThina kArya bana jAtA hai| dorAhe, tirAhe yA caurAhe para zAntipUrvaka yadi apanA sahI mArga nahIM khoja pAye to samajhiye ki kaI bAra jitanA cale haiM, vaha saba bhI vyartha ho jAtA hai balki pAMva naye-naye bIhar3oM meM utara kara bekAma ho jAte haiN| maiM ina dorAhoM, tirAhoM yA caurAhoM ko mAnavIya cintana ke mor3a mAnatA huuN| ina bahumArgIya kendroM para hI sAdhaka kI parIkSA hotI hai ki vaha sahI mArga khoja pAtA hai athavA nhiiN| isa khoja ke 61
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAra para hI usake cintana kA mUlyAMkana kiyA jaaygaa| pragati kA sahI mArga khoja lene para ye kendra mAnavIya nava-cintana ke mor3a bana jAte haiN| sAmAjikatA ke prAraMbha se dekheM athavA apane svayaM ke jIvanAraMbha se dekheM aura sabhI taraha ke vicAroM ke dvandvoM kA vizleSaNa kareM to saralatA se samajha meM A jAyegA ki jaba-jaba Asakti aura mamatva kI mUrchA hamAre mana-mastiSka ko gheratI hai, taba-taba hama apane nijatva ko bhUlakara jar3a tattvoM evaM sAMsArika upalabdhiyoM ko pA lene meM tathA vyakti-moha ko puSTa banAne meM apanI samasta zaktiyoM ko niyojita kara dete haiN| taba hamArI kriyAe~ Atma-vikAsa ke viparIta bana jAtI haiM aura hamArI AntarikatA rAga-dveSa tathA pramAda ke kaluSa se kAlimAmaya ho uThatI hai| taba hama svArtha ke mamattva pakSa meM girakara para ke prati anyAya evaM atyAcAra kI bhAvanA se AkrAnta ho jAte haiN| aisI dazA hamArI Atma vismRti hotI hai| yaha dazA hameM cintanahIna jar3agrastatA kI ora le jAtI hai| isa dazA meM cintana kI viparItatA athavA vigati ubhara kara Upara A jAtI hai aura viparItatA yA vigati meM mAnavIya mUlya dRSTi se ojhala ho jAte haiN| aisI manaHsthiti meM dorAhe, tirAhe yA caurAhe para sahI mArga kI khoja prAyaH asaphala hI rahatI hai| kintu merA cintana calatA hai ki yadi maiM mAnava jIvana ke durlabha mahattva ko bhalI-bhAMti AMka lUM evaM anya durlabha prAptiyoM kI bhI pUrI sahAyatA le lUM to nizcaya hI merI dRSTi samyak bana jAyagI aura sahI mArga kI khoja bhI saphala hogI kyoMki merI dRSTi evaM vicAraNA para Asakti yA mamatva kI dhuMdha jamI huI nahIM hogii| usa( unnata mana-mAnasa ke sAtha maiM apanI pratyeka samasyA kA samAdhAna bAhara se bhItara praveza karake khojUMgA aura AntarikatA kI gaharAiyoM meM utara kara sundara samAdhAna ke motI bAhara nikAla laauuNgaa| vaha cintana aura khoja mere liye Ananda ke viSaya bana jaayeNge| merI AsthA hai ki taba merA cintana bhI vikAsa kI U~cI se U~cI sIr3hiyoM para car3hatA jAyegA aura samagra jIvana ko samarpita dRSTikoNa vAlA banA degaa| phira maiM apane pratyeka kArya ke mAdhyama se mAnavatA kI kasauTI para kharA utaranA cAhUMgA aura sabako eka meM tathA eka ko sabameM dekhane kA abhyAsa kruuNgaa| mujhe isI cintana ke naye-naye mor3oM se vizva-kalyANa ke naye-naye AyAma dRSTigata hoNge| isa dRSTi se maiM apanA antarAvalokana karatA hU~ to dekhatA hU~ ki anukUlatAoM tathA pratikUlatAoM ke hiMDole meM maiMne bahuta cakkara kATe haiM, tRpti tathA atRpti kI kAphI kuMThAe~ sahana kI haiM aura apanI kriyAoM kI viparItatA ke kAraNa maiM bAhya jagat kI aMdherI galiyoM meM behada bhaTakA bhI huuN| pariNAmasvarUpa maiM ajJAna, Asakti evaM mUrchA ke gheroM meM par3A chaTapaTAtA rahA huuN| vaha chaTapaTAhaTa kaba miTI, kaise miTI, kisane miTAI, yaha saba kucha maiM nahIM jAnatA, kintu satsaMyogoM ne merI bhAvanAoM kI dabI huI cinagArI ko ughAr3A hai aura use vItarAga dharma kI havA dI hai| taba vahI cinagArI tejomaya bana kara mujhe samyak zraddhA kA mArga dikhAtI hai to saMyamAbhimukha bhI banAtI hai| maiMne anubhava kiyA hai ki cintana ke bhinna-bhinna mor3a hI Atma-jAgaraNa kI ora le jAte haiM aura unakA abhAva hI Atma-vismRti ke garta meM paTaka kara mujhe zUnya sA banAtA AyA hai| parantu mAnavIya cintana ke ye svAbhAvika mor3a mAne gaye haiM ki manuSya pahale apane jIvana-nirvAha hetu padArthoM ko prApta karane kA prayAsa karatA hai aura usa prayAsa meM jaba pArasparika TakarAva gahare aura ghAtaka 62
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiM taba usa dorAhe para eka mArga para vaha Age bar3ha jAtA hai| yA to vaha parama svArthI tathA krUra banakara mAnavatA ke prati anyAya meM lipta ho jAtA hai athavA usa TakarAva se vaha karuNA sIkhatA hai, tyAga bhAva se AplAvita hotA hai evaM 'sarvabhUteSu Atmavat' bananA zurU ho jAtA hai| kintu hotA hai yaha saba cintana ke hI bala pr| / maiMne cintana kA abhiprAya yaha samajhA hai ki sAmane upasthita paristhitiyoM ko viveka ke sAtha samajhanA, sAdhyagata AdarzoM ke saMdarbha meM una para gaharAI se vicAra karanA tathA aise soddezya bana kara apane usa samaya ke kartavyAkartavya kA nirdhAraNa krnaa| isa prakriyA meM jitane sarvajana hitakArI mor3a Ate haiM, utanA hI vyakti samAja meM mahAn hotA jAtA hai| eka avasthA yaha bhI AtI hai jaba vyakti apane vyaktitva ko ghanIbhUta sAmAjikatA meM tirohita kara detA hai -vaha vyakti aura samAja kI zreSThatA kI avasthA hotI hai| merA cintana calatA hai ki maiM bhI mAnavIyatA ke uccastha mor3oM se gujarUM aura Atma vikAsa kI naI maMjileM taya kruuN| isa yAtrA meM maiM duHkha aura sukha kA vAstavika svarUpa samajha sakU~gA tathA samIkSaNa kara sakU~gA ki saba loga jise sukha kI saMjJA dete haiM, vaha bhalA vAstava meM sukha hai bhI yA nahIM aura jise duHkha mAnakara calate haiM, kyA vahI duHkha sahI cintanadhArA meM Atma-jAgRti kA preraka nahIM bana jAtA hai ? sukha-duHkhAnubhava kA samIkSaNa avazya hI mujhe nayA jJAna pradAna kregaa| sukha-duHkhAnubhava kA samIkSaNa . mujhe vItarAga devoM ke isa vacana meM apAra AsthA hai ki sabhI prANI sukha cAhate haiM, duHkha koI nahIM cAhatA ataH kisI ko duHkha mata do| isakA abhiprAya yaha hai ki aise samAja kA nirmANa karo jisameM hiMsA kA calana ekadama banda ho jAya aura ahiMsA hI sarva prakAra ke AcaraNa kA mUlAdhAra bana jaay| vyakti-vyakti ke bIca mUlyAtmaka cetanA kI prabala abhivyakti ke sAtha aisA samatApUrNa vyavahAra ho ki sAre samAja meM sukha, zAnti evaM samRddhi kA vAtAvaraNa prasArita ho jAya / sabhI isa ukti meM vizvAsa karane lage ki duHkha na do, duHkha nahIM hoMge evaM sabako apane AcaraNa se sukha do tAki svayaM bhI sadA sukha kA rasAsvadana karate rho| sukha aura duHkha ke anubhava ke saMdarbha meM ajJAna hone ke kAraNa hI vyakti sirpha apane hI liye sukha kA vAtAvaraNa banAnA cAhane lagatA hai tathA usakI usI svArthI vRtti kA duSpariNAma prakaTa hotA hai ki vaha hiMsA kA AcaraNa karanA AraMbha karatA hai| kaI bAra vaha sAmUhika hita ke liye bhI mAtra ajJAna ke kAraNa hiMsA kA AcaraNa karanA cAhatA hai| hiMsA kA mUla hI ajJAna hotA hai| isI kAraNa vaha yaha tathya nahIM samajha pAtA hai ki tAtkAlikatA ko chor3a kara hiMsA kA dUragAmI prabhAva sAre samAja ko tathA svayaM usako bhI duHkhoM ke mahAsAgara meM paTaka detA hai| merA yaha anubhava hai ki zreSTha uddezyoM kI prApti ke liye bhI apanAye gaye hiMsAtmaka kRtya meM hiMsA, hiMsA hI rhegii| ___ merA mAnanA hai ki sukha evaM duHkha ke anubhavoM kA samIkSaNa karate samaya hiMsA ke svarUpa ko bhalIbhAMti samajha lenA caahiye| hiMsA kA artha kevala kisI bhI anya prANI ko prANavihIna karanA hI nahIM hai, kintu kisI bhI prANI kI usakI apanI svatantratA kA kisI bhI rUpa meM hanana karanA bhI hiMsA kI hI vyAkhyA meM sammilita mAnA gayA hai| ataH Apta puruSoM kA upadeza hai ki kisI bhI 63
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANI ko mata mAro--usake prANoM ko coTa mata phuNcaao| isakA bhI bar3A gUr3ha Azaya hai| isa prANoM--pAMcoM indriyoM, mana, vacana, kAyA, zvAsodhAsa tathA AyuSya meM se kisI bhI prANa para AghAta mata kro| kisI kA jIvana samApta kara denA to hiMsA hai hI, lekina kisI kI kisI bhI indriya, mana, vacana yA kAyA athavA usake vAsozvAsa taka ko coTa pahuMcAnA bhI hiMsA ke aMga mAne gaye haiN| mujhe pUrI ekAgratA se pratyeka samaya meM apanA yaha karttavya dhyAna meM rakhanA hai ki maiM kisI bhI anya prANI ke prANoM meM se kisI eka prANa ko bhI kisI bhI rUpa meM kisI bhI prakAra kA AghAta nahIM phuNcaauuN| dUsare, ina prANoM se sambandhita kisI bhI prANI kI usakI apanI svatantratA ko bhI kisI bhI kAraNa pratibAdhita na kruuN| maiM sabhI prANiyoM kI sabhI prakAra kI svatantratAoM kA pUrI taraha sammAna karUM, balki khoI huI unakI svatantratAoM ko unheM prApta kraauuN| anya prANiyoM kI svatantratAoM ko sthAyI banAne kA maiM yaha artha mAnUM ki kisI bhI prANI para maiM apanA zAsana karane kI ceSTA na karUM kisI bhI rUpa meM use apanA gulAma na banAUM kyoMki kisI bhI prANI ko satAne se usake mana meM azAnti kA jvAra uThatA hai tathA azAnta mana hI hiMsA kI rAha para mur3akara sAre samAja meM hiMsA ke calana ko bar3hAtA hai| eka vyakti kI hiMsA sAmAjika hiMsA kA rUpa letI huI sarvatra phailane lagatI hai taba sArA samAja azAnta ho uThatA hai| sAmAjika azAnti kA pariNAma hotA hai, sAmAjika duHkha yAne ki sabakA duHkha / jaba hiMsA ke vAtAvaraNa meM sabhI duHkhI hoMge to kisI ko bhI sukha kahA~ se milegA? . isaliye maiM yaha mAnakara calatA hU~ ki apane yA pUre samAja ke duHkha ke liye hama hI jimmedAra haiM yA yoM kaheM ki isa duHkha aura sukha ke niyantA hama haiN| karmopArjita duHkha bhI zAntipUrvaka sahana kara liyA jAya to vaha bhI bhAvI sukha kA kAraNa bana jAtA hai| isa dRSTi se cAhe vyakti ke liye ho yA vyakti-vyakti ke mAdhyama se sampUrNa samAja ke liye ho, samatAmaya vyavahAra hI sukhAnubhava kI pahalI aura anivArya zarta hai| apane svayaM ke mAnasika santulana ke liye athavA anya sabhI prANiyoM ke prati Acarita kiye jAne vAle samatA-bhAva meM hI dharma kA svarUpa mAnA gayA hai| isa AdhAra para merA saMkalpa banatA hai ki sabhI prANiyoM ke bIca sabhI staroM para vikAsa kA viziSTa antara hote hue bhI maiM sabhI prANiyoM ke astitva ko svIkAra karUM kyoMki yadi aisA maiM nahIM karUMgA to maiM apane astitva ko bhI nkaaruuNgaa| Astitva ko svIkAra karane kA sIdhA-sA artha hai ki usako kisI bhI rUpa meM maiM nahIM satAUM tathA usako jaisI bhI svatantratA kI apekSA hai use maiM barakarAra rakhU yA bahAla kruuN| vaisI avasthA meM apane liye kisI bhI prANI kA hanana kabhI bhI saMbhava nahIM hogaa| sabhI prANiyoM ko usa rUpa meM duHkha nahIM dUMgA aura sukha dene kA yatna karUMgA jisa rUpa meM maiM duHkha nahIM cAhatA hU~ aura apane liye sukha prApta karanA cAhatA huuN| sukha jo maiM cAhatA hU~ aura jo sabhI prANI cAhate haiM, usakA vizleSaNa dasa bheda ke rUpa meM hai-(1) Arogya (pahalA sukha nirogI kAyA) (2) dIrghAyu jo zubha rUpa ho, (3) ADhyatva -vipula dhana sampatti kA honA, (4) kAma -indriyoM ke zubha viSayoM kI prApti, (5) bhoga -zubha gaMdha, zubha rasa tathA zubha sparza kA grahaNa, (6) santoSa--alpa icchAoM ke sAtha citta kI zAnti, (7) Asti sukha-AvazyakatA ke samaya padArtha kI prApti, (8) zubha bhoga-anindita (prazAnta) bhoga, (6) niSkramaNa -sAMsArika jhaMjhaToM kI phaMsAvaTa se nikala kara sadA sukhakArI saMyama svIkAra
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA tathA (10) anAbAdha sukha - janma, jarA, maraNa, bhUkha-pyAsa Adi bAdhAoM se mukta mokSa kA sukha / uparokta dasa sukhoM ko do bhAgoM meM vargIkRta kara sakate haiM - (1) bhautika tathA (2) aadhyaatmik| yahA~ yaha samajha leM ki ina donoM vargoM ke sukhoM meM pArasparika virodha nahIM, apitu sAmaMjasya hai| Atma dharma kA mAdhyama zarIra hai aura zarIra bhautika piMDa hotA hai / isa bhautika piMDa ko bhI usa sImA taka sukhI rakhanA hogA, jisa sImA taka vaha AdhyAtmika sAdhanA kI saphalatA kA sabala sahayogI banA rhe| sukha ke pahale ke pAMca bheda bhautika varga ke mAne jA sakate haiM to antima pAMca bheda AdhyAtmika varga ke / yoM dekheM to pahale ke pAMcoM sukhoM kI upalabdhi ke bAda hI antima pAMcoM sukhoM kI khoja aura prApti adhika sarala, svAbhAvika tathA sthAyI hogI / maiM kalpanA karatA hU~ ki mujhe ye sukha priya the aura haiM, inakI maiM abhilASA rakhatA thA aura rakhatA hU~ to usake sAtha hI maiM yaha bhI kAmanA karatA hU~ ki ye sukha sabhI prANiyoM ko bhI prApta ho tathA isa uddezya se maiM apane samagra AcaraNa ko isa rUpa meM santulita tathA saMyamita banAUM ki sabako ye sabhI sukha upalabdha karAne meM maiM kisI bhI prakAra se bAdhaka na banUM balki sahAyaka aura sahayogI bnuuN| sabako sukha dene kI maiM kAmanA karUMgA aura ceSTA rakhUMgA aura sabhI isa prakAra kI kAmanA tathA ceSTA se prerita hoMge to bhalA kisI ko bhI duHkha kyoM hogA ? maiM eka aura sthUla tathya kI ora sabhI prANiyoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ ki ( sukha yA duHkha kA udbhava apane hI mana se hotA hai--padArtha yA paristhitiyA~ to nimitta mAtra banatI haiM aura mana kI ekAgratA tathA saMyamitatA sadhI huI ho to duHkhaparaka nimittoM ko bhI sukha ke kAraNa rUpa meM parivartita kiyA jA sakatA hai| vicAra hI meM sukha hotA hai tathA vicAra hI meM duHkha / saMvedanazIlatA kA anubhAva dUsare prANiyoM ke mana kI icchAoM ko jAnanA, samajhanA tathA mahasUsa karanA saMvedanazIlatA kahalAtI hai| jo dUsarA prANI vedatA hai, vaha maiM bhI vedUM - yaha hai saMvedana | saMvedanazIlatA ke anubhAva se AplAvita hone para cAhe maiM hoUM yA anya koI bhI prANI ho, eka dUsare ke lie kucha aisA Thosa kArya karane kI pravRtti sajaga ho uThatI hai jisase mana meM rahI huI icchA kI samyak pUrti ho yA ki mana meM rahA huA duHkha dUra hokara vahA~ sukhAnubhava sulabha ho / saca mAneM to saMvedanazIlatA se hI samatA-bhAva kA srota udbhUta hotA hai| merI yaha nizcita mAnyatA hai ki mere hRdaya ke bhItara tathA isI prakAra sabhI manuSyoM ke hRdayoM ke bhItara saMvedanazIlatA kA anubhAva jitanA adhika gaharA, svabhAvagata aura sthAyI banegA, utanA hI eka ahiMsaka samAja kA nirmANa sarala bana skegaa| saccA samatAmaya evaM sukhI samAja vahI ho sakatA hai jisakA eka-eka sadasya eka dUsare ke prati pUrNatayA saMvedanazIla bane tathA apane samasta vyavahAra meM satata rUpa se saMvedanazIla banA rahe / maiM kalpanA karatA hU~ eka aise samAja kI ki jisameM na zoSaNa ho aura na arAjakatA, na anuzAsanahInatA ho aura na azAnti tathA na pArasparika tanAva ho aura na kaTutA evaM saMgharSa / kaise ho sakatA hai aise samAja kA nirmANa ? 65
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa pariprekSya meM maiM vartamAna mAnava samAja kI kucha carcA karanA caahuuNgaa| kaisI paristhitiyA~ haiM Aja ke isa samAja meM aura kina durAvasthAoM meM chaTapaTA rahA hai Aja kA mAnava ? Aja jidhara dekheM udhara zoSaNa, damana aura azAnti kA sAmrAjya dikhAI detA hai jo nizcaya hI hiMsAmaya AcaraNa se ubharA huA hai| eka ora bahusaMkhya samudAya buniyAdI bhautika AvazyakatAoM taka se vihIna hokara abhAvoM ke nita ke prahAroM se dama tor3a rahA hai to dUsarI ora nihita svArthiyoM kA choTA samudAya Ama logoM kI mehanata kA zoSaNa karake apane liye dhana aura aizvarya ke ambAra khar3e kara rahA hai| yahI nahIM. vaha varga apane svArthoM kI rakSA meM rAjanaitika sattA para bhI pratyakSa yA parokSa rUpa se kabjA kiye hue hai jisa sattA se zoSaNa kI rakhavAlI meM damana kA dauradaurA bhI calAyA jAtA hai| inhIM AdhAroM para rASTra Apasa meM TakarAte rahate haiM jisase sabake sAmane vizva yuddha kA khatarA maMDarA rahA hai| kula milAkara saba jagaha aura sabake mana meM hiMsA kA tAMDava macA huA hai| hiMsA ke bala para hI apane svArtha pUre kiye jAte haiM, viSamatA phailAI jAtI hai aura anyAya va atyAcAra kA kucakra racA jAtA hai| sampanna varga zakti ke mada meM cUra hokara hiMsA kA AcaraNa karatA hai to abhAvagrasta varga bhI vivazatA ke vikSobha meM apanI asaphala hiMsA se pIr3ita rahatA hai| Azcarya to yaha hai ki zreSTha uddezyoM kI pUrti ke liye bhI hiMsA kA hI Azraya liyA jA rahA hai aura sampUrNa vizva meM hiMsA kA nagna rUpa AtaMkavAda raktapipAsu ke rUpa meM aTTahAsa kara rahA hai| aura Aja kA sAmAnya jana isa mahAhiMsA ke kucakra meM burI taraha se pisA jA rahA hai| vaha chaTapaTAtA hai ki usakA cahuMmukhI duHkha asahya ho uThA hai aura usakI apane sukha kI AzA mRgatRSNA bana gaI hai| choTe se zaktizAlI varga kI athAha tRSNAoM ke bIca meM usakA astitva taka zUnya banatA jA rahA hai| usakI durAvasthA pazuoM se bhI badatara ho gaI hai| maiM dekhatA hU~ ki isa sarvavyApI hiMsA ke kAraNa hI Aja ke mAnava kI yaha ghora durdazA hai| bhayaMkara hiMsA se bhayAvaha azAnti phailI huI hai aura jitanI adhika azAnti phailatI hai utanI hI adhika bhayatrastatA evaM abhAvagrastatA se hiMsaka AcaraNa meM bar3hottarI hotI hai| hiMsA se azAnti aura azAnti se hiMsA kA duScakra avirala gati se ghUmatA hI jA rahA hai| isa samUce vAtAvaraNa kA jo sarvAdhika ghAtaka pariNAma sAmane hai, vaha hai saMvedanazIlatA ke anubhAva kA adhikAMza abhAva / saMvedanazIlatA kI Dora TUTatI hai to manuSya manuSya se TUTatA jAtA hai -sahRdayatA evaM sadbhAva se hIna hotA jAtA hai| saca kaheM to vaha manuSyatA evaM mAnavIya guNoM se hI hIna ho jAtA hai| jaba manuSyatA kA hI abhAva hone lage to manuSya meM phUTane vAle 'pazu' ke kadAcAra ko kauna roka sakatA hai? isa dRSTi se eka hiMsaka manuSya yA samAja ko parivartita karane ke liye bhI punaH saMvedanazIlatA ke anubhAva ko ubhArane kA sadprayala hI karanA pdd'egaa| samajhiye ki maiM Aja ke mAnava aura mAnava samAja kI durAvasthA ko mahasUsa karatA hU~ to mujhe hI Age bar3hakara saMvedanazIla bananA hogA, merI saMvedanazIlatA ko dUsaroM para prakaTa karanI hogI tathA apanI saMvedanazIlatA kI sahAyatA se dUsaroM kI manovyathA evaM pIr3A miTAnI hogii| isI prakriyA dvArA eka-eka vyakti ke Azraya se saMvedanazIlatA ke anubhAva kA vistAra karanA hogaa| isa sahRdaya vistAra ko kucha hRdayahIna nihita svArthI bhale hI rokane kI kuceSTAe~ kareM lekina yaha nizcaya hai ki bhAvanAbhibhUta hokara bahusaMkhyaka varga saMvedanazIla banane lagegA kyoMki vaha samajha jAyagA ki unake vyathita hRdayoM ko milAne tathA sukha se sukha upajAne kI Dora saMvedanazIlatA kA anubhAva hI hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja maiM isa tathya ko dekha rahA hU~ ki manuSya apane nija ke duHkhoM ko to anubhava kara tA hai kintu dUsaroM ke duHkhoM ke prati vaha saMvedanazIla nahIM bana pAtA hai / usakI yaha vRtti dhIre-dhIre use krUratA kI tarapha dhakelatI rahatI hai jisake kAraNa vaha dUsaroM ke sukhoM ke prati AkrAmaka bhI ho jAtA hai| taba usameM rAkSasI vRtti khula kara khelane laga jAtI hai| yahI vAtAvaraNa hiMsA ko sarvatra umAr3atA hai| saMvedanazIlatA kA abhAva hI hiMsA kA mUla hai to saMvedanazIlatA kA sadbhAva manuSya yA samAja ko ahiMsA kI ora mor3atA hai| jaba dUsaroM ke duHkha bhI hameM apane jaise lagane lageM, jaba dUsaroM kA ronA cillAnA bhI hameM apane rone aura cillAne ke samAna mahasUsa ho to usa samaya samasta vRttiyA~ tathA pravRttiyA~ avazya hI ahiMsAmaya AcaraNa kI dizA meM agrasara bneNgii| yaha mAnya siddhAnta hai ki ahiMsA ko jIvana ke samagra vicAra evaM AcAra meM utAra lene ke bAda svataH hI samatAmaya samAja kI AdhArazilA par3a jAyegI kyoMki pratyeka manuSya apane sAthiyoM evaM samasta prANiyoM ke sukha-duHkha ke prati pUrNataH saMvedanazIla hogA / maiMne kaI bAra isa vAtAvaraNa meM sukhAnubhUti lI hai ki cAhe parivAra meM ho, samAja meM ho yA rASTra meM - yaha vicAra aura vyavahAra sukha upajAtA hai ki vahA~ pratyeka sadasya apane se bhI jyAdA dUsare sadasya ke sukha-duHkha kA khyAla rakha rahA hai| aisI niSThA ke bAvajUda bhI yadi duHkha nahIM miTAyA jA sakatA hai taba bhI vaha duHkha duHkha kI bhAMti nahIM anubhava kiyA jAtA kyoMki saMvedanazIlatA kA sukha usameM samAyA huA hotA hai| sabakI mAnyatA yahI rahatI hai ki karmaphala ke udaya se jo duHkha bhoganA hotA hai vaha to usa manuSya ko bhoganA hI par3egA kintu usa samaya meM usake sAthiyoM kI jo saMvedanazIlatA aura sahAnubhUti use prApta ho jAya yA hotI rahe to vaha usa duHkha ko dhairya aura zAntipUrvaka sahana kara sakegA aura aisA karake vaha bhAvI duHkhoM ke mUla ko hI samApta kara sakegA / isa prakAra yaha saMvedanazIlatA kA anubhAva manuSya ke aura samAja ke duHkhoM ko kama karane tathA bhAvanAtmaka dRSTi se duHkhoM kA mUla hI samApta kara dene ke liye eka rAmabANa auSadhi hai / manuSya kI kriyAoM ke prayojana yaha sahI hai ki saMvedanazIlatA kA anubhAva sarva jana duHkha nivAraNa ke liye eka rAmabANa auSadhi hai / kintu mAtra kisI auSadhi ke pAsa meM hone se roga kA nivAraNa nahIM ho jAtA hai| roga ke nivAraNa ke liye vidhipUrvaka usa auSadhi ko grahaNa karane kI kriyA karanI hotI hai / usI prakAra saMvedanazIlatA svataH hI prasArita aura vistArita nahIM ho jAtI hai / isa anubhAva ke prasAra aura vistAra ke liye manuSyoM ko apanI vRttiyoM tathA pravRttiyoM se vidhipUrvaka vibhinna kriyAe~ karanI hogI aura sampUrNa hArdikatA se unheM saphalatA ke zikhara para pahu~cAnI hogI / samuccaya meM mAneM to manuSya kI kriyAoM kA kendrIkRta prayojana yahI honA cAhiye ki vaha apane hRdaya tathA apane sAthiyoM ke hRdayoM meM saMvedanazIlatA ke anubhAva kA saMcAra kare / manuSya kI kriyAoM ke prayojana kyA hone cAhiye - yaha dUsarI bAta hai / maiM pahale yaha batAnA cAhatA hU~ ki prAkRtika DhaMga se aise prayojana kauna se hote haiN| maiM hI apane liye socUM ki prAraMbha meM hI manuSya ko jJAna kA prakAza prApta nahIM ho jAtA hai ataH maiM bhI apane mana, vacana tathA kAyA kI kriyAoM kI sahI dizA nahIM samajhatA thA / isa janma meM hI nahIM, pahale ke kaI janmoM meM bhI aisA hI hotA rahA hai ki mujhe apanI kriyAoM kI na to sahI dizA kA jJAna thA aura na hI maiM unake 67
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayojanoM ko bhalIbhAMti samajhatA thaa| isa avasthA kA merI AtmA kI karmabaddhatA para dUragAmI prabhAva par3atA rahA aura merA aneka yoniyoM meM janma-maraNa calatA rahA / maiM isa janma ke prAraMbha meM bhI apane mana, vacana evaM kAyA kI kriyAoM ko ina prayojanoM ke liye saMcAlita karatA rahA ki (1) maiM apane vartamAna jIvana kI rakSA kara lUM, (2) maiM dUsaroM se prazaMsA, Adara tathA pUjA pAUM evaM (3) maiM bhAvI jIvana kI udher3abuna aura vartamAna meM maraNa - bhaya se trasta hokara parama zAnti prApta karane ke liye prayatnazIla banUM va duHkhoM ko dUra karadUM / ina prayojanoM ke kAraNa hI mujhe kriyAoM kA prArambhika jJAna prApta huA / kintu khedapUrvaka maiM yaha sthiti spaSTa karanA cAhatA hU~ ki maiMne aura merI taraha anya prANiyoM ne kriyAoM ke prayojanoM kA jJAna hone ke bAda ajJAnavaza una prayojanoM kI pUrti ke liye hiMsA ko hI sAdhana ke rUpa meM grahaNa kiyA / hiMsA ke tInoM rUpa kAma meM liye gaye - hiMsA kI gaI, hiMsA karavAI gaI tathA hiMsA kA anumodana kiyA gyaa| jo prayojana Upara aMkita kiye gaye haiM, isa saMsAra meM manuSyoM kI kriyAe~ inakI pUrti hetu hI adhikAMzataH saMcAlita hotI haiM tathA ina prayojanoM kI apekSA se hI manuSyoM kI kriyAoM kA mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai| jaise hama prayojana saM. 1 ko le leN| maiM jaba yaha socatA hU~ ki maiM apane vartamAna jIvana kI rakSA karUM to yaha prayojana koI anucita nahIM hai, kAraNa vartamAna jIvana kI rakSA para hI merA bhAvI Atma-vikAsa AdhArita rhegaa| yaha eka prakAra se aihika jIvana kI kAmanA hai| prayojana saM. 2 bhI aihika kAmanA kA hI rUpaka hai ki mujhe prazaMsA, Adara aura pUjA cAhiye / vAMchanIya to yaha hai ki maiM apane satkAryoM tathA satprayAsoM ko prAthamikatA dUM aura prazaMsA, Adara Adi ke bAre meM na socUM / kintu yaha kAmanA vahA~ taka bhI kSamya mAnI jA sakatI hai ki maiM apanI isa kAmanA kI pUrti vastutaH apane satkAryoM va satprayAsoM ke AdhAra para hI karatA huuN| prayojana saM. 3 ke anusAra maiM parama zAnti prApta karUM tathA duHkhoM ko dUra karUM - yaha sarvathA ucita hai kintu mAtra udher3abuna aura bhayatrastatA se usa dizA meM muDUM usakI apekSA samyak jJAna tathA unnata viveka se usa dizA meM agrasara banUM- - yaha adhika samIcIna rhegaa| merI ina prayojanoM kI pUrti hetu saMcAlita kI jAne vAlI kriyAoM ke mUlyAMkana meM eka vizeSa bAta kA bhI mujhe dhyAna rakhanA hogA ki usa samaya maiM yena kena prakAreNa vaha prayojana pUrA kara lene kA hI yatna karatA hU~ athavA isakI pUrI satarkatA rakhatA hU~ ki usa prayojana kI pUrti meM saMcAlita kI jAne vAlI pratyeka kriyA kA rUpa tathA apanAyA jAne vAlA pratyeka sAdhana zuddha aura ahiMsaka bhI honA caahiye| jaba-jaba bhI isa ora se maiMne A~kheM mUMdI hai to mere paira barAbara bahake haiM aura ve merI gati ko pIche mor3a le gaye haiN| kaI bAra ThokareM khAkara hI maiM sahI cetAvanI le sakA hU~ ki ina prayojanoM kI pUrti hetu vidhiyukta kriyA evaM ahiMsaka sAdhana hI kAma meM liye jAne cAhie, inakI pUrti aihika kAmanAoM ke vazIbhUta hokara nahIM karanI cAhiye tathA binA anya prANiyoM ke hitoM ko kisI bhI prakAra kA AghAta pahu~cAye binA inakI pUrti hetu eka sImA taka hI Age bar3hanA cAhiye / kriyAoM kI viparItatA ina vibhinna prayojanoM kI prApti ke liye kriyAe~ karane vAle manuSyoM ke sAmane eka bar3A khatarA bhI maMDarAtA rahatA hai| khatarA yaha ki vaha ina prayojanoM ko apane hI svArthoM ke ghere meM kaida kara letA hai yAne ki vaha kAmanA karatA hai ki kucha bhI karake vaha 'apane hI' jIvana kI rakSA kare 68
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jor3a-tor3a milA kara jhUThI hI sahI lekina apane liye prazaMsA, Adara aura pUjA prApta kareM athavA anya prANiyoM ke hitoM ko kucala kara apane liye zAnti yA sukha hathiyAne kI kuceSTA kreN| jaba prayojana hI samajhe jAyeMge kintu unake sadAzaya ko evaM prApti kI kriyA kI zubhatA ko dhyAna meM nahIM liyA jAyegA to vaise manuSya ke kadama nizcaya hI hiMsA kI ora bddh'eNge| phira vaha vibhinna prayojanoM kI prApti ke liye vibhinna jIvoM kI behicaka hiMsA karegA, hiMsA karavAyegA aura hiMsA kA anumodana karegA / samyak jJAna ke abhAva meM yaha jo galata mor3a pakar3a liyA jAtA hai taba kriyAoM kA svarUpa bhI badala jAtA hai| ve hiMsaka kriyAe~ bana jAtI haiN| isa svarUpa vikRti ko hI kriyAoM kI viparItatA kA nAma diyA gayA hai| merA apanI hI kriyAoM AlocanA se tathA anya prANiyoM kI kriyAoM ke vizleSaNa se yaha mata banatA hai ki hiMsA ke rUpa meM prakaTa hone vAlI isa prakAra kI kriyAoM kI viparItatA sadaiva manuSya ke apane AtmavikAsa tathA manuSya samAja ke svAsthya ke liye ahitakArI hotI hai| hiMsA vRtti evaM pravRtti ko apanAne se manuSya evaM samAja kI AdhyAtmikatA ko bhI gaharA AghAta lagatA | maiMne mahasUsa kiyA hai ki hiMsA ke mahAdvAra se hI mohajanya vRttiyA~ praveza karatI haiM aura taba AtmA baMdhanagrasta hokara amaMgala ke araNya meM bhaTaka jAtI hai| yaha maiM jAnatA hU~ ki hiMsA kA yaha eka hI rUpa nahIM hotA ki kisI jIva kA vadha kara diyA kintu ye sabhI hiMsaka kArya kahalAyeMge ki prANI ke dasa meM se kisI bhI prANa ko coTa pahu~cAI, use apanA gulAma banAne kI ceSTA kI athavA usakI svatantratA kA apaharaNa karake use apanA sevaka banA liyaa| ye sAre hiMsaka kArya kriyAoM kI viparItatA ke hI lakSaNa hote haiM / kAraNa, hiMsA hI kriyAoM kI viparItatA kA mApadaMDa hai / maiM uparokta prayojanoM ko kriyA kI viparItatA ke sAtha joDUM to unakA yaha rUpa banegA ki maiM jisa bhI kadara jitanI hiMsA hogI karUMgA aura apane vartamAna jIvana kI rakSA kruuNgaa| jaise ki eka tAnAzAha apanI jIvana rakSA meM anaginata manuSyoM kA khUna bahA dene se bhI nahIM hicakatA hai / maiM apane mAyAvI kucakra calAUMgA, satya kA kaMTha dabAUMgA aura jhUThe AdhAroM para jora jabaradastI se hI sahI para apanI pUjA krvaauuNgaa| maiM apanI kriyAoM kI viparItatA ke kAraNa parama zAnti pAne tathA duHkha dUra karane ke prayojana ke liye bhI sahI upAya kAma meM nahIM lUMgA balki lAlasAe~ aura saMgraha bar3hAkara yA hiMsA se zAsana calA kara zAnti aura sukha prApta karane kA galata yala karUMgA / nizcaya hai ki hiMsA se maiM kisI bhI prayojana kI vAstavikatA taka nahIM pahu~ca pAUMgA / ataH kriyAoM kI isa viparItatA se mujhe sabaka lenA hogA aura anya prANiyoM ko bhI samajhAnA hogA ki viparIta kriyAoM se sahI prayojana kabhI pUre nahIM hoNge| inase mAtra azAnti hI bddh'egii| mujhe cintana karane se bodha huA hai ki jahA~ kriyAoM kI viparItatA kA mApadaMDa hiMsA hai, vahIM kriyAoM ke aucitya kA mApadaMDa ahiMsA hai| maiM apanI hiMsAtmaka kriyAoM ko dRSTA bhAva se dekhane ke bAda hI jAna sakA hU~ aura yahI bhAva apanAne ke liye maiM anya prANiyoM se bhI nivedana karatA hU~ kyoMki dRSTA bhAva se hiMsA usake hiMsA rUpa meM samajha A jAtI hai tathA eka bAra hiMsA ko hiMsA rUpa meM samajha lene ke bAda use tyAga dene kI icchA balavatI ho jAtI hai / isa prakAra jIvana ke isa dorAhe ko yoM samajheM ki eka rAha hai hiMsA kI aura dUsarI rAha hai ahiMsA kI / jo ahiMsA kI rAha para bar3ha calate haiM to jIvana meM ahiMsA kA vikAsa ho jAtA hai| 66
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura prayojanoM kI samyak pUrti kI vastusthiti bana jAtI hai| kintu kriyAoM kI viparItatA se jisake kadama hiMsA kI rAha para bar3ha gaye aura bAda meM vaha apane kadama isa rAha se nahIM haTA sakA to samajhiye ki usa kA bhISaNa duSprabhAva usake svayaM ke jIvana para hI nahIM par3atA balki usa duSprabhAva se usake nikaTa kA sAmAjika kSetra bhI kaluSita hue binA nahIM rhtaa| vaiyaktika evaM sAmAjika prabhAva maiMne dekhA hai ki kriyAoM kI samucitatA athavA kriyAoM kI viparItatA kA apanA-apanA prabhAva dUragAmI hotA hai jo una kriyAoM ke kartA ke alAvA sAre samAja para bhI nyUnAdhika rUpa meM avazya par3atA hai| yaha to nizcita hI hai ki una kriyAoM kA kartA unase pUrNatayA prabhAvita hotA hI hai| isa prakAra pratyeka vyakti dvArA kI jAne vAlI kriyAe~ vyApaka rUpa se vaiyaktika tathA sAmAjika prabhAva chor3atI haiN| eka bAta aura ki saMsArI manuSya kA mUla burAI meM rahA huA hotA hai jisa kAraNa acchAI kI apekSA burAI jaldI aura jyAdA phailatI hai| isa dRSTi se kriyAoM kI viparItatA kA duSprabhAva svayaM para aura logoM para tejI se phailatA hai| eka vyakti jaba apanI kriyAoM kI viparItatA ke kAraNa hiMsApUrNa kAryoM meM pravRtta hotA hai to vaha usa hiMsA ke dvArA apane hI svArthoM kI pUrti karanA cAhatA hai| usakI isa ceSTA meM vaha anya prANiyoM ke hitoM ko kucalatA hai| taba vaha apane dayA bhAva ko chor3atA rahatA hai tathA krUra banatA jAtA hai| apane krUra vyavahAra se vaha apane liye adhikAdhika sampatti evaM sukha suvidhAoM kI sAmagrI kA saMgraha karatA hai| usa saMgraha ke prati tathA usa saMgraha ke sahAyakoM ke prati usakA rAga bhAva prabala hotA hai to usameM bAdhA DAlane vAloM ke prati dveSa bhAva se vaha grasta ho jAtA hai| rAga aura dveSa kI prabalatA se vaha moha, mamattva tathA svArthapoSaNa ke gheroM meM baMda ho jAtA hai| yahI usakA jaTila marchA bhAva bana jAtA hai| usa samaya vaha mAnavIya guNoM ko bhulA detA hai, balki AtmavismRta bhI bana jAtA hai| usakI vaha AtmavismRti usake nikaTa samparka meM rahane vAle vyaktiyoM meM pahale aura una vyaktiyoM ke mAdhyama se sAre samAja meM apanA kuprabhAva phailAtI rahatI hai yAne ki adhikAdhika vyakti hiMsA kA AcaraNa karane lagate hai aura moha-mamatva ke vazIbhUta hote hue mUrchA ko prApta hote rahate haiN| isa prakAra phailatA huA rAga-dveSa kA dAvAnala samAja ke svastha vikAsa ko bhasma karatA rahatA hai| maiM anubhava karatA hU~ ki maiM bhI aise dAvAnala meM jalA hU~ kyoMki usa samaya kriyAoM kI viparItatA mere vyaktitva kI aMga rUpa bana gaI thii| hiMsA se merA vyaktitva vikRta ho gayA thA tathA mere jIvana kA duHkhAtmaka AdhAra bana gayA thaa| mere jIvana kI UrjA UrdhvagAmI hone kI bajAya adhogAmI bana gaI thii| mujhe pratIta huA ki hiMsApUrNa AcaraNa se aisI patanakAraka dazA banatI hI hai, phalasvarUpa merI cetanA sikur3akara anubhUtizUnya hI banane lagI thii| sva-svarUpa kA vismaraNa hI mUrchA apanI cetanA kI anubhUti-zUnyatA se maiM bhUla gayA ki merI AtmA kA mUla svarUpa kyA hai, usake nija guNoM kI zubhatA kaisI hotI hai tathA AtmA ke vartamAna svarUpa ko kriyAoM kI samucitatA, ahiMsA kI kAryAnvitatA evaM mAnavIya puruSArtha kI sakriyatA se kisa prakAra paramoJcala 70
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ banA sakate haiM ? maiM to taba manuSya se bhI pazu aura pazu se bhI rAkSasa banatA jA rahA thA, kyoMki merI adhikAMza vRttiyA~ aura pravRttiyA~ sAMsArika padArthoM ke Asakti bhAva meM DUbakara mUrkhAgrasta ho rahI thii| mujhe jJAna hI nahIM raha gayA thA, yaha jJAna karane kA ki jisa rAha para maiM calane lagA hU~, vaha mujhe kaunase mahAvinAza ke garta meM pahu~cA kara janma-janmAntaroM ke cakra meM tirohita kara degI? merI yaha jJAna cetanA vilupta sI ho gaI thI ki sva-svarUpa kA vismaraNa hI mUrchA hai| mUrchitAvasthA meM maiM yaha nahIM jAna sakA ki mujhe saMsAra meM apanI Atma vikAsa kI mahAyAtrA calAte hue mAtra jala pInA cAhiye, kintu maiM to moha madirA pIkara matavAlA ho gayA thaa| usa matavAlepana meM maiMne kitane prANiyoM ke hitoM ko kucalA, kitanoM kA aniSTa kiyA, kitanoM ke prANoM kA hanana kiyA, mujha ko kucha bhI yAda nahIM hai| maiM sva-svarUpa ko hI vismRta kara gayA to bhalA mujhe apanA vaha rAkSasI rUpa yAda bhI kaise rahatA? maiMne apanI viparIta kriyAoM se apane sva-svarUpa para karmabaMdhanoM ke kAle lepa car3hAye, sampUrNa sAmAjika vAtAvaraNa meM viSamatA kA viSa gholA aura nArakIya paristhitiyoM kA nirmANa kara diyaa| maiM apanI azubhatA ke aise daladala meM phaMsa gayA thA ki isa gaMde kIcar3a ke chIMTe saba ora phaila rahe the| merI nikRSTa vyaktigata avasthA ne sAmAjika paristhitiyoM meM bhI duHkhoM ke dvandva khar3e kara diye the| maiM parigraha ke saMgraha meM aMdhA banA huA thA to parigraha ke moha ko maiM cAroM ora bhI phailA rahA thaa| maiM apane Atmika astitva taka ko bhI bhulA cukA thA aura samajha baiThA thA ki yaha saMsAra hI mere liye saba kucha hai, ataH apane zarIra kA hI poSaNa karUM, apanA hI Adhipatya bar3hAUM aura apane ko hI sampatti tathA sattA ke zikhara para car3hA duuN| vAstavika rUpa meM sva-svarUpa tathA sva-astitva kA vismaraNa hI mUrchA hai - yaha satya maiM bahuta bAda meM jAna pAyA, jaba usa mUrchA ke kuprabhAva se prApta duHkhoM ke apAra bIhar3a ko ThokareM khAte, lahUluhAna hote aura sAMghAtika AghAtoM se khoI huI cetanA ke kucha-kucha jAgate hue pAra kara paayaa| taba maiMne mahasUsa kI thI azAnti kI ghora pIr3A, jAgarUkatA kI astitvahInatA aura samatA bhAva kI daridratA, kyoMki taba merI cetanA jAgRti kI karavaTa lene lagI thii| jAgRti kI usa dhImI sI karavaTa meM hI mujhe anubhUti huI thI tathA maiM apane vikRta atIta para eka najara pheMka sakA thaa| mujhe taba pratIta huA thA ki maiM apane Apa se chiTaka kara kitanA dUra mUrchitAvasthA meM girA huA thaa| maiM sva-svarUpa ke vismaraNa ke sAtha hI ahiMsA para AdhArita mUlyoM tathA adhyAtma ke jJAna ko bhUla cukA thA aura indriyoM va mana ke ghRNita viSayoM meM grasta ho gayA thaa| kAma bhogoM kI lAlasAoM meM merI Asakti bahuta gaharI thI aura maiM apanI lAlasAoM ko pUrI karane ke liye kuTila AcaraNa meM rata rahatA thaa| ___ taba maiM yaha soca-soca kara glAni se bhara uThatA thA ki maiM vItarAga devoM kI AjJA ke viruddha calA tathA sva-astitva ko visAra gyaa| apanI viparIta vRtti ke kAraNa maiM duHkha dene vAle tattvoM ko sukha dene vAle tathA sukha dene vAle tattvoM ko duHkha dene vAle samajhane lagA thA aura ajJAnavaza zubha ko azubha tathA azubha ko zubha mAnane lagA thaa| merI viSayoM meM lolupatA tathA padArthoM meM Asakti isa kadara bar3ha gaI thI ki maiM hiMsAmaya AcaraNa, rAga-dveSa, vaira-virodha aura moha-mamatva kI aMdhI galiyoM meM burI taraha bhaTaka gyaa| mUrchA se aMdhA banakara maiM apanI vAsanAmaya 71
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ icchAoM kI pUrti ke lie prANiyoM ko mArane vAlA, chedane vAlA, unakI svatantratA ko kucalane vAlA tathA unako hara taraha se AghAta pahu~cAne vAlA bana gayA thaa| __ maiM apanI usa mUcchabhirI durAvasthA ko yAda kara-kara ke pazcAttApa karatA hU~ ki jaba merI icchAe~ tRpta nahIM hotI thI to maiM aura adhika nirdayI ho jAtA thaa| maiM adhika zoka santapta hotA thA, adhika krodha karatA thA, adhika pratizodha letA thA aura anya prANiyoM ko adhika satAtA thaa| satata hiMsA ke kSetra meM kukAryarata rahane ke kAraNa maiM adhika bhayabhIta bhI rahatA thaa| pramAda kI gaharAI meM DUbakara maiM mAnasika tanAvoM se trasta rahatA thA, kintu dogalA vyavahAra karatA thaa| bAhara se maiM apane Apako bahAdura aura nirbhIka jAhira karatA thA jabaki hara samaya maiM cAroM ora ke bhaya se DarA huA rahatA thaa| bAhara se apane ko zAnta dikhAne kA DhoMga karatA thA jabaki bhItara ke tanAva mujhe pratipala azAnta banAye rakhate the| duniyA ke sAmane mere dvArA dikhAyA jAne vAlA DhoMga aisA hI thA jaise koI rassI se baMdhI cAlanI ko kue meM DAla kara vahA~ se pAnI nikAlate rahane kA DhoMga kare / vastutaH maiM saMsAra rUpI pravAha meM tairane ke liye kataI asamartha ho gayA thaa| isakA kAraNa sApha thA ki maiM sadA aura sarvatra jaghanya kAmabhogoM kA hI anumodana karatA rahatA thA jisake pariNAma svarUpa maiM duHkhoM ke bhaMvara meM hI gote lagAtA rahatA thaa| merI cetanA kI nirantara vikasita hotI huI usa jAgRti ne mujhe AtmAlocanA kI zikSA dI aura mUrchita manuSyoM ke saMsarga se bAhara nikala jAne kI mujhe preraNA dI aura isI preraNA ne merI gati ko nayA bala diyA ki vaha AdhyAtmikatA ke mArga para Age bddh'e| maiM Aja svAnubhava ke AtmavizvAsa ke sAtha kaha sakatA hU~ ki manuSya jaba apane hI mUla svarUpa tathA apane hI astitva ko bhUla jAtA hai taba vaha ve saba anartha karane para utArU ho jAtA hai jo use sAMsArikatA kI vikRta paratoM meM sameTa lete haiN| vaha svayaM bhI moha-mamattva se lipta hokara tathA rAga-dveSa va pramAda ke baMdhanoM se baMdhakara itanA mUrchA-grasta ho jAtA hai ki kAlimAmaya una paratoM ko cheda kara usakA punaH bAhara AnA asAdhya nahIM to dusAdhya avazya ho jAtA hai| maiMne isa satya ko bhI jAnA hai ki isa saMsAra kI daladala meM phaMse hue logoM meM se kucha manuSya aise saMvedanazIla hote haiM jo kisI bhI nimitta se jAgRta hone vAlI apanI cetanA ke bala para apanI mUrchA ko antatogatvA tor3a hI dete haiN| eka bAra mUrchA TUTatI hai aura AdamI apane Ape meM AtA hai to usake jJAna aura viveka ke dvAra bhI khula jAte haiN| phira yaha usakI jAgatI huI cetanA ke balAbala para hI nirbhara karatA hai ki Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM usakI gati kA kyA svarUpa banatA hai| ajJAna, Asakti aura mamatva maiM Aja jaba apanI AtmAlocanA ke kSetra meM khar3A hU~ to maiM cAhatA hU~ ki ajJAna, Asakti evaM mamatva kI apanI kuMThAoM ko yAda karUM, unakI patanakArI pakar3a se cetUM tathA ina AtmaghAtI vRttiyoM se apane sAthiyoM ko bhI sAvadhAna bnaauuN| mujhe yAda hai ki ajJAna kA aMdherA kitanA vikaTa hotA hai| usameM AMkheM khulI huI hoM taba bhI dekha pAnA saMbhava nahIM hotaa| hAtha pairoM ke majabUta hote hue bhI ve gaDDhe meM girA kara haDDiyA~ tur3avA dete haiN| na jAnanA itanA bar3A khatarA hotA hai jo maujUda sAmarthya ko bhI samApta kara detA hai| 72
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAna sAmarthya ghAtaka hotA hai| ajJAnavaza hama bhUla jAte haiM ki Ayu bIta rahI hai, yauvana samApta ho rahA hai, phira bhI kAmabhogoM kI Asakti meM aura sAMsArika sambandhoM va padArthoM ke mamatva meM phaMse rahate haiN| bur3hApe ke asahya kaSTa hameM cAroM ora se ghera lete haiM, mauta A jAtI hai taba hama hataprabha se raha jAte haiM ki hamane yaha kyA kara diyA ? mahAn puNyodaya se jo durlabha mAnava jIvana evaM anya durlabha prAptiyA~ milI thI, unheM hamane nirarthaka hI kho dI haiM / mRtyu ke mukha meM kiye hue usa pazcAttApa mAnava jIvana punaH nahIM lauTa pAtA aura hama eka mahAn avasara ko kho dete haiM / merI dhAraNA bana gaI hai ki sva-svarUpa evaM sva-astitva ke prati upajA huA ajJAna hI manuSya ko Asakti ke vikAra kI ora dhakelatA hai| saMsAra ke kAmabhogoM meM lipta ho jAne kA nAma hI Asakti hai| yaha Asakti AtmaguNoM kA vinAza karane vAlI hotI hai / rUpa meM tIvra Asakti rakhane vAlA manuSya usI prakAra asamaya meM hI vinAza ko prApta hotA hai jisa prakAra rAgAtura pataMgA dIpaka kI lau meM mUrcchita hokara apane prANoM se hAtha dho baiThatA hai / saMgIta meM mugdha hokara atRpti ke sAtha mAre gaye hiraNa ke samAna zabdoM meM atyanta Asakta banA manuSya akAla meM hI vinaSTa ho jAtA hai / gaMdha meM rakhI jAne vAlI tIvra Asakti manuSya ko nAgadamanI kI sugaMdha meM gur3a hokara bila se bAhara nikala Ane para mAre gaye sarpa ke samAna mRtyu kA mukha dekhanA par3atA hai| rAgavaza mAMsa ke svAda meM mUrcchita huI machalI jaise kAMTe meM phaMsakara mArI jAtI hai usI prakAra rasoM ke AsvAdana meM gaharI Asakti rakhane vAlA manuSya apanI mauta khuda bulAtA hai / manohara sparzo meM tIvra Asakti rakhane vAlA manuSya rAgavaza zItala jala meM sukha se baiThe hue bhaiMse kA magara dvArA mAre jAne ke samAna apane prANoM ko kho detA hai| kAma-vAsanA gRdhra bana kara hathinI kA pIchA karane vAlA rAgAkula hAthI jisa dayanIya dazA raNasthala para mArA jAtA hai, usase bhI adhika dayanIya dazA meM viSayAtura manuSya apanI jIvana lIlA samApta karatA hai| isa prakAra isa loka meM jo manuSya sAMsArika sukhoM ke pIche par3e rahate haiM, parigraha, saMgraha, rasAsvAdana evaM sparza sukhoM meM tIvra Asakti rakhate haiM tathA kAma-bhogoM meM mUrcchita bana jAte haiM, ve kAyara aura dhRSTa kahalAte haiN| aise manuSya dharma dhyAna rUpI samAdhi ko nahIM samajhate, zreSTha anuSThAnoM kA sevana nahIM karate aura gaharI Asakti kI teja madirA se mUrcchita bane rahate haiM / maiM zraddhApUrvaka Apta vacanoM kA smaraNa karatA hU~ jahA~ kahA gayA hai ki yaha mUrcchA hI saMsAra hai| yahA~ para mUrcchita manuSya hai, vaha duScaritratA kA svAda lene vAlA tathA kuTila AcaraNa karane vAlA hai| sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki mUrcchA hI parigraha hai arthAt dhana sampadA ke prati jo mamatva bhAva hotA hai-bhAva parigraha vahI hai padArtha parigraha gauNa hotA hai| ina donoM hI parigraha se mukta honA Avazyaka hai / maiMne ajJAna se Asakti tathA Asakti se mamatva kI prakriyA dekhI hai / samyak jJAna ke abhAva meM manuSya kI kriyAe~ samucita rUpa grahaNa na karake viparIta ho jAtI hai aura vaha viparItatA hI Asakti ko panapAtI hai / mana aura indriyoM dvArA bhogI jAne vAlI viSayavastuoM meM vRddhi ko hI Asakti kahate haiM ataH Asaktivaza upajane vAlI lAlasAoM kI pUrti ke liye sampatti aura sattA kI AvazyakatA hotI hai / isakI pUrti ke liye manuSya dhana sampatti prApta karane kI daur3a bhAga karatA hai| usake mana meM mamattva bhAva bar3A gaharA ho jAtA hai| Asakti kI mUrcchA mamatva kI mUrcchA ke sAtha I 73
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ mila kara behozI ko dasa gunI bar3hA detI hai| vaisI dazA meM manuSya isa saMsAra meM sampatti aura sattA pAne kI hor3a meM betahAzA bhAgane lagatA hai| vaha mamatva hI usake mana meM basA huA jaTila parigraha bana jAtA hai| vaha bAvarA ho uThatA hai ki cAhe krUra se krUra sAdhana ho, vaha sampatti aura sattA arjita kare, logoM para apanI hakUmata calAve aura apanI pUjA va pratiSThA kraave| ajJAna, Asakti aura mamatva kI tripuTI manuSya kI cetanA ko zithila aura mlAna banA detI hai, samAja meM tRSNA kA jvara phailAtI hai aura usa AtmA ko karmabaMdhana meM jakar3a letI hai| sAMsArikatA ke bIja : rAga-dveSa ajJAna, Asakti aura mamatva kA viSavRkSa jo dikhAI detA hai usakA hI dUsarA nAma saMsAra kahA gayA hai| isake bIja mAne gaye haiM rAga aura dveSa) rAga aura dveSa kI maujUdagI kA sApha matalaba mAnA jAnA cAhiye ki vahA~ samatA bhAvanA kA sAmAnyatayA abhAva hai| - kisI bhI sAMsArika sambandha ko athavA padArtha ko maiM apane liye priyakArI va sukhakArI mAnatA hU~ yAne ki maiM cAhatA hU~ to usake prati merI cAhanA kA bhAva rAga khlaaegaa| mere rAga bhAva ko jo bhI samarthana degA athavA usakA anumodana karegA usake prati bhI merA rAga bhAva paidA ho jaaygaa| isake viparIta jo mere dvArA vAMchita sambandha yA padArtha kI prApti meM bAdhA DAlatA hai athavA mere kriyAkalApoM kA virodha karatA hai, usakA bhI maiM virodhI ho jAUMgA yAne ki usake prati merA dveSa bhAva jAga jaayegaa| saMsAra ke kisI bhI prANI ke prati upajane vAle bhAvoM meM adhikAMzataH manuSya ke mana meM yA to rAga rahatA hai athavA dveSa / samparka aura saMsarga se donoM prakAra ke kASAyika bhAva paidA hote haiM aura paristhitiyoM ke badalane ke sAtha badalate rahate haiN| maiMne mahasUsa kiyA hai ki rAga aura dveSa ke bhAvoM meM manuSya kA mana itanI burI taraha se DolAyamAna hotA rahatA hai ki vaha rAga-dveSa kI durbhAvanAoM se grasta rahakara anarthakArI kRtya karatA rahatA hai| rAga aura dveSa sAMsArikatA ke bIja rUpa hone se karmabaMdha ke mUla kAraNa hote haiN| karma janma-mRtyu kA mUla hetu hai aura janma-mRtyu ko hI duHkha kahA jAtA hai ataH rAMga aura dveSa duHkha ke bhI mUla kAraNa haiN| jaise jaMgala meM dAvAgni se prANiyoM ke jalane para rAga-dveSa ke vaza hokara dUsare prANI prasanna hote haiM kintu ve yaha nahIM jAnate ki Age bar3hatI huI dAvAgni unheM bhI bhasma karake chodd'egii| usI prakAra kAma-bhogoM kI Asakti meM DUbe ajJAnI prANI yaha nahIM jAnate ki saMsAra meM rAga-dveSa kI bhAvanAoM kA jo dAvAnala jala rahA hai, hama asAvadhAna rahe to hameM bhI bhasma kara degaa| isa vicArazUnyatA ke kAraNa aise manuSya usa dAvAnala se bacane kA koI yala nahIM karate haiN| aniyaMtrita rAga aura dveSa Atma guNoM kA itanA saMhAra karate haiM jitanA ki eka samartha zatru bhI kisI manuSya kA surakSA sambandhI ahita nahIM kara sakatA hai| sabase bar3I bAta to yaha hai ki kAma bhoga apane Apa kisI manuSya meM vikRti paidA nahIM karate--ye to manuSya ke rAga-dveSa rUpa moha bhAva hote haiM jinameM jakar3a kara vaha apane Apako vikAroM kA putalA banA letA hai| ' Atma svarUpa para rAga-dveSa ke aise ghAtaka prabhAva kA ullekha karate hue vItarAga devoM kI vANI mere hRdaya meM utarI hai ki jo manuSya rAga-dveSa se rahita hotA hai, vahI kasauTI para kase hue aura agni meM DAlakara zuddha kiye hue sone ke samAna nirmala mAnA jAtA hai| jo rAga-dveSa ko tyAga kara samabhAva apanAtA hai, vahI nijAtmA dvArA apane AtmasvarUpa ko jAnane vAlA hotA hai| jo sAdhu rAga 74
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura dveSa kA sabala virodha karatA hai, vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| yadi rAga dveSa na ho to isa saMsAra meM na koI duHkhI hogA aura na koI sukha pAkara hI vismita hI hogA balki sabhI mukta ho jAyeMge / vastutaH sukhamaya mokSa prApta karane kA ekAnta rUpa se mArga batAyA gayA hai ki ajJAna aura Asakti ko tyAgeM, rAga aura dveSa ko kSaya kareM tathA satya jJAna kA prakAza prApta kara leM / maiMne sAMsArikatA meM raca-paca kara kaI bAra kaTu anubhava liye haiM ki dveSa aura rAga kA kramika rUpa se AtmasvarUpa para kitanA bhArI dabAva par3atA hai| jaba maiM dekhatA thA ki merI icchAoM kI pUrti meM koI bAdhA de rahA hai to usake prati merA dveSa bhAva jaTila bana jAtA thaa| vaha dveSa mujhe hiMsA aura pratihiMsA ke cakra meM aisA ghumAtA thA ki anta sarvavinAza ke sivAya kucha nahIM hotA / isa dveSa se bhI rAga bhAva mere mana meM bar3e gAr3hepana se samAyA huA rahatA thaa| merI patnI, merA putra, merA bhavana, merI Rddhi-siddhi aura mere manojJa padArtha - unake prati sadaiva maiM rAga bhAva se prabhAvita aura pralubdha banA rahatA thaa| rAga bhAva kriyA thI aura dveSa bhAva usakI pratikriyA / maiMne mahasUsa kiyA ki dveSa se bhI rAga bahuta jaTila hotA hai / dveSa chor3a bhI deM magara rAga bhAva chor3e nahIM chUTatA aura jaba taka dveSa aura rAga na chUTeM athavA kama bhI na hoM taba taka samatA bhAva kA antarhRdaya meM prasAra kaThina hI rahatA hai| pUrNatayA rAga bhAva ko chor3a denA Atma vikAsa kI mahAyAtrA kI eka mahAn upalabdhi mAnI gaI hai, tabhI dveSa ke bAda rAga kA sarvAMzataH tyAga kara dene vAle mahAtmA ko vItarAga kahA gayA hai| yaha vItarAgatA prApta hotI hai jaba rAga aura dveSa ke bIjoM ko pUrI taraha naSTa kara deM yAne ki taba vItarAga deva apanI sAsAMrikatA ko hI samApta kara dene ke kinAre para pahu~ca jAte haiM / ataH apane saMsAra ko samApta karanA hai, ajJAna, Asakti evaM mamatva ke viSavRkSa kA mUlocchedana karanA hai aura AtmA kA uccatama vikAsa sAdhanA hai to sabase pahale rAga aura dveSa rUpI bhAvanAoM ke dvandva ke bIjoM ko samApta kara deN| bIja nahIM rahegA to kaise TikegA vRkSa ? AkAza ke samAna ananta icchAe~ maiMne anubhava kiyA hai ki merA aniyaMtrita mana belagAma ghor3e kI taraha kitanI uddaMDatA se cAroM ora uddezyahIna banakara bhAgatA rahatA thA aura sAtha meM merI cetanA ko ghasITatA rahakara use marmAhata banAtA thA ? pAMcoM indriyoM kI uddAma kAmanAoM kA bojha mana apane Upara le letA thA aura apanI jhUThI-mIThI kalpanAoM meM anantAnanta icchAoM ko jagA letA thaa| taba vaha merA mana itanA bhI vicAra nahIM kara pAtA thA ki kyA ina sArI icchAoM kI pUrti saMbhava bhI ho sakegI ? maiMne jaba apane mana aura apanI indriyoM kI isa ucchRMkhalatA kA vizleSaNa kiyA to maiM usake kAraNoM kI khoja bhI kara skaa| maiM dekhatA thA ki turanta janme zizu kA mana sAmAnyatayA nirdoSa hotA hai| isase adhika vaha kucha nahIM jAnatA jo ki usane garbhakAla meM sIkhA ho| bAlaka ko isI kAraNa pavitratA kI mUrti mAnate haiM / kintu bAlaka jaba isa saMsAra ke vAtAvaraNa meM bar3A hone lagatA hai taba vaha prapaMca pracalita vAtAvaraNa ko apane mana aura apanI indriyoM ke mAdhyama se grahaNa karane lagatA hai| aura yahIM se usake apavitra hone kA kAma bhI zurU ho jAtA hai ? usake zuddha mana aura sApha indriyoM para rAga aura dveSa kI mailI parateM car3hane lagatI haiN| isa rUpa meM yaha mAnA jAyagA ki bAhya jagat se samparka jitanA bar3hatA jAtA hai aura gAr3hA hotA jAtA hai, vaha bar3A hotA huA bAlaka sAMsArikatA kI kaluSapUrNa rIti-nIti meM DhalatA jAtA hai| apane parivAra, samAja aura rASTra meM vaha jina 75
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ raMgoM ko phailate hue dekhatA hai, apane mana-mastiSka ko bhI unhIM raMgoM se raMga letA hai| ve raMga hote haiM rAga aura dveSa ke raMga jo ajJAna, Asakti evaM mamatva kI tarapha khIMcate haiM, kyoMki inhIM raMgoM se janma letA hai icchAoM kA vaha indradhanuSa--jo mAyAvI hotA hai tathA jisake bhramabhare raMgoM ko pakar3ane ke liye manuSya bacapana se lekara mRtyu taka kA apanA sArA amUlya samaya barabAda kara detA hai| maiMne dekhA hai ki indradhanuSa ke inhIM mAyAvI raMgoM ke liye manuSya ke mana meM rAga jAgatA hai| taba vaha usake gAr3hepana ke sAtha una raMgoM ko yAne ki nazvara jar3a padArthoM ko prApta kara lene ke liye apanI durlabha prAptiyoM ko dAva para lagA detA hai| icchAe~ AkAza ke samAna ananta hotI haiM aura manuSya apanI prApta zaktiyoM tA durupayoga karake bhI jaba kisI icchA kI jyoMhI pUrti kara letA hai, tyoMhI dUsarI icchA usake sAmane A khar3I hotI hai aura vaha icchA eka nahIM, aneka rUpiNI hotI hai| eka icchA pUrI kI jAya aura kaI apUrNa icchAe~ sAmane Akara khar3I ho jAya--phira unakI pUrti ke liye manuSya saMgharSa karatA rahe aura saMgharSa karate hue pUrA jIvana bhI khapA de taba bhI kyA vaha apanI samasta icchAoM kI pUrti kara sakegA? phira bhI rAga-dveSa kI prabalatA aisI hotI hai ki kaI manuSya pUrA jIvana khapA kara bhI zikSA nahIM lete| rAga aura dveSa ke vazIbhUta hokara jaba mUrchAgrasta manuSya vastuoM ke saMgraha meM pravRtta hote haiM to unakI vitRSNA eka samabhAvI ko dekhate nahIM bntii| ve vItarAga deva ke upadezoM ko sarvathA bhulA dete haiM ki kisI vastu para mUrchA-mamatva aura Asakti kA honA hI vAstava meM parigraha hai| aise bhAva parigraha ke pariNAma svarUpa dravya parigraha kI tanika sI prApti usa manuSya kI Asakti ko madirA kI taraha bahuta bar3hA detI hai| jaise zarAba pInA zurU karane vAlA AdamI nita prati zarAba kI mAtrA bar3hAte rahane para bhI kabhI tRpta nahIM hotA, usI taraha bhAva parigraha se grasta manuSya AkAza ke samAna ananta icchAoM ke daurAdaura meM vastuoM kA mahA-saMgraha kara lene ke bAda bhI tapta nahIM hotaa| 'aura cAhiye' kI usakI dhuna khatma hI nahIM hotI hai| isI kAraNa upadeza kI dhArA pravAhita huI hai ki jo vyakti thoDI yA adhika vasta parigraha kI baddhi se rakhatA hai athavA dUsare ko parigraha rakhane kI anujJA detA hai, vaha duHkhoM se chuTakArA nahIM pAtA hai| anAsakti bhAva se vastra-pAtrAdi rakhane meM parigraha nahIM batalAyA gayA hai kintu yadi ina vastra-pAtrAdi meM bhI sAdhu kA Asakti bhAva ho jAtA hai, to ve usa sAdhu ke liye parigraha rUpa ho jAte haiN| cAhe sAdhu ho yA gRhastha-jaba parigraha AtA hai to anya avaguNa bhI usake sAtha Ane lagate haiN| sampUrNa saMsAra meM sabhI jIvoM ke liye parigraha jaisA dUsarA baMdhana nahIM hai| parigraha-buddhi se hI ananta icchAe~ aura vAsanAe~ bhar3akatI rahatI haiM aura manuSya ko rAga-dveSa pUrNa dAvAnala meM bhasma hone ke liye majabUra karatI rahatI haiN| tRpti va atRpti kI kuMThAe~ kAmabhogoM kI ananta icchAoM kI pUrti manuSya ke eka janma meM to kyA ananta janmoM meM bhI saMbhava nahIM hai-- aisA merA svAnubhava kA vizvAsa hai| isa kAraNa isa janma meM koI kitanA bhI bar3A vastu-saMgraha kara le taba bhI atRpti to usake mana-mAnasa meM chAI huI rahegI hii| jo icchAe~ pUrI ho gaI haiM athavA jina icchAoM ke anusAra vastuoM kA saMyoga mila gayA hai--Azcarya kI vastusthiti yahI hai ki una prAptiyoM se tRpti nahIM milatI, kAraNa prApta tRpti se atRpti kI kAlI chAyA itanI bar3I hotI hai ki usameM tRpti kA astitva hI vilupta ho jAtA hai| phira bhI ina tRptiyoM aura 76
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ atRptiyoM se bhayaMkara evaM asahya kuMThAeM janma le letI haiM jinake kAraNa samajhane bUjhane ke uparAnta bhI manuSya kA jJAna aura viveka sAmAnyatayA punaH jAgRta nahIM ho paataa| mujhe yAda hai ki aisI hI ajJAna evaM aviveka kI manaHsthiti meM vibhramita karane vAle kaise-kaise parigraha ke pralobhanoM ko maiMne jhelA hai tathA icchAoM ke dabAva ko bardAzta kiyA hai| phira bhI hAtha aura kacha to nahIM lagA hAtha lagI mAtra kaMThAe~, jinhoMne mere vyaktitva ko isa taraha matha kara rakha diyA ki dIrghakAla taka maiM koI sadAzayI vicAra grahaNa kara sakane taka meM samartha nahIM rhaa| dhIre-dhIre kuMThAoM kA jora jaba kama hone lagA to maiMne atIta kI glAni ke sAtha bhaviSya para cintana AraMbha kiyaa| mithyA vicAroM kA maiMne tyAga kiyaa| vratoM kI gaharAI meM jaba maiM Age bar3hA to maiMne apanI icchAoM ko bAMdhane kA prayAsa kiyA kyoMki aniyaMtrita icchAoM se upajI kuMThAoM kI yaMtraNA ko maiM bhoga cukA thaa| vItarAga deva dvArA upadezita vrata ne hI merI cetanA kI rakSA kI aura vaha vrata thA icchA parimANa vrata arthAt khAna-pAna, vastra, vAhana, Adi kI choTI se choTI icchA ko bhI sImA ke baMdhana meM bAMdha lo| jo sImA soca kara nirdhArita kara lI hai -vastuoM kI kitanI hI vipulatA ho jAya taba bhI usa sImA kA ullaMghana mata karo--yaha hai icchA parimANa vrt| parigraha parimANa yAne ki kSetra, vastu, dhana, dhAnya, hiraNya, suvarNa, dvipada, catuSpada, kAMsA, pItala, tAMbA Adi dhAtu aura ghara kI samasta sAmagrI tathA khAna-pAna, ubaTana, snAna, vastra, vAhana Adi sabhI kI eka maryAdA grahaNa kara lenA isa vrata kA uddezya hai| eka zabda meM kaheM to manuSya kI mUrchA aura tRSNA ko ghaTAne aura santoSa ko grahaNa karane tathA Avazyaka padArthoM va parigraha kA sAre samAja meM . vikendrIkaraNa hote rahane meM isa vrata kI apAra upayogitA hai| maiMne dekhA hai ki icchAoM ke aniyaMtrita rahane kI avasthA meM atRpti kI kuMThAe~ bahuta tIkhI hotI haiN| inhIM kuMThAoM se tRSNA bar3hatI jAtI hai aura moha gAr3hA hotA jAtA hai| tRSNA se moha tathA moha se tRSNA kA aisA cakra cala par3atA hai jisakI mAra se dIrghakAla taka Ahata honA par3atA hai tathA janma-janmAntara kA duHkha bhoganA par3atA hai| kahA gayA hai ki jisake moha nahIM rahatA, usake duHkha naSTa ho jAte haiM aura jisake tRSNA nahIM rahatI, usakA moha naSTa ho jAtA hai| kuMThAjanya tRSNA kI aisI dazA hotI hai ki dhana, dhAnya, svarNa, rajata Adi samasta padArthoM se paripUrNa yaha samagra vizva bhI yadi eka manuSya ke adhikAra meM de diyA jAya taba bhI vaha tRpta aura santuSTa nahIM hogA, yaha eka zAzvata satya hai| kAraNa, jyoM-jyoM lAbha hotA jAtA hai, tyoM-tyoM lobha bhI bar3hatA jAtA hai| lAbha hI lobha vRddhi kA kAraNa hotA hai| kathA hai ki do mAse sone se hone vAlA kapila kA kArya lobhavaza karor3oM se bhI pUrA nahIM ho skaa| yadi sArA saMsAra aura sampUrNa sampatti va sattA bhI merI ho jAya, taba bhI vaha mere liye aparyApta hI rahegI kyoMki merI tRSNA kA anta nahIM hotaa| dUsare, itanI sampatti aura sattA bhI antataH merI rakSA karane meM ayogya hI siddha hogii| jaba taka mere mana meM tRSNA aura lobha samAyA huA rahegA taba taka kailAza parvata ke samAna sone-cAMdI ke asaMkhyAta parvata bhI mere mana ko tRpta nahIM kara skeNge| ___ sAMsArika padArthoM meM tRpti kI jaba aisI dazA hai to samajha meM nahIM AtA ki yaha saba samajha kara bhI anekAneka kuMThAoM kI pIr3A hama kyoM bhugatate haiM aura apane liye dIrghakAlika duHkhoM kI racanA kyoM karate haiM ? yaha vAstava meM dayanIya aura cintanIya dazA hai hamAre mana kI, hamArI cetanA kI tathA hamAre jJAna aura viveka kii| 77
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI pramAda kI pramattatA mujhe yaha tathya jJAta hai ki jaba kAma-bhogoM kI icchAe~ mana-mAnasa ko AcchAdita kara detI haiM aura jIvana kI vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM eka unmAda sA chA jAtA hai taba vaha manuSya kI vizeSa pramAdapUrNa avasthA hotI hai| pramAda kI pramattatA use AtmIya cetanA kI zubha saMjJA se zUnya banAye rakhatI hai| isI kAraNa vItarAga deva kI cetAvanI prakaTa huI ki tU samaya mAtra ke liye bhI pramAda mata karo samaya kAlakhaMDa kA sabase choTA ghaTaka mAnA gayA hai ataH pramAda ke astitva ko eka samaya ke liye bhI Atma-ghAtaka batAyA hai| madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA rUpa pramAda pAMca prakAra kA kahA gayA hai tathA pramAda ko hI karma mAnA gayA hai| ina pAMca prakAra ke pramAda ke abhAva ko pAMca prakAra kA apramAda batAyA hai| pramAdI vyakti ko cAroM ora se bhaya hI bhaya satAtA hai kintu apramatta puruSa ko kahIM se bhI bhaya nahIM hotA hai| viSaya-kaSAya sevana se utpanna pramAda ko dharma ke kSetra se bAhara samajhA gayA hai| apramAdI hokara hI manuSya dharma ke kSetra meM Atmika udyama vizeSa rUpa se kara sakatA hai| ___ maiMne jAnA hai ki pramAda kI pramattatA ke vazIbhUta hokara maiM Atma vikAsa kI mahAyAtrA ke tathya ko hI bhUla gayA thA aura use hI kyA-apane svarUpa va astitva taka ko bhI bhala gayA thaa| maiM yaha bhI bhUla gayA thA ki mujhe manuSyatva, vItarAga dharma zravaNa, samyak zraddhA evaM saMyama meM parAkrama kI jo darlabha prAptiyA~ prApta haI haiM. unheM apane va saMsAra ke daHkhoM ko ghaTAne va miTAne meM niyojita karanI caahiye| yaha pramAda kI prabalatA hI thI ki maiMne isa samartha mAnava jIvana ko bhI eka bAra to pramAda ke bheMTa car3hA diyA aura apane Apako viSaya-kaSAya ke dalapala meM AkaMTha Dubo diyaa| _ phira mere antaHkaraNa meM ye dhvaniyA~ gUMjane lagI ki ati durlabha evaM vidyuta ke samAna caMcala isa manuSya bhava ko pAkara jo pramAda kA AcaraNa karatA hai, vaha kApuruSa hotA hai -satpuruSa nahIM ho sktaa| yaha jAnakara dhIra puruSa samaya mAtra ke liye bhI pramAda nahIM karate haiM kyoMki yaha jIvana, yaha yauvana prati pala vyatIta hotA jAtA hai| ataH jaba taka isa zarIra kI zaktiyA~ kSINa nahIM ho jAtI, usameM pahale hI dhIra puruSa pramAda ko tyAga kara dharmArAdhana meM pravRtta ho jAtA hai| vItarAga deva ne yaha bhI pharamAyA ki jo loga pramAdavaza soye hue rahate haiM, ve amuni kahalAte haiM aura muni ve hI haiM jo sadA jAgate rahate haiN| apramAdI sote hue bhI jAgatA rahatA hai--moha nidrA se soye hue prANiyoM ke bIca rahakara bhI usakI jAgarUkatA kabhI zithila nahIM hotii| vaha yaha jAnatA hai ki mRtyu kisI bhI samaya sAmane A sakatI hai kyoMki kAla bar3A nirdayI hotA hai evaM zarIra bar3A nirbala hotA hai ataH pramAdAcaraNa meM kabhI bhI rata nahIM honA caahiye| pahale pramAdavaza jo kucha bhI kiyA ho, usake liye bhI saMkalpa liyA jAnA cAhiye ki vaha bhaviSya meM vaisA punaH nahIM kregaa| kAraNa, pramAdayukta pravRttiyA~ karmabaMdhana karAne vAlI hotI haiM tathA jo pravRttiyA~ pramAda se rahita hotI haiM, ve karmabaMdhana nahIM karAtI haiN| pramAda ke hone aura na hone se hI manuSya kramazaH mUrkha aura paMDita kahalAtA hai| ina preraNAdAyI dhvaniyoM ne mere antaHkaraNa ko jagAyA, taba maiMne pramAda ke unmAdakArI svarUpa ko samajhA aura usa unmAda ko dUra karane kA puruSArtha prAraMbha kiyaa| pramAda kA yaha unmAda pAMca prakAra se hamArI cetanA ko AvRtta kara letA hai--(1) madya-zarAba Adi nazIle padArthoM kA sevana madya pramAda hai, jisase zubha pariNAma naSTa hote haiN| zarAba meM jIvoM kI utpatti hone se jIvahiMsA kA bhI mahApApa lagatA hai| lajjA, lakSmI, buddhi, viveka Adi kA nAza tathA jIva hiMsA Adi ke madyapAna ke doSa to 78
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa dikhAI dete haiM, parantu paraloka meM bhI yaha pramAda durgati meM le jAne vAlA / madyapAna ke to anagina doSa hote haiM--- svastha evaM sundara zarIra kA nAza, bhAMti-bhAMti ke rogoM kA Agamana, jJAna, smRti evaM buddhi kA nAza, logoM dvArA tiraskAra kI prApti, sajjanoM se alagAva, dveSa kI pragAr3hatA, vANI meM kaThoratA, nIca saMgati, kula-hInatA, zakti kA hrAsa, dharma, kAma evaM artha kI hAni Adi / (2) viSaya pramAda--pAMca indriyoM ke viSaya, zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza paidA hone vAlA pramAda / ina pAMcoM viSayoM meM Asakti se viSAda utpanna hotA hai / ye viSaya bhoga bhogate samaya madhura lagate haiM lekina pariNAma meM bahuta hI kaTu hote haiM / viSa-sama hone ke kAraNa hI inheM viSaya kA nAma diyA gayA hai| isa viSaya-pramAda se manuSya vyAkula citta vAlA hokara jIva ke hitAhita ke viveka se zUnya ho jAtA hai / vaha apanI jholI duSkRtyoM se bhara letA hai aura cirakAla taka saMsAra ke duHkhoM kI aTavI meM bhaTakatA rahatA hai| zabda meM Asakta hiraNa vyAdha kA zikAra banatA hai| rUpa mohita pataMgA dIpaka kI lau para jala maratA hai| gaMdha meM gRha bhaMvarA sUryAsta ke samaya kamala meM hI baMda hokara naSTa ho jAtA hai| rasa meM anurakta huI machalI kAMTe meM phaMsakara mRtyu kA zikAra ho jAtI hai| sparza sukha meM Asakta hAthI svatantratA sukha se vaMcita hokara baMdhana ko prApta hotA hai| eka-eka viSaya ke vazIbhUta hokara jIva jaba isa rIti se vinaSTa ho jAte haiM to una manuSyoM kA kyA kahanA, jo pAMcoM prakAra ke viSayoM meM pramatta hokara bebhAna bane rahate haiM ? viSayAsakta jIva nirantara viSayoM kA upabhoga karate hue bhI kabhI tRpta nahIM hotA, balki agni meM ghI DAlane ke samAna usakI atRpti bar3hatI hI calI jAtI hai| use Aja kA 'sukha to dikhAI detA hai, kintu vaha bhUla jAtA hai ki bhAvI jIvanoM meM naraka evaM tiryaMca gati ke mahAduHkhoM ko bhogate samaya usakI kaisI durdazA bnegii| ataH viSaya pramAda se nivRtti hI zreyakArI hai / (3) kaSAya pramAda -- krodha, mAna, mAyA, lobha, rUpa kaSAya kA sevana karanA kaSAya-pramAda kahalAtA hai| zubha pariNAmoM kA nAza karane vAlA krodha pahale svayaM krodhI ko jalAtA hai aura bAda meM dUsaroM ko / krodhI viveka aura sadAcAra kho detA hai tathA sadA akAryoM meM pravRtti karatA hai| krodha vaha agni hai jo cirakAla se abhyasta yama, niyama, tapa Adi ko bhI kSaNa bhara meM bhasma kara detI hai / krodha ko jo kSamA se zAnta nahIM karatA, vaha loka-paraloka bigAr3ane vAlA evaM sva-para kA apakAra karane vAlA banatA hai / isI prakAra mAna bhI viveka, vinaya aura jJAna kA nAza kara detA hai evaM manuSya ko kuzIla evaM kadAcAra meM girA detA hai / kAraNa, kula, jAti, bala, rUpa, tapa, vidyA, lAbha va aizvarya kA bhI mAna karanA nIca gautra ke baMdha kA kAraNa hotA hai| mAna ke bala para manuSya U~cA bananA cAhatA hai kintu yahIM vaha bhUla jAtA hai ki mAna nIcA banAne vAlI vRtti hotI hai| mAna kA parihAra vinaya vRtti se hI kiyA jA sakatA hai / mAyA rUpa kaSAya bhI aisA zalya hai jo AtmA ko vratadhArI nahIM banane detaa| avidyA kI jananI aura apakIrti kI prasAriNI yaha mAyA isa loka meM apayaza tathA paraloka meM durgati detI hai / mAyApUrvaka yadi saMyama aura tapa ke anuSThAna bhI kiye jAMya to ve bhI nakalI sikkoM kI taraha vyartha hI hoNge| mAyA kA tyAga karake sarvatra saralatA apanAI jAnI caahiye| sabase Upara lobha rUpa kaSAya sabhI prakAra ke pApoM kA Azrayasthala hotA hai| lobhI mAyAvI bhI hotA hai to mAnI aura krodhI bhI / / lobhI mRtyu ke khatare se to sadA bhayabhIta rahatA hI hai kintu vaha apane hI AtmIya janoM se bhI bhayabhIta rahatA hai ki kahIM ve usakI hatyA na kara deM / lobhI parama hiMsaka bhI hotA hai| lobha kA nirAkaraNa santoSa vRtti ko dhAraNa karake hI kiyA jA sakatA hai| nidrA do prakAra kI hotI hai, eka dravya nidrA aura dUsarI bhAva nidrA ! dravya nidrA meM soyA huA vyakti cetanA ke sthUla kriyA-kalApoM se mukta sA ho jAtA hai tathA bhAva nidrA ajJAna aura 76
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohajanya hotI hai / ubhaya prakAra kI nidrAoM kA sevana karanA nidrA pramAda hai / dravya nidrA pramAda kI apekSA bhAva nidrA pramAda atyadhika bhayaMkara evaM AtmA ko adhogAmI banAne vAlA hotA hai| ataH bhAva nidrA pramAda se vyakti jitanA bacatA hai utanA hI usakA Atma-vikAsa hotA hai / vikathA pramAda rAga-dveSavaza hokara jo vacana kahe jAte haiM, unheM vikathA kahate haiM yAne ki vikRta kathana / ye kathana kaI prakAra ke hote haiM jinakA nirodha, vANI para saMyama rakhakara kiyA jA sakatA hai| merA vizvAsa bana gayA hai ki yadi maiM sarvaprakAreNa pramAdAcaraNa ko samApta karane lagUM to avazya hI viSaya kaSAyoM kI mandatA ke sAtha ajJAna, Asakti evaM mamatva ke pariNAma bhI kSINa hone lgeNge| cAhiye bhItara kA jAgaraNa, cetanA kA samIkaraNa evaM mana kA kendrIkaraNa / AdhyAtmika utpreraNAe~ antaHkaraNa cetanA evaM mana kI sAdhanA meM jaba samarasatA jamatI hai to apanI vidazA ke prati glAni bhI utpanna hotI hai aura eka nayA utsAha bhI jAgatA hai ki caraNa sanmArga para gamana kareM / aisI mAnasikatA meM AdhyAtmika utpreraNAe~ usa utsAha ko sampuSTa banAtI haiM -- aisI merI sudRr3ha dhAraNA hai| ye AdhyAtmika utpreraNAe~ una vItarAga devoM ke parama jJAna se udbhUta huI haiM jinhoMne apane AtmasvarUpa kI zreSTha samujjvalatA evaM paramoccatA prApta kI / isa pahale sUtra se sambandhita aisI hI kucha AdhyAtmika utpreraNAe~ maiM yahA~ denA cAhatA hU~ jo merI Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA mArgadarzana karatI haiM aura merI mAnyatA hai ki ve sampUrNa jagat ke samasta prANiyoM ke Atma vikAsa ko bhI anuprerita karatI haiM-- 'hiMsA kAryoM ke pariNAmoM ko samajha kara buddhimAna manuSya svayaM chaH kAya ke jIva arthAt kisI bhI prANI samUha kI kabhI bhI hiMsA nahIM kare, dUsaroM ke dvArA kabhI bhI hiMsA nahIM karavAe tathA hiMsA karate hue dUsaroM kA kabhI anumodana bhI nahIM kre| jisake dvArA chaH kAyA ke jIvoM ke hiMsA kArya samajhe hue hote haiM, vaha jJAnI hotA hai jo hiMsA kArya ko dRSTAbhAva jAnatA hai| 'chaH kAyA ke prANI samUha ko vItarAga deva kI AjJA se acchI taraha jAnakara usako nirbhaya banA de - abhayadAna de|' 'jo adhyAtma rUpa samatA ko jAnatA hai, vaha bAhya jagat meM cala rahI sAMsArika viSamatAoM ko samajhatA hai, jo ina bAhya viSamatAoM ko samajhatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai| jIvana-sAra ko khojane vAle manuSya ko yaha zreSTha santulana vAlI AdhyAtmika tulA sadaiva apane sAmane rakhanI cAhiye / 'isa jIvana meM jo vyakti pramAdayukta hote haiM, ve manuSya jIvana evaM isakI durlabha prAptiyoM ke vyatIta hote jAne ko nahIM samajha pAte haiN| isa kAraNa pramAdI vyakti prANiyoM ko mArane vAle, chedane vAle, bhedane vAle, unakI hAni karane vAle, unakA apaharaNa karane vAle, una para upadrava karane vAle tathA unako hairAna karane vAle hote haiM / kabhI nahIM kiyA gayA hai - aisA hama kareMge, yaha vicArate hue pramAdI vyakti hiMsA para utArU ho jAte haiM / ataH pratyeka jIva ke sukha-duHkha ko samajha kara aura apanI Ayu ko hI sacamuca na bItI huI dekhakara tU upayukta avasara jAna / jaba taka terI pAMcoM to
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyoM kI jJAna zakti kama nahIM hotI hai, taba taka aneka bheda vAlI akSINa jJAna zaktiyoM dvArA tU ucita prakAra se Atmahita ko siddha kara le| 'samatAdarzI ke liye koI upadeza zeSa nahIM hai| Asaktiyukta viSamatAdarzI ajJAnI logoM ke anumodana se aparimita rUpa se duHkhI hotA hai, ataH he dhIra, tU manuSyoM ke prati AzA ko aura vastuoM ke prati icchA ko chodd'| yadi lAbha hai to mada na kara, hAni hai to zoka mata kara aura bahuta bhI prApta karake Asaktiyukta mata bana / apane ko parigraha se dUra rkh| 'icchAe~ anaMta hotI haiM aura jIvana bar3hAyA nahIM jA sakatA hai| phira icchAoM ke tRpta na hone para manuSya zoka santapta hotA hai, krodha karatA hai tathA dUsaroM ko satAtA hai| jo Asakta hai, vaha kapaTI hai, ajJAnI hai, viSaya-lolupa hai aura sabake prati zatrutA bar3hAne vAlA hotA hai| jo mamatAvAlI vastu buddhi ko chor3atA hai aura samatAmayI AtmA ke darzana karatA hai, vaha saba ora se pUrNa jAgarUkatA pUrvaka calane vAlA hotA hai| 'pIr3ita prANiyoM ko dekhakara tU apramAdI hokara gamana kara / yahA~ prANI pIr3A meM cIkhate hue dikhAI dete haiN| he buddhimAn, unako tU dekha / yaha pIr3A hiMsA se utpanna hone vAlI hai| aura hiMsA se viSamatA utpanna hotI hai ataH he dhIra, tU viSamatA ke pratiphala aura AdhAra kA nirNaya kara evaM usakA chedana karake samatA kA dRSTA bana / 'he jJAnI, saMsAra ko nissAra dekhakara tU smjh| he ahiMsaka, duHkhoM se paripUrNa janma-maraNa cakra ko jAnakara samatA kA AcaraNa kr|' jIvana kI eka naI vyAkhyA maiM gaharAI se cintana karatA hU~ to eka prazna uThatA hai ki yaha jIvana kyA hai ? -kiM jIvanam ? jahA~ taka jIvana kI vyAkhyA kA sambandha hai, jitane muMha, utanI vyAkhyAe~ sunane ko mila sakatI haiN| kintu kyA koI vyAkhyA aisI hai jo sUtra rUpa bhI ho tathA sarvArtha sUcaka bhI ho| mere mana meM AtA hai ki jIvana kI pUrNatA kisameM mAnI jAnI cAhiye? jIvana kI pUrNatA vahI hai jo vItarAga deva prApta kara cuke tathA sampUrNa saMsAra ko batA cuke / vaha pUrNatA prakaTa hotI hai samatA kI pUrNatA meN| jaba viSaya-kaSAya evaM rAga-dveSa pramAda rUpI mamatA jIvana ke vicAra evaM vyavahAra meM se samApta hone lagatI hai aura usake sthAna para samatA kA praveza hone lagatA hai, tabhI yaha samajhA jA sakatA hai ki usa jIvana ne sahI dizA pakar3a lI hai| isa rUpa meM jaba mamatA sampUrNataH samApta ho jAya evaM samatA sampUrNataH vistAra pA jAya taba kaha sakate haiM ki samatA kI pUrNatA meM jIvana kI pUrNatA prakaTa huI hai| isa dRSTi se jIvana kI jo bhI naI vyAkhyA maiM banAUM, usameM samatA-bhAva kA to pramukha sthAna hogA hii| phira yaha socA jAya ki samatA ke uccastha zikhara para pahu~cane ke liye kaunase eka bindu ko khojA jAya, jo sarvAdhika mahattvapUrNa ho| vaise to samatA kI sAdhanA karane tathA usa sAdhanA ko saphala banAne kI dRSTi se kaI mahattva ke bindu ho sakate haiM jaise samatA ke siddhAnta ko samajhanA, usake kAryAnvayana ke viSaya meM sahI nirNaya lenA aura isakI sAmAjika evaM vyaktigata kSetra meM upayogitA kA nirdhAraNa krnaa| 81
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvAdhika mahattva kA bindu mujhe yaha mahasUsa hotA hai ki jIvana ko samatAmaya banAne ke liye yathA samaya yathocita rIti se sahI aura samyaka nirNaya liyA jAya / jJAna hama prApta kara leM, siddhAnta ko bhI samajha leM, kintu usako vidhipUrvaka jIvana ke AcaraNa meM utArane kA yadi hama samaya para nirNaya nahIM le sakeM to usa jJAna aura siddhAnta kA hameM vizeSa lAbha nahIM mila sakatA hai / ataH sahI nirNaya ke bindu ko hI hameM sarvAdhika mahattva denA hogA / jIvana kyA hai ? isake uttara meM isa rUpa se sUtra rUpa vyAkhyA taiyAra kI jA sakatI hai ki 'samyak nirNAyakaM samatAmayaMca yat tat tajjIvanam' arthAt jIvana vahI jo samyak nirNAyaka ho tathA samatAmaya / isa rUpa meM jIvana ke donoM chora pakar3a liye gaye haiM / jIvana kA antima lakSya hai ki usakI sabhI vRttiyA~ evaM pravRttiyA~ sabhI prakAra se samatAmaya bana jAya / yaha jIvana kA antima chora hai to prArambha kA chora samucita vidhi se pakar3a meM A jAya, usake liye hamArA 'samyak nirNAyaka' honA Avazyaka hai / pratyeka paristhiti meM evaM pratyeka stara para yadi sahI nirNaya lekara dharmArAdhana yA guNAcaraNa kiyA jAtA hai to koI AzaMkA nahIM mAnanI cAhiye ki Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM kahI bhI patha se paga DagamagA jAya yA bhaTaka jAya / samyaka nirNaya-zakti se prAraMbha huA jIvana apanA puruSArtha prakriyA meM rAgadveSa, pramAda, ajJAna, Asakti Adi doSoM se paripUrNa mamatA kA samUla nivAraNa kara sakegA -- aisI AzA rakhI jAnI cAhiye / samatA sAdhanA kA zreSThatama vikAsa bhI samyak nirNAyaka jIvana dvArA saMbhava ho sakegA / merA mAnanA hai ki apane mana kI mamatA miTe to samatA ke sahaja vistAra ko koI nahIM roka paayegaa| mana kI samatA miTegI to phira vastu meM parigraha nahIM rahegA / vastu meM parigraha kI mUrcchA nahIM hogI to vastuoM ko prApta karane kI hiMsaka hor3a samApta ho jAyegI / taba vastuoM ke pUre samAja meM sama-vitaraNa hone meM koI kaThinAI zeSa nahIM raha jaayegii| mamatA miTegI to padArthoM kI saMgraha vRtti miTa jaayegii| maiM socatA hU~ ki 'para dravyaM loSThavat' jo kahA gayA hai vaha tabhI ho sakatA hai jaba dravya ke prati hI Asakti mamatva bhAva na rhe| aisA ho jAtA hai to paradravya kyA svadravya bhI lISThavat ho jAyegA, sirpha usakA upayoga jIvana kI mUla AvazyakatAoM ko pUrI karane mAtra meM hI kiyA jAya / merI AtmA kahatI hai ki vartamAna yuga meM jIvana ke mUlya jisa galata AdhAra para Dhala gaye haiM, unheM parivartita kiye jAne kI nitAnta AvazyakatA hai| sAre vAtAvaraNa ko Aja jo arthapradhAna banA diyA gayA hai tathA sAmAjika pratiSThA kA mApadaMDa bhI artha ko banA diyA gayA hai--yahI sabase bar3I bhUla hai / yahI kAraNa hai ki Aja kA artha paraka samAja jar3a mUlyoM vAlA bana gayA hai jisameM artha ko hI pahalI mahattA mila rahI hai| isa kAraNa sArI dhArmikatA aura naitikatA ko tAka meM rakhakara adhikAMza vyakti arthopArjana kI daur3a meM hI burI taraha se bhAga rahe haiM / sAmAjika kSetra meM mAnavIya mUlyoM kA nirAdara karake Arthika mUlyoM ko jisa kadara bar3hAvA milA hai aura milatA jA rahA hai-- prabuddha janoM ke liye yaha gaMbhIra cintA kA viSaya hai / cintA kA sabase bar3A kAraNa yaha hai ki nita prati samAja meM viSamatA kI khAI jyAdA se jyAdA caur3I hotI jA rahI hai| Arthika sampannatA aura vipannatA ke bheda kI dRSTi se jitanI viSamatA bar3hatI jAtI hai, utanI hI sAmAjika kSetra meM artha kI mahattA aura usakI prApti ke liye ApAdhApI bar3hatI jAtI hai| phalasvarUpa dhArmika, naitika tathA sAMskRtika durAvasthA bhI jaTila hotI jAtI hai| isa sArI sthiti kA sabase bar3hakara 82
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuphala yahI hotA hai ki samatA kA rUpa dhUmila hone lagatA hai| mamatA kA nagna nRtya kuTila hotA jAtA hai jisase vyakti ke vikAsa evaM samAja ke sudhAra kA mArga avaruddha ho jAtA hai| merI sammati meM Aja ke yuga kI sabase bar3I AvazyakatA hai ki mUlyoM meM parivartana ho| artha para AdhArita mUlyoM ko samApta karanA hogA aura unheM manuSyatA para AdhArita banAnA hogaa| tabhI samatA kA vyakti kI sAdhanA meM tathA samAja ke navanirmANa meM vyApaka rUpa se saccA vikAsa sampAdita kiyA jA skegaa| maiM isa dRSTi se sAdhya aura sAdhana kA samIkaraNa karate hue jIvana kI sUtra rUpa evaM sArapUrNa isa vyAkhyA ko ki- . samyak nirNAyakaM samatAmayaJca yat tajjIvanam ko vizeSa mahattva denA cAhUMgA ki yaha naI vyAkhyA jIvana ke mAnavIya mUlyoM ko prAthamikatA detI hai| samatA jisa jIvana kA sAdhya hogI, usakA saccA sAdhana samyak nirNaya hI ho sakegA jo eka samatA sAdhaka ke jJAna, viveka evaM dhyAna kI kasauTI rUpa hogaa| samyaka nirNaya kA sambandha bhI sadA bhAvanAtmaka hI hogA tathA vikasita bhAvanA ke anusAra hI usa nirNaya kI zreSThatA evaM prabhAvakatA siddha hogii| isa prakAra jIvana kI pUrNatA isa choTI-sI vyAkhyA ke do zabda samUhoM meM samAviSTa kara lI gaI hai| ye do zabda samUha AtmavikAsa kI mahAyAtrA ke patha para prakAzita hone vAle eka prakAra se do dIpa-staMbha haiN| pahalA sUtra aura merA saMkalpa Atma samIkSaNa ke isa pahale sUtra ke anusAra maiM saMkalpa karatA hU~ ki maiM mUrchA aura mamatva ko haTAUMgA, rAga-dveSa aura pramAda ko miTAU~gA tathA apane jIvana ko samyak nirNAyaka, samatAmaya va maMgalamaya bnaauuNgaa| merA yaha saMkalpa mere liye bhI hai aura mere sAthiyoM va anya prANiyoM ke liye bhI hai jinako bhI maiM Atma-svarUpa ghAtaka durguNoM se sAvadhAnI dilAnA cAhatA hU~ tathA jIvana ke navanirmANa evaM samAja ke svastha vikAsa ke prati apane kartavya kA bhI nirvAha karanA cAhatA huuN| ___merA saMkalpa hai ki maiM apanI svayaM kI tathA adhikAdhika manuSyoM kI saMvedanazIlatA ko gaharI karUMgA jisase hama saba milakara aise samAja kA nirmANa kara sakeM jisameM zoSaNa, damana, anuzAsanahInatA, pArasparika kaTutA athavA hRdayahInatA va azAnti kI bhAvanA na ho| maiM apanI cetanA ko jagAUMgA to anya prANiyoM ko bhI unakI cetanA jAgRti meM yoga dUMgA ki jIvana ko duHkhI banAne vAle mUrchA, pramAda aura mamatva ghaTe tathA vastu tyAga se pahale mamatva tyAga kI mAnasikatA bne| hamAre bIca AdhyAtmika jAgRti kA isa rUpa meM vikAsa ho ki hama mAna-apamAna, yA lAbha-hAni Adi ke dvandvoM kI nirarthakatA ko hRdayaMgama kara leN| isase ahiMsA, satya tathA samatA ko apanAne kI abhilASA evaM umaMga balavatI ho jaayegii| hamAre vicAra evaM vyavahAra meM jitane adhika aMzoM meM ahiMsA, satya tathA samatA kA samAveza hogA, utanI hI adhika gati se anAsakti kI mUlyAtmaka bhAvanA kA prasAra ho skegaa| yahI mArga hai ki vyakti ke antaHkaraNa meM tathA samAja kI antaraMgatA meM naitika evaM AdhyAtmika mUlyoM kI cetanA saghana bana jaay| (sAmAnyatayA maiM jAnatA hU~ ki yaha mUrchita manuSyoM kA jagat hai phira bhI AdhyAtmika utthAna kI preraNA kA srota yadi nirantara bahatA rahe to manuSya kitanA hI mUrchita kyoM na ho, usameM 83
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-vikAsa kA joza jagAyA jA sakatA / yadi manuSya eka bAra vRddhAvasthA, mRtyu aura dhana . vaibhava kI asthiratA ko dila se samajha jAya to usakI saMvedanazIlatA ubhara sakatI hai aura vaha apanI mUrcchA ko tor3a sakatA hai / (maiM saMkalpa letA hUM ki maiM bAhya jagat ke apane samparka ko kabhI prAthamikatA nahIM dUMgA / balki antarAtmA kI AvAja ko hI pramukhatA duuNgaa| isa kAraNa janma letI huI apanI AzAoM aura icchAoM kA vahIM nirodha kara dUMgA tAki una kI pUrti sambandhI viSaya kaSAyapUrNa pramAda se baca jaauuN| maiM indriyoM ke viSayoM meM Asakta banUMgA to bahirmukhI ho jAUMgA aura vibhAva- sadbhAva meM rata rahakara karmabaMdhanoM ko kATa nahIM sakUMgA ataH antarmukhI bananA merA lakSya hogA jisake liye mujhe anAsakti bhAva kA abhyAsa karanA hogaa| maiM mAnatA hU~ ki merI saMyama sAdhanA vahIM se prAraMbha hogI / kaSAyoM kA rAjA moha hotA hai ataH moha ko naSTa karUMgA to kaSAyoM ko bhI naSTa kara dUMgA / Apta puruSoM ne kaSAyoM se mukti ko hI vastutaH mukti kahA hai| maiM isa satya ko sadA mAnatA hU~ ki isa mAnava samAja meM na koI nIca hai, na koI ucca - isa kAraNa sabake sAtha samatApUrNa vyavahAra hI kiyA jAnA caahiye| samatA se bar3hakara dUsarA koI dharma nahIM hai| samatA dharma kA mUlAdhAra yaha hai ki jagat meM saba prANiyoM ke lie pIr3A azAntikAraka aura duHkhayuktahotI hai evaM sabhI prANiyoM ke liye sukha anukUla hote haiM va duHkha pratikUla hote haiM / vadha Adi kI hiMsaka pravRttiyA~ apriya hotI haiM, jIvita raha pAne kI avasthAe~ priya lagatI haiM / saba prANiyoM ke liye jIvana pyArA hotA hai ataH sabake jIvana kI rakSA kI jAnI caahiye| jIvana rakSA ke bAda jIvana-sAmyatA usase Upara kI sIr3hI hai / maiM anubhava karatA hU~ ki ahiMsA aura samatA kI sAdhanA hI satya kI sAdhanA hai| Avazyaka yaha hai ki hama satya kA nirNaya kara sakeM, satya ko dhAraNa kara sakeM tathA satya kI AjJA meM sthira raha sakeM / satya kI jo AjJA hai, vahI samatAdarzI vItarAga deva kI AjJA hotI hai, jisakA pAlana maiM apanA prathama karttavya mAnatA huuN| isa pAlana meM bhI maiM tatparatA ko anivAryatA mAnatA hU~ kyoMki kucha loga unakI AjJA meM bhI AlasI hote haiM to kucha loga unakI anAjJA meM tatpara hote haiM jabaki ye donoM hI dazAe~ nahIM rahanI caahiye| maiM isa AjJApAlana ko apanI svataMtratA kA hanana nahIM mAnatA kyoMki unakI AjJAoM taka apanI buddhi tathA apane tarka se nahIM pahu~cA jA sakatA hai| AdhyAtmika rahasyoM kA vItarAga devoM kA AtmAnubhava - unakI samadarzitA kI AjJA kA pAlana natamastaka hokara karanA cAhiye / saMsAra ko jAnane ke lie saMzaya ( jijJAsA) anivArya hai kintu samAdhi ke lie zraddhA anivArya hotI hai / maiM saMkalpa letA hU~ ki maiM svayaM samabhAva meM sthita hone kA prayAsa karUMgA, samadRSTi meM rahU~gA tathA apane AcaraNa kA samatA ke dharAtala para nava sRjana karUMgA / isa dRSTi se sabase pahale maiM apane hI jIvana ko samyak nirNAyaka banAUMgA tAki samAja ke vyApaka vAtAvaraNa meM samyak nirNAyaka zakti kA sAmAnya vikAsa saMbhava banAyA jA ske| samAja meM samatAmaya paristhitiyA~ racanA hI merA pavitra karttavya hogA hI isa pariprekSya meM padArtha-saMgraha ko samAja meM Arthika viSamatA paidA karane vAlA samajhaMgA tathA mUrcchA rUpa parigraha se sabako dUra rahane kI preraNA ke lie athaka rUpa se kArya karUMgA / merI hArdika abhilASA rahegI ki sva-svarUpa, sva-astitva evaM sva-svAtaMtrya para merI amiTa AsthA ho aura isI tripuTI ko maiM sabhI prANiyoM ke sAtha sambaddha maanuuNgaa| maiM apane Atma svAtaMtrya 84
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko sarva prANI svAtaMtrya se jor3akara dekhuuNgaa| maiM apane Atma puruSArtha ko sva-para hita meM isa saMlagnatA se niyojita kara dUMgA ki sva-hita bhI para-hita meM samAhita ho jaay| kyoMki para- hita meM apane sarvasva ke visarjana se sva-hita kI ucca parAkASThA kI prApti hotI hai| maiM avicala bhAva se saMsAra ke bIja rUpa rAga-dveSa ko samApta karUMgA, moha para vijaya pAUMgA tathA kAmanA karUMgA ki maiM bhI eka dina vItarAga pada prApta kara luuN| kintu vItarAga pada prApta karane kI dizA meM agragAmI hone ke lie manorathoM kA nirantara cintana karatA rahUMgA tAki unakI pUrti hetu niSThA banI rahe aura avasara milatA jAya tyoM-tyoM una manorathoM ko apane saMyamI jIvana meM maiM kAryAnvita karatA rahUM / zrAvakatva kI dRSTi se mere manoratha hoMge ki (1) kaba vaha zubha samaya Ave jaba maiM alpa yA adhika parigraha kA tyAga karUMgA, (2) kaba maiM grahasthAvasthA ko chor3akara muMDita hokara pravrajyA aMgIkAra karUMgA evaM (3) kaba maiM antima samaya meM saMlekhanA svIkAra kara AhAra pAnI kA tyAga kara evaM pAdopagamana maraNa aMgIkAra kara jIvana-maraNa kI vAMchA na karatA huA rhuuNgaa| isI prakAra sarvavirati sAdhutva kI dRSTi se maiM manorathoM kA cintana karUMgA ki (1) kaba vaha zubha samaya AyegA jaba maiM thor3A yA adhika zAstra jJAna sIkhUMgA, (2) kaba maiM ekala vihAra kI bhikSu pratibhA aMgIkAra kara vicarUMgA, evaM (3) kaba maiM antima samaya meM saMlekhanA svIkAra kara, AhAra pAnI kA tyAga kara tathA pAdopagamana maraNa aMgIkAra kara jIvana maraNa kI vAMchA na karatA huA vicarUMgA / gUr3ha hRdayecchA hai ki isa saMsAra meM sabhI prANiyoM kA maMgala ho aura merA bhI maMgala ho / mere maMgala meM sabakA maMgala tathA sabake maMgala meM merA maMgala bhI nihita rahatA hai| maiM dRr3ha saMkalpa letA hU~ ki maiM apane jIvana ko tathA adhikAdhika rUpa meM anya prANiyoM ke jIvana ko samyak nirNAyaka, samatAmaya evaM maMgalamaya banAUMgA / ) 5
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya tIna Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 2 : maiM prabuddha hU~, sadA jAgRta huuN| mujhe socanA hai kimerA apanA kyA hai aura kyA merA nahIM hai| prabuddhatA kI velA meM mujhe vidita hogA ki mithyA zraddhA, mithyA jJAna evaM mithyA AcaraNa mere nahIM haiM, parantu para-padArthoM ke pragAr3ha moha ne mujhe pApa kAryoM meM phaMsA rakhA hai| maiM mithyAtva ko tyAgUMgA, navatattva kI AdhArazilA para samyaktva kI avadhAraNA lUMgA evaM Atma niyaMtraNa, AtmAlocanA va Atma-samIkSaNa se apane mUla guNoM ko grahaNa karatA huA saMsAra kI samasta AtmAoM meM ekarUpatA ke darzana kruuNgaa| 33 -
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA sUtra maiM buddha hI nahIM, prabuddha hU~, buddhi ke sarvocca vikAsa ko sAdha lene meM sakSama huuN| merI buddhi merA jJAna dIpaka kI lau ke samAna sadaiva pradIpta rahatA hai| apanI lau hI ke kAraNa dIpaka sabhI logoM ke muMha se dIpaka kahalAtA hai| lau na ho to vaha sirpha miTThI kA dIvaTa ho jAtA hai| vaise hI jo lau hai, vaha maiM hUM kyoMki maiM caitanya deva hUM, AtmA huuN| aura jo miTTI kA dIvaTa hai, vaha merA zarIra hai| zarIra meM jaba taka AtmA hai tabhI taka jIvana hai| AtmAvihIna zarIra tyAjya ho jAtA hai| jaba taka dIpaka kI lau jalatI rahatI hai, loga use saheja kara rakhate haiM, kAraNa, vaha sabako prakAza detA hai, aMdhakAra meM mArga dikhAtA hai| isa mAnava jIvana kA bhI yahI uddezya hai ki vaha svayaM prakAzayukta bane to apanA prakAza saba ora bhI phailaave| jaise dIpaka kI lau kabhI tejomaya rahatI hai to kabhI tela kI kamI se maddhima bhI ho jAtI hai, kintu vaha jalatI rahatI hai| jalate rahanA yahI jIvana kA lakSaNa hai| apane puruSArtha kI tIvratA athavA maMdatA se jIvana kI jyoti tejomaya athavA maddhima hotI rahatI hai kintu usakA astitva nirantara banA rahatA hai| lau jalatI rahatI hai, jIvana prakAzita hotA rahatA hai apane jJAna ke amita prasAra ko abhivRddha banAte hue| yaha jalanA hai apane liye bhI evaM auroM ke liye bhI, kyoMki prakAza para kisI kA ekAdhikAra nahIM hotaa| prakAza aMdhakAragrasta sabhI logoM ke liye hotA hai| usI prakAra yaha mAnava jIvana bhI saMsAra kI samasta AtmAoM meM ekarUpatA lAne ke lakSya ke prati pratibaddha hai| mujhe isa prakAza ke marma kA pUrA jJAna hai, bodha hai| tabhI to maiM prabuddha huuN| kyoMki maiM prabuddha hU~, isI kAraNa sadA jAgRta huuN| samyak jJAna mithyAtva kI nIMda meM kabhI sotA nahIM, sadA jAgatA rahatA hai| pratipala prakAza meM nahAtA rahatA hai| jJAna ke prakAza meM merA 'maiM' sadA jAgRta rahatA hai, merA lakSya hara samaya mere sAmane hotA hai aura maiM sajagatApUrvaka apane lakSya taka pahu~ca jAne ke liye prayAsarata rahatA huuN| mujhe prabodha bhI prApta hai aura jAgaraNa bhI kyoMki eka prabuddha kabhI bhI suzupta nahIM raha sakatA hai| jo jAnatA hai, vaha jAgatA hai aura jo jAgatA hai, vaha uTha khar3A hotA hai| jo uTha khar3A hotA hai, vaha cala par3atA hai aura vaha calatA hai vItarAga devoM dvArA pradarzita mArga para) apane prabodha ke kAraNa vaha bhaTakatA nahIM hai--usake pAMva DagamagAte nahIM hai| vaha nizcala gati se apane mArga para Age bar3hatA jAtA hai--apanI bar3hatI huI umaMga aura apane bar3hate hue utsAha ke saath| maiM prabuddha hU~, sadA jAgRta hU~ isIliye maiM apane svarUpa ko pahicAnatA hUM, apane lakSya ko jAnatA hU~ aura tadanusAra apanI gati ko AMkatA huuN| merI cetanA kI prabuddhatA tathA usakI satata jAgRti hI Atma-vikAsa kI merI mahAyAtrA kI sampUrti -sUcikAeM bana jAtI haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetanA kI prabuddhatA va jAgRti maiM jAnatA hU~ ki saMsAra ke anAdikAlIna bhaTakAva meM merI cetanA ajJAna ke aMdhakAra meM ThokareM khAtI rahI hai, padArtha moha kI madirA se unmatta banI nidrAgrasta huI hai to apanA ApA khokara mithyAcaraNa kI gandagI meM muMha lagAtI phirI hai| merI prabuddhatA itanI maddhima ho gaI thI ki jaise lau jala hI nahIM rahI ho kyoMki maiM apane nijatva ko hI visAra gayA thaa| merI cetanA para-padArthoM ke pragAr3ha moha meM phaMsI taraha-taraha ke pApa kAryoM meM hI lagI rhii| jaba merI prabuddhatA hI mandatama thI to bhalA jAgRti kahAM se ubharatI ? yaha to lagAtAra aMdhakAra meM ThokareM khA-khA kara merA kSata-vikSata ho jAnA huA, madirA kI tIkSNatA meM khumArI utarane ke bAda hoza kA AnA huA aura gaMdagI kI bhraSTatA se hada para nikalanA huA ki maiM cauMkA, jAgA aura apanI vidazA ko dekhane lgaa| apane aparUpa ko dekhatA rahA-dekhatA rhaa| samajha nahIM sakA ki yaha maiMne kyA kara diyA thA ? kyoM kara diyA thA, aura aba kyA karU~ ? kiMkartavyavimUr3hatA mujhe dera taka ghere rhii| maiM socatA rahA maiM socatA rhaa| isa soca se merI cetanA ne bodha pAyA to jAgaraNa bhI paayaa| aura apanI usI prabuddhatA evaM jAgRti meM usane apanA kaThina kArya bhI samhAla liyA kyoMki, vaha kar3I thI-apanI svAminI evaM apane sevaka ke mana vacana kAyA ke bIca kii| ina sevakoM ne use bhI pathabhraSTa kara diyA thA aura unakI pathabhraSTatA kI kAlikha ke chIMTe to apanI svAminI para lagane hI the| svAminI bhI malagrasta ho gii| aba usI kA kaThina kArya thA ki eka ora vaha apane sevakoM kI udaMDatA ko roke aura unheM apanI svAminI kI satsevA meM niyojita kare tathA svayaM svAminI ko bhI usake prabuddha evaM sadA jAgRta svarUpa kA bhAna dilAve / merI cetanA ne taba kamara kasa lI aura mana, vANI tathA karma kI lagAma apane hAtha meM pakar3a lii| yoM kahiye merI cetanA cAbuka bana gaI, apane ko apanI svAminI ke hAthoM meM sauMpa kr| yaha cAbuka thA mere mana, vANI aura karma ko mithyA zraddhA, mithyA jJAna evaM mithyAcaraNa se dUra haTAne kA aura unheM samyak zraddhA, samyak jJAna tathA samyak AcaraNa kI dizA meM le jAne kA unako pApa paMka se nikAla kara AdhyAtmikatA ke khule maidAna aura khule vAtAvaraNa meM gamana karAne kaa| yaha cAbuka coTa karake hI raha jAne vAlA nahIM thA, balki coTa para marahama lagAte hue icchApUrvaka Age bar3hane kI jAgRti dene vAlA thaa| mere mana, vANI aura karma ne cetanA ke cAbuka kI coTa khAI to unhoMne Upara nihArA -apanI kartRzakti ke mukha para ubharate hue teja ko dekhA to ve bhI stabdha rahe, pazcAtApa meM DUbe aura saMkalpa ke sAtha sanmArga para calane ko uddhata ho gye| yaha hai mere 'maiM' ke jAgaraNa kI kthaa| mere 'maiM' kA hAtha taba kasa gyaa| cAbuka ko usane majabUtI se pakar3A aura eka najara apane mana, vacana aura karma para ghumAI 'maiM' ne eka najara usa sthAna para bhI ghumAI jahA~ se use tIvra gati se nikala jAnA cAhiye thA kyoMki nikalane meM taba tanika bhI vilamba karanA punaH suzupti meM girane kA kAraNa ho sakatA thaa| abhI-abhI usa vikAroM se bhare sthAna ke prati jugupsA jAgI thI aura vahA~ se turanta nikala jAne kI tatparatA banI thI, vaha kahIM nirarthaka vilamba ke kAraNa samApta na ho jaay| kahIM aisA na ho ki saMsAra ke aindrajAlika dRzya use phira se vyAmohita banAde aura usakA cAbuka usake hAtha se phira chUTakara usake mana, vacana aura karma 60
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko phira se bhttkaade| usa sthAna para jarA-sI dera ke liye bhI Thahare rahanA ghAtaka siddha ho sakatA thaa| phira kyA thA ? maiMne apane hAtha ko eka jora kA jhaTakA diyA aura cAbuka ko una tInoM ghor3oM kI pITha para barasA diyaa| merA ratha daur3ane lgaa| gaMdagI ke usa kIcar3a bhare daladala se nikala kara jaldI se jaldI khule maidAna meM pahu~ca jAne kI merI AturatA prabala ho uThI, jahA~ pahu~ca kara maiM zAnti se apanA svarUpa-darzana kara sakU, Atma niyaMtraNa, AtmAlocanA evaM Atma-samIkSaNa kI 'sahAyatA se apane vikAsa kA mArga khoja sakU tathA apanI sampUrNa zaktiyoM ko jagAkara apane mUla guNoM ko avApta kara skuu| mUla svarUpa kI saMsmRti vaha khulA maidAna hI to yaha mAnava jIvana hai, jahA~ maiM pahu~ca gayA huuN| manuSyatA, vItarAga, dharma-zravaNa, samyak zraddhA evaM saMyama meM parAkrama kI kSamatA-rUpa durlabha prAptiyA~ yahA~ mujhe milI haiM, yaha merI apane mUla svarUpa kI saMsmRti kA hI supariNAma hai| ____ maiM apane mUla svarUpa kI manojJa jhalaka pAkara hI to isa khule maidAna meM pahu~ca sakA hU~, jahAM mujhe suavasara milA hai ki maiM apane sampUrNa svarUpa kI vAstavikatA ko parakhU tathA svarUpa para chAI maila kI paratoM ko httaauuN| yaha maila pUrI taraha nikalegA, tabhI mUla svarUpa kI ujjvalatA prakaTa hogii| mUla svarUpa kI merI saMsmRti eka ora mujhe apane pUrNa svarUpa ke darzana karane kI preraNA de rahI hai to dUsarI ora usa pUrNa svarUpa ko prApta karane hetu kaThina puruSArtha ko bhI jagA rahI hai| maiM jAna gayA hU~ maiM jAga gayA huuN| phira bhI jitanA jAnA hai vaha jJAna ke mahAsAgara kI eka bUMda bhI nahIM hai--abhI taka bahuta jAnanA hai mujhe-jJAna kI sAdhanA meM apanI sarva zaktiyA~ juTA denI hai mujhe| maiM jAga gayA hU~ lekina yaha to jAgRti kA pahalA hI kSaNa hai| jAgRti kI nirantaratA ko banAye rakhane ke liye mere 'maiM' ko bahuta sAvadhAnI saMcita karanI pdd'egii| jJAna kA yaha prakAza adhikAdhika tejomaya hotA jAyagA aura jAgRti kI sAvadhAnI svAbhAvika evaM sthAyI banatI jAyagI, tabhI puruSArtha kI prakriyA adhikAdhika tvaritatA grahaNa karatI huI puSTa, prabala evaM prakhara ho skegii| mere puruSArtha ke phAvar3e calate hI raheMge tathA parAkrama kA pasInA bahatA hI rahegA --taba use koI roka nahIM skegaa| mere 'maiM' ko usa kI teja cAla se taba koI DigA nahIM skegaa| aura isakA sabase bar3A kAraNa yaha hogA ki merA 'maiM' apane maiM--pana kI anubhUti le cukA hai, apanI sujJatA, svasthatA evaM sughar3atA ko pahicAna cukA hai| kyA aba vaha punaH usa aMdhakAra meM--unmAda meM aura bhraSTAcAra meM lauTanA cAhegA? jaba taka use sva-svarUpa kI saMsmRti rahegI tathA sva-astitva kI AsthA rahegI taba taka vaha aisA kabhI nahIM kregaa| kyA eka kuMe meM girakara coTa khAyA huA manuSya jAnate bUjhate hue phira se usI kue meM giranA cAhegA? kahAvata to yaha hai ki dUdha kA jalA huA chAcha ko bhI phUMka-phUMka kara pItA hai| yaha dUsarI bAta hai ki vaha phira zarAba pI le--phira madamAtA ho jAya aura phira usI kuMe meM gira jaay| yaha nahIM hai ki aisA nahIM hotA, kintu aisA na hone dene ke liye hI prabuddhatA evaM jAgRti kI nirantara AvazyakatA rahatI hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM mAnatA hU~ ki yaha AvazyakatA nirantara pUrI bhI hotI raha sakatI hai, yadi maiM pratipala, pratikSaNa Atma-darzana karatA rahU~, AtmAnubhUti letA rahUM aura AtmasamIkSaNa meM lagA rhuuN| sama-bhAva aura samadRSTi se saMsAra ke sAre prANiyoM ko to dekhUM hI, kintu sabase pahale svayaM ko dekhUM apane hI Atma-svarUpa ko dekhUM ki usakA gati-cakra kisa taraha cala rahA hai| ise dRSTA bhAva kahate haiN| AtmA hI karttA hai kintu AtmA hI apane ApakI dRSTA bhI ho sakatI hai| maiM hI mujhako dekha rahA hUM ki maiM kyA kara rahA huuN| jo kara rahA hai, vaha bhI maiM hU~ to maiM satata dekhane vAlA bhI bana jAUM ki maiM kyA kara rahA huuN| ye donoM kSamatAe~ eka sAtha kAryAnvita kI jA sakatI haiN| maiM eka hI hU~ kintu karttA aura dRSTA kI donoM kriyAeM maiM eka sAtha kara sakatA huuN| karttA honA merI prabuddhatA hai to dRSTA honA merI jAgRti / maiM prabuddhatA aura jAgRti kI isa velA meM svayaM puruSArtha rata rahU~gA, apane puruSArtha ke khare-khoTepana kI AlocanA bhI maiM hI karU~gA to Atma-samIkSaNa ke bala para apane prachanA mUla guNoM ko prakAzita kA parAkrama bhI maiM hI sAdhUMgA, kyoMki merI mUla svarUpa saMsmRti sudRr3ha banatI huI calI jA rahI hai / merI kSamatA aura merI sAmarthya-zakti jAga uThI hai ki maiM apanI vidazA ko jAMcUM, apanI prApta zaktiyoM ko taulUM tathA AdhyAtmikatA ke nandana vana kI ora Age bddhuuN| satya kA viparyaya hai mithyA mujhe apane gati krama ko nirdhArita karane ke pUrva hI socanA hai ki merA apanA kyA hai aura kyA merA nahIM hai| kyoMki isa sAMsArika paribhramaNa meM adhikAMzataH mere sAtha yahI ghaTatA rahA hai ki jo tattva mere nahIM the, unheM hI maiM sameTatA gayA aura apane gale lagAtA rhaa| aura jo vAstava meM mere apane tattva the, unheM maiM bhUla hI nahIM gayA balki unheM chor3atA rhaa| agara koI apane zarIra kI lajjA Dhakane vAle vastroM ko chor3atA rahe to use naMgA hone se kauna bacA sakegA ? mere sAtha bhI aisA hI huaa| maiM guNavihIna AtmA banane laga gayA-- mere mAnavIya mUlya ajJAna aura aviveka ke aMdheroM meM kho gaye / mujhe isakA pratyakSa kuphala milA ki maiM satya ko bhUla gayA- apanI unmatatA meM satya ko bhUlA hI nahIM, maiM usakA zatru bhI bana gyaa| jaba maine satya kA dAmana chor3A to nizcita thA ki maiM mithyA kI goda meM gira jaataa| yahI huA aura maiM mithyAtva ke biyAvAna bIhar3a meM bhaTakane lagA / merI zraddhA mithyA bana gaI, merA jJAna aura AcaraNa mithyA ho gyaa| saca pUcheM to maiM svayaM merA AtmasvarUpa isa mithyAtva kA pratIka bana gayA / pichalI smRtiyoM ko apane citta meM ubhArate hue mujhe samajhanA hai ki mithyAtva Akhira kyA hotA hai ? satya kA viparyaya hotA hai mithyA, jaise ki prakAza kA viparyaya aMdhakAra hotA hai| vastutaH mithyAtva vaha aMdhakAra hotA hai jo satya se sAkSAtkAra to karane detA hI nahIM hai, kintu satya kA darzana taka bhI nahIM hone detaa| pazcima dizA meM le jAne vAlA mithyAtva Akhira pUrva dizA meM udaya hote sUrya ko dikhA hI kaise sakatA hai ? AdhyAtmika dRSTi se mithyAtva kA artha hotA hai, Atmika viparItatA / jaba AtmA vAstava meM jo jAnanA cAhiye, vaha nahIM jAnatI balki usase viparIta jAnatI hai, jina tattvoM ke prati zraddhA rakhanI cAhiye, una ke prati zraddhA nahIM rakhatI balki unase viparIta tattvoM ke prati zraddhA rakhatI hai athavA vastutaH jisa prakAra kA AcaraNa kiyA jAnA cAhiye vaha 62.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcaraNa nahIM karatI balki usase viparIta AcaraNa karatI hai, taba yaha kahA jAtA hai ki vaha AtmA mithyAtva ke gahare aMdhere meM bhramita ho rahI hai / Atma vikAsa kI mahAmAtrA ke mUla tattvoM kI mAnyatA meM jaba viparItatA AtI ho to usa dazA meM vikAsa kI bAta to dUra rahI vikAsa ke prati abhiruci taka nahIM jAgatI hai--yaha maiMne pratyakSa dekhA hai, kyoMki sampUrNa zraddhAn hI viparIta banA huA hotA hai| isa viparIta zraddhAn ko sarala bhASA meM isa prakAra kahA gayA hai- (1) jIva tattva ko ajIva tattva zraddhe to mithyAtva (2) ajIva ko jIva zraddhe to mithyAtva (3) dharma ko adharma zraddhe to mithyAtva (4) adharma ko dharma zraddhe to mithyAtva (5) sAdhu ko asAdhu zraddhe to mithyAtva (6) asAdhu ko sAdhu zraddhe to mithyAtva (7) saMsAra ke mArga ko mokSa kA mArga zraddhe to mithyAtva (8) mokSa ke mArga ko saMsAra kA mArga zraddhe to mithyAtva (6) ATha karmoM se mukta ko amukta zraddhe to mithyAtva evaM (10) ATha karmoM se amukta ko mukta zraddhe to mithyAtva | maiM socatA hUM ki sarala bhASA meM batAI gaI mithyAtva kI pahicAna Atma-vikAsa kI buniyAdI bAtoM se sambandha rakhatI hai aura yadi unhIM meM viparIta dhAraNA hotI hai 'usase bar3hakara AtmA ke liye aura kyA ghAtaka sthiti ho sakatI hai ? jIva aura ajIva ina donoM tattvoM se yaha saMsAra banA hai kintu vastutaH apane svabhAva se donoM tattva bhinna-bhinna haiM / vaisI sthiti meM koI AtmA ko hI na mAne aura zarIra kI mRtyu ke sAtha jIvana samApti kI dhAraNA banAle yA gati se cAlita ajIva vAhanoM ko jIva mAna le to isase AdhyAtmika samajha kI buniyAda hI bigar3a jAtI hai| dharma ke svarUpa ko sahI tarIke se samajhane kI dRSTi se to viparIta dhAraNA kA asara ekadama ulTI dizA meM hI le jAtA hai| isI prakAra sacce sAMdhutva kI kasauTI ko na samajhe aura sAdhu nAmadhArI kI bhI bhakti meM hI koI laga jAya to asAdhu guru se saccA jJAna kaise milegA ? Atma vikAsa ke mArga evaM usake lakSya ke prati bhI dhAraNA vyakti ko na sahI mArga para calane detI hai, na sahI gaMtavya kA lakSya nirdhArita karane detI hai / isa prakAra mithyAtva kA sevana karanA AtmA ko Dubone vAlA hI banatA hai kyoMki eka mithyAtvI AtmA kudeva, kuguru, kudharma va kuzAstra ke prati zraddhA rakhatI hai aura sudeva, suguru, sudharma tathA suzAstroM ke prati zraddhA nahIM rakhatI hai / mithyAtva kI avasthA vaicArika dRSTi se AtmA ke liye mahApatana kI dazA hotI hai kyoMki vicAra hI vANI aura karma kA janaka hotA hai / mithyAtva ke sUkSma duSprabhAvoM ko bhalI bhAMti samajhane ke liye maiM usakA aura adhika bArIka vizleSaNa kara rahA hU~, usake pAMca bhedoM ke rUpa meM - (1) Abhigrahika mithyAtva tattva kI parIkSA kiye binA hI pakSapAtapUrvaka mithyA siddhAnta kA Agraha karanA tathA samyak pakSa kA khaMDana karanA, (2) anAbhigrahika mithyAtva guNa doSa kI parIkSA kiye binA hI saba pakSoM ko barAbara samajhanA, (3) Abhinivezika mithyAtva apane pakSa ko asatya jAnate hue bhI usakI sthApanA ke liye durAgrahapUrNa haTha karanA, (4) sAMzayika mithyAtva -- isa svarUpa vAlA deva hogA yA anya svarUpa vAlA--- isa taraha deva guru va dharma ke viSaya meM saMzayazIla bane rahanA, tathA ( 5 ) anAbhaugika mithyAtva - vicArazUnya ekendriya Adi tathA vizeSa jJAna vikalpa jIvoM ko jo mithyAtva hotA hai use anAbhaugika mithyAtva kahate haiM / merA dRSTikoNa isa vizleSaNa se sApha ho jAtA hai ki mithyAtva AtmA kI vicAraNA kI usa vidazA ko kaheMge jaba usake siddhAnta - nirUpaNa meM parIkSA kI bajAya pakSapAta hotA hai, satya ke 63
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agraha ke sthAna para durAgraha hotA hai yA ki buddhi-viveka zUnyatA hotI hai athavA saMdehazIlatA hotI hai| vicAra ke sambandha meM jaba aisI durdazA evaM satya kI viparItatA bana jAya to usake bhAvI vikAsa kI bAta karanA hI vyartha hogaa| merA mAnanA hai ki jahAM mithyAtva hotA hai, vahA~ ra.tya nahIM hotA-samyaktva nahIM hotaa| jahA~ samyaktva taka nahI hotA, vahA~ Atma-vikAsa kA eka caraNa bhI Age nahIM bddh'taa| isake viparIta karma baMdhana ke kAraNoM meM mithyAtva ko eka mukhya kAraNa mAnA gayA hai ki mohavaza tattvArtha meM zraddhA na rakhane yA viparIta zraddhA rakhane se eka mithyAtvI AtmA meM AThoM prakAra ke karmoM kA praveza evaM unakI saMlagnatA cAlU rahatI hai| yahI nahIM, mithyAtva kI jar3eM kabhI itanI jama jAtI hai ki bAra-bAra ukhAr3a lene para bhI phira-phira harI ho jAtI hai tathA sAdhe gaye ucca vikAsa ko punaH dhUlidhUsarita kara detI hai| isa kAraNa mithyAtva kA pUrNataH mUlocchedana anivArya mAnA gayA hai| maiM apanI hI AtmAlocanA karUM ki sAvadhAnI rakhate hue bhI mithyAtva kA mana-mAnasa para aisA AkramaNa hotA hai ki zreSTha tatvoM ke prati merI zraddhA DagamagA jAtI hai, jJAna vibhaMga ho jAtA hai tathA AcaraNa kI dhArA ulTI bahane lagatI hai yA yoM kahUM ki duniyA kI bahatI havA meM maiM saMjJAzUnya-sA hokara bahane laga jAtA huuN| kisI jhaTake se hI merI sAvadhAnI vApasa lauTatI hai taba jAkara mujhe apane mithyAtva kA khyAla hotA hai| bahurUpI mithyAtva kA daitya aisA hI hotA hai jo eka sAdhaka ko bAra-bAra satAtA hai aura DolAyamAna karanA cAhatA hai ataH maiM mAnatA hUM ki mithyAtva ke prati pUrNa sAvadhAnI rakhanI eka sAdhaka kI kar3I kasauTI hotI hai| yaha sAvadhAnI kisa rUpa meM rakhI jAya? mithyAtva ko haTAkara samyaktva kA varaNa kareM tathA samyaktva ke prati apanI niSThA ko amiTa bnaave| moha hI mithyAtva kA mUla kAraNa yaha tathya merA anubhava janya hai ki yaha mithyAtva sAMsArika padArthoM meM upaje va gAr3he bane moha ke kAraNa hI paidA hotA aura pasaratA hai| tabhI to maiM jIva ko ajIva mAna letA thA aura ajIva mere liye jIva se bhI jyAdA priya ho jAtA thaa| mana ko manojJa lagane vAle athavA pAMcoM indriyoM ko suhAvane pratIta hone vAle jar3a padArtha mujhe apane mahasUsa hote the jabaki maiM nija guNoM ko bhulA detA thaa| to mithyAtva kI yaha viparIta vRtti evaM pravRtti padArthoM ke prati pragAr3ha moha ke garbha se hI janma letI hai| aura moha madirArUpa hotA hai jo merA bhAna bhulA detA thaa| unmattatA kI dazA meM mere kadama ulTe hI par3ate the--kyA to jAnane ke mAmaloM meM aura kyA mAnane evaM karane ke mAmaloM meN| isa sambandha meM eka zarAbI kI durdazA hama apanI AMkhoM ke sAmane pratyakSa rUpa se dekha sakate haiN| zarAba kA nazA hI nahIM, usa naze kI khumArI bhI jaba taka nahIM utaratI hai, taba taka usake sAtha koI akla kI bAta karanA AsAna nahIM hotA hai| isI prakAra mohagrastatA kI yAda bhI maiM kaise rakha sakatA hUM? moha ke gAr3he naze meM maiM kyA socatA thA, kyA mAnatA thA aura kyA karatA thA yaha maiM kucha nahIM jaantaa| jJAnI jana hI jAnate hoMge apitu jJAnI jana to batA cuke hai ki pragAr3ha moha dazA meM mana mAnasa para mithyAtva hAvI rahatA hai, isa kAraNa usa dazA meM samyaktva kA varaNa kaThina hI hotA hai| jaba vicAroM kI dizA sarvathA badalatI hai taba jAkara samyaktva kA zrIgaNeza hotA hai| 64
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva se samyaktva kI ora gati karane athavA apanI mithyA zraddhA evaM apane mithyA AcaraNa ko samyaktvapUrNa banAne ke pahale isa vyApaka cakra ko maiM samajha lUM ki saMsAra se mokSa taka pahu~cane ke liye isa AtmA ko kisa prakriyA se hokara gujaranA par3atA hai to usa jJAna ke kAraNa samyaktva ke kSetra meM sakriyatA hetu viziSTa dRr3hatA mujhe prApta ho skegii| yahI jJAna mujhe padArtha moha se pRthaka karegA to merI niSThA ko mUlyoM ke kendra meM saMsthApita kara degA / mujhe zraddhA, jJAna aura AcaraNa kI eka bAra zubhatA prApta ho--yaha eka bAta, kintu padArthoM ke prati pragAr3ha moha ke thaper3oM se maiM apane samyaktva kI surakSA karane meM samartha bana sakU tathA usa zubhatA ko banAye rakhU va bar3hAtA rahU~ yaha dUsarI bAta hai| eka ke bAda dUsarI sthiti Avazyaka hai, varanA moha aura mithyAtva kA daitya kabhI bhI merI zubhatA kA sahaja hI meM apaharaNa kara sakatA hai|) ___eka dRSTi saMsAra se mokSa taka merI bhavya AtmA ina donoM prakriyAoM kI kartA hai ki vaha isa saMsAra meM karmoM ke bhAra se dabI huI rahe athavA halukarmI banakara UrdhvamukhI ho jAya / isa prakriyA ke hI aMga haiM ki AtmA karmoM kA bhAra kaise bar3hAtI hai aura apane mana, vacana, karma ko kyA aparUpa detI hai athavA isake viparIta vaha apane karma bhAra se halkI kaise ho sakatI hai aura kaise apane mana, vacana, karma kI zubhatA sAdhakara sadA-sadA ke liye apane mUla svarUpa meM sthita ho jAne hetu mokSa ke pAvana prAMgaNa meM praveza kara sakatI ___pahale isa prakriyA ke pradhAna tattvoM ko smjhleN| tattva hotA hai vastu kA sadbhAva evaM usakA yathArtha svruup| ye tattva saMkhyA meM nau mAne gaye haiM (1) jIva - jise sukha-duHkha kA jJAna hotA hai tathA jisakA upayoga lakSaNa hai, (2) ajIva - jar3a padArtha athavA sukha-duHkha ke jJAna evaM upayoga se rahita padArtha, (3) puNya - karmoM kI zubha prakRtiyA~, (4) pApa - karmoM kI azubha prakRtiyA~, (5) Azrava - zubha tathA azubha karmoM ke Ane kA kAraNa, (6) saMvara - samiti gupti vagerA se karmoM ke Agamana ko rokanA, (7) (nirjarA-phala-bhoga yA tapasyA ke dvArA karmoM ko eka deza se kSaya karanA,) () baMdha-Azrava ke dvArA Aye hue karmoM kA AtmA ke sAtha sambandhita honA tathA (6) mokSa sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAne para AtmA kA nija svarUpa meM lIna ho jaanaa| ina nau tattvoM ke svarUpa ko kucha vistAra se smjheN| jIva tattva hI saMsAra ke raMgamaMca kA kalAkAra hotA hai aura raMgamaMca hotA hai ajIva tattva kaa| raMgamaMca kA nirmANa, kalA kI vidhAe~ aura kalA kA pradarzana--yaha saba kucha jIva tattva karatA hai| kyoMki jIva hI cetanA, evaM upayoga lakSaNa vAlA, sukha-duHkha kA vedaka, paryApti evaM prANa kA dhartA, ATha karmoM kA kartA aura bhoktA, sadA kAla zAzvata rahane vAlA tathA kabhI bhI naSTa nahIM hone vAlA asaMkhya pradezI tattva hotA hai| jIva hI jJAna, darzana, sukha aura Atma-vIrya ina cAra bhAva prANoM se bhUtakAla meM jiyA, vartamAna kAla meM jItA hai tathA AgAmI kAla meM inhIM cAra bhAva prANoM ke sAtha jiyegA aura isIliye isakA jIva nAma hai| jIva mukhyataH do taraha ke mAne gaye haiM--saMsArI jo karma sahita haiM aura siddha jo karma khapA kara mukta ho gaye haiN| saMsArI jIva caudaha prakAra ke hote haiM - sUkSma ekendriya, bAdaka ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, tathA saMjJI paMcendriya- ina sAta kI paryApta evaM aparyApta dazA kI dRSTi se kula caudaha prakAra ho gye| vistAra kI apekSA se jIva tattva ke pAMca sau tresaTha bheda kiye gaye haiN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva tattva cetanA rahita va sukha-duHkha paryApti, prANa, yoga, upayoga Adi se bhI sarvathA rahita hotA hai| vaha jar3a svarUpa hokara vinAzI svabhAva kA hotA hai| isa saMsAra ke sabhI dRzyoM meM jIva tattva ke hAthoM ghar3A jAkara yaha ajIva tattva hI dikhAI detA hai tathA yahI jIva-tattva evaM saMsAra ke saMsaraNa kA sambala banA huA rahatA hai| ajIva tattva ke caudaha prakAra isa rUpa meM mAne gaye haiM--dharmAstikAya (gati) ke tIna bheda skaMdha, deza aura pradeza, adharmAstikAya (sthiti) va AkAzAstikAya (avakAza) ke bhI ye hI tIna-tIna bheda--isa prakAra nau tathA dasavAM kAla (samaya-vyatIti)- ye arUpI ajIva ke dasa bheda tathA rUpI ajIva ke cAra bheda skaMdha, deza, pradeza, evaM paramANu pudgala milAkara kula caudaha bheda hue| puNya karma kA baMdha kaThinatA pUrvaka sAdhe gaye satkAryoM se hotA hai kintu isakA upabhoga karanA bar3A hI sukhakArI rahatA hai kyoMki puNya kA udaya hone para anukUla paristhitiyAM tathA manojJa vastue~ prApta hotI haiN| puNya-dharma kA sahAyaka bhI hotA hai to pakSya rUpa bhI hotA hai| puNya nau prakAra kA kahA gayA hai| jo nisvArtha bhAva ke AcaraNa se saMpAdita hotA hai| jaise bhojana ke liye anna dene se hone vAlA anna puNya, pIne ke liye pAnI dene se hone vAlA pAna-puNya, sthAna aura Azraya dene se hone vAlA layana puNya, zayyA, pATapATalA Adi sAdhana dene se hone vAlA zayana puNya, vastra dene se hone vAlA vastra puNya, dAna, zIla, tapa, bhAva, vinaya aura dayA Adi kI zubhatA se hone vAlA mana puNya, mukha se zubha vacana bolane se hone vAlA vacana puNya, sevA suzrUSA, vinaya vaiyAvRtya ke zubhAcaraNa se hone vAlA kAya puNya tathA adhika guNavAna ko namaskAra karane se hone vAlA namaskAra punny| pApa tattva karma ke rUpa meM AtmA ko malIna banAne vAlA, azubha yoga se bAMdhane vAlA evaM duHkhoM meM paTakane vAlA hotA hai| isa karma ko AtmA sAMsArikatA meM DUbI raha kara sukhapUrvaka bAMdhatI hai lekina ise bhoganA kaThina duHkha ke sAtha par3atA hai kyoMki yaha azubha prakRti rUpa hotA hai tathA isakA phala bhoga hotA hai atyanta kaTuka, kaThora aura apriya / Atma svarUpa ko malina karane vAlA yaha pApa tattva aTThAraha prakAra kA batAyA gayA hai--(1) prANAtipAta -prANoM ko AghAta pahuMcAkara jIvoM kI hiMsA karanA, (2) mRSAvAda-asatya bhASaNa karanA, (3) adattAdAna- binA dI huI vastu lenA, corI karanA, (4) maithuna-kuzIla kA sevana karanA, (5) parigraha -mamatva bhAva se dravya Adi rakhanA. (6) krodha -khada tapanA. dusaroM ko tapAnA tathA kopAyamAna honA, (7) mAna -ghamaMDa karanA, (8) mAyA- kapaTAI aura ThagAI karanA, (E) lobha-tRSNA bar3hAnA aura mUrchA bhAva rakhanA, (10) rAga-priya vyakti yA vastu para moha va Asakti rakhanA, (11) dveSa--apriya vyakti yA amanojJa vastu para virodha kA bhAva rakhanA, (12) kalaha-kleza karanA, (13) abhyAkhyAna -jhUThA kalaMka lagAnA, (14) paizUnya -dUsare kI cugalI karanA, (15) para-parivAda dUsare kA avarNavAda bolanA, aura nindA karanA, (16) rati-arati--pAMca indriyoM ke tevIsa viSayoM meM se manojJa vastu para prasanna honA aura amanojJa vastu para krodhita honA tathA dharma meM aruci rakhanA, (17) mAyA mRSAvAda -kapaTa sahita jhUTha bolanA evaM (18) mithyAdarzana zalya-kudeva, kuguru aura kudharma para zraddhA rakhanA / Azrava tattva vaha hai jisake dvArA AtmA meM karma Ate haiM usI prakAra jisa prakAra eka tAlAba meM usake nAloM dvArA pAnI Akara bharatA hai| Azrava ko nAloM kI saMjJA dI jA sakatI hai jo bIsa prakAra ke batAye gaye haiM--(1) mithyAtva--mithyA zraddhA, mithyA jJAna evaM mithyA AcaraNa kA 66
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevana karanA, (2) avrata - vrata nahIM lenA aura kisI taraha kA pratyAkhyAna nahIM karanA, (3) pramAda - pAMca prakAra ke pramAda kA sevana karanA, (4) paccIsa prakAra kI kaSAya kA AcaraNa karanA, (5) azubha yoga -- azubha yoga meM pravartita honA, (6) prANAtipAta -- jIvoM kI hiMsA karanA, (7) mRSAvAda - jhUTha bolanA, (8) adattAdAna -- corI karanA, (6) maithuna - kuzIla kA sevana karanA, (10) parigraha -- dravyAdi rakhanA, (11) zrotendriya -- zravaNa viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (12) cakSurindriya-dRzya viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (13) ghrANendriya-sUMghane ke viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (14) rasanendriya - rasAsvAdana ke viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (15) sparzendriya -- sparza ke viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (16) mana- vicAra ke viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (17) vacana -- bhASaNa ke viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA, (18) kAyA - zarIra ke viSayoM ko vaza meM nahIM rakhanA - arthAt inase utpanna rAga dveSAdi bhAvoM se apanI AtmA ko vaza meM nahIM rakhanA / (16) bhaMDa- upakaraNa - pAtrAdi ko ayatanA se lenA va ayatanA se rakhanA evaM (20) suI - kuzAgra vastu mAtra ko ayatanA se lenA tathA ayatanA se rakhanA / saMvara tattva Azrava yAne ki karmoM ke Ane kA nirodha karatA hai / jIva rUpI tAlAba meM Azrava rUpI nAloM ke dvArA karma rUpI Ate hue pAnI ko rokane hetu saMvara rUpI pAla bAMdhakara pAnI use Ane se pahale hI roka de, use saMvara tattva kahA gayA hai| usa ke bIsa bola hote haiM - ( 1 ) samyaktva-samyak zraddhA, samyak jJAna evaM samyak AcaraNa, (2) vrata - pratyAkhyAna - vibhinna vrata grahaNa karanA tathA tyAga karanA, (3) apramAda - pramAda kA sevana nahIM karanA, (4) akaSAya - kaSAyapUrNa AcaraNa nahIM karanA, (5) zubhayoga-zubha yogoM meM pravartita honA, (6) prANAtipAta - viramaNa jIvoM kI hiMsA nahIM karanA, (7) mRSAvAda - viramaNa satya bhASaNa karanA, (8) adattAdAna - tyAga -- corI nahIM karanA, (6) amaithuna - kuzIla kA sevana nahIM karanA, (10) parigraha -- parimANa dravyAdi para mamatva bhAva nahIM rakhanA (11) zrotendriya- zravaNa viSayoM para anAzakti (12) cakSurindriya - dRzya viSayoM para Azakta nahIM honA (13) ghrANendriya - sUMghane ke viSayoM meM anAzakti (14) rasanendriya - rasAsvAdana ke viSayoM meM anAzakti bhAva, (15) sparzendriya - sparza viSayoM para Azakta nahIM honA, (16) manavicAroM ko vaza meM rakhanA (17) vacana ko vaza rakhanA, (18) kAyA - zarIra ko vaza meM rakhanA, (16) bhaMDa- upakaraNa - pAtrAdi ko yatanA se lenA va yatanA se rakhanA, evaM (20) suI kuzAgra-vastu mAtra ko yatanA se lenA tathA yatanA se rakhanA / AtmA se karma vargaNA kA dezataH dUra honA nirjarA tattva kahalAtA hai| jIva rUpI vastra ke karma rUpI maila, jJAna rUpI pAnI, tapa tathA saMyama rUpI sAbuna se dhokara maila ko dUra kare - use nirjarA tattva kahate haiN| saMvara se Ate hue pAnI ko rokakara tAlAba meM bhare hue pAnI ko bAhara nikAlane kA kAma nirjarA tattva karatA hai / karmoM kI nirjarA bAraha prakAra samyak tapArAdhana se kI jAtI hai| (1) anazana - upavAsa Adi, (2) UNodarI - bhUkha se kama bhojana karanA, (3) bhikSA caryA (vRti saMkSepa) aneka gharoM se aiSaNIya bhikSA lAnA va AhAra karanA, (4) rasa parityAga - rasa (vigaya) pUrNa bhojana kA tyAga karanA, (5) kAyAkleza - vIra Asana Adi zarIra kI kaSTakara kriyAeM karanA, (6) pratisaMlInatA--indriyoM, kaSAyoM va yogoM ko vaza meM rakhanA, (7) prAyazcita - lage hue doSoM kI AlocanA karanA tathA prAyazcita lekara Atma svarUpa ko zuddha banAnA, (8) vinaya - guru Adi kA bhakti pUrvaka abhyutthAnAdi se Adara satkAra karanA, (6) vaiyAvRtya - AcArya Adi kI sevA suzrUSA 67
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA, (10) svAdhyAya -zAstroM kI vAcanA pRcchanA Adi karanA, (11) dhyAna-mana ko ekAgra karake zubha vicAroM meM lagAnA evaM (12) vyutsarga (kAyotsarga) zarIra ke yoga vyApAra kA tyAga krnaa| jIva jaba kaSAya Adi ke vazIbhUta hokara karma pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura AtmA ke pradeza tathA karmoM ke pudgala eka sAtha dUdha pAnI kI taraha mila jAte hai tathA lauha piMDa va agni ke samAna ekameka ho jAte hai to isa prakriyA ko baMdha tattva kahate haiN| isa prakriyA kA eka dRSTAnta diyA gayA hai ki jIva ATha karmoM se baMdhA huA hotA hai aura jIva tathA karma ekameka ho jAte haiM va dUdha-pAnI kI taraha lolIbhUta ho jAte haiN| taba haMsa pakSI apanI khaTTI coMca se dUdha aura pAnI ko ekadama alaga-alaga kara detA hai, usI prakAra jIva rUpI haMsa samyak jJAna rUpI coMca se jIva aura karma ke pradezoM ko pUrNatayA pRthaka-pRthaka kara detA hai| baMdha tattva ke cAra bheda mAne gaye haiM--(1) prakRti baMdha-jIva dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM bhinna-bhinna svabhAvoM vA zaktiyoM kA utpanna honA, (2) sthiti baMdha--jIva dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM apane svabhAva kA tyAga nahIM karate hue jIva ke sAtha baMdhe rahane kI kAla maryAdA ko sthiti baMdha kahate haiM, (3) anubhAga baMdha -jIva dvArA grahaNa kiye hue karma-pudgaloM meM tara-tama bhAva yAne ki phala dene kI nyUnAdhika zakti kA honaa| ise rasabaMdha bhI kahate haiM, (4) pradeza baMdha -jIva ke sAtha nyUnAdhika paramANu vAle karma-skaMdhoM kA sambandhita honaa| ina cAra prakAra ke baMdha kA svarUpa laDDU ke dRSTAnta se spaSTa kiyA gayA hai ki koI laDDU bahuta prakAra ke dravyoM ke saMyoga se banAyA gayA, jo vAta, pitta yA kapha ko naSTa karatA ho, use prakRti baMdha mAne / vahI laDDU pakSa, mAsa yA do mAsa taka usI svarUpa meM tAjA banA rahe yaha sthiti baMdha huaa| vahI laDDU tIkhe, kar3ave, kasaile, khaTTe aura mIThe rasa yukta ho, use anubhAga baMdha yA rasa baMdha khiye| vahI laDDU thor3I mAtrA kA baMdhA huA choTA hotA hai to adhika mAtrA kA baMdhA huA bar3A hotA hai to vaha pradeza baMdha hai| prakRti baMdha aura pradeza baMdha yoga se hotA hai to sthiti baMdha aura anubhAga baMdha kaSAya se hotA hai| mokSa tattva hai--AtmA kA karma rUpI baMdhana se pUrNatayA mukta ho jAnA tathA sampUrNa Atma-pradezoM se sabhI karma pudgaloM kA kSaya ho jaanaa| AtmA amUrta hone se indriyoM kI zaktiyoM dvArA nahIM jAnI jA sakatI hai| AtmA meM paidA hone vAle ajJAna, mithyAtva Adi ke doSoM se hI karmoM kA baMdha hotA hai tathA usI kAraNa usakA saMsAra paribhramaNa hotA hai| ataH karma baMdha kA sampUrNataH samApta ho jAnA hI AtmA kA mokSa hai| yaha mokSa cAra sAdhanoM se prApta ho sakatA hai--(1) samyak jJAna-satya jAnakArI, (2) samyak darzana-satya zraddhA, (3) samyak caritra-satya AcaraNa evaM (4) samyak tapa-satya tpsyaa| ___ yaha hai eka dRSTi meM saMsAra se lekara mokSa taka kI prakriyA kA vihaMgAvalokana / maiMne isa vivaraNa se sAmAnya jJAna prApta kiyA hai ki saMsAra meM jIva-ajIva saMyoga ke kyA-kyA pariNAma prakaTa hote haiM aura una pariNAmoM ko dhyAna meM lete hue kisa prakAra saMsAra-paribhramaNa ke kAraNoM ko manda evaM samApta kara sakate haiM ? (sAMsArikatA ghaTAI jA sakatI hai Atma saMyama se, to mokSa kI dizA meM prayANa kiyA jA sakatA hai tapArAdhana se ) Aiye, aba ina nau tattvoM ke pArasparika sambandhoM va prakriyAoM ko Atma vikAsa kI mahAyAtrA ke saMdarbha meM smjheN| 68
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva aura ajIva kI pramukhatA maiM jIva tattva hU~, isa kAraNa maiM dekhatA hU~, sunatA hUM tathA anya kriyAe~ karatA hU~ aura dekhakara, sunakara tathA anubhava lekara jAnane, usakA vizleSaNa karane tathA nirUpita siddhAntoM ko samajhane athavA apanI anubhUtiyoM ke bala para naye siddhAntoM kA nirUpaNa karane kI kSamatA rakhatA huuN| maiM jIva hU~ isIliye ajIva nahIM hU~ aura kabhI ajIva banUMgA bhI nhiiN| jIva kabhI ajIva nahIM banatA aura ajIva kabhI bhI jIva nahIM bana sakatA hai| kintu maiMne ajIva ke sAtha apanA sambandha jor3A hai aura yaha sambandha aisA dikhAI detA hai ki jaise maiM ajIva ke sAtha ekameka ho gayA houu| saMsAra ke anyAnya ajIva dravyoM se to aharniza kA samparka hotA hI hai kintu ajIva pudgaloM se bane hue zarIroM ko bhI maiM dhAraNa kiye hue rahatA huuN| anAdikAla se maiM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA haiM aura anAdikAla se hI zarIroM ko dhAraNa karatA haA A rahA haiM ataH jaba taka maiM parNatayA ajIva pudgaloM se apane sabhI sambandha samApta nahIM kara lUMgA taba taka vibhinna zarIra dhAraNa karatA rhuuNgaa| ___ maiM eka nahIM pudgala-nirmita sabhI prakAra ke zarIra dhAraNa karatA rahA huuN| Aja maiM manuSya janma meM hU~ to maiMne manuSya jAti ko prApta hone vAle audArika zarIra ko dhAraNa kara rakhA hai| audArika nAma isa kAraNa ki isa zarIra ke pudgala udAra pradhAna hote haiN| isa zarIra ke alAvA do adRzya zarIra taijasa evaM kArmANa zarIra bhI maiMne dhAraNa kara rakhe haiN| ye donoM zarIra Apasa meM sambaddha hote haiM jinakA nirmANa taijasa evaM kArmANa pudgaloM se hotA hai| kArmANa pudgala jo vibhinna kriyAoM ke mAdhyama se Atma pradezoM ke sAtha jur3ate haiM, unheM hI karma kahA jAtA hai| audArika zarIra tiryaMca aura manuSya jAti ke jIvoM ko prApta hotA hai to devoM va nArakIyoM ko prApta zarIra vaikriya kahalAtA hai| AhAraka pudagaloM se nirmita zarIra ko AhAraka kahate haiN| audArika vaikriya tathA AhArika zarIroM kI naI utpatti hotI hai| jaise manuSya jAti meM audArika zarIra milA huA hai aura yahA~ se mRtyu pAkara AtmA deva gati meM pahu~catI hai to use vaikriya zarIra prApta hotA hai--yaha usa zarIra kI naI utpatti huii| kintu do zarIra--taijasa aura kArmANa sadA ina tInoM zarIroM ke sAtha meM bhI rahate haiM to eka zarIra choDa kara prayANa kara rahI AtmA dasare zarIra ko grahaNa re usa bIca ke samaya meM bhI Atma pradezoM ke sAtha jaDe hae rahate haiN| isakA artha yaha haA ki isa samaya meM bhI maiM tIna zarIra-audArika, taijasa evaM kArmANa dhAraNa kiye hue huuN| mere isa varNana kA Azaya yaha hai ki jIva aura ajIva kA sambandha isa saMsAra meM pragAr3ha rUpa se banA huA hai| isa baMdhana se maiM jaba kabhI mukta hoUMgA taba apane zuddha svarUpa meM maiM siddha zilA se Upara siddhAtmAoM kI jyoti meM jyoti rUpa ekAkAra hokara sadA kAla ke liye avasthita ho jaauuNgaa| . mere jIva tathA anya jIvoM ke viziSTa hetuoM, svabhAvoM tathA bhAvoM kI dRSTi se bhinna-bhinna vargIkaraNa kiye jAte haiN| eka vargIkaraNa ke anusAra jIva do taraha ke saMsArI aura siddha hote haiM to saMsArI jIva apane Atma vikAsa ke vibhinna staroM ke anusAra tIna prakAra ke hote haiM -(1) saMyata jo sarva prakAra ke sAvadha-hiMsApUrNa vyApAra se nivRtta ho gaye haiM evaM saMyama dhAraNa kiye hue hote haiM, (2) asaMyata--jo avirati bhAva dhAraNa kiye hote haiM tathA saMyama-vihIna rahate haiM evaM (3) saMyatAsaMyata--jo deza se vratI hotA hai aise vyakti ke avrata kI kriyA nahIM aatii| eka dUsare
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vargIkaraNa ke anusAra jIva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM- ( 1 ) aupazamika -- pradeza aura vipAka, donoM prakAra se karmoM ke udaya ko roka dene se samyaktva aura cAritra mohanIya karma ke upazama bhAva se jo sahita hote haiM, (2) kSAyika - ghanaghAtI - karmoM kA sarvathA kSaya kara lene para kSAyika bhAva prakaTAne vAle jiiv| (3) kSAyopazamika - jo udaya meM Aye hue karma kA kSaya karate haiM tathA anudIrNa aMza kA upazama karate haiN| (4) audayika bhAva - jo yathAyogya samaya para udaya meM prApta ATha karmoM kA apane-apane svarUpa se phala bhogate haiM tathA (5) pAriNAmika bhAva, jo karmoM ke udaya, upazama Adi se nirapekSa bhAva svAbhAvika taura para dhAraNa kiye rahate haiN| yaha pariNamana jIvatva bhavyatva tathA abhavyatva ke rUpa meM sthA / I hotA hai| arthAta - jisake kAraNa mUla svarUpa meM kisI prakAra kA parivartana na ho, kintu svabhAva meM hI pariNata hote rahanA pAriNAmika bhAva hai / mujha jIva evaM mere se viparIta ajIva meM paryAyoM kA parivartana arthAt pariNamana eka mahattvapUrNa kriyA hotI hai| isa pariNamana kriyA ke kAraNa eka paryAya chor3a kara navIna paryAya dhAraNa kI jAtI hai| jIva meM yaha paryAya - navInatA, gati, indriya, kaSAya, lezya, yoga, upayoga, jJAna, darzana, cAritra, aura veda ke antara se AtI hai to ajIva tattva meM bandhana, gati, saMsthAna, bheda, varNa, gaMdha, rasa, sparza, agurulaghu evaM zabda ke antara se AtI hai| isI saMdarbha meM maiM socUM to jIva rUpa se maiM bhI dravya hUM to ajIva dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudagala ke vibheda se bhI dravya hI hai / guNa kI apekSA se dravya tathA pariNamana kI apekSA se dravya paryAyayukta hotA hai / maiM jIva dravya hU~ jo guNa rUpa se sadA zAzvata rahane vAlA hU~ kintu paryAya rUpa se maiMne bhinna-bhinna jIvanoM meM bhinna-bhinna zarIra prApta kiye tathA alaga-alaga rUpa meM sambodhita kiyA gayA, usa kAraNa tathA eka hI jIvana meM bhI apane jJAna, upayoga Adi bhAvoM kI dRSTi se pariNamana evaM parivartana hote rahate haiM jo paryAya rUpa hote haiN| 'maiM' hUM--yaha anubhUti hI mere jIva hone kA pramANa hai aura yadi maiM apane Atmatattva meM saMzaya karatA hUM to vaha saMzaya bhI saMzayita tattva ke astitva ko hI pramANita karatA hai / phira jIvita zarIra aura mRta zarIra ke bIca kisa zakti kA antara rahatA hai ? vaha zakti hI AtmA hai| isaliye maiM Atma rUpa hU~ -- sarIra rUpa nhiiN| zarIra ajIva hai-- usakA jIvana merI AtmA ke saMyoga se hai - svataMtra rUpa se nhiiN| maiM jaba taka vartamAna zarIra meM hU~ taba taka hI zarIra sakriya hai| maiM apanA AyuSya samApta hone para jaba usako chor3a dUMgA to yaha nirjIva ho jAyagA aura naSTa kara diyA jAyagA / Azaya yaha ki mere aura ajIva zarIra ke bIca meM yA sazarIra mere aura saMsAra ke anya padArthoM ke bIca meM jo sambandha aura samparka hai, usakA saMcAlaka maiM hUM - ajIva nahIM / jIva aura ajIva ke saMcalana meM karttA kI sthiti jIva kI hI hotI hai / jIva ke nAte maiM hI saMsAra meM dikhAI dene vAlI racanAoM kA racayitA tathA vibhinna nirmANoM kA nirmAtA hU~ / kintu mere dvArA saba prakAra kI racanAe~ tathA nirmANa tabhI saMbhava hotA hai, jaba maiM sazarIra hotA huuN| isa zarIra ke sAtha baMdhe hone kI merI vivazatAe~ bhI aneka haiN| maiM moha kI nIMda meM sotA rhuuN| to yaha jar3a tattva hI apane mohaka rUpoM meM mujhe mere mana aura merI indriyoM ko bharamA dete haiN| maiM apane nijatva meM tabhI A sakatA hU~ jaba maiM jAga jAtA hU~ aura apane zarIra, apane vacana tathA apane mana va apanI indriyoM ko apane niyaMtraNa meM le letA hU~ / 100
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH vAstavikatA yaha hai ki asalI saMcAlaka aura kartA maiM hU~ aura ajIva tattva ko maiM apanI sevA meM dharmArAdhanA ke nimitta se lagAtA huuN| yadi maiM svastha rahakara apane niyaMtraNa ko prabhAvI banAye rakhatA hU~ taba to sArI vyavasthAyeM sucArU rUpa se calatI hai| usa avasthA meM vartamAna meM prApta isa mAnava tana kA bhI Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM bhalIbhAMti sadupayoga kara sakatA huuN| kintu yadi maiM hI moha kI madirA pIkara unmatta bana jAtA hU~ aura apane mana va apanI indriyoM ko bAhara bahaka jAne se kAbU meM nahIM kara pAtA hU~ to maiM hakIkata meM doSa apanA hI mAnatA hU~, apane ina sevakoM kA nhiiN| svAmI hI sAvadhAna nahIM rahegA to sevaka bhalA kyoMkara sAvadhAnI rakheMge? saMsAra ke samasta gati cakra evaM kArya-kalApoM meM jIva tattva hI pradhAna hotA hai kintu isa jIva (saMsArI) tattva kI gati, sthiti Adi saba ajIva se sambandhita hotI hai ataH jIva aura ajIva donoM tattvoM kI pradhAnatA svIkAra karanI hogii| jIva (saMsArI) hai kintu usakI pratyeka pravRtti kA prakaTIkaraNa ajIva ke mAdhyama se hI hotA hai| ataH sampUrNa dRzya jagat na kisI eka Izvara kI / anya kisI viziSTa zakti kI racanA hai balki jIva evaM ajIva tattvo ke saMyoga kA hI pratiphala hai| maiM isa saMsAra kA kendra hU~ ajIva tattva ke saMyoga se kintu yaha saMyoga mere liye eka baMdhana hai jo mujhe duHkha bhare isa saMsAra meM hI roka rakhanA cAhatA haiM jabaki merA yaha punIta kartavya hai ki maiM isa baMdhana ko tor3akara apane AtmasvarUpa ko parama nirmalatA kI ora le jaauuN| isakA artha yaha huA ki maiM apane jIva-ajIva saMyoga ko kamajora banAU~ aura apane saMyama va tapa se sampUrNa saMyoga viccheda kA puruSArtha kruuN| maiM jaba apanA sampUrNa ajIva-saMyoga samApta kara dUMgA to maiM apanA carama lakSya prApta kara luuNgaa| merI Atma-vikAsa kI mahAyAtrA taba sampanna ho jaayegii| karma-baMdha kA vizleSaNa kintu jaba taka maiM saMsAra meM hI paribhramaNa karatA rahatA hU~ evaM vibhinna jIvanoM meM vividha zarIroM meM sthita hotA rahatA hU~ taba taka sampUrNa paryAyoM kA nirmAtA yaha karma bandha hI banatA hai ataH karma baMdha kI prakriyA ko acchI taraha samajhanA Atma svarUpa ko samajhane kI pahalI sIr3hI hogii| __maiM jIva hotA hU~ aura merA zarIra ajIva, kintu donoM ke saMyoga se nAnA prakAra kI vRttiyA~ evaM pravRttiyA~ janma letI haiM tathA unase vividha kriyAe~ phUTatI haiN| ye samasta kriyAe~ zubhatA athavA azubhatA yA mizrita rUpa meM apanA prabhAva AtmA para avazya chor3atI haiN| jaba eka Izvara jaisI koI zakti saMsAra kI racanA karane vAlI athavA sAMsArika jIvoM ko sukha-duHkha kA bhoga dene vAlI nahIM hotI hai to nizcaya hI koI dUsarI vyavasthA hogI jo jIva ko usake zubha athavA azubha kAryoM kA pratiphala detI hogii| yaha jijJAsA sahI hai aura merA kahanA hai ki vaha vyavasthA hI karma siddhAnta kI vyavasthA hai| phira pUchA jA sakatA hai ki isa vyavasthA kA saMcAlana kauna karatA hai? isake uttara meM maiM kahanA cAhUMgA ki yaha vyavasthA isa prakAra svayaM saMcAlita hai ki usa ke marma ko samajhane para saba kucha spaSTa ho jAtA hai| ____ maiM jIva hU~ so maiM hI karmoM kA kartA tathA maiM hI unake phalAphala kA bhoktA bhI huuN| yaha karane aura bhogane kA krama itanA vyavasthita hai ki karane para usakA phala bhoganA hI par3atA hai, cAhakara bhI koI jIva usase chUTa nahIM sktaa| eka dRSTAnta leleN| koI vyakti apane badana para acchI 101
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ taila mAliza karake reta meM leTa jAya to usake badana para reta ke kaNa cipaka jAyeMge athavA nhiiN| vaise hI reta ke kaNa cipakeMge jaisI reta meM vaha lettegaa| kaNa bhUre hoMge, lAla hoMge yA kAle hoMge to usI raMga ke kaNa usake badana para cipkeNge| phira ve kaNa garama hoMge to use USNatA kA anubhava deNge| ThaMDe hoMge to zIta kA aura tIkSNa hoMge to cubhana kaa| eka bAra ve kaNa zarIra ke cipaka jAyeMge to unheM jala Adi se dhone para hI zarIra se alaga kara skeNge| to yaha sArI cipakane kI aura USNatA, zIta yA cubhana kA anubhava dene kI kriyA kisane kI ? sApha hai ki reta ke kaNoM ne| to kyA reta ke kaNa jIva hote haiM? yaha bhI sApha hai ki jIva nahIM hote ajIva hote haiM kintu taila ke saMsarga se ajIva reta ke kaNa sakriya hue| to batAiye ki isa sArI kriyA kA saMcAlana kisane kiyA? kyA isameM kisI paramAtmA kA kArya hai? nhiiN| aisI hI vyavasthA karma siddhAnta kI hai| maiM isakA saMkSipta vizleSaNa apane hI udAharaNa se karatA huuN| maiM sazarIrI hU~ ataH jIva-ajIva saMyoga rUpa hU~ aura usI kAraNa nAnA prakAra kI kriyAe~ karane meM samartha huuN| samajhiye ki maiMne apanI eka kriyA se kisI jIva ko satAyA to isameM jo tatphalasvarUpa mujhe pApa karma kA baMdha hogaa| yaha baMdha kaise hogA? maiM batA cukA hU~ ki mere audArika zarIra ke sAtha taijasa aura kArmANa zarIra bhI jur3e hue haiN| yaha kArmANa zarIra hI mere Atma pradezoM se sambaddha karma samUha kA piMDa hai| karma paramANu skaMdha svayaM ajIva hote haiM jo AkAza meM phaile hue hote haiN| jisa taraha kA maiMne kArya kiyA hai, vaise hI karma pudgala kriyA hone ke sAtha hI mere Atma pradezoM ke sAtha baMdha jAte haiN| karmayogya pudgala, merI AtmA ke sAtha saMbaddha hokara karma rUpatA kI saMjJA pA jAte hai| maiMne hiMsA rUpa pApa kArya kiyA hai to pApa karma baMdhege aura yadi dayApUrvaka kisI prANI kI rakSA kA zubha kArya kiyA hai to samyak dRSTi ke sakAma nirjarA evaM puNya bandha prasaMga bhI upasthita ho sakegA jisa prakAra taila mAliza kiye hue badana para upalabdha reta ke kaNa svayameva hI cipaka jAte haiN| ye karma samUha kArya kI saghanatA-janya bhAvoM ke anusAra bhinna-bhinna prakRti, sthiti, rasa athavA pradeza kI tAratamyatA se baMdhate haiN| gAr3hA taila lagA huA hogA to jyAdA reta ke kaNa majabUtI se cipakeMge aura mAmUlI taila hogA to cipa kara jaldI chUTa bhI jaayeNge| aisI hI tAratamyatA ina karmoM kI hotI hai, jitanI kAlAvadhi ke liye inakA baMdha hotA hai, usake pUrNa hone para ye baMdhe hue karma udaya meM Ate haiM aura apanA zubha athavA azubha phala jIvAtmA ko dete haiN| karmoM kI yaha vyavasthA itanI sughar3a hai ki ye mahAn se mahAn AtmA ko bhI nahIM bkhshte| vItarAgatA aura usake bAda AtmA jaba kriyA karanA hI chor3a detI hai, tabhI ye karma piMDa chor3ate haiN| kintu jaba taka saMsAra meM bhaTakAva hai, jIva kI pratyeka kriyA tadanurUpa karma se AtmA ko Abaddha karatI hI hai| karma baMdha se koI bhI saMsArI jIva baca nahIM sakatA hai, balki apane karmAnusAra vaha bhinna-bhinna gatiyoM meM bhramaNa karatA hai tathA bhinna-bhinna paristhitiyoM kA anubhava letA hai| yadyapi jIva hI apane karmoM kA karttA hotA hai phira bhI apane karma yoga para usakA koI vaza nahIM hotaa| apane karmoM ke phala use apane bAMdhe hue karmoM ke anusAra hI bhoganA hogaa| nikAcita karmoM meM to tanika bhI parivartana nahIM kara sakatA hai| kintu karmoM kA kartA hone se jIva hI svayaM apane bhAgya kA nirmAtA bhI hai| maiM karmoM kA kartA hUM kyoMki mere dvArA kI jAne vAlI kriyAoM para merA vaza hotA hai| jaisI merI vicAraNA hotI hai, vaisI hI kriyA hotI hai athavA maiM apanI vicAraNA ko zubha rUpa bhI de sakatA hU~ to azubha rUpa bhii| yadi maiM cAhU~ to zubha kriyAeM karUM aura puNya karma bAMdhU jo mujhe zubha 102
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ phala deveN| isake viparIta yadi maiM azubha kriyAe~ karU~ to unase pApa karmoM kA baMdha avazya hogA / to jahA~ taka vicAraNA banAne aura kriyAe~ karane kA sambandha hai, maiM hI apane bhAgya kA nirmAtA hotA huuN| jaisI kriyAe~ maiM karU~gA, vaise kI karma bNdheNge| jaise karmoM kA baMdhana hogA, vaisA hI phala Age mujhe bhoganA par3egA / phala bhoga meM maiM svataMtra nahIM hU~ kintu kriyAe~ karane meM svataMtra hU~ / isa kAraNa Aja jaba mujhe sukha ke sAdhana aura dharmArAdhana kI anukUlatAe~ prApta hotI haiM to mujhe yahI anubhava honA cAhiye ki pahale zubha kArya karake maiMne apane bhAgya kA zubha nirmANa kiyA jisakA zubha phala Aja mujhe mila rahA hai| isake sthAna para Aja yadi mujhe duHkhoM kA sAmanA karanA par3a rahA hai to usake pIche kA tathya bhI apane pahale bAMdhe hue karma hI hoMge, ataH ye duHkha bhI mere apane hI banAye hue haiN| sabhI sthitiyA~ pUrva karma phala ke pariNAma svarUpa hI ho--aisI bhI bAta nahIM hai| hama apanI navIna kriyAoM se bhI naye karmoM kI baMdha karate rahate haiM / karma baMdha kI prakriyA ke isa vizleSaNa se yaha spaSTa ho jAnA cAhiye ki jIva va ajIva ke saMyoga se jIva kI jo kriyAe~ hotI haiM ve kriyAe~ hI karma baMdha kA kAraNa banatI haiN| karma baMdha ke anurUpa hI jIva ko usakA phala bhoganA hotA hai / kriyAe~ karane taka jIva kI apanI svataMtratA hone ke kAraNa vaha cAhe jaisA apanA bhAgya banA sakatA hai| bAda meM phala bhoga ke samaya usako cauMkanA nahIM cAhiye, balki use dhairya aura zAnti se sahana karanA cAhiye tAki isa zubha kriyA se pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hone ke sAtha navIna karmoM kA baMdhana ho aura agara bandha ho bhI to zubha yoga kAraNa ke rahane se puNya karma kA hI bandhana hove / ] (karmoM kI yaha sArI vyavasthA itanI sughar3a, samprabhAvI tathA vaijJAnika hai ki isakA gaharAI se anubhava karate hue AtmA- vikAsa kI mahAyAtrA ko saphala banAyA jA sakatA hai| bazarte ki hama isa siddhAnta ke marma ko hRdayaMgama kreN| karmoM kA Agamana, avarodha evaM kSaya T jIva ajIva saMyoga se karma baMdha kI prakriyA kA kucha vizleSaNa maiMne kiyA to maiM isa tathya ko bhI spaSTa karUM ki karma baMdha ko haTAne meM bhI jIva kA puruSArtha saphala ho sakatA hai| maiM karmoM kA karttA hU~ aura karttA banane taka merI svataMtratA hai, para bhoktA honA lagabhaga karmAnusAra hogA hI / maiM karma bhAra se dabA huA hU~ kintu yaha nahIM hai ki maiM ekadama paravaza hI ho gayA huuN| usa bhAra ko apane puruSArtha se maiM haTAne meM bhI samartha huuN| yA yoM kahU~ ki agara merA saMkalpa, sAhasa aura puruSArtha sakriya hai to maiM kisI bhI stara para parAdhIna yAne ki karmoM ke adhIna nahIM huuN| maiM apane karma baMdha ko unake udaya hone se pahale bhI kSaya bhI kara sakatA huuN| puruSArtha kI kucha kamI rahe to use dabA sakatA hU~--upazAyita kara sakatA huuN| aura yaha to hai hI ki maiM Ane vAle karmoM ko pahale hI avaruddha bhI kara sakatA hU~ / ataH vastutaH maiM sajaga Atma svarUpa ke nAte hara samaya svataMtra hU~ - parataMtra kabhI bhI nahIM, kahIM bhI nahIM / maiM prabuddha hU~ sadA jAgRta hU~ to sadA svataMtra hU~ parantu yadi maiM prabuddha bhI nahIM hU~ aura sadA jAgRta bhI nahI hUM to prati kSaNa karmoM kI mAra se parAdhIna evaM pIr3ita bhI rahUMgA hI / kAraNa pApa karmoM ko bemAnI meM haMsate-haMsate bAMdha lUMgA lekina jaba unakA azubha phala bhogUMgA taba phira bemAnI meM duHkha sahate hue hAya - vilApa karUMgA jisase phira naye azubha karmoM kA baMdha kara luuNgaa| merA 103
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAna aura merA moha mujhe karma baMdha kI aisI jaTila zRMkhalA se bAMdha degA ki merA usase chuTakArA bahuta hI kaThina ho jAyagA / yahI kAraNa hai ki samyak jJAna, samyak zraddhA tathA samyak AcaraNa kisI bhI vikAsazIla AtmA ke liye anivArya hai / samyaktva hai to yahI samajha hai aura sahI samajha hai to mAniye ki unmukta vikAsa hai| isIliye maiM kahatA hU~ ki maiM prabuddha hU~ sadA jAgRta huuN| yaha buddhi aura jAgRti mujhe hara samaya karma baMdha ke prati sAvadhAna banAye rakhatI hai / maiM apanI pratyeka kriyA kI zubhatA aura azubhatA ke viSaya meM bahuta satarka rahatA huuN| yahI satarkatA mujhe apanI mana, vacana tathA karma para apanA niyaMtraNa banAye rakhane meM sakSamatA pradAna karatI hai / isa sakSamatA ke bala para hI maiM apanI svataMtratA ko banAye rakhatA hU~, tabhI hakIkata meM maiM apane 'maiM' pana kI saccI anubhUti letA hU~ / jaba merA 'maiM' sAvadhAna, satarka aura svataMtra hotA hai to vaha karmoM ke Agamana kA avarodha, upazama evaM kSaya karane ke liye bhI apanA sAmarthya saMcita karatA hai| maiM jAna cukA hUM ki jaba bhI maiM kisI prakAra kI kriyA karatA hUM to tadanukUla karmoM kA mere Atma pradezoM ke sAtha baMdha hotA hai| aura yaha kriyAoM kA karma avirAma gati se merA calatA rahatA hai - kabhI bhI eka pala ke liye bhI yaha krama rukatA nahIM hai| maiM eka kSaNa ke liye bhI niSkriya nahIM hotA hU~ / yadi maiM koI zubha kriyA karatA hU~ to pUrvabaddha karmoM kI nirjarA bhI hotI hai to kabhI puNya rUpa zubha karma kA baMdha hotA hai aura yadi maiM koI azubha kriyA karatA hU~ to pApa karma kA baMdha hotA hai / (zubha karma kA baMdha mujhe zubha phala dene vAlA banatA hai to azubha karma ke baMdha se mujhe azubha phala milatA hai| aura eka bAra karma baMdha hone ke bAda usakA zubhAzubha phala mujhe bhoganA hI par3atA hai| zubha phala meM mujhe suvicAraNA, zubha vacana tathA zubha sAdhanoM kA saMyoga milatA hai jinakI sahAyatA se apane Atma-vikAsa ke mahatkAryoM meM adhika sakSama tathA sAmarthyavAna banatA hU~ / kintu merA azubha phala mujhe adhika azubhatA meM ghasITatA hai / yadi merI sAvadhAnI nahIM jage to azubhatA kA ghanatva nirantara bar3hatA jAtA hai jisake kuphala svarUpa merI azubha karma - baddhatA adhikAdhika ghanIbhUta hotI jAtI hai aura maiM adhikAdhika duHkhoM se ghiratA huA cAra gati, caurAsI lAkha jIvayoniyoM meM paribhramaNa karatA rahatA hU~ / ataH merI sAvadhAnI ke sAtha merA yaha nizcaya banatA hai ki maiM baMdhate hue karmoM kA avarodha karUM / yaha bAta mukhya rUpa meM azubha karmoM ke sambandha meM hai| maiM saMkalpabaddha hokara pratyeka kSaNa apanI kriyAzIlatA ke viSaya meM yaha dhyAna rakhatA hU~ ki vaha azubhatA se dUra rhe| maiM satkAryoM meM hI saMlagna rahUM, satvacana hI apane muMha se nikAlUM tathA zubha dhyAnoM meM hI apanI cetanA ko kendrita karUM - isakA pakkA khayAla rakhatA huuN| yaha khayAla hI mujhe azubha karmoM ke baMdha se bacAtA hai| isase azubha karmoM kA avarodha hotA hai / yaha merI avarodha zakti jitanI adhika bar3hatI hai, maiM apane Atma pradezoM ko azubha karma saMlagnatA se rakSita banAtA jAtA huuN| azubha karmoM ke avarodha meM jaba mujhe saphalatA milane laga jAtI hai taba merI abhilASA jAgatI hai ki maiM apane Atma pradezoM ke sAtha pahale se saMlagna karmoM ko bhI samApta karanA AraMbha karU~ tAki merI AtmA halukarmA banane lge| yaha zubha kArya maiM saMyama kI sAdhanA evaM vividha prakAra ke tapoM kI ArAdhanA ke mAdhyama se karanA cAhatA huuN| merA saMyama jitanA sazakta banatA hai aura tapArAdhana jitanA kaThora hotA hai, mere baMdhe hue karma yA to dabane lagate haiM yA dhIre-dhIre kSaya ko prApta 104
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone lagate haiN| isa prakriyA ko upazama yA kSama kahate haiN| karmoM ke upazama kI kriyA bhI adhUrI kahalAtI haiM kyoMki pUrNa kSaya ke binA pUrNa Atma-vikAsa saMbhava nahIM hotA hai| rAkha ke Dhera ke nIce dabe hue aMgAre kabhI bhI ughar3a jAne para tathA havA kA bahAva pAne para phira se bhar3aka sakate haiM aura phira se jala va jalA sakate haiM ataH una aMgAroM ko pUrI taraha bujhAye binA nizcintatA nahIM lI jA sakatI hai| usI prakAra upazamita karmoM kI avasara pAkara punaH sakriyatA grahaNa karane kI AzaMkA banI rahatI hai, isa kAraNa lakSya ko karma-kSaya ke hetu kendrita kara lenA hI maiM zreyaskara mAnatA huuN|) ___ isa zreSTha lakSya se anuprANita hokara maiM ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma kI sAdhanA ko adhika sazakta banA letA huuN| sAMsArikatA ke sparza mAtra se taba maiM cauMkane laga jAtA hU~ aura muni dharma kI sajagatA ko AtmasAta kara letA huuN| taba merI sukhada kAmanA banatI hai ki maiM azubha karmoM kI taraha zubha karmoM kA bhI kSaya karane lguuN| sampUrNa karma-kSaya merA, aTala aura antima dhyeya bana jAtA hai kyoMki maiM jAnatA hU~ ki sampUrNa karma kSaya ke pazcAt hI cetana-jar3a saMyoga se sampUrNa mukti ho sakatI hai| isa sampUrNa mukti ko hI maiM merA mokSa mAnatA hU~ jaba merI AtmA sadA sarvadA ke liye siddha avasthA meM avasthita ho jAyagI tathA jyoti-rUpa bana jaaygii| ___ pApa-puNya mImAMsA apane mokSa ke saMdarbha meM mujhe pApa puNya kI samyak mImAMsA kara lenI cAhiye tAki Atma vikAsa kA merA dhyeya aTala bana ske| pApa-puNya ke sambandha meM eka tathya ko maiM pahale jAna luuN| maiM samajhU ki yaha saMsAra eka mahAsAgara ke samAna hai jisako pAra karake mujhe dUsare kinAre para rahe hue siddha sthala para pahu~canA hai| vartamAna meM mere Atma-pradeza AThoM karmoM ke jaTila baMdhanoM se baMdhe hue haiN| ye baMdhana itane jaTila haiM ki maiM mahAsAgara ke atala jala meM DUbatA utaratA hU~ kintu apanI tairane kI zakti kA upayoga bhI nahIM kara pAtA huuN| taba mere vicAroM meM yaha satya ubhara kara Upara AtA hai ki maiM tairane kI tanika koziza bhI tabhI kara sakatA hUM jaba mere ye baMdhana kama se kama kucha to DhIle ho| usa samaya kA merA anubhava itanA kaTuka aura duHkhadAyaka hotA hai ki maiM isa mahAsAgara meM gulAMce khAne ke sAtha magaramacchoM aura bhayAnaka jantuoM athavA tUphAnoM ke rUpa meM Ate hue bhISaNa khataroM ko nirIha dRSTi se dekhatA hUM, una khataroM meM burI taraha kSatavikSata hotA rahatA hU~ kintu jaTila baMdhanoM ke kAraNa apane ko bacA nahIM pAtA huuN| merI aisI duravasthA hI merI jAgRti kA kAraNa banatI hai| taba maiM socatA hUM ki aba bhI maiM apanI ajJAna evaM moha grasta kriyAoM ke sambandha meM satarkatA baratUM aura una kriyAoM kI punarAvRti ko jitanI roka sakU, rokane kA satprayAsa kruuN| merA yaha satprayAsa pApa kAryoM ko samajha kara unameM pravRti rokane se prAraMbha hotA hai| pApa kAryoM kA aThAraha prakAra kA jo vargIkaraNa maiMne Upara batAyA hai, usI para maiM kramika rUpa se cintana karanA cAhatA hUM ki kaise apane dainika jIvana meM unase jitanA adhika ho sake bacatA huA calUM / pApoM aura mahApApo meM pahalA pApa sthAna mAnA gayA hai hiMsA ko, isI kAraNa ahiMsA ko parama dharma kA nAma diyA gayA hai| mahApApa kI sampUrNa nivRtti se hI parama dharma kI prApti ho sakatI hai| hiMsA kI vyAkhyA kI gaI hai--pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / maiM jaba sAMsArika jar3a padArthoM 105
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI prApti kI dizA meM atyanta moha-grasta banakara pravRti karatA hU~ taba mere mana-mAnasa para pramAda kI pramattA chA jAtI hai| maiM bebhAna ho jAtA hUM aura itanA taka nahIM dekha pAtA hU~ ki maiM apanI kisa kriyA se kitane anya prANiyoM kA vadha kara rahA hU~ unakA chedana-bhedana kara rahA hU~ -unake prANoM (dasa prANa) ko kaSTa pahu~cA rahA hU~ una para zAsana karake unako apane adhikAra meM le rahA hUM athavA unako hairAna aura parezAna kara rahA huuN| pramAda kA aisA hI ghAtaka prabhAva hotA hai jisameM merI cetanA zUnya sI bana kara indriyoM ke viSaya-vikAroM meM rata bana jAtI hai| aisI mana-sthiti meM maiM jIva karma baMdha kA mAdaka bhAra ekatrita kara letA huuN| ___ maiM jAnatA hU~ ki hiMsA kA janma aura vistAra mere pramAda-yoga se hotA hai| hiMsA ke jitane nikRSTa rUpoM ko maiM samajhatA hU~ tabhI mere jAgarUka dhyAna meM ahiMsA ke utkRSTa rUpa bhI tairane lagate haiN| maiM jaba kisI prANI kI kisI bhI indriya ,mana, vacana, kAyA, zvAsozvAsa yA AyuSya para AghAta karatA hU~ aura usakI usase paidA hone vAlI tar3apana ko dekhatA hU~ to mere antaHkaraNa meM karuNA kI lahareM bhI uThane lagatI haiN| kintu jaba taka pramAda yoga kA mere mana mAnasa meM pracaMDa rUpa banA huA rahatA hai taba taka maiM una prANiyoM kI tar3apana meM sukhAnubhava bhI karatA hU~ aura aTTahAsa karatA huA yaha ghamaMDa karatA hU~ ki maiM kitanA mahAbalI huuN| yaha merA sukhAbhAsa ghRNita glAni meM badalane lagatA hai jaba maiM kucha sacetana hokara karuNA-bhAva kI pratIti letA huuN| kintu merI aisI pariNati tabhI ubhara sakatI hai jaba maiM mithyAtva ke aMdhakAra se nikala kara samyaktva ke Aloka meM gamana karane kA saMkalpa letA huuN| ___sAmAnyatayA jaba maiM aThArahoM pApoM meM racApacA rahatA hUM taba hiMsA ke krUra kArya mujhe dUsare pApoM ke paMka meM ghasITate rahate haiN| maiM hiMsaka hotA hUM to asatyabhASI bhI bana jAtA huuN| niHzaMka hokara jhUTha bolatA hU~ aura jhUThA AcaraNa karatA hU~ jaise ki mujhe apanI ina duSpravRttiyoM kA koI kuphala bhoganA hI nahIM pdd'egaa| hiMsA aura jhUTha se laisa hokara taba maiM caurya karma meM pravRtti karatA huuN| dUsaroM dvArA na dI huI vastu ko lene kI bAta to chor3iye, maiM jora-jabaradastI se dUsare prANiyoM ko prApta vastuoM ko chIna letA hU~ aura unako vastuoM ke abhAva meM paTaka kara duHkhita va pIr3ita banA detA huuN| Aja kI jaTila Arthika vyavasthA meM to maiM apanA vaibhava aura aizvarya azakta prANiyoM kA zoSaNa karake prApta karatA hU~ kyoMki yaha prakRti kA niyama hai ki yadi sabako apane nirvAha ke liye nItipUrNa zrama karanA ho to usase nirvAha to ho sakatA hai lekina saMcaya saMbhava nhiiN| Aja kucha hAthoM meM apAra parigraha sattA aura sampadA kA jo saMcaya dikhAI de rahA hai, vaha adhikAMza rUpa zoSaNa ke krUra karma se - apane lAkhoM karor3oM sAthiyoM ke utpIr3ana se kiyA jAtA hai| yaha saba adattAdAna athavA caurya karma kA pApa hai| merA duSTatApUrNa anabhava hai ki jaba-jaba maiM hiMsaka. jhaThA aura cora banA haM aura moha-pramatta banakara parigraha kA saMcaya jaTA sakA ha~ taba-taba maiM sAMsArika sakhoM ke pIche pAgala hokara bhAgA hU~ aura sabase pahale indriyoM ke tetIsa viSayoM meM lipta huA hU~, jisakA mohita kara dene vAlA sabase bar3A rUpa rahA hai maithuna / taba maine brahmacarya ko kucha bhI nahIM samajhA tathA apanI prApta zaktiyoM ko kuzIla sevana meM lagAne lgaa| kAma bhogoM ko hI maiMne sukha mAnA aura bAra-bAra duHkhI hote hue bhI isI sukha ke liye daur3adhUpa kii| maithuna ke sAtha parigraha ke saMcaya meM maiMne apAra Asakti bhI apane mana meM jamA krlii| isa prakAra ina pAMca mahApApoM kA maiM putalA bana gyaa| mahApApI banakara maiM pApa paMka meM gahare se gaharA ghaMsatA hI calA gyaa| prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha ke vikAra mujhe krodha, mAna, mAyA aura lobha ke vikAra-kSetra 106
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM le gye| maiM hara bAta para krodha karane lagA kyoMki mujhameM apane varcasva va adhikAroM kA mAna samA gayA thaa| isake sAtha hI apane usa jhUThe mAna ko banAye rakhane ke liye maiM kapaTa pUrNa ceSTAeM karake mAyA kA AcaraNa karane lgaa| sAMsArika upalabdhiyoM meM ina duSTatApUrNa vRttiyoM evaM pravRttiyoM ke sahAre mujhe jyoM-jyoM lAbha hone lagA, tyoM-tyoM merA lobha bhI bar3hatA gayA / lobha bar3hatA aura maiM adhikAdhika lAbha pAne kI lAlasA se pApapUrNa kAryoM meM adhikAdhika duSTatA se juTa pdd'taa| merI saMjJA - zUnyatA lAlasAoM kI bhar3akatI huI usa Aga meM ghI kA kAma karatI / taba mana ke gahare konoM meM ubharatI thI isa saMsAra meM mujhe Duboye rakhane vAlI mUla kuvRttiyA~rAga aura dveSa / jo mere manojJa sambandha aura padArtha hote, unase maiM gAr3he rAga-bhAva se jur3a jaataa| tabhI prakaTa hotI usakI pratikriyA rUpa dveSa kI durbhAvanA / jo sambandha aura padArtha mere liye amanojJa anacAhe hote unake prati maiM dveSa se bhara uThatA aura una logoM ke prati bhI jo merI manojJatA - lAlasA yAne ki cAhata kA virodha karate, usameM bAdhA DAlate athavA mere varcasva ke viruddha sAmane khar3e hote / rAga aura dveSa ke bhAvoM meM maiM itanA Andolita aura kampAyamAna ho jAtA ki eka pala bhI maiM ina vRttiyoM se vilaga nahI ho paataa| hara samaya mujhe yahI soca lagA rahatA ki kisa prakAra maiM apane cahetoM (vyakti sambandha yA padArtha) kI rakhavAlI karU~ aura kaise apane virodhiyoM kA sarvanAza kara DAlUM / yahI ghAta - pratighAta aharniza mere mana-mastiSka meM calatA rahatA aura usake mAraka tanAvoM ko bhogate hue bhI maiM rAga-dveSa kI vRttiyoM ko chor3a nahIM pAtA tathA unase saMcAlita hone vAlI pravRttiyoM ke dabAva ko miTA nahIM pAtA / maiM apanI aisI kalaMkita manaHsthiti meM kalaha ke alAvA aura kyA karatA ? rAtadina apanI azubha vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM phaMsA raha kara saba ora kalaha aura kleza meM lagA rahatA / apane svArthoM para par3ane vAlI jarA sI coTa se bhI maiM bilabilA uThatA aura dUra ke hI logoM se nahIM balki apane 'khUna ke riztoM se bhI bhayaMkara kalaha karatA / mere svArthoM kI ghRNita pUrti meM Ar3e Ane vAle logoM para jhUThe kalaMka (abhyAkhyAna) lagAtA, dUsaroM kI cugalI ( paizunya ) karatA, unakI chala chadma se bharI nindA ( para parivAda) karatA aura apanI pAMcoM indriyoM ke tevIsoM viSayoM kI manojJatA se khuza hotA rahatA to unakI amanojJatA se kupita banA rati aura arati pApa DUbA rhtaa| mujhe surIlA saMgIta sunane ko milatA to khuzI se cahaka uThatA lekina kar3avI AvAja sunakara aprasanna ho jaataa| AMkhoM se kAma-bhogoM ko ukasAne vAle sundara dRzya dikhAI par3ate to maiM mudita ho jAtA lekina kurUpatA ko dekhakara bhar3aka jAtA / sugaMdhiyoM kI sA~seM lekara maiM Ananda mAnatA to durgaMdha se nAka-bhauM sikor3a letA / rasa bhare padArthoM ko maiM caTakhAre le lekara khAtA to asvAda padArthoM ko sAmane pAkara krodha se bhara utthtaa| isI prakAra sparza sukha ke hiMDole meM jhUlate hue maiM svargIya sukhoM kI mastI mAnatA to vaisI sukha sAmagrI na milane athavA china jAne para maiM santApa aura vikSobha se bhara uThatA / rati-arati ke isa pApa se maiM bhramita banA rahatA aura dharma meM koI ruci nahIM letA / apanI rati- arati ke svArthoM meM kapaTa sahita jhUTha (mAyA mRSAvAda) bolane kI jaise merI Adata hI bana gaI thI / aura merI isa nikRSTatA kA mUla kAraNa thA mithyA - darzana zalya yAne mana, vacana evaM karma kA mithyAtva jo mujhe kudeva, kuguru tathA kudharma ke kucakroM meM ulajhAye rakhatA thA / Aja mujhe merI una kuvRttiyoM para kaThora pazcAttApa hotA hai ki ina kucakroM ke kuphala-svarUpa maiM usa taraha ke vyavasAya karatA thA jo vyakti-hita evaM samAja vyavasthA ke nAte 107
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSiddha mAne gaye haiN| maiM vyakti-hita aura samAja vyavasthA kI tarapha AMkheM mUMde rahatA thA aura sirpha apane hI svArthI lAbha ke liye lAlAyita banatA thaa| ve vyavasAya, jo maiMne ina lAlasAoM meM bhaTaka kara kiye, isa prakAra ke the ( 1 ) aMgAra karma - sarva prANiyoM ke lie sukhakara vanoM ke vRkSa kATa kara unake koyale banAnA tathA usakA vyApAra karanA, (2) vana karma - vana kharIda kara yA Theke para lekara vRkSoM ko kATa kara yA kaTavA kara becanA, (3) zAkaTa karma - gAr3I, ikkA, bagghI Adi pazu-vAhana banAnA tathA becanA, (4) bhATaka karma - bhAr3A kamAne ke lie pazu-cAlita gAr3I Adi se dUsaroM ke sAmAna ko DhonA, U~Ta-ghor3A-baila Adi pazuoM ko kirAye para dekara AjIvikA calAnA, (5) sphoTana karma - bhUmi (khAna) Adi phor3anA aura usameM se nikale hue khanija padArthoM ko becanA, (6) danta vANijya - hAthI dAMta, zaMkha Adi kA vyApAra karanA tathA aise dAMta Adi nikalavAne kI vyavasthA karanA, (7) lAkSa-vANijya - bhArI jIva-hiMsA ke kAraNa rUpa lAkha, capar3I rezama Adi padArtha nikalavAnA va unakA vyApAra karanA, (8) rasa vANijya - madirA Adi banAne va becane kA kArya karanA (6) keza vANijya - dAsa, dAsI, pazu Adi ke bAla nikalavAnA va unakA vyApAra karanA, (10) viSa vANijya - saMkhiyA Adi taraha-taraha ke viSa jantu - hatyA se nikalavAne tathA unakA vyApAra karanA, (11) yaMtra pIr3ana karma - tila, Ikha Adi perane ke yaMtra calAnA va calavAnA tathA usakA dhaMdhA karanA, (12) nilachana karma - baila, ghor3e Adi ko napuMsaka banAne kA dhaMdhA karanA, (13) davAgnidAyaka karma - jaMgala Adi meM Aga lagAne yA lagavAne kA dhaMdhA karanA, (14) sarodraha tar3Aga zoSaNa karma - jhIla, kuMDa, tAlAba Adi ko sukhAne kA dhaMdhA karanA evaM (15) asatIjana poSaNa karma - apanI AjIvikA calAne ke lie duScaritra striyoM, zikArI prANiyoM Adi kA poSaNa karanA / taba maiM nahIM samajhatA thA ki ahiMsA meM vizvAsa rakhane vAle eka sAdhaka ko aise hiMsApUrNa vyavasAya nahIM apanAnI caahiye| apanI AjIvikA mujhe ahiMsaka upAyoM tathA naitikatA ke sAtha hI calAnI cAhiye-- yaha bhAna mujhe bAda meM upajA / hiMsA-bhare vyavasAya calAte hue bhalA koI bhI ahiMsA pAlana kI dizA meM Age kaise bar3ha sakatA hai ? maiM aba jAna gayA hU~ ki ye saba karmAdAna pApoM ke dvAra haiM jinheM banda karake hI maiM apanI azubhatA ko ghaTA sakatA hU~ tathA apane mana, vacana evaM karma kI zubhatA ko bar3hA sakatA huuN| yaha zubhatA jaba bar3hatI hai to mere Atma pradezoM se azubha karmoM kA baMdha DhIlA hotA hai tathA zubha kAryoM ke baMdha se puNya karmoM kA upArjana hotA hai| zubhatA kI nirjarA ke sAtha kabhI usa manodazA meM lokopakArI kArya karane kI merI zakti bhI saMgaThita banatI hai evaM satkArya karate rahane kA merA saMkalpa bhI sudRr3ha hotA hai / mana, vacana evaM kAyA ke zubha yogoM ke pravartana kAla maiM puNya kArya karane kA abhilASI evaM samartha banatA huuN| puNya rUpa zubha karmoM kA baMdha nau prakAra se ho sakatA hai| maiM jarUratamanda aura yogya pAtra ko bhojana ke liye anna dUM, dUdha pAnI vagerA pIne kI vastue~ sulabha karU~, Avazyaka vastra pradAna karUM, Thaharane ke lie sthAna upalabdha karAUM tathA bichAne va sone ke lie pATalA bistara Adi dUM to kramazaH anna puNya, pAna puNya, vastra puNya, layana puNya va zayana puNya rUpa zubha karma kA mere baMdha hogaa| isake sivAya guNiyoM ko dekhakara mana meM prasannatA kA anubhava vANI ke dvArA yogyoM kI prazaMsA evaM zarIra se gurujanoM kI sevA suzrUSA karane mana, vacana evaM kAyA puNya kA arjana hotA hai| antima nauvAM puNya kArya mAnA gayA hai namaskAra ko ki maiM bhAva bhakti pUrvaka apane pUjya evaM gurujanoM ko namratA se vandana Adi karUM / ye puNyopArjana ke kAraNabhUta pavitra kArya 108
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahe gaye haiM jinake liye yadi maiM yathAsthAna yathAsamaya evaM yathAzakti apanI karmaNyatA kA arpaNa karU~ to mere puNya karmoM kA baMdha saMbhava banatA hai / maiM yaha bhI jAna gayA hU~ ki yadi mere zubha puNya karmoM kA baMdha ho jAtA hai unakI tAratamyatA ke anusAra isa prakAra se unakA zubha phala bhI mujhe prApta ho sakatA hai ki maiM sAtA vedanIya kA anubhava karU~ yAne ki mujhe sukha pradAyaka sAdhana sAmagrI mile| mujhe gati anupUrvI tathA Ayu meM manuSya yA deva janma mila sakatA hai tathA ucca gautra bhii| pAMcoM prakAra ke zarIra paMcendriya jAti ke sAtha zreSTha aMgopAMga, saMhanana va saMsthAna yukta bhI mujhe mila sakate haiN| varNa, gaMdha, rasa, sparza zubha rUpa to agurU- laghu, parAghAta, zvAsozvAsa, Atapa aura udyota bhI pUrNa zubhatA se mujhe prApta ho sakate haiN| nAma kI dRSTi se trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, sukhada, Adeya aura yazaH kIrti nAma bhI sulabha ho sakate haiN| aura to aura puNya karma ke baMdha kI ucca sthiti bane to tIrthaMkaratva bhI prApta ho sakatA hai / maiM Upara yaha batAne kA prayAsa kara rahA thA ki saMsAra rUpI isa mahAsAgara meM jaTila karma baMdha se baMdhI huI merI AtmA apane bacAva kA koI upAya nahIM kara sakatI hai jaba taka ki vaha pahale jaTila baMdhanoM ko DhIle karane kI kozizeM na kre| karma baMdhanoM ko DhIlA karane kA, dhIre-dhIre kATane kA aura anta meM unakA sampUrNa rUpa se kSaya kara dene kA yahI upAya hai ki pApa kAryoM meM nirantara hotI huI apanI pravRti kA nirodha kiyA jAya evaM unake sthAna para zubha kAryoM kA aisA krama calAyA jAya ki zubha puNya karmoM kA baMdha ho / isake phalasvarUpa mere karmoM ke ve jaTila baMdhana DhIle par3ane lgeNge| jaba baMdhana DhIle par3ane lageMge to hAtha-pAMva apanI tAkata dikhAne ke liye kucha-kucha AjAdI pAne lgeNge| hAtha pAMvoM ko yogya rIti se calA calAkara maiM eka ora apane ko DUbane se bacAne kI koziza karane lagUMgA to dUsarI ora apane aMgoM ke liye adhika AjAdI pAte rahane kI ceSTA meM lguuNgaa| isa bIca mere puNyodaya se mujhe aise anukUla sAdhanoM kI prApti bhI ho sakegI ki jinakI sahAyatA se maiM isa mahAsAgara ke pAra jA skuuN| arthAt maiM pAnI meM na DUbUM aura apanA tairanA jArI rakha sakUM aisA upakaraNa mila jAya yA majabUta naukA hI prApta ho jAya tAki maiM mahAsAgara meM mujhe Dubone kI ceSTA karane vAlI laharoM aura A~dhiyoM kA kAmayAba mukAbalA kara skuuN| adhika puNyodaya ho to mujhe suvidhA sampanna bar3A jahAja bhI mila sakatA hai jisake kAraNa mahAsAgara meM mere DUbane kA khatarA hI na rahe aura use pAra kara lene kI sunizcitatA paidA ho jaay| ye saba upalabdhiyA~ pUrva kRta puNya kAryoM ke phalodaya meM mila sakatI hai| pApa karmoM ke baMdha samaya-samaya para pratikUlatAeM paidA karate haiN| jinake kAraNa dharmArAdhanA meM nita naI bAdhAe~ khar3I hotI haiM to Atma vikAsa meM svastha abhiruci kA hI abhAva bana jAtA hai| dUsarI ora puNya karmoM ke baMdha se phalodaya ke samaya aisI anukUlatAe~ aura utsAhavardhaka paristhitiyA~ paidA hotI rahatI hai ki Atma-vikAsa kI mahAyAtrA meM Age bar3hate hue hara taraha ke zubha saMyoga sulabha hote haiN| dharma meM ruci, dharma meM AsthA tathA dharma meM parAkrama dikhAne kI pravRtti isI puNya karma tathA usake phala se prApta anukUlatAoM ke AdhAra para saphalatA ke sUtra prakaTa karatI hai| pApa karmoM kA phalodaya mujhe sAMsArika duHkhoM ke isa mahAsAgara meM gahare DubotA hai to puNya karmoM kA phalodaya isa mahAsAgara ko taira kara pAra karane kI acchI se acchI kSamatAe~ mujhe pradAna karatA hai / pApa puNya kI mImAMsA meM maiM isa satya ko bhI dhyAna meM le lenA cAhatA hUM ki carama lakSya ke rUpa meM pApa karmoM ke sAtha puNya karmoM kA bhI kSaya karanA par3atA hai 106
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki kaise bhI karmoM kA baMdha ho vaha cetana-jar3a saMyoga kI nIMva ko nahIM tor3atA hai jabaki isa saMyoga kI buniyAda ko pUrI taraha se nestanAbUda karane ke bAda hI merI AtmA ko pUrNa svataMtratA mila skegii| sabhI karmoM kA baMdha samApta ho jAyagA tabhI unakA phala bhoga bhI samApta hogaa| pApa kAryoM se nivRtti isaliye anivArya hotI hai ki saMsAra rUpI mahAsAgara meM gahare DUba jAne se apanI AtmA kI rakSA karUM to puNya kAryoM kI pravRtti se mujhe ve sAdhana sulabha ho sakeMge jinakI sahAyatA se maiM : kuzalatA evaM saphalatA pUrvaka usa mahAsAgara ke pAra pahu~ca skuuN| kintu yaha bhI maiM jAnatA hU~ ki isa mahAsAgara ke usa pAra pahu~ca jAne ke bAda vahA~ kI bhUmi para maiM apanA pAMva tabhI rakha sakU~gA jaba maiM pAra pahuMcAne vAlI nAva yA jahAja ko bhI chor3a duuN| eka karma DUbotA hai to dUsarA karma tairAtA hai, lekina mahAsAgara se pAra pA lene ke bAda donoM karmoM ko tyAganA Avazyaka ho jAtA hai| pApa karmoM kA kSaya kara diyA jAya parantu jaba taka puNya karmoM ko bhI maiM nahIM khapAUMgA, taba taka merA mokSa nahIM ho skegaa| jar3a-cetana saMyoga rUpa sAMsArikatA kI pUrNa samApti tabhI prakaTa hogI jaba sampUrNa kriyAe~ evaM sampUrNa karma baMdhana bhI samApta ho jaayeNge| ___ maiM socatA hUM ki jaba taka pApa kAryoM se sampUrNatayA nivRtti saMbhava nahIM banatI hai, taba taka mujhe puNya karma ke baMdha ke zubha prayAsa karate rahane caahiye| puNya ke pratiphala rUpa jo anukUla saMsAdhana upalabdha hote raheMge, unakI sahAyatA se mujhe merI sAdhanA meM adhikAdhika zakti prApta hotI rhegii| mokSa kA carama caraNa yaha merI AtmA ke parAkrama aura puruSArtha kA carama caraNa hogA ki maiM apanI sarva karma baMdhana samApti ke sAtha hI mokSa kI prApti krluuN| isa dRSTi se vibhinna staroM para puNya karma ke upArjana kI vibhinna sthitiyA~ rahatI haiN| pahale stara para jaba taka ki manuSya janma Arya kSetra Adi kI dharmAcaraNa kI anukUlatAe~ na mileM-puNya ko upAdeya mAnanA hogA, kAraNa ina puNya prakRtiyoM kI prApti ke binA mujhe cAritra kI prApti hI saMbhava nahIM ho skegii| parantu jaba mujhe cAritra kI prApti ho jAyagI tathA eka sAdhaka kI avasthA meM jaba maiM avasthita ho jAU~gA taba puNya mere liye upAdeya na rahakara mAtra jJeya ho jaaygaa| aura AtmA ko caudahaveM sarvocca guNa sthAna meM cAritra kI pUrNatA mila jAne para yahI puNya bhI heya ho jAtA hai kyoMki usako tyAge bagera mokSa ke mahimAmaya kSetra meM praveza nahIM mila sakatA hai| sabhI karma prakRtiyoM kA sarvathA kSaya hone para hI merI AtmA kA carama caraNa mokSa ke mahAtmya kA varaNa kregaa| mujhe samajhanA cAhiye ki yaha mokSa kyA hotA hai, kisa mArga se mokSa kI tarapha Age bar3hA jA sakatA hai aura kina dvAroM se mokSa ke mahala meM praveza milatA hai ? __ anAdikAla se saMsAra meM jar3a ke sAtha Abaddha isa AtmA ko jar3a ke baMdhana se pUrNatayA mukta kara lene kA nAma hI mokSa hai| jaise eka darpaNa para maila aura kAlikha jama jAtI hai to usameM svarUpa darzana nahIM ho sakatA hai| yadi maila aura kAlikha kI parata halkI huI to usameM halkI hI sahIpraticchAyA dikhAI de sakatI hai| kintu maila aura kAlikha kI parateM yadi eka para eka karake kaI car3hI huI ho to usameM pratibimba kI tanika jhalaka bhI nahIM dekha skeNge| to kyA usa samaya yaha mAnA jA sakatA hai ki darpaNa kI darzana kSamatA hI naSTa ho gaI hai ? koI yaha nahIM mAnegA balki yahI kahegA ki darpaNa para jame maila ko mala malakara dho-pauMcha lIjiye aura phira dekhiye ki usakI mUlarUpa meM rahI huI darzana kSamatA punaH prakaTa ho jAtI hai yA nhiiN| 110
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hotA hai| kA hotI hai jAtmA kI merI dhAraNA hai ki yahI sthiti merI AtmA kI bhI hai| cetanA kA pravAha yA AtmA kI zaktiyA~ kabhI bhI astitvahIna nahIM hotI hai. mAtra unakI prabhA niSteja ho jAtI hai| usakA vAlA hI kAraNa hotA hai| karmoM kA car3hA huA maila apane jJAna, darzana, cAritra evaM tapa kI kaThina sAdhanA se dho-pauMcha DAlUM to merA aTala vizvAsa hai ki merA bhI Atma svarUpa siddha svarUpa kI parama ujjvalatA kA varaNa kara legaa| mahattvapUrNa yahI puruSArtha haiM ki karma maila ko parI taraha se sApha kara liyA jAya to ina cAra mArgoM se saMbhava hai--(1) samyak jJAna, (2) samyak darzana, (3) samyak cAritra evaM (4) tpaaraadhn| satpara prarUpaNA-mokSa satsvarUpa hai kyoMki mokSa zuddha evaM eka pada hai| saMsAra meM jitane bhI ekapada vAle padArtha haiM, ve saba satsvarUpa haiM--jaise ghaTa paTa Adi / do pada vAle padArtha sat aura asat donoM ho sakate haiM jaise kharazrRMga yA baMdhyAputra asat hai to gau-zRMga, rAjaputra sat svarUpa haiN| ataH mokSa kA eka pada vAcya hone se satsvarUpa hai| jina mArgaNAoM (upalabdhiyoM) se yukta jIva mokSa jA sakate haiM, ve mArgaNAe~ manuSyagati, paMcendriya jAti, trasakAma, bhAvasiddhika, saMjJI, yathAkhyAta cAritra, kSAyika samyaktva, anAhAraka, kevala jJAna aura kevala darzana haiN| inake atirikta cAra mArgaNAoM-- kaSAya, veda, yoga evaM lezyA se yukta jIva mokSa nahIM jA sakate haiN| mokSa ke vibhinna dvAroM kA varNana isa prakAra haiM-(1) dravya dvAra siddha jIva ananta haiM, (2) kSetra dvAra--lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga meM saba siddha avasthita haiM (3) sparzana dvAra--loka ke agrabhAga meM siddha rahe hue haiM, (4) kAla dvAra-eka siddha kI apekSA se siddha jIva sAdi ananta haiM aura saba siddhoM kI apekSA se siddha jIva anAdi ananta haiN| (5) antara dvAra--siddha jIvoM meM antara nahIM haiM kyoMki koI punaH saMsAra meM Akara janma nahIM letA to saba siddha kevala jJAna va kevala darzana kI apekSA se eka samAna hote haiM, (6) bhAga dvAra--siddha jIva saMsArI jIvoM ke anantaveM bhAga haiN| (7) bhAvadvAra-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika rUpa pAMca bhAvoM meM se siddha jIvoM meM kevala jJAna va kevala darzana rUpa kSAyika bhAva aura jIvatva rUpa pAriNAmika bhAva hI hote haiM, (8) alpa bahutva dvAra-liMga kI apekSA se sabase thor3e napuMsaka siddha, strIsiddha unase saMkhyAtaguNe adhika aura puruSasiddha unase saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| isa prakAra AtmA kA karma rUpI baMdhana se sarvathA chUTa jAnA tathA sampUrNa AtmA ke pradezoM se sabhI karmoM kA kSaya honA 'mokSa' kahalAtA hai| kabhI mere mana meM zaMkA uThatI hai ki mokSa hai bhI yA nhiiN| tabhI mujhe Apta vacanoM kA dhyAna AtA hai ki jinameM saMzaya ke prakAra bhI batAye haiM to unakA samAdhAna bhI kiyA gayA hai| saMzaya ke bindu ye haiM--(1) yadi mokSa nahIM hai to kyA AtmA dIpaka ke samAna hai jo jaise dIpaka to usakA astitva bhI samApta ho jAtA hai ? (2) kyA karma aura jIva kA sambandha jaise anAdi hai vaise ananta bhI hai ? athavA (3) kyA rAga, dveSa, mada, moha, janma, jarA, roga, Adi duHkhoM ke kSaya ho jAne para AtmA kA mokSa ho jAtA hai aura phira bhI usakA astitva banA rahatA hai ? ina sandehoM ko dUra karake sahI samAdhAna isa prakAra prastuta kiyA gayA hai ki dIpaka kI taraha AtmA kA sarvanAza mAnanA ucita nahIM hai kyoMki kisI bhI vastu kA sarvanAza nahIM hotA hai| dUdha kI paryAya dahI meM to ghar3e kI paryAya ThIkaroM meM badala jAtI hai| usI prakAra dIpaka bujha jAne ke bAda vaha aMdhakAra kI paryAya meM badala jAtA hai| dIpaka bhI pahale cakSurindriya se jAnA jAtA hai aura bujhane para ghrANendriya se jAnA jAtA hai jisase pramANita hai ki usakA sarvathA samuccheda nahIM hotA hai| isI prakAra AtmA kA bhI mokSa ho jAne para usakA siddha svarUpa bana jAtA hai| isa kAraNa karma jIva kA sambandha anAdi 111
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazya hai kintu ananta nahIM hai, kyoMki sabhI prakAra ke duHkhoM ke naSTa ho jAne para AtmA parama sukha ko prApta hotI hai--yahI usakA mokSa hai jahA~ para bhI vaha apane astitva ko banAye rakhatI hai| sabhI prakAra kI bAdhAoM va AvaraNoM kA naSTa ho jAnA hI parama sukha kA hetu banatA hai| kabhI yaha bhI zaMkA ho ki pApa se duHkha hotA hai to puNya se sukha-phira puNya karma bhI naSTa ho jAne se mokSa meM sukha kaise milegA? usakA samAdhAna hai ki puNya se hone vAlA sukha vAstavika nahIM hotA hai kyoMki vaha karmoM ke udaya se hotA hai| vAstavika sukha karmoM ke sabhI AvaraNoM ke samApta ho jAne se hI milatA hai| yahI kAraNa hai ki isa saMsAra meM bar3e-bar3e cakravartI samrATa bhI sukhI nahIM rhe| saMsAra kA sukha mAtra sukhAbhAsa hotA hai| jaise ki pyAsa lagane para pAnI piyA to sukha anubhava huA kintu thor3I dera bAda phira pyAsa kA duHkha satAne laga jAtA hai| saMsAra kA sukha vikAroM kA sukha hotA hai jo kSaNika hotA hai kintu sarva vikAra samApti ke pazcAt mokSa kA jo sukha milatA hai, vaha zAzvata aura avyAbAdha hotA hai evaM sarva icchAoM se pare parama samAdhiyukta hotA hai| maiM mokSa ke saMdarbha meM isa Apta vacana kA punaH punaH smaraNa karatA hU~ ki samyak jJAna dvArA AtmA nava tattvoM ke svarUpa ko jAnatI hai, samyak darzana dvArA usa para zraddhA karatI hai tathA samyak cAritra evaM tapa kI ArAdhanA dvArA navIna karmoM ke Agamana ko rokatI evaM purAne karmoM ko naSTa karake apane parama zuddha svarUpa ko prApta karatI hai| yaha satya mere antarhadaya meM gahare paiThA huA hai aura maiM mAnatA hU~ ki mokSa hI Atma-vikAsa kI mahAyAtrA kA gaMtavya hai| samyaktva kI prakAzakiraNeM saMsAra kI pragAr3ha mohagrastatA se merI AntarikatA jaba pUrI taraha se vyAmohita rahatI thI, taba maiM ajJAna ke aMdhakAra meM hI gote lagAtA thA aura isa mithyAjJAna ko hI satya mAnatA thA ki jo kucha isa saMsAra ke sukha haiM, ve hI sacce sukha haiM tathA unheM yena kena prakAreNa prApta kara lene meM hI mujhe apanA sampUrNa zrama lagA denA cAhiye / isa mithyA jJAna para hI merI zraddhA AdhArita rahatI thI ataH yaha zraddhA bhI mithyA thii| mithyA jJAna evaM mithyA zraddhA ke AdhAra para mere sabhI kArya kalApa bhI tadanusAra calate the jisake kAraNa merA AcaraNa bhI mithyA thaa| yaha saba mere Atma svarUpa para chAyA huA mithyAtva kA kalaMka thaa| kintu jaba maiMne nava tattvoM kI jAnakArI lI evaM jIva-ajIva ke sambandhoM kI pahicAna kI to mujhe mithyAtva kA yathAvat rUpa kucha kucha samajha meM Ane lgaa| kyA mithyAtva hai aura kyA samyaktva hai--isakA halkA-sA AbhAsa hone lgaa| jaba yaha jAnA ki jIva kisa prakAra kI apanI kriyAoM se pApa aura puNya-donoM prakAra ke karmoM kA kSaya kara sakatA hai tathA parama sukha rUpa mokSa bhI prApta kara sakatA hai taba aMdhakAra kI parateM mere mana-mAnasa para se haTane lgii| aMdhakAra ko cIratI huI taba kucha prakAza-kiraNeM vastu-svarUpa kA yathAvat darzana karAne lgii| maiM taba samajha pAyA ki ye hI samyaktva kI prakAza kiraNeM thii| jyoM-jyoM mithyAtva ke kAle bAdala chaMTane lage, tyoM-tyoM prakAza kA ghanatva bar3hane lgaa| mithyAtvapUrNa dhAraNAoM, zraddhAnoM tathA kriyAkalApoM meM jaba zuddhatA evaM vAstavikatA kA praveza hone lagA taba mujhe Antarika Ananda milA aura mere antarmana ne kahA ki yaha samyaktva kA praveza haidhAraNAoM, zraddhAnoM evaM kriyA kalApoM ko vizuddha banAte rahane kI prakriyA kA prAraMbha hai| 112
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujhe yAda hai ki tabhI mere antaHkaraNa meM mithyAtva aura samyaktva kA dvandva chir3a gayA thaa| prakAza ke prakaTa hote hI aMdhakAra meM har3akampa maca gayA thaa| merI zanaiH zanaiH jAgatI huI cetanA ne aMdhakAra meM phaile bhaya ko mahasUsa kiyA thA--mithyAtva kA khokhalApana jAhira hone lagA thaa| apanI cetanA kI jAgRti ke bAda mithyAtva kA hauMsalA bhI DhIlA par3ane lagA thaa| usakI AkrAmaka zakti kamajora hone lagI thii| samyaktva kI prakAza kiraNoM kI upasthiti meM merI cetanA ko vizvAsa hone lagA ki aba taka mithyAtva ko pakar3a kara vaha jo apane ko nizciMta aura sukhI mAna rahI thI, bhramapUrNa thaa| aura isa prakAra usakA bhrama TUTane lagA thaa| ___ maiM dhIre-dhIre samyaktva kA svarUpa samajhane lgaa| jaise kamajora najara vAlA cazmA lagA kara spaSTa dekhane laga jAtA hai, vaise hI usa aMdhakAra meM samyaktva kA jo cazmA merI dRSTi para car3hA to usase mithyAtva kA mAraka svarUpa bhI mujhe dikhAI dene lagA aura samyaktva kA tAraka svarUpa bhii| vizaddha kiye hue mithyAtva ke pudagaloM se mujhe dravya samyaktva milA aura kevalI prarUpita tattvoM meM jo zraddhA jamI, usase mujhe bhAva-samyaktva kI prApti huii| dravya evaM bhAva samyaktva kI upasthiti se mere Atma svarUpa ko vizuddha se vizuddhatara banAne kA eka suvyavasthita krama bhI taba cala pdd'aa| isI krama se merI AzA baMdhI ki aba merI AtmA guNasthAnoM ke utkRSTa sopAnoM para car3hane lagegI aura eka dina mokSa rUpa parama sukha ko prApta kara lene kA sAmarthya bhI juTA skegii| taba majhe samyaktatra ke vividha rUpoM kI bhI anubhUti hone lgii| maiMne jAnA ki samyaktva dravya rUpa bhI hotA hai aura bhAva rUpa bhii| paudgalika pariNamana usakA dravya rUpa hai to samyaktva tattvoM meM samyak abhiruci ke vikAsa se usakA bhAva rUpa banatA hai| isI prakAra samyaktva ko nizcaya evaM vyavahAra ke do rUpoM meM bhI dekha sakate haiN| AtmA kA vaha pariNAma jisake hone se jJAna zuddha hotA hai, vaha nizcaya samyaktva kahalAtA hai| sudeva, suguru tathA sudharma meM vizvAsa karane kA nAma vyavahAra samyaktva hai| samyaktva ke kAraNoM ko bhI vyavahAra samyaktva kA hI nAma diyA jAtA hai| samyaktva kA eka anya svarUpa naisargika evaM Adhigamika saMjJAoM se bhI jAnA jAtA hai| pUrva kSayopazama ke kAraNa binA guru-upadeza ke svabhAva se hI vItarAga-dRSTa bhAvoM ko dravya, kSetra, kAla, bhAva aura nAma Adi nikSepoM se jAna lenA tathA zraddhA karanA naisargika samyaktva hai jaisA ki marUdevI mAtA ko huA thaa| isakA Adhigamika samyaktva guru Adi ke upadeza se athavA aMga upAMga Adi ke adhyayana se jIvAdi tattvoM para ruci evaM zraddhA honA kahalAtA hai| isI prakAra samyaktva kA svarUpa paudgalika tathA apaudgalika mAnA gayA hai| kSAyopazamika samyaktva ko paudgalika samyaktva kahate haiM kyoMki kSAyopazamika samyaktva meM samakita mohanIya ke pudgaloM kA vedana hotA hai| kintu apaudgalika samyaktva meM samakita mohanIya kA sarvathA nAza athavA upazama ho jAtA hai, usakA vedana nahIM hotA hai| yaha kSAyika aura aupazamika rUpa samyaktva hotA hai| ___eka anya dRSTi se samyaktva ko kAraka, rocaka evaM dIpaka rUpa meM bhI paribhASita kiyA gayA hai| jisa samyaktva ke prakaTa hone para cAritra meM pariNati ho, athavA jisa AcaraNa se samyaktva kA AvirbhAva ho, jo svayaM meM cAritra kA pAlana karatA ho va dUsaroM ko prerita karatA ho usa samaya usakA kAraka rUpa dikhAI detA hai| rocaka samyaktva vaha hai jisameM AtmA sadanuSThAna (cAritra) meM ruci to letI hai lekina svayaM sadanuSThAna (cAritra) kA AcaraNa nahIM kara pAtI hai| yaha rocaka rUpa cauthe 113
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnavartI AtmA ko hotA hai| tIsare, jo mithyA dRSTi AtmA svayaM tattva zraddhAna se zUnya hote hue dUsaroM meM upadezAdi dvArA tattva ke prati zraddhA utpanna karavAtI hai usa AtmA ke samyaktva kA svarUpa dIpaka rUpa hotA hai| dIpaka samyaktvadhArI svayaM to mithyAtvI hotA hai kintu upadeza Adi rUpa pariNAma dvArA dUsaroM meM samyaktutva utpanna karane meM vaha kAraNa rUpa banatA hai, isI dRSTi se use bhI samyaktUcI kahA hai| isI prakAra samyaktva aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika rUpa bhI hote haiM / anantAnubandhI kaSAyacatuSTaya darzana mohanIya kI tInoM prakRtiyoM upazama se hone vAlA AtmA kA pariNAma aupazamika samyaktva hotA hai| anantAnubandhI cAra kaSAyoM ke tathA darzana mohanIya kI tInoM prakRtiyoM ke kSaya hone para jo pariNAma- vizeSa prakaTa hotA hai, vaha kSAyika samyaktva kahalAtA hai / udaya prApta mithyAtva ke kSaya se aura anudaya prApta mithyAtva ke upazama se evaM samakita mohanIya ke udaya se hone vAlA AtmA kA pariNAma kSAyopazamika samyaktva hotA hai / maiMne samyaktva ke tIna liMgoM (cihnoM) kI pahicAna kI hai jo isa prakAra haiM- (1) zruta dharma meM rAga--jitanA taruNa puruSa raMga-rAga meM anurakta rahatA hai, usase bhI adhika zAstra-zravaNa meM anurakta rahanA, (2) cAritra dharma meM rAga - jisa prakAra tIna dina kA bhUkhA manuSya khIra Adi kA AhAra rucipUrvaka karanA cAhatA hai, usase bhI adhika cAritra dharma pAlane kI icchA rakhanA, tathA (3) deva guru kI vaiyAvRtya kA niyama -- deva aura guru meM pUjya bhAva rakhanA aura unakA mAna-sammAna rUpa vaiyAvRtya kA niyama karanA / samyaktva kI tIna zuddhiyA~ bhI isa dRSTi se batAI gaI hai ki vItarAga deva, vItarAga deva dvArA pratipAdita dharma evaM vItarAga deva kI AjJAnusAra vicarane vAle sAdhu hI vizva meM sArabhUta hai aisA vicAra karanA / maiMne samyaktva ke pA~ca bhedoM para bhI vicAra kiyA hai jo samyaktva ke sabhI pahaluoM para rauzanI DAlate haiM - ( 1 ) upazama samyaktva anantAnubandhI cAra kaSAya aura darzana mohanIya kI tIna prakRtiyoM-- kula sAta prakRtiyoM ke upazama se prakaTa hone vAlA tattva- ruci rUpa Atma pariNAma upazama samyaktva kahalAtA hai jisakI sthiti antarmuhurta kI hotI hai / (2) sAsvAdAna samyaktva - upazama samyaktva se gira kara mithyAtva kI ora Ate hue jIva ke, midhyAtva meM pahu~cane se pahale jo pariNAma rahate haiM, vahI sAsvAdAna samyaktva hai| isa samaya kaSAyoM kA udaya rahane se pariNAma nirmala nahIM rahate (3) kSAyopazamika samyaktva - kaSAyoM ke udaya se prApta mithyAtva ko kSaya karake anudaya prApta mithyAtva kA upazama karate hue jIva ke pariNAma - vizeSa ko kSAyopazamika samyaktva kahate haiM / (4) vedaka samyaktva kSAyopazamika samyaktva vAlA jIva samyaktva mohanIya ke puMja kA adhikAMza kSaya karane vAlA jIva jaba samakita mohanIya ke AkhirI pudgaloM ko vedatA hai, taba hone vAle Atma-pariNAma ko vedaka samyaktva kahate haiN| tathA (5) kSAyika samyaktva - kaSAya va darzana mohanIya kI sAtoM prakRtiyoM ke kSaya hone se hone vAlA jIva kA tattva ruci rUpa pariNAma kSAyika samyaktva kahalAtA hai / yaha samyaktva sAdi kintu ananta hotA hai / mujhe samyaktva kI prApti huI hai yA nahIM--isakI pahicAna samyaktva ke lakSaNoM ke AdhAra para hI kI jA sakatI hai, ataH samyaktva ke lakSaNoM ko bhalIbhAMti hRdayaMgama kara lenA maiM apanA karttavya mAnatA hU~ jo isa prakAra haiM (1) sama - tIvratama kaSAya ke udaya meM nahIM Ane se jo zAnti bhAva utpanna hotA hai use sama kahate haiM, (2) saMvega - manuSya evaM devatA jAtiyoM ke sukhoM kA parihAra karake 114
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSa ke sukhoM kI abhilASA rakhane kA nAma saMvega hai, (3) nirveda saMsAra se udAsInatA rUpa vairAgya-bhAva kA honA nirveda kahalAtA hai, (4) anukampA niSpakSa hokara duHkhI prANiyoM ke duHkhoM ko miTAne kI bhAvapravaNatA kA nAma anukampA hai| yaha dravya aura bhAva rUpa hotI hai| zakti hone para duHkhI jIvoM ke duHkha dUra karanA dravya anukampA hai to duHkhI jIvoM ke duHkha dekhakara dayA se hRdaya kA komala ho jAnA bhAva anukampA hai (5) Astikya--vItarAga devoM dvArA upadezita tattvoM para zraddhA rakhane kA nAma Astikya hai| samyaktva se sambandhita isa zAstrIya vivecana se yaha mujhe spaSTa ho gayA hai ki navatattva evaM SaD dravyoM ke svarUpa meM arthAt saMsArI jIva ko siddha svarUpa banAne kI prakriyA meM dRr3ha AsthA ho jAne kA nAma samyaktva hai| samyaktva ke mUlAdhAra rUpI AsthA ke ye chaH sthAna kahe gaye haiM (1) cetanA lakSaNa jIva kA astitva hai, (2) jIva zAzvata arthAt utpatti aura vinAza rahita hai, (3) jIva karmoM kA kartA hai, (4) apane kiye hue karmoM kA jIva svayaM bhoktA hai, (5) rAga, dveSa, mada, moha, janma, jarA, rogAdi kA atyanta kSaya ho jAnA mokSa hai tathA (6) samyak jJAna, darzana aura cAritra tInoM mila kara mokSa kA mArga hai| merA vicAra hai ki samyaktva ke ullikhita sar3asaTha boloM ke mAdhyama se samyaktva kA cahuMmukhI svarUpa subodha ho jAtA hai, ve bheda isa prakAra hai zraddhA 4 (parama artha paricaya, parama artha sevA, mithyA kI saMgata nahIM, pAkhaMDI kI saMgata nahIM), liMga 3 (taruNa kI rAgaraMga ruci se adhika dharma ruci, bhUkhe ko khIra kI icchA se bhI adhika dharmAbhilASA, vaiyAvRtya), vinaya 10 (arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sthavira, kula, gaNa, saMgha, svadharmI, kriyAvanta kA yathAyogya sabhAna), zuddhi 3 (vItarAga deva, vItarAga dharma tathA vItarAga AjJA meM calane vAle sAdhu ko hI loka meM sArabhUta mAnanA), lakSaNa 5 (sama, saMvega, nirveda, anukampA, AsthA), dUSaNa 5 (zaMkA, kAMkSA, vitigicchA, para pAkhaMDI prazaMsA, para pAkhaMDI paricaya), bhUSaNa-5 (dhIrajavanta, dipAvanahAra, bhakti-bhAvI, catura, saMgha sevaka), prabhAvaka 8 (sUtra jJAna, prabodha, yathArtha vAda-vivAda, trikAla jJAna, tapazcaryA, vidhA jJAna, prasiddha vrata, zAstra prayoga), AgAra 6 (devatA, rAjA, mAtA-pitA, paMca, balavanta, aTavI meM bhaya) jayaNA 6 (AlApa, saMlApa, dAna, pradAna, vandanA, guNagrAma), sthAnaka 6 (nagara meM dvAra samAna, vRkSa meM bIja samAna, dukAna meM vastu samAna, maMjUSA meM ratna samAna, thAla meM bhojana samAna, kile meM koTa samAna), bhAvanA 6 (cetanA lakSaNa, dravya zAzvata, AtmA kartA, bhoktA, bhavi ko mokSa, mokSa mArga) sAra rUpa meM sampatva kI saMkSipta paribhASA yaha hai ki vItarAga devoM dvArA prarUpita pAramArthika jIvAdi tattvoM kA zraddhAna krnaa| samyaktva kI IMTa para mokSa kA mahala mithyAtva kA svarUpa evaM nau tattvoM kA vizleSaNa samajha lene ke bAda mere sAmane samattva kA svarUpa spaSTatara ho gayA hai| eka mahala banAyA jAtA hai kintu usake anusAra hI usakI nIMva bhI honI caahiye| nIMva agara kamajora ho aura mahala bar3A va sundara bhI banA liyA jAya taba bhI kyA vaha TikA rahegA? usakI majabUtI nahIM mAna sakate haiN| nIMva kI IMTeM jitanI pukhtA hogI, mahala kI majabUtI bhI utanI hI pakkI bnegii| isa dRSTi se yaha mAnane meM mujhe koI saMkoca nahIM hai ki samyaktva rUpI nIMva kI IMToM ke AdhAra para hI mokSa kA mahala banatA hai| 115
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva aura samyaktva donoM do prakAra kI nIMva kI IMTe haiN| mithyAtva saMsAra ke nazvara sukhAbhAsoM kA mahala khar3A karatA hai to samyaktva kI nIMva para mokSa kA mahala khar3A hotA hai jo eka bhavya evaM vikAsazIla AtmA kA carama lakSya mAnA gayA hai| samyaktva kA artha hogA satyapanA yAne ki satya para Atma vikAsa kI mahAyAtrA ko pratiSThita krnaa| satya meM mana, vANI aura karma kA samAveza honA caahiye| samyaktva ina tInoM prakAroM meM jaba phaila jAtA hai tabhI Atma vikAsa kI buniyAda banatI hai| yaha buniyAda hai sudeva, suguru evaM sudharma para pUrNa zraddhA jisake kAraNa samyaktva kA udbhava hotA hai tathA mana, vANI evaM karma kI samasta vRttiyoM evaM pravRttiyoM meM samyaktvarUpa zubhatA kA prasAra tathA vistaar| maiM ise eka zreSTha viziSTatA mAnatA hUM ki isa samayattva meM kahIM bhI sAmpradAyikatA athavA vyakti-pUjA ko koI sthAna nahIM hai| isa mAnyatA meM na to kisI deva vizeSa ke prati haThAgraha hai evaM na kisI guru vizeSa yA dharma vizeSa ke prati pakSapAtapUrNa bhAva / satya kI kasauTI para jo deva sudeva siddha hote haiM athavA ki jo guru yA dharma 'su' ke vizeSaNa se vibhUSita hote haiM, ve hI eka samyaktvI ke liye ArAdhya haiN| isI kasauTI para kasakara devasthAna para vItarAga deva ko mAnyatA milI hai, kyoMki vItarAga devoM kI mahAn AtmAoM ne sAMsArikatA ke bIja rUpa rAga evaM dveSa ko vyatIta karake parama vizuddha svarUpa grahaNa kara liyaa| cAhe ve vItarAga mahAvIra hue hoM yA anya koI deva sabhI sudeva haiM tathA unakA divya svarUpa hI zraddhA kA viSaya hai| unhoMne jo kucha upadeza Atma vikAsa ke sambandha meM apane svAnubhava se diyA hai, vahI dharma rUpa meM pratiSThita mAnA jAnA caahiye| isa pratiSThA se hI vaha sudharma kahalAtA hai| aise vItarAga devoM kI AjJA meM jo calate haiM tathA aise sudharma kA jo pracAra karate haiM, ve hI suguru rUpa meM sammAna pAte haiN| yahA~ koI haThAgraha, bhedabhAva athavA pakSapAta nahIM hai ki kisI deva, guru yA dharma vizeSa ko hI maaneN| yaha to samyaktvadhArI kI sadbuddhi evaM parIkSA-buddhi kA viSaya hai ki vaha satya ko samajhe tathA deva, guru evaM dharma ke 'su' svarUpa ko apanI zraddhA kA kendra bnaave| samyaktva kI ise hI maiM buniyAda samajhatA hU~ jisake AdhAra para samyak jJAna, samyak zraddhA evaM samyak AcaraNa se paripUrNa jIvana kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| yahI vaha IMTa hai jisa para mokSa kA mahala khar3A kiyA jA sakatA hai| nIMva kI IMTa agara majabUtI se jama gaI hai to Age ke nirmANa ke prati nizcita banA jA sakatA hai| eka samyaktvadhArI sadA sAvadhAna rahatA hai ki vaha apane satpatha se bhaTake nhiiN| yadi kabhI kisI kAraNa se kucha bhaTakAva A bhI jAtA hai to vaha apane Atma niyaMtraNa ke bala para usa bhaTakAva ko samajha jAtA hai aura jaldI se jaldI use dUra kara detA hai| phira vaisA bhaTakAva na A sake isa hetu se vaha nirantara apanI AtmAlocanA karatA rahatA hai| isa prakAra Atma cintana evaM Atma damana ke upAyoM se vaha apane samyaktva ke vistAra evaM vikAsa ke liye athaka puruSArtha karatA rahatA hai| maiM mAnatA hUM ki AtmA ko eka bAra samyaktva kA Aloka prApta ho jAya--yaha usakI eka bahuta bar3I upalabdhi hotI hai| Atma-niyaMtraNa kA dharAtala __maiMne eka bAra jaba samyaktva kA Aloka pA liyA to usase mithyAtva kA aMdhakAra miTane lagA aura mujhe eka aura jIvAdi navatattvoM kA jJAna mila gayA to dUsarI ora sudeva suguru tathA 116
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudharma kI sahI pahicAna ho gii| isa kAraNa mere sAmane Atma vikAsa kA mahAn kSetra dRSTigocara hone lgaa| isa dazA meM mujhe anubhava huA ki maiM apanI zraddhA ko sudRr3ha banAUM tathA prApta samyak jJAna ke prakAza meM apane samagra AcaraNa ko samyak banAtA cluuN| isa prakriyA kI saphalatA ke liye maiM apane liye Atma-niyaMtraNa kA dharAtala taiyAra karanA Avazyaka samajhatA huuN| yaha Atma-niyaMtraNa kyA hai tathA kaise banegA ise maiM samajha luuN| Atma-niyaMtraNa kA artha hai apane Apako kAbU meM rkhnaa| maiM socatA hU~ ki yaha 'Apa' kauna hai aura isako kAbU meM kauna rakhegA? taba mujhe mere 'maiM' kI anubhUti hotI hai aura jisako jisakI yaha anubhUti hotI hai--donoM merA 'maiM' hI hotA hai| isase spaSTa hotA hai ki 'maiM' hI 'maiM' ko niyaMtraNa meM rakhegA arthAt samyaktvadhArI aura sajaga AtmA hI apane Apa ko niyaMtraNa meM rakhegI tathA yahI Atma-niyaMtraNa kA anubhAva hai| aba yaha sthiti aura samasyA mere sAmane AtI hai ki maiM Atma-niyaMtraNa kaise rakhU ? jaise koI sattA ke kisI pada para baiThA huA ho vaha hara samaya apanI sattA kA dhyAna rakhatA hai ki usake pratyeka kArya meM usakI sattA jhalakatI ho to usake sabhI adhInastha usakI sattA kA mAna aura pAlana karate hoN| yaha dhyAna vaha eka pala ke liye bhI nahIM bhUlatA hai| yadi koI apanI bAharI sattA ke zAsana ke prati bhI itanA jAgarUka raha sakatA hai to eka bAra samyaktva kA prakAza pAkara bhalA vaha apanI bhItarI sattA kA usase bhI adhika dhyAna rakhanA kyoM nahIM sIkha jAyagA? __ maiM jaba apanI bhItarI sattA kA dhyAna karatA hUM to bhItarI zAsana kA nakzA mere jJAnacakSuoM ke samakSa khiMca jAtA hai| 'maiM' zAsaka hUM aura merA zAsana hai apane Apa ke Upara tathA apanI indriyoM aura apane mana ke uupr| yaha zAsana mujhe isa taraha calAnA hai ki merA bAharI jIvana bhItara meM upaje prakAza ko pakar3e aura bAhara ke kriyA-kalApa zuddhatA kA svarUpa grahaNa kreN| pratikSaNa merI sAvadhAnI rahe sabase pahale mere apane meM lagane vAle viSaya-kaSAya ke jhoMke, rAga-dveSa ke thaper3e aura pramAda ke hiMDole kahIM mujhe mohAviSTa banAkara bebhAna na karade, kyoMki maiM svayaM bebhAna ho gayA to merI niyaMtraNa kI Dora bhI DhIlI par3a jaaygii| phira mana aura indriyoM ke bahakane ko kauna rokegA tathA ve bahakate rahe to merA bhAna vApasa lauTanA kaThina ho jaaygaa| . isa kAraNa maiM Atma-niyaMtraNa ko sarvAdhika mahattva denA cAhatA huuN| mere 'maiM' ko maiM niyaMtraNa meM rakha letA hUM to phira merA mana aura merI indriyA~ anuzAsana nahIM tor3a skegii| mere niyaMtraNa se inakA niyaMtraNa hogA to vaha saMyukta niyaMtraNa mere sampUrNa AtmA svarUpa kI sAMsArikatA ke vikAroM kI kAlikha se barAbara rakSA karatA rhegaa| AtmAlocanA kA krama maiM socatA hUM ki Atma-niyaMtraNa eka aMkuza kA kAma karegA to AtmAlocanA nirmala jala kaa| eka hAthI ko aMkuza se niyaMtrita kiyA jAtA hai| sAmAnyatayA yaha niyaMtraNa calatA hai| kintu kabhI aisA bhI ho jAtA hai ki mahAvata ke niyaMtraNa ke bAvajUda mastI meM vaha dhUla apane zarIra para uchAla kara use mailA banA detA hai| taba mahAvata sApha pAnI se usake zarIra ko dhokara sApha karatA hai| isI prakAra maiM apane mana, vacana evaM karma para apanA niyaMtraNa sthApita karatA hUM kintu sAMsArika 117
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ paristhitiyA~ bar3I jaTila hotI haiM aura kaI bAra maiM unase prabhAvita ho jAtA huuN| aura paristhitiyoM ke dabAva se maiM kabhI-kabhI Atma-niyaMtraNa se phisala jAtA huuN| aise samaya para yadi maiM niSkriya rahUM to vaha phisalana aura usase merA patana bar3hatA raha sakatA hai, kintu maiM apanI samyaktvI sakriyatA kabhI nahIM tyaagtaa| taba maiM AtmAlocanA kI paddhati apanAtA huuN| vaha yaha ki dina bhara ke apane acche-bure kriyAkalApoM kA lekhA-jokhA maiM sAyaMkAla aura rAta bhara kA lekhAjokhA prAtaHkAla letA huuN| aura avadhi kI dRSTi se prati pakSa aura Age prati saMvatsara bhI vyApaka rUpa se lekhA-jokhA letA huuN| isakA pariNAma yaha hotA hai ki maiM apanAI gaI tathA apanAI jAne vAlI vRttiyoM evaM pravRttiyoM ko parIkSA buddhi se jAMcatA-parakhatA hU~ ki unameM kitanA kharApana rahA aura kitanI khoTa rahI? phira Age ke liye saMkalpa letA hU~ ki jitanA kharApana hai use bar3hAUM tathA jitanI khoTa hai use ghaTAUM aura khatma kruuN| AtmAlocanA kA yaha krama meM niyamita rUpa se calAtA hUM jisase merI apanI bhItarI jhAMkI mujhe dIkhatI rahatI hai| usa jhAMkI ke sAmane rahane se vAstava meM hotA yaha hai ki prAyazcita se pUrva kRta pApa-kAryoM ke sambandha meM merA antaHkaraNa dhula kara svaccha banatA hai to usameM nita navIna jAgRti bhI paidA hotI hai ki kiye hue pApa kAryoM kI punarAvRtti na ho tathA jo azubhatA vartamAna hai use bhI zubhatA meM badalate jaaveN| isa taraha AtmAlocanA nirmala jala kA kAma karatI hai jisase mana kA maila dhulatA rahatA hai| isa krama kA yaha prabhAva hotA hai ki dhulate-dhulate maila kI jamAvaTa kama hotI jAtI hai to cetanA ke atyucca vikAsa ke sAtha darpaNavat pratibimbana vizuddha hote jA rahe AtmasvarUpa meM bhI hone laga jAtA hai| __ maiM AtmAlocanA ke manovaijJAnika mahattva ko bar3A upayogI mAnatA huuN| maiM jAna-bUjhakara eka akArya karatA hUM athavA anajAne meM bhI mere se gaMbhIra bhUla ho jAtI hai taba bhI maiM ise pasanda nahIM karatA ki koI merI nindA to dUra, saccI AlocanA bhI kare | maiM use apanI pratiSThA kA prazna mAnakara saMgharSarata ho jAtA huuN| kintu jaba maiM apanI mAnasikatA ko hI isa taraha moDUM ki maiM hI apanI pravRttiyoM tathA bhUloM kI svayaM hI AlocanA karUM tathA apane gurujanoM ke samakSa unakI nindA karake prAyazcita karanA cAhUM taba merI prakRti meM namratA kA samAveza hogA aura usa vyakti ke prati bhI maiM saralatA dhAraNa kiye rahUMgA jisake prati maiMne dveSa-bhAva ubhArA hogaa| isa prakAra mahasUsa karane kA mana kA svabhAva hI badalatA calA jaaygaa| maiM apanI akRti yA bhUla ko vaisI hI mAnakara usakA parihAra karane kI tatparatA bhI dikhAnA cAhUMgA / maiM apanI kriyAoM para jaba pIche najara DAlUMgA aura guru ke samIpa apane duSkRtyoM kI AlocanA-nindA karUMgA to mujhe bhI bhItara meM vaisA hI halkApana mahasUsa hogA jaisA ki eka bhAravAhI ko apanA bhAra utAra dene para mahasUsa hotA hai| mere mana meM AtA hai ki jaise eka bAlaka bolate hue sarala bhAva se apanA kArya-akArya saba batA detA hai, usI prakAra maiM bhI AtmArthI bana kara mAyA aura mAna ko chor3a dUM tathA sarala bhAva se apane doSoM kI AlocanA kara luuN| yogya vyakti ke samakSa kI jAne vAlI aisI AlocanA mujhe zAstra-zravaNa meM bhI kuzala banAyagI to saccI ArAdhanA kA bala bhI pradAna kregii| isaliye pahale ke doSoM kI pahale tathA bAda ke doSoM kI bAda meM AlocanA niyamita krama se karate rahanA caahiye| sAdhu bhI yadi koI akRtya karale aura binA AlocanA kiye yadi vaha 118
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla dharma ko prApta ho jAya to vaha usakI ArAdhanA nahIM hogI, phira mere jaisI sAmAnya AtmA kI ArAdhanA ke liye to adhika puSTi kI jarUrata pdd'egii| eka bAta avazya hai ki yadi zuddha bhAvapUrvaka AlocanA karate hue smaraNa zakti kI durbalatA se athavA kisI taraha kI jaldabAjI se kisI doSa kI AlocanA bhUla se raha jAya to vaha kSamya mAnI jAyagI kyoMki AlocanA kI zuddha bhAvanA ke sAtha hI mAyA, mada aura gArava ko gAlane se usakA ArAdhaka pada banA rahatA hai| AtmAlocanA karane vAle kI ATha prakAra se guNa sampannatA mAnI gaI hai--jAti sampanna, kula sampanna, vinaya sampanna, jJAna sampanna, darzana-sampanna, cAritra-sampanna, kSAnta-kSamAzIla rahane vAlA tathA dAnta-indriyoM kA damana karane vaalaa| merI mAnyatA hai ki AtmAlocanA aura mAyA kA kabhI gaThajor3a nahI raha sakatA hai| yadi maiM mAyApUrvaka AtmAlocanA karatA hUM to vaha vAstavikatA nahIM hogii| AtmAlocanA meM mAyA kA koI sthAna nahIM hai| yaza kIrti kI paravAha kiye binA AtmAlocanA sadA niSkapaTa, sarala evaM zuddha bhAva se hI honI caahiye| aisA bhI maiM nahIM socuuN| mujhe yaha bhaya rakhanA bhI anupayukta hogA ki AtmAlocanA se merI kIrti aura merA yaza miTa jaaygaa| kintu jo mAyApUrvaka AlocanA karatA hai athavA AlocanA nahIM karatA, vaha hara samaya sazaMkita rahatA hai ki usakA doSa dUsaroM para jAhira to nahIM ho gayA hai| isa sazaMka bhaya ke sAtha vaha mana hI mana pazcAtApa kI Aga meM bhI jalatA rahatA hai| ___ pratikramaNa ke mAdhyama se bhI AtmAlocanA kA kucha rUpa apanAyA jAtA hai| pratikramaNa kA artha hai--pApoM se pIche httnaa| AtmA ke darpaNa para lage dhabboM ko AtmA hI dekhegI aura saMkalpapUrvaka unheM haTAyagI--yaha usa AtmA kA pratikramaNa hogaa| AtmAlocanA yAne apanI hI nindA, to pratikramaNa kA artha hogA ina nindita kAryoM se pIche haTane kA saMkalpa arthAt unakI punarAvRtti nahIM krnaa| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga se apanI AtmA ko haTAkara phira se samyak jJAna, darzana aura cAritra meM lagAnA pratikramaNa kahalAtA hai, zubha yoga se bhaTaka kara azubha yoga meM gaI huI AtmA ko phira se zubha yoga meM avasthita karane kA nAma hI pratikramaNa hai| jo AtmA, apane jJAna, darzana Adi rUpa sthAna se pramAda ke kAraNa mithyAtva Adi ke sthAnoM para calI jAtI hai, pratikramaNa karake phira se mur3akara apane sthAna para A jAtI hai| maiM Atma vikAsa kI prakriyA meM pratikramaNa ke vyApaka mahattva para vicAra karUM to vaha bar3A upayogI hogaa| pratikramaNa ke ATha bheda kiye gaye haiM--(1) pratikramaNa-sIdhA sA artha hai, ulTe pairoM vApasa mudd'naa| yaha do prakAra kA hotA hai--prazasta evaM aprazasta / mithyAtva Adi kA pratikramaNa prazasta to samyaktva Adi kA pratikramaNa aprazasta kahalAtA hai| isakA bhAva rUpa yaha hai ki vItarAga deva rUpI rAjA ne saMyama rUpI mahala kI rakSA karane kI AjJA dii| usa saMyama kI kisI sAdhaka ne virAdhanA kI aura DhiThAI bhI kI to rAgadveSa rUpI rakSakoM ne use mAra DAlA yAne ki vaha janma-maraNa ke cakra meM pha~sa gyaa| koI sAdhaka pramAdavaza asaMyama avasthA ko prApta ho jAya, kintu usa avasthA se punaHsaMyama meM lauTa Ave aura asaMyama meM phira se pravRtti na karane kI pratijJA kara le to vaha mukti kA adhikArI ho jAtA hai| (2) praticAraNA--saMyama ke sabhI aMgoM meM bhalI prakAra calanA aura sAvadhAnatApUrvaka saMyama ko nirdoSa paalnaa| isakA bhAva rUpa yaha hai ki AcArya rUpI seTha ne saMyama rUpI mahala kI sAla-samhAla karane kI AjJA dii| eka sAdhu ne pramAda aura zarIra ke sukha meM par3akara 116
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakI beparavAhI kii| vaha saMsAra meM duHkha pAne lgaa| dUsare sAdhu ne saMyama rUpI mahala kI acchI taraha sAla-samhAla kI roja use bAra-bAra dekhatA rahatA aura jarA-sI bhI tarer3a vagerA dIkhatI to taranta marammata kara letaa| vaha mokSa rUpI sakha kA bhAgI ho gyaa| (3) pariharaNA-saba prakAra se chor3anA arthAt vItarAga rUpI kulaputra manuSya bhava rUpI gokula se nirdoSa cAritra rUpI dUdha lAne kI AjJA dete hai| usa ke do mArga hai--jinakalpa aura sthavira klp| jinakalpa kA mArga sIdhA para ati kaThina hotA hai jisa para uttama saMhanana vAle mahApuruSa hI cala sakate haiN| sthavirakalpa kA mArga upasarga, apavAda Adi ke kAraNa lambA hotA hai| jo jinakalpa ke mArga kA sAmarthya nahIM rakhatA phira bhI usa para calatA hai, vaha saMyama rUpI dUdha ke ghar3e ko rAste meM hI phor3a detA hai --cAritryapatita ho jAtA hai| lekina jo samajhadArI se dravya, kSetra, kAla, bhAva ko jAnakara apanI zakti ke anusAra saMyama kI rakSA karate hue dhIre-dhIre calatA hai aura sthavirakalpa ke mArga ko apanAtA hai, vaha anta meM siddhi ko prApta kara letA hai| (4) vAraNA --isakA artha hotA hai nissedh| jisakA bhAva rUpa hai ki vItarAga rUpI rAjA viSaya bhogoM ko viSa mile pAnI aura anna ko samAna batAkara logoM ko unase dUra rahane kI zikSA dete haiN| jo unakI zikSA nahIM mAnate, ve bhavacakra meM bhaTakate rahate haiM kintu jo usa niSedha ko mAna lete haiM, ve bhava cakra se chUTa jAte haiN| (5) nivRtti- kisI kAma se haTa jaanaa| isakA bhAva rUpa hai ki saMyama bhI eka prakAra kA yuddha hai| yadi usase koI bhAga khar3A hotA hai to use logoM kI avahelanA milatI hai kintu vaha yuddha meM lauTa AtA hai aura AlocanA va pratikramaNa karake guru kI AjJAnusAra calane lagatA hai to vaha saMyama meM sthita ho jAtA hai| (6) nindA-AtmA kI sAkSI se pUrvakRta azubha karmoM ko burA samajhanA nindA hai| Atma-nindA dvArA eka sAdhaka pratidina apane se kahe- he Atman, naraka tiryaMca Adi gatiyoM meM ghUmate hue aba tUne manuSya bhava prApta kiyA hai| samyak darzana, jJAna aura cAritra bhI tujhe milA hai| inhIM ke kAraNa tU mAnanIya bhI huA hai| aba ghamaMDa mata karo ki maiM bahuzruta yA uttama cAritra vAlA huuN| (7) gardA-guru kI sAkSI se apane kiye hue pApoM kI nindA karanA gardA hai| apane duScaritra kI nindA karane se pApakarma DhIle par3a jAte haiM aura pApa halkA ho jAtA hai| pApa ke halke hone se sAdhanA kI sudRr3hatA bar3ha jAtI hai| (8) zuddhi tapasyA Adi se pApa karmoM ko dho DAlanA zuddhi hai| sAdhaka ko bhI kAla kA ullaMghana kiye binA AcArya ke pAsa apane pApoM kI AlocanA kara lenI cAhiye / yahI bhAva zuddhi hai| AtmanindA rUpI auSadhi se aticAra rUpI viSa dUra ho jAtA hai| merA dRr3ha vizvAsa hai ki pratikramaNa rUpa AtmAlocanA kA krama nirantara niyamita rUpa se calatA rahe to merI AtmA pApa-kAryoM meM ulajha-ulajha kara bhI sulajhatI jAyagI aura zanaiH zanaiH pApa ke bojhe ko halkA banAtI jaaygii| __ Atma samIkSaNa se svarUpa darzana niyamita rUpa se nirantara kI jAne vAlI AtmAlocanA se mujhe yaha suphala prApta hogA ki maiM pratikSaNa apane Atma-svarUpa ke prati sAvadhAna ho jaauuNgaa| isase merI Atma-samIkSaNa kI pravRtti bana jaaygii| maiM pratikSaNa sAvadhAnI pUrvaka jaba apanI AtmA kI samasta vRttiyoM evaM pravRttiyoM ko dekhatA rahUMgA, jAMcatA evaM parakhatA rahUMgA to pratikSaNa apane AtmasvarUpa ko dekhatA bhI rahUMgA aura yaha dekhanA hI merA Atma-samIkSaNa kA rUpa le legaa| samyak prakAra se arthAt samatApUrvaka dekhanA 120
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIkSaNa kahalAtA hai aura yaha prakriyA jaba apanI hI AtmA ke sAtha calegI taba vaha Atma-samIkSaNa kI prakriyA hogii| __maiM Atma-samIkSaNa kI apanI isa prakriyA meM dekhane ke sAtha jo 'sama' zabda lagA huA hai usako vizeSa mahattva denA cAhatA huuN| merA dekhanA samatApUrvaka hogA--pakSapAtapUrvaka athavA haThAgrahapUrvaka nhiiN| apanI hI vRttiyoM ko samabhAvapUrvaka dekhanA yadyapi bar3A kaThina kArya hogA, phira bhI abhyAsapUrvaka jaba maiM aisA karane lagUMgA taba apanI cittavRttiyoM ko samyak rIti se dekhanA merI sAdhanA kA eka anivArya aMga bana jaaygaa| jaise kisI vastra ko dhone se pahale yaha jAna lenA Avazyaka hotA hai ki usa para kitane aura kisa prakAra ke dAga lage hue haiN| aura unako dhone ke liye kisa sAdhana se kisa prakAra kA prayAsa karanA par3egA, usI prakAra Atma-svarUpa kI parizuddhi kI dRSTi se yaha AtmasamIkSaNa anivArya rUpa se mujhe karanA hI hogaa| isake binA merA use zuddha banAne kA prayAsa adhUrA hI rahegA tathA avicAraNA ke sAtha usake viphala ho jAne kI bhI pUrI AzaMkA banI rhegii| maiM Atma-samIkSaNa ke mAdhyama se apanI Atma-vRttiyoM kA samyak evaM sUkSma avalokana karatA rahUMgA aura yaha jAnate rahane kI ceSTA karUMgA ki mere mana para kisa prakAra kI aprazasta vRttiyoM ne AkramaNa kara rakhA hai ? mana ke svaccha paTala para kitane-kitane aura kaise-kaise cikane dAga lage hue haiM? vaha kaluSitatA kitanI gaharI hai tathA use dhone ke liye mujhe sAdhanA kisa rUpa meM DhAlanI hogI? ina saba praznoM para mujhe gaharA cintana karanA hogA aura Atmadamana ke upAyoM se mana kI cAdara ko dhonI hogii| Atma-samIkSaNa isa prakAra mere Atma-vikAsa ke liye eka amUlya sAdhana siddha hogA kyoMki samIkSaNa se svarUpa darzana kI nirantaratA mere sAmane banI rhegii| kintu Atma-samIkSaNa kI upayogitA isa stara taka hI ho aisI bAta nahI hai| Atma-samIkSaNa kI upayogitA merI Atma-vikAsa kI mahAyAtrA meM anta taka banI rhegii| svarUpa darzana kI atyucca parAkASThA taka yaha prakriyA mujhe asImatA meM rUpAntarita karatI rhegii| abhI prAraMbha meM to yaha mere liye mAtra nirdezaka kA hI kAma karegI kintu bAda meM to samIkSaNa vRtti mere mana-vacana evaM karma kI samasta yoga kriyA kA kendra hI bana jaaygii| ___ maiM mAnatA hUM ki Atma-samIkSaNa koI sAmAnya prakriyA nahIM hotI hai| yaha merI antarprajJA ke cakSuoM ko ughAr3a degii| jJAna-cakSuoM se AntarikatA ke nirIkSaNa-parIkSaNa kI koI sImA nahIM hotI hai jabaki bAhara ke cakSuoM kI apanI dRSTi-sImA hotI hai| svarUpa darzana kI utkRSTatA ke sAtha nirIkSaNa-parIkSaNa kI yaha sImA nirantara phailatI hI jAtI hai aura jJAna cakSuoM kA prakAza bar3hatA hI jAtA hai| yaha prakAza hI taba merA Atma-prakAza bana jaaygaa| mahattvapUrNa tathya yaha hai ki merI yaha Atma-samIkSaNa kI prakriyA samatvapUrvaka hI prAraMbha honI cAhiye tathA samatvapUrvaka hI calatI bhI rahanI caahiye| samyaktva aura samatAbhAva isa prakriyA ke AdhAragata bindu hone caahiye| jaise ki kisI madhura khAdya padArtha kI tarapha mere mana kI atyadhika Asakti bar3hI to maiM usa Asakti se dUra haTane ke liye usa khAdya padArtha kA icchApUrvaka tyAga hI kara duuNgaa| isake sAtha hI apane mana ko aisA kaThora nirdeza bhI dUMgA ki vaha phira se aise AkarSaNa ke prati Asakta aura lipta na ho| yaha nizcita hai ki 121
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mere aise nirdezoM ko dIrgha kAla ke abhyAsa ke bAda hI saphalatA prApta ho skegii| samaya avazya lagegA kintu isa abhyAsa se una nirdezoM kI prAbhAvikatA bhI sthAyI svarUpa grahaNa karatI jAyagI / maiM mere mana ko aise kaThora nirdeza dete samaya isa bAta kA dhyAna rakhUMgA ki vivazatAvaza athavA pramAdavaza hone vAlI bhUloM ko maiM usI krama se tathA utanI hI sakriya sazaktatA se parimArjita karane kA kArya karUMgA jisa krama se ve uttpanna huI thI / isa paddhati ko apanAne se merA Atma-samIkSaNa eka vaijJAnika rUpa le legaa| yaha sahI hai ki sabhI bhUloM kA samIkSaNa, nirIkSaNa athavA parimArjana eka hI sAtha honA saMbhava nahIM hogA, kintu sthUla pravRttiyoM para niyaMtraNa karate hue merA niyaMtraNa tadanantara sUkSma vRttiyoM ke pariSkAra taka bhI pahuMcatA huA calA jAyagA / Atma-samIkSaNa se merI Atma-cintana tathA Atmadamana kI kriyA valavatI banegI aura jaba taka maiM isameM sAdhana rUpa se saMlagna rahUMgA taba taka merA antaHkaraNa utsAha aura umaMga se paripUrita rahegA aura bhItara kI jijJAsA jAgatI rahegI ki maiM apanI sAdhanA ke AgAmI caraNoM ko sunizcita karatA huuN| taba merI sAdhanA kA kramika vikAsa hotA calA jAyagA / samIkSaNa pUrvaka Atma-cintana evaM Atma-saMzodhana hI usakA AdhAra banegA / maiM prati rAtri ke prathama evaM antima prahara meM svayaM apanI AtmA kA nirIkSaNa karUMgA aura vicAra karUMgA ki maiMne kaunase apane karttavya pUre kiye haiM tathA kaunase karttavya pUre karanA zeSa hai aura kina-kina zakya anuSThAnoM kA maiM AcaraNa nahIM kara rahA hUM? maiM cintana karUMgA ki dUsare loga mujha meM kyA doSa dekha rahe haiM aura mujhe apane-ApameM kyA-kyA doSa dikhAI de rahe haiN| ina doSoM ke bAre meM maiM apane-Apase hI prazna karUMgA ki kyA maiM ina doSoM ko nahIM chor3a rahA hUM ? taba maiM saMkalpa lUMgA ki samyak rIti se apane doSoM ko dekhate hue bhaviSya meM maiM aisA koI doSapUrNa kArya nahIM karUMgA jisase ki merI sAdhanA meM bAdhA phuNce| maiM jaba bhI apanI AtmA ko mana, vacana evaM kAyA sambandhI duSTa vyApAroM meM lagI huI rakhUMgA, usI samaya use zAstrokta vidhi se duSTa vyApAra se haTAkara saMyama vyApAra meM lagA duuNgaa| jaise AkIrNaka jAti kA ghor3A lagAma ke niyaMtraNa meM rahakara sahI rAste para calatA jAtA hai, usI prakAra maiM apanI AtmA ke vidhipUrvaka evaM niyaMtraNapUrvaka saMyama ke rAjapatha para calatA rhuuNgaa| maiM jAnatA hU~ ki jo AtmA pavitra bhAvanAoM se zuddha ho jAtI hai, vaha jala para calane vAlI sughar3a naukA ke samAna bana jAtI hai| vaisI AtmA hI sughar3a naukA kI taraha saMsAra rUpI mahAsAgara ke usa pAra pahu~ca kara apane ko sabhI prakAra ke duHkhoM se mukta kara letI hai / Atma-cintana kI pAvana dhArA meM pravAhita hote hue mujhe anubhUti hotI hai ki AtmA ko vaza meM karanA ati kaThina kArya hai, phira bhI usakA saMzodhana karate rahanA cAhiye kyoMki jo apanI AtmA ko viSayoM kI dRSTi se vaza meM kara letA hai, vaha ihaloka aura paraloka donoM jagaha sukhI banatA hai| dUsare loga vadha, bandhana Adi sAdhanoM se merA damana kareM - isakI apekSA yahI acchA hai ki maiM hI saMyama aura tapa kA AcaraNa kara apane Apa hI apanA damana kruuN| yaha damana apanI AtmA ko viSayoM kI ora jAne se rokane ke rUpa meM hogaa| samasta indriyoM ko apane-apane viSayoM kI ora jAne se rokakara maiM pApoM se apanI AtmA kI rakSA karUMgA kyoMki pApoM se arakSita AtmA hI saMsAra - paribhramaNa karatI hai aura surakSita AtmA saMsAra ke sabhI duHkhoM se mukta ho jAtI hai| maiM socatA hUM ki zrotrendriya kA nigraha karane se maiM manojJa zabdoM meM rAga nahIM karUMgA aura amanojJa zabdoM se dveSa 122
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nahIM kruuNgaa| isI prakAra anya sabhI indriyoM ke nigraha se maiM rAga-dveSa ke kAraNaka karmoM kA baMdha nahIM karUMgA aura purAne bAMdhe hue karmoM kI nirjarA bhI kruuNgaa| jaba-jaba bhI mujhe merI indriyA~ apane-apane viSayoM kI tarapha daur3Akara mujhe pIr3ita banAyagI, taba-taba maiM nIrasa bhojana karane lagUMgA, alpa bhojana karUMgA, khar3A raha kara kAyotsarga karUMgA aura AvazyakatA samajhUgA to AhAra kA kataI tyAga kara dUMgA kintu kAma bhogoM kI ora mana ko nahIM jAne dUMgA tathA apanI sAdhanA ko vikRta nahIM hone duuNgaa| merA jaba aisA nizcaya bana jAyagA ki cAhe zarIra chUTa jAya parantu vItarAga deva kI AjJA kA ullaMghana na karUM, taba mujhe merI indriyA~ saMyama-patha se vicalita nahIM kara skeNgii| maiM samajhatA hU~ ki merA yaha mana rUpI ghor3A bar3A udaMDa, bhayaMkara aura duSTa hai tathA unmArga kI ora daur3atA rahatA hai, maiM yaha bhI samajhatA hUM ki maiM ise dharma zikSA ke dvArA hI apane vaza meM karake samyak mArga para daur3A sakatA huuN| indriyoM aura mana ke sAre viSaya rAgI-manuSya ke liye duHkhadAyI hote haiM kintu vItarAga puruSa ko ye viSaya kabhI tanika-sA bhI duHkha nahIM de sakate haiM aisA socakara maiM rAga aura dveSa ko jItane tathA mokSa kI ora Age bar3hAne vAlI kaThina sAdhanA meM nirata banA rahUMgA / yahI merA Atma-samIkSaNa se Atmacintana tathA Atma-damana kA krama hogA jisase maiM bhalIbhAMti apane svarUpa-darzana karUMgA tathA nirantara karatA rhuuNgaa| parimArjana, saMzodhana va saMzuddhi __Atma-svarUpa ke nirantara nirIkSaNa-parIkSaNa kI prakriyA se maiM jaba apane doSoM ko pahicAna lUMgA, unake kAraNoM ko jAna lUMgA tathA unake ghanatva ko bhI samajha lUMgA taba unheM parimArjita kara lene kI merI abhilASA prabala bana jAyagI, kyoMki maiM yaha bhI sunizcita kara sakU~gA ki kisa prakAra kI sAdhanA ke bala para una doSoM kA saphalatApUrvaka parimArjana ho sakegA? merI prakriyA taba trirUpavatI ho jAyagI-parimArjana, saMzodhana evaM saMzuddhi kI prkriyaa| parimArjana yAne maila ko miTAnA, saMzodhana yAne svarUpa ko sudhAranA tathA saMzuddhi yAne maila ko pUrI taraha dhokara svarUpa ko zaddha banA lenaa| jaise kisI dhabboM vAle kapar3e ko ujalA banAnA ho to pahale usake cikane dhabboM para kisI aise rasAyana kA prayoga karanA par3egA jisake asara se una dhabboM kA maila galakara miTane lge| phira pUre kapar3e para sAbuna Adi kA prayoga karanA par3egA jisase ki usakA samUcA svarUpa sudharane lge| usake bAda sApha pAnI se dhokara use pUrI taraha ujalA banA skeNge| yahI kriyA mailI AtmA ko ujalI banAne ke liye bhI karanI hogii| yadi niSThApUrvaka maiM isa trirUpavatI kriyA para AcaraNa karUM to koI kAraNa nahIM ki maiM apane Atma-svarUpa ko parama vizuddha na banA skuu| maiM mAnatA hUM ki parimArjana, saMzodhana evaM saMzuddhi kI prakriyA niraMtara kriyAzIla prakriyA bana jAtI hai kyoMki merA 'maiM' eka pala ke liye bhI niSkriya nahIM hotA hai| maiM nirantara koI na koI kriyA karatA rahatA hUM aura usa kriyA se sambandhita karma baMdha mere hotA rahatA hai| azubha kriyA hogI to azabha karmoM kA baMdha hogA aura usake kAraNa mere Atma-svarUpa para maila kI eka aura parata cddh'egii| usa maila ko mAMjane, sudhArane va dhone kI prakriyA bhI taba maiM sAtha-sAtha meM claauuNgaa| kintu zubha kriyA hogI aura zubha karmoM kA baMdha hogA taba bhI mujhe unake zubha phala kA upabhoga karanA hogaa| zubha phala kA upabhoga karate samaya saca pUche to merI sAvadhAnI aura adhika bar3ha jAnI 123
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ caahiye| pratikUlatAe~ sAmane AtI haiM aura duHkhadAyI hotI haiM isa kAraNa unase saphala saMgharSa karanA phira bhI sarala hotA hai| parantu anukUlatAoM ke sukha ke samaya unameM rahe hue AkarSaNa ko samajhanA, apane kriyAkalApoM ko saMyamita rakhanA aura sabase Upara samyaktva evaM samabhAva ko prakhara banAye rakhanA apekSAkRta bahuta kaThina hotA hai| yadi usa samaya meM mugdhatA, pralubdhatA tathA mohAviSTatA kA bhAva samA jAya to ve anukUlatAe~ AtmA ke kiye karAye parizrama ko to naSTa kara hI detI hai apitu asaMjJA ke aise daladala meM punaH phaMsA detI hai aura AtmasvarUpa ko mithyAtva ke kAle raMga meM isa taraha raMga detI hai ki usa daladala se bAhara AnA aura kAle raMga ko miTAnA eka bhagIratha kArya ho jAtA ataH maiM anukUlatAoM kI upasthiti meM apane-Apako adhika jAgarUka banA letA hUM aura vaha bhI do prakAra se| eka to usa prApta anukUla sukha suvidhA meM apane ko kataI asaMyamita nahIM banAUM to dUsare, una anukUlatAoM ko apane Atma-vikAsa kI sahayogI sAmagrI bnaaluuN| samajhiye ki yaha manuSya jIvana jo mujhe milA hai| vaha eka sukhadAyI anukUlatA hai kyoMki isake kAraNa merI indriyA~ aura merA mana kaisA bhI anubhava lene meM sakSama hai| eka prakAra to yaha ho sakatA hai ki maiM kAma bhogoM kI tarapha AkRSTa ho jAUM tathA indriyoM va mana ke viSayoM meM rama jaauuN| jinezvara ke siddhAntoM ke pratikUla zraddhA vAlA bana jaauuNgaa| yaha dazA mithyAtva kI ho jAtI hai| dUsarA prakAra hogA ki maiM prApta isa manuSya jIvana kA Atma-sAdhanA ke hita meM pUrNa sadupayoga kruuN| yaha merI AtmA kI jAgRta avasthA hogI tathA aise samaya meM samyaktva kA mere bhItara sadbhAva hogaa| ataH parimArjana, saMzodhana evaM saMzuddhi kI prakriyA ke prati merI jitanI adhika sAvadhAnI hogI, utanA hI maiM pratikUlatAoM meM tathA anukUlatAoM meM bhI apane-Apako saMyama meM sthira rakha skuuNgaa| mithyAtva ke aMdhere ko aisI manaHsthiti ke sAtha maiM dUra haTAte rahane meM aura apanI AntarikatA meM samyaktva kA prakAza phailAte rahane meM bhI saphala ho skuuNgaa| mithyAtva-samyaktna saMgharSa maiM jaba Atma-niyaMtraNa, AtmAlocanA, Atma-samIkSaNa, Atma-cintana, Atma-damana tathA parimArjana-saMzodhana evaM saMzuddhi kI prakriyA meM se pratidina gujaratA rahUMgA, taba mere bhItara mithyAtva evaM samyaktva kA tumula saMgharSa AraMbha ho jaaygaa| eka ora viSaya, kaSAya, kAma bhoga, moha, pramAda Adi ke rUpa meM vikRta vRttiyA~ merI indriyoM ko, mere mana ko tathA mere 'maiM' ko bhI mithyAtva kI aMdhakArapUrNa mohadazA kI ora khIMcegI to dUsarI ora merI jitanI sAdhI huI, jAgRti hogI usake anusAra merA 'maiM' apane Apako sthira rakhegA evaM apanI indriyoM tathA mana ko vidazA meM jAne se rokegaa| jaba taka maiM vikAroM kA pUrI taraha se vinAza nahIM kara lUMgA taba taka apane bhItara meM yaha kaThina saMgharSa calatA hI rhegaa| kabhI do paga idhara to kabhI do paga udhara kA dRzya paidA hotA rhegaa| kabhI pAMva jamegA to kabhI ukhar3a bhI jaaygaa| kabhI pAMva jamAkara samyaktva kI dizA meM kadama bar3heMge to kabhI pAMva phisala kara mithyAtva kI ora jhuka jaayeNge| kabhI-kabhI to samyaktva kI dizA meM bahuta Age taka bar3ha jAne yAne ki vratI Adi ho jAne ke bAda bhI aisI phisalana A sakatI hai ki maiM lur3hakatA huA phira se mithyAtva ke gaDhDhe meM gira pdduuN| yaha bhItara kA dvandva bahuvidha bahurUpI banakara calatA rahatA hai, kintu yaha dvandva avazya hI isa tathya kA pramANa hotA hai ki mere antaHkaraNa meM Atma-vikAsa kI jAgRti kA sUtrapAta ho cukA hai| 124
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva--samyaktva saMgharSa kI velA meM merA 'maiM' dvirUpI ho jAtA hai athavA yoM kaheM ki vaha do bhAgoM meM baMTa jAtA hai| eka 'maiM' dUsare se kahatA hai ai mUrkha, kyA saMyama aura sAdhanA kI bAta karatA hai ? dekha, yaha manuSya tana milA hai--sazakta indriyA~ aura masta mana milA hai| inako pUrI taraha kAma meM le aura saMsAra ke kAma bhogoM kA Ananda utthaa| aisA tana aura jIvana bAra-bAra nahIM milegaa| javAnI do dina meM bIta jAyagI aura phira dUsare logoM ko ye Ananda uThAte hue dekhakara pchtaaygaa| tere tana kI Aja javAnI hai, sugaThita svAsthya hai, dhana aura sArI sukha sAmagrI sAmane hai dekhatA kyA hai masta bana aura mauja udd'aa| jinezvaroM ke siddhAntoM kA Aja koI aucitya nahIM hai| dUsarA 'maiM' ise sunatA hai aura ekadama koI uttara nahIM de pAtA hai, balki vicAra meM par3a jAtA hai| taba pahalA 'maiM' adhika joza se kahane lagatA hai--are, soca meM kyA par3a gayA hai ? yaha Ayu soca karane kI nahIM hai--baiThane aura calane kI bhI nahIM hai| yaha Ayu to hajAra-hajAra umaMgoM ke sAtha ur3ane kI hai| suna, kitanA karNapriya saMgIta A rahA hai ? sunakara tabiyata bAga-bAga ho uThatI hai| dekha, kitanI rUpavatI kanyAe~ tujhe rijhAne ke liye sAmane khar3I haiM? kyA inakI anupama sundaratA tujhe mugdha nahIM banA rahI hai ? sUMdha, kitanI masta banA dene vAlI itroM aura seMToM kI sugandha hai ? sUMghakara hI tana-mana meM mastI chA jAtI hai| tere sAmane kitane prakAra ke sumadhura tathA susvAdu vyaMjana rakhe hue haiM, eka kaura cakhakara to dekha_phira kahIM uMgaliyA~ hI na kATa khAve? aura isa zayanagaha meM praveza to kara_isakI hara sajAvaTa kA sparzasukha to mahasUsa kara, terA roma-roma sukha ke hiMDola meM jhUlane lgegaa| kucha bhI soca mata-raMga, taraMga aura umaMga ke isa sarovara meM AMkheM banda karake kada jA -sakhoM kA pAra nahIM hai| isakA 'maiM' aura adhika cintAgrasta ho gayA taba taka vaha cintanamagna nahIM ho pAyA thaa| vaha kiMkarttavyamUr3hatA meM par3A huA thaa| yaha dekhakara to pahale 'maiM' kA hauMsalA bahuta jyAdA bar3ha gyaa| usane apanI dAsiyoM aura dAsa ko Adeza diyA ki ve isa dUsare 'maiM' ko pakar3a kara mere pAsa le AveM, tAki hama donoM AliMganabaddha hokara eka ho jAveM aura saMsAra ke bhoga-paribhoga masta hokara bhogeN| taba dUsarA 'maiM' kucha jAgA kyoMki use apane sthAna se DigAye jAne kA khatarA paidA ho gayA thaa| jAgA to usakI cintana-dhArA bhI sakriya huii| apane bhItara hI usane vicAra zurU kiyA pahale ki kyA usa 'maiM' ke kahane meM koI saccAI hai ? kyA manuSya tana saMsAra ke kAma bhoga bhogane ke liye hI milA hai athavA cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM kI yaha durlabha prApti, dharma kA sAdhana banane ke liye bar3e puNyodaya se milI hai? yaha pukArane vAlA 'maiM ' kyA alaga hai aura kyA 'maiM' alaga hU~ ? yadi hama donoM eka haiM to vaha mere se bahaka kara alaga kyoM raha gayA hai? kyA merA yaha kartavya nahIM hai ki pahale to maiM hI sthira banA rahUM aura phira usa 'maiM' ko bhI apane meM milA lUM? hama donoM eka hI to haiM--vaha bahakA huA bhAga aura maiM sadhA huA bhaag| jyoM-jyoM ye prazna dUsare 'maiM' ko mathane lage, usakA cintana puSTa hotA gyaa| taba usane apanI cuppI todd'ii| vaha sneha bhAva se madhura svara meM bolA-bhAI, tuma mujhe pukAra rahe ho yaha doharI bhUla kara rahe ho| eka to tuma khuda padArtha-moha aura kAma bhogoM meM pAgala bana gaye ho to mujhe bhI patita banane kA AhvAna kara rahe ho| tama soco ki kyA tama sahI jagaha para khaDe ho? kyA tumheM apanI jagaha se kucha bhI dikhAI de rahA hai ? jaba ghaTATopa aMdhakAra meM khar3e ho to bhalA tumheM kucha bhI dikhAI thor3e hI de rahA hogA? dekhate nahIM, maiM prakAza meM khar3A hUM --merI samyaktva kI pavitra jagaha hai aura tuma mithyAtva ke aMdhere meM apane Apase vismRta ho| yoM mAno ki tuma aMdhe ho aura maiM dRSTivAn / isaliye acchA hogA ki tuma hI 125
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ mere pAsa cale aao| tuma ko aura kucha bhI nahIM dikhAI de rahA hogA kintu maiM avazya dikhAI de rahA hoUMgA kyoMki maiM samyaktva ke prakAza se AvRtta huuN| najara uThAo merI tarapha aura calanA zurU kara do| usa jinavANI se viparIta hone se andhakAra meM hai| aura maiM jinavANI ke anukUla zraddhA Adi vAlA hone se prakAza meM huuN| aba pahale 'maiM' ke cupa ho jAne kI bArI A gaI thii| vaha soca meM par3a gayA ki kyA vaha sahI hai yA dUsarA 'maiM' sahI kaha rahA hai ? usane mahasUsa kiyA ki vaha aMdhere meM khar3A hai| hakIkata meM usako kucha bhI nahIM dikhAI de rahA hai, lekina vaha isa dUsare 'maiM' ko dekha pA rahA hai aisA kyoM hai? kyA prakAza usake pAsa hai aura vaha sirpha aMdherA bhoga rahA hai ? usane mahasUsa kiyA ki usake pAMca lar3akhar3Ane lage haiM aura usakA sArA zarIra kAMpane lagA hai| vaha lajjA ke mAre jamIna meM gar3ane lagA lekina yaha socakara kucha rAhata pAne lagA ki aMdhere ke kAraNa usakI lajjA dUsare 'maiM' se chipI huI hai| usakA muMha khula nahIM pAyA aura vaha cupacApa hI khar3A rhaa| taba dUsare 'maiM' ne utsAhita hokara-kahA isameM lajjA kI koI bAta nahIM hai, yadi tuma aMdhakArapUrNa mithyAva ko pahicAna lo| dekho, merI AvAja suno aura jAgRti kI aMgar3AI lo| tuma apane cetana svarUpa ko bhUla gaye ho aura jar3a tattva ko apanA mAna baiThe ho, isI kAraNa saMsAra ke jhUThe sukhoM kI khokhalI pairavI kara rahe ho| tuma nahIM dekha rahe ho ki padArtha-moha se jar3agrasta hokara pApoM ke paMka meM gaharAI taka DUba jAne kI tuma taiyArI kara rahe ho| suno, maiM tumheM tumhArI vikRti kA bhAna karAtA hU~ jisase tuma apane nija ke sukha tathA jar3a padArthoM ke sukha meM bheda kara sako aura pApoM ke kSetra se bAhara nikala kara bahumukhI zubhatA se apane svarUpa ko ujjvala banA sko| pahalA 'maiM' stabdha thA aura thA hataprabha / vaha bolA kucha nahIM, magara usane AMkhoM hI AMkhoM saMketa diyA ki vaha pApoM ko tyAga kara mithyAtva ke aMdhere se vAkaI bAhara nikala jAnA cAhatA hai aura samyaktva kA prakAza AtmasAt kara lene ko utsuka hai| dUsare 'maiM' ne taba ghora gaMbhIra vANI meM udbodhana diyA--mere bhAI, ye pApapUrNa kriyAe~ pApa-karmoM kA baMdha karAtI haiM aura phala, baMdha va udaya ke cakra meM pApa se pApa bar3hatA jAtA hai| isa kAraNa pApoM ke kSetra ko chor3o, aThAraha pApoM se kramazaH kaThina saMgharSa karo aura apane mUla guNoM ko apanAkara apanA vAstavika vikAsa saadho| ___ dUsare 'maiM' kA udbodhana preraNA ke pravAha meM bahane lagA--apane jhUThe sAMsArika sukhoM ke lobha meM athavA unakI prApti yA rakhavAlI meM jaba bhI tumhArI vRtti hiMsA kI tarapha Age bar3he to tuma apane Apako roko, pramAdavaza kisI bhI prANI ke prANoM ko kaSTita banAne ke liye Age mata bar3ho aura hiMsA kA sAmanA apanI ahiMsA vRtti se kro| ahiMsA kA astra taba hiMsA ko dUra bhagA degA aura tuma anya prANiyoM ke prati karuNA, sahAnubhUti evaM sahayogitA se bhara utthoge| jaba jhUTha kisI bhI svArtha yA kAraNa se tumhAre mana meM utarane lage aura jIvana para car3hane lage to usako dUra dhakkA de do| usa samaya ya kA smaraNa karo aura satya ko apanI vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM ramA lo| mRSAvAda dUra bhAga jaaygaa| jaba tama apanI ananta icchAoM ke kaprabhAva se dasaroM kI prAptiyoM ko carAnA yA chInanA cAho to acaurya kI bhAvanA se abhibhUta bana jAo aura vicAro ki mujhe kisI bhI dUsare prANI ko gulAma nahIM banAnA hai, kisI ke bhavya hitoM ko AghAta nahIM pahuMcAnA hai balki dUsaroM kI pIr3AoM ko dUra karane ke liye mujhe kAryarata honA hai| taba tuma zoSaNa yA akArya nahIM kroge| jaba tumhAre sAmane sundara kAmAtura ramaNiyAM Ave aura kAma bhogoM kA nyautA dene lage taba tuma phisalo mata, brahmacarya kA 126
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna karo aura apane ko kuzIla sevana se bacAlo / saba ramaNiyA~ tumheM apanI mAtA aura bahinoM ke samAna dikhAI degii| jaba tumheM parigraha kI mUrchA satAne lage aura sone-cAMdI yA sattA - sampatti kI vipulatA lalacAne lage to tuma mUrchA ko tyAga do, apanI AvazyakatAoM kI nyUnatama maryAdAeM bAMdha lo aura parigraha ko miTTI ke Dhele kI taraha mAna lo, taba mUrchA aura moha tumhArA sAtha chor3a deMge, tuma nispRha bana jAoge / dUsarA 'maiM' kahatA jA rahA thA aura pahalA 'maiM' bhAvAbhibhUta banA usa prabodhana ko tanmayatApUrvaka suna rahA thA-- jaba tumheM krodha Ave, zAnta ho jAo aura use bAhara prakaTa mata hone do, kSamA ke zItala jala se krodha kI agni ko tatkSaNa bujhA do / jaba mAna tumhArI gardana aura tumhAre tana ko tanAva de de to tuma vinamra bana jAo aura namratA se mAna ko jIta lo| mAyA jaba tumheM prapaMca racane kI kuTila salAha de taba tuma use ThukarA do aura apane hitoM ko saralatA se sulajhA lo| lobha ke to tuma pAsa meM bhI mata phaTako aura lAbha ke jaMjAla meM mata par3o apanI santoSa vRtti se isa jaMjAla kA eka-eka tAnA bAnA tor3a do| apane sambandho yA padArthoM para jaba rAga vRtti umar3ane lage to vairAgya bhAva lAkara soco ki yaha rAga merA nahIM hai, merA to vairAgya aura vItarAga bhAva hai jisakI ArAdhanA se hI mere vikAsa kA mArga niSkaMTaka bana sakegA / dveSa ko bhI turanta dabA do kyoMki dveSa pratizodha ke liye utArU banAtA hai / dveSa kI jagaha saba para apane sneha kI chAyA tAna do / kisI bhI kAraNa se kisI ke bhI sAtha kalaha mata karo - usake sthAna para sampa aura ekatA bnaao| taba sabake sneha se tuma AplAvita ho jaaoge| kisI para jhUThA kalaMka mata lagAo, kisI kI cugalI mata khAo aura kisI kI nindA mata karo / andara-bAhara ko dogalA mata rakho / eka vRtti banA lo tAki kapaTa sahita jhUTha bolanA bhI chor3a do| aura sabase bar3I bAta hai ki kudeva para zraddhA mata karo, kuguru ke kahane para mata calo evaM kudharma kI pravRttiyA~ mata apanAo / deva ke guNoM ko samajho, parIkSA karo aura sudeva ko apanI zraddhA kA kendra bnaao| guru ke Atma-vikAsa ko parakho aura suguru kI AjJA meM clo| dharma ke lakSaNoM kA adhyayana karo, sudharma ke siddhAntoM ke marma ko hRdayaMgama karo tathA usake nirdezoM kA pAlana kro| isa prakAra sudeva, suguru evaM sudharma para zraddhA karate hue mithyAtva ke aMdhakAra se bAhara nikalo tathA samyaktva ke prakAza meM paga dharo mere bhAI ! itanA kahakara dUsarA 'maiM' cupa ho gayA aura pahale 'maiM' para apane kahane kI pratikriyA dekhane lgaa| taba taka pahale 'maiM' kA kadama Age uTha cukA thA aura usane dUsare 'maiM' kI tarapha calanA zurU kara diyA thaa| thor3I hI dera meM donoM 'maiM' gale mila gaye aura samyaktva ke prakAza meM ekameka bana gaye / yaha 'maiM' ekIbhUta ho gayA thA, vicAroM ke dvandva se ubara kara samajha gayA thA ki mithyA zraddhA, mithyA jJAna tathA mithyA AcaraNa merA nahIM hai| ye to para padArthoM ke prati moha ke kAraNa aura pApa kAryoM ke AcaraNa ke kAraNa mere svarUpa ke sAtha lipaTa gaye the| aba maiMne alaga ho jAne ke liye kadama bar3hA liyA hai to maiM mithyAtva ko pUrI taraha tyAga kara samyaktva ke Aloka meM Age badUMgA / mere mana kA eka tathya aura batA dUM ki eka hI saMgharSa meM maiM mithyAtva para pUrNa vijaya nahIM pA sakA thaa| bAra-bAra yaha dvandva mere bhItara uThatA hai kintu merA dUsarA 'maiM' bala pakar3atA jA rahA hai, isa kAraNa pahale 'maiM' ke bahaka jAne para vaha punaH punaH use samajhAtA hai aura apane meM milAkara sAdhanA ke patha para pragati karatA rahatA hai / 127
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva-samyaktva kA aisA saMgharSa mere bhItara nirantara cala rahA hai --pratyeka kriyA para calatA hai, kabhI ugra hotA hai to kabhI manda, kintu santoSa kA viSaya yahI hai ki maiM prabuddha hU~, sadA jAgRta huuN| samagra AtmAoM kI ekarUpatA maiMne isa sampUrNa vizleSaNa se jJAna kiyA hai ki saMsAra meM paribhramaNa karane vAlI samagra AtmAoM meM apane mUla guNoM kI dRSTi se ekarUpatA vidyamAna haiM jaisI ki siddhAtmAoM kI ekarUpatA hai| yaha ekarUpatA hai--yaha eka satya hai| satya to hai kintu AvazyakatA isa bAta kI bhI hai ki maiM samagra AtmAoM kI isa ekarUpatA ko mAnUM / hone ke sAtha agara mAnanA nahIM ho to abhivAMchita vyavahAra kA nirmANa nahIM ho sakatA hai| jaba maiM hRdaya se isa ekarUpatA ko svIkAra karatA hUM to merA AcaraNa isI svIkRti para AdhArita hogaa| __maiM tabhI yaha soca pAUMgA ki maiM duHkha nahIM cAhatA aura sukha cAhatA hUM, usI prakAra sabhI prANI duHkha nahIM cAhate, sukha cAhate haiM to maiM apane pratyeka kriyA-kalApa meM isa bAta kA dhyAna rakhUgA ki maiM apanI tarapha se kisI bhI prANI ko duHkha nahIM dUM aura apanI zakti ke anusAra unake duHkha dUra karUM evaM unheM sukha dene kA prayAsa kruuN| merI yaha mAnyatA mere AcaraNa meM utara kara sAmAjika vyavahAra meM eka mUlya kI sthApanA kregii| taba yaha spaSTa hogA ki sabake sAtha samatApUrNa vyavahAra eka sAmAjika mUlya hai aura isako hI AdhAra mAna kara sabhI prANiyoM ko apanA pArasparika vyavahAra sunizcita karanA caahiye| tabhI sAmAjika jIvana meM ahiMsA praveza pA sakegI, kyoMki sabhI isa vastusthiti ko mAna leMge ki kisI bhI prANI ke prANoM ko duHkhita karanA hiMsA hai tathA pratyeka prANI ke prANoM kI rakSA karanA ahiMsA hai| ahiMsA-pUrNa vyavahAra ke sAtha hI isa AtmIya bhAvanA kA vikAsa hogA ki jIo aura jIne do| yahA~ para maiM isa tathya ko hRdayaMgama karanA cAhUMgA ki yadyapi vyakti-vyakti ke saMgaThana se hI samAja kA nirmANa hotA hai phira bhI vyakti kI zakti se bhI Upara eka sAmAjika zakti kA bhI nirmANa ho jAtA hai| ahiMsApUrNa AcaraNa se pratyeka vyakti apane pratyeka sAthI tathA anya prANI ke prati apane hArdika sahayoga se sambandhita hogA to sampUrNa sAmAjika AcaraNa ko bhI isa rUpa meM DhAlegA ki vaha sAmAjika zakti sabako Age bar3hAne meM sahAyaka bane / vyakti apane stara para kArya karatA hai to isa sAmAjika zakti kA kArya sabhI prANiyoM ko AdhAra mAna kara sAmUhika hita ke rUpa meM saMcAlita hotA hai| __ maiM yoM mAnatA hUM ki taba samAja aura vyakti eka sAmUhika zakti ke aise do chora bana jAte haiM jo donoM ora se prANiyoM ko apane vyavahAra meM vikAsa lAne kI preraNA dete haiN| vyakti apane vyaktigata prayAsoM meM saMlagna hotA hai to sAmAjika zakti ke dvArA sarvatra aise vAtAvaraNa kA vikAsa kiyA jAtA hai jisameM vyakti ke apane vikAsa ke prayala adhika suvidhA se saphala bana sakate haiN| ise isa taraha samajheM ki vyakti apane prayAsoM meM apane pAMvoM kI zakti ko sudRDha banAtA hai tAki yaha susthira gati se cala sake to sAmAjika prayAsoM kA yaha lakSya honA cAhiye ki unake dvArA Ubar3a-khAbar3a va kAMToM bhare dharAtala ko samatala aura sApha banAyA jaay| yadi dharAtala kaThinAiyoM se bharA haA hI rahe to vyaktiyoM ko apanI gati banAne meM bahata jyAdA zakti kA vyaya karanA par3egA aura ho sakatA hai ki usa paristhiti meM kaI kama zakti vAle vyakti apanI cAla ko ThIka nahIM kara pAveM aura unake vikAsa 128
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA krama TUTa jAya / kintu jaba sAmAjika zakti ke prayoga se sundara dharAtala kA nirmANa ho jAya to zakti ke UMce-nIce staroM para rahe hue vyaktiyoM ko bhI calanA AsAna ho jAyagA / vartamAna vAtAvaraNa kI dRSTi se maiM isako isa rUpa meM bhI samajha sakatA hUM ki apane naitika evaM AdhyAtmika prayAsoM se vyakti samAja meM phailI huI Arthika viSamatA ko dUra karane kI dizA meM kAryarata hotA hai, usa samaya sAmAjika prayAsoM ke rUpa meM samAjavAda, sAmyavAda yA aisI hI kisI vicAradhArA kA prayoga kiyA jAtA hai to vaha viSamatA adhika AsAnI se dUra kI jA sakatI hai| ataH isa dRSTi se samagra AtmAoM meM ekarUpatA kI mAnyatA samAja aura vyakti meM adhika samarasatA utpanna kara sakatI hai / dUsarA sUtra aura merA saMkalpa maiMne isa dUsare sUtra ke saMdarbha meM yaha jAna liyA hai ki maiM prabuddha aura sadA jAgRta huuN| merA 'maiM' svayaM apanA jJAtA hai aura isI kAraNa vaha sadA jAgRta raha sakatA hai| jo apane ko jAna letA hai, vaha sabako jAna letA hai tathA jo sabako jAna letA hai, vaha apane ko bhI jAna letA hai / svarUpa jJAna hI vAstava meM vizva-jJAna hotA hai / svarUpa darzana hI jagat-darzana hai| isa kAraNa maiM soca letA hUM ki isa saMsAra meM merA apanA kyA hai tathA kyA merA nahIM hai| jIva aura ajIva kI yuti meM apane nija ke svarUpa ko maiM samajha letA hU~ aura jar3a tattva ko samajha kara usase sambandha tyAgane ke sAre yatna AraMbha kara detA huuN| isa dRSTi se eka ora maiM padArtha-moha ko chor3atA hU~ aura apane zarIra para se bhI mamatA haTAtA hUM to dUsarI ora padArtha-moha ke kAraNa paidA hone vAlI apanI vikAra vRttiyoM ko bhI maiM parimArjita, saMzodhita evaM saMzuddha banAtA hU~ / yehI yatna haiM jinake kAraNa maiM mAnatA hUM ki merA Atma-svarUpa ujjvala banegA tathA merI AtmA mukti ke gaMtavya kI dizA meM Age bar3hegI / ataH maiM saMkalpa letA hU~ ki saMsAra ke jar3a padArthoM ko maiM kabhI apane nahIM maanuuNgaa| apane hI zarIra ko bhI apanA nahIM maanuuNgaa| nahIM mAnane ke sAtha hI maiM ina para se apanA mamatva bhI ghaTAte hue naSTa kara duuNgaa| mohagrastatA se utpanna mithyA zraddhA, mithyA jJAna tathA mithyA AcaraNa ko bhI maiM apanA nahIM mAnUMgA tathA sampUrNa mithyAtva ke aMdhakAra se bAhara nikalUMgA evaM apane mana, vacana evaM karma kI kriyAoM ke kAraNa punaH usa aMdhakAra meM nahIM jAUMgA / maiM saMkalpa letA hUM ki para-padArthoM ke prati upaje apane pragAr3ha moha ko apanI sAdhanA ke abhyAsa se samApta karake evaM pApa kAryoM se zanaiH zanaiH hI sahI pIche haTakara maiM samyaktva ke Aloka meM paga gharUMgA tathA sadA samyak zraddhA, samyak jJAna tathA samyak AcaraNa se anuprANita rhuuNgaa| maiM apane samyaktva kI avadhAraNA ko navatattva ke jJAna para AdhArita rakhUMgA tAki vaha kabhI DagamagAyagI nahIM / samyaktva ko paripuSTa banAne kI prakriyA meM maiM sadaiva Atma-niyaMtraNa AtmAlocanA tathA Atma-samIkSaNa kI paddhati ko apanAUMgA tAki merI AtmA ke mUla guNa prakaTa hote raheM aura vaha apane vizuddha svarUpa ke prati niSThA dhAraNa kara 1 merA yaha saMkalpa hogA ki maiM svayaM ke Atma-vikAsa ko sAdhatA huA saMsAra kI samagra AtmAoM ke vikAsa meM kAryarata banUMgA jisake kAraNa merA Atma-vikAsa bhI saMpuSTa bana skegaa| maiM Atma visarjana kI usa bhUmikA taka bar3ha calUMgA jahAM saMsAra kI samasta AtmAoM meM ekarUpatA ke darzana hote haiN| 126
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28205084-19640 adhyAya cAra Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 3: maiM vijJAtA hU~, draSTA hU~! mujhe socanA hai ki mujhe kina para zraddhA rakhanI hai aura kaunase siddhAnta apanAne haiM? merI dRSTi lakSyAbhimukhI hote hI jAna legI ki maiM satya zraddhA evaM zreSTha siddhAntoM se kitanA dUra hU~? maiM sudeva, suguru evaM sudharma para avicala zraddhA rakhUgA, zrAvakatva evaM sAdhutva ke pAlana meM satsiddhAntoM ke AdhAra para apanA samasta AcaraNa DhAlU~gA aura jJAna va kriyA ke saMyoga se nirvikArI banane meM yatnarata ho jaauuNgaa|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra tIsarA maiM vijJAtA hU~, kyoMki jJAna aura vijJAna kA mahAsAgara mere bhItara taraMgita ho rahA hai| aisA mahAsAgara jisameM ananta sIpiyA~ apane muMha baMda kiye vizrAma kara rahI haiN| unameM ananta motI haiM parantu banda haiN| ye jJAna vijJAna ke motI- amUlya motI haiM / parantu prazna yaha hai ki kyA maiM isa rahasya ko jAnatA hU~ yA isa rahasya se maiM abhI taka anabhijJa hI hU~ ? isa avasara para mujhe eka kathA yAda A rahI hai| eka hIroM kI khAna thI binA khodI huii| koI nahIM jAnatA thA ki isa choTI sI TekarI ke nIce bahumUlya hIre dabe par3e haiN| eka mahAtmA hI use jAnatA thA jo TekarI para baiThA huA thaa| usa ora se eka AdamI gujara rahA thA, mahAtmA ne use bulAyA aura kahA-- bhadra, yahA~ Ao aura yahA~ se bhUmi ko khodo - nIce hIroM kI khAna hai| eka hI prayatna meM tumhArA janma-janmoM kA dAridrya samApta ho jaayegaa| usa AdamI ne jaise sunA hI nahIM aura yaha kahate hue Age calA gayA ki kyoM rAha se gujarane vAloM ko pAgala banAte ho ? yadi tuma kahate ho, vaisA hI hai to tuma hI kyoM nahIM khoda lete ho ? thor3I dera bAda eka dUsarA AdamI vahA~ se nikalA / use bhI mahAtmA ne vahI bAta kahI / usane mahAtmA kI bAta dhyAna se sunI aura apanA utsAha bhI prakaTa kiyaa| mahAtmA ne use eka kudAlI bhI de dii| vaha usa TekarI ko khodane lgaa| kucha miTTI khodakara vaha khar3A ho gyaa| taba mahAtmA ne kahA-- bhadra, abhI to bahuta khodanA hogaa| hIre bahuta gaharAI meM par3e hue haiN| usane apane mAthe se pasInA poMchA aura Alasya se bolA - maiM to burI taraha se thaka gayA huuN| kauna jAne, Apa saca kaha rahe haiM ? phira eka avizvAsa bharI najara mahAtmA para pheMkI aura dhIre dhIre vahA~ se calA gayA / phira AyA tIsarA AdamI / usake cehare para oja jhalaka rahA thaa| mahAtmA ne usase bhI vahI bAta khii| vaha ruka gayA aura mahAtmA ko usane namaskAra kiyA, phira bolA- Apane mujhe apUrva jAnakArI dI hai isake lie ApakA kRtajJa huuN| taba usane mahAtmA ke paira chue aura kudAlI hAtha meM pakar3a lii| vaha khodatA gayA, khodatA calA gayA binA ruke, binA azraddhA batAye aura binA thakAna dikhaaye| mahAtmA muskarAte jA rahe the aura vaha jaise usa muskarAhaTa se adhikAdhika UrjA grahaNa karate hue athaka parizrama karatA calA jA rahA thaa| parizrama puruSArtha meM aura puruSArtha parAkrama meM badalatA gayA / jaba parAkrama parama ojasvI bana jAya to kaunasA aisA lakSya hogA jo lakSI ke caraNoM meM na A gire ? usakA parAkrama saphala ho gayA / bahumUlya hIre caraNoM para loTa gaye / mahAtmA ne tInoM ko eka sA jJAna diyA / eka ne vizvAsa hI nahIM kiyaa| dUsare ne vizvAsa kiyA para chichalA aura kSudra ki vaha jaldI hI ukhar3a gayA / pramAda ne use A gherA aura vaha klAnta ho utthaa| lekina tIsare ne usa jJAna ke prati gaharA vizvAsa kiyA aura parizrama meM juTa gyaa| yadi vaha bhI hIroM kI bAta jAna kara use mAnatA nahIM aura mAnakara unheM nikAla lene kA puruSArtha nahIM karatA to kyA vaha hIroM ko prApta kara sakatA thA ? 133
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM bhI vijJAtA hU~ kyoMki vItarAga devoM kA jJAna mujhe AcArya paramparA se milA hai kintu mujhe dekhanA hai ki vijJAtA hokara bhI maiM kyA kara rahA hU~ ? __ maiM dRSTA bhI hU~ kyoMki mujhe apane Apa ko dekhane kI abhilASA hai| yaha jAnanA aura dekhanA hI mujhe prerita kara sakegA ki mujhe jo jJAna lAbha milA hai use maiM apane sampUrNa hRdaya se mAnatA hU~ yA nahIM? kyoMki merA use mAnanA hI mujhe usake lie karane kI anupreraNA de skegaa| ___maiM vijJAtA hU~, dRSTA huuN| maiM jAna gayA hU~ ki mere bhItara jJAna aura vijJAna kA mahAsAgara taraMgita ho rahA hai, usameM ananta sIpiyA~ apanA muMha banda kiye par3I haiM tathA unameM ananta amUlya motI bhare hue haiN| aura maiM yaha saba dekha bhI rahA hU~ aura yaha bhI dekha rahA hU~ ki maiM una amUlya motiyoM ko pAne ke lie kyA kucha puruSArtha kara rahA huuN| maiM yaha bhI dekha rahA hU~ ki kyA merA puruSArtha una amUlya motiyoM ko nikAla lAne ke kaThina lakSya ke anukUla bhI hai yA nahIM? isa ora mujhe abhI bahuta gaharAI se dekhanA hai tAki maiM apane puruSArtha ko sakriya banA skuuN| usa kaThina lakSya ke anukUla adhika sakriya bana skuu| AtmA kA jJAtA va dRSTAbhAva maiM vijJAtA hU~, draSTA hU~, isa kAraNa maiM jJAna kA smaraNa karatA hU~, vizeSa jJAna prApta karane kI ceTa karatA hU~ aura usa jJAna ke prakAza meM apane AcaraNa kI sakSamatA kA mUlyAMkana karanA cAhatA huuN| kyoMki mUlyAMkana kI isa kasauTI para kasA jAkara hI mere jJAna-vijJAna kA mApadaMDa sthApita hogA ki vaha hIroM kI khAna khodane ke lakSya ke prati calane vAle tIsare AdamI jaisA hai jisane jJAna lene ke sAtha hI apanA aTala vizvAsa dikhAyA, vizvAsa ke sambala se athaka puruSArtha kiyA aura saphalatA ko apanI bAhoM meM bhara lii| mere bhItara meM savAla uThatA hai ki yaha mUlyAMkana karegA kauna? merA 'maiM' jAna gayA hai ki sAdhya kyA hai aura use kina sAdhanoM se prApta kiyA jA sakegA aura samajhiye ki vaha una sAdhya-sAdhanoM ko mAna bhI gayA hai tathA kudAlI usane apane hAtha meM pakar3a bhI lI hai, lekina vaha kudAlI claayegaa| ise kauna dekhegA ki 'maiM' svayaM usa kudAlI ko kitane vega se calA rahA hU~ aura jamIna kisa kadara khuda rahI hai ? kauna karegA usake puruSArtha kA mUlyAMkana ? mere 'maiM' ke bhItara taba eka jijJAsA jAgatI hai| usakI andara kI AMkha jaise andara hI khula par3atI hai| vaha apane ko hI apanI AMkha se dekhatA hai aura usake andara eka bijalI sI kauMdha jAtI hai| are, yaha to maiM hI maiM ko dekha rahA hU~ phira samasyA kahA~ raha jAtI hai ? merI karanI ko maiM hI dekhUgA-mere puruSArtha kA maiM hI mUlyAMkana kruuNgaa| kyoMki maiM hI merA dRSTA bhI huuN| taba merI AntarikatA ke kapATa khulate hai ki maiM vijJAtA hU~, dRSTA huuN| merA vijJAna apanI kiraNeM phaiMkane lagA hai aura mere bhItara kI AMkha cAroM ora dekhane lagI hai| yaha 'cAroM ora' bAhara kA cAroM ora nahIM, bhItara kA cAroM ora hai, jise carma cakSu nahIM, bhItara ke 'jJAna cakSu hI dekha sakate haiN| ye jJAna cakSu bhItara hI bhItara dekhate haiM, kintu bhItara kA vizva itanA virAT hai ki ve dekhate cale jAte haiM dekhate cale jAte haiM phira bhI kSitija ke samIpa nahIM pahuMca pAte haiN| kSitija vistIrNa se vistIrNa hotA huA dikhAI detA hai| yaha virAT vizva hI mere 'maiM' kA antarjagat hai - AtmA kA antarjagata hai| 134
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujhe isa antarjagat ko thor3A-thor3A karate hue bhI sampUrNa rUpa se dekhanA hai, tabhI merA dRSTA-bhAva siddha ho skegaa| jaba maiM ko hI maiM pUrI taraha se jAnUMgA--maiM ko hI maiM pUrI taraha dekhUgA, tabhI maiM pUrI taraha se vijJAtA banUMgA dRSTA bnuuNgaa| abhI to mere vijJAtA aura dRSTA-bhAva kA pahalA hI caraNa uThA hai, abhI mujhe apane vijJAna aura apanI dRSTi kI kaI maMjileM pAra karanI haiN| isa dRSTi se maiM apanA abhyAsa banA rahA hU~ ki maiM jAnUM, jitanA jAna sakU usase aura adhika jAnane kI pipAsA jAgRta karatA rhuuN| maiM jAnUM jo vItarAga devoM ne apane svAnubhava ke bAda kahA hai aura maiM use jAnUM apane hI jIvana ke kriyA-kalApoM tathA unake pariNAmoM se| ceSTA yaha ho ki maiM jAnatA rahUM, apane bAhara ke aura bhItara ke naitra hamezA khule rkhuu| aura jo jAnatA jAUM use apane dekhane kI kasauTI para kasatA jaauuN| jAnUM bhItara bAhara se lekina dekhU bhItara se apane jJAna cakSu se, kyoMki mUlyAMkana vahIM hogA aura vahIM se usake pariNAma kA patA calegA to vahIM se Age ke lie yathocita nirdeza bhI milegaa| merA yaha abhyAsa calatA rahe jisake calate rahane se hI merA AcaraNa DhalatA rahegA, sudharatA rahegA aura nikharatA rhegaa| jAnane aura dekhane kI prakriyAe~ kramAnusAra calatI rahegI aura mere bhItara ke prakAza evaM sAmarthya ko bar3hAtI rhegii| maiM jAnUMgA to dekhUgA aura dekhUgA to karUMgA, lekina karane ko bhI dekhatA rahUMgA aura jAnatA rahUMgA ki maiM kyA kara rahA hU~, kaisA kara rahA hU~ tathA jo kara rahA hU~ -sahI kara rahA hU~ yA nahIM aura sahI nahIM kara rahA hUM to usa karane ko sahI kaise banAUM? isake lie sahI kyA hai--yaha mujhe apane dekhane se bhI jAnanA par3egA to vItarAga devoM ne jo dekhA aura kiyA hai usako jAna kara bhI jAnanA pdd'egaa| maiM jise sahI jAnUMgA usako mana se bhI sahI maanuuNgaa| isa taraha jAna aura mAna lene ke bAda karane kA kAma mukhya bana jAyegA, phira bhI usa karane ko bhI mujhe hamezA dekhate aura jAnate rahanA hogaa| aura isI rUpa meM merA yAnI ki merI AtmA kA vijJAtA bhAva aura draSTA bhAva satata jAgRta banA rhegaa| maiM apane hI jJAna aura vijJAna ke asIma koSa ke kapATa kitane khola pAtA hU~ yaha mere apane hI puruSArtha para nirbhara hai. parantu yaha satya to mere gale utara hI jAnA cAhiye ki merA jJAna koSa apAra hai aura merI dRSTi ananta hai| abhI maiM jitanA jAnatA hU~ yA jitanA dekha pAtA hU~, vaha usa mahAsAgara kI eka bUMda bhI nahIM hai| to mujhe samajhanA hogA ki mere Atma-vikAsa kI mahAyAtrA kitanI dIrgha, kitanI kaThina aura kitanI zramasAdhya ho sakatI hai ? kintu mujhe satsaMkalpa karanA hogA ki maiM apanI isa mahAyAtrA kA utsAhajanaka zrIgaNeza bhI karUM to tIvragati ke sAtha use sampUrNa karane ke lie nirantara Age se Age bhI bar3hatA cluuN| tarka aura AsthA kA jantara maiM jAnatA hU~ ki maiM vijJAtA hU~ aura merA yaha jAnanA bhI mere vijJAtA hone kA hI pramANa hai| kintu maiM yaha bhI jAnatA hU~ ki mujhe vijJAtA banane ke liye abhI bahuta-bahuta jAnanA hai| agara maiM mAtra apane hI prayAsoM se isa jAnane ke pUre kSetra kI yAtrA karanA cAhUMgA to ho sakatA hai ki mujhe kaI varSa hI nahIM, apane kaI janma bhI pUre kara dene pdd'eN| kyA koI aisA upAya nahIM ki maiM kama se kama samaya meM adhika se adhika jAna sakU~? maiM apanI AtmA ke vikAsa kI mahAyAtrA para hU~ yaha sahI hai, kintu ananta AtmAoM ne aba taka 135
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA Atma-vikAsa siddha bhI kiyA hai aura ve apane caraNa cihna chor3a gaye haiM aise caraNa cihna jo jJAna-vijJAna aura dRSTi kI unakI paripUrNatA siddha ho jAne ke bAda aMkita hue haiN| ve caraNa cihna hI hameM unakA vaha apAra jJAna koSa aura unakI asIma dRSTi batAte haiM jinheM hama apane jJAna va dRSTi ke vartamAna vikAsa ke stara se grahaNa kara sakate haiN| jitanA navanIta hama vahA~ se le leM, utanA dUdha hameM kama jamAnA par3egA-bilaunA kama karanA pdd'egaa| saca to yaha hai ki hameM dUdha se makkhana nikAlane kA zrama hI na karanA par3e, yadi hama AtmavikAsa ke sampUrNa vijJAna kA una caraNa cihnoM se samyak anusaraNa kara leN| ___ lambe rAste ko choTA karane kA yahI zreSTha upAya hai, kyoMki hama bhI dUdha jamAyeMge aura khUba mathanI ghumAyeMge to vahI makkhana nikalegA jo hameM vItarAga devoM kI AjJA ke rUpa meM sIdhA hI mila rahA hai| vaha siddhAnta-sAra hamAre sAmane haiM, hama svataMtra haiM ki usakI vizeSatAoM ko hRdayaMgama kareM aura unako apane AcaraNa meM utaareN| lekina kyA hama usa siddhAnta-sAra ko yoM hI apane AcaraNa meM utAra pAyeMge? yahIM Akara AsthA kA prazna khar3A hotA hai| AsthA kA prazna sAmane Ate hI tarka tana kara pUchatA hai -kyA AsthA AMkha mIMca kara kI jAya? AsthA AMkha mIMcakara karane kA prazna hI nahIM hai vaha to andhazraddhA kahalAyegI aura andhazraddhA se kabhI kisI kA bhalA nahIM ho sakatA hai| AsthA AMkheM kholakara hI kI jAyagI, balki hamAre samyak jJAna aura viveka kA jo bhI stara ho, usa para AsthA ke viSaya ko kharA mAnakara hI AsthA se otaprota hoNge| tarka eka prazna aura prastuta karatA hai aura vaha yaha ki jaba vItarAga devoM kI AjJApAlana karane kI bAta kahI jAtI hai aura usake prati pUrI AsthA rakhane kI bhI bAta kahI jAtI hai to kyA yaha cintaka AtmA kI vicAra-svataMtratA kA hanana nahIM hai? aura isI prazna kA uttara khojane meM hameM AsthA aura tarka ke antara ko bhalIbhAMti samajha lenA caahie| maiM binA lAgalapeTa socatA hU~ ki merA mana kaba kisI kI bAta ko mAnanA cAhatA hai ? yaha sahI hai ki maiM kisI kI binA hAtha-paira kI bAta kabhI bhI nahIM mAnanA cAhatA huuN| bAta ke hAtha-paira hone caahie| kyA matalaba hai isakA ? samajhiye ki kisI ne Akara mujhe eka bAta kahI to pahale maiM usa bAta kI saMbhAvanA para socatA hUM, phira kahane vAle vyakti kI vizvasanIyatA para / yadi donoM bAteM anukUla haiM to maiM kahane vAle se tarka karatA hU~-sIdhA bhI aura ulTA bhI tAki kahane vAle kA jitanA asatya ho bAhara phUTa jAya / itanA karane ke bAda jaba merA mana Azvasta ho jAtA hai, taba hI kahane vAle kI bAta ko maiM mAnatA huuN| mAnane ke bAda bhI usa bAta kI satyatA kI apane AcaraNa ke mAdhyama se barAbara jAMca karatA rahatA huuN| isa sAmAnya prakriyA ke mAdhyama se maiM kahanA yaha cAhatA hU~ ki mAnava mAtra kA svabhAva apane jJAna aura viveka ke anusAra kisI bhI bAta ko mAnane kA hI hotA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki manuSya kisI bhI tathya kI puSTi ke lie pahalA Azraya tarka kA hI letA hai| tarka kA artha hotA hai ki jaisI bhI aura jitanI bhI buddhi usake pAsa hai, usakI sahAyatA se sAmane AI huI bAta kI jAMca-par3atAla krnaa| tArkikatA manuSya kA svabhAva hotA hai aura haThavAda se dUra eka sImA taka yaha svabhAva sahI kAma karatA hai| kisI bhI bAta ko AMkha mIMca kara mAna lene ko buddhimAnI nahIM kahA jAtA hai| buddhi kA mApa tarka se hI nikalatA hai| 136
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu merA mAnanA hai ki tarka kA upayoga eka sImA taka hI kiyA jA sakatA hai aura isake pariprekSya meM isa prazna kA uttara khojA jAnA cAhiye ki kyA manuSya ke dvArA AjJApAlana kiye jAne ko mahattva denA usakI svataMtratA kA hanana nahIM hai? yaha sApha hai ki tarka kA vAhana buddhi hI hotA hai aura pratyeka kI apanI-apanI buddhi ke vikAsa ke stara bhinna-bhinna hote haiM aura yaha bhI sahI hai ki apUrNa vyaktiyoM kI buddhi bhI pUrNa nahIM hotI hai| apUrNa buddhi vAle ko tarka ke AdhAra para pUrNa samAdhAna mila jAya-yaha bhI saMbhava nahIM hai| tarka kI gati buddhi taka aura buddhi kI gati usa vyakti ke Atma-vikAsa taka, phira vaha vyakti usase Age kisa AdhAra para nirNaya le--yaha eka jvalaMta prazna uTha khar3A hogaa| yA to vaha usa bindu taka pahu~ca kara apanI gati ko virAma de de yA anasoce vAtAvaraNa meM aura avicArita yojanA ke sAtha aMdhe jaMgala meM vaha apanI gati ko mor3a de de? kyA donoM bAteM sahI hogI? gati kA virAma bhI galata aura vigati bhI galata / taba kyA kiyA jAya ? Age bhI prAraMbhika Azraya to tarka kA hI liyA jaayegaa| yaha hogA vyakti kI vizvasanIyatA jAMcane kA trk| kalpanA kareM ki eka vyakti ke sAtha ApakA bIsoM bAra kAma par3A aura hara bAra usakI bAta pUrI saca niklii| usake bAda usakI bAta kI vizvasanIyatA Apa kaisI mAneMge? kaheMge tarka kI jarUrata nahIM hai, hama use sahI hI mAnate haiN| yadi usakI vizvasanIyatA kI gaharAI aura adhika huI to bhale hI Apa tArkika hoM para itanA taka kaha deMge-Apa kyoM Tokate haiM ? maiM to usakI bAta AMkha mIMca kara mAnatA huuN| isa bindu para maiM yaha kahanA cAhUMgA ki tarka se jaba hama santuSTa ho jAte haiM taba AsthAvAna bana jAte haiN| phira tarka choTA par3a jAtA hai aura AsthA bahuta bar3I ho jAtI hai| usa vRhadAkAra AsthA meM koI tarka uThAve to Apa use bacakAnApana hI maaneNge| to prAraMbhika tarka se hama yaha jAnane kA yala karate haiM ki usa vyakti kA bhavya svarUpa kaisA ho sakatA hai jisane apanI AtmA kA pUrNa vikAsa siddha kara liyA ho| yaha adhyayana aura tarka kA viSaya hogaa| ye kasauTiyA~ vItarAga deva ke svarUpa para kasakara jaba Apa santuSTa ho jAyeMge taba Apa unakI AjJA kI vAstavikatA evaM sArthakatA ke prati bhI santuSTa ho jaayeNge| jisa vidhi vidhAna para unhoMne apanI saphala AtmasAdhanA kI aura svAnubhava se jo Ananda unhoMne prApta kiyA, use hI unhoMne sarva jagat kalyANa hita prakaTa kara diyaa| yaha prakaTIkaraNa binA kisI pakSapAta yA bhedabhAva ke samAna rUpa se unhoMne kiyaa| unakI AjJAeM aisI hI haiM jaisI ki sUraja kI dhUpa hotI hai yA caMdA kI caaNdnii| ina saba para kisI kA ekAdhikAra nahIM hotA yAnI ki ve sabakI hotI haiM aura sabako samyak jJAna, darzana va cAritra kI preraNA detI hai| aba prazna hai ina AjJAoM ke prati AsthA kaa| maiM vicAratA hU~ ki tarka aura AsthA kA antara spaSTa ho gayA hai| tarka nirUpayogI nahIM hotA aura AsthA kabhI aMdhI nahIM honI caahiye| jahA~ taka merI buddhi aura merA viveka daur3a sakatA hai, vahAM taka merA vicAra hai ki merA tarka bhI daur3anA cAhie kintu antara yahI hai ki tarka ke daur3ane kI sahI sImA merI apanI buddhi aura mere apane viveka se Age bahuta kama rahatI hai| basa itanI hI ki vaha moTe taura para vizvasanIyatA kI samasyA ko bhalI prakAra se samajha le aura usakA sahI samAdhAna nikAla le| maiMne anubhava kiyA hai ki AsthA ke Age tarka sadA hI jhukatA AyA hai 137
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki AsthA kI koI sImA nahIM hotI - vaha asIma bana sakatI hai| ataH AsthA kI anivAryatA yaha mAnakara svIkAra karanI hogI ki jahA~ tarka kI gati samApta ho jAtI hai, vahIM se AsthA kI gati AraMbha hotI hai / AsthA kI anivAryatA maiM isa vizleSaNa ke sAtha AjJApAlana ke mahattva tathA AsthA kI anivAryatA ke prazna ko sulajhAnA cAhatA huuN| AjJApAlana meM manuSya kI svataMtratA kA hanana honA taba mAnA jAyagA, jaba buddhi yA tarka se sulajhAI jA sakane vAlI samasyAoM meM bhI AjJApAlana ko hI prathama aura antima mahattva diyA jaay| kintu jahA~ buddhi kI pahu~ca na ho aura jahA~ pahu~ca kara tarka bhI thama jAya, aise AdhyAtmika rahasyoM ke kSetra meM AtmAnubhavI evaM samatAdarzI mahApuruSoM kI AjJAoM kA pAlana eka sAdhaka ke liye apane Atma-vikAsa kA sabala mAdhyama ho sakatA hai| kahA gayA hai ki saMsAra ko jAnane ke liye saMzaya anivArya hai aura saMzaya tarka ko janma detA hai kintu samAdhi (Atma- sukha) ke liye AsthA anivArya hai / maiM apane vyAvahArika anubhava kA bhI cintana karatA hUM to lagatA hai ki vahA~ para bhI vyakti kI vizvasanIyatA kA mahattva kama nahIM hai| pUrA vizvAsa upaja jAne para aMdhepana se bhI usa vyakti kA Azraya le liyA jAtA hai apane gahare vizvAsa ke kaarnn| phira una mahApuruSoM kI AjJAoM para bhalA AsthA balavatI kyoM nahIM banegI, jinakI AjJAe~ mUlataH aura pUrNataH mere hI vyApaka hita ke liye haiN| yaha nahIM ki maiM una AjJAoM ko samajhaM hI nahIM / nahIM samajhaMgA to unakA pAlana hI kaise karUMgA ? lekina samajhane sAtha apanI gaharI AsthA ko unake sAtha joDUM, kyoMki unakA vastuviSaya kama se kama abhI mere liye agamya hai| kintu AsthA majabUtI se jur3egI to vaha agamyatA mere liye bAdhaka nahI bnegii| bAdhaka kyA, maiM usa agamyatA meM bhI sAhasa ke sAtha praveza kara jAU~gA, kyoMki AsthA merA sudRr3ha saMbala ho jAyagI / kalpanA kareM ki maiM bambaI kabhI nahIM gayA, lekina merA eka vizvasanIya mitra kaI bAra bambaI jA cukA thA to kyA maiM apane usa mitra kA nirdezana lekara pahalI bAra hI sahI magara bharose se bambaI nahIM jA sakatA hU~ ? nirdezana ho yA AjJA - adhika anubhavI para vizvAsa kiyA hI jAtA hai| yaha sAmAnya bAta hai / kintu gahana AdhyAtmikatA ke kSetra meM to AsthA hI mukhya bAta hogI / kisI sthUla upalabdhi kI bAta ho yA sAMsArikatA kA viSaya ho to tarka se hI kAma calA sakate haiM / saMsAra kI bAtoM meM to tarka ucita bhI rahatA hai kyoMki tarka ke AdhAra para naI-naI jAnakAriyAM hotI haiN| saMsAra ke kSetra meM saMzaya ho yA asantoSa -- usase bhautika viSayoM kA jJAna-vijJAna bar3hatA hai| yaha sthUla upalabdhiyoM kI bAta hai / kintu jahA~ apane hI AtmasvarUpa kA jJAna karanA hai athavA apane bhItara akSaya sukha kI khoja karanI hai to ina sUkSma viSayoM meM tarka kA koI kAma nahIM rahatA / kevala AsthA kA kAma rahatA hai ki una mahApuruSoM kI AjJA mAnI jAya jinhoMne svayaM ne apane AtmasvarUpa ko hastAmalakavat jAnA hai aura akSaya sukha se svayaM ko paramAnanda svarUpa banA liyA hai / AtmAnubhUti ke kSetra meM AsthA kI anivAryatA hai / maiM AtmAnubhUti ke kSetra ko sukhAnubhUti kA kSetra mAnatA huuN| sAMsArika sukhoM meM saccAI nahI hotI -- ve sukhAbhAsa mAtra hote haiN| AtmA kA sukha hI saccA sukha hotA hai -- aisA sukha jisase 138
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Antarika samAdhi prApta hotI hai| Atma samAdhi ke isa mArga para calane tathA lakSya taka pahu~ca jAne ke liye AtmAnubhaviyoM tathA samadarziyoM kI AjJA kA pAlana anivArya hI nahIM sAdhaka kA eka pAvana kartavya bhI hai| vItarAga devoM kI AjJAoM kA pAlana karake hI AdhyAtmika rahasyoM ko jAnane kA mArga prazasta kiyA jA sakatA hai aura ina AjJAoM ke sAtha sAdhaka kI AsthA ekAtma rUpa se jur3I huI honI hI caahiye| vItarAga devoM dvArA darzita AdhyAtmika sAdhanA koI sAmAnya sAdhanA nahIM. malyoM kI sAdhanA hotI hai aura mUlyoM kI sAdhanA meM mUlyoM ke prati amiTa AsthA honI caahiye| maiM apane anubhava se kaha sakatA hU~ ki saMsAra ke vyavahAra meM manuSya koI satkArya bhI prazaMsA yA yaza prApta karane ke liye adhikAMzataH karatA hai parantu usakI isa bhAvanA kA duSpariNAma yaha hotA hai ki yadi use vAMchita prazaMsA yA kIrti nahIM milatI hai to vaha nirAza hokara apane satkAryoM ko hI chor3a detA hai athavA usake satkArya apane 'sat' guNa ko tyAga dete haiM kyoMki vaha kaisA bhI jor3a tor3a karake prazaMsA yA kIrti prApta karane meM prayalazIla rahatA hai| isa kAraNa mUlyoM ke sAdhaka ke liye prazaMsA yA kIrti kI cAha karanA niSiddha hai| eka to usake isa asAdhAraNa kArya ko sAmAnya jana samajha nahIM pAyeMge to dUsare, prazaMsA yA kIrti kI lAlasA usake kArya kI zuddhatA ko banAye nahIM rkhegii| isa kAraNa mUlyoM ke sAdhaka ke liye AsthA hI naukA ho aura AsthA hI khivaiyaa| eka AsthAvAn sAdhaka apanI AsthA ke sambala ke sAtha apane ko sarvAdhika surakSita mAnatA hai| vaisA sAdhaka to apane vyaktigata tathA sAmAjika jIvana meM bhI mUlyoM kI sAdhanA se amiTa AsthA ke sAtha jur3A huA rahatA hai| maiM jAna gayA hUM ki mujhe bhI yadi AtmavikAsa kI isa mahAyAtrA meM vijJAtA aura dRSTA bananA hai to AsthA kA sambala lenA hI hogaa| vaha AsthA samyak ho yAne ki samyak pratimAnoM ke prati ho| samyak zraddhA hogI, tabhI jJAna bhI samyak banegA aura AcaraNa bhI samyaktva svarUpI hogaa| maiM yaha bhI jAna gayA hU~ ki AtmA ke jJAtA aura draSTA-bhAva kA samyaka vikAsa bhI vItarAga devoM kI AjJAoM kA samyak zraddhA ke sAtha pAlana karane se hI hogaa| jo AtmasvarUpa kA jJAtA hotA hai, vahI dRSTA banatA hai tathA jo Atma-dRSTA ho jAtA hai, vaha apramAdI, jAgRta, anAsakta aura kuzala vIra bhI ho jAtA hai kyoMki Atma-dRSTA ke liye phira kisI upadeza kI AvazyakatA zeSa nahIM raha jAtI hai| Atma-dRSTA ke jJAna cakSu itane vistRta ho jAte haiM ki ve sampUrNa loka ko pratyakSa dekha lete haiN| Atma-dRSTA baMdhana aura mukti ke vikalpoM se pare hone laga jAtA hai to zubha aura azubha ke dvandva se. dUra hokara dvandvAtIta bhI bana jAtA hai| Atma-dRSTA AdhyAtmikatA meM hI jAgatA hai aura sadA anupama prasannatA meM rahatA hai| maiM isa dRSTA-bhAva ko AsthA ke AdhAra para hI jAgRta banA sakU~gA -yaha maiM jAna gayA huuN| vizvasanIyatA ke pratimAna maiM mAna cukA hUM ki AtmavikAsa kI merI mahAyAtrA meM AsthA kA avalambana aparihArya hai| vahA~ tarka kI upayogitA samApta ho jAtI hai yaha jAnane ke bAda ki isa mahAyAtrA meM hamArI vizvasanIyatA ke sacce pratimAna kauna siddha ho sakate haiM ? vizvasanIyatA ke sacce pratimAnoM kA nirdhAraNa karane ke liye avazya hI maiM apanI tArkika buddhi kA upayoga karatA huuN| mujhe merI isa mahAyAtrA meM ve pratimAna cAhiye jo isa mahAyAtrA kA 136
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArthaka anubhava rakhate hoM yA svayaM isa mahAyAtrA meM agragAmitA ke sAtha gatizIla hoM athavA jisake mAdhyama se isa mahAyAtrA ke gUr3ha rahasyoM tathA vidhi-vidhAnoM kA samyak jJAna hotA ho| merI vizvasanIyatA ke pahale pratimAna hoMge vItarAga ke rUpa meM sudeva jinheM arihaMta nAma se jAnate haiN| mere tarka ne kaI deva nAmadhArI vyaktitvoM kI jAMca parakha kI hai to adhikAMza ko yaha nirdeza dete hue pAyA hai ki mujhe hI pUjo, merI hI stuti karo taba maiM hI tumheM taaruuNgaa| 'maiM hI saccA hU~ aura bAkI saba jhUThe haiM'-yaha kathana mere tarka ko bhAyA nhiiN| jo khuda khuda ko hI saccA kahatA hai, vaha hakIkata meM kitanA saccA hogA? loga kahane cAhiye ki vaha saccA hai to usakI saccAI kI tarapha najara DAla sakate haiN| phira 'vyakti' kaba taka saccA rahegA aura kaba badala jAyagA--isakI kyA gAraMTI hai ? isa vastusthiti ko samajha kara mere tarka ne nizcaya kiyA ki guNamUlaka vyaktitva ko hI apanI AsthA kA kendra banAyA jAya, kisI vyakti ko nahIM, kyoMki merA tarka vyakti-pUjA ko kataI mahattva nahIM detaa| ___ yahI kAraNa hai ki mere tarka ne vItarAga yA arihaMta ko sudeva ke rUpa meM pratiSThita kara mujhe AsthA ko sauMpa diyA hai| vItarAga ve mahApuruSa kahalAte haiM jo rAga-dveSAtIta ho jAte haiM -samabhAvI aura samadarzI bana jAte haiN| kauna samabhAvI yA samadarzI haiM isakA nirNaya mere tarka ne kara diyA aura yaha bhI batA diyA ki kisI vyakti vizeSa ke prati hI niSThA banAne yA banAye rakhane kA savAla nahIM hai| jo bhI samabhAvI aura samadarzI vyaktitva hue haiM, vartamAna meM haiM aura bhaviSya meM hoMge ve saba sudeva haiM isaliye ve hI merI vizvasanIyatA ke pratimAna haiM merI zraddhA ke kendra haiN| to pahalA pratimAna maiMne nirdhArita kara liyA hai deva arihaMta ko| arihaMta kA bhI vahI artha hai jo vItarAga kA arthAt jina mahAn AtmAoM ne apane samasta ghAtIkarma zatruoM (karmoM) ko parAsta kara diyA aura jo samagra jJAnAdi catuSTya rUpa Atma-guNoM se vibhUSita bana gye| aise arihaMta kA Adarza hI mere liye saccA Adarza ho sakatA hai aura unhoMne Atma vikAsa kA jo mArga batAyA hai, vahI mere leye grAhya ho sakatA hai| isaliye maiM unakI AjJApAlana ko hI sabase bar3A dharma mAnatA huuN| isa mAnyatA ke sAtha hI mere tarka kA kArya samApta ho jAtA hai aura merA samUcA jIvana amita AsthA se AplAvita bana jAtA hai| jaba maiMne sudeva ke rUpa meM arihaMta jaisI mahAn AtmAoM ko apanI vizvasanIyatA kA pahalA pratimAna nirdhArita kara liyA hai to zeSa do pratimAna-suguru tathA sudharma bhI ve hI ho sakate haiM jo arihaMta deva kI mahAnatA kI kasauTI para khare utarate hoN| maiMne arihaMta deva kI AjJA ko hI pradhAnatA dI hai to mere liye suguru ve hI ho sakate haiM jo unakI AjJA meM vicaraNa karate hoM aura svayaM ke nirmANa ke sAtha dharma kA pracAra karate hoN| aise suguru nigraMtha hone caahiye| nigraMtha kA artha hai graMthirahita / una sAdhu-mahAtmAoM ke jIvana meM saMsAra ke kAma-bhogoM yA padArthoM kI athavA sAMsArika vRttiyoM yA pravRttiyoM kI koI graMthi nahIM honI caahiye| isIliye mere tarka ne suguru pada ke liye mujhe samAdhAna diyA hai ki suguru ve, jo nigraMtha hoN| cUMki arihaMta deva pratyakSa meM Aja hamAre sAmane virAjamAna nahIM hai ataH unake jJAna-vijJAna kI jyoti liye nigraMtha sAdhu hI kalyANa kArya meM lage hue haiN| 'guru-govinda donoM khar3e, kAke lAgU pAya' --kI ukti ke anusAra Aja kA sIdhA samAdhAna hogA-guru pada kI prmukhtaa| maiMne suguru pada ke liye nigraMtha kA cayana kara liyA hai jinake prati merI amiTa AsthA Dhala rahI hai| 140
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu nigraMthattva kI kasauTI ke liye maiM apane tarka ko bhI sakriya banAye rakhatA huuN| maiM hara kisI sAdhu ko nigraMtha nahIM mAna letA huuN| kisI sAdhu ke darzana hote haiM to merA tarka satarka ho uThatA hai| maiM jAMcatA hU~-parakhatA hU~ ki vaha sAdhu nigraMtha hai yA nahIM aura arihanta deva kI AjJA meM calatA hai yA nhiiN| jaba merA tarka santuSTa ho jAtA hai tabhI merI AsthA mur3atI hai kyoMki merI AsthA aMdhI nahIM hai| tIsarA pratimAna mujhe cAhiye sudharma kaa| yoM to hara acchI burI bAta dharma ke nAma meM lapeTa kara hI kI jAtI hai tAki AsthAvAn logoM ko bhramita kiyA jA sake, lekina ve saba dharma vAstavikatA se pare hI hote haiN| kucha vyaktiparaka dharma hote haiM jo zraddhA kA kendra vyakti vizeSa ko banAne kI bAta kahate haiN| ve dharma bhI utane vAstavika nahIM hote| saccA dharma vahI kahalAyagA jo saMsAra kI sabhI AtmAoM meM 'ege AyA' (eka hI AtmA) ke darzana karAtA ho, jisakA spaSTa artha yaha hai ki jo saMsAra ke samasta prANiyoM ke prati apane hRdaya kI dayA ko bikhera dene kI preraNA detA ho| jo dharma dayAmaya ho, vahI saccA dharma hogA--aisA maiM mAnatA hU~ aura aise dharma kA mArga prazasta kiyA hai arihaMta devoM ne aura aise hI dharma kA pracAra karate haiM nigraMtha munignn| isa prakAra maiMne apanI Atma-vikAsa kI mahAyAtrA meM apane vizvasanIya tInoM pratimAna sunizcita kara liye haiM jo haiM--1. deva arihaMta -sudeva, 2. guru nigraMthasuguru tathA 3. dharma dayAmaya--sudharma aura inhIM pratimAnoM ko maiMne apanI samagra AsthA arpita kara dI hai| isa samarpaNa ke pazcAt merA Atma-vizvAsa sudRr3ha bana gayA hai ki maiM apane AtmasvarUpa ko bhI arihaMta devoM kI AtmAoM ke samAna hI paramojjvala svarUpa pradAna karane meM avazya saphala bnuuNgaa| siddhAnta va guNamUlaka saMskRti kisI vyakti vizeSa ke prati apanI AsthA ko samarpita karane kI apekSA maiM sadA hI satya siddhAntoM tathA guNamUlaka saMskRti ke prati AsthAvAn banane ko zreSThatara mAnatA huuN| merI isa mAnyatA ke kaI samucita tathA puSTa kAraNa haiN| ____ maiM mAnatA hUM ki vyakti-pUjA sAmAnyataH kisI bhI sAdhaka ko taTastha athavA pakSahIna nahIM rahane detii| vaha use eka tarapha jhukAtI hai to nizcaya hai ki vaha dUsarI tarapha se upekSita banatA hai| isase vaha bheda, haTha aura pakSa ke bhaMvara meM gira jAtA hai| isI bhaMvara se rAga aura dveSa kI jvAlAe~ uThatI haiN| jo ina jvAlAoM meM khuda bhI sulagane laga jAtA hai, vaha phira bhalA sAdhaka hI kahA~ rahatA hai? vaha pathabhraSTa ho jAtA hai| aisI vyakti-pUjA kA maiM anusaraNa kaise kara sakatA hU~? maiM jAnatA hU~ ki koI bhI vyakti pUjA jAtA hai to apane zreSTha siddhAntoM tathA uttama AcaraNa ke AdhAra para hI to maiM vyakti ko kyoM agrima sthAna dUM? maiM una siddhAntoM aura usa AcaraNa ko hI prathama mahattva kyoM na dUM, jinhoMne vyakti kI zreSThatA kA nirmANa kiyA hai| ataH maiM satsiddhAntoM ko mAnatA hU~, uttama AcaraNa ko mAnatA hU~ aura AtmIya guNoM ke vikAsa ko mAnatA hU~ ye jinameM pAye jAye vaha vyakti bhI AsthA kA kendra bana sakatA hai| ____ maiM satsiddhAntoM meM apanI AsthA kA niyojana isa dRSTi se karatA hU~ ki eka siddhAnta sadA eka samAna rahatA hai aura siddhAnta jise bhI apanI ora prabhAvita karatA hai, vaha prabhAvita vyakti ko parivartita karatA hai| siddhAnta guNamUlaka hotA hai jo guNI ko usake guNa meM DhAlatA hai aura kisI 141
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya ke sAtha bheda nahIM krtaa| siddhAntoM para AdhArita sabhyatA athavA saMskRti hI dIrghajIvI hotI hai| isakA kAraNa hai ki sadguNa aura satsiddhAnta vyakti kI vikAsazIlatA ke sAmane sadaiva jyotistaMbhoM ke rUpa meM camakate rahate haiN| aura sanmArga darzAte rahate haiN| siddhAnta va guNamUlaka saMskRti hI apane yathArtha artha, meM mUlyoM kI saMskRti hotI hai --aisA maiM mAnatA huuN| vastutaH guNoM kA nAma hI mUlya haiN| guNa ve haiM jo guNI ko guNavAn banAte haiM yA yoM kaheM ki eka manuSya ko manuSyatA ke guNoM se vibhUSita karate haiN| manuSya mAtra honA utanA sArthaka nahIM hai, balki yadi usameM manuSyatA ke guNoM kA samyak vikAsa nahIM huA hai to vaha nirarthaka bhI kahalA sakatA hai| manuSya hone ke sAtha manuSyatA kA honA atyanta Avazyaka hai| yadi aisA jala ho jisase pyAsa hI nahIM bujhatI ho to phira use jala mAnegA hI kauna ? jala kA guNa hai pyAsa bujhAnA aura yadi guNI meM usake guNa kA hI abhAva hai to guNI nirguNI hI kahalAyagA / isI prakAra manuSyatA ke astitva se hI manuSya kA bodha hotA hai ataH manuSyatA usakA mUla guNa hai--usakA mukhya mUlya hai| manuSya ke liye yahI mUlyAtmaka jIvana hai ki vaha sarvaprathama manuSyatA ko dhAraNa kre| yadi eka manuSya meM manuSyatA hI nahIM hai to vaha guNahIna hogA--mUlyahIna khlaaygaa| manuSyatA hotI hai mAnavocita siddhAntoM tathA guNoM kA puMja / yahI manuSya ke mUlyoM kA samUha bhI hogaa| mAnavocita vizeSaNa kA kyA artha leM? mAnavocita kA artha hotA hai jo manuSya ke liye ucita ho| manuSya ke liye ucita kyA? isa viSaya para vItarAga devoM ne sampUrNa prakAza DAlA hai jise hama AtmasAt karake apane Apa ko bhI manuSyatA pahicAnane kI kasauTI banA sakate haiN| isa pahicAna meM merI mAnyatA hai ki merI AsthA bhI upayogI hogI to merA tarka bhI kArya kregaa| vyAvahArika vAtAvaraNa ke pratyeka kriyA-kalApa ke sAtha jaba maiM apane hRdaya ko joDaMgA to svAbhAvika rUpa se mujhe samajha meM AtA rahegA ki mAnavocitatA kyA hotI hai ? use batAne kI jarUrata nahIM pdd'egii| vaha svayaMmeva merI vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM samAhita hotI jAyagI jisakA sabhI anubhava kara leNge| eka hRdaya se dUsare, tIsare aura isa taraha kaI hRdayoM ko spandita karatI huI mAnavocitatA eka spaSTa mUlya kA rUpa le legii| ataH saba siddhAnta va guNamUlaka saMskRti ko hI maiM apane aura sabhI prANiyoM ke AtmavikAsa ke abAdha mArga ke rUpa meM dekhatA huuN| satsiddhAnta kaunasA? sadguNa kyA? athavA zreSTha mUlya kise kaheM ? yaha jAMca-parakha mujhe karanI hogii| merI AsthA mujhe batA degI ki jo siddhAnta-nirUpaNa, guNa-pratipAdana evaM mUlya-samarthana vItarAga jaise sudevoM ne kiyA hai tathA nigraMtha jaise suguru jise paribhASita kara rahe haiM tathA jisakA samasta jJAna dayAmaya dharma meM samAviSTa hai, vaha mere liye mAnanIya hai| merA tarka bhI mujhe batAyegA ki jo siddhAnta, guNa aura mUlya nAnA prakAra ke nAma se athavA bhAMti-bhAMti ke rUpoM meM mere sAmane Ate haiM, isakI parIkSA kaise kI jAya? jo satyAMza hai use kaise dhAraNa kara leM aura jo asatya hai use kahA~ aura kaba chor3a deM ? tarka aura AsthA se maMDita merA mana kasauTI kA patthara bana jAyagA jo pratyeka siddhAnta, guNa yA mUlya kI ragar3a dekha kara batA degA ki kauna-sA sonA hai aura kaunasA pItala ? yaha bhI batA degA ki jo sonA hai, vaha kitanA kharA hai aura kitanA khoTA ? vItarAga devoM kI AjJA yahI batAtI hai ki satyAMzoM ko saMcita karate raho tAki eka dina pUrNa satya se sAkSAtkAra ho ske| 142
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntoM kI isa rUpa meM parIkSA ke krama meM maiM sarvathA aise guNamUlaka siddhAntoM kI carcA karanA cAhatA hU~ jinakA yadi samyak rUpa se AcaraNa kiyA jAya to ve manuSya ko manuSyatAmaya hI nahIM, manuSya ko deva bhI banAne kI kSamatA rakhate haiN| AcaraNadarzikA ahiMsA ___ ahiMsA kA mUla svarUpa AcaraNa-darzaka hai| saMsAra ke samasta prANiyoM ke sAtha rahate hue eka sAmAnya manuSya ko apanA vyavahAra kisa rUpa meM DhAlanA cAhiye ki vaha sabake sAtha hilamila kara premapUrvaka raha sake yaha vidhi ahiMsA kA siddhAnta batAtI hai| isa siddhAnta ke viziSTa mahattva kA aMkana karate hue hI ahiMsA ko parama dharma kahA gayA hai| ahiMsA nakArAtmaka yAne niSedha rUpa zabda hai jisakA viparyaya hai hiNsaa| hiMsA kI vyAkhyA isa taraha kI gaI hai ki kisI bhI prANI ke sabhI yA kinhIM prANoM ko athavA kisI bhI eka prANa ko pramAda ke yoga se chedanA-bhedanA, kaSTa denA athavA kisI bhI rIti se saMtrasta banAlA hiMsA hai| itanA hI nahIM, kisI bhI prANI para nirarthaka hakUmata calAnA yA apane varcasva ko thopanA bhI hiMsA meM hI liyA gayA hai| mAtra kisI kA vadha karanA hI hiMsA nahIM hai| yaha to sthUla hiMsA hai| isake aneka sakSma rUpa haiM jo dasa prANoM se sambandhita haiN| kisI prANI kI kisI bhI indriya ko bhI kaSTa pahacAo yA hairAna karo to vaha bhI hiMsA hai| koI teja AvAja saha nahIM sakatA aura kisI ne jAkara vahA~ Dhola bajAnA zurU kara diyA to usake zrotendriya prANa ko kaSTa pahuMcAne ke kAraNa Dhola bajAne vAlA hiMsA kA AcaraNa kara rahA hai aisA mAnA jaaygaa| maiM mAnatA hUM ki kisI bhI prANI kI kisI bhI indriya, usake mana, vacana yA kAyA athavA usake zvAsozvAsa tathA AyuSya para AghAta karane vAlA bhI hiMsA kA hI AcaraNa hai| isa dRSTi se pratyeka prakAra kI hiMsA ko sarvatra rokanA ahiMsA hai aura yaha ahiMsA kA niSedha rUpa hai| jabaki ahiMsA kA vidhi rUpa hogA--prANiyoM ke kaSTa dUra karanA, unake prANoM kI rakSA karanA, SaDkAyA ke sabhI jIvoM para dayA-anukampA rakhanA Adi / yaha eka prAkRtika tathya hai ki hiMsA kA AcaraNa krUratA, nirdayatA aura rAkSasI vRtti ko paidA karatA hai jisake kAraNa manuSya apanI manuSyatA khokara pazutA kI tarapha jAtA hai| isa ke viparIta manuSya apane AcaraNa meM jitanA adhika ahiMsA kA samAveza karatA hai, utane hI adhika mAnavIya guNa usake jIvana meM phUlate phalate haiN| itanA hI nahIM, yadi mana, vANI aura karma meM pUrNataH ahiMsA kI vRtti apanA lI jAya to vaisA manuSya svAbhAvika rUpa se devatva kI sIr3hiyA~ car3hane lgegaa| maiM Aja jaba apane deza aura sAre saMsAra kI paristhitiyoM para sarasarI najara daur3AtA hUM to mujhe sApha mahasUsa hotA hai ki samUcA vAtAvaraNa hiMsA ke AvaraNa meM lipaTatA jA rahA hai| jahA~ dekheM, vahIM hiMsA kA tAMDava dikhAI de rahA hai| cAhe sAmUhika samasyAe~ hoM athavA vyaktigata ulajhaneM, sabako hiMsA se nipaTAne kI hI ceSTAe~ kI jAtI hai| pariNAmasvarUpa aparAdha vRtti bar3ha gaI hai, kAle dhaMdhe dhar3alle se cala rahe haiM aura hiMsApUrNa daMgoM, AndolanoM yA yuddhoM kI AzaMkAeM muMha bAe khar3I hotI jA rahI haiN| merA mAnanA hai ki vartamAna vAtAvaraNa meM ahiMsAmaya AcaraNa kI adhika AvazyakatA hai| maiM ise vicAraNIya mAnatA hUM ki ahiMsA ke siddhAnta ke pIche kitane vyApaka lakSya antarnihita unheM samajhane kI AvazyakatA hai| isa saMsAra meM choTe ho yA bar3e, sUkSma hoM yA sthUla sabhI 143
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva zarIradhArI hote haiN| ina zarIroM meM adhikAMza akSama zarIra hote haiM aura jinake zarIra kAryakSama hote haiM unameM bhI kaI durbala hote haiM to kucha sabala ? kaiyoM ke pAsa apanI rakSA ke sAdhana nahIM hote to kucha ke pAsa rakSA ke sAdhana aura sAmarthya donoM itanI mAtrA meM hote haiM ki ve sirpha apanI rakSA hI nahIM kara sakate haiM balki durbaloM ke adhikAra va padArtha chIna kara unako saMtrAsa bhI de sakate haiN| zarIra hone se nirvAha kI AvazyakatA hotI hai tathA nirvAha ke sAdhana apAra nahIM hote, sImita hote haiN| nirvAha ke ve sAdhana, samAnatA se vitarita nahIM hote athavA vikendrita nahIM hote| sazakta zarIradhArI apanI zakti ke anusAra unheM kendrita kara lete haiM, saMcita banA lete haiN| isa saMcaya vRtti se prANiyoM ke bIca nirvAha ke sAdhanoM ke liye saMgharSa aura TakarAva paidA hote haiN| yahI saMgharSa sattA aura sampatti ke zoSaNa va saMcaya kI aMdhI galiyoM se gujaratA huA mahAyuddhoM ke vidhvaMsa taka pahuMca jAtA hai| maiM anubhava karatA hU~ ki isa dRSTi se ahiMsA vyakti ke AcaraNa ko aura usake mAdhyama se sampUrNa sAmAjika vyavahAra ko sadAzayamaya banAnA cAhatI hai| koI bhI prANI kisI bhI dUsare prANI ke kisI bhI prANa ko kaSTita nahIM kare isakA Azaya yahI hogA ki pratyeka vyakti apane svArthoM yA hitoM athavA apanI nirvAha yogya AvazyakatAoM ko itanI sImita banAde ki usako kisI bhI stara para TakarAva na karanA par3e athavA TakarAva na jhelanA pdd'e| isa vRtti se saMcaya kI koI guMjAiza nahIM raha jaaygii| yadi saMcaya nahIM hogA to saMgharSa bhI nahIM hogA aura saMgharSa ke abhAva meM prApta padArthoM ke sama-vitaraNa kI ora sabake prayAsa prAraMbha hoNge| sahRdayatA aise sama-vitaraNa kI AtmA bana jaaygii| maiM ahiMsA ke siddhAnta kI pRSTabhUmi meM thyorI kyA hai, usakA bhI jikra krduuN| yaha zAzvata satya hai ki sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA koI bhI nahIM caahtaa| sabhI jIvoM ko apanI Ayu priya hai| ve sukha cAhate haiM aura dukha nahIM caahte| unheM vadha apriya lagatA hai aura jIvana priy| isI saMdarbha meM bhagavAn mahAvIra ne bhI kahA hai--maiM kahatA hUM ki bhUtakAla meM jo tIrthaMkara hue haiM, vartamAna kAla meM jo tIrthaMkara haiM aura bhaviSya meM jo tIrthaMkara hoMge, una sabhI ne yahI kahA hai, kahate haiM aura kaheMge ki sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva kA hanana nahIM karanA cAhiye, una para zAsana nahIM calAnA cAhiye, unheM adhIna nahIM banAnA cAhiye, unheM paritApa nahIM denA cAhiye tathA unheM prANoM se viyukta nahIM karanA caahiye| yaha dharma dhruva, nitya aura zAzvata hai| ___ maiM sabase pahale apane liye socanA cAhatA hUM ki kyA maiM jInA nahIM cAhatA? kyA mujhe sukha priya nahIM hai ? kyA mujhe duHkha yA vadha priya haiM ? merA yahI uttara hogA ki mujhe jIvana aura sukha priya hai, duHkha aura vadha apriya haiN| to mujhe yahI socanA hai ki jo mujhe priya hai vahIM sabhI jIvoM ko priya hai tathA jo mujhe apriya hai, vaha sabhI jIvoM ko apriya hai| isake sAtha hI maiM nizcaya karanA cAhatA hUM ki maiM anya prANiyoM ke sAtha vaisA hI vyavahAra karUMgA, jo mujhe aura unheM priya lagatA hai| apriya vyavahAra maiM nahIM kruuNgaa| isI bhAvanA kI bhUmikA para ahiMsAmaya AcaraNa kA zrI gaNeza kiyA jA sakatA hai| ___ tadanantara mere mana, vANI tathA karma meM nirantara ahiMsA kA suprabhAva abhivRddha hotA jaaygaa| vizva ke sabhI jIvoM kI rakSA rUpa dayA ko maiM hRdaya meM basA lUMgA / maiM jAnatA hUM ki dayA kI ArAdhanA se jIvoM ke duHkha aura pApoM kA zamana hotA hai tathA sabhI kA kalyANa sadhatA hai| maiM isa satya kI 144
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAMTha bAMdha lUMgA ki jisa prakAra duHkha mujhe apriya lagatA hai, usI prakAra se saMsAra ke sabhI jIvoM ko bhI duHkha apriya lagatA hai ataH sabhI prANiyoM para maiM Adara evaM upayoga ke sAtha dayA kruuNgaa| jaba kisI bhI prANI ko hanana, AjJApana, paritApa, parigraha yA vinAza ke yogya samajhaMgA to sabase pahale yaha vicAra karUMgA ki jisake sAtha tuma hiMsA kA AcaraNa karanA cAha rahe ho, vaha koI anya prANI nahIM, tuma svayaM ho, kyoMki merI aura usakI AtmA eka samAna hotI hai| maiM mAnatA hUM ki yaha jIva hiMsA hI graMthi (ATha karmoM kA baMdha) hai, yahI moha hai, yahI mRtyu hai aura yahI naraka hai / mujhe anubhava hai ki jo puruSa svayaM prANiyoM kI hiMsA karatA hai, dUsare se hiMsA karavAtA hai aura hiMsA karane vAle kA anumodana karatA hai, vaha apane liye vaira hI vaira bar3hAtA hai / maiM ahiMsA ke isa mUlamaMtra ko hRdayaMgama karanA cAhatA hUM ki jIvana paryanta saMsAra ke sabhI prANiyoM para - phira bhale hI ve zatru ho yA mitra - samabhAva rakhUM aura sabhI prakAra kI hiMsA kA tyAga karUM jo apane Apa meM eka ati duSkara kArya hai| jIva kI hiMsA karanA apanI AtmA kI hiMsA karanA hai aura jIvoM kI rakSA karanA apanI AtmA kI rakSA karanA hai| maiM yaha bhI jAnatA hUM ki saMsAra meM jo kucha bhI udAra sukha, prabhutva, prakRti kI sundaratA, Arogya evaM saubhAgya dikhAI detA hai, vaha saba ahiMsA kA hI phala hai| jagat meM sumerU parvata se UMcA tathA AkAza se vizAla koI nahIM hai, usase bhI adhika nizcaya pUrvaka maiM samajhatA hUM ki akhila vizva meM ahiMsA jaisA dUsarA dharma nahIM hai / maiMne kinhIM ajJAniyoM ke Aropa sune haiM ki ahiMsA kAyaratA sikhAtI hai| yaha ekadama galata hai| ahiMsA kA siddhAnta sampUrNa vIratA kA paricAyaka hai| kAyaratA athavA durbalatA ke liye usameM koI sthAna nahIM hai / eka hiMsaka se ahiMsaka banane kI AzA kI jA sakatI hai / kintu kAyara kabhI ahiMsaka nahIM bana sakatA hai| yaha ahiMsA Atma-bala para AdhArita hotI hai| isI taraha isa Aropa ko bhI maiM sahI nahIM mAnatA ki ahiMsA jIvana meM avyAvahArika hai| ahiMsA kA vyavahAra to eka nAgarika yA sAmAjika sadasya ke liye vyAvahArika hI nahIM, anivArya bhI hai| ahiMsA ko apanAne se eka ora kAma krodha Adi vikAroM ko haTA kara kSamA, zAnti Adi sadguNoM ko grahaNa kara sakate haiM to dUsarI ora AvazyakatAoM ko nirantara kama karate hue aura sAdagI ko bar3hAte hue zreSTha vyAvahArika jIvana kA nirmANa bhI kara sakate haiN| maiM ina AptavacanoM kA smaraNa karake sAvadhAna ho jAtA hUM ki kucha loga prayojana se hiMsA karate haiM, kucha loga binA prayojana bhI hiMsA karate haiM / kucha loga krodha se hiMsA karate haiM, kucha loga lobha se hiMsA karate haiM aura kucha loga ajJAna se hiMsA karate haiM / kintu hiMsA ke kaTuphala ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai / prANavadha caMDa hai, raudra hai, kSudra hai, anArya hai, karuNA rahita hai, krUra hai aura mahA bhayaMkara hai| isaliye maiM niSprayojana yA krodha, lobha va ajJAna se hiMsA nahIM karane kA nizcaya karUMgA balki prayojana pUrNa hiMsA ko bhI vivazatA va durbalatA mAnUMgA tathA usase chUTate rahane kA yatna karUMgA / prANavadha ko maiM sarvathA heya samajhaMgA aura apanI kriyAoM meM hiMsA ke prati pUrI sAvadhAnI rkhuuNgaa| isa prakAra kA cintana pratyeka puruSa ke lie Avazyaka hai / satya bhagavAn hotA hai yaha Aptavacana mere hRdaya meM jamA huA hai ki satya vAstava meM bhagavAn hotA hai| yaha jo Atma-sAkSAtkAra hai, vahIM to satya kA sAkSAtkAra hotA hai / isa dRSTi se satya hI sAdhya hai aura usakI sAdhikA hai ahiMsA / ahiMsAmaya AcaraNa hI mujhe satya kI ora le jAyagA / satya hI ziva 145
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kalyANa) ko prApta karAtA hai to sarva kalyANa hI sundaratA kA pratirUpa hotA hai| satya hI AtmA ko kalyANakArI svarUpa pradAna karake use bhavya saundarya se vibhUSita banAtA hai| ataH satya kI upalabdhi kI zodha hI merA parama sAdhya hai aura jaba mere mana, vacana tathA karma meM satya rama jAyagA taba mere jIvana meM satya kA kyA, Izvaratva kA hI svarUpa nikharane lgegaa| satya tejomaya bhI hotA hai to amiTa zAnti kA pradAtA bhii| maiM hamezA satya ko hI hRdaya meM sthAna dUM, satya hI bolUM aura apane pratyeka AcaraNa ko satyamaya hI banAUM yaha merA jIvana maMtra honA caahiye| satya bolUM lekina sAvadya nahIM bolUM arthAt satya bolUM aura priyakArI satya bolUM, apriyakArI nhiiN| ___ maiM jAnatA hUM ki satya-bhASaNa se AtmA kI ojasvitA bar3hatI hai kyoMki satya aura nirbhIkatA sadA jur3e hue rahate haiN| satya aura bhaya kA paraspara koI sambandha nahIM hotA hai| cAroM ora se duHkhoM se ghire hue rahane para bhI eka satyavAdI kabhI jhUTha nahIM bolatA kyoMki vaha satya ke sahayoga se nirbhaya hotA hai| vaha apane uddezya se kabhI DigatA nahI hai| isaliye maiM avadhAraNA letA hUM ki maiM apane liye bhI jhUTha nahIM bolUM, dUsaroM se bhI jhUTha nahIM bulavAUM tathA jhUTha kA kabhI bhI anumodana bhI nahIM kruuN| satya ko jAnate hue maiM kabhI apanI Atma-prazaMsA bhI nahIM karUM to para nindA ke pApa meM bhI nahIM pdduuN| maiM na to kisI svArtha ke bahakAve meM Akara jhUTha bolUM aura na kabhI krodha ke Akroza meM bhI jhUTha boluuN| maiM jAnatA hUM ki eka jhUTha ke kAraNa hajAroM doSa mujhe ghera leNge| satya mujhe gaMbhIra banAyagA, zAnta aura prazAnta karegA to merI AsthA ko aDiga rkhegaa| maiM yaha bhI jAnatA hUM ki satya asahya hotA hai, phira bhI satya ko maiM eka pala ke liye bhI apane se dUra nahIM kruuNgaa| satya aura zuddha satya kA maiM pujArI bnuuNgaa| satya ko maiM isa durbhAvanA se tor3a maror3a kara prastuta nahIM karUMgA ki vaha Upara se to satya dikhAI de parantu bhItara se maiM usakI Ar3a meM apane svArthoM ko saadhuuN| satya ko maiM kisI para prahAra kA sAdhana nahIM banAUMgA yAne ki satya hote hue bhI maiM na kisI kA marma ughADUMgA aura na marmabhedaka vacana khuuNgaa| satya ko maiM maryAdA-pAlana kA sabala sahAyaka bnaauuNgaa| satya ko maiM mUrkhatA kA cihna bhI nahIM banAUMgA--eka eka zabda ko tolakara--usake pariNAma ko AMkakara hI boluuNgaa| yathAyogya sthAna para yathAyogya rIti se isa prakAra bolUMgA ki mere bhASA ke susaMskAra sabako dikhAI deM aura unakA saba para suprabhAva pdd'e| mere vacana satya hote hue bhI na to hiMsaka rUpa leM aura na maiM apriyakArI satya bolUM / kapaTapUrvaka satya bolane ko bhI maiM jhUTha kA hI rUpa maanuuN| satya bhASI ke sAtha maiM mita bhASI bhI bnuuN| jisase hita sAdhana hotA ho, vahI prakhara satya hotA hai ataH aise satya kA damana maiM apanA sarvasva nyauchAvara karake bhI na chodduuN| merA satya pUrvApara-aviruddha ho tathA mana, vANI evaM karma ke tInoM yogoM se akuTila ho| maiM spaSTa satya kA pakSadhara rhuuNgaa| maiM asatya pakSa kA kabhI sAtha nahIM dUMgA aura satya kA anveSaNa nirantara karatA rhuuNgaa| maiM satya vacana kA na to kabhI svayaM apamAna karUMgA aura na dUsaroM se usakA apamAna shuuNgaa| __ maiM jIvana bhara satyAnveSI banA rahUMgA, kyoMki maiM jAnatA hUM ki satyAnveSaNa hI vicAra samanvaya kA pratIka hotA hai| maiM kahatA hUM vahIM satya hai aura jo dUsare kahate haiM vaha sarvathA asatya hai chadmastha ke aise haThAgraha se hI mithyA kA janma hotA hai| jahA~ bhI maiM ekAntavAda le AyA vahAM satya asatyamaya bana jaaygaa| isa saMsAra meM jitane mastiSka hote haiM, utane hI bhAMti-bhAMti ke vicAra hote 146
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM aura cUMki adhikAMza apUrNa logoM ke mana meM jo yaha haThAgraha jama jAtA hai ki unakA vicAra hI satya hai, usase bar3hakara satya kA ahita dUsarA nahIM hotA hai| pUrNa satya ke nikaTa pahuMca jAnA maiM bahuta dUra kI bAta mAnatA hUM, ataH maiM yaha vicAra rakhatA hUM ki pratyeka vyakti ke vicAroM meM kucha na kucha satyAMza sAmAnyatayA rahatA hai ataH mujha jaise satyAnveSI kI yaha ceSTA rahanI cAhiye ki maiM kisI bhI anya ke vicAra meM sthita satyAMza samAdara karUM aura usa satyAMza ko udghATita karUM / asatya ko chor3atA rahUM aura satya ko grahaNa karatA rhuuN| isa prakAra satyAMzoM kA cayana hI eka dina mujhe pUrNaM satya kA sAkSAtkAra karA sakegA / maiM sarvatra phaile satyAMzoM kA cayana kaise karUMgA- isa para mujhe gaharA vicAra karanA hogA / satya ke kaI pahalU hote haiN| yadi una sabhI pahaluoM ko maiM nahIM samajhaM tathA eka pahalU pakar3a kara hI satya kA haTha karalUM to vaha haTha mujhe satya se dUra phaiMka degaa| udAharaNa ke taura para socUM ki eka vyakti putra bhI hai, pitA bhI hai, pati bhI hai aura isa prakAra bhinna-bhinna apekSAoM se bhinna-bhinna prakAra se sambandha rakhatA hai| ye sabhI pahalU sahI haiM / kintu yadi maiM haTha karalUM ki maiM to pitA hI hUM to kyA yaha saca hote hue bhI jhUTha nahIM ho jAyagA ? yaha saca hai ki vaha apane putra kI apekSA se pitA bhI hai| to apane pitA kI apekSA se putra bhI hai| jahA~ taka vibhinna apekSAoM ko najara meM rakhate hue vaha 'bhI' kA prayoga karatA hai to ve saba pahalU saca hai lekina jahAM usane eka pahalU pada 'hI' lagA liyA to vaha ekAntavAda hokara jhUTha ho gyaa| sAta aMdhoM aura hAthI kI kahAnI sabhI jAnate haiM / jaba dRSTihIna ve loga hAthI ke eka eka aMga ko pakar3a kara usako 'hI' hAthI batA rahe the taba ve AMzika rUpa se saca kahane ke bAvajUda jhUThe kahalAye / aura jaba kisI naitradhArI ne unako yaha rahasya batAyA ki tuma sabhI aMgoM ko milA lo to pUrA hAthI bana jAyagA, taba ve sabhI saca ho gaye / isa taraha maiM dekhatA hUM ki isa saMsAra meM adhikAMza loga apane satyAMza ko hI pUrNa satya batAkara vivAda aura saMdharSa karate rahate haiM / ve loga apane haTha ko chor3ate nahIM aura dUsare ke satyAMza ko samajhanA cAhate nahIM, jisase vicAra saMdharSa calatA rahatA hai| vicAra saMgharSa jitanA bar3hatA hai, utanA manabheda aura karmadvandva bhI bar3hatA jAtA hai| kahate haiM ki matabheda ho lekina manabheda nahIM honA cAhiye - usakA Azaya maiM yahI samajhatA hUM ki matabheda svAbhAvika hai kintu yadi usa matabheda ko anekAnta, syAt athavA sApekSatA kI rIti se samajhaleM to manabheda kI sthiti to paidA hI nahIM hotI hai balki matabheda bhI miTa jAte haiN| vahAM vicAra samanvaya kI sadAzayatA phaila jAtI hai / anekAnta, syAt yA sApekSatA kA yahI marma hai ki satya ko usake aneka pahaluoM se parakho, syAt asti aura syAt nAsti ke tarAjU meM tolo tathA sabhI apekSAoM se satya ke virATa svarUpa ko jAno / maiM anubhava karatA hUM ki isa saMsAra meM mukhya rUpa se do hI prakAra ke saMdharSa hote haiN| eka to hotA hai svArthoM kA saMgharSa aura dUsarA vicAroM kA saMgharSa / svArthoM kA saMgharSa isa kAraNa phailatA hai ki manuSya ahiMsA kA AcaraNa nahIM krtaa| apane hI ucita - anucita sabhI svArtha pUre kara lenA cAhatA hai kintu dUsaroM ke ucita hita ko bhI kATatA rahatA hai| aisA jIvana ke AcaraNa meM ahiMsA ke abhAva se hotA hai kyoMki eka ahiMsAvAdI eka ora apane svArthoM ko ucita AvazyakatA se adhika phailAtA nahIM to dUsarI ora apane svArthoM se bhI Upara dUsaroM ke hitoM ko pahale sthAna detA hai / hRdaya kA aisA udAravAda hI TakarAva samApta kara sakatA hai| usI prakAra hRdaya kA aisA udAravAda 147
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAroM ke TakarAva ko bhI samApta kara sakatA hai| aura usakA mArga hai anekAntavAda, syAdvAda yA sApekSavAda kA / merA vicAra hai ki sabhI prakAra ke saMgharSoM se vicAroM kA saMgharSa adhika jaTila aura adhika ghAtaka hotA hai / uddezyoM meM asamAnatA kama hotI hai lekina unheM prApta karane ke upAyoM ke bAre meM hI matabheda adhika hotA hai| yaha matabheda bahuta karake vyaktigata haTha se adhika bar3hatA hai| vicAroM ke TakarAva kA nivAraNa satya ke vibhinna pahaluoM ko dhyAna meM lene tathA sabhI vicAroM kA samAdara karane se hI ho sakatA hai| sabhI ke vicAroM ke satyAMza kA samAdara hogA to vyartha kA asantoSa nahIM bhar3akegA / pratyeka vicAra meM rahe satyAMza ko khojA jAyagA to vibhinna vicAroM kA vizleSaNa bhI samyak rIti se kiyA jA sakegA tathA samasyAoM ke samAdhAna bhI AsAnI se nikAle jA skeNge| yahI vicAra samanvaya kI sahI vidhi ho sakatI hai| samanvaya ke liye satya kA sudRr3ha Azraya bhI Avazyaka hai to hRdaya kA udAravAda bhI / yahI satyAnveSaNa kA mArga bhI hai / maiM jAnatA hUM ki saMsAra meM satya hI sAra bhUta hai jo mahAsamudra se bhI adhika gaMbhIra hotA hai / satya candramaMDala se bhI adhika saumya to sUryamaMDala se bhI adhika tejasvI hotA hai| maiM aisA satya vacana bolUM jo hita, mita aura grAhya ho, lekina satya se saMyama kI ghAta hotI ho to vaisA satya bhI nahIM bolUM / maiM na krodhavaza asatya bolUM, na lobhavaza / satya vacana ke dasa prakAroM kA maiM pUrI taraha se dhyAna rkhuuN| jo vastu jaisI hai, use vaisI hI batAUM phira bhI eka jagaha eka zabda kisI artha ko batAtA hai to dUsarI jagaha dUsare artha ko, kintu merI vivakSA ThIka rahe to donoM jagahoM para prayukta zabda satya hI rhegaa| isa prakAra vivakSAoM ke bheda satya ke ye dasa prakAra batAye gaye haiM (1) janapada - satya - jisa deza vA kSetra meM jisa vastu kA jo nAma ho, vaha nAma vahAM satya hai| dUsare deza vA kSetra meM usa zabda kA dUsarA artha hone para bhI kSetrIya dRSTi ko dhyAna meM rakhate hue vaha asatya nahIM hai / ( 2 ) sammata satya - AcAryoM yA vidvAnoM ne jisa zabda kA jo artha mAna liyA hai, usa artha meM vaha zabda sammata satya hai| jaise paMkaja kA artha kamala hI hotA hai / meMDhaka nahIM yadyapi meMDhaka bhI kIcar3a se uttpanna hotA hai phira bhI usako paMkaja nahIM kahA jAtA (3) sthApanA - satya ke do bheda haiM-- sadbhAva sthApanA aura asadbhAva sthApanA ! sadbhAva sthApanA hai sadbhUta padArthoM ko sadbhUta rUpa meM kahanA aura likhanA aura asadbhAva sthApanA hai asat bhUta ko asat bhUta kahanA aura likhanA / (4) nAma satya - guNa na hone para bhI vyakti vizeSa yA vastu vizeSa kA vaisA nAma rakhakara usa nAma pukAranA / jaise aMdhe ko nayanasukha kahanA / (5) rUpa satya - vAstavikatA na hone para bhI rUpa vizeSa ko dhAraNa karane se kisI vyakti yA vastu ko usa nAma se pukAranA / jaise nATaka ke pAtra ko rAjA kahanA / (6) pratIta satya ( apekSA satya ) - kisI apekSA se dUsarI vastu ko choTI bar3I kahanA / (7) vyavahAra satya - jo bAta vyavahAra meM bolI jAtI hai, jaise parvata para lakar3iyAM jalatI hai| lekina kahA jAtA hai ki parvata jala rahA hai / (8) bhAva satya - nizcaya apekSA kaI bAteM hoMne para bhI kisI eka kI apekSA se use vahI batAnA jaise tote meM kaI raMga hote haiM phira bhI usako kevala harA batAte haiM / (6) yoga satya - kisI cIja ke sambandha meM vyakti vizeSa ko usa nAma se pukAranA, jaise lakar3I Dhone vAle ko lakar3ahArA kahanA / (10) upamA satya - kisI bAta ke samAna hone para eka vastu kI dUsarI se tulanA karanA aura use usa nAma se pukAranA / 148
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya se viparIta mRSAvAda hotA hai tathA mRSA vacana bhI dasa prakAra se nikalate haiM -(1) krodha se nikalane vAlA (2) mAna se nikalane vAlA (3) mAyA se nikalane vAlA, (4) lobha se nikalane vAlA, (5) prema se nikalane vAlA, (6) dveSa se nikalane vAlA, (7) hAsya (haMsI) se nikalane vAlA, (8) bhaya se nikalane vAlA, (6) AkhyAyikA (kahAnI) ke bahAne nikalane vAlA tathA (10) upaghAta -prANiyoM kI hiMsA se nikalane vAlA vacana / isa prakAra satyAmRSA yAne mizra bhASA ke bhI dasa prakAra hote haiM--(1) utpannamizritA, (2) vigatAmizritA, (3) uttpanna-vigata mizritA, (4) jIvamizritA, (5) ajIva mizritA, (6) jIvAjIva mizritA, (7) ananta mizritA, (8) pratyeka mizritA, (6) adrAmizritA va (10) adrdraamishritaa| satya-nirNaya kI dRSTi se bhASA ke cAra bheda kiye gaye haiM -(1) satya bhASA-vidyamAna jIvAdi tattvoM kA yathArtha svarUpa khnaa| (2) asatya bhASA--jo padArtha jisa svarUpa meM nahIM hai, unheM usa svarUpa meM khnaa| (3) satyAmRSA (mizra) bhASA -jo bhASA satya bhI ho aura mRSA bhii| (4) asatyamRSA (vyavahAra) bhASA--jo bhASA na satya hai aura na asatya hai| ___asatya bhASA bhI cAra prakAra kI batAI gaI hai--(1) sadbhAva pratiSedha-vidyamAna vastu kA niSedha karanA, (2) asadbhAvodbhAvana--avidyamAna vastu kA astitva batAnA, (3) arthAntara--eka padArtha ko dUsarA padArtha batAnA evaM (4) garhA-doSa prakaTa kara kisI ko pIr3AkArI vacana khnaa| ___ satya ke vizleSaNa evaM anveSaNa ke mahattva ko AtmasAt kara maiM sadA satya kI ArAdhanA karUMgA, satya se sampanna hokara jagat ke sabhI prANiyoM ke sAtha maitrI bhAva rakhUgA tathA satya para dRr3ha rahUMgA kyoMki loka meM jo bhI maMtra, yoga, japa, vidyA, jRmbhaka, astra,zastra, zikSA aura Agama haiM, ve sabhI satya para sthita haiM tathA satyavAdI puruSa mAtA kI taraha logoM kA vizvAsapAtra hotA hai, guru kI taraha pUjya hotA hai aura svajana kI taraha sabhI ko priya lagatA hai| asteya kI ojasvitA asteya zabda bhI ahiMsA kI taraha niSedha rUpa hai| caurya karma karanA steya yA caurya kahalAtA hai to isakA pratipakSa asteya yA acaurya hotA hai| ise adattAdAna-viramaNa bhI kahate haiN| isakA sAmAnya artha yaha hotA hai ki jo dI nahIM gaI hai yA binA AjJA lI gaI hai, vaha corI kahalAtI hai| corI nahIM karanA asteya hai yAne ki dUsare kI koI bhI cIja AjJA lekara hI grahaNa karanI caahiye| ___asteya vrata ke saMdarbha meM maiM jaba Apta vacanoM kA smaraNa karatA hUM to mujhe pratIti hotI hai ki jJAniyoM ne isa vrata kA lakSya bahuta hI gaharA aura vyApaka rakhA hai| kahA gayA hai ki jo asaMvibhAgI hai--prApta sAmagrI kA ThIka taraha se vitaraNa nahIM karatA hai aura asaMgraha ruci hai yAne ki sAthiyoM ke liye samaya para ucita sAmagrI kA saMgraha kara rakhane meM ruci nahIM rakhatA hai tathA apramANa bhojI hai arthAt maryAdA se adhika bhojana karane vAlA hai, vaha asteya vrata kI samyak ArAdhanA nahIM kara sakatA hai| isake viparIta jo saMvibhAgazIla hai--prApta sAmagrI kA ThIka taraha se vitaraNa karatA hai aura saMgraha va upagraha meM kuzala hai yAne ki sAthiyoM ke liye yathAvasara bhojanAdi sAmagrI juTAne meM dakSa hai, vahI asteya vrata kI samyak ArAdhanA kara sakatA hai| maiM gaMbhIratApUrvaka socatA hUM ki Apta-puruSoM ne asteya vrata ke saMdarbha meM saMvibhAga ko itanA mahattva kyoM diyA hai ? saMvibhAga kA artha hotA hai samAna rUpa se vibhAjana / saMvibhAgI hai vaha acaurya 146
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vrata kA pAlaka hai, varanA asaMvibhAgI ko cora kahA gayA hai| isa maMtavya ko hameM samAja ke vistRta kSetra ke pariprekSya meM dekhanA hogaa| soceM ki eka vyakti arthopArjana karatA hai jo apanI kuzalatA athavA susAdhana saMyuktatA se acchA arjana kara letA hai yA yoM kahiye ki dUsaroM se adhika arjana kara letA hai| jahA~ taka usane adhika arthopArjana kiyA hai kintu sAtha hI saMvibhAga kI vRtti rakhatA hai va pravRtti karatA hai, taba taka vaha upArjana corI nahIM hai| parantu yadi vaha usa upArjana ko apane pAsa apane hI liye rakha letA hai aura usakA saMvibhAga nahIM karatA hai to usakA upArjana anucita hai| isakA sIdhA sA tAtparya hai ki arthopArjana kI vidhi meM anya prANiyoM ke hita kI bhAvanA rahatI ho aura upArjita-saMcita padArthoM ke yathAsthAna savitaraNa kI AsthA ho vaha acaurya hai tathA upArjana kI vidhi meM parahita kA kiMcita bhI khyAla na rakhA jAtA ho evaM upArjita-saMcita padArthoM ke yathA sthAna saMvitaraNa kI AsthA na ho vaha caurya karma paridhI meM samAviSTa ho jAtA hai| merA cintana calatA hai ki arjana vaha apanI kuzalatA yA sAdhana sAmagrI (pUMjI Adi) se karatA hai, phira usa arjana ko nindanIya kyoM mAnA gayA hai ? maiM arjana ko nindanIya isaliye kaha rahA hUM ki yadi vaha usakA saMvibhAga kara detA hai to yaha kaha sakate haiM ki usane usakA prAyazcita kara liyA aura saMvibhAga nahIM karatA to yaha mAnA gayA hai ki vaha asteya vrata kI ArAdhanA nahIM krtaa| saMvibhAga kaise kareM-usakA bhI kucha spaSTIkaraNa Apta puruSoM ne diyA hai| adhika arthopArjana karane vAle ke pAsa apane nirvAha se adhika sAmagrI hai to saMvibhAga kI dRSTi se use apanI prApta sAmagrI kA samyaka rIti se vitaraNa kara denA caahiye| vitaraNa kI samyaka rIti kyA hogI? jisako jisa sAmagrI kI AvazyakatA ho, use vaha sAmagrI dene meM saMkoca na ho| sAmAjika AvazyakatA-pUrti ko isa rUpa meM vyakti kA Avazyaka kartavya kahA gayA hai| yathAyogya avasara para yathAyogya logoM ko yathAyogya rIti se apanI prApta sAmagrI kA yathocita vitaraNa kara denA asteya yA acaurya hai| saMvibhAga kI dUsarI bAta yaha ki vaha apane pAsa sAmagrI kA saMgraha bhI kare to apane liye nahIM, jarUrata maMda Avazyaka maMda anya prANiyoM ke liye kareM, tAki AvazyakatA hone para yathAvasara unheM vaha sAmagrI sahAyatA rUpa dI jA ske| saMvibhAga kI tIsarI bAta aura bhI adhika mahattvapUrNa hai ki adhika arthopArjana bhale kiyA hai, lekina svayaM apramANa bhojI (bhogI) na ho, bhojana bhI vaha saMyata kare aura anya sAmagriyoM kA bhoga-upabhoga bhI vaha maryAdita bnaave| yadi adhika arthopArjana karane vAlA sAmAjika AvazyakatA-pUrti kI ora dhyAna nahIM detA, saMgraha yA saMcaya kA upayoga apane sAthiyoM ke liye nahIM karatA athavA apane hI sukha bhoga ke liye prApta sAmagrI bemApa aura behisAba kharca karatA hai to vaha asaMvibhAgI hai aura asteya vrata kA ArAdhaka nahIM hai| jo asteya vrata kA ArAdhaka nahIM mAnA jAyagA, vaha nizcaya hI usa prakAra steya yA caurya karma kara rahA hai| ____ maiM apanI dRSTi ko vyApaka banAtA hUM aura socatA hUM ki Apta puruSoM ne Aja ke artha yuga kI jaTilatAoM aura samasyAoM ko jJAna meM dekha liyA thA aura unhoMne ina jaTilatAoM ke samAdhAna rUpa meM hI saMvibhAga kA maMtra pradAna kiyaa| jo Aja kI arthopArjana praNAlI se paricita haiM, ve jAnate haiM ki AvazyakatA se adhika artha kA upArjana karanA naitikatA se saMbhava nahIM hai| adhikAMzatayA samAja meM adhika hoziyAra loga kama-samajha logoM kI mehanata kA phala curAte haiM tabhI adhika arthopArjana saMbhava hotA hai| anaitika artha saMcaya kA to AdhAra hI caurya athavA zoSaNa hotA hai vartamAna yuga mazInI yuga hai aura isameM eka sAtha hajAroM loga zrama karate haiN| zramika kA zrama hI 150
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha sAdhana hotA hai jabaki ( zramikoM kI taraha) zrama na karane vAlA kArakhAne kA mAlika pUMjI, buddhi Adi ke sAdhanoM se sazakta hotA hai| isa Arthika praNAlI meM AsAnI se aisI vyavasthA kI jA sakatI hai ki pratyeka ko usake zrama kA pUrA lAbha na diyA jAya yA dUsare zabdoM meM yaha kaheM ki usake zrama ke lAbha kA kAphI aMza mAlika apane pAsa rakhale / to naitika dharma ise caurya kahatA hai aura Aja kA artha jagat use zoSaNa kA nAma detA hai| yaha caurya athavA zoSaNa hI Aja kucha hAthoM meM ho rahe dhana saMcaya kA mUla hai| mujhe Azcarya hotA hai ki isa prakAra kA maha saMcaya to cauryapUrNa hogA lekina caurya karma samApta kahAM hotA hai ? yadi prApta sAmagrI kA ThIka se vitaraNa kara diyA jAya aura saMvibhAgI ho jAya, taba to usa caurya karma kA prAyazcita ho jAyagA / lekina Aja ke bhautika vaibhava sampanna kyA aisA karate haiM ? ve to caurya se prApta sAmagrI ko apane hI liye saMcita karate haiM va saMcita dhana kA adhika zoSaNa ke liye adhika niyojana karate haiM / phalasvarUpa caurya yA zoSaNa kA kSetra vistRta hotA jAtA hai to saMcaya kA parimANa bhI bar3hatA jAtA hai| saMcaya vRddhi aura saMvibhAga kA abhAva jo nirantara calatA rahe to kyA vaha use eka mAnava se mAnavetara to nahIM banA degA ? corI ke dhana se AdamI deva to bana hI nahIM sakatA, lekina kyA vaha apanI manuSyatA ko bhI bacA sakatA hai ? dhana-sAmagrI mila jAne ke bAvajUda manuSya kI manuSyatA ko bacAne ke lakSya se hI vItarAga devoM ne saMvibhAga kI AjJA dI hai / maiM isa artha vinyAsa ko spaSTa karatA hUM to lagatA hai ki dUsare ke dvArA na dI gaI vastu ko lenA to corI hai hI, kintu yaha corI kA usase bhI adhika ghRNita rUpa hogA ki kisI kA lAbhAMza isa taraha chIna liyA jAya jisase chInane vAlA to binA zrama adhika arthopArjana kare aura jinakA lAbhAMza chInA jAya ve apane nirvAha ke Avazyaka sAdhanoM se bhI vaMcita ho jAya / saMvibhAga vRtti kA artha-vinyAsa sAmAjika saMdarbha meM atyadhika mahattvapUrNa tathA vyApaka prabhAva vAlA hai| jaba vyakti samAja meM eka sAtha rahate haiM to unake bIca meM adhikAdhika samatA-bharA vAtAvaraNa bhI honA cAhiye / Arthika samatA mUla meM dUsarI prakAra kI samatAoM kA vikAsa karatI hai / isI se ahiMsAmaya AcaraNa vistAra ho sakatA hai| isake viparIta viSamatAe~ hiMsA aura kaTutA ko janma detI haiN| Arthika ho yA anya prakAra kI - viSamatA sAmAjikatA ke pRSTha bala ke hI tor3atI hai / isI viSamatA ko samAja meM na Ane dene ke liye tathA adhika arthopArjana karane vAle sadasyoM ke mana meM va karma meM samatA ko jAgRta banAye rakhane ke liye hI saMvibhAga kA nirdeza diyA gayA hai| saMvibhAgI ko hI asteya vrata kA samyak ArAdhaka isIliye kahA gayA hai ki adhika arthopArjana karane vAlA kevala apane liye dhana sAmagrI kA saMcaya karane se Dare aura apane mAthe para corI kA kalaMka na lagane de| vratI sAdhaka ke liye cauryakarma tyAjya mAnA gayA hai aura isI tyAga ke preraka rUpa saMvibhAga kA prAvadhAna kiyA gayA hai| ataH saMvibhAga kA artha-vinyAsa sAmAjika samatA kI dRSTi se bahuta vyApaka bhI hai| maiM isa pariprekSya meM jaba asteya kI ojasvitA para cintana karatA to maiM stabdha raha jAtA hUM kyoMki asteya vrata Arthika saMvibhAga ke mAdhyama se sAmAjika samatA kA dharAtala taiyAra karatA hai tathA vyakti ko samAja ke hita meM tyAga karane kI preraNA detA hai / caurya karma ko ukasAne vAlA hotA hai lobha aura lobha vyakti ko patita banAtA hai to vyakti kI lobha vRtti ke duSpariNAma 151
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa samAja bhI viSama, kadAgrahI aura kaluSita banatA hai / yadi asteya vrata kA yathArtha artha meM pAlana kiyA jAya to vyakti santuSTa rahegA aura santoSI vyaktiyoM kA samAja sadA hI sukhI hogaa| adhika lobha se adhika lAbha kamAne kI lAlasA hI vyakti ko caurya karmoM meM pravRtta banAtI hai| choTe stara para vaha dete vakta mAla kama tolatA hai yA kapar3A kama nApatA hai to lete vakta tarAjU ke TallA mArakara adhika tolakara kama kA mUlya detA hai / yaha duSkarma jitanA phailatA jAtA hai, vyakti apane Apako zoSaNa, kAle dhaMdhoM aura taskarI Adi meM lagAkara adhika se adhika muphta kA lAbha kamAnA cAhatA hai| vyakti aise udyamoM para svayaM bhAvanApUrvaka aMkuza lagAne aura asteya vrata kI mahattA ko mahasUsa kare, parantu usake sAtha hI usa lobha para aMkuza lagAne kA koI sAmAjika prayAsa kiyA jAya to usake kAraNa bhI lobhI vyaktiyoM kI vRtti saMvibhAga kI dizA meM mor3I jA skegii| yaha saba samajha kara maiM socatA hUM ki maiM saMvibhAgI banUMgA, lobha ko khatma karUMgA tathA apanI AvazyakatAoM ko bhI maryAdita bnaauuNgaa| cAhe kisI kA tinakA hI kyoM na lenA ho maiM usakI binA AjJA nahIM luuNgaa| maiM auroM ke dhana para kabhI bhI apanA adhikAra nahIM karUMgA / prApta vastuoM kA samyak vibhAga karake dhana para apanA rAga bhAva miTAne kA prayatna karUMgA / aura asteya vrata meM kahIM bhI gAMTha nahIM rkhuuNgaa| maiM apanI bhAvanA banAUMgA ki jaba maiM paripUrNa asteya vrata ko apanAUMgA taba maiM bhikSA taka ko bhI bAMTa kara khAUMgA aura apramANa yogI kabhI nahIM bnuuNgaa| caurya karma karake mujhe kitanA bhI mAna-sammAna milatA ho taba bhI maiM use ThukarA dUMgA / maiM jAnatA hUM ki manojJa rUpa Adi indriya viSayoM se jo santuSTa nahIM rahatA hai, vaha unake parigraha meM Asakti evaM lAlasA vAlA banA rahatA hai aura anta meM asantoSa se duHkhI evaM lobha se kaluSita vaha AtmA apanI iSTa vastu pAne ke liye corI karatA hai| isa kAraNa maiM caurya karma ko samUla naSTa karane ke uddezya se indriya-saMyama ko dhAraNa karUMgA / indriyoM aura mana kI gatividhiyoM para niyaMtraNa karake maiM apanI AvazyakatAoM ko sImita va maryAdita kara sakUMgA jisake kAraNa lobha rUpa kaSAya mere antarmana ko kaluSita nahIM kara pAyagI aura lobha ko maiM roka lUMgA to adattAdAna viramaNa bhI sAdha lUMgA / asteya vrata kI ojasvitA meM apane caritra ko nirbhIka va nirmala banA lUMgA / prabhAvakatApUrNa brahmacarya mithuna yA kuzIla sevana ko eka anAcAra mAnA gayA hai to brahmacarya yA indriya saMyama ko eka mahAnatama tapa, kyoMki brahmacarya se viveka jAgRta hotA hai aura jIvana kI prAbhAvikatA siddha hotI hai| jJAna, darzana evaM cAritrya kI samyak sAdhanA kA mUla brahmacarya mAnA gayA hai| brahmacarya ke binA mukti kI saMbhAvanA hI nahIM mAnI jA sakatI hai| brahmacArI eka kachue kI taraha apanI indriyoM ko sikor3a kara kAma bhogoM se dUra ho jAtA hai tathA bhaya se mukta ho jAtA hai / brahmacarya kA nAza to yoM mAniye ki sabhI AtmaguNoM kA nAza aura brahmacarya kI sAdhanA to eka lAThI se sabhI bhaiMsoM ko hAMkane kI taraha sabhI Atma guNoM kA Adhipatya hai / yaha sahI hai ki brahmacarya ati duSkara vrata hai kintu jo kAma kI mAra ko mAra detA hai, vaha Atma-zatruoM ko bhI mAra detA hai / maiM dekhatA hUM ki isa saMsAra meM kAma vAsanA kA tAMDava bar3A bhISaNa hotA hai / kahIM para bhI vAsanA janya duHkhoM ko dekhakara brahmavrata ke mahAtmya kA anubhava kiyA jA sakatA hai| gaMdha, zabda, rUpa, rasa, evaM sparza rUpI kAma bhoga pAMca prakAra ke hote haiM aura inake prati rahI huI vAsanA durjeya 152
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bana jAtI hai| puruSa ke liye strI saMsarga aura strI ke liye puruSa saMsarga vAsanA ke bAMdha ko tor3a detA hai, balki yahAM taka kahA gayA hai ki vaitaraNI duHstara nahIM, nara-nArI kA paraspara saMga duHstara hai samas viSaya bhoga asthira hote haiM tathA viSayagrasta vyakti asvastha aura saMtrasta rahatA hai / vAsanA to tAlapuTa viSa rUpa mAnI gaI haiN| tIna bAteM jisameM pahalI dehavibhUSA, dUsarA strI saMsarga aura tIsarA sarasapraNIta bhojana hai| ina tInoM se AtmagaveSI brahmacArI baca kara calatA hai| usake citta meM se kAmecchA nikala jAtI hai, nainoM meM se rAga nikala jAtA hai aura strI ke prati hRdaya meM vairAgya jAga jAtA hai / use striyoM ke rUpa kI carcA karane kA avakAza hI nahIM milatA hai kyoMki vaha apanA sArA samaya nirmala jJAnAbhyAsa meM lagA detA hai| vaha pUrvakRta kAma krIr3AoM ko bhI yadi nahIM karatA, kyoMki vaha jAnatA hai ki usa yAda se bhI unmAda paidA ho sakatA hai| eka brahmavratI ko kaMpa, sveda yA mUrchA kI AzaMkA nahIM rahatI to zakti kSaya kI glAni bhI nhiiN| vaha to Atma-ramaNamaya bana jAtA hai kyoMki vaha deha tRpti se dUra haTa kara Atma santuSTi meM lIna ho jAtA hai| jisake mana para kAma kI sUkSma chApa bhI nahIM raha jAtI, vaha muktAtmA banane lagatA hai / vaha AtmAnanda kA rasAsvAdana karane laga jAtA hai / 'sva' stha jIvana ke liye brahmavrata kI ArAdhanA aparihArya hai--aisA merA anubhava hai / jaise brahmacarya ko mukti kA pratIka mAnA hai, vaise hI kAma-bhoga saMsAra ke pratIka mAne gaye haiM / AtmA kA antima lakSya mukti hai ataH brahmacarya kI sAdhanA kI dizA meM Age bar3hate rahanA anivArya hai / sarvAMzataH brahmacArI nahIM bana sakate haiM taba taka bhI indriya saMyama meM AcaraNa kA abhyAsa calatA rahanA cAhiye / jaba jaba kisI bhI varga meM aisA abhyAsa TUTA hai aura mukta maithuna kA samarthana kiyA gayA hai, taba taba usa varga meM viSaya vAsanA kI aisI AMdhiyA~ calI haiM, jinameM kSata-vikSata hone se koI nahIM bacA hogA / yaha ThIka hai ki saMsAra meM kAmecchA apanI jagaha para hotI hai tathA prajanana bhI saMsAra ke saMsaraNa kA eka pramukha sAdhana hai, taba bhI vikasita saMskRtiyoM ne kAma ko sadA hI susaMskArita tathA niyamita banAne kA prayAsa kiyA hai| vivAha saMsthA kI sthApanA aise hI prayAsoM kA pariNAma hai / chuTTe sAMDa kI taraha AdamI bhoga lipta bana kara apanI hI racanAoM ko ujAr3ane na laga jAya - isa uddezya se vivAha prathA prAraMbha huI ki kAmecchA - pUrti kI dRSTi se eka puruSa aura eka strI paraspara pratibaMdhita ho jAyaM / ise duScaritra mAnA gayA ki aise pratibaMdhita strI-puruSa apane pratibaMdha ko tor3akara anya strI athavA puruSa ke sAtha gamana kreN| gupta rUpa se bhI aisA karanA pApa mAnA gyaa| aisI saMskRti ke phalasvarUpa kAma bhogoM ke vikarAla duSpariNAmoM se bhAratIya samAja bacA huA rahA hai / vartamAna vizva meM kAma bhogoM kI liptA ke jaghanya rUpa ko jaba maiM dekhatA hUM, to pazcima ke dezoM kA dhyAna AtA hai, jahAM kAma-pUrti ke liye mukta vAtAvaraNa cunA gayA, kintu Aja una dezoM meM sAmAjika vyavasthA yauna aparAdhoM ke aMdhere meM chinna-bhinna ho gaI hai to kAma bhogoM meM sampUrNa sukha mAnane vAle una dezo ke nAgarika Aja apanI hI mAnasikatA se atyadhika azAnta evaM vikSubdha haiM / abhI bhI ve loga apanI azAnti ko ghora nazIle padArthoM Dubo dene kI kuceSTA hI kara rahe haiM / isake viparIta jaba ve indriya saMyama tathA brahmacarya ko sarvAdhika mahattva deMge, tabhI ve apanI vartamAna durAvasthA ko sudhAra sakeMge / merA anubhava hai ki bhArata meM bhI jaba se brahmacarya - sAdhanA kA mahattva kinhIM vargoM ne kama karake dekhA hai to ve varga yauna aparAdhoM se saMtrasta bane haiM tathA unakI sAmAjikatA ati asta-vyasta 153
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ huI hai| aise vargoM kI kAma lipsA eka prakAra se sampUrNa rASTrIya jIvana para bhI burA asara DAla rahI hai / aise vikRta hote vAtAvaraNa meM saMsAra ke vyavahAra ko saMzodhita karane kI dRSTi se vivAha vyavasthA ko vyavasthita karanA tathA mUla rUpa se brahmacarya sAdhanA kI dizA meM gati karanA Avazyaka ho gayA hai| maiM mAnatA hUM ki brahmacarya uttama tapa, niyama, jJAna, darzana, cAritra, samyaktva aura vinaya kA, mUla hai| eka brahmacarya ke naSTa hone para sahasA anya saba guNa naSTa ho jAte haiM / kintu eka brahmacarya kI ArAdhanA kara lene para anya saba guNa-zIla, tapa, vinaya Adi vrata ArAdhita ho jAte haiN| eka brahmacarya kI sAdhanA karane se aneka guNa svayameva prApta ho jAte haiN| jo zuddha bhAva se pUrNa brahmacarya kA pAlana karatA hai, vahI saccA bhikSu kahalAtA hai| aisA hita-mita bhojana karanA cAhiye jo jIvana yAtrA evaM saMyama yAtrA ke liye upayogI ho sake aura jisase na kisI prakAra kA vibhrama ho aura na dharma kI zanA / sAdhaka ko kamala patra ke samAna nirlepa aura AkAza ke samAna niravalamba honA cAhiye / maiM brahmacarya kI avadhAraNA mUlarUpa meM yaha mAnatA hUM ki maiM apane mana, vacana evaM kAyA ke samasta yogoM ko sAMsArika vAsanAoM se haTAkara Atma cintana meM lagA duuN| na to vaikriya zarIra ke deva sambandhI bhogoM kA mana vacana kAyA se svayaM sevana karUM, na dUsare se karAUM aura na unakI anumodanA karUM aura isI prakAra maiM audArika zarIra ke manuSya, tiryaMca sambandhI kAma bhogoM kA bhI tyAga karUM tAki maiM aTThAraha prakAra ke brahmacarya kA pAlana kara skuuN| brahmacarya ke dasa samAdhi sthAnoM kA bhI maiM dhyAna rakhUM tathA apane-ApakI kAma vAsanAoM se rakSA kruuN| dasa samAdhi sthAna isa prakAra haiM- (1) jisa sthAna meM strI, pazu aura napuMsaka rahate hoM, vahAM brahmacArI na raheM, (2) vaha strI sambandhI kathA na kare tathA jisa sthAna para strI baiThI ho usa sthAna para antaH muhurta pahale na baiThe, (3) striyoM ke sAtha eka Asana para na baiThe ( 4 ) strI ke manohara va sundara aMga-pratyaMgoM ko na dekhe, (5) parde, dIvAla Adi ke andara hone vAle striyoM ke viSayotpAdaka zabda, gIta, hAsya yA vilApa ko na sune, (6) pahale bhoge hue kAma bhogoM kA smaraNa na kare, (7) sarasa aura kAmottejaka AhAra na kare, (8) zAstrokta parimANa se adhika AhAra na kare, (6) snAna, maMjana Adi karake zarIra ko alaMkRta na kare tathA (10) sundara zabda, rUpa rasa, gaMdha aura sparza meM Asakta na bane / brahmacarya - zIla kI ArAdhanA karate hue maiM striyoM ke rUpa lAvaNya, vilAsa, hAsya, madhura vacana, kAma ceSTA evaM kaTAkSa Adi ko apane mana meM tanika bhI sthAna nahIM dUMgA aura rAgapUrvaka dekhane kA prayatna bhI nahIM kruuNgaa| maiM striyoM kA cintana evaM kIrtana bhI nahIM kruuNgaa| kyoMki maiM jAnatA hUM ki brahmacarya ke zuddha AcaraNa se hI uttama zramaNa hotA hai / brahmacarya pAlane vAlA hI RSi hai, vahI muni hai, vahI sAdhu hai aura vahI bhikSu hai| mana, vacana, kAyA kA gopana karane vAle muniyoM ko cAhe vastrAbhUSaNoM se alaMkRta apsarAeM bhI saMyama se vicalita nahIM kara sake taba bhI unheM ekAntavAsa kA hI Azraya lenA cAhiye - yahI atyanta hitakArI aura prazasta hai / TUTe hue hAtha paira vAlI aura kaTe hue kAna nAka vAlI sau varSa kI bur3hiyA kA saMga bhI brahmacArI ke liye varjanIya hai / sAdhu svayaM sthira citta ho phira bhI puruSa va mahilA kI sAkSI ke binA AryA ke sAtha paThana-pAThana Adi AryA kA samparka bhI ThIka nahIM hai| jaise Aga ke pAsa rahA huA ghI pighala jAtA hai, usI prakAra sAdhu saMsarga se AryA kA citta vikRta hokara vicalita ho sakatA hai| maiM jAna cukA hUM ki abrahmacarya adharma kA mUla hai aura mahAdoSoM kA puMja rUpa hai| duSkara brahmacarya kA pAlana karane vAle brahmacArI puruSa ko deva, dAnava gaMdharva, yakSa, rAkSasa, aura kinnara Adi 154
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI namaskAra karate haiN| yaha brahmacarya dharma dhruva dharma hai, nitya hai, zAzvata hai, aura jinopadiSTa hai| isakA AcaraNa kara pUrvakAla meM kitane hI jIva siddha hue haiM, vartamAna meM ho rahe haiM tathA bhaviSya meM hoNge| jo puruSa striyoM kA trika triyoga se sevana nahIM karate, unakA sarva prathama mokSa hotA hai| brahmacarya sabhI tapoM meM pradhAna hai| yaha to brahmacarya kI pracalita vyAkhyA huI kiMtu vyutpatti kI dRSTi se brahmacarya-arthAt brahma yAne AtmA-paramAtmA vItarAga deva usa vItarAga svarUpa meM sadA citta kI caryA rahe vaha brahmacarya hai! yaha lakSaNa jisameM pAyA jAya use brahmacArI kahate hai| aparigrahavAdI sAmyatA ___ maiM dekhatA hUM ki sAre saMsAra meM parigraha ke liye jo daur3adhUpa ho rahI hai, jo kRtya-akRtya kiye jA rahe haiM tathA jo tRSNA va vitRSNA kI lAlasA bhar3aka rahI hai --vaha saba parigrahavAda hai| jisake pAsa parigraha nahIM ho vaha bhI parigrahavAdI ho sakatA hai kyoMki vaha parigrahavAda kI mUrchA (moha) se pIr3ita hotA hai| mukhyataH yaha mUrchA yA moha hI parigraha hai| yadi yaha nahIM hai aura saMyama nirvAhArtha padArtha hue bhI to vaha parigraha nahIM padArtha mUrihita banakara padArtha ko dhAraNa karane vAlA bhI aparigrahavAdI ho sakatA haiM kyoMki mUlataH mUrchA ko hI parigraha mAnA gayA hai| isaliye maiM mAnatA hUM ki samAja meM parigraha kI suvyavasthA karake parigrahavAdI mUrchA manovRtti kI samApti kI jA sakatI hai| vaha suvyavasthA paripUrNa aparigrahavAdI sAmyatA kI hogI, jisameM vyakti kI samAnatA kI icchA bhI kAma karegI to aise yathAsthAna sAmAjika suvyavasthA ke upAya bhI kAryAnvita kiye jA sakeMge jinake kAraNa padArtha rUpa sampatti ke prati vyaktiyoM kA moha-jAla kaTa jaay| inameM se eka sAmAjika upAya svAmitva samApti kA ho sakatA hai| bhagavAn RSabhadeva se pUrva meM yugaliyA (Adima) kAla thaa| taba sampatti para kisI kA svAmitva nahIM thaa| vRkSa sabhI ke the, sabhI icchAnusAra phala khAte the| sarovara sabhI ke the, sabhI apanI tRSA zAnta karate the| kintu jaba manuSya kA nirvAha svAbhAvika rUpa se prAkRtika sAdhanoM dvArA nahIM hone lagA to manuSya apane zrama se utpAdana kI ora bddh'aa| phira khetI, vyApAra, udyoga Adi bar3hate gaye, tyoM-tyoM vyaktigata svAmitva kI paripATI majabUta banatI gii| vyaktigata svAmitva hotA hai isIliye adhikAdhika saMcaya karane kI uddAma lAlasA banI rahatI hai| isa vyavasthA meM jitanA saMcaya nahIM hotA usase hajAra gunI mUrchA banI rahatI hai| caubIsoM ghaMTe manuSya isa mUrchA meM mUrchita hI banA rahatA hai| vyaktigata ke viruddha yadi sAmAjika svAmitva kI koI vidhi apanAI jAtI hai to saMbhava hai ki vyakti kI isa ghanaghora mUrchA meM kamI aave| jaise eka chAtrAvAsa meM meja kursI Adi para kisI eka chAtra kA svAmitva nahIM hotA, ve mAtra unakA upayoga hI kara sakate haiM to usa sampatti para kisI bhI chAtra kI moha bhAvanA nahIM hotI hai| vaha unakA nirapekSa bhAva se upayoga karatA hai| aisI hI nirapekSa bhAvanA padArtha-parigraha ke prati yadi sAre samAja meM Dhala jAya to nizcita mAniye ki vaisA samAja Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM lambe-lambe Daga bharatA huA bahuta Age nikala jaaygaa| merA anubhava hai ki vastutaH yaha parigrahamoha hI manuSya ko sAMsArikatA ke baMdhanoM meM majabUtI se bA~dhe rakhatA hai| isIliye dekhA jAtA hai ki sattA yA sampatti ke apane moha ke pIche manuSya apane AtmIyajanoM taka ke prati kaTu aura kuTila bana jAtA hai| yahI moha manuSya ko hiMsA aura pratihiMsA kI Aga meM jalane jalAne ke liye chor3a detA hai| maiMne parigraha ke liye mUrchAgrasta 155
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyoM kI durdazA dekhI hai jise dekhakara maiM stabdha raha gayA huuN| yaha mUrchA zarAba ke naze se bhI jyAdA gaharI aura ghAtaka hotI hai| isaliye maiM isa mUrchA se dUra rahanA cAhUMgA jisakA eka mAtra upAya yaha hai ki kisI bhI vastu ke saMgraha karane kI icchA taka na kI jAya / maiM thor3e se lobha ke kAraNa pahale thor3A sA saMgraha karUMgA to saMgraha se lobha aura lobha se saMgraha kA parimANa nirantara bar3hatA huA calA jAyagA, jisa ko roka pAnA mere liye kaThina ho jaaygaa| yaha maiM jAnatA hUM ki parigraha rahita muni jo bhI vastra, pAtra, kambala aura rajoharaNa Adi vastue~ rakhate haiM, ve ekamAtra saMyama kI rakSA ke liye haiM aura anAsakta bhAva se ve unakA upayoga karate haiN| isa anAsakta bhAva ke kAraNa, ve parigrahI nahIM hote kyoMki usameM Asakti kA honA hI vAstava meM parigraha hai| yadi maiM bhI parigraha ke prati mUrchA-moha chor3a dUM, Asakti tyAga dUM tathA apane nirvAha kI mUla AvazyakatA rUpa padArtha hI apane pAsa rakhU to maiM pUrNa parigrahI yA parigrahavAdI nahIM khlaauuNgaa| kintu yadi eka sAdhu apane vastra-pAtra ke sAtha bhI Asakti ke baMdhana meM baMdha jAya to vaha sAdhu bhI parigrahI yA parigrahavAdI bana jaaygaa| isaliye jJAnI puruSa saMyama ke sahAyabhUta vastra-pAtrAdi upakaraNoM ko kevala saMyama kI rakSA ke khayAla se hI rakhate haiM, mUIbhAva se nhiiN| vastra-pAtrAdi para hI kyA, ve mahAtmA puruSa to apane zarIra para bhI mamatva nahIM rakhate haiN| ___ maiM bhI isa mamatva ko ghaTAne kA abhyAsa kruuNgaa| maiM sacita yA acitta thor3I yA adhika vastu parigraha kI buddhi se nahIM rakhUgA athavA dUsare ko parigraha rakhane kI anujJA nahIM dUMgA kyoMki yadi aisA karUMgA to merA kabhI duHkha se chuTakArA nahIM ho skegaa| maiM jAnatA hUM ki jyoM hI maiM parigraha-moha meM girA nahIM ki mAyAdi zalya, daMDa, gArava, kaSAya, saMjJA, zabdAdi guNa rUpa Azrava, asaMvRtta indriyA~ tathA lezyAeM sabhI mere AtmasvarUpa ko ghera leNge| sAre loka meM sabhI jIvoM ke liye parigraha jaisA koI dUsarA pAza yA pratibaMdha nahIM hai| yaha satya hai ki jo mamatva buddhi kA tyAga karatA hai, vaha svIkRta parigraha kA bhI tyAga karatA hai| jisake mamatva aura parigraha nahIM hai, vahI muni jJAna, darzana evaM cAritra rUpa mokSa mArga ko jAnatA hai| jo sAdhu vastra-pAtrAdi saMyama ke upakaraNoM meM mUrchA evaM zuddhi bhAva kA tyAga karatA hai zAstra-vihita kuloM se thor3I bhikSA letA hai, saMyama ko asAra banAne vAle doSoM se tathA kraya, vikraya, aura saMcaya se dUra rahatA hai aura sabhI dravya bhAva saMyoga se nirlipta rahatA hai vahI saccA bhikSu hai| ___ maiM mAnatA hUM ki isa rUpa meM parigraha do prakAra kA ho gayA- mUrchA-moha rUpa Abhyantara parigraha tathA dhana-dhAnyAdi bAhya prigrh| isa parigraha moha ko jAnakara bhI jo usakA tyAga pratyAkhyAna nahIM karatA, vaha ina gyAraha upalabdhiyoM ko prApta karane meM asamartha rahatA hai--(1) kevalI-purupita dharma sunanA, (2) bodhiprApta karanA, (3) gRhasthAvAsa chor3akara sAdhu bananA, (4) brahmacarya pAlana karanA, (5) vizuddha saMyama prApta karanA, (6) saMvara sAdhanA kA saphala honA, (7) nirmala matijJAna prApti, (8) zruti-prApti (E) avadhi jJAna kI prApti, (10) manaHparyaya jJAna kI prApti tathA (11) kevala jJAna kI praapti| kintu jo isa parigraha moha ko jAna kara usakA tyAga karatA hai, vahI ye gyAraha upalabdhiyA~ prApta karane meM samartha banatA hai| __ AdhyAtmika dRSTi se parigraha saMjJA use kahate haiM jo lobha mohanIya ke udaya se sacitta Adi dravyoM ko grahaNa rUpa AtmA kI abhilASA yA tRSNA ke rUpa meM utpanna hotI hai| yaha parigraha 156
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjJA cAra kAraNoM se utpanna hotI hai--(1) parigraha kI vRtti hone se, (2) lobha mohanIya karma ke udaya hone se, (3) sacitta, acitta aura mizra parigraha kI bAta sunane aura dekhane se tathA (4) sadA parigraha kA vicAra karate rahane se| aisI saMjJA, mUrchA yA Asakti hI parigraha rUpa hai| kisI bhI vastu meM cAhe vaha choTI, bar3I, jar3a, cetana, bAhya, Abhyantara yA kisI prakAra kI ho--apanI ho yA parAI ho, usameM Asakti rakhanA, usameM baMdha jAnA yA usake pIche par3akara apane viveka ko kho baiThanA parigraha haiN| dhana sampati Adi vastue~ parigraha arthAt mUrchA kI kAraNabhUta hone se parigraha kaha dI jAtI haiM kintu vAstavika parigraha una para hone vAlI mUrchA hai| mUrchA na hone para cakravartI samrATa bhI apekSA se aparigrahI kahA jA sakatA hai aura mUrchA hone para eka bhikhArI bhI parigrahI kahalAtA hai| bAhya parigraha nau prakAra kA kahA gayA hai--(1) kSetra -dhAnya Adi utpanna karane ke kheta bhUmi Adi, (2) vAstu -ghara, bhUmigRha, mahala Adi, (3) hiraNya -cAMdI ghar3I yA binA ghar3I huI, (4) suvarNa -sonA ghar3A yA binA ghar3A huA tathA hIrA, mANaka, motI Adi javAharAta, (5) dhana-gur3a zakkara Adi padArtha va mudrA, (6) dhAnya -cAvala, gehUM, bAjarA, mUMga, canA Adi (7) dvipada -dAsa, dAsI, pakSI Adi (8) catuSpada hAthI, ghor3e, gAya, bhaiMsa, vagairaha evaM (6) kupya -sone, baiThane, khAne, pIne Adi ke kAma meM Ane vAlI dhAtu kI banI yA dUsarI vastue~ (ghr-bikhrii)| Abhyantara parigraha ke bhI graMthi-rUpa caudaha bheda kahe gaye haiM--(1) hAsya--jisake udaya se jIva ko haMsI Ave, (2) rati -sAMsArika padArthoM meM ruci ho, (3) arati-dharma kAryoM meM aruci ho, (4) bhaya-sAta prakAra ke bhayoM kI utpatti ho, (5) zoka-zoka, cintA, rudana Adi paidA ho, (6) jugupsA-ghRNA utpanna ho, (7) krodha-gussA paidA ho, (8) mAna-ahaMkAra paidA ho, (6) mAyA-kapaTa vRtti paidA ho, (10) lobha-lAlaca, tRSNAgRhita utpanna ho, (11) strIveda--strI ko puruSa kI icchA ho, (12) puruSaveda-puruSa ko strI kI icchA ho, (13) napuMsakaveda-napuMsaka ko strI va puruSa kI icchA ho tathA (14) mithyAtva-mohavaza tattvArtha meM zraddhA na ho athavA viparIta zraddhA ho| apane lakSaNoM kI dRSTi se moha rUpa isa parigraha ke tIsa nAmoM kA ullekha AyA hai--(1) parigraha (2) saMcaya (3) caya (4) upacaya (5) nidhAna (6) saMbhAra (7) saMkara (8) Adara (E) piMDa (10) dravya sAra (11) mahecchA (12) pratibaMdha (13) lobhAtma (14) maharSi (15) upakaraNa (16) saMrakSaNA (17) bhAra (18) sampAtotpAdaka (16) kalaha bhAjana (20) pravistAra (21) anartha (22) saMstava (23) agupti (24) AyAsa-kheda (25) aviyoga (26) amukti (27) tRSNA (28) anarthaka (26) Asakti va (30) asantoSa / maiM ise satya mAnatA hUM ki jo aparigrahI (akiMcana) ho jAtA hai, usakA lobha naSTa ho jAtA hai| jaba lobha naSTa ho jAtA hai to usakI tRSNA naSTa ho jAtI hai| jaba tRSNA naSTa ho jAtI hai to usakA moha naSTa ho jAtA hai| jaba moha naSTa ho jAtA hai to usakA duHkha naSTa ho jAtA hai| bhautika upalabdhiyoM kI icchAeM AkAza ke samAna ananta hotI haiM aura inakI pUrti meM jyoM jyoM lAbha hotA hai tyoM-tyoM lobha bar3hatA hai| isa prakAra lAbha se lobha nirantara bar3hatA hI jAtA hai| do mAzA sone se santuSTa hone vAlA karor3oM svarNa mudrAoM se bhI santuSTa nahIM ho paayaa| maiM ina zAzvata-prabhAvI bAtoM 157
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ para vicAra karatA hUM to vartamAna yuga se sambandhita eka kaThina samasyA mere sAmane A khar3I hotI hai| vaha yaha ki eka vyakti to uccatama sImA taka aparigrahI tathA aparigrahavAdI bana sakatA haiM kintu kyA pUre samAja ko bhI eka sImA taka parigrahI yA aparigrahavAdI banA sakate haiM? maiM isameM saMdeha nahIM karatA ki parigraha adhikAMzataH Abhyantara vRttiyoM se jur3A huA rahatA hai aura alpAMzataH bAhya parigraha ke sAdhanoM ke saath| eka vyakti prApta to bAhya parigraha ke sAdhana hI karanA cAhatA hai jisake prApta hone para vaha apanA aizvarya, vaibhava va varcasva ko bar3hA sake lekina usa bAhya parigraha ke sAdhanoM ko prApta karane ke liye tathA prApta ho jAne para una para apanA adhikAra banAye rakhane ke liye vaha apanI vRttiyoM ko itanI moha-mUrchA tathA Asaktimaya banA letA hai ki jinake kAraNa vaha bhayaMkara se bhayaMkara duSkRtya tathA anartha kara baiThatA hai, karatA rahatA hai| inakA usake vyaktigata jIvana para hI nahIM, pUre sAmAjika jIvana para bhI burA asara par3e binA nahIM rahatA hai| yaha mAna leM ki vyaktigata burAiyoM se to vyakti hI chuTakArA pAne kA yala kare kintu una burAiyoM kA jo sAmUhika asara ho jAtA hai, use kaise miTAyA jAyagA? nizcaya hai ki usake liye yala bhI sAmUhika hI karanA pdd'egaa| vaise bhI vartamAna yuga meM sAmAjikatA ati ghaniSTa bhI ho gaI hai to ati jaTila bhI bana gaI hai| isa sthiti meM sAmUhika yA sAmAjika prayala bhI ati Avazyaka ho gaye haiM ki jinake mAdhyama se aisA sudharA huA sAmAjika vAtAvaraNa taiyAra kiyA jAya jisameM vyakti ko apanA sudhAra karanA AsAna bana jaay| parigraha vRtti evaM parigraha saMgraha ke sambandha meM bhI aise sAmAjika prayAsa acche pariNAma dikhA sakate haiM jo vyakti kI sattA yA sampatti kI lipsAoM para sAmUhika pratibaMdha lagAte hoN| merI mUla bhAvanA yaha hai ki vyaktigata aura sAmAjika donoM prakAra ke prayAsoM se parigraha mUrchA ghaTAnI cAhiye tathA parigraha saMgraha para bhI roka lagAnI caahiye| samAja kI vyavasthA samatA para AdhArita honI caahiye| vahA~ kI Arthika paristhitiyoM meM bhI viSamatA miTa jAnI caahiye| lAbha aura lobha ke vyaktigata prayala isa taraha pratibaMdhita kiye jAyaM ki sabako apanI mUla AvazyakatA kI sulabha upalabdhi ke sAtha lAbha-lobha kI dizA meM bar3hane kI lAlasA yA guMjAiza hI na rahe / aparigrahavAdI sAmyatA kA yahI lakSya mAnA jA sakatA hai ki bhautika sattA aura sampatti ke sthAna para caitanya evaM karttavya parAyaNatA kA lakSya bane jisase ki samAja meM padArthoM kA kucha vyaktiyoM ke hAthoM meM kendrIkaraNa na ho aura ve sarva-jana meM vikendrita bneN| yadi kahIM kisI vyavasthA-doSa se anyathA kucha kendrIkaraNa bhI ho jAtA hai to use saMvibhAga dvArA miTAyA jaaye| nirvAha ke sAdhana sabako sulabha hoM tathA AsaktimUlaka saMgraha va saMcaya ko sthAna na rhe| Arthika sAmyavAda kA hI Adarza rUpa hogI aparigrahavAdI sAmyatA, jisake pariNAmasvarUpa bAhya parigraha to samavitarita tathA santulita hogA hI, parantu Abhyantara parigraha kI kaluSita evaM vikRta vRttiyA~ samAptaprAyaH hotI clegii| maiM aise aparigrahI Adarza samAja kI kalpanA karatA hUM jo apane svastha vAtAvaraNa se siddhAntaniSTha saMyama vRtti ko adhikAdhika protsAhika bnaayegaa| yaha aparigrahavAda ke marmajJoM para nirbhara hai ki ve vartamAna arthalipsu samAja kA kAyAkalpa kaise kareM tathA kaise ina vikRtiyoM ko satvRttiyoM meM DhAla deM? 158
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvAMzataH siddhAntaniSTha jIvana maiM cintavana karatA hUM ki maiM isI jIvana meM sarvAMzataH siddhAntaniSTha jIvana jIU~ tathA AtmavikAsa kI mahAyAtrA ko sArthaka bnaauuN| mUla meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha ke pAMcoM siddhAnta saMyamI jIvana ke AdhArabhUta haiN| sabase pahale maiM mithyAtva ke aMdhakAra se bAhara nikalatA hUM to samyaktva kA prakAza milatA hai| isI prakAza se tyAga karane aura vrata lene kI niSThA utpanna hotI hai| taba inhIM AdhArabhUta siddhAntoM kA aMzataH pAlana zurU karatA hUM jo dezavirati hotA hai| vahA~ se inhIM siddhAntoM ke sarvAMzataH pAlana kA mArga AraMbha hotA hai| yaha saMyamI jIvana, dudhArI talavAra para calane jaisA kaThina jIvana hotA hai| isa jIvana meM siddhAnta-niSThA jitanI prabala hotI jAtI hai, Atma-svarUpa kI anubhUti bhI prakhara banatI jAtI hai| mujhe yaha jJAta hai ki merI AtmA kA yAne merA sarvocca lakSya isa jar3a saMsAra se sabhI sambandha samApta kara denA hai arthAt merA mArga saMsAra se nivRtti kA mArga hai- pravRtti kA nhiiN| jo nivRtti vrata pratyAkhyAna kI dhAraNA ke sAtha zurU hotI hai, tyAga-tapa kI kaThina ArAdhanA ke sAtha jyoM-jyoM vaha nivRtti gaharI hotI calI jAtI hai, tyoM-tyoM sampUrNa sAMsArikatA ke prati merI aruci bhI bar3hatI jAtI hai| maiM padArtha-moha ko tyAgatA hUM kintu usake bAda apane zarIra ke prati bhI apane mamatva ko ghaTA detA hai| isa zarIra ko mAtra dhArAdhanA kA sAdhana mAna kara calAtA hU~ isake sakha ke sAre khyAla miTA detA huuN| itanA hI nahIM, icchApUrvaka isako saviveka aise kaSTa bhI detA hUM ki isakI kaSTa-sahiSNutA sudRr3ha bana jAya / maiM rala traya kI sAdhanA meM nimagna ho jAtA hU~ kyoMki pratipala mujhe apane sarvocca lakSya kA dhyAna rahatA hai| maiM sarvAMzataH siddhAntaniSTha sAdhu jIvana yA aNagAra cAritra dharma meM apanI samasta Atma zaktiyoM ko niyojita kara detA huuN| maiM jAnatA hUM ki sarva virati rUpa yaha dharma mujhe tIna karaNa tIna yoga arthAt mana, vacana va kAyA se na karane, na karavAne tathA na anumodanA karane ke tyAga kI preraNA detA hai| merI sarvAMzataH siddhAnta-niSThA mahAvratoM kA rUpa letI hai jo sarvavirati rUpa hote haiN| uparokta siddhAntoM ke anusAra hI mere mahAvrata pAMca hote haiM (1) prANAtipAta viramaNa mahAvrata-pramAdapUrvaka sUkSma aura bAdara (sthUla), trasa aura sthAvara rUpa samasta jIvoM ke pAMca indriya, mana, vacana, kAyA, zvAsozvAsa aura Ayu rUpa dasa prANoM meM se kisI kA atipAta (nAza) karanA prANAtipAta hai| samyak jJAna evaM zraddhApUrvaka jIvanaparyanta prANAtipAta se tIna karaNa tIna yoga se nivRtta honA prANAtipAta viramaNa rUpa prathama mahAvrata hai| yaha mahAvrata sarvaprANAtipAta se nivRtti rUpa hai| arthAt sarva jIva ko abhaya dAna dene rUpa vidhAyaka rUpa bhI hai| prANAtipAta viramaNa rUpa prathama mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM isa rUpa meM haiM -(1) sAdhu IryA samiti meM upayoga rakhane vAlA ho, kyoMki IryA samiti rahita sAdhu prANa, bhUta, jIva, sattva kI hiMsA karane vAlA hotA hai| yatanA pUrvaka gamanAgamana karane ko IryA samiti kahate haiN| (2) sAdhu sadA upayogapUrvaka dekhakara caur3e mukha vAle pAtra meM AhAra, pAnI grahaNa kare evaM prakAza vAle sthAna meM dekhakara bhojana kre| anupayoga pUrvaka binA dekhe AhArAdi grahaNa karane vAle evaM bhogane vAle sAdhu ke prANa, bhUta, jIva aura sattva kI hiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai| (3) ayatanA se pAtrAdi 156
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMDopakaraNa lene aura rakhane kA Agama meM niSedha hai| isa liye sAdhu AgamAnusAra dekhakara aura pUMja kara yatanApUrvaka bhaMDopakaraNa leve aura rakhe, anyathA prANiyoM kI hiMsA saMbhava hai| (4) saMyama meM sAvadhAna sAdhu mana ko zubha pravRttiyoM meM lagAve / mana ko duSTa rUpa se pravartAne vAlA sAdhu prANiyoM kI hiMsA karatA hai| kAyA kA gopana hote hue bhI mana kI duSTa pravRtti karmabaMdha kA kAraNa hotI hai| (5) saMyama meM sAvadhAna sAdhu aduSTa arthAt zubha vacana meM pravRtti kre| duSTa vacana meM pravRtti karane vAle ke prANiyoM kI hiMsA saMbhava hai| (2) mRSAvAda viramaNa mahAvrata-priyakArI, pathyakArI evaM satya vacanoM ko chor3akara kaSAya, bhaya, hAsya Adi ke vaza asatya, apriya, ahitakArI vacana kahanA mRSAvAda hai| sUkSma va bAdara ke bheda se asatya vacana do prakAra kA hai| sadbhAva pratiSedha, asadbhAvodbhAvana, arthAntara aura gardA ke bheda se asatya vacana cAra prakAra kA bhI hai| apriya vacana kyA? cora ko cora kahanA, kor3hI ko kor3hI kahanA yA kAne ko kAnA kahanA Adi apriya vacana hai| ahita vacana kyA ? zikAriyoM ke pUchane para mRga dekhane vAle puruSa kA unheM vidhi rUpa meM uttara denA ahita vacana hai| ye apriya evaM ahita vacana vyavahAra meM satya hone para bhI para-pIDAkArI hone se evaM prANiyoM kI hiMsA ke pApa-hetu hone se sAvadha hai| ataH hiMsAyukta hone se vAstava meM asatya hI haiN| aise mRSAvAda se sarvathA jIvana paryanta tIna karaNa yoga se nivRtta honA mRSAvAda viramaNa rUpa dvitIya mahAvrata hai| mRSAvAda viramaNa rUpa dvitIya mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM isa prakAra haiM -(1) satyavAdI sAdhu ko hAsya kA tyAga karanA cAhiye, kyoMki hAsyavaza mRSA-bhASaNa ho sakatA hai| (2) sAdhu ko samyak jJAnapUrvaka vicAra karake bolanA cAhiye, kyoMki binA vicAre bolane vAlA kabhI jhUTha bhI kaha sakatA hai| (3) krodha ke kuphala ko jAnakara sAdhu ko use tyAganA cAhiye / eka krodhAndha vyakti kA citta azAnta ho jAtA hai, vaha sva-para kA bhAna bhUla jAtA hai aura jo mana meM AtA hai, vahI kaha detA hai| isa kAraNa usake jhUTha bolane kI bahuta saMbhAvanA rahatI hai| (4) sAdhu ko lobha kA tyAga karanA cAhiye, kyoMki lobhI vyakti dhanAdi kI icchA se jhUThI sAkSI Adi se jhUTha bola sakatA hai| (5) sAdhu ko bhaya kA bhI parihAra karanA caahiye| bhayabhIta vyakti prANAdi ko bacAne kI icchA se satya vrata ko dUSita kara asatya meM pravRtti kara sakatA hai| (3) adattAdAna viramaNa mahAvrata--kahIM para bhI grAma, nagara, araNya Adi meM sacitta, acitta, alpa, bahu, aNu, sthUla Adi vastu ko usake svAmI kI binA AjJA lenA adattAdAna hai| yaha adattAdAna svAmI, jIva, tIrtha evaM guru ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai- svAmI se binA dI huI tRNa, kASTha Adi vastu lenA svAmI adattAdAna hai, (ba) koI sacitta vastu svAmI ne de dI ho, parantu usa vastu ke adhiSThAtA jIva kI AjJA binA use lenA jIva adattAdAna hai| jaise mAtA-pitA yA saMrakSaka dvArA putrAdi ko ziSya bhikSA rUpa meM diye jAne para bhI unheM unakI icchA pUrvaka dIkSA lene kA pariNAma na hone para bhI unakI sahamati ke binA unheM dIkSA denA jIva adattAdAna hai| isI prakAra sacitta pRthvI Adi padArtha svAmI dvArA diye jAne para bhI pRthvI zarIra ke svAmI jIva kI AjJA nahIM hone se use bhoganA jIva adattAdAna hai| isa rUpa meM sacitta vastu ke bhogane se prathama mahAvrata ke sAtha sAtha tRtIya mahAvrata bhI bhaMga hotA hai| (sa) vItarAga devoM va tIrthaMkara devoM dvArA pratiSedha kiye hue AdhA karmAdi AhAra grahaNa karanA tIrthaMkara adattAdAna hai| (da) svAmI dvArA nirdoSa 160
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra diye jAne para bhI guru kI AjJA prApta kiye binA use bhoganA guru adattAdAna hai| kisI bhI kSetra evaM vastu viSayaka ukta cAroM prakAra ke adattAdAna se sadA ke liye jIvana paryanta tIna karaNa tIna yoga se nivRtta honA adattAdAna viramaNa rUpa tRtIya mahAvrata hai| ___ adattAdAna viramaNa mahAvrata rUpa tRtIya mahAvrata kI bhI pAMca bhAvanAeM isa prakAra haiM- (1) sAdhu ko svayaM (dUsaroM ke dvArA nahIM) svAmI athavA svAmI se adhikAra prApta puruSa ko acchI taraha jAnakara zuddha avagraha (rahane ke sthAna) kI yAcanA karanI cAhiye, anyathA sAdhu ko adatta grahaNa kA doSa lagatA hai| (2) avagraha kI AjJA lekara bhI vahA~ rahe hue tRNAdi kA grahaNa karane ke liye sAdhu ko AjJA prApta karanI caahiye| zayyAtara kA anumati vacana sunakara hI sAdhu ko unheM lenA cAhiye anyathA vaha binA dI haI vasta ke grahaNa karane evaM bhogane kA doSI bana jAtA hai| (3) sAdha ko upAzraya kI sImA kholakara evaM AjJA prApta kara usakA sevana karanA caahiye| tAtparya yaha hai ki eka bAra svAmI ke upAzraya kI AjJA de dene para bhI bAra-bAra upAzraya kA parimANa khola kara AjJA prApta karanI caahiye| glAnAdi avasthA meM laghunIta, bar3InIta pariThavane, avagraha (upAzraya) kI AjJA hone para bhI, yAcanA karanI cAhiye tAki dAtA kA dila dukhita na ho, (4) guru athavA ralAdhika kI AjJA prApta karake AhAra karanA caahiye| Azaya yaha hai ki sUtrokta vidhi se prAsuka aiSaNIya prApta AhAra ko upAzraya meM lAkara guru ke Age AlocanA kara aura AhAra dikhalAkara phira sAdhu maMDalI meM yA akele use khAnA caahiye| dharma ke sAdhana rUpa anya upakaraNoM kA grahaNa evaM upayoga bhI guru kI AjJA se hI karanA caahiye| (5) upAzraya meM rahe hue samAna AcAra vAle saMbhogI sAdhuoM se niyata kSetra aura kAla ke liye upAzraya kI AjJA prApta karake hI vahAM rahanA evaM bhojanAdi karanA cAhiye anyathA corI kA doSa lagatA hai| (4) maithuna viramaNa mahAvrata-deva, manuSya aura tiryaMca sambandhI divya evaM audArika kAma-sevana kA tIna karaNa tIna yoga se jIvana paryanta kA tyAga karanA maithuna viramaNa rUpa caturtha mahAvrata hai| ___ maithuna viramaNa rUpa caturtha mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM isa prakAra haiM -(1) brahmacArI sAdhu ko AhAra ke viSaya meM saMyata honA caahiye| ati snigdha, sarasa AhAra na karanA cAhiye aura na parimANa se adhika lUMsa-ThUsa kara hI AhAra karanA caahiye| anyathA brahmacarya kI virAdhanA ho sakatI hai| mAtrA se adhika AhAra to brahmacarya ke atirikta zarIra ke liye bhI pIr3AkArI hotA hai| (2) brahmacArI ko zarIra kI vibhUSA arthAt zobhA-suzrUSA nahIM karanI caahiye| snAna, vilepana, keza sammArjana Adi zarIra kI sajAvaTa meM datta-citta sAdhu sadA caMcala-citta rahatA hai aura use vikArotpatti hotI hai, jisase cauthe mahAvrata kI virAdhanA bhI ho sakatI hai| (3) strI evaM usake manohara mukha, netra Adi aMgoM ko kAma vAsanA kI dRSTi se nahIM nirakhanA caahiye| vAsanA bharI dRSTi ke sAtha unheM dekhane se brahmacarya kA khaMDita honA saMbhava hai| (4) striyoM ke sAtha paricaya na rkhe| strI, pazu, napuMsaka se sambandhita upAzraya, zayana, Asana Adi kA sevana na kare, anyathA brahmacarya kA mahAvrata bhaMga ho sakatA hai| (5) tattvajJa muni strI-viSayaka kAma kathA na kre| strI-kathA meM Asakta sAdhu kA citta vikRta ho jAtA hai| strI-kathA ko brahmacarya ke liye ghAtaka samajhakara isase brahmacArI ko sadA dUra rahanA caahiye| pUrva-krIr3ita athavA gRhasthAvasthA meM bhoge hue kAma-bhoga Adi kA smaraNa 161
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nahIM karanA cAhiye kyoMki pUrva rati evaM krIr3A kA smaraNa karane se kAmAgni dIpta hotI hai jo brahmacarya ke liye ghAtaka hai| (5) parigraha viramaNa mahAvrata - alpa, bahu, aNu, sthUla, sacitta, acitta Adi samasta dravya viSayaka parigraha kA tIna karaNa tIna yoga se tyAga karanA parigraha viramaNa rUpa paMcama mahAvrata hai| mUrcchA-mamatva honA bhAva parigraha hai aura vaha tyAjya hai / mUrcchA bhAva kA kAraNa hone se bAhya sakala vastue~ dravya parigraha hai aura ve bhI tyAjya haiN| bhAva parigraha mukhya hai aura dravya parigraha gauNa / isaliye yaha kahA gayA hai ki yadi dharmopakaraNa evaM zarIra para sAdhu ke mUrcchA mamatA bhAva janita rAga-bhAva na ho to vaha unheM dhAraNa karatA huA bhI aparigrahI hI hai| parigraha viramaNa rUpa paMcama mahAvrata kI pAMcoM bhAvanAeM pAMcoM indriyoM se sambandhita haiN| pAMcoM indriyoM ke viSaya - zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ke indriya gocara hone para manojJa viSayoM para sAdhu mUrcchA - gRhi bhAva na lAve aura amanojJa para dveSa na kare / yoM to viSayoM ke gocara hone para indriyAM usameM lagatI hI haiM, parantu sAdhu ko manojJa evaM amanojJa viSayoM para rAga dveSa nahIM karanA caahiye| paMcama mahAvrata meM mUrcchA rUpa bhAva parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai, isaliye mUrcchA-mamatva karane se yaha mahAvrata khaMDita ho jAtA hai / sAdhu prANAtipAta nivRta hone ke liye yatanApUrvaka jo samyak pravRti karatA hai, vaha samiti kahalAtI hai / prazasta ekAgra pariNAma pUrvaka kI jAne vAlI samiti ke pAMca bheda batAye gaye haiM (1) IryA samiti - jJAna, darzana aura cAritra ke nimitta yuga parimANa bhUmi ko ekAgra citta se dekhate hue rAjamArga Adi meM yatanApUrvaka gamanAgamana karanA, (2) bhASA samiti - yatanApUrvaka bhASaNa meM pravRti karanA arthAt AvazyakatA hone para bhASA ke doSoM kA parihAra karate hue satya, hita, mita aura asaMdigdha vacana kahanA, (3) aiSaNA samiti - gavaiSaNA, grahaNa aura grAsa, sambandhI aiSaNA ke doSoM se adUSita ataeva vizuddha AhAra, pAnI, rajoharaNa, mukhavAdhikA Adi audhika upadhi aura zayyA, pATa, pATalAdi aupagrahika upadhi kA grahaNa karanA / (4) AdAna, maMDa mAtra nikSepaNA samiti - Asana, saMstAraka, pATa, pATalA, vastra, pAtra, daMDAdi upakaraNoM ko upayogapUrvaka dekhakara evaM rajoharaNAdi se pUMjakara lenA evaM upayogapUrvaka dekhI aura pUMjI huI bhUmi para rakhanA, tathA (5) uccAra prasravaNa khela siMghANa jalla paristhApanikA samiti - sthaMDila ke doSoM kA varjana karate hue pariThavane yogya laghunIta, bar3InIta, thUka, kapha, nAsikA mala, aura maila Adi ko nirjIva sthaMDila meM upayogapUrvaka vosirAnA / mokSa ke liye kiye jAne vAle jJAnAdi Asevana rUpa anuSThAna vizeSa AcAra kahalAte haiM, jo pAMca haiM (1) jJAnAcAra - samyak tattva kA jJAna karAne ke kAraNa bhUta zrutajJAna kI ArAdhanA karanA, (2) darzanAcAra - darzana arthAt samyaktva kI niHzaMkitAdi rUpa se zuddha ArAdhanA karanA, (3) cAritrAcAra - jJAna evaM zraddhApUrvaka sarva sAvadha yogoM kA tyAga karanA cAritra hai aura usakA sevana karanA cAritrAcAra, (4) tapAcAra - icchA nirodha rUpa anazanAdi tapa kA sevana karanA evaM ( 5 ) vIryAcAra -- apanI zakti kA gopana na karate hue dharma kAryoM meM yathA zakti mana, vacana, kAyA dvArA pravRtti karanA / 162
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritra doSa ke kAraNa pAMca prakAra ke sAdhuoM ko avandanIya mAnA gayA hai (1) pAsattha jo jJAna, darzana, cAritra, tapa aura pravacana meM samyak upayoga vAlA nahIM hai, (2) avasanna -- jo samAcArI ke viSaya meM pramAda karatA hai, (3) kuzIla - jisakA kutsita yAne niMdya zIla AcAra ho, (4) saMsakta--- jisameM mUla va uttara guNoM ke doSa pAye jAte hoM, aura (5) yathAcchanda - jo sUtra viparIta prarUpaNA karane tathA AcaraNa rakhane vAlA ho / isa prakAra sarvAMzataH siddhAntaniSTha jIvana svIkAra karane vAle sAdhu muniyoM ke liye uparokta AdhArabhUta pAMca siddhAnta pAMca mahAvratoM ke rUpa meM mUla guNa kahalAte haiN| ina mUla guNoM kI surakSA ke liye AcAra sambandhI jo kaI prakAra ke niyama, vAr3a vagairaha batAye gaye haiM, ve sAdhu ke uttara guNa kahalAte haiM / Ajakala kaI logoM dvArA jo yaha dalIla dI jAtI hai ki jamAne ko dekhate hue sAdhuoM ko apane AcAra niyamoM meM Avazyaka saMzodhana karane caahiye| usa dalIla ke javAba meM moTI bAta dhyAna meM rakhane yogya yaha hai ki sAdhu ke mUla guNa to AdhArabhUta haiM jinameM koI parivartana kataI nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki AdhAra ko hI haTA loge yA mUla meM hI bhUla karate jAoge to sAdhvAcAra kA svarUpa hI vikRta ho jAyagA / uttara guNoM meM saMyama ko AghAta nahIM pahuMcAne vAlA aisA koI saMzodhana ho to usa para sAdhu samAja vicAra karake yogya nirNaya le sakatA hai| sAdhvAcAra kI bhavya garimA ko bhalI bhAMti samajhakara maiM jaba sacce sAdhu yA zramaNa kI mahimA ko hRdayaMgama karatA hUM to merA mana AtmAnanda se otaprota ho jAtA hai ki maiM bhI usa mahimA ko AtmasAt karane meM Adarzasiddha hoUM / maiM samajhatA hUM ki eka bhikSu ke vAstavika cihna - kSamA, vinamratA, saralatA, nirlobhatA, adInatA, titikSA aura Avazyaka kriyAoM kI parizuddhi mere AtmasvarUpa ko bhI prakAzamAna banAveM / merA indriya nigraha bhI isa rUpa meM prazasta bane ki zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza meM merA citta kataI anurakta na ho aura na hI maiM unase dveSa kruuN| maiM apanI kumArgagAminI indriyoM ke duSTa ghor3oM ko kuzala sArathi kI taraha niyaMtraNa meM rakhUMgA aura saMyama patha para Age bar3hAtA rahUMgA / maiM jAnatA hUM ki sira muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotA, oMkAra kA japa karane se koI brAhmaNa nahIM hotA, jaMgala meM rahane se koI muni nahIM hotA aura valkala dhAraNa karane se koI tApasa nahIM hotA, isaliye maiM samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapasyA tApasa banUMgA / zramaNa svarUpa meM merA koI svajana nahIM to koI parajana nahIM hotA / sarvatra samatAmaya rUpa mujhe dikhAI detA hai| maiM havA ke samAna nirAlaMba aura AkAza ke samAna nirUpalepa hoUMgA, merA zramaNatva isI meM sArthaka hotA hai ki sArI duniyA ke sAtha apanI deha para se bhI apanA mamatva haTA luuN| maiM sadA RjutA tathA mRdutA se saMyukta rahanA cAhatA huuN| jIva mAtra para merI samadRSTi rahatI hai aura sukha duHkha, lAbha alAbha, nindA stuti, mAna-apamAna yA jIvana-maraNa meM bhI merI samatA vRtti ghaTe nahIM yaha merA satprayAsa rahatA hai| AdhAra mila jAe to harSa nahIM manAUM aura nirAhAra raha jAnA par3e taba bhI viSAda nahIM, maiM to sarvadA Atmasthiti meM hI lIna rahanA cAhatA hUM / labdhiyAM bhI mujhe mila jAya taba bhI kisI prakAra kA abhimAna maiM nahIM karUM, kyoMki kSudra ahaMbhAva kA mere jIvana meM koI sthAna nahIM hotaa| aharniza dharmadhyAna meM maiM nimagna rahanA cAhatA hUM aura kaThina tapa kI ArAdhanA karate hue 163
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmoM se sampUrNa mukti kI maiM kAmanA karatA rahatA huuN| isa kAraNa merI samagra kriyAeM saMyamaniSTha rahatI haiN| mere saMyama ko DigAne vAlI kitanI hI kaThinAiyA~ kyoM nahIM Ave, maiM unameM avicalita rahanA cAhatA huuN| jisa prakAra dharatI sAre kaSToM ko sahate hue bhI mahatI sahanazIla banI rahatI hai, usI prakAra maiM bhI pariSahoM ko saviveka sahate hue apanI Atma sAdhanA ko kaSTa-sahiSNu banA letA huuN| rAga aura dveSa ko leza mAtra bhI nahIM Ane dekara maiM sAMsArikatA ke ina bIjoM ko samApta kara denA cAhatA huuN| merI abhilASA hai ki maiM samatAmaya bana jAUM mere bhAva, merI dRSTi tathA merA sampUrNa AcaraNa samatA se ota-prota bana jaay| ___ maiM vItarAga devoM kI AjJA kI ArAdhanA karate hue jisa zraddhA se maiMne saMyama aMgIkAra kiyA, usase bhI adhika zraddhA se maiM saMyama kA samyak pAlana karatA hI calA jAUM apane sakala karmoM kA kSaya karatA huA, ratla traya kI ArAdhanA karatA huA aura jIvana ko sva-para hita meM niyojita karatA huA Atma vikAsa kI mahAyAtrA meM agragAmI bana jaauuN| siddhAntoM kA AMzika pAlana maiM bhAvanA bhAUM ki jaba taka uparokta siddhAntoM kA sarvAMzataH pAlana karane meM maiM samartha na bana jAUM taba taka siddhAntoM kA AMzika pAlana hI pUrI niSThA se karUM kyoMki maiM jAnatA hUM ki dezavirati saMyama hI sarvaviratI saMyama meM pratiphalita hotA hai--sAdhutva kI AdhArazilA zrAvakatva kI ArAdhanA hI hotI hai| mahAsatvasampanna tIrthaMkaroM ke liye sAdhutva ko pAne ke liye zrAvaka banane kI AvazyakatA nahIM rahatI ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha ke siddhAntoM para AdhArita mere zrAvakatva ke aNu (choTe) vrata hote haiM, mahAvrata kI apekSA choTe ekadezIya tyAga ruup| mere aNuvrata pAMca, guNavrata tIna, zikSAvrata cAra kula bAraha vrata hote haiN| pAMca aNuvrata nimnAnusAra haiM (1) ahiMsA aNuvrata (sthUla prANAtipAta kA tyAga) : svazarIra meM pIr3AkArI, aparAdhI tathA sApekSa niraparAdhI ke sivAya zeSa dvindriya Adi trasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA do karaNa tIna yoga yAne mana, vacana, kAyA se na karanA aura na krvaanaa| isa aNuvrata ke pAMca aticAra haiN| varjita kArya ko karane kA vicAra karanA atikrama kahalAtA hai, vratabhaMga rUpa kArya pUrti ke liye sAdhana juTAnA vyatikrama hai to vratabhaMga kI pUrI taiyArI kara lenA aticAra hotA hai| yaha aticAra bhI taba taka hai jaba taka ki vratabhaMga nahIM kiyA hai| ataH aticAra usako kahate haiM jahA~ vrata kI apekSA rakhate hue kucha aMza meM vrata kA bhaMga kiyA jAya / vrata kI apekSA na rakhate hue saMkalpapUrvaka vrata bhaMga karanA anAcAra hotA hai| anAcAra kI AjJA nahIM hai aura aticAra kA prAyazcitta kiyA jAtA hai| ahiMsA aNuvrata ke aticAra pAMca isa prakAra kahe gaye haiM (a) baMdha-dvipada, catuSpada Adi ko rassI Adi se anyAyapUrvaka bAMdhanA baMdha hai jo dvipada-catuSpada ke bheda se do prakAra kA to pratyeka artha baMdha va anartha baMdha ke bheda se do-do prakAra kA hotA hai| artha baMdha bhI do prakAra kA hai, sApekSa baMdha tathA nirapekSa baMdha / lAparavAhI ke sAtha nirdayatApUrvaka krodhavaza gAr3hA badhana bAMdha denA nirapekSa artha baMdha hotA hai| sApekSa artha baMdha zrAvaka ke liye aticAra nahIM hai kintu anartha baMdha tathA nirapekSa artha baMdha usake liye aticAra hote haiM ataH tyAjya hote haiN| (ba) vadha kor3e Adi se mAranA vadha hai| isake bhI artha-anartha, sApekSa-nirapekSa bheda hote haiN| anartha evaM nirapekSa bheda aticAra meM zAmila 164
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| zikSA ke hetu dAsa, dAsI, putra Adi ko yA nukasAna karate hue catuSpada ko AvazyakatA hone para dayApUrvaka unake marmasthAnoM ko coTa na lagAte hue mAranA sApekSa artha baMdha hotA hai jo zrAvaka ke liye aticAra nahIM hai| (sa) chaviccheda-zastroM se aMgopAMgoM kA chedana karanA chaviccheda hai| niSprayojana athavA prayojana hone para bhI nirdayatApUrvaka hAtha, paira, kAna, nAka Adi kA chedana karanA aticAra rUpa hai| kintu prayojana hone para dayApUrvaka sAmane vAle kI bhalAI ke liye cIra phAr3a ( DaoNkTarI) Adi sApekSa chaviccheda hai jo aticAra nahIM hotA / (da) atibhAra- dvipada, catuSpada para usakI zakti se adhika bhAra lAdanA AtibhAra hai| zrAvaka ko manuSya athavA pazu para krodha athavA lobhavaza nirdayatA ke sAtha adhika bhAra nahIM dharanA cAhiye / aura na aisI vRtti (rojagAra) karanI cAhiye / sAmAnyatayA uThA sake utanA hI bhAra lAdanA cAhiye / zrAvaka ko catuSpadI savArI para car3hane kA bhI viveka rakhanA cAhiye / (ya) bhaktapAna viccheda - niSkAraNa nirdayatA ke sAtha kisI ke AhAra pAnI kA viccheda karanA bhakta pAna viccheda aticAra hai| zrAvaka ko isakA parihAra karanA caahiye| rogAdi nimitta se, vaidyAdi ke kahane para yA zikSA ke hetu khAnA pInA na diyA jAya - vaha aticAra meM zAmila nahIM hai| binA kAraNa kisI kA rojagAra ujAr3anA yA niyata samaya para vetana Adi na denA isI aticAra meM zAmila hai| ( 2 ) satyANuvrata (sthUla mRSAvAda kA tyAga ) duSTa adhyavasAyapUrvaka tathA sthUla vastu viSayaka bolA jAne vAlA asatya-jhUTha sthUla mRSAvAda hotA hai| avizvAsa Adi ke kAraNa svarUpa isa sthUla mRSAvAda kA zrAvaka do karaNa tIna yoga se tyAga karatA hai| sthUla mRSAvAda pAMca prakAra kA hotA hai- (a) kanyA - vara sambandhI jhUTha, (ba) gAya, bhaiMsa Adi pazu sambandhI jhUTha, (sa) bhUmi sambandhI jhUTha, (da) kisI kI dharohara dabAnA yA usake sambandha meM jhUTha bolanA tathA (ya) jhUThI gavAhI denA / satyANuvrata ke bhI pAMca aticAra hote haiM - (a) sahasAbhyAkhyAna - binA vicAre kisI para mithyA Aropa lgaanaa| anupayoga athavA asAvadhAnI se binA vicAre Aropa lagAnA aticAra hai / jAnate hue irAde ke sAtha tIvra saMkleza se mithyA Aropa lagAnA anAcAra hotA hai tathA usase vrata bhaMga ho jAtA hai / (ba) rahasyAkhyAna - ekAnta meM salAha karate hue vyaktiyoM para Aropa lagAnA / ekAnta vizeSaNa hone se yaha aticAra pahale aticAra se bhinna hai / isa aticAra meM saMbhAvita artha kahA jAtA hai| (sa) sva- dAra maMtra bheda - sva- strI ke sAtha ekAnta meM huI vizvasta maMtraNA ko dUsare se kahanA athavA vizvAsa karane vAlI strI, mitra Adi kI gupta maMtraNA ko prakAza meM lAnA / satya hote hue bhI yaha bAta lajjA aura saMkoca para prahAra karatI hai ataH aticAra hai| isase ghAta yA AtmaghAta kI AzaMkA rahatI hai| yaha anartha paramparA bhI hai so tyAjya hai| zrAvaka isakA dhyAna rakhe / ( da ) mRSopadeza - binA vicAre anupayoga se yA kisI bahAne se dUsaroM ko asatya upadeza denA / pIr3AkArI vacana kahanA yA dUsaroM ko asatya vacana bolane ko prerita karanA bhI isI aticAra meM zAmila hai / koI apanA saMdeha nivAraNa karane Ave, use uttara meM ayathArtha svarUpa kahanA yA sambandha jor3ane Adi kA upadeza denA mRSopadeza hI hai / (ya) kUTa lekhakaraNa - jhUThA lekha yA likhata likhanA, jAlI dastAveja mohara yA hastAkSara banAnA aura pramAda tathA aviveka se aisA karanA aticAra hai / vrata kI apekSA ho para viveka kA abhAva rahe to aticAra hotA hai, varanA jAnabUjha kara kUTa lekha likhanA anAcAra hai| 165
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) acauryANuvrata (sthUla adattAdAna kA tyAga ) - kSetrAdi meM sAvadhAnI se rakhI huI yA asAvadhAnI se par3I huI yA bhUlI huI kisI sacitta, acitta sthUla vastu ko, jise lene se corI kA aparAdha laga sakatA athavA duSTa adhyavasAyapUrvaka sAdhAraNa vastu ko svAmI kI AjJA binA lenA sthUla adattAdAna hai / khAta khananA, gAMTha kholakara cIja nikAlanA, jeba kATanA, dUsare ke tAle ko binA AjJA cAbI lagAkara kholanA, mArga meM calate hue ko lUTanA, svAmI kA patA hote hue bhI kisI par3I vastu ko le lenA Adi sthUla adattAdAna meM zAmila haiN| zrAvaka aise sthUla adattAdAna kA do karaNa tIna yoga se tyAga karatA hai / sthUla adattAdAna viramaNa rUpa tIsare aNuvrata ke pAMca aticAra haiM--- (a) stenAhRta cora kI curAI huI vastu ko kharIdanA yA yoM hI chipA kara le lenA / (ba) stena prayoga -- coroM ko corI kI preraNA denA, corI ke upakaraNa denA yA becanA athavA cora kI sahAyatA karake usako corI ke liye uksaanaa| (sa) viruddha rAjyAtikrama - zatru rAjyoM ke rAjya meM jAnA AnA / (da) kUTa tulA kUTa mAna-- jhUThA yAne hInAdhika tola yA mApa rakhanA / parimANa se bar3e tola va mApa se vastu lenA aura choTe tola- mApa se vastu becanA / (ya) tatpratirUpaka vyavahAra bahumUlya bar3hiyA vastu meM samAna dIkhane vAlI ghaTiyA vastu kI milAvaTa karanA tathA nakalI vastu ko asalI batAkara becanA / (4) sva-dAra santoSa - sva- strI arthAt apane sAtha byAhI huI strI meM santoSa karanA / apanI vivAhita patnI ke sivAya zeSa audArika zarIradhArI manuSya tiryaMca ke zarIra ko dhAraNa karane vAloM ke sAtha eka karaNa eka yoga se (kAyA se sevana nahIM karUMgA isa prakAra ) tathA vaikriya zarIradhArI tathA deva devI ke sAtha do karaNa tIna yoga se maithuna sevana kA tyAga karanA svadAra santoSa nAmaka cauthA hai| isa aNuvrata ke pAMca aticAra isa prakAra haiM (a) itvarikA parigRhItAgamana - bhAr3A dekara kucha kAla ke liye apane adhIna kI huI strI se gamana karanA / (ba) aparigRhItA gamana - vivAhita patnI ke sivAya vezyA, anAtha, kanyA, vidhavA, kulavadhU Adi se gamana krnaa| ina donoM prakAra se gamana karane kA saMkalpa evaM tatsambandhI upAya, AlApa, saMlApa, Adi atikrama, vyatikrama kI apekSA ye donoM aticAra haiM aura aisA karane para vrata eka deza se khaMDita hotA hai| suI Dore ke nyAya se inakA sevana karane meM sarvathA vrata bhaMga ho jAtA hai / (sa) anaMgakrIr3A - kAma sevana ke jo prAkRtika aMga haiM, unake sivAya anya aMgoM se krIr3A karanA / varjya striyoM (svastrI sivAya) ke sAtha maithuna kriyA ko chor3a anurAga se AliMgana Adi karanA bhI aticAra hai / (da) para vivAhakaraNa - apanA aura apanI santAna ke sivAya anya kA vivAha karanA aticAra hai / (ya) kAma bhoga tIvrAbhilASa - pAMca indriyoM ke viSaya zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza meM Asakti honA / zrAvaka ko puruSaveda janita bAdhA kI zAnti ke uparAnta sva- strI ke sAtha bhI maithuna sevana nahIM karanA cAhiye / kAmazAstra athavA bAjIkaraNa auSadhiyoM se nirantara rati krIr3A kA sukha cAhane se bhI yaha vrata malina hotA hai| khuda khAja paidA kara use khujalAne meM sukha kA anubhava karanA buddhimattA nahIM hai / (5) icchA (parigraha) parimANa - kheta, vAstu, dhana, dhAnya, hiraNya, suvarNa, dvipada, catuSpada evaM kupya (dhAtu va gharabikharI ) rUpa nava prakAra ke parigraha kI maryAdA karanA tathA maryAdA ke uparAnta parigraha kA eka karaNa tIna yoga se tyAga karanA icchA parimANa vrata hai / tRSNA va mUrcchA ko kama karake santoSa meM rata rahanA hI isa vrata kA pramukha uddezya hai / 166
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigraha-parimANa vrata ke pAMca aticAra haiM--(a) kSetra vAstu pramANAtikrama-khetI kI jamIna do prakAra kI setu (siMcita) va ketu (varSA-siMcita) hotI hai tathA vAstu ghara makAna ko kahate haiM, ina sabakI jo maryAdA lI hai, usakA atikramaNa aticAra hai| (ba) hiraNyasuvarNa pramANAtikrama-ghar3e, binA ghar3e sone cAMdI tathA javAharAta kI maryAdA kA atikramaNa krnaa| (sa) dhanadhAnyAtikramaNagaNima, dharima, geya, paricchedya rUpa cAra prakAra ke dhana tathA caubIsa prakAra ke dhAnya kI svIkRta maryAdA kA ullaMghana karanA / (da) dvipada-catuSpada pramANAtikrama-dvipada santAna, strI, dAsa-dAsI, pakSI tathA catuSpada gAya ghor3A Adi ke parimANa kA ullaMghana krnaa| (ya) kupya pramANAtikrama-sone cAMdI ke sivAya anya dhAtu tathA ghara bikharI kI svIkRta maryAdA kA atikramaNa krnaa| zrAvaka ke pAMca aNuvrata ke bAda tIna guNa vratoM kA krama AtA hai jo isa prakAra hai - (6) dizA parimANa vrata-pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, adho (nIcI) va Urdhva (UMcI) ina chaH dizAoM ke kSetroM kI maryAdA nirdhArita karanA tathA maryAdA ke uparAnta Age ke kSetroM meM jAne Ane kI kriyAoM kA tyAga krnaa| isa vrata kA yaha vyavahAra aMza hai to cAra gati ko karma kI pariNati samajha kara unameM udAsIna bhAva rakhanA tathA siddhAvasthA ko upAdeya mAnanA nizcaya dizA parimANa vrata hai| pAMca aticAra-(a) Urdhva dizA parimANAtikrama-Urdhva dizA kI maryAdA kA ullaMghana / (ba) adhodizAparimANAtikrama-nIcI dizA kI maryAdA kA ullNghn| (sa) tiryag dizA parimANAtikrama-tirachI dizAoM kI maryAdA kA ullNghn| ina ullaMghanoM meM anupayoga yA asAvadhAnI rahe to aticAra aura jAna bUjhakara ullaMghana kare to anAcAra hogaa| (da) kSetra vRddhi-eka dizA kA parimANa ghaTAkara dUsarI dizA ke parimANa ko bar3hA denaa| (ya) smRtyantardhAnagrahaNa kI huI maryAdA kA smaraNa na rahanA smRtibhraMza aticAra hai| (7) upabhoga paribhoga parimANa vrata-upabhoga (eka bAra bhogI jAne vAlI vastueM jaise bhojanAdi) tathA paribhoga (aneka bAra bhogI jAne vAlI vastueM jaise vastra, alaMkAra Adi) kI vastuoM kI icchAnusAra maryAdA rakhanA aura maryAdA ke uparAnta sabhI vastuoM ke upabhoga-paribhoga kA tyAga krnaa| nizcaya dRSTi se AtmA hI jJAnAdi svaguNoM kA kartA aura bhoktA hotA hai ataH AtmasvarUpAnugAmI pariNAma kA nizcaya upabhoga-paribhoga parimANa vrata kahate haiN| pAMca aticAra (a) sacittAhAra-parimANa se adhika sacitta vastu kA AhAra karanA, (ba) sacitta pratibaddhAhAra-sacitta vRkSa bIja Adi se sambaddha pake phala Adi kA AhAra krnaa| maryAdA uparAnta sacitta se sambandha (saMghaTTA) rakhane vAlI acitta vastu ko khAnA bhI aticAra hai| (sa) apakka auSadhi bhakSaNa-agni meM binA pakI huI zAli Adi auSadhi kA bhakSaNa krnaa| anupayoga se khAne meM yaha aticAra hai| (da) duSpakka auSadhi bhakSaNa-burI taraha se pakAI huI agni meM adhapakI auSadhi ko pakI huI jAnakara bhakSaNa krnaa| (ya) tucchauSadhi bhakSaNa-asAra auSadhiyoM kA bhakSaNa krnaa| alpa tRpti ke guNa vAlI aisI cIjoM ko khAne se bar3I virAdhanA hotI hai| isa vrata meM bhojana kI apekSA se ye pAMca aticAra haiM tathA vRtti kI apekSA pandraha prakAra ke akaraNIya vyavasAya (karmAdAna) batAye gaye haiN| (8) anarthadaMDa viramaNa vrata-niSprayojana, apanI AtmA ko pApa, AraMbha Adi kAryoM meM lagAnA anarthadaMDa hai| isakA tyAga karanA vyavahAra anarthadaMDa viramaNa vrata hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, aura yoga se jina zubhAzubha karmo kA baMdha hotA hai, unameM apanApana rakhanA nizcaya 167
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ anarthadaMDa hai| inheM AtmA se bhinna samajhakara inase va inake kAraNoM se AtmA ko bacAnA nizcaya anarthadaMDa viramaNa vrata hai| pAMca aticAra (a) kandarya-kAma utpanna karane vAle vacana kA prayoga karanA, rAga ke Aveza meM hAsya mizrita mohoddIpaka majAka krnaa| (ba) kautkucya-bhAMDoM kI taraha aMgoM ko vikRta banAkara dUsaroM ko haMsAne kI ceSTA krnaa| (sa) mokharya --DhiThAI ke sAtha asatyaUTapaTAMga vacana bolnaa| (da) saMyuktAdhikaraNa kArya karane ke yogya aise Ukhala-mUsala, zilA-loDhA, dhanuSa-bANa Adi adhikaraNoM ko jo sAtha sAtha meM kAma Ate haiM, eka sAtha rkhnaa| (ya) upabhoga paribhogatirikta ubaTana, taila, vastrAbhUSaNa Adi upabhoga-paribhoga kI vastuoM ko apane va apane AtmIyajanoM ke upayoga meM adhika rkhnaa| pAMca aNuvrata, tIna guNavrata evaM cAra zikSAvrata-ye kula milAkara bAraha aNuvrata zrAvaka ke hote haiN| cAra zikSAvrata nimna haiM (6) sAmAyika vrata--mana, vacana, kAyA ko pApa va AraMbha se haTAnA aura pApAraMbha na ho isa prakAra unakI pravRtti karanA vyavahAra sAmAyika hai| jIva ke jJAna, darzana, cAritra guNoM kA vicAra karanA aura Atma guNoM kI apekSA sarva jIvoM ko samAna samajha kara samatA bhAva dhAraNa karanA nizcaya sAmAyika hai| pAMca aticAra--(a) manoduSpaNidhAna--mana kA duSTa prayoga karanA yAne mana ko bure yoga-vyApAra meM lagAnA / jaise sAmAyika karake ghara sambandhI acche-bure kAryoM kA vicAra karanA / (ba) vAgduSpaNidhAna--vacana kA duSTa prayoga karanA jaise asabhya, kaThora evaM sAvadha vacana bolanA / (sa) kAya duSpaNidhAna--binA dekhI, binA pUMjI jamIna para hAtha, paira Adi avayava rkhnaa| (da) sAmAyika kA smatyakaraNa sAmAyika kI smRti nahIM rakhanA arthAt upayoga nahIM rkhnaa| pramAdavaza bhUla jaanaa| (ya) anavasthita sAmAyika karaNa-avyavasthita rIti se sAmAyika karanA jaise aniyata alpakAla taka hI baiThanA yA asthiratA se anAdarapUrvaka krnaa| pahale tIna aticAra anupayoga to bAda ke do aticAra pramAda se adhika sambandhita haiN| (10) dezAvakAzika vrata-mana, vacana, kAyA ke yogoM ko sthira karanA aura eka jagaha baiThakara dharmadhyAna karanA va maryAdita dizAoM se bAhara AzravoM kA sevana nahIM krnaa| jJAna svarUpa jIva dravya kA dhyAna karanA evaM isI meM ramaNa krnaa| pAMca aticAra -(a) Anayana prayoga--maryAdA kiye hue kSetra se bAhara svayaM na jA sakane se dUsare se saMdeza Adi dekara sacitAdi dravya mNgaanaa| (ba) preSya prayoga-maryAdita kSetra se bAhara maryAdA atikrama ke bhaya se svayaM na jAkara naukara-cAkara Adi ko bhejakara dravya maMgAnA yA kArya kraanaa| (sa) zabdAnupAta -maryAdA atikrama ke bhaya se bAhara ke nikaTavartI logoM ko chIMka, khAMsI Adi zabda dvArA jJAna kraanaa| isameM vrata bhaMga kA bhaya bhI rahatA hai| (da) rUpAnupAta-niyamita kSetra se bAhara prayojana hone para dUsaroM ko apane pAsa bulAne ke liye apanA yA padArtha vizeSa kA rUpa dikhaanaa| (ya) bahirpudgala prakSepa-niyamita kSetra se bAhara prayojana hone para dUsaroM ko jatAne ke liye DhelA, kaMkara Adi phaiNknaa| (11) pauSadha vrata-cAra prahara se lekara ATha prahara taka sAvadha vyApAra kA tyAga kara samatA pariNAma ko dhAraNa karanA aura svAdhyAya tathA dhyAna meM pravRtti karanA vyavahAra pauSadha vrata hai| apanI AtmA ko jJAna-dhyAna dvArA puSTa karanA nizcaya pauSadha vrata hai| pAMca aticAra-(a) apratyupekSita duSpratyupekSita zayyA saMstAraka zayyA, saMstAraka kA AMkhoM se nirIkSaNa na karanA yA anyamanaska hokara 168
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ asAvadhAnI se nirIkSaNa karanA / (ba) apramArjita duSpramArjita zayyA saMstAraka --- zayyA, saMstAraka ko na pUMjanA athavA anupayogapUrvaka asAvadhAnI se pUMjanA / (sa) apratyupekSita duSpratyupekSita uccAra prasravaNa bhUmi - mala-mUtra Adi pariThavane ke sthaMDila ko na dekhanA yA binA upayoga asAvadhAnI se dekhanA / (da) apramArjita duSpramArjita uccAra prasravaNa bhUmi sthaMDila ko na pUMjanA yA anupayoga pUrvaka asAvadhAnI se pUMjanA / (ya) pauSadhopavAsa kA samyak apAlana - Agamokta vidhi se sthira citta hokara pauSadhopavAsa kA pAlana na karanA tathA pauSadha meM AhAra, zarIra suzrUSA, abrahma tathA sAvadha vyApAra kI abhilASA karanA / (12) atithi saMvibhAga vrata - hamezA aura vizeSa kara pauSadha ke pAraNe ke dina paMcamahAvrata dhArI sAdhu evaM svadharmI baMdhu ko yathAzakti bhojanAdi denA vyavahAra atithi saMvibhAga vrata hai / apanI AtmA evaM ziSya ko jJAna dAna denA yA svayaM par3hanA, ziSya ko par3hAnA tathA siddhAntoM kA zravaNa karanA aura karAnA nizcaya asaMvibhAgavrata hai| pAMca aticAra - (a) sacitta nikSepa - sAdhu ko nahIM dene kI buddhi se kapaTapUrvaka sacitta dhAnya Adi para acitta annAdi kA rakhanA / ( ba ) sacitta apidhAna - sAdhu ko nahIM dene kI buddhi se kapaTapUrvaka acitta annAdi ko sacitta phalAdi se DhaMkanA / (sa) kAlAtikrama -- ucita bhikSA kAla kA atikramaNa karanA / kAla ke atikrama ho jAne para yaha socakara dAna ke liye udyata honA ki aba sAdhujI AhAra to leMge nahIM para ve jAna leMge ki yaha zrAvaka dAtAra hai| (da) para - vyapadeza - AhArAdi apanA hone para bhI na dene kI buddhi se use dUsare kA btaanaa| (ya) matsaritA -- amuka puruSa ne dAna diyA hai to kyA maiM kRpaNa yA hIna hUM--aise IrSyA bhAva se dAna dene meM pravRtti krnaa| mAMgane para kupita honA yA hote hue bhI nahIM denA / kaSAya kaluSita citta se sAdhu ko dAna denA / eka suzrAvaka meM ikkIsa guNoM kI apekSA rakhI gaI hai - (1) akSudra - gaMbhIra svabhAvI, (2) rUpavAn -- sAMgopAMga (3) saumya prakRti - svabhAva se vizvasanIya, (4) lokapriya - guNasampannatA se, (5) akrUra - kleza rahita, (6) bhIrU -- pApa bhaya, (7) azaTha - niSkapaTa, (8) sadAkSiNya - paropakAra utsuka (6) lajjAlu - pApa saMkoca (10) dayAlu -- para duHkha dravita, (11) madhyastha--taTastha vicAraka (12) saumyadRSTi - snehAlu (13) guNAnurAgI - sadguNa samarthana, (14) satkathaka supakSayukta, kathopadezaka va nyAyI, (15) sudIrghadarzI - dUradarzitA (16) vizeSajJa - hitAhita jJAtA, (17) vRddhAnugata -- anubhaviyoM kA anugAmI, (18) vinIta - namra, (16) kRtajJa - upakAra mAnane vAlA, (20) parahitArthakArI - sadA dUsaroM kA hita sAdhane vAlA, evaM (21) labdhalakSya-- vidyAbhyAsI / zrAvakatva ke bAraha vratoM tathA ikkIsa guNoM kA Adarza ArAdhaka banane ke lie satata yatnazIla rahanA caahie| isa rUpa meM usake cAra vizrAma hoNge| (1) pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata tathA anya tyAga pratyAkhyAna ko aMgIkAra kreN| (2) dUsarA vizrAma hogA sAmAyika, dezAvaMzika vratoM kA pAlana karUM evaM anya grahaNa kiye hue vratoM meM rakhI huI maryAdAoM kA pratidina saMkoca karatA rahU~ aura unakA samyak pAlana karUM / (3) aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ke dina pratipUrNa pauSadha vrata kA samyak prakAra se pAlana karUM / ( 4 ) anta samaya meM saMlekhanA aMgIkAra kara AhAra pAnI ko tyAga niSceSTa rahate hue aura maraNa kI icchA na karate hue rahUM - yaha cauthA vizrAma hogA / 166
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakatva kI saphalatA hI usako Upara ke sAdhutva ke sopAna para ArUDha karAyegI, jisa prakAra samyaktva jAgaraNa ne usako zrAvakatva ke Upara ke sopAna para uThAyA thaa| merI yahI manokAmanA rahatI hai ki mere AtmavikAsa kI mahAyAtrA satata rUpa se calatI rahe tathA pragati ke naye-naye AyAma khojatI aura prApta karatI rahe / jJAna bina kriyA, kriyA bina jJAna mujhe yaha satya suvidita hai ki jJAna evaM kriyA ke sArthaka saMyoga se hI mokSa kI prApti ho sakatI hai| donoM meM se eka kA abhAva dUsare ko bhI nirarthaka banA degaa| mujhe laMgar3e aura aMdhe kA rUpaka yAda hai| jJAna ko laMgar3A samajhiye to kriyA ko aNdhii| laMgar3A cala nahIM sakegA kyoMki usake pAMva nahIM hote aura kriyA bhI acchI taraha cala nahIM sakegI kyoMki usake AMkheM nahIM hotii| lekina donoM mila jAya to cale bhI jAya / kriyA ke kaMdhoM para jJAna baiTha jAya aura use rAstA sujhAtA rahe to kriyA bhalI-bhAMti calatI rahegI tathA gaMtavya taka pahuMcA degii| maiM socatA hUM ki jJAna binA kriyA kA ho to vaha kyA hogA ? kalpanA kareM ki maiM rogI hUM, apane roga kI rAmabANa auSadhi jAnatA bhI hUM parantu auSadhi lene kI kriyA nahIM karatA to mere roga kA kyA hogA ? kyA mere mAtra auSadhi jJAna se merA roga calA jAyagA ? kriyA binA merA vaha jJAna nirarthaka rhegaa| ataH maiM AdhyAtmika viSayoM ko jAnUM- yaha pahalI AvazyakatA hai hI kintu jo maiM jAnatA jAUM, use maiM mAnatA jAUM aura use kriyAnvita karatA jAUM tabhI kArya sampAdana kA krama banA raha sakatA hai| binA kriyA bhI jJAna to rahegA, lekina vaha niSprayojana tathA nirUpayogI hogaa| phira maiM socatA hUM ki usa kriyA kI kyA dazA hogI jo jJAnapUrNa na ho ? kalpanA kareM ki maiM rogI hUM aura auSadhi lene ko Atura va sakriya bhI, lekina auSadhi kA jJAna nahIM hai / yaha ajJAna mujhe viSa bhI khilA sakatA hai| isa kAraNa binA jJAna kI kriyA to bhayAvaha pariNAma vAlI ho sakatI hai / merI mAnyatA bana gaI hai ki cAritra rahita puruSa ko bahuta se zAstroM kA adhyayana bhI kyA lAbha de sakatA hai ? kyA lAkhoM dIpakoM kA jalAnA bhI kahIM a~dhe ko dekhane meM sahAyaka ho sakatA hai ? jaise candana kA bhAra Dhone vAlA gadhA kevala bhAra hI kA bhAgI hai / candana kI zItalatA use nahIM milatI hai| isa prakAra cAritrya rahita jJAnI kA jJAna kevala bhAra rUpa hai| vaha sugati kA adhikArI nahIM hotA / kriyAzUnya jJAna niSphala hai| ajJAnapUrvaka kI gaI kriyA bhI phalavatI nahIM hotI hai| Aga laga jAne para paMgu puruSa kA dekhanA use Aga se nahIM bacA sakatA aura na aMdhe puruSa kA parAkrama hI use nirApada sthAna para pahuMcA sakatA hai| kintu nirapekSa jJAna kriyA vAle donoM hI Aga meM jala jAte haiN| maiM Apta vacanoM kA puNya smaraNa karatA hUM to spaSTa ho jAtA hai ki pahale jJAna honA cAhiye aura phira tadanusAra dayA arthAt kriyA yA AcaraNa / ajJAnI AtmA kyA karegI ? vaha puNya aura pApa ko kaise jAna pAyegI ? jo zreya hitakara ho usI kA AcaraNa karanA caahiye| jo na jIva (cetana) ko jAnatA hai, na ajIva (jar3a) ko, vaha saMyama ko kaise jAna pAyegA ? isa bindu para maiM cintana karatA hUM ki maiM saMyama ko kaise jAna, mAna aura dhAra pAUMgA ? uparokta vizleSaNa ke AdhAra para merA dhyAna kendrita hotA hai ki jJAna aura kriyA ke Daga sAtha-sAtha 170
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ uThane caahiye| sAdhAraNa sI vidhi hai ki jaba eka pathika apane gaMtavya kA mArga nahIM jAnatA to jJAtAoM se mArga pUchatA rahatA hai aura Age bar3hatA jAtA hai| bIca-bIca meM sandeha hone para apanI mArga sambandhI dhAraNA kI puSTi bhI karavAtA rahatA hai| yahI vidhi vItarAga devoM ne bhI batAI hai| pahale mithyAtva ke patanakAraka svarUpa ko samajho aura usake daladala se bAhara niklo| phira samyaktva ke prakAza ko nihAro aura apane Atma svarUpa ko prkho| use parakhane para AvaraNa dikheMge taba AvaraNoM kA bhI jJAna karo, mala svarUpa ko bhI jAno aura saMyama kI zabha kriyA meM sakriya bana jaao| jAnate raho, karate raho aura bar3hate rho| samyaktva ke prakAza meM hI vrata dhAraNa karane kI niSThA utpanna hotI hai| choTe-choTe vrata aura tyAga pratyAkhyAna lete hae eka eka karake yA eka sAtha zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kiye jA sakate haiN| usase Age kA caraNa sarvAMzataH siddhAntaniSTha sAdhu jIvana aMgIkAra karane kA ho sakatA hai| saMyama kI aDiga sAdhanA hI UMce se UMce guNasthAnoM meM pahuMcAkara AtmA ko parama samAdhi kA akSaya sukha pradAna kara sakatI hai| maiM socatA hUM ki jJAna bina kriyA aura kriyA bina jJAna kI avasthA ko kisI bhI stara para apane jIvanAcaraNa meM na Ane dUM aura jJAna va kriyA ke donoM pahiyoM para saMyama kA ratha mokSa ke rAjamArga para calAtA rahUM aura ratnatraya kI ArAdhanA meM tallIna bana kara pratipala usa ratha ko Age aura Age bar3hAtA rhuuN| nirvikArI svarUpa kI ora maiM socatA hUM ki vAstava meM 'nirvikArI svarUpa kI ora'--yaha zabda samUha eka prakAra se bhrAmaka hai kyoMki merA apanA nirvikArI svarUpa kahIM bAhara nahIM hai jisakI ora maiM jAUM, vaha svarUpa to mere bhItara meM hI virAjamAna hai jise mujhe nirAvRtta karanA hai| nirAvRtta isaliye ki usa para AvaraNa chAye hue haiM aura ve AvaraNa haiM mere hI apane vikAroM ke| ye vikAra haiM mere apane moha-mahattva ke vikAra jo rAga aura dveSa ke bIjoM para aMkurita hokara viSaya aura kaSAya ke rUpa meM vaTa vRkSa kI taraha phailate haiN| phira maiM pramAdagrasta ho jAtA huuN| jitanA pramAda bar3hatA hai, mithyAtva kA a~dhakAra bar3hatA hai, merA apanA svarUpa maila aura aMdhere kI hajAroM hajAra paratoM se AvRtta ho jAtA hai| mujhe inhIM vikAroM ko pUrI taraha se haTA lenA hai, sApha kara lenA hai| vikAra haTe aura merA apanA parama jJAna evaM amiTa sukhamaya svarUpa spaSTa ho jaaygaa| yahI merA nirvikArI svarUpa hogA, aisA svarUpa jo phira vikAroM meM kabhI bhI kisI bhI rUpa meM lipta nahIM bana skegaa| maiM apane usI nirvikArI rUpa meM ajarAmara ho jAUMgA-sadA sadA ke liye siddh| ___nirvikArI svarUpa meM sthita ho jAnA yahI merA parama aura carama lakSya hai| yahI mere Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA gaMtavya hai| isI gaMtavya para pahuMcane kA mujhe parAkrama dikhAnA hai jo sarvazreSTha parAkrama hai| parAkrama aura aisA sarvazreSTha parAkrama saphalatApUrvaka dikhAnA AsAna nahIM hai yaha maiM jAnatA huuN| isake liye mujhe parama puruSArtha karanA hogA-ghaTATopa aMdhakAra se nikalakara sadA prakAzamAna divyAloka meM avasthAna banA lene kA purussaarth| yahI puruSArtha samyaktva, saMyama aura samatA kA puruSArtha hai| merA samyaktva avicala banegA, sudeva, suguru aura sudharma para aDiga AsthA se jo tarkasaMgata bhI hogI to parama zraddhAsvarUpa bhii| tarka eka sImA taka mujhe agragAmI banAyagA, kintu jahAM tarka kA kSetra bhI samApta ho jAyagA, vahAM merI amita AsthA kA kSetra AraMbha hogA ki maiM pUre 171
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma vizvAsa ke sAtha saMyama kI kaThina sAdhanA meM pravRtta ho jAUM, apane mana, vacana evaM karma ke azubha yoga vyApAra ko samApta karatA calUM tathA satya zraddhA ke sAtha zreSTha siddhAntoM ke pAlana meM ekaniSTha bana jaauuN| maiM jAnatA hUM ki sAdhaka kI yaha saMyama sAdhanA bahuAyAmI hogii| samyak zraddhA vAlA banegA tabhI samyak jJAna evaM samyak AcaraNa ko varaNa karane vAlA bhI bana skegaa| tabhI vaha tyAga vRtti kI ora unmukha bhI bana skegaa| vividha prakAra ke tyAga-pratyAkhyAnoM ke anusaraNa se isI mahatkArya meM saceSTa banA rahatA hai ki dhIre-dhIre vaha sAMsArikatA hI tyAga karatA rhe| pahale zreSTha pAMca siddhAntoM ke AMzika pAlana karane meM pravRtta ho| tAki vaha eka sadgRhastha aura eka suzrAvaka bana sake aisA sadgRhastha jo apane ghara-parivAra meM rahatA huA bhI dharmAcaraNa meM datta citta bana jAtA hai aura jisakI arthopArjana kI nIti bhI sampUrNatayA ahiMsA evaM naitikatA para AdhArita ho jAtI hai| jo apanI gRhasthI kA kArya calAne ke liye parigraha kamAtA hai aura rakhatA hai kintu svayaM parigrahavAdI nahIM hotaa| jo vividha prakAra ke dhArmika anuSThAnoM ke mAdhyama se apane vikAroM ko samApta karatA jAtA hai tathA apane bhItara aura bAhara cAroM tarapha ke vAtAvaraNa meM samatA kA zAntidAyaka Aloka phailAtA rahatA hai| jo apane svIkRta vratoM ke chidroM ko rokatA hai, pratikramaNa dvArA pApoM se pIche haTatA hai aura zramaNopAsanA se svayaM zramaNa bana jAne ke manoratha para nirantara cintavana karatA rahatA hai| vaha jaba aisA sadgRhastha bana jAegA to pragati ke patha para usake caraNa rukeMge nhiiN| taba sAMsArikatA se vimukha bana kara vaha isI saMsAra meM apane tathA anya prANiyoM ke kalyANa kArya meM sarvatobhAvena saMlagna ho jAne ke liye sAdhu dharma aMgIkAra kara legaa| vaha sAdhu dharma jo talavAra kI dhAra para calane jaisA duSkara hotA hai aura itanA duSkara ki meru parvata ko apane tarAjU se tolo| vaha apane saMyama ke tarAjU se meru parvata ko bhI tola lene kA sAmarthya aura puruSArtha dikhaayegaa| apane hRdaya meM krodha ke sthAna para sahiSNutA, mAna ke sthAna para vinamratA, mAyA ke sthAna para saralatA aura lobha ke sthAna para santoSa ko basA lene kA prayAsa kregaa| yahAM taka ki vaha apanI saMyamopalabdhiyoM ko ahaMbhAva nahIM chU pAe isa ora sAvadhAna raha sakegA aura na hI unake dvArA apanI kIrti kI lAlasA ko koI sthAna de skegaa| apane sadAcaraNamaya jIvana ko lokopakAra hetu visarjita kara gantavya kI ora gatizIla hogaa| tIsarA sUtra aura merA saMkalpa tIsare sUtra ke saMdarbha meM maiM saMkalpabaddha hotA hUM ki maiM apane carama lakSya ko samyak rIti se pahicAnUMgA, mAnUMgA aura apanI samasta vRttiyoM tathA pravRttiyoM ko lakSyAbhimukhI bnaauuNgaa| lakSya ke usa utkRSTa bindu para dRSTi sthira karake hI maiM jAna sakU~gA ki vahAM se maiM kitanI dUrI para khar3A huA hUM aura mujhe kitanA calanA hai ? maiM aDiga nizcaya ke sAtha calUMgA satya zraddhA aura zreSTha siddhAntoM kA sambala lekara / maiM samyaktva se lekara zrAvakatva evaM sAdhutva ke sopAnoM para Upara se Upara car3hatA jaauuNgaa| merI usa UrdhvagAmitA kA AdhAra hogA jJAna evaM kriyA kA adbhuta saMyuktIkaraNa tathA apane samasta vikAroM (karmoM) kA kSayIkaraNa / maiM apane usa parimArjita AcaraNa ke sAtha nirvikArI banane meM yalarata ho jaauuNgaa| 172
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya pAMca Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 4 : maiM sujJa hU~, saMvedanazIla huuN| mujhe socanA hai ki merA mAnasa, merI vANI aura kArya tuccha bhAvoM se grasta kyoM haiM? anubhUti ke kSaNoM meM mujhe jJAta hogA ki aSTa karmoM kI jar3agrastatA ne merI mUla mahattA kisa rUpa meM Dhaka dI hai, mere puruSArtha ko kitanA dabA diyA hai aura mere svarUpa ko kaisA vikRta banA diyA hai? yahI merI tucchatA va hIna bhAvanA kA kAraNa hai, jise maiM dharmArAdhanA se dUra kruuNgaa| mana, vANI va kAryoM meM loka kalyANa kI mahAnatA prakaTAUMgA aura 'ege AyA' kI divya zobhA ko sAkAra rUpa duuNgaa|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA sUtra maiM sujJa hUM, saMvedanazIla huuN| maiM saba jAnatA hUM, itanA hI nahIM haiN| maiM sabakA acchA jAnatA hUM--hita jAnatA hUM, zubha jAnatA hUM isIliye maiM sujJa huuN| maiM sabakA acchA, hita aura zubha jAnatA hUM to kyA apanA svayaM kA acchA, hita aura zubha nahIM jAnatA? aisA kaise ho sakatA hai? kyA saba meM merA sammilana nahIM hai? sabameM maiM bhI to A hI jAtA huuN| antara hai to yaha ki maiM apanA hI acchA, hita aura zubha nahIM cAhatA hUM-sabakA cAhatA hUM, apanA bhI cAhatA huuN| yahI to merI sujJatA maiM sujJa hUM sabakA hita jAnatA hUM aura cAhatA huuN| merA hRdaya aise sarovara ke samAna hai jo mAno sphaTika zilAoM ke madhya nirmala jala se bharA huA ho jisameM maila kA aMza taka nhiiN| vizuddha nirmalatA sabake liye haiM, mere liye hai| merI AntarikatA meM aisA anupama sarovara laharA rahA hai| jala kI sataha zAnta aura prazAnta hai| Upara se hI bhItara kI sphaTika zilAeM camaka rahI hai| tala se lekara sataha taka nirmalatA kI ekarUpatA hai| yaha sarovara mere antaHkaraNa meM mUla rUpa se vibhUSita ananta dayA aura ananta karuNA kA sarovara hai| merI yaha dayA aura karuNA samatA se AplAvita hai| vaha koI viSamatA kA bheda nahIM jaantii| saMsAra ke samasta prANiyoM para yathAyogya rUpa se barasanA cAhatI hai| merI karuNA mujha para hI barase--yaha Azcarya kI bAta ho sakatI hai kintu maiM sujJa hUM ataH jAnatA hUM ki maiM svayaM karuNA kA kitanA bar3A pAtra hUM? merI Aja kI vidazA kyA mujha para apAra karuNA nahIM upajAtI? kyA maiM hI merI durdazA para tarasa nahIM khAtA hUM? merI yaha karuNA hI mujhe jagAtI hai ki uTho aura apane bhItara ke sarovara ke cAroM ora phailI gaMdagI ko dUra krlo| tuma jaise nirmala ke liye yaha mala kA astitva kalaMka kI bAta hai| yaha baddha karmoM kA mala hai jise merI sujJatA svaccha banA dene ko Atura hai| vaha sabako preraNA denA cAhatI hai ki sabhI prANI apane hRdaya meM sthita isa sarovara ke cAro tarapha ke mala ko svaccha karaleM, tAki sarovara kI nirmala zobhA suprakaTa ho jaay| maiM sujJa hUM isIliye saMvedanazIla huuN| merI karuNA ke jala sataha para lagane vAlA sUkSma AghAta bhI mujhameM tIvra spandana uttpanna kara detA hai--laharoM para lahareM uThane laga jAtI haiN| maiM karuNA se hila uThatA huuN| yaha AghAta dUsare hI nahIM karate, maiM svayaM bhI karatA huuN| merI eka azubha kriyA bhI mujhe saMvedita karatI hai ki mai usakI azubhatA ko samajhU aura azubhatA ke sthAna para zubhatA kA saMcAra kruuN| jaba dUsare kI azubha kriyA bhI apane hI kisI sAthI ko pIr3A pahu~cAtI hai, taba vaha pIr3A bhI mujhe saMvedita aura spandita banA detI hai| maiM apAra karuNA se otaprota ho jAtA huuN| karuNA apanI pIr3A para to karuNA dUsaroM kI pIr3A para -yaha karuNA merA dharma bana jAtI hai| kabhI Apane kisI jhIla ke zAnta jala ko dekhA hai ? usameM girane vAlA eka choTA-sA kaMkar3a bhI usa zAnta jala ko Andolita banA detA hai| kaMkar3a ke girane ke sthAna se lahareM uThatI hI 175
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ calI jAtI haiN| usa jala meM agara zilAkhaMDa gira jAya to samajhiye ki sAre sarovara meM halacala maca jAtI hai| saMvedanazIlatA bhI aisI hI hotI hai| maiM saMvedanazIla hUM, isa kAraNa pIr3A ke marma ko bhalIbhAMti samajhatA huuN| merI apanI pIr3A bhI kama nahIM hotI hai| sociye ki eka AdamI ur3anA cAhe aura ur3ane ke liye tatpara ho jAya, tabhI use jJAta ho ki usake pairoM meM to ber3iyAM par3I huI hai--vaha ur3a to kyA, cala bhI nahIM sakatA hai| to vicAra kIjiye ki usakI ur3ane kI ugra umaMga ko ber3iyoM kI vivazatA kisa kadara kucala detI hai ? usakI usa samaya kI pIr3A kA anubhava kiijiye| vaisI hI merI apanI pIr3A hai| merA jo mUla AtmasvarUpa hai, UrdhvagAmitA usakA pradhAna guNa hai| maiM Upara uThanA cAhatA hUM kintu apane hI kRta karmoM kI mere pairoM meM par3I bhArI ber3iyAM jaba mujhe apanI jagaha se hilane taka nahIM detI hai to maiM apane hI bhItara kI bhISaNa pIr3A se karAha uThatA huuN| taba merI saMvedanA para coTa par3atI hai--mere sarovara meM halacala maca jAtI hai, bhAvormiyAM uThatI hai aura merI hI karuNA mere Upara barasane ke lie Atura ho jAtI hai| merI karuNA mujhe jagAtI hai ki uTha aura apane pAMvoM kI ber3iyoM ko tor3a-baMdhanoM ko tor3a, tU Upara uTha skegaa| merI sujJatA taba merI saMvedanazIlatA meM ghulamila kara ekAkAra bana jAtI hai -atyanta prabhAvapUrNa ho jAtI hai| mujhe jagAne ke bAda hI vAstava meM merI saMvedanazIla sujJatA kA kArya aura prabhAvakSetra prAraMbha hotA hai jo sampUrNa vizva ke vizAla kSetra meM prasarita ho jAnA cAhatA hai| sujJatA aura saMvedanazIlatA saca pUche to jaba sujJatA hotI hai, taba hI saMvedanazIlatA AtI hai aura saMvedanazIlatA kI gUr3hatA ke sAtha sujJatA kI prakharatA bar3hatI jAtI hai| mere antaHkaraNa meM sujJatA aura saMvedanazIlatA kI ajasra dhArA pravAhita ho rahI hai| sujJatA mujhe sabakA hita jAnane kI preraNA detI hai to saMvedanazIlatA usa hita ko sAdhane ke liye mujhe tatpara banAtI hai| jJAna aura kriyA kA sajIva sAmmizraNa ho jAtA hai jo mujhe sva-para kalyANa hetu jAgRta aura sakriya banA detA hai| maiM jAnatA hUM ki maiM sujJatA aura saMvedanazIlatA kA sphaTika sarovara hUM kintu maiM yaha bhI jAnatA hUM ki abhI maiMne usa sarovara ko AvRtta kara rakhA hai--prabhAvahIna banA rakhA hai| isa kAraNa mujhe dekhanA hai ki merI sujJatA kaise jAge -merI saMvedanazIlatA kaise spandita ho ? yaha sahI hai ki sujJatA aura saMvedanazIlatA kA apAra koSa antarAtmA meM bharA par3A hai, kintu vaha anekAneka AvaraNoM se baMdhA huA hai| isa kAraNa sujJatA kA mukta prasAra nahIM dikhAI detA va saMvedanazIlatA kA mukta saMcAra bhI dikhAI nahIM detA phira bhI kucha kAraNa aise rahate haiM jinameM yadi merI cetanA kI jAgRti banI rahe to ina donoM guNoM kA suprabhAva bAhara prakaTa hotA rahatA hai| maiM akelA nahIM rahatA hUM, samAja meM rahatA hUM, jahAM anya logoM ke sAtha to merA saMsarga hotA hI hai kintu choTe bar3e prANI bhI mere samparka meM Ate haiN| yaha sAmAjika samparka aisA hotA hai jo kisI na kisI rUpa meM hara samaya maujUda rahatA hai| yaha saMsarga mere vyavahAragata bhI hotA hai to avyavahAragata bhii| jaise maiM sar3aka para calA jA rahA hUM, maiMne dekhA ki sar3aka ke kinAre eka AdamI behoza par3A huA hai| usake muMha se jhAga nikala rahe haiN| usakA jIvana khatare meM dikhAI detA hai| merI sujJatA mujhe khar3A kara detI hai aura sthiti kA anumAna lagAne ko kahatI hai| merI saMvedanazIlatA mere hRdaya ko dravita 176
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ banA detI hai aura nirdeza detI hai ki isa mRtyonmukha manuSya ko turanta zubha bhAvoM se upayogI sahAyatA do / merI usa behoza par3e AdamI se koI jAna - pahicAna nahIM, na merA usake sAtha kabhI kaisA bhI vyavahAra par3A hai--sirpha merA saMsarga huA usakI pIr3AbharI behozI ke sAtha aura isI saMsarga ne merI sujJatA ko jagAyA aura merI saMvedanazIlatA meM komala spaMdana paidA kara diye / maiM kalpanA karatA hUM ki yadi hRdaya ke sAtha AMkheM khulI huI rahe to aise karuNAjanaka dRzya rAta dina dikhAI de sakate haiN| eka sujJa puruSa aisA sukomala sahAyaka hotA hai jo svayaM kI pIr3A ko bhI dekhatA hai to para-pIr3A kA choTA-sA dRzya bhI use dravita banA detA hai kyoMki usakI saMvedanazIlatA sadA pravahamAna rahatI hai| maiM anubhava karatA hUM ki apanI pIr3A bhI do prakAra kI hotI hai / eka to taba jaba mujhe koI anya kaSTa pahuMcAtA hai aura dUsarI taba jaba maiM kisI anya ko kaSTa detA huuN| pahalI prakAra kI pIr3A ke samaya merI ajJatA mujhe uttejita aura pratizodha hetu tatpara banAtI hai kintu merI sujJatApUrNa saMvedanazIlatA mere krodha para marahama lagAtI hai aura maiM sahanazIlatA ke sAtha zAnta ho jAtA huuN| phalasvarUpa mujhe kaSTa pahuMcAne vAlA svayaM pazcAtApa se grasta ho jAtA hai| dUsarI prakAra kI pIr3A mere apane kukRtya kI pIr3A hotI hai / merI sujJatA mujhe phaTakAratI haiM ki maiMne aisA kukRtya kyoM kiyA ? glAni ke una kSaNoM meM merI saMvedanazIlatA merI pIr3A para apanI karuNA barasAtI hai-- mujhe prerita karatI hai usa vyakti se kSamA cAhane ke liye, jisako maine dukhita kiyA thA aura isa prakAra mere aura usake hRdayoM meM se kaTutA nikala jAtI hai| aise camatkAra karatI hI rahatI hai merI sujJatA aura merI saMvedanazIlatA - jo aisI karuNA ko bArabAra barasAtI huI adhikAdhika paripuSTa hotI jAtI hai| - yoM kaheM ki bAhya jagat kA saMsarga hI merI sujJatA evaM merI saMvedanazIlatA kI kasauTI kA kAma karatA hai / isI kasauTI se ragar3a khAkara isakA kharA khoTApana sAmane AtA hai aura yaha svarUpa bhI sAmane AtA hai ki unakI, paripuSTatA kitane TaMca kI bana gaI hai| aura merI AtmA ke sAtha mere jIvana ke sAtha bAhya jagat kA saMsarga pratipala hotA rahatA hai| pratipala aisI paristhitiyAM sAmane AtI rahatI haiM jo merI sujJatA aura saMvedanazIlatA kA dAmana khIMcatI haiM ki Age bar3ho, duHkha kI pIr3A ko kama karo apanI karuNA aura sahAyatA se tathA AvazyakatA samajho to apanA saba kucha nyauchAvara kara do isa saduddezya ke liye| maiM jAnatA hUM ki karuNA kI koI sImA nahIM hotI kyoMki usakI komalatA apAra hotI hai| kaI vakta maiM aisI karuNA se dravita ho uThatA hUM aura yathAzakti duHkha dUra karane kA satprayAsa karatA hUM kintu kaI bAra aisA hotA hai ki pramAda, pratizodha yA aisI hI kisI vikAragrastatA ke kAraNa maiM sAmane AI huI usa pIr3A ko najarandAja kara jAtA hUM--apanI sujJatA aura saMvedanazIlatA ko soI huI hI rahane detA huuN| yaha mere hRdaya kA kaThora vyavahAra hotA hai, balki yoM kahUM ki vaha mere hRdaya kI tucchatA hotI / aura hRdaya jaba tucchatA ko pakar3atA hai to merA vicAra, vacana aura merA karma bhI tuccha banatA jAtA hai| yaha tucchatA panapatI hai merI sujJatA aura saMvedanazIlatA kI suptAvasthA meN| jaba merI vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM isa prakAra kI tucchatA kA vistAra hotA calA jAtA hai to merI AntarikatA bhI niSkaruNa ho jAtI hai, kyoMki merI sujJatA kA prakAza miTa jAtA hai aura merI saMvedanazIlatA ke tAra jhaMkRta nahIM hote / tucchatA jar3agrastatA se kintu aisA kyoM hotA hai ? yahI sthiti aura samasyA mere mana-mastiSka ko mathatI rahatI hai / taba maiM apanI antardRSTi ko jagAtA hUM yaha dekhane ke liye ki mere bhItara aisA kyA ho rahA hai, jisane 177
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI karuNA mujhase chIna lI hai, merI vANI kI madhuratA hara lI hai aura mere kArya ko sahayoga-zUnya banA diyA hai? __maiM bAhara kI duniyA para bhI eka najara daur3AtA hUM ki kyA mere jaisA maiM hI hUM yA dUsare bhI haiM jo mujhase jyAdA acche hoM va aise bhI loga ho sakate haiM jinase maiM jyAdA acchA houu| isa saMdarbha meM mujhe cAra prakAra ke manuSya dikhAI dete haiM jinake hRdaya ko ghar3e kI aura unake vacana ko Dhakkana kI upamA dI gaI hai--(1) madhu kA ghar3A aura madhu kA Dhakkana yAne vicAra bhI madhura aura vacana bhI madhura, (2) madhu kA ghar3A aura viSa kA Dhakkana-vacana bhale kaDue ho magara hRdaya niSpApa aura madhura, (3) viSa kA ghar3A aura madhu kA Dhakkana-ve khataranAka hote haiM jo Upara se mIThA bolate haiM lekina bhItara meM jahara bharA rakhate haiM tathA (4) viSa kA ghar3A aura viSa kA Dhakkana-vicAra aura vacana donoM meM jahara bharA ho| maiM socatA hUM ki maiM kisa zreNI meM hUM? ye zreNiyAM mAnava-saMsargajanita kasauTiyAM hI to haiM jo anubhava ke AdhAra para banAI jAtI haiN| yaha zreNI nirdhAraNa mujhe batA sakatA hai ki merA mAnasa, merI vANI aura inake dvArA saMcAlita hone vAle mere kArya kitane ucca haiM athavA kitane tuccha ? isI prasaMga meM maiM apane svarUpa darzana ko Apta vacanoM kI gaharAI meM utAranA cAhatA hUM jinameM kahA gayA hai ki jisakA antarhRdaya niSpApa aura nirmala hai, sAtha hI vANI bhI madhura hai, usakI sujJatA aura saMvedanazIlatA sadA jAgRta rahatI hai| kucha vyakti samudra tairane jaisA mahAn saMkalpa karate haiM aura samudra tairane jaisA mahAn kArya bhI karate haiN| kucha vyakti samudra tairane jaisA mahAn saMkalpa karate haiM kintu kucha goSpada (gAya ke khura jitanA pAnI) tairane jaisA kSudra kArya hI kara pAte haiN| kucha vyakti goSpada tairane jaisA kSudra saMkalpa karake samudra tairane jaisA mahAn kArya kara jAte haiN| kucha goSpada tairane jaisA kSudra saMkalpa karake goSpada tairane jaisA hI kSudra kArya kara pAte haiN| phira maiM socatA hUM ki maiM kisa prakAra kA vyakti hUM, aura mujhe kisa prakAra kA vyakti honA cAhiye? maiM socatA hUM, maiM dekhatA hUM aura merI apanI AlocanA kA krama cala par3atA hai| maiM anubhava karatA hUM ki merA mAnasa, merI vANI aura mere kArya tuccha bhAvoM se grasta ho rahe haiM, merI mUla mahattA AvRtta ho rahI hai, merA puruSArtha zlatha ho rahA hai aura merA svarUpa vikRta banatA jA rahA hai| kyoM ho rahA hai aisA ? maiM yaha jAnane ko adhIra ho jAtA huuN| taba merA cintana gaharAI meM utaratA jAtA hai ki merI aisI tucchatA aura hIna bhAvanA kA kyA kAraNa hai ? maiM apane jJAna kI smRtiyoM ko ulaTatA palaTatA hUM to mujhe lagatA hai ki maiM kabhI aisA bhI thA jaba mere mAnasa meM sarvahita-kAriNI sujJatA rahatI thI, jaba merI vANI saMvedanazIlatA ke tAroM ko jhaMkRta karatI huI nikalatI thI tathA jaba mere kArya dayAdravita aura mAnavIya hote the| jaba kabhI maiM aisA thA to Aja kI tucchatAoM aura hInatAoM se ubara kara kyA maiM punaH vaisA hI nahIM ho sakatA huuN| kintu vaisA hone ke liye mujhe usa kAraNa para dRSTipAta karanA hogA jisane merA aisA rUpAntaraNa kara diyA, kyoMki kAraNa ko samajhakara hI usakA nidAna aura samAdhAna kara skuuNgaa| merI vartamAna vidazA kI pRSThabhUmi meM jaba maiM pahuMcatA hUM to samajha meM AtA hai ki jyoM-jyoM maiM apane 'Apa' ko bhUlatA gayA aura sAMsArikatA meM ramatA gayA, tyoM-tyoM viSaya evaM kaSAyoM ke tUphAna mere bhItara umar3ane-ghumar3ane lge| merA Antarika svarUpa Andolita ho uThA aura usa tUphAna se 178
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ur3I miTTI aura uchale maila se Dhaka gyaa| yaha maila aura miTTI karmoM kI malinatA thii| mujhase bhAMti bhAMti ke akArya hote gaye aura AThoM karmoM ke baMdhana kasate gye| pUrA AtmasvarUpa karmapudgaloM ke vibhinna AvaraNoM se AcchAdita ho gyaa| bhItara hI jaba jar3a pudgaloM kA zAsana sthApita ho gayA to bAhara una jar3a pudgaloM ke zAsana kA nirodha karane vAlA bacA hI kauna thA ? bAhya jagat ke lubhAvane padArthoM kI prApti hI merI samUcA lakSya bana gyaa| maiM apane hI mana aura apanI hI indriyoM kA dAsa bana gayA jo jar3a padArthoM kI manojJatA meM hI ramaNa karane lge| sarva prakAra se maiM sattA aura sampatti ke moha meM aisA bhAna bhUlA ki bhUla gayA saba kucha jise sujJatA aura saMvedanazIlatA kahate haiN| __ vastutaH yaha merI jar3agrastatA kA saMkaTa hai| jisa cetanA ko satata jJAna evaM jAgRtimaya rahanA cAhiye, vahI cetanA jaba svayaM jar3a jaisI bana gaI aura jar3agrasta ho gii| jar3atA bhI aisI gaharI ki jisake ghanatva ko haTAne ke liye kaThina puruSArtha kI AvazyakatA hotI hai| yaha jar3atA yA jaDagrastatA hI merI samasta tacchatA evaM hIna bhAvanA kI jaDa hai| jaba taka maiM usa jaDa ko nahIM ukhAr3a pAUMgA-jar3atA ko miTA nahIM pAUMgA, taba taka maiM mere mAnasa, merI vANI tatha kI tucchatA ko bhI haTA nahIM paauuNgaa| tucchatA se svarUpa vikRti jaba maiM apane sukha kI khoja bhItara nahIM karake bAhara hI bAhara karatA hU~ to mujhe indriyoM ke viSaya-sukha hI dikhAI dete haiM aura una sukhoM kI sAmagrI apane liye arjita karane meM maiM apanI sArI zaktiyA~ lagA detA huuN| taba merI dRSTi ucca varga kI tarapha lagI rahatI haiM, jinake pAsa aisI sukha sAmagrI vipulatA meM upalabdha rahatI hai| use maiM dekhatA hU~ aura merI icchAe~ bar3hatI rahatI haiN| eka icchA ko pUrI karane ke liye zrama karatA hU~ to dUsarI icchA atRpti kI pyAsa liye mere sAmane Akara khar3I ho jAtI hai--akelI nahIM, usake pIche icchAoM kI katAra laga jAtI hai| maiM taba bhrama meM par3a jAtA hU~ aura socatA hU~ ki kisa prakAra apanI sArI icchAoM kI pUrti jaldI se jaldI kara ddaaluuN| tabhI mujhe samajha meM AtA hai ki aisA maiM naitikatApUrvaka kiye gaye apane zrama se kabhI bhI nahIM kara pAUMgA aura padArthoM kA moha aisA pragAr3ha ho jAtA hai ki maiM sukhakArI aura manojJa padArthoM ko pAne ke liye dUsare avAMchita rAstoM para bar3ha jAtA huuN| una padArthoM ko yena-kena prakAreNa prApta kara lene kA hI merA dhyeya bana jAtA hai| maiM taba anIti kA koI kArya tyAjya nahIM mAnatA, balki vaise kArya karake bhI sattA aura sampatti jamA karane kA nizcaya kara letA huuN| yahIM se mere adhaHpatana kA mArga AraMbha hotA hai| samAja virodhI pravRttiyoM meM maiM bebhAna bana kara juTa jAtA hU~ taba na hiMsA kA dhyAna rahatA hai na jhUTha kA, na vicAroM kI hInatA aura na vacanoM kI vidrUpatA tathA kAryoM kI kutsitatA kaa| saba para kAlikha potatA huA maiM kAle dhaMdhoM meM vyasta ho jAtA huuN| yaha jar3agrastatA kI merI aMdhakArapUrNa manodazA hotI hai| aisI hI manodazA meM kabhI-kabhI satsaMsarga ke kAraNa kucha prakAza kI rekhAeM prakaTa hotI haiN| taba maiM socatA hU~ ki mana, vANI aura karma kI merI uccatA kaisI thI aura aba unhIM kI tucchatA kitanI jaghanya aura nikRSTa ho gaI hai ? merI sujJatA aura saMvedanazIlatA meM halkA-sA jvAra AtA hai aura merA cintana calatA hai--ahiMsA ko parama dharma mAnate hue maiM apanI sukha suvidhA para kama aura anya prANiyoM kI sukha-suvidhA para adhika dhyAna detA thA, kintu aba mujhe yaha kyA ho 176
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA hai ki maiM atyanta tuccha aura hIna ho gayA hU~ ? dUsaroM ke duHkha nahIM dekhatA hU~ yA dUsaroM ko sukha pahu~cAne kI bhAvanA nahIM rakhatA hU~--itanI hI tucchatA mere meM nahIM panapI hai, apitu aba to maiM dUsare kA sukha dekha bhI nahIM sakatA huuN| mujhe sirpha apanA hI sukha dIkhatA hai| dUsare kA sukha nahIM dekhUvaha bhI eka bAta, lekina maiM itanA nirdayI ho gayA hU~ ki dUsare kA sukha kucala kara apanI sukha sAmagrI juTAne meM utArU bana jAtA huuN| merI tucchatA aura hInatA kitane nIce stara taka pahu~ca gaI ___ cintana ke isa pravAha meM maiM mere mana kI hIna tucchatA kA Akalana karane lagatA hU~ to mujhe anubhava hotA hai ki merA mana aisI-aisI nIca vRttiyoM meM DUbA huA hai--(1) garhita--sAvadya evaM nindita hiMsApUrNa vRttiyoM se yukta (2) sakriya -nindanIya vRttiyoM ko kutsita pravRttiyoM meM DhAlane se yukta, (3) sakarkaza kaThora bhAvoM se yukta, (4) kaTuka -apanI AtmA ke liye aura dUsare prANiyoM ke liye aniSTakArI vRttiyoM se yukta, (5) niSThura-komalatAhIna bhAvoM se yukta, (6) paruSa-sneha rahita mAnasika vRttiyoM se yukta, (7) AzravakArI-azubha karmoM ke Agamana kI tatparatA se yukta, (8) chedakArI-amuka prANI ke prANoM ko cheda DAlane kI duSTa pravRtti se yukta (6) bhedakArI -amuka prANI ke prANoM ko bheda DAlane kI duSTa pravRtti se yukta, (10) paritApanAkArI prANiyoM ko santApa Adi upajAne kI hIna vRttiyoM se yukta (11) upadravakArI-amuka prANI ko aisI vedanA ho ki usakA prANAnta ho jAya aisI ghRNita duScintAoM se yukta tathA (12) bhUtopaghAtakArI--jIvoM ko vinaSTa kara dene ke krUra bhAvoM se yukt| merI jar3agrastatA se utpanna aisI tuccha aura hIna merI manaHsthiti mere liye cintanIya bana gaI hai| mana kI aisI acintanIya vRtti mujhe aba akharane lagI hai| kintu maiM dekhatA hU~ ki manovRttiyoM kI merI tucchatA aura hInatA ke kAraNa merI vANI kI vidrUpatA bhI asahya hone lagI hai| jisake kAraNa, mujhe vaktavya-avaktavya kA bhI bhAna nahIM rahA hai| vacana se jo kahA jAnA cAhiye vaha vaktavya aura jo nahIM kahA jAnA cAhiye -vaha avaktavya hotA hai| chahoM dravyoM meM ananta guNa aura ananta paryAya vaktavya hai| vItarAga deva sarva dravyoM aura unakI sarva paryAyoM ko dekhate haiM, parantu unakA anantavA~ bhAga hI kaha sakate haiN| usa kathita jJAna ko bhI saMpUrNa rUpa se gaNadhara Agama rUpa meM gUMtha nahIM pAte haiM tathA una AgamoM kA bhI yatkiMcit bhAga hI vartamAna meM upalabdha hai--vaha bhI itanA kalyANakArI hai ki merI vANI kI vidrUpatA use sunakara kahane nahIM detI-usakA rasAsvAdana karane nahIM detii| mere vacanoM kI viparIta pravRtti bana gaI hai| ve (1) asatya, (2) tiraskAra yukta (3) dUsaroM ko jhir3akane vAle, (4) kaThora (5) avicArapUrNa tathA (6) zAnta hue kalaha ko phira se bhar3akAne vAle vacana bana gaye haiN| maiM aisI bhASA bolatA huuN| jisameM yaha bhAna nahIM rakhatA ki usase cAritra zuddha ho rahA hai athavA azuddha balki bhASA dvArA prakaTa hone vAlI bhAvanA kA bhI dhyAna nahIM rakhatA huuN| isIliye mere vacanoM meM bhI ye doSa utpanna ho gaye haiM--(1) kuvacana-kutsita vacana bolanA, (2) sahasAkAra-sahasA avicArapUrNa tathA apratItikara vacana bolanA, (3) sacchanda-dharmaviruddha rAga-dveSa bar3hAne vAle vacana bolanA, (4) saMkSepa-sAmAyika Adi ke pATha ko choTA karake bolanA, (5) kalaha-kleza phailAne vAle vacana bolanA, (6) vikathA -strI kathA Adi cAra vikathA karanA, (7) hAsya-kautUhala tathA kaTAkSapUrNa vacana bolanA, (8) azuddhamalinatA phailAne vAle vacana bolanA, (6) nirapekSa-asAvadhAnI yA anupayoga se bolanA, tathA (10) muNa-muNa-aspaSTa uccAraNa krnaa| cAhe dhArmika anuSThAna ke samaya meM ho yA anyathA, aise vacana, 180
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI vANI tucchatA ke cihna rUpa hote haiN| mere vacanoM kA aisA vidrUpa bhI kaI bAra prakaTa hotA hai-- (1) AlApa --thor3A para Ter3hA bolanA (2) anAlApa - duSTa bhASaNa karanA (3) ullApavyaMgapUrvaka bolanA, (4) anullApa - vyaMga ke sAtha duSTatApUrvaka bolanA, (5) saMlApa - gupta vArtAlApa karanA, (6) pralApa - nirarthaka bakavAsa karanA, (7) vipralApa - niSprayojana bhASaNa karanA / mujhe lagatA hai ki merI vANI kI tucchatA ina sabhI rUpoM meM sImA pAra kara rahI hai| mere mana aura merI vANI kI tucchatA bhalA mere kAryoM kI tucchatA ko kyoM nahIM bhar3akAyagI ? mere kAryoM kI tucchatA bhI dayanIya banI huI hai| vaha tucchatA zarIra kI asAvadhAnI se azubha vyApArapUrNa ina kAryoM meM prakaTa hotI hai - (1) asAvadhAnI se jAnA, (2) asAvadhAnI se ThaharanA, (3) asAvadhAnI se baiThanA (4) asAvadhAnI se leTanA, (5) asAvadhAnI se ullaMghana karanA, (6) asAvadhAnI se idhara-udhara bAra-bAra ullaMghana karanA tathA (7) asAvadhAnI se sabhI indriyoM va yogoM kI pravRtti karanA / isa prakAra merI zarIra kI viSaya, kaSAya evaM pramAdapUrNa kriyAoM se nirantara karma baMdha hotA rahatA hai| duSTa vyApAra vizeSa rUpa tathA karma baMdha ke kAraNa rUpa merI aisI kriyAeM pAMca prakAra kI hotI hai-- (1) kAyikI - kAyA ke duSTa vyApAra se hone vAlI kriyA, (2) AdhikaraNikI - jisa duSvRtti vizeSa athavA bAhya khaDga Adi zastra se AtmA kA patana honA hai, use adhikaraNa kahate haiM, ataH aise adhikaraNa se hone vAlI kriyA, (3) prAdveSikI - jIva ke matsara bhAva rUpa akuzala pariNAma rUpa pradveSa se hone vAlI kriyA, (4) paritApanikI - tAr3anAdi se duHkhita karane vAlI paritApa Adi kI kriyA, (5) prANAtAtipAtikI kriyA - indriyAdi prANoM ko atipAta pahu~cAne vAlI kriyA / anya prakAra se inhIM kriyAoM ke pAMca bheda isa rUpa meM bhI hote haiM / (1) AraMbhikI chaH kAyA rUpa jIva kI hiMsA se lagane vAlI kriyA, (2) pArigrahikI-- mUrcchA - mamattva se lagane vAlI kriyA, (3) mAyA pratyayA-- kapaTapUrvaka dUsaroM ko Thagane se lagane vAlI kriyA, (4) apratyAkhyAnikI - avrata yAne thor3I-sI bhI virati ke pariNAma na hone rUpa kriyA tathA (5) mithyAdarzana pratyayA - mithyAtva se lagane vAlI kriyA / anya apekSA se kriyAoM ke pAMca prakAra isa rUpa meM bhI hote haiN| - (1) prema pratyayA - mAyA aura lobha se upaje rAga bhAva ke kAraNa lagane vAlI kriyA, (2) dveSa pratyayA-krodha aura mAna se upaje dveSa bhAva ke kAraNa lagane vAlI kriyA, (3) prAyogikI kriyA - ArtadhyAna va raudradhyAna janita pApajanaka kAya vyApAra se lagane vAlI kriyA, (4) sAmudAnikI kriyA - samagra ATha karmoM ko grahaNa karane se athavA aneka jIvoM ko eka sAtha eka-sI pApa kriyA se lagane vAlI, tathA (5) IryApathikI kriyA - upazAnta moha, kSINa moha aura sayogI kevalI - ina tIna guNasthAnoM meM rahe hue apramatta sAdhu ke kevala yoga kAraNa se sAtA vedanIya karma rUpa baMdhane vAlI kriyA / merA mAnasa, merI vANI aura mere kArya kisa prakAra ke tuccha bhAvoM se grasta haiM --yaha maiMne jAnA hai aura yaha bhI jAnA hai ki ve aise hIna tuccha bhAvoM se grasta kyoM hai ? isakA kAraNa hai aSTa karmoM kI jar3agrastatA jisake anekAneka AvaraNoM ne mere Atma-svarUpa ko AvRtta banAkara usake svarUpa ko aparUpa banA diyA hai| yaha svarUpa vikRti mere liye kalaMka rUpa bana gaI hai / merI mUla mahattA to chipI hI hai, kintu merA puruSArtha bhI suzupta ho gayA hai| maiM yaha jAna gayA hU~ ki merI yaha svarUpa vikRti merI hI tucchatA aura hIna bhAvanA ke kAraNa huI hai / padArtha moha meM par3A huA maiM karma pudgaloM ko grahaNa karatA huA apane Atma-svarUpa ko jar3atA se Dhaka rahA hU~ to bAhara bhI inhIM padArthoM ko prApta karane kI bhAga-daur3a meM apane mana, vacana evaM kAyA ke yoga vyApAra ko jar3atA se 18 1
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ malina banA rahA huuN| aba maiM isa jar3agrasta tucchatA se vilaga tabhI ho sakatA hU~ jaba maiM eka ora apane azubha yoga vyApAra ko zutratA se DhAlUM tathA dUsarI ora aSTa karmoM ke kaThina baMdhanoM ko dharmArAdhanA se toDUM va apanI svarUpa-vikRti ko svarUpa-zuddhi meM parivartita kruuN| aSTa karmoM ke bandhana sAMsArikatA ke kAraNabhUta ina karmoM kI prakriyAoM ko mujhe gaharAI se samajhanA hogA, kyoMki merI svarUpa-vikRti inhIM ke baMdhanoM kI vajaha se hai| isa samajha ke sAtha hI eka dUsarA prazna bhI samAdhAna mAMgatA hai ki isa saMsAra ke saMcAlana kA sUtradhAra kauna hai ? maiM tathA anya prANI apane-apane anubhava se yaha tathya jAnate haiM ki isa saMsAra kI prakRti meM jo kArya ho rahe haiM, ve bahuta hI vidhivata ho rahe haiN| prakRti ke isa suvyavasthita krama ko bhaMga karatA hai to adhikAMzataH buddhizAlI manuSya hii| phira bhI aisI aneka ghaTanAeM sabake dhyAna meM AtI haiM jinake kAraNa khojane se bhI nahIM milte| apanI kartRtva zakti evaM gUr3ha vaicArikatA ke kAraNa manuSya kA mahattva kama nahIM hai, phira bhI vaha aneka bAra apane ko aisA asahAya mahasUsa karatA hai ki vaha apane se Upara eka zakti ko mAna lene ke liye vivaza ho jAtA hai| isa zakti ke Age vaha apane ko azakta anubhava karane laga jAtA hai| maiM socatA hUM ki zAyada aisI hI vivazatA kI chAyA meM manuSya ne saMsAra ke eka racayitA kI kalpanA kI ho| ataH yaha mAnyatA upajI aura phailI ki isa saMsAra kI racanA karane, isakA pAlana karane tathA vinAza karane vAlA svayaM paramAtmA hai| itanA hI nahIM, isa saMsAra meM hone vAlI kisI bhI tattva kI kriyA yA prakriyA kA preraka bhI paramAtmA hI hai --yaha mAnyatA manuSya ke mana meM baiThI jisake AdhAra para hI vaha kahane lagA ki paramAtmA hI sAre saMsAra kI samasta halacaloM kA saMcAlaka hai tathA usakI marjI ke binA eka pattA bhI nahIM hila sakatA hai| maiM dekhanA cAhatA hU~ ki kyA yaha mAnyatA manuSya ke vAstavika zaktisampanna jJAna se utpanna huI hai athavA mAtra ajJAnajanaka bhaya se? isa mAnyatA kI thor3I-sI mImAMsA jarUrI hai| pahale isa bAta kA nirNaya karanA hogA ki yaha manuSya mAtra paramAtmA jaisI kisI zakti ke hAtha kA khilaunA hai athavA svayaM eka zaktizAlI AtmA? yadi use kaThaputalI mAna lete haiM to isa jIva tattva ko ajIva hI kahanA par3egA jisakA koI svatantra astitva na rhe| kintu sabhI apane-apane anubhava se jAnate haiM ki aisA kucha nahIM hai| saba AtmAeM svatantra zakti kI dhAriNI haiM tathA apane-apane zakti-visphoTa ke anusAra apane-apane sAmarthya kA pradarzana bhI karatI rahatI hai jise saba dekhate haiN| isakA artha yaha hogA ki manuSya kI AtmA bhI apanA sarvocca vikAsa sAdha le to vaha svayaM bhI paramAtmA bana sakatI hai| AtmA se paramAtmA -yaha sabakI samajha meM baiThI huI ukti hai| phira eka bAra jo AtmA paramAtma pada ko prApta kara letI hai, vaha apane ananta sukha ko tyAga kara bhalA saMsAra ke pacar3oM meM phira kyoM par3e ? kalpanA karaleM ki paramAtmA phira se saMsAra kA saMcAlana sUtra pakar3ane ke liye yahA~ Ave bhI yAne avatAra le bhI to kyA vaha apane pada kI ujjvalatA aura zuddhatA ko bhI tilAMjali de deMge jo isa saMsAra kI ghora viSamatAoM kA saMcAlana kareM? aura yadi vaha apane pada se patita hokara aisA saMcAlana saMbhAlate haiM to vaha bhedabhAvapUrNa saMcAlana mAnya hI kaise ho sakatA hai ? ataH saMsAra ke saMcAlana kA sUtradhAra 182
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA yA Izvara ho - yaha na to bodha gamya hai aura na anubhava gamya / kAraNa, phalasvarUpa vizuddha svarUpI paramAtmA kabhI bhI punaH saMsAra meM Ate nahIM aura sAMsArikatA se saMpRkta banate nahIM / taba prazna paidA hotA hai ki phira saMsAra kA itanA suvyavasthita saMcAlana kaise hotA hai ? usakA uttara yaha hai ki yaha saMcAlana svacAlita hai / jaise ki oNTomeTika ghar3I hotI hai to vaha binA cAbI bhare hI calatI rahatI hai / hAtha idhara-udhara hilate rahate haiM aura ghar3I ke purje calate rahate haiM / aisA hI isa saMsAra meM hotA hai / hAtha calane kI taraha jIva evaM ajIva tattva kA saMyoga calatA rahatA hai aura ghar3I se samaya nikalane kI taraha usa saMyoga kI halacaloM kA phalAphala nikalatA rahatA hai / ise yoM kaheM ki maiMne eka kriyA kI to usake prabhAva rUpa usa taraha ke kArmANa vargaNA ke pudgala mere Atma svarUpa se baMdha jAte haiN| phira sthiti pakane para ye pudgala apanA zubha athavA azubha phala dekara hI chUTate haiM yA sAdhanA ke bala para unase mukta huA jA sakatA hai| karmoM ke baMdha, udaya aura phala kA jo yaha krama calatA rahatA hai, vahI zarIradhArI sabhI prANiyoM kI sthiti paristhiti tathA vRttiyoM pravRttiyoM kA kAraNabhUta banatA hai| karmoM kA yaha krama kAphI hada taka suvyavasthita hotA hai jise Atma jAgRti se khaMDita kiyA jA sakatA hai| asala meM karmoM kA yahI krama sAre saMsAra kA saMcAlana karatA hai jo eka prakAra se svacAlita hotA hai / yahI karmavAda athavA svanirmita bhAgyavAda kA siddhAnta kahalAtA hai / karmavAda ke isa siddhAnta ko kucha gaharAI se samajheM / mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ke nimitta se Atma pradezoM meM halacala hotI hai taba jisa kSetra meM Atma- pradeza haiM usI kSetra meM rahe hue anantAnanta karmayogya pudgala jIva ke sAtha baMdha ko prApta hote haiN| jIva aura karma kA yaha mela ThIka vaisA hI hotA hai, jaisA dUdha yA pAnI kA yA agni aura lauha piMDa kA / isa prakAra Atma- pradezoM ke sAtha baMdha ko prApta kArmANa vargaNA ke pudgala hI karma kahalAte haiN| yA yoM kaheM ki mithyAtva, kaSAya Adi kAraNoM se jIva ke dvArA jo kiyA jAtA hai, vaha karma hai| karma kA yaha lakSaNa bhAvakarma aura dravyakarma donoM meM ghaTita hotA hai| AtmA ke rAga dveSAdi rUpa vaibhAvika pariNAma bhAvakarma haiM aura karma vargaNA ke pudgaloM kA samUha dravya karma haiN| rAga dveSAdi ke vaibhAvika pariNAmoM meM jIva upAdAna kAraNa hotA hai, isaliye bhAva-karma, kartA upAdAna rUpa se jIva hai / dravya karma meM jIva nimitta kAraNa hai| isaliye nimitta rUpa se dravya karma kA karttA bhI jIva hI hai| bhAvakarma ke hone meM dravya karma nimitta hai aura dravya karma meM bhAva karma nimitta hai| ApekSika dRSTi se isa prakAra dravya karma aura bhAva karma ina donoM kA paraspara bIja aura aMkura kI taraha kAryakAraNa bhAva sambandha hai / saMsAra ke sabhI jIva Atma svarUpa kI apekSA se eka se haiM, phira bhI ve pRthak-pRthak yoniyoM meM bhinna-bhinna zarIra dhAraNa kiye hue haiM aura bhinna-bhinna paristhitiyoM meM vidyamAna haiN| eka hI mA~ kI kokha se janma lene para bhI tathA eka-sI paristhitiyoM meM pale pose aura zikSita hue do sage bhAiyoM meM bhI kaI bAtoM kA antara dikhAI detA hai| yaha vicitratA tathA viSamatA binA kisI kAraNa ke ho--aisA nahIM hotA / isa sukha-duHkha, sampannatA - vipannatA athavA sabalatA-durbalatA kA koI kAraNa honA cAhiye jaise ki aMkura kA kAraNa bIja hotA hai| ataH isa viSamatA kA kAraNa karma hI ho sakatA hai| maiM dekhatA hU~ ki kaI loga isa tathya meM pUrA vizvAsa nahIM karate haiM aura dalIla dete haiM ki sukha-duHkha ke kAraNa to pratyakSa dikhAI dete haiM, jaise mAlA, zayyA, strI Adi sukha ke kAraNa haiM to 183
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaMTaka, viSa Adi duHkha ke kAraNa, phira dRzyamAna sukha - duHkha ke kAraNoM ko chor3akara adRSTa karma kI kalpanA karane kI kyA AvazyakatA hai? sukha-duHkha ke ina bAhya sAdhanoM se bhI pare sukha-duHkha ke kAraNa kI khoja isaliye karanI par3atI hai ki sukha kI samAna sAmagrI prApta puruSoM ke sukhAnubhava meM bhI antara dikhAI detA hai| isa antara kA kAraNa karma ke sivAya kyA ho sakatA hai ? eka vyakti ko sukha ke kAraNa prApta hote haiM to dUsare ko nhiiN| isakA bhI niyAmaka kAraNa honA cAhiye aura vaha karma hI ho sakatA hai| AtmA ke bAhya zarIra audArika Adi rUpa to pratyeka janma meM badalate rahate haiM kintu karma baddha rUpa usakA kArmANa zarIra janma janmAntara meM bhI sAtha calatA hai| yaha zarIra vigraha gati meM bhI jIva ke sAtha rahatA hai aura use utpatti kSetra meM le jAtA hai| dAnAdi kriyAeM bhI phalavAlI hotI haiM kyoMki ve sacetana dvArA kI jAtI haiM, ataH unakA phala bhI karma ke atirikta dUsarA nahIM ho sakatA / yaha karma pudgala rUpa mAnA gayA hai ataH mUrtta lakSaNa vAlA hotA hai| jo kArya mUrtta hotA hai usakA kAraNa bhI mUrta hI hotA hai jaise ghaTa kA kAraNa miTTI / karma kAraNa hai to usakA kArya zarIra Adi mUrta rUpa meM hI hotA hai| aba prazna yaha uThatA hai ki jaba karma mUrta rUpa hai to vaha amUrta rUpa jIva ke sAtha apanA sambandha kaise jor3atA hai ? saMsArI jIva anAdikAla se karma santati se sambaddha rahA hai aura vaha karma ke sAtha kSIra-nIra kI taraha eka rUpa ho rahA hai| yaha ekarUpatA usake amUrttatva guNa ko AvRtta karake rahatI hai isalie amUrta jIva sakarma avasthA meM mUrta kahA jAtA hai isI bAta ko bhagavatI sUtra meM 'rUpI AyA' ke rUpa meM kahA gayA hai ? AtmA ko rUpI sakarma kI apekSA se hI samajhanA caahie| aisI mUrta AtmA hI mUrtta karma se sambandha jor3atI hai / aba yaha vicAra uThatA hai ki jar3a karma phala kaise dete haiM ? sabhI prANI acche yA bure karma karate haiM, para bure karma kA duHkha rUpa phala koI jIva nahIM cAhatA / kintu dhyAna meM rakhane kI bAta yaha hai ki jIva-cetana ke saMga se karmoM meM aisI zakti paidA ho jAtI hai ki jisase ve apane zubhAzubha vipAka ko niyata samaya para svayaM hI phala mila jAtA hai| nahIM cAhane se karma kA phala na mile-- yaha saMbhava nahIM hai| Avazyaka sAmagrI ke ekatrita hone para kArya svataH ho jAtA hai| kAraNasAmagrI kI pUrti ho jAne para vyakti vizeSa kI icchA se kArya kI utpatti na ho-aisI bAta nahIM hai / jIbha para mirca rakhane ke bAda usake tIkhepana kA anubhava svataH ho jAtA hai| vyakti ke na cAhane se mirca kA svAda na Ave - yaha nahIM hotA, na usake tIkhepana kA anubhava karAne ke liye anya AtmA kI hI AvazyakatA par3atI hai| yahI bAta karma phala bhoga ke viSaya meM bhI hai (kAla, svabhAva, niyati, karma aura puruSArtha - ina pAMca samavAyoM ke milane se karma phala kA bhoga hotA hai| isa prakAra cetana kA sambandha pAkara karma svayaM phala de detA hai aura AtmA bhI usakA phala bhoga le letA hai| isameM paramAtmA yA kisI tIsare vyakti kI AvazyakatA nahIM par3atI hai / karma karane ke samaya hI pariNAmAnusAra jIva meM aise saMskAra par3a jAte haiM ki jinase prerita hokara karttA jIva karma kA phala Apa hI bhoga letA hai aura karma bhI cetana se sambaddha hokara apane phala ko svataH prakaTa kara detA hai| karmoM kI zubhAzubhatA kA prazna bhI vicAraNIya hai / loka meM sarvatra karma vargaNA ke pudgala bhare hue haiM / unameM zubhAzubha kA bheda nahIM hai| jIva apane zubhAzubha pariNAmoM ke anusAra karmoM ko zubhAzubha rUpa meM pariNata karate hue hI grahaNa karatA hai| isI prakAra jIva ke 184
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAma karmoM kI zabhAzabhatA ke kAraNa hai| dasarA kAraNa hai Azraya kA svabhAva / karma ke Azrayabhata kA bhI yaha svabhAva hai ki vaha karmoM ko zabhAzabha rUpa se pariNata karake hI grahaNa karatA hai| prakRti, sthiti tathA anubhAga kI vicitratA va pradezoM ke alpabahuttva kA bheda bhI jIva karma-grahaNa karane ke samaya hI karatA hai| ise eka dRSTAnta se smjheN| sarpa aura gAya ko eka se dUdha kA AhAra diyA jAya taba bhI sarpa ke zarIra meM vaha dUdha viSa rUpa meM pariNata ho jAtA hai tathA gAya ke zarIra meM dUdha rUpa meN| isakA kAraNa hai AhAra aura AhAra karane vAle kA svabhAva / eka hI samaya meM par3I huI varSA kI bUMdoM kA Azraya ke bheda se bhinna-bhinna pariNAma dekhA jAtA hai| jaise svAti nakSatra meM girI huI bUMdeM sIpa ke muMha meM jAkara motI bana jAtI hai aura sarpa ke muMha meM jAkara viSa / yaha to bhinna-bhinna zarIroM meM AhAra kI vicitratA hotI hai kintu eka zarIra meM bhI eka se AhAra kI vicitratA dekhI jAtI hai| zarIra dvArA grahaNa kiyA huA AhAra bhI grahaNa karate hue sAra-asAra rUpa meM pariNata ho jAtA hai evaM AhAra kA sAra bhAga bhI sAta dhAtuoM meM pariNata hotA hai| isI prakAra karma bhI jIva se grahaNa kiye jAkara zubhAzubha rUpa meM pariNata hote haiN| karma kA AtmA ke sAtha sambandha anAdikAlIna hai| vaha sadA yathAyogya mana, vacana, kAyA ke vyApAroM meM pravRtta rahatA hai--isase usake pratyeka samaya karma baMdha hotA rahatA hai| isa rUpa meM purAne karma kSaya hote rahate haiM aura naye karma baMdhate rahate haiN| aisA hote hue bhI sAmAnya rUpa se to karma sadA se jIva ke sAtha lage hue hI rahe haiN| deha yukta AtmA se karma hotA hai aura karma yukta AtmA deha dhAraNa karatI hai| isa prakAra deha aura karma eka dUsare ke hetu haiN| donoM meM hetu hetu madbhAva kA sambandha hai aura yaha sambandha anAdi hai| karma baMdha ke mukhyataH pAMca kAraNa mAne gaye haiM (1) mithyAtva (2) avirati (3) pramAda (4) kaSAya aura (5) yoga / saMkSepa meM yoga aura kaSAya karma baMdha ke kAraNa haiN| karma baMdha ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza--ye cAra bheda kiye haiM? inameM prakRti aura pradeza baMdha yoga-nimittaka haiM aura sthiti aura anubhAga baMdha kaSAya-nimittaka haiN| yoga ko bhI gauNa kara deM to kaSAya hI mukhya karmabaMdha kA kAraNa ho jAtA hai| kaSAya ke krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikAra hote haiM jinameM rAga aura dveSa kA bhI samAveza ho jAtA hai| yoM koI bhI mAnasika vikAra ho, usakI jar3a rAga yA dveSa meM hI hotI hai| ye rAga dveSAtmaka vRttiyA~ hI manuSya ko karma jAla meM phaMsAtI tathA phaMsAye rakhatI haiN| jaise makar3I apanI hI pravRtti se apane hI banAye hue jAle meM phaMsatI hai, usI prakAra jIva bhI svakIya rAga-dveSAtmaka pravRtti se apane ko karma pudgaloM ke jAla meM phaMsA letA hai| rAga-dveSa kI vRddhi ke sAtha jJAna bhI viparIta hokara mithyA jJAna meM parivartita ho jAtA hai| jisa prakAra zarIra meM taila lagAkara koI dhUla me leTe to reta kaNa usake zarIra se cipaka jAte haiN| usI prakAra rAga-dveSAtmaka pariNAmoM se pariNata jIva bhI AtmA se ghire hue kSetra meM vyApta karma pudgaloM ko grahaNa karatA hai| rAga-dveSa kI cikanAI hI mukhya rUpa se karmabaMdha kA kAraNa banatI hai| isa cikanAI ke tIvra hone para utkaTa karmoM kA baMdha hotA hai| rAga-dveSa kI kamI ke sAtha ajJAna ghaTatA hai aura jJAna vikasita hotA hai| aisI dazA meM karma-baMdha tIvra nahIM hotaa| karmabaMdha hamezA Atma pradezoM ke sAtha baMdhe hue hI raheM yaha sthiti nahIM hai| kSIra-nIra kI taraha ekameka bane karma bhI apanA phala dekara AtmA se alaga ho jAte haiM, parantu rAga-dveSa kI naI-naI 185
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNatiyoM se naye-naye karmoM kA baMdha bhI hotA jAtA hai| isa prakAra saMsAra kA krama calatA rahatA hai| kintu karmoM se chuTakArA bhI hotA hai| mukti karmoM se pUre chuTakAre kA hI dUsarA nAma hai| jaise sonA aura miTTI jamIna ke bhItara ekameka bane hue hote haiM kintu unheM bAhara nikAla kara tApAdi prayoga dvArA pUrI taraha se vilaga kara diyA jAtA hai| sonA apane pUrNa zuddha rUpa meM pRthak ho jAtA hai| usI prakAra dharmArAdhanA se AtmA karma- mala ko dUra kara detI hai aura apane jJAnAdi maya zuddha svarUpa ko prakaTa kara letI hai| ye karma ATha prakAra ke batAye gaye haiM- ( 1 ) jJAnAvaraNIya karma-jJAna para AvaraNa DAla dene vAle, (2) darzanAvaraNIya karma-darzana (AsthA) para AvaraNa DAla dene vAle (3) vedanIya karma - sukha yA duHkha pUrNa vedanA kA anubhava dene vAle, (4) mohanIya karma - parigraha rUpa jar3agrastatA se jakar3a dene vAle, (5) Ayu karma - AyubaMdha karAne vAle, (6) nAma karma - gati Adi paryAyoM kA anubhava dene vAle, (7) gautra karma - ucca va nIca zabdoM se sambodhita karAne vAle tathA (8) antarAya karma - vibhinna prakAra kI prAptiyoM meM bAdhA DAlane vAle / ye aSTa karma Atma-guNoM para aSTa AvaraNa ke samAna hai ataH ina AvaraNoM ko jaba taka haTAne kA prayAsa prAraMbha na kareM, taba taka una sambandhita guNoM ke prakaTa hone kA avasara nahIM AtA hai / jaise jJAna kA AvaraNa rUpa karma jisa rUpa haTatA jAyagA, usI rUpa meM AtmA kA jJAna guNa prakAzita hotA jAyagA / meghAchanna AkAza ke samAna mAniye ki bAdaloM kA ghanatva jisa rUpa meM ghaTegA, usI rUpa sUrya kI AbhA prakaTa hogii| sampUrNa AvaraNa ke haTa jAne para jisa prakAra sUrya apanI sampUrNa AbhA se prakAzita ho jAtA hai, usI prakAra sampUrNa AvaraNoM ko haTA dene ke bAda saMsAra meM baddha yaha AtmA mukta hokara buddha tathA siddha bana jAtI haiM / ina AThoM karmoM kI pravRttiyoM, baMdha kAraNoM tathA kSaya upAyoM para vicAra Avazyaka hai| jisase merI AtmA karma siddhAnta kI samUcI prakriyA ko bhalI-bhAMti samajha sake tathA una upAyoM para cala sakeM jinake dvArA karmoM kA upazaya kSaya karate hue anAvRtta svarUpa prApta kiyA jA sakatA hai| jJAna zakti ke AvaraNa merI vikAsa kI mahAyAtrA meM apanI AtmA kA jo mArgadarzaka guNa hai, vaha hai jJAna guNa / samyak jJAna ke prakAza meM hI isa mahAyAtrA kA samAraMbha, saMcAlana tathA samApana saMbhava ho sakatA hai| mere bhItara aise jJAna kA prakAza alpa kyoM haiM ? isaliye ki jJAna para AvaraNa DAlane vAle karmoM ko maiMne bAMdha rakhA hai jinheM jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| maiM jJAna zakti ke isa AvaraNa ko manda kaise banAUM aura dhIre-dhIre samApta kaise karUM--isake liye maiM isa karma kA pUrA svarUpa jAnanA cAhatA hU~ / merA adhyayana aura anubhava batAtA hai ki vastu ke vizeSa avabodha ko jJAna kahate haiM tathA jJAnAvaraNIya karma isa avabodha-zakti ko AcchAdita kara detA hai| jisa prakAra AMkhoM para paTTI bAMdha dene se vastuoM ko dekhane meM bAdhA par3atI hai, usI taraha isa karma ke duSprabhAva se AtmA ko samyak evaM yathArtha padArtha jJAna meM bAdhA par3atI hai / merA yaha pakkA anubhava hai ki jJAnAvaraNIya karma kA kaisA bhI gaharA AcchAdana ho jAya taba bhI AtmA sarvathA jJAna zUnya kabhI bhI nahIM hotI hai kyoMki jJAna aura upayoga usakA mUla lakSaNa hai| jJAna kA yaha zAzvata sadbhAva hI use punaH punaH jAgRta banAtA 186
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA hai| yadi aisA na ho to AtmA jar3a hI bana jAya kintu cetana kabhI jar3a banatA nahIM hai tathA jar3a kabhI bhI cetana banatA nahIM hai / ataH AtmA jJAnAMza se rahita kabhI nahIM hotI hai / - jJAna ke pAMca bheda hai, usa dRSTi se jJAnAvaraNIya karma ke bhI pAMca bheda kahe gaye haiN| (1) mati jJAnAvaraNIya - matijJAna evaM usake sabhI prakAroM ko AcchAdita karane vAle karma / indriya aura mana kI sahAyatA se vastu ko jAnane vAlA jJAna mati jJAna athavA Abhinibodhika jJAna kahalAtA hai / (2) zruta jJAnAvaraNIya -- zruta jJAna evaM usake sabhI prakAroM para AvaraNa DAlane vAle karma / vAcya vAcaka bhAva sambandha dvArA zabda se sambaddha artha ko grahaNa karAne vAlA indriya mana kAraNaka jJAna zrutajJAna hotA hai| yaha matijJAna ke anantara matipUrvaka hI hotA hai tathA zabda va artha kI paryAlocanA meM nihita rahatA hai / jaise ghara zabda sunate hI usake AkAra, raMga Adi bhinna-bhinna viSayoM para vicAra karanA zruta jJAna kA viSaya hotA hai / yahI jJAna ko kacce dUdha kI taraha aura zruta jJAna ko pakke dUdha kI taraha bhI kaha sakate haiN| (3) avadhi jJAnAvaraNIya - bhava pratyaya evaM guNa pratyaya tathA anugAmI, ananugAmI Adi bheda vAle avadhi jJAna ke Avaraka karma / indriya aura mana kI sahAyatA ke binA maryAdA ko liye hue rUpI dravya kA jJAna karanA avadhi jJAna kahalAtA 1 ( 4 ) manaH paryaya jJAnAvaraNIya - Rjumati aura vipulamati bheda vAle manaHparyaya jJAna ko acchAdita karane vAlA karma / indriya aura mana kI sahAyatA ke binA maryAdA ko liye hue saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnanA manaHparyaya jJAna hai / (5) kevala jJAnAvaraNIya - kevala jJAna para AvaraNa DAlane vAle karma / mati Adi jJAna kI apekSA binA trikAla evaM trilokavartI samasta padArthoM ko yugapat hastAmalakavat jAna lene vAlA kevalajJAna hotA hai / ina pAMca jJAnAvaraNIya karmoM meM mAtra kevala jJAnAvaraNIya karma hI sarvaghAtI hotA hai aura zeSa cAra karma dezaghAtI haiN| jJAnAvaraNIya karma kI sthiti jaghanya antarmuhurta to utkRSTa tIsa kor3A kor3I sAgaropama kI hai / jJAnAvaraNIya kA baMdha jina kAraNoM se hotA hai, ve cha: haiM- (1) jJAnI se virodha karanA yA usake pratikUla AcaraNa karanA / (2) jJAna guru tathA jJAna kA gopana karanA, (3) jJAnArjana meM antarAya- bAdhA denA, (4) jJAnI se dveSa karanA, (5) jJAna evaM jJAnI kI asAtanA - avamAnanA karanA tathA (6) jJAna evaM jJAnI ke sAtha nirarthaka vivAda karanA va unameM doSa dikhAne kI ceSTA karanA / ina kAraNoM ke sivAya jJAnAvaraNIya karma kA udaya bhI vibhinna rUpoM meM isa karmabaMdha kA kAraNa bhUta hotA hai / isa karma kA anubhAva dasa prakAra kA batAyA gayA hai - ( 1 ) zrotrAvaraNa- isa AvaraNa se zrotrendriya viSayaka kSayopazama kA AvaraNa samajhanA cAhiye jisameM upayoga kA AvaraNa bhI zAmila hai| (2) zrotravijJAnAvaraNa - zravaNa sambandhI zakti ke sAtha usake vijJAna para bhI AvaraNa A jAtA hai| (3) netrAvaraNa- jJAna dRSTi para AvaraNa / ( 4 ) netra vijJAnAvaraNa - dRSTi vijJAna para AvaraNa / (5) ghrANAvaraNa - sUMghane kI zakti para AvaraNa / (6) ghrANa vijJAnAvaraNa - sUMghane ke vijJAna para AvaraNa / (7) rasanAvaraNa - svAda zakti para AvaraNa / (8) rasanA vijJAnAvaraNa-rasa ke vijJAna para AvaraNa | (6) sparzAvaraNa - sparza zakti para AvaraNa / tathA (10) sparza vijJAnAvaraNa-sparza ke vijJAna para 187
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvaraNa | pratyeka karma kA anubhAva sva aura para kI apekSA se hotA hai| gati, sthiti aura bhava pAkara karmodaya se jo phala bhoga hotA hai, vaha svataH anubhAva hai / udIraNA Adi zakti vizeSa ke mAdhyama se pudagala aura pudagala pariNAma kI apekSA jo phala bhoga hotA hai, use parataH anubhAva samajhanA cAhiye / svataH anubhAva meM koI karma, gati-vizeSa ko pAkara hI tIvra phala detA hai, jaise kucha asAtA vedanIya karma naraka gati meM tIvratama phala detA hai| tIvra anubhAga ke udaya ke sAtha sthiti se bhI tIvra phala milatA hai jaisA ki mithyAtva kI sthiti meM / bhava vizeSa pAkara bhI kabhI-kabhI karma kA tIvra phala hotA hai| isa prakAra parataH anubhAva meM karma kisI pudgala kA nimitta pAkara phala detA hai jaise kisI ke lakar3I yA patthara pheMkane para coTa pahuMcatI hai| isI prakAra madirA pAna se jJAnAvaraNIya kA bhI udaya hotA hai| ataH isa anubhAva ko dasa saMkSipta karake kevala do bhedoM meM bhI dekhA jA sakatA hai -- svataH nirapekSa tathA parataH sApekSa / pahalI sthiti meM bAhya nimitta kI apekSA kiye binA hI svAbhAvika jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jIva jJAtavya vastu ko nahIM jAnatA hai, jAnane kI icchA rakhate hue bhI nahIM jAna pAtA hai aura eka bAra jAnakara bhUla jAne se dUsarI bAra nahIM jAnatA hai| yahAM taka ki vaha AcchAdita jJAna zakti vAlA ho jAtA hai, jabaki dUsarI sthiti meM pudgala, pudgala pariNAma kI apekSA jJAna zakti kA AcchAdana hotA hai tathA jIva jJAtavya vastu kA jJAna nahIM kara pAtA hai| jaise koI vyakti kisI ko coTa pahuMcAne ke liye patthara, DhelA yA zastra, phaiMkatA hai to unakI coTa se usake jJAna meM lagane vAle upayoga bAdhA utpanna hotI hai| kyoMki usakA upayoga jJAna meM na laga kara coTa meM laga jAtA hai| yaha pudgala kI apekSA huii| phira pudgala pariNAma kI apekSA yaha hogI ki eka vyakti bhojana karatA hai, usakA pariNamana ThIka taraha se na hone ke kAraNa vaha ajIrNavaza duHkhAnubhava karatA hai, aura usa duHkha kI adhikatA se vastu vizeSa ko jAnane kI jJAna zakti para burA asara par3atA hai| svAbhAvika pudgala pariNAma kI apekSA se zIta, USNa Adi ke kAraNa jIva kI indriyoM meM kSati pahuMcane se indriyajanya jJAna meM bAdhA pahuMcatI hai| maiM jJAnAvaraNIya karma ke isa svarUpa vizleSaNa se yaha zikSA lenA cAhatA hUM ki jJAna para AvaraNa DAlane vAle karmoM ke jo kAraNa haiM, unase dUra rahUM aura bcuuN| dUsare, jaba mere pUrva kRta jJAnAvaraNIya karma kA udaya kAla Ave tathA usa phala bhoga ke kAraNa mere jJAnArjana meM bAdhAeM khar3I ho, taba maiM una bAdhAoM ko zAntipUrvaka sahUM aura apane prayAsoM kI nirantaratA ko banAye rakhUM / sAtha hI jJAna ke prasAda evaM jJAniyoM kI sevA meM maiM apane Apako niSThApUrvaka lagAUM tAki mere jJAna ke AvaraNa karmo kA kSayopazama aura kSaya bhI hotA cle| isa karma ke baMdhanoM ko tor3ane meM mujhe saphalatA isI AdhAra para mila sakatI hai ki maiM hara samaya samabhAva pUrvaka sAvadhAna, satarka aura jAgRta rahUM jisase merI vRttiyAM aura pravRtiyAM jJAna ke kSetra meM bAdhaka na raha kara sahAyaka bana kara pravRtti kare / AvRtta darzana-zakti vastu ke sAmAnya svarUpa ko jAnane vAlA jJAna, darzana kahalAtA hai| yaha jJAna, darzanAvaraNIya karma ke kSaya athavA kSayopazama se abhivyakta hotA hai / aura isa sAmAnya jJAna ko AvRtta karane vAlA karma dazAnivaraNIya karma kahalAtA hai| darzana cAra prakAra kA batAyA gayA hai-- (1) cakSu darzana, (2) acakSu darzana, (3) avadhi darzana tathA (4) kevala darzana / ina prakAroM ke sAtha pAMca prakAra kI jAgaraNahIna avasthAoM ko milAne se darzanAvaraNIya karma ke nava prakAra kahe gaye haiM: 188 -
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) cakSudarzanAvaraNIya-cakSu (AMkhoM) dvArA jo padArthoM ke sAmAnya dharma kA grahaNa hotA hai, usa grahaNa zakti para AvaraNa DAlane vAle krm| (2) acakSudarzanAvaraNIya-cakSu (AMkhoM) ke sivAya zeSa sparza, rasanA, ghrANa aura zrotra indriyoM tathA mana se jo padArthoM ke sAmAnya dharma kA AbhAsa hotA hai, use Dhaka dene vAle krm| (3) avadhi darzanAvaraNIya-indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko rUpI dravya ke sAmAnya dharma kA jo bodha hotA hai, usa bodha ko AvRtta banA dene vAlA krm| (4) kevala darzanAvaraNIya-AtmA dvArA saMsAra ke sakala padArthoM kA jo sAmAnya jJAna hotA hai, usa jJAna ko AcchAdita banAne va banAye rakhane vAle karma / (5) nidrA-jisa nidrA meM sone vAlA sukhapUrvaka dhImI-dhImI AvAja se jaga jAtA hai, vaha nidrA hai| (6) nidrA-nidrA--jisa nidrA meM sone vAlA jIva bar3I muzkila se jora-jora se cilAne yA hAtha se hilAne para jagatA hai, vaha nidrA-nidrA hai| (7) pracalA-khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe vyakti ko jo nIMda AtI hai, vaha pracalA hai| (8) pracalA-pracalA-calate-calate vyakti ko jo nIMda AtI hai, vaha pracalA-pracalA hai| (E) styAnagRddhi--jisa nidrA meM jIva dina yA rAta meM socA huA kAma nidritAvasthA meM kara DAlatA hai vaha styAnagRddhi hai| vajra RSabhanArAca saMhanana vAle jIva ko aisI nidrA AtI hai taba usameM vAsudeva kA AdhA bala A jAtA hai| __ AtmA kI darzana zakti ko Dhakane vAle darzanAvaraNIya ke ye nau prakAra vastu ke sAmAnya jJAna ke darzana ko bAdhita karate haiN| darzanAvaraNIya karma ko dvArapAla ke samAna mAnA gayA hai| jaise dvArapAla rAjA ke darzana meM bAdhA DAlatA hai, usI prakAra yaha karma padArthoM ke svarUpa ko dekha pAne meM bAdhA DAlatA hai| yaha AtmA kI darzana-zakti ko prakaTa nahIM hone detA hai| cakSudarzanAvaraNIya Adi cAra darzanAvaraNa mUla se hI darzana labdhi kI ghAta karate haiM aura pAMca nidrAe~ prApta darzana zakti kI ghAta karatI haiN| darzanAvaraNIya karma kI sthiti jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hotI hai| ___ darzanAvaraNIya karma ke baMdha hone ke bhI chaH kAraNa batAye gaye haiM- (1) darzanavAn ke sAtha virodha karanA yA usake pratikUla AcaraNa karanA, (2) darzana kA gopana karanA, (3) darzana meM antarAya--bAdhA denA, (4) darzana se dvaiSa karanA, (5) darzana athavA darzanavAn kI asAtanA yA avamAnanA karanA, tathA (6) darzana yA darzanavAn ke sAtha nirarthaka vivAda karanA athavA unameM doSa dikhAne kI ceSTA krnaa| inake sivAya darzanAvaraNa kArmaNa zarIra prayoga nAmaka karma ke udaya se bhI jIva darzanAvaraNIya karma bAMdhatA hai| darzanAvaraNIya karma kA anubhAva usake nava bhedoM kI dRSTi se nava prakAra rUpa hai| yaha anubhAva svataH aura parataH rUpa se do prakAra kA bhI kahA gayA hai| svataH anubhAva isa prakAra hai ki darzanAvaraNIya pudgaloM ke udaya se darzana zakti kA upaghAta hotA hai aura jIva darzana yogya vastu ko dekha nahIM pAtA, dekhane kI icchA rakhate hue bhI dekha nahIM sakatA tathA eka bAra dekhakara vApisa bhUla jAtA hai| usakI darzana zakti daba jAtI hai| parataH anubhAva ke rUpa meM 186
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ komala zayyA Adi ke rUpa meM eka yA aneka pudgaloM kA nimitta pAkara jIva ko nidrA AtI hai| pudgala pariNAma rUpa bhaiMsa ke dUdha kA dahI Adi bhI nidrA kA kAraNa hotA hai tathA svAbhAvika pudgala pariNAma rUpa barasAta kI jhar3I Adi nidrA meM sahAyaka hotI hai| isa prakAra merI AvRtta darzana zakti hI merI durbalatA kI pratIka banI huI hai| kisI bhI vastu svarUpa ko jAnakara use dekhane kA jo pratibhAsa hotA hai, vaha kama mahattva kA nahIM hotaa| jaise ghar3A eka bAra dekhA aura jAnA, phira usake bAda binA ghar3e kI maujUdagI ke usake AkAra raMga Adi kA jo pratibhAsa hotA rahatA hai, vaha vastu svarUpa kA sAmAnya darzana hai| isa AvRtta darzana zakti ke prakaTIkaraNa ke liye darzanAvaraNIya karma baMdha ko dharmArAdhana se kSayopazama aura kSaya karate hue calanA caahiye| jJAna aura darzana ke baMdhana jaba manda ho jAte haiM to jJAna aura darzana kI kSamatA adhika bar3hAI jA sakatI hai| vedanA kI zubhAzubhatA mujhe anukUla viSayoM se jo sukha rUpa tathA pratikUla se jo duHkha rUpa se vedana arthAt anubhava hotA hai, vaha vedanIya karma ke prabhAva se hotA hai| yoM to sabhI prakAra ke karmoM kA vedana hotA hai, parantu sAtA-asAtA yAne sukha-duHkha kA anubhava karAne vAle karmavizeSa meM hI vedanIya rUr3ha hai, isaliye isa anubhava se anya karmoM kA bodha nahIM liyA jAtA hai| vedanA kI zubhAzubhatA kI dRSTi se isa vedanIya karma ke do bheda hote haiM - (1) sAtA vedanIya--jisa karma ke udaya se jIva ko anukUla viSayoM kI prApti ho tathA zArIrika evaM mAnasika sukha kA anubhava ho, vaha sAtA vedanIya karma hotA hai| (2) asAtA vedanIya--jisa karma ke udaya se jIva ko anukUla viSayoM kI aprApti se tathA pratikUla viSayoM kI prApti se duHkha kA anubhava hotA hai, use asAtA vedanIya karma kahate haiN| isa vedanIya karma ko madhu-lipaTI talavAra kI upamA dI jAtI hai ki jaise talavAra para lage zahada kA svAda sAtA vedanIya ke samAna aura talavAra kI dhAra se jIbha kaTane kA duHkha asAtA vedanIya ke samAna hai| vedanIya karma kI jaghanya sthiti vItarAga guNasthAna ko chor3akara bAraha antarmuhurta aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai| jIva ko sAtA vedanIya karma kA baMdha ina kAraNoM se hotA hai ki prANa, bhUta, jIva aura sattva para anukampA--dayA kI jAya, unheM duHkha na pahuMcAyA jAya, unheM zoka na karAyA jAya jisase ki ve dInatA dikhAne lageM, unakA zarIra kRza ho jAya aura unakI AMkhoM se AMsU va muMha se lAra girane lage, unheM lakar3I Adi se tAr3anA nahIM dI jAya tathA unake zarIra ko paritApa yA kleza na pahuMcAyA jaay| sAtA vedanIya kArmaNa zarIra prayoga nAmaka karma ke udaya se bhI jIva sAtA vedanIya karma bAMdhatA hai| isake viparIta yadi prANa, bhUta, jIva aura sattva para anukampA bhAva na rakhe, unheM duHkha, paritApa, kleza Adi pahuMcAve tathA uparokta kAryoM se viparIta kArya kare to usase jIva ko asAtA vedanIya karma kA baMdha hotA hai| asAtA vedanIya kArmaNa zarIra prayoga nAmaka karma ke udaya se bhI jIva asAtA vedanIya karma bAMdhatA hai| sAtA vedanIya karma kA anubhAva ATha prakAra kA hotA hai--(1) manojJa zabda, (2) manojJa rUpa, (3) manojJa gaMdha, (4) manojJa rasa, (5) manojJa sparza (6) mana kI svasthatA evaM sukha kI 160
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahasUsagirI, (7) kAnoM ko madhura lagane vAlI tathA mana meM harSa utpanna karane vAlI vANI rUpa sukhI vacana tathA (8) svastha, niroga va sukhI kaayaa| yaha anubhAva parataH bhI hotA hai aura svataH bhii| pudgaloM ke bhogopabhoga, deza, kAla, vaya aura avasthA ke anurUpa AhAra pariNAma rUpa pudgaloM ke pariNAma tathA zItoSNa rUpa svAbhAvika pudgala pariNAma rUpa jIva jisa rUpa meM sukha kA anubhava karatA hai, vaha jIva kA parataH sApekSa anubhAva hotA hai| manojJa zabdAdi viSayoM ke binA bhI sAtA vedanIya karma ke udaya se jIva jo sukha kA anubhAva karatA hai, vaha nirapekSa svataH anubhAva hotA hai| tIrthaMkara ke janmAdi ke samaya hone vAlA nArakI jIva kA sukha aisA hI hotA hai| isI prakAra asAtA vedanIya karma kA anubhAva bhI ATha prakAra kA hai -(1) amanojJa zabda, (2) amanojJa rUpa (3) amanojJa gaMdha, (4) amanojJa rasa, (5) amanojJa sparza (6) amanojJa (asvastha) mana, (7) amanojJa vANI tathA (8) duHkhI kaayaa| yaha anubhAva bhI parataH evaM svataH donoM prakAra kA hotA hai| parataH anubhAva pudgala, pudgala pariNAma, tathA svAbhAvika pudgala pariNAma rUpa tIna prakAroM se jIva ko duHkha bhoga karAtA hai| svataH anabhAva kI dRSTi se asAtA vedanIya karma ke udaya se bAhya nimittoM ke na hote hue bhI jIva ko asAtA yA duHkha kA bhoga hotA hai| mahAbalI karmarAja mohanIya maiM jAnatA hUM ki aSTa karmoM meM mohanIya karma ko karmarAja mAnA gayA hai kyoMki mere AtmasvarUpa ke sAtha sambaddha hone vAle karmoM meM sAMsArikatA ke prati mohagrastatA ke karma mahAbalI hote haiN| yadi maiM apanI sampUrNa vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM moha-mamattva kA zamana aura damana kara dUM to phira aisA koI karma nahIM rahatA jisakA saralatA se kSaya nahIM kiyA jA ske| maiM aSTakarmoM ko pApa kA vaTa vRkSa mAnUM to mohanIya karma usakI jar3a khlaaygaa| vRkSa kitanA hI vizAla kyoM na housakA phailAva bhI kitanA hI vyApaka kyoM na ho, yadi usakI jar3oM ko ukhAr3a phaikU to vaha sArA vRkSa dharAzAyI ho jAyagA aura usake bezumAra, patte phala-phUla dekhate-dekhate sUkha kara naSTa ho jaayeNge| jar3oM ko ukhAr3a pheMkane kA hI zrama kaThina aura kaSTa sAdhya hogaa| isake bAda vRkSa kA pUrNatayA vinAza karane ke liye koI ullekhanIya zrama nahIM karanA pdd'egaa| yahI sthiti mohanIya karma kI hotI hai| moha-mamatva hI sampUrNa karma baMdhana kI jar3a ke samAna hotA hai| moha ukhar3a jAya to anya karma baMdhana svataH hI TUTa jaayeNge| __ maiM isa dRSTi se mohanIya karma ko AThoM karma kA rAjA aura mahAbalI mAnatA huuN| rAjA ko parAsta kara diyA jAya to mAna liyA jAyagA ki usake anya sabhI yoddhA tathA sArI senA parAsta kara dI gaI hai| saMsArI jIva ke nAte isa saMsAra ke bAhya padArthoM evaM sambandhoM ke sAtha mAnava kI ghaniSTha mUrchA bhAvanA hotI hai| vaha samajhatA hai ki merI hastagata sampatti aura sattA merI hai, ghara-makAna merA hai, parivAra, palI, putra-putriyAM Adi merI haiM aura sabase bar3hakara yaha zarIra merA hai| sabake prati gaharA mamatva hI merA moha hai| maiM jAnatA aura dekhatA hUM ki vaha mAnava 'mere' samajhe jAne vAle ina bhautika padArthoM evaM sambandhoM ke liye kisa prakAra apanA sArA samaya, apanI sArI zaktiyAM aura apane sAre prayala niyojita karatA hai ? rAta-dina inhIM kI prApti ke liye athavA prApta upalabdhiyoM ko banAye rakhane va bar3hAte rahane ke liye gaMbhIra rUpa se cintita rahatA hai| isa gAr3hI mohagrastatA ke kAraNa vaha 161
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI bhI AtmArthI athavA lokopakAra ke kArya meM apanA mana ekAgra nahIM banA pAtA hai| use hara vakta bAhya saMsAra kA moha satAtA rahatA hai aura vaha saMsAra ke bAhya vAtAvaraNa meM hI apanA sakha khojatA rahatA hai| mohajanita mUrchA aura pramAda abhedya AvaraNoM ke rUpa lekara usake Atma svarUpa para chAye rahate haiN| aisI sthiti ko dekhakara maiM apane samyaka jJAna aura apanI UrdhvagAmI dRSTi ko bhI kaI bAra ina AvaraNoM ko bheda kara apanI AntarikatA kI jAMca-parakha karane meM apane Apako niyojita kara pAtA huuN| mohanIya karma ko bAMdhate aura bhogate samaya merI AtmadazA asahAya jaisI ho jAtI hai jo mere lobhI mana aura kAmanA grasta indriyoM ke niyaMtraNa pAza se baMdha kara chaTapaTAtI rahatI hai, lekina usa pAza ko tor3ane kA puruSArtha nahIM kara pAtI hai| ___ maiM mAnatA hUM ki mohanIya karma use kahate haiM jo AtmA ko mohita kara detA hai --use bhale bure ke viveka se zUnya banA detA hai| jaise eka zarAbI zarAba pIkara apanA hitAhita sarvathA bhUla-sA jAtA hai aura paravaza bana jAtA hai, vaise hI mohanIya karma ke duSprabhAva se merA jIva bhI sat aura asat kA viveka khokara para-padArthoM tathA sambandhoM meM ulajha kara paravaza ho jAtA hai| mohanIya karma ke mukhya rUpa se do bheda mAne gaye haiM - yathA darzana mohanIya aura cAritra mohanIya (1) darzana mohanIya -darzana mohanIya karma samyak avabodha meM rukAvaTa DAlatA hai jisase AtmA kI darzana-zakti kuMThita bana jAtI hai| darzana ke tIna bheda kiye gaye haiM- (a) mithyAdarzana-mithyAtva mohanIya karma ke udaya se adeva meM deva buddhi aura adharma meM dharma buddhi Adi rUpa AtmA ke viparIta zraddhAna ko mithyA darzana kahate haiN| (ba) samyak darzana--yaha darzana taba hotA hai jaba mithyAtva mohanIya karma kA kSaya, upazama athavA kSayopazama hotA hai aura AtmA meM samyak darzana ke bhAva umar3ate haiN| samyak darzana kA udaya ho jAne para mati, zruti Adi ajJAna bhI samyak jJAna rUpa meM pariNata ho jAte haiN| (sa) mizradarzana--mizra mohanIya karma ke udaya se yathArtha tattvoM kA prakAza bhI phailatA hai to kucha ayathArtha tattvoM kA bhI AtmA ke zraddhAna meM astitva rahatA hai taba mizra darzana hotA hai| isa sambandha meM eka zaMkA uTha sakatI hai ki samyaktva mohanIya to vItarAga devoM dvArA praNIta tattvoM para zraddhAnAtmaka samyaktva rUpa se bhogA jAtA hai aura vaha darzana kI ghAta nahIM karatA taba use darzana mohanIya ke bhedoM meM kyoM ginA jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise cazmA AMkhoM kA AvaraNa karane vAlA hone para bhI dekhane meM rukAvaTa nahIM DAlatA, usI prakAra zuddha dalika rUpa hone se samyaktva mohanIya bhI tattvArtha -zraddhAna meM rukAvaTa nahIM DAlatA hai parantu cazme kI taraha vaha AvaraNa rUpa to hotA hI hai| isake sivAya samyak mohanIya meM aticAroM kI bhI saMbhAvanA rahatI hai| aupazamika aura zAyika samyaktva darzana ke liye yaha svaccha darzAtmaka ke rUpa bhI hai| isaliye yaha darzana mohanIya ke bhedoM meM diyA gayA hai| isa prakAra darzana mohanIya kI spaSTa vyAkhyA yaha hogI ki jo padArtha jaisA hai use usI rUpa meM samajhanA aura vizvAsa karanA yaha to darzana aura isako viparIta rUpa se samajhanA yaha darzana mohniiy| tattvArtha zraddhAna rUpa darzana AtmA kA guNa hotA hai| isa guNa ko mohita (ghAta) karane vAle karma ko darzana mohanIya kahate haiN| sAmAnya upayoga rUpa darzana se darzana mohanIya karma kA darzana bhinna ho jAtA hai| (2) cAritra mohanIya--jisake dvArA AtmA apane vAstavika svarUpa ko prApta karatI hai use cAritra kahate haiN| yaha bhI AtmA kA guNa hotA hai| isa guNa ko mohita (ghAta) karane vAle karma ko cAritra mohanIya karma kahate haiN| isake do bheda kahe gaye haiM -(a) kaSAya mohanIya-kaSa arthAt janma 162
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ maraNa rUpa saMsAra kI prApti jisake kAraNa ho, vaha kaSAya hai| AtmA ke zuddha svarUpa ko jo malina banAtA hai, use kaSAya kahate hai / yaha kaSAya hI 'kaSAya mohanIya' hai| kaSAya cAra hotI haiM-- krodha, mAna, mAyA, aura lobha / anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa tathA saMjvalana ke bheda se pratyeka kaSAya ke cAra-cAra prakAra haiM ataH kaSAya ke kula solaha prakAra haiM / (ba) nokaSAya mohanIya kaSAyoM ke udaya ke sAtha jinakA udaya hotA hai, ve nokaSAya haiN| ye krodhAdi kaSAyoM ko ubhArate haiN| nau bheda hone se krodhAdi ke sahacara hone se ye nokaSAya haiM-- hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSa veda, tathA napuMsaka veda / mohanIya karma kI sthiti jaghanya antarmuhurta tathA utkRSTa sattara kor3Akor3I sAgaropama kI hai / isa prakAra mohanIya karma kula 3+16+6= 28 prakAra kA hotA hai| mohanIya karma kA baMdha chaH prakAra se kiyA jAtA hai-- (1) tIvra krodha karake, (2) tIvra mAna karake, (3) tIvra mAyA karake, (4) tIvra lobha karake (5) tIvra darzana mohanIya ke dvArA tathA (6) tIvra cAritra 'mohanIya ke dvaaraa| yahAM cAritra mohanIya kA artha nokaSAyoM se liyA jAnA cAhiye / mohanIya kArmaNa zarIra prayoga nAmaka karma ke udaya se bhI jIva mohanIya karma kA baMdha karatA hai / mohanIya karma kA anubhAva pAMca prakAra kA batAyA gayA hai - ( 1 ) samyaktva mohanIya ( 2 ) mithyAtva mohanIya (3) samyaktva mithyAtva mohanIya (4) kaSAya mohanIya tathA (5) nokaSAya mohniiy| yaha anubhAva pudgala tathA pudgala pariNAma kI apekSA hotA hai to svataH bhI hotA hai / sama, saMvega Adi pariNAma ke kAraNabhUta eka yA aneka pudgaloM ko pAkara jIva samyaktva mohanIya Adi ko vedatA hai / deza kAla ke anukUla AhAra pariNAma rUpa pudgala pariNAma se bhI jIva prazamAdi bhAva kA anubhava karatA hai| AhAra ke pariNAma vizeSa se bhI kabhI-kabhI karma pudgaloM meM vizeSatA A jAtI hai, jaise brAhmI auSadhi Adi AhAra pariNAma se jJAnAvaraNIya kA vizeSa kSayopazama honA prasiddha hai / karmoM ke udaya, kSaya aura kSayopazama jo kahe gaye haiM ve dravya, kSetra, kAla, bhAva, aura bhava pAkara hote haiN| bAdaloM ke vikAra Adi rUpa svAbhAvika pudgala pariNAma se bhI vairAgya ho jAtA hai / isa prakAra sama, saMvega Adi pariNAmoM ke kAraNabhUta jo bhI pudgala Adi haiM, unakA nimitta pAkara jIva samyaktva Adi rUpa se mohanIya karma ko bhogatA hai / yaha parataH anubhAva huA / samyaktva mohanIya Adi kArmaNa pudgaloM ke udaya se jo prazama Adi bhAva hote haiM, vaha svataH anubhAva hai| moha kA samIkSaNa maiM manuSya jIvana kI garimA ko pahacAna gayA huuN| maiM isa jIvana se hI UrdhvaretA bana sakatA hUM, UrdhvArohaNa kara sakatA hUM vItarAga deva kI pavitra vANI se merA aMtaHkaraNa rUpAntarita hokara samyaka dRSTi bhAva kI sarcalAiTa zraddhA ke rUpa meM abhivyakta ho cukI hai, usake Aloka meM heya, jJeya aura upAdeya ko maiM jAna cukA huuN| merA svarUpa jAgRta ho cukA hai, merI bahirbhrAtmA sarpakaJcukI kI taraha alaga bhASita hotI hai usako heya mAnane kI abhinava cetanA jAgRta ho cukI hai| darzana moha kI jar3oM ko maiM ukhAr3a cukA hUM, merI prasannatA kSAyika bhAva-sI lagane lagI hai| anya saMkalpa tIvra bana cukA hai| merI antaH dhvani heya avasthA ko tyAgane ke lie chaTapaTA rahI hai, jJaparijJA ko pratyAkhyAna parijJA meM pariNata karatA huA Urdhvagamana AkhirI maMjila ko lakSya rUpa se nirdhArita kara 163
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ cukA hUM vahI lakSya trikAla sthAyI evaM abAdhita hai maiM usa dhruvayukta utpAda vyaya ke sAtha pariNAmi caitanya deva ke jJAnAnda meM ramaNa karane ke lie atyaMta utsuka huuN| sabhI vikArI upAdhiyoM se nirlipta rahatA huA atIndriya jJAna ko varane ke lie chaTapaTA rahA hUM vaha atIndriya jJAna evaM atIndriya guNa maya ciMtAmaNI ranoM kA akhUTa khajAnA merI aMtarAtmA zraddhA rUpa se camaka uThA hai! maiM nizcaya kara cukA hUM ki cAritra moha ke anAdi kAlIna yoddhAoM ko parAsta karane meM sakSama bnuuN| usa sakSamatA meM merA satpuruSArtha niraMtara cAlU rahe, sAdhya evaM sAdhana kI samanvayAtmaka upAdAna Adi kI avasthA meM sAdhya ko kArya rUpa meM pariNata karake hI rhuuNgaa| sAdhya aura sAdhana meM jarA bhI moca nahIM Ane dUMgA yaha merA sAdhanAgata AMtarika sUtra hai| yaha jIvana ke guNoM ke sAtha saMbaddha rahA hai, raha rahA hai, aura rhegaa| isameM saMzaya ko avakAza hI nahIM hai kyoMki merA jIvana Arya kSetra kula Adi ke sAtha Arya guNoM ke sAtha sampanna ho cukA hai| isIlie merI cita pariNati ko AMtarika adhyavasAtha ko karma janita sabhI raMgoM se rahita banAkara rhuuNgaa| yaha merI dRr3ha dhAraNA hI samartha sahakArI kAraNoM ke sAtha saMyukta hai| isa dhAraNA ko tor3ane kA trikAla meM bhI prasaMga nahIM A sktaa| pariSaha upasarga isa dhAraNA ko vimocita karane ke lie upasthita ho sakate haiM kiMtu unako bhI maiM yathA tathya rUpa se samIkSaNa cakSu se hI avalokita kruuNgaa| pUrva meM bahir AtmA se saMbandhita jo upakaraNa, parivAra Adi kI upAdhiyAM Amane-sAmane taira rahI haiN| kiMtu maiM unako bhI Asakti ke raMga se anuraMjita hokara nahIM dekhuugaa| usa Asakti ke raMga ko anAsakti meM pariNata karane vAlA samatva guNa samIkSaNa dRSTi se upalabdha ho cukA hai| ataeva mamatva kI jaMjIreM samatva kI chenI se hI parichedita kI jA sakatI hai| yaha parichedana kI zakti mere meM rahI huI hai| maiM zArIrika, mAnasika Adi sAdhanoM kI zakti ke anupAta se satpuruSArtha parAkrama cAlU karane ke lie kaTi-baddha ho cukA huuN| usameM koI kasara nahIM rahane duuNgaa| prApta sAMsArika vaibhava parityakta karane kA AMtarika pariNAma paripUrNa rUpa se nahIM jagegA taba taka kamala vata rahatA huA yathAyogya kartavyoM kA pAlana kruuNgaa| lekina sabhI kartavyoM meM lakSyAnurUpa upayoga dhArA rkhuugaa| samaya Ane para usa parivAra Adi paridhi kA bhI atikramaNa kara vasudhaiva kuTumbakaM kI vRtti kA paripUrNa jAgaraNa kruuNgaa| zubha yoga kI sar3aka para lakSya kI ora caraNa bar3hAtA huA apramatattA kI jAgRti meM apane Apako samarpita karatA huA moha karma ke yauddhAoM kA zamana, saMkSaya Adi vRttiyoM meM apane Apako sakSama banAU~gA, saMkSaya kI aMtima raNabherI ke sAtha jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya aura aMtarAya ke sahayogI. yauddhAoM ko parAsta kara sAdhana aura sAdhya kI paridhi ko pAra kruuNgaa| ratnatraya rUpa sAdhanoM ko carama sImA meM pahuMcAtA huA kSAyika samyaktva kevala jJAna aura kSAyika cAritra kI sva svabhAva kA tripuTI ko ApekSika abheda rUpa meM saMlokita karUMgA kiMtu zarIra paridhi kI sImA ko bhI atikramaNa kara asaMkhya pradezoM ko sadA-sadA ke lie prauvya, evaM acalatva ko pariNati duuNgaa| aMtatogatvA sAkAra upayoga ke sAtha siddhatva svarUpa ko sadA sadA ke lie vruuNgaa| yaha siddhi isa janma meM nahIM to anya janma meM avazya paauuNgaa| AyuSya ke bandhana maiM jAnatA hUM ki merI taraha pratyeka zarIradhArI saMsArI jIva kA apanI-apanI gati meM usakA nizcita AyuSya hotA hai, jo Ayu karma ke anusAra prApta hotA hai| Ayu kI isa nizcita avadhi 164
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko, kisI aparAdhI ko mile kArAgAra ke daMDa kI avadhi ke samAna mAnA gayA hai| jaise daMDAjJA kI niyata avadhi ke pahale kArAgAra se chUTA nahIM jA sakatA hai vaise hI Ayu karma ke kAraNa jIva niyata samaya taka apane prApta zarIra meM baMdhA rahatA hai| avadhi pUrI hone para hI vaha usa zarIra ko chor3atA hai parantu usake pahile nhiiN| ataH jisa karma ke rahate prANI jItA hai tathA pUrA hone para maratA hai use Ayu karma kahate haiN| Ayu karma ke prabhAva se hI jIva eka gati se dUsarI gati meM jAtA hai athavA svIkRta karma se prApta naraka Adi durgati se nikalanA cAhate hue bhI jIva ko Ayu karma usI gati meM roke rakhatA hai| yaha Ayu karma prati samaya bhogA jAtA hai yA jisake udaya meM Ane para bhava (janma) vizeSa meM bhogane lAyaka sabhI karma phala dene lagate haiN| Ayu karma ke cAra bheda kahe gaye haiM--(1) narakAyu-isa Ayu baMdha ke cAra kAraNa haiM - (a) mahAraMbha-bahuta prANiyoM kI hiMsA ho--isa prakAra ke tIvra pariNAmoM se kaSAyapUrvaka pravRtti karanA, (ba) mahA parigraha vastuoM para atyanta mUrchA rakhanA, (sa) paMcendriya vadha-paMcendriya (pAMcoM indriyoM se sampanna) jIvoM kI hiMsA-hatyA karanA tathA (da) kuNimAhAra-mAMsa Adi kA AhAra krnaa| ina cAra kAraNoM se jIva narakAyu kA baMdha karatA hai| narakAyu kArmaNa zarIra prayoga nAma karma ke udaya se bhI jIva narakAya kA baMdha karatA hai| narakAya jaghanya dasa hajAra varSa tathA utkRSTa taitIsa sAgaropama kI hai| (2) tiryaMcAyu--isa AyubaMdha ke bhI cAra kAraNa haiM- (a) mAyA--(kuTila pariNAmoM vAlA) jisake mana meM kucha aura ho aura bAhara kucha aura arthAt jo viSakuMbha -payomukha kI taraha Upara se mIThA ho aura bhItara se aniSTa cAhane vAlA ho| (ba) vikRti vAlA-DhoMga, ADambara Adi karake jo dUsaroM ko Thagane vAlA ho| (sa) jo jhUTha bolane vAlA ho| (da) jhUThe tola jhUThe mApa vAlA--kharIdane ke liye bar3e aura becane ke liye choTe bATa nApa rakhane vaalaa| zoSaNa sambandhI zrama-corI kA samAveza isI meM hotA hai| aise jIva tiryaMca (pazu) gati ke yogya karma kA baMdha karate haiN| tiryaMcAyu kArmaNa zarIra prayoga nAma karma ke udaya se bhI jIva tiryaMcAyu kA baMdha karatA hai| tiryaMca kI Ayu jaghanya antarmuhurta tathA utkRSTa tIna pallopama kI hai| (3) manuSyAyu-manuSya janma bhI cAra prakAra ke kAraNoM se prApta hotA hai--(a) jo bhadra-sarala prakRti (svabhAva) vAlA ho, (ba) jo svabhAva se hI vinIta ho, (sa) jo dayA aura anukampA ke pariNAmoM (bhAvo) vAlA ho tathA (da) jo matsara arthAta IrSyA-DAha na karane vAlA ho| aisA jIva manuSyAyu yogya karma bAMdhatA hai| manuSyAyu kArmaNa zarIra prayoga nAma karma ke udaya se bhI jIva manuSya janma kI Ayu kA baMdha karatA hai| manuSya kI Ayu jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa tIna pallopama kI hai| __(4) devAyu-devAyu baMdha ke bhI cAra kAraNa batAye gaye haiM-- (a) jo sarAga saMyama kA dhAraka rahA ho, (ba) jisane deza virati zrAvaka dharma kA pAlana kiyA ho, (sa) akAma nirjarA arthAt anicchApUrvaka parAdhInatA Adi kAraNoM se karmo kI nirjarA karane vAlA, tathA (da) bAla bhAva se viveka ke binA ajJAnapUrvaka kAyAkleza Adi tapa karane vaalaa| aisA jIva devAyu ke yogya karma bAMdhatA hai| devAyu kArmaNa zarIra prayoga nAmaka karma ke udaya se bhI jIva deva kI Ayu kA baMdha karatA hai| devAyu jaghanya dasa hajAra varSa tathA utkRSTa taitIsa sAgaropama kI hai| 165 .
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayu karma kA anubhAva cAra prakAra kA hai--narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu tathA devaayu| yaha anubhAva svataH aura parataH rUpa do prakAra kA hotA hai| eka yA aneka zastrAdi pudgaloM ke nimitta se, viSamizrita annAdi rUpa pudgala pariNAma se tathA zItoSNAdi rUpa svAbhAvika pudgala pariNAma se jIva Ayu kA anubhava karatA hai, yaha parataH anubhAva huaa| narakAdi Ayu karma ke udaya se jo Ayu kA bhoga hotA hai, vaha svataH anubhAva samajhanA caahiye| Ayu do prakAra kI hotI hai--apavartanIya tathA anpvrtniiy| bAhya zastra Adi kA nimitta pAkara jo Ayusthiti pUrNa hone ke pahile hI zIghratA se bhoga lI jAtI hai, vaha apavartanIya Ayu hai| jo Ayu apanI pUrI sthiti bhoga kara hI samApta hotI hai--bIca meM nahIM TUTatI, vaha anapavartanIya Ayu hai| apavartanIya aura anapavartanIya Ayu kA baMdha svAbhAvika nahIM hai| yaha pariNAmoM ke tAratamya para avalambita hai| bhAvI janma kI Ayu vartamAna janma meM baMdhatI hai| Ayu baMdha ke samaya yadi pariNAma maMda ho to Ayu kA baMdha zithila hotA hai| isase nimitta pAne para baMdha kAla kI kAla maryAdA ghaTa jAtI hai| isake viparIta yadi Ayu baMdha ke samaya pariNAma, tIvra hoM to Ayu kA baMdha pragAr3ha hotA hai| baMdha ke pragAr3ha hone se nimitta pAne para bhI baMdha-kAla kI kAla-maryAdA kama nahIM hotI / apavartanIya Ayu sopakrama hotI hai arthAt isameM viSa, zastra Adi kA nimitta prApta hotA hai aura usa nimitta ko pAkara jIva niyata samaya ke pUrva hI apanI jIvana lIlA samApta kara detA hai| kintu anapavartanIya Ayu sopakrama evaM nirUpakrama donoM prakAra kI hotI hai| sopakrama Ayu vAle ko akAla mRtyu yogya viSa, zastra Adi kA saMyoga hotA hai aura nirUpakrama Ayu vAle ko nahIM hotaa| viSa, zastra Adi kA nimitta milanA upakrama kahA jAtA hai| apavartanIya Ayu zIghra hI samaya se pahale bhoga lI jAtI hai ataH usameM zastra Adi kI niyamataH AvazyakatA par3atI hai| anapavartanIya Ayu bIca meM nahIM ttuutttii| usake pUrI hote samaya yadi zastra Adi nimitta prApta ho jAya to use sopakrama kahA jAyagA, yadi nimitta prApta na hoM to nirUpakrama / devatA, nArakI, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMca aura manuSya, uttama puruSa (tIrthaMkara, cakravartI Adi) tathA carama zarIrI (usI bhava meM mokSa jAne vAle) jIva anapavartanIya Ayu vAle hote haiM aura zeSa jIva donoM prakAra kI Ayu vAle hote haiN| nAma kI vicitratAeM ___ mujhe jJAta hai ki nAma karma eka citrakAra ke samAna hotA hai| jaise citrakAra vividha varNoM se aneka prakAra ke sundara-asundara rUpamaya citra banAtA hai, usI prakAra yaha nAma karma jIva ko sundara-asundara Adi aneka rUpa dhAraNa karavAtA hai| nAma karma vaha karma hai jisake udaya se jIva nAraka, tiryaMca Adi nAmoM se sambodhita hotA hai jaise ki amuka jIva deva hai, amuka nArakI hai, amuka tiryaMca hai, amuka manuSya hai aadi| yaha karma jIva ko vicitra paryAyoM meM pariNata karatA hai yA gati Adi paryAyoM kA anubhava karane ke liye karatA hai| nAma karma ke mUla bheda bayAlIsa kahe gaye haiM caudaha piMDa prakRtiyAM, ATha pratyeka prakRtiyAM, dasa trasadazaka tathA dasa sthAvaradazaka| caudaha piMDa prakRtiyAM isa prakAra haiM (1) gati--gati nAmaka nAmakarma ke udaya se prApta hone vAlI pryaay| yaha cAra prakAra kI hai--(a) naraka gati, (ba) tiryaMca gati, (sa) manuSya gati tathA (da) devgti| 166
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) jAti-aneka meM ekatA kI pratIti karAne vAle samAna dharma ko jAti kahate haiN| jaise gotva (gAya panA) sabhI bhinna-bhinna vargoM kI gotvoM meM ekatA kA bodha karAtA hai| isI prakAra ekendriya, dvindriya Adi jIvoM meM eka, do yA isI prakAra indriyoM kI prApti se samAnatA kA bodha hotA hai, isaliye ekendriya Adi jAti kahalAtI hai| jAti ke pAMca bheda haiM--(a) ekendriya kevala eka hI indriya-sparzendriya ke dhAraka jIvoM kI jAti, jaise pRthvI, pAnI aadi| (ba) dvindriya --jinake sparza aura rasanA rUpa do indriyAM hotI haiM jaise laTa, sIpa, alasiyA vgeraa| (sa) trindriya --jina jIvoM ke sparza, rasanA aura nAsikA--ye tIna indriyAM hoM jaise cIMTI, makor3A aadi| (da) caturindriya-jina jIvoM ko zrotrendriya ke sivAya anya cAroM indriyAM prApta ho una jIvoM kI jAti, jaise makkhI, macchara, bhaMvarA vagerA tathA (ya) paMcendriya-jina jIvoM ke sparzana, rasanA, nAsikA, cakSu aura zrotra ye pAMcoM indriyAM hoM ve paMcendriya haiM, jaise gAya, bhaiMsa, sarpa, manuSya Adi / (3) zarIra--jo uttpatti samaya se lekara pratikSaNa jIrNazIrNa hotA rahatA hai tathA zarIra nAma karma ke udaya se utpanna hotA hai, ye zarIra pAMca prakAra ke hote haiM- (a) audArika-udAra arthAt sthUla pudgaloM se banA huA shriir| yaha anya zarIroM kI apekSA avasthita rUpa se bar3e parimANa vAlA hotA hai| isake pradeza alpa, para parimANa bar3A hotA hai jo mAMsa, rudhira, asthi se banA hotA hai| yaha zarIra manuSya aura tiryaMcoM ke hotA hai| (ba) vaikriya--jisa zarIra se vividha va viziSTa kriyAeM hotI haiM arthAt jo eka rUpa hokara aneka rUpa dhAraNa kara sakatA hai, choTe se bar3A tathA bar3e se choTA zarIra banA sakatA hai| isa zarIra se pRthvI yA AkAza para calA jA sakatA hai| dRzya-adRzya rUpa banAye jA sakate haiN| yaha zarIra do prakAra kA hotA hai- aupapAtika evaM labdhi pratyaya / janma se vaikriya zarIra mile vaha aupapAtika tathA tapa Adi labdhi se mile vaha labdhi pratyaya / devoM va nArakIyoM kA vaikriya zarIra aupapAtika hotA hai tathA manuSya yA tiryaMca isake labdhi--pratyaya rUpa ko prApta kara sakate haiN| (sa) AhAraka--prANI dayA tIrthaMkara bhagavAna kI Rddhi kA darzana tathA saMzaya nivAraNa Adi prayojanoM se caudaha pUrvadhArI munirAja mahAvideha kSetra Adi meM virAjamAna tIrthaMkara bhagavAna ke samIpa bhejane ke liye labdhi vizeSa se ativizuddha, sphaTika ke samAna eka hAtha kA jo putalA nikAlate haiM, vaha AhAraka zarIra kahalAtA hai| (da) taijasa teja pudgaloM se banA huA zarIra jo prANiyoM ke zarIra meM USNatA rUpa hotA hai| yaha zarIra AhAra kA pAcana karatA hai| isI zarIra ke kAraNa tapavizeSa se taijasa labdhi prApta hotI hai| (ya) kArmaNa-karmo se banA huA zarIra jo jIva ke pradezoM ke sAtha ATha prakAra ke karma pudgala rUpa lagA huA hotA hai| yaha zarIra hI saba zarIroM kA bIja hai| krama saM.1 se 3 ke zarIra kramazaH adhika sUkSmatara hote haiM tathA kra. saM. 4 va 5 ke zarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| ina donoM zarIroM ke sAtha hI jIva maraNa sthAna ko chor3a kara utpatti sthAna ko jAtA hai| ina donoM zarIroM se mukti to mokSa meM jAne vAle kI hI hotI hai| (4) aMgopAMga--isa nAma karma ke udaya se prApta zarIra ke vibhinna aMga yA upAMga prApta hote haiN| ye tIna hote haiM--audArika, vaikriya tathA aahaark| (5) baMdhana--jisa prakAra lAkha, goMda Adi cikane padArthoM se do cIjeM Apasa meM jor3a dI jAtI hai, usI prakAra jisa nAma karma se prathama grahaNa kiye hue zarIra pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle zarIra pudgala paraspara baMdha ko prApta hote haiN| isa nAma karma ke pAMca bheda haiM--(a) audArika zarIra bandhana nAma karma, (ba) vaikriya zarIra baMdhana, (sa) AhAraka zarIra baMdhana (da) taijasa 167
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra baMdhana tathA (ya) kArmaNa zarIra baMdhana / pahale ke tIna zarIroM meM uttpatti ke samaya sarvabaMdha tathA bAda meM deza baMdha hotA hai| taijasa aura kArmaNa zarIra kI navIna utpatti na hone se unameM sadA dezabaMdha hI hotA hai| (6) saMghAta-jo nAma karma gRhIta aura grahyamANa zarIra pudgaloM ko paraspara sannihita kara vyavasthA se sthApita kara detA hai, vaha saMghAta nAma karma hai| yaha bhI pAMca zarIroM ke rUpa se pAMca bheda vAlA hotA hai| (7) saMhanana--zarIra kI haDDiyoM kI racanA vizeSa ko saMhanana kahate haiN| yaha racanA chaH prakAra kI hotI hai--(a) vajra RSabha nArAca saMhanana--jisa saMhanana meM donoM ora se markaTa baMdha dvArA jur3I huI do har3iyoM para tIsarI paTTa kI AkRti vAlI haDDI kA cAroM ora se veSTana ho aura jisameM ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI vajra nAmaka haDDI kI kIla ho| (ba) RSabha nArAca saMhanana-uparokta prakAra meM jaba vajra nAmaka haDDI kI kIla na ho| (sa) nArAca saMhanana--pahale prakAra meM jaba kIla aura veSTana paTTa bhI na ho| (da) ardha nArAca saMhanana--jaba eka ora markaTa baMdha ho aura dUsarI ora kIla ho| (ya) kIlikA saMhanana--jisameM haDDiyAM kevala kIla se jur3I huI ho tathA (pha) sevAJaka saMhanana-jisameM haDDiyAM, paryanta bhAga meM eka dUsare ko sparza karatI huI rahatI hai aura sadA cikane padArtha kI apekSA rakhatI haiN| () saMsthAna-zarIra ke AkAra ko saMsthAna kahate haiN| isake bhI cha: bheda haiM (a) samacaturasra saMsthAna, pAlathI mAra kara baiThane para AkAra cAra samakoNa ke samAna ho| (ba) nyagrodha parimaMDala saMsthAna -vaTa vRkSa kI taraha Upara se vistRta tathA nIce se saMkucita AkAra kA ho| (sa) sAdi saMsthAna-nAbhi se nIce kA bhAga pUrNa tathA Upara kA bhAga hIna ho| (da) kubja saMsthAna-hAtha, paira, gardana Adi ThIka ho lekina peTa-pITha Ter3he hoN| (ya) vAmana saMsthAna--peTa-pITha ke avayava ThIka ho laMkina hAtha paira Adi choTe hoN| tathA (pha) huMDaka saMsthAna-samasta avyaya ber3haba hoN| (E) varNa-mUla varNa pAMca kAlA, nIlA, lAla, pIlA, sapheda hI hote haiM, bAkI saba inake saMyoga se banate haiN| (10) gaMdha-jisa karma ke udaya se zarIra kI acchI yA burI gaMdha ho| yaha do prakAra kI hotI hai-surabhigaMdha tathA durabhigaMdha / (11) rasa-rasa bhI mUla rUpa se pAMca prakAra ke hote haiM tIkhA, kaDuA, kaSailA, khaTTA tathA mIThA / zeSa rasa inhIM ke saMyoga se banate haiN| (12) sparza--jisa karma ke udaya se zarIra meM komala rUkSa Adi sparza prApta ho| sparza ATha prakAra ke haiM--guru, laghu, mRdu, karkaza, zIta, USNa, snigdha aura rUkSa / (13) AnupUrvI jisa karma ke udaya se jIva vigrahagati se apane uttpatti sthAna para pahuMcatA hai| yaha nAma karma nAtha ke samAna hotA hai jisase idhara udhara bhaTakate hue baila ko iSTa sthAna para le jAyA jAtA hai| gati ke nAma meM hI isake cAra bheda hote haiN| (14) vihAyogati-jisa karma ke udaya se jIva kI gati (cAla) hAthI yA baila ke samAna zubha athavA UMTa yA gadhe ke samAna azubha hotI hai| isake do bheda haiM -zubha vihAyogati evaM azubha vihaayogti| 168
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha pratyeka prakRtiyAM nimnAnusAra hotI haiM (1) parAghAta--jisake udaya se jIva balavAnoM ke liye bhI ajeya ho| (2) ucchavAsa-jaba zvAsozvAsa labdhi se yukta ho| (3) Atapa-jaba jIva kA zarIra svayaM USNa na hokara USNa prakAza phailAtA ho| (4) udyota--jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zIta prakAza phailAtA hai| (5) agurulaghu jaba jIva kA zarIra na bhArI hotA hai aura na halkA arthAt santulita hotA (6) tIrthaMkara--jisa karma ke udaya se jIva tIrthaMkara pada pAtA hai| (7) nirmANa-jaba jIva ke zarIra ke sabhI aMga aura upAMga yathAsthAna vyavasthita hoN| (8) upaghAta--jisa karma ke udaya se jIva apane hI avayavoM se kleza pAtA hai jaise prati jihvA, cora dAMta, chaThI aMgulI Adi / trasadazaka kI dasa prakRtiyoM kA svarUpa nimna prakAra hai (1) trasa--jo jIva sardI-garmI se athavA apanA bacAva karane ke liye eka jagaha se dUsarI jagaha jAte haiM ve trasa kahalAte haiN| ekendriya ke sivAya sabhI trasa jIva hote haiN| (2) bAdara-jisa karma ke udaya se jIva bAdara arthAt sUkSma hote haiN| (3) paryApti--AhAra Adi ke liye pudgaloM ko grahaNa karane tathA unheM AhAra, zarIra Adi rUpa pariNamAne kI AtmA kI zakti vizeSa ko paryApti kahate haiN| yaha chaH prakAra kI hai--AhAra, zarIra, indriya, zvAsozvAsa, bhASA aura mana / (4) pratyeka jisa karma ke udaya se jIva meM pRthaka-pRthaka zarIra hotA hai| (5) sthira-jaba zarIra ke avayava sthira nizcala hote haiN| (6) zutra-nAbhi se Upara ke avayava jaba zutra hote haiN| (7) subhaga-jaba kisI upakAra yA sambandha ke binA hI jIva sabakA prItipAtra ho| (8) susvara--jaba jIva kA svara maghura aura prItikArI ho| (E) Adeya--jisa karma ke udaya se jIva kA vacana sarvamAnya ho| (10) yaza kIrti-jisa karma ke udaya se saMsAra meM jIva kI yaza-kIrti kA prasAra ho| sthAvaradazaka prakRtiyoM kA svarUpa ThIka trasadazaka kI prakRtiyoM ke viparIta hotA hai, jo isa prakAra haiM-(1) sthAvara (2) sUkSma (3) aparyApti (4) sAdhAraNa (5) asthira (6) azubha (7) durbhaga (8) duHsvara (6) anAdeya tathA (10) ayshkiirti| nAmakarma kI piMDa prakRtiyoM ke uttara bheda ginane para tirAnave prakRtiyAM hotI haiN| yoM nAma karma ke saMkSipta do bheda haiM--zubha tathA ashubh| zubha nAma karma ke baMdha-kAraNa haiM--(1) kAyA kI srltaa| (2) bhAva kI saralatA, (3) bhASA kI saralatA tathA (4) avisaMvAdana yoga-kathanI karanI ke bheda ko visaMvAdana kahate haiM aura avisaMvAdana kA artha hai ekruuptaa| zubha nAma karma meM tIrthaMkara 166
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma karma bhI sammilita haiM jise bAMdhane ke ye kAraNa ho sakate haiM--(1) arihaMta, (2) siddha, (3) pravacana, (4) guru, (5) sthavira, (6) bahuzruta aura (7) tapasvI meM bhakti bhAva rakhanA, inake guNoM kA kIrtana karanA tathA inakI sevA karanA (8) nirantara jJAna meM upayoga rakhanA, (6) niraticAra samyaktva dhAraNa karanA, (10) nirdoSa rUpa se jJAna Adi vinaya kA sevana karanA, (11) nirdoSa Avazyaka kriyA karanA, (12) mUla guNoM va uttara guNoM meM aticAra nahIM lagAnA, (13) sadA-saMvega bhAva aura zubha dhyAna meM lage rhnaa| (14) tapa karanA (15) supAtradAna denA (16) dasa prakAra kI vaiyAvRtya karanA (17) guru Adi kI samAdhi ho vaisA kAma karanA (18) navIna jJAna sIkhanA (16) zruta kA bahumAna karanA tathA (20) pravacana kI prabhAvanA krnaa| ____ azubha nAma karma ina kAraNoM se baMdhatA hai--(1) kAyA kI vakratA (2) bhASA kI vakratA (3) mana kI vakratA tathA (4) visaMvAdana yog| zubha nAma karma kA caudaha prakAra kA anubhAva hotA hai--(1) iSTa zabda (2) iSTa rUpa (3) iSTa gaMdha (4) iSTa rasa (5) iSTa sparza (6) iSTa gati (7) iSTa sthiti (8) iSTa lAvaNya (6) iSTa yazaHkIrti (10) iSTa utthAna balavIrya puruSAkAra parAkrama (11) iSTa svaratA (12) kAnta svaratA (13) priya svaratA tathA (14) manojJa svrtaa| azubha nAma karma ke anubhAva bhI caudaha prakAra ke haiM kintu inase viparIta hote haiN| donoM prakAra ke nAma karma kA anubhAva svataH bhI hotA hai tathA parataH bhI hotA hai| ___ gautra kI nIcoccatA maiM UMcA hUM yA nIcA hUM yaha bhedasthiti gautra karma ke prabhAva se hotA hai| isa karma ke udaya se jIva UMca-nIca zabdoM se sambodhita kiyA jAtA hai tathA jAti, kula Adi kI apekSA choTA bar3A kahA jAtA hai, gautra karma ko eka kuMbhakAra ke samAna kahA gayA hai| jaise kumhAra kaI ghar3oM ko isa taraha banAtA hai ki loga unakI prazaMsA karate haiM tathA kalaza mAna kara akSata candana se pUjA karate haiN| kintu vaha kaI ghar3e aise bhI banAtA hai jinameM madirA Adi bharI jAne ke kAraNa ve niMdha hote haiN| UMca-nIca ke bheda isI kuMbhakAra kI taraha gautra karma banAtA hai| ucca gautra ke udaya se jIva dhana, rUpa Adi se hIna hotA huA bhI UMcA mAnA jAtA hai aura nIca gautra ke udaya se dhana, rUpa Adi se sampanna hote hue bhI vaha nIca hI mAnA jAtA hai| jIva ucca gautra karma kA baMdha ATha prakAra ke mada (abhimAna) nahIM karane se karatA hai jo isa taraha haiM-(1) jAti kA mada. (2) kala kA mada, (3) bala kA mada (4) rUpa kA mada, (5) tapa kA mada, (6) zruta kA mada, (7) lAbha kA mada aura (8) aizvarya kA mada / isake viparIta jo ina AThoM sthitiyoM kA abhimAna karane vAlA hotA hai, vaha nIca gautra karma kA baMdha karatA hai| ucca yA nIca gautra kArmaNa zarIra nAma karma ke udaya se bhI ucca yA nIca gautra kA baMdha hotA hai| ucca gautra kA anubhAva ATha prakAra se hotA hai--(1) jAti viziSTatA (2) kula viziSTatA (3) bala viziSTatA (4) rUpa viziSTatA (5) tapa viziSTatA (6) zruta viziSTatA (7) lAbha viziSTatA aura (8) aizvarya vishisstttaa| yaha anubhAva svataH bhI hotA hai tathA parataH bhii| eka yA aneka bAhya dravya Adi rUpa pudgaloM kA nimitta pAkara jIva ucca gautra karma bhogatA hai| rAjA Adi viziSTa puruSoM dvArA apanAye jAne se nIca jAti aura kula meM utpanna huA puruSa bhI jAti--kula sampanna kI taraha 200
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA jAtA hai| divya phalAdi ke AhAra rUpa pudgala pariNAma se bhI jIva ucca gautra karma kA bhoga karatA hai| isI prakAra svAbhAvika pudgala pariNAma ke nimitta se bhI jIva ucca gautra karma kA anubhava karatA hai / jaise kisI ne akasmAt bAdaloM ke Ane kI bAta kahI aura saMyogavaza bAdaloM ke A jAne se bAta mila gii| yaha parataH anubhAva huA / ucca gautra karma ke udaya se viziSTa jAti kula Adi kA bhoga karanA - yaha svataH anubhAva hai / nIca gautra karma kA vedana jIva nIca karma kA AcaraNa, nIca puruSa kI saMgati ityAdi rUpa eka yA aneka pudgaloM kA sambandha pAkara karatA hai| jAtivanta aura kulIna puruSa bhI adhama jIvikA calA kara yA dUsarA nIca kArya karake nindanIya ho jAtA hai| pudagala pariNAma tathA svAbhAvika pudgala pariNAma bhI nIca gautra karma kA parataH anubhAva prApta hotA hai / nIca gautra karma ke udaya se jAtihIna kulahIna Adi honA svataH anubhAva hai| avarodhI antarAya merA anubhava hai ki antarAya karma dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya Adi zaktiyoM ko avaruddha banAkara unakI ghAta karatA hai| mere dAna, lAbha Adi kAryoM meM jo bAdhAeM tathA rukAvaTeM AtI haiM, ve isI karmodaya ke kAraNa AtI haiN| isa karma ko bhaMDArI ke samAna mAnA gayA hai ki rAjA koI puraskAra dene kI AjJA de de kintu bhaMDArI ke viruddha hone se vaha AjJA kAryAnvita na ho sake aura yAcaka ko khAlI hAtha lauTanA par3e / rAjA kI icchA ko bhI bhaMDArI saphala nahIM hone detaa| isI prakAra jIva rAjA hai, dAna dene kI usakI icchA hai, sAdhana bhI usake pAsa hai kintu bhaMDArI ke samAna yaha antarAya karma usameM rukAvaTa DAla detA hai| aura jIva vivazatAvaza hokara kucha bhI nahIM kara pAtA hai / antarAya karma ke pAMca bheda batAye gaye haiM (1) dAnAntarAya--dAna kI sAmagrI taiyAra hai, guNavAna pAtra AyA huA hai, dAtA dAna kA phala bhI jAnatA hai phira bhI isa karma ke udaya se jIva ko dAna karane kA utsAha nahIM hotA yA dAna ke bIca meM koI avarodha khar3A ho jAtA hai| yaha dAnAntarAya kA kuprabhAva hotA hai / (2) lAbhAntarAya - - yogya sAmagrI ke rahate hue bhI jisa karma ke udaya se abhISTa vastu kI prApti nahIM hotI, vaha lAbhAntarAya karma hai| lAbha pAne ke bIca meM rukAvaTa A jAtI hai aura lAbha nahIM miltaa| (3) bhogAntarAya--tyAga, pratyAkhyAna ke na hote hue tathA bhogane kI icchA rahate hue bhI jisa karma ke udaya se jIva vidyamAna svAdhIna bhoga sAmagrI kA kRpaNatAvaza yA anya bAdhA se bhoga na kara sake, vaha bhogAntarAya karma hai / (4) upabhogAntarAya -- jisa karma ke udaya se jIva tyAga pratyAkhyAna na hote hue tathA upabhoga kI icchA rahate hue bhI vidyamAna svAdhIna upabhoga sAmagrI kA kRpaNatAvaza yA anya bAdhA se upabhoga na kara sake, vaha upabhogAntarAya karma hai| (5) vIryAntarAya - zarIra niroga ho, taruNa avasthA ho, bala kA bhI saMyoga ho phira bhI jisa karma ke udaya se jIva prANazakti rahita hotA hai tathA sattvahIna kI taraha pravRtti karatA hai, vaha 201
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIryAntarAya karma hai| isake tIna bheda batAye gaye haiM- (a) bAla vIryAntarAya--samartha hote hue aura cAhate hue bhI jisake udaya se jIva sAMsArika kArya nahIM kara sake, vaha bAla vIryAntarAya karma hai| (ba) paMDita vIryAntarAya--samyaka dRSTi sAdhu mokSa kI cAha rakhatA huA bhI jisa karma ke udaya se jIva mokSa-prApti ke yogya, kriyAeM na kara sake. vaha paMDita vIryAntarAya hai| (sa) bAla-paMDita vIryAntarAya-dezavirati rUpa zrAvaka dharma kI ArAdhanA kI cAha rakhate hue bhI jisa karma ke udaya se jIva zrAvaka kI kriyAoM kA pAlana na kara sake, vaha bAla-paMDita vIryAntarAya karma hai| antarAya karma kI sthiti jaghanya antarmuhurta tathA utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai| antarAya karma ke baMdha ke bhI pAMca hI kAraNa haiM -(1) dAna meM antarAya yA bAdhA DAlanA (2) lAbha meM bAdhA DAlanA (3) bhoga meM bAdhA DAlanA (4) upabhoga meM bAdhA DAlanA tathA (5) vIrya-prANa zakti meM bAdhA ddaalnaa| antarAya kArmaNa zarIra prayoga nAma karma ke udaya se bhI jIva antarAya karma bAMdhatA hai| antarAya karma kA anubhAva bhI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga tathA vIrya meM vighna bAdhA hone rUpa pAMca prakAra kA hai| yaha anubhAva svataH bhI hotA hai tathA parataH bhii| parataH anubhAva pudgala nimitta, pudgala pariNAma tathA svAbhAvika pudgala pariNAma se hotA hai to svataH anubhAva antarAya karma ke udaya se dAna, bhoga Adi meM antarAya rUpa phala ke bhogane se hotA hai| jo jaisA karatA hai, vaisA bharatA hai| maiM anubhava karatA hUM ki saMsAra meM aSTa karmoM kA svacAlita zAsana itanA santulita evaM suvyavasthita hai ki kahIM koI vyavadhAna utpanna nahIM hotA hai, balki yaha zAsana samatA-bhAva kA pratIka bhI hai jahAM kisI ke sAtha pakSapAta yA bhedabhAva hone kI koI saMbhAvanA hI nahIM hai| jo jaisA karatA hai, vaisA bharatA hai| karane ke vakta vaha svataMtra hotA hai kintu bharane (phala bhoga ke samaya) ke vakta bhare binA kisI hAlata meM chuTakArA nahIM hotA yAni ki usa bharane meM kisI kI koI madada bhI nahIM cltii| svayaM karo--yaha puruSArtha kA viSaya hai aura svayaM hI bhogo--ise bhAgya bhI mAna sakate haiM kyoMki karmavAda kA yaha siddhAnta bhAgya aura puruSArtha kA sundara samanvaya hai tathA vikAsa ke liye isameM vizAla kSetra hai| karmoM kI saphalatA ke sambandha meM mujhe ve Apta vacana yAda Ate haiM jinameM kahA gayA hai ki prANiyoM ke sabhI anuSThAna phala sahita hote haiN| phala bhoga kiye binA unase chuTakArA nahIM hotA kyoMki ve karma apanA phala avazya dete haiN| jaise saMdhimukha para corI karate hue pakar3A gayA cora apane caurya kArya se duHkha pAtA hai, vaise hI yahAM aura paraloka meM jIva svakRta karmoM se hI duHkha bhogate haiN| phala bhoge binA kRta karmoM se mukti nahIM ho sakatI hai| yaha AtmA apane karmo ke anusAra kabhI devaloka meM kabhI naraka meM aura kabhI asuroM meM Adi vibhinna yoniyoM meM utpanna hotI rahatI hai| pApI jIva kA duHkha na jAti vAle baMTA sakate haiM aura na mitra loga hii| putra evaM bhAI baMdhu bhI usake duHkha ke bhAgIdAra nahIM hote| kevala pApa karane vAlA akelA hI duHkha bhogatA hai kyoMki karma kartA hI ke sAtha jAte haiN| dvipada, catuSpada, kSetra, ghara, dhana, dhAnya ina sabhI ko yahIM chor3akara paravaza ho yaha AtmA apane karmoM ke sAtha paraloka meM jAtI hai aura vahAM apane karmoM ke anusAra acchA yA burA bhava prApta karatI hai| 202
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM samajha gayA hUM ki AThoM karmoM ke baMdha ke kauna-kaunase kAraNa hai aura unheM jAnakara yaha bhI samajha gayA hUM ki kisa prakAra maiM ina kAraNoM ko rokane meM samartha hUM ? yahI sAmarthya mujhe AThoM karmoM se vilaga kara sakatA hai| yadi maiM karmoM ke baMdha ko hI rokane laga jAUM to phira ye karma merA kucha bhI nahIM bigAr3a skeNge| taba maiM apanI saMvara sAdhanA ke mAdhyama se Ate hue karmoM ko roka sakUMgA to pahale ke baMdhe hue karmoM ko kSaya karane kI dizA meM bhI apane puruSArtha ko lagA sakUMgA / isa kramika prakriyA kI saphalatA ke sAtha maiM AzA kara sakatA hUM ki eka dina maiM apanI baddha AtmA ko buddha tathA siddha bhI banA sakUMgA / maiM jAna gayA hUM ki sAmAnya rUpa se Ayu karma ke sivAya sabhI sAtoM karmoM kA baMdha eka sAtha hotA hai / inake krama kA kAraNa yaha hai-- jJAna aura darzana jIva ke svatatva rUpa haiM kyoMki inake binA jIvatva kI utpatti hI nahIM hotI hai| jIva kA lakSaNa cetanA upayoga hai aura upayoga jJAna-darzana rUpa hotA hai| jJAna aura darzana meM bhI jJAna pradhAna hai| jJAna se hI vaicArikatA jAgatI hai tathA labdhiyAM prApta hotI haiM aura jisa samaya jIva sakala karmoM se mukta ho jAtA hai taba vaha jJAnopayoga vAlA hI ho jAtA hai| isI kAraNa jJAna ke Avaraka karma ko pahale krama para rakhA gayA hai| jJAnopayoga se girA huA jIva darzanopayoga meM sthita hotA hai ataH dUsarA krama darzanAvaraNIya karma kA hai| ye donoM karma apanA phala dete hue yathAyogya sukha - duHkha rUpa vedanIya karma meM nimitta hote haiM, isaliye isakA tIsarA krama hai| vedanIya karma dRSTa vastuoM ke saMyoga meM sukha tathA aniSTa vastuoM ke saMyoga meM duHkha utpanna karatA hai jisake kAraNa rAga aura dveSa ke bhAva paidA hote haiN| ye rAga aura dveSa ke bhAva hI moha ke kAraNa haiM, ataH cauthe krama para mohanIya karma rakhA gayA hai| mohanIya karma se mUr3ha hue prANI mahAraMbha, mahAparigraha Adi meM Asakta hokara naraka Adi kA AyuSya bAMdhate haiM isaliye bAda meM Ayu karma kA krama hai| Ayu karma ke bAda nAma va gautra kI racanA hotI hai tathA antarAya kI sthiti paidA hotI hai| ataH isa kramikatA ke anusAra hI AThoM karmoM kA krama hai| maiM yaha bhI jAna gayA hUM ki merI AtmA ko janma-maraNa ke cakra meM ghumAne vAlA karma hI hai / yaha karma mere hI atIta ke kAryoM kA avazyaMbhAvI pariNAma hai| jIvana kI vibhinna paristhitiyoM kA karma hI pradhAna kAraNa hai / merI vartamAna avasthAeM kisI bAhya zakti kI banAI huI yA dI huI nahIM haiN| yaha pUrva janma yA vartamAna janma meM mere hI kiye hue karmoM kA phala hai| maiM jo kucha bhI abhI ghaTita hote hue dekhatA hUM, vaha merI hI kisI antaraMga avasthA kA pariNAma hotA hai| maiM jo kucha pAtA hUM, vaha merI hI apanI khetI kA phala hai ! maiM jaisA botA hUM, vahI kATatA huuN| yA yoM kahUM ki maiMne jaisA kiyA hai, vaisA bharatA hUM aura jaisA abhI karatA hUM, vaisA Age bhruuNgaa| maiM hI apane banane vAle bhAgya kA niyantA huuN| maiM jaba apane bhAgya ko doSa detA hUM to yaha bhI mujhe samajhanA cAhiye ki vaha doSa merA hI hai| isa samajha se mere bhItara yaha jJAna jAgegA ki mujhe jaisA Age apanA bhAgya * cAhiye, vaisA hI puruSArtha maiM Aja kruuN| maiM pUrNa rUpa se svataMtra hUM ki maiM apane bhAgya ko Aja kisa rUpa meM ddhaaluuN| aSTa karmoM ke isa vizleSaNa ne mujhe jagA diyA hai ki maiM apanI ajJAnatA ko samApta karUM, apane puruSArtha ko kriyAzIla banAUM tathA apanI svarUpa vikRti ko parimArjita karane lguuN| maiM apane mana, vacana tathA karma kI tucchatA - hInatA ko samajheM, usase apane Apako lajjita anubhava karUM evaM tucchatA ke sthAna para udAratA va uccatA kI pratiSThA karane ke satprayAsa meM saMlagna bana jaauuN| maiM jAna gayA hUM ki yaha tucchatA dharmArAdhanA meM pravRtti karane se hI miTa skegii| saMsAra ke sabhI prANiyoM 203
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prati jo merI hIna-bhAvanA hai, vaha svArthavaza hai aura jaba dharma kI saccI ArAdhanA se svArthapUrNa merA, mamatva ghaTegA, to merI AntarikatA meM sabake prati udAra bhAva kA saMcAra hogaa| yaha udAra-bhAva eka ora merI tyAga vRti ko ubhAregA to dUsarI ora mere tyAga ko dUsare prANiyoM ke prati sahAnubhUti evaM sahayoga ke rUpa meM niyojita karane kI preraNA pradAna kregaa| merA tyAga bhAva jitane aMzoM meM prabalatA grahaNa karatA jAyagA, lokopakAra evaM loka kalyANa meM merI vRtti aura pravRtti gaharI hotI jaaygii| - merA anubhava hai ki jaba maiM lokopakAra ke kAryoM meM tallIna hotA jAUMgA to merA 'maiM' virATa svarUpa letA jAyagA. taba 'maiM' mAtra 'maiM' meM hI sImita nahIM raha jAUMgA balki merA 'maiM: sampUrNa vizva meM vistRta ho jAyagA tathA sampUrNa prANiyoM kI AtmAoM ke sAtha maMtrI bhAva meM samA kara ekAkAra-sA ho jaaygaa| vaha merI hIna bhAvanA ke visarjana kI avasthA hogii| AtmIya samAnatA kA saMdeza merI gUr3ha vaicArikatA jaba karma siddhAnta ke marma meM gahare paiThatI hai to merA yaha anubhava hotA hai ki isa siddhAnta ke sAtha hI AtmAoM kI samAnatA tathA mahAnatA kA sandeza jur3A huA hai| merI anubhUti spaSTa hotI hai ki merI AtmA kisI rahasyapUrNa zaktizAlI vyakti kI zakti yA icchA ke adhIna nahIM hai evaM apane saMkalpoM tathA apanI abhilASAoM kI pUrti ke liye mujhe kisI kA bhI daravAjA khaTakhaTAne kI jarUrata nahIM hai| apane pApoM kA nAza karane ke liye aura apane utthAna ke liye mujhe kisI bhI zakti ke Age na to dayA kI bhIkha mAMgane kI AvazyakatA hai aura na hI usake Age rone yA gir3agir3Ane kI AvazyakatA hai| mere sAmane karmavAda kA yaha maMtavya sApha ho jAtA hai ki saMsAra kI sabhI AtmAeM eka samAna haiM tathA sabhI AtmAoM meM eka samAna hI zaktiyAM rahI huI haiN| isa saMsAra meM sabhI AtmAo ke bIca meM jo bheda-bhAva dikhAI detA hai, vaha unakI mUla zaktiyoM ke kAraNa nahIM apitu una zaktiyoM ke nyUnAdhika vikAsa ke kAraNa hai| yaha vikAsa apane apane puruSArtha para nirbhara hotA hai| Atmika vikAsa kI carama sImA kA bhI mujhe jJAna ho gayA hai ki maiM AtmA hUM aura mujhe paramAtmA bananA hai| AtmA aura paramAtmA kI sthiti ke bIca jo antara hai vahI karmoM ke AvaraNa haiN| karmoM ke ina bAdaloM ko agara maiM chAMTakara haTA dUM to phira merI AtmA rUpa sUrya ko prakaTa hone se kauna roka sakatA hai ? yaha sUrya rUpa hI siddha rUpa kA pratIka hai| Aja merI Atma-zaktiyAM vibhinna karmoM se AvRtta banI huI haiM, avikasita haiM evaM parigraha se mUrchAgrasta haiN| mujhe apane hI Atmabala ko vikasita banAkara apanI ina zaktiyoM kA vikAsa karanA hai| isI vikAsa ke sarvocca zikhara para pahuMca kara maiM paramAtma-svarUpa ko prApta kara sakatA huuN| apane isa pUrNa vikAsa ke lakSya ko sthira banAne meM mujhe karmavAda se hI apUrva preraNA milatI hai| maiM mahasUsa karatA hUM ki anya prANiyoM ke samAna merA jIvana bhI vighna-bAdhAoM, duHkhoM va ApattiyoM se bharA huA hai| jaba ye mujhe ghera letI haiM to maiM ghabarA uThatA hUM aura merI buddhi asthira bana jAtI hai| maiM do pAToM ke bIca meM phaMsa jAtA hUM kyoMki eka ora to bAhara kI pratikUla paristhitiyA~ muMha bAe khar3I hotI haiM, to dUsarI ora cintita va tanAvagrasta banakara maiM apanI antaraMga avasthA ko 204
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI bigAr3a letA huuN| pariNAmasvarUpa pratikUla paristhitiyoM se saphala saMgharSa karane kA merA santulana bhI bigar3a jAtA hai| aisI durbala banI manodazA meM bhUla para bhUla karate hue cale jAnA jaise merA svabhAva bana jAtA hai / aisI avasthA meM kabhI-kabhI hatAzA mujhe itanI burI taraha se jhakajhora DAlatI hai ki maiM apane hAthoM meM liye hue satkArya ko chor3a baiThatA huuN| jaba duHkhoM kA krama cala par3atA hai to maiM apanA dhIraja bhI chor3a baiThatA hU~ aura rone-cillAne laga jAtA huuN| usa dabI huI vicAra sthiti meM maiM yahI samajhane laga jAtA hU~ ki bAhya nimitta hI mujhe duHkha dene vAle haiN| isIliye maiM bAhya paristhitiyoM tathA unake nimitta banane vAle vyaktiyoM ko kosatA aura doSa detA huuN| isa sambandha meM maiM aba samajha gayA hU~ ki yaha vyartha kA doSAropaNa mujhe vyartha ke kleza meM phaMsA detA hai aura usa rUpa meM maiM apane liye vyartha hI meM eka naye duHkha ko khar3A kara letA huuN| isa prakAra kI vizRMkhalita manaHsthiti meM yaha karmavAda kA siddhAnta merA saccA zikSaka bana jAtA hai aura mujhe pathabhraSTatA se bacAtA hai ki he Atman, tU apanA bhrama chor3a de aura isa satya ko samajhale ki tU hI apane bhAgya kA praNetA hai| sukha aura duHkha tere apane hI kiye hue haiN| koI bhI bAhya zakti na tujhe sukhI banA sakatI hai aura na duHkhii| jaise vRkSa ke astitva kA mUla kAraNa bIja hotA hai tathA pRthvI, pavana, pAnI to usake nimitta mAtra hote haiN| usI prakAra duHkha kA bIja tere apane pUrvakRta karmoM meM rahA huA hai aura ye bAhya vyakti yA sAdhana to nimitta mAtra haiN| na inako klezita kara aura na svayaM klezita bana / apanI Atmazakti ko hI jagA ki vaha usa bIja ko samApta kara de--phira koI duHkha nahIM raha jaayegaa| yaha zikSA aura cetAvanI jaba mujhe karmavAda ke siddhAnta se milatI hai taba maiM sAvadhAna ho jAtA hU~ aura apane vizvAsa ko dRr3ha banA letA huuN| taba duHkha aura vipatti ke samaya merA Akula vyAkula honA ghaTa jAtA hai aura viveka bhI jAgatA rahatA hai| phira maiM apane duHkhoM ke ke liye na dasaroM ko doSa detA haiM aura na unheM klezita karatA haiN| maiM taba apane Apako nirAzA ke aMdhakAra meM Dabane se bhI bacA letA huuN| mujhe duHkhoM ko sahane kI aisI zakti mila jAtI hai ki duHkha ke pahAr3a TUTa par3eM taba bhI maiM apane hRdaya kI zAnti tathA baddhi kI sthiratA ko banAye rakhatA haiM aura pratikala paristhitiyoM kA dhairya ke sAtha sAmanA karane meM kuzala bana jAtA huuN| purAnA karja cukAne vAle kI taraha maiM zAnta se karmoM kA RNa cakAtA hU~ tathA karma-phala ko usI zAnta bhAva se saha letA hai| apanI pratyakSa bhala se hone vAlI bar3I se bar3I hAni ko jisa prakAra maiM zAnta bhAva se saha letA hU~, vahI sahanazIlatA maiM karma phala bhogane meM bhI sthira rakha letA huuN| phira apane bhUtakAla ke anubhavoM se maiM apane bhaviSya-nirmANa ke prati sajaga bana jAtA haiN| isa prakAra sakha aura saphalatA meM saMyata rahane kI majhe aisI zikSA milatI hai ki maiM apanI AtmA ko kisI bhI paristhiti meM aniyaMtrita. ucchaMkhala yA udaMDa bana jAne se bacA letA huuN| AtmAoM kI samAnatA ke saMdarbha meM maiM yaha samajha gayA hU~ ki maiM vikAsa kI isa prakriyA meM svayaM ghaniSThatA se juDUM tathA apane samparka meM Ane vAle sabhI prANiyoM ko bhI isa prakriyA se jur3ane kI anupreraNA duuN| A tucchatA banAma puruSArtha tucchatA aura hInatA usa manaHsthiti kA nAma hai, jaba manuSya meM amuka-amuka kArya karane kI zakti to nahIM hotI, kintu vaha vaisI zakti kA apane meM sadbhAva mAna kara ahaMkAra se bhara jAtA hai| usakA ahaMkAra thothA hotA hai aura thothA caNA, bAje ghaNA kI ukti ke anusAra usakI vaha 205
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tucchatA usake mana, usakI vANI tathA usake karma se barAbara phUTatI rahatI hai| vaha dUsaroM ko hIna isaliye samajhane laga jAtA hai ki vaha svayaM hInamanyatA se grasta ho jAtA hai| aisI tucchatA aura hInatA usakI vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM praveza pAkara svArtha, mamatva tathA pramAda ko ukasAtI hai aura use Atma-vimukha banA detI hai| usa samaya usakA puruSArtha bhI zithila aura malina bana jAtA hai| isa rUpa meM tucchatA kI vRtti tathA puruSArtha vRtti paraspara virodhI hotI hai| tucchatA banI rahegI to Atma puruSArtha jAgRta nahIM banegA aura jaba Atma puruSArtha jAga jAyegA to phira tucchatA Thahara nahIM skegii| usake sthAna para udAratA aura uccatA kA avazya hI vistAra hone lgegaa| isa kAraNa mana, vANI tathA karma kI tucchatA ko miTAnA hai to apane Atma puruSArtha ko jagAnA hI hogaa| aisA jAgRta banA Atma puruSArtha sabase pahale Atma svarUpa ke sAtha baMdhe hue karmoM ke kSayopazama ke satprayAsa meM hI juttegaa| ___ maiM tucchatA evaM hInatA ke ochepana meM bhaTakatA huA apane mana, vacana tathA karma kI nIca kriyAoM ko bhugata cukA hUM kyoMki ve kriyAeM apane sAthiyoM ko chedane, bhedane aura paritApa upajAne vAlI hI adhika hotI thii| usa samaya kI apanI manodazA ko Aja jaba yAda karatA hUM to mahasUsa hotA hai ki maiM apanI sAmAnya kArya sthiti se bhI kitanA nIce gira gayA thA aura vyartha meM hI naye-naye karmoM kA baMdha kara letA thaa| aba unhIM karma-baMdhoM ko tor3ane ke liye maiM kaThina puruSArtha karanA cAhatA huuN| vicAroM kI isa avasthA meM mere mana meM eka zaMkA paidA hotI hai ki jaba pUrvakRta karmAnusAra hI jIva ko sukha-duHkha hote haiM tathA kiye hue karmoM ko bhoge binA AtmA kA chuTakArA bhI saMbhava nahIM hai to sukha prApti tathA duHkha nivRtti ke liye mere dvArA prayala kiyA jAnA kyA vyartha nahIM hogA? bhAgya-phala ko rokA nahIM jA sakatA to puruSArtha kI AvazyakatA hI kahAM raha jAtI hai? kyA isa dhAraNA ko lekara koI bhI puruSArtha vimukha nahIM hogA? ina prazno ke sAtha hI merA cintana calatA hai ki honA hai so honA hai tathA honI ko TAla nahIM sakate haiM to kisI bhI prakAra ke prayatna yA puruSArtha ke liye kahAM sthAna raha jAtA hai ? kintu Apta vacana merI zaMkA kA samyak samAdhAna karate haiM aura maiM puruSArtha kI prakriyA ko bhalI-bhAMti jAna aura mAna letA huuN| yaha sahI hai ki acchA yA burA koI bhI karma binA phala bhoga diye naSTa nahIM hotaa| jo patthara hAtha se chUTa gayA hai usako vApisa nahIM lauTAyA jA sakatA hai| parantu jisa prakAra sAmane se vega-pUrvaka AtA huA patthara pahale vAle patthara se TakarAkara usake vega ko roka detA hai yA usa kI dizA ko badala detA hai, ThIka isI prakAra kiye hue zubhAzubha karma Atma pariNAmoM kI tIvratA yA mandatA ke anupAta se nyUna yA adhika zakti vAle ho jAte haiM, dUsare rUpa meM badala jAte haiM aura kabhI-kabhI niSphala bhI ho jAte haiN| karma kI eka nikAcita avasthA hI aisI hotI hai, jisa meM karmAnusAra avazya phala bhoganA par3atA hai| zeSa avasthAe~ Atma-pariNAmAnusAra parivartanazIla hotI haiN| abhiprAya yaha hai ki puruSArtha parivartana lA sakatA hai tathA karma kI prakRti, sthiti aura anubhAga ko badala sakatA hai| puruSArtha ke prabhAva se karmoM kI sArI avasthAeM parivartita ho sakatI hai eka mAtra nikAcita avasthA hI aprabhAvita rahatI hai| Atma puruSArtha ke bala para eka karma ko dUsare karma meM badalA jA sakatA hai| lambI sthiti vAle karma choTI avadhi kI sthiti meM tathA tIvra rasa vAle karma mandarasa meM pariNata kiye jA sakate haiN| kaI karmoM kA vedana vipAka se na hokara pradezoM se hI ho jAtA hai| ataH karmavAda kA siddhAnta isa AtmA 206
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko puruSArtha se vimukha nahIM banAtA, balki usake puruSArtha ko jagAtA hai ki usa puruSArtha kI kaThoratA ke bala para pUrva kRta karmoM ke svarUpa ko parivartita kara sakate haiN| naye karma bAMdhane kI dRSTi se puruSArtha hI zata-pratizata mUla kAraNa hotA hai / saMvara kI sAdhanA ko sudRr3ha banA leN| pratyeka sthiti puruSArtha to karanA hI cAhiye kintu yadi puruSArtha saphala nahIM hotA hai to dhairya dhAraNa kara socanA cAhiye ki vahAM karma kI prabalatA yA nikAcitatA hai / kintu puruSArtha usa sthiti meM bhI vyartha nahIM hotA hai, kyoMki usake prabhAva se zeSa karma to choTe aura halke ho hI sakate haiN| isa sampUrNa viSaya ko cintana meM lekara maiM dRr3hatApUrvaka saMkalpita ho jAtA hUM ki satpuruSArtha ko maiM sarvopari hI mAnUMgA / merI mAnyatA dRr3ha ho gaI hai ki Atma puruSArtha kI prakriyA eka ora merI tucchatA evaM hInatA kI vRttiyoM ko udAratA aura uccatA meM parivartita karegI to dUsarI ora mere adhikAMza pUrva kRta karmoM ko choTe aura halke rUpa meM bhI parivartita kara degii| isa kAraNa satpuruSArtha kA patha hI mere liye sAdya taka pahuMcAne vAlA patha hai / mujhe samajhanA haiM ki merA yaha puruSArtha kyA aura kaisA hogA tathA vaha merI Atma vikAsa kI mahAyAtrA ke sAtha kaise jur3A huA raha sakegA ? yaha satya hai ki mere Atma puruSArtha kA carama sAdhya apanI AtmA ko sarvathA karma baMdhana se mukta evaM rahita banA denA hai aura karma baMdhana ko kSaya karane kA mArga hai zrutadharma aura cAritradharma kA puruSArtha, yahI mukti kA mArga hai| kintu apane carama sAdhya ko dRSTi meM rakhate hue usa dizA meM apane puruSArtha kA prAraMbha to apanI naI DhalI kriyAoM ke sAtha hI karanA hogaa| jaba mujhe karma baMdha ke kAraNoM kA jJAna ho gayA hai to mere puruSArtha kA pahalA caraNa yahI hogA ki maiM una kAraNoM kA nirodha karUM yAne ki apanI kriyAoM ko isa nayepana meM DhAlUM jo pApa prabhAva se mukta raheM / merI naI kriyAeM sva-para kalyANa kI preraka kriyAeM honI cAhiye / kyoMki sva-kalyANa kI prakriyA meM kucha puSTatA Ane para para- kalyANa kI ora pravRtti hotI hai aura usa pravRtti kI pragAr3hatA ke sAtha sva-kalyANa svayaM sarala banatA jAtA hai / sva-para kalyANa taba abhinna ho jAte haiM / lokopakAra se mahAnatA eka ajJAna yA niSkriya vyakti to lokopakAra ko samajhegA hI kyA ? lokopakAra kI tarapha abhiruci usa vyakti kI hogI, jisakA jJAna itanA vikasita ho gayA hai ki apane jIvana ko ahiMsA ke AcaraNa meM DhAlane kA upakrama kara sake tathA jisakI kriyAzIlatA itanI sajaga ho gaI hai jo parahita se Upara sva-svArthoM ko uThane nahIM de| isakA artha hI yaha hogA ki apane jIvana meM sAmAnya-sA vikAsa ho jAne ke bAda sabase pahale anya prANiyoM ke liye saMvedanA prApta ho jAtI hai| kyoMki sujJatA ke sAtha saMvedanazIlatA bar3hatI hI hai aura jaba saMvedanazIlatA bar3hatI hai to vyakti zubha kriyAoM meM adhikAdhika pravRtti karanA AraMbha kara detA hai| isa prakriyA kA maiM yaha abhiprAya samajhatA hUM ki maiM saMsArI jIvoM kI sthiti tathA apanI AtmA kI avasthA ko jAnakara sujJa banUM aura nizcita hai ki merI sujJatA merI saMvedanazIlatA ko ubhAregI evaM vastutaH mere puruSArtha ko ubhAregI ki maiM dUsare prANiyoM ke duHkha dUra karane evaM unheM sukhI banAne meM prayatnazIla bnuuN| jaba maiM aisA karane lagUMgA / to maiM ahiMsaka bnuuNgaa| maiM dUsaroM ke hita meM apane parigraha kA tyAga karUMgA, taba maiM pahale aparigrahavAdI, taTastha evaM niSkAma banane lagUMgA / maiM 207
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaH kAyA ke samasta jIvoM kI rakSA meM udAra banUMgA to pahale merI hI AcAra-vicAra sambandhI vizRMkhalatAeM dUra hogI aura maiM satya-darzana ke samIpa pahuMcane lguuNgaa| isakA yaha spaSTa artha hai ki dUsare prANiyoM ko kama yA jyAdA lAbha pahuMce parantu mujhe to atyadhika lAbha milegaa| merA vizvAsa hai ki sumaryAdita lokopakAra kI vizuddha bhAvanA hI mujhe mahAn banA sakatI hai| lokopakAra kA kSetra itanA vyApaka aura itane prabhAva vAlA hotA hai ki bAhara ke saMsAra meM bhI acchAI phailatI hai aura bhItara ke Antarika saMsAra meM bhI nita naye-naye AtmIya guNoM kA vikAsa hotA huA calA jAtA hai| lokopakAra kI mahattA ko samajhane ke liye maiM zrAvaka ke pahale aNuvrata ahiMsA kA hI udAharaNa duuN| zrAvaka sthUla hiMsA kA tyAga karatA hai aura sAdhu sampUrNa hiMsA kA / zrAvaka ke hiMsA tyAga kA svarUpa kyA ? aparAdhI ko chor3a zeSa dvindriya Adi trasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA kA do karaNa tIna yoga se tyaag| isa ahiMsA aNuvrata ko grahaNa kara zrAvaka to zubhatA prApta karegA, kintu isa hiMsA-tyAga kA sIdhA lAbha kinako prApta hogA? una dvindriya Adi trasa jIvoM ko yadi zrAvaka pahalA aNuvrata grahaNa nahIM karatA to ve jIva usake hAthoM prANaghAta paate| isakA artha yaha lIjiye ki para kalyANa ke sAtha hI, balki usakI sAdhanA se hI sva-kalyANa kI sAdhanA saMbhava banatI hai| ataH Atma kalyANa ke nAma para lokopakAra ko alaga nahIM kiyA jA sakatA hai balki lokopakAra ko gaharA banAte jAne para hI sva-kalyANa kA mArga sugama banatA jAtA hai| ___ vyakti samAja meM rahatA hai aura na kevala anya vyaktiyoM ke balki pazu pakSiyoM Adi sthUla pI. pAnI Adi sakSma prANiyoM ke bhI samparka meM vaha rAta-dina AtA hai| isa daSTi se vyakti kA na sAmAjika savyavasthA ko bala dene vAlA ho yaha Avazyaka hai| vyakti ke jIvana meM sadhAra kA pahalA dRSTikoNa isI Azaya kA rahatA hai| isI tathya ko isa bhASA meM bhI kaha sakate haiM ki samyaka loka kalyANa kI uccatama sAdhanA meM hI Atma-kalyANa kI utkRSTatA bhI samA jAtI hai aura jo jitanA bar3A lokopakArI ho jAtA hai, vaha utanA hI mahAn bhI kahalAtA hai| kyoMki zrAvaka sthUla hiMsA kA hI tyAga karatA hai usakA vrata choTA vrata (aNuvrata) kahalAtA hai kintu sAdhu sampUrNa hiMsA kA tyAga karake sabhI sthUla evaM sUkSma prANiyoM (chaH kAyA) kA rakSaka bhI banatA hai, ataH unakA vrata mahAvrata kahalAtA hai| to yaha 'aNu' aura 'mahA' isI satya para bane haiM ki ApakA loka kalyANa kA kSetra kahAM taka vistAra pA gayA hai ? isa prakAra maiM samajha gayA hUM ki merI mahAnatA kA mArga loka kalyANa ke aharniza prayAsoM meM sannihita hai| sva-para kalyANa kI zubha pravRtti mere Atma svarUpa ke sAtha zubha karmoM ko saMlagna kregii| zubha karmoM ke phalodaya se zubha saMyogoM kI prApti hogI, jinakI sahAyatA se merI AtmavikAsa kI mahAyAtrA AsAna bana jaaygii| pApa kI taraha puNya bhI karma puMja hI hotA hai, lekina pApa karmoM ke phala se duryoga milate haiM aura puNya karmoM ke phala se zubha sNyog| sAdhya taka pahuMcane ke liye zubha saMyogoM kI bhI AvazyakatA hotI hai| jaise mArga meM AI huI nadI ko pAra karanI hai to nAva kI jarUrata hogii| yadyapi usa kinAre para pahuMca jAne ke bAda nAva bhI chor3anI par3egI, phira bhI kinAre taka pahuMcane ke liye nAva kI sahAyatA anivArya hai| vaise hI puNya karma mokSa taka pahuMcAne meM nAva ke samAna sahAyaka hotA hai| isa rUpa meM karma baMdha, karma kSaya evaM karma mukti kI prakriyA ko samajha lenA caahiye| ena elI 208
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma baMdha, kSaya evaM mukti vastutaH sva-para kalyANa kA jo puruSArtha hotA hai, vaha prAraMbha kI sthiti hai to usI puruSArtha kI antima pariNati karma mukti ke rUpa meM hI pratiphalita hotI hai| jahAM taka zubha karmoM ke baMdha kA prazna hai, karma baMdha meM bhI puruSArtha kI AvazyakatA hotI hai to karma kSaya meM kaThora puruSArtha kii| karmamukti to Atma-parAkrama kI paramotkRSTatA kI pratIka hotI hai| ataH karma baMdha, kSaya evaM mukti kI prakriyA kA jJAna nitAnta Avazyaka hai / jaise koI vyakti apane zarIra para tela kI mAliza karake reta para leTe to reta ke kaNa usake zarIra para cipaka jaayeNge| usI prakAra mithyAtva, kaSAya, yoga Adi se Atma pradezoM meM jaba halacala hotI hai to jisa AkAza meM Atma pradeza hote haiM, vahIM ke ananta - ananta karma yogya pudgala paramANu AtmA ke eka-eka pradeza ke sAtha baMdha jAte haiN| karma tathA Atma pradeza dUdha pAnI yA lohapiMDa Agni kI taraha ekameka ho jAte haiN| AtmA ke sAtha karmoM kA yaha jo baMdha hotA hai, use hI karma baMdha kahate haiM / karma baMdha cAra prakAra kA kahA gayA hai - (a) prakRti baMdha - karma pudgaloM meM bhinna-bhinna svabhAvoM tathA zaktiyoM kA paidA honA / (ba) sthiti baMdha - karma pudgaloM meM amuka kAla taka AtmA ke sAtha baMdhe rahane kI kAlAvadhi kA honA / (sa) anubhAga baMdha - karma pudgaloM meM anubhava ke taratama bhAva kA arthAt phala dene kI nyUnAdhika zakti kA honA, tathA (da) pradeza baMdha - karma pudgaloM meM nyUnAdhika paramANu vAle karma skaMdhoM kA sambandha honA / karma baMdha kA sampUrNa jJAna ina cAra prakAroM se hotA hai ki baMdhe hue karma kA svabhAva kaisA hai, vaha baMdha kitanI kAlAvadhi kA hai, usakA anubhava kaisA hogA tathA usakA ghanatva kitanA hai ? jaise sauMTha, pIpala, kAlImirca Adi kaI vastuoM ko milA kara laDDU banAyA jAtA hai to usa vastu baMdha rUpa laDDU se karma baMdha kA svarUpa samajhiye / kalpanA kareM ki vaha laDDU vAyuharaNa ke liye banAyA gayA hai to vAyunAzaka usa laDDU kI prakRti ho gii| vaha laDDU eka saptAha, do saptAha yA amuka avadhi taka apanA nijI svabhAva yAne tAjagI banAye rakhegA - yaha usakI sthiti ho gaI / usa laDDU kA svAda adhika madhura hai yA adhika kaTu--yaha usakA anubhAga, anubhava yA rasa huaa| usI prakAra pradeza yaha hogA ki vaha laDDU choTe AkAra kA hai yA madhyama yA bar3e AkAra kA / isa prakAra karma baMdha ke ye cAra pahalU haiN| karma baMdha ke prAraMbha ko upakrama kahate haiM, jo cAra prakAra kA hai-- (1) bandhanopakrama -- karma pudgala evaM Atma pradezoM ke ekarUpa sambandha hone ko baMdhana kahate haiM aura isI bandhana ke AraMbha ko bandhanopakrama / isakA artha huA ki bikharI huI avasthA meM rahe hue karmoM ko AtmA se sambandhita avasthA vAle banA denA / (2) udIraNopakrama - vipAka arthAt phala dene kA samaya nahIM hone para bhI karmoM kA phala bhogane ke liye prayatna vizeSa se unheM udaya -- avasthA meM praveza karAnA udIraNA hai| udIraNA ke prAraMbha kA nAma hai udIraNopakrama / (3) upazamanopakrama - karma udaya, udIraNA, nidhattakaraNa aura nikAcanA karaNa ke Ayogya ho jAeM isa prakAra unakI sthApanA karanA upazamanA hai aura isakA AraMbha upazamanopakrama hai| isameM Avartana, udavartana aura saMkramaNa - ye tIna karaNa hote haiM / (4) vipariNAmanopakrama - sattA, udaya, kSaya, kSayopazama, udvartanA, apavartanA Adi dvArA karmoM ke pariNAma ko badala denA vipariNAmanA hai jisase karma eka avasthA se dUsarI avasthA meM badala jAte haiN| isa 206
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama ke prAraMbha ko vipariNAmanopakrama kahate haiN| ina upakramoM se yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki AtmA apane yogya puruSArtha se karmoM ke mUla baMdhAnusAra niyata phala bhoga, udaya udIraNA tathA avasthA taka meM parivartana kara sakatI hai| isa kA abhiprAya yahI hai ki yadyapi eka bAra baMdha jAne para karma apanA phala dete hI haiM, phira bhI AtmA unake phala dene ke pahale hI dharmArAdhanA ke bala para unake prabhAva ko mandatara banA sakatI hai| Atma puruSArtha kabhI bhI nirUpayogI nahIM hotaa| isI Atma puruSArtha ke bala para karmoM kA saMkramaNa (saMkrama) bhI kiyA jA sakatA hai| AtmA jisa prakRti kA karma baMdha kara rahI hai, usI vipAka meM puruSArtha vizeSa se dUsarI prakRti ke karma pudgaloM ko pariNata karanA saMkramaNa kahalAtA hai| isase baMdhe hue karma eka svarUpa ko chor3akara dUsarI sajAtIya karma prakRti rUpa bana jAte haiN| yaha cAra prakAra kA hotA hai -prakRti, sthiti, anubhAga evaM prdesh| .. Atma puruSArtha se sabhI zreNiyoM ke karma baMdha meM parivartana lAyA jA sakatA hai kiMtu isakI eka hI zreNI apavAda rUpa hai aura vaha hai nikAcita karmoM kI shrennii| nikAcita karma unheM kahate haiM jinakA phala karma baMdha ke anusAra hI nizcaya rUpa se bhogA jAtA hai aura jinheM binA bhoge AtmA kA chuTakArA nahIM hotA hai| nikAcita karma meM koI bhI kAraNa nahIM hotaa| ye AtmA ke sAtha pragAr3hatA se sambandhita ho jAte haiN| baMdha se lekara karma kI cAra avasthAeM batAI gaI hai :-(1) baMdha-mithyAtva Adi ke nimitta se jJAnAvaraNIya Adi rUpa meM pariNata hokara karma pudgaloM kA AtmA ke sAtha dUdha pAnI kI taraha mila jAnA baMdha kahalAtA hai| (2) udaya-udaya kAla yAne phala dene kA samaya Ane para karmoM ke zubhA-zubha phala dene ko udaya kahate haiN| (3) udIraNA-AbAdhA kAla vyatIta ho cukane para bhI jo karma dalika (samUha) pIche se udaya meM Ane vAle haiM, unako puruSArtha vizeSa se khIMca kara udaya prApta dalikoM ke sAtha bhoga lenA udIraNA hai| (4) sattA-baMdhe hue karmoM kA apane svarUpa ko na chor3akara AtmA ke sAtha lage rahanA sattA kahalAtA hai| karma athavA karma ke kAraNa hone vAle bhava kA anta karanA antakriyA hai| yoM to antakriyA eka hI svarUpa vAlI hotI hai kintu sAmagrI ke bheda se cAra prakAra kI batAI gaI hai| (1) pahalI antakriyA -alpa karma vAlI AtmA kii| manuSya bhava meM utpanna aisI alpa karma vAlI AtmA dIkSita hotI hai, pracura saMyama, saMvara aura samAdhi kI sAdhanA karatI hai tathA tapArAdhana, zubha dhyAna Adi se lambI dIkSA pAla kara nirvANa ko prApta ho jAtI hai| use upasarga janita ghora vedanA nahIM sahanI par3atI haiM aura ghora tapa bhI nahIM karanA par3atA hai| (2) dUsarI antakriyA-mahAkarma vAlI AtmA kii| manuSya bhava meM utpanna aisI mahAkarma vAlI AtmA dIkSita hotI hai, kintu mahAkarmoM ko kSaya karane ke liye vaha ghora tapa karatI hai aura ghora vedanA bhI sahatI hai| isa prakAra kI AtmA thor3I hI dIkSA paryAya pAla kara siddha ho jAtI hai| (3) tIsarI antakriyA -mahAkarma vAlI tathA dIrdha dIkSA paryAya pAlane lAvI AtmA kii| manuSya bhava meM utpanna aisI mahAkarma vAlI AtmA dIkSita hotI hai kintu mahAkarmoM ko kSaya karane ke liye vaha ghora tapa karatI hai aura ghora vedanA sahatI hai| phira vaha dIrgha dIkSA paryAya pAla kara siddha hotI hai| (4) cauthI antakriyA alpa karma vAlI tathA alpa dIkSA paryAya pAlane vAlI AtmA kii| manuSya bhava meM uttpanna aisI alpa karma vAlI AtmA dIkSita hotI hai 210
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu vaha na to ghora tapa karatI hai, na hI ghora vedanA sahatI hai, balki vaha alpa dIkSA paryAya pAla kara hI siddha ho jAtI hai| karma kSaya ke liye do bAteM Avazyaka hai-(1) navIna karmoM ke Agamana ko rokanA tathA (2) saMcita karmoM kA nAza karanA / navIna karmoM kA Agamana saMvara se ruka jAtA hai to saMcita karmoM ke vinAza ke liye tapArAdhana karanA cAhiye (tapa kA vistRta vizleSaNa AgAmI adhyAya ATha meM kiyA gayA hai|) ___ karma kSaya ke kSetra meM apane puruSArtha evaM parAkrama dvArA kramika vikAsa karatI huI AtmA jaba terahaveM guNa sthAna (guNasthAnoM kA vistRta vizleSaNa AgAmI adhyAya nau meM milegA) meM pahuMcatI hai, usa samaya usake cAra ghAtI karma naSTa ho jAte haiN| AtmA ke mUla guNoM kI ghAta karane vAle hone se jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA antarAya karma ghAtI karma kahe jAte haiN| inameM pahale mohanIya karma kA kSaya hotA hai taba usake bAda tInoM karmoM kA eka sAtha kSaya hotA hai| jJAnAvaraNIya karma ke kSaya hone para AtmA ke jJAna-guNa para par3A huA AvaraNa haTa jAtA hai| yaha AvaraNa pUrNatayA haTate hI AtmA ananta jJAna vAlI bana jAtI hai| darzanAvaraNIya karma ke kSaya hone para AtmA kA ananta darzana rUpa guNa prakaTa ho jAtA hai| mohanIya karma ke kSaya hone se AtmA meM ananta cAritra prakaTa ho jAtA hai evaM antarAya karma ke kSaya ho jAne para AtmA meM ananta zaktiyAM utpanna ho jAtI haiN| ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta vIrya--ye jo AtmA ke cAra mUla guNa haiM, ve ina cAra ghanaghAtI karmoM ke kSaya ho jAne para pUrNataH prakaTa ho jAte haiN| terahaveM guNasthAna kevala unake zubha karmoM mAtra eka samaya ke liye hI bandhate haiN| AgAmI caraNa karma kSaya se karma mukti kA hotA hai| caudahaveM guNasthAna meM AtmA yogoM kI pravRtti ko bhI roka detI hai| usa samaya na mana kucha socatA hai, na vacana kucha bolatA hai tathA na kAyA meM koI halacala hotI hai| isa prakAra yoga nirodha ho jAne se karmoM kA Agamana sarvathA ruka jAtA hai| sAtha meM bAkI bace cAra aghAtI karma-vedanIya, nAma, gautra tathA AyuSya bhI vinaSTa ho jAte haiM aura AtmA karma mukta hokara siddha, buddha aura mukta ho jAtI hai| mukti kA artha yahI hai ki karmoM se sarvathA mukta ho jaanaa| cAra aghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se siddhAtmA meM usake cAra guNa prakaTa hote haiN| vedanIya karma ke kSaya se ananta yA avyAbAdha sukha, nAma karma ke kSaya se arUpI svarUpa, gautra karma ke kSaya se aguru laghutva tathA AyuSya karma ke kSaya se AtmA ko ajarAmaratA prApta ho jAtI hai| saMsAra meM janma maraNa kA kAraNa karma haiN| karmoM ko sarvathA kSaya kara denA hI isa janya maraNa ke cakra se chUTa jAnA hai arthAt karma mukti hI mokSa hai| mukta ho jAne para AtmA punaH saMsAra meM nahIM AtI-sadA kAla ke liye ATha guNoM se saMyukta bana kara siddhAvasthA meM jyoti rUpa bana jAtI hai| ___ karma baMdha, karma kSaya evaM karma mukti ke isa vizleSaNa se maiM samajha gayA hUM ki karma mukti hI merA antima dhyeya hai| ataH karma mukti ke liye karma baMdha ko avaruddha karanA tathA karma kSaya hetu dharmArAdhanA karanA mere puruSArtha kA pradhAna karttavya ho jAtA hai| isa dhyeya ke prati niyojita hone vAlA puruSArtha hI AtmA kA satpuruSArtha kahalAtA hai| merA prathama prayAsa ho ki maiM satpuruSArthI bnuuN| 211
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ 'maiM' meM samAhita sarvahita merI Antarika abhilASA bana gaI hai ki saMsAra ke sabhI prANI sukhI hoM, nirApada baneM aura isa abhilASA kI pUrti meM maiM kisI bhI prANI ke prANa ko duHkha na dUM tathA jo mujhe kisI bhI prakAra se duHkha pahuMcAve, use maiM zAntipUrvaka sahana karUM va usake prati raMca mAtra bhI dveSa bhAva na laauuN| phira maiM dUsare prANiyoM ke duHkhoM ko dekhakara dayAbhAva se otaprota bana jAUM tathA unake duHkhoM ko yathAzakti dUra karane kA prayala karUM, unheM sukhI banAne ke kArya kruuN| sarvakalyANa kI merI yaha bhAvanA mere svakalyANa kA mArga bhI prazasta kara degI, kyoMki sarvahita meM 'maiM' bhI samAhita ho jAtA huuN| vastutaH merI Atma sAdhanA sarvahita kI sAdhanA bana jAtI hai| merA jIvana ahiMsApUrNa banatA hai, isakA sIdhA prabhAva mere samparka meM Ane vAle prANiyo para par3atA hai ki ve merI ora se saMbhAvita hiMsA ke prahAroM se baca jAte haiN| mere hI samAna jaba adhikAdhika AtmAeM isa prakAra kI sAdhanA meM pravRtta hotI hai to anekAneka prANI AzaMkita daHkhoM se rakSita hokara ve bhI ahiMsA ko apane jIvana meM sthAna dene lagate hai jisake kAraNa samUce sAmAjika vAtAvaraNa meM ahiMsA, nirbhayatA evaM pArasparika sauhArdratA kA saMcAra hotA hai| maiM asatya ke AcaraNa se virata hotA hUM to mere asatya prayoga se duHkhI bana sakane vAle prANI surakSita ho jAte haiN| isI prakAra merA acaurya vrata aneka prANiyoM ke zoSaNa evaM saMtrAsa ko roka detA hai to merA brahmacarya vrata sAre samAja ko sAdagI kI preraNA detA hai| saMjJA paMcendriya jIvoM kI zvAsa bhI roka detA hai| maiM jaba aparigrahI bana nizcaya mAniye ki mere yena kena prakAreNa parigraha arjana evaM saMcaya ke prabhAva se mukta hokara aneka prANI rAga dveSa kI vivarjanAoM se baca jAte haiM aura apane bhAva-pariNAmoM ko vizuddha banAne kA avasara pAte haiN| dhArmikatA se yukta merI pratyeka kriyA merI Atmazuddhi ke sAtha anya prANiyoM ko nirbhIka evaM sadAzayI banAtI hai| unake usa AcaraNa parivartana se samagra samAja meM eka prakAra kA utthAnakArI dharAtala taiyAra hotA hai jisa para ve prANI bhI apane paga bar3hAne kA satprayAsa karate haiM jo sAmAnya vAtAvaraNa meM apanI cetanA ko jAgRta nahIM banA sakate the| ___ samAja aura vyakti ke abhinna sambandhoM kI mArmikatA ko samajhate hue maiM jAnatA hUM ki yahAM samAja meM eka vyakti apane ghara-parivAra grAma-samAja, rASTra aura vizva meM rahatA hai jahAM pratyakSa aura apratyakSa rUpa se aneka anya vyaktiyoM evaM prANiyoM ke samparka meM AtA hai| isa dRSTi se vaha anya prANiyoM ko apane AcaraNa se prabhAvita karatA hai to dUsaroM ke AcaraNa se yatkiMcit rUpa meM svayaM bhI prabhAvita hotA hai| yaha pArasparika prabhAva mana, vANI aura karma ke mAdhyama se par3atA hai| kauna bAhara ke prabhAva se kitanA grahaNa karatA hai athavA ki kauna apane prabhAva ko bAhara kitane vistAra se chor3atA hai yaha vyaktigata Atma vikAsa para nirbhara karatA hai| samajhiye ki eka anya vyakti ne mere prati durbhAvanA banAI, phira kuvacana mujhe kahe aura mere para AghAta karane kI ceSTA kI, usa samaya yadi mere mana, vANI aura karma meM durbalatA hogI to merI vRttiyAM bhI tuccha bana jAyagI aura usakI taraha maiM bhI hIna pravRttiyoM meM laga jaauuNgaa| isake viparIta yadi merA mana, merA vacana aura merA karma sadhA huA hogA to maiM usake samUce vyavahAra ko isa dhairya aura zAnti se saha lUMgA ki vaha svayaM apane vyavahAra para lajjita hokara usameM zubha parivartana lAne kA saMkalpa kara legaa| isa rUpa meM vyakti-vyakti apanA satprayAsa kareM to sAre samAja ke sabhI vyaktiyoM ke AcaraNa meM dhIre-dhIre hI sahI, kintu eka zubha parivartana lA sakate haiN| isa prayAsa ko hI loka 212
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANa kI saMjJA dI jAtI hai, varan vaha hai sva-kalyANa kA hI stpryaas| sva jaba prAbhAvika banatA hai to vaha dUsaroM ko bhI prabhAvita banAtA hai / sarva hita kI rUparekhA isI prakAra ke vyaktigata prayAsoM ke AdhAra para banatI, phUlatI aura phalatI hai| isI dRSTi se mere hita meM sarvahita samAhita hotA hai to sarvahita meM svahita samAhita rahatA hai| sarvadA aura sarvatra sukha aura samAdhi karma kSaya kI rAha para Age bar3hate hue maiM yahI cintana karatA hU~ ki sarvadA aura sarvatra sukha aura samAdhi kA vAtAvaraNa prasArita hotA rhe| saba hara jagaha aura hara samaya sacce sukha aura zAnta samAdhi ke zodhaka bana jaayeN| jaba maiM cAhatA hU~ ki saba zodhaka banA jAye to pahale merA svayaM kA zodhaka bananA to Avazyaka hai hI / isalie maiMne apane mana, apane vacana tathA apane karma kI samUcI tucchatA aura hInamanyatA ko dUra karane kA puruSArtha prAraMbha kara diyA hai| merI tucchatA miTegI aura hRdaya meM udAratA vyApta hogI to mujhe Antarika sukha milegA - merI vRttiyA~ aura pravRttiyA~ samAdhi grahaNa kareMgI / sukha aura samAdhi mujhe milegI to vaha mere bhItara hI banda thor3e hI rahegI- usa kI Ananda lahareM bAhara bhI laharAyegI aura anya prANiyoM ko bhI sparza-sukha degii| merI sAdhanA kI gUr3hatA ke sAtha ye Ananda lahareM Age se Age bar3hatI hI jAyegI aura phailatI hI jAyeMgI / mere mana kA sukha, mana kI samAdhi meM pariNata hotA jaayegaa| mana kI samAdhi yaha hogI ki maiM kisI eka zreSTha uddezya para apanA dhyAna kendrita karUMgA aura usI ke sva-samIkSaNa meM lambe samaya taka apane mana ko lagAye rakhUMgA - vaha hogI merI citta samAdhi aura mana meM kucha bhI nahIM socate hue mana ke yoga vyApAra ko paripUrNa niyaMtraNa kI avasthA meM rakhUMgA jo merI madhyama cita samAdhi hogI aura utkRSTa citta samAdhi ke lie zukla dhyAna ke agrima do caraNoM ke anurUpa sAdhanA kA svarUpa bnaauuNgaa| isa yogAbhyAsa se kaI siddhiyA~ prApta ho sakatI hai, kintu maiM unake pralobhana meM nahIM par3ate hue apane Atma-vikAsa kI mahAyAtrA meM nirantara pragatizIla banA rahUMgA / sarvadA aura sarvatra pravartita rahane vAlI samAdhi avasthA taka pahu~cane ke lie maiM aihika aura pAralaukika phala kI icchA na rakhate hue tapa karUMgA, prANiyoM kA AraMbha samAraMbha nahIM karUMgA tathA dharmArAdhanA hetu zuddha saMyama kA pAlana karUMgA / U~cI, nIcI aura tirachI dizAoM meM jitane trasa aura sthAvara prANI haiM, apane hAtha paira aura kAyA ko vaza meM karake unheM kisI taraha se duHkha nahIM dUMgA tathA dUsare dvArA binA dI huI vastu bhI grahaNa nahIM kruuNgaa| maiM zruta dharma aura cAritra dharma ko yathArtha rUpa se kahUMgA, vItarAga devoM kI AjJA meM niHzaMka banUMgA evaM samasta prANiyoM ko apane samAna maanuuNgaa| maiM viveka aura samAdhi meM rahate hue apanI AtmA ko dharma meM sthira karUMgA tathA prANAtipAta Adi pApoM se pUrNatayA nivRtta houuNgaa| maiM samasta saMsAra ko samabhAva se dekhUMgA-na koI merA priya hogA, na apriya / pariSaha evaM upasarga Ane para athavA apanI pUjA evaM prazaMsA ke avasaroM para saMyama meM maiM avicala rhuuNgaa| asatya ke tyAga ko maiM sampUrNa samAdhi aura mokSa kA mArga mAnakara satya kI ArAdhanA kruuNgaa| maiM na viSaya vikAra ke lie jIne kI icchA rakhUMgA, na duHkha se ghabarAkara marane kI, balki zarIra para bhI mamatva ko tyAga kara sAMsArika baMdhanoM se mukta hokara vicarUMgA / yahI nahIM, maiM sarvavirati sAdhu avasthA ko dIpAte hue paMDita maraNa kI abhilASA rakhUMgA / vinaya samAdhi, zruta samAdhi, tapa samAdhi tathA AcAra samAdhi kA Ananda lekara merI AtmA meM itanI 213
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizuddhatA vyApta ho jAyegI ki apane isa jIvana ke anta meM maraNa ko sudhAra kara sAre jIvana aura AgAmI bhava ko bhI vaha sudhAra legii| vinaya samAdhi se maiM jitendriya bnuuNgaa| zruta samAdhi se jJAna prApti ke lie, citta ko ekAgra karane ke lie, viveka pUrvaka dharma meM dRr3hatA prApta karane ke lie tathA svayaM sthira hokara dUsaroM ko dharma meM sthira karane ke lie maiM svAdhyAyI bnuuNgaa| tapa samAdhi kI dRSTi se maiM na isa loka ke phala ke lie, na paraloka ke phala ke lie aura na kIrti, vAda, prazaMsA yA yaza ke lie tapa karUMgA, balki mAtra nirjarA ke lie hI tapa kruuNgaa| merI AcAra samAdhi kA uddezya bhI Azrava nirodha aura karma kSaya hI hogaa| maiM mAnatA hU~ ki mana, vacana aura kAyA se zuddha bana kara jo vyakti saMyama meM apanI AtmA ko susthira banAtA hai aura cAroM prakAra kI samAdhiyoM ko prApta kara letA hai, vaha apanA tathA sabakA vipula hita karatA hai evaM ananta sukha dene vAle kalyANa rUpa parama pada ko prApta kara letA hai| yaha maiM mAna gayA hU~ ki jisako samyak samAdhi jIvana meM aura samyak samAdhi maraNa meM ho, vaha jIvana dhanya ho jAtA hai| maiM bhI aise hI dhanya jIvana kI AkAMkSA rakhatA huuN| "ege AyA' kI divya zobhA aisA samyak samAdhimaya jIvana aura maraNa hI 'ege AyA' (ekAtmA) kI divya zobhA kA pratIka hotA hai| ekAtmatA kA artha hai sabhI AtmAoM kI samAnatA / jo nirantara jJAna Adi paryAyoM ko prApta hotA hai, vaha AtmA hai evaM sabhI AtmAoM kA jJAna, upayoga yA caitanya rUpa lakSaNa eka hai ataH 'ege AyA' kA sambodhana kiyA gayA hai| merA vicAra hai ki yaha sambodhana atIva mahattvapUrNa hai| isa sambodhana meM na kevala saMsAra kI samasta AtmAe~ sammilita hai, api siddha AtmAe~ bhI sammilita haiN| caitanya guNa sabhI AtmAoM kA hai| guNa kI dRSTi se sabhI baddha evaM buddha AtmAoM meM ekarUpatA hai| nyUnAdhika vikAsa kI dRSTi se paryAya bheda hotA hai kintu paryAya bheda se svarUpa bheda nahIM hotaa| isa dRSTikoNa kI mahattA isa satya meM samAhita hai ki saMsAra meM paribhramaNa karane vAlI AtmA apane aSTa karmoM ko kSaya karake paramAtmA banatI hai| AtmA hI paramAtmA banatI hai jisakA mUla sandeza yaha hai ki paramAtmA arthAt mukta Izvara banane kA sAmarthya merI apanI AtmA aura saMsArI AtmAoM meM rahA huA hai| yaha sandeza hI saMsArI AtmAoM ke lie puruSArtha kA prabala preraNA srota hai ki Izvaratva isa AtmA se Upara koI zakti nahIM hai| isalie mere mana meM yaha utsAha samA jAtA hai ki mUla svarUpa se maiM bhI Izvara hUM aura Izvara bana sakatA hU~, kAza ki Izvara banane kA merA Atma-puruSArtha pUrNa rUpa se saphala bana jaay| AtmA alaga hai aura Izvara alaga hai aisA jo mAnate haiM, ve Atma-puruSArtha kA dvAra hI baMda kara dete haiM aura Atma-vikAsa kI bhAvanA ko hatAzA meM Dubo dete haiN| yadi yaha vicAra jama jAya ki maiM sarvazaktimAn nahIM ho sakatA to maiM nirAza ho jAUMgA ki maiM koI bhI zakti arjita nahIM kara skuuNgaa| ataH AtmA se paramAtmA banane kI dhAraNA hI vAstavika dhAraNA hai jo saMsArI AtmAoM ko samAdhistha hone kI preraNA detI hai ki yaha samAdhi Izvaratva kI pUrNa samAdhi meM parivartita ho sakatI hai aura jo prApti ho sakatI hai, usake lie hI sampUrNa puruSArtha lagA dene kI umaMga sadA banI rahatI hai| yahI puruSArtha ko prabala banAye rakhane kA pragatizIla pAtheya hai| 214
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prabala puruSArtha kI bhAvanA hI mujhe aura sabhI prANiyoM ko paraspara eka samajhane tathA ekarUpa banane kI niSThA jagAtI hai| yahI ekAtmatA zikSA detI hai ki parama dharma rUpa ahiMsA ko apane jIvana kI samagra vRttiyoM evaM pravRttiyoM meM gaharAI se ramA lo--itanI gaharAI se ki manuSya, pazu, pakSI Adi sthUla prANI hI usakI ahiMsA ke rakSA kSetra meM na hoM balki pRthvI, pAnI, pavana, agni, vanaspati Adi sUkSmAtisUkSma jIva bhI ahiMsAtmaka AcaraNa se surakSita bana jaay| maiM isIliye saMyama meM susthira hokara saphala sAdhu jIvana kI AkAMkSA rakhatA hU~ ki jisa jIvana meM sthUla, sUkSma aura sUkSmAtisUkSma jIvoM kI hiMsA na karane na karavAne aura na karate hue ko anumodana dene tathA sabhI jIvoM ko abhayadAna dene kA mahAvrata liyA huA hotA hai| sabhI chaH kAyA ke jIvoM kA saMrakSaNa hI 'ege AyA' kA virAT rUpa hai- usakI divya zobhA hai| yaha virATa rUpa aura divya zobhA mere antarmana meM rama kara eka rUpa ho jAya tabhI maiM apanA samasta jIvana loka kalyANa meM visarjita kara sakatA huuN| yaha visarjana hI ahiMsA kA sarvotkRSTa AcaraNa khlaayegaa| yaha bhI maiM mAnatA hU~ ki jo ahiMsA kA sarvotkRSTa AcaraNa banA letA hai, vahI satya kA sAkSAtkAra bhI kara sakatA hai| maiM mAnatA hU~ ki AtmavikAsa kI isa mahAyAtrA meM yadi pUrNa ahiMsAmaya AcaraNa paripuSTa bana jAtA hai to pUrNa satya kA prakAza bhI usa jIvana meM khila uThatA hai| sabhI siddhAntoM ko eka zabda meM yadi DthanA cAheM to vaha hai ahiMsA / ahiMsA apanI AtmA ke prati ki vaha kahIM bhI hiMsaka na ho aura saMrakSaka banI rahe tathA ahiMsA saMsAra kI samasta AtmAoM ke prati jo ahiMsA kA rasAsvAdana karake nirbhaya baneM aura satya zodhaka bneN| maiM dekhatA hU~ ki isIlie ahiMsA sampUrNa dhArmikatA kI siramaura hai--parama dharma hai| ahiMsA kA hI vidhi rUpa hai dayA, anukampA aura krunnaa| yahI kAraNa hai ki mere sudevoM (vItarAga devoM) ne aura suguruoM (nigraMtha muni) ne dayAmaya dharma ko hI 'sudharma' kahA hai| kauna prabuddha aura sahRdaya aisA vyakti hogA, jo aise sudeva, suguru aura sudharma meM apanI sampUrNa AsthA ko pratiSThita karanA nahIM cAhegA? ye tInoM tattva jahA~ AsthA ke mUla bana jAte haiM, vahA~ 'ege AyA' kI niSThA bhI sudRr3ha bana jAtI hai aura vyakti sva-para kalyANa ko apanA carama lakSya mAnakara tadanukUla puruSArthamaya sAdhanA meM saMlagna ho jAtA hai| 'ege AyA' kI isa divya zobhA ko maiM mere bhItara abhivyakta karane ke lie kyA puruSArtha karUM-yaha prazna mere hRdaya meM uThatA hai| merI isa jijJAsA kA samAdhAna Apta vacanoM meM mila jAtA hai ki maiM kucha aisI sAdhanA karU~ ki vItarAga, arihaMta aura tIrthaMkara bana skuuN| tIrthaMkara ve jo loka-kalyANa ke sarva prANIhitakArI kArya karate haiM tathA sarvAtmAoM ke utthAnakArI upadeza pradAna karake cAra tIrthoM kI sthApanA karate haiN| AtmA ke taraNa-sthala ko tIrtha kahate haiM aura tIrthoM kI chAyA meM pratyeka AtmA ko UrdhvagAmitA prApta hotI hai| ye tIrtha haiM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka evaM zrAvikA - jo vyaktiparaka nahIM, guNaparaka tIrtha hote haiN| ahiMsA Adi kI sAdhanA meM jo apane Apako sarvAtmanA samarpita kara detI hai| vahI AtmA sAdhanA ke utkarSa ke bala para anaMtajJAnAdi kI abhivyakti pAtI huI bhavya AtmAoM ke lie tIrtha rUpa tAraka bana jAtI hai| guNamaya caturvidha tIrthoM kI sthApanA karane se hI ye mahApuruSa tIrthaMkara kahalAte haiN| tIrthaMkara isI kAraNa mahAnatama mAne jAte haiM ki ve arihanta (karamanAzaka) bana kara vItarAga (rAga dveSa nAzaka) to hote hI haiM kintu loka 215
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANa ke zikhara para virAjamAna hokara tIrthaMkaratva bhI dhAraNa karate haiM / ve sarvahita meM samAhita ho jAte haiN| sarvahita meM samAhita ho jAne vAle mahApuruSa hI sarvocca kahe jAte haiN| to maiM apane antaHkaraNa meM AkAMkSA rakhatA hU~ ki maiM bhI tIrthaMkara banUM aura merI yaha AkAMkSA puruSArthamaya utsAha se paripUrita hai| AkAMkSA rakhane se hI koI bhI AkAMkSA saphala nahIM ho jAtI hai apitu usake yogya puruSArtha karane kI apekSA rahatI hai| maiM AzAvAna hU~ ki merI AkAMkSA saphala ho sakatI hai aura isI kAraNa maiM parama puruSArthI bhI honA cAhatA hU~ / mere sudevoM ne mujhe bhI sudeva bana jAne kA mArga dikhA rakhA hai aura maiM usI para cala kara apanI isa AkAMkSA ko pUrNa karanA cAhatA huuN| maiM nimnAnusAra puruSArtha kara sakUM to maiM bhI tIrthaMkara bana sakatA hU~ : (1) maiM una arihanta bhagavAn ke guNoM kI nita stuti karUM aura unakI vinaya bhakti karUM, jinhoMne cAra ghanaghAtI karmoM kA nAza kara diyA aura jo ananta jJAna - darzanAdi se sampanna bana indra Adi dvArA vandanIya bana gaye / (2) maiM una siddha bhagavAn kA bhI guNagrAma karUM aura unakI vinaya bhakti karUM jo sakala karmoM ke naSTa ho jAne se kRtakRtya ho gaye, parama sukha evaM jJAna-darzana meM lIna bana gaye tathA lokAgra sthita siddha zilA se Upara jyoti rUpa virAjamAna ho gaye / (3) maiM vinaya bhakti pUrvaka pravacana kA jJAna sIkhU~ aura usakI ArAdhanA karUM tathA pravacana ke jJAtA puruSoM kI vinaya bhakti karUM, unakA guNotkIrtana karUM tathA unakI AzAtanA ttaaluuN| bAraha aMgoM (AgamoM) ke jJAna ko pravacana kahate haiM tathA upacAra se pravacana jJAna ke dhAraka saMgha ko bhI pravacana kahate haiN| (4) maiM dharmopadezaka guru mahArAja kI bahumAna bhakti karUM, unake guNa prakAza meM lAUM evaM AhAra, vastrAdi dvArA unakA satkAra karUM / (5) maiM sthavira mahArAja ke guNoM kI stuti karUM, unakI vandanAdi rUpa se bhakti karUM tathA prAsuka AhArAdi dvArA unakA satkAra karUM / jAti, zruta aura dIkSA paryAya ke bheda se sthavira ( 1 ) vayaH sthavira (AyuvRddha) (2) sUtra sthavira ( jJAnavRddha) tathA (3) pravrajyA sthavira (dIkSAvRddha) rUpa se tIna prakAra ke hote haiM / (6) maiM bahuzruta muniyoM kI vandanA - namaskAra rUpa bhakti karUM, unake guNoM kI zlAghA karUM, AhArAdi dvArA unakA satkAra karUM tathA unake avarNavAda yA unakI AzAtanA kA parihAra karUM / prabhUta zrutajJAnadhArI muni ko bahuzruta kahate haiM jo sUtra - bahuzruta, artha- bahuzruta yA ubhaya bahuzruta hote haiN| (7) maiM tapasvI sAdhuoM kI vinaya bhakti karUM, unake guNoM kI sarAhanA karUM, AhArAdi dvArA unakA satkAra karUM evaM unake avarNavAda va unakI AzAtanA kA parihAra karUM / tapasvI munirAja ve jo anazana - UNodarI Adi chaH bAhya tapoM tathA prAyazcita - vinaya Adi chaH Abhyantara tapoM kI kaThora ArAdhanA karate haiM / 216 (c) maiM nirantara jJAna meM apanA upayoga banAye rakhUM / (6) maiM niraticAra (binA aticAra lagAye ) zuddha samyaktva dhAraNa karUM /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) maiM jJAna Adi kA yathAyogya vinaya kruuN| (11) maiM bhAvapUrvaka zuddha Avazyaka pratikramaNa Adi kartavyoM kA pAlana karUM / (12) maiM niraticAra zIla aura vrata arthAt mUla guNa evaM uttara guNoM kA pAlana kruuN| (13) maiM sadA saMvega bhAvanA evaM zubha dhyAna kA sevana karatA rhuuN| (14) maiM yathAzakti bAhya evaM AbhyaMtara tapoM kI ArAdhanA karatA rhuuN| (15) maiM supAtra ko sAdhujanocita prAsuka azana Adi kA dAna duuN| (16) maiM AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, glAna, navadIkSita, sahadhArmika, kula, gaNa, saMgha kI bhaktibhAvapUrvaka vaiyAvRttya karUM jo isa prakAra ho sakatI hai ki maiM AhAra lAkara dUM, pAnI lAkara dUM, Asana lAkara dUM, upakaraNa kI pratilekhanA karUM, paira pUMjU, vastra dUM, auSadhi dUM, mArga meM sahAyatA dUM, duSTa, cora Adi se rakSA karUM, upAzraya meM praveza karate hue mlAna yA vRddha sAdhu kI lakar3I lUM, tathA unake uccAra, prazravaNa evaM zleSma ke liye pAtra duuN| (17) maiM guru Adi kA kArya sampAdana karUM tathA unake mana ko prasanna rakhU / (18) maiM navIna jJAna kA nirantara abhyAsa karatA rhuuN| (16) maiM zruta kI bhakti aura bahumAna kruuN| (20) maiM dezanA dvArA pravacana kI prabhAvanA karUM / ye bIsa bola (bAteM) haiM jinakI maiM jitanI gaharAI se sAdhanA kara sakU, karUM to maiM AzA, rakha sakatA hU~ ki isa sAdhanA ke phalasvarUpa maiM bhI kabhI tIrthaMkara pada prApta kara skuuNgaa| yaha tIrthaMkara pada 'ege AyA' kI divya zobhA kA sarvazreSTha pratIka hai| merA lakSya to sarvakarma mukta siddhAvasthA pAnA cauthA sUtra aura merA saMkalpa __ maiM sujJa hU~ isalie apane aura sabake kalyANa kA sumArga jAnatA hU~ aura maiM saMvedanazIla hU~ ataH dayAmaya hU~- kisI ke duHkha ko dekha nahIM sakatA to bhalA apanI hI AtmA ke duHkhoM ko kyA maiM dekha sakU~gA? aura jaba maiM unheM dekhUgA to mujhe lagegA ki mere apane mAnasa vacana aura karma kI tucchatA se bar3hakara mere liye aura kyA duHkha ho sakatA hai? merI sujJatA aura merI saMvedanazIlatA mujhe anuprANita karatI hai ki maiM apanI jar3agrastatA ke svarUpa aura usake kAraNoM kI khoja kruuN| yaha khoja mujhe batAtI hai ki yaha sArI jar3agrastatA mujhe aSTa karmoM se bAMdhatI hai to phira ye baMdhe hue aSTa karma mere bhItara ajJAna evaM aviveka kI maujUdagI se merI jar3agrastatA ko bar3hAte hI rahate haiM tathA merI vRttiyoM evaM pravRttiyoM ko adhikAdhika tuccha va hIna banAte rahate haiN| yaha tucchatA aura hInamanyatA hI merI sabase bar3I Antarika durbalatA bana jAtI hai jisakI vajaha se merI dRSTi vikRta banakara apanI AtmA ke mUla svarUpa ko hI nahIM dekha pAtI hai, merA jJAna mere damita puruSArtha ko jagA nahIM pAtA hai evaM merA upayoga apane hI vikAragrasta svarUpa kI gaharI paratoM ko bheda nahIM pAtA hai| isaliye maiM saMkalpa letA hU~ ki maiM mere mAnasa, merI vANI tathA mere karma kI tucchatA ko mUla se miTA dene kA kaThina puruSArtha karUMgA aura yaha puruSArtha hogA zubha karmoM ke 217
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdha se lekara sampUrNa karma kSaya taka kA aura mere isa puruSArtha kA avalambana hogA vaha dayAmaya sudharma jo antaHkaraNa ko karuNA se AplAvita karatA huA samasta vizva ko dayAmaya banA dene kI kSamatA rakhatA hai| sumaryAdita rahakara maiM saMkalpa letA hU~ ki maiM aise dayAmaya dharma kI ArAdhanA kruuNgaa| loka kalyANa se apanI mahAnatA kA nirmANa karUMgA tathA 'ege AyA' kI divya zobhA ko sAkAra rUpa duuNgaa| 218
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya cha: Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 5 : maiM samadarzI hU~, jyotirmaya hU~! mujhe socanA hai ki merA mana kahA~-kahA~ ghUmatA hai, vacana kaisA-kaisA nikalatA hai aura kAyA kidhara-kidhara bahakatI hai? antaryoti ke jAgaraNa se mujhe pratIti hogI ki aMdhakAra kI paratoM meM par3A huA merA mana bhautika sukha-suvidhAoM kI hI prApti hetu viSaya-kaSAyoM meM ulajhakara kitanA mAnavatAhIna, vacana kitanA asatya-apriya tathA karma kitanA vidrUpa-adharmamaya ho gayA hai? maiM dRr3ha saMkalpa ke sAtha mana, vacana evaM kAyA ke yogoM ko sampUrNa zubhatA kI ora mor3a dUMgA tathA bhAvanAoM ke dharAtala para samadarzI banane kA prayAsa kruuNgaa| sArA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavAM sUtra maiM samadarzI hU~ kyoMki samadarzitA merI AtmA kA mUla guNa hai / merI yaha samadarzitA mere samabhAva se upajatI hai aura samatAmaya bana kara pUrNatA prApta karatI hai| maiM jaba samagra vizva ko samabhAva se dekhatA hU~, taba merI samadRSTi hotI hai / samabhAva aura samadRSTi ekameka hokara jaba mere pratyeka karma meM samAviSTa ho jAte haiM taba merA samUcA jIvana samatA se otaprota bana jAtA hai| taba maiM na kisI ko U~cA dekhatA hU~, na kisI ko nIcA / maiM na kisI kA priya karatA hU~, na kisI kA apriy| maiM taba apane parAye ke bheda se pare ho jAtA huuN| merI samadarzitA mujhe nirapekSa Atma-dRSTA banA detI hai / maiM samadarzI hU~ kyoMki maiM sujJa huA aura saMvedanazIla bnaa| maiM sabako apanA mAnane lagA aura maiMne apanA apanatva sabameM ghola diyaa| saba mere aura maiM sabakA ho gyaa| sva tathA para ke prati merI abhinna dRSTi bana gii| maiM samadarzI ho gayA evaM svarUpa ko jAna gayA tathA usa para zraddhAvaMta bana gayA / maiM samadarzI hU~ isalie sabako - samasta jIvoM ko samAna bhAva se dekhatA huuN| sabako dekhatA hU~ to apane ko bhI dekhatA hU~ apanI AtmA ko bhI dekhatA huuN| apanI AtmA ke mUla guNoM ko bhI dekhatA hU~ to usake vikAroM ko bhI dekhatA huuN| jaba maiM apanI hI AtmA ke mUla guNoM ko dekhatA hU~ aura apanI samadarzitA kA rasAsvAdana karatA hU~, taba anubhUti letA hU~ ki mere antaHkaraNa meM amRta hI amRta bharA huA hai - aisA amRta jo mujhe hI amara nahIM banA degA apitu jahA~-jahA~ vaha jharegA, vahA~ vahA~ amaratA kI amara bela ko sIMcatA clegaa| amRta jharatA hai to amiTa zAnti kA jharanA baha nikalatA hai aura usa jharane ke zItala jala kA jo bhI sparza pA jAtA hai, vaha kRtakRtya ho jAtA hai / eka samadarzI mahAtmA the| ve pAda vihAra se eka nagara meM phuNce| vahA~ unhoMne dekhA ki eka khulI jagaha meM kaI puruSa, kaI striyAM aura kaI bAlaka AzrayahIna hokara bhayaMkara zIta se ThiThurate hue baiThe the| unakA hRdaya anukampA se bhara utthaa| ve unake pAsa taka cale gaye aura bole - kyA Apa loga nirAzrita haiM ? hA~ mahArAja, isaliye hI to yahA~ haiM-- unhoMne uttara diyA / mahAtmA ko kyA sUjhA so. unhoMne kaha diyA-Ao, sabhI mere sAtha clo| ve Age ho gaye aura pIche bhIr3a / calate hue ve sIdhe rAjamahala meM pahu~ca gye| mahAtmA Aye haiM--yaha dekhakara rAjA ne unakA svAgata kiyA kintu pIche Ama AdamiyoM kI bhIr3a ko dekhakara jhuMjhalA uThA / vaha dhairya na rakha sakA aura bola par3A Apa padhAre so zreSTha, kintu ina nIca logoM ko apane sAtha yahA~ kahA~ le Aye haiM ? yaha merA rAjamahala hai, yahA~ merI mahArAniyA~ rahatI haiM, mere rAjakumAra aura merI rAjakumAriyA~ rahatI haiN| inheM mere yahA~ rAjamahala ke bhItara taka lAkara Apane zobhanIya kArya nahIM kiyA hai| mahAtmA zAnta bhAva se bole- tumhArA vicAra samIcIna nahIM hai ki yahA~ saba kucha tumhArA hI hai| tuma bhI yahA~ raha rahe ho, ye loga bhI raha leMge / yahA~ bahuta sthAna hai - nirAzrita dekhakara hI maiM inheM yahA~ le AyA huuN| rAjA kI 221
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhauMheM tana gaI, ceharA lAla hone lagA aura usake vidrUpa se vacana nikale -mahAtman, zAyada Apane apanA viveka kho diyA hai, tabhI to aisI anargala bAta kaha rahe haiM! mahAtmA kA zAnta bhAva aura gaharA ho gyaa| ve sneha se bhI bhara uThe, kahane lage -rAjan, ye loga bhI duHkhI the aura tuma bhI duHkhI ho| mujhase kisI kA duHkha nahIM dekhA jAtA--isIlie kaha rahA hU~ aura tuma ise anargala batAte ho| rAjA kupita ho uThA--mere isa vaibhava ko dekhakara bhI Apa kahane kI himmata kara rahe haiM ki maiM duHkhI huuN| hA~ rAjA, kyA vaibhava hai tumhArA ? dharmazAlA meM hI to raha rahe ho na? mahAtmA kI yaha bAta sunakara to rAjA Ape se bAhara ho gayA -Apa hada se bAhara jA rahe haiM jo mere rAjamahala ko dharmazAlA batA rahe haiM! mahAtmA to samadarzI the, rAjA ko bhI yathArtha rUpa meM sukhI banAnA cAhate the usako usakI mamattva-mUrchA se dUra httaakr| bole--acchA, rAjan tuma yahA~ kitane varSoM se raha rahe ho? rAjA bolA--janma huA taba se| mahAtmA ne pUchA-tuma kitane varSa ke ho ? rAjA ne kahA -paiMtIsa varSa kaa| mahAtmA pUchate gaye - tumhAre pitA kaba svarga sidhAre? dasa varSa phle| tumhAre dAdA kaba svarga sidhAre? sATha varSa puurv| tumhAre janma se pahale yahA~ kauna rahatA thA? mere pitA rahate the| unake pahale kauna rahatA thA ? mere dAdA rahate the| tumhAre svarga sidhAra jAne ke bAda yahA~ kauna rahegA? merA rAjakumAra rhegaa| taba mahAtmA ne bAta ke marma ko pakar3A va kahA --taba tuma kaise kahate ho ki yaha rAjamahala tumhArA hai ? tumhAre pitA, pitA ke pitA, pitA ke pitA aura kaI loga rahate Aye haiM aura yahA~ tumhAre rAjakumAra, rAjakumAra ke rAjakumAra, rAjakumAra ke rAjakumAra aura kaI loga rahate raheMge- phira yaha rAjamahala hI kahA~ rahA ? dharmazAlA nahIM ho gayA kyA ? dharmazAlA meM kyA hotA hai --eka AtA hai aura eka jAtA hai| Ane jAne ke krama se hI dharmazAlA banatI hai aura dharmazAlA kisI kI apanI nahIM hotI- phira yaha rAjamahala tumhArA hI kaise haiM ? ye loga bhI yahA~ kyoM nahIM raha sakate haiM ? jaise isa dharmazAlA meM tuma apane parivAra sahita rahate ho, vaise ye loga bhI raha leNge| rAjA sunatA rahA, sunatA rhaa| use kucha uttara dete nahIM bnaa| mahAtmA kI samadarzitA usakI dRSTi meM utarane lgii| usake bhItara ke kapATa khula gye| vaha bhAva vihvala hokara mahAtmA ke caraNoM para loTa gayA, jharate AMsuoM se bolA--mahAtman, Apane merI baMda AMkheM khola dI hai| maiM aMdhA thA aura yaha saba kucha jo merA nahIM hai, merA mAnakara mUrchAgrasta ho rahA thaa| aba mujhameM aura ina logoM meM bheda nahIM hai| inheM yahIM rahane kI AjJA de dIjiye mahAtman, aura Apa bhI yahIM virAjiye tAki merI AMkheM phira se banda na ho| maiM samadarzitA kI prakAza kiraNa dekha cukA huuN| ___ maiM samadarzI hU~ mahAtmA ke samAna ki mujhe rAjA aura raMka eka samAna dikhAI dete haiN| maiM samadarzI banatA hU~ rAjA ke samAna ki samadarzitA kA amRta aharniza pItA rhuuN| maiM miTTI ko sonA samajhU aura sone ko miTTI ke samAna maanuuN| mamattva se Upara uTha kara maiM pratyeka AtmA meM apanI hI AtmA ke darzana kruuN| maiM samadarzI hU~, tabhI to maiM jyotirmaya huuN| merI samatA mujhe bhItara bAhara se eka anUThe Aloka se Alokita kara detI hai| maiM jyotirmaya ho jAtA hU~ yA yoM kahU~ ki mere liye samagra vizva hI jyotirmaya ho jAtA hai| mujhe kahIM bhI aMdhakAra dikhAI nahIM detA-na bhItara, na bAhara / prakAza hI prakAza phailA hai antaraMgatA meM aura bahiraMgatA meN| yaha prakAza hI merA patha hai aura pAtheya bhii| yaha 222
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAza mere sivAya anya kucha nahIM, maiM hI huuN| maiM hI jyotirmaya hU~ kyoMki sampUrNa rUpa se jyoti meM vigalita hokara eka dina mAtra jyotirmaya ho jAne vAlA huuN| _ maiM jyotirmaya hU~ mujhe apane bhItara jagamagAtI huI jyoti ko prakaTita karanI hI hai aura isalie samadarzI bhI honA hI hai| aura samadarzI honA hai to samabhAvI bananA hai tathA samabhAvI bananA hai to apane mana, vacana va zarIra ko viSaya-kaSAyoM ke azubha yoga vyApAra se bAhara nikAlanA hI hogA tathA apane mana, vacana evaM karma ko samatA se AplAvita banA kara eka rUpa karanA hI hogaa| bhautika sukhoM kI kAmanAe~ rAjA kI taraha mAnava ko bhI mahAtmA kA saMsarga-bodha milegA jaba milegaa| lekina abhI to vaha svayaM rAjA banA huA hai aura vaha socatA hai yaha ki bhavana merA apanA hai, kauna isameM praveza karane kA sAhasa kara sakatA hai ? maiM use sabaka sikhA duuNgaa| isakI sampatti merI apanI hai- maiMne arjita kI hai koI ise chU kara dekhe| yaha parivAra, yaha palI, ye putra putrI mere apane haiM inake sukha meM hI to merA sukha rahA huA hai| aura merA yaha subhaga zarIra--ise maiM kisI bhI taraha kaSTita nahIM karanA caahtaa| isI vicAra dhArA meM vaha Age vicAra karatA hai ki vaha saba mere apanoM ke lie sukha-sAmagrI cAhiye-suvidhA caahiye| sAmAnya suvidhA nahIM, bhavya suvidhA, saMsAra meM upalabdha adhika se adhika U~cI suvidhA / ina suvidhAoM ke bAre meM bhI, prApta mere liye nagaNya ho jAtI hai aura prApya kA kSetra ati vistRta bana jAtA hai kyoMki merI kAmanAe~ apAra hai| jo cAroM ora dikhAI detA hai, merA mana karatA hai ki yaha bhI ho. vaha bhI ho aura jo kalpanA loka meM hI ghamatI haiM. ve savidhAe~ bhI mujhe mileN| bAhya saMsAra meM jitanA bhautika sukha aura vaibhava hai, vaha saba mujhe prApta ho jaay| merI icchAoM kA merI kAmanAoM kA antima chora mujhe kahIM bhI dikhAI nahIM detaa| vaha socatA hai ki mujhe dhana cAhiye--apAra dhana caahiye| mujhe sattA cAhiye--akhaMDita sattA caahiye| loga mujhe ucca mAneM, mere varcasva ko apane sira-mAthe svIkAreM aura dik-diganta meM merI yazaHkIrti kI patAkA phhraaveN| use isa saMsAra ke bhautika sukha kitane cAhiye--isakA usako khuda ko anumAna nhiiN| jo prApta hotA jAtA hai, use bhUlatA rahatA hai| aura prApya ke liye bhAga daur3a karatA hai| isa bhAga daur3a kA kahIM anta nahIM hai| lAbha bar3hatA hai lobha bar3hatA hai aura ye lobha-lAbha bar3hakara mujhe mamattva kI mUrchA meM sulAte rahate haiN| maiM saMjJAhIna sA banakara samajha bhI nahIM pAtA hU~ ki merA mana kahA~-kahA~ ghUmatA hai, vacana kaisA kaisA nikalatA hai aura kAyA kidhara-kidhara bahakatI hai ? ___ itanA hI nahIM, bhautika sukhoM kI ye kAmanAe~ mana meM rAta dina cintA rUpI jvAlAe~ jalAye rakhatI haiN| kahA~ se kitanA adhika prApta kara sakU~--yahI dhuna savAra rahatI hai| bhautika sukhoM ke saMdarbha meM mujhe isa saMsAra meM do prakAra ke dRzya dekhane ko milate haiN| eka to vaha varga hai kucha logoM kA, jinake pAsa atula vaibhava, abAdha sattA aura vipula bhoga-sAmagrI vidyamAna hai, phira bhI una logoM kI tRSNA thamI nahIM hai| ve apanI sattA aura sampatti kI zaktiyoM ke jora se adhika se adhika arjita karate cale jAnA cAhate haiM isa hakIkata kA binA khayAla kiye ki unakI vaha sakriya tRSNA kitane logoM ke jIvana ko bhArI AghAta pahu~cA rahI hai| kucha logoM kA yaha varga bhautikatA meM madamasta banA huA hai| kaI logoM kA dUsarA aisA varga hai jo Arthika rUpa se ati abhAvagrasta hai--jIvana nirvAha kI mUla AvazyakatAe~ taka ina logoM ko prApta nahIM hai| eka to ve apane hI abhAva se duHkhI haiM to 223
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare, sampanna varga ke vilAsI jIvana ko dekhate hue sAmAjika viSamatA se bhI duHkhI haiN| yaha abhAvagrasta varga apanI anubhava kaTutA evaM vicAra vizraMkhalatA meM kaI bAra apanA santulana kho baiThatA hai kyoMki ina logoM kI bhautika kAmanAe~ bhI uddAma ho jAtI hai| apavAda donoM vargoM meM mileMge, kintu adhikAMzataH donoM hI vargoM meM anaitikatA phailatI huI dikhAI degii| eka prakAra se vartamAna kI Arthika viSamatA bhI bhautika sukhoM ke liye abhAvagrasta yA sampanna, donoM vargoM kI kAmanAoM ko bhayaMkara rUpa se bhar3akAtI hai| yadi samAja meM phailI Arthika viSamatA miTe aura samAnatA kA vAtAvaraNa bane to naitikatA evaM dhArmikatA kI kaI samasyAe~ bhI sundara samAdhAna pA sakatI haiN| parigraha kI paribhASA karate hue maiMne anubhava kiyA thA ki eka vyakti binA parigraha rakhe hue bhI parigrahI yA parigrahavAdI ho sakatA hai tathA dUsarA vyakti cakravartI samrAT jitanA parigraha rakhakara bhI anAsaktatA ke kAraNa aparigrahI yA aparigrahavAdI jaisA ho sakatA hai| parigraha kA bhAva rUpa artha-vizeSa mahattvapUrNa hotA hai jo mamattva ke rUpa meM mAnA gayA hai| mamattva kA sambandha dhana rUpa parigraha se bhI adhika bhAvanA ke sAtha hotA hai| parigraha nahIM hai, abhAvagrasta sthiti hai phira bhI agara hAya-hAya lagI huI hai to vaha mamattva kI mAra se parama duHkhI rhegaa| kintu Aja durAvasthA aisI hai ki sampannoM meM se bhI adhikAMza tathA abhAvagrastoM meM se bhI adhikAMza loga mamattva kI mAra se duHkhI bana kara yena kena prakAreNa parigraha, artha ke upArjana kI aMdhI daur3a meM bebhAna bhAge jA rahe haiN| ve yaha bhI nahIM soca pAte ki jo agaNita kAmanAe~ unhoMne pAla rakhI haiM yA ve pAlate hue cale jA rahe haiM, kyA ve pUrI hone lAyaka bhI haiM athavA kyA unakA sArA zrama unakI pUrti kara lene meM samartha hai ? zAnta citta se ve itanA bhI soca leM taba bhI kAmanAoM ke bojha aura tanAva ko ve ghaTA sakate haiN| itane se cintana ke bAda to ve ahiMsAmaya AcaraNa ke liye bhI jAgarUkatA grahaNa kara sakate haiM ki ve apane upArjana kA adhika saMcaya na hone deM balki adhika kA saMvibhAga karate rheN| kintu maiM dekhatA hU~ ki bhautika sukhoM kI kAmanAoM ke pIche adhikAMza vyakti sattA aura sampatti ke upArjana meM buddhi aura viveka ko tilAMjali dekara mAno pAgaloM jaisI kriyAe~ kara rahe haiN| artha unake mAthe car3ha gayA hai aura ve bhUta se abhibhUta bane jaise bhAga rahe haiN| viSayAndha indriyoM kA jAla maiM socatA hU~ ki mAnava kI arthopArjana kI aisI aMdhI daur3a Akhira kyoM cala rahI hai ? kyA hogA adhika se adhika artha upArjita aura saMcita kara lene ke bAda ? artha ke mAmale ko lekara samajhadAra manuSya bhI apanA santulana kyoM kho detA hai ? maiM vicAra karatA hU~ ki arthopArjana kI a~dhatA kA pradhAna kAraNa hai indriya sukha / nirvAha kI mUla AvazyakatAoM kI pUrti taka ke arthopArjana ko to chor3a deM aura usase nIce ke varga kI durdazA ko bhI eka bAra alaga kara deM, kintu una logoM ke liye soceM jo nirvAha kI AvazyakatAoM se adhika aura bahuta adhika arjana karate haiN| kyA uddezya hotA hai unake adhika se adhika arthopArjana kA? yahI ki ve apanI pAMcoM indriyoM ke vibhinna viSayoM ko adhika se adhika vilAsa sAmagrI ke sAtha bhogeN| yaha viSayAndha indriyoM kA hI jAla hotA hai ki manuSya parigrahI aura parigrahavAdI banatA hai tathA mamattva ke jaTila bandhanoM se svayaM hI baMdha jAtA hai| 224
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye indriyAM kaisI aura kitanI hotI haiM tathA ye apane kina-kina viSayoM ramaNasthaloM meM bhramaNa karatI haiM--isakI jAnakArI mAnava ko honI cAhiye, tabhI inake svarUpa ko samajha kara inheM una sthaloM se haTA sakeM jahAM inheM ramaNa nahIM karanA cAhiye tathA una sthaloM para niyojita kiyA jAya jahA~ inheM ramaNa karanA caahiye| ye indriyA~ zarIra kI aMgabhUta hotI hai, jisameM AtmA nivAsa karatI hai| cUMki AtmA sarva vastuoM kA jJAna karane vAlI tathA bhoga karane rUpa aizvarya se sampanna kSamatA vAlI hone se indra kahalAtI hai, isake ina aMgoM ko indriya kahate haiN| ye indriyA~ AtmA dvArA iSTa, racita, sevita aura pradatta hotI haiN| ataH indriyA~ zarIra ke una sAdhanoM ko kaheMge jo sardI, garmI, kAlA, nIlA, garama, ThaMDA Adi viSayoM kA jJAna karatI hai, tathA jo aMgopAMga va nirmANa nAma karma ke udaya se prApta hotI ye indriyA~ pAMca prakAra kI hotI haiN| (1) zrotrendriya--jisake dvArA jIva, ajIva tathA mizra zabda kA jJAna hotA hai| (2) cakSurindriya--jisake dvArA pAMca prakAra ke varNoM kA jJAna kiyA jAtA hai| (3) ghrANendriya-jisake dvArA AtmA sugaMdha aura durgaMdha ko jAnatI haiN| (4) rasanendriya-jisake dvArA pAMca prakAra ke rasoM kA jJAna kiyA jAtA hai| (5) sparzendriya--jisake dvArA ATha prakAra ke sparzoM kA jJAna hotA hai| ina pAMca prakAra kI indriyoM kI vizeSa prakAra kI banAvaTa ko saMsthAna kahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai--bAhya aura AbhyaMtara / indriyoM kA bAhya saMsthAna bhinna bhinna jIvoM ke bhinna bhinna prakAra kA hotA hai sabhI ke indriyoM kA bAharI AkAra eka-sA nahIM hotA haiM kintu indriyoM kA Abhyantara saMsthAna sabhI jIvoM kA eka-sA hotA hai| isaliye indriyoM ke AbhyaMtara saMsthAna kA rUpa isa prakAra hotA hai- (1) zrotrendriya (kAna) kA saMsthAna kadamba ke phUla jaisA hotA hai| (2) cakSurindriya (AMkheM) kA saMsthAna masUra ke dAla jaisaa| (3) ghrANendriya (nAka) kA AkAra ati mukta puSpa kI candrikA jaisA / (4) rasanendriya (jIbha) kA saMsthAna khurape jaisA tathA (5) sparzendriya (zarIra) kA AkAra aneka prakAra kA hotA hai| anabhijJa manuSya hI kAma-parAyaNa hote haiM, kyoMki kAma jIvana kI samasta zaktiyoM kA vinAzaka hotA hai| indriya-janya upabhoga kI kAmanA karanA satva rUpa kAma hai to zabda, rUpa, gaMdha, rasa va sparza kA bhoga karanA dravya kAma kahalAtA hai| kAma mUlataH do prakAra kA kahA gayA hai--(a) asamprApta arthAta vaicArika, jo dasa prakAra se utpanna hotA hai-- (A) samprApta arthAt maithunika jo cauhada prakAra se bhogA jAtA hai - isI prakAra kAma vega dasa prakAra ke pariNAmoM meM prakaTa hotA hai- (1) cintA bhoga sambandhI soca vicAra meM par3e rahanA (2) darzanecchA -strI mukha ko dekhate rahane kI kAmanA karanA (3) dIrgha nizvAsa-bhoga pUrti na hone para athavA bhoga cintA meM nirAzApUrNa zvAsa lenA (4) jvara-kAma tApa se pIr3ita ho jAnA (5) dAha --kAma tApa se burI taraha jalanA (6) bhojana aruci zArIrika pIr3A se bhojana meM aruci paidA ho jAnA (7) mahAmUrchA--acetanAvasthA ke daure par3anA yA 225
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ acetanAvasthA banI rahanA (8) unmattatA pAgalapana ke daure uThanA (E) prANoM meM sandeha bAra bAra maraNavat sthiti kA bana jAnA tathA (10) maraNa--dayanIya dazA meM mRtyu ho jaanaa| eka kAmI puruSa kA isa rUpa meM AraMbha aura anta hotA hai| AraMbha use bhogane meM bar3A madhura mahasUsa hotA hai kintu aisA kaTuka anta sahate hue bhI usase sahA nahIM jAtA hai| atyanta mUrchA bhAvoM meM usakA maraNa parama duHkhadAyI ho jAtA hai| yaha samajhane kI AvazyakatA hai ki aise ghora duHkha dene vAle bhISaNa pariNAma yukta ina pAMcoM indriyoM ke viSaya aura vikAra kyA aura kisa rUpa ke hote haiM jo manuSya ko lubhAkara usakA duHkhada anta kara dete haiN| pAMca indriyoM kA viSaya parimANa bhI isa prakAra batAyA gayA hai--(1) zrotrendriya jadhanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se utkRSTa bAraha yojana se Aye hue zabdAntara aura vAyu Adi se apratihata zakti vAle zabda pudgaloM ko viSama karatI hai| yaha indriya kAna meM praviSTha zabdoM ko sparza karatI huI hI jAnatI hai| (2) cakSurindriya jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga utkRSTa eka lAkha yojana se kucha dUrI para rahe hue avyavahita rUpa ko dekhatI hai| yaha aprApyakArI hai| isaliye rUpa kA asparza karake usakA jJAna karatI hai| (3-5) ghrANendriya, rasanendriya tathA sparzendriya--ye tInoM indriyA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga utkRSTa nava yojana se prApta avyavahita viSayoM ko sparza karatI huI jAnatI haiN| indriyoM kA yaha jo viSaya parimANa hai use AtmAgula se jAnanA caahiye| ina pAMcoM indriyoM ke kAma-guNa hote haiM kramazaH zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sprsh| ye pAMcoM kAma arthAt abhilASA uttpanna karane vAle guNa hote haiN| ina pAMcoM viSayoM ko pramAda janita mAnA gayA hai| zabda, rUpa Adi pAMcoM viSayoM meM Asakta prANI viSAda Adi ko prApta hote haiM ataH inheM viSaya kA nAma diyA gayA hai| zabda, rUpa Adi viSaya bhoga ke samaya madhura hone se tathA pariNAma meM ati kaTuka hone se viSa se upamita kiye jAne ke kAraNa bhI viSaya kahalAte haiN| isa viSaya pramAda se vyAkula citta vAlA jIva hitAhita ke viveka se zUnya ho jAtA hai, isaliye ina indriyoM ke mAdhyama se akRtya kA sevana karatA huA vaha cira kAla taka saMsAra ke duHkhoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai| pAMcoM prakAra ke viSayoM meM Asakta prANiyoM meM kramazaH hiraNa, pataMgA, bhaMvarA, machalI tathA hAthI ke dRSTAnta diye jAte haiM, jo apane indriya-viSayoM meM itanI gaharAI se DUba jAte haiM ki unheM apane prANAnta taka kA bhAna nahIM hotaa| usI prakAra pAMcoM indriyoM ke viSayoM meM Asakta jIva bhI viSaya kA upabhoga karate hue kabhI tRpti kA anubhava nahIM karatA hai| viSaya bhoga meM pravRtta rahane se viSayecchA zAnta na hokara usI prakAra bar3hatI jAtI hai jisa prakAra agni meM ghI DAlane se usakI jvAlAeM bar3hatI jAtI haiN| viSaya bhoga meM ati Asakti vAle jIva ke duHkha to isI jIvana meM dekhane ko mila jAte haiM aura vaisA jIva paraloka meM bhI naraka evaM tiryaMca yoniyoM ke mahAduHkha bhogatA hai| isaliye viSaya bhogoM se nivRtti lene tathA viSayAndha indriyoM ke moha jAla ko tor3a dene ko hI kalyANakArI kahA gayA hai| pAMcoM indriyoM ke teIsa viSaya tathA do sau cAlIsa vikAra mAne gaye haiM -(a) zrotrendriya ke viSaya- (1) jIva zabda, (2) ajIva zabda tathA (3) mizra zabda / vikAra-kula bAraha-tInoM prakAra ke zabdoM kI zubhatA aura azubhatA se chaH tathA chaH para rAga aura chaH para dveSa hone se bAraha / (ba) cakSurindriya ke viSaya (1) kAlA (2) nIlA (3) pIlA (4) lAla aura (5) sapheda / vikAra 226
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ kula sATha -pAMcoM viSayoM ke sacitta, acitta tathA mizra ke bheda se pandraha aura pandraha apanI zubhatA va azubhatA se tIsa tathA rAga aura dveSa se saatth| (sa) ghrANendriya ke viSaya -(1) sugaMdha evaM (2) durgaMdha / vikAra bAraha --donoM ke sacitta, acitta evaM mizra ke bheda se chaH tathA ina para rAga aura dveSa se baarh| (da) rasanendriya ke viSaya--(1) tIkhA (2) kaDuA (3) kaSailA (4) khaTTA aura (5) miitthaa| vikAra sATha -pAMcoM viSayoM ke sacitta, acitta va mizra rUpa se pandraha tathA pandraha apanI zubhatA aura azubhatA se tIsa tathA tIsa para rAga aura dveSa se sATha hue| (ya) sparzendriya ke viSaya-(1) karkaza (2) mRdu (3) laghu (4) guru (5) snigdha (6) rUkSa (7) zIta aura (8) uussnn| vikAra chiyAnve-ATha viSayoM ke sacitta, acitta aura mizra rUpa se caubIsa tathA caubIsa apanI zubhatA aura azubhatA se ar3atAlIsa tathA rAga aura dveSa se chiyAnve / isa prakAra saba milakara 240 vikAra hue| ____ maiM uparokta vizleSaNa kI kucha gaharAI meM utaranA cAhatA huuN| pAMcoM indriyoM ke jo apane apane viSaya haiM, unheM grahaNa karanA unakA svabhAva hai aura ise sAmAnya sthiti hI maaneNge| jaise ki AMkha kA viSaya hai raMgoM ko dekhnaa| jo raMga unake sAmane AveMge, ve unake dRSTi patha se gujreNge| jahAM taka samakSa Aye hue dRzya paTaloM kA AMkhoM ke dRSTi patha se sAmAnya rIti se gujarane kA savAla hai, vahAM taka koI barAI kI bAta nahIM hai| barAI vahAM se paidA hotI hai jahAM se Asakti zarU hotI hai| kalpanA kareM ki AMkhoM ke sAmane koI sundara rUpa AyA, use eka to AMkhoM ne svabhAvagata sAmAnya rIti se dekha liyA aura ve aprabhAvita-sI rahI aura dasare. AMkhoM ne usa sandara rUpa ko dekhA, dekhate rahane kI kAmanA jAgI aura dekhakara vyAmoha-sA hone lagA-AkarSaNa paidA ho gayA to samajheM ki vaha una AMkhoM kA Asakti bhAva hai| yaha Asakti manda hogI to AMkheM use dekhatI huI kucha tapti yA kucha atRpti lekara Age bar3ha jaaygii| yadi vaha ugra hogI to vaha vacana meM utara sakatI hai yA kAyA ke hAva-bhAva meM bhI utara sakatI hai| vaisI Asakti komala vyavahAra se apanI kAmanA pUrti kara sakatI hai athavA krUra va jaghanya rUpa bhI dhAraNa kara sakatI hai| isa Asakti ke ugra rUpa kaI prakAra ke ho sakate haiN| __ to maiM mAnatA hUM ki indriyoM ke viSaya itane mukhya nahIM, jitane unameM Asakti ke bhAva mukhya hote hai| aura yaha Asakti mana kA viSaya bana jAtI hai| mana ko jaba bala milatA hai to ye indriyA~ apane-apane viSayo kA sevana karane meM aMdhI aura bAvalI ho jAtI hai| yaha aMdhApana aura bAvalApana adhaHpatana kI kitanI nIcI hada taka pahuMca sakatA hai. isake dRzya saMsAra me cAroM ora najara meM Ate rahate haiN| indriyoM kA yaha aMdhApana aura bAvalApana do tarIkoM se phUTatA haiN| eka to AMkhoM ke sAmane sundara rUpa AtA hai taba phUTatA hai aura dUsarA jaba AMkhoM ke sAmane itanA asundara rUpa A jAya ki barabasa ghRNA va glAni jAga uThe, taba bhI phUTatA hai| kintu ina donoM tarIkoM ke phUTane meM viparIta antara hotA hai| eka aMdhApana aura bAvalApana to phUTatA hai rAga bhAva se tathA dusarA phaTatA hai dveSa bhAva se| manojJa yAne mana ko bhAve aise rUpa para rAga jAgatA hai aura vaha rUpa mana ko labhAtA hai to amanoja yAne mana ko nahIM bhAve aise rUpa para dveSa bhAva se ghaNA aura glAni jAgatI hai| yadyapi pravattiyA~ viparIta dizAoM meM hotI hai kintu rAga aura dveSa donoM prakAra kI manaHsthitiyoM meM mana, vacana, kAyA kI azubha halacala hotI hai| yaha azubhatA hI Upara vikAroM ke rUpa meM varNita kI gaI hai| 227
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya bhogoM kA yaha anubhava bAhya rUpa se indriyA~ karatI haiM aura unake mAdhyama se mana aura aatmaa| bhoga bhogane kI kriyAoM kA vaicArika prabhAva mana aura AtmA para par3atA hai tathA bhoga-janya sukha athavA duHkha kA anubhava bhI ve hI lete haiN| jaise ki kisI kA eka baila kisI dUsare ke kheta meM ghusa gayA aura vaha phasala carane va ujAr3ane lagA, itane meM kheta kA mAlika A gyaa| isa nAjAyaja carAI ke natIje meM baila bhI DaMDe khA sakatA hai lekina hani kA vajana to mAlika ko hI bhugatanA pdd'egaa| agara kisI kA baila isa taraha ujAr3a karane kI kaI harakateM karatA raheM to kyA usakA mAlika ceta nahIM jAyagA? jarUra cetegA aura baila ke nAtha DAlakara use apane niyaMtraNa meM rkhegaa| kinta indriyoM kA mAlika mana aura jIva aisI jimmedArI ko jaldI nahIM pakaDate haiN| indriyAM apane viSayoM meM Asakta banakara vikAraparvaka bhaTakane lagatI haiM aura sadagaNoM kI phasala lagatI haiM, phira bhI mana jaldI cetatA nahIM--jIva jaldI jAgatA nahIM, balki Adhika bAra aisA hotA hai ki mana aura AtmA bhI indriyoM ke sAtha ho jAte haiM evaM unhIM ke niyaMtraNa meM ujAr3a va bigAr3a karane laga jAte haiN| bailoM ko kAbU meM karane kI bajAya agara mAlika hI bailoM ke pIche - pIche calane lage aura unake karane ke mutAbika khuda bhI karatA jAya to usa mAlika kI durdazA ko kauna miTA sakatA hai ? ___ maiM gaMbhIratApUrvaka isa pariprekSya meM apanI indriyoM, apane hI mana aura apanI hI AtmA para eka samIkSAtmaka dRSTi DAlanA cAhatA huuN| pahalI bAta to yaha ki merA mana aura merI AtmA kA niyaMtraNa kauzala pUrNatayA dakSa honA cAhiye jisake kAraNa indriyA~ usa Dora se baMdhI raheM nAtha lage baila kI trh| aisA tabhI ho sakatA hai jaba AtmA kA jJAna aura viveka pUrNa rUpa se jAgRta ho| dUsarI bAta yaha ho sakatI hai ki AtmA aura mana kA indriyoM para niyaMtraNa ati kuzala na ho kintu eka bAra unake bhaTaka jAne para unheM yathAzakya zIghratA se punaH vahAM se lAkara Atmastha banA ske| tIsarI bAta AtmA aura mana kI suptAvasthA kI hotI hai ki ve indriyoM ke vikAroM ko roka pAne meM akSama bane rahate haiM, yahAM taka to phira bhI ThIka hai ki soye huoM ko jagA diyA jAya to phira vikRti ruka jaaygii| kintu jahA~ para AtmA aura mana bhI indriyoM ke bhaTakAva meM bhaTaka jAye aura parama Asakti bhAva se marchita bana jAya, taba vaha durAvasthA cintanIya bana jAtI hai| ___ AtmA kI aisI vidazA para hI maiM samajhatA hUM ki vItarAga devoM ne cetAvaniyA~ dI haiM ki icchA aura bhoga rUpa kAmanAoM kA nAza karanA ati kaThina hai| kAma bhogoM kI icchA rakhane vAlI AtmA unake prApta na hone para yA unakA viyoga hone para zoka karatI hai, khinna hotI hai, maryAdA bhaMga karatI hai, pIr3ita hotI hai tathA paritApa karatI hai| kAma bhoga zalya rUpa hai, viSa rUpa haiM aura viSadhara sarpa ke samAna hai| kAma bhogoM kA sevana to dUra rahA, mAtra unakI abhilASA karane se hI AtmA durgati meM jAtI hai| kAma bhogoM meM Asakti rakhane vAle prANI karmoM kA saMcaya karate haiM tathA amita karmoM se baMdha kara saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| viSa ke samAna ina bhogoM ko khUba bhoga lene para bhI anta meM kaTuka, aniSTa tathA duHkhadAyI pariNAma bhogane par3ate haiN| viSayAbhilASI AtmA viSaya sukhoM ke prApta na hone se na unake samIpa hotA hai aura na viSayAbhilASA kA tyAga karane ke kAraNa vaha unase dUra hI hotA hai| zabda, rUpa, gaMdhAdi bhoga bhogane para AtmA karma mala se lipta hotI hai kintu abhogI AtmA lipta nahIM hotI hai| bhogI athavA bhoga kI lAlasA vAlA saMsAra ke duHkhoM meM DUbA rahatA hai parantu abhogI saMsAra baMdhana se mukta ho jAtA hai| jaise kAlakUTa viSa svayaM pIne vAle ko, 228
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ ulTA pakar3A huA zastra zastradhArI ko aura maMtrAdi se vaza nahIM kiyA huA betAla tAMtrika ko mAra DAlatA hai, usI prakAra zabda Adi viSaya vAlA sAdhu dharma bhI vezadhArI dravya sAdhu ko durgati meM le jAtA hai| jaise tRNa kASThoM se agni tRpta nahIM hotI, hajAroM nadiyoM ke mila jAne para bhI lavaNa samudra santuSTa nahIM banatA, usI prakAra kAma bhogoM se bhI isa jIva ko kabhI tRpti nahIM ho sakatI hai| jo AtmA manojJa evaM amanojJaM zabda, rUpa, gaMdha, rasa evaM sparza meM rAga evaM dveSa nahIM karatI hai, vahI AtmA jJAna, veda, AcAra, Agama, dharma aura brahma ko jAnane vAlI hotI hai| kaSAya vikAroM kI malinatA indriyA~ jo viSaya bhoga meM rata banatI haiM, apane pIche vikRta bhAvanAoM kA dhuMA chor3atI jAtI hai, vahIM kaSAya hai| AtmA ke zuddha svabhAva ko kaSAya malina banAtI hai| kaSa arthAt janma maraNa rUpa saMsAra kI prApti jina vikArapUrNa vRttiyoM ke kAraNa ho, ve kaSAya vRttiyA~ kahalAtI haiM / ye vRttiyA~ kaSAya mohanIya karma ke udaya se uttpanna hotI haiN| yaha kaSAya samyaktva, zrAvakattva, sAdhuttva tathA yathAkhyAta cAritra ko naSTa karane vAlI hotI hai| yaha merA anubhava hai ki jaba indriyA~ kAma bhogoM kI prApti kI tarapha unmukha banatI haiM to ve usakI vikRta chApa vicAroM para avazya chor3atI haiM aura jaba ve kAma bhogoM meM pravRtta hotI valipta banatI hai to usa rUpa meM vikAra vicAroM ko -- vRttiyoM ko DhAlate haiN| yadi kisI ke pAsa kAma bhoga sAmagrI pracuratA se upalabdha hai to usake mana-mAnasa para ahaMkAra chA jAyagA / yadi usakI usa upalabdha sAmagrI ko koI chInanA cAhegA to vaha krodha se bhara utthegaa| upalabdha sAmagrI ko saMcita karate rahane kI vRtti use lAlacI banAyagI to vaha apane lAlaca kI kapaTapUrNa upAyoM se pUrti karegA / Azaya yaha hai ki kAma bhogoM kI liptatA ke sAtha kaSAyoM kI jvAlAeM dhadhakatI haiM jo AtmA ke cAritra guNa ko bhasma karatI rahatI haiM / mUla rUpa se isa kaSAya ke cAra prakAra kahe gaye haiM jo pratyeka prakAra kI kaSAya ke sAtha sambandhita hote haiM- ( 1 ) anantAnubaMdhI - jisa kaSAya ke prabhAva se jIva ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / yaha kaSAya samyakca taka kI ghAta kara detA hai tathA jIvana paryanta banA rahatA hai / isa kaSAya se jIva naraka gati ke yogya karmoM kA baMdha karatA hai / (2) apratyAkhyAnAvaraNa-- jisa kaSAya ke udaya se deza virati rUpa alpa tyAgapratyAkhyAna bhI nahIM hotA hai| isa kaSAya se zrAvaka dharma kI prApti nahIM hotI / yaha kaSAya eka varSa taka banI raha sakatI hai aura isase tiryaMca gati ke yogya karmoM kA baMdha hotA hai| (3) pratyAkhyAnAvaraNa - jisa kaSAya ke udaya se sarva virati rUpa pratyAkhyAna ruka jAtA hai arthAt sAdhu dharma kI prApti nahIM hotI hai| yaha kaSAya cAra mAsa taka banI raha sakatI hai aura isake udaya se manuSya gati ke yogya karmoM kA baMdha hotA hai / (4) saMjvalana --- jo kaSAya pariSaha yA upasarga ke A jAne para muniyoM taka ko bhI thor3A-sA jalAtI hai| yaha halkI sI kaSAya sabase UMce yathAkhyAta cAritra meM bAdhA pahuMcAtI hai| yaha kaSAya eka pakSa taka banI raha sakatI hai tathA isase devagati ke yogya karmoM kA baMdha hotA hai| uparyukta kaSAyoM kI sthiti tathA gati kA jo ullekha kiyA gayA hai, vaha bAhulyatA kI apekSA se hai kyoMki isake apavAda rUpa udAharaNa bhI pAye jAte haiM / 226
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajvalanazIla krodha kaSAya ke cAra bheda kiye gaye haiM-- (1) krodha - kRtya akRtya ke viveka ko haTAne vAle prajvalana svarUpa Atma pariNAma ko krodha kahate haiM / krodhavaza jIva kisI kI bhI bAta ko sahana nahIM karatA hai aura binA vicAre apane va parAye aniSTa ke liye hRdaya ke bhItara aura bAhara jalatA rahatA hai / krodhI samabhAva ko bhUla jAtA hai aura Akroza meM bhara kara dUsaroM para roSa karatA hai / kAma se krodha uttpanna hotA hai aura krodha se AtmaguNoM kA kSaya, viveka zUnyatA tathA sUkSmanAr3I taMtra kA nAza hotA hai| krodha se mAnasika, vaicArika, vaiyaktika, zArIrika, naitika, pArivArika, sAmAjika, rASTrIya Adi kaI prakAra kI asahiSNutAeM janma le letI haiN| yaha krodhAgni pahale svayaM ko jalAtI hai aura phira dUsare ko jalAtI huI sva-para dAhaka banatI hai| 1 krodha ina kAraNoM se utpanna ho sakatA hai - ( 1 ) durvacana (2) svArtha yA kAmapUrti meM bAdhA par3ane se (3) anucita pratIta hone vAle vyavahAra se (4) bhrama se yA (5) vicAra athavA ruci bheda se / krodha se uttpanna doSa isa rUpa meM ho sakate haiM - ( 1 ) dussAhasI bananA ( 2 ) cugalI karanA (3) vaira bAMdhanA (4) jalana rakhanA (5) doSa dekhanA, DhUMDhanA aura AropaNa karanA (6) duSTa dhyAna meM rata rahanA (7) kaThora vacana uccarita karanA tathA (8) krUra vyavahAra karanA / krodha ke cAra prakAra batAye gaye haiM- ( 1 ) Abhoga nivartita - puSTa kAraNa hone para yaha socakara ki aisA kiye binA sAmane vAle ko zikSA nahIM milegI - jo krodha kiyA jAtA hai vaha usa kA Abhoga nivartita prakAra hai / yaha krodha krodha ke vipAka ko jAnate hue kiyA jAtA hai| (2) anAbhoga nivartita--jaba koI yoM hI guNa doSa kA vicAra kiye binA paravaza hokara krodha kara baiThatA hai athavA krodha ke vipAka ko na jAnate hue krodha karatA hai to usakA vaha krodha anAbhoga nivartita hotA hai / (3) upazAnta - jo krodha sattA (astitva) meM to ho lekina udayAvasthA meM na ho, use upazAnta krodha kahate haiN| (4) anupazAnta - jo krodha udayAvasthA meM A jAya, vaha anupazAnta krodha kahalAtA hai / krodha kI utpatti ke bhI cAra prakAra kahe gaye haiM-- (1) Atma pratiSThita jo apane Apa meM hI krodha karatA rhe| apane para hI krodha Ave aura apane ko hI bhItara jalAtA rhe| (2) para pratiSThita--jo krodha dUsare ke kAraNa Ave aura dUsare para brse| (3) ubhaya pratiSThita - jisa krodha kA kAraNa aura ThaharAva apane aura dUsare donoM ke nimitta se ho / (4) apratiSThita - jo krodha binA kisI nimitta ke hI bhar3aka uThe / 1 kaSAya ke mUla prakAroM ke samAna krodha ke bhI cAra prakAra isa rUpa meM batAye gaye haiM : (1) anantAnubaMdhI krodha - parvata ke phaTa jAne para jo darAra par3a jAtI hai| jaise usa darAra kA milanA kaThina hotA hai, vaise hI isa prakAra kA krodha kisI bhI upAya se zAnta nahIM hotA hai / (2) apratyAkhyAnavaraNa krodha--sUkhe tAlAba Adi meM miTTI ke phaTa jAne para darAreM par3a jAtI haiM kintu jaba varSA hotI hai, taba vaha phira se mila jAtI hai| vaise hI isa prakAra kA krodha vizeSa parizrama se zAnta hotA hai| (3) pratyAkhyAnAvaraNa krodha - bAlU meM lakIra khIMcane para kucha samaya meM havA se vaha lakIra vApasa bhara jAtI hai, usI prakAra jo krodha kucha upAya se zAnta ho, vaha pratyAkhyAnAvaraNa krodha kahalAtA hai / (4) saMjvalana krodha - pAnI meM khIMcI huI lakIra jaise khiMcane ke sAtha hI miTa jAtI hai, vaise hI kisI kAraNa se udaya meM AyA huA isa prakAra kA krodha zIghra hI zAnta ho jAtA hai| 230
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlataH krodha AtmA ke zubha pariNAmoM kA nAza karatA hai| vaha sarvaprathama apane svAmI ko jalAtA hai aura bAda meM dUsaroM ko| krodha se viveka dUra bhAgatA hai aura usakA viparIta rUpa aviveka Akara jIva ko akArya meM pravRtta karatA hai| krodha sadAcAra ko bhI dUra karatA hai aura manuSya ko durAcAra meM pravRtti karane ko prerita karatA hai| krodha vaha agni hai jo cira kAla taka ArAdhita yama, niyama, tapa Adi ko pala bhara meM bhasma kara detI hai| donoM loka bigAr3ane vAlA pApamaya aura sva-para kA apakAra karane vAlA yaha krodha vAstava meM prANiyoM kA mahAn zatru hai| pramukha rUpa se krodha ko zAnta karane kA eka hI upAya hai aura vaha hai kssmaa| kSamAbhAva ke AvirbhAva se zAnti prApta hotI hai aura zAnta raha kara hI krodha para vijaya pAI jA sakatI hai| krodha ko tAtkAlika rUpa se zAnta karane ke lie ina upAyoM kA upayoga kiyA jA sakatA hai : (1) krodha Ate hI ekAnta meM calA jAve (2) mauna hokara dhyAna karale (3) krodha na karane kI apanI pratijJA kA smaraNa kare tathA prAyazcita rUpa daMDa kA saMkalpa le (4) mana va vicAra kI dizA badala kara kisI anya kArya meM pravRtta ho jAve athavA (5) zvAsa-nirodha dvArA yaugika kriyA kre| vinamratA vinAzaka mAna (2) mAna--jAti Adi guNoM meM ahaMkAra buddhi rUpa AtmA ke pariNAma ko mAna kahate haiN| mAnavaza choTe bar3e ke prati ucita namra bhAva nahIM rahatA hai| mAnI vyakti apane ko bar3A samajhane laga jAtA hai aura dUsaroM ko tuccha samajhatA huA unakI avahelanA karatA hai| garvavaza vaha dUsaroM ke guNoM. ko bhI sahana nahIM kara sakatA haiN| jaise krodha ke vaza meM ho jAne vAlA manuSya sukha prApta nahIM kara sakatA hai, vaise hI mAna ke vaza meM huA manuSya bhI zoka-parAyaNa hotA hai arthAt hara samaya cintAtura rahatA hai| mAna yA mada ATha prakAra kA kahA gayA hai : (1) jAti mada (2) kula mada (3) bala mada (4) rUpa mada (5) tapa . mada (6) vidyA mada (7) lAbha mada aura (8) aizvarya mada / inameM se kisI bhI prakAra kA mada yA mAna karanA nIca gautra karma ke baMdha kA kAraNa hotA hai| mAna viveka ko naSTa karatA hai tathA AtmA ko zIla-sadAcAra se patita banA detA hai| vaha vinaya kA bhI nAza karatA hai to vinaya ke sAtha jJAna kA bhii| eka mAnI apane ko mAna ke mAdhyama se U~cA banAnA cAhatA hai lekina vaha isa tathya ko nahIM samajha pAtA hai ki usa se usake saba kArya nIca hote haiN| __eka abhimAnI vyakti (1) pradarzana kA AgrahI (2) apamAna kA pratizodhI (3) ahaM kA pujArI (4) svayaM kA prazaMsaka (5) nAmamohI (6) dUsaroM ko nIcA dikhAne kI bhAvanA vAlA (7) apanI Antarika zaktiyoM ko nahIM pahicAnane vAlA tathA (8) dUsaroM se kucha bhI zikSA nahIM lene vAlA bana jAtA hai| isa vajaha se vaha isa prakAra se hAni uThAtA hai : (1) usake sadguNoM kA hrAsa hotA hai (2) usakI unnati meM avarodha paidA hote rahate haiM (3) usakI vRttiyA~ pApoM ke mUla taka pahuMca jAtI haiM (4) usake Atma-vikAsa meM bAdhAe~ DAlI jAtI haiM (5) usako samAja meM sahayoga nahIM milatA hai (6) usakA mAnI svabhAva kaI prakAra kI AsurI vRttiyoM kA janmadAtA bana jAtA hai (7) usakI jJAna prApti meM vyavadhAna Ate rahate haiM tathA (8) usake vinaya guNa kA nAza hotA rahatA hai| ___ mAna kaSAya ke bhI cAra prakAra isa rUpa meM kahe gaye haiM : (1) anantAnubaMdhI mAna -jaise patthara kA khaMbhA aneka upAya karane para bhI nahIM namatA, vaise hI jo mAna kisI bhI upAya se dUra nahIM 231
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA jA ske| (2) apratyAkhyAnAvaraNa mAna -jisa prakAra haDDI aneka upAyoM se namatI hai, usI prakAra jo mAna aneka upAyoM tathA ati parizrama se dUra kiyA jA ske| (3) pratyAkhyAnAvaraNa mAna--jaise kASTha (lakar3I) tela vagairA kI mAliza Adi se nama jAtA hai, vaise jo mAna thor3e se upAyoM se namAyA jA sake tathA (4) saMjvalana mAna -jaise beMta binA mehanata ke sahaja hI meM nama jAtI hai vaise jo mAna sahaja hI chUTa jAtA hai| jaise krodha ke cAra prakAra hote haiM, vaise hI mAna ke bhI cAra prakAra (1) Abhoga nivartita (2) anAbhoga nivartita (3) upazAnta tathA (4) anupazAnta hote haiN| mAna ke samAnArthaka bAraha nAma batAye gaye haiM : (1) mAna-kaSAya (2) mada-harSa karanA (3) darpa-ghamaMDa meM cUra honA (4) staMbha-khaMbhe kI taraha kaThora bane rahanA (5) garva-ahaMkAra karanA (6) atyukroza-apane ko dUsaroM se utkRSTa batAnA (7) paraparivAda-dUsaroM kI nindA karanA (8) utkarSa-abhimAna pUrvaka apanI samRddhi prakaTa karanA aura dUsare kI kriyA se apanI kriyA ko utkRSTa batAnA (6) apakarSa-apane se dUsaroM ko tuccha batAnA (10) unnata-vinaya ko chor3a denA (11) unnAma-vandanIya ko bhI vandana nahIM karanA (12) durnAma-burI taraha se vandana krnaa| mAyAvinI mAyA (3) mAyA-mana, vacana evaM kAyA kI kuTilatA dvArA paravaMcanA karanA yAne dUsaroM ke sAtha kapaTAI, ThagAI yA dagA-dhokhA krnaa| aisA AtmA kA pariNAma-vizeSa mAyA kahalAtI hai| mAyA ajJAna aura avidyA kI jananI tathA akIrti kA kAraNa hotI hai| yadi mAyA ke sAtha tapa, saMyama Adi ke anuSThAnoM kA sevana kiyA jAtA hai to vaha bhI nakalI sikke kI taraha asAra hotA hai| vaha svapna tathA indrajAla kI mAyA ke samAna niSphala bhI hotA hai| mAyA aisA zalya hai jo AtmA ko vratadhArI nahIM banane detA hai kyoMki vratI kA niHzalya honA anivArya hai| mAyA isa loka meM to apayaza detI hI hai, parantu paraloka meM bhI durgati detI hai| yadi mAyA kaSAya ko naSTa karanI hai to vaha RjutA aura saralatA ke bhAva apanAne se hI naSTa ho sakatI hai| mAyAvI yAne kapaTI puruSa sadA hI dUsaroM kA dAsa hotA hai kyoMki dagAbAja sabake sAmane dugunA namatA hai| mAyA sabase bar3A bhaya bhI hotI hai jo gopanIyatA meM paidA hotI hai, lobha meM panapatI hai, mAna meM apanA uThAva dikhAtI hai aura krodha meM bAhara prakaTa hotI hai| isake vibhinna rUpa isa prakAra ginAye gaye haiM--(1) kapaTa (2) mAyAcAra (3) pratAraNA va vaMcanA (4) daMbha aura ADambara (5) kuTilatA aura jaTilatA (6) durAva tathA chipAva aadi| isI prakAra mAyA ke vividha rUpoM ko prakaTa karane vAle isake samAnArthaka caudaha nAma anyathA bhI ginAye gaye haiM : (1) upadhi--kisI ko Thagane ke lie pravRtti karanA (2) nivRti--kisI kA Adara satkAra karake phira usake sAtha mAyA karanA yA eka mAyAcAra chipAne ke lie dUsarA mAyAcAra karanA (3) valaya --kisI ko apane mAyA jAla meM phaMsAne ke lie mIThe-mIThe vacana bolanA (4) gahana--dUsaroM ko Thagane ke liye avyakta zabdoM kA uccAraNa karanA yA aise gUr3ha tAtparya vAle zabdoM kA prayoga karanA va jAla racanA jo dUsare kI samajha meM hI nahIM Ave (5) NUma -mAyApUrvaka nIcatA kA Azraya lenA (6) kalka -hiMsAkArI upAyoM se dUsaroM ko ThaganA (7) kurUpa -nindita rIti se moha paidA karake Thagane kI pravRtti karanA (8) jihvAtA--kuTilatApUrvaka Thagane kI pravRtti karanA (6) kilviSa -kilviSI sarIkhI pravRtti 232
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA (10) AdaraNA --(AcaraNA) mAyAcAra se kisI kA Adara karanA tathA ThagAI ke lie aneka prakAra kI kriyAe~ karanA (11) gUhanatA apane svarUpa ko chipAnA (12) vaMcanatA-dUsaroM ko ThaganA (13) pratikuMcanatA -sarala bhAva se kahe hue vacana kA khaMDana karanA athavA ulTA artha lagAnA (14) sAtiyoga-uttama padArtha ke sAtha tuccha padArthoM kI milAvaTa krnaa| isa prakAra mAyAvI puruSa logoM ko rijhAne ke lie kapaTa karane vAlA, mahApuruSoM ke prati svabhAva se hI kaThoratA kA vyavahAra karane vAlA, bAta bAta meM nArAja aura khuza hone vAlA, gRhasthoM kI cApalUsI karane vAlA, apanI zakti kA gopana karane vAlA tathA dUsaroM ke vidyamAna guNoM ko bhI DhAMkane vAlA hotA hai| vaha cora kI taraha sadA sabhI kAryoM meM zaMkAzIla banA rahatA hai tathA kapaTAcArI hotA hai| mUla kaSAya kI dRSTi se mAyA ke bhI cAra bheda kahe gaye haiM - (1) anantAnubaMdhI mAyA- jaise bAMsa kI kaThina jar3a kA Ter3hApana kisI bhI upAya se dUra nahIM kiyA jA sakatA hai, usI prakAra jo mAyA kisI bhI prakAra dUra na ho tathA saralatA rUpa meM pariNata nahIM ho ske| (2) apratyAkhyAnAvaraNa mAyA--jaise mer3he kA Ter3hA sIMga aneka upAya karane para bar3I kaThinAI se sIdhA hotA hai, usI prakAra jo mAyA atyanta parizrama se dUra kI jA ske| (3) pratyAkhyAnAvaraNa mAyA--jaise calate hue baila ke mUtra kI Ter3hI lakIra sUkha jAne para havA Adi se miTa jAtI hai, usI prakAra jo mAyA saralatApUrvaka dUra ho ske| (4) saMjvalana mAyA chIle hue bAMsa ke chilake kA Ter3hApana binA prayatna ke sahaja hI meM miTa jAtA hai, vaise hI jo mAyA binA parizrama ke zIghra hI apane Apa dUra ho jaay| krodha aura mAna kI taraha hI mAyA ke bhI cAra prakAra (1) Abhoga nivartita (2) anAbhoga nivartita (3) upazAnta aura (4) anupazAnta kahe gaye haiN| jIrNa na hone vAlA lobha (4) lobha-dravya Adi viSayaka icchA, mUrjA, mamattva-bhAva, tRSNA evaM asantoSa rUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko lobha kahate haiN| lobha kaSAya sabhI taraha ke pApoM kA Azraya hotI hai| lobha ke poSaNa ke lie lobhI mAyA kA sahArA letA hai| sabhI jIvoM meM jIne kI icchA prabala hotI hai aura sabhI mRtyu se Darate haiM, lekina lobha isake viparIta aise kAryoM meM pravRtti karAtA hai jinameM sadA mRtyu kA khatarA banA rahatA hai| yadi manuSya aisI pravRtti meM mara jAtA hai to lobha vRtti ke pariNAma svarUpa use durgati meM bhISaNa duHkha bhogane par3ate haiN| aisI avasthA meM usakA yahA~ kA sArA zubha parizrama vyartha ho jAtA hai| yadi lobha se lAbha bhI ho gayA to usake bhAgI anya hI hote haiN| lobhI itanA nIca bhI bana jAtA hai ki use svAmI, guru, bhAI, vRddha, strI, bAlaka, kSINa, durbala, anAtha Adi taka kI hatyA karane meM bhI hicakicAhaTa nahIM hotI hai| yoM kaha sakate haiM ki naraka gati ke kAraNarUpa jitane doSa batAye gaye haiM, ve sabhI doSa lobha se prakaTa hote haiN| lobha ko dUra karanA hai to usakA eka hI sabala upAya hai aura vaha hai sntoss| icchAoM kA saMyamana karake hI lobha kA parihAra kiyA jA sakatA hai| lobhI manuSya sadA hI arthaparAyaNa hotA hai| vaha tIna manovRttiyoM ke cakra meM hI cakkara kATatA rahatA hai--(1) dhana-lAbha kI dhuna (2) saMgraha aura saMcaya kI raTa, tathA (3) svArtha parAyaNatA / hakIkata meM dhana lobhI ke adhikAra meM nahIM hotA, balki vaha khuda hI dhana ke adhikAra meM ho jAtA hai| vaha apane dhana ke pAgalapana ke sAmane na sambandhI yA mitra ke hita ko dekhatA hai 233
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura na apane svayaM ke svAsthya ke prati hI dhyAna detA hai| lobha se lAbha aura lAbha se lobha ke dhyAna meM vaha saba kucha bhulA detA hai| vaha hamezA raudra dhyAna meM par3A rahatA hai aura sabase baira bar3hAtA rahatA hai| paraspara avizvAsa usakA pahalA durguNa bana jAtA hai aura ananta icchAoM ke bhrama jAla meM vaha apane jIvana ko jIrNa banA letA hai kintu usakA lobha jIrNa nahIM bntaa| ___lobha ke vibhinna rUpa usake samAnArthaka caudaha nAmoM se prakaTa hote haiM -(1) lobha-sacitta athavA acitta padArthoM ko prApta karane kI lAlasA rakhanA (2) icchA--kisI vastu ko prApta karane kI abhilASA karanA (3) mUrchA--prApta kI huI vastuoM kI rakSA karane kI nirantara icchA banAye rakhanA (4) kAMkSA-aprApta vastu kI icchA karanA (5) gRddhi prApta vastuoM para Asakti bhAva banAnA (6) tRSNA-prApta artha Adi kA vyaya na ho aise soca meM par3e rahanA (7) bhidhyAviSaya bhogoM kA dhyAna rakhanA (8) abhidhyAcitta kI caMcalatA banAnA (E) kAmAzA -iSTa zabda rUpa Adi kI prApti kI kAmanA karanA (10) bhogAzA--iSTa gaMdha, rasa Adi kI prApti kI kAmanA karanA (11) jIvitAzA jIte rahane kI kAmanA karanA (12) maraNAzA-vipatti ke samaya marane kI kAmanA karanA (13) nandI-vAMchita artha kI prApti para Ananda manAnA tathA (14) rAga-vidyamAna sampatti para pragAr3ha rAga bhAva rkhnaa| krodha, mAna evaM mAyA ke samAna lobha ke bhI mUla kaSAya rUpa se cAra bheda haiM(1) anantAnubaMdhI lobha-jaise kiramacI raMga kisI bhI upAya se nahIM chUTatA, usI prakAra jo lobha kisI bhI upAya se dUra na ho| (2) apratyAkhyAnAvaraNa lobha-jaise bailagAr3I ke pahiye kA kITA (khaMjana) parizrama karane para ati kaSTa pUrvaka chUTatA hai, usI prakAra jo lobha ati parizrama se kaSTapUrvaka dUra kiyA jA ske| (3) pratyAkhyAnAvaraNa lobha-jaise dIpaka kA kAjala sAdhAraNa parizrama se chUTa jAtA hai vaise hI jo lobha kucha parizrama se dUra ho| (4) saMjvalana lobha--jaise haldI kA raMga sahaja hI chUTa jAtA hai vaise hI jo lobha AsAnI se svayaM dUra ho jaay| lobha bhI cAra prakAra kA anya kaSAyoM kI taraha hI hotA hai- (1) Abhoga nivartita (2) anAbhoga nivartita (3) upazAnta tathA (4) anupshaant| kaSAya se mukta honA hI mukti kaSAyoM kI malinatA kA vizleSaNa jAna kara mujhe Apta vacana kA smaraNa ho AtA hai ki eka dRSTi se mukti vAstava meM kaSAyoM se mukta ho jAne meM hI hai| krodha Adi kaSAya sAMsArikatA kI jar3oM ko sIMcate haiM aura saMsAra ke raMgoM ko gAr3hA banAte haiN| apane cAroM ora tathA kaI bAra svayaM ko dekhane para mere yaha tathya anubhava meM Ate haiM ki kaSAyoM ke sevana se paraloka kI durgati ko eka tarapha rakha deM taba bhI isa jIvana meM hI isake jo dukhapUrNa pariNAma sAmane Ate haiM, ve sAmAnya viveka kI rauzanI meM bhI cauMkAne vAle hote haiN| krodha prIti ko naSTa karatA hai, mAna se vinayabhAva kI samApti hotI hai, mAyA se mitratA kA nAza hotA hai aura lobha se prIti, vinaya tathA mitratA tInoM naSTa ho jAte haiN| cAroM prakAra kI kaSAya ko jItane ke bhI cAra upAya batAye gaye haiM : - (1) maiM krodha ko zAnti aura kSamA dvArA niSphala karake dabA dUM aura kSamAvRtti ko abhivRddha banAte hue krodha ko kSaya kara dUM--aisA merA puruSArtha jAganA caahiye| kAraNa, maiM jAnatA hUM 234
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki krodha kI adhikatA se naraka gati meM jAnA par3atA hai| isaliye maiM caurAsI lAkha yoniyoM ke sabhI jIvoM se kSamA mAMgatA rahUM, kisI bhI jIva ke sAtha vaira bhAva nahIM rakhUM tathA sabhI prANiyoM ke sAtha apane maitrI bhAva kA vistAra kara luuN| AcArya, upAdhyAya, ziSya, sahadhArmika, kula aura gaNa ke prati bhI maiM krodha Adi kaSAya pUrvaka jo vyavahAra karUM, usake liye bhI mana, vacana aura kAyA se kSamA cAhUM / maiM natamastaka hokara hAtha jor3akara pUjya zramaNa samudAya se apane sabhI aparAdhoM ke liye vinayapUrvaka kSamA mAMgUM / dharma meM sthira buddhi hokara maiM sadbhAva pUrvaka sabhI jIvoM se apane krodha - kaSAya pUrNa vyavahAra ke liye kSamA cAhUM tathA sadbhAva - pUrvaka sabhI jIvoM ke aparAdhoM ko bhI kSamA kara dUM / kSamA ke sAtha hI mere hRdaya meM apUrva zAnti kA saMcAra hogA, jisake kAraNa ugra se ugra hetu paidA ho jAne para bhI krodha kA mere Upara ugra prabhAva nahIM hogA / (2) maiM mAna para mRdutA evaM komala va vinamra vRtti dvArA vijaya prApta karUM / jyoM hI mAna bhAva mere mana mAnasa para AkramaNa kareM, maiM adhika se adhika mRdutA evaM vinamratA grahaNa kara luuN| maiM vinaya ko dharma rUpa vRkSa kA mUla mAnUM jisakA sarvottama rasa mokSa rUpa meM milatA hai| maiM vinaya-sAdhanA se hI pUrNataH prazasta zruta jJAna kA lAbha le sakatA huuN| maiM jAnatA hUM ki vinIta puruSa hI saMyamavanta hotA hai aura jo vinayarahita hai, usako dharma aura tapa kahAM se ho sakate haiM? maiM guru kI AjJA pAlUM, unake samIpa rahakara sevA karUM tathA unake iMgitoM va AkAroM ko bhalIbhAMti samajhaM tabhI maiM vinIta ziSya kahalA sakatA huuN| maiM jAnatA hUM ki guru kA vacana nahIM sunane vAlA, kaThora vacana bolane vAlA aura duHzIla kA AcaraNa karane vAlA ziSya guru ko bhI krodhI banA detA hai / isake viparIta guru kI citta vRtti kA anusaraNa karane vAlA aura avilamba gati se guru kA kArya karane vAlA vinIta ziSya teja svabhAva vAle guru ko bhI prasanna karake komala banA detA hai / maiM Apta vacanoM ko smaraNa karake pratipala vinaya bhAva se otaprota rahanA cAhatA hUM tAki kisI bhI rUpa meM mAna kA avirbhAva na ho ske| kyoMki avinIta ko vipatti prApta hotI hai tathA vinIta ko sampati prApta hotI hai--jo ye do bAteM jAna letA hai, vahI zikSA prApta kara sakatA hai / buddhimAn puruSa ahaMkAra ke duSprabhAva ko tathA vinaya ke mahAtmya ko samajhakara vinamra banatA hai| loka meM usakI kIrti hotI hai aura vaha sadanuSThAnoM kA AdhAra rUpa hotA hai jaise ki pRthvI prANiyoM ke liye AdhAra rUpa hotI hai| mAna kA parihAra karake tathA vinaya ko dhAraNa karake hI maiM tiryaMca gati ko TAla sakatA huuN| jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya, mana vinaya, vacana vinaya, kAma vinaya aura lokopacAra vinaya ke rUpa meM maiM apane sampUrNa AcaraNa ko vinaya bhAva se Alokita banAlUM / (3) maiM RjutA aura saralatA kI bhAvanAoM se mAyA rUpa kaSAya kA mardana karUM, jisa se kuTilatA mere bhItara praveza taka na pA ske| maiM yaha samajha kara apane mAyAcAra kI AlocanA karUM ki 'mAyAvI puruSa isa saMsAra meM sarvatra nindita aura apamAnita hotA hai|' mAyAvI kA paraloka bhI garhita hotA hai-- deva bane to tuccha jAti kA aura manuSya bane to vaha nIca kula meM janma letA hai| maiM jAnatA hUM ki mAyAvI yadi apanI AlocanA nahIM karatA to vaha virAdhaka bana jAtA hai| isa kAraNa ArAdhaka bane rahane ke liye mujhe bAra-bAra apanI mAyApUrNa vRttiyoM va pravRttiyoM kI AlocanA karate rahanA cAhiye / (4) maiM lobha ko jItane ke liye santoSabhAva ko zastra ke rUpa meM kAma meM lUM tAki lobha kSata vikSata hokara mere Atma-pariNAmoM meM se calA jAve / jaba Ave santoSa dhana to phira saba dhana mere 235
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ liye dhUli samAna ho jaayeNge| santoSa dhAraNa kara lene para lobha manda hogA to merI tRSNA bhI jIrNa banegI tathA samuccaya meM parigraha ke prati hI merA mUrchA bhAva ghaTa jaaygaa| maiM santoSa se zAnti prApta kruuNgaa| zAnti ke sAtha samasta jIvoM ke prati merI prIti aura dharmAnurAgitA rahegI tathA sabakI mitratA evaM lokapriyatA mujhe milegii| itanA hone para bhI merI vinamratA nita prati bar3hatI rhegii| yaha saba santoSa kA hI suphala hogaa| maiM mAna gayA hUM ki kSamA, namratA, saralatA aura santoSa ye--cAroM hI dharma ke dvAra haiN| sahaja saralatA, sahaja vinamratA, dayAlutA aura amatsaratA ye cAra prakAra ke vyavahAra mAnavIya karma haiN| ina ke suprabhAva se manuSya punaH mAnava jIvana prApta karatA hai| maiM yaha bhI mAna gayA hUM ki krodha, mAna, mAyA aura lobha-ye cAroM kaSAya pApa kI vRddhi karane vAlI haiM, ataH AtmA kA hita cAhane vAlA sAdhaka ina doSoM kA parityAga kara de| dharma kA mUla vinaya hai aura usakA antima phala mokSa hai| jo manuSya krodhI avivekI, abhimAnI, durvAdI, kapaTI aura dhUrta hai, vaha saMsAra ke pravAha meM vaise hI bahatA rahatA hai jaise jala ke pravAha meM kASTha / ..maiM isa vItarAga vacana ko apane hRdaya meM dhAraNa karake ki krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAya agni ke samAna samajhUgA va isa Agni ko bujhAne ke liye pratipala satarka rahUMgA tathA dAnazIla, sadAcAra aura tapa rUpI zItala jala kI ina kaSAyoM para nirantara varSA karatA rhuuNgaa| yahI mukti kA mArga hogaa| baMdha aura mokSa kA kAraNa mana maiM kalpanA karUM ki eka ratha daur3a rahA hai jisameM pAMca ghor3e jute hue haiN| sArathI usa ratha ko calA rahA hai aura ratha meM baiThA huA hai usakA svaamii| aba maiM do prakAra ke dRzyoM kI kalpanA karatA huuN| pahalA to yaha ki ratha kA svAmI sAvadhAna aura sajaga hai--usakI dRSTi ekaTaka sArathI kI ora lagI huI hai ki vaha ratha ko kahA~ aura kisa taraha le jA rahA hai ? kyA sArathI bhI jagA huA aura satarka hai yA nahIM, jo ki pAMcoM ghor3oM ko santulana se calA rahA hai| vaha pAMcoM ghor3oM kI cAla kI ekarUpatA kA bhI dhyAna rakhatA hai tAki kucha bhI idhara udhara hone para sArathI ko cetA sake / sArathI bhI apane svAmI kI sajagatA ko dekhakara caukannA rahatA hai aura pAMcoM ghor3oM kI rAsa ko barAbara samhAla kara rakhatA hai| ghor3e bhI samajhadAra hote haiM -apane sArathI ke pratyeka saMketa kA pUrA khayAla rakhate haiN| aisI sthiti meM ratha kisa taraha calegA? vaha samatala bhUmi yA mArga para hI calegA eka-sA calegA jisase bhItara baiThe huoM ko tanika bhI dhakkA nahIM lge| vaha ratha tIvra gati se bhI calegA tAki gaMtavya sthAna para jaldI se jaldI pahuMca jaay| kabhI aisA bhI ho sakatA hai ki ArAma se baiThe hue ratha ke svAmI ko ekAdha nIMda kA jhauMkA laga jAya, taba bhI sArathI eka hAka lagAkara ghor3oM ko bhI jarA teja calA de aura usa hAka se apane svAmI ko bhI jagAde / ratha kI gati taba nirbAdha rahatI hai kyoMki ratha kA svAmI, sArathI aura ghor3e sabhI apanI sAvadhAnI banAye rakhate haiN| dUsarA dRzya yaha ho sakatA hai ki ratha to cala rahA hai lekina vaha kidhara jA rahA hai, kaisI cAla se cala rahA hai aura ratha ke sAmane kyA-kyA khatare haiM ina sabase ratha kA svAmI bebhAna ho--maje se nIMda meM kharrATe bhara rahA ho| jaba svAmI bebhAna ho to sArathI apane mana kI karane se kaba cUkatA hai ? vaha ghor3oM kI rAsa ko udhara hI ghumAtA aura unako udhara hI calatA rahegA jisa 236
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ora usakI icchA ho athavA yaha bhI ho sakatA hai ki svAmI ko soyA dekhakara sArathI bhI so jaay| phira kyA hai ? ghor3e hI jo Thahare uchala kUda macAte hue apanI cAla se calane laga jAya - rAste kA dhyAna hI chor3a deM / jidhara harI harI ghAsa dekhI udhara muMha mor3a diyaa| kisI aura tarapha lalacAye ki udhara cala diye| ve na to gaMtavya kA dhyAna rakheMge aura na mArga yA dizA kA / ve ulTI dizA meM bhI mur3a jAya to unako rokegA hI kauna ? ve ghor3e masta hokara ratha ko bIhar3a meM bhaTakA sakate haiN| to gaDhDhoM meM paTaka kara usako kSata-vikSata kara sakate haiN| ratha ke naSTa hone kI dazA meM bhI svAmI nahIM jAge - vaha bar3I dayanIya dazA ho jAtI hai| aMta taka bhI svAmI ceta jAya taba bhI kucha bacAva ho sakatA hai| kintu yaha vidazA kI kahAnI hai / aba maiM isake pariprekSya meM apanI hI hakIkata ko dekhanA cAhatA huuN| yaha ratha hai merA zarIra, jisameM merA 'maiM' baiThA huA hai-- merI AtmA / mere ratha kA sArathI hai merA mana aura pAMcoM ghor3e haiM merI pAMcoM indriyaaN| isa, meM koI sandeha nahIM ki merA ratha cala rahA hai kintu vicAraNIya viSaya ye haiM ki kyA merA 'maiM' apane ratha ko bhalIbhAMti dekha rahA hai ? kyA usakI apalaka dRSTi apane sArathI para lagI huI hai ? kyA usakI painI najara ratha ke ghor3oM para bhI lagI huI hai ? aura sabase bar3I bAta yaha ki kyA ratha gaMtavya sthAna taka pahuMcAne vAle mArga para cala rahA hai athavA mArga se bhaTaka kara kumArga para yA amArga para ? ina sArI paristhitiyoM kI jAMca mere 'maiM' ko karanI hai kyoMki ratha kA svAmI vahI hai aura ratha svastha evaM sundara gati se pragati kare - yaha dAyitva bhI usI kA hai / lekina jaba maiM itanA socane ke liye baiThatA hUM to yaha nizcaya mAna sakatA hUM ki mere 'maiM' meM avazya jAgaraNa kI kiraNeM phaila rahI haiM aura yaha suvyavasthA tathA pragati ke liye zubha lakSaNa hai / merA 'maiM' jAga rahA hai jisakA artha hai ki maiM jAga rahA hUM aura ratha meM baiThA huA maiM jAga rahA hUM to sabase pahale merI dRSTi mere sArathI para hI giranI caahiye| sabase adhika mahattvapUrNa bAta bhI yahI hai / maiM rAjA hUM, hara karmacArI se maiM sIdhA kyoM bhiDUM ? apane dIvAna ko hI aisI jhAr3a pilAUM ki vaha turanta karttavya parAyaNa ho jAya kyoMki dIvAna apanA kAma samhAla legA to mujhe phira kisI dUsare ko dekhane kI jarUrata nahIM rhegii| dIvAna para najara rakhane se hI merA kAma bhalI prakAra cala jAegA / mana ko maiM samhAlUM, mana ko maiM jAMcUM parakhUM, mana para apanA pakkA kAbU banAUM aura mana ko maiM apanI marjI se calAU~ -- yaha sArA nigrahakArI kAma mujhe hI karanA hai| yaha ekadama sahI hai ki mana hI manuSya ke baMdha aura manuSya ke mokSa kA kAraNa hai / mana rUpI sArathI ko ekAgra banA liyA to ghor3oM kI kyA himmata ki ve apanI cAla to dUra, najara ko bhI idhara udhara kareM ? mama majabUta to AtmA kI sudRr3hatA ko bhI kauna DigA sakegA ? eka mana ko jIta leM to pAMcoM indriyAM svataH hI jIta lI jAyagI isa prakAra pAMca indriyAM kaSAya aura eka mana (AtmA) dasoM ko bhI jIta liyA jAyagA / jaba mana ekAgra ho jAtA hai-- gaMtavya kI dizA meM Age bar3hane ko ekaniSTha, taba ratha bhI santulita calatA hai to ratha kA svAmI bhI dharmAnuSThAnoM meM santuSTa rahakara saMlagna ho sakatA hai| kAraNa, mana ekaniSTha to vacana ekaniSTha aura mana vacana ekaniSTha to sakala pravRttiyA~ ekaniSThA se pravartita hogI / phira AtmA ko apanA samagra puruSArtha niyojita karane meM kisI bhI prakAra kA vyavadhAna kahA~ se AvegA ? Atma vikAsa kI isa mahAyAtrA meM jo ghAtaka vyavadhAna utpanna hote haiM, ve mUla rUpa meM apanI hI AntarikatA se utpanna hote haiM, kyoMki bAhara se Ane vAlI bhISaNa se bhISaNa bAdhA yA 237
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaThinAI bhI eka sAdhaka ko vicalita nahIM kara sakatI hai, yadi usakA mana majabUtI se sadhA huA ho| mana ko kaise sAdhe--yahI mere sammukha sabase bar3A prazna hai| anAdi kAla se saMsAra meM paribhramaNa karate hue merI AtmA meM jAgaraNa kI jo kamI rahI hai, usake kAraNa sAMsArika viSayoM meM usakI adhika abhiruci rahatI AI hai| usakI abhiruci kI hI chApa mana aura indriyoM para par3atI AI hai ataH sArI niyaMtraNahInatA phailI huI hai bhItara kI prazAsana vyavasthA meN| aba maiM jAga rahA hUM-yaha ThIka hai lekina mujhe sArI prazAsana vyavasthA ko jagAnI aura sucArU banAnI hogI aura usake liye sarvaprathama mana ko sAdhanA pdd'egaa| isako sAdhane kA pahalA caraNa yaha hogA ki mana kI gati kI dizA badala dI jAya / sAMsArika abhiruci ke viSaya-kaSAyoM meM jo mana kI gati banI huI hai--pahale to usakA isa rUpa meM nigraha karUM ki usa dizA meM use na jAne dUM--pravRtti ke cakra ko viparIta dizA meM ghumAUM, use nivRtti kI ora modduuN| ___to merA pahalA kAma yaha ho ki maiM mere mana kI sAMsArika viSayoM meM pravRtti ko nivRtti meM badalUM --vaha saMsAra kI dizA meM daur3anA baMda karade / kintu kyA mana kA daur3anA maiM kabhI bhI baMda kara sakU~gA? mana bahuta hI caMcala aura sadA gatizIla hotA hai| usakI daur3a kabhI banda nahIM hogii| isaliye usakI nivRtti kA artha hogA -saMsAra ke viSaya kaSAyoM se nivRtti, kintu tatkAla hI usakI pravRtti kA bhI prabaMdha karanA hogA ki use AdhyAtmika, dhArmika tathA lokopakAra ke kSetroM meM pravRtti karAI jaay| mana kI daur3a na to baMda kI jA sakatI hai, na baMda hotI hai| karanA yaha hai ki sirpha mana kI daur3a kI dizA badala dI jaay| abhI vaha pazcima meM daur3a rahA hai to use pUrva meM daur3AnA zurU karA diyA jaay| eka pravRtti se nivRtti tathA dUsarI nivRtti se pravRtti ye yoM to mere do kAma hoMge lekina hogA asala meM eka hI kAma ki mana kI gati kI dizA badala dI jAya |mn daur3atA rahe--yaha mujhe abhISTa hogA, magara gaMtavya kI dizA meM daudd'e| mana ko isa prakAra eka dizA meM nivRtti tathA dUsarI dizA meM pravRtta karAne kA kAma mere liye koI AsAna kAma nahIM hogaa| vaha bAra-bAra pazcima meM chalAMga lagAyagA aura mujhe usakI TAMga pakar3a-pakar3a kara pUrva meM dhakelanA pdd'egaa| yaha kazamakaza lagAtAra aura lambe arse taka calatI rhegii| yaha avadhi hI yathArtha rUpa meM merA parIkSA kAla hogaa| maiM mana ko apane kAbU meM kara hI letA hUM yA ki mana ke Age maiM apanI hAra mAna jAtA hUM-usI rUpa meM merI parIkSA kA pariNAma sAmane aavegaa| ataH pratyeka pratibhAvAna vidyArthI ke samAna mujhe bhI isa parIkSA meM isI kaThina saMkalpa ke sAtha juTanA hogA ki maiM parIkSA meM saphala banUM hii| parIkSA kI ina ghar3iyoM meM mujhe atIva kaThora parizrama karanA hogaa| jaba-jaba mana apane manojJa aura rucikara bhoga-viSayoM kI ora athavA tajjanya kASAyika vRttiyoM kI ora bar3hane lage, taba-taba mujhe una viSayoM se use dUra karate rahanA par3egA tAki tajjanya kASAyikatA uttpanna hI na ho| soceM ki mana zabda, rUpa, gaMdha, rasa yA sparza ke manojJa padArtha ko bhogane kI icchA kare ki amuka gAnA sunUM yA amuka rUpa dekhU yA ki amuka rasa calU~ to tatkAla mujhe use usa gAne, rUpa yA bhojana se vaMcita kara denA hogaa| nigraha ke isa upAya ko bAra-bAra prayoga meM lAne se tathA AdhyAtmika cintana meM use lagA dene se usakI icchAoM kA anta hotA jaaygaa| dhIre-dhIre usakI eka ora se nivRtti aura dUsarI dizA meM pravRti sucArU banatI jaaygii| kintu aisA merI nirmama kaThoratA se hI ho 238
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ skegaa| ki maiM mana ko hara mauke para balAt pIche khIMcatA rhuuN| prAraMbha meM to merI pUrNa dRr3hatA hI mujhe saphalatA dilA sakegI kintu jaba mana zubha pravRtti meM abhyasta banatA jAyagA taba vaha AtmaniSTha bhI ho jAyagA to ekAgra bhI bana jaaygaa| taba vaha apanI bhI azubha vRtti taka ko praviSTha nahIM hone degaa| maiM nigraha evaM ekAgra prakriyA se mana ko vaza meM karUMgA aura dekhUgA ki mana pAMcoM indriyoM ko kar3AI se vaza meM kre| rAga ke jhauMkoM aura dveSa ke aMdhar3oM ko dUra haTAte hue maiM calUMgA ki merA mana aura merI indriyAM unase prabhAvita na hoN| phira vItarAga devoM ke amRtamaya upadezoM kA cintana maiM karUMgA, merA mana unase prabhAvita hogA aura merI indriyAM una upadezoM ke anusAra hI vyavahAra kregii| mana meM taba maiM na to adhomukhI saMkalpa vikalpoM ko uThane dUMgA aura na hI use saMzaya meM girane duuNgaa| vaha niHzaMka hokara saMyama ke mArga para susthira banegA to ghor3e bhI sarapaTa bhAgeMge aura ratha sabako surakSita lekara pragati karatA rhegaa| mujhe sAvadhAnI yahI rakhanI hogI ki yaha mana bhUla kara bhI maile meM muMha nahIM mAre yA ki kisI taraha kI gAMTha na paTaka de| vaha vizuddha bhI bane aura saMyama meM nigraMtha bhI, mana nigraMtha ho jAya aura Ane vAlI graMthiyoM ko sahI tarIkoM se sulajhAnA sIkha jAya tabhI sAdhaka saccA nigraMtha muni bana sakatA hai| aisA hI mana sAre baMdha tor3a kara sAdhaka ko mokSa taka pahuMcA sakatA maiM nizcaya kara cukA hUM ki baMdha ke kAraNa-rUpa mana ko usakI dizA badala kara maiM mokSa kA kAraNa bhUta banA luuNgaa| maiM eka pala bhI asAvadhAna nahIM rahUMgA yA ki caina nahIM lUMgA aura mana ko samhAlatA hI rahUMgA ki vaha unmArga kI dizA meM dekhe taka nhiiN| kyoMki maiM jAnatA hUM ki yadi maiM mana kI caMcalatA ko dUra karake use saMyama meM ekaniSTha nahIM banA sakU~gA to merA japa-tapa-dhyAna aura jJAna-koI bhI anuSThAna sArthaka nahIM ho skegaa| mana kI malinatA ke sAtha Atma vikAsa kI mahAyAtrA ke patha para eka bhI caraNa svastha gati se Age nahIM bar3ha skegaa| isaliye mana kI malinatA kA mujhe pratipala bodha hotA rahe aura usako dUra karate rahane kA merA puruSArtha bhI prati pala jAgatA huA rahe isakI mujhe samucita vyavasthA karanI hogii| aisA karUM ki maiM mana ke sAmane aisA darpaNa lagA dUM ki usakI koI bhI harakata mujhase ajAnI na raha ske| yaha hai mana ke liye darpaNa mana kitanI zubhatA meM ghUmA hai aura kitanI azubhatA meM vaha kitanA mAnavatAyukta rahA hai aura kitanA mAnavatAhIna-usakI praticchAyA dikhAI detI hai lezyA ke darpaNa meN| mana ke lie maiM lezyA ko darpaNa mAna letA huuN| kyA hotI hai lezyA ? mana kA jaisA yoga vyApAra calatA hai, vaise hI karma AtmapradezoM ke sAtha baMdhate haiN| kintu ina donoM kI kriyAoM kA mAdhyama hotI hai lezyA / lezyA vaha beromITara hotI hai jisameM manovRttiyoM kA bhI raMga dikhAI detA hai aura baMdhane vAle karmoM kA bhii| asala meM lezyA ko raMga hI mAna lIjiye jisase mana ke raMga kI turanta pahicAna ho ske| jisase karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha ho, use lezyA kahate haiN| yA yoM kaheM ki jisake dvArA AtmA karmoM se lipta hotI hai aura jo liptatA yogoM kI pravRtti se utpanna hotI hai| saMkSepa meM, mana ke zubhAzubha bhAvoM ko lezyA kahate haiN| mana ke jo vicAra haiM, unako bhAva lezyA kahate haiM aura jina vicAroM se AkarSita hokara 236
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ lezyA ke pudgala AtmA ko lagate haiM, una pudgaloM ko dravya lezyA kahate haiM / lezyAoM ke nAma dravya lezyAoM ke AdhAra para hI rakhe gaye haiM / yoga pariNAmoM ke antargata pudgaloM ke varNoM kI apekSA se dravya lezyA chaH prakAra kI kahI gaI hai : (1) kRSNa lezyA - kAjala ke samAna kAle varNa vAlI yaha lezyA mana ke usa rUpa ko dikhAtI hai jo pAMca AzravoM meM pravRtti karatA hai, tIna guptiyoM se agupta rahatA hai, chaH kAyA ke jIvoM kI virAdhanA karatA tIvra bhAvoM se AraMbha samAraMbha karatA hai, nirdayatA ke pariNAmoM ke sAtha krUra aura nRzaMsa banatA hai aura indriyoM ko kataI vaza meM na rakhate hue duSTa bhAvoM se yukta bana kara pravRtti karatA hai| kRSNa lezyA ke darpaNa meM mana kI jo praticchAyA AtI hai, vaha kaThora, krUra pariNAmadhArI aura ajitendriya mana kI hotI hai| (2) nIla lezyA - azoka vRkSa ke samAna nIle raMga vAlI isa lezyA ke mAdhyama se mana kA vaha rUpa pratibimbita hotA hai jo ISyAlu, kadAgrahI, tapasyA nahIM karane vAlA, avidyAyukta, mAyAvI, nirlajja, viSaya bhogoM meM Asakta, dveSI, mUrkha, pramAdI, rasalolupa, bhogoM kI prApti ke lie kAmuka, AraMbha se nivRtta nahIM hone vAlA, kSudra, tuccha tathA dussAhasika aura vaicArikatA se hIna hotA hai / mana ke aise bhAva nIla lezyA meM abhivyakta hote haiN| nIla lezyA vAlA jIva samyakjJAna evaM tapArAdhana meM zUnya hotA hai| (3) kApota lezyA - kabUtara ke samAna rakta - kRSNa varNa vAlI isa kApota lezyA ke darpaNa meM mana kA vaha svarUpa dikhAI detA hai jo vakra (Ter3hepana se ) vicArane vAlA, vakra vacana nikAlane vAlA tathA vakra hI kArya karane vAlA hotA hai| aise mana kA mAlika apane doSoM ko DhakatA hai, chalapUrvaka bartAva karatA hai aura sarvatra doSoM kA hI Azraya letA hai / vaha mithyA dRSTi, anArya, cora, mAyAvI, matsarI tathA marmabhedI zabda kahane vAlA aura dUsaroM kI unnati nahIM saha sakane vAlA hotA hai / (4) tejolezyA - tote kI coMca ke samAna rakta varNa ke dravya tejolezyA ke pudgaloM kA sambandha hone para mana meM aisA pariNAma utpanna hotA hai ki vaha abhimAna kA tyAga karake mana, vacana aura zarIra se vinaya vRtti vAlA bana jAtA hai| vaha capalatA rahita, mAyA rahita, kUtuhala Adi nahIM karane vAlA, parama vinamra bhakti rakhane vAlA, indriyoM kA damana karane vAlA, svAdhyAya Adi meM rata rahane vAlA, upadhAnAdi tapa karane vAlA, dharma meM sudRr3ha rahane vAlA, pApa se bhaya khAne vAlA, sabhI prANiyoM kA hita cAhane vAlA zubha bhAvoM se yukta bana jAtA / tejolezyA vAlA jIva mukti kA abhilASI bhI bana jAtA hai| (5) padma lezyA - haldI ke samAna pIle raMga vAlI isa lezyA ke darpaNa meM mana kA svarUpavAn ceharA sAmane AtA hai| padma lezyAdhArI krodha, mAna, mAyA, lobha, rUpa kaSAya ko manda banA detA hai aura zAnta citta rakha kara apane ko azubha pravRttiyoM se dUra haTA letA hai| vaha alpa kaSAya vAlA, zAnta citta vAlA, apanI AtmA kA damana karane vAlA, svAdhyAya tapa Adi meM nirata rahane vAlA, parimita bolane vAlA, saumya, upazAnta aura jitendriya bana jAtA hai / (6) zukla lezyA - zaMkha ke samAna zveta varNa ke dravya zukla lezyA ke pudgaloM kA saMyoga hone para mana meM aisA pariNAma hotA hai ki vaha Artta va raudra dhyAna ko chor3akara dharma dhyAna va zukla 240 6
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna ko dhyAtA hai| prazAnta cittI va Atma zodhaka banatA hai, pAMca samiti va tIna gupti kA ArAdhaka hotA hai, alparAgI athavA vItarAgI, saumya, jitendriya tathA uttama bhAvoM se yukta hotA hai| ina chaH lezyAoM ko samajhane ke lie do dRSTAntoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| pahalA dRSTAnta hai| chaH puruSoM ne eka jAmuna kA per3a dekhaa| per3a pake hue phaloM se ladA thaa| DAliyA~ bhAra se nIce kI ora jhukI huI thiiN| yaha dekhakara sabako phala khAne kI icchA ho gii| socane lage-phala kisa prakAra khAye jAyaM? eka ne kahA--per3a para car3hane se girane kA khatarA hai isa lie ise jar3a se kATakara girAdeM aura sukhapUrvaka baiThakara phala khaaveN| dUsarA bolA--per3a ko jar3a se kATakara girAne se kyA lAbha ? kevala bar3I-bar3I DAliyAM hI kyoM na kATI jAya? tIsare ne sujhAva diyA --bar3I-bar3I DAliyA~ na kATakara sirpha choTI choTI DAliyA~ hI kaatteN| phala to choTI DAliyoM para hI lage hue haiN| cauthe ne kahA- hameM to phaloM se prayojana hai, DAliyA~ kyoM kATeM? kevala phaloM ke gucche hI tor3a leN| pAMcavA bolA -gucche bhI tor3ane kI kyA jarUrata hai ? kevala pake hue phala hI nIce giraadeN| chaThA bolA--jamIna para hI itane phala gire hue haiM jo hamAre sabake liye paryApta haiN| inheM hI khaaleN| dUsarA dRSTAnta isa prakAra hai| chaH DAkU kisI gA~va meM DAkA DAlane ke lie ravAnA hue| rAste meM ve vicAra karane lge| pahalA bolA-jitane bhI manuSya aura pazu hamako dikhAI deM, una sabako hama mAra ddaaleN| dUsare ne kahA- pazuoM ne hamArA kacha nahIM bigAr3A hai| hamArA to manaSyoM ke sAtha virodha hai isaliye unhIM kA vadha karanA caahiye| tIsare ne rAya dI--strI hatyA mahApApa hai, isa kAraNa krUra pariNAma vAle puruSoM ko hI mAranA caahiye| isa para cauthe ne sujhAyA -yaha bhI ThIka nahIM, zastra rahita puruSoM para vAra karanA vyartha hai ataH hama sirpha sazakta puruSoM ko hI maareNge| pAMcavAM kahane lagA- sazastra puruSa bhI agara Dara ke mAre bhAga rahe hoM to unheM nahIM mAranA caahiye| jo zastra lekara hamase lar3ane AveM, unheM hI mArA jAya / anta meM chaThe ne kahA hama loga DAkU haiN| hameM to dhana lUTanA hai isaliye jaise dhana mile vaise hI upAya karane caahiye| eka to hama logoM kA dhana lUTeM aura dUsare unheM mAreM bhI--yaha ucita nahIM hai| yoM hI corI pApa aura usa para hatyA kA mahApApa kyoM kareM? donoM dRSTAtoM ke puruSoM meM pahale se dUsare, dUsare se tIsare aura isa prakAra Age se Age puruSoM ke pariNAma kramazaH adhikAdhika zubha haiN| ina pariNAmoM meM uttarottara saMkleza kI kamI evaM mRdutA kI adhikatA hai| chahoM meM isI prakAra lezyAoM meM bhI kramazaH pariNAmoM kI vizuddhatA adhikAdhika rUpa se samajhanA caahiye| chahoM lezyAoM meM pahalI tIna adharma lezyA haiM tathA antima tIna dharma lezyA haiN| adharma lezyA se jIva durgati meM tathA dharma lezyA se sugati meM jAtA hai| jisa lezyA ko liye hue jIva kI mRtyu hotI hai, tadanusAra hI use AgAmI janma milatA hai| bhAva lezyA ke do bheda batAye gaye haiM (1) vizuddha bhAva lezyA -akaluSa dravya lezyA ke sambandha hone para kaSAya ke kSaya, upazama athavA kSayopazama se hone vAlA AtmA kA zubha pariNAma vizuddha bhAva lezyA hai| 1. vizeSa jijJAsu dekheM saddharma maNDala, dvitIya AvRti, peja 72 173 241
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) avizuddha bhAva lezyA kaluSita dravya lezyA ke sambandha hone para rAga dveSa viSayaka AtmA ke azubha pariNAma avizuddha bhAva lezyA hai| inhIM ke AdhAra para chaH dravya lezyAeM haiM jinameM se antima tIna vizuddha to pahale kI tIna avizuddha bhAva lezyA samajhI jAtI haiN| ___ma lezyAoM ke darpaNa meM sadA apane mana ko dekhatA rahUM to usakI pratikSaNa hone vAlI gatividhiyAM mujhase chipI huI nahIM raha sakegI aura usa jAnakArI ke anusAra maiM apane mana para pratikSaNa niyaMtraNa sAdha skuuNgaa| mana ko paryApta sImA taka sAdha lene para maiM apane mana, vacana tathA kAyA ke sampUrNa yoga vyApAra para apanA niyaMtraNa sthApita kara skuuNgaa| trividha yoga vyApAra yoga yAne pariNAma arthAt bhAva rUpa vyApAra yAne kriyAeM tIna mAdhyamoM se saMcAlita hotI haiN| sabase pahalA aura bar3A mAdhyama hotA hai merA mana, jahA~ kisI bhI vRtti kA janma hotA hai| mana hI usa vRtti ko pAlatA, poSatA aura paripakva banAtA hai| vahI vRtti vacana banakara taba muMha se bAhara prakaTa hotI hai aura tadanantara kAyA se jur3a kara kArya rUpa meM pariNata hotI hai| vRtti se vANI, vANI se pravRtti tathA pravRtti se vibhinna vacanoM aura naI-naI vRttiyoM kA abhyudaya --isa prakAra kA trividha yoga vyApAra isa jIvana meM calatA hI rahatA hai| mUla meM mana zubha hotA hai to vRtti zubha DhalatI hai aura vahI zubhatA vANI aura pravRtti meM bhI banI rahatI hai| yoga vyApAra kI isa zubhAzubhatA kA dArzanika rahasya maiM jAnanA cAhatA huuN| __yoga kyA hai? vIryAntarAya karma ke kSayopazama yA kSaya hone para mana, vacana, kAyA ke nimitta se Atma pradezoM ke caMcala hone ko yoga kahate haiM athavA yoM kaha deM ki zakti vizeSa se hone vAle sAbhiprAya AtmA ke parAkrama ko yoga kahate haiN| yoga eka zakti rUpa hai, jisa kA zubha athavA azubha abhiprAya ke liye mana, vacana tathA kAyA ke mAdhyama se prayoga kiyA jA sakatA hai| isa rUpa meM yoga eka zakti athavA parAkrama kA rUpaka hotA hai| yaha yoga tIna prakAra kA hotA hai: - (1) manoyoga--Antarika manolabdhi hone para manovargaNA ke AlaMbana se mana ke pariNAma kI ora jhuke hue Atma pradezoM kA jo vyApAra hotA hai, use manoyoga kahate haiN| aisI manolabdhi noindriya matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ke pariNAma svarUpa prApta hotI hai| (2) vacana yoga-Antarika vAk labdhi utpanna hone para vacana vargaNA ke Alambana se bhASA pariNAma kI ora abhimukha Atma pradezoM kA jo vyApAra hotA hai, vaha vacana yoga kahalAtA hai| yaha vAk labdhi matijJAnAvaraNa, akSara zruta jJAnAvaraNa Adi karma ke kSayopazama se hotI hai| (3) kAma yoga-audArika Adi zarIra vargaNA ke pudgaloM ke Alambana se hone vAle Atma pradezoM ke vyApAra ko kAma yoga kahate haiN| inhIM mukhya bhedoM ke vistAra se yoga ke pandraha bheda kiye gaye haiM-- (1) satya manoyoga, (2) asatya manoyoga (3) mizra manoyoga (4) vyavahAra manoyoga (5) satya bhASA (6) asatya bhASA (7) mizra bhASA (8) vyavahAra bhASA (6) audArika (10) audArika mizra (11) vaikriya (12) vaikriya mizra (13) AhAraka (14) AhAraka mizra tathA (15) kArmaNa yog| inameM se saM. 1 se 4 manoyoga se saM. 5 se 8 vacana yoga se tathA saM. 6 se 15 kAma yoga se sambandhita haiN| mana, vacana, 242
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyA kI zubhAzubhatA kA paricaya ina bhedoM se hotA hai| manoyoga eka zakti hai, usakA upayoga satya ke liye ho sakatA hai, asatya ke liye ho sakatA hai, satyAsatya (mizra) ke liye ho sakatA hai athavA vyAvahArika dRSTi kI sampUrti ke liye ho sakatA hai jo vibhinna rUpiNI ho sakatI hai| isI prakAra vacana yoga rUpa zakti kA bhI aura kAma yoga rUpa zakti kA bhI upayoga ho sakatA hai / mujhe apane bhItara meM cala rahe tathA tadanusAra bAhara bhI prakaTa hone vAle yoga vyApAra ko dekhanA, parakhanA aura vAstu svarUpa jAnanA cAhiye tAki maiM usa trividha yoga vyApAra ko azubhatA se zubhatA kI ora, asatya se satya kI ora tathA tucchatA se uccatA kI ora le jA sakUM aura zubhatA, satya tathA uccatA ke kSetra meM bhI unheM adhika utkRSTatA pradAna kara sakUM / yoga vyApAra kI parakha - prakriyA se hI mujhe jJAta ho sakegA ki aMdhakAra (ajJAna) kI paratoM meM par3A huA merA mana kitanA mAnavatAhIna (viSaya kaSAyoM ke duSprabhAva se), merA vacana kitanA asatya aura apriya tathA karma kitanA dvirUpa (dogalA ) evaM adharmamaya ho gayA hai ? mujhe taba yaha bhI anubhava hogA ki manoyoga, vacana yoga tathA kAmayoga ke rUpa meM milI zaktiyoM kA maiMne kitanA ghora durupayoga kiyA hai ? jisa takalI se sUta kAtakara racanAtmaka kArya kiyA jAnA cAhiye, usakI noka se maiMne AMkheM phor3ane kA kukRtya kiyA hai--yaha hakIkata mujhe cauMkAyagI aura mujhe vivaza karegI ki apane kriyAkalApoM para aba to kama se kama kar3I najara rkhuuN| merI vikRti kI anubhUti hI mujhe satkRti kI ora mor3egI - yaha merA vizvAsa kahatA hai| isI vizvAsa ke sAtha maiM apane samUce yoga-vyApAra ko adhikAdhika zubhatA ke kSetra meM le jAne tathA vahIM banAye rakhane kA apanA puruSArtha gaMbhIra rUpa se kriyAzIla banA dUMgA / yoM yoga ke do bheda bhI kiye gaye haiM--bhAva yoga aura dravya yoga / pudgala vipAkI zarIra aura aMgopAMga nAma karma ke udaya se manovargaNA, bhASA vargaNA aura kAyavargaNA ke avalambana se karma - nokarma grahaNa karane kI jIva kI zakti vizeSa ko bhAva yoga kahate haiM tathA isI bhAva yoga ke nimitta se Atma pradezoM ke parispandana (kaMpana) ko dravya yoga kahA gayA hai| yaha yoga vyApAra hI mAnava ke jIvanAcaraNa kA mUla AdhAra hai / jaisA AcaraNa cAhiye, usI rUpa meM isa yoga vyApAra ko mor3a denA hogA / mAnavIya mUlyoM kA hrAsa isa yoga vyApAra ke saMdarbha meM maiM jaba vartamAna yuga para eka dRSTi - nipAta karatA hUM to anubhava hotA hai ki Aja yaha yoga - vyApAra sAmAnyatayA atyadhika malina evaM kaluSita hotA jA rahA hai| jaba isake kAraNa DhUMDhatA hUM to eka bAta samajha meM AtI hai ki mUlataH mana kA yoga vyApAra bAhya vAtAvaraNa ko pRSThabhUmi banAkara hI adhikAMzataH calA karatA hai| isa bAhya vAtAvaraNa meM sAmAjika paristhitiyoM, vividha kSetroM meM bhautika vikAsa, vibhinna prakAra kI sukha suvidhAoM kI upalabdhi Adi sabhI tathya sammilita mAnane cAhiye kyoMki ina sabhI kA manuSya ke mana-maStiSka para gaharA prabhAva par3atA hai| manuSya bhI jaba taka antarmukhI nahIM ho pAtA hai, taba taka mukhya rUpa se bahirmukhI vRtti vAlA hI hotA hai / ataH bAhya saMsarga se usake vicAra upajeM, prakaTa hoveM aura amala meM AveM --yaha svAbhAvika hai| vizeSa rUpa se AdhyAtmika cintana ke abhAva meM to manuSya bAharI jIvana hI pradhAna rUpa se jItA hai| 243
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare maiM dekhatA hUM ki vyakti samUha banA kara parivAra gAMva yA samAja rUpa meM rahate haiM to unake pArasparika sambandhoM ke AdhArabhUta kAraNoM kA bhI manuSya ke samagra jIvana para bhArI asara par3atA hai| unakA pArasparika vyavahAra paramparAgata bhI hotA hai to sthApita paramparAoM meM naI-naI paristhitiyoM ke kAraNa parivartana bhI hote rahate haiN| isa dRSTi se maiM hamAre apane cAroM ora rahe hue samAja kI hI samIkSA karUM to Aja se pacAsa varSa pahale ke tathA Aja ke sAmAjika vAtAvaraNa meM bhArI antara dikhAI degaa| isI antara meM hI hama vyakti ke jIvana para par3ane vAle parivartita prabhAvoM kI mImAMsA karate hue una paristhitiyoM kI jAnakArI le sakate haiM jinhoMne aisA antara paidA kiyA aura usI ke darpaNa meM hama badalate rahane vAle yoga vyApAra kI dizAoM kA bhI jJAna kara sakate haiN| Aja se pacAsa varSa pahale kA samaya hamase koI bahuta dUra nahIM rahA hai lekina donoM kinAroM ke sAmAjika vAtAvaraNa kI tulanA kareM to bahuta dUrI dikhAI detI hai| isa dUrI kA kAraNa mukhya rUpa se bhautika vijJAna kA vikAsa hai jisane apane naye naye AviSkAroM se naI naI sukha suvidhAoM kI racanA kI hai| AMkhoM ke sAmane sIdhA sAdA dRzya ho to dRSTi kI gati bhI sIdhI sAdI hI rahegI kintu sAmane lubhAvanA rUpa A jAya to dRSTi kI lolupatA bar3ha jAyagI aura yadi sAmane ati AkarSaka nATakIya dRzya upasthita ho jAya to dRSTi saba ko bhUlakara apane hI sukha ke liye adhIra bana jaaygii| vaijJAnika vikAsa ne vicArane aura karane kI dRSTi meM isI rUpa se parivartana kiyA hai| pahale samAja meM jo eka khulA jIvana thA ki vyakti apane par3osI, apane sambandhI athavA apane samAja ke hAlacAla se vAkipha rahatA thA--unake duHkha sukha meM barAbara zarIka hotA thA, vaha khulA jIvana bhautika sukha-suvidhAoM ko prApta karane hetu dhana kamAne kI aMdhI daur3a meM dhIre-dhIre baMda hotA gayA hai| AdhyAtmika zabdoM meM yoM kaheM ki pahale logoM ke mana, vacana, kAma kA yoga vyApAra jo sAmAnyatayA apane sAtha sAre samAja ke sahayoga rUpa meM pArasparika prema evaM sahAnubhUti ko AdhAra banA kara mRdutA, saujanyatA evaM sauhArdratA ke sAtha calA karatA thA, vahI yoga vyApAra Aja apane hI svArtha ke gheroM meM banda hokara atyanta kuTilatA, malinatA aura AkrAmakatA ke sAtha calatA hai| hRdaya kI udAratA ke saMkucitatA meM badala jAne ke kuphala svarUpa yoga vyApAra meM sAmAnya rUpa se aisA ghRNita parivartana AyA hai| . yahI mAnavIya mUlyoM meM hAsa kA sabase bar3A kAraNa hai| sAmAjika vAtAvaraNa meM jitanA khulApana hotA hai, pArasparika sambandhoM kA dAyarA bhI utanA hI vyApaka hotA hai aura tadanusAra hRdaya kI udAratA bhI utanI hI mAnavatA pUrNa hotI hai| vyakti jaba samAja meM rahe aura mAnavIya sadguNoM ko apane jIvana meM nahIM apanA sake to sAmAjika vyavahAra kI sucArUtA kA nirmANa hI kaise ho sakatA hai ? jaba pArasparika sahayoga se haTa kara vyakti apane hI svArthoM ke saMkucita dAyare meM banda ho jAtA hai taba sAmAjikatA prabhAvahIna hone lagatI hai balki duSprabhAvI ho jAtI hai kyoM ki saMkucitatA se Arthika evaM anya prakAra kI viSamatAeM bar3ha jAtI haiN| kisI bhI kSetra meM kisI bhI rUpa se samatAmaya vAtAvaraNa kA ghaTanA aura viSamatA kA bar3hanA nizcaya rUpa se mAnavIya mUlyoM ke hrAsa kA hI saMketa hotA hai| __ Aja maiM dekha rahA hUM ki rASTra meM vyaktiyoM kI svArtha paratA adhika najara A rahI hai, samAja meM koI vyavasthita kArya praNAlI kama dekhI jAtI hai| svacchandatA ke sAtha apanA jora AjamAne meM 244
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagA huA hai ki vaha apane hI liye lUTa macA kara kitanI sattA aura sampatti hastagata kara sakatA hai saMcita kara sakatA hai? sociye ki aisI madamAtI sampannatA aura tarasatI abhAvagrastatA kI paristhitiyoM meM vyakti ke sAmAnya rUpa se yoga vyApAra kI kyA avasthA ho sakatI hai? jaisA bAhara dikhAI degA, sunAI degA aura mahasUsa kiyA jAyagA, mana vaisA hI vicAra karegA--vaisI hI prAptiyoM kI kAmanA karegA aura vaise hI upAyoM se unake liye ceSTArata bnegaa| jaisA mana kA yoga hogA, usI rUpa meM vacana kA aura kAyA kA yoga ddhlegaa| taba samagra rUpa meM jIvana kA usI prakAra kA AcaraNa sAmane aaygaa| vahIM AcaraNa pratibimba hotA hai pUre sAmAjika vAtAvaraNa kaa| maiM mAnatA hUM ki mAnavIya mUlya zAzvata hote haiN| unake vyavahAra kI vidhi parivartita ho sakatI hai kintu unakA mUla svarUpa eka-sA rahatA hai| sAmAjika vAtAvaraNa hI mAnavIya mUlyoM ke parakha kI kasauTI hotA hai kyoMki sAmAjika vAtAvaraNa vyakti-vyakti ke hI sAmUhika vyavahAra kA pratirUpa hotA hai| usI kasauTI para Aja jaba mAnava mUlyoM ko car3hAte haiM to unake hrAsa ke ghanattva kA anumAna lagatA hai| dhana, sattA aura vilAsa kI uddAma lAlasAoM ne mAnavIya mUlyoM kI dhajjiyA~ ur3A dI haiM kyoMki ina lAlasAoM meM vyAmohita hokara manuSya kaI bAra pazutA evaM rAkSasI rUpoM ke irdagirda hI cakkara kATane lagatA hai| isa prakAra manuSya apane manuSya-tana meM to rahatA hai lekina manuSyatA se hIna bana jAtA hai| usakA kAraNa hai--vaha dhana, sattA aura vilAsa cAhatA hai apane aindrika sukhoM ke liye jabaki dhana aura sattA kA upayoga honA cAhiye sAmAjika samAnatA evaM suvyavasthA ko banAye rakhane ke liye| vaha sAmAjika nyAsa ke rUpa meM prApta dhana aura sattA ko jhauMka detA hai apane vilAsa aura bhoga meN| bhogoM kI mohagrastatA se kASAyika vRttiyA~ bhar3akatI haiM aura unase samUcA yoga vyApAra vikRta bana jAtA hai yAne ki samUcA jIvana malina ho jAtA hai| eka malina jIvana sAre samAja meM apanI malinatA phailAte hue vidrUpa gati kI racanA karatA hai| isI vikArapUrNa pRSTha bhUmi meM sAmAnya rUpa se vyaktiyoM ke mana mAnavatA hIna banate jAte haiN| mana meM mAnavatA nahIM to mAnavIya cintana kahAM se ubharegA? mAnavIya cintana nahIM to mAnavIya mUlyoM kI ora rUjhAna hI kaise banegA? mana meM mAnavatA nahIM to vANI asatya aura apriya bane--isameM Azcarya kI bAta nahIM hogii| mAnavatAhIna mana se satya phUTa hI nahIM sakatA kyoMki vaha krUra hotA hai aura usa kAraNa vacana priyakArI bhI nahIM ho sktaa| ulajhe yA vikAroM meM phaMse mana aura vacana vAlA manuSya akRtya nahIM karegA to kyA karegA? usake kAma kapaTapUrNa bhI hoMge to adharmamaya bhii| usakI kathanI aura karanI kA bheda sAmane rhegaa| yaha dazA hI mAnavIya mUlyoM ke hrAsa kI dazA hai| maiM socatA hUM ki yadi mAnavIya mUlyoM kI dRSTi se adhaHpatana kI isa dazA meM sudhAra lAnA hai to vyakti aura samAja ke donoM kinAroM se zubha parivartana ke prayAsa prAraMbha karane hoNge| vyakti apane niyamita vicAra aura AcAra meM sudhAra lAve--yaha bhI jarUrI hai to sAmUhika prayAsa ke bala para samUce sAmAjika vAtAvaraNa meM bhI Avazyaka sudhAra lAye jAya -yaha bhI utanA hI jarUrI hai| merA vicAra hai ki sAmUhika prayAsa vyakti athavA vyakti samUha kI uddAma lAlasAoM para zakti se roka lagAne ke uddezya se kiye jAya / sAmAjika vyavasthA meM kucha aisA parivartana kiyA jAya ki svArthapUrti ke mAmale meM cAhakara bhI eka vyakki rAkSasI rUpa dhAraNa na kara ske| aisA pratibaMdha rAjanItika, Arthika athavA anya prakAra kA ho sakatA hai| dhana aura sattA pAne kI aMdhI daur3a meM 245
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ agara samatA mAtra AMkheM lagA dI jAya to viSaya-kaSAya kI vikRti ke ghaTatI rahane se dhIre-2 jAgRti kA vAtAvaraNa bana sakatI hai aura mAnavIya mUlyoM kA mahattva punaH bar3ha sakatA hai| maiM yaha to mAnatA hI hUM ki kisI bhI prakAra ke saMzodhana, parimArjana yA parivartana kA zrI gaNeza vyakti ke jIvana se hI kiyA jA sakatA hai| ataH yadi mAnavIya mUlyoM kI punaH sudRr3hatA se sthApanA karanI hai to Aja ke vAtAvaraNa kI pralubdhatA ko ghaTAkara vyakti ko apane yoga vyApAra meM zubha parivartana lAnA hI hogaa| kisI bhI zubha kArya kA aMkura pahale mana meM hI phUTa sakatA hai kyoMki mana kA nizcaya hI kArya kI saphalatA meM pariNata hotA hai| isaliye manuSya kA mana zubha yoga vyApAra meM kaise sadhe-usake AdhyAtmika upAyoM para gaharAI se cintana karanA Avazyaka hai| sAmAjika se samabhAva kI sAdhanA azubha yoga vyApAra ko zubhatA meM DhAlane kA eka mAtra upAya yahI ho sakatA hai ki maiM pahale apane mana ko sAdhUM--usameM samabhAva kA saMcAra kruuN| kahA gayA hai ki jaise- jaise mana, vacana, kAyA ke yoga alpatara aura mandatara hote jAte haiM, vaise vaise karma baMdha bhI alpatara hotA jAtA hai| kaSAya ke apagata hone para yoga cakra kA pUrNataH nirodha hone para AtmA meM baMdha kA sarvathA abhAva ho jAtA hai jaise ki samudra meM rahe hue acchidra jalayAna meM jalAgamana kA abhAva hotA hai| _maiM samajhatA hUM ki yoga cakra kA pUrNataH nirodha mere liye Adarza hai, jisakI prApti maiM vibhinna caraNoM meM hI kara skuuNgaa| merA pahalA caraNa yaha honA cAhiye ki apane yoga vyApAra kI vartamAna azabhatA kI maiM kaDI AlocanA karUM aura use zabhatA meM parivartita karane kA saMkalpa bnaauuN| sabase pahale mujhe apane yoga cakra kA rUpAntaraNa karanA hogA, kyoM ki mana, vacana, kAyA ke tInoM yoga avivekI aura ayukta puruSa ke liye doSa ke hetu banate haiM to ve hI tInoM yoga vivekI aura yukta puruSa ke liye guNa ke hetu hote haiN| ataH ina yogoM ko maiM guNa ke hetu banAne ke liye mana kI sAdhanA AraMbha karUMgA, use samabhAvoM se paripUrita banAne kA puruSArtha batAUMgA tathA mana se AraMbha karake trividha yoga vyApAra kA samyak saMzodhana kruuNgaa| samabhAvitA ke isa lakSya kA abhyAsa maiM prAraMbha karUMgA sAmAyika kI sAdhanA se| yaha sAmAyika kyA hai? sama kA artha hai jo vyakti rAga dveSa se rahita hokara sarva prANiyoM ko Atmavat-samajhatA hai, samyak jJAna darzana aura cAritra kI prApti honA sAmAyika hai / sAmAyika meM sarva sAvadha-hiMsApUrNa vyApAroM kA tyAga karanA aura nikhadha ahiMsaka vyApAroM meM pravRtti karanA hotA hai tAki rAga dveSa kI malina bhAvanAoM se mukta huA jA ske| jitanA rAga dveSa miTegA, utanA hI sama-bhAva jgegaa| sama arthAt rAgadveSa rahita puruSa kI pratikSaNa karma nirjarA se hone vAlI apUrva zaddhi sAmAyika hai| sama arthAta jJAna, darzana, cAritra kI prApti sAmAyika hai| maiM sAmAyika ke nimna cAra prakAroM para cintana karatA hUM to samajha meM AtA hai ki sAmAyika kA mahAtmya avarNanIya hai, kyoMki samabhAva ke AraMbhika abhyAsa ke rUpa se vikasita hokara yahI sAmAyika sarva virati rUpa virAT svarUpa grahaNa kara letI hai (1) samyaktva sAmAyika-deva nArakI kI taraha nisarga arthAt svabhAva se hone vAlA tathA adhigama arthAt tIrthaMkara Adi ke samIpa dharma zravaNa se hone vAlA tattva zraddhAna samyaktva sAmAyika hai| 246
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) zruta sAmAyika-guru ke samIpa meM sUtra, artha yA ina donoM kA vinayAdi pUrvaka adhyayana karanA zruta sAmAyika hai| (3) dezavirati sAmAyika-zrAvaka kA aNuvrata Adi rUpa eka deza viSayaka cAritra deza virati sAmAyika hai| (4) sarva virati sAmAyika-sAdhu kA paMca mahAvrata rUpa sarva cAritra sarva virati sAmAyika zrAvaka ke bAraha aNuvratoM meM se cAra zikSA vrata haiM aura unameM pahalA vrata sAmAyika vrata hai| yaha sAmAyika vrata do ghar3I yAne eka muhUrta yAne ar3atAlIsa miniTa kA hotA hai| isa kAla meM sAvadha (hiMsApUrNa) vyApAra kA tyAga kara Arta va raudra dhyAnoM se dUra hokara samabhAva meM AtmA ko lagAnA hotA hai| sAmAyika meM battIsa doSoM kI bhI varjanA karanI caahiye| sAmAyika kI yaha kAlAvadhi samabhAva kI sAdhanA tathA yoga vyApAra kI zubhatA kA kisa prakAra abhyAsa karAtI hai--yaha isameM TAlane lAyaka battIsa doSoM -mana ke dasa, vacana ke dasa tathA kAyA ke bAraha --kI paribhASA se spaSTa ho jAtA hai| mana ke jina saMkalpoM se sAmAyika dUSita ho jAtI hai, ve mana ke doSa kahalAte haiN| inheM TAlane se hI sAmAyika kI zuddhatA banatI hai| ye doSa isa prakAra haiM--(1) aviveka aucitya--anaucitya athavA samaya-asamaya kA dhyAna nahIM rakhanA (2) yazaH kIrti yaza, pratiSThA athavA Adara pAne kI kAmanA karanA (3) lAbhArtha-vyApAra bar3hane yA dhana Adi ke lAbha kI icchA rakhanA (4) garva-apanI sAmAyika ke sambandha meM abhimAna karanA (5) bhayarAjya, paMca, lenadAra Adi se bacane ke liye bhayapUrvaka sAmAyika meM baiTha jAnA (6) nidAna-sAmAyika ke badale bhautika phala kI abhilASA karanA (7) saMzaya-sAmAyika ke AdhyAtmika phala ke bAre meM sandeha karanA (8) roSa-roga dveSa Adi ke kAraNa sAmAyika meM krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAya kA sevana karanA (6) avinaya -sAmAyika ke prati avinaya kA bhAva rakhanA tathA (10) abahumAna-sAmAyika ke prati vAMchita Adara bhAva nahIM rkhnaa| ye dasoM doSa mana ke yoga vyApAra ke mAdhyama se lagate haiN| ina dasa doSoM se bacane para hI sAmAyika ke liye mana zuddhi hotI hai tathA ekAgratA AtI hai| sAmAyika meM sAmAyika ko dUSita karane vAle sAvadha vacana bolanA vacana ke doSa kahalAte haiN| ve dasa haiM--(1) kuvacana-kutsita vacana bolanA (2) sahasAkAra - vicAra hInatA evaM apratIti se bolanA (3) zacchanda -dharmaviruddha rAga dveSa kI vRddhi karane vAle gIta gAnA (4) saMkSepa-sAmAyika ke pATha yA vAkya ko choTA karake bolanA (5) kalaha -kleza uttpanna karane vAle vacana bolanA (6) vikathA -strI kathA Adi cAra (strI, deza, rAja, bhakta) vikathA karanA (7) hAsya-haMsanA, kautUhala karanA yA vyaMga athavA AkSepa vAle zabda bolanA (8) azuddha -sAmAyika ke pATha jaldI-jaldI azuddhiyoM sahita bolanA (6) nirapekSa binA upayoga yA sAvadhAnI ke bolanA tathA (10) muNamuNa-aspaSTa uccAraNa krnaa| ina dasa doSoM se bacane ke bAda hI vacana zuddhi banatI hai| sAmAyika meM niSiddha Asana se baiThanA kAyA kA doSa hai| isake bAraha bheda haiM -(1) kuAsana mAnapUrNa yA azuddha Asana se baiThanA (2) calAsana bArabAra Asana bdlnaa| (3) cala dRSTi-binA prayojana idhara udhara dekhanA (4) sAvadha kriyA-zarIra se hiMsApUrNa kriyA krnaa| ghara kI 247
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhavAlI karanA yA izArA karanA sAvadha kriyA meM sammilita mAnA gayA hai, (5) Alambana binA kAraNa dIvAla Adi kA sahArA lekara baiThanA (6) AkuMcana-prasAraNa - hAtha pAMva phailAnA va sameTanA (7) Alasya - Alasya se aMgoM ko mor3anA (8) moDaNa - hAtha paira kI aMguliyoM ke kaTake nikAlanA (6) mala doSa - zarIra kA maila utAranA (10) vimAsana -- zokagrasta dazA meM baiThanA yA binA pUMje khujalAnA athavA halana calana karanA / ( 11 ) nidrA - nIMda lenA tathA ( 12 ) vaiyAvRtya athavA kampana -- niSkAraNa hI sAmAyika meM baiThe hue dUsare se apanI vaiyAvRtya karAnA athavA ghUmanA, hilanA yA zarIra ko kaMpAnA / ye kAyA ke doSa haiM jinheM TAlane se sAmAyika meM kAma-zuddhi hotI hai / - sAmAyika vrata ke nizcaya evaM vyavahAra rUpa isa prakAra hoMge ki AtmA ke jJAna, darzana evaM cAritra guNoM kA vicAra karanA tathA Atma guNoM kI apekSA se sarva jIvoM ko eka samAna samajhanA tathA unameM samatA bhAva kI avadhAraNA lenA nizcaya sAmAyika vrata hai to mana, vacana aura kAyA ko AraMbha se haTAnA ora AraMbha (hiMsA) na ho isa prakAra unakI pravRtti karanA vyavahAra sAmAyika hai / sAmAyika meM baiThane para sAmAyika ke ina pAMca aticAroM ko bhI TAlanA cAhiye - (1) manoduSpraNidhAna - mana kA duSTa (burA) prayoga (2) vAgduSpraNidhAna - vacana kA duSTa prayoga (3) kAya duSpraNidhAna - kAyA kA duSTa prayoga ( 4 ) sAmAyika kA smRtyakaraNa - sAmAyika kI smRti yA upayoga na rakhanA evaM (5) anavAsthita sAmAyikakaraNa - avyavasthita rIti se sAmAyika karanA / pahale tIna aticAra anupayoga ke to bAkI do pramAda kI bahulatA ke haiM / sAmAyika ke samatA rasa meM bhIMja kara maiM kucha bhI priya yA apriya nahIM mAnUMgA, kisI vastu lAbha para harSa yA hAni para viSAda nahIM karUMgA tathA apane pratyeka kriyAkalApa ke prati nirbhaya banA rhuuNgaa| maiM prayAsarata rahUMgA ki merA samabhAva aura sAmya viveka kisI bhI kAraNa se vicalita na ho tathA usase banane vAlA samatAmaya AcaraNa akSuNNa bne| maiM sabhI prakAra kI AsaktiyoM tathA asamAnatAoM kA tyAga karUM tathA sabake prati madhyastha bhAva rkhuuN| merI ar3atAlIsa miniTa kI sAmAyika abhyAsa meM paripuSTa banatI huI mujhe mere caubIsoM ghaMToM meM samabhAvI banAve, kaThina vrata dhAraNa kI sakSamatA uttpanna kare, trividha yoga vyApAra ko zubhataratA meM DhAle, sahiSNutA kA sadguNa pradAna kare aura antatogatvA samadarzI banAkara samatA-rasa meM AkaMTha Dubo de - yaha merI hArdika abhilASA hai aura maiM isa abhilASA kI pUrti hetu kaThina puruSArtha karate rahanA cAhatA huuN| zubha, zuddha aura bhavya bhAvanAeM azubha yoga vyApAra ko zubhatA parivartita karane ke liye sarvaprathama mujhe apane mana kI gati kA rUpAntaraNa karanA hogA jisake liye mana ko sAdhanA par3egA / zubha, zuddha evaM bhavya bhAvanAoM ramaNa karate rahane kA abhyAsa banAnA manaH siddhi meM viziSTa rUpa se sahAyaka hotA hai| zubha bhAvanAeM bhAne se manaH zuddhi bhI hotI hai to manaH siddhi bhI / bhAvanArata mana vizuddhatA evaM viveka ke sAtha lakSya siddhi ke liye bhI anukUla sAmarthya arjita kara letA hai| mana sadha kara vacana aura karma ko bhI sAdha letA hai| phalasvarUpa trividha yoga vyApAra azubhatA se haTakara zubhatA meM rUpAntarita hotA hai aura adhikAdhika AtmAbhimukhI banatA hai / isa dRSTi se bhAvanAoM kA amita mahattva mAnA jAnA cAhiye / maiM 'bhAvanA' ko paribhASita karUM to vaha paribhASA isa prakAra ho sakatI ki saMvega, vairAgya evaM bhAva zuddhi ke liye Atma svarUpa aura jar3a cetana padArthoM ke saMyoga-viyoga ke prati usake 248
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhoM para gaharAI meM utara kara cintana krnaa| bhAvanA bhAte hue yaha dhyAna rakhanA ki isa rUpa meM kiye jA rahe cintana meM Atma svarUpa evaM jar3a sambandhoM kI yathArtha sthiti kA gUr3ha anusaMdhAna ho tathA dhArmika anuSThAna kI yogya bhUmikA kA nirmANa ho| bhAvanA kA dUsarA nAma anuprekSA bhI hai jisakA artha hotA hai--AtmAvalokana / apane Atma svarUpa para arthAt apane mana, vacana, kAyA ke yoga vyApAra para barAbara dRSTi rakhanA ki vaha sadA zubhatA kI ora bar3he--yahI bhAvanA kA pramukha lakSya mAnA gayA hai| _ maiM isa ukti kA dhyAna karatA hUM ki 'jisakI jaisI bhAvanA, vaisI hI usakI siddhi' to maiM samajha jAtA hUM ki bhAvanA Atma-vikAsa kA vaha AdhAra hai jo yadi zuddha bana gayA to sampUrNa vizuddhatA kI prApti phira kaThina nahIM raha jaaygii| pAMcoM mukhya vratoM (mahAvratoM) kI sthiratA ke liye bhI pratyeka kI pAMca pAMca bhAvanAoM kA ullekha milatA hai, jo isa prakAra hai - (1) ahiMsA mahA vrata-pAMca bhAvanAeM- (a) iryA samiti-sva va para ko kleza na ho vaisI yatanApUrvaka gati krnaa| (ba) manogupti--mana ko azubha dhyAna se haTAnA tathA zubha dhyAna meM lgaanaa| (sa) eSaNA samiti--kisI vastu kI gavaiSaNA grahaNa aura upabhoga tInoM meM upayoga rakhakara doSa nahIM lgaanaa| (da) AdAna nikSepaNA samiti-vastu ko uThAne aura rakhane meM avalokana, pramArjana Adi dvArA yatanA rkhnaa| (ya) Alokita pAnabhojana, khAne kI vastu barAbara dekhabhAla kara lenA aura upayoga pUrvaka khaanaa| (2) satya mahA vrata-pAMca bhAvanAeM- (a) anuvIci bhASaNa-vicArapUrvaka bolnaa| (ba) krodha pratyAkhyAna krodha kA tyAga krnaa| (sa) lobha pratyAkhyAna-lobha kA tyAga krnaa| (da) nirbhayatA -satya mArga para calate hue kisI se nahIM ddrnaa| (ya) hAsya pratyAkhyAna-haMsI dillagI kA tyAga krnaa| (3) asteya mahA vrata-pAMca bhAvanAeM- (a) anuvIci avagraha yAcana--vicArapUrvaka AvazyakatA nizcita karanA aura utanI hI vastu kI yAcanA krnaa| (ba) abhIkSNAvagraha yAcanaAvazyakatAnusAra vastu ko bAra-bAra maaNgnaa| (sa) avagrahAvadhAraNa-yAcanA ke pahale parimANa kA nizcaya kara lenaa| (da) sAdharmika avagraha yAcana--pahale sAdharmika se sthAna kA upayoga mAMga lenaa| (ya) anujJApita pAnabhojana-vidhipUrvaka anna pAna Adi lAkara guru ko dikhAnA tathA unakI AjJA hone para upayoga meM lenaa| (4) brahmacarya mahA vrata-pAMca bhAvanAeM-(a) strI pazupaMDakasevita zayanAsanavarjana-vijAtIya liMga vAle vyakti dvArA kAma meM liye zayyA aura Asana kA tyAga krnaa| (ba) strI kathAvarjana-rAgapUrvaka kAmavardhaka bAteM nahIM krnaa| (sa) manohara indriyAloka varjana-vijAtIya vyakti ke kAmoddIpaka aMgoM ko nahIM dekhnaa| (da) smaraNavarjana--pahale bhoge hue kAma bhogoM ko smaraNa nahIM karanA / (ya) praNati rasa bhojana varjana-kAmoddIpaka rasIle yA gariSTha bhojana tathA peya kA tyAga krnaa| (5) aparigraha mahA vrata-pAMca bhAvanAeM -(a) manojJAmanojJa sparza samabhAva -acchA yA burA lagane ke kAraNa rAga yA dveSa paidA karane vAle sparza para samabhAva rkhnaa| (ba-ya) isI prakAra rasa, gaMdha, rUpa tathA zabda ke manojJAmanojJa anubhava para samabhAva rkhnaa| 246
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga devoM ne tyAga ko sarvocca sthAna diyA hai, isIliye paMca mahAvratadhArI sAdhuoM kA sthAna sabase UMcA hai| uparokta bhAvanAeM mukhyataH sAdhu jIvana ko lakSya karake kahI gaI hai| ye bhAvanAeM pradhAna rUpa se niyamoM kI saMsmRti rUpa hI haiN| apane-apane tyAga ke anurUpa dUsarI bhI bahuta sI bhAvanAe~ haiM jinase bhAva zuddhi tathA vratapAlana meM sahAyatA milatI hai| pApa rUpa azubhatA se nivRtti ke liye ina niyamoM kI bhAvanA bhAI jA sakatI hai--(1) hiMsA Adi pApoM meM aihika tathA pAralaukika aniSTa dekhnaa| (2) hiMsA Adi doSoM meM duHkha hI duHkha hai -isa prakAra bAra-bAra citta meM bhAvanA bhaanaa| (3) prANI mAtra meM maitrI adhika guNI ko dekhakara pramudita honA duHkhI ko dekhakara karuNA lAnA tathA kadAgrahI yA avinIta ko dekhakara madhyastha bhAva rkhnaa| (4) saMvega aura vairAgya ke liye saMsAra aura zarIra ke svabhAva kA cintana krnaa| mahAvratoM kI sthiratA ke liye tyAga kA bArambAra smaraNa cintana bhI Avazyaka hai to usa ke doSoM kA samyak jJAna bhI utanA hI Avazyaka hai kyoMki doSoM ke bAre meM pUrI jAnakArI ho jAne se tyAga kI ruci uttarottara bar3hatI hai| isaliye ahiMsA Adi pAMcoM vratoM ke doSoM ko bAra-bAra dekhate rahanA caahiye| yaha doSa darzana do prakAra kA hotA hai aihika evaM paarlaukik| hiMsA karane. jhaTha bolane, corI karane Adi kA duSpariNAma isa jIvana meM kaise uThAnA par3egA--yaha hogA aihika doSa darzana tathA hiMsA, jhUTha Adi se naraka Adi gatiyoM meM jAnA par3egA yaha dekhanA pAralaukika doSa darzana hai| ina donoM saMskAroM ko AtmA meM dRr3ha banAnA bhAvanA hai| yaha zubha bhAvanA hai| isake viparIta pAMca azubha bhAvanAeM bhI batAI gaI hai jinakA tyAga karanA caahiye| ve isa prakAra haiN| (1) kandarpa bhAvanA-pAMca prakAra -(a) kandarpa aTTahAsa, haMsI majAka karanA, kaThora yA vakra vacana kahanA, kAma kathA, upadeza yA prazaMsA krnaa| (ba) kautkucya -bhAMDa kI sI vacana aura kAyA se kuceSTAeM karanA / (sa) duHzIlatA--duSTa svabhAva banAnA, Aveza meM bolanA, madamasta baila kI taraha calanA, jaldabAjI karanA aadi| (da) hAsyotpAdana- vicitra veza va bhASA se dUsaroM ko haMsAnA aura khuda haMsanA / (ya) para-vismayotpAdana vividha prakAroM se dUsaroM ko vismita karanA / (2) kilviSI bhAvanA-pAMca prakAra (a-ya) zruta jJAna, kevalI, dharmAcArya, saMdha aura sAdhu kA avarNavAda bolanA, unameM avidyamAna doSa batalAnA Adi / mAyAvI honA bhI isI prakAra meM sammilita hai| (3) AbhiyogI bhAvanA--pAMca prakAra -(a) kautuka--maMtra, taMtra, dhUpa, Adi denaa| (ba) bhUtikarma-zarIra, pAtra, Adi kI rakSA ke liye miTTI, sUta Adi se unheM lpettnaa| (sa) prazna-lAbha-alAbha ke prazna pUchanA yA aMgUThI, darpaNa, pAnI Adi meM svayaM ko dekhnaa| (da) praznAprazna--svapna meM ArAdhI huI devI kI kahI bAtoM ko dUsaroM ko khnaa| (ya) nimitta-atIta, vartamAna evaM anAgata kA jJAna vizeSa rkhnaa| (4) AsurI bhAvanA-pAMca bheda -(a) sadAvigrahazIlatA--hamezA lar3AI-jhagar3e karate rahanA / (ba) saMsakta tapa-Asakta sAdhu kA tapa krnaa| (sa) nimitta kathana-tIna kAla kI naimettika bAteM btaanaa| (da) niSkRpatA sthAvara jIvoM ko ajIva mAnanA, unake prati dayAbhAva kI upekSA karanA tathA kisI ke kahane para anutApa bhI nahIM karanA / (ya) niranukampatA -duHkhI ke prati krUratA janya kaThoratA dhAraNa krnaa| 250
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) sammohI bhAvanA - pAMca prakAra (a) unmArga dezanA - AjJA ke viparIta mArga kA upadeza denA / (ba) mArga dUSaNa - sanmArga va satsAdhuoM meM mana kalpita doSa batAnA / (sa) mArga vipratipatti--dUSaNa lagAkara unmArga ko aMgIkAra karanA / (da) moha-gahana jJAnAdi viSayoM meM nA samajhI se moha karanA tathA anyayatiyoM ke ADambara se llcaanaa| (ya) moha janana - kisI bhI upAya se anya mata meM dUsaroM kA moha paidA karAnA / isa prakAra ye kula paccIsa bhAvanAeM cAritra meM vighna rUpa haiN| ina ke nirodha se samyak cAritra kI prApti hotI hai| sadguNa grahaNa karane kI abhilASA rakhane vAle pratyeka vyakti ke liye nimna cAra prakAra kI bhAvanAoM kA cintavana karanA ati Avazyaka mAnA gayA hai (1) maitrI bhAvanA - maiM pratyeka prANI ko apane samAna aura apanA hI samajhaM tAki maiM sabhI prANiyoM ke prati ahiMsaka evaM satyavAdI bana skuuN| maiM jaba sabhI prANiyoM ko apane AtmIya jana mAnUMgA taba kisI ko duHkhI karane kI vRtti hI mere mana meM nahIM upajegI balki kisI bhI duHkhI prANI ko dekhakara maitrI bhAvanA se bhara kara usake kaSTa dUra karane kA yatna kruuNgaa| yaha maitrI bhAvanA mujhe svastha aura prasanna rakhegI to dUsaroM ko bhI sukha aura zAnti pradAna kregii| maiM dUsaroM ke sAtha yaha smaraNa karake apane maitrI bhAva ko puSTa banAUMgA ki ye sabhI kisI na kisI janma meM mere mAtA, pitA, putra bhAI, strI, bahina, Adi raha cuke hoMge athavA kabhI AgAmI janmoM meM isa prakAra ke sambandha bana sakate haiM / saba prANiyoM ke apane prati vyakta athavA avyakta upakAra ko samajhanA tathA upakArI mAna kara maitrI bhAva ko bar3hAnA maiM apanA karttavya maanuuNgaa| yahI bhAvanA mujhe vizva-baMdhutva kI vizAlatA ke darzana karAyagI / (2) pramoda bhAvanA - maiM apane se adhika guNa sampanna mahApuruSoM ke darzana karake tathA unake prati logoM dvArA prakaTa kiye jAne vAle mAna, satkAra, pUjA, pratiSThA ke bhAvoM ko jAna karake atIva pramudita houuNgaa| sAmAnya loga aise avasara para IrSyA yA jalana kA anubhava karate haiM kintu maiM jAnatA hUM ki IrSyA yA jalana karane vAlA saccA ahiMsaka nahIM bana sakatA hai| IrSyA bahuta bar3A durguNa haiM jo manuSya ko patita banAtA hai| ataH maiM una sabhI puruSoM kA sammAna karUMgA-guNa gAUMgA jo vidyA, tapa, yaza Adi guNasampannatA se vibhUSita hoNge| maiM socatA hUM, maiM cAhatA hUM ki merI guNasampannatA se sabhI harSita hoM aura merI unnati se sabhI prasanna baneM to pahale mujhe hI apanI aisI vRtti banAnI hogii| maiM IrSyA nahIM karUMgA to maiM bhI IrSyA kA pAtra nahIM bnuuNgaa| apane meM aura dUsaroM meM maiM pramoda bhAvanA kA adhikatama vistAra karanA cAhUMgA / (3) karuNA bhAvanA - yadi zArIrika athavA mAnasika duHkhoM se duHkhita prANiyoM ko dekhakara merA mana dayA, anukampA aura karuNA se dravita nahIM ho jAtA hai to mujhe yaha samajhanA par3egA ki abhI mere ahiMsaka banane meM kAphI kamI hai| maiM to isa bhAvanA ko sudRr3ha banAUMgA ki maiM dIna, apaMga, rogI aura nirbala logoM kI sevA karUM, vidhavA aura anAtha bAlakoM ko sahAyatA dUM, ativRSTi yA anAvRSTi ke kAraNa akAla ke samaya asahAya logoM ke khAne pIne kA prabaMdha karUM, beghara logoM ko zaraNa dUM, mahAmArI ke samaya logoM ko auSadhiyAM pahuMcAUM, svajana viyukta logoM ko unake svajanoM se milAUM, bhayabhIta prANiyoM ke bhaya ko dUra karUM, vRddha va rogI pazuoM kI sAra-saMbhAla karUM aura yaha mAnUM ki mere manobala, dhana tathA zarIra bala kI sArthakatA hI karuNA evaM karuNA prabhAvita zubha kAryoM 251
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko sampUrNa karane meM samAI huI hai| yaha bhI vicAra karUMgA ki Aja kI merI upalabdhiyAM pahale kI karuNA ke phalasvarUpa hI hai to phira usI karuNA ko maiM apane jIvana meM sAkAra svarUpa kyoM na pradAna karUM? merI mAnyatA hai ki dharma kA sampUrNa sAra eka dayA meM sannihita hai, tabhI to dayAmaya dharma ko hI saccA dharma mAnA gayA hai, ataH duHkhI prANiyoM ke kaSTa haraNa rUpa dayA ko maiM apane jIvana meM sarvocca sthAna detA huuN| (4) mAdhyastha bhAvanA--isa saMsAra meM mere anukUla sambandha aura padArtha hote haiM to pratikUla bhii| yadi isa anukUlatA aura pratikUlatA ko maiM apane vicAroM meM sthAna dUM to nizcaya hI rAga aura dveSa kI bhAvanAeM ubharegI anukUla ke prati rAga tathA pratikUla ke prati dveSa, jabaki merA sArA prayatna hI bhAvanAoM ke mAdhyama se rAga dveSa ko ghaTAnA hai| isa kAraNa maiM mAdhyastha bhAvanA kA abhyAsa karUMgA ki anukUlatAoM aura pratikUlatAoM ke prati samAna bhAva bana jaay| manojJa padArtha mile taba bhI vahIM bAta aura amanojJa mile taba bhI vahIM -sukha-duHkha, saMyoga-viyoga meM eka sarIkhI mahakAsAgirI-yahI merI mAdhyastha bhAvanA hogii| maiM bhale bure kA jaba apane Upara koI asara nahIM mAnUMgA to mere mana meM na to vicAra Andolita hoMge aura na vacana tathA kAyA pratizodhAtmaka pravRtti meM jutteNge| isase merI AtmA ko apUrva zAnti milegii| bhAvanA anucintana zubha bhAvanAoM ke kaI prArUpa ho sakate haiM jo bhAva zuddhi aura manaH siddhi ke kAraNa bhUta bana sakeM kintu mAnya bAraha bhAvanAoM me jo bhAva-preraka artha gAMbhIrya samAhita vaha apane DhaMga kA anaThA hai tathA zAzvata siddhAntoM kI paSThabhami ko spaSTa karane vAlA hai| ve bhAvanAeM haiM -(1) anitya bhAvanA, (2) azaraNa bhAvanA (3) saMsAra bhAvanA (4) ekatva bhAvanA (5) anyattva bhAvanA (6) azuci bhAvanA (7) Azrava bhAvanA (8) saMvara bhAvanA (6) nirjarA bhAvanA (10) loka bhAvanA (11) bodhi durlabha bhAvanA tathA (12) dharma bhaavnaa| (inakA vistAra Age diyA jA rahA hai|) kyA yahA~ saba asthira nahIM ? maiM isa saMsAra meM cAroM ora dekhatA hUM to yahA~ jo kucha bhI dikhAI detA hai, vaha saba kucha asthira, parivartanazIla aura nazvara dikhAI detA hai| dRzyamAna koI vastu zAzvata nahIM dikhAI par3atI hai| jo padArtha jisa rUpa meM prAtaHkAla meM dikhAI dete haiM, ve hI saMdhyAkAla meM apanA rUpa badala lete haiN| kaiyoM kA to astittva hI na pahicAne jA sakane vAle dUsare rUpa meM parivartita ho jAtA hai yAne ki ve padArtha naSTa ho gaye haiM aisA lagatA hai| kucha hI samaya pahale jahA~ maMgala gAna hotA huA sunAI par3a rahA thA, vahA~ karuNa krandana sunAI detA hai| jisa vyakti ko maiM padAsIna hote hue dekhatA hU~, usI kI citA kA dhuMA kucha samaya bAda dikhAI dene lagatA hai| isa prakAra sAMsArika ghaTanAoM kI kSaNabhaMguratA mere sAmane spaSTa ho jAtI hai| ina sabako dekhate hue bhI yadi maiM apane jIvana ko amara mAna kara ina dRzyoM meM apane Apako vyAmohita banAtA rahatA hUM to vaha merI buddhihInatA tathA vivekahInatA hI hotI hai| maiM kaI manuSyoM ko dekhatA hUM ki ve saMsAra ke moha mamattva meM isa prakAra DUbe rahate haiM, jaise unheM maranA hI nahIM hai aura sadA yahA~ kI upalabdhiyoM ko bhogate hI rahanA hai| ve yaha bhUla jAte haiM ki Aja yaha zarIra jo yuvAvasthA ke Ananda uThA rahA hai, kala jarAgrasta evaM roga grasta hokara maraNa 252
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko prApta hogaa| yaha zarIra to vaise bhI rogoM kA ghara hai, phira isako jo sthira mAnakara AtmArthI sAvadhAnI grahaNa nahIM karate haiM, ve pazcAttApa ke atirikta kucha bhI prApta nahIM karate haiN| yahA~ javAnI ke sAtha bur3hApA jur3A huA hai, aizvarya ke sabhI sAdhana nAzavAna haiM tathA jIvana ke sAtha mRtyu lagI huI mere anubhava meM AtA hai ki mahAtmA loga aisI ajJAnI AtmAoM ke prati dayAdra hote haiM aura unheM cetAvanI dete haiM ki jIvana jIrNa ho jAyagA, kintu AzAeM aura taSNAeM kabhI jIrNa nahIM hogI ataH kama se kama se kama Aya ghaTane ke sAtha to AtmotthAna ke upAyoM para cintana kro| pratidina moha ko prabala banAte ho aura Atma kalyANa tathA lokopakAra meM pravRtta hone kA vicAra nahIM banAte ho--yaha sacIna nahIM hai| dekho, isa saMsAra meM saba kucha asthira hai-nAzavAna hai, tumhAre prApta padArtha bhI, tumhArA svayaM kA zarIra aura jIvana bhii| strI, parivAra aura sabhI svajana kSaNasthAyI haiN| svAmitva svapra tulya hai| yahA~ saMyoga bhI viyoga ke liye hI hotA hai| isaliye ceto aura isa saMsAra meM mAtra zAzvata aura anazvara AtmA kI sevA ke liye sajaga evaM sakriya bno| maiM vItarAgadevoM aura suguruoM ke upadezoM ko AtmasAt karatA hUM aura saMsAra kI anityatA tathA asthiratA kA vicAra karate hue sabhI padArthoM se pIche haTa jAtA hUM, unameM apanI Asakti ko ghaTAte hue samApta kara denA cAhatA hUM tathA unake liye kSobha evaM zoka karane ke sabhI mAnasika kAraNoM ko bhI miTA dene ke liye taiyAra ho jAtA huuN| murajhAI huI phUloM kI mAlA ko chor3a dene meM bhalA zoka kyoM honA cAhiye ? merI zaraNahInatA __ maiM apanI rakSA ke liye apane zarIra ko samartha aura balavAna banAtA hUM, mAtA, pitA, putra, bhAI, strI se vipatti ke samaya sahAyatA kI AzA rakhatA hUM tathA apane dhana vaibhava se surakSA ke sAdhana juTAtA hUM, kintu samaya Ane para kyA koI bhI merI surakSA kara sakatA hai -mujhe abhaya zaraNa de sakatA hai? jaba maiM nAnA prakAra ke rogoM se grasta bana jAtA hUM taba kyA koI mere roga lekara mujhe svAsthya pradAna kara sakatA hai ? magadha deza ke mahArAjA zreNika ne anAthI muni se unake dIkSita ho jAne kA kAraNa jAnanA cAhA to unhoMne kahA ki maiMne dIkSA lelI kyoMki merA koI nAtha aura zaraNadAtA nahIM rhaa| taba garvonnata hokara zreNika ne kahA--maiM ApakA nAtha banUMgA, maiM Apako zaraNa dUMgA kyoMki maiM eka vizAla rAjya aura usakI akhUTa sampatti kA svAmI huuN| anAthI muni ne sahaja bhAva se uttara diyA-rAjan, tuma mujhe kyA zaraNa doge? tuma svayaM zaraNahIna aura anAtha ho| muni ne apanI parama dAruNa vedanA kI kahAnI kahI taba rAjA samajhA ki isa saMsAra meM koI kisI kA nAtha aura zaraNa dAtA nahIM bana sakatA kyoMki sabhI anAtha aura zaraNahIna haiN| rAjA to kyA, cakravartI aura tIrthaMkara jaisI parama samartha AtmAe~ bhI kAla ke paMje se nahIM chUTa sakatI hai| isa saMsAra meM koI bhI vastu zaraNa rUpa nahIM hai| taba maiM socatA hUM apanI zaraNa-hInatA para bhii| maiM garva karatA thA apanI bhautika zaktiyoM para--apane bhujabala para, apane svajana bala para, apanI sattA aura apanI sampatti ke bala pr| kintu aba socatA hUM ki kisI meM bhI mujhe zaraNa dene kA sAmarthya nahIM hai| ye roga, vyAdhi, jarA aura mRtyu 253
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba mujhe ghera legI taba koI bhI Age bar3hakara mujhe unase chuTakArA nahIM dilA skegaa| maiM apanI saba bAharI zaktiyoM ko nAtha samajhakara to anAtha ho jAUMgA / to maiM kyA karUM? kisakI zaraNa meM jAUM jo mere duHkhoM kA haraNa kareM ? kyA mere liye koI zaraNa nahIM hai? hai, kintu bAhara koI nahIM / merA 'maiM' hI merI zaraNa hai, merA sudharma hI merI zaraNa hai| maiM apane dharma meM ramaNa karUM to maiM bhI anAthI muni ke samAna sanAtha ho sakatA huuN| merI zaraNahInatA merI bhAvanAoM meM hai aura merI hI zubhatA meM parivartita bhAvanAeM mujhe nirbhaya zaraNa pradAna kara sakatI hai| jaba maiM anubhava karatA hUM aura azaraNa bhAvanA se bhAvita banatA hUM to merI dharma meMapane AtmosthAna meM aura lokopakAra meM abhiruci sudRDha evaM abhivRddha bana jAtI hai| saMsAra ke raMgamaMca para isa saMsAra ke raMgamaMca para maiM aura anya saMsArI prANI abhinetA kI taraha apanA-apanA abhinaya dikhA rahe haiN| apane-apane karmoM se prerita hokara vividha janmoM meM vividha zarIra dhAraNa kara rahe haiM aura sAMsArikatA se pUrNa apanI lIlAeM batA rahe haiN| eka janma meM jo kisI kI mAtA banatI hai, vahI dUsare janma meM usakI strI bana jAtI hai| isI prakAra pitA putra aura putra pitA tathA svAmI dAsa aura dAsa svAmI bana jAte haiN| saMsAra kI vicitratA itanI hI nahIM haiN| eka janma jo rAjA hotA hai, raMka banate dekhA jAtA hai aura raMka vyakti rAjya pada ko pA letA hai| bhAMti-bhAMti ke vicitra parivartana yahA~ dekhe jA sakate haiN| anya prANiyoM ke samAna maiM bhI isa saMsAra meM anAdikAla se janma maraNa ke cakra meM ghUma rahA hUM aura bhayAvaha duHkhoM ko saha rahA huuN| maiM apane ananta janmoM meM saMsAra ke sabhI kSetroM meM rahA hUM, sabhI gatiyoM meM ghUmA hUM tathA sabhI jAtiyoM va kuloM meM janmA huuN| isa prakAra kabhI na kabhI pratyeka prANI se merA sambandha jur3A hai jisase sabhI prANI mere AtmIya bane haiN| karmavaza paribhramaNa karate hue maiMne lokAkAza ke eka eka pradeza ko anantI bAra vyApta kiyA parantu usakA anta nahIM AyA / naraka yoniyoM ke bhISaNa duHkha maiMne sahe, tiryaMca yoniyoM ke kSudhA, pyAsa, roga, vadha, bandhana, tAina, bhArAropaNa Adi ke kaSTa maiMne bhugate, devayoni ke zoka, bhaya, IrSyA Adi se bhI maiM pIr3ita huA tathA isa mAnava jIvana ke nAnAvidha tApa - santApa to mere sAmane haiN| phira bhI ina duHkhoM kA anta kahA~ ? kyA kahIM bhI amiTa sukha kA anubhava hotA hai ? kyA kisI bhI avasara para AtmazAnti milI hai ? yaha satya hai ki mujhe isa saMsAra meM na to duHkhoM kA anta dikhAI detA hai aura na hI amiTa sukha tathA AtmazAnti kA avasara / saMsAra meM aisA eka bhI manuSya yA prANI nahIM dikhAI detA hai jo sarva prakAra ke sukhoM ko bhoga rahA ho / kahIM yuddha hai to kahIM mahAmArI, kahIM duSkAla hai to kahIM dvndv-sNghrss| kisI ko ghanAbhAva hai to kisI ko rogagrastatA, koI bhayAkula hai to koI viyoga kaSTa kaSTa / sabhI jagaha azAnti hai, sabhI koI santApa saMtrasta haiN| kyA maiM bhI azAnta aura santApa saMtrasta hI rahUMgA ? nahIM, maiM isa saMsAra meM nahIM, apanI hI AtmA meM zAnti aura sukha kI khoja karUMgA tathA apanI zubha bhAvanAoM ke AdhAra para unheM prApta karake rahUMgA / 254
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekattva kI avadhAraNA maiM sAMsArika paristhitiyoM kI gaharAI meM utaratA hUM to dekhatA hUM ki merI AtmA akelI uttpanna huI hai aura akelI hI isa jIvana kA tyAga karegI / karmoM kA baMdha bhI merI AtmA akelI hI karatI hai tathA udaya meM Ane para una karmoM kA phala bhoga bhI vaha akelI hI karatI hai| mere svajana, mitra Adi koI bhI mere karma phala se utpanna mere duHkhoM ko svayaM nahIM le sakate haiN| saca pUcheM to isa saMsAra meM vastutaH svajana koI bhI nahIM hai / mRtyu ke samaya strI vilApa karatI huI kAla pravAha meM pati ko bhUla jAtI hai to mamatA kI mUrti mAtA bhI apane beTe ke zava ko ghara ke daravAje se bAhara kara detI hai / sambandhI aura mitra bhI zmazAna pahuMca kara apane AtmIya ke zarIra ko citA para rakhakara agni de dete haiN| kahie koI jAtA hai mRta vyakti ke sAtha meM ? phira kaise kaheMge unheM svajana ? maiM dekhatA hU~ ki manuSya inhIM svajanoM ke liye apane jIvana meM bhAMti bhAMti ke pApa kAryoM ko karatA huA thakatA nahIM hai| unhIM ke sukha aura Ananda ke liye dUsaroM para anyAya aura atyAcAra karate hue vaha saMkoca nahIM karatA / ghora pApa karmoM kA baMdha karake vaha sampatti arjita karatA hai jise usake priyajana apanA adhikAra mAna kara bhogate haiM lekina jaba unhIM karmoM kA duHkhapUrNa phala udaya meM AtA hai taba una priyajanoM meM se koI bhI phala bhoga meM sAtha nahIM detA / janma aura mRtyu ke samaya AtmA kI ekatA ko pratyakSa karate hue bhI vaha para-padArthoM ko apanA samajhatA hai--yaha dekhakara jJAnI mahAtmA bhAna dilAte haiM ki indriya-sukhoM meM mamattva rakhanA, unakA saMyoga hone para harSita honA aura viyoga hone para duHkha karanA moha kI viDambanA mAtra hai / ekatva bhAvanA ke saMdarbha meM merA cintana calatA hai ki yaha jIva akelA hI apsarAoM ke mukha rUpI kamala ke liye bhramara rUpa svarga kA devatA banatA hai| akelA hI talavAroM se chedA jAkara naraka meM apanA khUna bahAtA hai| viSaya kaSAyoM se lipta hokara vaha akelA hI pApa karmoM kA baMdha karatA hai / aura utanA hI yaha bhI satya hai ki apanA dRr3ha saMkalpa banA lene ke bAda vaha akelA hI karmoM ke sabhI AvaraNoM ko dUra karake Atma vikAsa kI mahAyAtrA ko saphala bhI banAtA hai| ataH parastrI ko patnI samajhanA jisa rUpa meM bhayAvaha hai, usase bhI adhika bhayAvaha hai parapadArthoM meM mamattva rakhanA, kyoMki isI se rAga aura dveSa kI malinatA bar3hatI hai jo saMsAra kI jar3a hai| yaha samajha kara maiM para padArthoM meM apanA mamattva ghaTAUMgA, rAga-dveSa ko miTAUMgA tathA ekattva bhAvanA ko bhAUMgA / / zarIra aura AtmA kI bhinnatA maiM kauna hUM? mere mAtA-pitA Adi sambandhI mere kauna hote haiM ? inakA sambandha mere sAtha kaise huA? yaha vilAsa aura vaibhava sAmagrI mujhe kahAM se milI ? ina praznoM ke mUla meM maiM jAtA hUM to mujhe jJAna hotA hai ki ye saba AtmA se sambandhita nahIM hai-- mAtra isa zarIra se sambandhita haiM, kAraNa, zarIra aura AtmA bhinna-bhinna haiM / zarIra nAzavAna hotA hai aura AtmA anazvara / zarIra pudgaloM kA samUha hai to AtmA jJAnapuMja / zarIra mUrta hai, indriyoM kA viSaya hai aura azAzvata hai lekina AtmA mUla meM amUrta, indriyAtIta tathA zAzvata hotI hai / zarIra aura AtmA kA sambandha karma vaza banA huA hai| isaliye isa zarIra ko hI AtmA mAna lenA bhrAntipUrNa hai - yaha anyattva bhAvanA hai / zarIra anya hai aura AtmA anya hai / 'maiM' jo hUM vaha AtmA hUM, zarIra nahIM / ataH maiM zarIra ke kRza hone para zoka na karUM kyoMki zarIra ke kRza hone athavA naSTa ho jAne para bhI AtmA kA kucha 255
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM bigar3atA hai| AtmA to nitya, samadarzI tathA jyotirmaya hotI hai| janma, jarA, mRtyu, roga, bhoga, hrAsa yA vRddhi AtmA ke guNa nahIM haiM -ye to karma ke pariNAma hote haiN| isI prakAra mAtA pitA, strI putra isa AtmA ke nahIM hai aura AtmA bhI inakI nahIM hai| yaha jIvana to usa vRkSa ke samAna hai jahAM para saMdhyA ke samaya alaga-alaga sthAnoM se kaI paMchI paMkherU Akara milate haiM aura rAtri vAsa taka Thaharate haiN| svajanoM kA saMyoga bhI isI rUpa meM alpa samaya ke liye hotA hai| pratyeka janma meM isa AtmA ke sAtha anya kaI AtmAoM kA saMyoga tathA sambandha hotA hai kintu una sabase yaha AtmA alaga bhI ho jAtI hai| saMyoga ke sAtha viyoga hai--yaha vicAra karake mujhe apane svajana-sambandhiyoM ke moha mamattva se dUra haTanA caahiye| mujhe socanA cAhiye ki jinake liye maiM pratyana karatA hUM, jinase maiM DaratA hUM, jinase maiM prasanna rahatA hUM, jinakA mujhe zoka hotA hai, jinheM maiM hRdaya se cAhatA hUM, jinheM pAkara maiM parama prasanna ho jAtA hUM aura jinameM maiM apanI gAr3hI Asakti banAkara apane vizuddha svabhAva ko aparUpa banA letA hUM- ve saba parAye haiM, merA apanA koI bhI nhiiN| para-padArthoM meM mamatva bhAva dhAraNa karake merI viparIta vRtti bana gaI hai| maiM AtmA ke utthAna mArga ko patana kA mArga tathA patana ke mArga ko utthAna kA mArga samajhane laga gayA hai| isa kAraNa maiM apane yathArtha karttavya ko bhUla gayA hUM tathA usake samyak nirdhAraNa ke upayoga se bhI zUnya banA huA huuN| maiM vicAra karatA hUM ki mujhe apane unmArga ko samajha kara vAstavika Atma vikAsa kI ora agrasara bananA caahiye| cAroM ora gaMdagI hI gaMdagI hai isa saMsAra meM maiM jidhara bhI dekhatA hUM, udhara gaMdagI hI gaMdagI dikhAI detI hai| auroM ko to choDUM --merA khuda kA zarIra bhI kitanA gaMdA aura azucipUrNa hai ? yaha zarIra mAMsa, rudhira, asthi jaise ghRNita padArthoM ke saMyoga se banA hai| mAtA ke garbha meM bhI azucipUrNa padArthoM ke AhAra ke dvArA hI isakI vRddhi huI hai| uttama, svAdiSTa aura rasapUrNa padArthoM kA bhojana bhI isa zarIra ke bhItara pahuMca kara ghora azuci ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| namaka kI khAna meM jo bhI vastu giratI hai, vaha namaka bana jAtI hai| isa zarIra meM kitanI hI sarasa vastueM pahuMcAveM taba bhI ve zarIra ke azuci dharma ke anusAra gandagI kA Dhera bana jAtI haiN| A~kha, kAna, nAka Adi sabhI nava mala dvAroM se sadA maila bahatA rahatA hai| isa zarIra ko svaccha, sugandhita tathA sundara banAne ke lAkhoM upAya kiye jAte haiM, phira bhI vaha apane azucipUrNa svabhAva ko chor3atA nahIM hai| nirmala se nirmala sAdhanoM ko bhI vaha malina banA detA hai| maiM zAnta aura sthira buddhi se vicAra karatA hUM to spaSTa ho jAtA hai ki mere zarIra kA pratyeka avayava aura svayaM sArA zarIra ghRNAjanaka padArthoM se bharA par3A hai| vaha eka nahIM, aneka rogoM kA ghara hai| merA Aja kA sundara aura svastha zarIra kala kurUpa aura jarjarita ho jAtA hai| kyA yaha parivartana mere liye sacetaka nahIM hai ? mujhe socanA cAhiye ki merA yaha zarIra camar3I se DhakA huA hai, varanA sar3I huI lAza-sI durgaMdha bharA huA karkaza haDDiyoM kA ThaThThara mAtra hai| aisA gaMdagI se bharA huA zarIra mere liye prItiyogya kaise ho sakatA hai ? zarIra ko gaMdagI hI gaMdagI kA samUha samajhate hue mujhe zarIra para se apanA moha ghaTAnA caahiye| zarIra ko sundara, nirmala tathA balavAna banAne kI bhrAnti ke pIche Atma-vikAsa kI upekSA karanA mere liye samucita nahI hai tathA na hI yaha samucita hai ki maiM apane isa sadAmalina zarIra ke sukha ke liye apanI bhavya AtmIya zaktiyoM kA apavyaya karatA rhuuN| 256
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuci bhAvanA ke kSaNoM meM mujhe anubhUti hotI hai ki sudharma hI satya hai, pavitra hai tathA merI AtmA ko bhI pavitratama banane kI preraNA de sakatA hai| ataH mujhe zarIra-bhAva se dUra haTakara Atma-bhAva kI ora unmukha tathA usI bhAva meM tallIna bananA caahiye| zubhAzubha yoga vyApAra maiM jAnatA hUM ki Azrava ke mAdhyama se hI mana, vacana, kAyA ke zubhAzubha yoga vyApAra dvArA zubhAzubha karma grahaNa kiye jAte haiN| jaise kisI bhI tAlAba meM usake cAroM ora se Ane vAle nadI nAloM se pAnI AtA hai, vaise hI Azrava dvArA AtmA meM karmoM kA Agamana hotA hai, jisase vaha vyAkula aura malina ho jAtI hai| pAMca avrata, pAMca indriyA~, cAra kaSAya, tIna yoga aura paccIsa kriyA rUpa Azrava bayAlIsa prakAra kA hotA hai| prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha kI liptatA se jIva yahIM isI jIvana meM aneka prakAra ke vadha, bandhana, tAr3ana Adi duHkha pAte haiN| eka eka indriya ke viSaya meM Asakta hokara hI hiraNa, pataMgA, bhaMvarA, machalI, hAthI Adi prANI prANAnta taka kA kaSTa bhogate dekhe jAte haiN| krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAyoM se dUSita prANI na svayaM sukha se jIte haiM aura na dUsaroM ko hI sukha se jIne dete haiN| azubha yoga vyApAra evaM kriyA kalApa meM par3e hue prANiyoM kI bhI aisI hI durdazA hotI hai| mujhe yaha saba dekhakara apane liye zikSA lenI hai ki maiM azubha karma baMdha ke kAraNa bhUta aindrika sukhoM kI asAratA ko samajhU, dhIre-dhIre hI sahI kaSAyoM se apane ko vilaga karUM aura ina sabake AdhAra rUpa mana Adi ke yoga vyApAra ko zubhatA meM parivartita karUM jisase merA trividha yoga vyApAra parimArjita, saMzodhita aura vizuddha bana jaay| maiM jAnatA hUM ki zubha yoga vyApAra se jina puNya karmoM kA baMdha hogA, ve bhI mujhe sone kI jaMjIra kI taraha saMsAra meM rokane vAle hI hoMge, phira bhI unake dvArA prApta hone vAlI anukUlatAoM kI sahAyatA se maiM apane Atma-vikAsa ko AsAna banA sakatA hai| yaha sahI hai ki antatogatvA puNya karmoM ko bhI kSaya karake hI maiM siddha, buddha aura mukta ho skuuNgaa| phira bhI Azrava bhAvanA ke dvArA mujhe yahI cintana karanA hai ki karmoM kI jaMjIra cAhe lohe kI ho yA sone kI AtmA ko saMsAra meM hI bAMdha kara rakhatI hai aura merI svataMtratA kA apaharaNa karatI hai aura yaha socakara avrata Adi ke kupariNAma mujhe samajha lene caahiye| maiM bhAvanA pUrvaka nizcaya karUM ki vratoM ko grahaNa karUMgA, indriyoM aura kaSAyoM kA damana karUMgA tathA azubha yoga vyApAra kA nirodha karatA huA kriyAoM se nivRtta hone kA prayala kruuNgaa| karma-nirodhaka kriyAeM __maiMne anubhava kiyA hai ki yadi nAva ke pede meM cheda ho to usase pAnI bhItara bharegA aura pUrA bhara kara nAva ko athAha jala meM Dubo degaa| isI prakAra AtmA rUpI nAva meM Azrava rUpI chidra se karma rUpI pAnI barAbara ghusatA hI jAyagA to vaha AtmA ko Dubone vAlA banatA hI hai| isakI surakSA kA upAya saMvara hai ki nAva ke chidroM kA nirodha kara do tAki bAhara se Ane vAlA pAnI rUka jaaygaa| ataH saMvara una kriyAoM ko kahate haiM jina se karmoM kA AnA aura AtmA se sambaddha honA rUka jAtA hai aura Atma vikAsa kI mahAyAtrA ke nirvighna sampUrNa hone kI sambhAvanA puSTa ho jAtI 257
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM karma nirodhaka kriyAoM ko apanAne kI bhAvanA bhAUM-yaha saMvara bhAvanA hai| saMvara ke do bheda haiM--dravya saMvara aura bhAva sNvr| Azrava se jo karma grahaNa hotA hai, usakA aMza aura sarva rUpa se chedana karanA dravya saMvara hotA hai to bhava hetuka kriyA kA tyAga karanA bhAva saMvara hai| samiti, gupti, munidharma, dhyAna, bhAvanA, pariSaha-sahana cAritra Adi sabhI Ate hue karmoM ko rokate hai isa kAraNa dravya saMvara ke rUpa hote haiN| saMsAra sambandhI kriyA kA hI tyAga kara denA bhAva saMvara hai| merI mAnyatA hai ki Atma vikAsa kI dizA meM saMvara kA atyadhika mahattva hotA hai| mujhe vAstavika sukha kI khoja hai aura maiM cAhatA hUM ki usakI prApti ke liye apanA parama puruSArtha lagAUM to usake liye saMsAra kI naimettika kriyAoM se virata honA anivArya hai| maiM samajhatA hUM ki yadi saMsAra ke prati mere hRdaya meM udAsInatA kA bhAva jaga jAya, tyAga-bhAva ke prati saccI prIti uttapanna ho tathA Atma vikAsa kI tIvra lagana laga jAya to karma nirodhaka kriyAoM ke dvArA Azrava ko jIta lenA AsAna ho jaaygaa| saMvara bhAvanA ke niyamita cintana se merI AtmA kI saMvara kriyAoM meM rUci bar3hegI tathA saMvara kriyAoM kA AcaraNa karate hue maiM mukti patha para agrasara bana jaauuNgaa| karmoM kA mUlocchedana mujhe apane sugurUoM se sad jJAna milA hai ki saMvara bhAvanA dvArA navIna karmoM ke Agamana ko rokane vAlI kriyAoM kI tarapha maiM unmukha hoUMgA to mujhe nirjarA bhAvanA ke mAdhyama se yaha bhI cintana karanA hogA ki jo karma merI AtmA ke sAtha lage hue haiM, unakA sarva-prakAreNa mUlocchedana (nAza) kaise kiyA jAya ? saMsAra ke paribhramaNa ke kAraNabhUta karmoM ko unake bIjoM sahita kSaya karane kI bhAvanA hI nirjarA bhAvanA hai| yaha do prakAra kI hai--sakAma aura akAma / karmoM kA sampUrNataH kSaya ho--isa vicAra se tapArAdhana dvArA unakA kSaya karanA sakAma nirjarA hai aura phala dekara karmoM kA svabhAvataH alaga ho jAnA akAma nirjarA hai| karmoM kA vipAka apane svabhAva tathA AtmA ke upAya -donoM prakAra se hotA hai| jaise eka Ama DAla para apane Apa paka jAtA hai aura dUsare Ama ko ghAsa Adi se Dhakakara prayatnapUrvaka bhI pakAyA jAtA hai| AtmA ke upAya se jo nirjarA kI jAtI hai, vaha bAraha prakAra ke bAhya evaM AbhyaMtara tapoM kI ArAdhanA se saMbhava hotI hai| AgAmI adhApoM meM tapa kA vistRta vizleSaNa kiyA gayA hai| maiM jAnatA hUM ki jisa prakAra agni sone ke maila ko jalAkara use vizuddha banA detI hai, usI prakAra tapa rUpI agni AtmA kI karma malinatA ko naSTa karake usake zuddha-svarUpa ko prakaTa kara detI hai| pApa rUpI pahAr3a ko cUrNa karane ke liye tapa vajra rUpa hai, pApa rUpI saghana dhana zreNI ko bikhera dene ke liye yaha AMdhI svarUpa hai| tapa kA AcaraNa mahApApiyoM ke pApa puMja ko bhI bhasmIbhUta kara detA hai| tapA caraNa kA apAra mahattva hai| isase bAhya aura AbhyaMtara zatru jIte jA sakate haiM, isake prabhAva se labdhiyoM aura siddhiyoM kI prApti hotI hai to yaha tapAcaraNa Atma svarUpa prakaTAne meM sahAyaka hotA hai| maiM nirjarA ke guNoM para gaharAI se vicAra karUMgA, apanI AtmA ko nirjarA ke liye prabhAvita banAUMgA evaM karmoM kI nirjarA ke liye parAkrama kA prayoga kruuNgaa| 258
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ svacAlita yaha lok| maiM jaba loka ke saMsthAna kA vicAra karatA hUM taba vaha merI loka bhAvanA hotI hai| isa bhAvanA kA cintana karane se tattva jJAna kI vizuddhi hotI hai tathA mana bAhya viSayoM se haTa kara AtmaniSTha evaM sthira banatA hai| mAnasika sthiratA kA abhyAsa bana jAya to AdhyAtmika sukhoM kI upalabdhi kaThina nahIM rahatI hai| loka kA svarUpa vistAra se batAyA gayA hai ki yaha chaH dravyoM--dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya, kAla, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya se yukta hai| yaha loka kisI kA bhI banAyA huA nahIM hai, na hI isakA koI rakSaka athavA saMhAraka haiN| yaha loka anAdi aura Azvata hai tathA jIva aura ajIva se vyApta hai| paryAya kI apekSA isameM vRddhi aura vinAza dekhe jAte haiN| loka kA pramANa caudaha rAjU hai| isake bIcobIca merU parvata hai| loka ke tIna vibhAga haiM Urdhvaloka adholoka aura mdhylok| madhyaloka meM prAyaH tiryaMca aura manuSya rahate haiM. adholoka meM prAyaH nArakIya jIva rahate haiM tathA Urdhvaloka meM prAyaH devatA rahate haiN| loka ke agrabhAga meM siddhAtmA rahate haiN| loka kA vistAra mUla meM sAta rAjU hai, phira ghaTate-ghaTate madhya meM eka rAjU hai aura phira bar3hate bar3hate brahmaloka meM pAMca rAjU kA vistAra hai aura Upara jAkara kramazaH ghaTate-ghaTate eka rAjU kA vistAra raha gayA hai| loka kA dhana sAta rAjU hai| jAmA pahina kara aura paira phailAkara koI puruSa khar3A ho, donoM hAtha kamara para rakhe hoM, usa AkAra se loka kI upamA dI gaI hai| loka meM pRthvI ghanodadhi para sthita hai ghanodadhi ghanavAyu para evaM gharavAyu tanuvAyu para sthita hai| yaha tanuvAyu AkAza para sthita hai| loka ke cAroM ora ananta AkAza hai| loka me nIce se jyoM-jyoM Upara Ate haiM, tyoM tyoM sukha bar3hatA jAtA hai| Upara se nIce kI ora adhikAdhika duHkha hai| Urdhvaloka meM sarvArthasiddha ke Upara siddha zilA hai| AtmA kA svabhAva Upara kI ora jAnA hai, parantu karma bhAra se bhArI hone ke kAraNa vaha nIce jAtI hai| isa svarUpa ko samajha kara karmoM se chuTakArA pAne ke liye AtmA ko dharmAcaraNa meM pravRtta honA caahiye| jJAna kA prakAza durlabha hotA hai usa samaya merA citta bahuta hI duHkhI hotA hai jaba maiM aneka manuSyoM ko manuSya jaisA durlabha janma prApta karake bhI mithyAttva aura mAyA meM phaMsate hue aura saMsAra ke athAha kUpa meM gahare utara kara idhara udhara bhaTakate hue dekhatA huuN| socatA hUM ki inako bodhirana kI prApti kaise ho sakatI hai ? maiM yaha AtmAlocanA bhI karatA hUM ki merA apanA bodhirana kitanA sundara, kitanA svarUpavAn aura kitanA nirmala hai ? sUkSma jIvANuoM ke atyanta duHkha bhare jIvana se nikala kara AtmA trasa meM, paMcendriya meM, paryAptAvasthA aura saMjJitva meM tathA sabase Upara manuSya janma meM Akara bhI Atma jJAna (bodhi) se vaMcita raha jAya to yaha eka zocanIya viDambanA hI kahI jaaygii| bodhi prApta karane kA manuSya janma hI eka upayukta avasara hai aura yahI kAraNa hai ki devatA bhI isa jIvana ko pAne ke liye lAlAyita rahate haiN| isa kAraNa mAnava janma meM Arya deza, uttama kula, pUrNa pAMcoM indriyAM Adi dasa prakAra kI upalabdhiyA~ pAkara bodhi prApta karane tathA usakI rakSA karane kA pUrNa prayatna kiyA jAnA caahiye| maiM apane hI antarAvalokana se jAnatA hUM ki bodhi--jJAna kA prakAza durlabha hotA hai| bodhi jJAna ko kahUM aura samyaktva ko bhI kahUM tathA ratla traya bhI kahUM to usakA artha spaSTa ho jAtA 256
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| bodhi kA artha hai jJAna kA Antarika prakAza aura dharma sAdhanoM kI praapti| dharma ke koI sAdhana kitane satya svarUpa haiM--usakI jAMca parakha bodhi se hI kI jA sakatI hai| isIliye bodhi ko ratna kahA gayA hai| jaise rala kI vizeSatA prakAza hai usI prakAra bodhi kI vizeSatA jJAna hai jisakI prApti ati durlabha mAnI gaI hai| kahA gayA hai ki uttama zravaNa bhI mila jAnA saMbhava hai kintu satya para yathArtha zraddhA honA bahuta hI kaThina hai kyoMki saMsAra meM mithyAtva kA sevana karane vAle bahuta dikhAI dete haiN| ataH maiM bodhi durlabha bhAvanA bhAtA hUM ki aneka janmoM ke bAda mahAn puNya ke yoga se mile isa manuSya janma meM jaba taka zarIra niroga hai, vRddhAvasthA se jIrNa-zIrNa nahIM huA hai aura indriyA~ apane-apane viSayoM ko grahaNa karane meM samartha haiM, taba taka mujhe dharma prApti kA pUrNa prayala kara lenA caahiye| yaha avasara amUlya hai jo AsAnI se phira milane vAlA nahIM hai| isa liye pramAda ko chor3a kara mujhe apane lakSya kI ora agrasara bana jAnA cAhiye, varanA yahI kahA jAyagA ki dUlhA vivAha kA muhUrta Ane para so gayA aura vivAha se vaMcita raha gyaa| dharma kI paramahitakArI bhAvanA jisa dharma ke prabhAva se sthAvara aura jaMgama vastuoM vAle ye tInoM loka vijayavanta haiM aura jo ihaloka va paraloka meM prANiyo kA hita karane vAlA tathA sabhI kAryoM meM siddhi dene vAlA hai, usa dayAmaya dharma ko maiM nita prati bhAUM aura dhyAUM, kyoMki usa dharma ke tejasvI sAmarthya se anartha janita pIr3AeM bhI niSphala ho jAtI haiN| aisI hai dharma kI parama hitakArI bhaavnaa| maiM cintana karatA hUM ki dharma hai kyA? Apta vacana samAdhAna dete haiM ki ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma utkRSTa maMgala hai| jisakA dharma citta meM lagA huA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN| vastu kA svabhAva dharma hai| kSamA Adi dasa bheda rUpa dharma hai| jIvoM kI rakSA karanA dharma hai aura samyak, jJAna, samyak darzana, samyak cAritra, rUpa rana traya dharma hai| dAna, zIla tapa aura bhAva rUpa bhI dharma hai| yaha dharma satya hai kyoMki vItarAga devoM ne kahA hai aura prANiyoM ke liye parama hitakArI hai| rAga aura dveSa se rahita, svArtha aura moha se dUra, pUrNa jJAnI va loka traya kA hita cAhane vAle vItarAga deva dvArA upadiSTa dharma ke anyathA hone kA koI kAraNa nahIM hai| dharma cAra puruSArtha meM pradhAna hai tathA sabakA mUla kAraNa hai| isa dharma kI mahimA apAra hai--cintAmaNi, kAmadhenu aura kalpavRkSa--isake sevaka haiN| dharma apane bhakta ko kyA nahIM detA ? samudra pRthvI ko nahIM bahAtA, megha sArI pRthvI ko jalamaya nahIM karate, parvata pRthvI ko dhAraNa karanA nahIM chor3ate, sUrya aura candra apane niyama se vicalita nahIM hote -ye sabhI maryAdAeM dharma se hI banI huI hai| isa prakAra maiM dharma bhAvanA se abhibhUta hokara anubhava karatA hUM ki dharma bAndhava rahita kA bandhu hai, mitra hIna kA mitra hai, rogI ke liye auSadhi hai, dhanAbhAva se duHkhI logoM ke liye dhana hai, anAthoM kA nAtha hai aura azaraNa kA zaraNa hai| dharma bhAvanA ke prabhAva se merI AtmA dharma se cyuta nahIM hogI tathA nirantara dharmAnuSThAna meM tatpara rhegii| bhAva zuddhi, Atmazuddhi, samadarzitA viSayoM se malina tathA kaSAyoM se vikRta bane azubha bhAvoM ke rUpAntaraNa ke puruSArtha ko maiM AdhAragata racanAtmaka kArya mAnatA hUM, kyoMki bhAva-zuddhi ke binA Age kA koI bhI pragatizIla 260
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ caraNa nahIM uThAyA jA sakatA hai| koI bhI bhAva mana meM upajatA hai -vaha kaisA bhAva hai isakI parakha bhI mana ko hI karanI par3atI hai tathA mana ko hI nizcaya karanA par3atA hai ki usa bhAva kA prakaTIkaraNa athavA kAryAnvayana kiyA jAya yA nhiiN| isa dRSTi se mana nirNAyaka kA kArya karatA hai| aba jo AtmA jAgarUka bana kara apane vikAsa kA samyak puruSArtha karanA cAhatI hai, use sabase pahale apane mana ko isa rUpa meM sAdhanA par3atA hai ki vaha sadAsada kA samyak nirNaya kara ske| jaba merA 'maiM' bhI sajaga ho gayA hai aura apane vikAsa kI mahAyAtrA ko saphala banAnA cAhatA hai to use pahale mana kI gati meM dizA paravartana lAnA hogaa| maiMne yaha nizcaya kiyA hai ki maiM aba mana ke kahe mutAbika nahIM calUMgA, balki mana ko apane Adeza para calAUMgA aura usakA yaha artha hogA ki maiM pratipala mana ke yoga vyApAra ko apane niyaMtraNa meM rakhUgA aura mana ko azubhatA meM bhaTakane nahIM duuNgaa| isa prakAra apanI Atmazuddhi aura bhAva zuddhi ko anyonyAzrita banA dUMgA, tAki mana ekaniSTha aura ekAgra bana jaay| vibhinna prakAra kI zubha bhAvanAoM ke dharAtala para jaba mana kA niyamita cintana calegA to AtmA aura mana ekarUpa banane lageMge tAki zuddhatA surakSita ho jaaygii| __ merA dRr3ha vizvAsa hai ki Atma zuddhi tathA bhAva zuddhi eka rUpa hokara merI AtmA meM eka naI jAgRti kA saMcAra kregii| zuddhi aura zubhatA kA manoyoga nizcita rUpa se vacana yoga evaM kAma yoga ko zuddha aura zubha banA degaa| taba mana, vacana, kAyA kI zuddhatA hI jIvana kI zuddhatA ke rUpa meM Dhala jaaygii| mere jIvana kI zuddhatA pratiphalita hogI samabhAva evaM samadRSTi ke vistAra meN| sabhI AtmAeM merI AtmA ke samAna hai--yaha samabhAva mujhe ahiMsaka AcaraNa pradAna karegA to usase nirmita hone vAlI samadRSTi mujhe satya kI dizA meM agragAmI bnaaygii| saba prANiyoM ke liye samAna bhAva rakhanA tathA vyavahAra kI dRSTi se sabako eka samAna dekhanA -yaha Atma vikAsa kA uccatara sopAna hotA hai| yahI samadarzitA kA sopAna hotA hai| usa avasthA meM na rAga rahatA hai aura na dveSa / na koI priya hotA hai, na koI apriy| sUkSma prANI se lekara manuSya aura saMsAra kI sabhI AtmAeM usakI AtmIya ho jAtI hai| sabake saMrakSaNa kA vaha abhilASI hotA hai| yoM kahe ki usa mahAn AtmA kI karuNA kA vistAra sampUrNa loka taka phaila jAtA hai| samadarzitA se jyotirmayatA samadarzitA AtmA kA mUla guNa hai| jyoM-jyoM AtmA apane karmoM ke AvaraNoM ko dUra karatI huI apane mUla svarUpa ko prakaTa karatI jAtI hai, tyoM-tyoM usake bhItara chipI huI jJAna aura darzana kI jyoti bhI jagamagAne lagatI hai| samadarzitA kI paripuSTatA ke sAtha yaha jyotirmayatA bhI adhikAdhika suprakAzita hotI huI calI jAtI hai| samadarzI jyotirmaya mahApuruSoM kA Adarza hI mujhe anuprANita karatA hai yaha samajhane ke liye ki maiM bhI samadarzI hUM jyotirmaya hUM aura yaha puruSArtha batAne ke liye ki maiM bhI apanI AtmA meM AvRtta apanI samadarzitA tathA jyotirmayatA ke guNoM ko apane prabala puruSArtha se prakaTa kara sakatA huuN| maiM samajha cukA hUM ki viSaya-kaSAya kI vRttiyA~ aura pravRttiyA~ jaba mandatara banatI jAyagI to usake sAtha-sAtha saMsAra meM bhaTakAne vAle mUla doSa-rAga aura dveSa bhI ghaTate jaayeNge| dveSa ke tyAga se bhI rAga kA tyAga kaThinatara hotA hai ataH maiM bhAvanA bhAtA hUM ki maiM dveSa bhI choDUM aura antatogatvA 261
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga ko bhI tyAga duuN| jisa dina maiM vItarAga bhAva kA varaNa karUMgA, vaha dina merA dhanya hogA aisA merA manoratha calatA hai| vItarAga bhAva kI avApti ke sAtha hI AtmA kI samadarzitA evaM jyotirmayatA apanI pUrNatA ko prApta ho jAtI hai| yaha arihaMta pada kA svarUpa hotA hai aura AtmA jaba siddha pada ko prApta hotI hai taba to mAtra jyoti meM jyoti svarUpa rUpAntarita ho jAtI hai| yahI Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA gaMtavya hai| pAMcavAM sUtra aura merA saMkalpa merI sudRr3ha AsthA hai ki maiM mUla rUpa se samadarzI hUM, jyotirmaya hUM aura yaha AsthA hI merA sambala hai ki maiM apane satpuruSArtha kI nirantara sakriyatA se kabhI na kabhI isa yA AgAmI janmoM meM apane samadarzitA tathA jyotirmayatA ke guNoM ko prApta kara skuuNgaa| ataH maiM saMkalpa karatA hUM ki apane gaMtavya taka pahuMcane ke liye AtmIya guNoM ke prakaTIkaraNa svarUpa vibhinna caraNoM ko saMyama pUrvaka svIkAra karatA huA sarva prathama viSaya kaSAyoM se vizrAnti lete hue yoga vyApAra kI vRddhizIla zubhatA kA varaNa kruuNgaa| bhAva zuddhi ke kramika abhyAsa ke sAtha hI guNoM ke uccatara sthAnoM para maiM ArUr3ha hotA jAUMgA, samabhAva evaM samadRSTi kI puSTatA se samatA rasa kA AsvAdana karUMgA tathA eka dina samadarzI evaM jyotirmaya bnuuNgaa| mere isa samunnata Atma svarUpa kA mUlAdhAra mana, vacana, karma kA zubhatva hogA- isa dRSTi se merA saMkalpa hogA ki maiM bhAvanAbhibhUta hokara zubha yogadhArI bnuuNgaa| 262
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ SONAKARANESHREE SANTMIRRENTbe 330AMMA adhyAya sAta Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 6: maiM parAkramI hU~, puruSArthI huuN| mujhe socanA hai ki maiM kyA kara rahA hU~ aura mujhe kyA karanA cAhiye? merA AtmasvarUpa mUla rUpa meM siddhAtmAoM jaisA hI hai| mujhe dekhanA aura parakhanA hai ki yaha mUla svabhAva kitanA vismRta huA hai tathA vibhAva kitanA bar3ha gayA hai? apane Antarika svarUpa evaM jAgatika vAtAvaraNa kA draSTA banakara maiM Atmazuddhi kA puruSArtha dikhAU~gA, zubha parivartana kA parAkrama prakaTa karU~gA evaM ahiMsA, saMyama va tapa rUpa dharma ko dhAraNa karake vizva ke samasta prANiyoM ke sAtha samabhAva banAU~gA tathA unameM samabhAva jgaauuNgaa|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra chaThA maiM parAkramI hUM, puruSArthI huuN| merI AtmA apane mUla guNa kI dRSTi se ananta parAkrama evaM ananta puruSArtha ko dhAraNa karatI hai, bhale hI usakI yaha dhAraNA-zakti vartamAna meM AcchAdita banI huI hai| maiM use prakaTa kara sakatA hUM aura isI parAkrama evaM puruSArtha ke mAdhyama se maiM apanI AtmA ko isa mUla guNa se suzobhita banA sakatA huuN| maiM parAkramI hUM, puruSArthI huuN| merA parAkrama aTUTa hai aura puruSArtha athaka / maiM mere parAkrama ko aTUTa isaliye kahatA hUM ki vaha vajra ke samAna haiN| jaise vajra kabhI TUTatA nahIM aura apuruSArtha para gire, use tor3e binA rahatA nahIM, vaise hI merA parAkrama svayaM kabhI khaMDita nahIM hotA aura apuruSArtha ke prati vaha prAyojita ho jAtA hai, use akhaMDita rakhatA nhiiN| (yaha eka dezIya upamA hai|) ____ maiM parAkramI hUM kyoMki maiM puruSArthI huuN| merA pauruSa apanI gati aura pragati kI koI sImAeM nahIM jaantaa| vaha samatala bhUmi para hI calane meM samartha nahIM hai, apitu AkAza kI ananta UMcAiyoM para aura sAgara kI atala gaharAiyoM meM bhI usI vega se bar3hatA calA jAtA hai| vaha kabhI hAra nahIM maantaa| merA puruSArtha aparAjeya hai| maiM puruSArthI hUM--puruSArtha hI merA dharma hai, pramAda merA dharma nahIM -svabhAva nahIM, vibhAva hai| kaSAya AtmA se pramAda AtA hai to merI jJAna AtmA use puruSArtha meM niyojita karane kA AhvAna karatI hai aura samyak jJAna AtmA darzana AtmA caritra AtmA Adi se jur3a kara vaha AtmA vikAsa kI mahAyAtrA meM gatizIla banatA hai aura mAnava jIvana ko apane gaMtavya ke nikaTa pahuMcAtA hai| maiM puruSa hUM isI kAraNa puruSArthI huuN| yahA~ puruSa zabda liMgavAcaka nahIM, guNavAcaka hai| jo bhI pauruSa ko dhAraNa karatA hai, vaha puruSa hotA hai| liMga ke vAcyArtha se soceM to koI puruSa hokara bhI puruSa nahIM hotA, jabaki koI puruSa na hokara bhI puruSa bana sakatA hai| puruSa kA mUla guNa usakA pauruSa hotA hai| maiM pauruSa kA dhanI hUM, isIliye puruSa hUM aura puruSa hUM to puruSArtha merA dharma haiN| __ pauruSa eka guNa hotA hai, eka zakti hotI hai| usa zakti kA prayoga aura upayoga kahAM aura kisa prayojana hetu kiyA jAya--yaha samyak jJAna, sudRr3ha AsthA evaM sadviveka para nirbhara hai| jaba AkAza meM sUrya camaka rahA ho to usa jAjvalyamAna prakAza meM apanA choTA-sA TimaTimAtA diyA lekara calane meM koI buddhimAnI nhiiN| usa samaya sUrya ke prakAza kA upayoga hI zreyaskara hogaa| vItarAga devoM ne patha prazasta kara rakhA hai ki AtmA ko apanA puruSArtha kisa dizA meM lagAnA cAhiye? majhe usI prazasta patha ko apanAnA hai tathA apane paruSArtha ko usI patha para gati karane meM lagAnA hai| isa kAraNa mere puruSArtha ke sAmane zaMkA yA sandeha kA koI prazna hI nahIM hai| use jAganA 265
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura isa patha para cala par3anA hai| isIliye maiM kahatA hUM ki maiM puruSArthI hUM -dizAhIna puruSArthI nahIM, sudizA meM samyak rIti se agragAmI banane vAlA puruSArthI--apane sAdhya ko sAdha lene vAlA purussaarthii| ___ maiM puruSArthI banatA hUM tabhI to parAkramI hotA hUM--puruSArtha kA utkRSTa svarUpa hI to parAkrama meM parivartita hotA hai| puruSArtha prAraMbhika rUpa hotA hai to parAkrama usI kA vikasita ruup| taba merA parAkrama vajra svarUpI bana jAtA hai| vaha kisI bhI zakti ke tor3e nahIM TUTatA aura ati siSTa parAkrama se karma tor3e jAne para akhaMDita nahIM bcte| merI AtmA kA aura sabhI bhavya AtmAoM meM aisA hI ananta parAkrama aura ananta puruSArtha hotA hai| AtmA kA aisA parAkrama aura puruSArtha sadA AtmA ke hI hita meM prayukta hotA hai -cAhe vaha merI svayaM kI AtmA ho athavA anya kisI kI bhI aatmaa| Atma-hita hI pratyeka AtmA kA zreSTha parAkrama aura satpuruSArtha hotA hai, ataH sva-para kalyANa hI parAkrama aura puruSArtha kI sudizA hotI hai| maiM puruSArthI hUM, isa kAraNa hara samaya cintana karatA rahatA hUM aura jAMcatA-parakhatA rahatA hUM ki merA puruSArtha sudizA meM pragati kara rahA hai athavA nhiiN| merI yaha jAgarukatA mere puruSArtha kI jAgarukatA bana jAtI hai| ____ mujhe eka rUpaka yAda A rahA hai| eka phakkar3a bAbA the| unake do bhakta the| eka dina unhoMne apane bhaktoM se pUchA-kyA tumhArI mere meM pUrI AsthA hai ? donoM ne hRdaya se kahA hamArI Apa meM pUrNa AsthA hai| Apake kathana ko hama satya vacana mAnate haiN| bAbA taba bole--acchA, to donoM mere sAtha clo| bAbA ke sAtha donoM cala pdd'e| calate-calate bAbA eka bIhar3a jaMgala meM pahuMca gye| phira ve eka pahAr3a para car3hane lge| donoM bhakta bhI unake sAtha car3hane lge| bAbA kA vAkya unake liye pramANa thaa| pahAr3a kI coTI para car3hakara bAbA Thahara gye| unhoMne donoM ko pahAr3a kI dUsarI tarapha kA dRzya dikhaayaa| pahAr3a ke nIce hI bar3e-bar3e gaDDhe aura caur3I khAiyAM thii| gaDDhoM aura khAiyoM ke Age logoM kA bahuta bar3A jhuMDa asta-vyasta avasthA meM duHkha-bhAva se ghUma rahA thaa| jamIna ke Ubar3a-khAbar3apana meM unheM kahIM nivAsa-yogya sthAna najara nahIM A rahA thaa| cAroM ora bhAMti-bhAMti kI asuvidhAeM muMha bAye khar3I thii| ve bole--yaha dRzya dekha rahe ho na? donoM ne hA~, meM uttara diyA taba bAbA ne hI pUchA--ise dekhakara tuma kyA socate ho? donoM hI logoM ke hRdaya usa jhuMDa kI vyathA se dravita ho uThe the, ataH kahane lage ina logoM kA duHkha dUra kiyA hI jAnA caahiye| bAbA prasanna ho uThe, kahane lage lekina jAnate ho, yaha duHkha dUra kaise hogA? donoM bAbA kA Adeza sunane ke liye mauna khar3e rhe| bAbA taba apanI pauruSabharI AvAja meM bole--jisa pahAr3a kI coTI para hama khar3e haiM, isa pUre pahAr3a ko khoda denA hogA aura pAsa ke gaDhDhoM va khAiyoM ko usase pATa denA hogA tAki sArI bhUmi samatala bana jAya aura ina logoM ke liye nivAsa-yogya ho jaay| taba donoM bhaktoM kA uttara eka nahIM rhaa| pahalA bolA-mahArAja, pahAr3a ko khoda DAlanA AsAna kAma nahIM hai kintu merA puruSArtha bhI AsAna kAma karanA nahIM caahtaa| AsAna kAma to kisI kA bhI puruSArtha kara DAlegA, phira mere puruSArtha kI kyA vizeSatA? maiM Apake Adeza kA pAlana karane ke liye tatpara hUM aura 266
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvAsapUrvaka nivedana karanA cAhatA hUM ki cAhe jaisI bAdhAeM mere bIca meM Ave, maiM samUce pahAr3a ko khoda dUMgA, gaDDhoM aura khAiyoM ko pATa dUMgA aura ina logoM kI nivAsa vyavasthA meM sahAyatA kruuNgaa| merI saphalatA mere athaka puruSArtha se milegI aura merA puruSArtha mere bhItara ke bar3hate hue Ananda ke sAtha Age bar3hatA rhegaa| bAbA kA ceharA khila utthaa| taba bAbA ne dUsare bhakta ke cehare para apanI dRSTi jmaaii| vaha kucha nahIM bolaa| bAbA ne hI pUchA- tuma cupa khar3e ho, kyA tumheM mere kathana meM vizvAsa nahIM hai ? vaha bAbA ke caraNoM meM gira par3A aura rUMdhe kaMTha se bolA- mujhe Apake kathana meM aTala vizvAsa hai, kintu.... / yaha 'kintu' kyA hai ? - bAbA kar3ake / vaha kahane lagA- itanA bar3A pahAr3a bhalA maiM kaise khoda sakUMgA ? mere liye yaha asaMbhava hai| bAbA kI ojasvI vANI phUTI - tuma puruSa hokara bhI puruSArthI nahIM ho| 'asaMbhava' zabda puruSArthI ke zabda koSa meM hotA hI nahIM hai / puruSArthI ke liye koI bhI dUrI alaMghya nahIM hotI, koI bhI UMcAI yA gaharAI abhedya nahIM hotI tathA koI bhI kArya asaMbhava nahIM hotaa| ho sakatA hai ki koI kArya vaha zarIra ke mAdhyama se na kara sake kintu usakI bhAvanA meM asaMbhavatA kahIM bhI nahIM hotii| kyA tumane apane sAthI kA uttara nahIM sunA ? kaThinAI se usake muMha se zabda nikale - sunA hai mahArAja aura maiM Aja hI samajha pAyA hUM ki hama donoM kI AntarikatA meM kitanA bar3A antara raha gayA hai ? maiM aba taka donoM meM samAna vikAsa kA hI anubhava kara rahA thA / maiM lajjita hUM deva ki Aja to maiM isa pahAr3a ko khoda DAlane kA vizvAsa Apako nahIM dilA skuuNgaa| maiM apane soye hue pauruSa ko jagAUMgA aura eka dina Apake vizvAsa ko sAkAra banAne kA kaThina prayatna karUMgA / bAbA kA ceharA khilA nahIM, lekina murajhAyA bhI nahIM / ve itanA hI bole - vatsa, yaha tumhArI puruSArthahInatA tumhAre pramAda ke kAraNa hai / pramAda ko miTAye binA puruSArtha nahIM jAgatA / puruSArtha ko jagAne ke liye nirantara yaha socate rahanA par3atA hai ki maiM kyA kara rahA hUM aura mujhe kyA karanA cAhiye ? aura jaba puruSArtha jAga jAtA hai to vaha na kahIM bhI thakatA hai aura na kabhI hAratA hai / vaha asaMbhava ko saMbhava banA detA hai / maiM socatA hUM ki maiM phakkar3a bAbA kA kaunasA bhakta hUM ? pahalA yA dUsarA ? athavA koI bhI nahIM ? kyA Aja maiM apane puruSArtha ko sajaga aura sakriya banAye hue hUM ? yA abhI bhI mujhe apane puruSArtha ko jAgRta karanA zeSa hai ? athavA kyA abhI taka maiM apanA bhAvanApUrNa nizcaya hI nahIM kara pAyA hUM ki mujhe apane athaka puruSArtha ko jagAnA hai aura pramAda kI gaharI nIMda meM soyA huA hUM ? mujhe apanI dazA aura vidazA para tIkhI najara DAlanI hai| maiM agara bAbA ke kisI bhI bhakta ke samAna nahIM hoUM to mere liye atIva lajjApUrNa avasthA hai, jise badalane ke liye mujhe tatkAla sannaddha ho jAnA caahiye| phira turanta bAbA kA pahalA bhakta na bhI bana sakUM to dUsarA bhakta to ho hI jAUM - sva- para kalyANa hetu apane puruSArtha ko jagAne kA saMkalpa to le hI DAlUM / cintana, saMzodhana evaM parivartana kI isa prakAra kI prakriyA meM maiM nirantara socatA rahUM ki maiM parAkramI hUM, puruSArthI hUM--aTUTa parAkrama evaM athaka puruSArtha kA dhanI / jJeya, heya evaM upAdeya maiM puruSArthI hUM to maiM apane puruSArtha ke kSetroM kA samyak jJAna karUMgA aura yaha jAnUMgA kina-kina tattvoM evaM viSayoM ko maiM samajhaM, una meM se kina-kina tattvoM evaM viSayoM kA maiM tyAga karUM / 267
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA kina-kina tattvoM evaM viSayoM ko maiM grahaNa karUM / yahA~ viSaya kA artha hai tattvoM kA svarUpa tathA yathArtha vastu sthiti| tattvoM evaM viSayoM yA yaha svarUpa hI jJeya, heya evaM upAdeya rUpa meM tIna prakAra kA kahA gayA hai| vItarAga devoM kI AjJA hai ki isa saMsAra meM vartane vAle tattvoM ko jAno aura jAne gaye tattvoM meM se tyAgane lAyaka tattvoM ko tyAgo tathA grahaNa karane lAyaka tattvoM ko grahaNa kro| jJeya, heya evaM upAdeya kA samyak jJAna hI mujhe AtmodvAraka tattvoM ko grahaNa karane kI preraNA degA yoM to saMsAra ke sabhI tattva evaM vastu-viSaya jJeya haiM-- jAnane lAyaka haiM, phira bhI unakA isa rUpa meM vargIkaraNa kiyA gayA hai : (1) karma - cetana tattva ko jar3a tattva se sambaddha banAye rakhane vAle kArmaNa vargaNA ke pudgaloM ko karma kahate haiM aura vastutaH inheM manuSya ke kArya rUpa meM hI dekheM ki jinake AdhAra para karmoM kA baMdhana hotA hai| jaisA kArya, vaise karma aura jaise karma vaisA phala / isa cakra ko jo samajha letA hai, vaha apane kAryoM ke svarUpa ko bhI samajhane laga jAtA hai| pratyeka kArya ko karate samaya manuSya kI yaha sAvadhAnI bana jAtI hai ki usakA kArya kaisA hai - vaha zubha hai yA azubha ? dUsaroM ko sukha dene vAlA hai yA duHkha dene vAlA ? aura usa ke AdhAra para vaha samajha letA hai ki kaunasA kArya use karanA cAhiye aura kaunasA kArya use nahIM karanA cAhiye ? usake sAmane kAraNa spaSTa ho jAtA hai ki jaisA kArya vaha karegA, vaise hI karma usakI AtmA ke sAtha baMdha jAyeMge aura ye karma binA apanA tadanusAra phala bhugatAeM chUTeMge nahIM / (2) bhAgya - manuSya ke sAmane jo phala bhoga AtA hai, use hI bhAgya kA nAma diyA gayA hai| bhAgya manuSya para koI bhI anya zakti thopatI nahIM athavA koI bhI zakti prasanna athavA aprasanna hokara usake bhAgya kA nirmANa karatI nahIM / yaha manuSya ke svayaM ke hI pahale kiye hue kArya hote haiM jo karma rUpa meM baMdha kara use acchA yA burA phala bhoga dete haiM / usa rUpa meM apane bhAgya athavA niyati kA svayaM AtmA hI racayitA hotI hai| AtmA ke sAtha hI usake kAryoM ke pariNAma svarUpa karmoM kA baMdhana hotA hai, jo AtmA ke sAtha hI jur3A rahatA hai jisake kAraNa pichale janma kA phala bhoga isa jIvana meM yA Age ke janmoM meM udaya meM AtA rahatA hai| yahI bhAgya-cakra hotA hai jo bhava bhavAntara taka calatA rahatA hai| zarIra athavA anya sAdhana-suvidhAoM kI prApti isI bhAgya cakra ke anusAra hotI rahatI hai| mUla tattva isa rUpa meM jJeya hai ki manuSya svayaM hI apane bhAgya kA nirmAtA hotA hai aura yadi vaha cAhe ki use saubhAgya prApta ho to zubha kAryoM meM use sadA pravRti karanI cAhiye tathA vaha azubha kAryoM meM pravRtta hotA rahegA to use durbhAgya bhugatanA hI par3egA / bhAgya ke isa svarUpa ko samajha lene para apane kAryoM ke sambandha meM manuSya kA viveka avazyameva jAgRta hogA / (3) mana - yadyapi manuSya apanA pratyeka kArya AtmA se hI karatA hai, para usameM mahattvapUrNa sahAyaka mana hotA hai mana dvArA jisa prakAra kA vicAra kiyA jAtA hai, usI kA rUpAntaraNa usake kAryoM meM jhalakatA hai| isa rUpa meM manuSya kA bandhana aura usakA mokSa usake svayaM se hI uttpanna hotA hai / AvazyakatA hai vyakti apanI AtmA ko samyak jJAna se anuraMjita banAkara mana sahAre AtmAbhimukhI gati kare / (4) bhASA - manuSya ke kAryoM kA vicAra AtmA dvArA mUla mana meM paidA hotA hai to unakA uccAra bhASA ke mAdhyama se bAhara phUTatA hai| vicAra kA prahAra dUsare ke anubhava meM utane vega se nahIM 268
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtA, jitanA bhASA kA prahAra AtA hai| kahA jAtA hai ki kaTu vacana talavAra kI teja dhAra se bhI adhika mAraka hotA hai| talavAra se par3A huA ghAva to phira bhI samaya gujarane para bhara jAtA hai, magara vacana kA ghAva bar3I muzkila se hI bharatA hai| ataH bhASA kA viveka atyanta hI mahattvapUrNa mAnA gayA hai| (5) mRtyu jIvana meM satata jAgRti ke liye mRtyu kA svarUpa jAna lenA paramAvazyaka hai| isa saMsAra meM apanI vikArapUrNa kAmanAoM ko pUrI kara lene kI dhuna meM manuSya apanI Ayu ke antima chora taka bhI isa beparavAhI se bhAgadaur3a karatA hai jaise usako isa saMsAra se kabhI vidA hI nahIM honA hai--maranA hI nahIM hai vaha saraMjAma sau barasa ke karatA hai jabaki eka pala kA bhI patA nahIM hotA ki vaha kisa pala yahA~ isa jIvana se uTha jaaygaa| mRtyu ko sadA dhyAna meM rakhate hue manuSya viSaya-kaSAyoM se dUra haTe tathA saMyama sAdhanA meM pravRtta rahe--yaha hai mRtyu ke svarUpa jJAna kA eka pahala | dUsarA pahalU yaha hogA ki vaha mRtyu ke hI saMdarbha se AtmA kI amaratA kA jJAna kre| mRtyu eka jIvana aura usa jIvana meM prApta zarIra kA anta karatI hai, AtmA ke astitva kA nhiiN| jIrNa vastra tyAga kara jaise nayA vastra dhAraNa kiyA jAtA hai, vaise hI yaha AtmA eka jIrNa zarIra ko chor3akara AyuSya samApti ke bAda nayA zarIra dhAraNa kara letI hai| mRtyu ke ina donoM pahaluoM kA jJAna manuSya ko satata Atma-jAgRti tathA apane astitva kI nirantaratA kA bodha detA hai| (6) parivAra--manuSya garbhAvasthA meM aura apane janma ke sAtha apanI mAtA se lekara apane parivAra janoM ke hI prathama samparka meM AtA hai| yahI kAraNa hai ki ati vistRta mAnava samAja meM parivAra hI eka AdhArabhUta ghaTaka mAnA gayA hai, sAMsArika paristhitiyoM ke thaper3oM meM par3ane ke bAda manuSya tathA usake parivAra janoM kA pArasparika vyavahAra bhI zubhatA aura azubhatA ke raMgoM meM se hokara gujaratA hai| isameM jitanA sad viveka saba meM hotA hai, utane hI parivAra meM zubha raMga khilate haiM aura pArivArika AtmIyatA se jur3e hue hone para bhI parivAra ke sadasya yadi svArtha aura kalaha meM DUba jAte haiM to azubhatA ke badaraMga bhI sApha najara meM A jAte haiN| yaha parivAra kA eka svarUpa hai kintu hamArI vikasita saMskRti isakA dUsarA svarUpa bhI batAtI hai ki sArI vasudhA hI hamArA parivAra hai arthAt sampUrNa saMsAra ke samasta jIvoM kA parivAra hI hamArA parivAra hai| yaha AtmA anAdikAla se isa saMsAra meM bhava bhramaNa kara rahI hai aura isa saMsAra kA koI bhI kSetra aisA nahIM bacA hai jo isa AtmA ke jIvana samparka meM na AyA ho athavA aisA koI jIva bhI nahIM hogA jisa ke sAtha kisI na kisI janma meM isa AtmA kA sambandha na rahA ho ataH janma janmoM kA parivAra yaha samUcA saMsAra hai| vartamAna parivAra to mAtra isI janma kA parivAra hai| ataH vizAla parivAra ke prati manuSya ko kartavyaniSTha honA caahiye| (7) mitra-zatru-sAmAnya paribhASA ke anusAra jo sahAyatA kare vaha mitra aura jo virodha kare vaha zatru kahalAtA hai| yaha sthUla paribhASA hai jabaki zatru-mitra kI sUkSmatA manuSya ke antarmana kI bhAvanAoM se sambaddha rahatI hai| maitrI kI mUlAdhAra bhAvanA hotI hai sadAzayatA aura zatrutva kI svArtha mUlaka vidveSAtmaka bhaavnaa| isa dRSTi se zatru yA mitra dUsarA vyakti nahIM hotA balki amuka prakAra kI bhAvanA se jur3ane ke kAraNa zatrutva yA mitratva usameM AtA hai| ataH sUkSma dRSTi se dekheM to vyakti nahIM, acchI bhAvanAeM hI asala meM mitra aura burI bhAvanAeM hI zatru hotI haiN| ataH burI 266
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanAoM ko parAsta kareM tathA acchI bhAvanAoM ko jIvana meM sthAna de| taba zatru koI nahIM rahegA aura saMsAra ke samasta ke samasta jIva mitra mahasUsa hoNge| jo burI bhAvanAoM ke samasta zatruoM ko jIta letA hai, vahI to arihaMta kahalAtA hai| arihaMta bananA hI to bhavya AtmA kA sAdhya hai ataH mitra-zatru bheda ko samyak rIti se samajha lenA usake liye anivArya hai| (8) sabala-durbala--yaha bhI sUkSma dRSTi se vicAra karane yogya viSaya hai ki bala kise kahate haiM aura vaha kahA~ rahatA hai ? binA yathArtha tattva jJAna ke manuSya jhaTa se kaha sakatA hai ki bala zarIra kA hotA hai, dhana kA hotA hai, sattA aura pada kA hotA hai, parivAra yA kula kA hotA hai athavA rAjya aura senA kA hotA hai kintu yaha usakI sthUla vicAraNA hotI hai| vaha jaba apanI AtmA ko balI banA letA hai aura Atma bala kI zakti kA anubhava karatA hai taba usake sAmane ye sAre bala tuccha ho jAte haiN| vaha inameM se yA aise kisI bala se bhayabhIta nahIM hotaa| ataH pramukha hotA hai Atmabala aura isa bala se jo saMyukta hai vaha sabala tathA isa bala se hIna durbala hogaa| anya baloM se saMyukta hone para manuSya krUra banatA hai kintu Atma bala se sabala banane para vaha dayA kA sAgara ho jAtA hai| (E) dhanI-nirdhana--isI prakAra Atma-jAgaraNa hI sabase bar3A dhana hotA hai aura Atma jAgRta hI dhanI tathA Atma mUrchita hI nirdhana hotA hai| ataH AtmA kA svarUpa darzana hI atulanIya dhana kahA gayA hai| (10) bhojana-jIvana AtmAM evaM zarIra ke saMyoga se banatA hai tathA jIvana calAne ke liye bhojana anivArya hotA hai| bhojana zarIra ke liye bhI cAhiye aura AtmA ke liye bhI cAhiye / zarIra kA bhojana isa rUpa meM saMyata aura santulita ho ki vaha dharmArAdhanA me kArya rata bane / aisA kAryoddIpaka nahIM ki vaha unmArga para indriya sukha meM bhaTakatA phire / jaba zarIra ko sahI bhojana diyA jAtA hai taba AtmA ko bhI usa kA sahI bhojana milatA hai aura yaha bhojana hotA hai trividha yoga vyApAra kA saMyama evaM jJAnArjana / isa prakAra kA bhojana jIvana ko svastha aura sukhada banAtA hai| (11) auSadhi-bhojana ke samAna hI auSadhi (davA) kA svarUpa bhI samajhanA caahiye| auSadhi zarIra ke svAsthya ko banAye rakhane vAlI to bhAva rUpa auSadhi AtmA kI svasthatA ko bar3hAne vAlI honI caahiye| (12) sthAvara-trasa-calane phirane vAle jIvoM kI jAnakArI to sAmAnya rUpa se ho jAtI hai kintu sthAvara jIvoM (na calane phirane lAyaka) kI jAnakArI isa kAraNa jyAdA jarUrI hai ki unakI rakSA ke prati manuSya kI sAvadhAnI rahe aura usakI dayA una taka vistRta bane / (13) pazu-pakSI--manuSya cUMki ati vikasita zaktiyoM kA dhanI hotA hai ataH use abole pazupakSiyoM ke prati bhI dayAvAn honA caahiye| ina jJeya tattvoM ke samparka se aise tattvoM kA prakaTIkaraNa hotA hai jinheM grahaNa na karane yA grahaNa karane kI avadhAraNA banAnI caahiye| pahale isa dRSTi se heya tattvoM kA mukhya vivaraNa diyA jA rahA hai (1) kAma-viSayecchA aura indriya-bhoga sAMsArikatA kI jar3eM haiN| kAma liptatA AtmA ko vikArI banAtI hai kyoMki kAma se hI krodha va anya kaSAyoM kI utpatti hotI hai ataH kAma kA tyAga mUla tyAga bana jAtA hai jisakI nIMva para sampUrNa tyAga kA bhavya prAsAda nirmita hotA hai| 270
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) krodha - krodha ko krUra karmI cAMDAla kahA gayA hai jo sva-para dAhaka hotA hai| yaha aisA durguNa hai jo khuda ko pahale duHkhI banAtA hai aura phira dUsaroM ko bhI duHkhI karatA haiN| krodha kaSAya kA mUla hotA hai jise ukhAr3ane para anya kaSAyoM ko samApta karanA sarala ho jAtA hai| (3) mAna - Aptavacana hai ki jo krodha ko dekha letA hai, vaha mAna ko bhI dekha letA hai isa rUpa meM ThIka mAna se hI adhikAMzataH krodha kI uttpati hotI hai| manuSya ko apane mAna kI avahelanA sahana nahIM hotI aura vaha turanta kupita ho uThatA hai / isa kAraNa manuSya ko mAna kI kaThoratA kA tyAga karake vinamratA dhAraNa karanI cAhiye / (4) mAyA - saMsAra ke do bIja mAne gaye haiM - rAga aura dveSa / manojJa vastu para rAga aura amanojJa vastu para dvess| dveSa se paidA hotA hai krodha aura mAna tathA rAga se upajane vAlI kaSAya hotI hai mAyA aura lobha / mAyA kA matalaba hotA hai kapaTAI aura dhUrtatA / manuSya apanI icchAoM kI pUrti dUsaroM ko Thagakara karanA cAhatA hai aura usakA yaha mAyAvI AcaraNa ati nikRSTa hotA hai jisa kA tyAga kiyA jAnA cAhiye / kyoMki lobha se lAbha kamAne ke pAgala lAbha evaM lAbha lobha kA kuTila cakra (5) lobha - lobha ko pApa kA mUla batAyA gayA hai pana meM kisI kRtya - akRtya kA dhyAna nahIM rahatA aura lobha calatA rahatA hai| isa cakra ko tor3ane se hI kaSAya kA cakra TUTa sakatA hai| (6) moha - Atma svarUpa para jisa karma kA baMdhana rUpa sarvAdhika duSprabhAva hotA hai, vaha moha karma hI hotA hai| moha meM patita hone vAlI AtmA kA viveka samApta ho jAtA hai tathA vaha aniyaMtrita mana tathA indriyoM ke kaThina jAla meM ulajha kara apane zuddha svarUpa ko kSata vikSata banA letI hai / ataH moha ko chor3anA sabase jyAdA kaThina bhI hai to utanA hI jarUrI bhI / (7) ajJAna - kAma bhogoM aura kaSAyoM meM AtmA isaliye bhaTakatI hai ki vaha, ajJAnagrasta hotI hai| ajJAna ke aMdhere meM vaha dekhanA bhI cAhe to use sanmArga dikhAI nahIM par3atA hai aura ajJAna yukta dharma kriyA kA bhI isa kAraNa koI mahattva nahIM hotA ataH ajJAna nivAraNa - yaha AtmA kA pahalA puruSArtha honA cAhiye / (8) pApa - ajJAna, viSaya, kaSAya evaM pramAda se paidA hone vAlI manuSya kI samasta vRttiyA~ tathA pravRttiyA~ pApa kI paribhASA meM samAviSTa hotI haiM / aThAraha prakAra ke pApoM kA jaba AtmA sevana karatI hai to vaha azubha karmoM kA baMdha karatI huI apane svarUpa ko ati vikRta banA letI hai tathA dIrghakAlIna durbhAgya ko nimaMtrita karatI hai / ataH pApa pUrNa vRtti aura pravRtti kA tyAga karate hue Age bar3hanA cAhiye / (6) tRSNA - yaha ekadama ThIka ukti hai ki manuSya jIvana jarjarita ho jAtA hai kintu usakI tRSNA jIrNa nahIM banatI hai| aisA lAlasAmaya aMdhA rUpa hotA hai tRSNA kA jisake jAla meM phaMsa kara manuSya makar3I kI taraha chaTapaTAtA hai kintu AsAnI ke chUTa nahIM pAtA hai / tRSNA prApta kI nahIM, aprApta kI hotI hai aura aprApta kI koI sImA nahIM hotI, tRSNA kA bhI kabhI anta nahIM AtA / isIliye vetaraNI nadI ke samAna isa tRSNA kA tyAga karanA hI zreyaskara kahA gayA hai| (10) bAla maraNa - ise bhI eka heya tattva mAnA gayA hai| jisakA jIvana samyak sAra pUrNa rahA ho to yaha aura bhI adhika Avazyaka hai ki usakA maraNa ati sArapUrNa bane, kyoMki maraNa 271
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla kI Atma jAgRti vipula rUpa se suphala dAyaka hotI hai| sArapUrNa jIvana ke anta meM bAla (ajJAna) maraNa ho to vaha arjita sAra bhI kaI bAra asAra bana jAtA hai| kintu isake viparIta yadi asArapUrNa jIvana ke anta meM bhI maraNa bAla maraNa na hokara paMDita maraNa ho jAya to asAra jIvana bhI sArapUrNa bana sakatA hai| yaha ApekSika dRSTi koNa hai ataH bAla maraNa kI durAvasthA se bacA jAnA caahiye| (11) para strI gamana-paranArI ko painI chUrI kahA hai jo aMga aMga ko cheda DAlatI hai| isa durguNa se manuSya svayaM ke caritra ko bigAr3atA hai to samAja ke caritra ko bhI kalaMkita banAtA hai| dUsare, vaha isa bhava aura para bhava donoM ko bigAr3atA hai, isa kAraNa use isa durguNa se dUra hI rahanA caahiye| (12) rAga dveSa--saMsAra ke ina bIjoM kI urvarA zakti ko kucala DAlane para hI sAMsArikatA samApti kI jA sakatI hai| dveSa ko kucalanA apekSAkRta AsAna kahA gayA hai jabaki rAga ko kucala DAlanA bahuta ktthin| isI kAraNa dveSa ke bAda rAga ko bhI samApta kara dene vAlI mahAn AtmAoM ko vItarAga kahA jAtA hai| rAga ke sampUrNa kSaya ho jAne para saMsAra bhramaNa samApta ho jAtA hai tathA nirvANa prApta ho jAtA hai| ina heya tattvoM ko jAnakara chor3a denA cAhiye tathA una tattvoM ko grahaNa kara lenA cAhiye jinheM upAdeya arthAt grahaNa yogya batAyA gayA hai| ye upAdeya tattva nimnAnusAra kahe gaye haiM - (1) dharma AtmA kA mUla svabhAva hI usakA dharma kahalAtA hai| ahiMsA, saMyama aura tapa jo dharma hotA hai, vahI sarvotkaSTa maMgala kahalAtA hai| dharma eka hotA hai aneka nhiiN| jo aneka hote haiM, ve mata hote haiM aura vivAda ke mUla hote haiN| apane dharma ko AtmA tabhI pahicAna pAtI hai jaba vaha adharmamaya viSaya kaSAya kA sevana karanA ghaTA de aura roka de| dharma hI sabase mahAn zaraNa aura trANa hotA hai tathA dhArmika kriyAoM ko karate hue antarhRdaya kA Ananda phUTatA huA calA jAtA hai| saca pUche to isa durlabha mAnava tana kA mUla anuSThAna hI dharmAcaraNa mAnA gayA hai| dharma ke cAra dvAroM--kSamA, saralatA, namratA va santoSa meM jo apanI AtmA ko praviSTha karAtA rahatA hai vaha jIvana meM cAhe kitanI hI kaThinAiyA~ kyoM nahIM Ave, sadA satya aura nIti para aDiga rahatA hai| dharmajJa kA mana, vacana aura karma sadA sarala hotA hai aura vaha dharma para sudRr3ha rahakara vIra bana jAtA hai| (2) ahiMsA-'jIo aura jIne do' kA sandeza dene vAlI ahiMsA ko parama dharma kahA gayA hai kyoki ahiMsA ke AcaraNa se vyakti kA jIvana saMzuddha banatA hai to sAmAjika jIvana meM pArasparika sahAnubhUti evaM sahayoga kI dhArA pravAhita hotI hai| ahiMsA kA niSedha rUpa bhI bahuta sUkSma hotA hai to usakA vidhi rUpa bhii| pramatta yoga se prANI ke dasa prANoM meM se kisI bhI prANa ko kaSTita karanA hiMsA hai tathA usa hiMsA se bacanA ahiMsA kA niSedha rUpa hotA hai| kore vadha se hI hiMsA kA AcaraNa nahIM hotA, balki prANI kI kisI bhI indriya, mana, vacana, Adi ko kaSTita karanA bhI hiMsA rUpa hI hotA hai ataH ahiMsA kA niSedha rUpa bhI bar3A vyApaka hotA hai aura usase bhI adhika vyApaka hotA hai usa kA vidhi rUpa --jise rakSA, dayA, anukampA Adi nAma diye gaye haiN| saMsAra ke samasta jIvoM ke prati rakSA evaM anukampA kA bhAva rakhanA tathA usa rUpa meM ahiMsA kA AcaraNa karanA--yaha samatA kA utkRSTa svarUpa hotA hai| 272
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) satya - satya jIvana kA sAdya hai yA yoM kaheM svayaM Izvara hai / samyak vicAra-samanvaya kI prakriyA se gujara kara hI satyAMza ko pahicAnA jA sakatA hai tathA sabake vicAroM ke prati Adara bhAva rakhakara va sabakI sunakara satyAMzoM ko ekatrita karake pUrNa satya ke darzana kiye jA sakate haiM / satya mana, vANI aura kArya meM samA jAnA caahiye| tathA use hitakArI aura priyakArI honA cAhiye / asatyAcaraNa manuSya ko apratiSThita bhI banAtA hai to avizvasanIya bhI / asatya ke sAtha jaba kapaTAcAra jur3a jAtA hai to vaha atyanta ghAtaka rUpa le letA hai / bole gaye zabda tIra ke samAna hote haiM jo kabhI vApasa lauTakara nahIM Ate ataH unheM taula-taula kara bolanA cAhiye tAki ve satya bhI ho evaM priyakArI aura madhura bhI / jisakI kathanI aura karanI meM jaba satya samA jAtA hai to vaha satya ke sAkSAtkAra ke nikaTa pahuMcane lagatA hai| satyAcaraNa vyakti ko nirbhaya, nirlobhI, nirvivAda evaM nirmala banA detA hai| (4) asteya - jo vastu prApta nahIM hai yA nahIM dI gaI hai - aisI vastu ko hastagata karanA cauryakarma hai| corI meM ThagAI aura sInAjorI zAmila ho jAtI hai| jo lAbha zrama ke bala para hotA hai, use jaba pUMjI ke bala para har3apa liyA jAtA hai to vaha lAbhAMza corI hI kahA jAyagA / ataH vyakti kI arjanazailI hI nahIM balki samAja kI Arthika nIti bhI aisI honI cAhie jisameM zoSaNa yA corI kI guMjAiza nahIM ho| asteya kA eka artha yahI nikalatA hai saMvibhAga- - apane arjana ko yathAyogya yathA sthAna samAna rUpa se sabameM baaNtto| isakA vyApaka artha yaha hogA ki samAja kI artha nIti ko hI isa taraha DhAle ki sattA aura sampati kA eka yA kucha hAthoM meM saMcaya na ho sake tathA saMvibhAga kA siddhAnta aisI vyavasthA meM svayaM hI sAkAra rUpa grahaNa kara le| (5) aparigraha -- asteya vrata kI samyak ArAdhanA meM aparigraha vrata kI ArAdhanA bhI ho jAtI hai| manuSya svayaM vrata le ki vaha sattA aura sampatti kA saMcaya nahIM karegA tathA parigraha prApti ke liye mUrchita nahIM banegA / vaha parigraha ko apanI AvazyakatA ke anusAra hI rakhegA tathA upabhoga--paribhoga kI vastuoM kI maryAdA bhI grahaNa karegA / aparigraha vrata ke prati niSThA pahale bhAva rUpa meM jAganI cAhiye tAki mUrchA ke abhAva meM usakA dravya rUpa svataH hI sadha jAyagA / aparigrahI nirgratha ho jAtA hai| (6) samyak darzana - darzana kA artha hotA hai dekhanA ataH samyak rIti se dekhane kA nAma samyak darzana hai| darzana AsthA kA AdhAra hotA hai ataH samyak AsthA ke sAtha jo jJAnArjana kiyA jAtA hai, vahI samyak jJAna kA rUpa letA hai / samyak darzana se samabhAva umar3atA hai, samadRSTi banatI hai tathA antatogatvA jIvana ke sampUrNa AcaraNa meM samatA kA samAveza ho jAtA hai / darzana sampannatA kI pRSThabhUmi para hI jJAna kI jyoti jalatI hai tathA vahI darzana paripUrNa bana kara kSAyika samyaktva kA svarUpa dhAraNa karatA hai samyak darzana ke binA AtmA kA parAkrama zuddha nahI bana sakatA hai| isI kAraNa samyak darzana ko mokSa kA prathama sopAna kahA gayA hai jisa para car3ha kara AtmA Age ke samyak jJAna evaM samyak caritra ke sopAnoM para ArUr3ha hotI hai / (7) samyak jJAna - samyak AsthA yukta jJAna sadA AcaraNa kI preraNA detA hai| isIliye jJAna aura kriyA ke saphala saMyoga se hI mokSa kA dvAra khulatA hai / samyak AsthA ke sAtha samyak jJAna kI prApti sarala banatI hai / jJAnI AtmA -- yathA sthAna sva- para kalyANa ko hI apanA parama uddezya 273
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnatI hai tathA sabhI prakAra kI UMcI nIcI paristhitiyoM meM samabhAva rakhane ko ucca aadrsh| jJAna se hI vastu kA satya svarUpa jAnA jAtA hai tathA yathA dRSTi se dekhane kA abhyAsa banatA hai| sabake saba bhAvoM ko jAnanA jJAna kA zreSTha kArya kahA gayA hai kyoMki usa se ahiMsAmaya AcaraNa DhalatA hai aura cAritra sahita jJAna jaba paramotkRSTa ho jAtA hai to vaha kevala jJAna hokara sampUrNa lokAloka ko hastAmalakavat dekhatA hai| jJAnI sadA sukhI rahatA hai aura ajJAnI sadA duHkhii| ataH svAdhyAya meM nirata rahakara sadA jJAnArjana hetu saceSTa rahanA caahiye| (8) samyak caritra--AsthA bhI ho aura jJAna bhI, lekina yadi ye donoM guNa AcaraNa meM nahIM utare to ve pUrNa phala pradAyI nahIM hotI hai| AcaraNa aisI kasauTI hotI hai jisa para kisI kI AsthA athavA jJAna-gaMbhIratA kA mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai| mokSa bhI jJAna aura kriyA donoM ke saMyogI puruSArtha se hI ho sakatA hai| (6) zraddhA--dharma suna leM, samajha leM kintu usa para yadi zraddhA -vizvAsa na kareM to usa AtmA kA kabhI bhI uddhAra saMbhava nahIM hai kyoMki saMzayAtmA, vinaSTa ho jAtI hai| jo apanI zraddhA ko samyak banA letA hai, vaha apane mArga para kahIM rukatA nahIM hai kyoki usake mArga para hamezA usake zraddhA puruSa kA prakAza chAyA huA rahatA hai| jJAna durlabha, taba zraddhA kaThina aura usase bhI kaThina hotA hai puruSArtha -kintu yadi ye tInoM mila jAya to Atma vikAsa meM vilamba nahIM lgtaa| (10) AtmA-AtmA apane mUla guNoM ke anusAra sarvazaktimAna hotI hai kintu usakI yaha zakti karma pudagaloM se AcchAdita hokara dhUmila banI huI rahatI hai ataH karmoM ke saMvara tathA nirjarA kI prakriyA dvArA jaba karmAvaraNa samApta kara diye jAte haiM taba yahIM baddha AtmA buddha aura siddha bana jAtI hai| saMsAra rUpI mahAsAgara meM yaha AtmA gote khA rahI hai lekina yadi yaha apane zarIra ko naukA banAkara svayaM kuzala nAvika ho jAya to khevApAra ho sakatA hai| AtmA svayaM kI svayaM hI jJAtA aura dRSTA hotI hai tathA svayaM hI kartA aura bhoktA hokara apane svarUpa ke prati jAgRta ho jAya to usake samAna usakA anya koI mitra nahIM hotA aura jaba taka vaha viSaya-kaSAyoM ke dala-dala meM phaMsI rahatI hai taba taka vaha apanI hI zatru banI rahatI hai| ataH AtmA jaba svayaM ko hI jItatI hai taba vaha apane Apako karma mukta kara letI hai| (11) mokSa-AtmA kA usake mUla svarUpa meM pUrNataH karmAvaraNoM se anAvRtta ho jAne kA nAma hI mokSa hai| AtmA paudagalika jar3a ke sAtha saMyukta hone ke kAraNa hI saMsAra meM saMsaraNa karatI hai aura jaba Asakti mUlaka isa saMyoga ko sarvathA samApta kara diyA jAtA hai taba usa AtmA kA mokSa ho jAtA hai| taba AtmA sampUrNataH sva svarUpa meM sthita hokara kevala jJAna svarUpa ho jAtI hai| ratla traya kI sAdhanA yA jJAna kriyA kI ArAdhanA hI AtmA ko mokSagAmI banAtI hai| aura yaha sAdhanA va ArAdhanA samatA bhAva kI sampUrNa avApti se hI saphala banatI hai| janma-maraNa ke baMdhana se mukta hokara AtmA apane ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta vIrya meM ramaNa karatI hai| siddhAtmA jyoti meM jyoti svarUpa ekIbhUta hokara sadA kAla ke liye Anandamaya banI rahatI hai| mokSa pada hI Atma-vikAsa kI isa mahAyAtrA kA carama gaMtavya hotA hai| (12) tapa-tapa kA artha hotA hai tapanA aura tapane se maila kSaya hotA hai va nirmalatA AtI hai| yaha AtmA saMsAra ke viSaya-kaSAyoM meM ramatI huI karmoM kA maila apane svarUpa para lepatI 274
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtI hai jisase vaha malayukta banI rahatI hai| jaise malayukta svarNa ko agni meM tapAne se vaha zuddha banatA hai, usI prakAra AtmA jaba apane Apako kaThina tapazcaraNa kI Aga meM tapAtI hai taba usakA karma rUpI maila naSTa hotA jAtA hai tathA usakA nirmala svarUpa prakAzita hotA jAtA hai| tapa karmoM kI nirjarA karatA hai aura AtmA ko mukti kI ora le jAtA hai| tapa kI ArAdhanA deha-moha ko naSTa karatI hai aura AtmAnanda ko prakaTa karatI hai| AtmA ke vikAsa meM tapAcaraNa kA mahattvapUrNa sthAna (13) saMyama tapa karanA yadi Aga meM tapanA haiM to saMyama kA artha Atma-mala kA prakSAlana karanA hai| prakSAlana zAnta prakriyA hotI hai to tapa eka kaThina prkriyaa| saMyama kA artha hai icchAoM kA saMzodhana jyoM-jyoM icchAoM ke zaMsodhana kA abhyAsa saMyama ke mAdhyama se bar3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM viSaya-kaSAyoM kA Avega, rAga dveSa kI tIvratA tathA pramAda kI unmattatA ghaTatI jAtI hai aura jIvana ke sabhI kriyA kalApa AtmAbhimukhI hone lagate haiN| eka bAra samatA ke sAtha dRr3hatApUrvaka jaba yaha AtmA apane svarUpa ko samajha letI hai to usakA puruSArtha saMyama ke mArga para sajaga evaM sakriya bana jAtA hai| isIliye kahA hai ki saMyama para calanA talavAra kI dhAra para calane ke samAna hotA hai, kyoMki pala pala para bhaTaka jAne vAle mana tathA indriyoM ko saMyamita karanA hotA hai| saMyama kI sAdhanA AtmA kI nirmalatA evaM tejasvitA ko prakhara banAtI hai| (14) abhayavratti--jo manuSya apane sAthiyoM tathA anya prANiyoM ke mana meM apanI zaktiyoM ke duSprayoga se bhaya upajAtA hai, vaha bhayabhIta bhI rahatA hai, isa kAraNa bhaya ko bahuta bar3A durguNa mAnA gayA hai| bhaya ke bhAva ko jItanA hI abhaya vrata hai| isakA lakSaNa hai ki sabako abhaya banAo apane samabhAva. apanI samadaSTi tathA apane samatAmaya AcaraNa se aura svayaM bhI abhaya bana jaao| apane hRdaya kA samasta sneha jo saMsAra ke samasta jIvoM para uDela detA hai aura unheM sukhI banAne ke sacce puruSArtha meM juTa jAtA hai, vaha abhaya aura nirbhaya bana jAtA hai| jo Atma bala ko abhivRddha banA letA hai, usakI abhayatA sthAyI aura sudRr3ha bana jAtI hai| Atma bala ke sivAya anya sabhI prakAra ke bala tuccha aura bhaya pradAyaka hote haiN| Atma balI hI abhaya ho sakatA hai to vahI sabhI ko abhaya dAna bhI de sakatA hai| (15) vinaya-vinaya, rUpa tapa aura sadguNa ko dharma kA mUla kahA gayA hai| vinaya guNa ko apanAye binA dhArmikatA kA AvirbhAva hI saMbhava nahI banatA hai| vinaya mUla meM honA cAhiye, tabhI sabhI Atma-guNoM kA vikAsa ho sakatA hai| apane abhimAna ko chor3ane para hI vinaya prakaTa hotA hai| eka ora abhimAna krodha Adi anya kaSAyoM ko uttejita banAtA hai to dUsarI ora apane mada poSaNa ke liye apAra sattA aura sampati kA saMcaya karane meM UMdhA bana jAtA hai| vahIM vinaya guNa usa ke Atmika adhaHpatana kI dizA ko hI badala detA hai aura dharma rUpI vRkSa ko harA bharA banA detA hai| vinaya dharma hai, tapa hai aura sampUrNa Atma-vikAsa kA mUla hai| jJAna vinaya, darzana vinaya Adi sAta prakAra ke vinaya se Atma svarUpa meM dhRti, mRdutA aura kAnti kA saMcAra ho jAtA hai| (16) vairAgya-saMsAra meM rAga bhAva kA honA hI AtmA kI kaluSitatA kA mukhya kAraNa hai| dveSa to rAga kI hI pratikriyA kA rUpa hotA hai| ataH rAga se virata hone kI bhAvanA kA nAma hI vairAgya hai aura yahI vairAgya jaba apanI sampUrNa utkRSTatA ke rUpa meM pratiphalita hotA hai taba 275
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgatA kI prApti saMbhava bana jAtI hai| jaba Atma-cintana ke kSaNoM meM sAMsArikatA kI durAvasthA kA bhAna hotA hai, sAMsArika sambandhoM evaM kAmanAoM kI tucchatA anubhava meM AtI hai tathA viSaya-kaSAya janya kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai, taba vairAgya kI bhAvanA udbhUta hotI hai| vairAgya kI dhArA meM sAMsArikatA kI heyatA spaSTa ho jAtI hai| taba virAgI AtmA saMsAra tyAga karake saMyama ke puruSArtha meM saMyojita ho jAtI hai| ekatva Adi bhAvanAeM vairAgya ko prabala aura prakhara banAtI rahatI hai tathA AtmA ko AdhyAtmika kSetra meM pratiSThita banAye rakhatI hai| AtmA ko dharma kI cira zaraNa meM le jAne vAlA vairAgya hotA hai| (17) puNya-puNya yadyapi karma baMdhana hai, phira bhI apanI zubhatA ke kAraNa Atma-vikAsa meM eka sahayogI kI bhUmikA nibhAtA hai tathA saMsArI AtmAoM ko zubha kAryoM meM pravRtti karane kI saphala preraNA detA rahatA hai| puNya ko usa jahAja kI upamA dI gaI hai jisameM sArI suvidhAoM ke sAtha baiThakara saralatApUrvaka samudra pAra kiyA jAtA hai| yaha dUsarI bAta hai ki upa pAra pahaMcane para jahAja ko bhI chor3a denA par3atA hai| saMsAra rUpI mahAsamadra ko saralatA se pAra karAne meM paNya karma aise hI jahAja kA rUpa bana kara AtmA ko utthAna ke carama biMdu taka pahuMcAtA hai| puNya karma ke udaya meM Ane para jisa pracura mAtrA meM sukha suvidhAeM prApta hotI hai, unake bIca meM baiThakara AtmA agara mUrchita ho jAya to vaha pApa paMka meM DUba jAtI hai kintu unhIM suvidhAoM ko yadi vaha apane utthAna mArga ke anukUla banA letI hai to vaha apane gaMtavya taka bhI pahuMca sakatI hai| (18) satsaMga-eka kahAvata hai ki kAle ke pAsa gorA baiTha jAya to vaha usakA varNa to nahIM le sakegA magara usake 'lakkhaNa' jarUra le legaa| isakA artha hai ki saMgati kA jIvana para bhArI prabhAva par3atA hai| jaisI saMgati meM manuSya rahatA hai, vaise hI guNa vaha apanA letA hai| isa dRSTi se prakRti ke isa tathya ko hI le lIjiye ki svAti nakSatra meM AkAza se barasI bUMda sIpa ke muMha meM pahuMca kara anamola motI bana jAtI hai to vahI bUMda sarpa ke muMha meM gira kara mAraka viSa kA rUpa le letI hai| phira manuSya kI to bAta hI kyA hai ? isIliye satsaMga kI mahimA gAI gaI hai| durjanoM kA saMsarga manuSya ke mana ko durguNoM se bhara detA hai to satpuruSoM ke samparka meM rahakara manuSya apane mana kA saMtApa hI nahIM miTAtA balki apane Apako saddharmamaya va sadguNa-sampanna bhI banA letA hai| svalpa satsaMga bhI manuSya kA usI rUpa meM kalyANa karatA hai jisa rUpa meM svalpa lavaNa sampUrNa bhojana ko susvAdu banA detA hai| satsaMga saddhartha kA preraka hotA hai| (16) kSamA kSamA ko vIroM kA bhUSaNa batAyA hai, kAyaroM kA nhiiN| jo svayaM Atmazakti se sampanna hotA hai, vahIM dUsaroM ko kSamAdAna de sakatA hai| krodha aura pratizodha kI agni kA zamana karake kSamA rUpI zItala jala kA jo sarvadA aura sarvatra siMcana karatA hai, vaha svayaM hI mahAtmA nahIM banatA balki jinheM kSamAdAna detA hai, unheM bhI apane sAtha sva-para kalyANa ke mArga para agragAmI banA detA hai| kSamApanA se AtmA ko atyanta AhlAda kA anubhava hotA hai aura kSamAvAna anya kisI ke apakAra ko nahIM, upakAra ko hI smRti meM rakhatA hai| kSamA kA hI dUsarA nAma sahanazIlatA hai aura sabhI taraha ke saMkaToM ko jIta lenA eka kSamAvAna ke hI sAmarthya meM hotA hai, manuSya kA AbhUSaNa sadguNa hai, sadguNoM kA AbhUSaNa jJAna to jJAna kA AbhUSaNa kSamA dharma hai| eka kSamAvAna sarva jIvoM se apane aparAdhoM kI nizchala bhAva se kSamA cAhatA hai aura vaise hI udAra bhAva se sabhI ko kSamA 276
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai, kyoMki vaha samasta prANa, bhUta satva aura jIvoM ko apane mitra samajhatA hai, kisI ke bhI prati tanika bhI vairabhAva nahIM rakhatA hai| (20) apramattatA--Atma-vikAsa ke vistRta mArga ko eka vAkyAMza meM isa prakAra paribhASita kiyA gayA hai ki eka samaya (kAla kA sUkSmatama ghaTaka) ke liye bhI pramAda mata kro| isase pramAda kA ati AtmaghAtaka svarUpa bhI spaSTa ho jAtA hai| viSaya-kaSAya ke ugra Aveza meM ramaNa karate hue AtmA jisa mUrchA evaM unmattatA ko prApta hotI hai, vaha duravasthA usake pramAda kI hotI hai| pramAda ke vazIbhUta hokara vaha hiMsA bhI karatI hai aura asatya, caurya, kuzIla va parigraha kA sevana bhI karatI hai| isa prakAra pramAda usake patana kA mahAdvAra bana jAtA hai| isI dRSTi se apramattatA ko Atma jAgRti kA rUpaka kahA gayA hai| unmAda haTe, tabhI to buddhi prakaTa ho sakatI hai aura buddhi subuddhi banakara sva-para kalyANa ke sAdhya ko sAdha sakatI hai| madya, nidrA, vikathA, viSaya aura pramAda jahAM suSupti kA kAraNa bhUta hotA hai vahA~ apramattatA AtmA ko sadA jAgRta rakhatI hai aura vikAsa ke mArga para surakSA pradAna karatI hai| (21) samabhAva-samabhAva ko samatva yoga kahiye jisake sadbhAva meM manuSya sampatti aura vipatti meM, mitratA aura zatrutA meM tathA manojJa aura amanojJa meM samAna bhAva rakhatA hai tathA usI sabhI choTe bar3e yA UMce nIce prANiyoM ke prati bhI apane sakala vyavahAra meM vaha samAnatA baratatA hai| samabhAva kI yaha sAdhanA Atmadamana, jitendriya tathA AcaraNa samatA ke kaThina abhyAsa se hI saphala banatI hai| eka samabhAvI hI suvratI ho sakatA hai aura suvrata se samatA kI utkRSTa zreNiyoM meM pahuMcA jA sakatA hai| samabhAva kA ar3atAlIsa miniTa kI sAmAyika ke rUpa meM prAraMbha huA prazikSaNa sampUrNa jIvana kI sAmAyika-sAdhutA meM pariNata ho sakatA hai| samabhAva hI bhItara bAhara kI sArI gAMTheM khola kara sAdhaka ko nigraMtha banA detA hai| samatva yogI kI abheda dRSTi ho jAtI hai| isa prakAra jJeya heya evaM upAdeya tattvoM kA jJAna isa dRSTikoNa ko spaSTa kara detA hai ki sabako jAnoM buroM ko chor3o aura acchoM ko apanA lo| kintu isake sAtha hI AtmA meM yaha cetanA jAganI bhI jarUrI hai ki usakA apanA mUla svabhAva kyA hai, vaha AvRtta hokara vibhAva kaisA Dhala gayA hai tathA vibhAva miTAkara svabhAva ko prakaTa karane ke sahayogI tattva kauna kauna se ho sakate haiM ? Atma-svabhAva-vibhAva carcA maiM parAkramI hUM, puruSArthI hUM aura samajhiye ki maiMne jJeya, heya aura upAdeya tattvoM kA jJAna bhI kara liyA hai| kintu upAdeya tattvoM kA sahayoga merI jAgRta AtmA hI le sakatI hai| ataH mujhe Atma svarUpa kA darzana karanA hogA aura yaha anubhava karanA hogA ki merI AtmA kA mUla svabhAva kyA hai aura vartamAna meM vaha kitane sva-bhAva meM aura kitane viparIta bhAva (vibhAva) meM ramaNa kara rahI hai? phira mujhe apanA puruSArtha jagAnA hogA ki maiM apanI AtmA ko upAdeya tattvoM ke jJAnAcaraNa ke dvArA vibhAva se nikAlU aura sva-bhAva meM adhikAdhika pratiSThita kruuN| ataH sarvaprathama maiM samajhU ki AtmA kA mUla svabhAva kyA hotA hai aura usake vibhAva kA kaisA rUpaka banatA hai ? Atma-svabhAva-vibhAva kI carcA se maiM AtmA ke vAstavika vikAsa ke mArga kA samyak prakAreNa nirdhAraNa kara skuuNgaa| 277
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA anubhava yaha hai ki svabhAva cAhe jitanA daba jAya, chipa jAya athavA vismRta ho jAya--vaha kabhI bhI sahI apanI jhalaka dikhAnA nahIM chor3atA hai| maiMne mahasUsa kiyA hai ki jaba maiM koI aisA vicAra mana meM lAtA hUM, aisA vacana bolatA hUM athavA aisA kArya karanA zurU karatA hUM jo antarmana se merI AtmA nahIM cAhatI-usake viruddha vaha apanI pahalI AvAja jarUra uThAtI hai| yaha dUsarI bAta hai ki maiM usa AvAja ko anasunI kara dUM aura avAMchita vicAra, vacana yA kArya meM pravRtti karatA rhuuN| yaha pahalI bhItarI AvAja AtmA kI AvAja hotI hai| isI prakAra aise kisI vicAra, vacana yA kArya meM merI pravRtti hotI hai jo antarmana se merI AtmA ko acchA lagatA hai to bhItara se eka anUThe Ananda kI dhArA phUTatI hai jisakA anubhava saMsAra meM mahasUse jAne sukha ke anubhava se alaga aura anUThA hI hotA hai| isa rUpa meM 'nA' yA 'hA~' kI saMketaka AtmA kI AvAja kA anubhava mujhe hI nahIM, sabhI ko avazya hotA hogaa| burI Adata yahI bana jAtI hai ki adhikatara loga AtmA kI AvAja ko kucalate hue unmArga para Age bar3hate cale jAte haiN| AtmA ko kyA acchA lagatA hai aura kyA burA--yaha samajhane-samajhAne kI apekSA bhI svAnubhUti kA viSaya adhika hai| samajhane-samajhAne meM tarka-kutarka uThAye jA sakate haiM aura kevala pramANita karane kI hI dRSTi se acche ko burA aura bure ko acchA bhI pramANita kiyA jA sakatA hai kintu jaba koI ekAgra jAgaraNa ke sAtha bhItara jhAMkatA aura bhItara kI AvAja ko sunatA hai to satya usake samakSa prakAzita hue binA nahIM rhtaa| yoM acche-bure kI jo laukika paribhASAeM athavA saMvedanAeM haiM, ve bhI svAnubhUti kA dharAtala bana sakatI haiN| maiM socatA hUM ki maiMne jaba kabhI kisI pIr3A se karAhate hue vyakti ko dekhA hogA to mere hRdaya meM karuNA aura sahayoga kA jo Avega uThA hogA, usase mujhe avazya hI anirvacanIya Ananda kA anubhava huA hai| isake viparIta jaba kabhI maiMne atyanta gupta rUpa se bhI kisI ko kaSTita karane kA koI prapaMca racA hogA to merI AtmA ne pahale kSaNa meM mujhe dhikkArA hI hogaa| usa samaya mere jAgRta bhAva rahe hoMge to maiMne apanA hAtha usa prapaMca se pIche khIca liyA hogA anyathA usa AvAja ko dabA kara maiM apane usa kukRtya kI dizA meM Age bar3ha gayA houuNgaa| aisI manodazA se sabhI prANI gujarate haiM kintu antara yahI rahatA hai ki jAgRta usa AvAja ko sunate haiM, usakA anusaraNa karate haiM tathA AtmA ko balazAlI banAte rahate haiM. anyathA mohagrasta usa AvAja ko kyA kucalatA hai ki apane guNa sampanna jIvana ko hI kucalatA rahatA hai aura apane AtmasvarUpa ko adhikAdhika kalaMkita banAtA rahatA hai| svAnubhUti se maiM jAna letA hUM ki AtmA ko kyA acchA lagatA hai aura kyA burA / jo . 'acchA' acchA lagatA hai vaha usa kA svabhAva hotA hai aura jo 'acchA' bhI use burA lagane laga jAtA hai athavA jo 'burA' bhI use acchA lagane laga jAtA hai, vaha usakA vibhAva ho jAtA hai| svabhAva ko jahAM taka AtmA smRti meM rakhatI hai aura usameM sthita rahane kA prayAsa karatI hai, vahAM taka usakI jAgRta avasthA hI samajhI jAnI caahiye| isa jAgRta avasthA kI nyUnAdhika kaI zreNiyA~ ho sakatI haiN| jaba merI AtmA bhItara se apanI AvAja uThAtI hai aura vaha sAmarthyavAna hotI hai to apane mana aura apanI indriyoM ko vaisA anicchita kArya karane se roka detI hai| yadi usakA isa prakAra se rokanA saphala hotA rahatA hai to vaha sthAyI rUpa se azubha kAryoM se dUra raha jAtI hai| kintu yadi usakI niyaMtraNa zakti DhIlI hotI hai to vaha apane mana va indriyoM ko roka nahIM pAtI hai| aisI AtmA apane hI mana aura apanI hI indriyoM ke pIche ghisaTatI huI calane lagatI hai| usakI 278
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI aniyaMtrita avasthA hI usakI suprApti bana jAtI hai| taba usakA bhaTakanA apane vibhAva meM hotA hai| vaha vibhAva use karma baMdhanoM meM bAMdhatA rahatA hai aura use bhArI banAtA rahatA hai / phira vaha usa karma bhAra ke kAraNa nIce se nIce giratI rahatI hai aura vibhAva kI saghana sthiti meM phaMsa jAtI hai| maiM anubhava karatA hUM ki AtmA mUla rUpa meM halakI hotI hai aura jaba taka vaha halukarmI rahatI hai taba apane svabhAva ke Upara tairatI rahatI hai| kintu karmoM ke bhAra se jaba vaha bhArI banane lagatI hai to phira vaha DUbane lagatI hai / vibhAva kI atala gaharAI meM vahAM kahAM taka nIce DUbatI calI jAtI hai, vaha usakI pramAda avasthA kI saghanatA para nirbhara karatA hai| yaha niyama bhI nahIM hai ki jaba vaha tairatI hai to tairatI hI rahatI hai athavA DUbanA zurU karatI hai to DUbatI hI calI jAtI hai kyoMki AtmA kA yaha tairanA aura DUbanA usakI bhAva- saraNiyoM para AdhArita hotA hai / tairate rahane kI dazA meM jaba bhAvanAeM vikRta hotI hai to vaha DUbane lagatI hai / DUbate- DUbate bhI jisa rUpa meM usakI bhAvanAoM meM saMzodhana hone lagatA hai to usa parimANa meM vaha phira Upara uThane lagatI hai| yaha tairanA aura DUbanA isa prakAra nirantara calatA rahatA hai jo gatiyoM meM parilakSita hotA hai / jaise ki yaha AtmA ke Upara uTha Ane kA pramANa hai ki mujhe manuSya janma prApta huA / yadi maiM isa upalabdhi kA sadupayoga karUM aura apanI bhAvanAoM ko zubhatA ke rUpa meM parivartita karatA huA calUM to maiM apanI AtmA ko aura Upara uThAtA huA cala sakatA hUM--yahAM taka ki vaha sataha taka pahuMca jAya aura pUrNakarmI bana jAya / isake viparIta maiM AtmAbhimukhI na rahakara saMsAra ke kAma bhogoM meM lipta hotA rahUM to tairane ke prApta stara ko chor3akara nIce DUbatA calA jAUMgA aura yaha bhI merI karaNI para nirbhara karegA ki maiM kitanA nIce pahuMca jaauuN| isa janma ke bAda usa dRSTi se maiM AgAmI janma meM pazu yoni prApta karalUM yA naraka meM hI pahuMca jaauuN| isI prakAra tiryaMca yA naraka gati meM rahe hue jIva bhI apanI bhAvanAoM kA yatkiMcita pariSkAra karate hue Upara kI gatiyoM meM A sakate haiN| jaba taka Upara uThane aura nIce jAne kA AtmA kA yaha krama banA rahatA hai taba taka usakA saMsAra meM bhava bhramaNa bhI banA rahatA hai-- svabhAva aura vibhAva meM AvAgamana calatA rahatA hai| kabhI svabhAva meM adhika sthiti ho jAtI hai to kabhI vibhAva meM bhaTakAva bar3ha jAtA hai| jaba vibhAva ke ghere se pUrI taraha nikala kara AtmA svabhAva meM sthita ho jAtI hai tabhI usakI vibhAva se mukti hotI hai / apane svabhAva tathA vibhAva meM idhara udhara Ane jAne kI AtmA kI prakriyA ko eka dRSTAnta se samajheM / eka lakar3I ke Tukar3e kA svabhAva pAnI kI sataha para tairanA hotA hai| use Apa pAnI meM DAleM to vaha pAnI kI sataha para tairane lgegii| aba usI lakar3I ke Tukar3e ko halke Tina kI DibiyA meM baMda karake pAnI meM DAleM to vaha kucha kucha nIce DUbane lagegA aura usI lakar3I ke Tukar3e ko moTe lohe ke Dibbe meM baMda karake pAnI meM DAleM to vaha kucha-kucha nIce DUbane lagegA aura usI lakar3I ke Tukar3e ko moTe lohe ke Dibbe meM banda karake pAnI meM DAleM to vaha DUba kara punaH tale taka calA jAyagA / isI taraha use tale se usa Dibbe se nikAla kara khulA chor3a deM to vaha TheTha Upara uTha AyagA / kahane kA Azaya yaha hai ki usa halke lakar3I ke Tukar3e ke sAtha jitanA vajana baMdhA hogA usI parimANa meM vaha pAnI kI gaharAI meM nIce utaregA yA Upara utthegaa| aba usa lakar3I ke Tukar3e kA pAnI kI sataha para tairanA svabhAva hai aura usake sAtha DibiyA yA Dibbe kA baMdhana usakA viparIta svabhAva yA vibhAva hotA hai / vaha Tukar3A svabhAva ke kAraNa tairatA hai aura vibhAva ke kAraNa DUbatA hai| AtmA kI tulanA isI lakar3I ke Tukar3e se kIjiye / mUla svabhAva se AtmA saMsAra sAgara 276
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI sataha para pahuMcatI hai kintu vibhAva meM par3a kara jitanA karma-bhAra apane sAtha bAMdhatI hai, usI parimANa meM vaha DUbatI huI calI jAtI hai| jala kI gaharAI meM bhI usakA Upara uThanA yA nIce utaranA isI karma bhAra kI nyUnAdhikatA ke anusAra calatA rahatA hai| sva-bhAva hI dharma hotA hai kisI bhI padArtha ko usakA svabhAva hI dhAraNa karatA hai yA yoM kaheM ki apane amuka svabhAva ke kAraNa hI amuka padArtha usa rUpa meM jAnA jAtA hai| jala kA svabhAva zItala hotA hai isI kAraNa use jala kahate haiN| agni kA svabhAva jalAne kA hotA hai to use agni kahate haiN| yaha sAmAnya samajha sabameM hotI hai| saba samajhate haiM ki kahIM kucha jala rahA ho to usa para pAnI DAla do tAki zItalatA USNatA ko dabA degii| zItalatA aura USNatA ko jala aura agni kA dharma bhI kaha diyA jAtA hai| jo yaha satya vItarAga devoM ne udghATita kiyA aura ghoSaNA kI ki vastu kA svabhAva hI usakA dharma hotA hai| jala kA dharma zItalatA hai aura agni kA dharma USNatA hai, isI dRSTi se AtmA kA dharma kyA hogA--yaha uparokta vizleSaNa se socanA hogaa| eka zabda meM isakA uttara batAveM to AtmA kA dharma jJAtA dRSTAdi bhAvoM ke sAtha UrdhvagAmitA hogA--Upara uThane kI antima UMcAI taka Upara uTha jAnA aura phira sadA sarvadA ke liye usa uccatama bindu para sthita ho jaanaa| AtmA kA yaha UrdhvagAmitA kA svabhAva hI usakA dharma khlaaygaa|| dharma ke sambandha meM jo sAmAnya samajha hai--vaha kahAM taka sahI hai ? sAmAnya rUpa se dharma samajhA yA kahA jAtA hai vibhinna siddhAntoM ko athavA vibhinna mahApuruSoM ke upadezoM ko| isI rUpa meM dharma kI dhAraNA lI jAtI hai ki amuka mahApuruSa ne jo upadeza diye, ve usake nAma se eka dharma ke rUpa meM pracalita ho gye| isa dhAraNA ke AdhAra para hI vaiSNava, islAma yA IsAI Adi 'dharma' kahalAte hai| samaya-pravAha meM inhIM dharmoM ke dAyaroM meM alaga-alaga guruoM ke unhIM upadezoM ke bAre meM jaba alaga-alaga artha vinyAsa hue to ve isI dharma meM alaga-alaga matoM ke nAma se jAne jAne lge| yoM kaI dharma aura eka dharma meM kaI mata Aja jAne jAte haiN| vastutaH yaha sAmAnya samajha isa rUpa meM sahI nahIM hai| isa samajha ke sahI nahIM hone kA hI sabUta hai ki vibhinna dharmAnuyAyiyoM meM pArasparika vivAda khar3e hote haiM aura Aja aise vivAdoM ne jaTila saMgharSoM tathA daMgoM taka kA hiMsaka -rUpa le liyA hai| dharma ke nAma para bhI yadi lar3anA hai to phira eka rahane kI zikSA kauna degA? isaliye dharma ke svarUpa ko sahI tarIke se samajhane kI Aja mahatI AvazyakatA hai| phira dharma kyA hai ? vastu kA svabhAva hI usakA dharma hotA hai aura tadanusAra AtmA kA dharma samabhAva pUrvaka jJAtA dRSTA Adi bhAvoM ke sAtha UrdhvagAmitA hai| manuSya kA dharma AtmA ke dharma meM samAhita ho jAtA hai kyoMki manuSya tana meM bhI usakI AtmA kA nivAsa hotA hai| ataH manuSya kA dharma bhI huA ki vaha apane svabhAva kI uccatA para sthita ho| uccastha sthiti hI usakA dharma hai| isa dRSTi se dharma eka sthiti yA avasthA kA nAma hai, jahAM isa vibhAvagrasta AtmA ko pahuMcanA hai| ataH spaSTa taura para samajheM ki dharma usa vizuddhAvasthA kA nAma hai jahAM para AtmA pUrNa rUpa se apane svabhAva meM sthita ho jAtI hai| dharma prApti ke yogya uccatama avasthA hai| isa avasthA ko prApta karanA AtmA kA sarvocca lakSya hai aura isa rUpa meM yahI usakA svabhAva hai evaM yahI usakA dharma 280
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| vartamAna meM AtmA cUMki usake svabhAva pUrNatayA ramaNa nahIM karatI hai yA yoM kaheM ki vaha jitanI vibhAva meM pragAr3ha rUpa se vismRta banI huI hai utanI hI vaha apane svabhAva se dUra hai aura usI rUpa meM apane dharma se bhI dUra hai| apane svAbhAvika guNoM ko vaha jitane aMzoM meM grahaNa karatI jAyagI, utane hI aMzoM meM vaha apane dharma ke nikaTa pahuMcatI jAyagI / kintu usane dharma ko prApta kara liyA hai - yaha tabhI kahA jAyagA jaba vaha apane vibhAva ko pUrNatayA samApta kara legI tathA sampUrNatayA apane svabhAva meM pratiSThita ho jAyegI / yahI usakI siddhAvasthA hogii| isa dRSTi se apane dharma ko prApta kara lenA - yaha AtmA kA lakSya hai-- sAdhya hai / dharma aisI avasthA hai jisameM AtmA ko antima rUpa se pratiSThita honA hai / saMsArI AtmAoM ko isa rUpa meM apane dharma ko prApta karanA hai kyoMki ve apane dharma yA svabhAva se abhI taka dUra haiN| isa prakAra dharma sAdhya hai, sAdhana nhiiN| AtmA ko apane dharma ko prApta karane ke liye jina sAdhanoM ko samajha kara apanAne kI AvazyakatA hotI hai, ve haiM mahApuruSoM ke upadeza / ina upadezoM ke AdhAra para AtmA aisA puruSArtha kara sakatI hai ki vaha apane dharma ke nikaTa pahuMcatI calI jAve aura eka dina use prApta kara le| vibhAva mukti athavA svabhAva prApti isa prakAra AtmA kA dharma huA jo ki usakA sAdhya hai / isI prakAra jo vividha upadeza haiM, ve isa sAdhya ko prApta karAne meM AtmA ke liye sAdhana rUpa bana sakate haiN| pahalI bAta yaha hai ki AtmA ke sAmane apanA sAdhya spaSTa ho jAnA cAhie / phira vaha apane viveka se apane sAdhya ke anukUla sAdhanoM kA cayana kare jinheM sAmAnyatayA vibhinna dharmoM ke rUpa meM jAnA jAtA hai, ve svayaM dharma nahIM hai unheM dharmanItiyoM kA nAma diyA jA sakatA hai jo AtmA ko dharma taka pahuMcAne kA dAvA karatI haiN| ina dharmanItiyoM kI parIkSA isI kasauTI para kI jA sakatI hai ki ve kisa rUpa meM AtmA ko usake sAdhya kI ora pragatizIla banAne kI kSamatA rakhatI haiN| eka Izvaratva taka pahuMcane ke ye bhinna-bhinna mArgoM ke rUpa meM jAnI jA sakatI haiM yadi unameM Atma-dharma prApti rUpa sAdhya kI spaSTatA vidyamAna ho / dharma aura nIti samIkSA mana ke svAmI manuSya kI pramukha zakti hai vicAra shkti| vaha apanI saMskAritA, paramparA yA paristhitiyoM ke anusAra vicAra karatA hai aura nirNaya letA hai| una vicAroM aura nirNayoM kI vAstavikatA usakI jJAna paripakkatA para AdhArita hotI hai / yathArtha kA use jitanA adhika bodha hotA hai utanI hI usakI vaicArikatA aura nirNayazakti vAstavika banatI hai / samyak jJAna aura caritra ke puSTa saMyoga se vicAroM kA samyaktva abhivRddha banatA hai| ataH dharma nItiyoM kI parakha karate samaya yaha mAnadaMDa sAmane rakhanA hogA ki unake upadezakoM ne apane jIvana kI kisa rUpa meM uccatA prApta kI athavA unake jo diye hue upadeza hamAre sAmane haiM, ve AtmoccatA kI kisa sthiti ko pratibhAsita karate hai ? eka choTI sI vastu bhI jaba kraya kI jAtI hai to kretA usakI apanI buddhi ke anusAra parIkSA karatA hai aura vaha vastu usakI parIkSA meM kharI utaratI hai tabhI usakA vaha kraya karatA hai| to AtmotthAna jaise mahAn sAdhya ke liye upayukta sAdhanoM kA cayana to eka mahattvapUrNa dAyitva hai kyoki cayana meM bhrama yA bhUla raha jAya to Atma vikAsa kI gati hI vigati bana jAtI hai tathA pragati kA sthAna patana le letA hai| sAdhanoM kI parIkSA buddhi - yaha AtmA kI apanI viziSTatA 281
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ honI caahiye| isI viziSTatA ko AdhAra banA kara AtmA sudeva, suguru tathA sudharmanIti kA cayana kara sakatI hai| pradhAnataH dharma rUpa sAdhya apanI dRSTi meM spaSTa ho to tadanukUla sAdhanoM kA yAne ki nItiyoM kA cayana adhika kaThina nahIM rahatA hai| kaI prakAra kI nItiyoM meM dharma nIti bhI eka prakAra hotI hai| kintu vaha viziSTa prakAra rUpa hotI hai| anya nItiyoM kI bAta bAda meM kareM, pahale dharmanItiyoM ke jhaMDoM ke nIce palane vAle mata-matAntaroM kI thor3I-sI carcA karaleM / maiM yaha mAnakara hI calatA hUM ki pratyeka vivekapUrNa vicAra meM kucha na kucha satyAMza hotA hai| aura isa dRSTi se pratyeka mata meM kahIM na kahIM kucha na kucha satyAMza hone kI kalpanA karatA hUM, ataH aise pratyeka vicAra kA samAdara karatA hUM, aura usameM yadi koI satyAMza hai to use khojane kI ceSTA karatA hUM / kintu yaha bhI ho sakatA hai ki kaI mata mAtra haTha, durAgraha yA apane mata ko thopane kI kuceSTA se bhI pracalita kiye jAte haiM, tAki aise mata ko thopane vAle kA saccA jhUThA varcasva banA rhe| aise matoM kI haThavAditA se hI pArasparika vivAda bar3hate haiN| kaI bAra prAraMbha meM koI vicAra sadAzayI hotA hai kintu usakI pakar3a bAda meM aMdhepana se karAdI jAtI hai jisase kalahapUrNa vivAda bar3hate hai / vizeSa rUpa se mata matAntara ekAntavAditA ke durAgraha ke kAraNa bhI panapate hai jo kisI dUsare vicAra ko sahana karanA hI nahIM cAhate, jisase vidveSa ke AdhAra para hI unakA poSaNa hotA hai| ina sabhI matamatAntaroM ke prati merA vicAra hai ki anekAntavAdI dRSTikoNa apanAyA jAnA cAhiye tAki vicAra sAmaMjasya kA vAtAvaraNa bana sake aura vicAra-maMthana se vicAra-sAra prApta kiyA jA ske| vicAra sAmaMjasya kA jahAM taka prazna hai, merA mAnanA hai ki vibhinna prakAra kI tathAkathita dharma-nItiyoM meM bhI anekAntavAdI dRSTikoNa kA prayoga Avazyaka hai| jaba AtmA kA sAdhya spaSTa na ho to sAdhanoM meM vibhinnatA bhI doSapUrNa hI kahI jAyagA / sAdhya kA eka hI sazakta sAdhana honA caahie| nAma bheda bhI vahAM para anupayukta hotA hai| sadguNoM athavA satsiddhAntoM ke svarUpa meM sAmAnyataH koI antara nahIM hotA hai, jo antara hotA hai vaha ArAdhanA yA upAsanA kI paddhatiyoM meM hotA hai| isa vibhinnatA meM bhI sadvicAra kI sahAyatA se sAmaMjasya sthApita kiyA jA sakatA hai| aura yahI vicAra sAmaMjasya dharmanItiyoM ke alAvA anya prakAra kI sAmAjika nItiyoM meM sthApita kiyA jA sakatA hai| sAmAjika nItiyoM meM rAjanIti, arthanIti yA aisI hI sAmUhika prabhAva vAlI nItiyoM kI gaNanA kI jA sakatI hai| vastutaH ina nItiyoM kA uddezya bhI sAmAjikatA ko zreSTha banA kara pratyeka manuSya ke bhautika evaM tadanurUpa AdhyAtmika vikAsa kA mArga khojanA hI hotA hai| isa kSetra meM bhI vyakti ( zAsanastha yA anya prakAra se varcasva rakhane vAlA) kI haThavAditA, svArthaparatA athavA durAgraha kI hI bAdhAeM AtI haiM jinheM vicAra sAmaMjasya ke prayoga se dUra karane kI apekSA rahatI hai / rAjanIti meM bhI zAsana kI kaI paddhatiyA~ pracalita hai aura isI prakAra arthanIti meM bhI vibhinna paddhatiyA~ haiM jo manuSya ko svazAsita banAne kA dAvA karatI haiN| inameM sarvAdhika vikasita lokataMtrIya paddhati hai jo rAjanIti aura arthanIti ko samAnatA ke siddhAnta para calAnA cAhatI hai| pratyeka nAgarika ko apanA zAsana calAne aura arthanIti ko samAjavAdI DhaMga se DhAlane meM yaha lokataMtrIya paddhati vizvAsa rakhatI hai| kaI bAra vyakti apanI vikAsa kI prakriyA meM vastu 282
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra vibhinnatA liye hue rahate haiM aura eka bindu taka pahuMca jAne para naI paddhati kA vikAsa karate haiN| ataH mUla prazna niSThA kA hai| niSThA sahI lakSya kI tarapha hai to vicAra bheda bhI vikAsa kA zreSTha phala dete haiN| aura yadi niSThA dUSita rahI to vaha usa vicAra bheda ko mana bheda taka le jAkara acche vicAra ko bhI vivAda kA viSaya banA detI hai| ataH acche vyaktiyoM kI prabhAva-vRddhi sAmAjika svAsthya ke liye sadaiva lAbhaprada hotI hai| merI mAnyatA hai ki acche vyaktiyoM kA nirmANa mukhyataH zreSTha dharmanIti ke mAdhyama se hI kiyA jA sakegA kyoMki dharma nIti sabase pahale vyakti ke sadajJAna evaM sadAcaraNa para hI bala detI hai| vyakti ko sudhArane ke liye cAhe vyaktigata prayoga kiye jAMya athavA sAmAjika prayogasarvaprathama usakI svayaM kI jAgarUkatA Avazyaka hotI hai aura pahale biMdu para usakI jAgarUkatA ubhArane ke liye usake nijI vicAra evaM AcAra para hI dhyAna denA par3egA aura yaha kArya pArivArika saMskAritA ke sAtha dharmanIti hI saphalatApUrvaka sampanna kara sakatI hai| mAnava nirmANa kI bhUmikA vyakti cUMki ekAkIvAsa nahIM karatA, vaha apane sAthiyoM ke samUha ke bIca meM rahatA hai yA yoM kaheM ki samAja meM rahatA hai ataH vaha sAmAjika zaktiyoM se bhI pUrNataH prabhAvita hotA hai| aura Aja to vividha vaijJAnika AviSkAroM evaM anusaMdhAnoM ne sAmAjikatA kA dAyarA atyadhika vistRta banA diyA hai| jahA~ pahale vyakti kA eka choTe se nikaTastha samUha se hI vizeSa samparka rahatA thA, vahAM Aja vaha karIba-karIba parokSa rUpa se sAre jJAta saMsAra se samparkarata hotA hai| vAstava meM usakI jAnakArI kA dAyarA itanA hI phaila gayA hai aura jaba vistRta samparka kA kSetra hai to yoM mAniye ki usa para utanI hI vistRta sAmAjikatA kA bhI asara par3atA hai| eka dUsare samUha kI sabhyatA aura saMskRti samUce vAtAvaraNa para bhI apanA prabhAva chor3atI hai| isa dRSTi se Aja mAnava meM mAnavatA kA vikAsa eka rUpa meM jaTila banA hai to dUsare rUpa meM sarala bhI huA hai| jaTila isa rUpa meM ki vividhatAoM kA kSetra itanA vistRta ho gayA hai jisameM vicAra sAmaMjasya sthApita kara ekarUpa mAnavatA kA vikAsa durUha bana gayA hai| aura sarala isa rUpa meM ki aba vyaktigata prayAsoM ke sAtha sAmAjika prayAsa itane sazakta bana gaye haiM jinakA prabhAvazAlI prayoga kiyA jAya to uddezya prApti adhika samIpa A sakatI hai| mAnava meM mAnavatA kA nirmANa sabhI ko abhISTa hai--dharmopadezaka bhI yahI kahatA hai tathA rAjanetA arthavetA athavA samAja sudhAraka bhii| nijI svArthoM meM par3a jAne se kathanI karanI kA bheda avazya paidA ho jAtA hai lekina uddezya ke prati ekarUpatA hai| manuSya jagegA--manuSyatA apanAyagA tabhI usakA vikAsa saMbhava hai aura sAtha-sAtha meM samAja evaM samAja ke vibhinna saMsthAnoM kA vikAsa bhI saMbhava hotA hai| isa kathana meM ApekSika anusaMdhAna Avazyaka hai ki pahale vyakti kA vikAsa hogA, tabhI samAja kA vikAsa ho sakegA, kyoMki vyakti aura vyakti se hI to samAja kI racanA hotI hai| kintu eka dRSTi yaha hai ki vyakti kI apanI zakti ke alAvA bhI suvyavasthA kI dRSTi se vyakti dvArA hI pradatta zakti se eka sAmAjika zakti kA alaga se vikAsa hotA hai aura kaI arthoM meM yaha sAmAjika zakti bhI vyaktigata jIvana para niyaMtraNa karatI hai| pArivArika zakti isI sAmAjika zakti kA prAraMbhika rUpa hotA hai jo mohallA, grAma, nagara, rASTra Adi ke staroM para vikasita hotI huI eka antarrASTrIya zakti kA rUpa le letI hai| 283
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ mere kahane kA Azaya yaha hai ki mAnava nirmANa ke mahat kArya meM isa sAmUhika zakti kA bhI lAbha liyA jAnA cAhiye aura dharma nIti evaM enya nItiyoM ke prayoga se aisA vAtAvaraNa racA jAnA cAhiye jo mAnavatA ko utprerita kre| dharma nIti kA prayoga jahAM adhikAMzataH vyaktiparaka hotA hai, vahAM vibhinna sAmAjika zaktiyoM kA prayoga samUha-paraka / yaha samUha apane-apane kSetra ke anusAra vizAla, vizAlatara yA vizAlatama ho sakatA hai| ataH donoM prakAra kI nItiyoM kA prayoga sAtha-sAtha kiyA jA sakatA hai| dharmanIti vyakti ko sadjJAnAcaraNa kI preraNA se zaktizAlI banAyagI to sAmAjika nItiyoM ke dvArA samAja ke vAtAvaraNa ko isa rUpa meM anukUla banAyA jA sakegA ki sadAzayI vyaktiyoM ko mAnavatA-nirmANa ke kArya meM saralatA ho sake aura svayaM ve bhI nirabAdha rUpa se Age bar3ha sake / isa ubhaya pakSI prayoga kI mahattA ko isa prakAra samajheM ki eka vyakti ko calanA hai / usake sAmane jahAM calanA hai usa bhUmi kI do prakAra kI dazA ho sakatI hai| eka to yaha ho ki koI mArga banA huA nahIM hai--bhUmi kaMTIlI, patharIlI aura Ubar3a-khAbar3a, jahAM pathika ko hI apanA mArga khojanA hai aura usa bIhar3a bhUmi para Age se Age calanA hai| usa calane meM pairoM se kitanA khUna bahegA, aMga aMga meM kisa taraha darda hogA aura kitanA pasInA bahAkara vaha Age bar3ha sakegAisakA use koI anumAna nahIM / isa tathya kA bhI vaha anumAna nahIM lagA sakegA ki vaha aise bhayAvaha dharAtala para kitanI dUrI taka Age bar3ha skegaa| dUsarI yaha dazA ho sakatI hai ki bhUmi cAhe jaisI hai lekina usa para pakkI sar3aka banI huI hai, saMketa cihna lage hue haiM ki yaha sar3aka kahAM taka jaaygii| aura mArga meM kisI prakAra kA bhaya bhI nahIM hai| aba kalpanA kareM ki dharAtala kI dRSTi se pathika kI yAtrA para kaisA prabhAva par3egA ? samajha leM ki pathika sudRr3ha zArIrika zakti evaM aTUTa icchA zakti kA dhanI hai, phira bhI ho sakatA hai ki pahalI dazA vAle dharAtala para calate-calate kahIM na kahIM vikaTa sthiti meM usakA sAhasa chUTa jAya yA zarIra hI TUTa jAya / yaha bhI mAna leM ki vaha una sArI paristhitiyoM ko jItatA huA hI Age bar3ha jAyagA lekina kyA sabhI sAmAnya pathika aisI pratikUla paristhitiyoM kA sahaja rUpa se sAmanA kara sakeMge ? ikkI TukkI mInAreM isa vAtAvaraNa meM khar3I ho sakatI haiM lekina adhikAMza bhAga to gaDDhoM vAlA hI raha jAyagA / aba dUsarI dazA vAle dharAtala kI kalpanA kreN| sar3aka hai, saMketa hai aura bhaya nahIM hai to sAmAnya zakti vAle pathika bhI nizciMta hokara usa para cala sakate haiM aura nizcita sthAna para bekhaTake pahuMca sakate haiN| to sugama dharAtala ke nirmANa kA kArya sAmAjika nItiyAM karatI hai / dharmanIti vyakti meM zakti kA saMcAra karatI hai to vividha sAmAjika nItiyA~ usakI pragati ke liye zreSTha dharAtala kA nirmANa karatI haiN| isa rUpa meM sAmAjika nItiyoM ke prayoga ko smjheN| rAjanIti meM mAnava ko pramukhatA dene vAlI lokataMtrIya paddhati kA vikAsa huA hai to pratyeka nAgarika ko matAdhikAra milA hai| yaha matAdhikAra mAgarika kI cetanA ko jagAtA hai ki vaha zAsana calAne meM svayaM bhAgIdAra hai aura usake liye apanI manamarjI ke pratinidhi kA cunAva kara sakatA hai| yaha cetanA svayaM use apane mahattva kA bhAna karAtI hai| isase use adhikAra bodha bhI hotA hai to apane kartavyoM kA bodha bhI / isI prakAra artha nIti meM samAjavAda kA vikAsa pratyeka nAgarika ko arjana ke samAna avasara pradAna karanA 284
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhatA hai to adhika arjana para pratibaMdha lagAkara sAmAjika sampati kA saMvibhAga athavA samUha ke lAbhArtha niyojana karane kI praNAlI banAtA hai| samAja sudhAra ke kAryakrama bhI kurItiyoM ko samApta kara sabakI samAnatA ko protsAhita karane vAlI paramparAoM ko DhAlanA cAhate haiN| mUla meM sabhI nAgarikoM ke bIca samAnatA kA vAtAvaraNa banAne kA sabhI sAmAjika nItiyoM kA prayAsa kahA jAtA hai / aura samAnatA yA samatA kA vAtAvaraNa hI vaha pradhAna kendra hai jahAM se mAnavatA kA jharanA phUTatA hai| isa samAnatA ke liye vyakti ke chora se dharmanIti kArya kare aura samUha ke chora se sAmajika nItiyoM kA prayoga kiyA jAya to samatA ke prasAra tathA mAnavatA ke nirmANa kArya se sArapUrNa upalabdhi prApta kI jA sakatI hai| eka bAta yaha bhI ki cAhe dharmanIti kA kSetra ho yA samAja nItiyoM kA kSetra vahAM para donoM prakAra kI vRttiyoM vAle vyakti mileNge| sad evaM asad donoM prakAra kI vRttiyoM ke vyakti, balki asad vRtti ke vyaktiyoM kA bAhulya hI hogaa| ataH sarvatra satkArya ko ubhArane aura Age bar3hAne kA bIr3A to sad vRtti vAle prabuddha evaM sajjana vyaktiyoM ko hI uThAnA par3egA jo Atma-bhoga dekara bhI sva-para kalyANa ke yogya vAtAvaraNa kA sRjana karate haiN| sabhI kSetroM meM sAmAnya rUpa se satpracAra dvArA aisA janamata banAyA jAnA cAhiye jo prabuddha vyaktiyoM ko unake satkArya meM sakriya yA mauna sahayoga de ske| mAnava ke mana meM mAnavatA jAgRta ho evaM sthira rUpa grahaNa kare - yaha lakSya sUrya ke prakAza kI taraha spaSTa honA cAhiye / Antarika rUpAntaraNa kA puruSArtha Atma svabhAva evaM vibhAva tathA dharma evaM nIti sambandhI vistRta vivaraNa ko dRSTigata rakhate hue maiM socatA hUM ki mujhe sabase pahale apane puruSArtha ko apane hI Antarika rUpAntaraNa ke liye lagAnA caahiye| kyA hogA yaha Antarika rUpAntaraNa ? apane bhItara ke rUpa ko badalanA / jaba kisI rUpa ko badalanA hai to yaha jAnanA jarUrI ki abhI vaha rUpa kaisA hai aura use badala kara kaisA banAnA hai? yaha rUpa hai Antarika rUpa mana-mAnasa kI bhItarI vicAraNA kA rUpa arthAt sAmAnya rUpa se soca-vicAra kA rUpa / jaba soca-vicAra ke rUpa ko bhalI prakAra jAnanA cAhUMgA to use bAhara ke apane kriyA kalApoM se jAnanA AsAna rahegA / isa dRSTi se mujhe socanA hai ki maiM kyA kara rahA hUM aura mujhe kyA karanA cAhiye ? isa soca meM do bindu haiM / eka to hai AntarikatA kA vartamAna rUpa tathA dUsarA hai rUpAntaraNa kyA honA cAhiye ? AntarikatA ke vartamAna rUpa ke liye mujhe mere kriyA kalApoM kA tathA kriyAkalApoM se apanI vRttiyoM kA lekhA jokhA lenA hogA, kintu isa lekhe jokhe ke liye, usakA AMkar3A taiyAra karane ke liye tathA rUpAntaraNa kA AdhAra sunizcita karane ke liye mujhe yogya mAnadaMDa kI AvazyakatA hogii| kisa kriyA-kalApa ko nAme kI tarapha likhUM, kisako jamA kI tarapha aura kyoM ? AMkar3e meM bhI kyA lAbha dikhAUM aura kyA hAni ? rUpAntaraNa kA bhI vastu viSaya cAhiye ki vartamAna ko badalUM to bhaviSya kI kyA rUparekhA ho ? 285
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ maiMne Upara isI mAnadaMDa kI hI vistRta carcA kI hai aura yaha mAnadaMDa hai AtmA ke svabhAva tathA vibhAva kaa| AtmA meM jahA~ taka nija svarUpa kI cetanA rahatI hai aura jIvana kI vRttiyA~ tathA pravRttiyA~ jahAM taka usa cetanA ke anukUla calatI haiM, ve kriyAkalApa AtmA ke svabhAvagata hoNge| kintu jahA~ Atmika cetanA kI jAgRti atyalpa hai tathA usakA anuzAsana bhI DhIlA hai, vahAM mana tathA indriyoM kI aniyaMtrita gati usa AtmA ke vibhAva svarUpa ko prakaTa karatI hai| vastutaH merA kaunasA kArya merI AtmA ke svabhAva meM sammilita kiyA jAyagA tathA merA kaunasA kArya usake vibhAva meM ginA jAyagA-isakA nirNaya kisI bAharI AlocanA yA carcA kI apekSA svAnubhUti ke kSaNoM meM Thosa hogaa| jitanI bhItara bAhara kI mAnasagata bArIkiyA~ apane kAma kAja ke bAre meM maiM jAnatA hUM, dUsarA apUrNa vyakti nahIM jAna sakatA tathA koI kAraNoM se kisI bhI apane kAma kAja kA pUrA svarUpa maiM dUsaroM ko na samajhA sakU~, lekina maiM svayaM to apane kAma kAja para eka samUcI najara DAlakara usake samagra guNa doSoM kA sahI Akalana kara hI sakatA huuN| ataH rUpAntaraNa kI niSThA ke sAtha maiM svAnubhUti ke kSaNoM meM apanI AtmA ke svabhAva evaM vibhAva kI tulA para apanI vRttiyoM evaM pravRttiyoM ko car3hAUMgA aura svabhAvagata sad tathA vibhAvagata asad kI tulanA kruuNgaa| isa tulanA se prakaTa ho sakegA ki merI tulA kA kaunasA palar3A jyAdA bhArI hai--sad kA yAne Atma svabhAva kA athavA asad kA yAne Atma vibhAva kA? AMkar3A bhI sadAsada ke jamAkharca ke mutAbika hI banegA tathA rUpAntaraNa kA puruSArtha bhI isI tathya para calAyA jA sakegA ki merI AtmA meM usakA apanA svabhAva prabala hai athavA usakA vibhAva? aura svabhAva ko prabala banAnA tathA vibhAva ko ghaTAte hue samApta karanA--yahI mere Antarika rUpAntaraNa kA lakSya hogaa| aba maiM apane usa puruSArtha para vicAra karUM jo mere Antarika rUpAntaraNa ko saphala banAde aura merA Atmika-svabhAva prabhAvapUrNa rIti se suprakaTa ho jaay| yaha maiM samajha cukA hUM ki merA Atma svarUpa bhI mUla rUpa meM siddhAtmAoM ke svarUpa jaisA hI pUrNa satyamaya evaM nirmala hai, parantu yaha svarUpa vartamAna meM merI apanI AtmA kI vibhAvagata sthiti evaM asad vRtti-pravRttiyoM se DhakA huA hai| isaliye mujhe dekhanA aura parakhanA yaha hai ki merI AtmA ne apane mUla svabhAva ko kitane aMzoM meM AcchAdita kara rakhA hai tathA kitane aMzoM meM vibhAva ko chor3akara svabhAva ko apanAne kI taiyArI hai ? merA mAnanA hai ki jahA~ maiM apane Antarika rUpAntaraNa kA nizcaya karatA hUM tathA usake liye apanA puruSArtha prAyojita karanA cAhatA hUM, mere meM AtmAbhimukhI hone kI jAgRti avazya jaga gaI hai| aba maiM isa jAgRti ko bar3hAtA rahUM tathA pratikSaNa apanI samasta vRttiyoM evaM pravRttiyoM ko jAMcatA-parakhatA rahUM -apanI hI AtmA ke svabhAva aura vibhAva kI kasauTI para tathA jyoM hI kisI bhI vRtti aura usake dvArA upajI pravRtti ko vibhAva kI ora mur3ate hue mahasUsa karUM, tyoM hI usakA nirodha kara ddaaluuN| maiM dRr3ha nizcaya kara lUM ki Atma-svabhAva ke viruddha maiM mana aura indriyoM kI eka nahIM calane dUMgA aura svabhAva virodhI vRtti yA pravRtti ko upajane ke bindu para hI nigrahita kara duuNgaa| maiM dhAra lUM ki mere jIvana meM kevala vahI vicAra, vacana yA karma sampanna ho sakegA, jisakI anumati merI Atmika AntarikatA yA sarala zabda meM AtmA kI AvAja degii| maiM kahIM bhI AtmA kI AvAja ko tanika bhI nahIM kucalUMgA, balki apane mana aura indriyoM ko aise AjJAkArI sevaka banA lUMgA ki Atma zakti aura AtmAnuzAsana nitaprati abhivRddha hI banatA jaaygaa| mere isI nizcaya para Antarika rUpAntaraNa kA sUtrapAta ho 286
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakegA aura yahI nizcaya mere apane puruSArtha ko sadA va sarvatra sajaga banAye rakhegA ki vibhAvagata koI bhI vRtti yA pravRtti mere nizcaya ko kamajora banAne yA ulaTane kA dussAhasa na kre| merA puruSArtha merI AtmA ko sajaga rakhegA to mere mana aura indriyoM ko bhI Atmika sajagatA ke kSetra meM sakriya, ki ve bhautika sukhoM kI ora pralubdha na hoM tathA viSaya-kaSAya janya pramAda ko ekatrita karake vibhAva gata dazA ko adhika pragAr3ha na bnaaveN| dUsare sopAna para merA puruSArtha merI samasta Atmika evaM zArIrika zaktiyoM ko vibhAva ke kSetra se haTAkara unheM svabhAva ke kSetra meM sthApita karegA ki ve pahale se bhI adhika vega ke sAtha svabhAva ke kSetra meM kriyAzIla bneN| merA puruSArtha isa rUpa meM merI samUcI AntarikatA ko asad se sad, asatya se satya tathA aMdhakAra se jyoti kI dizA meM Age bar3hAyagA aura vahI merI AntarikatA kA saccA rUpAntaraNa hogaa| taba bhI merA puruSArtha thamegA nahIM, usase bhI adhika prabalatA ke sAtha vaha Atmika svabhAvagata sthitiyoM ko saMpuSTa banAtA rahegA ki vibhAvagata dazA kSINatara banatI jAya / merA yahI purUSArtha saMyama aura tapa kI kaThora ArAdhanA dvArA samasta karmoM kA mUloccheda karane ke samaya parAkrama kA rUpa grahaNa kara legA --aisA parAkrama jo AtmA ke vibhAva ko samUce rUpa se vinaSTa karake pUrNatayA use apane mUla svabhAva meM sadA kAla ke liye pratiSThita kara detA hai| kyoMki AtmA kI vibhAvamukti hI svabhAva sthiti hotI hai tathA usakI sampUrNa svabhAva sthiti hI usakI dharma prApti kahI jaaygii| yaha dharma prApti hI AtmA kA sAdhya hai, kAraNa apane mUla svabhAva meM sthiti hI usakI mukti hai| mere yAne eka vyakti ke Antarika rUpAntaraNa kA pUre jAgatika evaM sAmAjika vAtAvaraNa ke pariprekSya meM kitanA mahattva kUtA jAyagA--usakA mUlyAMkana bhI Avazyaka hai| jAgatika vAtAvaraNa para prabhAva samajhiye ki maine apanA Antarika rUpAntaraNa kara liyA hai yAne ki maiM apane vicAra tathA AcAra meM pUrI taraha se satarka ho gayA huuN| maiM apanI ora se kisI bhI prANI ke kisI bhI prANa ko kaSTa nahIM pahuMcAne kA prayAsa karatA hUM, balki kaSTita prANoM ko dekhakara anukampita hotA hUM aura use sukha pahuMcAne kA yala karatA huuN| maiM utsuka bhI rahatA hUM ki jitanA adhika maiM kara sakU~, maiM apanI samasta Atmika zaktiyoM ko sva-para kalyANa meM niyojita rkhuu| to merI aisI avasthA kA kyA mUlyAMkana hai? eka bAta to nirvivAda rUpa se kahI jA sakatI hai ki isa rUpa meM merA apanA jIvana stara samunnata ho rahA hai tathA merI apanI vyaktigata niSThA aura nIti to ahiMsaka svarUpa grahaNa kara rahI lekina prazna hai ki merA yaha vyaktigata vikAsa kyA mere hI liye hai athavA usakA koI mere se itara lAbha bhI hai ? maiM yaha prazna isa vicAra se uThA rahA hUM ki jaba kevala AtmakalyANa kI bAta kI jAtI hai to kyA vaha kevala svArtha kI hI bAta kahI jAyagI? yaha bAta sahI nahIM hai| maiM isa saMsAra meM hUM to maiM bhI isa saMsAra kI gaNanA meM sammilita hUM aura yadi maine apane jIvana meM vikAsa sAdhA hai to saMsAra ke utane bhAga kA kalyANa huA hai--isameM koI sandeha nahIM hai| kintu isa Atma-kalyANa kA mahattva usase bhI kaI gunA adhika hai| 287
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ maiM akelA nahIM rahatA, kaI prANiyoM ke bIca meM rahatA hUM to merA Atma vikAsa una sabhI ko prabhAvita karegA jo kama se kama kisI bhI rUpa meM mere samparka meM Ate haiN| mere jIvana kI saMyamitatA evaM santalitatA se eka ora to unakI jIvana samasyAeM sarala rUpa se samAdhAna pAyagI jo mere kAraNa ulajha jAtI thI yAne ki yadi maiM sadAzayI nahIM hotA to ve mere dvArA kaSTita hokara jina samasyAoM meM girate, ve to miTa gii| dUsare, maiM unake kaSToM meM sahayogI banA to anyathA bhI uttpanna unakI samasyAoM ke samAdhAna meM merI sahAyatA unako mila gii| isa prakAra merA apanA Atma kalyANa bAhya prabhAva kI dRSTi se mukhyataH lokopakArI huaa| ataH merA Antarika rUpAntaraNa bhItara se jitanA mujhe sukha pahuMcAne vAlA banatA hai, usase bhI adhika maiM usa sukha ko bAhara bAMTane ke prayAsa meM tatpara banatA huuN| yahI Antarika tyAga kI preraNA hotI hai| __ eka phUla khilakara suvAsita banatA hai, eka Amra vRkSa sumadhura phaloM se lada jAtA hai yA eka jharanA apane zItala jala ke sAtha bahatA hai to phUla, AmravRkSa aura jharane kI ye upalabdhiyA~ kyA unakA apanA svArtha hotI haiM? kyA phUla svayaM suvAsa grahaNa karatA hai, kyA AmravRkSa svayaM apanA phala cakhatA hai yA kyA jharanA svayaM apane zItala jala kA svAda letA hai? sabhI anubhava karate haiM ki ina tInoM kI upalabdhiyoM kA Ananda to dUsare hI uThAte haiN| Ananda uThAne ke alAvA koI unako kSati bhI pahuMcAte haiM to ve saba saha lete haiN| isI rUpa meM Atma kalyANa kA sAdhaka bhI yathArtha dRSTi se dUsaroM ko bhI sukha pahuMcAtA hai| usakI sAdhanA jitane aMzoM meM samunnata banatI hai, utane hI aMzoM meM usakA tyAga bhAva bhI prakhara banatA jAtA hai aura vaha taba para-kalyANa yA jagat kalyANa ke liye sarvasva taka nyauchAvara kara dene ke liye sannaddha ho jAtA hai| ___ ataH mere apane Atma kalyANa kA artha hai eka aisI jyoti kA jalAnA, jisake prakAza meM sabhI apanA sanmArga khoja lene meM Atura ho uThate haiN| ise adhika se adhika sIdhA jagat kalyANa na bhI mAneM taba bhI parokSa rUpa se vaha jagat kalyANa hI hotA hai| yahI parokSa jagat kalyANa Atma visarjana ke mahAn tyAga ke sAtha taba pratyakSa jagat kalyANa ho jAtA hai| ataH AdhyAtmika sva kalyANa meM sadA hI para--kalyANa sannihita hotA hai| aba maiM yaha prazna uThAnA cAhatA hUM ki itane vizAla jAgatika vAtAvaraNa para mere Antarika rUpAntaraNa kA kitanA prabhAva ho sakatA hai ? hamArA itihAsa aise agaNita udAharaNoM se bharA par3A hai, jaba eka vyaktitva kI tejasvitA ne sampUrNa samAja ko Andolita kara diyA aura use vikAsa kI dizA meM Age bar3hane kI saphala preraNA de dii| yahI nahIM, eka vyakti kA Adarza jIvana aisA jyotistaMbha bana gayA ki vaha yugoM-yugoM taka apane Adarza kI preraNA detA rahA hai aura AtmAbhimukhI vyaktiyoM meM jIvana bharatA rahA hai| kyA vItarAga devoM kI Atma kalyANaka va bhI hamAre hRdayoM meM nahIM gUMjatI hai aura hameM eka sadgRhastha, satsAdhaka aura saMyamArAdhaka banane kI utpreraNA nahIM detI hai? tAjA misAla mahAtmA gAMdhI kI leM ki kyA eka hI vyakti ne pUre bhArata meM svataMtratA prApti kI balidAna-bharI lagana nahIM jagAdI? isase kyA spaSTa nahIM ho jAtA ki eka vyakti kA Antarika rUpAntaraNa eka deza to kyA, sAre saMsAra ko badala sakatA hai| aura yaha parivartana kI dhArA usake apane hI samaya kI sImA meM nahIM baMdha jAtI, apitu usake bhautika jIvanAnta ke pazcAt bhI yuga yugoM taka pravAhita hotI rahatI hai tathA vyApaka rUpa se vaise mahApurUSa kA puNya smaraNa kiyA 288
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA rahatA hai| jAgatika vAtAvaraNa para eka vyakti ke rUpAntaraNa kA kitanA vyApaka aura vistRta prabhAva ho sakatA hai-- isa vizleSaNa se spaSTa ho jAtA hai| Atma zakti ke vikAsa kI prAbhAvikatA asIma hotI hai| zubha parivartana kA parAkrama merA Antarika rUpAntaraNa arthAt Atma-zuddhi kA merA puruSArtha phalita hotA hai zubha parivartana ke parAkrama ke rUpa meM / merA yaha parAkrama jitanI uccatA, gUr3hatA aura dRr3hatA grahaNa karatA jAtA hai, utanA hI zubha parivartana kA kSetra bhI vistRta aura vyApaka hotA calA jAtA hai / Atma-parAkrama se sphurita hone vAlI zubha parivartana kI prakriyA deza aura kAla kI sImAoM se bhI pare hotI hai| aisI asIma hotI hai isa parAkrama kI ojasvitA / zubha parivartana kI kyA paribhASA ? eka zizu jaba janma letA hai to nizchala aura niSpApa - hRdaya hotA hai| taba usakI pratyeka lIlA sabako suhAtI hai| kabhI socA hai ki aisA kyoM hotA hai ? yaha zubhatA kA prabhAva hotA hai / baccA kisI kA burA nahIM socatA, burA nahIM bolatA aura burA nahIM karatA, isaliye hameM suhAtA hai| lekina cintana karane lAyaka bAta yaha hai ki yadi hama vivekapUrvaka jIvana yApana karane lageM kisI kA burA nahIM soceM, burA nahIM bole aura burA nahIM kareM, balki hama sabhI kA bhalA soceM, bhalA boleM aura bhalA kareM to sociye ki hamArI lokapriyatA kaisI hogI ? kyA sudUra kSetra bhI hamArI lokapriyatA se prabhAvita nahIM ho jAyeMge ? yaha kisakA prabhAva hogA ? hamArI zubhatA kA hI na ? mana kI zubhatA vacana kI zubhatA aura kArya kI zubhatA kI kasauTI yahI hai ki kyA vaha apane se anya ko sukha pahu~cAtI hai ? usake duHkha kA haraNa karatI hai ? loga merI isa zubhatA kA Akalana usake bAhya prabhAva se hI kreNge| vaise bhI AntarikatA aura bAhyatA ko ekadama alaga karake nahIM dekha sakate haiN| merI AntarikatA bAhya-prabhAvI hotI hai to vaha bAhya prabhAva dUsaroM kI AntarikatA ko prabhAvita banAtA hai aura isI krama meM zubhatA kA vistAra hotA hai to isI krama meM azubhatA bhI phailatI hai| jahA~ azubhatA svayaM ke patana ke sAtha bAhara bhI viSaya aura kaSAya kI Aga lagAkara dUsaroM ko jalAtI hai, vahA~ zubhatA kA pravAha bhItara - bAhara eka-sI zItalatA phailAkara sabakI naitika unnati kA patha prazasta karatI hai / zubhatA ke svarUpa kI anubhUti lekara maiM socatA hU~ ki merA parAkrama parivartana kA cakra kaise aura kidhara se ghumAve ? maiM dekhatA hU~ ki vartamAna jAgatika vAtAvaraNa meM azubhatA hI balavatI banI huI hai| zubhatA ke sAdhanoM kA bhI azubhatA phailAne meM durupayoga kiyA jA rahA hai| vijJAna vizeSa jJAna ko kahate haiM tathA bhautika kSetra meM hI Aja vijJAna ne jo pragati kI hai aura jo sAdhana va upakaraNa upalabdha karAye haiM yadi unakA upayoga janahita meM kiyA jAya to nizcaya hI sArvajanika jIvana kI kaI viSama samasyAoM kA samAdhAna nikAlA jA sakatA hai tathA sabako samAna bhAI-cAre kI rAha para Age bar3hAyA jA sakatA hai| kintu vijJAna kara kyA rahA hai yA yoM pUcheM ki sattA aura sampatti ke pIche bAvalA banA manuSya usa vijJAna kA kisa kadara durupayoga kara rahA hai tathA use kisa rUpa meM vizva-vinAza kA sAdhana banA rahA hai ? kyA AvazyakatA hai aNubamoM, prakSepAstroM Adi saMhAraka zastrAstroM kI ? yaha prabhAva kI hor3a hI kyoM lagatI hai ? kyoM sampradAyoM, saMgaThanoM yA rASTroM ke nAma para 286
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ matabheda aura manabheda kI khAiyA~ khodI jAtI hai ? aisI khAiyA~ ki sAdhAraNa jana Amane-sAmane bhI na ho ske| adhikAra-lipsA ke pIche mahAvinAza kI taiyAriyA~ kyA mana, vacana evaM karma kI ghora azubhatA kA hI duSpariNAma nahIM hai? moTe kahalAne vAloM kI moTI azubhatA kI kAlimAmaya bAr3ha meM choTA kahalAne vAlA bhI kahA~ bacatA hai ? choTA apanI choTI azubhatA ko lekara hI choTI lipsAoM ko pUrI karanA cAhatA hai| moTI hiMsA aura choTI hiMsA meM bAhara kA pharka bhale ho, lekina mana ke bhAvoM meM ghuTatI rahane vAlI hiMsA ke gADhepana meM eka-sI mAraka zakti dikhAI degii| cAhe samAja ke kSetra meM ho yA rAjanIti athavA arthanIti ke kSetra meM, kisI bhI zakti se sampanna vyakti nirbaloM ko kucalakara apane hI svArtha pUre karanA cAhatA hai| aura to aura dhArmika kriyA-kalApoM ke vAtAvaraNa meM bhI kaI bAra kIrti lAlasA athavA varcasva lipsA sarva prakAra kI azubhatA ko bhar3akA detI hai| sabhI ora phailatI aura bar3hatI huI vividha viSamatAoM se azubhatA kI yaha bAr3ha vegavatI banatI jA rahI hai| sAmAnya jana sAmAnya rUpa se bher3a cAla meM calate haiM aura vAtAvaraNa kA anukaraNa karate hue anajAne bhI isa prakAra kI azubhatA se apane ko raMgate rahate haiN| isa prakAra mana se uTha kara vacana meM nikalatI huI yaha azubhatA cahuM ora logoM ke kAryoM meM prakaTa ho rahI hai tathA nirantara vAtAvaraNa ko adhika azubha, adhika AkrAmaka aura adhika AtaMkakArI banA rahI hai| jahA~ maiMne parivartana kA prazna uThAyA hai, vaha parivartana lAnA hai azutratA kI isa bAr3ha meN| isa parivartana ko maiM zubha parivartana isa dRSTi se kahatA hU~ ki jitanA Aja isa saMsAra meM aura jana-jIvana meM azubhatA kA viSa ghula rahA hai, vaha mere aura sabake parAkrama se zubhatA kA amRta bana jaay| vartamAna paristhitiyoM ke pariprekSya meM yaha bAta aisI lagatI hai jaisI ki koI uphanate hue samudra kI garajatI huI laharoM aura tUphAna kI aMdhar3abharI AMdhiyoM meM choTI-sI nAva lekara samudra-vijaya kI bAta khe| eka akelA vyakti, choTI nAva aura choTI-sI patavAra-jinake sAmane samudra kA yaha vikarAla rUpa kyA hogA yadi koI aisA sAhasa kara baiThe ? kyA vaha apanI choTI nAva-patavAra ke sAtha mRtyu ko hI prApta hogA athavA vijaya kI dundubhI bajA degA? yaha Antarika rUpAntaraNa kI uccatA kA prazna hai| mahAsamudra to kyA sampUrNa saMsAra kA eka AtmabalI sAhasa ke sAtha saphala sAmanA hI nahIM karatA, balki vaha akelA hI sAre saMsAra meM krAntikArI parivartana lA sakatA hai| aisA huA hai, hotA hai aura hotA rhegaa| AntarikatA kI ojasvitA ke samakSa sampUrNa azubhatA ne sadA hI hAra mAnI hai aura samagra zubhatA ne usake mAthe para vijaya kA seharA bAMdhA hai| Atmazuddhi ke puruSArtha ko saphala banAkara vyaktitva kA aisA tejasvI parAkrama siddha kiyA jA sakatA hai ki vaha larajate-garajate mahAsamudra ko bAMdha de, alaMdhya parvatoM ke zikharoM ko jhukA de aura samasta saMsAra meM zubha parivartana kA zaMkha guMjA de| dharma prApti ke patha para yaha eka tathya hai ki kisI bhI kSetra meM vikRta mUlyoM ko haTAne tathA svastha mUlyoM ko saMsthApita karane kA satkArya kucha prabuddha vyaktitva hI prAraMbha karate haiM kyoMki pracalita paddhati ke viruddha vidroha kA DaMkA bajAnA bar3I himmata kA kAma hotA hai| 260
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha bhI eka tathyAtmaka prakriyA hai ki jaba kabhI prabuddha vyaktitvoM ke hAthoM svastha mUlyAtmaka paddhati sthApita kara dI jAtI hai taba vaha prArambhika janotsAha ke kAraNa zuddha svarUpa ke sAtha calatI hai kintu kAla pravAha meM usa zuddha paddhati ke saMcAlana meM dhIre-dhIre azuddhatA praveza karatI jAtI hai aura dhIre-dhIre hI usameM azuddhatA kA aMza adhika ho jAtA hai tathA zuddhatA kama raha jAtI hai| vyAkhyAtmaka dRSTi se usa zuddha paddhati ko vAda kaha diyA gayA hai to usake azuddha bana jAne para usakA nAma prativAda de diyA gyaa| yaha prativAda mUrchAtmaka avasthA kA pratIka ho jAtA hai| dhIre-dhIre isake viruddha asantoSa aura vikSobha jAgatA hai, taba kucha prabuddha-cetA vyakti usa prativAdAtmaka sthiti ke viruddha vidroha kA jhaMDA khar3A karate haiN| unakA saMdeza hotA hai ki svastha mAnavIya mUlyoM kI punaH sthApanA kI jaay| yaha vidroha balidAnAtmaka hotA hai aura aisI krAnti kI saphalatA isa bAta para nirbhara karatI hai ki una kA balidAna kitanA saghana hotA hai| adhikAMzataH aise vidroha ke prAraMbha kartAoM ko AbhAsa hotA hai ki unakA balidAna vyartha jA rahA hai kyoMki unake sampUrNa prayaloM ke bAda bhI unheM samAja meM parivartana AtA huA nahIM dikhAI detA hai| kintu vAstava meM aisA hotA nahIM hai| jaise tapate hue registAna meM varSA kI pahalI bUMde bhApa kI taraha turanta ur3a jAtI hai, kintu ve bUMdeM bAda kI bUMdoM kI saphalatA kA mArga sApha kara jAtI hai| pahalI bUMdeM registAnI reta kA tApa haraNa karake bhale apanA astitva taka miTA detI haiM, lekina jaba bAda kI bUMdeM barasatI hai to tAparahita reta jaldI hI gIlI ho jAtI hai| yahI avasthA sAmAjika krAnti kI bhI hotI hai| pahale pahala prabuddhacetA vyaktitvoM kA vidroha aprabhAvI jaisA dikhAI detA hai aura unheM AbhAsa hotA hai ki ve apane kArya meM viphala ho gaye haiN| kintu vAstava meM unhIM kA buniyAdI kAma hotA hai| unake kAma se bhItara hI bhItara badalAva phailatA hai aura jaba bAda meM vidroha kA svara gaharA ho jAtA hai taba vaha badalAva bAhara prakaTa hone lagatA hai| ataH mAnavIya mUlyoM kI sthApanA ke kArya meM lagane vAle prabuddha cetA vyaktitvoM ko pUre balidAna ke sAtha kAryarata honA cAhiye aura nirAzA kA bhAva kabhI bhI nahIM lAnA caahiye| sAmAjika krAntiyoM kI prakriyA kucha aisI hI jaTila hotI haiN| prativAda ke viruddha vidroha taba bala pakar3a kara sAre vikAroM ko naSTa kara detA hai aura paddhati kI azuddhatA ko dho DAlatA hai| punaH nikharA vaha zuddha rUpa samanvayavAda kahalAtA hai jo vAda kA rUpa hI ho jAtA hai| zuddhi aura azuddhi tathA azuddhi se punaH zuddhi kA yaha krama barAbara calatA hI rahatA hai| isa krama ke anusAra zubha parivartana ke liye sadA hI prabuddha cetA vyaktitvoM ko Age Akara apanA netRtva pradAna karanA hotA hai| maiM mAnatA hU~ ki isa dRSTi se dhArmika kSetra ho athavA sAmAjika kSetra-sadA hI prabuddha vyaktitvoM ke netRtva kI AvazyakatA hotI hai| aura prabuddha vyakti sadA kAla rahate haiM kyoMki dharma nIti kabhI bhI prabhAva zUnya nahIM hotI hai| sadA kucha vyakti to sarvatra aise mileMge hI, jo apane Antarika rUpAntaraNa ke liye puruSArtha rata rahate haiN| aise hI vyakti samaya-samaya para apane parAkrama ko prakaTa karate haiM aura samAja meM vAMchita zubha parivartana kA zaMkhanAda karate haiN| ataH merI mAnyatA meM Antarika rUpAntaraNa kA puruSArtha sarvAdhika evaM mUlataH mahattvapUrNa hai| yahI AdhAra banatA hai samagra samAja kI mUla krAnti kaa| Antaraki rUpAntaraNa kA svarUpa mere samakSa spaSTa hai ki maiM vividha vibhAvoM meM bhaTakatI huI apanI AtmA ko mUla svabhAva meM pratiSThita karUM tathA usakI isa pratiSThA ko sthiratA pradAna karUM / 261
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ mere isa uddezya kI pUrti dharmanIti para cala kara hI zreSTha rIti se ho sakatI hai / merI AtmA apane mUla svabhAva ko grahaNa karatI huI eka dina usake apane dharma ko AtmasAt kara le isake liye mujhe dharmArAdhanA kI bhAvanApUrNa prakriyA apanAnI hogI / dharma prApti ke patha para Age se Age bar3hate rahane kA hI nAma dharmArAdhanA hai| dharmArAdhanA arthAt dharma kI ArAdhanA karanA ki vaha dharma-AtmasvabhAva prApta ho / isa dizA meM maiM Apta vacanoM kA pAvana smaraNa karatA hU~ jinameM kahA gayA hai ki dharma hI AtmA ke liye utkRSTa maMgala hai - vaha dharma jo ahiMsA, saMyama tathA tapa kI ArAdhanA se prApta hotA hai aura jisake mana meM sadA aise dharma kI ArAdhanA basatI hai, use devatA bhI namaskAra karate haiM / ahiMsA, saMyama evaM tapa rUpI dharmArAdhanA kI saphalatA ke liye vItarAga devoM kI AjJA hai--he samatAdarzI kI AjJA ko pAlana karane kI icchA rakhane vAlI buddhizAlinI AtmA, tU anAsakta ho jA, anupama Atmika rUpa ko dekha samajha kara apane karma zarIra ko dUra haTA / apane Apa ko niyaMtrita kara tathA apane Apake hI mUla svarUpa meM ghulamila jA / jaise agni jIrNa lakar3iyoM ko naSTa kara detI hai, usI prakAra apane mUla svabhAva meM lIna AtmA anAsakta bana kara rAga-dveSa ko naSTa kara detI hai| jo saMyamita naitroM ke hote hue bhI indriyoM ke pravAha meM Asakta ho jAtA hai, vaha ajJAnI hotA hai| phalasvarUpa usake karmabaMdhana binA TUTe hue rahate haiM aura usake vibhAva saMyoga binA naSTa hue| aindrika viSayoM meM ramaNa karane ke vibhAva ke vazIbhUta hokara AtmA indriyAsakti ke aMdhakAra ke prati anajAna hotI hai, taba usake liye samatAdarzI vItarAga devoM ke upadeza tathA unakI AjJA kA koI lAbha nahIM hotA hai / kintu jo AtmA pramAdajanya viSamatA meM nahIM giratI hai, vaha samatA kI sAdhanA meM pragati karatI / ataH he AtmA, tU isa deha saMgama ko dekha / yaha deha kisI kA pahale chUTatA hai aura kisI kA bAda meM, lekina chUTatA avazya hai kyoMki usakA svabhAva nazvara hai aura terA svabhAva anazvara, dhruva, nitya aura zAzvata hai| mere dvArA yaha sunA gayA hai aura mere dvArA AtmA sambandhI jJAna prApta kiyA gayA hai ki baMdha rUpa azAnti tathA mokSa rUpa zAnti donoM ke kAraNa tere apane hI mana meM rahe hue haiM / ataH samatA dharma kI mAnasikatA ke sAtha apane karmoM se yuddha kara - bAharI vyaktiyoM se yuddha karane meM koI lAbha nahIM - tU viSamatA se yuddha karane meM apane ko yogya banA -- jo nizcaya hI durlabha hai / aise haiM ananta preraNA dene vAle Apta vacana, jo AtmA ko apane dharma ko prApta karane hetu lalakArate haiN| aise vacanoM ko hRdayastha karanA, vItarAga devoM kI AjJA meM calanA tathA Atma dharma ko prApta karanA maiM apanA pAvana karttavya mAnatA huuN| Atma zuddhi evaM vibhAva mukti ke ye tIna sopAna haiM-- ahiMsA, saMyama aura tapa / pahale ahiMsA ke sopAna para ArUr3ha hone ke liye mujhe hiMsA se virata honA par3egA - sthUla aura tadanantara sUkSma hiMsA se / maiMne jJAna pAyA hai ki kucha loga prayojana se hiMsA karate haiM aura kucha loga binA prayojana bhI hiMsA karate haiM / kucha loga krodha se hiMsA karate haiM, kucha loga lobha se hiMsA karate haiM aura kucha loga ajJAna se hiMsA karate haiN| mujhe hiMsA ke ina sabhI dvAroM ko baMda kara denA hogA kyoMki hiMsA ke kaTu phala ko bhoge binA chuTakArA nahIM hotA hai / prANavadha rUpa hiMsA caMDa hai, raudra hai, kSudra hai, anArya hai, karuNA rahita hai, krUra hai-- aura mahAbhayaMkara hai / maiM jAnatA hUM ki jo bhI karma baMdhana evaM karma mukti ke viSaya meM gaharI zodha karane vAlA hotA hai, vaha ahiMsA kA pAlana karane vAlA meghAvI kSuddha buddhi vAlA hotA hai| apane svabhAva meM ramaNa karane vAlI 262
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA karma baMdhana aura karma mukti ke vikalpoM se pare ho jAtI hai| vaha apanI kuzala buddhi se jisa kAma ko bhI karatI hai, anya vyakti va samAja bhI usako hI kareM tathA jisa kAma ko vaha bilkula nahIM karatI hai, anya vyakti va samAja bhI usako bilkula nahIM kre| apane jIvana kI samasta vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM samUce rUpa ahiMsA kA AcaraNa karane ke uparAnta AtmA ko aisI jAgarUka evaM kuzala buddhi kI prApti hotI hai / ahiMsA ke AcaraNa ke liye yaha AdhAragata cintana honA cAhiye ki sabhI jIvoM ko apanI Ayu priya hai, ve sukha cAhate haiM aura duHkha se dveSa karate haiN| unheM vadha apriya lagatA hai tathA jIvana priya lagatA hai, ataeva kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI cAhiye / jisa prakAra tumheM duHkha apriya lagatA hai, usI prakAra saMsAra ke sabhI jIvoM ko bhI duHkha apriya lagatA hai| aisA jAnakara apanI AtmA kI upamA se tumheM sabhI prANiyoM para Adara aura upayoga ke sAtha dayA karanI cAhiye / yaha jIva hiMsA kI graMtha (gAMTha) aura aSTa karmoM kA baMdha hai / yahI moha hai, yahI mRtyu hai aura yahI naraka hai| ataH maiM ahiMsA ke niSedha rUpa se dUra rahakara usake rakSA aura dayA rUpa vidhi rUpa kA pUrNataH pAlana karUMgA, jisase merA AcAra-vicAra ahiMsAmaya ho jAyagA / saMyama ahiMsAmaya AcaraNa kI pRSTha bhUmi para hI sudRDha banatA hai-- aisI merI mAnyatA hai / sarva prakAra ke sAvadya vyApAra se nivRtta honA saMyama hai| pAMca Azrava se nivRtti, pAMca indriyoM kA nigraha, cAra kaSAya para vijaya aura tIna daMDa se virati saMyama kI sAdhanA dvArA hI saMbhava banatI hai / saMyama ke satraha bheda kahe gaye haiM-- (1) pRthvIkAya saMyama - tIna karaNa tIna yoga ( mana, vacana kAyA se na karanA, na karavAnA aura na anumodana karanA) se pRthvI kAya ke jIvoM kI virAdhanA na karanA / (2) apakAya saMyama - apakAya (pAnI) ke jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (3) tejaskAya saMyama - tejaskAya (agni) ke jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (4) vAyukAya saMyama - vAyukAya (havA) ke jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (5) vanaspatikAya saMyama -- vanaspati kAya (per3a-paudhe Adi) ke jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (6) dvIndriya saMyama -- do indriyoM vAle jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (7) trIndriya saMyama - tIna indriyoM vAle jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (8) caturindriya saMyama - cAra indriyoM vAle jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (E) paMcendriya saMyama - pAMca indriyoM vAle jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (10) ajIva saMyama - ajIva hone para bhI jina vastuoM ko grahaNa karane se asaMyama hotA hai, unheM grahaNa na karanA ajIva saMyama hai| jaise sonA, cAMdI Adi dhAtuoM athavA zastroM ko pAsa meM nahIM rakhanA / pustaka, patra tathA saMyama ke dUsare upakaraNoM kI pratilekhanA karate hue yatanApUrvaka binA mamatva bhAva ke maryAdA anusAra rakhanA asaMyama nahIM hai| isI taraha gRhIta vastrAdi kA nirarthaka durupayoga na karanA ajIva saMyama hai| 263
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) prekSA saMyama - bIja, harI ghAsa, jIva-jantu Adi se rahita sthAna meM acchI taraha dekhabhAla kara sonA, baiThanA, calanA Adi kriyAeM karanA prekSA saMyama hai| (12) utprekSA saMyama - manojJa - amanojJa padArthoM meM yA prasaMgoM meM rAga-dveSa na karate hue upekSA bhAva (mAdhyasthya bhAva) rakhanA / athavA - vastu ko bhalI-bhAMti bAra-bAra dekhanA / (13) pramArjanA saMyama - sthAna tathA vastra - pAtra Adi ko pUMja kara kAma meM lAnA pramArjanA saMyama hai| (14) pariSThApanA saMyama - AhAra yA vastra pAtra Adi ko jIvoM se rahita sthAna meM yatanApUrvaka zAstra meM batAI vidhi ke anusAra paraThanA pariSThApanA saMyama hai| (15) manaH saMyama - mana meM IrSyA, droha, abhimAna Adi vikArI bhAva na rakhakara use dharmadhyAna meM lagAnA manaH saMyama hai / (16) vacana saMyama - hiMsAkArI kaThora vacana ko chor3akara zubha vacana meM pravRtti karanA vacana saMyama hai| (17) kAya saMyama--gamanAgamana tathA dUsare Avazyaka kAryoM meM upayoga pUrvaka zubha pravRtti karanA kAya saMyama hai / ye hI saMyama ke satraha bheda anya prakAra se bhI batAye gaye haiM-- (1-5) hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura parigraha rUpa pAMca AzravoM se virati / (6-10) sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra ina pAMca indriyoM ko unake viSayoM kI ora jAne se rokanA arthAt unheM vaza meM rakhanA / (11-14) krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAyoM kA tyAga karanA / (15-17) mana, vacana aura kAyA kI azubha pravRtti rUpa tIna daMDoM se virati / yoM saMkSepa meM saMyama ke cAra rUpa kahe gaye haiM- ( 1 ) mana kA saMyama (2) vacana kA saMyama (3) zarIra kA saMyama tathA (4) upadhi sAmagrI kA saMyama / ati saMkSipta vyAkhyA yaha hai ki karma-baMdhana karAne vAle kAryoM ko chor3a denA saMyama hai| mArgaNA sthAna meM avAntara bheda se saMyama ke sAta bheda batAye gaye haiM- ( 1 ) sAmAyika saMyama (2) chedopasthApanIya saMyama (3) parihAravizuddhi saMyama, ( 4 ) sUkSma sampradAya saMyama (5) yathAkhyAta saMyama (6) deza virati tathA (7) avirati / pApa yA doSoM ke sevana se saMyama kI virAdhanA hotI hai| ise pratisevanA kahate haiM, jo dasa prakAra kI kahI gaI hai-- (1) darpa pratisevanA - ahaMkAra yA abhiyAna se hone vAlI saMyama kI virAdhanA | (2) pramAda - pratisevanA - madya pAna, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA - ina pAMca pramAdoM ke sevana se hone vAlI saMyama kI virAdhanA | (3) anAbhoga pratisevanA - ajJAna se hone vAlI saMyama kI virAdhanA / (4) Atura pratisevanA - bhUkha pyAsa Adi kisI pIr3A se vyAkula ho jAne para kI jAne vAlI saMyama kI virAdhanA / 264
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) ApatpratisevanA--kisI Apatti ke Ane para saMyama kI virAdhanA krnaa| Apatti cAra prakAra kI hotI hai--(a) dravyApat-prAsuka Adi nirdoSa AhAra vagairA na milanA, (ba) kSetrApataTavI Adi bhayAnaka jaMgala meM rahanA par3e, (sa) kAlApat-durbhikSa Adi par3a jAya aura (da) bhAvApat--bImArI Adi se zarIra kA asvastha ho jaanaa| (6) saMkIrNa pratisevanA--svapakSa aura parapakSa se hone vAlI jagaha kI taMgI ke kAraNa saMyama kA ullaMghana karanA athavA grahaNa yogya AhAra meM kisI doSa kI zaMkA ho jAne para bhI use le lenaa| (7) sahasAkAra pratisevanA-akasmAt arthAt binA pahale samajhe-bUjhe aura pratilekhanA kiye kisI kAma ko krnaa| (8) bhaya prati sevanA--kisI bhI prakAra ke bhaya se grasta hokara saMyama kI virAdhanA krnaa| (E) pradveSa pratisevanA--kisI ke Upara dveSa yA IrSyA se saMyama kI virAdhanA krnaa| yahA~ pradveSa zabda meM cAroM kaSAya sammilita hai| (10) vimarza pratisevanA-ziSya kI parIkSA Adi ke liye kI gaI saMyama kI virAdhanA / saMyama ke sAdhaka ko sadaiva isa rUpa se jAgRta rahanA cAhie ki virAdhanA yA pratisevanA kA avasara nahIM aave| merI isa mAnyatA meM aTala AsthA hai ki ahiMsAmaya AcaraNa se pRSTa banI saMyama sAdhanA ke dvArA karma baMdha ke kAraNoM ko mandatama banAyA jA sakatA hai| karmoM kA isase Agamana jAtA hai| vaisI avasthA meM baddha karmoM ke kSaya kI hI samasyA sAmane raha jAtI hai, jisakA saphala upAya hai -tp| tapazcaraNa se karmoM kI nirjarA hotI hai aura tapa mahAn puruSArtha aura parAkrama kahA gayA hai| ahiMsA, saMyama aura tapa ke tIna sopAnoM ko saphalatApUrvaka lAMgha lene ke bAda AtmA kI vibhAva mukti yA svabhAva prApti athavA dharma prApti ho jAtI hai (tapa ke svarUpa aura bhedoM kA vistRta varNana AgAmI adhyAya meM upalabdha hai)| yaha trividha dharmArAdhanA sAdhya taka pahu~cAne vAlI hotI hai| svAbhAvika guNoM kA vikAsa saphala dharma nIti vahI kahI jAyagI, jisa kA anusaraNa karate hue AtmA ke svAbhAvika guNoM kA vikAsa ho| ina svAbhAvika guNoM meM una sabhI mAnavIya guNoM kA samAveza ho jAtA hai jo eka mAnava meM mAnavatA ke svarUpa ko darzAne vAle hote haiN| svAbhAvika guNoM ko protsAhita karane vAlI dharmArAdhanA ko nizreyasa-kalyANa prApti kI sAdhikA kahA gayA hai jo do prakAra se ArAdhI jAtI hai - (1) zruta dharma-aMga aura upAMga rUpa zAstrIya vANI ko zruta kahate haiN| zruta meM hI vAcanA, pracchanA Adi svAdhyAya ke prakAra bhI samAhita mAne gaye haiN| zruta ke bhI do bheda haiM--(a) sUtra zruta-aMga aura upAMga rUpa zAstroM ke zabda rUpa mUla pATha ko sUtra zruta kahate haiM, va (ba) artha zruta-zAstra-pAThoM ke artha ko artha zruta kahate haiN| 265
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) cAritra dharma karmoM ko nAza karane kI ceSTA ko cAritra dharma kahate haiN| mUla guNoM va uttara guNoM ke samUha kA nAma bhI cAritra dharma hI hai| eka zabda meM ise kriyA rUpa dharma kahate hai| isake bhI do bheda haiM (a) agAra cAritra--agArI-zrAvaka ke deza virati dharma ko kahate haiM, va (ba) anagAra cAritra--anagAra-sAdhu ke sarvavirati dharma ko kahate haiN| sarvavirati rUpa dharma meM tIna karaNa tIna yoga se tyAga hotA hai| eka apekSA se dharma ke tIna bheda bhI kiye gaye haiM--(1) zruta (2) cAritra aura (3) astikAya (dharmAstikAya Adi ko astikAya kahate haiN|)| eka anya apekSA se dharmArAdhanA ke cAra prakAra bhI batAye gaye haiM jo eka prakAra se AtmA ke svAbhAvika guNa hI haiM (1) dAna-sva aura para ke upakAra ke liye arthAt AvazyakatA vAle jIva ko jo usakI AvazyakatA ke anusAra diyA jAtA hai, usako dAna kahate haiN| dAna kaI prakAra ke hote haiM--dhana-dAna, vastudAna ke alAvA abhayadAna, supAtradAna, anukampAdAna, jJAnadAna aadi| zreSTha dAna dene meM mukta hastatA rakhanA dAna dharma kA pAlana kahA jAtA hai| dAna ke dasa prakAra--(a) anukampAdAna kisI duHkhI, dIna, anAtha prANI para dayA karake jo dAna diyA jAtA hai, vaha anukampAdAna hai| (A) saMgraha dAna-saMgraha arthAt sahAyatA prApta krnaa| Apatti Adi Ane para sahAyatA prApta karane ke liye kisI ko kucha denA saMgraha dAna hai| yaha dAna apane svArtha ko pUrA karane ke liye hotA hai, isaliye mokSa kA kAraNa nahIM hotaa| (3) bhayadAna-rAjA, maMtrI, padAdhikArI Adi ke bhaya se athavA rAkSasa, pizAca Adi ke Dara se diyA jAne vAlA dAna bhayadAna kahalAtA hai| (I) kAruNya dAna-putra Adi ke viyoga ke kAraNa hone vAlA zoka kAruNya kahalAtA hai| zoka Adi ke samaya putra Adi ke nAma se dAna denA kAruNya dAna kahalAtA hai| (u) lajjA dAna-lajjA ke kAraNa diyA jAne vAlA dAna lajjA dAna hai| janasamUha ke bIca meM baiThe hue kisI vyakti se jaba koI Akara mAMgane lagatA hai, usa samaya mAMgane vAle kI bAta rakhane ke liye kucha de dene ko lajjAdAna kahate haiN| (U) gaurava dAna--yaza kIrti yA prazaMsA prApta karane ke liye garvapUrvaka dAna denA / naTa, nRtyakAra, pahalavAna, sambandhI yA mitra ko yaza prApti ke liye jo dAna diyA jAtA hai, vaha gaurava dAna kahA jAtA hai| (e) adharmadAna--jo dAna adharma kI puSTi karane vAlA hotA hai yA jo adharma kA kAraNa hotA hai| hiMsA, jhUTha, corI, paradAragamana aura AraMbha-samAraMbha rUpa parigraha meM Asakta logoM ko jo kucha diyA jAtA hai, vaha adharmadAna hai| (ai) dharmadAna-dharma kAryoM meM diyA gayA athavA dharma kA kAraNabhUta dAna dharmadAna kahalAtA hai| jinake liye tRNa, maNi aura motI eka samAna haiM, aise vItarAga-vANI para sthira supAtroM kA jo dAna diyA jAtA hai, vaha dharmadAna hotA hai| aisA dAna kabhI vyartha nahIM hotaa| isake barAbara koI dUsarA dAna nahIM hai| yaha dAna ananta sukha kA kAraNa hotA hai| (o) kariSyati dAna - bhaviSya meM pratyupakAra kI AzA se jo kucha diyA jAtA hai, vaha kariSyati-dAna hai| (au) kRta dAna--pahale kiye hue upakAra ke badale meM jo kucha diyA jAtA hai, vaha kRta dAna hai| ise pratyupakAra dAna bhI kahate haiN| ina dasa prakAroM meM zubha aura azubha donoM prakAra ke dAna A gaye haiN| zubha dAna kI dRSTi se usake cAra prakAra haiM : (a) jJAnadAna-jJAna par3hAnA, par3hane aura par3hAne vAloM kI sahAyatA karanA Adi jJAnadAna hai| (ba) abhayadAna-duHkhoM se bhayabhIta jIvoM ko bhaya rahita karanA abhayadAna hai| 266
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sa) dharmopakaraNa dAna--chaH kAyA ke AraMbha se nivRtta paMcamahAvratadhArI sAdhu ko AhAra, pAnI vastra, pAtra Adi dharma sahAyaka upakaraNa denA dharmopakaraNa dAna hai| (da) anukampAdAna-anukampA ke pAtra dIna, anAtha rogI, saMkaTagrasta ko anukampA bhAva se dAna denA anukampA dAna hai| vastutaH badalA pAne kI AzA ke binA niHsvArtha buddhi evaM karuNA bhAvanA se jo dAna diyA jAtA hai, vahI saccA dAna hotA hai| aise dAtA bhI durlabha hote haiM to niHspRhabhAva se zuddha bhikSA dvArA jIvana yApana karane vAle bhI virale hI hote haiN| niHsvArtha bhAva se dAna dene vAle aura niHspRha bhAva se dAna lene vAle donoM hI dAna-guNa ke zreSTha pratIka mAne gaye haiN| (2) zIla (brahmacarya)--maithuna kA tyAga karanA zIla hai| zIla kA pAlana karanA zIla dharma hai| zIla sarva virati evaM deza virati rUpa do prakAra kA hotA hai| deva, manuSya aura tiryaMca sambandhI maithuna kA sarvathA tIna karaNa tIna yoga se tyAga karanA sarva virati zIla hai| svadAra santoSa aura parastrI vivarjana rUpa brahmacarya ekadeza zIla hai| mana vacana aura kAyA ko sAMsArika vAsanAoM se haTAkara Atma cintana meM lagAnA brahmacarya hai| isake aTThAraha bheda haiM--deva sambandhI bhogoM kA mana, vacana aura kAyA se svayaM sevana na karanA, dUsaroM se na karAnA tathA usakA anumodana nahIM karanAisa prakAra nau bheda tathA isI prakAra manuSya, tiryaMca sambandhI bhogoM ke bhI nau bheda so kula aTThAraha hue| ina bhogoM kA sevana karanA aTTAraha prakAra kA abrahmacarya ho gyaa| kahA gayA hai ki brahmacarya vrata kI ArAdhanA karane se sabhI vratoM kI ArAdhanA sahaja ho jAtI hai| zIla, tapa, vinaya, saMyama, kSamA, nirlobhatA aura gupti- ye sabhI brahmacarya kI ArAdhanA se ArAdhita hote haiN| brahmacArI isa loka aura paraloka meM yaza, kIrti aura loka vizvAsa prApta karatA hai| brahmacArI ko striyoM ko na rAgapUrvaka dekhanA cAhiye na unakI abhilASA karanI caahiye| striyoM kA cintana evaM kIrtana bhI unheM nahIM karanA caahiye| sadA brahmacarya vrata meM ramaNa karane vAloM ke liye yaha niyama uttama dhyAna prApta karane meM sahAyaka hai evaM unake liye atyanta hitakara hai| (3) tapa -jo ATha prakAra ke karmoM evaM zarIra kI sAta dhAtuoM ko jalAtA hai, vaha tapa hai| tapa bAhya evaM Abhyantara rUpa se do prakAra kA hai| bAhya ke cha: aura Abhyantara ke chaH isa prakAra tapa ke bAraha bheda hote haiN| tapa kA artha hai icchAoM ko rokanA tathA kaSToM ko sahana krnaa| jisa pAnI AnA banda hai, usakA pAnI bAhara nikAlane se tathA dhUpa se jaise dhIre-dhIre sUkha jAtA hai, usI prakAra navIna pApa karma roka dene para saMyamI sAdhuoM ke bhava-bhavAntaroM ke saMcita karma tapazcaraNa ke prabhAva se naSTa ho jAte haiN| parAkrama rUpI dhanuSa meM tapa rUpI bANa car3hAkara muni karma rUpI kavaca kA bhedana kara detA hai aura saMgrAma se nivRtta hokara isa saMsAra se mukta ho jAtA hai| tapa aisA karanA cAhiye ki vicAroM kI pavitratA banI rahe, indriyoM kI zakti hIna na ho aura sAdhu ke dainika kartavyoM meM zithilatA na Ane pAve / jo tapasvI hai, dubalA patalA hai, indriyoM kA nigraha karane vAlA hai, zarIra kA rakta aura mAMsa jisane sukhA diyA hai, jo zuddha vrata vAlA hai tathA jisane kaSAya ko zAnta kara AtmazAnti prApta kI hai vahI siddha pada kA adhikArI hai| tapazcaraNa bhItara bAhara ke sAre vikAra ko jalA detA hai| vaha kAyA ko hI kRza nahIM karatA balki mAyA ko bhI mAra detA hai| mana kA mUrNA bhAva miTe -yaha tapa kA pradhAna uddezya mAnA gayA hai ataH tapasyA kA AcaraNa Antarika viveka ke sAtha honA caahiye| jo Atmazakti ko tapa meM lagAtA hai, usakI zakti pUrNataH sArthaka banatI hai| tapa ke mAdhyama se hI usa zakti kI spaSTa abhivyakti hotI hai| yadi tapazcaraNa 267
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ anazana Adi bAharI kriyAoM taka hI sImita raha jAtA hai to vaha utanA hitAvaha nahIM banatA kyoMki tapa kI tejasvitA se viSaya-kaSAyoM se sambandhita mana, vacana evaM kAyA kA azubha yoga vyApAra jalanA hI caahiye| tapa kI ArAdhanA se hI AtmA ke aneka svAbhAvika guNa prakaTa hote haiM tathA prabhAvapUrNa banate haiN| (4) bhAva (bhAvanA) mumukSu AtmA azubha bhAvoM ko dUra karake apane Apa ko zubha bhAvoM meM tallIna banAne ke liye jo saMsAra kI anityatA Adi kA vicAra karatI hai, vahI bhAvanA hai| anitya, azaraNa Adi bAraha bhAvanAe~ haiN| maitrI, pramoda, karuNA evaM madhyasthA meM bhI cAra bhAvanAe~ haiN| vratoM ko nirmalatA se pAlana karane ke liye vratoM kI pRthaka-pRthak bhAvanAe~ bhI batalAI gaI haiN| mana ko ekAgra karake use ina zubha bhAvanAoM meM lagA denA hI bhAvanAdharma hai| AtmA ke svabhAvagata pratyeka guNa ko dvirUpI mAnA gayA hai--eka bhAva rUpa tathA dUsarA dravya rUpa / dravya rUpa vaha jo usakA svarUpa aura prayoga bAhara dikhAI detA hai, jabaki guNa kA bhAva rUpa adhika mahattvapUrNa hotA hai, kyoMki dravya rUpa svayaM bhAva rUpa se upajatA hai| guNa kI AtmA usakA bhAva rUpa to usakA zarIra dravya rUpa hotA hai| cintana, manana evaM anuzIlana se amuka guNa kA marma jo hRdaya meM jAgatA hai usI ke prabhAva se vANI aura karma meM vaha guNa utaratA hai tathA AcaraNa meM sthAyitva pAtA hai| isa prakAra dharmArAdhanA kI prakriyA meM jyoM-jyoM AtmA kA kaluSa aura vikAra samApta hotA hai, tyoM-tyoM usake svabhAvagata guNa prakaTa hokara khila uThate haiN| jIvana meM isase eka ora nirmalatA pratibhAsita hotI hai to dUsarI ora svAbhAvika guNoM kA ojapUrNa vikAsa bhItara bAhara ke kSetroM meM prabhAvI banatA hai| dharmanIti kA vyApaka svarUpa ___ maiM ise sahI nahIM mAnatA ki dharma nIti kA prayoga kSetra vyakti taka hI sImita hai| usa kA vyApaka kSetra bhI hai to vyApaka svarUpa bhii| sAmAnya rUpa se dharmanIti kA artha nIti aura kartavya se liyA jAtA hai| jisa prakAra vyakti kI naitikatA aura kartavyaniSThA para dharmArAdhanA bala detI hai, usI prakAra grAma se lekara nagara, rASTra aura saMgha taka kI naitikatA evaM kartavyaniSThA para dhArmikatA apanA abhimata prakaTa karatI hai| apane zuddha svarUpa meM dhArmikatA aura naitikatA vyaktigata evaM samUhagata donoM prakAra kI jIvana paddhatiyoM ko samyak rIti se saMcAlita karane meM samartha mAnI gaI haiN| kartavya bodha kI dRSTi se dharma ke dasa svarUpa isa prakAra varNita kiye gaye haiM : (1) grAma dharma-manuSya eka sAmAjika prANI hotA hai, ataH jaba usakA samparka apane mUla parivAra ke ghaTaka ke bAhara AraMbha hotA hai taba usakA paricaya kucha vistRta samasyAoM tathA unake prati apane kartavyoM se hotA hai| hareka gA~va kI apanI paramparAe~ hotI haiM -apane rIti-rivAja hote haiM-unakI suvyavasthA kaise kI jAya tathA pracalita vyavasthA meM kyA-kyA sudhAra kiye jAyaM - isa para pratyeka grAmavAsI ko vicAra karanA hotA hai tathA apanI sammati denI hotI hai tAki saba sammatiyoM kA samanvaya hokara grAma kI unnati ke liye sundara yojanA kA nirmANa ho ske| mukhyataH samUha kI dRSTi se samAja ke sabase choTe ghaTaka parivAra ke Upara grAma kA krama AtA hai| jisa prakAra parivAra kA pratyeka sadasya parivAra se saMrakSaNa prApta karatA hai aura usakI unnati ke liye tyAga bhI karatA hai, usI prakAra use grAma dharma yaha sikhAtA hai ki samasta grAma ko vaha eka bar3e parivAra ke 268
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa meM dekheM tathA grAma hita ke liye prAthamikatA se dhyAna de| grAma aura grAmavAsiyoM ke pArasparika hitoM kI vyavasthA isa rUpa meM ho ki eka ora grAma sabhI nivAsiyoM ko Age bar3hane ke liye sAmUhika saMrakSaNa pradAna kara sake to dUsarI ora grAmavAsI bhI apane svArthoM ko grAmahita se Upara na uThane deN| isa suvyavasthA kI chAyA meM dhArmikatA aura naitikatA samunnata bane - yaha grAma dharma kA pradhAna lakSya honA cAhiye / ( 2 ) nagara dharma - nagara kI nivAsa paddhati ko nagara dharma kahate haiM jo pratyeka nagara ke anusAra bhinna-bhinna svarUpa vAlI ho sakatI hai| vaise nagara bhI grAma ke hI samAna parivAra se Upara kA ghaTaka hotA hai ataH grAmadharma evaM nagara dharma kA svarUpa tathA karttavya prAyaH samAna hI hote haiM / antara itanA hI hotA hai ki grAma kI sImA se nagara kI sImA vistRta hotI hai tathA AbAdI bhI bahusaMkhyaka, jisake kAraNa grAma kI samasyAoM se nagara kI samasyAe~ adhika jaTila hotI haiM aura jaTila samasyAoM samAdhAna ke liye nagaranivAsiyoM kI karttavya niSThA bhI adhika gaharI honI caahiye| nagara kI paramparAgata guNadharmitA ko saMrakSaNa mile tathA pratyeka nAgarika ko apane jIvana vikAsa ke mukta avasara - yaha nagara dharma kI saphalatA kA paricAyaka hotA hai| (3) rASTra dharma - bhaugolika dRSTi se kisI deza kI sImAe~ nirdhArita hotI haiM, kintu usameM rahane vAle nAgarikoM ke mana meM jo ekatA evaM saMyuktatA kA bhAva hotA hai, vaha usa deza kI rASTrIyatA kahalAtI hai| rASTradharma isI bhAva ko vikasita karane vAlA hotA hai tAki usa deza meM rahane vAle nAgarika bhASA, rIti-rivAja yA mAnyatAoM kI vividhatA ke uparAnta bhI rASTrIya stara para ekajuTa raha skeN| yoM rASTrIyatA bhI AkrAmaka nahIM honI cAhiye tathA usakA rukha antarrASTrIyatA tathA vizvabandhutva kI dizA meM gatizIla rahanA caahiye| aisA rASTradharma hI kisI bhI rASTra meM vahA~ kI vyavasthA ko naitika evaM dharmAdhArita banAye rakhatA hai tathA vahA~ ke nAgarikoM meM sahaja vAtAvaraNa ke prabhAva se svAbhAvika udAtta banAtA hai| (4) pAkhaNDa dharma - pAkhaNDa vrata ko kahate haiM / isameM laukika aura lokottara donoM prakAra ke vratoM ke pAlana kA samAveza ho jAtA hai| pAkhaNDa kA eka artha yaha bhI hotA hai jo pApa kA khaNDana karatA hai vaha pAkhaNDa hai, vrata pApa se rakSA karatA hai vRtarAdhana se pApa khaNDita nirjarita hotA hai| aise vrata ko jo svIkAra karatA hai use vratI yA pAkhaNDI kahA jAtA hai / vyavahAra meM pAkhaNDa ko dambha artha prayukta kiyA jAtA hai kintu yahAM use grahaNa nahIM kiyA gayA hai| (5) kula dharma - samAja kA hI yaha eka anya prakAra kA ghaTaka hotA hai, jisakA phailAva grAma-nagara se lekara rASTra aura antarrASTra taka ho sakatA hai| gRhasthoM ke kuloM kA AcAra kulAcAra kahalAtA hai to sAdhuoM ke gacchoM kA AcAra samAcArI kahalAtI hai| ina donoM kI gaNanA kula dharma meM hotI hai| kisI kula se sambandha rakhane ke nAte eka vyakti kA karttavya apane kula kI suvyavasthA evaM unnati ke sAtha bhI sambandhita hotA hai| alaga-alaga staroM para eka hI vyakti ko apane alaga-alaga dharmoM-karttavyoM kA nirvAha karanA hotA hai| kula bhI samAja ke antargata eka prakAra kA samUha hI hotA hai jisakI saMskRti meM eka prakAra kI samAnatA hotI hai kintu samaya- pravAha meM kuloM kA svarUpa bhI badalatA rahatA hai| (6) gaNadharma-kuloM kA samUha gaNa kahalAtA thA aura usa gaNa ke kA nAma diyA gyaa| yaha prAcIna yuga kA pAramparika zabda hai tathA isI nAma AcAra ko gaNa dharma gaNarAjya kI nIMva 266
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ par3I thI jo Aja ke yuga meM bhI apanA lI gaI hai| gaNa kA prabhuttva usa samaya kI vizeSatA thI kyoMki taba taka rAjataMtra karttavyahIna tathA atyAcArI bana cukA thA aura janatA usase vikSubdha ho cukI thii| usI pariprekSya meM vyakti zAsana ke viruddha gaNoM kA prabhAva pratiSThita huA tathA gaNarAjya ke mAdhyama se lokazAsana kA svarUpa vikasita huA / yoM bhI samAja aise samUha kA nAma hotA hai jisameM bhAMti-bhAMti ke samUha sakriya hote haiM / ye samUha kabhI kSetrIya to kabhI bhASAyI, jAtIya yA saMskRti para AdhArita hote haiN| kintu jaba taka ye samUha apanI sImAoM meM rahakara svAbhAvika guNoM ke vikAsa meM yatnazIla rahate haiM taba taka ye hAniprada nahIM banate / (7) saMgha dharma - vicAra evaM AcAra kI ekatA ke AdhAra para jo nAgarika ekatA - sAdha kara apanI eka vyavasthA banA lete haiM, use saMgha kahA jAtA hai tathA saMgha kI AcAra paddhati kA nAma saMgha dharma hai| udAharaNa ke liye jaina saMgha ko liyA jA sakatA hai jisakA nAma caturvidha saMgha diyA gayA hai kyoMki isa saMgha meM cAra prakAra ke sadasyoM ne eka vyavasthA kA rUpa de rakhA hai| ye sadasya haiM--- sAdhu, sAdhvI, zrAvaka evaM zrAvikA / saMgha kI dRSTi se bhI saMgha sadasyoM ko apane guNAtmaka karttavyoM kA nirvAha karanA hotA hai / (8) zruta dharma - zAstrIya AjJA paddhati ko sAmane rakhakara vyakti ko AtmAbhimukhI banA kara Upara uThAne vAlA yaha dharma use AdhyAtmikatA kI amita U~cAI taka le jAne meM sakSama hai| Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA prArambha isI dharmArAdhanA kI sahAyatA se saphalatApUrvaka kiyA jA sakatA hai| (6) cAritra dharma - yaha zruta kA AcaraNAtmaka pakSa hai| saMcita karmoM ko isa dharmArAdhanA se rikta kara diyA jAtA hai| jisase AtmA nirmala svarUpI bana jAtI hai / (10) astikAya dharma - asti arthAt pradezoM kI kAya arthAt rAzi ko astikAya kahate haiM / kAla ke sivAya pAMca dravya astikAya haiN| ye pAMca dravya haiM - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / inake apane-apane svabhAva ko AstikAya dharma kahate haiN| jaise dharmAstikAya kA svabhAva jIva aura pudgala ko gati meM sahAyatA denA hai| isa rUpa meM ye dasa dharma dharmanIti ke vyApaka svarUpa ko prakAzita karane vAle haiM jinake kSetra meM pUrA mAnava samAja samAhita ho jAtA hai / mAnava samAja kA vyavahAra sampUrNa jIvoM ko prabhAvita karatA hai ataH vibhinna staroM para yadi manuSya apane dharma-karttavya kA nirvAha niSThApUrvaka karane lage to eka samatApUrNa vAtAvaraNa kA nirmANa ho sakatA hai| isa vAtAvaraNa kI puSTi ke sAtha hI mAnavatA kA nayA svarUpa bhI prasphuTita ho sakegA / mAnavatA kI saMracanA merI dRSTi meM mUla prazna yahI hai ki isa durlabha manuSya tana meM manuSyatA kA bhI nivAsa ho / kyoMki mAnavatAhIna mAnava kA koI mUlya nahIM raha jAtA hai na svayaM usake jIvana ke liye tathA na sAmAjika jIvana ke liye / eka mAnava kA jIvana mAnavIya guNoM se rahita ho - yaha eka bAta lekina dUsarI bAta usase bhI adhika bhayAvaha evaM ghAtaka ho jAtI hai ki vaha pazu bana jAya yA usase bhI nikRSTa rAkSasa bana jAya / manuSya jIvana kI aisI durAvasthA meM hI samAja kA svarUpa bhI 300
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikRta ho jAtA hai tathA vaha mUlya vihIna bana kara sAmUhika yaMtraNA kA kAraNa bhUta ho jAtA hai| eka bAMdha meM aNu jitanA cheda bhI jaldI hI darAra kA rUpa le letA hai aura bAMdha ko phor3a detA hai| mAnavIya AcaraNa kA bhI yahI hisAba rahatA hai| burAI bahuta jaldI phailatI hai aura jyoM-jyoM eka se dUsare manuSya ke jIvana meM pazutA va rAkSasI vRtti kA vistAra hotA hai, vaha vistAra pasaratA hI jAtA hai| ataH manuSya ke AcaraNa para aisA niyaMtraNa Avazyaka hai ki pahale to vaha apanI sImAoM se bAhara nikala kara AkrAmaka na bane aura bAda meM use mAnavIya sadguNoM tathA mUlyoM ke sAMce meM DhAlA jAya ki na sirpha vaha mAnavatA se vibhUSita bane balki devattva kI divyatA kA varaNa karane ke liye bhI agragAmI ho| isa rUpa meM mAnavatA kI saMracanA eka vyaktigata hI nahIM, sAmAjika AvazyakatA bhI hai aura isI rUpa meM yaha svayaM sambandhita mAnava ke sAtha sampUrNa samAja kA dAyitva bhI hogaa| eka mAnava apane samucita sthAna se tabhI phisalatA hai aura apane svAbhAvika guNoM ko bhUlatA va chor3atA hai jaba usake sAmane apane hI svArthoM ko pUrA kara lene kA pralobhana hotA hai athavA apane prApta svArthoM ke kucale jAne kA bhy| yoM manuSya ko sAdagI se apanA jIvana-yApana karanA burA nahIM lagatA yadi vaisA samAnatA bharA avasara sabhI manuSyoM ke sAmane ho, lekina jaba sAmAjika paristhitiyoM meM viSamatA ho--kucha loga atyanta vilAsapUrNa jIvana jIte hoM aura atyAcAra karake athAha sattA aura akhUTa sampatti saMcita karate hoM tathA bahuta loga mUla nirvAha AvazyakatAoM se bhI vaMcita rahakara kaSTapUrNa jIvana bitAte hoM tathA Upara vAloM ke atyAcAroM ko nirIha bana kara saha lene ko vivaza hoN| aisI viSamatA meM donoM ora pazutA bhI panapatI hai to rAkSasI vRtti bhI rAhU banakara sabako grasita karatI hai| ataH mAnava ke duSTa prayAsoM para kar3A sAmAjika niyaMtraNa eka anivArya AvazyakatA bana jAtI hai| sAmUhika anuzAsana hI udaMDa mAnava kI uddAma icchAoM para kar3A pratibaMdha lagA sakatA hai| mAnavatA kI saMracanA ke bhagIratha prayAsa meM ina sabhI paristhitiyoM kA eka svastha Akalana honA cAhiye aura sabhI morcoM para mAnavatA-virodhI kriyA-kalApoM para kar3I roka laganI caahiye| jaise karma mukti ke liye pahale Ane vAle karmoM para roka laganI cAhiye, vaise hI mAnava samAja meM pahale amAnavIya kriyA-kalApoM para roka laganI caahiye| saMvara ke bAda jaise nirjarA kA krama liyA gayA hai, usI rUpa meM phira astitva meM rahe hue mAnavatAhIna mUlyoM se saMgharSa kiyA jAya aura mAnava kI saMzodhita vRttiyoM va pravRttiyoM tathA kaThora sAmAjika anuzAsana ke sAtha naye mAnava kA udaya kiyA jaay| taba mAnava mUlyoM kI dhIre-dhIre sthira pratiSThA ho jaaygii| isI prakAra mAnavatA kI saMracanA saMbhava ho skegii| mAnavatA kI saMracanA rUpa zubha parivartana kA parAkrama mujhe bhI dikhAnA hogA aura mere sAtha sabhI prabuddha cetAoM ko bhI dikhAnA hogaa| yaha kArya eka saMyukta dAyitva kA rUpa grahaNa kara legA jisakA apane jIvana ke prati bhI nirvAha karanA hogA tathA dUsaroM ke jIvana-parivartana ke prati bhI nirvAha karanA hogaa| isa dRSTi se samAja meM rahane vAle mAnavoM ke svabhAva yA vibhAvagata bhinna-bhinna prakAroM ko samajha lene kI jarUrata hai ki kisa prakAra ke mAnava kA jIvana parivartita karane ke liye kisa prakAra ke prAyogika puruSArtha kI AvazyakatA hogI? 301
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apta puruSoM ne vibhinna upamAoM se manuSyoM ke vargIkaraNa isa rUpa meM kiye haiM ki phUla kI taraha manuSya cAra prakAra ke hote haiM-- (1) sundara kintu gaMdhahIna / manuSya ke saMdarbha meM sundaratA bhautika sampatti ko mAnI hai tathA AdhyAtmika (naitika) unnati kI upamA sugandha se dI hai / to pahale varga ke manuSya aise hote haiM jo bhautikatA se sampanna kintu usI meM lIna hote haiN| ve AdhyAtmika yA naitika cetanA se zUnya se hI bane rahate haiN| (2) gaMdhayukta kintu saundaryahIna / dUsare varga ke manuSya AdhyAtmikatA meM cintanazIla tathA naitikatA ke AcaraNa vAle hote haiM kintu bhautika sampatti se rahita hote haiM kintu usake liye ve kheda mana nahIM hote, AdhyAtmika AlhAda se ullAsita bane rahate haiM / (3) sundara bhI, sugaMdhita bhI / tIsare varga ke manuSyoM ke pAsa bhautika sampannatA hotI hai to unakI jJAna cetanA AdhyAtmikatA se bhI sampanna hotI hai| ve mahAn Rddhi-siddhi ke adhipati hote hue bhI usameM Asakta nahIM banate haiN| unake liye unakI sampatti hI loSThavat hotI hai| (4) na sundara, na gNdhyukt| cauthe varga ke manuSya bhautika sampatti se bhI hIna hote haiM to AdhyAtmika cetanA se bhI zUnya / donoM kSetroM kA dAridrya unheM ghere rahatA hai| manuSya kI vibhinna vRttiyoM ke viSaya meM bhI jJAnaprada vargIkaraNa batAye gaye haiM / unameM se kucha isa prakAra hai : (1) ghar3oM se manuSya kI tulanA kI gaI hai| ghar3A manuSya ke hRdaya ko mAnA gayA hai to Dhakkana usa kI vANI ko / vicAra aura vANI kI ekarUpatA yA vibhedatA kI dRSTi se yaha upamA hai / (a) madhu kA ghar3A aura madhu kA Dhakkana yAne vicAra aura vANI donoM shresstth| (ba) madhu kA ghar3A aura viSa kA Dhakkana yAne vicAra zreSTha kintu vANI kaTutAbharI / (sa) viSa kA ghar3A aura madhu kA Dhakkana yAne vicAra kaluSita aura nikRSTa, kintu unakA vANI meM mAyAcAra se bharA mIThA prakaTIkaraNa / tathA (da) viSa kA ghar3A aura viSa kA Dhakkana yAne vicAra aura vANI eka-sI nikRSTa / (2) kucha vyakti sevA Adi kA mahattvapUrNa kArya karate haiM kintu usakA abhimAna nahIM krte| kucha abhimAna karate haiM, kintu kArya nahIM krte| kucha kArya bhI karate haiM aura abhimAna bhI karate haiN| kucha na kArya karate haiM, na abhimAna karate haiM / . (3) kucha sAdhaka siMha vRtti se sAdhanA patha para Ate haiM aura siMha vRtti se hI rahate haiM / kucha siMha vRtti se Ate haiM kintu bAda meM zRMgAla vRtti apanA lete haiN| kucha zRMgAla vRtti se Ate haiM aura bAda meM siMha vRtti apanA lete haiN| kucha zRMgAla vRtti liye Ate haiM aura zRMgAla vRtti se hI calate rahate haiM / (4) kucha manuSya aise hote haiM, jo sirpha apanA hI bhalA cAhate haiM, dUsaroM kA nhiiN| kucha udAra vyakti apanA bhalA cAhe binA bhI dUsaroM kA bhalA karate haiN| kucha apanA bhalA bhI karate haiM aura dUsaroM kA bhI / kucha na apanA bhalA karate haiM, na dUsaroM kA / (5) kucha vyakti samudra tairane jaisA mahAn saMkalpa karate haiM aura samudra tairane jaisA mahAn kArya bhI karate haiN| kucha vyakti samudra tairane jaisA mahAn saMkalpa lete haiM kintu goSpada (gAya ke khura 302
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitanA pAnI) tairane jaisA kSudra kArya hI kara pAte haiN| kucha goSpada tairane jaisA kSudra saMkalpa karake samudra tairane jaisA mahAn kArya kara jAte haiN| kucha goSpada tairane jaisA kSudra saMkalpa karake goSpada tairane jaisA hI kSudra kArya kara pAte haiM / (6) phala kI taraha manuSya bhI cAra prakAra ke hote haiN| (a) kucha phala kacce hokara bhI thor3e madhura hote haiM arthAt kucha manuSya kama umra meM bhI sAdhAraNa samajhadAra ho jAte haiN| (ba) kucha phala kacce hone para bhI pake kI taraha ati madhura hote haiM, yAne ki laghu vaya meM bhI bar3I umra vAloM kI taraha pUre samajhadAra ho jAte haiN| (sa) kucha phala pake hokara bhI thor3e madhura hote haiM arthAt bar3I umra meM bhI kama samajhadArI rahatI hai| tathA (da) kucha phala pake hone para ati madhura hote haiM yAne bar3I umra meM pUrI samajhadArI A jAtI hai / (7) kucha vyakti apanA doSa dekhate haiM, dUsaroM kA nhiiN| kucha dUsaroM kA doSa dekhate haiM, apanA nhiiN| kucha apanA doSa bhI dekhate haiM dUsaroM kA bhI / kucha na apanA doSa dekhate haiM, na dUsaroM kA / (8) kucha vyaktiyoM kI mulAkAta acchI hotI hai, kintu sahavAsa acchA nahIM hotA / kucha kA sahavAsa acchA rahatA hai, mulAkAta nhiiN| kucha kI mulAkAta bhI acchI hotI hai aura sahavAsa bhii| kucha kA na sahavAsa hI acchA hotA hai aura na mulAkAta hI / (6) megha kI taraha dAnI manuSya bhI cAra prakAra ke hote haiN| (a) kucha bolate haiM, dete nahIM / (ba) kucha dete haiM, kintu kabhI bolate nahIM / (sa) kucha bolate bhI haiM aura dete bhI haiN| tathA (da) kucha na bolate haiM, na dete haiM / saMkhyA meM nyUnAdhikatA hotI hai, kintu manuSyoM meM isa prakAra ke varga pratyeka samaya meM milate haiN| ina vargoM ke pariprekSya meM kisI bhI samaya kI zubhatA, azubhatA athavA zubhAzubhatA kA nirNaya nikAlA jA sakatA hai tathA aise bhinna-bhinna upAya bhI nikAle jA sakate haiM jinakA prayoga bhinna-bhinna vargoM ke sAtha saphalatApUrvaka kiyA jA sake tathA sabhI vargoM meM saMzodhana kI eka-sI dhArA pravAhita kI jA ske| merA mAnanA hai ki uparokta cAra vargoM meM eka varga isa prakRti kA hotA hai, jo samAjahita ko apane svArthoM se Upara rakhakara AvazyakatAnusAra tyAga ke liye bhI tatpara ho sakatA hai to apanI prabuddhatA evaM jAgarUkatA ke AdhAra para sAmAjika krAnti kA bIr3A bhI uThA sakatA hai| pahalI jarUrata aise hI varga ke manuSyoM ko saMgaThita karane kI mAI jAnI cAhiye jo svayaM AdarzajIvI hoM tathA Adarza ke liye sarvasva nyauchAvara kara dene ke abhilASI bhI / aise varga kA saMgaThana avazya hI samAja ko navasarjana kI dizA dekara mAnava meM mAnavatA kI saMracanA kA puNya kArya sampanna kara sakatA hai| sarvatra samabhAva kA jAgaraNa mAnavatA kI saMracanA evaM mAnava mUlyoM kI saMsthApanA ke sAtha hI merA vicAra hai ki sAmAjika kSetra meM sahayogAtmaka vAtAvaraNa kA prasAra hogA tathA saMvibhAga kI bhAvanA bhI janma legii| isase arjana evaM jIvana nirvAha kI paddhati meM bhI zubha parivartana AyagA ki sattA yA sampatti ke 303
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktigata svAmittva kI lAlasA ghaTa jAyagI aura nirvAha ke stara meM samAnatA kA praveza hogaa| yaha parivartana bAharI sAmAjika nItiyoM ke prabhAva se bhI AyagA to bhItarI vRttiyoM kA bhI pariNAma hogA, balki bAhara se bhItara aura bhItara se bAhara donoM ora se parivartana kI prakriyA calatI rhegii| merA anumAna hai ki isa prakriyA ke bAda jaba parivartita vAtAvaraNa sthiratA grahaNa kara legA to sAmUhika rUpa se sAre samAja meM eka nayA hI bhAvanAtmaka badalAva dikhAI degA aura yaha badalAva hogA samabhAva ke pakSa meN| samAna avasara evaM samAna stara kI paristhiti meM sabake bIca samabhAva kA jAgaraNa bhI avazyaMbhAvI bana jaaygaa| yaha samabhAva jisa vega se sarvatra phailatA jAyagA, usI vega se mAnavIya mUlyoM kI prakharatA bhI pradIpta hotI jaaygii| ___ maiM usa samAja kI kalpanA karatA hU~ jisakA mUlAdhAra samatA para TikA huA ho| vyakti samabhAva se AplAvita hokara samadaSTi bane tathA apane samagra AcaraNa ko samatA ke pakke sAMce meM DhAla de| sAmAjika zaktiyoM kI bhI kArya-dizA yaha ho ki ve utthAnonmakha vyakti ko sandara dharAtala pradAna kareM aura jaba usake caraNa lar3akhar3Ane lageM, usako sadAzayatA ke sambala se punaH gatizIla bhI banA deN| isI rUpa meM sarvatra samabhAva kA jAgaraNa eka sAkAra rUpa le. sakatA hai| samabhAva ke gUDhArtha ko hRdayaMgama karate hue maiM puruSArtha karanA cAhUMgA ki maiM saba prANiyoM ke prati apane samAna vicAra rakhU, apane samAna dekhU tathA apane ko priya yA apriya lage usI prakAra dUsaroM ko priya lagane vAlA vyavahAra unake sAtha karUM evaM apriya lagane vAlA vyavahAra na kruuN| maiM apane liye priya athavA apriya, sampatti yA vipatti, sukha yA duHkha donoM prakAra kI sthitiyoM meM bheda nahIM karUM tathA samAna bhAva rkhuu| kisI ko bhayabhIta nahIM karUM tathA kisI se bhaya bhI nahIM khaauuN| kisI vastu ke lAbha para na to maiM garva karUM aura na kisI hAni para khedagrasta bnuuN| kisI bhI saMkaTa ke sAmane meM vicalita nahIM hoUM aura apane samatAmaya AcaraNa ko nahIM tyaaguu| samabhAva kI dRSTi se maiM apane antarhadaya ko nirantara jAMcatA parakhatA rahaM aura usa sambandha meM kisI bhI doSa pako praviSTa nahIM hone duuN| apane jJAna, tapa evaM AcaraNa kI abhivRddhi ke sAtha maiM samabhAva ko paripuSTa karatA rhuuN| sukha-duHkha ke anubhavoM meM samabhAva rakhate hue maiM rAga dveSa kI kaluSitatA se bhI dUra rahUM aura apane madhyastha bhAva dvArA dUsaroM ko bhI samabhAva kI tarapha AkRSTa kruuN| abhilASAoM ke Avega meM athavA jIvana-maraNa kI kAmanA meM phaMsa kara maiM kabhI bhI apane mana, vacana tathA karma kI sAmyatA ko AghAta nahIM phuNcaauuN| maiM vizva ke samasta prANiyoM ke sAtha samabhAva banAUM tathA apane udAharaNa ke Adarza se unameM bhI samabhAva jgaauuN| ___ maiM mAnatA hU~ ki samabhAva ke isa jAgaraNa ke liye tyAga bhAva ke vikAsa kI apekSA rahatI haiN| tyAga sva-kalyANa ke liye aura tyAga para-kalyANa ke liye| vAstavika tyAga kise kahate haiM ? vastutaH vahI tyAgI kahalAtA hai jo manohara aura priya bhogoM ke upalabdha hone para bhI svAdhInatApUrvaka unheM pITha dikhA detA hai yAne ki chor3a detA hai| jo parAdhInatA ke kAraNa viSayoM kA upabhoga nahIM kara pAte, unheM tyAgI nahIM kahA jA sktaa| mUla bAta yaha ki yathArtha rUpa meM tyAga ke sAtha tyAga kI svatantra evaM ucca bhAvanA bhI honI caahiye| bhAvahIna tyAga mahattvapUrNa nahIM hotaa| tyAga-bhAva ke dRr3ha banane para sevA aura sAdhanA kI vRtti panapegI jisakA mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA ke satkArya meM sadupayoga kiyA jA sakatA hai| eka sAdhaka ko sukha-suvidhA kI bhAvanA se nirapekSa rahakara upazAnta 304
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM daMbharahita hokara kArya karanA caahiye| usakA apanI kAmanAoM aura icchAoM para bhI nirodha honA cAhiye kyoMki svayaM hI dala-dala meM phaMsA rahegA to sva-para kalyANa kaise sAdhegA? sAdhanA ko lakSya banAkara merA cintana bhI calatA hai ki maiM samabhAva ko kendra meM rakhakara saMyamapUrNa sAdhanA meM nimagna banUM aura mAnavatA kI saMracanA meM apanA yogadAna duuN| merI sAdhanA prabhAvazAlI bana jAya, taba bhI maiM pUjA pratiSThA ke phera meM na paDUM, yaza kI bhUkha bhI nahIM rakhU tathA mAna-sammAna ke pIche daur3atA na phiruuN| apanI sAdhanA meM jAgRta rahakara pratidina rAtri ke prAraMbha aura anta meM samyak prakAra se Atma-nirIkSaNa karatA rahUM ki maiMne kyA satkarma kiyA hai tathA karaNIya karma kyA nahIM kiyA hai ? aura vaha kaunasA kArya bAkI hai jise maiM kara sakane meM sakSama hone para bhI nahIM kara rahA huuN| maiM isa prakAra apane puruSArtha kA pratidina lekhA-jokhA letA rahUM to merA vizvAsa hai ki maiM vipathagAmI nahIM bana skuuNgaa| isa lekhe-jokhe se merA puruSArtha sakriya bhI rahegA to sanmArga niyojita bhii| puruSArtha kA parama prayoga sarvocca prayojana hita prAyojita merA puruSArtha jyoM-jyoM utkRSTa svarUpa letA jAyagA, usakA prayoga bhI parama banane lgegaa| yaha puruSArtha kA parama prayoga hogA, jo cAra prakAra se UrdhvagAmI banegA (1) dharma--jisase sarva prakAreNa abhyudaya tathA mokSa kI siddhi ho, use dharma kahA jAtA hai| dharma puruSArtha hI anya sabhI prakAra ke puruSArthoM kI prApti kA kAraNa hotA hai| dharma se puNya karma kA baMdha tathA karmoM kI nirjarA hotI hai| dharmArAdhanA se hI vyaktigata evaM sAmAjika jIvana meM sarvahitakArI pragati ke darzana hote haiN| dhArmika bhAvanAoM tathA kriyAoM se puNya karma kA baMdha hotA hai to puNya karma ke phalasvarUpa artha aura kAma kI prApti hotI hai| aura jaba dharma ke AdhAra para prApta artha aura kAma kA bhoga bhI dharmArAdhanA ke sAtha kiyA jAtA hai to vaha artha aura kAma bhI AtmA ko saMsAra ke dala-dala meM phaMsAne vAlA nahIM banatA, kyoMki dharma ke prabhAva se AtmA kA artha va kAma ke bhoga meM Asakti bhAva nahIM rhtaa| Asakti nahIM rahatI to moha-mamattva bhI pragAr3ha rUpa nahIM letA aura sAmAnya moha-mamattva ko AtmA apanI saMyama sAdhanA se jarjarita banA letI hai tathA mokSa ke mArga para pragati karane laga jAtI hai| isakA kAraNa yaha hotA hai ki AtmA saMyama ke sAtha kaThora tapa kA AcaraNa bhI karatI hai jisase karmoM kI nirjarA ho jAtI hai| isa dRSTi se mUla puruSArtha dharma kA puruSArtha hotA hai| ataH AtmA-rUpa puruSa ko apane pauruSa kA bhAna honA cAhiye tathA use apanA puruSArtha dharmArAdhanA meM lagAnA caahiye| (2) artha-jisase sabhI prakAra ke laukika prayojanoM kI siddhi ho, vaha artha haiN| dharma jina ke mana-mAnasa meM rama jAtA hai, vaise sadgRhastha sadA artha kA upArjana nyAya aura nItipUrvaka karate haiN| arthopArjana ve apanI mUla AvazyakatAoM kI pUrti ke pramANa meM hI karate haiM tathA usakA saMcaya bhI nahIM krte| yadi kisI kAraNa se atirikta upArjana ho bhI jAtA hai to ve usakA turanta saMvibhAga kara lete haiN| ve svAmIdroha, mitradroha, vizvAsaghAta, juA, corI Adi nindanIya upAyoM kA kataI Azraya nahIM lete haiM tathA apanI jAti va kula kI maryAdA evaM vyApaka jana samudAya ke hita ko dRSTi 305
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM rakhate hue nItipUrvaka artha kA arjana karate haiN| isa rUpa meM arjita artha (dhana) unakI lAlasAoM aura kAmanAoM ko bhar3akAtA nahIM hai tathA santoSa kI bhAvanAoM ko sthira rUpa se banAye rakhatA hai jisase ve isa loka meM bhI sva-para kalyANa sAdhate haiM tathA paraloka meM bhI sadgati ko prApta karate haiN| nyAya aura nIti se kamAyA huA dhana do prakAra se arjana karane vAle ko lAbha pahuMcAtA hai| pahalA to yaha ki usakI usa prakAra ke dhana meM koI Asakti nahIM hotI jisake kAraNa vaha usako apane bhoga vilAsa meM kharca karake pApa karma kA baMdha nahIM krtaa| dUsare, dharma bhAva ke sAtha arjita kie hue dhana kA vyaya bhI vaha sadA satkAryoM meM hI karanA cAhatA hai jisake pariNAma svarUpa dharma bhAva kI hI abhivRddhi hotI hai| jo gRhastha anyAya aura anIti se arthopArjana karate haiM, ve dhanalipsu banakara krUrakarmI bhI bana jAte haiN| unakA dhana apane hI svArtha poSaNa meM lagatA hai jisase jIvana meM vikRti bar3hatI hai| kaI bAra to dhana-moha itanA aMdhA bana jAtA hai ki vaha kRpaNa bhAva se usakA apane yA apanoM ke liye bhI vyaya nahIM kara pAtA hai| ataH dharma-puruSArtha ko pahale saphala banAyA jAnA caahiye| isake prabhAva se artha-puruSArtha bhI saphalatA prApta karatA hai| vaisI avasthA meM yaha artha puruSArtha sva-para kalyANa kA kAraNa bhUta bana jAtA hai tathA sAmAjika vAtAvaraNa meM bhI nyAya aura nIti kI abhivRddhi karake sabhI prANiyoM meM sadAzaya evaM sauhArdra kA saMcAra karatA hai| (3) kAma--manojJa viSayoM kI prApti ke dvArA indriyoM kA tRpta honA kAma hai| sAMsArika vAtAvaraNa meM gaharAI se dekhA jAya to artha aura kAma ke kSetra meM jitanA anartha hotA hai utanA kahIM aura nahIM, kyoMki amaryAdita evaM svacchanda arthopArjana tathA kAmAcAra kI vRtti-pravRtti ke sAtha hI vividha prakAra ke anyAya evaM atyAcAra janma lete haiM tathA hiMsaka rUpa grahaNa karake mAnavIya mUlyoM ke vighAtaka bana jAte haiN| yoM dekheM to artha evaM kAma sAMsArikatA kI mUla AvazyakatAe~ bhI haiM aura jinakA saba prANiyoM ke liye tyAga saMbhava nahIM hai| ye zarIra kI mukhya saMjJAe~ hotI haiN| Avazyaka hai to yaha ki artha aura kAma ke kSetroM meM aisI suvyavasthA kI racanA kI jAya ki vyaktigata pralubdhatA bar3hane na pAve aura ina kSetroM meM Atma-saMyama kA aTala astitva bana jaay| Aja saMsAra kI viSama samasyAoM kA talasparzI jJAna liyA jAya to pramukha rUpa se roTI aura seksa kI samasyAe~ hI adhikAMzataH dikhAI degii| ina samasyAoM ko sadA hI anubhava kiyA jAtA rahA hai tathA samyak samAdhAna bhI nikAle jAte rahe haiN| artha aura kAma svacchanda va amaryAdita rUpa na le sakeM isI dRSTi se artha aura kAma rUpa puruSArthoM ko vikAsakArI banAne ke uddezya se hI dharma puruSArtha ko sabase pahale rakhA gayA hai| dharma puruSArtha ke saphala hone kA abhiprAya yaha liyA gayA hai ki manuSya kI sakala vRttiyoM evaM pravRttiyoM meM dhArmikatA evaM naitikatA kA sadbhAva phaila jAyagA aura taba artha evaM kAma ke kSetra meM jo bhI pravRttiyA~ kI jAyagI, ve dharma raMga meM raMgI huI hone ke kAraNa puruSArtha nAma se bhI jAnI jAyagI aura ve artha va kAma ke satprayojana se puruSArtha kI saphalatA ke rUpa meM bhI siddha ho jaaygii| dharma sahita artha aura dharma sahita kAma AtmA ko adhogAmI kabhI nahIM bnaaygaa| (4) mokSa-rAgadveSa dvArA upArjita karmabaMdhana se AtmA ko svatantra karane ke liye saMvara aura nirjarA meM udyama karanA mokSa paruSArtha hai| paruSArtha kA parama prayoga mokSa prApta karanA hai| ina cAroM puruSArthoM meM bhI mokSa hI parama puruSArtha mAnA gayA hai| jo mokSa kI parama upAdeyatA svIkAra karate hue bhI moha kI prabalatA ke kAraNa usake liye ucita prayatna nahIM karate athavA kara nahIM sakate, ve dharma, artha aura kAma ke puruSArthoM meM aviruddha rIti se udyama karate haiM, ve madhyama puruSa 306
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahalAte haiM kyoMki ucca puruSa ve hote haiM jo dharma, artha evaM kAma ke puruSArthoM ko saphala banAte hue mokSa ke parama puruSArtha ko saphala banAne ke liye bhI kaThora sAdhanA karate haiN| kintu jo mokSa aura dharma rUpa puruSArthoM kI upekSA karake kevala artha aura kAma rUpa puruSArtha meM hI apanI zakti kA apavyaya karate haiM, ve adhama puruSa kahalAte haiN| ve loga bIja ko hI khA jAne vAle kisAna-parivAra ke samAna hote haiM jo bhaviSya meM dharmopArjita puNya ke naSTa ho jAne para duHkha bhogate haiN| puruSArtha kA antadarzana karate hue merI mAnyatA banatI hai ki artha aura kAma yadi sarvadA aura sarvatra dharma aura mokSa ke bIca meM raheM to ve kabhI bhI isa saMsAra meM anarthakArI nahIM bana sakate haiN| Aja jo duSkRtyoM bharA vAtAvaraNa dikhAI de rahA hai, vaha isa kAraNa hai ki dharma puruSArtha ke sAtha artha puruSArtha aura kAma puruSArtha kA prayoga nahIM kiyA jAtA tathA mokSa puruSArtha ko visAra diyA jAtA hai| kevala artha aura kAma puruSArtha ko mahattva de dene se hI ye sArI vartamAna paristhitiyA~ viSama evaM vizRMkhala banI huI haiN| yaha mUla meM bhUla ho rahI hai| dharma pahale, phira artha aura kAma tathA unakA bhI parama prayojana mokSa sadA dhyAna meM rahe to vaise artha evaM kAma puruSArtha se bhI sAMsArikatA ke kSetra meM suvyavasthA kA nirmANa ho skegaa| ataH merA nizcaya hai ki maiM sabase pahale dharma puruSArtha meM apanI saphalatA ke caraNa Age bddh'aauuN| maiM sadA apane puruSArtha ke parama prayoga hetu yala karatA rahU~ evaM mokSa puruSArtha kI prApti kA manoratha cintatA rhuuN| maiM jAnatA hU~ ki maiM puruSArthI hU~, parAkramI huuN| merA puruSArtha karma kSetra meM Age se Age hI bar3hanA jAnatA hai, pIche haTanA nhiiN| maiM yaha bhI jAnatA hU~ ki jo apane puruSArtha kA parama prayoga karake usako saphala banA letA hai, vahI zUra purUSa kahalAtA hai| maiM bhI zUra puruSa bananA cAhatA hU~ tAki mere puruSArtha kA bhI apUrva zaurya prakAzita ho ske| Apta vacanoM ke anusAra zUra puruSa cAra prakAra ke hote haiM : (1) kSamAzUra--jo apane prabalatama virodhI ko bhI pUrI hArdikatA se kSamA kara dete haiN| aise kSamAzUra arihanta hote haiM jinakI ananta kSamA kI isa dhArA yuga yugoM taka pravAhita hotI rahakara AtmAbhimukhI puruSoM ko prabuddha banAtI hai| (2) tapazUra--tapazUra anagAra munirAja hote haiM jo apane kaThina tapa dvArA alpatama samaya meM saMcita karmoM kA anta kara dete haiN| ve apane bhAva zatru rUpa karmoM ke liye apane Apa ko dRr3ha prahArI siddha karate haiN| (3) dAnazUra-jo nirantara dAna dene meM aisI bhavya udAratA dikhAte haiM ki unakI dAna dene kI pravRtti antahIna dikhAI detI hai| unake hRdaya ke tyAga bhAva kA utkRSTa rUpa unakI dAnazUratA meM prakaTa hotA rahatA hai| (4) yuddha zUra-yuddha zUra ve kahalAte haiM jo kisI bhI prakAra ke dharma yuddha meM apUrva zUratA kA pradarzana karate hue vijayI banate haiN| ve apane vikAroM tathA saMsAra ke vikAroM ke sAtha samAna rUpa se yuddha karate haiN| maiM bhI bhAvanA bhAtA hU~ ki maiM kSamA zUra, tapa zUra, dAna zUra aura yuddha zUra banUMgA tathA apane puruSArtha ke parama utkRSTa svarUpa ko prakaTa kruuNgaa| merA yaha puruSArtha prayoga mere Atma vikAsa 307
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke liye bhI hogA tathA anya prANiyoM ke kalyANa ke liye bhI kyoMki sarvahita se svahita sadA sambaddha rahatA hai| samabhAva sarvahita kA saphala saMyojaka hotA hai ataH merA puruSArtha sabhI kSetroM meM sukhakArI suvyavasthA sthApita karane kI dRSTi se samabhAva se paripUrNa rhegaa| maiM apanI AtmA ko vibhAva kSetra meM se nikAlane ke apane puruSArtha ke sAtha yaha prayatna bhI karatA rahUMgA ki anya AtmAe~ bhI apane vibhAva kSetra ke vikAroM ko samajheM tathA vahA~ se bAhara nikleN| AtmA ke svAbhAvika guNoM kA vikAsa mere bhItara aura bAhara saMsAra meM sarvatra ho - yaha merA kendrastha lakSya hogA / chaThA sUtra aura merA saMkalpa maiM parAkramI hU~, puruSArthI hU~, kyoMki merI AtmA pauruSavatI hai, isaliye maiM apane soye hue puruSArtha ko jagAUMgA aura use dharmArAdhanA meM itanI prabalatA ke sAtha prAyojita karUMgA ki merA vaha parAkrama aura puruSArtha mokSagAmI banakara apane sarvotkRSTa svarUpa ko prabhAvAna banAde / maiM saMkalpa letA hU~ ki maiM sadA apane karaNIya kA cintana karatA rahUMgA - jJeya ko jAnatA rahUMgA tathA heya ko chor3a hue upAdeya ko grahaNa karatA rhuuNgaa| yaha bhI nityaprati socatA rahUMgA ki maiM kyA kara rahA hU~ aura mujhe kyA karanA cAhiye ? merA abAdha cintana calatA rahegA ki merI AtmA kA mUla svarUpa bhI siddhoM jaisA hI hai lekina abhI vaha apane hI vibhAvoM ke ghere meM phaMsI huI hai jisa kAraNa usakA yaha svabhAva-dharma karmoM se AvRtta banA huA hai| isa AvRtta ko bhedanA hI mere puruSArtha kA pradhAna lakSya hai| mUla svabhAva kI saMsmRti ke sAtha jaba merI AtmA apane Antarika rUpAntaraNa ko saphala banA legI to usake svAbhAvika guNoM kA bhI samucita rIti se vikAsa hone lgegaa| taba vaha apane puruSArtha-prayoga ke prati adhika niSThA evaM sakriyatA ko dhAraNa kara skegii| usakA saMsAra ke vAtAvaraNa para bhI samyak prabhAva par3egA tathA bAharI paristhitiyoM meM bhI mAnavIya mUlyoM kI naI krAnti janma legii| ataH maiM saMkalpa baddha hotA hU~ ki maiM apane Atma-svarUpa tathA jAgatika vAtAvaraNa kA dRSTA bana kara Atma zuddhi kA puruSArtha dikhAUMgA tathA zubha parivartana ke samagra rUpa se prasAra kA parAkrama prakaTa karUMgA / merA puruSArtha ahiMsA, saMyama evaM tapa rUpa dharma se AraMbha hokara mokSa taka avicala gati se Age bar3hatA hI rahegA aura sarvatra samabhAva ko jagAtA hI rhegaa| 308
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ STATERTAIN M ERODURATI 26 BAMERIES LEART adhyAya ATha Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 7 : maiM maulika rUpa se parama pratApI hU~, sarva zaktimAna hU~! mujhe socanA hai ki maiM apane baMdhanA ko kaise tor3a sakatA hU~? merI mukti kA mArga kidhara hai? apanI apAra zakti ke samIkSaNa dhyAna meM mujhe Atma-sAkSAtkAra hogA ki maiM apane karmoM ke sAre baMdhana kaThina tapa kI ArAdhanA se kaise tor3a sakatA hU~ aura mukti ke mArga para kitanI tvarita gati se pragati kara sakatA hU~? ___ maiM apanI ananta zakti kI anubhUti lUMgA, use loka kalyANa kI dRSTi se sakriya banAU~gA tathA usa maulika parama pratApI evaM sarvazaktimAna svarUpa ko anAvRtta kruuNgaa| /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra sAta maiM parama pratApI hU~, sarva zaktimAn huuN| merA parama pratApa aura zakti kendra vastutaH paramAtmA ke samAna hI hai kyoMki yaha siddhAnta sarvasatya hai ki AtmA hI parama pada prApta karake paramAtmA kA svarUpa varaNa kara letI hai| paramAtmA koI pRthak zakti kendra nahIM hotA, vaha AtmA kA hI parama vikasita svarUpa hotA hai / maiM parama pratApI huuN| merA tApa aura pratApa ananta kyoMki vaha tapa se udbhUta hotA hai aura tapa kI paramotkRSTatA se apAra tejasvitA grahaNa karatA hai / jaise malayukta svarNa agni meM tapa kara zuddha hI nahIM banatA, apitu ati mUlyavAna kundana bana jAtA hai, usI prakAra AtmA bhI tapa rUpI agni meM tapa kara zuddha aura nirmala hI nahIM banatI, apitu parama pratApI bhI bana jAtI hai| maiM parama pratApI hotA hU~ to sarva zaktimAn bhI bana jAtA hU~, kyoMki usa parama pratApa se ananta zaktiyoM evaM UrjAoM kA srota prasphuTita hotA hai / sarva zaktiyoM kA prakAza usake svarUpa ko parama prakAzita banA detA hai| itanA hI nahIM, eka satya aura bhI prakaTa hotA hai| vaha yaha ki AtmA svayaM hI sarvazaktimAna aura prakAzapuMja nahIM banatI, balki zaktiyoM kA kendra tathA prakAza kA prasAra srota bhI bana jAtI hai / maiM sarva zaktimAn hU~, sarva zaktiyoM kA kendra hU~ aura prakAza kA prasAraka bhI huuN| jaise eka paoNvara hAUsa hotA hai, jo svayaM prakAzita hone ke sAtha sAtha prakAza ko sarvatra prakAzita bhI karatA hai, usI prakAra merI AtmA svayaM prakAzita hokara usa prakAza zakti ko vikarita prazArita bhI karane laga jAtI hai| vaha prakAza pAtI hai aura sabameM prakAza bharatI hai - svayaM sarvazaktimAn banatI hai tathA sarvatra zaktiyoM kA saMcAra karatI hai| jo koI anya AtmA parama pratApI tathA sarvazaktimAn AtmA ke sAtha lau lagAtI hai, vaha bhI prakAzita banatI hai-- zaktizAlI hotI hai| maiM parama pratApI hU~, sarva zaktimAn huuN| yaha parama pratApa aura zakti - sampannatA mujhe merI zubhatA ke carama vikAsa se milatI hai / viSaya kaSAya ke vikAra jaba tapa rUpI agni meM jala jAte haiM aura usake tApa AtmasvarUpa nikhara uThatA hai taba yaha parama pratApa prakaTa hotA hai - ekadama nirmala, zAnta aura sabako sukha dene vAlA / yaha parama pratApa hI sarva zaktiyoM kA kendra sthala ho jAtA hai, jahA~ sampUrNa jIvoM kA hita tathA vizva kA kalyANa prasphuTita hotA hai / AtmA paramAtmA bana jAtI hai / maiM vahI AtmA hU~-- bhavya AtmA, jo paramAtmA bana sakatI hai| parama pratApI aura sarva zaktimAn hone kA mUla guNa merI AtmA meM bhI nivAsa karatA hai aura mere puruSArtha se Aja AvRtta yaha mUla guNa eka dina sampUrNataH anAvRta ho sakatA hai| Avazyaka hai ki maiM vaisA puruSArtha karUM, kaThina tapa se Atma svarUpa ke sAtha baMdhe AThoM karmoM ko va zarIra ke sAta dhAtuoM ko galA dUM tathA apane jIvana ko sva- para kalyANa meM visarjita kara dUM / 311
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM parama pratApI aura sarvazaktimAn bananA cAhatA hU~---AtmA kI zubha zaktiyoM kA dhanI, kintu vaisA parama pratApI aura sarvazaktimAn nahIM, jaisA ki eka rAjA ne apanI bhautika zaktiyoM ke garva se unmatta hokara apane ko parama pratApI aura sarvazaktimAnU mAna liyA thA / kathA hai ki eka rAjA thA-- yoddhA aura zUravIra / usane apane prApta rAjya ko hI sudRr3ha nahIM banAyA, balki vizva-vijayI banane kA saMkalpa liyA / saubhAgyazAlI thA so Asa-pAsa ke rAjyoM ko jItatA huA Age se Age bar3hatA gayA tathA aneka rAjAoM ko apanI adhInatA svIkRta karAtA gayA / usakI vijaya kA DaMkA cAroM ora bajane lagA - vaha mahArAjAdhirAja ho gyaa| usane apane Apako parama pratApI tathA sarva zaktimAn ghoSita kara diyaa| usa samaya eka bhI rAjA aisA nahIM bacA thA jo usakI isa ghoSaNA ko cunautI detA / usakI sarvazakti eka prakAra se sthApita ho gii| vaha abhimAna meM phUlA nahIM samAtA thA / eka mahAtmA ko lagA ki isa rAjA ke vijayAbhimAna ko tor3anA caahiye| ve mahAtmA vaikriya labdhi ke dhAraka tathA choTe-bar3e rUpa banA sakate the| eka dina ve usa rAjA ke darabAra meM pahu~ca gye| rAjA ne unakA svAgata kiyA, kintu garvabharI muskAna ke sAtha / mahAtmA ko vaha vyavahAra akhara gayA, phira bhI kucha bole nahIM / ve yaha saba kucha jAnakara hI to Aye the aura eka vaidya kI taraha rAjA ke mAna roga kI cikitsA karanA cAhate the / anajAna se banakara kahane lage - rAjan, maiMne sunA hai ki tuma parama pratApI aura sarvazaktimAn ho ? rAjA ne jora kA ThahAkA lagAyA aura kahA - are mahAtmA, tumane sirpha sunA hI hai, aba dekhakara bhI anumAna nahIM lagA pA rahe ho kyA ? mahAtmA rAjA kI AMkhoM meM AMkheM DAlakara dekhate hI rahe / unakI isa harakata se rAjA asamaJjasa meM par3a gayA, bolA - isa taraha kyA dekha rahe ho, mahAtmA ? mahAtmA bole - tumane hI to kahA hai rAjA kI ora dekho aura maiM dekha rahA hU~ / rAjA dhIraja nahIM rakha sakA, pUchane lagA- aba to dekha liyA na mahAtmA aura mila gayA na Apake prazna kA uttara Apako ? mahAtmA ne 'hA~' meM sira hilAyA, lekina phira 'nA' meM bhI sira hilaayaa| aba to rAjA cauMkA ki mahAtmA Akhira kahanA kyA cAhatA hai ? pUcha baiThA - Apa kA yaha sira hilAnA mujhe samajha meM nahIM aayaa| taba gambhIra vANI meM mahAtmA bole - rAjan, maiMne sunA thA ki tuma parama pratApI aura sarvazaktimAn ho kintu Aja dekhane para viparIta anubhava ho rahA hai| rAjA garajA--Apa kahanA kyA cAhate haiM ? mahAtmA kahane lage - yahI ki na tuma parama pratApI ho aura na sarva zaktimAn ! apane Apako aisA samajhane kA tumheM mAtra daMbha hai| krodha se phuphakAra uThA rAjA - mere sAmane isa taraha bola lenA AsAna nahIM - ise siddha karo varanA yaha jhUThI jIbha kATa kara phaiMka dI jaayegii| aba mahAtmA kI ha~sane kI bArI thI, jora se aTTahAsa karake ha~sa par3e aura bole- rAjA, tuma sarvazaktimAn ho, mujhe kucha dene kI zakti bhI rakhate ho ? rAjA ne ochepana se kahA - maiM to tumheM mahAtmA samajhA thA, mAtra bhikSuka hI nikle| jo kucha mAMgoge milegA kintu jIbha jarUra kaTegI / mahAtmA phira haMsa par3e, bole- mujhe mAtra tIna paga bhUmi cAhiye / rAjA bhI haMsa par3A, kahane lagA- basa, mAMgane meM bhI kRpaNatA, maiM tIna paga bhUmi kyA tIna sau gAMva de sakatA hU~ / rAjA kA itanA thA ki mahAtmA ne virAT rUpa dhAraNa kiyA aura eka paga rAjA ke sampUrNa rAjya ke eka kinAre para to dUsarA paga rAjya ke dUsare kinAre para rakha kara pUchA- rAjA, aba batAo, tIsarA paga kahA~ rakhUM ? rAjA to bhauMcakka khar3A rahA-na bolate banatA thA aura na haMsate / lajjA se usakA sira jhuka gayA / 312
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAbhibhUta hokara rAjA mahAtmA ke caraNoM meM jhuka AyA, pazcAtApa bhare svara meM kahane lagA--mahAtman, Apane merA garva kharva kara diyA hai, merA unmAda utara gayA hai aura parama pratApI va sarva zaktimAn hone kA merA bhrama bhI miTa gayA hai| mahAtmA punaH apane rUpa meM A gaye aura sneha bharI muskAna ke sAtha bole-- rAjan, tumheM zikSA dene ke lie hI maiMne yaha saba kiyA, tuma burA na mAnanA / sadA yaha dhyAna meM rakhanA ki isa saMsAra kI sabhI bAharI zaktiyA~ kisI ko prApta ho jAya taba bhI vaha sarva zaktimAn nahIM banatA / yathArtha meM sarvazaktimAn bananA Atma-zaktiyoM kA hI rahasya hotA hai / jisakA bAharI vaibhava nahIM, Antarika vaibhava samunnata ho jAtA hai aura jo dayA kA sAgara bana jAtA hai, vahI apanI pUrNa vikasita AtmA ke sAtha parama pratApI aura sarvazaktimAn hotA hai / yaha parama avasthA bAhara kI vijaya se nahIM, bhItara kI vijaya se prApta hotI hai / Atma zakti ko udbodhana mujhe jaba apanI Atmazakti ke hI isa virAT rUpa kA paricaya hotA hai to maiM eka anUThe hI Antarika Ananda se bhara uThatA huuN| maiM vAstava meM itanA zakti sampanna hU~ aura paramAtmapada kA varaNa kara sakatA hU~, taba itanA nirAza aura hatAza kyoM huuN| AzA tabhI TUTatI hai, jaba kisI kArya ko sampanna karane kI kSamatA TUTa jAtI hai| sakSama hokara bhI maiM nirAza ho gayA - yaha merA nirA ajJAna hI hai| maiM apane hI ajJAna ke isa parde ko phAr3a denA cAhatA hU~ aura apanI soI huI AtmA ko jhakajhora kara jagA denA cAhatA huuN| yaha maiM kauna ? maiM hI merI AtmA hU~ -- donoM meM dveta nahIM hai / AtmA hI AtmA ko jagAtI hai aura AtmA hI AtmA ko udbodhana karatI hai / maiM jAgatA hU~, usakA artha hI yaha hotA hai ki merI AtmA jAgatI hai aura usa jAgRti ke phalasvarUpa maiM hI apanI Atmazakti ko udbodhana karatA hU~ / isa dRzya kI bhI kalpanA kI jA sakatI hai| samajhiye ki eka chAtra gaharI nIMda meM soyA huA hai| usane prAtaH cAra baje uThane ke lie ghar3I meM alArma de rakhA hai| cAra bajate hI ghar3I kA alArma joroM se baja uThatA hai-- kAphI dera taka bajatA rahatA hai| chAtra kI nIMda khula to jAtI hai, magara Alasyavaza uTha nahIM paataa| usa samaya mana hI mana apane ko phaTakAratA bhI hai ki turanta uThakara vaha par3hane kyoM nahIM baiThatA to dUsarI tarapha mIThI mIThI nIMda se chuTakArA le lene kI marjI nahIM hotii| kAphI dera taka bhItara hI bhItara kazamakaza calatI rahatI hai / uThakara par3hane baiThane kA mana majabUta hotA hai to Alasya ko jhaTaka kara vaha bistara se uTha khar3A hotA hai aura mana kA Alasya majabUta sAbita hotA hai to vaha phira se gaharI nIMda so jAtA hai / usa chAtra ke mana kI aisI kazamakaza ko hama roja-ba-roja mahasUsa karate haiM / yahI svayaM ko svayaM jagAne kI kazamakaza hotI hai / maiM isI rUpa meM apane jAgRta pakSa ko sudRr3ha banAkara apanI hI AtmA ko udbodhana karanA cAhatA hU~ / yaha udbodhana maiM karatA hU~ apane mana aura apanI indriyoM kA nigraha karake / mana aura indriyA~ mIThI mIThI nIMda sonA cAhatI haiM- maiM unheM sone nahIM detA / maiM apane Apako bhI durbalatA ke kSaNoM meM sAvaceta karatA hU~ aura uThakara par3hane ke lie baiTha jAnA cAhatA huuN| AtmA kI par3hAI bar3I kaThina hotI hai to bar3I sarala bhI / kaThina to isa kAraNa ki maiM mana tathA indriyoM kA nigraha karAne vAle tapa meM apane sampUrNa puruSArtha ko lagA nahIM pAtA hU~ jisase mana aura indriyA~ bArabAra chiTaka kara niyaMtraNa se bAhara calI jAtI hai, taba unako vaza meM karanA kaThina ho jAtA hai| aura sarala - 313
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaliye ki yadi kaThora tapa se maiM Atma-jetA bana jAtA hU~ to maiM sva-niyaMtrita zakti kA dhanI bana jAtA huuN| bhAva-saraNiyoM meM samunnati lAte hue Atma jetA bana jAnA bar3A sarala ho jAtA hai--janma janmAntaroM kA bhagIratha kArya kucha hI kSaNoM meM sampanna bana sakatA hai| prazna yahI hai ki AtmA ko udbodhana kitanI ucca aura utkRSTa bhAvanA ke sAtha kiyA jAtA hai ? kapila brAhmaNa kA rUpaka mujhe yAda AtA hai| apane dAridraya se parama kaTita hokara vaha bhUla se madhyarAtri meM hI ghara se nikala par3A ki rAjA ko prathama AzIrvAda dekara vaha eka svarNamudrA prApta krle| prahariyoM ne use cora samajhakara pakar3a liyA aura subaha rAjA ke sAmane prastuta kiyA / kapila ne saccI-saccI bAta batA dii| rAjA khuza ho gayA aura bolA--jo cAho so mujhase mAMga lo| yakAyaka kapila ko kucha nahIM sUjhA so socane kA samaya mAMga kara pAsa ke udyAna meM jAkara baiTha gyaa| taba kapila socane lagA ki rAjA se kyA mAMgU? eka se eka hajAra svarNa mudrA taka bar3hA, phira bhI socA ki nirvAha meM yaha rAzi bhI eka dina samApta ho jAyegI aura phira vahI dAridraya bhoganA pdd'egaa| to phira usakA pUrA rAjya hI kyoM na mAMga lUM?.... isa bindu para pahuMcate hI usakI AtmA ko eka jhaTakA lagA aura vicAra-dhArA ekadama parivartita ho gii| kapila socane lagA-mujha sA adhama aura kauna hogA, jo apane hI sahAyaka ko dara-dara kA bhikhArI banA dene kI bAta soca baiThA ? dhikkAra hai mujhe....aura usakI vaha dhikkAra itanI gaharI hotI gaI, bhAva-saraNi utkRSTa se utkRSTatara va utkRSTatama bana gaI tathA Atma zaktiyA~ sarvocca zikhara para pahu~cakara parama jAgRta ho gaI ki kapila brAhmaNa canda kSaNoM meM hI kapila kevalI (kaivalyajJAna prApta) bana gayA-janma janmAntaroM kA vikAsa paloM meM saMdha gyaa| yaha apekSika kathana hai Atmodbodhana kabhI-kabhI itanI mArmika aura itanI tatkSaNa saphalatA bhI prApta kara letA hai| ataH maiM AtmA ko udbodhita karate samaya apanI bhAva-gUr3hatA para adhika dhyAna denA cAhatA huuN| AntarikatA jitanI niSpApa aura nizchala bana jAtI hai, AtmA kA udbodhana bhI utanA hI prabhAvazAlI ho jAtA hai| aisA bhavya udbodhana bhI mahAn tapa rUpa ho jAtA hai ki bhAvodvega hI sampUrNa karma saMcaya ko vinaSTa kara detA hai| bhAva-zreNI kI atyuccatA AtmA ko niSkaluSa banAkara alpAvadhi meM hI parama pratApI evaM sarvazaktimAna ke pada para pratiSThita kara detI hai| maiM apanI AtmA ko udbodhana karatA hU~ maiM mujhako hI jagAtA hU~ aura cintanazIla banAtA hU~ ki maiM apanI AtmA ke yAne apane baMdhanoM ko kaise tor3a sakatA hU~ tathA kaise apane mukti ke mArga ko khoja sakatA hU~ ? maiM apane vartamAna Atma-svarUpa kA dRSTA banakara jaba use nihAratA hU~ to apane ko-apanI AtmA ko dhikkAratA hU~ ki kaisA merA mUla svarUpa hai parama pratApI tathA sarva zaktimAn hone kA aura vartamAna meM vaha kitanA pratApa zUnya evaM azakta banA huA hai ? maiM apane Apako bArabAra dhikkAratA hU~ apane vidrUpa para aura saMkalpita hotA hU~ ki maiM apanI AtmA ko udbodhana karUMgA, apanI apAra zakti ko samIkSaNa dhyAna meM lUMgA tathA Atma-sAkSAtkAra dvArA sAdhya kI ora tvarita pragati ke caraNa bar3hA cluuNgaa| pratApa aura zakti kI dizA __maiM apane AtmasvarUpa ke pratApa tathA usakI zakti kI sahI dizA ko pahale samajhalUM -yaha ati Avazyaka hai| maiM sakriya banUM aura merI kriyAzIlatA kI dizA hI agara galata ho to merI 314
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyAzIlatA hI galata ho jaayegii| ataH mujhe sAMsArika pratApa-prabhAva evaM bhautika zaktiyoM tathA Atmika pratApa evaM zaktiyoM ke antara ko bhalIbhAMti AMkanA hogaa| isa antara-aMkana meM yaha spaSTa ho jAnA cAhiye ki sAMsArikatA meM pravRtti nahIM, balki usase nivRtti lene para hI Atmika prabhAva kA udbhava hotA hai tathA Antarika zaktiyA~ prakaTa hotI hai| sAMsArikatA se nivRtti evaM AdhyAtmikatA meM pravRtti- isa dRSTi se yaha merA prathama caraNa honA caahiye| sAMsArikatA se nivRtti kA mujhe yaha spaSTa artha mAnanA cAhiye ki merA puruSArtha saMsAra ke sukha pAne yA unake mAdhyama se kIrti arjana karane kI dizA meM nahIM lge| merA puruSArtha sva-para kalyANa kI dizA meM lage jo Atma cintana, Atma niyaMtraNa, Atma vikAsa tathA Atmavisarjana kI zreNiyoM meM samunnata hotA huA saphalatA ko prApta karatA hai| isa taraha maiM apane puruSArtha-niyojana kI sahI dizA kA nirdhAraNa kara letA hU~ aura isa nirdhAraNa kA mUla hI Atma cintana meM samAhita hotA hai| Atma cintana hI mujhe Atma-niyaMtraNa kI dizA meM le jAtA hai| Atma-niyaMtraNa se hI maiM jAna pAtA hU~ ki jaba maiM apane mana aura apanI indriyoM ko gAr3hI sAMsArikatA se khIMca kara apane niyaMtraNa meM kara letA hU~, taba mujhe aise Ananda kA anubhava hotA hai jisakA rasAsvAdana maiM pahale nahIM kara pAyA thaa| yaha merA AtmaniyaMtraNa kramika abhyAsa ke dvArA pakkA AtmAnuzAsana bana jAtA hai| isa AtmAnuzAsana ko suvyavasthita evaM susthira ra lene ke bAda mujhe anubhUti hotI hai ki mere AtmasvarUpa meM vikAsa ke lakSaNa prakaTa ho rahe haiN| Atma vikAsa kI prakriyA meM maiM jo kucha socatA hU~, jo kucha bolatA hU~ aura jo kucha karatA hU~ vaha mere liye ati AnandadAyaka bana jAtA hai|) dRSTA rUpa meM taba maiM dekhatA hU~ ki vAstavikatA meM mujhe saMsAra ke viSaya bhogoM meM abhiruci nahIM rahI hai aura na hI sattA va sampatti kI upalabdhi meM Ananda kI anubhUti hotI hai| isake viparIta jitanA (maiM satkAryoM meM pravRtti karatA hU~ tathA jitanA maiM usa kSetra meM adhikAdhika tyAga karatA hU~, merI AntarikatA khila uThatI hai| mujhe saMsAra ke samasta prANI apane mahasUsa hote haiM aura bhAvanA prabala banatI hai ki maiM una sabako jo kucha mere pAsa hai dUM, unase lene kI icchA bhI nahIM rkhuu| aura dUM bhI vaha jo mere liye amUlya hai| una para apane hRdaya kA samasta sneha uDelUM, apanI karuNA barasAU~ aura una ke sukha meM hI apanA sukha maanuuN| isa bhAvanA zreNI meM mujhe apane bhItara adhika nirmalatA, adhika tyAgavRtti aura adhika Ananda kI anubhUti hotI hai| taba yahI samajha meM AtA hai ki maiM adhika vinamra huA hU~, adhika sahRdaya aura adhika sakriya / tabhI merI AtmA kI tejasvitA evaM zakti sampannatA prakhara banatI hai| yahI parama pratApI evaM sarva zaktimAn banane kI sahI dizA bhI lagatI hai| taba maiM samajha jAtA hU~ ki tapa se tApa utpanna hotA hai aura tApa se pratApa tathA pratApa zaktiyoM kA kendra bana jAtA hai| tapa kI karaNIyatA aura AcaraNIyatA taba mujhe sarvocca dikhAI detI hai| maiM samajha jAtA hU~ ki tapa hI AtmA ko parama pratApI tathA sarvazaktimAn banAne kA mUla kAraNabhUta karaNIya AcaraNa ho sakatA hai| kyoMki tapa ke hI vizuddha AcaraNa se Atma vikAsa paripuSTa banakara Atma-visarjana kA paramotkRSTa svarUpa grahaNa kara letA hai| Atma cintana kI rasa dhArA meM pravAhita hote hue taba maiM nizcaya kara letA hU~ ki mujhe tapa kA hI AcaraNa aMgIkAra kara lenA cAhiye aura vaha AcaraNa nirantara kaThora evaM prakhara banatA rhe| 315
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM jAnatA hU~ ki maiM tapa meM tamUMgA to merI AtmA tapegI aura mala rahita hokara nirmalatA kA varaNa karatI jAyegI karma baMdhanoM ko tor3atI huI halukarmI banatI jaayegii| maiM tapa se tapUMgA to merA zarIra tapegA jo kRza hotA jAkara bhI divya oja ko apane bhItara samAtA jaayegaa| maiM tapa se tapUMgA to mere mana tathA merI indriyoM kI samasta sakriyatA sva-para kalyANa meM niyojita ho jaayegii| tapa merI AtmA meM paramAtmA bana jAne kA sAmarthya jagA degaa| aura isa rUpa meM yaha tapa hI apanI prakharatA kI uccatama sAdhanA meM mujhe saccI anubhUti de sakegA ki maiM parama pratApI hU~, sarvazaktimAn huuN| tapa aura usakI UrjA zakti tapa kyA hotA hai ? usakI UrjA zakti kaisI hotI hai ? yaha saba maiM jAnatA hU~ vItarAga devoM kI vANI se jise suguru mujhe samajhAte haiN| kahA gayA hai ki tapa rUpa agni hai| jIvAtmA agni kA kuNDa hai| mana, vacana aura kAyA ke zubha vyApAra tapa rUpa agni ko pradIpta karane ke liye ghI DAlane kI kur3achI ke samAna aura yaha zarIra kaMDoM ke samAna hai| karma rUpa lakar3I hai aura saMyama rUpa sAdhanA zAnti-pATha rUpa hai| isa prakAra maiM RSiyoM dvArA prazaMsita cAritra rUpa bhAva homa karatA huuN| yaha homa hI tapa hai aura usakI UrjA zakti hai Atma shkti| yoM tapa kI vyAkhyA bahuta hI vyApaka hotI hai| Atma vikAsa evaM tyAga ke uccastha staroM para mana, vANI evaM karma kI tridhArA hI tapoHpUta ho jAtI hai kyoMki AtmA aura zarIra donoM hI tapa se tapakara teja se nikhara uThate haiN| tapa kA mUla mAneM to vaha hai icchAoM kA nirodha / AkAza ke samAna ye ananta icchAe~ isa saMsAra meM AtmA ko caina se nahIM rahane detii| icchAoM kA vega bar3A prabala hotA hai| isa vega ko roka lenA aura icchAoM kA nirodha kara denA atulya tapa mAnA gayA hai| yahI kAraNa hai ki kapila brAhmaNa ne icchAoM ke vega meM bhaTakate hue jaba bhAvanApUrvaka usa vega ko hI nahIM rokA balki icchAoM kA hI rUpAntaraNa kara diyA to usake usa mahAn tapa ke kAraNa kucha hI paloM meM vaha kapila kevalI ho gyaa| usane aura koI tapa nahIM kiyA, kevala icchAoM kA nirodha kiyA tathA vaha itanI saghana rIti se ki kucha hI paloM ke uccatama tapa ne use muktigAmI banA diyaa| icchAoM kA nirodha saMzodhana eka kliSTa aura viziSTa tapa hai| mUla meM Atma-viveka jitane aMzoM meM jAgRta rahatA hai, utane hI aMzoM meM tapa ke kisI prakAra kA anuSThAna karma kSaya kA kAraNa bhUta banatA hai| karmoM ke nitya prati hone vAle Agamana ko roka lene ke bAda pUrvasaMcita karmoM kA kSaya tapArAdhana se hI saMbhava hotA hai ataH yaha kahA jA sakatA hai ki tapa se tape binA AtmA ko mokSa nahIM mila sakatA hai| tapasvI apane pUrvopArjita karmoM ko usI taraha apanI AtmA se jhAr3akara alaga kara detA hai jisa taraha koI pakSI apane paMkhoM ko phar3aphar3Akara unakI dhUla ko jhaTaka detA hai| tapa se tapA huA sAdhaka apane tapa ke tIra se karmoM ke kavaca ko bheda DAlatA hai| __ maiM jAnatA hU~ ki tapa ke tApa se jo nirlipta UrjA zakti milatI hai, vahI AtmA aura deha kI pRthakatA ko spaSTa karatI hai aura preraNA detI hai ki isa deha ko tapArAdhana se kRza karate calo tAki sAMsArikatA kA mUla naSTa hotA jaay| deha damana ke tapa se hI Atma-damana kA tapa saphala hotA hai aura nirjarA kI zakti painI banatI hai| kisI bhI prakAra kA tapa karane se pahale viveka kA sadhA huA rahanA jarUrI hai| isI kAraNa maiM tapArAdhana ke pUrva apane zArIrika evaM mAnasika bala ko AMka letA hU~, kAla-vikAla ko bhI parakha letA hU~, apane Arogya ko bhI samhAla letA hU~ tathA 316
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna-suvidhA kI bhI parIkSA kara letA hU~ yaha bhI maiM jAnatA hU~ ki pratiSThA yA pUjA kI aihika kAmanA ke sAtha tapa kA zuddha ArAdhana nahIM hotA hai aura jo sAdhu bana kara kaThina tapazcaraNa karatA hai lekina aihika kAmanAoM se grasta rahatA hai to usakA vaha kaThina tapazcaraNa bhI niSphala jAtA hai| vastutaH dharma merA jalAzaya hai brahmacarya Adi tapa zAnti tIrtha haiM, AtmA kI zubha lezyA merA nirmala ghATa hai, jahA~ para Atma snAna kara maiM karma mala se mukta ho jAtA huuN| tapa kI vizeSatA to pratyakSa dikhalAI detI hai, kintu jAti (anya bAhya kAraNa) kI to koI vizeSatA najara meM nahIM aatiiN| tapa kI hI vizeSatA hotI hai ki sAdhaka antatogatvA avyAbAdha sukha kI avApti kara letA hai| maiM anubhava kara cukA hU~ ki tapa meM hI vartamAna zakti lagAne se vividha Atmika zaktiyoM kI abhivyakti hotI hai| yaha zakti isa rUpa meM lagAnI hotI hai ki maiM apane krodha kA damana karUM, mAna ko mardita banAU~, mAyA ko kRza kara dUM tathA lobha-lAbha kI lAlasA chor3a duuN| (icchA nirodha se viSaya evaM zakti prayoga se kaSAya kA anta kara dUM to merA tapa saphalatA kI sIDhiyA~ car3hane lgegaa| deha sukhAne ke sAtha merA moha-mamattva bhI sUkhegA to vividha prakAra kI granthiyA~ bhI sulajha jaayegii| moha-vijaya tapa-zastra se hI saMbhava hai| anazana Adi tapoM ke AcaraNa se mana maMgalamaya banatA hai to ' indriyoM kI zakti bhI saMyama kI ArAdhanA meM lagatI hai| tapa kI yaha vizeSatA prakaTa ho, tabhI tapa ko sArthaka mAnanA cAhiye ki indriyoM tathA deha kI kSINatA ke sAtha Atma-bala kSINa na ho| Atma bala tapArAdhana se nirantara bar3hatA rahe--vahI tapa vAstavika tapa hogaa| merI sunizcita dhAraNA hai ki yathArtha rIti se tapa kA AcaraNa mAtra karma kSaya ke lie honA cAhiye, anya kisI bhI prayojana se nhiiN| aura kisI bhI laukika prayojana se kiye jAne vAle tapa ko to vAstava meM tapa kahanA hI samucita nahIM hogaa| svarga, yaza athavA bhoga kI prApti ke prayojana se kiyA jAne vAlA kaThina tapa bhI kabhI mukti kA kAraNa nahIM bntaa| aviveka-mithyAjJAna ko sAtha rakha kara kiyA jAne vAlA tapa bAlatapa kahalAtA hai aura bAla-tapa se Atma zuddhi nahIM hotii| ataH tapa ke gUr3ha marma kA jJAna nitAnta Avazyaka hai| vaha.marma hai ki tapa karate rahane se Atma bala bar3hatA rahe, vicAra zuddhi hotI rahe tathA satkarma-niyojana sudRr3ha banatA rahe / yadi tapasyA karane se Atmazakti hI kSINa lage, duAna niyaMtrita na ho sake tathA dharma kriyA meM pravRtti karanA sukhakara pratIta na ho to vaisI tapasyA se kyA lAbha? ___ maiM tapa ke svarUpa evaM usase prApta UrjA kI sArthakatA isa pariNAma meM mAnatA hU~ ki merA tapa viSaya evaM kaSAyamaya merI vRttiyoM tathA pravRttiyoM ko upazAmita kare, pUrva saMcita karmoM kA vinAza kare tathA mere hRdaya meM apUrva zAnti kA saMcAra kre| tapa kI agni jitanI tejasvI ho, Antarika zAnti utanI hI zItala banatI jaay| maiM mAnatA hU~ ki eka tapasvI sAdhaka ko dhRtimAna, sahanazIla tathA kSamAzIla honA caahiye| deha-zuddhi se Atma zuddhi taka tapazcaraNa se jahA~ deha ke sAtoM dhAtuoM ko tapAte haiM aura unheM kRza banAte haiM, vahA~ AtmA ke AThoM karmo ko bhI naSTa karate haiN| deha tapArAdhana se jitanI kSINa hotI jAtI hai, icchAe~ utanI hI kSINa ho jAtI haiM tathA tRSNA bhI jIrNa ho jAtI hai| saca to yaha hai ki tapArAdhana kA mUla uddezya hI tRSNA ko jIrNa karanA hai, kyoM ki sAmAnyatayA manuSya kA jIvana jIrNa ho jAtA hai lekina 317
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakI tRSNA jIrNa nahIM hotii| ataH tapArAdhana kA deha para jo prabhAva par3atA hai, vaha yaha ki sAMsArika kAma bhogoM, viSaya-kaSAyoM tathA icchAoM ko pUrI karane va bhogane kA sabala sAmarthya hI isa deha meM nahIM bacatA aura AtmA para usakA jo prabhAva par3atA hai, vaha apratima hotA hai| AtmAnuzAsana aisA kaThora ho jAtA hai ki mana, indriyA~ aura deha usase raMca mAtra bhI bAhara nahIM * nikala sakatI haiM aura tapasvI AtmA sadA dharma aura zukla dhyAna meM nimagna rahatI hai| isa prakAra deha zuddhi se Atmazuddhi taka kI prakriyA tapazcaraNa se saphala banatI hai| yahA~ maiM eka tathya para aura vicAra kara lenA cAhatA hU~ aura vaha tathya hai AtmA evaM deha kA pRthakatva / adhikAMza logoM kI sAmAnya samajha yahI hotI hai ki AtmA aura deha meM koI bheda nahIM hai| jIvana hai jaba taka ye haiM aura jIvana ke sAtha hI saba kucha naSTa ho jAtA hai| yaha bhI mAnA jAtA hai ki AtmA kucha nahIM hotI, yaha deha paMca bhUta se banatI hai tathA mRtyu ke uparAnta ve hI paMca bhUta paMca bhUtoM meM mila jAte haiN| isa prakAra AtmA kI anazvaratA evaM nirantaratA tathA deha kI nazvaratA ke bindu sAmAnya samajha meM spaSTa nahIM hote haiN| yoM to cetana va jar3a kA saMyoga hI sAMsArikatA kA mUla kAraNa hai tathA donoM ke sarvathA sambandha viccheda kA nAma hI mokSa / kintu jIvanoM kI kramikatA evaM nirantaratA AtmA evaM deha kI pRthakatA para TikI huI hai| AtmA alaga aura deha alaga hai| eka jIvana kI samApti para vaha deha naSTa ho jAtI hai kintu AtmA nayA jIvana dhAraNa karake naI deha apanA letI hai| yaha saba usake karma cakra ke anusAra ghaTita hotA hai| maiM samajhatA hU~ ki AtmA aura deha ke alagAva kI bAta sAmAnya samajha meM ThIka taraha se baiTha jAya, usake liye paradezI rAjA aura kezI zramaNa ke praznottara bahuta upayogI ho sakate haiN| paradezI rAjA AtmA aura deha kI pRthakatA ko nahIM mAnatA thA aura isa vizvAsa ke kAraNa vaha ghora hiMsAmaya pApa kAryoM meM lagA rahatA thaa| eka bAra mahAna sAdhaka kezIzramaNa bAhara ke udyAna meM grAmAnugrAma vicaraNa karate hue pdhaare| rAjA kA sArathI citta apane rAjA ko dharma patha para mor3ane ko thA ataH naye ghor3oM kI cAla dikhAne ke bahAne vaha paradezI ko udyAna meM kezIzramaNa ke pAsa le calA gyaa| pravacana parSadA ko dekha kara rAjA paradezI kI jijJAsA jagI aura usane kezIzramaNa se apane prazna kiye tathA kezIzramaNa ne unake uttara diye, ve isa prakAra ke Azaya ke the : (1) rAjA-AtmA aura deha pRthak-pRthak haiM--mujhe yaha mAnyatA asatya lagatI hai| pramANa detA huuN| mere dAdA mahArAjA bhI dina rAta pApa karma meM lipta rahate the, lekina mujhe ve bahuta hI pyAra karate the| Apa ke anusAra ve naraka meM hoMge to kyA ve mujhe Akara sAvadhAna nahIM banAte ki pApa mata karo, naraka meM bhISaNa yAtanAe~ bhoganI par3atI haiN| ve nahIM Aye hai isalie merI mAnyatA satya hai| kezIzramaNa-agara tuma apanI paTarAnI sUrikAntA ke sAtha kisI anya vilAsI puruSa ko sAMsArika bhoga bhogate dekha lo to use kyA daNDa doge? ___ rAjA--maiM binA eka kSaNa kI bhI derI kiye eka hI bAra meM usake prANa le luuNgaa| kezI-agara vaha puruSa kahe ki thor3I dera Thahara jAo--maiM apane sambandhiyoM ko batA kara vApasa AtA hU~ ki durAcAra kA phala aisA hotA hai| to kyA tuma thor3I dera ke liye use chor3a doge? rAjA aise aparAdhI ko daNDita karane meM maiM tanika bhI dera nahIM ruukuNgaa| 318
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ kezI--jisa taraha tuma usa aparAdhI puruSa ko daNDa dene meM derI nahIM karoge usakI dInatA bharI prArthanA para bhI koI dhyAna nahIM doge, usI taraha naraka ke paramAdhArmika deva nArakIya jIvoM ko nirantara yAtanAe~ dete rahate haiM -kSaNa bhara bhI nahIM chodd'te| ataH tumhAre dAdA mahArAjA AnA cAhate hue bhI tumheM sAvadhAnI dilAne ke liye A nahIM sakate haiN| (2) rAjA-maiM aba dUsarA pramANa detA huuN| merI dAdI zramaNopAsikA aura dharmArAdhikA thI, dina rAta dhArmika kriyAoM meM lagI rahatI thii| vaha bhI mujhe bahuta pyAra karatI thii| Apake anusAra vaha svarga meM gaI hogI aura agara AtmA va deha pRthaka haiM to vahI mujhe svarga se sAvadhAna karane ke lie A jAtI ki pApa kArya mata karo, nahIM karane se svarga ke aise sukha milate haiN| kintu vaha bhI nahIM aaii| ataH AtmA aura deha alaga-alaga nahIM hai| kezI.-jaba tuma nahA dhokara pavitra vastra pahina kara kisI pavitra sthAna meM jA rahe ho aura taba koI TaTTI meM baiThA puruSa tumheM bulAve tathA kucha dera apane sAtha bAtacIta karane kA kahe to kyA tuma jAoge? rAjA--usase bAta karane maiM apavitra sthAna meM nahIM jaauuNgaa| kezI--isI taraha tumhArI dAdI bhI yahA~ Akara tumheM samajhAne kI icchA rakhate hue bhI manuSya loka kI durgaMdha Adi ke kAraNoM se yahA~ Ane meM asamartha hai| __ (3) rAjA--eka aura udAharaNa suniye| eka bAra eka cora ko mere sAmane peza kiyA gyaa| maiMne use jiMdA hI lohe kI kuMbhI meM DalavA diyaa| majabUta Dhakkana aura pighale sIse se kuMbhI ko pakkI baMda kara dii| mere sipAhI bhI usa kA paharA de rahe the lekina kucha dinoM bAda kuMbhI khulavAI gaI to cora marA huA pAyA gyaa| AtmA ke usase bAhara nikalane kI tanika bhI kahIM guMjAiza nahIM thI ataH AtmA aura deha eka hI haiN| kezI-yadi parvata kI caTTAna sarIkhI eka koTharI ho--usake daravAje vagairA pakke baMda hoM tathA cAroM ora se lipI huI ho| havA taka ke ghusane kA koI cheda nahIM ho| usa koTharI meM koI jora-jora se bherI bajAe~ to usakA zabda bAhara niklegaa| yA nahIM? rAjA-avazya niklegaa| kezI-usI taraha AtmA bhI kuMbhI ke bAhara nikala sakatI hai kyoMki vaha to zabda tathA vAyu se bhI adhika sUkSma hotI hai| (4) rAjA-AtmA aura deha ko abhinna siddha karane ke lie eka aura pramANa detA huuN| eka cora ko mArakara maiMne lohe kI kuMbhI meM DalavA kara use pakkI baMda kara dI tathA sipAhiyoM kA paharA bhI lagA diyaa| lekina kucha dina bAda use khulavAI gaI to vaha kIr3oM se bharI huI thii| ye kIr3e bAhara se kaise ghusa gaye? ve to usI deha ke aMza the| ve jIva bAhara se nahIM Aye? kezI--tumane Aga meM tapA huA lohe kA golA dekhA hogA -Aga usake pratyeka aMza meM praveza kara jAtI hai| gole meM kahIM cheda nahIM hotA phira vaha Aga bhItara kaise ghusa jAtI hai ? usI taraha AtmA agni se bhI sUkSma hotI hai| 316
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) rAjA-dhanurvidyA jAnane vAlA taruNa puruSa eka sAtha pAMca bANa phaiMka sakatA hai, lekina usakI aisI hoziyArI usake bacapana meM nahIM hotii| zarIra vRddhi ke sAtha hI hoziyArI AtI hai jisase sApha hai ki AtmA aura deha eka hote haiN| kezI.-vaha taruNa puruSa nayA dhanaSa aura naI DorI lekara hI pAMca bANa eka sAtha baiMka sakatA hai--purAne dhanuSa va purAnI DorI se nhiiN| yaha upakaraNa kA prabhAva hai| vaise hI bacapana meM . dhanaSa kI zikSA rUpa upakaraNa kA abhAva hone se eka bAlaka vaisA nahIM kara sakatA hai| yaha upakaraNa ke abhAva kA prabhAva hai| rAjA--eka taruNa puruSa lohe, sIse yA jaste ke bar3e bhAra ko uThA sakatA hai, lekina vahI bUr3hA ho jAne para bhAra uThAnA to dUra-khuda bhI lakar3I ke sahAre calane lagatA hai| yadi AtmA aura deha pRthaka hote to vaha bur3hApe meM bhI bhAra uThAne meM samartha rhtaa| kezI.--itane bar3e bhAra (kAvar3a) ko taruNa puruSa hI uThA sakatA hai lekina usake pAsa bhI bAMsa phaTA va kapar3A galA huA ho to kyA vaha usa kAvar3a ko uThA sakegA? usI prakAra zArIrika sAdhana kI durbalatA se vRddha puruSa vaha bhAra nahIM uThA pAtA hai| isameM AtmA va deha ke eka hone kA koI prazna nahIM hai| (6) rAjA-maiMne eka cora ko jiMdA hAlata meM tolA aura mArane ke bAda phira tolA, lekina vajana meM koI pharka nahIM aayaa| agara AtmA nAma kI koI vastu hotI aura vaha nikalatI to usake vajana kI to kamI honI cAhiye thii| kezI.-camar3e kI mazaka meM havA bhara kara tolo aura phira havA nikAla kara tolo kyA vajana meM pharka par3egA? rAjA nhiiN| kezI.-AtmA to havA se bhI sUkSma hotI hai kyoMki havA guru-laghu hai lekina AtmA aguru-laghu hai| ataH yaha pramANa bhI vyartha hai| rAjA-AtmA hai yA nahIM yaha dekhane ke liye maiMne eka cora ko cAroM ora se jAMcA-par3atAlA, kahIM AtmA nahIM dikhii| usake choTe-choTe Tukar3e karavA diye taba bhI kahIM AtmA nahIM dikhii| isaliye AtmA nAma kI koI vastu nahIM hai| kezI.-tuma to usa lakar3ahAre ke samAna mUrkha ho jo lakar3I ke Tukar3e-Tukar3e karake usameM Aga khojA karatA hai aura Aga na milane para nirAza ho jAtA hai| AtmA deha ke kisI khAsa avayava meM nahIM rahatI balki sampUrNa deha meM vyApta hotI hai| deha kI pratyeka kriyA usI ke kAraNa hotI hai| ataH AtmA aura deha kI pRthakatA svayaMsiddha hai| ___ isa prakAra uparokta praznottara sarala evaM subodha zailI meM AtmA tathA deha kI pRthakatA ko samajhA dete haiM jo sAmAnya samajha meM bhI bhalIbhAMti baiTha sakatA hai| ___ maiM mAnatA hU~ ki AtmA evaM deha kI pRthakatA kA yaha biMdu tapArAdhana kI AdhAra bhitti hai, kyoMki mukhya rUpa se tapa ke do prakAra kahe gaye haiM--bAhya evaM Abhyantara | bAhya tapa ke cha: bheda haiM tathA Abhyantara tapa ke bhI chaH bheda hai, jo kula milAkara bAraha bheda hote haiN| bAhya tapa kA abhiprAya 320
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ki deha zuddhi ho aura Abhyantara tapa kA uddezya Atmazuddhi hai| donoM sthAnoM meM zuddhi kA artha hai ki sAMsArika viSaya-kaSAyoM kA maila sApha ho jAya / deha kA yaha maila taba taka sApha nahIM hotA jaba taka ki zArIrika zakti una bhogoM ko bhogane meM lagI rahatI hai, ataH unase virata hone ke lie bAhya tapa kA sevana kiyA jAtA hai tAki azubhatA meM lagane vAlI deha kI tathA usake mAdhyama se indriyoM kI zakti kSINa ho jAya / deha zuddhi ke sAtha-sAtha Atma zuddhi kA kArya bhI calatA rahanA caahiye| Abhyantara tapoM kA AcaraNa bhItarI vicAroM kA maila sApha karatA hai| vRttiyoM kI zuddhi ke sAtha pravRttiyoM kI zuddhi evaM pravRttiyoM kI zuddhi se vRttiyoM kI zuddhi kA krama tapAcaraNa se kramazaH calatA rahanA caahiye| isa zuddhi krama meM AtmA evaM deha kI pRthakatA kA bindu isa kAraNa se mahattvapUrNa hai ki sAmAnya rUpa se manuSya kA apanI deha para atyadhika mamattva hotA hai| yahA~ taka ki vaha kaI bAra deha ko hI 'svayaM' mAnakara calane lagatA hai tathA deha ke sukha ke lie sabhI prakAra ke kArya-akArya karane para utArU ho jAtA hai| ataH isa bindu kI spaSTatA ke bAda usakI yaha dhAraNA bana jAnI cAhiye ki deha vaha 'svayaM' nahIM hai, vaha 'svayaM' to AtmA hai| isa kAraNa deha usase pRthaka hai| aura isI kAraNa deha kA poSaNa AtmA kA poSaNa nahIM hai, balki sthiti isake ekadama viparIta hai| deha kA poSaNa kama kiyA jAyegA--usa para se apane mamattva ko ghaTAyA jAyegA, tabhI vAstavika rUpa se AtmA kA poSaNa prAraMbha hogaa| deha moha jitane aMzoM meM miTegA, unhIM aMzoM meM Atma svarUpa kI vizeSa rUpa se anubhUti hogii| yahI AtmAnubhUti tathA usakI paripuSTatA tapArAdhana kA pradhAna lakSya jaba maiM bhalI bhAMti yaha samajha lUMgA ki maiM deha nahIM hU~, apitu AtmA hU~ tathA deha eka rUpa se AtmA ke lie baMdhana hai jo kAmaNi deha ke rUpa meM AtmA ko bAMdhe rakhatI hai tathA isI ke phalasvarUpa AtmA bAra-bAra bhinna-bhinna dehoM ke cole meM baMdhatI hai, tabhI merA deha-moha ghaTa aura miTa skegaa| bAhya prakAra ke tapa isI deha moha ko kSINatara karate rahane ke anuSThAna hai| deha moha kI kSINatA ke bAda hI AtmasvarUpa kI anubhUti prabala banatI hai, jo Abhyantara prakAra ke tapAcaraNa se prabalatara hotI huI calI jAtI hai| maiM yaha bhI mAnatA hU~ ki isa rUpa meM samagra tapazcaraNa kI kaThoratA jyoM-jyoM bar3hatI jAtI hai, tyoM-tyoM kArmaNa zarIra TUTatA jAtA haiM yAne ki karmakSaya kA krama cala jAtA hai| tapazcaraNa sampUrNa karma kSaya kA AdhAra zAstra hai| maiMne nava tattvoM ke svarUpa-vizleSaNa se jAnA hai ki baMdha tattva jahA~ Azrava tattva ke dvAra se karmoM kA Agamana aura baMdha karAtA hai, vahA~ saMvara tattva kI ArAdhanA bAhara se Ane aura baMdhane vAle karmoM ko roka detI hai| taba samasyA raha jAtI hai pUrva saMcita karmoM ko naSTa karake AtmA ko sampUrNa svarUpa se nirmala banA lene kii| yaha nirjarA tattva hotA hai jisakI sAdhanA se pUrvopArjita karma naSTa kiye jAte haiN| yaha nirjarA kI sAdhanA hI tapArAdhanA hai| isa rUpa meM tapa ke bAhya chaH evaM Abhyantara chaH kula bAraha prakAra kramazaH nimnAnusAra hote (1) anazana (2) UnodarI (3) bhikSAcaryA (4) rasa parityAga (5) kAyAkleza (6) pratisaMlInatA (7) prAyazcita (8) vinaya (6) vaiyAvRtya (10) svAdhyAya (11) dhyAna tathA (12) vyutsrg| 321
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapoM kA yaha krama eka dUsare se uccataratA kA ApekSika krama hai -bAhya bheda meM bhI aura Abhyantara bheda meM bhii| anazana sampUrNa AhAra tyAga hotA hai aura UnodarI meM alpa yA mita AhAra liyA jAtA hai taba bhI UnodarI tapa anazana kI tulanA meM uccatara mAnA jAtA hai kyoMki kucha na khAne kI apekSA bhUkha se kama khAne kI kaThoratA adhika hotI hai| isI prakAra uccataratA kA krama Age se Age hotA hai| bhUkha se kama khAne kI apekSA mAna mor3akara bhikSA mAMga kara lAnA aura khAnA adhika kaThina hotA hai jabaki usase bhI adhika kaThina sAre rasa chor3akara zuSka (sUkhA) khAnA khaanaa| isI prakAra Abhyantara tapa-krama meM bhI prAyazcita sabase kama kaThora mAnA gayA hai jo apane akRtya ke prati kheda kA anubhava karAtA hai| usase uccatara hotA hai vinaya-apanI sampUrNa vRttiyoM meM se abhimAna ko nikAla pheMkanA aura namratA kI pratimUrti bana jaanaa| isake bAda kramazaH vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna ke tapa Ate haiM sarvocca tapa hai vyutsarga, jisakA artha hotA hai sAMsArikatA ke sampUrNa moha kA sarvathA tyAga / isameM zarIra taka kA tyAga sammilita hotA hai| maiM tapazcaraNa ke isa krama ko anUThA mAnatA hU~ kyoMki kaI mAnyatAoM kA tapa to taka hI simaTa kara raha jAtA hai jabaki vItarAga devoM ne anazana ko mAtra prAthamika tapa mAnA hai aura vaha bhI bAhya-zarIra se sambandhita / bAhya evaM Abhyantara prakAroM meM yahI antara hai ki bAhya tapa deha zuddhi se prAraMbha hote haiM tathA Atma zuddhi kA dharAtala taiyAra karate haiM tathA Abhyantara tapa Atma zuddhi se prAraMbha hokara usakI parama zuddhi taka pahu~cate haiM tathA unakA prabhAva zarIra meM teja evaM oja ke rUpa meM prakaTa hotA hai| maiM sAdhanA ke isa zreSTha aMga-tapazcaraNa para jitanA adhika cintana karatA hU~, utanI hI gUr3hatA mere mana meM gaharAtI jAtI hai jaise ki usa gUr3hatA kA kahIM ora-chora hI na ho| isa kAraNa maiM jarUrI samajhatA hU~ ki tapa ke eka-eka prakAra para vistRta rUpa se socUM tathA unake Atmaprerita AcaraNa meM niSThA kA saMcaya kruuN| yaha vistRta vizleSaNa mere vicAra ko spaSTatA degA to mere AcAra ko bhI paripuSTa banAyagA, tAki maiM apanI Atma vikAsa kI isa mahAyAtrA meM tvarita gati se Age bar3ha skuu| AhAra-tyAga rUpa anazana maiM mAnatA hU~ ki zarIra aura AtmA ko tapAnA hI tapa hai| jaise agni meM tapA huA sonA pUrNa nirmala hokara zuddha hotA hai, usI prakAra tapa rUpI agni meM tapI huI deha aura AtmA mala se rahita hokara zuddha-svarUpa ho jAtI hai| tapazcaraNa ke isa krama meM pahalA hai anazana tp| AhAra kA tyAga karanA anazana tapa hai| isake do bheda kahe gaye haiM--(1) itvara-eka dina ke upavAsa se lekara chaH mAsa taka kA anazana tapa itvara anazana hai| (2) yAvatkathita bhakta parijJA, iMgita maraNa aura pAdopagamana maraNa rUpa anazana yAvatkathita anazana hai| ise maraNa-kAla anazana kaha sakate haiN| itvarika anazana meM bhojana kI AkAMkSA rahatI hai, isaliye ise sAkAMkSa anazana bhI kahate haiM, jabaki maraNa kAla anazana (saMthArA) jIvana paryanta ke liye hotA hai| usameM bhojana kI kataI AkAMkSA nahIM rahatI, isa kAraNa vaha niHkAMkSa anazana bhI kahalAtA hai| itvarika anazana chaH prakAra kA kahA gayA hai :-(1) zreNI tapa-zreNI kA artha hotA hai krama yA pNkti| upavAsa, belA, telA Adi krama se kiyA jAne vAlA tapa zreNI tapa hai jo kramika rUpa se 322
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ upavAsa se lekara chaH mAsa taka kA hotA hai / (2) pratara tapa -- zreNI ko zreNI se guNA karanA pratara hai / pratara yukta tapa pratara tapa kahalAtA hai / jaise, upavAsa, belA, telA aura caulA ina cAra padoM kI zreNI hotI hai| zreNI ko zreNI se guNA karane para solaha pada hote haiM / pratara kA AyAma vistAra (lambAI caur3AI) meM barAbara hotA hai / pratara kI sthApanA kI vidhi isa prakAra hai - prathama paMkti meM eka do tIna cAra rakhanA / dUsarI paMkti do se AraMbha karanA aura tIsarI va cauthI kramazaH tIna va cAra se AraMbha karanA / isa prakAra rakhane meM pahalI paMkti pUrI hogI aura zeSa adhUrI rhegii| jinheM yathAyogya Age kI saMkhyA aura phira kramazaH bacI huI saMkhyA rakha kara pUrI karanA cAhiye / sthApanA yaha hai-- 1, 2, 3, 4, (2) 2, 3, 4, 1 (3) 3, 4, 1, 2 tathA (4) 4, 1, 2, 3 / (3) ghana tapa - pratara ko zreNI se guNA karanA ghana hai| yahA~ solaha ko cAra se guNA karane para AI huI causaTha kI saMkhyA ghana hai| ghana se yukta tapa ghana tapa kahalAtA hai / ( 4 ) varga tapa - ghana ko ghana se guNA karanA varga hai| yahA~ causaTha ko causaTha se guNA karane para AI huI 4066 kI saMkhyA varga hai / varga se yukta tapa varga tapa kahalAtA hai / (5) varga-varga tapa-varga ko varga se guNA karanA varga varga hai / yahA~ 4066 ko 4066 se guNA karane para AI huI 16777216 kI saMkhyA varga varga hai / varga-varga se yukta tapa karanA varga- varga tapa kahalAtA hai| (6) prakIrNa tapa-zreNI Adi kI racanA na kara yathAzakti phuTakara (chuTaka) tapa karanA prakIrNa tapa hai| navakArasI se lekara yavamadhya, vajramadhya, candrapratimAdi sabhI prakIrNa tapa haiM / eka anya apekSA se anazana tapa ke bIsa bheda bhI batAye gaye haiM / itvarika ke 14 bheda - (1) caturtha bhakta (2) SaSTha bhakta (3) aSTama bhakta (4) dazama bhakta (5) dvAdaza bhakta (6) caturdaza bhakta (7) SoDzabhakta (8) ardhamAsika (6) mAsika (10) dvaimAsika (11) traimAsika ( 12 ) cAturmAsika (13) paMca mAsika tathA (14) SANmAsika evaM yAvatkathika ke 6 bheda - (1) pAdopagamana ( 2 ) bhakta pratyAkhyAna (3) iMgita maraNa tathA inake nihArI aura anihArI ke bheda se chaH bheda ho jAte haiN| yAvatkathika anazana tapa (saMthArA) ke antargata AhAra kA tyAga karake apane zarIra ke kisI aMga ko kiMcinmAtra bhI na hilAte hue nizcala rUpa se saMthArA karanA pAdopagamana kahalAtA hai / pAdopagamana ke do bheda haiM- ( 1 ) vyAghAtima - siMha, vyAghra tathA dAvAnala (vana kI Aga) Adi kA upadrava hone para jo saMthArA ( anazana) kiyA jAtA hai vaha vyAghAtima pAdopagamana saMthArA kahalAtA hai / (2) nirvyAghAtima- jo kisI bhI upadrava ke binA svecchA se saMthArA kiyA jAtA hai, vaha nirvyAghAtima pAdopagamana saMthArA kahalAtA hai| dUsare, bhakta-pratyAkhyAna yAvatkathika anazana tapa kA artha hotA hai cAra athavA tIna prakAra ke AhAra kA tyAga kara lenA / aura isI avasthA meM bhakta-parijJA maraNa yAvatkathika anazana tapa bhI hotA hai| isake tIsare bheda iMgita maraNa ke anusAra dUsare sAdhuoM se sevA suzrUSA na karavAte hue niyamita pradeza kI sImA meM rahakara saMthArA karanA hotA hai| ye tInoM bheda nihArI aura anihArI rUpa hote haiM / nihArI saMthArA grAmanagara ke andara kiyA jAtA hai tathA anihArI saMthArA grAma-nagara se bAhara kiyA jAtA hai| jisa muni kA maraNa grAma-nagara : meM huA ho aura usa ke mRta zarIra ko grAma-nagara se bAhara le jAnA par3e to vaha nihArI maraNa kahalAtA hai / grAmanagara ke bAhara kisI parvata kI guphA Adi meM jo maraNa ho vaha anihArI maraNa kahalAtA hai| 323
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAvatkathika anazana ke kAma ceSTA kI apekSA se do bheda haiM--(1) savicAra-kAyA kI kriyAsahita avasthA tathA (2) avicaar-nisskriy| dUsarI apekSA se do bheda isa prakAra haiM-(1) saparikarma-saMthAre kI avasthA meM dUsare muniyoM se sevA lenA tathA (2) aparikarma -sevA kI apekSA nahIM rkhnaa| ____ maiM sabase pahale krama para rakhe gaye isa anazana tapa ke svarUpa para hI jaba cintana karatA hU~ to anubhava karatA hU~ ki kitanA utkRSTa evaM kaSTa sAdhya svarUpa hai isakA ? sAmAnya jana ko eka upavAsa bhI kaThina lagatA hai jabaki upavAsoM kI zreNiyoM, prataroM Adi kI guNAtmaka ArAdhanA ke liye to prakhara Atma-bala kI AvazyakatA hotI hai| yoM bhUkhA rahanA bhI AsAna nahIM hotA hai isI kAraNa nIti meM kahA gayA hai ki bubhukSita (bhUkhA) puruSa kyA kyA pApa nahIM kara DAlatA hai| aisI dazA meM icchApUrvaka bhUkhA rahanA aura indriyadamana karanA vastutaH Ter3hI khIra hai| yaha vicAra uTha sakatA hai ki jaba pahale tapa kA hI yaha kAThinya hai to Age ke tapoM kI ArAdhanA kitanI kaThina hogI, kintu kaThinatA aura saralatA kI samajha manodazA ke anurUpa hotI hai| maiM mAnatA hU~ ki yadi irAdA majabUta ho to dUsaroM ko kaThina samajha meM Ane vAlA kAma bhI majabUta irAde vAle ko AsAna lagatA hai| isake viruddha agara irAdA Dhilamila rahatA hai to hakIkata meM AsAna kAma bhI usa ke lie kaThina bana jAtA hai| phira tapazcaraNa to vastutaH hI kaThina hotA hai| jIvitAvasthA meM anazana tathA raNakAla meM bhI anazana yAne saMthArA-taba kahIM pahale tapa kI saphala ArAdhanA bana par3atI hai| ____ maiM socatA hU~ ki jo sAdhaka apane jIvana meM tathA maraNa meM anazana vrata kI hI saphala sAdhanA kara letA hai, vaha apanI AtmA ko tapA DAlatA hai aura apane maraNa ko paMDita maraNa banA letA hai| alpatA bodhaka tapasyA alpatA bodhaka tapasyA UnodarI hotI hai ki jisakA jitanA AhAra hai usase kama AhAra karanA arthAt bhUkha se kama khaanaa| bhUkha se kama khAne kI kaThinAI apanI hI taraha kI hotI hai| maiM socatA hU~ ki yadi maiM upavAsa kA pratyAkhyAna kara laM to mana meM zAnti A jAtI hai ki Aja majhe bhojana karanA hI nahIM hai bhojana kI lolapatA satAtI nhiiN| kinta khAnA khAne baiThaM bhI aura khAUM bhI lekina bhakha se tapti na laM- tapti ke pahale hI khAnA banda kara daM yaha sthiti hakIkata meM upavAsa kI apekSA kaThinatara hotI hai| khAnA khAnA zurU kara dene para vibhinna vyaMjanoM kA svAda anubhava meM AtA hai to khAne se sambandhita lolupatA bhI uttejita ho jAtI hai, vaisI avasthA meM tRpti ke chora taka pahuMcane se pahale hI apane ko roka lenA adhika nirodha zakti kI apekSA rakhatA hai| maiM samajhatA hUM ki UnodarI tapa kI vAstavika ArAdhanA se hI isa satya kA sahI anubhava ho sakatA hai| UnodarI kI tapasyA AhAra ke sambandha meM hI alpatA bodhaka nahIM hai apitu upakaraNoM ke sambandha meM bhI alpatA bodhaka hai| AhAra ke samAna hI Avazyaka upakaraNoM se kama upakaraNa rakhanA bhI UnodarI tapa hai| AhAra tathA upakaraNoM meM AvazyakatA se bhI kamI karanA isa UnodarI tapa kA dravya rUpa hai to isakA bhAva rUpa yaha hogA ki krodha Adi kaSAyoM ko maMda evaM alpa kiyA jaay| isa rUpa meM UnodarI tapa ke prAthamika dRSTi se do bheda hue (1) dravya UnodarI evaM (2) bhAva UnodarI / dravya UnodarI ke do bheda batAye gaye haiM--(1) upakaraNa dravya UnodarI tathA (2) bhakta 324
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAna dravya uunodrii| pahale bheda upakaraNa dravya UnodarI ke tIna bheda-(1) pAtra (2) vastra aura (3) jIrNa updhi| dUsare bheda bhakta pAna dravya UnodarI ke pAMca bheda-(1) alpAhAra UnodarI-eka se ATha kavala (kave) pramANa AhAra karanA / (2) upArdha UnodarI - nau se bAraha kavala pramANa AhAra krnaa| (3) ardha UnodarI teraha se solaha kavala pramANa AhAra krnaa| (4) poNa UnodarIsattaraha se caubIsa kavala pramANa yAne pona pAMti kA AhAra karanA / evaM (5) kiMcit UnodarIpaccIsa se ikatIsa kavala pramANa AhAra karanA, kyoMki pUre battIsa kavala pramANa AhAra karanA pramANopeta AhAra kahalAtA hai| bhAva UnodarI ke sAmAnyataH chaH bheda kiye jAte haiM--(1) alpa krodha arthAt krodha kA nigraha karate cale jAne kI prkriyaa| (2) alpa mAna-sAmAnya rUpa se anubhava meM Ane vAlI mAna vRtti ko kama krnaa| (3) alpa mAyA- apane mAyAcAra ko ghttaanaa| (4) alpa lobha-tapa kA vicAra rakhate hue apanI lobha vRtti meM kamI karanA / (5) alpa zabda -vANI nigraha kA dhyAna rkhnaa| tathA (6) alpa jhajjha (kalaha) rAga dveSa kI vRttiyoM tathA kalahakArI pravRttiyoM meM kamI laanaa| ___ UnodarI tapa kI mahattA ko maiM samajhU tathA isakI ArAdhanA kA vrata luuN| bhojana aura upakaraNoM kA parimANa maiM kramazaH ghaTAtA calUMgA to usakA nizcita rUpa se yaha prabhAva hogA ki maiM bAharI sukha suvidhAoM ke sambandha meM apane citta kI liptatA ko kama kara sakU~gA, kyoMki AhAra kA parimANa ghaTatA rahegA to deha-moha ghaTegA aura khAne ke liye jIne kI nahIM, balki jIne ke liye khAne kI zuddha pravRtti kA vikAsa ho skegaa| sAdhu avasthA meM bhI kaI bAra deha moha miTatA nahIM hai to usakI sukha suvidhAoM kA khayAla A jAtA hai jisake nirAkaraNa ke liye AhAra ke sAtha upakaraNoM kI alpatA kA bodha bhI isa UnodarI tapa ke mAdhyama se hotA hai| ( merA vicAra hai ki jaba sAdhu ke liye zAstra sammata AhAra (battIsa kavala) meM bhI kamI kI jAtI hai aura isI prakAra bhaMDa, vastra, pAtra evaM upakaraNoM meM bhI mAnya parimANa se bhI alpatA grahaNa hotI hai, taba nizcaya hI usa sAdagI kA asara mana ke bhAvoM para zubha rUpa meM par3atA haiN| bhAva UnodarI ke rUpa meM usake krodha, mAna, mAyA tathA lobha kI vRttiyoM meM kamI AtI hai, vaha mitabhASI ho jAtA hai tathA krodha ke vazIbhUta hokara vacana nahIM nikAlatA hai evaM Ate hue krodha ko zAnta kara detA hai| isa prakAra yaha UnodarI tapa apane AcaraNa meM pahale tapa anazana kI apekSa hotA hai| maiM bhAvanA bhAtA hUM ki isa tapa kI merI ArAdhanA saphala bane tAki maiM deha-moha se dUra haTakara Atma svarUpa meM adhika ramaNa kara sakU evaM apane kaSAya bhAvoM ko mandatara banA skuuN| mere karma kSaya kI dizA meM maiM isa dUsare sopAna para dRr3ha saMkalpa ke sAtha ArUr3ha ho sakU aura tIsare sopAna para pahuMcane kI zakti arjita kara sakU--aisI merI bhAvanA hai| bhikSA caryA vRtti-saMkoca vividha abhigraha (praNa) lekara bhikSA kA saMkoca karate hue vicaranA bhikSA caryA tapa kahalAtA hai| abhigraha pUrvaka bhikSA karane se vRtti kA saMkoca hotA hai| isaliye ise vRtti-saMkSepa bhI kahate haiN| ___ maiM saMsAra meM isa sAmAnya tathya kA anubhava karatA hUM ki manuSya ke mana meM ahaMkAra bar3I gaharI jar3eM jamAkara TikA huA hotA hai| isI kAraNa koI kisI kA ahasAna lene se jhijhakatA hai| 325
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya rUpa se manuSya socatA hai ki vaha kisI se kyoM kucha mAMga kara nIcA bane ? choTe se choTe AdamI meM bhI dabA - chipA ho, lekina aisA ahaM jarUra hotA hai| isa ahaMkAra ko tor3anA tathA apane Apako yAcaka ke rUpa meM prastuta karanA bar3A kaThina hotA hai| vaise bhikSA ke anubhava bhI sAmAnya nahIM hote haiM-- kahIM ghI ghaNA to kahIM ochA caNA / yaha to ThIka, lekina dAtA ke vyavahAra meM bhI bar3I vicitratA dRSTi meM AtI hai| dAtA sadvyavahArI bhI ho sakatA hai aura asad vyavahArI bhI / asadvyavahArI dAtA kI avahelanA evaM avamAnanA zAntipUrvaka saha lenA sarala nahIM hotA hai| isa rUpa meM bhikSA caryA kA tapa tapane vAle kI Antarika vRttiyoM kI kar3I parIkSA letA hai| maiM cintana karatA hUM ki bhikSA caryA tapa ko vRtti saMkSepa kyoM kahA hai ? vRtti kA artha hai - nirvAha ke sAdhana rUpa bhojana upakaraNa Adi / jaba sarva virati dharma kA pAlaka sAdhu bhikSA vRtti ko apanAtA hai taba nizcaya hI vaha ahaMkAra jayI banatA hai / ahaMkAra ko jItane ke sAtha hI yaha vicAra AnA svAbhAvika hai ki jaba bhikSA mAMga kara apanA nirvAha calAnA hai to pahalI bAta yaha ki use bahuta hI Avazyaka padArthoM para nirbhara rahanA caahiye| dUsare, usa ati AvazyakatA meM bhI alpatA kI jAtI rahe to vaha zreSTha hai| isa prakAra bhikSA caryA kI bhAvapUrNa ArAdhanA meM vRtti saMkSepa eka anivArya niSpatti banatI hai| yaha vRtti saMkSepa hI vRtti saMkoca hotA hai / bhikSA caryA ke tapa meM bhI zuddhatA kI dRSTi se kar3I kasauTiyAM rakhI gaI haiN| eka nirgratha sAdhu ko nimna nau koTiyoM se vizuddha AhAra hI grahaNa karanA hotA hai-- (1) sAdhu AhAra ke liye svayaM jIvoM kI hiMsA na kare / cAhiye / (2) isa hetu dUsaroM ke dvArA bhI hiMsA nahIM karAve / (3) isa hetu hiMsA karate hue kA anumodana bhI nahIM kare arthAt use bhalA na samajhe / (4) AhAra Adi svayaM nahIM pakAve / (5) dUsare se na pakavAve / (6) pakAte hue kA anumodana na kare / (7) AhAra Adi svayaM nahIM kharIde / (8) dUsare ko kharIdane ke liye na kahe / tathA (6) kharIdate hue kisI vyakti kA anumodana nahIM kare / 2 ye nau koTiyAM mana, vacana evaM kAyA rUpa tInoM prakAra ke yogoM se sambandhita mAnI jAnI bhikSAcaryA tapa ke tIsa bheda kahe gaye haiM- (1) dravya - dravya vizeSa kA abhigraha lekara bhikSA caryA karanA / (2) kSetra - svagrAma aura paragrAma se bhikSA lene kA abhigraha karanA / (3) kAlaprAtaH kAla yA madhyAnha meM bhikSAcaryA karanA / ( 4 ) bhAva - gAnA, haMsanA, Adi kriyAoM meM pravRtta puruSoM se bhikSA lene kA abhigraha karanA / (5) utkSipta caraka - apane prayojanoM ke liye gRhasthI ke dvArA bhojana ke pAtra se bAhara nikAle hue AhAra kI gavaiSaNA karanA / (6) nikSipta caraka - bhojana ke pAtra se udghRta aura anuddhRta donoM prakAra ke AhAra kI gavaiSaNA karanA / (7) utkSipta - nikSipta 326
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ caraka-pahale bhojana pAtra meM DAle hue aura phira apane liye bAhara nikAle hue AhAra Adi kI gavaiSaNA karanA / (8) nikSipta-utkSipta caraka-dAtA ne pAka bhAjana se annAdika ko nikAla kara dUsare pAtra meM rakha diyA ho, usI ko hAtha meM uThAyA ho usase dene kI gavaiSaNA krnaa| (6) vartyamAna caraka - gRhasthI ke liye thAlI meM parose hue AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (10) sAhartyamAna caraka (sAharijamANa carie) kUrA (eka prakAra kA dhAna) Adi jo ThaMDA karane ke liye thAlI Adi meM DAla kara vApasa bhojana pAtra meM DAla diyA gayA ho -aise AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (11) upanIta caraka (uvaNIya carie) dUsare sAdhu dvArA anya sAdhu ke liye lAye gaye AhAra kI gavaiSaNA karanA / (12) apanIta caraka (avaNIya carie)--pakAne ke pAtra meM se nikAla kara dUsarI jagaha rakhe hue padArtha kI gavaiSaNA krnaa| (13) upanItApanIta caraka (uvaNIAvaNIya carie) uparokta donoM prakAra ke AhAra kI gavaiSaNA karanA athavA dAtA dvArA usa padArtha ke guNa aura avaguNa suna kara phira grahaNa karanA arthAt eka hI padArtha kI eka guNa se to prazaMsA aura dUsare guNa kI apekSA dUSaNa sunakara phira lenaa| jaise yaha jala ThaMDA to hai lekina khArA hai Adi (14) apanItopanIta caraka (avaNIyovaNIa carie) mukhya rUpa se avaguNa aura sAmAnya rUpa se guNa ko sunakara usa padArtha ko lenaa| jaise yaha jala khArA hai lekina ThaMDA hai aadi| (15) saMsRSTa caraka (saMsaThTha carae)--usI padArtha se kharar3e (liye) hue hAtha se diye jAne vAle AhAra kI gavaiSaNA karanA / (16) asaMsRSTa caraka (asaMsaThacarae) binA kharar3e hue hAtha se diye jAne vAle AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (17) tajjAta saMsRSTha caraka (tajjAya saMsaThThacarae) bhikSA meM diye jAne vAle padArtha ke samAna (avirodhI) padArtha se kharar3e hue hAtha se diye jAne vAle AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (18) ajJAta cara carae)-apanA paricaya diye binA AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (16) mauna caraka (moNacarae)--mauna dhAraNa karake AhAra Adi kI gavaiSaNA krnaa| (20) dRSTa lAbhika (diThThalAbhie)dRSTigocara hone vAle AhAra kI hI gavaiSaNA karanA athavA sabase pahale dRSTigocara hone vAle dAtA se hI bhikSA lenaa| (21) adRSTalAbhika (adiThThalAbhie)-adRSTa arthAt parde Adi ke bhItara rahe hue AhAra kI gavaiSaNA karanA athavA pahale dekhe hue dAtA se AhAra Adi lenA / (22) pRSThalAbhika (puThThalAbhie) he muni, tumheM kisa cIja kI jarUrata hai ?--aisA pUchane vAle dAtA se AhAra Adi kI gavaiSaNA krnaa| (23) apRSThalAbhika (apuThulAbhie)--kisI prakAra kA prazna na pUchane vAle dAtA se hI AhAra Adi kI gavaiSaNA krnaa| (24) bhikSA lAbhika (bhikkhalAbhie) rUkhe sUkhe tuccha AhAra kI gavaiSaNA karanA / (25) abhikSA lAbhika (abhikkhalAbhie)--sAmAnya AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (26) annaglAyaka (aeNa gilAyae)-anna ke binA glAni pAnA arthAt abhigraha vizeSa ke kAraNa prAtaHkAla hI AhAra kI gavaiSaNA karanA / (27) aupanihitaka (ovaNihae) kisI taraha pAsa meM rahane vAle dAtA se AhAra Adi kI gavaiSaNA krnaa| (28) parimita piMDapAtika (parimiya piMDavAie)-parimita AhAra kI gavaiSaNA krnaa| (26) zuddhaiSaNika (suddhesaNie) zaMkAdi doSa rahita zuddha eSaNApUrvaka kUrA Adi tuccha anna vagairA kI gavaiSaNA krnaa| (30) saMkhyAdatika (saMkhAdattie)-bIca meM dhAra na TUTate hue eka bAra meM jitanA AhAra yA pAnI sAdhu ke pAtra meM gire use eka.datti kahate haiN| aisI dattiyoM kI saMkhyA kA niyama karake bhikSA kI gavaiSaNA krnaa| uparokta bhedoM se yaha spaSTa hai ki bhikSAcaryA kisI na kisI abhigraha (praNa) ke sAtha honI cAhiye jisase isa tapa kI kaThoratA bar3ha jAtI hai| bhikSA lene vAle muni ne kyA abhigraha le rakhA 327
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai. isakA jJAna dAtA ko hotA nahIM hai, jisase svAbhAvika taura para hI abhigraha kI pUrti ho to muni bhikSA grahaNa karate haiN| abhigraha kI pUrti hogI yA nahIM athavA kaba hogI isakI koI nizcitatA nahIM rhtii| isa rUpa meM bhikSA caryA ke tapa meM bahuta bar3e tyAga bhAva kI apekSA rahatI hai| maccha kI upamA se bhikSA lene vAle bhikSuka ke pAMca prakAra batAye gaye haiM--(1) anustotacArI-abhigraha vizeSa ke sAtha upAzraya ke samIpa se prAraMbha karake krama se bhikSA lenaa| (2) pratisrotacArI -abhigraha vizeSa ke sAtha upAzraya se bahuta dUra jAkara lauTate hue bhikSA lene vaalaa| (3) antacArI-kSetra ke pAsa meM arthAt anta meM bhikSA lene vaalaa| (4) madhyacArI kSetra ke bIca-bIca ke gharoM se bhikSA lene vAlA / tathA (5) sarvasrotacArI sarva prakAra se bhikSA lene vaalaa| vItarAga devoM ne saccA bhikSuka (sAdhu) usako kahA hai jo tapazcaryA aura sahiSNutA ke sAtha Atma-vikAsa sAdhatA hai| bhikSA ke sambandha meM vaha apane pUrvAzrama ke sambandhiyoM meM Asakti na rakhate hue ajJAta gharoM se bhikSAvRtti karake Ananda pUrvaka saMyama dharma kA pAlana karatA hai| vaha kisI bhI vastu meM mUrchA bhAva nahIM rakhatA hai tathA pariSahoM va upasargoM ko zAntipUrvaka sahana karatA hai| apane liye Avazyaka zayyA (ghAsaphUsa) pATa, AhAra, pAnI athavA anya koI khAdya aura svAdya padArtha gRhastha ke ghara meM maujUda ho kintu usake dvArA una padArthoM kI yAcanA karane para yadi vaha nahIM de to saccA bhikSuka usako jarA bhI dveSayukta vacana na kahe aura na apane mana meM burA hI mAne kyoMki muni ko mAna aura apamAna donoM meM samAna bhAva rakhanA caahiye| vaha gRhasthoM se AhAra, pAnI, khAdima, svAdima jo bhI padArtha prApta kare, unheM pahale apane sAthI sAdhuoM meM bAMTe aura bAda meM mana, vacana va kAyA ko vaza meM rakhate hue svayaM AhAra kre| gRhastha ke ghara se osAcaNa, patalI dAla, jau kA daliyA, ThaMDA bhojana, jau yA kAMjI kA pAnI Adi AhAra prApta kara jo bhikSuka usakI nindA nahIM karatA aura sAmAnya sthiti ke gharoM meM bhI jAkara bhikSAvRtti karatA hai, vahI saccA bhikSuka hotA hai, kyoMki sAdhu ko apane saMyamI jIvana ke nirvAha ke liye hI AhAra Adi grahaNa karanA cAhiye, jihvA kI lolupatA zAnta karane ke liye nhiiN| bhikSAcaryA ke tapa kI ArAdhanA meM zreSTha samabhAva kI AvazyakatA hotI hai to tapa kI saphala ArAdhanA se samabhAva kA utkRSTa rUpa nikharatA jAtA hai| mAtra jIne ke liye khAnA saMyama kI sAdhanA kA sAdhya maiM mAnatA hUM Atma vikAsa evaM sva-para kalyANa aura isa saMyama ko sAdhane kA sAdhana rUpa hotA hai shriir| isa dRSTi se zarIra jisa rIti se saMyama dharma kA sAdhana banA rahe, usI rIti kA usakA poSaNa honA caahiye| aisA poSaNa nahIM ki vaha kisI bhI rUpa meM adharma kA sAdhana bne| ataH rasa parityAga kA cauthe prakAra kA tapa yaha nirdeza detA hai ki deha meM vikAra paidA karane vAle dadha, dahI, ghI Adi vigayoM tathA unase banAye jAne vAle snigdha evaM gariSTha khAdya padArthoM kA tyAga kiyA jAya / khAnA bilkula sAdA, balki rUkhA-sUkhA ho| khAne ke liye jIne ko lipsA to kataI honI hI nahIM cAhiye--mAtra jIne ke liye khAne kA bhAva honA caahiye| ataH jihvA ke svAda ko chor3anA rasaparityAga kA tapa hai| sAmAnyataH isake nau bheda kahe gaye haiM - (1) praNIta rasa parityAga-jisameM ghI dUdha Adi kI bUMdeM Tapaka rahI hoM aise AhAra kA tyAga krnaa| 328
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) AyaMbila--namaka masAlA va vigaya rahita roTI bhAta Adi ko dhovaNa yA uSNa pAnI meM DAla kara AhAra karanA Ayambila kahalAtA hai| (3) AyAmasikthabhojI-cAvala Adi ke pAnI meM par3e hue dhAnya Adi kA AhAra krnaa| (4) arasAhAra-namaka mirca Adi masAloM ke binA rasa rahita AhAra karanA / (5) virasAhAra-jinakA rasa calA gayA ho aise purAne dhAnya yA bhAta Adi kA AhAra krnaa| (6) antAhAra--jaghanya arthAt jo AhAra bahuta garIba loga karate haiM aise cane cabIne Adi khaanaa| (7) prAntAhAra-bacA huA AhAra karanA / (8) rUkSAhAra--bahuta rUkhA-sUkhA AhAra krnaa| ise tucchAhAra bhI kahA gayA hai arthAt sattva rahita tuccha evaM niHsAra bhojana krnaa| (6) nirvigaya-tela, gur3a, ghI Adi vigamoM se rahita AhAra karanA / maiM rasa parityAga tapa ko rasanA-saMyama ke rUpa meM dekhatA hUM, isaliye mAnatA hUM ki ghI Adi rasoM kA adhika mAtrA meM sevana nahIM karanA cAhiye kyoMki prAyaH karake rasoM kA sevana manuSyoM ke mana meM kAma kA uddIpana karatA hai| vaise uddIpta manuSya kI tarapha kAma vAsanAeM ThIka usI taraha se daur3I huI calI AtI haiM jisa taraha svAdiSTa phala vAle vRkSa kI tarapha pakSI daur3e Ate haiN| pauSTika evaM rasIlA bhojana viSaya vAsanAoM ko uttejanA detA hai ataH saMyama sAdhaka ko aise bhojana kA sadA tyAga rakhanA caahiye| sAMsArikatA kA tyAga karane vAlA sAdhu agara svAdavaza svAdiSTa bhojana vAle gharoM meM bhikSA ke liye jAtA hai to mAnanA hogA ki vaha sAdhutva se bahuta dUra hai| vaha sAdhu nahIM, svAdu hogaa| rasa parityAga tapa use kahA gayA hai, jaba sAdhu yA sAdhvI azanAdi kA AhAra karate samaya, svAda ke liye grAsa ko muMha meM bAMI ora se dAhinI ora tathA dAhinI ora se bAMI ora na kre| isa prakAra svAda kA tyAga karane se sAdhu AhAra viSayaka ladhutA- nizcintatA prApta karatA hai| jihvA ko vaza meM rakhane vAle anAsakta sAdhu ko sarasa AhAra meM lolupatA kA tyAga karanA cAhiye tathA svAda ke liye nahIM, saMyama ke nirvAha mAtra ke liye hI bhojana karanA cAhiye / svAda rahita nIrasa bhikSA pAkara bhI sAdhu ko usa kI hIlanA nahIM karanI caahiye| jaise pahiye ko barAbara gati meM rakhane ke liye dhure meM tela lagAyA jAtA hai, usI prakAra zarIra ko saMyama yAtrA ke yogya rakhane ke liye hI sAdhu ko AhAra karanA caahiye| sAdhu kabhI bhI na svAda ke liye bhojana kare, na rUpa ke liye, na varNa ke liye aura na hI bala ke liye bhojana kre| mere vicAra se rasanA jaya hI Atmajaya kA mUlAdhAra banatA hai| isI dRSTi se rasanendriya para niyaMtraNa sAdhane ke liye AhAra sambandhI tapoM kA vividha evaM vistRta prakAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| AhAra jitanA mita aura sAdA hotA hai, utanA hI sAdA aura sIdhApana vicAroM meM rahatA hai tathA deha-moha bhI gheratA nahIM hai| rasa parityAga tapa kI kaThinatA kA yahI kAraNa hai| svAda ko jIta lene 326
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ se AcaraNa sambandhI kaI jaTila samasyAoM kA svataH hI samAdhAna nikala AtA hai aura saMyama sAdhanA ko bahuta bala milatA hai| deha-moha se dUra deha-moha ko sarvathA dUra kara lene kA kaThina tapa maiM mAnatA hUM chaThe prakAra ke kAyAkleza tapa ko| zAstra sammata rIti se zarIra ko kaSTakleza pahuMcAnA kAyAkleza tapa hai| ugra vIrAsana Adi AsanoM kA sevana karanA, kezaloca karanA, zarIra kI zobhA suzrUSA kA tyAga karanA Adi kAyAkleza tapa ke aneka prakAra hote haiN| yoM kAyAkleza tapa ke teraha bheda kahe gaye haiM (1) sthAnasthitika (ThANaTThie) eka sthAna para Thahara kara kAyotsarga karanA dhyAnAvasthita hokara rhnaa| (2) sthAnAtiga (ThANAiye)-Asana vizeSa se baiThakara kAyotsarga krnaa| (3) utkuTukAsanika (ukkuDuyAsaNie)-ukkaDu Asana se baitthnaa|| (4) pratimAsthAyI (paDimaTThAI) eka mAsa kI yA do mAsa kI par3imA Adi svIkAra karake vicaraNa krnaa| (5) vIrAsanika (vIrAsaNie)-siMhAsana arthAt kursI para baiThe hue puruSa ke nIce se kursI nikAla lene para jo avasthA rahatI hai, vaha vIrAsana kahalAtA hai| aise Asana se baitthnaa| (6) naiSedhika (nesajie) niSedyA (Asana vizeSa) se bhUmi para baiThanA / (7) daMDAyatika (daMDAyae) lambe DaMDe kI taraha bhUmi para leTa kara tapa Adi krnaa| (8) lugaMDazAyI--isa Asana meM pairoM kI donoM er3iyA~ aura sira pRthvI para lagate haiM tathA bAkI kA zarIra pRthvI se Upara uThA rahatA hai athavA sirpha pITha kA bhAga pRthvI para rahatA hai aura bAkI sira-paira Adi sArA zarIra jamIna se Upara rahatA hai| isa prakAra ke Asana se tapa krnaa| (E) AtApaka (AyAvae)-zItakAla meM zIta meM baiThakara aura USNa kAla meM sUrya kI pracaMDa garmI meM baiThakara AtApanA lenaa| isa AtApanA ke tIna bheda haiM : (1) niSpanna leTa kara lI jAne vAlI aataapnaa| tIna prakAra--(a) adhomukhazAyitA-nIce kI ora mukha karake sonaa| (ba) pArzvazAyitA-pArzvabhAga-pasavAr3e se sonA va (sa) uttAnazAyitA-samacita Upara kI tarapha karake sonaa| (2) aniSpanna-baiThakara Asana vizeSa se AtApanA lenaa| tIna prakAra--(a) godohikA--gAya duhate hue puruSa kA jo Asana hotA hai, vaha godohikA Asana hai| isa prakAra ke Asana se baiThakara AtApanA lenaa| (ba) utkuTAsanatA-ukkaDu Asana se baiThakara AtApanA lenaa| (sa) paryaMkAsanatA--palAthI mAra kara baitthnaa| (3) Urdhvasthita-khar3e rahakara AtApanA lenaa| tIna prakAra--(a) hastizauMDikA-hAthI kI sUMDa kI taraha donoM hAthoM ko nIce kI ora sIdhe laTakA kara khar3e rahanA aura AtApanA lenaa| (ba) ekapAdikA eka paira para khar3e rahakara AtApanA lenaa| (sa). samapAdikA donoM pairoM ko barAbara rakha kara AtApanA lenaa| ina niSpanna. aniSpanna aura Urdhvasthita ke tIna bhedoM ke utkRSTa, madhyama aura jaghanya ke bheda se pratyeka ke tIna-tIna bheda aura bhI ho jAte haiN| (10) aprAvRtaka (avADaie) khule maidAna meM AtApanA lenaa| 330
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) akaMDUyaka-zarIra ko na khujalAte hue AtApanA lenaa| (12) aniSThIvaka--niSThIvana (thUkanA Adi) na karate hue AtApanA lenaa| (13) dhutakezazmazruloma (dhuyakesamaMsuloma)-dAr3hI-mUMcha Adi ke kezoM ko na saMvArate hue arthAt apane zarIra kI vibhUSA ko chor3akara AtApanA lenaa| ___ maiM kAyAkleza tapa kA mUla abhiprAya yaha samajhatA hU~ ki vividha prakAra se zarIra ko vivekapUrvaka aise kaSTa diye jAya jisase eka ora to usakI kaSTa sahiSNutA bar3ha jAya aura dUsarI ora deha moha kI vRtti durbala hotI jaay| aisA kaThina tapa Atma bala kI apUrva niSThA ke sAtha hI saphala banAyA jA sakatA hai| maiM aise tapa kI ArAdhanA karUMgA aura zarIra ke prati apane pragAr3ha mamattva ko mandatara banAtA jaauuNgaa| tapa jitendriyatA kA merA vicAra hai ki deha moha kI mandatA ke sAtha indriyoM kI uddIpaka zakti svayaM hI naSTa hone lagatI hai| phira bhI jisa prakAra kachuA apane ko surakSita karane ke lie apane DhAlanumA DhAMce meM saMkucita ho jAtA hai, usI prakAra se indriyoM kA gopana karanA Avazyaka hotA hai tAki kAma bhogoM kI vRttiyA~ unheM kisI prakAra kA AghAta na pahu~cA sake / indriyoM kA gopana karanA hI chaThe prakAra kA pratisaMlInatA kA tapa kahalAtA hai aura isI tapa kI samyak ArAdhanA se jitendriya arthAt indriya-jayI banA jA sakatA hai| vastutaH indriya-jayI hI Atma-jayI hotA hai| pratisaMlInatA tapa ke cAra bheda batAye gaye haiM : (1) indriya pratisaMlInatA-zubha athavA azubha viSayoM arthAt bhoga vRttiyoM meM rAgadveSa ke bhAvoM ko chor3a kara indriyoM ko vaza meM karanA indriya pratisaMlInatA kA tapa kahalAtA hai| zubha viSaya meM rAga na ho tathA azubha viSaya meM dveSa nahIM Ave to taTastha vRtti kA vikAsa hogA evaM jIvana meM samabhAva prabhAvI bnegaa| (2) kaSAya pratisaMlInatA--krodhAdi kaSAyoM kA apane bhAvoM meM udaya na hone denA tathA jo kaSAya bhAva udaya meM A gaye hoM unheM viphala kara denA kaSAya pratisaMlInatA kA tapa hai| jaba indriyoM ko jItane kA prayatna saphala banane lagatA hai to kaSAya bhAvoM kA nirodha bhI adhika zramasAdhya nahIM rhtaa| (3) yoga pratisaMlInatA-akuzala mana, vacana, kAyA ke vyApAroM ko rokanA tathA kuzala vyApAroM meM udIraNA (preraNA) karanA yoga pratisaMlInatA kA tapa hotA hai| azubhatA akuzalatA hotI hai tathA zubhatA kuzalatA, ataH azubha vyApAra vRtti se mana, vacana, kAyA ko zubha vyApAra vRtti meM lAnA tathA unheM vahIM banAye rakhanA isa tapa kA mukhya uddezya hotA hai| (4) vivikta zayyAsanatA-strI, pazu aura napuMsaka se rahita ekAnta sthAna meM rahanA yaha vivikta zayyAsanatA kA pratisaMlInatA tapa hotA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki kAma saMsargajanitatA kA koI doSa tapArAdhaka ko nahIM lge| isa tapa ke ye mukhya cAra bheda hote haiM jo avAntara se teraha bhI batAye gaye haiM : iMdriya prati saMlInatA ke pAMca-(1) zrotrendriya pratisaMlInatA-zrotrendriya ko usake viSayoM kI ora jAne se 331
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ rokanA tathA zrotra dvArA gRhIta viSayoM meM rAga dveSa na karanA / (2) cakSurindriya prati saMlInatA - AMkhoM ko unake viSayoM kI ora pravRtti karane se rokanA evaM AMkhoM dvArA grahaNa kiye gaye viSayoM meM rAga athavA dveSa ke bhAva nahIM lAnA / (3) ghrANendriya pratisaMlInatA - gaMdha ke viSayoM kA nirodha evaM tttsthtaa| (4) rasanendriya pratisaMlInatA - rasanA ke svAdaviSayoM para nigraha rakhanA tathA manojJa evaM amanojJa para rAga dveSa nahIM karanA / (5) sparzendriya pratisaMlInatA - sparza viSayoM meM pravRtta nahIM honA tathA rAga dveSa nahIM karanA / kaSAya pratisaMlInatA ke cAra (6) krodha pratisaMlInatA - udaya meM Aye hue krodha ko niSphala banA denA / (7) mAna pratisaMlInatA - mAna kaSAya para niyaMtraNa rakhanA arthAt ahaMkAra ko niSphala kara denA / (8) mAyA pratisaMlInatA - mAyA ke azubha bhAvoM ko rokanA va viphala karanA / (6) lobha pratisaMlInatA - udayita lobha ko niSphala kara denA / yoga pratisaMlInatA ke tIna (10) mana pratisaMlInatA - mana kI akuzala pravRti ko rokanA, kuzala pravRtti karAnA tathA citta ko ekAgra-sthira banAnA / (11) vacana pratisaMlInatA - akuzala vacana ko rokanA, kuzala vacana bolanA tathA vacana ko sthira karanA / (12) kAya pratisaMlInatA - acchI taraha samAdhipUrvaka zAnta hokara hAtha paira saMkucita karake kachue kI taraha guptendriya hokara AlIna pralIna arthAt sthira honA kAya pratisaMlInatA hai| (13) vivikta zayyAsanatA - strI, pazu aura napuMsaka se rahita sthAna meM nirdoSa zayana Adi upakaraNoM ko svIkAra karake rhnaa| ArAma, udyAna Adi meM saMthArA aMgIkAra karanA bhI vivikta zayyAsanatA hai / maiM cintana karatA hU~ ki prati saMlInatA tapa kA AcaraNa bahuta mahattvapUrNa hai / kAma bhogoM ke prati AkRSTa hone vAlI indriyA~ hotI haiM aura unakI liptatA ke sAtha hI kaSAyoM kI utpatti hotI hai| asala meM viSaya ke sAtha kaSAya jur3I huI rahatI hai aura usase rAga dveSa ke ghAta-pratighAta zurU ho jAte haiN| inake kuprabhAva se trividha yoga vyApAra kI zubhatA samApta hone lagatI hai| isa prakAra jahA~ yAne ki jisa AtmA meM viSaya kaSAya kA prAbalya ho jAtA hai tathA yoga vyApAra nirantara azubhatA meM bhramita hotA rahatA hai, usa AtmA kA adhaHpatana hotA rahatA hai / isa dRSTi se maiM pratisaMlInatA tapa ke mahatva ko AMkatA hU~ ki isakI kaThina ArAdhanA se indriyoM, kaSAyoM tathA yogoM para saphala niyaMtraNa sAdhane kA yatna kiyA jAtA hai| merI dhAraNA banatI hai ki pratisaMlInatA kA tapa vAstavika rUpa meM jitendriyatA kA tapa hotA hai jo kAmAMga rUpa indriyoM ko vaza meM karatA hai to usa nigraha ke prabhAva se kaSAyoM evaM yoga vyApAroM para jAgRta AtmA kA niyaMtraNa sthApita karatA hai| jaba viSaya aura kaSAya mandatama ho jAte haiM tathA mana, vacana kAyA kA yoga vyApAra adhikAMzataH zubhatA meM hI ramaNa karatA hai, taba Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA eka mahattvapUrNa caraNa sampanna ho gayA hai - aisA mAnanA cAhiye / ye uparokta chaH prakAra ke tapa mukti prApti ke bAhya aMga rUpa haiN| inheM bAhya dravya Adi kI apekSA rahatI hai tathA ye tapa prAyaH karake bAhya zarIra ko hI adhika mAtrA meM tapAte haiM / ina tapoM kI ArAdhanA kA zarIra para vizeSa asara par3atA hai tathA zarIra meM Atmika oja samA jAtA hai jo teja rUpa meM bAhara parilakSita hotA hai| ina chaH prakAroM ko bAhya tapa isaliye bhI kahA gayA hai ki ina tapoM kA saphala ArAdhaka loka meM tapasvI rUpa prasiddha ho jAtA hai / vaise Abhyantara evaM bAhya ubhaya tapa vizeSa paraspara sApekSa hai / bAhya tapa meM Abhyantara tapa gauNa bhAva meM rahatA hai aura 332
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhyaMtara tapa meM bAhya gauNa bhAva sthAna Atma zuddhi meM sahAyaka hai| sakatA / / eka dUsare kA paraspara ghaniSTha saMbaMdha hai ubhaya prakAra ke tapa yathA zabda zravaNa mAtra se eka dUsare ko upekSita nahIM kiyA jA prAyazcita se pApa zuddhi / mUlataH prAyazcita -- yaha tapoM ke Abhyantara varga kA pahalA tathA pUre krama meM sAtavAM tapa Abhyantara tapoM kA sambandha AtmA ke bhAvoM se jur3A rahatA tathA inakA AcaraNa adhikAMzataH bhItara hI bhItara calatA hai / prAyazcita do zabdoM se mila kara banA hai-- prAyaH arthAt pApa aura citta kA artha hai zuddhi arthAt pApoM se zuddhi kA nAma prAyazcita hai aura isa kAraNa yaha Abhyantara tapa hai / jisase mUla guNa evaM uttara guNa viSayaka aticAroM se malina tathA anAdikAlIna pApa sthAnoM se malIna AtmA apanI Atma zuddhi karale - use prAyazcita tapa kahA hai| isa tapa ke anuSThAna se AtmA ke sAtha saMlagna pApa rUpI maila dhula jAtA hai tathA usakA svarUpa zuddha ho jAtA hai / maiM socatA hU~ ki yaha prAyazcita kA tapa bar3A prabhAvakArI hotA hai kyoMki manuSya anajAne meM bhI bhUleM karatA haiM to jAnakara bhI bhUleM karatA haiM aura usakA pramukha kAraNa hotA hai sAMsArika kAma bhogoM kA aakrssnn| yaha AkarSaNa vividha rUpa se kaSAyoM ko jagAtA hai aura manuSya ko pramAdagrasta banAtA hai| isa rUpa meM vaha bhUleM karatA hai kintu bhUleM karake bhI yadi vaha bAda meM zuddha hRdaya se prAyazcita kara le aura Age se vaisI bhUleM na karane kA saMkalpa le le to usakI Atma zuddhi ho jAtI hai / zuddhikaraNa kI isa prakriyA meM usakI karaNIyatA banI rahe to vaha pApa mukta ho sakatA hai| pramAdavaza kisI doSa ke laga jAne para use dUra karane ke lie jo AtmAlocanA evaM tapasyA vidhi pUrvaka kI jAtI hai, vahI prAyazcita kA tapa hai / isake ATha bheda batAye gaye haiM : (1) AlocanA ke yogya arthAt jina pApapUrNa vRttiyoM tathA pravRttiyoM kI zuddhi apanI AlocanA ke dvArA ho jAya / (2) pratikramaNa ke yogya arthAt jinake una pApapUrNa vRtti pravRttiyoM ko punaH na doharAne kA (3) AlocanA aura pratikramaNa donoM ke na doharAne kA saMkalpa donoM karane hoM / zuddhi karaNa ke lie pratikramaNa karanA par3e aura saMkalpa liyA jAya / yogya arthAt unake liye AtmAlocanA evaM punaH (4) viveka azuddha bhakta pAnAdi pariThavane yogya arthAt viveka ko azuddha banAne vAle khAdya va peya padArthoM ko paraThA diyA jAya / (5) kAyotsarga ke yogya arthAt deha moha ko sarvathA visAra kara dhyAnAvasthA meM ThaharA jaay| (6) tapa ke yogya arthAt unake liye prAyazcita tapazcaraNa ke sAtha kiyA jAya / (7) dIkSA paryAya kA cheda karane yogya arthAt pApapUrNa vRttiyoM evaM pravRttiyoM kI azubhatA aisI gaharI ho ki sAdhu ke dIkSA kAla meM daMDasvarUpa kamI kI jAya / (8) mUla ke yogya arthAt phira se mahAvrata lene ke yogya / vaha azubhatA atipragAr3ha ho jisase sAdhutva hI samApta ho jaay| isake daMDa svarUpa jo prAyazcita liyA jAtA hai vaha naI dIkSA ke rUpa meM liyA jAtA hai / 333
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya apekSA se prAyazcita tapa ke pacAsa bheda bhI kiye gaye haiM : (1) mUla prAyazcita dasa prakAra kA AlocanA ke yogya, pratikramaNa ke yogya, AlocanA aura pratikramaNa donoM ke yogya, viveka ke yogya, vyutsarga ke yogya, tapa ke yogya, cheda ke yogya, mUla ke yogya, aNavaThThappArihe (tapa ke bAda dubArA dIkSA dene yogya) pAraMciyArihe (gaccha se bAhara karane yogy)| (2) prAyazcita dene vAle ke dasa guNa--vaha AcAravAn, AdhAravAn, vyavahAravAn, apavrIDaka (lajjita ziSya kI madhuratA se lajjA dUra karake AlocanA karAne vAlA), prakurvaka (Alocita aparAdha kA prAyazcita - dekara aticAroM kI zuddhi karAne meM samartha), aparisrAvI (AlocanA karane vAle ke doSoM ko dUsare ke sAmane prakaTa nahIM karane vAlA) niryApaka (azakta sAdhu ko thor3A thor3A prAyazcita dekara nirvAha karane vAlA) apAyadarzI (AlocanA nahIM lene meM paraloka kA bhaya tathA dUsare doSa dikhAne vAlA) priyadharmA (dharma premI) tathA dRr3hadharmA ho| (3) prAyazcita lene vAle ke dasa guNa-vaha jAti sampanna, kula sampanna, vinaya sampanna, jJAna-sampanna, darzana sampanna, cAritra sampanna, kSamAvAn, dAnta (indriyoM kA damana karane vAlA), amAyI (niSkapaTI) tathA apazcAtApI ho| (4) prAyazcita ke dasa doSa-AkaMpayittA (prasanna hone para guru thor3A prAyazcita deMge yaha soca kara use sevA se prasanna karake phira AlocanA karanA) aTThamANaittA (bilkula choTA aparAdha batAne se thor3A daMDa deMge yaha hameM socakara aparAdha ko choTA karake batAnA) dilR (jisa aparAdha ko AcArya ne zurU kiyA ho usI kI AlocanA karanA) vApakaM (sirpha bar3e bar3e aparAdhoM kI AlocanA karanA) suhuma (jo apane choTe choTe aparAdhoM kI bhI AlocanA kara detA hai, vaha bar3e aparAdhoM ko kaise chor3a sakatA hai--yaha vizvAsa paidA karane ke lie sirpha choTe-choTe aparAdhoM kI AlocanA karanA) chinnaM (adhika lajjA ke kAraNa prachanna sthAna meM AlocanA karanA) saddAlu ayaM (dUsaroM ko sunAne ke lie jora jora se AlocanA karanA) bahujaNa (eka hI aticAra kI kaI guruoM ke sAmane AlocanA karanA) avvatta (sAdhu ko kisa aticAra ke lie kaisA prAyazcita diyA jAtA hai--isakA pUrA jJAna nahIM ho usake sAmane AlocanA karanA) evaM tassevI (jisa doSa kI AlocanA karanI ho usI doSa ko sevana karane vAle AcArya ke pAsa AlocanA krnaa| (5) doSa pratisevanA ke dasa kAraNa-darpa-ahaMkAra, pramAda, anAbhoga (ajJAna), Atura (pIr3A kI vyAkulatA) Apatti (dravya kSetra kAla bhAva sambandhI) saMkIrNa (saMkucita sthAna athavA zaMkita doSa) sahasAkAra (akasmAt) bhaya, pradveSa, vimrsh| prAyazcita kA pahalA uddezya jaba pApa zuddhi hotA hai to maiM mAnatA hU~ ki isa tapa kI ArAdhanA pUrNa zuddha hRdaya se kI jAnI cAhiye / prAyazcita ke sAtha mAyAcAra kataI yogya nahIM hotA hai| kintu aisA bhI hotA hai ki manuSya hRdaya meM kapaTa ko sthAna dekara bAhara nimna kAraNoM se prAyazcita karane kA DhoMga dikhAtA hai : (1) nindA aura apamAna se bacane ke lie (2) upapAta kI gardA bacAne ke lie (3) manuSya janma kI gardA bacAne ke lie (4) virAdhaka na samajhe jAne ke lie (5) ArAdhaka honA dikhAne ke lie (6) AlocanA karanA dikhAne ke lie (7) apane ko doSI na dikhAne ke lie tathA (8) mAyAvI nahIM samajheM isa bhaya ke liye| kintu aisA bhI hotA hai ki 334
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya mAyAvI AcaraNa karate hue bhI usakI kaisI bhI AlocanA nahIM karatA, doSa ke liye pratikramaNa nahIM karatA, AtmasAkSI se nindA nahIM karatA, guru ke samakSa AtmagardA nahIM karatA, usa doSa se nivRtta nahIM hotA, zubha vicAra rUpI jala ke dvArA aticAra rUpI kIcar3a ko nahIM dhotA, bhUla ko dubArA nahIM karane kA nizcaya nahIM karatA tathA doSa ke liye ucita prAyazcita nahIM letaa| usakI aisI prAyazcitahIna manovatti ke ye ATha kAraNa batAye gaye haiM jo tyAjya haiM-(1) vaha yaha socatA hai ki jaba maiMne aparAdha kara liyA hai to aba usakA prAyazcita kyA karanA? (2) aba bhI maiM : aparAdha ko kara rahA hUM aura nivRtti nahIM to AlocanA kaisI ? (3) maiM usa aparAdha ko phira karUMgA taba AlocanA kyoM? (4) AlocanA karane se apakIrti hogI varanA aparAdha ko kauna jAnatA hai ? (5) avarNavAda yA apayaza (cAroM ora) hogaa| (6) pUjA satkAra miTa jAyagA (7) kIrti miTa jAyagI tathA (8) yaza miTa jaaygaa| maiM apane aparAdha ko aparAdha samajhate hue bhI prAyazcita na karUM athavA mAyAcAra ke sAtha prAyazcita karUM yaha kataI yogya nahIM hai kyoMki prAyazcita tabhI saphala hotA hai jaba zuddha hRdaya se saMcita pApa kA chedana kiyA jAya / merA prAyazcita tapa kA kRtya apane aparAdha se malina citta ko zuddha banAne vAlA honA caahiye| citta kI azuddhi na miTe aura prAyazcita kA mAtra DhoMga kiyA jAya--usase hRdaya kI azuddhi aura adhika bar3ha jAtI hai| maiM apanI citta-zuddhi ke liye nimna rUpa meM cAra prakAra se prAyazcita karatA hUM-(1) jJAna prAyazcita -pApa ko chedane evaM citta ko zuddha karane vAlA hone se jJAna hI prAyazcita rUpa hai--aisA cintana karanA jJAna prAyazcita hotA hai| jJAna ke aticAroM kI zuddhi ke liye vidhisammata AlocanA karanA isa tapa kI ArAdhanA karanA hai| (2) darzana prAyazcita--isI prakAra darzana ke sambandha meM AlocanA karanA / (3) cAritra prAyazcita--isI prakAra cAritra ke sambadha meM AlocanA karanA / (4) vyaktakRtya prAyazcita-gItArtha muni choTe bar3e kA vicAra kara jo kucha karatA hai, vaha sabhI pApa vizodhaka haiN| isaliye vyakta arthAt gItArtha kA jo kRtya hai, vaha vyaktakRtya prAyazcita hotA hai| prAyazcita ke anya bheda se bhI cAra prakAra kahe gaye haiM (1) pratisevanA prAyazcita--niSiddha athavA akRtya kA sevana karanA pratisevanA kahalAtA hai, usakA jo AlocanA rUpa prAyazcita hotA hai, vaha pratisevanA prAyazcita hai| (2) saMyojanA prAyazcita--eka jAtIya aticAroM ke mila jAne ko saMyojanA kahate haiN| jaise koI sAdhu zayyAtara piMDa lAyA, vaha bhI gIle hAthoM se aura use bhI koI sAmane lekara AyA tathA vaha bhI aadhaakrmii| ataH jur3e hue ina sabhI aticAroM kA prAyazcita saMyojanA prAyazcita hai| (3) AropaNA prAyazcita--eka aparAdha kA prAyazcita karane para bAra bAra usI aparAdha ko sevana karane se vijAtIya prAyazcita kA Aropa karanA AropaNA prAyazcita hai| jaise eka aparAdha ke liye pAMca dina (upavAsa) kA prAyazcita aayaa| phira usI ke sevana karane kA dasa dina kaa| phira usako sevana karane kA pandraha dina kaa| isa prakAra cha: mAsa taka lagAtAra prAyazcita denaa| (chaH mAsa se adhika tapa kA prAyazcita nahIM diyA jAtA hai|) - 335
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) parikuMcanA prAyazcita - dravya, kSetra, kAla va bhAva kI apekSA aparAdha ko chipAnA yA use dUsarA rUpa denA parikuMcanA hai| isakA prAyazcita parikuMcanA prAyazcita kahalAtA hai / kisI para jhUThA kalaMka lagAne ko atIva hI jadhanya mAnA gayA hai, balki usake liye utane hI prAyazcita kA nirdeza diyA gayA hai ki jitanA svayaM usa kRtya ko karane se liyA jAnA cAhiye / nimna chaH bAtoM meM jhUThA kalaMka lagAne vAle ko utanA hI prAyazcita AtA hai, jitanA usa doSa ke svayaM vAstavika sevana karane para AtA hai - ( 1 ) hiMsA na karane para bhI kisI vyakti para hiMsA kA doSa lagAnA / (2) jhUTha na bolane para bhI jhUTha bolane kA doSa lagAnA (3) corI na karane para bhI corI kA doSa lagAnA ( 4 ) brahmacarya kA bhaMga nahIM karane para bhI durAcAra kA doSa lagAnA (5) jhUThamUTha kaha denA ki koI hiMjar3A hai yA (6) jhUThamUTha kaha denA ki koI krIta dAsa hai / vinaya : dharma kA mUla merI sudRr3ha AsthA hai ki vinaya dharma kA mUla hotA hai-- vinaya kI jar3a para hI Atma-dharma phUlatA phalatA hai| maiM vinaya kA artha letA hUM, vizeSa rUpa se jhukanA namra bananA / kyoM jhukanA ? isaliye ki vinaya rUpa kriyA se ATha prakAra ke karmoM ko alaga karane kA puSTa hetu utpanna karanA / isameM sammAnanIya, gurujanoM ke Ane para khar3A honA, hAtha jor3anA, unheM Asana denA, unakI sevA suzrUSA karanA Adi aise sabhI zubha kArya sammilita hai| maiM mAnatA hUM ki vinIta puruSa hI saMyamavanta hotA hai aura jo vinaya rahita hotA hai, vaha na to saMyama kA samyak rIti se pAlana kara sakatA hai aura na hI tapa kA ArAdhana / jo guru kI AjJA pAlatA hai, unake pAsa rahatA hai, unake iMgita tathA AkAroM ko samajhatA hai, vahI ziSya vinIta kahalAtA hai| jaise saMsAra meM sugaMdha ke kAraNa candana, saumyatA ke kAraNa caMdramA aura madhuratA ke kAraNa amRta priya hotA hai, usI prakAra vinaya ke kAraNa manuSya loka priya bana jAtA hai| isaliye buddhimAna puruSa vinaya kA mAhAtmya samajha kara vinamra banatA hai| isase loka meM usakI kIrti hotI hai aura vaha sadanuSThAnoM kA usI prakAra AdhAra rUpa hotA hai jisa prakAra yaha pRthvI prANiyoM ke liye AdhAra hotI hai| vinIta ziSya krodhI guru ko bhI akrodhI banA detA hai| vinaya ke mUla sAta bheda batAye gaye haiM jisake avAntara se 134 bheda hote haiN| ve isa prakAra hai -(1) jJAna vinaya (2) darzana vinaya (3) cAritra vinaya (4) mana vinaya (5) vacana vinaya (6) kAyA vinaya tathA (7) lokopacAra vinaya / 134 avAntarabheda (1) jJAna vinaya ke pAMca -- matijJAna, zrutajJAna, avadhi jJAna, manaH paryaya jJAna, kevala jJAna / (2) darzana vinaya ke do -- suzrUSA va anAzAtanA / suzrUSA vinaya ke dasa bheda - abhyutthAna, AsanAbhigraha, Asana pradAna, satkAra, sammAna, kIrtikarma, aMjalipragraha, anugamanatA, paryupAsanatA va pratisaMsAdhanatA / anAzAtanA vinaya ke 45 bheda - arihanta, arihanta prarUpita dharma, AcArya, upAdhyAya, sthavira, kula, gaNa, saMgha, sAMbhogika, kriyAvAn, matijJAnavAn zrutajJAnavAn, avadhi jJAnavAn, mana:paryayajJAnavAn evaM kevala jJAnvAn-ina pandraha kI AzAtanA nahIM karane yAne inakA vinaya karane, bhakti karane aura guNagrAma karane rUpa 45 bheda ho gaye / (3) cAritra vinaya ke pAMca bheda - sAmAyika, chedoM pasthApanIya, parihAra vizuddhi, sUkSma samparAya yathAracAta cAritra - ina pAMcoM prakAra ke cAritradhAriyoM kA vinaya karanA / (4) mana vinaya ke do bheda - prazasta mana evaM aprazasta mana / aprazasta mana vinaya ke bAraha 336
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ bheda--sAvadha, sakriya, sakarkaza, kaTuka, niSThura, kaThora (pharUsa) AzravakArI, chedakArI, bhedakArI, paritApanAkArI, upadravakArI evaM bhuutopghaatkaarii| inase viparIta prazasta mana ke bhI bAraha bheda hote hai| (5) isI prakAra vacana vinaya ke bhI prazasta-aprazasta ke bhI do bheda tathA donoM ke kramazaH bAraha-bAraha bheda se caubIsa bheda hote haiN| (6) kAya vinaya ke bheda -prazasta evaM aprazasta / prazasta kAya vinaya ke sAta bheda-sAvadhAnI se gamana karanA, ThaharanA, baiThanA, sonA, lAMghanA, bArabAra lAMghanA tathA sabhI indriyoM va yogoM kI pravRtti krnaa| isake viparIta aprazasta kAya vinaya ke bhI sAta bheda jo sAvadhAnI kI jagaha asAvadhAnIpUrvaka hote haiN| (7) lokopacAra vinaya ke sAta bheda-abhyAsavRttitA (guru Adi ke pAsa rahanA) paracchandAnuvartitA (guru Adi kI icchA ke anukUla kArya karanA) kArya hetu (guru ke kArya ko pUrNa karane kA prayala karanA) kRta pratikriyA (apane liye kiye upakAra kA badalA cukAnA) Arta gavaiSaNA (bImAra sAdhuoM kI sAra-saMbhAla karanA) deza kAlAnujJatA (avasara dekhakara kArya karanA) tathA sarvArthApratilobhanA (saba kAryoM meM anukUla pravRtti krnaa)| isa prakAra vinaya ko sva-para kalyANa kI prApti kA AdhAra evaM zreSTha tapa mAnakara jo vinaya kI pradhAna rUpa se ArAdhanA karatA hai, vaha vinayavAdI kahalAtA hai| vinayavAdI 32 prakAra ke hote hai--deva, rAjA, yati, jJAti, sthavira, adhama, mAtA aura pitA--ina AThoM kA mana, vacana, kAyA evaM dAna rUpa prakAroM se vinaya battIsa rUpa meM hotA hai| kintu jo ekAnta rUpa se vinaya ko hI AdhAra mAnakara vinayavAdI kahalAnA cAhatA hai, vaha mithyAdRSTi ho jAtA hai kyoMki vinaya tapa kI pradhAnatA bhI eka apekSA se kahI jAtI hai, ekAnta rUpa se nhiiN| isI prakAra korI kriyA hI sArthaka nahIM banatI -jJAna aura kriyA kA saphala saMyoga honA caahiye| ataH vinayI sAdhaka ko anekAntavAdI dRSTikoNa vAlA evaM samyak dRSTi honA caahiye| AcArya bhI apane vinayI ziSya ko cAra prakAra kI pratipatti sikhA kara uRNa hotA hai, jo nimnAnusAra vinaya pratipatti rUpa kahalAtI hai (1) AcAra vinaya-cAra prakAra -(a) saMyama samAcArI saMyama ke bhedoM kA jJAna karanA, satraha prakAra ke saMyama kA svayaM pAlana karanA tathA saMyama meM utsAha denA va saMyama meM zithila hone vAle ko sthira karanA / (ba) tapa samAcArI-tapa ke bAhya aura Abhyantara bhedoM kA jJAna karanA, svayaM tapa karanA va tapa karane vAle ko utsAha denA, tathA tapa meM zithila hote hoM to unheM sthira krnaa| (sa) gaNa samAcArI-gaNa ke jJAna, darzana, cAritra kI vRddhi karate rahanA, sAraNA vAraNA Adi dvArA bhalIbhAMti rakSA karanA, gaNa meM sthita rogI, bAla, vRddha evaM durbala sAdhuoM kI yathocita vyavasthA krnaa| (da) ekAkI vihAra samAcArI--ekAkI vihAra pratimA kA bhedopabheda sahita sAMgopAMga jJAna karanA, usakI vidhi ko grahaNa karanA, svayaM ekAkI vihAra pratimA ko aMgIkAra karanA evaM dUsare ko grahaNa karane hetu utsAhita krnaa| yaha ekAMkI vihAra pratimA pUrva ghara muni tathA kSamA Adi yati dharmoM se sampanna ho sAtha hI anukUla pratikUla pariSaha upasargoM ko sahana karane paripakka evaM sthira citta ho vaha kisI bhI paristhiti meM siddhAMta evaM saccaritra niSThA se kiMcit bhI vicalita na hone kI sAmarthya vAlA hai, atizaya jJAnI-muni kI AjJA se hI pratimA grahaNa kI jAtI hai, isase viparIta pravartana vAle sasarI kiyA (2) zrutavinaya--cAra prakAra (a) mUla sUtra par3hAnA (ba) artha par3hAnA (sa) 337
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ hita vAcanA denA arthAt ziSya kI yogyatA ke anusAra mUla va artha par3hAnA evaM (da) niHzeSa vAcanA denA arthAt naya, pramANa Adi dvArA vyAkhyA karate hue zAstra kI samApti paryanta vAcanA denaa| (3) vikSepaNA vinaya-cAra prakAra (a) dharma nahIM jAnane tathA samyak darzana kA lAbha nahIM lene vAle ko premapUrvaka samyak darzana rUpa dharma dikhAkara samyaktvI bnaanaa| (ba) jo samyaktvI hai, use sarvavirati rUpa cAritra dharma kI zikSA dekara sahadharmI bnaanaa| (sa) jo dharma se bhraSTa hoM, unheM dharma meM sthira karanA / (da) cAritra dharma kI jaise vRddhi ho vaisI pravRtti karanA / (4) bheda nirdhAtana vinaya-cAra prakAra (a) mIThe vacanoM se krodhI ke krodha ko zAnta krnaa| (ba) doSI puruSa ke doSoM ko dUra karanA / (sa) ucita kAMkSA ko nivRtta karanA tathA (da) krodha, doSa, kAMkSA Adi meM pravRtti na karate hue AtmA ko sumArga para lgaanaa| isa prakAra ke sukRtyoM dvArA AcArya apane ziSya kI vinItatA kA RNa cukAtA hai| vinaya tapa kA uparyukta vizleSaNa mujhe prerita karatA hai ki maiM isa tapa kI vizuddha hRdaya se ArAdhanA kruuN| maiM garu sevA meM rahate hae ahaMkAra. krodha, chala tathA pramAda kA tyAga karUM aura guru ko manda buddhi, alpavayaska aura alpajJa jAnakara bhI unakI nindA na karUM, kyoMki jo avinI ziSya guru kI bhArI AzAtanA karatA hai, vaha mithyAtva ko prApta hotA hai| jJAna meM nyUnAdhika hone para bhI maiM sadAcArI aura sadguNI gurujanoM kA apamAna nahIM kruuN| kAraNa, AcArya kI AzAtanA karanA jalatI huI Aga para paira rakhakara calane ke samAna hotA hai| maiM apane AcArya ko prasanna rakhane ke liye sadA prayatnazIla rahUM jisase mujhe anAbAdha mokSa sukha kI prApti ho| maiM apanA kartavya samajhU ki guruke pAsa Atma vikAsa karane vAle dharmazAstra kI zikSA lUM, unakI pUrNa vinaya bhakti karUM, hAtha jor3a sira naMvA kara namaskAra karUM tathA mana, vacana, kAyA se unakA sadA ucita satkAra kruuN| maiM AcArya dvArA pradatta upadezoM ko sunakara aprazatta bhAva se unakI sevA karUM to avazya mujhe sadguNoM kI prApti hogI tathA eka dina siddhi kI bhI prApti ho skegii| maiM vItarAga devoM kI vANI ko AtmasAt karatA hUM to vinaya tapa ke AcaraNa ke prati apAra AsthA jAgatI hai aura jAnatA hUM ki dharma kA mUla vinaya hai aura mokSa usakA utkRSTa phala / vinaya se hI kIrti zruta aura zlAghA vagairA sabhI vastuoM kI prApti hotI hai| saMsAra meM vinIta strI aura puruSa sukha bhogate hue, samRddhi-sampanna tathA mahAn yaza kIrti vAle dekhe jAte haiN| maiM bhI vinaya ko apanI samasta vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM ramA lenA cAhatA huuN| maiM apanI zayyA, gati, sthAna aura Asana Adi saba nIce hI rakhU, AcArya ko nIce jhukakara pairoM meM namaskAra karUM tathA nIce jhukakara vinayapUrvaka hAtha jodduuN| maiM guru ke manogata abhiprAyoM tathA unakI sevA karane ke sumacita upAyoM ko nAnA hetuoM se dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra jAnakara samucita prakAra se unakI sevA kruuN| mujhe AzA hai, ki yadi guru kI AjJAnusAra calUMgA tathA dharma aura artha kA jJAtA banakara vinaya meM catura hoUMgA to saMsAra rUpa duruttara sAgara ko pAra karake evaM karmoM kA kSaya karake uttama gati prApta kara skuuNgaa| __ maiM Apta-puruSoM dvArA upadezita vinIta ke nimna pandraha lakSaNoM kA cintana karate hue apane gurujanoM kI sevA suzruSA karane kI bhAvanA rakhatA hUM (1) vinIta garujanoM ke sAmane namakara rahatA hai. nIce Asana para baiThatA hai, hAtha jor3atA hai aura caraNoM meM dhoka lagAtA hai| 338
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) vinIta prAraMbha kiye hue kAma ko nahIM chor3atA, caMcalatA nahIM lAtA, jaldI-jaldI nahIM calatA kintu vinayapUrvaka dhIre-dhIre calatA hai eka jagaha baiTha kara vaha hAtha paira Adi aMgoM ko bhI nahIM hilAtA hai| vaha asatya, kaThora tathA avicArita vacana nahIM bolatA evaM eka kAma ko pUrA kiye binA dUsarA kAma zurU nahIM karatA / rakhatA / (3) vinIta sarala hotA hai tathA apane guru janoM ke sAtha chala nahIM karatA / (4) vinIta kautUhala - krIr3A se sadA dUra rahatA hai aura khela tamAze dekhane kI lAlasA nahIM (5) vinIta apanI choTI-sI bhUla ko bhI dUra karane kA yatna karatA hai aura kisI kA apamAna nahIM karatA / dUra rahatA hai| (6) vinIta krodha nahIM karatA evaM krodha ko paidA karane vAle kAraNoM se (7) vinIta mitra kA pratyupakAra karatA hai aura kabhI bhI kRtaghna nahIM banatA / (8) vinIta vidyA par3hakara abhimAna nahIM karatA kintu jaise phaloM se ladane para vRkSa nIce kI ora jhuka jAtA hai, usI prakAra vidyA rUpI phala ko prApta karake vaha vizeSa namratA dhAraNa kara letA hai / (6) vinIta kisI samaya AcArya Adi dvArA kisI prakAra kI skhalanA (bhUla) ho jAne para bhI unakA tiraskAra yA apamAna nahIM karatA / (10) vinIta bar3e se bar3A aparAdha mitroM dvArA ho jAne para bhI kRtajJatA dikhAte hue una para krodha nahIM karatA / (11) vinIta apriya mitra kA bhI pITha pIche doSa prakaTa nahIM karatA, apitu unake liye bhI kalyANakArI vacana hI bolatA hai / (12) vinIta kalaha aura kleza (Damara) se sadA dUra rahatA hai / (13) vinIta kabhI bhI apanA kulInapanA nahIM chor3atA aura apane ko sauMpe hue kAma ko pUrA karatA hai| phiratA / (14) vinIta jJAnavAn hotA hai tathA kisI samaya bure vicAroM ke A jAne para bhI vaha kukRtya meM pravRtti nahIM karatA / tathA (15) vinIta binA kAraNa gurujanoM ke nikaTa yA dUsarI jagaha idhara udhara nahIM ghUmatA isa prakAra ke guNoM se yukta puruSa vinIta puruSa kahalAtA hai / sevA kI tanmayatA maiM jAnatA hUM ki sevA dharma ko parama gahana tathA yogiyoM ke liye bhI agamya kahA gayA hai / isI se isakI mahattA spaSTa hai / ise hI navaveM krama para vaiyAvRtya tapa kahA gayA hai| dharma sAdhana ke liye guru, tapasvI, rogI, navadIkSita Adi ko vidhipUrvaka AhAra Adi lAkara denA tathA unheM saMyama yathAzakti sahAyatA denA vaiyAvRtya tapa kahalAtA hai / 336
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya tapa kA mUlyAMkana karate hue mujhe samajha meM AtA hai ki prAyazcita, vinaya aura vaiyAvRtya tapoM kI jaise eka kar3I hai tathA yaha kar3I lokopakAra kI mahattA ko prakAzita karatI hai| kisI ko kaSTa diyA ho to usakA kheda karanA va phira kisI ko kaSTa na dene kI pratijJA karanA prAyazcita tapa hai to vinaya tapa mana-mAnasa ko aisA zubha mor3a de detA hai ki sabake prati sahiSNu bana jAya tathA sabakA samAdara kreN| usake bAda krama AtA hai ki apane vicAra aura AcAra se sabhI prANiyoM ko sukha phuNcaaveN| isa uddezya kI pUrti meM hI vyaktigata sukha pahuMcAne kI prakriyA vaiyAvRtya tapa se prAraMbha hotI hai jo vizAla evaM vyApaka rUpa letI huI samAja, rASTra evaM mAnavatA tathA sampUrNa prANI samUha kI sevA ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| isa sevA ke kaI rUpa ho sakate haiM, kintu uddezya yahI rahatA hai ki apane kriyA kalApoM se adhika se adhika loga yA prANI sukha kA anubhava kreN| isa tapa kI ArAdhanA meM sevA kI tanmayatA itanI gaharI ho sakatI hai ki tapasvI apane svArthoM ko to tyAgatA hI hai, lekina apane hitoM taka ko bhUla jAtA hai evaM sevA kAryoM meM sarvasva nyauchAvara karake Atma visarjita bana jAtA hai| ___ maiM mAnatA hUM ki vaiyAvRtya vyakti kI tathA sevA samAja (apane vRhattama artha meM) kI hotI hai| jaise eka sAdhu hotA hai, vaha apane AcArya, guru Adi kI vaiyAvRtya karatA hai, apanI sevA se unheM sukha zAtA upajAtA hai to kyA vaha vItarAga vANI ke upadezoM kA prasAra karake aura kalyANa kA mArga dikhA kara sampUrNa vizva kI sevA nahIM karatA ? koI sevA kisI rUpa meM karatA hai to koI anya rUpa meM kintu sevA kA lakSya eka hI hotA hai ki adhika se adhika prANiyoM ko sukha mile| dayA aura dAna kyA hote haiM ? isa sevA ke hI to prakArAntara haiN| kintu sevA ke itane prakAra hote haiM ki loga unheM samajha nahIM pAte aura usake pariNAmoM ke prati niSkarSa nahIM nikAla pAte haiM isI kAraNa sevA dharma ko agamya mAnA gayA hai| vaha agamya unake liye hI nahIM hotA jo sevA pA rahe haiM, balki kaI bAra unake liye bhI agamya raha jAtA hai jo svayaM sevA kara rahe hote haiN| sevA kI gUr3hatA khojanA aura usakA rasAsvAdana karanA mahAn tapasyA kA hI suphala hotA hai| vaiyAvRtya yA sevA tapa kI eka AntarikatA aura hotI hai| dUsaroM ko sukha pahuMcAveM - yaha to isa tapa meM hai hI kintu jaba dUsaroM ko sukha pahuMcAnA cAhate haiM to nizcaya hI apanA sukha gauNa ho jAtA hai lekina sevA ke kSetra meM eka kadama aura Age baDhanA hotA hai| vaha isa rUpa meM ki dasaroM (gurujanoM) kI vaiyAvRtya karate hue athavA vyApaka rUpa se sevA karate hue svayaM ko kaSTa bhI uThAne par3ate haiN| kintu sevA tapa kI bhAvanA itanI utkRSTa hotI hai ki tapa kA ArAdhaka una kaSToM ko kaSTa rUpa mAnane ko hI taiyAra nahIM hotA, balki una kaSToM ko apane Atmika Ananda kA strota mAnatA hai| isa rUpa meM sevA tapa kI ArAdhanA eka sacce ArAdhaka ke liye Atma-vikAsa kA mahAn caraNa rUpa hotI hai| maiM vItarAga vANI kA dhyAna karatA hUM, jisa meM kahA gayA hai ki vaiyAvRtya tapa kI samyak ArAdhanA se karmoM kI mahAnirjarA hotI hai tathA punaH karmoM ke uttpanna na hone se mahAparyavasAna hotA hai arthAt usa tapasvI AtmA kA Atyantika anta hotA hai| isa mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ke pAMca bola batAye gaye haiM--(1) AcArya (2) upAdhyAya (sUtra par3hAne vAle jJAnadAtA) (3) sthavira (4) tapasvI tathA (5) glAna sAdhu kI glAnirahita bahumAnapUrvaka vaiyAvRtya karatA huA zramaNa nigraMtha 340
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAnirjarA vAlA hotA hai aura punaH uttpanna na hone se mahAparyavasAna arthAt Atyantika anta vAlA hotA hai| isI ke pAMca bola isa prakAra bhI haiM -(1) navadIkSita sAdhu-thor3e samaya kI dIkSA paryAya vAle (2) kula--eka AcArya kI ziSya maMDalI ko kula kahate haiN| (3) gaNa--kula ke samudAya ko gaNa kahate haiN| (4) saMgha--gaNoM ke samudAya ko saMdha kahate haiN| evaM (5) sAdharmika-liMga aura pravacana kI apekSA se samAna dharma vAlA sAdhu sAdharmika kahA jAtA hai, isa prakAra ina pAMcoM kI glAnirahita bahumAnapUrvaka vaiyAvRtya karane vAlA sAdhu mahAnirjarA aura mahAparyavasAn vAlA hotA hai| yoM vaiyAvRtya ke dasa bheda batAye gaye haiM jinameM uparokta dasa boloM kA samAveza ho jAtA hai--(1) AcArya (2) upAdhyAya (3) sthavira (4) tapasvI (5) glAna (6) zekSa (navadIkSita) (7) kula (8) gaNa (E) saMgha tathA (10) sAdharmika kI vaiyAvRtya krnaa| apane se bar3e yA asamartha kI sevA suzrUSA kA dUsarA nAma hI vaiyAvRtya hai| ina dasa bhedoM meM bhI pIche ke cAra bheda vyakti vAcaka se adhika samUhavAcaka hai aura inakI sevA meM sAmUhika dRSTikoNa kA samAveza karanA hotA hai| kula, gaNa yA saMgha kA vaiyAvRtya vyakti se adhika vistRta rUpa kA hotA hai aura yahI vaiyAvRtya apratyakSa rUpa se jaba sampUrNa vizva ke prati hotA hai to vaha sevA kA vizAlatama rUpa hotA hai| maiM aise vaiyAvRtya aura sevA dharma meM apane Apako itanA tanmaya banAnA cAhatA hUM ki antatogatvA maiM apane Apa taka ko bhI bhUla jAUM -sevA kI vedI para apane Apako visarjita kara duuN| yaha Atma visarjana sarvotkRSTa tapa hogA jo Atma kalyANa to karegA hI kintu vizva kalyANa kI bhI sudRr3ha pRSThabhUmi kA nirmANa kara degaa| yogiyoM ko bhI agamya sevA dharma kI ArAdhanA evaM anubhUti ati viziSTha hI hotI hai| Atma cintana kA adhyAya ___ maiM svAdhyAya tapa kI acintya mahimA mAnatA hUM, kyoMki mere 'maiM' se isakA gaharA sambandha hotA hai tathA usake rUpAntaraNa kA bhI yaha tapa sabala mAdhyama banatA hai| svAdhyAya zabda sva+ adhi+ aya se mila kara banA hai jisakA artha hotA hai apane meM gamana karanA arthAt AtmA meM ramaNa karanA-Atma cintana krnaa| ise Atma cintana kA adhyAya kaha sakate hai aura sAtha hI yaha adhyAya Atma cintana ke liye bhI ho| AtmA kA cintana tathA AtmA ke liye cintana-ina donoM kA samAveza svAdhyAya meM ho jAtA hai| maiM apanI AtmA kA cintana karatA hUM isakA abhiprAya yaha hogA ki maiM apanI AtmA ke mUla svarUpa kA cintana karatA hUM--usa meM nihita ananta sukha aura ananta vIrya kA cintana karatA hUM tathA usake parama pratApa evaM sarvazaktimattA kA cintana karatA hUM ki vaha jAgRta hokara sakriya ho aura sarvocca vikAsa kA puruSArtha kare / maiM apanI AtmA ke liye cintana karatA hUM jisakA artha hogA ki maiM una zAstroM, sUtroM athavA graMthoM kA paThana aura manana karatA hUM jo Atma vikAsa kI sahI dizA kA jJAna dete hai| isa rUpa meM svAdhyAya tapa kA sambandha mUlataH AdhyAtmika yAne AtmA ke prati hotA hai| Antarika cintana aura bAhya adhyayana donoM kA lakSya eka hI hai| isa AdhyAtmika adhyayana ko svAdhyAya kA bAhya rUpa mAnate hue isake pAMca bheda batAye gaye haiM - 341
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) vAcanA-ziSya ko sUtra (zAstra) evaM unakA artha par3hAnA vAcanA kahalAtA hai| ziSya kA karttavya hai ki guru jisa rUpa meM sUtra kI vAcanA de va uccAraNa kare, usI rUpa meM vaha vAcanA le tathA uccAraNa kre| vAcanA meM sUtra ke zabdoM evaM usake artha -bhAvArtha para pUrA dhyAya diyA jAnA caahiye| usameM hInAkSara, atyakSara, padahIna, ghoSahIna Adi doSoM se bacane kA pUrA yala honA caahiye| (2) pRcchanA--vAcanA grahaNa karane ke bAda usa meM kisI prakAra kA saMzaya hone para punaH pUchanA pRcchanA kahalAtA hai| pahale sIkhe hue sUtra Adi ke jJAna meM bhI zaMkA hone para prazna karanA pRcchanA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki ziSya ko vAcanA lene ke bAda usa para pahale hI apane mana meM tarka-vitarka aura cintana manana karanA cAhiye tabhI par3he hue jJAna meM zaMkA kI sthiti paidA ho sakatI hai| jyoM hI kisI bhI prakAra kI zaMkA utpanna ho, use guru se pUchakara usakA samAdhAna le lenA caahiye| (3) parivartanA-par3hA huA jJAna vismRta na ho jAya, isa uddezya se use bAra bAra pherane ko parivartanA kahate haiN| eka-eka par3he hue sUtra ko bAra bAra pherane se use bhulAyA nahIM jA sakegA, isa kAraNa ziSya ko parivartanA paddhati kI sahAyatA lenI caahiye| (4) anuprekSA-sIkhe hue sUtra ke artha kA vismaraNa na ho jAya isa lakSya se usa artha kA bArabAra cintana-manana karanA anuprekSA hai| yaha ziSya kA dAyitva hai ki vaha sUtra vAcanA ko grahaNa karane ke bAda tAttvika dRSTi se usa para gaMbhIra cintana-manana bAra bAra karatA rahe tAki usakA artha vinyAsa usake maStiSka meM jama jaay| yaha anuprekSA kI paddhati bahuta mahattva kI hai kyoMki kisI bhI viSaya para jaba bAra-bAra cintana-manana kiyA jAtA hai to usa sUtra yA vAcanA ke artha kI gUr3hatA meM praveza hotA jAtA hai evaM navIna artha kI prApti hotI rahatI hai| (5) dharmakathA-uparokta cAroM prakAra se zAstra evaM anya jJAna kA abhyAsa karane para zrotAoM ko pravacana denA dharmakathA hai| sUtra-vAcanA, pRcchanA, parivartanA evaM anuprekSA ke upAyoM se sIkhe hue jJAna kI paripakvatA paidA ho jAtI hai aura aisA anabhava hone ke bAda hI pravacana denA sArthaka ho sakatA hai| cintana-manana evaM AtmanirNaya ke pazcAt hI kisI tattva kA svarUpa dUsaroM ko batAne para zrotAoM kI jijJAsA ko samyak rIti se zAnta kI jA sakatI hai| adhUre jJAna ke sAtha vyAkhyAna denA samucita nahIM kahA gayA hai, kyoMki usase ajJAna kA pracAra saMbhava hai| dharmakathA kI isa prakriyA kI upamA madhumakkhiyoM kI prakriyA se dI jAtI hai| jaise madhumakkhI apane viveka se yogya puSpa dekhakara usa para baiThatI hai, usakA rasa grahaNa karatI hai aura usa rasa ko pacA kara phira apane chatte meM vyavasthita rakhatI hai| aisA rasa jaba zahada rUpa meM logoM ko milatA hai taba vaha Arogya pradAyaka hotA hai| isI prakAra eka ziSya ko na kevala sUtra ke zabdoM kA sahI uccAraNa karanA AnA cAhiye, balki una ke artha ko jAna kara artha para apanA gaMbhIra cintana manana karanA caahiye| madhumakkhI dvArA puSpa cayana kI taraha use zreSTha graMthoM kA cayana karanA cAhiye, unase jJAna kA apane mana mAnasa meM eka dhArA-pravAha banAnA cAhiye aura bhItara hI bhItara Atma vizvAsa paidA karanA cAhiye ki vaha usa viSaya para adhikArapUrvaka pravacana de sakatA hai| isa prakAra kI Atmavizvasti ke pazcAt hI vaha vyAkhyAna de aura zrotAoM kI zaMkA vizaMkAoM kA samucita samAdhAna dene kA sAmarthya paidA kre| 342
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya ke ina bhedoM para jaba maiM gaMbhIra cintana karatA hU~ to merA hRdaya prakAza se bhara uThatA hai| vItarAga deva sarvajJa the aura ve jAnate the ki yadi jJAnArjana pUrNa nahIM hogA aura usake pahale hI pravacana denA prAraMbha kara diyA gayA to usake do pariNAma sAmane A sakate haiN| eka to yaha ki svayaM zaMkA-pUrNa hRdaya vAlA pravacana-dAtA jaba pravacana degA aura zrotAoM kI zaMkAoM kA nirAkaraNa nahIM kara sakegA to usase sajJAna ke prasAra kI apekSA bhrAntiyoM kA hI prasAra adhika hogaa| kaI bAra to isa adhakacarepana se samyak jJAna bhI lAMchita hogaa| dUsare, yadi zrotAoM meM adhika jJAnI puruSa hue aura unhoMne pravacana dAtA ko sahI tattva svarUpa batAnA cAhA to usase pravacana dAtA ke prati sAmAnya logoM kI azraddhA bhI paidA ho sakatI hai| maiM socatA hU~ ki yoM to jJAna ke mahAsAgara ko AtmasAt karanA atyanta zramasAdhya viSaya hai, phira bhI yathAsAdhya jJAna kI pUrNatA sAdhane kA ziSya kA yatna honA cAhiye aura kama se kama jina viSayoM kA vaha pravacana meM ullekha karanA cAhatA hai, una para usakA gUr3ha Atma vizvAsa evaM adhikAra honA caahiye| aisA hone para hI saddharma kA prabhAvazAlI pracAra saMbhava hotA hai| maiM isa vizleSaNa se anubhava karatA hU~ isa marma kA ki svAdhyAya ko tapa kyoM kahA gayA hai? vaha bhI itanA U~cA tapa jo Abhyantara tapa krama meM bhI bahata Upara rakhA gayA rUpa meM Atma cintana ke lie adhyAyoM kA adhyayana ho tathA usase Atma cintana vikasita bane, tabhI jAkara apane jJAna kI dhArA bAhara pravAhita kI jA sakatI hai kyoMki vaisI ajasra dhArA hI dUsaroM ko apane Atma vikAsa kI balavatI preraNA de sakatI hai| vItarAga devoM ne yaha bhI batAyA hai ki guru ziSya ko vAcanA dene evaM sUtra sikhAne ke samaya nimna boloM ko dhyAna meM rakheM : (1) ziSya ko zAstra jJAna kA grahaNa ho aura unake zruta kA saMgraha ho --isa prayojana se ziSya ko vAcanA deve| (2) upagraha ke lie ziSya ko vAcanA deve, jisase sUtra sIkhA huA ziSya AhAra, pAnI, vastra Adi kI zuddha gavaiSaNA dvArA prApti kara sake aura jo gavaiSaNA usake saMyama kI sahAyaka bana ske| (3) sUtroM kI vAcanA dene se mere karmoM kI nirjarA hogI--isa vicAra se guru vAcanA deve / (4) guru yaha socakara bhI vAcanA deve ki vAcanA dene se merA sUtrajJAna bhI adhika spaSTa ho jaayegaa| (5) zAstra kA vyavaccheda na ho aura zAstra kI paramparA calatI rahe isa prayojana se guru ziSya ko vAcanA deve| ziSyoM ke lie bhI nirdeza diye gaye haiM nimna pAMca prakAroM meM ki ve kisa prayojana se jJAnArjana kareM : (1) tattvoM ke jJAna ke lie sUtra siikheN| (2) tattvoM para zraddhA karane ke lie sUtra siikheN| (3) cAritra ke lie sUtra siikheN| (4) mithyAbhiniveza chor3ane ke lie athavA dUsaroM se chur3avAne ke lie sUtra siikheN| 343
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) sUtra sIkhane se yathAvasthita dravya evaM paryAyoM kA jJAna hogA - isa vicAra se sUtra svAdhyAya kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki zobhana rIti se maryAdApUrvaka asvAdhyAya kAla kA parihAra karate hue zAstra kA adhyayana karanA svAdhyAya hai jisake anusAra rIti evaM maryAdA ke sAtha kAla - samaya ko bhI vizeSa mahattva diyA gayA hai| isa rUpa meM asvAdhyAya ke prakAra nimna batAye gaye haiM: siikheN| (1) daza AkAza sambandhI asvAdhyAya jinameM ulkApAta (tArA TUTane se eka prahara taka ), digdAha (dizA vizeSa meM Aga jaisI rauzanI dIkhane para eka prahara taka ), garjita (megha garjanA para do prahara taka) vidyuta ( bijalI camakane para eka prahara taka varSA Rtu meM nahIM) nirdhati (vyantara Adi kI pracaMDa dhvani hone para eka ahorAtra taka) yUpaka ( zukla pakSa kI pratipadA, dvitIyA aura tRtIyA ko saMdhyA ke samaya prabhA ke mila jAne se rAtri ke prathama prahara taka ) yakSAdIpta (vyantara kRta agni dIpana para) dhUmikA (dhUvara par3ane para par3ane taka) mahikA (jala rUpa dhuMdhala girane para girane taka) tathA raja uddhAta (cAroM ora dhUla chA jAne para) zAmila haiN| ye saba asvAdhyAya kAla mAne gaye haiM / (2) daza audArika sambandhI asvAdhyAya - asthi, mAMsa aura rakta kisI paMcendriya tiryaMca yA manuSya kA sATha yA sau hAtha ke bhItara hone para, azuci (mala mUtra) nikaTa hone yA usakI durgaMdha Ane para, zmazAna ke cAroM ora sau sau hAtha taka, candragrahaNa hone para ATha se bAraha prahara taka, sUryagrahaNa hone para bAraha se solaha prahara taka, rAjA ke nidhana para dUsare ke siMhAsanArUr3ha hone taka, rAjAoM meM paraspara yuddha hone para zAnti hone taka, upAzraya meM tiryaMca yA manuSya kA nirjIva zarIra par3A hone para sau hAtha taka asvAdhyAya hotA hai / (3) cAra mahApratipradA ( ASAr3ha, Azvina, kArtika va caitra pUrNimAoM ke bAda kI pratipadAe~) tathA ina cAroM mahApUrNimAoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / (4) prAtaH kAla, madhyAhna, sAyaMkAla aura ardharAtri - ina cAroM saMdhyA kAla meM bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / maiM mAnatA hU~ ki svAdhyAya pratyeka cintanazIla mAnava ke liye eka anivArya tapa aura anuSThAna hai| usakI cintanazakti ko satpreraNA sUtra - zAstra aura satsAhitya ke adhyayana se hI mila sakatI hai| usakA adhyayana jitanA gaharA, jitanA adhyavasAyapUrNa aura jitanA hArdikatA ke sAtha hogA utanA hI usakA jJAna paripuSTa, prakhara evaM paripakka bnegaa| svAdhyAya kI zreSTha rIti ke liye ina niyamoM kA anupAlana lAbhaprada ho sakatA hai : (1) svAdhyAya ke samaya citta kI ekAgratA sarvAdhika mahatvapUrNa evaM Avazyaka hotI hai / mana idhara udhara DolatA rahe aura pAThoM kA uccAraNa calatA rahe to artha kyA zabda bhI sahI tarIke se palle nahIM pdd'eNge| cAroM ora se dhyAna haTa kara apanI adhyayana sAmagrI meM hI vaha kendrita ho jAnA cAhiye / mAnasika caMcalatA meM svAdhyAya kA Ananda A hI nahIM sakatA hai| (2) svAdhyAya kA sthAna bhI isa dRSTi se svaccha, zAnta aura ekAnta honA cAhiye / sthAna kI anukUlatA Avazyaka hai kyoMki cahala pahala, kolAhala yA gaMdagI vAle sthAna para baiThakara mAnasika ekAgratA nahIM sAdhI jA sakatI hai| 344
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) svAdhyAya pratidina yathAsamaya kiyA jAnA caahiye| usameM vikSepa nahIM honA cAhiye tathA niyama kA kar3AI se pAlana kiyA jAnA caahiye| (4) svAdhyAya ke graMthoM kA cayana karate samaya sadA yaha lakSya rahanA cAhiye ki usameM aisA koI bhI sAhitya sammilita na ho jo kisI bhI prakAra se viSaya-kaSAya ke durguNoM ko kisI bhI rUpa meM uttejita kre| svAdhyAya ke viSaya saMyama evaM jJAnArjana ko paripuSTa banAne vAle hI hone caahiye| (5) svAdhyAya karate samaya adhyetA ko yaha Atma vizvAsa honA cAhiye ki vaha viSaya kI gUr3hatA ko samajha rahA hai tathA svAdhyAya se usake hRdaya meM jJAna ke prakAza kI kiraNeM prakAzita ho rahI haiN| vaha apane saMkalpa ko dRr3hIbhUta karatA rhe| ... maiM svAdhyAya ke svarUpa ko samajhatA hU~ tathA Atma cintana rUpa jAgRti ko nirantara banAye rakhane ke lie pratijJA karatA hU~ ki maiM apanI rUpAntaraNa kI pravRtti kA prati samaya nirIkSaNa karatA rahU~ ki (1) mana kisI azubha vicAra kI ora to unmukha nahIM ho rahA hai, (2) guNoM kI ora merA jo AkarSaNa banA hai, vaha abhivRddha ho rahA hai yA nahIM, (3) doSoM ke prati merI jo gardA banI thI, vaha gaharI ho rahI hai athavA nahIM (4) guNoM ke poSaka sthAna ahiMsA, satya, kSamA Adi aura vaise nimittoM kA sevana bhI jArI hai yA nahIM aura inhIM AdhAroM para maiM apane svAdhyAya-tapa kA mUlyAMkana karUMgA tathA Atma cintana ke adhyAya ko sampanna aura sampUrNa bnaauuNgaa| __ uccatA dhyAna sAdhanA kI prAyazcita se pavitra banA, vinaya dharma se maMDita, sevA meM tanmaya aura Atma cintana kA adhyetA hokara merA mana jaba dhyAnAvasthita hogA to nizcaya hI vaha usakI uccatA ko bhI sAdha skegaa| dhyAna tapa kI sAdhanA se merI Atma zaktiyAM prakAzita bhI hogI tathA prabhAvazAlI bhii| unake suprakaTIkaraNa se merI AtmA kA parama pratApa evaM sarvazakti vaibhava mujhe asIma Ananda kI anubhUti degaa| dhyAna tapa kI mahattA kA Akalana karane ke liye pahale dhyAna ke prakAroM ko samajha lenA Avazyaka hai| vaise dhyAna ko yoga kA sAtavAM aMga kahA gayA hai| bahuta dera taka citta ko kisI eka hI tattva yA bAta ko socane meM lagAye rakhanA bhI eka taraha kA dhyAna kahalAtA hai| isa prakAra yadi bAraha sekiMDa mAtra taka bhI citta eka sthAna para sthira raha jAya to use dhAraNA bhI kahate haiN| vastutaH bAraha dhAraNAoM kA eka dhyAna hotA hai| azubha evaM zubha dhyAna rUpa dhyAna ke cAra bheda evaM 48 upabheda nimnAnusAra kahe gaye haiM : (1) ArtadhyAna-duHkha ke nimitta athavA duHkha meM hone vAlA dhyAna kahalAtA hai| yaha Arta yAne duHkhI prANI kA dhyAna hotA hai| manojJa vastu ke viyoga evaM amanojJa vastu ke saMyoga Adi ke kAraNoM se jaba citta meM AkulatA-vyAkulatA phailatI aura bar3hatI hai aura AtmA jaba mohavaza rAjya yA sattA ke upabhoga, dhana vaibhava, zayana, Asana, vAhana, strI, gaMdha, mAlA, maNi, ratna, AbhUSaNa Adi padArthoM kI jo atizaya kAmanA karatI hai taba vaha ArtadhyAna rUpa azubha dhyAna meM rata banatI hai| isa dhyAna ke cAra prakAra haiM-(a) amanojJa viyoga cintA-amanojJa, apriya yA anicchita zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza, viSaya evaM unake sAdhana bhUta padArthoM kA saMyoga hone para unakI viyoga sthiti kI 345
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintA karanA viyoga ho jAne para sukha kA anubhava karanA tathA bhaviSya meM bhI unakA saMyoga na ho sake aise prayaloM meM vyAkula bane rahanA- yaha ArtadhyAna kA pahalA prakAra hai| isa prakAra kA mUla kAraNa amanojJa ke prati dveSa hotA hai| (ba) roga cintA-zUla, sira darda Adi rogoM kA AkramaNa hone para unakI cikitsA meM vyAkula hokara rogoM ke miTa jAne kI cintA karanA aura bhaviSya meM roga saMyoga na ho isa ke lie AtaMkita rahanA roga cintA ArtadhyAna hai| (sa) manojJa saMyoga cintA-pAMcoM indriyoM ke viSaya evaM unake sAdhana rUpa svayaM, mAtA, pitA, bhAI, svajana, strI, putra, dhana tathA sAtA vedanA ke saMyoga meM, unakA viyoga na ho aisI cintA karanA tathA bhaviSya meM bhI unake saMyoga kI icchA rakhanA--yaha ArtadhyAna kA tIsarA prakAra hai| isa prakAra kA mukhya kAraNa rAga mAnA gayA hai| (da) nidAna (niyANA)--samrATa, indra, cakravartI vAsudeva Adi kI Rddhi yA rUpa rAzi dekhakara athavA sunakara unameM Asakti lAnA tathA yaha socanA ki maiMne jo tapa-saMyama Adi ke dharmakRtya kiye haiM, unake phalasvarUpa mujhe bhI aisI Rddhi aura rUparAzi prApti ho -yaha nidAna ArtadhyAna hai| ise adhama cintA kahI gaI hai| isakA mUla kAraNa ajJAna hotA hai kyoMki ajJAnI hI dUsaroM ke prApta sukhoM meM Asakti bhAva lAte haiN| jJAnI puruSoM ke citta meM to sadA hI mokSa kI lagana lagI rahatI hai| yaha cAra prakAra kA ArtadhyAna rAga, dveSa se yakta hone ke kAraNa saMsAra meM adhika bhava bhramaNa karAne vAlA hai ArtadhyAna ke cAra lakSaNa batAye gaye haiM--(a) Akrandana-U~ce svara se ronA aura cillAnA, (ba) zocana-AMkhoM meM AMsU lAkara dIna-bhAva dhAraNa karanA, (sa) parivedanA-bAra-bAra bhASaNa karanA tathA vilApa karanA evaM (da) tepanatA -jhAra jhAra AMsU giraanaa| iSTa-viyoga, aniSTa saMyoga aura vedanA ke nimitta se ye cAroM cihna eka ArtadhyAnI meM dikhAI dete haiN| (2) raudra dhyAna-hiMsA kI ora unmukha banI AtmA dvArA prANiyoM ko kaSTita kara rUlAne aura saMtrasta banAne vAle vyApAra kA cintana karanA raudra dhyAna hotA hai| hiMsA kI ora unmukha hone vAlI AtmA hiMsA ke sAtha jhUTha, corI, dhana rakSA Adi se bhI apane mana ko jor3atI hai aura vaisI dazA meM atikrUra pariNAmoM se grasta banakara vaha raudra dhyAnI hotI hai| usa prakAra ke dhyAna meM chedanA, bhedanA, kATanA, mAranA, vadha karanA, prahAra karanA, damana karanA, zoSaNa karanA, adhIna banAnA Adi ke saMkalpa-vikalpa hI calate rahate haiM aura aisA raudra dhyAnI ina saba kukRtyoM ke prati rAga bhAva rakhatA hai aura usake hRdaya meM anukampA-dayA kA bhAva nahIM rahatA hai| raudradhyAna ke cAra prakAra kahe gaye hai : (a) hiMsAnubandhI prANiyoM ko cAbuka, beMta Adi se mAranA, kIla Adi se nAka vagairA bIMdhanA, kisI ko rassI, jaMjIra Adi se bAMdhanA, agni meM jalAnA, agni-dAga (DAma) lagAnA, talavAra Adi dhAradAra zastra se prANa-vadha karanA athavA isa prakAra ke vyavahAra na karate hue bhI krodha ke vaza ho kara nirdayatApUrvaka nirantara ina hiMsAkArI vyApAroM ko karane kA cintana karanA hiMsAnubaMdhI raudra dhyAna hai| (ba) mRSAnubandhI- raudradhyAna ke isa prakAra meM dUsaroM ko Thagane kI mAyAvI pravRttiyA~ calAI jAtI haiM tathA chipa kara pApAcaraNa karate hue aniSTa sUcaka zabda, asabhya vacana, asat artha kA prakAzana, sat artha kA apalApa evaM eka ke sthAna para dUsare padArtha Adi kA kathana rUpa asatya vacana tathA prANiyoM ke upaghAta karane vAle kahe jAte haiM athavA kahane kI nirantara cintA kI jAtI hai| (sa) cauryAnubandhI -tIvra krodha evaM lobha se vyagracitta vAle puruSa kI prANiyoM ke upaghAtaka anArya kAma jaise, para dravya haraNa Adi meM nirantara cittavRtti kA ulajhI huI rahanA cauryAnubandhI raudra dhyAna hai| (da) saMrakSaNAnubandhI--pAMcoM indriyoM ke zabda, rUpa Adi pAMca viSayoM ke sAdhana rUpa dhana kI rakSA karane 346
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI phikra meM lage rahanA evaM na mAlUma dUsarA kyA karegA - isa AzaMkA se rAta-dina grasta rahanA aura dUsaroM kA upaghAta karane kI kaSAyamayI cintanA karanA raudra dhyAna ke isa prakAra meM hotA hai| raudra dhyAna una logoM ke sAtha lagA rahatA hai jo rAga, dveSa evaM moha se sadA Akula vyAkula rahatA hai| hiMsA, mRSA, caurya evaM saMrakSaNa svayaM karanA, dUsaroM se karAnA evaM karate hue kI prazaMsA (anumodanA) karanA - ina tInoM kAraNa viSayaka cintA karanA raudradhyAna kA raudra rUpa hotA hai / raudradhyAna ke bhI cAra lakSaNa batAye gaye haiM : (a) Asanna doSa - raudra dhyAnI hiMsA Adi se nivRtta na hone ke kAraNa bahulatA pUrvaka hiMsA Adi meM se kisI eka pApa meM pravRtti karatA hai--yaha Asanna doSa hai / (ba) bahuladoSa - raudradhyAnI hiMsA Adi sabhI pApoM va doSoM meM pravRtti karatA hai - yaha bahuladoSa hai / (sa) ajJAna doSa - ajJAna ke kAraNa kuzAstra ke kusaMskAra se naraka Adi gati dilAne vAle adharma-svarUpa hiMsA Adi kAryoM ko dharma kArya mAna kara usa buddhi se unnati ke liye pravRtti karanA ajJAna doSa hai| ise nAnAdoSa bhI kahate haiM, kyoMki raudra dhyAnI vividha hiMsA Adi ke upAyoM meM aneka bAra pravRtti karatA hai / (da) AmaraNAnta doSa- maraNa paryanta krUra hiMsA Adi ke kAryoM meM anutApa yA pachatAvA nahIM honA aura hiMsA Adi ke kAryoM meM pravRtti karate rahanA yaha doSa hai / (3) dharma dhyAna -- vItarAga praNIta dharma aura unakI AjJA ke anurUpa vastu-svarUpa ke cintana manana meM mana ko ekAgra banAnA dharma dhyAna hai / yaha dhyAna zruta evaM cAritra dharma se yukta hotA hai| dharmadhyAnI sUtra evaM artha kI jJAna-sAdhanA karatA hai, mahAvratoM ko dhAraNa karatA hai, baMdha aura mokSa tathA gati aura Agati ke hetuoM kA vicAra rakhatA hai, pAMcoM indriyoM ke viSayoM se nivRtti letA hai tathA prANiyoM ke prati dayA bhAva se dravita hotA hai aura ina sabhI pravRttiyoM meM sthiracittI banatA hai / dharma dhyAna meM rata rahane vAlI AtmA vItarAga evaM suguru ke guNoM kA kathana karane vAlI, unakI prazaMsA karane vAlI, zrutizIla evaM saMyama meM anurakta hotI hai| dharmadhyAna ke cAra prakAra hote haiM - (a) AjJA vicaya- vItarAga deva kI AjJA (upadeza vANI) ko satya mAnanA, usa para zraddhA karanA tathA usameM pratipAdita tattvoM para cintana aura manana krnaa| vItarAga devoM kI vANI kaisI hotI hai ? sUkSma tattvoM kI vivecanA karane se yaha ati nipuNa, anAdi - ananta, sabhI prANiyoM ke liye hitakArI, anekAnta kA jJAna karAne vAlI, amUlya, aparimita, anya pravacanoM se aparAbhUta, mahAn arthavAlI, mahAprabhAvazAlI, nayabhaMga evaM pramANa se gahana ataeva akuzala janoM ke liye durajJeya hotI hai| vItarAga AjJA kI pUrNa satyatA meM aisA niHzaMka vizvAsa honA cAhiye ki yadi vItarAga devoM ke pratipAdita tattva ke rahasya ko samajhAne vAle AcArya mahArAja samakSa na hoM, jJAnAvaraNIya karma ke udaya se yA durbala buddhi ke kAraNa koI svarUpa, hetu yA udAharaNa samajha meM nahIM Ave, taba bhI vicAroM meM kisI prakAra kA sandeha praviSTha nahIM honA cAhiye / yahI vicAradhArA rahanI cAhiye ki vItarAga devoM dvArA asatya kathana kA koI kAraNa nahIM kyoMki ve anupakArI jana ke prati bhI upakAra meM tatpara rahane vAle jagat meM pradhAna, triloka aura trikAla ke jJAtA, evaM rAga, dveSa va moha ke vijetA hote haiN| isa niSThA ke sAtha vItarAga vANI kA cintana-manana karanA aura gUr3ha tattvoM ke viSaya meM koI zaMkA na rakhate hue unheM dRr3hatApUrvaka satya samajhanA tathA vItarAga kI AjJA meM mana ko ekAgra karanA AjJA vicaya dharmadhyAna hai / (ba) apAya vicaya - isa prakAra ke anusAra rAga, dveSa, kaSAya Adi ke apAyoM ke cintana karane meM mana ko ekAgra karanA hai / rAga-dveSa, kaSAya, mithyAtva, avirati Adi Azrava evaM kriyAoM se hone vAle aihika va pAralaukika kuphala aura hAniyoM para vicAra karanA / 347
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise ki roga grasta vyakti ko apathya anna kI lAlasA hotI hai, vaise hI karmagrasta AtmA prApta hue rAga ko apane se cipakAye rakhanA cAhatI hai kintu apathya anna kI taraha prApta rAga bhI atIva hAni prada hotA hai| isI prakAra prApta huA dveSa bhI AtmA ko usI prakAra tapA detA hai jaise koTara meM rahI huI Aga vRkSa ko jaldI hI jalA DAlatI hai| rAga aura dveSa ihaloka aura paraloka donoM ko bigAr3ate haiN| yahI avasthA aniyaMtrita krodha, mAna, mAyA tathA lobha kaSAyoM kI hotI hai jo bar3hate hue saMsAra rUpI vRkSa ko sIMcate rahate haiN| kaSAyI AtmA prazaya Adi guNoM se zUnya tathA mithyAtva se mUr3ha hotI hai| kaSAyoM se bhI ajJAna adhika daHkhadAyI hotA hai kyoMki ajJAnI AtmA apanA hitAhita bhI pahicAnatI hai| hiMsA Adi Azrava se arjita pApakarmoM ke kAraNa AtmA dIrghakAla taka nIca gatiyoM meM bhaTakatI huI aneka apAyoM (duHkhoM) kI bhAjana hotI hai| ina doSoM se hone vAle, kuphala kA cintana karane vAlI AtmA ina doSoM se apanI rakSA karane meM sAvadhAna ho jAtI hai, jisase vaha saphalatApUrvaka Atma-kalyANa kI sAdhanA kara sakatI hai| (3) vipAka vicaya-AtmA ke mUla zuddha svarUpa kA cintana karanA ki vaha ananta jJAna, darzana evaM sukha rUpa hai kintu karmAvRtta hone ke kAraNa usake mUla guNa dave hue haiM aura usI se usakA saMsAra paribhramaNa cala rahA hai| sampatti-vipatti yA saMyoga-viyoga Adi se hone vAle sukha-duHkha AtmA ke hI pUrvArjita zubhAzubha karmoM ke phala hote hai kyoMki AtmA hI apane sukha-duHkha kA bhoktA aura kartA hotI hai| AtmA kI bhinna-bhinna avasthAoM meM karmoM ke hI bhinna-bhinna phala hote haiN| isa prakAra kaSAya evaM yoga janita zubhAzubha karma prakRti baMdha, sthiti baMdha, anubhAga baMdha, pradeza baMdha, udaya, udIraNA, sattA ityAdi karma viSayaka cintana meM mana ko ekAgra karanA vipAka vicaya dharmadhyAna hai| (da) saMsthAna-vicaya--isa anAdi ananta saMsAra sAgara kA cintana karanA ki dharmAstikAya Adi dravya evaM unakI paryAya, jIva-ajIva ke AkAra, utpAda, vyaya, dhrauvya, loka kA svarUpa, jIva kI gati Agati evaM jIvana maraNa Adi saMsAra saMsaraNa ke rUpaka haiM tathA isa saMsAra sAgara meM AtmA aura usake karma se utpanna janma jarA rUpa jIvana maraNa athAha jala rUpa hai, krodha Adi kaSAya jala-tala (pAtAla) hai, vividha duHkha magaramaccha Adi haiM, ajJAna rUpI vAyu uThatI rahatI hai tathA saMyoga-viyoga rUpI lahareM rAta dina calatI rahatI haiN| isake sAtha hI yaha bhI cintana karanA ki isa saMsAra sAgara ko pAra karAne meM samartha cAritra rUpI naukA hotI hai, jisako samyak jJAna rUpI nAvika calAtA hai aura jo samyak darzana rUpI baMdhanoM se sudRr3ha hotI hai| yaha naukA saMvara se chedarahita, tapa rUpI pavana se vegavatI, vairAgya mArga para calane vAlI kintu apadhyAna se na DagamagAne vAlI bahumUlya zIla ratna se paripUrNa hotI hai| jise muni rUpI vyApArI nirbAdha rUpa se khekara nirvANa rUpI nagara ko pahu~ca jAte haiN| mokSa ke akSaya, avyAbAdha, svAbhAvika va nirUpama sukhoM kI abhilASA rakhate hue vItarAga devoM dvArA upadezita siddhAntoM ke gahana artha cintana meM mana ko ekAgra karanA saMsthAna vicaya dharma dhyAna dharma dhyAna ke bhI cAra lakSaNa batAye gaye haiM: (1) AjJA ruci-sUtra meM pratipAdita arthoM para ruci dhAraNa karanA (2) nisarga ruci svabhAva se hI binA kisI upadeza ke vItarAga bhASita tattvoM para zraddhA karanA, (3) sUtra ruci-sUtra dvArA vItarAga prarUpita dravyAdi padArthoM para zraddhA karanA tathA (4) avagAr3ha (upadeza) ruci-vItarAga devoM ke upadezoM jo suguru dvArA kahe jAveM ke bhAvoM para zraddhA krnaa| samuccaya meM tattvArtha zraddhAna samyaktva hI dharma dhyAna kA pramukha lakSaNa hotA hai| dharmadhyAnI vItarAga deva evaM suguru ke guNoM kA kathana karatA hai, unakI prazaMsA aura stuti karatA hai, guru Adi kA vinaya karatA hai, dAna detA hai, tathA zruta, zIla evaM saMyama meM anurAga rakhatA hai| dharma 348
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna rUpI mahala para car3hane ke liye svAdhyAya ke cAra prakAra vAcanA, pRcchanA, parivartanA aura anuprekSA pradhAna avalambana hote haiN| dharma dhyAnI kI cAra bhAvanAe~ mukhya hotI haiM- (1) ekattva bhAvanA--isa saMsAra meM maiM akelA AyA hU~, merA koI nahIM hai aura maiM kisI kA nahIM huuN| (2) anitya bhAvanA-zarIra aneka vighna bAdhAoM evaM rogoM kA sthAna hai aura pratyeka padArtha nazvara haiN| (3) azaraNa bhAvanA janma, jarA, mRtyu bhaya se pIr3ita evaM vedanA se vyathita isa saMsAra meM AtmA kA trANa rUpa koI nahIM hai sivAya saddharma ke| (4) saMsAra bhAvanA--saMsAra kI avasthAe~ ati vicitra hotI hai| ___eka anya apekSA se bhI dharma dhyAna ke cAra bheda kiye gaye haiM : (1) piMDastha (pRthvI agni Adi pAMca dhAraNAoM kA ekAgratA se cintana karanA) (2) padastha (paMca parameSThi meM kisI pada para Azrita hokara mana ko ekAgra karanA (3) rUpastha (arihaMta bhagavAna ke zAnta rUpa ko hRdaya meM sthApita karake mana ko ekAgra krnaa| evaM (4) rUpAtIta (niraMjana nirmala siddha bhagavAn kA AlaMbana lekara unake sAtha apanI AtmA kI ekarUpatA kA cintana krnaa)| (4) zukla dhyAna--jo dhyAna ATha prakAra ke karmoM kA maila dUra karatA hai tathA jo sampUrNa zoka ko naSTa karatA hai, vaha zukla dhyAna hai| isa dhyAna ke mAdhyama se pUrva viSayaka zruta ke AdhAra para mana kI atyanta sthiratA evaM yoga kA nirodha sAdhA jAtA hai tathA binA kisI dUsare ke avalambana ke nirmala Atma svarUpa para tanmayatA pUrvaka cintana kiyA jAtA hai| zukladhyAnI indriya-sambandhita viSayoM kA sambandha hone para bhI apane vairAgya ke bala se apane citta ko bAharI viSayoM kI ora nahIM le jAtA evaM apane zarIra kA chedana-bhedana hone para bhI sthira rahakara citta ko apane zukla dhyAna se leza mAtra bhI nahIM DigamigAtA hai| zukla dhyAna ke bhI cAra bheda batAye gaye haiM--(a) pRthakattva vitarka savicArI-zukla dhyAna ke isa prakAra meM dhyAnI sAdhaka eka dravya se sambandhita aneka paryAyoM kA pRthak pRthak rUpa se pahale jAne gaye zruta ke anusAra vistArapUrvaka dravyArthika, paryAyArthika Adi nayoM se gaMbhIra cintana karatA hai| yaha dhyAna vicAra sahita hotA hai tathA vicAra kA svarUpa hotA hai artha, vyaMjana (zabda) aura yogoM meM saMkramaNa / isa dhyAna meM artha se zabda meM, zabda se artha meM aura zabda se zabda meM tathA artha se artha meM evaM eka yoga se dUsare yoga meM saMkramaNa hotA hai| yaha zukla dhyAna pUrvadhArI ko hotA hai jo pUrvagata zruta ke anusAra vividha nayoM se padArthoM kI paryAyoM kA bhinna-bhinna rUpa se cintana karatA hai| kabhI yaha dhyAna unako bhI prApta ho sakatA hai jo pUrvadhArI nahIM haiN| unheM yaha dhyAna artha, vyaMjana evaM yogoM meM paraspara saMkramaNa rUpa hotA hai| (ba) ekatva vitarka avicArI-zukla dhyAna ke isa prakAra meM dhyAnI sAdhaka pUrvagata zruta kA AdhAra lekara utpAda Adi paryAyoM ke ekattva arthAt abheda se kisI eka padArtha athavA paryAya kA sthira citta se cintana karatA haiN| isa dhyAna meM artha, vyaMjana evaM yogoM kA saMkramaNa nahIM hotaa| binA havA vAle ghara meM rakhe hue dIpaka ke samAna isa dhyAna meM cita vikSepa rahita hokara sthira rahatA hai| (sa) sUkSma kriyA anivartI-mokSa gamana ke pahale kevalI bhagavAn mana, vacana ke yogoM kA bhI nirodha kara lete haiM aura ardha kAya-yoga kA bhI nirodha kara lete haiN| usa samaya kevalI ke kAyikI ucchvAsa Adi sUkSma kriyA hI rahatI hai| pariNAmoM kI vizeSa uccatA ke kAraNa isa stara se kevalI punaH pIche nahIM haTate haiN| isa rUpa kA hotA hai zukla dhyAna kA tIsarA prkaar| (da) samucchinna kriyA apratipAtI -zailezI avasthA ko prApta kara kevalI sabhI yogoM kA 346
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirodha kara lete haiN| yogoM ke nirodha se sabhI kriyAe~ naSTa ho jAtI hai| yaha dhyAna sadA banA rahatA hai, isI kAraNa ise samuchinna kriyA apratipAtI zukla dhyAna kahate haiN| zukla dhyAna kA pahalA prakAra sabhI yogoM meM hotA hai, dUsarA kisI eka yoga meM hotA hai, tIsarA kevala kAya yoga meM hotA hai to cauthA prakAra ayogI ko hI hotA hai / chadAstha avasthA meM mana ko nizcala banAnA to kevala jJAna kI avasthA meM kAyA ko nizcala karanA dhyAna kahalAtA hai / zukla dhyAna ke bhI cAra lakSaNa kahe gaye haiM-- (1) avyatha - zukladhyAnI pariSahoM va upasargoM se Dara kara dhyAna se calita nahIM hotA hai ataH vaha liMgavAlA hotA hai / (2) asammoha-- zukla dhyAnI ko atyanta sUkSma va gahana viSayoM meM athavA devAdi racita mAyA meM sammoha nahIM hotA, ataH vaha asammoha liMga vAlA hotA hai / (3) viveka - zukladhyAnI AtmA ko deha se bhinna tathA sarva saMyogoM ko AtmA se bhinna samajhatA hai ataH vaha viveka liMga vAlA hotA hai / (4) vyutsarga - zukladhyAnI niHsaMga rUpa se deha evaM upadhi kA tyAga karatA hai ataH vaha vyutsarga liMga (lakSaNa) vAlA hotA hai| zukla dhyAna ke bhI cAra avalambana batAye gaye haiM - ( 1 ) kSamA - krodha na karanA, udaya meM Aye krodha ko dabAnA va krodha kA tyAga karanA (2) mArdava isI prakAra mAna kA tyAga karanA (3) Arjava-isI prakAra mAyA kA tyAga karake saralatA lAnA evaM (4) mukti - lobha kA tyAga karake zoca nirlobhatA prakaTa karanA / zukladhyAnI kI cAra bhAvanAeM hotI haiM - ( 1 ) ananta vartitAnuprekSA -- bhava paramparA kI anantatA kI bhAvanA karanA (2) vipariNAmAnuprekSA - vastuoM ke vipariNamana para vicAra karanA (3) azubhAnuprekSA - saMsAra ke azubha svarUpa para vicAra karanA evaM (4) apAyAnuprekSA - AzravoM se hone vAle, jIvoM ko duHkha dene vAle vividha apAyoM se cintana karanA / sarvotkRSTa zukladhyAna ke paramocca svarUpa para cintana karatA hUM to merA hRdaya AtmotsAha se AlhAdita ho uThatA hai / pApapaMka se kalaMkita banI yaha AtmA apane paramapuruSArtha se isa rUpa meM parama pratApI bana sakatI hai-- taba anutsAha kA kyA kAraNa hai ? mAtra dizA parivartana kI AvazyakatA hai ki mohagrasta yaha AtmA apane mohAvaraNa ko sarvathA samApta kara dene kA kaThina saMkalpa grahaNa karale aura zukla dhyAna kI zreNI taka pahuMcane kA adhyavasAya banAve | samattva ke zikhara para maiM bhAvanA bhAtA hUM ki tapArAdhana ke krama meM ATha karmoM ke baMdhanoM ko tor3atA huA maiM bhI eka dina vyutsarga tapa kA AcaraNa karate hue samattva ke zikhara para ArUr3ha hoUM / prAyazcita se lekara vyutsarga taka ke chaH Abhyantara tapa mokSa prApti ke antaraMga kAraNa mAne gaye haiM / antardRSTi AtmA hI inakA sevana karatI hai tathA vahI inheM tapa rUpa meM jAnatI aura dekhatI hai / ina tapoM kI ArAdhanA kA asara Antarika rAga, dveSa, kaSAya Adi para par3atA hai, jise bAhya dRSTi se loga dekha nahIM pAte / Abhyantara tapoM kI zRMkhalA meM vyutsarga antima evaM sarva zreSTha tapa hai jisakA artha hai mamatva kA sarvathA tyAga kara denA aura mamatva ke sarvathA tyAga kA hI pratiphala hotA hai samatva ke zikhara para ArUr3ha ho jAnA / sAmAnya rUpa se vyutsarga tapa ke do bheda kahe gaye hai- (1) dravya - gaNa, zarIra, upadhi aura AhAra kA tyAga karanA evaM (2) bhAva - kaSAya, saMsAra aura karma kA tyAga karanA / yoM niHsaMga arthAt mamatvarahita hokara zarIra aura upadhi ke tyAga rUpa isa vyutsarga tapa ke sAta bheda bhI kiye gaye 350
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM -(1) zarIra vyutsarga-mamatva rahita hokara zarIra kA tyAga karanA, (2) gaNa vyutsarga--apane sage sambandhI yA ziSya vagairA kA tyAga karanA, (3) upadhi vyutsarga-bhaMDa, pAtra, upakaraNa Adi kA tyAga karanA, (4) bhaktapAna vyutsarga-AhAra pAnI kA tyAga karanA, (5) kaSAya vyutsarga-krodha, mAna, mAyA tathA lobha kaSAyoM kA tyAga karanA, (6) saMsAra vyutsarga-naraka Adi ke AyuSya-baMdha ke kAraNa saMsAra ke kAraNabhUta mithyAtva Adi kA tyAga karanA evaM (7) karma vyutsarga karma baMdhana ke kAraNoM kA tyAga krnaa| ina sAta vyutsargoM meM se prathama cAra dravya tathA antima tIna bhAva vyutsarga kahalAte haiN| jaise kaSAya vyutsarga ke krodha mAna, mAyA, lobha rUpa cAra bheda hote hai, vaise hI saMsAra vyutsarga ke bhI cAra bheda haiM--nairayika, tiryaMca, manuSya va deva evaM karma vyutsarga ke ATha bheda haiM--jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gautra tathA antraay| ___ maiM apane anubhava ke AdhAra para cintana karatA hUM ki yaha mamatva hI saMsAra paribhramaNa kA mUla hai aura isI kAraNa ATha karmoM meM mohanIya karma sarvAdhika zaktizAlI mAnA gayA hai -karma dala kA senApati / ataH karmoM ke sAre baMdhanoM ko tor3akara mukti mArga kI ora gati karanI hai to mujhe apanI apUrva Atmazakti kA svarUpa darzana karanA hogA jo samIkSaNa vRtti kI sahAyatA se hI maiM kara paauuNgaa| apanI Atma-sAkSAtkAra kI avasthA meM maiM spaSTa jAna lUMgA ki merI mukti kA mArga kidhara hai ? aura vaha mArga hai tapArAdhana kA, jisakI pUrNAhUti hotI hai vyutsarga tapa se| mamatva kA sarvathA tyAga hI AdhyAtmika jIvana kA parama sAdhya hai kyoMki isa tyAga ke pazcAt saMsAra ke sabhI hetu vinaSTa ho jAte haiM tathA samatva yoga kI prApti ho jAtI hai| samabhAva, samadRSTi evaM samatA ke sarvocya Ananda meM AtmA kA ramaNa avyAbAdha aura zAzvata bana jAtA hai| AtmA kI ananta jJAna, ananta darzana evaM ananta sukha kI yaha avasthA hI use ananta zakti kI anubhUti detI hai tathA sarvazaktimAna ke pada se vibhUSita banAtI hai| __ tapasyA kA a A i I ___ maiM bAraha prakAra ke tapArAdhana kA yaha vivecana samajhatA hUM to eka bAta mana meM uThatI hai ki prabuddha, bhavya aura sazakta AtmAoM ke liye to sAdhanA kA vizAla kSetra hai, kintu apane Apako azakta mAnane vAlI AtmA yadi kiMcit jAgaraNa ke prabhAva se tapArAdhana prAraMbha karanA cAhe to vaha kyA kare ? usake liye tapasyA kA a A i I yAne AraMbha kyA ho sakatA hai ? usake liye aise tapa hone cAhiye jinakI sAdhanA sarala ho kintu phala kI dRSTi se bhI unakA mahattva kama nahIM ho| aise tapArAdhana ke prati sAmAnya jana bhI sahaja rUpa se prabhAvita ho sakate haiN| ___maiM samajhatA hUM ki ati sAmAnya buddhi vAle vyakti ko bhI AtmA aura zarIra ke alagAva kA jJAna karA diyA jAya, karmoM ke maila se AtmA kI svarUpa vikRti kA bhAna dilA diyA jAya aura yaha batA diyA jAya ki viSaya kaSAya ke ghAta-pratighAtoM se isa sAMsArika jIvana meM kitane ghora kaSTa bhogane par3ate haiM to usakI cetanA ko tapArAdhana kI dizA meM prabhAvakArI mor3a diyA jA sakatA hai| use tapArAdhana ke nimna sAmAnya prayoga batAye jA sakate haiN| tathA use prerita kiyA jA sakatA hai ki vaha usa prAthamika avasthA meM apanI saMkalpa zakti ko sudRr3ha banAtA huA Age bar3hatA jAve (1) pratidina tIna manoratha kA cintavana kiyA jAya / isameM tyAga kucha nahIM karanA hai, kevala tyAga kI bhAvanA banAnI hotI hai| tIna manoratha isa prakAra haiM-(a) vaha dina mere lie dhanya hogA, 351
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa dina maiM saMsAra ke samasta prANiyoM se sambandhita AraMbha evaM samAraMbha tathA sabhI prakAra ke bAhya evaM Abhyantara parigraha kA tyAga kruuNgaa| (ba) vaha dina mere liye dhanya hogA, jisa dina maiM dravya se apane mastaka tathA bhAva se apane mana ko muMDita banA kara sAdhu dharma kI dIkSA aMgIkAra kruuNgaa| evaM (sa) vaha dina mere liye dhanya hogA jisa dina maiM aThAraha pApa tathA cAroM AhAra kA tyAga karake AtmAlocanA evaM saMlekhanA sahita paMDita maraNa ko prApta kruuNgaa| manoratha cintana kI nirantaratA se Atma bhAva kI puSTi hotI rahegI aura isa rUpa meM yaha pAvana kArya tapa rUpa hI hogaa| (2) pratidina isI prakAra caudaha niyamoM kA bhI cintavana kiyA jAya jisase tyAga kI vaicArika pRSThabhUmi kA nirmANa hotA cle| tathA sAmAnya tyAga kA abhyAsa bhI banatA cale / caudaha niyama isa prakAra haiM--(a) sacita (A) dravya (i) vigaya (I) upAnaha (pagarakhI vagairA) (u) tAmbUla-pAna (U) vastra (e) puSpa (ai) vAhana (o) zayyA (malamUtra sthAna sahita) (au)lepana (aM) brahmacarya (aH) sAna (R) dizA tathA (R) bhojana meM pratidina kucha na kucha yathAzakti maryAdA lI jAya tathA pratidina adhikatara tyAga kI bhAvanA rakhI jaay| (3) mRtyu avazyaMbhAvI hai lekina kaba hogI--yaha ajJAta hai ataH binA tyAga pratyAkhyAna ke akasmAt mRtyu ho jAya to Atma saMzodhana nahIM hogA --isa bhAvanA se pratidina rAtri ko sote samaya Azrava kriyAoM kA tyAga karake sAgArI saMthArA kara lenA cAhiye jisakI avadhi dUsare dina prAtaH uThane taka ke samaya kI hogii| suvidhA ke liye yaha pATha uccArita kara liyA jAya -'AhAra, zarIra, upadhi, pacakhU pApa aThAra / maraNa pAUM to vosire, jIUM jAgUM to AgAra / ' aisA hI tapopAya dina bhara AhAra kriyA se bacane ke sambandha meM bhI kiyA jA sakatA hai| prati samaya khAyA to jAtA nahIM hai kintu usakA tyAga bhI nahIM hotA hai ataH eka aMgulI meM aMgUThI pahina kara vrata le liyA jAya ki jaba bhI khAnA hogA aMgaThI utAra kara va mahAmaMtra par3hakara khAUMgA, varanA aMgUThI pahane-pahane bhojana kA tyAga rhegaa| isase bhI tapazcaraNa kI bhAvanA puSTa hogI tathA anAvazyaka kriyA rUpa pApa baMdha se bacA jA skegaa| (4) prati dina athavA dina rAta meM zubha samaya milane para vandanA karane kA niyama liyA jaay| yaha vandanA sudeva va suguru ke prati bhakti darzAne vAlI ho tathA unake guNoM kA smaraNa karAne vAlI ho| aise bhakti sahita vandana namana se AntarikatA meM rahI huI kaSAya vRttiyA~ manda hogI to namane se karmoM kI nirjarA bhI hogii| (5) anazana tapa kI sImA eka navakArasI yA paharasI se lekara chaH mAha taka kI hotI hai| kama se kama zakti vAlA vyakti bhI navakArasI (rAtri bAraha baje se sUryodaya ke bAda 48 miniTa taka kucha bhI nahIM khAnA pInA) tathA paharasI (eka pahara taka kucha bhI nahIM khAnA pInA) kI tapasyA kara sakatA hai| kaThinAI mAmUlI hai lekina phala UMcA mAnA gayA hai| kahate haiM eka navakArasI karane se sau varSa naraka meM jitane duHkha bhoge utane azubha karmoM kA kSaya hotA hai aura eka paharasI se hajAra varSa naraka meM jitane duHkha bhoge utane azubha karmoM kA kSaya hotA hai| ekAsanA tapa kA isase bhI adhika phala milatA hai| tapopUta Atma-zakti jaise tapasyA kA a A i I hotA hai, vaise usakA Di.liTa bhI hotA hai tapArAdhanA ke rUpa meM tathA usameM bhI sarvocya AbhyAntara tapoM kI sAdhanA meN| ina tapoM kA AcaraNa karate hue karmoM kA 352
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ maila prakSAlita hotA rahatA hai aura Atma-svarUpa nirmala banatA jAtA aisI tapopUta AtmA hI zakti kA kendra banatI hai| maiM vaisI Atma zakti kA darzana vItarAga devoM ke jIvana meM karatA hUM aura cintana karatA hUM ki aisI zakti kA dhAraka banakara maiM bhI lokopakAra ke naye naye AyAma saadhuuN| maiM isa dRSTi se apanI AtmA ko bhI tapopUta banAne kA nizcaya karatA hUM, kyoMki maiM jAnatA hUM ki binA tapArAdhana ke mokSa kI prApti saMbhava nahIM hai, kAraNa, binA tapArAdhana ke karmoM kI nirjarA nahIM hotI hai| ataH maiM tapa karane ke uddezyoM kI mImAMsA karanA cAhatA hU~ aura una uddezyoM ko isa rUpa meM rakhatA hUM (1) Atma rUpAntaraNa--maila se gaMde bane kapar3e ko sAbuna sor3e se dhone kA prayala kareMge, tabhI svaccha nikala kara usa kapar3e kA rUpAntaraNa ho skegaa| maiM bhI tapArAdhana se isa rUpa meM apane AtmasvarUpa kA rUpAntaraNa karanA caahuuNgaa| yaha rUpAntaraNa azubhatA se zubhatA meM hogaa| AtmA ke liye sAbuna-sor3e kA kAma tapa karatA hai jo karma maila ko nirjarA ke rUpa meM dUra kara detA hai| maiM tapArAdhana dvArA karmakSaya karake AtmA ke rUpa ko nirmalatA meM parivartita kara duuNgaa| maiM tapa kI ArAdhanA apane manobala, zArIrika zakti, zraddhA, Arogya, kSetra ko dRSTi meM rakhate hue karatA hUM kintu prayala karatA hUM ki merA manobala nirantara bar3hatA rhe| maiM tapazcaraNa ko usI rIti meM yogya samajhatA hUM jisase mana samAdhi meM rahe, amaMgala kI cintA na ho, Arta va raudra dhyAna na satAveM tathA indriyoM va yogoM kA hanana na ho| tapArAdhanA meM na to pradarzana kI kAmanA honI cAhiye tathA na hI anya prakAra kI aihika shNsaaeN| tapArAdhana kI kendra sthalI AtmA rahe tathA maiM Atma rUpAntaraNa ke prati sadA satarka rhuuN| (2) deha-moha-nAza-tapArAdhanA ke kSaNoM meM maiM apane AtmasvarUpa para gaMbhIra cintana karUM tathA anubhUti lUM ki maiM arthAt merI AtmA mere hI zarIra se pRthaka hai| maiM jo tapa kara rahA hUM, usakA uddezya eka ora AtmA ko tapA kara nirmala banAnA hai to dUsarI ora deha ko tapAkara usake prati jame hue moha se bhI mujhe mukti lenI hai| tapa kA uddezya deha tyAga nahIM, balki deha buddhi aura deha moha kA tyAga karanA tathA videhI kI anubhUti lenI hai| maiM socatA hUM ki bhUkha pyAsa, pIr3A vedanA deha ko hotI hai, AtmA ko nahIM ataH ananta Ananda kI zAzvata strota AtmA kA dharma alaga hai tathA deha kA dharma alaga hai| (3) icchAoM aura Asakti kA anta--maiM tapazcaraNa kA yaha mahatvapUrNa pariNAma samajhatA hUM ki tapa jitanA dRr3ha saMkalpa ke sAtha sAdhA jAyagA, utanI hI tvarita gati se icchAoM kA saMzodha aura Asakti kA anta hotA jAyagA jabaki anekAneka icchAeM va AsaktiyAM hI AtmA ko lubhAtI haiM aura patana ke gahara meM girAtI hai| maiM tapa kAThinya ko bar3hAtA huA ajJAna, viSaya va kaSAya kA samUla vinAza karatA rhuuNgaa| tapazcaraNa ke mahAn uddezyoM ko kendrastha banAkara maiM tapa ke mahAtmya kA bhI nirantara cintana karatA rahUMgA tAki tapazcaraNa ke prati merI abhiruci abhivaddha hotI jaay| merI mAnyatA hai ki Atma vikAsa kI mahAyAtrA ko saphala banAne ke liye tapa hI AdhyAtmika uSmA aura UrjA hai, jo Atma gati ko UrdhvagAmI banAtI hai| moha-mamatva evaM karmo ke lepa ko haTAnA tapa sevana ke binA azakya hai| tapazcaraNa se AtmA nirmala hotI hai tathA bAhya evaM Antarika jIvana nirvikAra banatA hai| isa rUpa 353
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM tapazcaraNa zArIrika evaM mAnasika rogoM se bhI mukti dilAtA hai| jina Adhi-vyAdhiyoM kI cikitsA karane meM cikitsaka aura cikitsA praNAliyA~ viphala ho jAtI haiM unheM tapa kI kramika sAdhanA jar3a mUla se dUra kara detI hai| anazana tapa ke niyamita niyama se vyAdhiyA~ nahIM AtI haiM aura zarIra niroga banA rahatA hai / mere anubhava meM AyA hai ki tapa kI prAbhAvikatA bhI vipula hotI hai / tapasvI ke samakSa zaktizAlI pazubala bhI hAra mAna letA hai kyoMki usakA Atmabala ajeya bana jAtA haiM / tapazcaraNa se dharma kI samUcI ArAdhanA samanvita rUpa ho jAtI hai| tapa AtmA ko dharma ke sannikaTa le jAtA / saMvara ke bAda tapa se hI karma kSaya hote hai aura nirjarA ke bAda hI mokSa kI prApti ho sakatI hai| tapa aisI prakhara agni hotI hai jisameM anikAcita karma taka naSTa ho jAte haiN| binA tapa ke mokSa nahIM hai aura tapazcaraNa se zIghra mokSa milatA hai| ataH maiM tapa kA ArAdhana viveka sahita tathA samabhAva pUrvaka karatA hUM aura yaha nizcaya karake ki tapArAdhanA meM koI laukika eSaNA nahIM rakhUMgA, mAtra karma kSaya karane kA hetu hI samakSa rkhuuNgaa| mere tapArAdhana meM vandana - stuti kA bhAva bhI nahIM rahegA tathA tapa ke mUla tattva dhairya aura samatva bhAva ko AtmasAt karake nizcala banA rhuuNgaa| isa prakAra merI AtmA tapa meM tapegI, apane svakarUpa meM pavitra banegI evaM zakti saMcaya meM agragAmI hogI / tapopUta Atmazakti kI tabhI mujhe pratyakSa anubhUti ho sakegI / sAtavAM sUtra aura merA saMkalpa tapopUta Atma zakti kI pratyakSa anubhUti se merI AtmA kA samagra svarUpa ullasita ho uThegA kyoMki mahApratApI aura sarvazaktimAna banane kA usakA lakSya samIpa AtA huA dikhAI degA / taba merA socanA bhI sArthaka ho jAyagA ki karma baMdhana kaise TUTate haiM aura mukti ke mArga para kaise pahuMcate haiM ? maiM usa stara taka pahuMcane ke liye Aja apanI Atma-zakti para samIkSaNa dhyAna karatA hUM aura Atma-sAkSAtkAra taka pahuMcanA cAhatA huuN| maiM jAnatA hUM ki yaha mahad kArya maiM vItarAga devoM kI AjJA meM apane puruSArtha ko niyojita karake hI sampanna kara sakUMgA / ataH maiM saMkalpa letA hUM ki maiM vItarAga devoM kI AjJA meM jJAna aura kriyA kA saMyoga banAkara mukti ke mArga para agragAmI banUMgA / isI pragati meM maiM bAraha prakAra ke tapoM kI kaThora ArAdhanA karUMgA aura karma baMdhanoM ko tor3atA huA dehamoha se bhI mukta hone kI avasthA taka pahuMca jaauuNgaa| maiM apane saMkalpa meM sudRr3ha rahate hue apanI ananta Atmika zakti kI anubhUti lUMgA, use loka kalyANa kI dRSTi se sakriya banAUMgA tathA mahApratApI evaM sarvazaktimAn hone kA upakrama karUMgA / 354
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ Post sa adhyAya nau Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 8 : maiM jJAna puMja hU~, samatva yogI huuN| mujhe socanA hai ki mujhe amiTa zAnti kyoM nahIM milatI, amiTa sukha kyoM nahIM prApta hotA? jJAna ke prakAza meM maiM anubhava karU~gA ki merA Atma-samIkSaNa evaM vizvakalyANa kA cAraNa kitanA puSTa aura spaSTa ho gayA hai? taba maiM vItarAga devoM kI AjJA meM rahatA huA ekAvadhAnatA se samyak jJAna, darzana va cAritra kI ArAdhanA karU~gA, guNasthAnoM ke sopAnoM para car3hatA jAUMgA aura samatva yoga ke mAdhyama se amiTa zAnti evaM akSaya sukha ko prApta kara luuNgaa|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra AThavAM maiM jJAnapuMja hUM, samatva yogI huuN| merI AtmA meM ajJAna AyA huA hai, jJAna mUla meM hai aura vaha jJAna bhI sAmAnya nahIM, ananta jJAna hai| isIliye maiM jJAnI hI nahIM; jJAnapuMja huuN| maiM jJAnapuMja hUM, apAra jJAna kA dhAraka huuN| ajJAna isa sAMsArikatA meM mere Atma svarUpa se saMlagna huA hai aura usane merI jJAna zakti ko Achanna kara dI hai, kintu usa ajJAna ko dUra kara dene kA sAmarthya bhI mere hI bhItara rahA huA hai--aMdhakAra ko samApta kara dene vAlA prakAza bhI merI hI AntarikatA meM samAyA huA hai| maiM usa prakAza kA AhvAna karUM -use anAvRtta karane kA puruSArtha karUM to maiM prakAza puMja bana sakatA hUM, jJAnapuMja ho sakatA huuN| jJAna puMja hI prakAza puMja hotA hai| ___ maiM jJAnapuMja hUM aura usakI hI sampUrti me maiM samatva yogI bhI huuN| merA samyak jJAna hI merA patha darzaka banakara mujhe samatva yoga taka pahuMcAtA hai--samatA rasa kA pAna karAtA hai| maiM apane hI jJAna ke uttarottara urdhvagAmI sopAnoM para ArUr3ha hotA huA samatva ko prApta karatA hUM to zikhara para pahuMca kara samatva-yogI bana jAtA huuN| maiM jJAnapuMja hUM, samatva yogI huuN| merA jJAna hI cAritra meM DhalatA hai, mujhe cAritryazIla banAtA hai aura jJAna evaM cAritra kA gatizIla sAmaMjasya sthApita kara detA hai| merA jJAna merI AtmA kI AMkheM bana jAtA hai aura merA cAritra usake sazakta pAMva taba samatA ke mArga para usakI daur3a AsAna ho jAtI hai| merI AtmA taba samatAvAdI se samatA dhArI aura samatA dhA samatAdarzI ho jAnA hI samattva yoga kI carama pariNati hotI hai| maiM samatva yogI ho jAtA haiN| ___ maiM samatva yogI huuN| isI yoga ke suphala svarUpa mujhe amiTa zAnti milatI hai aura milatA hai akSaya sukha / usa zAnti aura sukha kA maiM taba zAzvata dhanI ho jAtA huuN| vaha zAnti mujhase phira kabhI vilaga nahIM hotI, vaha sukha mujhe phira kabhI nahIM chor3atA-sadA zAnti, sadA sukha merI jyotirmayI AtmA ke satata sAthI bana jAte haiN| __ maiM samatva yogI hotA hUM to sabako-sabhI jIvoM evaM padArthoM ko yathAvat rUpa meM samatA kI dRSTi se dekhatA hUM, sabakA hita cintana karatA hUM aura abhilASA rakhatA hUM ki sabhI apane samyak jJAna ko jagAveM, samyak cAritra ko sakriya banAveM aura samatA ke prazasta patha para bar3ha cleN| maiM jJAnapuMja honA cAhatA hUM aura samatva yoga taka saphalatA pUrvaka pahuMcanA cAhatA hUM, isI kAraNa apane liye bhI cAhatA hUM aura sabhI bhavya jIvoM ke liye bhI cAhatA hUM ki jJAna aura kriyA (cAritra) kA zreSTha samanvaya kiyA jAya aura donoM ko ekarUpatA meM DhAla kara AtmavikAsa kA zaktizAlI mAdhyama banA deN| ___ maiM apane jJAna aura samatA (dayA yA kriyA) ke saMyoga se jAnatA hUM ki pahale jJAna aura phira dayA (kriyA) kI AvazyakatA hotI hai kyoMki maiM apane jJAna ke prakAza meM hI suyogya kriyA kA 357
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ cayana karatA huuN| jJAna ke binA hI kriyA ko pakar3a lUMgA to maiM usake sahI svarUpa ko nahIM jAna pAUMgA aura usa kriyA kI zakti ko bhI nahIM pahicAna pAUMgA ki vaha mujhe merI Atma-vikAsa kI mahAyAtrA meM saphalatA dilA sakegI athavA nhiiN| isake viparIta kevala jJAna ko hI pakar3a lUMgA to prakAza avazya phaila jAyagA kintu kriyA ke abhAva meM gati nahIM pakar3a skuuNgaa| prakAza meM hI sahIlekina apane prasthAna ke sthAna para hI ThaharA rahUMgA to apane gaMtavya taka pahuMcUMgA kaise? samatva yoga taka pahuMcUM--usake liye mujhe prakAza bhI cAhiye aura gati bhii| mujhe na aMdhakArapUrNa gati cAhiye aura na prakAzapUrNa sthiti / merA jJAna aura merI samatA hI paraspara jur3a kara merI AtmA ko UrdhvagAmI pragati pradAna kreNge| kyoMki jJAna aura kriyA donoM kI ekarUpa kriyAzIlatA se hI mokSa kI prApti hotI hai| jJAna aura kriyA ke sahayogI svarUpa kA eka rUpaka hai| eka bIhar3a jaMgala meM eka laMgar3A vyakti par3A huA thA, vaha pAsa ke nagara meM pahuMca kara sukha se jIvana bitAnA cAhatA thaa| use nagara taka pahuMcane kA sahI mArga bhI mAlUma thA, lekina vaha eka kadama bhI cala nahIM sakatA thA, isaliye nagara meM pahuMce to pahuMce kaise ? usakI mArga kI sahI jAnakArI aura sukha pAne kI abhilASA bhI usake kucha kAma nahIM A rahI thii| vaha asahAya banA cAroM ora najara ghumA rahA thA ki kahIM usakA koI sahAyaka mila jaay| acAnaka use kucha dUrI para eka dUsarA vyakti dikhAI diyaa| vaha kabhI eka par3e se TakarA rahA thA to kabhI kisI jhAr3I meM gira rahA thaa| kabhI vaha patthara se jAtA to kabhI usakA sira kisI nIcI DAla se TakarA jaataa| kabhI vaha girate-girate baca jAtA to kabhI gira kara apane ghuTane tor3a hI ddaaltaa| vaha lahUluhAna thaa| usakI vaha durdazA dekhakara laMgar3A vyakti cauMka utthaa| usake dimAga meM eka nayA hI vicAra kauNdhaa| vaha laMgar3A vyakti samajha gayA ki sAmane se Ane vAlA vyakti jarUra hI aMdhA hai| usane dekhA ki itanI ThokareM khAte rahane para bhI usake pAMvoM meM acchI tAkata hai, kyoMki taba bhI vaha kAphI sthira gati se cala rahA thaa| usane vicAra kiyA ki agara ve donoM mila jAya to usakI abhilASA pUrI ho sakatI hai| usane aMdhe vyakti ko jora se pukArA ki vaha usake pAsa calA aave| phira pukAratA rahA tAki AvAja ke sahAre vaha usa taka pahuMca ske| dhIre-dhIre vaha aMdhA vyakti bhI usake pAsa pahuMca gyaa| vaha bahuta ghabarA rahA thaa| usane pUchA-tuma kauna ho? tumane mujhe yahAM kyoM bulAyA hai ? laMgar3A vyakti usake hAva bhAva samajha kara bolA--pahale maiM pUrvI ki tuma jaMgala meM kyA kara rahe the ? apanI khoja khabara lene kI hArdikatA se aMdhe vyakti kA dila bhara AyA, rUMdhe hue kaMTha se vaha bolA-bhAI, tuma dekha rahe hovoge ki maiM aMdhA huuN| apanI galata haTha ke kAraNa maiM ghara se ravAnA ho gayA aura isa jaMgala meM bhaTaka gyaa| aba tumhIM mujhe pAra lagAdo aura pAsa ke nagara taka pahuMcA do| eka ThaMDI Aha bhara kara laMgar3e vyakti ne apanI sahAnubhUti kA hAtha aMdhe vyakti kI pITha para phirAyA aura kahA--bhAI, tuma dekha nahIM pA rahe ho, lekina maiM bhI tumhArI hI taraha azakta huuN| maiM bhI pAsa ke nagara taka jAnA cAhatA hUM kintu cala nahIM sakatA huuN| maiM laMgar3A hUM, isIliye yahA~ par3A huA huuN| aMdhe vyakti kI vyAkulatA bhI phUTa par3I -bhAI, hama donoM dukhI haiM, phira bhI kyA huA? donoM mila jAyaM to koI na koI rAha nikala hI aaygii| laMgar3e vyakti ne kahA-rAha to maiMne soca bhI lI hai bhAI, agara tuma mAna jAo to ber3A pAra ho sakatA hai| 358
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMdhA vyakti khuzI ke mAre laMgar3e vyakti se lipaTa gayA kyoMki vaha apane aMdhepana ke bhArI kaSToM ko bhugata cukA thA aura bolA--lo bhAI hama donoM lipaTa kara eka ho gaye haiM, aba batAo rAha / laMgar3e vyakti ne taba samajhAte hue kahA--mere pAMva nahIM hai aura tumhAre pAMva haiN| tumhAre AMkheM nahIM hai, aura merI AMkheM haiN| maiM tumhArI AMkheM bana jAUM aura tuma mere pAMva bana jAo -basa hama donoM cala pdd'eNge| phira jahAM bhI hama pahuMcanA cAheMge, khuzI se pahuMca skeNge| ___ phira kyA thA? aMdhe ne laMgar3e ko apane kaMdhoM para biThA liyaa| phira laMgar3A sparza ke saMketoM se aMdhe ko rAstA batAtA rahatA aura aMdhA apane majabUta pAMvoM se calatA rhtaa| eka kI camakadAra AMkheM aura dUsare ke majabUta pAMva jaba taka alaga alaga the, donoM vyartha ho rahe the aura bIhar3a jaMgala meM par3e hue the bhaTaka rahe the| lekina jaba donoM eka ho gaye to gati bana gaI-kevala gati hI nahIM, sumArgagAmI gati bana gii| maiM socatA hUM ki jJAna laMgar3A hotA hai aura kriyA aNdhii| jJAna cala nahIM sakatA aura kriyA dekha nahIM sktii| kriyA binA jJAna ThaharA rahegA aura jJAna ke binA kriyA bhaTakatI rhegii| aura jaba donoM eka bana jAyeMge to sIdhe aura sapATa mArga para tIvra gati se pragati kara leNge| ___ maiM jJAnapuMja hUM isIliye jJAna ko sAdhatA hUM--prakAza kI kiraNeM phailAtA huuN| jJAna ke prakAza meM hI maiM satya mArga kI zodha karatA hUM aura apane zAzvata gaMtavya kA nirdhAraNa karatA huuN| maiM samatva yogI hUM, tabhI to AcaraNa kI mahattA ko samajhatA hUM -gati ke Ananda kA anubhava letA huuN| prakAza aura pragati mere sahacara bana jAte haiN| maiM jJAnapuMja aura samatva yogI banane kI apanI Atmika zakti ko pahacAna cukA hUM to merA dRr3ha vizvAsa banatA hai ki maiM eka dina jJAna puMja aura samatva yogI bana bhI jaauuNgaa| maiM jJAnapuMja aura samatva yogI bana jAUMgA kintu kaba? maiM jJAna aura kriyA kI samaveta sAdhanA karUMgA aura vaha bhI una vItarAga devoM kI AjJA meM rahakara- jinhoMne svayaM ne aisI samaveta sAdhanA siddha kI aura saMsAra ke samakSa na sirpha apanA Adarza hI prastuta kiyA, apitu vaha supatha bhI prazasta kiyA hai jisa para calakara sabhI bhavya AtmAeM jJAnapuMja aura samatva yogI bana sakatI haiN| maiM bhI usI patha para aTala nizcaya aura nizcala gati se Age baDhuMgA-mokSa-pathagAmI bnuuNgaa| mokSa kA rAjamArga merA jJAna sajaga banatA hai aura maiM yaha jAnanA cAhatA hUM ki mokSa kyA hai ? aura vahAM pahuMcane kA rAjamArga kaunasA hai ? maiM Apta vacanoM kA smaraNa karatA hUM aura jAnatA hUM ki samyak jJAna samyak darzana, samyak cAritra aura tapa ye cAroM mokSa mArga arthAt mokSa prApti ke upAya haiM jinakI ArAdhanA karane se AtmasvarUpa kA vikAsa hotA hai| samyak jJAna dvArA AtmA jIva ajIva Adi tattvoM va padArthoM ko jAnatI hai, samyak darzana dvArA una para zraddhA karatI hai, cAritra dvArA navIna karmoM ko Ane se rokatI hai tathA tapa dvArA purAne karmoM ko kSaya karake zuddha svarUpI banatI hai| __ maiM cintana karatA hUM ki jaba maiM jIva, ajIva Adi tattvo ko bhalIbhAMti jAna letA hUM to saba jIvoM kI nAnAvidha naraka tiryaMca Adi gatiyoM ko bhI jAna letA hUM aura tadanusAra puNya, pApa, baMdha aura mokSa ko bhI jAna letA huuN| jaba maiM puNya, pApa, baMdha aura mokSa ko jAna letA hUM to devatA aura manuSya sambandhI samasta kAma bhogoM ko asAra jAnakara unase virakta ho jAtA hUM evaM mAtA pitA 356
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ va sampatti rUpa bAhya saMyoga tathA rAga dveSa kaSAya rUpa AbhyAntara saMyoga ko bhI chor3a detA huuN| jaba maiM ukta bAhya evaM Abhyantara saMyoga ko chor3a detA hUM to muMDita hokara anagAra vRtti (munidharma) ko aMgIkAra kara letA huuN| jaba muMDita hokara anagAra vRtti ko aMgIkAra karatA hUM to maiM sarva prANAtipAta Adi virati rUpa utkRSTa saMvara-cAritra dharma kA yathAvat pAlana karatA hUM aura cAritra dharma ke isa pAlana ke sAtha maiM mithyAtva rUpa kaluSa pariNAma se AtmA ke sAtha lage hue karma raja ko jhAr3a detA huuN| karma kSaya ke pazcAt azeSa vastuoM ko viSaya karane vAle kevala jJAna aura kevala darzana kI prApti hotI hai| yaha prApti AtmA ko jina aura kevalI banAkara loka aura aloka kA sampUrNa jJAna karA detI hai| kevala jJAnI apanI sthiti pUrI hone para mana, vacana, kAyA rUpa yogoM kA nirodha karatA hai tathA zailezI avasthA ko prApta hotA hai| tadanantara azeSa karmoM kA sarvathA kSaya karake vaha karma rahita hokara mokSa ko prApta karatA hai| taba vaha siddha gati meM rahane vAlA zAzvata siddha ho jAtA hai| mokSa mArga para prasthAna karane se lekara gaMtavya taka pahuMcane kA isa prakAra maiM saMkSipta vivaraNa jAnatA hUM aura isa para manana karatA huuN| isI kA sAra rUpa saMkSiptatama vivaraNa bhI mujhe vItarAga-vANI meM milatA hai jo isa prakAra hai--(1) satsaMga se dharmazravaNa (2) dharma zravaNa se tattva jJAna (3) tattvajJAna se vijJAna viziSTa tattva bodha (4) vijJAna se pratyAkhyAna sAMsArika padArthoM se virakti tathA vrata grahaNa (5) pratyAkhyAna se saMyama (6) saMyama se anAzrava-navIna karmAgamana kA abhAva (7) anAzraya se tapa (8) tapa se pUrva baddha karmoM kA nAza (E) pUrvabaddha karmanAza se niSkarmatA-sarvathA karmarahita sthiti aura (10) niSkarmatA se mokSa-siddhamukta avsthaa| ____ maiM isa rUpa meM mokSa prApti kA mArga jAnatA hUM jJAna aura kriyA kA - isameM zraddhA ko sthAna dene se rana traya kI racanA hotI hai yAne ki samyak jJAna, samyak darzana tathA samyak cAritra-ye tIna mokSa ke mArga haiN| tapa ko cAritra meM samAhita kara liyA jAtA hai| ratnatraya kA sarala artha maiM isa rUpa meM karatA hUM ki maiM sahI jAnUM aura jo sahI jAnUM use mAnUM- usa para apanI AsthA banAUM kyoMki kevala jAnanA hI kArya karane ke lie paryApta nahIM hotA hai -usa jAnane ko mana se mAnanA bhI jarUrI hai| isa prakAra jo maiM jAnUM aura mAnUM, vaisA hI kruuN| jaba jJAna, AsthA aura karma (kArya) kA saMgama hotA hai tathA inakI ekarUpatA sadhatI hai taba koI bhI sAdhya kaThina nahIM rhtaa| mokSa kA sAdhya bhI inakI utkRSTa sAdhanA se siddha hotA hI hai| yoM mokSa prApti meM pAMca kAraNoM kA saMyoga honA bhI batAyA gayA hai -(1) kAlasamayAvadhi kI paripakvatA, (2) svabhAva apane bhAva meM sthiti kI avasthA (3) niyati-bhAgya (4) pUrvakRta karmakSaya--pahale ke saMcita karmoM kA nAza tathA (5) puruSakAra--puruSArtha / inameM se kisI eka, do yA pAMca se kama kAraNoM ke mila jAne para bhI mokSa kI prApti nahIM hotI hai| pAMcoM kAraNoM kA saMyoga tad hetu Avazyaka hai| maiM jAnatA hUM ki anAdi kAla se jIva nigoda Adi gatiyoM meM paribhramaNa kara rahA hai| kaI jIva aise haiM jinhoMne sthAvara avasthA ko chor3akara trasa avasthA ko bhI prApta nahIM kI hai| ataH trasatva Adi mokSa ke pandraha aMga batAye gaye haiN| jinakI prApti bhI bahuta kaThina hotI hai (1) jaMgamatva (trasatva)-nigoda tathA pRthvIkAya Adi ko chor3akara jaMgama avasthA (dvIndriya Adi) ko prApta krnaa| 360
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) paMcendriyatva -- jaMgama avasthA ( dvIndriya se caturindriya taka) se nikala kara paMcendriyapanA prApta honA / (3) manuSyattva -- paMcendriya avasthA prApta hone ke bAda bhI naraka, tiryaMca Adi gatiyoM se nikala kara durlabha manuSya bhava milanA / (4) Aryadeza - manuSya bhava bhI anArya (saMskRtivihIna) deza meM na milakara dharma saMskRti se samunnata Arya deza meM mile / (5) uttama kula -- nIca kula kI apekSA dharma kriyA kI yathAsAdhya sAmagrI jahAM prApta ho -- aise uttama kula kA prApta honA / (6) uttama jAti - pitRpakSa ko kula aura mAtRpakSa ko jAti kahate haiM jisake anusAra jAti bhI susaMskArayukta mile| (7) rUpa-samRddhi - pAMcoM indriyoM kI pUrNatA, samarthatA evaM sampannatA ko rUpa samRddhi kahate haiM tAki dharmArAdhanA yathAvidhi kI jA ske| vikalAMgatA se dharma kriyAoM meM bAdhA par3atI hai| mokSa tattva kA vicAra usake nimna nau dvAroM se bhI kiyA jAtA hai - (1) satpada prarUpaNA - mokSa satsvarUpa hai kyoMki mokSa zuddha evaM eka pada hai / eka pada vAle sabhI satsvarUpI hote hai / isa dvAra kA varNana caudaha mArgaNAoM dvArA bhI kiyA jAtA hai jo isa prakAra hai-- gati (cAra) indriya (pAMca) kAya (chaH ) yoga (tIna) veda (tIna) kaSAya (cAra) jJAna (ATha) saMyama (sAta) lezyA (chaH ) bhavya (do) samyaktva (chaH), saMjJI (do) tathA AhAra (do) / ina 62 bhedoM meM se jIva ko mokSa meM pahuMcAne vAlI mArgaNAMe haiM--- manuSya gati, paMcendriya jAti, trasa kAya, bhavyasiddhika, saMjJI, yathAkhyAta cAritra, kSAyika samyaktva, anAhAraka, kevala jJAna aura kevala darzana / kaSAya, veda, yoga, aura lezyA mArgaNAoM se jIva kabhI mokSa meM nahIM jA sakatA / (2) dravya dvAra - siddha jIva ananta haiM / (3) kSetra dvAra - lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga meM saba siddha avasthita haiN| (4) sparzana dvAra - loka ke agrabhAga meM siddha rahe hue haiM / (5) kAla dvAra - eka siddha kI apekSA se siddha jIva sAdi ananta haiM aura saba siddhoM kI apekSA se siddha jIva anAdi ananta haiM / (6) antara dvAra - siddha jIvoM meM antara nahIM hai / saba siddha kevala jJAna aura kevala darzana kI apekSA se eka samAna haiM / (7) bhAga dvAra - siddha jIva saMsArI jIvoM ke anantaveM bhAga haiM / (8) bhAva dvAra - siddha jIvoM meM pAMca bhAvoM meM se do bhAva kevala jJAna va kevala darzana rUpa kSAyika bhAva tathA jIvattva rUpa pAriNAmika bhAva hI hote haiM / (6) alpa bahuttva dvAra - sabase thor3e napuMsaka siddha, strI siddha unase saMkhyAta guNe adhika tathA puruSa siddha unase saMkhyAta guNe haiM / isa prakAra mokSa ke rAjamArga tathA mokSa ke svarUpa para maiMne cintana kiyA hai tathA jJAna liyA hai ki kramika vikAsa karatI huI AtmA jaba guNa sthAnoM ke sopAnoM (guNasthAnoM kA vistRta 361
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNana Age isI adhyAya meM hai) para car3hatI huI cAra ghAtI karmoM ko naSTa kara letI haiM, taba usake svarUpa para par3e jJAna, darzana, moha aura antarAya ke AvaraNa haTa jAte haiM tathA usake ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra evaM ananta zakti ke mUla guNa prakaTa ho jAte haiN| terahaveM va caudahaveM guNasthAnoM meM gati pUrI karake AtmA zeSa cAra karmoM kA bhI kSaya kara letI hai| taba usameM siddhoM ke cAra guNa prakaTa hote haiM-avyAbAdha sukha, ananta sthiti, arUpItva tathA agurulaghutva / yoM muktAtmA ke ATha guNa ho jAte haiN| __ aise mokSa rUpI gaMtavya para kauna bhavya AtmA jaldI se jaldI nahIM pahuMca jAnA cAhegI ? kintu yaha prApti puruSArtha ke binA saMbhava nahIM hai tathA AtmA ko yaha puruSArtha karanA par3egA ratla-traya kI sAdhanA meN| jAno, mAno aura karo kA puruSArthI krama biThAnA hogaa| rala-traya kI sAdhanA maiMne samajha liyA hai ki samyak jJAna, darzana evaM cAritra kI yuti hI rala traya kahalAtI hai tathA ratla traya kI sAdhanA hI mokSa prApti kI sAdhanA hotI hai| yaha vicAraNIya tathya hai ki yaha yuti samyak honI cAhiye varanA binA samyaktva ke tInoM ratna nahIM rhte| jJAna jIva mAtra meM pAyA jAtA hai tathA aisA koI samaya nahIM AtA, jaba jIva jJAna rahita ho jAya, kyoMki jJAna kA sarvathA abhAva ho to jIva jIva nahIM rahegA, jar3a ho jAyagA aura jIva kabhI bhI ajIva (jar3a) hotA nahIM hai| jJAna to hotA hI hai lekina vaha mithyA jJAna bhI ho sakatA hai aura samyak jJAna bhii| mithyA jJAna ko ajJAna bhI kahA jAtA hai| ataH mithyA evaM samyak jJAna ke antara ko samajhanA Avazyaka hai| isa antara ko eka zabda meM yoM kaha sakate haiM ki jaba jJAna samyak darzana se yukta hotA hai taba vaha samyak jJAna ho jAtA hai| isa dRSTi se maiM samajhatA hUM ki AsthA sahI hogI to jJAna bhI sahI hogA --darzana kI isa kAraNa sahI hone kI apekSA rahatI hai kyoMki darzana bhI mithyA aura samyak donoM prakAra kA ho sakatA hai| mithyA darzana rahegA taba jJAna bhI mithyA hI rhegaa| isaliye samyaktva kI prathama anivAryatA mAnI gaI hai| mokSa kA artha hotA hai Atma zaktiyoM kA sampUrNa vikaas| isa dRSTi se isakA yaha artha bhI huA ki Atma zakti ke vikAsa meM bAdhA DAlane vAle tattvoM kA vinAza / isa artha ke anusAra samyak jJAna vaha hogA jo Atma zaktiyoM kA vikAsa sAdhe aura mithyA jJAna vaha hogA jo isa vikAsa meM bAdhAeM khar3I kre| yaha kasauTI hai jisa para jJAna ke kharepana yA khoTepana kI hara samaya parIkSA kI jA sakatI hai| samyaktvadhArI AtmA apanI pratyeka vRtti evaM pravRti ko isa kasauTI para kasakara usakI jAMca kara sakatI hai| jisase bhrama yA saMzaya samApta kiyA jA sakatA hai| vaise bhI samyaktvadhArI AtmA sadA satya kI zodha meM rata rahatI hai ki vaha vastu ke yathArtha svarUpa kA jJAna le ske| merI dRr3ha mAnyatA hai ki jaba jJAna aura darzana donoM meM samyaktva kA samAveza ho jAyagA taba cAritra bhI nizcaya rUpa se samyak bana jaaygaa| samyaktvI AtmA apane jJAna kA upayoga sAMsArika vAsanAoM ke poSaNa meM nahIM karatI hai, apitu use apane AdhyAtmika vikAsa meM niyojita rakhatI hai| kintu samyaktva rahita AtmA kA vyavahAra isake viparIta hotA hai| kaI bAra usakA jJAna sahI bhI hotA hai kintu AsthA sahI nahIM hone se vaha apane mata ke prati durAgrahI hotI hai tathA dUsaroM kI sahI 362
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammati ko bhI tuccha samajhatI hai| vaha apane jJAna kA upayoga sAMsArika vAsanAoM kI pUrti meM karatI hai| samyaktvadhArI AtmA kA pramukha uddezya mokSa prApti kA hotA hai ataH usakA sArA puruSArtha isI ora lagA rahatA hai cAhe vaha sAMsArika zaktiyoM se sambandhita ho athavA AdhyAtmika zaktiyoM se smbndhit| isa prakAra uddezyoM kI bhinnatA ke AdhAra para hI jJAna mithyA athavA samyak kahalAtA hai| samyak jJAna kI paribhASA karate hue kahA gayA hai ki pramANa aura naya se hone vAlA jIvAdi tatvoM kA yathArtha jJAna hI samyak jJAna hai jo vIryAntarAya karma ke sAtha jJAnAvaraNIya karma ke kSaya, upazama yA kSayopazama hone se utpanna hotA hai| ataH pramANa aura naya ke dvArA vastu svarUpa ko jAnanA samyak jJAna hai| taba yaha samajheM ki pramANa aura naya kyA hai? jo jJAna zabdoM meM utArA jA sake yA jisameM vasta ko uddezya aura vidheya rUpa meM kahA jA sake use naya kahate haiN| uddezya aura vidheya ke vibhAga ke binA hI jisameM avibhakta rUpa se vasta kA bhAva ho use pramANa kA dUsare zabdoM meM jo jJAna vastu ke aneka aMzoM ko jAne vaha pramANa jJAna hai tathA apanI vivakSA se kisI eka aMza ko mukhya mAnakara vyavahAra karanA naya hai| naya aura pramANa donoM jJAna haiN| kintu vastu ke aneka dharmoM meM se kisI eka dharma ko grahaNa karane vAlA naya hai aura aneka dharmoM vAlI vastu kA aneka rUpa se nizcaya karanA pramANa hai| jaise dIpaka meM nitya dharma bhI rahatA hai aura anitya dharma bhii| yahAM anityattva kA niSedha na karate hue apekSAvaza dIpaka ko nitya kahanA naya hai| pramANa kI apekSA dIpaka nityatva aura anityatva donoM dharmoM vAlA hone se use nityAnitya kahA jaaygaa| nayoM ke nirUpaNa kA artha hai vicAroM kA vargIkaraNa, ataH nayavAda kA artha huA vicAroM kI miimaaNsaa| isa vAda meM vicAroM ke kAraNa, pariNAma yA viSayoM kI paryAlocanA mAtra nahIM hai| vAstava meM paraspara viruddha dIkhane vAle kintu yathArtha meM avirodhI vicAroM ke mUla kAraNoM kI khoja karanA hI nayavAda kA mUla uddezya hai| naya ke saMkSepa meM do bheda haiM--(1) dravyArthika naya-vastu ke sAmAnya aMza para kiyA gayA vicAra tathA (2) paryAyArthika naya-vastu ke vizeSa aMza para kiyA gayA vicaar| padArthoM ke yathArtha svarUpa kA vicAra karate samaya donoM prakAra ke naya upayoga meM liye jAte haiN| naya ke vizeSa rUpa se sAta bheda haiM--(1) naigama naya -jo vicAra laukika rUr3hi yA saMskAra kA anusaraNa kare, (2) saMgraha naya--jo bhinna-bhinna vastuoM yA vyaktiyoM meM rahe hue kisI eka sAmAnya tattva ke AdhAra para sabameM ekatA batAve (3) vyavahAra naya -jo vicAra saMgraha naya ke anusAra eka rUpa se grahaNa kI huI vastuoM meM vyAvahArika prayojana ke liye bheda ddaale| ye tInoM naya sAmAnya dRSTi ke hone se dravyArthika varga meM Ate haiN| (4) RjusUtra naya--jo vicAra bhUta aura bhaviSya kAla kI upekSA karake vartamAna paryAya mAtra ko grahaNa kare, (5) zabda naya -jo vicAra zabda pradhAna, ho aura liMga, kAraka Adi zAbdika dharmoM ke bheda se artha meM bheda mAne, (6) samabhirUr3ha naya-jo vicAra zabda ke rUr3ha artha para nirbhara na raha kara vyutpatti ke arthAnusAra samAna arthoM vAle zabdoM meM bhI bheda mAne tathA (7) evaMbhUta naya--jo vicAra zabdArtha ke anusAra kriyA hone para hI usa vastu ko usa rUpa meM svIkAra kre| pramANa aura naya se jAne gaye vastu ke yathArtha svarUpa para hI anekAntavAda yA syAdvAda kA siddhAnta AdhArita hai| vastu ke vibhinna dharmoM ko jAnakara unakA samanvaya karanA syAdvAda hai, kAraNa 363
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda pahale vastu dharma ke sAre pahaluoM kI jAnakArI kara letA hai| sabhI pahaluoM ko saptabhaMgI ke rUpa meM batAye jAte haiM--(1) kathaMcit hai (2) kathaMcita nahIM hai (3) kathaMcit hai aura nahIM hai (4) kathaMcit kahA nahIM jA sakatA (5) kathaMcit hai phira bhI kahA nahIM jA sakatA, (6) kathaMcit nahIM hai phira bhI kahA nahIM jA sakatA tathA (7) kathaMcit hai, nahIM hai, phira bhI kahA nahIM jA sktaa| vastu ke viSayabhUta astitva Adi pratyeka paryAya ke dharmoM ke ukta rUpa meM sAta prakAra ke hI hone se vyasta aura samasta, vidhi niSedha kI kalnA se sAta hI prakAra ke sandeha utpanna hote haiM, ataH sAta hI prakAra ke uttara uparokta saptabhaMgI meM diye gaye haiN| __ pramANa kI paribhASA yaha batAI gaI hai ki yaha saccA jJAna apanA aura dUsaroM kA nizcaya karAtA hai| pramANa jJAna vastu ko saba dRSTi binduoM se jAnatA hai arthAt vastu ke sabhI aMzoM ko jAnane vAle jJAna ko pramANa jJAna kahate haiN| isake cAra bheda kahe gaye haiM (1) pratyakSa-akSa kA artha AtmA aura indriya hai ataH indriyoM kI sahAyatA ke binA AtmA ke sAtha sIdhA sambandha rakhane vAlA jJAna avadhi jJAna, manaHparyaya jJAna tathA kevala jJAna hotA hai aura indriyoM se sIdhA sambandha rakhane vAlA indriya jJAna hotA hai| donoM hI pratyakSa hote haiN| AtmA kI sahAyatA se hone vAlA jJAna nizcaya meM tathA indriyoM kI sahAyatA se hone vAlA jJAna vyavahAra meM pratyakSa pramANa hotA hai| (2) anumAna-lakSaNa yA kAraNa ko grahaNa karake sambandha yA vyApti ke smaraNa se padArtha kA jo jJAna hotA hai yAne sAdhana se sAdhya kA jo jJAna hotA hai, vaha anumAna pramANa hai| (3) upamAna--jisake dvArA sadRzatA se upameya padArthoM kA jJAna hotA hai use upamAna pramANa kahate haiN| jaise gavaya gAya ke samAna hotA hai| (4) Agama-zAstra dvArA hone vAlA jJAna Agama pramANa kahalAtA hai| maiM naya aura pramANa ke vizleSaNa se yaha jAna pAyA hUM ki vItarAga devoM ne AtmA ko svataMtra vicAra evaM nirNaya kA kitanA vizAla kSetra sauMpA hai ? mAtra Agama pramANa ke sivAya sabhI pramANa aura naya kI kasauTI para AtmA ko hI samyaktva kA jJAna karanA hotA hai aura usI rUpa meM apanI vRttiyoM ko parakha kara nirNaya lenA hotA hai| isa dRSTi se AtmA pratyeka vastu-svarUpa para svayaM cintana kare aura nirNaya le jisakA samAdhAna samyaktva kI kasauTI para aura Agama pramANa ke anusAra kiyA jA sakatA hai| mUlataH jJAna evaM darzana ke samanvita rUpa ko upayoga kahA gayA hai| jo upayoga padArthoM ke vizeSa dharmoM kA jAti, guNa, kriyA Adi kA grAhaka hai vaha jJAna hai| jo upayoga padArthoM ke sAmAnya dharma yAne sattA kA grAhaka hai vaha darzana hai| jJAna sAkAra upayoga aura darzana nirAkAra upayoga hotA hai| jJAna ke do bheda kiye gaye haiM--(1) pratyakSa va (2) parokSa / indriya aura mana kI sahAyatA ke binA sAkSAt AtmA se jo jJAna ho vaha pratyakSa jJAna hai jaise avadhi, manaHparyaya va kevala jJAna / indriyoM aura mana kI sahAyatA se jo jJAna ho vaha parokSa jJAna hai jaise mati va zruta jJAna / isa rUpa meM jJAna ke pAMca bheda hue| 364
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) matijJAna-indriya aura mana kI sahAyatA se yogya deza meM rahI huI vastu ko jAnane vAlA jJAna / ise Abhinibodhika jJAna bhI kahate haiN| isake cAra prakAra haiM -(a) avagraha--sAmAnya pratibhAsa ke bAda hone vAlA avAntara sattA sahita vastu kA sarvaprathama jJAna / jaise dUra se kisI cIja kA jJAna honaa| (ba) IhA sarvaprathama jJAna meM saMzaya ko dUra karate hue vizeSa kI jijnyaasaa| dUra se dIkhane vAlI cIja manuSya yA pazu aisA saMzaya dUra karake yaha jAna lenA ki vaha manuSya honA caahiye| (sa) avAya-IhA se jAne hue padArthoM meM yaha vahI hai, anya nahIM hai| aisA nizcayAtmaka jnyaan| jaise yaha manuSya hI hai| (da) dhAraNA- se jAne hue padArthoM ke jJAna kA dRr3ha ho jAnA ki jo vismRta na ho| (2) zrutajJAna-vAcya vAcaka bhAva sambandha dvArA zabda se sambaddha artha ko grahaNa karAne vAlA indriya aura mana ke kAraNa se hone vAlA jnyaan| yaha jJAna matijJAna ke bAda hotA hai tathA zabda aura artha kI paryAlocanA se utpanna hotA hai| jaise ki ghaTa zabda ke sunane para yA AMkha se ghar3e ko dekhane para usake banAne vAle kA, usake raMga kA aura isI prakAra ke usase sambandhita bhinna bhinna viSayoM kA vicAra karanA zrutajJAna hai| zrutajJAna ke do prakAra hai -(1) aMgapraviSTha zrutajJAna-jina AgamoM meM gaNadharoM ne tIrthaMkara bhagavAn ke upadeza ko grathita kiyA hai una AgamoM ko aMgapraviSTha zrutajJAna kahate haiN| isameM AcArAMga Adi bAraha aMgoM kA jJAna sammilita hai| (2) aMgabAhya zrutajJAna dvAdazAMgoM ke bAhara kA zAstra jJAna bAhya zrutajJAna kahalAtA hai| (3) avadhijJAna-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA, maryAdA liye hue rUpI dravya kA jJAna / yaha maryAdA dravya, kSetra, kAla, bhAva kI hotI hai| isake do prakAra haiM -(1) bhava-pratyaya avadhijJAna--jisa avadhijJAna ke hone meM bhava hI karaNa ho| jaise nArakIyoM va devatAoM ko janma se hI avadhijJAna hotA hai (2) kSayopazama pratyaya avadhijJAna-jJAna, tapa Adi kAraNoM se manuSyoM aura tiryaMcoM ko jo avadhijJAna hotA hai, vaha kSayopazama pratyaya avadhijJAna kahalAtA hai| ise guNa pratyaya yA labdhi-pratyaya bhI kahate haiN| (4) manaHparyaya jJAna-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA, maryAdA ko liye hue saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM kA jnyaan| isake do prakAra haiM -(1) Rjamati manaHparyaya jJAna -dUsare ke mana meM soce hue bhAvoM ko sAmAnya rUpa se jAnanA / jaise amuka vyakti ne ghar3A lAne kA vicAra kiyA hai| (2) vipula mati manaHparyaya jJAna-dUsare ke mana meM soce hue padArtha ke viSaya meM vizeSa rUpa se jaannaa| jaise amuka vyakti ne amuka raMga kA, amuka AkAra vAlA yA amuka samaya meM banA ghar3A lAne kA vicAra kiyA hai| vicAra kI vizeSa paryAyoM va avasthAoM ko jAnanA / (5) kevalajJAna-mati Adi jJAna kI apekSA ke binA, trikAla evaM trilokavartI samasta padArthoM ko yugapat hastAmalakavat (eka sAtha hAtha meM rakhe hue AMvale ke samAna) jAnane vAlA jJAna / kevala jJAna sarvotkRSTa jJAna hotA hai| samyak jJAna kI mahattA ko hRdayaMgama karate hue maiM jAnatA hUM ki pahale jJAna aura usake bAda kriyaa| yaha AtmA sunakara kalyANa kA mArga jAnatI hai aura sunakara hI pApa kA mArga jAnatI hai, ataH sAdhaka kA kartavya hai ki donoM mArgoM kA zravaNa kare aura jo zreyaskara pratIta ho usa kA AcaraNa kre| jaise dhAgA piroI huI suI kacare meM par3a jAne para bhI guma nahIM hotI, usI prakAra 365
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutajJAna vAlI AtmA saMsAra meM rahakara bhI Atma svarUpa ko nahIM bhulAtI hai| jJAna isa dRSTi se Atma vikAsa kA prakAza staMbha hotA hai| tattvArtha zraddhAn ko samyak darzana kahA hai jo mohanIya karma ke kSaya, upazama yA kSayopazama se utpanna hotA hai| samyak darzana ho jAne para mati Adi ajJAna bhI samyak jJAna rUpa meM pariNata ho jAte haiN| samyak darzana ho jAne para vastu ke vAstavika svarUpa ko jAnane kA prayala kiyA jAtA hai, zarIra ko AtmA se alaga samajhA jAtA hai tathA sAMsArika bhogoM ko duHkhamaya evaM nivRtti ko sukhamaya mAnA jAtA hai| samyak darzana se AtmA meM ye guNa prakaTa hote haiM--(1) praMzama (2) saMvega (3) nirveda (4) anukampA evaM (5) aastiky| maiM samyak darzana kI zubha bhAvanAoM se jaba abhibhUta hotA hUM to merI AsthA dRr3hatara bana jAtI hai ki jinhoMne rAga-dveSa, mada, moha Adi Atma zatruoM ko jIta liyA hai, ve vItarAga deva mere sudeva haiM, pAMca mahAvrata pAlane vAle sacce sAdhu mere suguru haiM tathA rAga-dveSa rahita vItarAga devoM dvArA kathita yathArtha vastu svarUpamaya dharma hI merA sudharma hai| maiM mAnatA hUM ki dRr3ha vizvAsa aura zraddhA saphalatA kI kuMjI hotI hai tathA sabhI prakAra kI Adhi bhautika evaM AdhyAtmika siddhiyoM ke liye to Atma-vizvAsa paramAvazyaka hai| mokSa ke liye bhI yaha Avazyaka hai ki mokSa ke upAya meM dRr3ha vizvAsa ho aura yahI samyak darzana hai| vizvAsa meM jo vyakti DAMvADola rahatA hai yA ho jAtA hai, usakI saphalatA bhI saMdigdha bana jAtI hai| isaliye samyak darzana ke pAMca doSa batAye gaye haiM--(1) zaMkA-mokSa mArga meM sandeha karanA, (2) kAMkSAmokSa ke nizcita mArga ko chor3akara dUsarI bAtoM kI icchA karane laga jAnA, (3) vitigicchAdharmArAdhana ke phala meM sandeha karanA, (4) parapAkhaMDaprazaMsA-dharmahIna DhoMgI (pAkhaMDI) kI laukika Rddhi ko dekhakara usakI prazaMsA karanA, tathA (5) parapAkhaMDasaMstava aise DhoMgI kA paricaya karanA tathA usake pAsa adhika utthnaa-baitthnaa| samyaka darzana kA artha andha vizvAsa maiM kataI nahIM mAnatA hUM kyoMki andha vizvAsa kA artha hotA hai hitAhita, satyAsatya athavA sadoSa-nirdoSa kA bhAna nahIM rakhanA tathA apane mata kA haTha pakar3akara baiTha jaanaa| jabaki samyak darzana kA artha hai ki jo vastu svarUpa satyaM ho, usI para dRr3ha vizvAsa krnaa| maiM samyak darzana kA zraddhAn yahI mAnatA hUM ki jIva Adi tattvoM kA jJAna prApta kara usakA manana karanA, paramArtha kA yathArtha svarUpa jAnane vAle mahAtmAoM kI sevA bhakti karanA tathA samyaktva se gire hue puruSoM evaM kudArzanikoM kI saMgati nahIM krnaa| samyaktva vihIna puruSa ko samyak jJAna kI prApti nahIM hotI aura samyak jJAna binA cAritra-guNa prakaTa nahIM hote| guNarahita puruSa kA sarva karma kSaya rUpa mokSa nahIM hotaa| yaha bhI kahA hai ki cAritra bhraSTa AtmA bhraSTa nahIM hai, para darzana bhraSTa AtmA hI vAstava meM bhraSTa hai| samyak darzana dhArI AtmA saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtii| samyaktva dhArI AtmA kI bhAvanA samyak hotI hai, isaliye use samyak yA asamyak koI bhI bAta samyak rUpa se hI pariNata hotI hai| darzana ke cAra prakAra batAye gaye haiM--(1) cakSu darzana--cakSu darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama hone para cakSu dvArA jo padArthoM ke sAmAnya dharma kA grahaNa hotA hai, use cakSu darzana kahate haiN| (2) acakSudarzana -acakSu darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama hone para cakSu ke sivAya zeSa sparza, rasanA, ghrANa aura zrautra indriya tathA mana se jo padArthoM ke sAmAnya dharma kA pratibhAsa hotA hai, use 366
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ acakSu darzana kahate haiN| (3) avadhi darzana-avadhi darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama hone para indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko rUpI dravya ke sAmAnya dharma kA jo bodha hotA hai, vaha avadhi darzana hai| tathA (4) kevala darzana--kevala darzanAvaraNIya karma ke kSaya hone para AtmA dvArA saMsAra ke sakala padArthoM kA jo sAmAnya jJAna hotA hai use kevala darzana kahate haiN| karmoM ko nAza karane kI ceSTA ko maiM cAritra dharma kahatA hUM jisakA kAraNa bhUta mUla guNoM tathA uttara guNoM kA samUha bhI hai to dharma sambandhita kriyAeM bhii| maiM anubhava karatA hUM ki Atma vikAsa ke mArga para calane vAle sabhI loga samAna zakti vAle nahIM hote| koI itanA dRr3ha hotA hai jo mana, vacana aura kAyA se saba pApoM ko tyAgakara eka mAtra Atma vikAsa ko apanA dhyeya banA letA hai| dUsarA kucha dRr3ha durbala aisA hotA hai ki sAMsArika icchAoM ko ekadama rokane kA sAmarthya nahIM hone se dhIre-dhIre tyAga karatA hai| isI tAratamya ke anusAra cAritra ke do bheda kiye gaye haiM - (1) sarva virati cAritra, aNagAra dharma yA sAdhu dharma sarvavirati rUpa dharma meM paMca mahAvrata hote haiM tathA tIna karaNa tIna yoga (mana, vacana, kAyA tInoM se na karanA, na karavAnA tathA na karane kA anumodana karanA) se tyAga hotA hai| sAdhu sadoSa kriyAoM kA sampUrNa rUpa se tyAga karatA hai| pUrNa hone se hI usake vrata mahAvrata kahe jAte haiN| ye pAMca hote haiN| (2) dezavirati cAritra, sAgAra dharma yA zrAvaka dharma-zrAvaka dvArA AgAra sahita vratoM ke pAlana ko dezavirati cAritra kahate haiN| pUrNa tyAga kA sAmarthya na hone para bhI tyAga kI bhAvanA hone se zrAvaka apanI zakti ke anusAra maryAdita tyAga karatA hai| sAdhu kI apekSA choTe hone se zrAvaka ke vrata aNuvrata kahe jAte haiN| ye bAraha hote haiN| merI mAnyatA hai ki mUla rUpa se virati pariNAma ko cAritra kahate haiM jo anya janma meM grahaNa kiye hue karama saMcaya ko dUra haTAne ke liye mokSAbhilASI AtmA ko sarvasAvadha yoga se nivRtta karatA hai| anya apekSA se isake pAMca bheda haiM (1) sAmAyika cAritra-AtmA ke pratikSaNa apUrva nirjarA se hone vAlI Atma vizuddhi kA prApta honA sAmAyika hai| sAmAyika ke kriyAnuSThAna se AtmA janma maraNa ke cakra se hone vAle kleza ko pratikSaNa nAza karatI hai, cintAmaNi, kAmadhenu evaM kalpavRkSa ke sukhoM kA tiraskAra karatI hai aura nirUpama sukha pAtI huI jJAna, darzana evaM cAritra kI zreSTha paryAyoM ko prApta hotI hai| sAmAyika cAritra kA artha hai sarva sAvadha vyApAra kA tyAga karanA evaM niravadya vyApAra kA sevana krnaa| yoM to cAritra ke sabhI bheda sAvadya yoga virati rUpa haiM aura vaisA bheda sAmAyika bhI hai kintu jahAM dUsare bhedoM ke sAtha cheda Adi vizeSaNa hone se nAma aura artha se bhinna batAye gaye haiM, vahAM sAmAyika sAmAnya rUpa hI hai| sAmAyika ke do bheda haiM -(1) itvarakAlika sAmAyika alpa kAla kI sAmAyika jisameM bhaviSya meM dUsarI bAra phira sAmAyika vrata kA vyapadeza ho| pahale aura antima tIrthaMkaroM ke tIrtha meM jaba taka ziSya meM mahAvrata kA AropaNa nahIM kiyA jAtA taba taka usake itvarakAlika sAmAyika hotI hai| tathA (2) yAvat kathika sAmAyika--yAvajjIvana kI sAmAyika jo zeSa bAvIsa tIrthaMkaroM ke tIrtha meM hotI hai, kyoMki ina ziSyoM ko dUsarI bAra sAmAyika vrata nahIM diyA jaataa| (2) chedopasthApanika cAritra--pUrva paryAya kA cheda karake jo mahAvrata diye jAte haiM, use chedopasthApanika cAritra kahate haiN| isameM pUrva paryAya kA cheda evaM mahAvratoM meM upasthApana-AropaNa hotA 367
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / yaha cAritra prathama evaM antima tIrthaMkaroM ke tIrtha meM hI hotA hai| isake bhI do bheda kahe gaye haiM-- (1) niraticAra chedopasthApanika - jo itvara sAmAyika vAle ziSya ke evaM eka tIrtha se dUsare tIrtha meM jAne vAle sAdhuoM ke vratoM ke AropaNa meM hotA hai tathA (2) sAticAra chedopasthApanika - jo mUla guNoM kI ghAta karane vAle sAdhuoM ke vrata ke AropaNa meM hotA hai / (3) parihAra vizuddhi cAritra - jisa cAritra meM parihAra tapa vizeSa se karma nirjarA rUpa zuddhi hotI hai| isameM anaiSaNIya Adi kA parityAga vizeSa rUpa se zuddha hotA hai / svayaM tIrthaMkara bhagavAn ke sAmane pahale jisane yaha cAritra aMgIkAra kiyA ho, usake pAsa hI yaha prakAra bhI aMgIkAra kiyA jAtA hai| nava sAdhuoM kA gaNa parihAra tapa aMgIkAra karatA hai - inameM se jo cAra tapa karate haiM, ve pArihArika kahalAte haiN| jo cAra vaiyAvRtya karate haiM, ve anupArihArika kahalAte haiN| parihAra tapa kA kalpa aThThAraha mAsa meM pUrNa hotA hai| isa tapa ke bhI do prakAra haiM- ( 1 ) nirvizyamAnaka parihAra tapa-tapa karane vAle pArihArika sAdhu nirvizyamAnaka kahalAte haiM aura unakA cAritra nirvizyamAnaka parihAra vizuddhi cAritra, evaM (2) nirviSTakAyika parihAra tapa-tapa karake vaiyAvRtya karane vAle anupArihArika sAdhu aura tapa karane ke bAda guru pada para rahA huA sAdhu nirviSTakAyika kahalAtA hai tathA usakA cAritra nirviSTakAyika parihAra vizuddhi cAritra / (4) sUkSma samparAya cAritra - jisa cAritra meM samparAya (kaSAya ) sUkSma arthAt saMjvalana lobha kA sUkSma aMza rahatA hai| isake do bheda haiM - (1) vizuddhayamAna -- kSapaka zreNI evaM upazama zreNI para car3hane vAle sAdhu ke pariNAma uttarottara zuddha rahane se unakA cAritra sUkSma samparAya cAritra zuddhyamAna kahalAtA hai, tathA (2) saMklizyamAna - upazama zreNI se girate hue sAdhu ke pariNAma saMklezayukta hote haiM isaliye una kA sUkSma samparAya cAritra saMklizyamAna kahalAtA hai / (5) yathAkhyAta cAritra - sarvathA kaSAya kA udaya na hone se aticAra rahita pAramArthika rUpa se prasiddha cAritra yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai| yaha akaSAyI sAdhu kA niraticAra yathArtha cAritra hotA hai| isake bhI do bheda haiM-- chadmastha yathAkhyAta va kevalI yathAkhyAta ina donoM ke bhI do-do prakAra haiM (1) jo cAritra mohanIya karma ke upazama se prApta hotA hai vaha upazAMta chadmastha yathAkhyAta cAritra hotA hai (2) jo cAritra mohanIya karma kI pUrNa prakRtiyoM ke kSaya se prApta hotA hai sAtha hI apratipAti bhI hotA hai yaha kevala jJAna ke pUrva kI avasthA hotI hai| saMyama meM bAdhaka cAritra kathA ko vikathA kahate haiM / cAritra vikathA ke sAta bheda haiM - (1) strI kathA kAma vikAra ko bar3hAne vAlI striyoM se sambandhita carcA karanA jisameM prazaMsA aura nindA donoM zAmila hai| yaha jAti kathA, kula kathA, rUpa kathA aura vezakathA ke rUpa meM ho sakatI hai| strI kathA karane va sunane vAloM ko moha kI utpatti hotI hai aura loka meM bhI nindA hotI hai / isase sUtra aura artha ke jJAna meM hAni hotI hai, brahmacarya meM doSa lagatA hai, saMyama se patana hotA hai tathA sAdhu veza meM rahakara anAcAra sevana karake kuliMgI ho jAtA hai / (2) bhakta (bhAta) kathA - AhAra sambandhI carcA karane se usameM gRddhi hotI hai aura AhAra kiye binA hI gRddhi (Asakti) ke kAraNa sAdhu ko doSa lagate haiN| isase lokanindA bhI hotI hai ki yaha sAdhu jitendriya nahIM hai / svAdhyAya, dhyAna Adi chor3akara AhAra kI carcA karatA hai / Asakti 368
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva se use SaTjIva nikAya ke vadha kI anumodanA bhI lagatI hai aura usakA eSaNA zuddhi kA vicAra bhI DhIlA hotA hai| bhakta kathA bhI cAra prakAra kI hotI hai - AvAya kathA (bhojana banAne kI vidhi kI kathA), nirvAya kathA (anna, vyaMjana kI vividhatA kI kathA), AraMbha kathA ( jIva hiMsA sambandhI kathA banAne meM) tathA niSThAna kathA ( bhojana meM lAgata kI kathA rupayoM kI ) / (3) deza kathA - deza kathA karane se viziSTa deza ke prati rAga yA dUsare deza se aruci hotI hai jo karma baMdha kA kAraNa banatA hai / svapakSa va parapakSa kI carcA meM vAdavivAda se kalaha bhI khar3A ho sakatA hai tathA kaI prakAra ke doSa laga sakate haiN| isake bhI cAra bheda haiM----- dezavidhi kathA (deza vizeSa ke bhojana, maNi, bhUmi Adi kI carcA ) deza vikalpa kathA ( deza vizeSa meM dhAnya utpatti, siMcAI sAdhana, bhavana Adi kI carcA ) deza chaMda kathA (gamya, agamya viSayaka carcA ) tathA deza nepathya kathA (strI puruSoM ke svabhAva, zRMgAra Adi kI carcA ) / 4 (4) rAja kathA - rAjA yA rAjya se sambandhita rAjanaitika carcA karanA / cAra prakAra -- atiyAna kathA ( rAjA ke nagara praveza va vaibhava kA varNana) niryANa kathA ( nagara se bAhara jAne va aizvarya kA varNana) bala vAhana kI kathA ( rAjA kI caturaMgiNI senA, vAhana Adi kA varNana ) tathA koSa aura koThAra kI kathA (rAjA ke khajAne aura bhaMDAra kA varNana ) / (5) mRdukAruNikI - putra Adi ke viyoga se duHkhI mAtA Adi ke karuNa, krandana kI carcA | (6) darzanabhedinI - darzana yAne samyaktva meM doSa lage aisI carcA karanA jaise jJAna Adi kI adhikatA ke kAraNa kutIrthI kI prazaMsA karanA / (7) cAritrabhedinI - cAritra kI upekSA yA nindA karane vAlI carcA jaise Aja kala sAdhu mahAvratoM kA pAlana nahIM kara sakate, sAdhuoM meM pramAda bahuta bar3ha gayA hai Adi / cAritra zuddhi kI dRSTi se dharmakathA ko hI mahatva diyA gayA hai| yaha kathA - carcA dAna, dayA, kSamA Adi dharma ke aMgoM kA varNana karane vAlI tathA dharma kI upAdeyatA batAne vAlI honI caahiye| yaha cAra prakAra kI hai - AkSepaNI (zrotA ko moha se haTAkara tatva kI ora AkarSita karanA AcAra, vyavahAra, prajJapti aura dRSTivAda kI apekSA se) vikSepaNI ( zrotA ko kumArga se sanmArga para lAnA apane siddhAnta ke guNoM, sthApanA, abhiprAya aura Astikya batAkara ) saMveganI (zrotA meM vipAka kI virasatA batAkara vairAgya utpanna karanA ihaloka, paraloka, svazarIra aura para zarIra ke bhedoM se) tathA nirvedanI (zrotA meM pApa-puNya ke zubhAzubha phala ko batAkara saMsAra se udAsInatA paidA karanA bhava bhavAntaroM kI karma phala vicitratA kA varNana karake) / maiM isase ratnatraya kI mahattA ko jAnatA hUM aura vicAra karatA hUM ki isakI samyak sAdhanA kitanI niSThA, vaicArikatA, viveka, saMyama tathA tapArAdhanA se kI jAnI cAhiye kyoMki isI kA zubha pariNAma mokSa prApti meM pratiphalita hotA hai / saMsAra se mokSa kitanI dUra ? maiMne mokSa kA svarUpa jAnA hai, mokSa ke rAjamArga para Age bar3hAne vAlI ratnatraya kI sAdhanA ke svarUpa ko pahicAnA hai aura aba maiM socatA hUM ki saMsAra se mokSa kI kitanI dUrI hai - isako 366
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI samajha lUM / mokSa prApti hI isa AtmA kA carama lakSya hai--isa dRSTi se yadi maiM mokSa kI dUrI kA anumAna lagA lUM to apanI gati kI tvaritatA para dhyAna de skuuNgaa| saMsAra se mokSa kI kitanI dUrI hai--yaha jJAna koI saMkhyAtmaka nahIM hai ki itane kosa yA mIla hai so amuka gati se caleMge tathA itane samaya meM use pAra leNge| vastutaH yaha dUrI guNAtmaka hai-pathika yA sAdhaka kI svayaM kI guNapUrNa sAdhanA para AdhArita hai| yaha guNoM kI sAdhanA jaba bhI paramotkRSTa bana par3egI, tabhI mokSa prApta ho jaaygaa| yoM isa AtmA ko saMsAra ke janma maraNa ke cakra meM bhramita hote hue ananta samaya ho gayA hai aura sAdhanA kI paripakvatA na bana par3e to ananta samaya aura nikala sakatA hai| aura yoM isa sAdhanA kI paramotkRSTatA sadha jAya to mokSa kI dUrI kucha hI paloM meM pUrI ho sakatI hai| isameM bhI maiM eka tathya para aura socatA hUM aura vaha tathya yaha hai ki kyA isa saMsAra kI sabhI AtmAeM kabhI na kabhI mokSa meM calI jAyagI? yadi kabhI na kabhI sabhI AtmAeM mokSagAmI bana jAyagI to kyA saMsAra kA anta A jAyagA? Apta vacanoM ke anusAra aisA kabhI nahIM hogaa| AtmAoM ke do varga mAne gaye haiM eka to bhavi AtmAe~ aura dUsarI abhavi aatmaaeN| bhavi AtmAoM meM to kabhI na kabhI mokSa pada prApta kara lene kA sAmarthya mAnA gayA hai parantu abhavi AtmAeM kadApi mokSa meM nahIM jaaygii| ve isa dRSTi se sAmarthya hIna AtmAeM haiN| jaise cane bhigAye jAte haiM aura kAphI samaya taka bhIgate rahane ke bAda bhI unameM jo ghoraDU (binA bhIge cane)raha jAte haiM, ve kitane hI pAnI meM kitanI hI dera rakhe jAya, taba bhI bhIgate nahIM haiM, usI prakAra abhavi AtmAeM dharma-rasa meM kabhI bhI bhIgatI nahIM hai aura dharma rasa meM bhIgatI nahIM to mokSa bhI prApta kara sakatI nahIM haiN| isa prakAra bhavi AtmAoM kA varga hI mokSa prApti kI sAdhanA ko saphala banA sakatA hai aura isa sAdhanA kI saphalatA unakI apanI guNa-vikAsa zakti para nirbhara karatI hai| para bhavyAtmAeM bhI saMsAra meM ananta hone se ananta bhavyAtmAoM ke mokSa jAne para bhI, saMsAra kabhI bhI bhavyAtmAoM se khAlI nahIM hogA kyoMki ananta bhI ananta prakAra kA hotA hai, aura ananta kA kabhI anta nahI hotaa| ___ maiM socatA hUM ki saMsAra se mokSa kI dUrI isa rUpa meM bhavi-AtmAeM hI pAra karatI haiM, isIliye inheM bhavya AtmAeM kahA gayA hai| kinta bhavya aura abhavya AtmAeM donoM gaNoM ke sthAnoM yA sopAnoM para car3hatI-utaratI haiM aura apanI bhAva-saraNiyoM kI uccatA evaM nimnatA ke anusAra Upara nIce hotI rahatI haiN| kabhI kabhI to bahuta UMcAI taka Upara car3hakara bhI kaI AtmAeM saMsAra-moha ke dhakkoM meM vicalita ho jAtI haiM aura bahuta nIce taka gira jAtI haiN| viralI bhavya AtmAeM hI apanI susthira gati se Upara se Upara taka car3hatI jAtI haiM aura antatogatvA sabhI guNa ke sthAnoM ko pAra karatI huI mokSa ke parama pada ko prApta kara letI haiN| yaha saba socakara jaba maiM dhyAnamagna hotA hUM to mujhe anubhUti hotI hai ki maiM saMsAra se mokSa kI isa dUrI ko avazya hI pAra kara sakU~gA aura vaha bhI yathAsAdhya zIghrAtizIghra / merI yaha anubhUti hI mujhe apane Atma guNoM ke vikAsa kI sabala preraNA detI hai| isI anubhUti ke prabhAva se maiM ghanAndhakAra meM khar3A huA bhI prakAza kI kiraNeM dekhatA hUM, prakAza pAne ke liye macalatA hUM aura prakAza ko AtmasAta karane lagatA huuN| prakAza kI isa daur3a meM mere bhItara aura mere bAhara kA samUcA vAtAvaraNa prakAzamaya hone lagatA hai| jyoM-jyoM prakAza kA ghanatva aura usakI tejasvitA abhivRddha 370
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI hai, tyoM-tyoM merI AtmA UrdhvagAmI banatI hai| yaha UrdhvagAmitA hI usakA mUla svabhAva yA dharma hotA hai, jisakI prApti ke sAtha vaha guNoM ke sopAnoM para bhI Upara se Upara taka car3hatI huI calI jAtI hai| mujhe isI prakAza kI apekSA hai| maiM aMdhakAra se isI prakAza meM Age se Age bar3hate rahane kA dRr3ha icchuka huuN| maiM aMdhakAra se jAgatA hUM aura usase dUra haTatA hUM to sAMsArika moha-vyAmoha se dUra hotA hUM tathA usI parimANa meM karma baMdhanoM se mokSa kI dizA meM Age bar3hatA huuN| isakA artha hotA hai ki maiM viSaya-kaSAya kI Aga se dUra hotA hUM aura satkRtyoM kI zItalatA ko prApta karatA huuN| azAnti se dUra hotA hai aura zAnti kA rasAsvAdana karatA huuN| duHkhoM kI asahya vedanA ko bhUlatA hUM aura Atma sukha kI anubhUti letA huuN| yahI avasthA guNa-vikAsa kI hotI hai| AtmA ke guNa vikAsa kI avasthAeM AtmA ke guNa-vikAsa kI vibhinna avasthAoM kA jJAna maiM apane liye Avazyaka mAnatA hUM, kyoMki yaha jJAna hI mujhe saMsAra se mokSa taka kI dUrI ke bIca meM par3ane vAle mIla ke pattharoM kI jAnakArI detA hai| vItarAga devoM ne ye mIla ke patthara caudaha kI saMkhyA meM batAye haiM aura yaha bhI batAyA hai ki kisa prakAra kI sAdhanA ke bala para eka mIla ke patthara se dUsare mIla ke patthara taka pahuMcA jA sakatA hai aura apanI pragati kI nirantaratA ko kaise banAI huI rakhI jA sakatI hai? sAdhanA kI usa utkRSTatA kA svarUpa bhI samajhAyA gayA hai ki jisakI saphala kriyAnviti se Upara kI UMcI car3hAI para pahuMca jAne ke bAda pAMva phisala kara nIce kI DhalAna para vApasa lur3haka jAne se bhI bacA jA sakatA hai| ina UrdhvagAmI sopAnoM ko guNasthAna nAma se pukArA gayA hai jo caudaha haiM guNasthAnoM kA dvAroM se vicAra merI mAnyatA hai ki Atmika guNoM ke ina sthAnoM kA sabhI apekSAoM se vicAra kiyA jAnA cAhiye tAki unakA svarUpa pUrNatayA spaSTa ho ske| ye sAre guNasthAna kaSAya kI tAratamyatA para pramukhataH AdhArika haiM ataH kaSAya ke baMdha, udaya, udIraNA, sattA, sthiti, kriyA, nirjarA Adi kA jJAna Avazyaka hai| (1) mithyAdRSTi guNasthAna--jaise pIliye roga vAle ko sapheda raMga kI vastu bhI pIlI dikhAI detI hai, usI prakAra mithyA dRSTi vAlI AtmA vastu svarUpa ko viparIta rUpa meM dekhatI hai| mithyAtva mohanIya karma ke udaya se AtmA kI zraddhA aura jJAna kI aisI viparIta dRSTi banatI hai| mithyAtvI AtmA kudeva meM deva buddhi, kuguru meM suguru buddhi tathA kudharma meM dharma buddhi rakhatI hai| AtmA kI isI avasthA ko mithyAdRSTi guNasthAna kahate haiN| Azrava ke pAMca bhedoM meM pahalA mithyAtva hai, jo karmoM ke Agamana kA mukhya strota hotA hai| isa viparIta zraddhAna rUpa mithyAtva ke pAMca bheda hote haiM--Abhigrahika -siddhAnta kA pakSapAta pUrNa maMDana va khNddn| anAbhigrahika--guNa doSa dekhe binA saba siddhAntoM ko samAna batalAnA / Abhinivezika apane pakSa ko asatya jAnate hue durAgraha krnaa| sAMzayika deva guru ke svarUpa meM zaMkA lAnA tathA anAbhogika indriya-vikala jIvoM ko rahane vAlA mithyAtva / yoM mithyAtva dasa mAne gaye haiM jo dharma, mArga, jIva, sAdhu tathA muktAtmA se sambandhita hai| yaha viparIta zraddhAn AtmA ko guNoM ke nikRSTa sthAna rUpa pahale guNasthAna meM patita banAye rakhatA hai| 371
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) sAsvAdAna samyak dRSTi guNasthAna--jo AtmA aupazamika samyaktva vAlI hai kintu anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se samyaktva ko chor3a kara mithyAtva kI ora jhukatI hai, vaha AtmA jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM karatI, taba taka sAsvAdAna samyak dRSTi kahalAtI hai| aura usakI isa prakAra kI avasthA se isa dUsare guNasthAna kA nAma aura lakSaNa hai| yadyapi AtmA kA jhukAva mithyAtva kI ora hotA hai tathApi khIra khAkara usakA vamana karane vAle manuSya ko khIra kA vilakSaNa svAda anubhava meM AtA hai, usI prakAra vaisI AtmA ko bhI kucha kAla ke liye samyaktva guNa kA AsvAda anubhava meM AtA hai| (3) mizra guNasthAna--mizra mohanIya karma ke udaya se jaba AtmA kI dRSTi kucha samyak aura kucha mithyA rahatI hai, taba isa samyak mithyA dRSTi guNa sthAna (mizra) kA astitva rahatA hai| isa meM anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya nahIM rahane se AtmA meM zuddhatA to mithyAtva mohanIya ke ardha vizuddha puMja kA udaya ho jAne se azuddhatA rahatI hai| jaise gur3a mile hue dahI kA svAda kucha mIThA aura kucha khaTTA hotA hai, vahI avasthA AtmA ke zraddhAn kI hotI hai jo kucha saccA aura kucha mithyA hotA hai| isa kAraNa se AtmA vItarAga devoM dvArA upadezita tattvoM para na to ekAnta ruci rakhatI hai aura na hI ekAnta aruci / jaise nAriyala vAle dvIpa ke nivAsI cAvala nahIM jAnate so usake svAda meM na ruci rakhate hai, na aruci, vahI avasthA AtmA kI isa guNasthAna meM vItarAga mArga para hotI hai| kintu yaha avasthA antarmuhUrta hI rahatI hai, phira samyaktva yA mithyAtva ina donoM meM se jisakI sthiti prabala hotI hai udhara AtmA mur3a jAtI hai| ataH isa tIsare guNasthAna kI sthiti antarmuhUrta kI hI mAnI gaI hai| (4) avirati samyak dRSTi guNasthAna--jo AtmA samyak dRSTi hokara bhI kisI prakAra ke vrata niyama ko dhAraNa nahIM kara sakatI hai, vaha isa guNasthAna meM rahatI hai| sAvadha vyApAroM ko chor3a denA aura pApajanaka kAryoM se alaga ho jAnA--yaha virati kahalAtA hai aura yahI cAritra evaM vrata hotA hai| isa guNasthAna meM AtmA avirati rUpa rahatI hai jisake sAta prakAra ho sakate haiM--jo loga vratoM ko ko na jAnate haiM. na svIkArate haiM aura na pAlate haiM aise sAdhAraNa loga jo vratoM ko jAnate nahIM. rate nahIM kinta pAlate haiM aise apane Apa nirNaya lene vAle bAla tapasvI jo vroM ko jAnate nahIM kintu svIkArate haiM aura svIkAra karake pAlate nahIM haiM aise DhIle pAsatthe sAdhu saMyama lekara nibhAte nahIM jinako vratoM kA jJAna nahIM hai kintu unakA svIkAra aura pAlana barAbara karate haiM aise aMgItArtha muni jo vratoM ko jAnate hue bhI unakA svIkAra tathA pAlana nahIM karate jo vratoM ko jAnate hue bhI unakA svIkAra nahIM kara sakate kintu pAlana karate haiM jo vratoM ko jAna kara svIkAra kara lete haiM kintu bAda meM usakA pAlana nahIM kara skte| vrata kI saphalatA kA rahasya samyak jJAna, samyaggrahaNa tathA samyaka pAlana meM nihita hotA hai kisI eka kI bhI kamI se vratArAdhana kA parA phala nahIM hotA hai| uparokta sAta prakAra ke aviratoM meM se pahale cAra avirata jIva to mithyAdRSTi hI haiM kyoMki vratoM kA yathArtha jJAna hI nahIM hai| pichale tIna prakAra ke avirata samyak dRSTi haiM kyoMki ve vratoM kA yathAvidhi grahaNa yA pAlana na kara sakane para bhI unheM acchI taraha jAnate haiN| isa guNasthAna meM koI aupazamika samyaktva vAlA hotA hai to koI kSAyika samyaktva vaalaa| vratoM ke jJAna ke bAvajUda bhI pAlana AtmA isaliye nahIM karatI ki usameM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya rahatA hai aura usake udaya meM rahate cAritra kA grahaNa aura pAlana avaruddha rahatA hai| 372
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) dezavirata guNasthAna-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se jo AtmA pApajanaka kriyAoM se sarvathA nivatta na hokara eka deza se nivatta hotI hai, vaha usakA dezavirati athavA zrAvaka vrata hotA hai| koI zrAvaka eka vrata ko dhAraNa karatA hai athavA ekAdhika vrata bhI aMgIkAra karatA hai kintu usakA yaha tyAga do karaNa tIna yoga (anumodana kA tyAga nahIM) se hotA hai| anumodana yA anumati tIna prakAra kI hai-- pratisevanAnumati-apane yA dUsare ke liye bane hue bhojana Adi kA upabhoga krnaa| pratizravaNAnumati-putra Adi kisI sambandhI dvArA kiye gaye pApa karma ko sunakara bhI putra Adi ko usa pApa karma se nahIM rokanA tathA saMvAsAnumati--jo zrAvaka pApa janaka AraMbhoM meM kisI prakAra se yoga nahIM detA, kevala saMvAsAnumati ko sevatA hai, vaha anya saba zrAvakoM se zreSTha hai| (6) pramatta saMyata guNasthAna--jo AtmA pApajanaka vyApAroM se sarvathA nivRtta ho jAtI hai vahI saMyata (muni dharma kA pAlana karatI huI) hotI hai| saMyata hone para bhI jaba taka pramAda kA sevana calatA hai taba taka vaha pramatta saMyata kahalAtI hai aura usakA yaha chaThA guNasthAna hotA hai| saMyata (muni) ko sAvadha vyApAra kA sarvathA tyAga hotA hai vaha saMvAsAnumati kA bhI sevana nahIM krtaa| isa guNasthAna se lekara Age taka kisI bhI guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya nahIM rhtaa| (7) apramatta saMyata guNasthAna--jo muni nindrA, viSaya, kaSAya, vikathA Adi pramAdoM kA sevana nahIM karate, ve apramatta saMyata hote haiM aura unakA svarUpa isa guNasthAna vAlA hotA hai| AtmA meM azuddhi kA kAraNa pramAda hotA hai|aur pramAda chUTane se AtmA kI vizuddhi bar3hane lagatI hai| yahI kAraNa hai ki isa sAtaveM guNasthAna se AtmasvarUpa uttarottara vizuddha hone lagatA hai tathA isa guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM avasthita muni-AtmAeM pramAda kA sevana nahIM krtii| ve muni jAgRta hote haiN| (8) nivRtti bAdara guNasthAna--jisa AtmA ke anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA va lobha cAroM nivRtta ho gaye hoM usake svarUpa vizeSa ko nivRtti bAdara guNasthAna kahate haiN| isa guNa sthAna se do zreNiyAM prAraMbha hotI haiM -upazama zreNI aura kSapaka shrennii| upazama zreNI vAlI AtmA mohanIya kI prakRtiyoM kA upazama karatI huI gyArahaveM guNasthAna taka jAtI hai aura kSapaka zreNI vAlI AtmA mohanIya karma kA kSapaNa karatI huI dasaveM se sIdhI bArahaveM guNasthAna meM jAkara apratipAtI ho jAtI hai--nIce nahIM giratI hai| jo AtmAeM isa AThaveM guNasthAna ko prApta kara cukI hai, prApta kara rahI hai aura jo prApta karegI, una sabake adhyavasAya sthAnoM kI saMkhyA asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradezoM ke barAbara hai| isa guNasthAna kI sthiti antarmuhUrta pramANa hotI hai| jitanI AtmAeM aura jitane samaya, utane hI adhyavasAyoM ke prakAra / antima samaya taka pUrva pUrva samaya ke adhyavasAoM se para-para samaya ke adhyavasAya bhinna-bhinna samajhane cAhiye tathA pUrva pUrva samaya ke utkRSTa adhyavasAyoM kI apekSA para-para samaya ke jaghanya adhyavasAya bhI ananta gunA vizuddha samajhane caahiye| AThaveM guNasthAna ke samaya jIva pAMca vastuoM kA vidhAna karatA hai--sthiti ghAta -jo karma dalika Age udaya meM Ane vAle haiM, unheM apavartanAkaraNa ke dvArA apane-apane udaya ke niyata samayoM se haTA denA rasa ghAta -baMdhe hue jJAnAdi karmoM ke pracura rasa ko apavartanA karaNa ke dvArA manda kara denA / guNazreNI--jina karma dalikoM kA sthitighAta kiyA jAtA hai unako prathama ke antarmuhUrta meM sthApita kara denA / guNa saMkramaNa--jina zubha karma prakRtiyoM kA baMdha abhI ho rahA hai 373
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ unameM pahale baMdhI huI azubha prakRtiyoM kA saMkramaNa kara denA / apUrva sthiti baMdha- pahale kI apekSA atyanta alpa sthiti ke karmoM kA bAMdhanA / jaise rAjya pAne kI yogyatA mAtra se rAjakumAra rAjA kahA jAtA hai, vaise hI AThaveM guNasthAna meM rahI huI AtmA cAritra mohanIya ke upazamana yA kSapaNa ke yogya hone se upazayaka yA kSapaka kahalAtI hai / cAritra mohanIya ke upazamana yA kSapaNa kA prAraMbha to nave guNasthAna meM hI hotA hai, AThaveM guNasthAna meM to kevala usakI yogyatA hotI hai| (6) anivRti bAdara samparAya guNasthAna - kevala saMjvalana krodha, mAna, mAyA rUpa kaSAya se jisa AtmA kI nivRtti nahIM huI ho, vaisI AtmA kI usa avasthA vizeSa ko anivRtti bAdara samparAya guNasthAna kahate haiM / isa guNasthAna kI sthiti bhI antarmuhUrta pramANa hI hai| eka antarmuhUrta ke jitane samaya hote haiM, utane hI adhyavasAya sthAna isa guNasthAna meM mAne jAte haiM kyoMki isameM jitane jIva samasamayavartI rahate haiM una sabake adhyavasAya eka samAna zuddhi vAle hote haiM / isa guNasthAna ke antima samaya taka pUrva pUrva samaya ke adhyavasAya sthAna se uttara uttara samaya ke adhyavasAya sthAna ko anantagunA vizuddha samajhanA caahiye| AThaveM guNasthAna kI apekSA isa guNasthAna kI yahI vizeSatA hai ki usa guNasthAna meM to samAna samayavartI traikAlika ananta jIvoM ke adhyavasAya zuddhi ke taratamabhAva se asaMkhyAta vargoM meM vibhAjita kiye jA sakate haiM jabaki isameM samasamayavartI traikAlika ananta jIvoM ke adhyavasAyoM kA samAna buddhi ke kAraNa eka hI varga ho sakatA hai| kaSAya saMkleza kI kamI ke sAtha sAtha pariNAmoM kI zuddhi bar3hatI jAtI hai| isa guNasthAna meM vizuddhi itanI adhika ho jAtI hai ki usake adhyavasAyoM kI bhinnatA AThaveM guNa sthAna kI bhinnatAoM se bahuta kama ho jAtI hai| dasaveM guNasthAna kI apekSA isa guNasthAna meM sthUla kaSAya udaya meM AtA hai tathA naveM guNasthAna ke samasamayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM nivRtti nahIM hotii| isa guNasthAna ko prApta karane vAlI AtmAeM do prakAra kI hotI haiM-- eka upazamaka aura dUsarI kSapaka / cAritra mohanIya karma ko upazama karane vAlI upazamaka tathA usa kA kSaya karane vAlI kSapaka / (10) sUkSma samparAya guNasthAna - isa guNasthAna meM samparAya arthAt lobha kaSAya ke sUkSma khaMDoM kA hI udaya rahatA hai aura AtmAeM bhI upazamaka aura kSapaka donoM prakAra kI hotI haiN| saMjvalana lobha kaSAya ke sivAya anya kaSAyoM kA upazama yA kSaya to pahale hI ho jAtA hai, ataH isa guNasthAna meM AtmA lobha kaSAya kA upazama yA kSaya karatI hai aura isI dRSTi se ve upazamaka yA kSapaka kahalAtI hai / (11) upazAntakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna - jinakI kaSAya upazAnta ho gaI haiM, jinako rAga arthAt mAyA aura lobha kA bhI bilkula udaya nahIM hai aura jinako chadma (AvaraNa bhUta ghAtI karma) lage hue haiM, ve AtmAeM upazAntakaSAya vItarAga chadmastha kahalAtI haiM aura unakA guNasthAna yaha gyArahavAM guNasthAna hotA hai jisakI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta pramANa mAnI gaI hai| isa guNasthAna meM vartamAna AtmA Age ke guNasthAnoM ko prApta karane meM samartha nahIM hotI haiM, kyoMki jo AtmA kSapaka zreNI pUrNa karatI hai, vahI Age ke guNasthAna meM jA sakatI se hai / isa guNasthAna vAlI AtmA niyama se upazama zreNI vAlI hI hotI hai, ataH vaha isa guNasthAna patita ho jAtI hai| isa guNasthAna kA samaya pUrNa hone se pahile hI jo AtmA AyuSya ke kSaya hone se kAla kara jAtI hai, vaha anuttara vimAna meM uttpanna hotI hai| usa samaya vaha gyArahaveM guNasthAna se 374
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ gira kara cauthe guNasthAna ko prApta kara letI hai kyoMki anuttara vimAnavAsI devoM meM cauthA guNasthAna hI hotA hai| vahAM vaha AtmA usa guNasthAna kI udaya-udIraNA Adi zurU kara detI hai| kintu jisa AtmA ke AyuSya ke zeSa rahate isa guNasthAna kA samaya pUrA ho jAtA hai vaha Aroha krama se giratI hai arthAt isa guNasthAna taka car3hate samaya usa AtmA ne jina-jina guNasthAnoM ko jisa krama se prApta kiyA thA yA jina karma prakRtiyoM kA jisa krama se upazama karake vaha Upara car3hI thI, ve saba prakRtiyAM usI krama se udaya meM AtI haiN| isa prakAra girane vAlI koI AtmA bIca ke guNa sthAnoM meM ruka sakatI hai| to koI-koI pahale guNasthAna taka gira jAtI hai| kSapaka zreNI ke binA koI AtmA mokSa meM nahIM pahuMca sakatI hai aura isa guNasthAna meM upazama zreNI vAlI AtmA hI AtI hai, isa kAraNa vaha avazya giratI hai| eka janma meM do bAra se adhika upazama zreNI nahIM kI jA sakatI hai aura kSapaka zreNI to eka bAra hI hotI hai| jisa AtmA ne eka bAra upazama zreNI kI hai, vaha usI janma meM kSapaka zreNI dvArA mokSa prApta kara sakatI hai kintu jo do bAra upazama zreNI kara cukI hai, vaha phira usI janma meM kSapaka zreNI nahIM kara sktii| anya siddhAnta ke anusAra eka janma meM eka hI zreNI kI jA sakatI hai isaliye jisane eka bAra upazama zreNI kI hai, vaha phira usI janma meM kSapaka zreNI nahIM kara sktii| upazama zreNI ke AraMbha kA krama isa prakAra hai -cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM se kisI bhI guNasthAna meM vartamAna AtmA pahale anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kA upazama karatI hai| isake bAda antarmuhUrta meM eka sAtha darzana mohanIya karma kI tInoM prakRtiyoM kA upazama karatI hai| tadanantara vaha chaThe sAtaveM meM saiMkar3oM bAra AtI jAtI hai, phira AThaveM guNasthAna meM hokara naveM guNasthAna ko prApta karatI hai aura naveM guNasthAna meM cAritra mohanIya karma kI zeSa prakRtiyoM kI upazama zurU karatI hai| sabase pahale vaha napuMsaka veda kA upazama karatI hai, phira strI veda kaa| hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, puruSa veda, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa ke krodha, mAna, mAyA, lobha tathA saMjvalana ke krodha, mAna aura mAyA--ina saba prakRtiyoM kA upazama vaha naveM guNasthAna ke anta taka karatI hai| saMjvalana lobha kA upazama vaha dasaveM guNasthAna meM karatI hai| (12) kSINakaSAyachadmastha vItarAga guNasthAna-jo AtmA mohanIya karma kA sarvathA kSaya kara detI hai kinta zeSa tInoM ghAtI karma abhI vidyamAna haiM use kSINa kaSAya chadmastha vItarAga kahate haiM aura usa AtmA kA guNasthAna yaha bArahavAM hotA hai| isa guNasthAna kI sthiti antarmuhUrta kI hai aura isameM kSapaka zreNI vAlI AtmAeM hI A sakatI haiN| kSapaka zreNI kA karma isa prakAra hai--jo AtmA kSapaka zreNI vAlI hotI hai vaha cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka kisI bhI guNasthAna meM sabase pahile anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA eka sAtha kSaya karatI hai| usake bAda vaha anantAnabaMdhI kaSAya ke zeSa anantaveM bhAga ko mithyAtva meM DAla kara donoM kA eka sAtha kSaya karatI hai| AThaveM guNasthAna meM vaha apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya prAraMbha karatI hai| ina ATha prakRtiyoM kA sarvathA kSaya hone se pahile hI naveM guNasthAna ko prAraMbha kara detI hai aura usI samaya ina solaha prakRtiyoM kA kSaya kara detI hai--nidrA, nindrA pracalA, styAnagRddhi, naraka gati, narakAnupUrvI, tiryaMca gati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya jAti nAma karma, dvIndriya jAti nAma karma, trIndriya jAti nAma karma, caturindriya jAti nAma karma, Atapa, udhota, sthAvara, sUkSma, tathA sAdhAraNa / tadanantara apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ke avaziSTa bhAga kA kSaya karatI hai| phira kramazaH napuMsakaveda, strIveda, hAsya Adi chaH, 375
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna aura mAyA kA kSaya karatI hai aura saMjvalana lobha kA kSaya vaha dasaveM guNasthAna meM karatI hai| (13) sayogI kevalI guNasthAna-jina AtmAoM ne jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya rUpa cAra ghAtI karmoM kA kSaya karake kevala jJAna prApta kiyA hai, ve sayogI kevalI kahalAtI haiM aura unakI isa avasthA vizeSa ko sayogI kevalI guNasthAna kahate haiN| yoga kA artha hotA hai AtmA kI pravRti yA vyApAra jisake tIna sAdhana haiM, isa kAraNa tadanusAra yoga ke bhI tIna bheda haiM--manoyoga, vacana yoga tathA kAyA yog| kisI ko mana se uttara dene meM kevalI bhagavAn ko mana kA upayoga karanA par3atA hai| jisa samaya koI manaHparyayajJAnI athavA anuttara vimAnavAsI deva kevalI ko zabda dvArA koI prazna na pUchakara mana se hI pUchatA hai, usa samaya kevalI bhI usa prazna kA uttara mana se hI dete haiN| prazna karane vAlA usa uttara ko pratyakSa jAna letA hai aura avadhijJAnI usa rUpa meM pariNata hue manovargaNA ke paramANuoM ko dekhakara jJAta kara letA hai| upadeza dene ke liye kevalI vacana kA upayoga karate haiN| halana calana Adi kI kriyAoM meM ve kAya-yoga kA upayoga karate haiN| (14) ayogI kevalI guNasthAna- jo kevalI bhagavAn yogoM se rahita haiM, ve ayogI kevalI kahe jAte haiN| unakI isa avasthA evaM svarUpa vizeSa ko ayogI kevalI guNasthAna kahate haiN| tInoM prakAra ke yogoM kA nirodha karane se ayogI avasthA prApta hotI haiN| kevalI bhagavAn sayogI avasthA meM jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha kama eka karor3a pUrva taka rahate haiN| isake bAda jisa kevalI ke Ayukarma kI sthiti aura pradeza kama raha jAte haiM tathA vedanIya, nAma aura gautra karma kI sthiti aura pradeza Ayukarma kI apekSA adhika baca jAte haiM, ve samuddhAta karate haiM, jisake dvArA vedanIya, nAma aura gautra kI sthiti Ayu ke samAna kara lI jAtI hai| jina kevalI AtmAoM ke vedanIya Adi ukta tInoM karmoM kI sthiti tathA pradezoM meM Ayukarma kI samAnatA hotI hai, unheM samuddhAta karane kI AvazyakatA nahIM hai, isa liye ve samuddhAta nahIM krtii| sabhI kevala jJAnI sayogI avasthA ke anta meM eka aise dhyAna ke liye yogoM kA nirodha karate haiM jo parama nirjarA kA kAraNa, lezyA se rahita tathA atyanta sthiratA rUpa hotA hai| yogoM ke nirodha kA krama isa prakAra haipahale bAdara (sthUla) kAya yoga se bAdara manoyoga tathA bAdara vacana yoga ko rokate haiN| bAda meM sUkSma kAya yoga se bAdara kAmayoga ko rokate haiM aura phira usI sUkSma kAmayoga se kramazaH sUkSma manoyoga tathA sUkSma vacana yoga ko rokate haiN| anta meM sUkSma kriyA anivRtti zukla dhyAna ke bala se sUkSma kAya yoga ko bhI roka dete haiN| isa prakAra saba yogoM kA nirodha ho jAne se kevalajJAnI ayogI bana jAte haiM aura sUkSma kriyA anivRtti zukla dhyAna kI sahAyatA se apane zarIra ke bhItara pole bhAga yAne mukha, udara Adi ko AtmapradezoM se pUrNa kara dete haiN| isake bAda ayogI kevalI samuchinna kriyA apratipAtI zukla dhyAna ko prApta karate haiM aura madhyama rIti se pAMca hrasva akSaroM (a, i, u, R, lu) ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai, utane samaya kA 'zailezIkaraNa' karate haiN| sumerU parvata ke samAna nizcala avasthA athavA sarva saMvara rUpa yoga nirodha avasthA ko 'zailezI' avasthA kahate haiN| isa avasthA meM vedanIya, nAma aura gautra karma kI guNa zreNI se aura Ayu karma kI yathAsthiti zreNI se nirjarA karanA zailezIkaraNa hai| isako prApta karake ve cAra adhAtI yA bhavopagrAhI yA AtmA ko saMsAra meM bAMdha kara rakhane vAle karmoM kA bhI sarvathA kSaya kara dete haiN| isa guNa sthAna meM Atma pradeza 376
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ itane ghanIbhUta ho jAte haiM ki ve unake zarIra ke do tihAI bhAga meM hI samA jAte haiN| ukta karmoM kA kSaya hote hI ve usI eka samaya meM Rjugati se Upara kI ora siddha kSetra meM cale jAte haiN| va aTala avagAhanA rUpa se lokAgra meM sthira ho jAte haiN| usake Age kisI AtmA yA pudgala kI gati nahIM hotI hai kyoMki Age gati meM sahAyaka dharmAstikAya nahIM hotii| karma mala ke pUrNataH haTa jAne para zuddha AtmA kI Urdhva gati isa bindu para Akara avasthita ho jAtI hai| samatva yoga kI avApti merA cintana atIva gUr3ha aura gaMbhIra ho jAtA hai jaba maiM Atma svarUpa ke ina caudaha guNasthAnoM kI sUkSmatAoM para bahuta gaharAI se vicAra karatA hUM, kyoMki yaha mujhe hI nizcita karanA hotA hai ki maiM kisa guNasthAna meM vartatA rahatA huuN| guNasthAnoM meM Upara car3hanA yA nIce giranA merI apanI bhAva zreNiyoM kI uccatA yA nimnatA para avalambita rahatA hai| ataH maiM hI apanI bhAva zreNI ko parakhU, usakI azubhatA miTAtA rahUM aura Upara car3hatA rahUM--yaha merA hI puruSArtha hotA hai| yaha maiM jAna gayA hUM ki merA hI samyak jJAna aura merI hI samyak AsthA mujhe mere samyak cAritra meM merI AtmA ko avasthita banAyagI aura isa avasthA ko jyoM-jyoM maiM UrdhvagAmI banAtA rahUMgA, merA samatva yoga bhI samunnata banatA rhegaa| to maiM samatva yoga kI avApti karalUM - yaha pUrI taraha se mere hI Upara nirbhara hai| isaliye mujhe apane dAyitva ko samajha kara dRr3ha saMkalpa karanA hogA ki maiM apanI viSaya vRttiyoM tathA pravRttiyoM ke mUla kAraNoM ko samajhU, unheM apanI zubhatA va saMyamitatA se dUra haTAUM evaM apane AtmotthAna kI bAgaDora apane hAtha meM majabUtI se samhAla luuN| viSamatA jitane aMzoM meM miTatI jAyagI, utane aMzoM meM maiM samatA kI avApti kara jaauuNgaa| ___ maiM apane dhyAna meM lUM ki merI sampUrNa viSamatA kisa prakAra ke kAle vicAroM se raMgI huI hai? maiM isake mUla meM pAMca kAraNa dekhatA hUM-ye haiM -mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / mithyAtva sabase ghaTATopa aMdhakAra kI avasthA hotI hai kyoMki vahAM AcaraNa aura AsthA kI bAta to dUra -samyak jJAna ke astitva kI hI sthiti nahIM hotI hai| ataH taba sarvathA viSamatA kA hI sAmrAjya hotA hai| isa kAraNa maiM sabase pahale isa ghaTATopa aMdhakAra meM samyaktva kI prakAza kiraNeM khojUM aura usa dizA meM Age bar3hate hue mithyAtva kI aTavIM ko pAra kruuN| maiM pratikSaNa jAgRta bhI rahUM ki mere kadama kahIM bhI pIche nahIM haTeM kyoMki bAra bAra aise avasara AveMge jaba merA hI mana aura merI hI indriyA~ sAMsArikatA ke moha meM ulajha kara mujhe balAt pIche dhakeleM / mujhe unakA nirodha karanA hogA jisake liye merI apanI saMkalpa zakti sudRr3ha bananI caahiye| udaMDa sevakoM ko jisa prAbhAvikatA evaM kuzalatA se apane niyaMtraNa meM rakhanA hotA hai, apanI AtmA ke ina sevakoM ko vaza meM rakhane ke liye usase bhI adhika ekAgra prAbhAvikatA evaM satata jAgRta kuzalatA kI AvazyakatA hogii| jaba maiM viSamatA ke isa pahale kAraNa ko kamajora banA dUMgA to mere samakSa prakAza phailatA jAyagA aura usa prakAza meM merA Atma vikAsa kA bhagIratha kArya bhI sarala hotA jAyagA, kyoMki maiM apanI AntarikatA kA dRSTA bana jAUMgA aura AntarikatA ko vikRta banAne vAle viSama tattvoM ko spaSTataH dekha paauuNgaa| aMdhere meM koI bhI zatra kahIM bhI vAra kara sakatA hai aura usakA pratikAra kaThina ho jAtA hai lekina samyaktva kA prakAza merA sabase bar3A sahAyaka ho jAyagA aura isI prakAza 377
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM maiM avirati ke kAraNa ko dUra kruuNgaa| maiM jAna jAUMgA ki korA jJAna paMgu hotA hai aura binA AsthA ke vaha ajJAna hI hotA hai ataH AcaraNa ke dharAtala para mere caraNa jaba caleMge to merA AsthAmaya jJAna apanI sArthakatA grahaNa kregaa| AcaraNa kA pahalA caraNa hotA hai vratArAdhana yAne tyAga kA zubha zrI gaNeza / avirati kI avasthA TUTegI aura maiM vratoM kI uccatara zreNiyoM para car3hatA rhuuNgaa| deza virati yAne AMzika saMyama se maiM sarvavirati arthAt sAdhu jIvana meM praveza karUMgA aura vratoM kI kaThora ArAdhanA kruuNgaa| vratoM kI kaThora ArAdhanA se merA pramAda ttuuttegaa| yaha pramAda apanI jar3eM jamAtA hai sAMsArika kAma bhogoM kI vAsanAoM kI bhUmi para, ataH maiM isa bhUmi ko hI khodane lguuNgaa| yaha bhUmi merI AtmA ke sivAya anya bhUmi nahIM hai| maiM mere saMkalpoM-vikalpoM meM se viSayecchAoM kA anta karatA cluuNgaa| maiM apane mana aura apanI indriyoM ko kAma bhogoM ke rAste se pUrI taraha haTA lUMgA to phira pramAda kisa bAta kA rahegA? maiM isa Aptavacana ko sadA smRti meM rakhUgA ki eka samaya (kAla kA sabase choTA bhAga) ke liye bhI pramAda nahIM kiyA jAya, kyoMki pramAda hI pApa ke rAste para DhakelatA hai| pramAda ke ghaTate rahane se merI AtmajAgRti nirantara banI raha skegii| tabhI mujhe anubhUti hogI ki muni kisa prakAra sote hue bhI jAgRta rahate haiM ? maiM mAnatA hUM ki kaSAya samApti kA kAma sabase jyAdA kaThina hotA hai aura isI vicAra se kahA gayA hai ki kaSAya se mukti hI vAstava meM mukti hotI hai| mujhe isa tathya kA bhalIbhAMti jJAna ho gayA hai ki yaha kaSAya Atma-svarUpa kA pallA bar3I muzkila se chor3atI hai kaSAya ke cAroM vikArI tattvoM kA prahAra bar3A ghAtaka hotA hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha- sAdhu avasthA meM bhI pIche par3e rahate haiN| bAra bAra niyaMtrita karate rahane para bhI ye phira phira bhar3aka uThate haiM aura Atma svarUpa para kAlikha kA lepa kara dete haiN| sAMsArika kSetroM meM to inakA rUpa vikarAla banA hI rahatA hai, lekina dhArmika kSetra meM bhI yadi inake rUpa ko gaharAI se samajha kara ina para aMkuza lagAyA huA na rakhA jAya to ye paloM meM saMyamI jIvana kI amUlya upalabdhiyoM ko naSTa-bhraSTa kara dete haiN| kaThina tapa kA ArAdhaka tapasvI bhI krodha ke cakkara meM A jAtA hai to saMyama se pradIpta sAdhu bhI mAna kI mAra khA jAtA hai| cAhe dhArmika anuSThAnoM para hI AcaraNa kiyA jA rahA ho, mAyA se apanA varcasva dikhAne kI durbhAvanA jAga uThatI hai to lobha AtmotthAna kI kaI sIr3hiyoM taka prahAra kara sakatA hai| isa dRSTi se maiM apane Apako pUrNa sajaga banAtA hUM aura isa prahAraka kaSAya ko dUra karane meM sannaddha rahanA cAhatA huuN| yahI sAvadhAnI maiM apane yogoM ke prati bhI kAyama karanA cAhatA huuN| ye yoga haiM, mere apane mana ke vicAra, mere apane vacana aura mere apane kArya ye tInoM mana, vacana aura kAyA ina yogoM ke mAdhyama haiN| jo kucha bhI maiM socatA hUM to vaisA hI bolatA hUM aura vaise hI kArya karatA huuN| mana, vANI aura karma meM hI mere Atma svarUpa kI jhalaka dekhI jA sakatI hai| ye yoga hI azubha bane rahakara mujhe nIce girAte haiM to ye yoga hI zubhatA dhAraNa karake mujhe Upara car3hAte haiM, yogoM kI azuddhatA aura zuddhatA pala pala AtmA ke palar3oM ko UMcA nIcA karatI rahatI hai jisake kAraNa inake prati sAvadhAnI parama Avazyaka hai ki ye yoga eka hI UrdhvagAmI dizA kI ora pravAhita hoN| yaha tabhI saMbhava ho sakatA hai jaba merI AtmA apanI niyaMtraNa zakti ko svakendrita banA le| 378
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujhe yadi sAmya yoga kI sampUrNataH avApti karanI hai to vItarAga devoM dvArA upadezita saMyama aura tapa ke mArga para apane puruSArtha kA prayoga karanA hogA tathA unakI AjJA meM rahakara viSamatA ke ina pAMcoM kAraNoM ko ghaTAnA aura miTAnA hogaa| isa samagra kAraNa -nivAraNa kI eka hI rAmabANa auSadhi hai ki maiM apane mana ko vaza meM karUM mana gatizIla avazya rahe aura vaha gatizIla rahegA lekina usakI gati sAMsArika viSayoM meM na rahakara Atma vikAsa kI UMcAiyoM kI ora mur3a jAya / mujhe apane sAre puruSArtha kA prayoga yoM samajhiye ki isa ekAkI bindu para lagAnA hai| isa bindu para yadi merI ekAgratA jama jAtI hai to maiM mAna sakatA hUM ki merI saphalatA kI jar3a bhI jama jAtI hai / kAraNa, mana kA niyaMtraNa hI vacana aura kAyA ke niyaMtraNa meM AsAnI se Dhala jAtA hai / ( aba merI dhAraNA spaSTa ho jAtI hai ki mana ko vaza meM karake mujhe kyA karanA hai ? isI saMdarbha meM maiM jAna jAtA hUM ki Atma vikAsa ke kaI sopAna sAdha lene para bhI jarA sI asAvadhAnI kisa prakAra AtmA ko nIce girA detI haiM ? maiM samajha jAtA hUM ki guNasthAnoM meM unnati karanA eka prakAra se talahaTI se parvata ke zikhara para car3hanA hai aura guNasthAna rUpI yoM mAniye ki sopAna (sIr3hiyAM lage hue haiN| talahaTI hai kezyAtva kI nirguNI AtmA kI, kaThina viSamatA ke aMdhakAra kii| pahale sopAna aise Ate haiM ki AtmA kA ina para utAra-car3hAva bahuta hotA rahatA hai kyoMki mana ko vaza meM karane kA abhyAsa AtmA AraMbha hI karatI hai| usa AraMbhika avasthA meM kabhI AtmA mana ko vaza meM karake Upara car3hatI hai to kabhI mana uddaMDa bana kara usase dUra chiTaka jAtA hai aura usako nIce girA detA hai / abhyAsa kI paripakkatA ke sAtha hI isa avasthA meM sudhAra hone lagatA hai jabaki mana kA khatarA kaI sopAnoM kI car3hAI taka barAbara banA rahatA hai| ataH mana ko viziSTa Atmika prAbhAvikatA ke sAtha viSamatA nivAraNa ke kAma meM lagAye rahanA cAhiye / maiM yaha mAnakara calatA hUM ki mana jaisA kamarTha mAdhyama bhI dUsarA nahIM hotA hai| yadi vaha kisI kArya meM pAgala bana kara laga jAya to saphalatA sAdhakara hI caina letA hai| usakA artha hai ki merI AtmA apane sAdhya ke prati sarvathA ekaniSTha bana jAya aura usI niSThA ke sAtha apane mana ko jor3a le to maiM apane puruSArtha ko saphala banA sakatA huuN| yoga zuddhi aura kaSAya mukti --yaha antima lakSya bana jAnA cAhiye / yaha zuddhi aura zubhatA kramika abhyAsa ke sAtha hI prApta ho skegii| azubhatA se zubhatA ke isa krama ko bhI mujhe samajha lenA caahiye| jaise kisI ke vyavahAra kA yaha rUpa ho sakatA hai ki vaha sabake sAtha apakAra karatA hai--yahA~ taka ki apanA upakAra karane vAle ke sAtha bhI vaha apakAra karane se nahIM cuuktaa| vaha kucha sudhare to yaha kara le ki auroM ke sAtha apakAra kare, kintu apanA upakAra karane vAle ke sAtha to apakAra na kre| agalA saMzodhana yaha ho sakatA hai ki vaha kisI kA apakAra na kare cAhe kisI kA upakAra kare yA nahIM kre| usakI yoga zuddhi adhika bar3he to vaha sabakA upakAra karane kA vrata le sakatA hai ki vaha kisI kA apakAra kataI nahIM karegA / antatogatvA vaha usa stara taka pahuMca sakatA hai ki use apanA apakAra karane vAle kA bhI upakAra hI karake harSa hogaa| yaha azubhatA se zubhatA kA kramika vikAsa kahA jA sakatA hai jo yoga zuddhi kI taratamatA ke anusAra lambe abhyAsa se yA alpAvadhi meM hI sAdhA jA sakatA hai| kaSAya mukti kA krama to isase bhI kaThina hotA hai ki yaha Atma vijaya kI samasyA hotI hai| yaha bhItara kA yuddha bAhara ke yuddha se atyadhika jaTila evaM duSkara hotA hai| 376
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM dekhatA hUM ki eka prakAra se isI yuddha kA citra khIMcate haiM caudaha prakAra ke guNasthAna kisa prakAra eka sAdhaka AtmayoddhA bana apanI AntarikatA ke zatruoM se jUjhatA hai, giratA hai, bar3hatA hai aura car3hatA hai ? mithyAtva ko pachAr3a kara eka bAra sAdhaka Upara car3hane lagatA hai to vaha samyaktva kA varaNa karatA hai, vratoM ko grahaNa karatA hai, zrAvaka dharma aMgIkAra kara letA hai aura apramatta saMyata avasthA taka pahuMca jAtA hai, kintu tanika sI asAvadhAnI, tanika-sI kaSAya vRddhi aura tanika sI mohAviSTatA use vahAM se girAtI hai to use nIce se nIce lur3hakAtI huI mithyAtva ke ghaTATopa aMdhakAra meM paTaka detI hai / yadi vahI apramatta saMyatI satata jAgRta rahatA hai aura yoga zuddhi va kaSAya mukti ke patha para avicala gati se Age bar3hatA rahatA hai to vaha kaSAya ke tInoM prakAroM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, aura 'lobha se nivRtti le letA hai| usa samaya sirpha saMjvalana kaSAya se nivRtti lenI zeSa rahatI hai / sAdhanA ko uccatA dete hue vaha apanI kaSAya ko ati sUkSya kara letA hai ki mAtra saMjvalana lobha ke sUkSma khaMDa hI bace rahate haiN| vahAM se vaha aura Upara ke sopAna para car3ha jAtA hai, jahAM kaSAya upazAnta ho jAtI hai aura chadmastha vItarAgatA mila jAtI hai / isa bindu para bhI kaSAya aura yogoM kA aisA udvega A sakatA hai ki vaha vahAM se gire to usase nIce kI sIr3hI para aura giratA calA jAya to TheTha nIce talahaTI meM pahuMca jAtA hai| kintu yahI bindu, aisA hotA hai ki jahAM se Upara sopAna kI ora dRr3hatA se pAMva bar3ha gaye to ve kSINa kaSAya vItarAgatA va sayogI kevalI ke uccastha sthAnoM taka nizcaya rUpa se pahuMcA dete haiN| yahI nahIM, ayogI kevalI banakara vaise sAdhaka kA muktigAmI ho jAnA bhI sunizcita ho jAtA hai / merA Azaya yaha hai ki Atma vikAsa ke krama meM jyoM-jyoM UMcAI prApta hotI jAya, tyoM-tyoM sAvadhAnI adhikAdhika bar3hatI rahanI cAhiye / isa kA yaha bhI artha mAna liyA jAya ki jahAM saMyama ke prabhAva se Ate hue karmoM ko rokane meM saphalatA pAI jAya, vahA~ tapArAdhana kI ugratA se saMcita karmoM kI nirjarA bhI kI jAtI rahe / guNasthAna - siddhAnta kA yahI saMketa hai ki yoga zuddhi aura kaSAya mukti kA sAdhanAkrama itanA paripuSTa tathA paripakka banatA jAya ki ye sAMsArika vikAra kisI bhI stara para Atma svarUpa para AkramaNa karake sampAdita uccatA ko vyartha na kara skeN| isa sAdhanA ko hI viSamatA ke viruddha yuddha kahatA hUM / viSamatA pahale mana meM upajatI hai tabhI vacana se bAhara nikalatI hai aura kArya se vistAra pAtI hai| eka vyakti isa prakAra viSamatA ugalatA hai jisakI kriyA pratikriyA kI zRMkhalA bana jAtI hai aura yahI zRMkhalA sAmAjika athavA rASTrIya viSamatA kA bhayAnaka rUpa le letI hai| taba yaha viSamatA vyakti ke vyaktigata aura sAmAjika vyavahAra meM isa taraha ghulamila jAtI hai ki manuSya apanI manuSyatA ko hI bhulA baiThatA hai| taba vaha apane sAmane rakha letA hai mAtra apane hI svArthoM ko aura unako yena-kena prakAreNa pUre kara lene ke liye vaha pAgala ho jAtA hai| yaha pAgalapana jitanA phailatA hai-- pazutA phailatI hai, rAkSasI vRtti phailatI hai| use hI viSama samAja kahA jAtA hai / jaba sabake sAmane isa phailatI huI viSamatA ko dUra karane kA savAla AtA hai to maiM buniyAdI rUpa se socatA hUM aura usa srota ko dekhanA cAhatA hUM jahAM se viSamatA kA bIja phUTatA hai / vaha srota mujhe manuSya kA mana dikhAI detA hai-- yoM hI kaha dUM ki vaha merA svayaM kA mana bhI ho 380
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai| isaliye viSamatA ke viruddha jo yuddha karanA hai, vaha manuSya ko apanI hI AntarikatA meM karanA hai tathA apane hI vimArga meM bhaTakate hue mana se karanA hai| maiM socatA hUM ki jaba mere mana kI viSamatA ghaTa yA miTa jAtI hai to utanA hI maiM sAmyayoga kA sAdhaka bana jAtA huuN| viSamatA ko ghaTAne aura miTAne ke liye mamatA (sAMsArikatA ke prati moha-grastatA) ko ghaTAnI aura miTAnI par3egI tathA jaba viSamatA ghaTatI aura miTatI jAyagI to samatA usI rUpa meM phUlatI aura phalatI huI calI jaaygii| merA cintana gahare utaratA hai ki maiM samatAvAdI se samatAdhArI banatA jAUMgA to samatAdarzI bana jAne kA sAdhya bhI mere samakSa spaSTa ho jaaygaa| samatA darzI ho jAnA hI sAmya yoga kI avApti kara lenA hai| samatA kI isa rAha para merA Age bar3hanA kyA mere hI Atma vikAsa ko prabhAvita karegA? yaha to upalabdhi hogI hI kintu prAbhAvikatA kA kSetra usase bhI kaI gunA bar3A hogaa| merA samabhAva, merI samadRSTi aura merA sAmya yoga mere samparka meM Ane vAloM meM eka naye parivartana kA bIjAropaNa kreNge| jaise eka mana se viSamatA dhIre-dhIre yA jaldI dUra taka phaila jAtI hai, vaise hI eka vizuddha mana se upajI samatA bhI cAhe dhIre-dhIre hI asara kare lekina, dUra-dUra taka asara jarUra kregii| samatA ke isa vistAra meM sAmAjika prayoga bhI kiye jAya to samatA kA kriyAtmaka rUpa atyadhika vistRta banAyA jA sakatA hai| sAmAjika prayogoM kI saphalatA ke liye kinhIM prabuddha janoM kI mana zuddhi to Avazyaka hotI hI hai| isa prakAra manuSya ke mana ko hI sampUrNa vikAsa kA mUla AdhAra mAnane ke sivAya dUsarA koI cArA nahIM hai| isaliye merA nizcita mata hai ki cAhe sAmAjika viSamatA ho athavA rASTrIya viSamatA yA bhale hI vaha sampUrNa mAnava samAja kI viSamatA ho--usakA mUlocchedana to eka manuSya ke mAnasa parivartana ke sAtha hI prAraMbha kiyA jA skegaa| kArya kitanA hI vizAla kyoM na ho--kintu usakI sampUrti ke liye usake kisI na kisI choTe chora se hI kAryAraMbha karanA hogaa| vizva kI viSamatA miTAnI hai taba bhI manuSya ke mana kI viSamatA para hI pahale prahAra karanA hogaa| manuSya-manuSya ke mana badalate hue eka samUha taka bhI parivartana kA prasAra ho jAyagA to usa sAmUhika zakti kA prayoga bhI sAtha sAtha meM prAraMbha kiyA jA skegaa| vyaSTi aura samaSTi kA isa rUpa meM sahayoga samatA ke adhikatama vistAra kA kAraNa bhUta ho sakatA hai| maiM cintana karatA hUM ki maiM sAmya yoga kI avApti karUM aura usa avApti ko vizvakalyANa kA mAdhyama bnaauuN| isa dRSTi se mujhe apane Atma-samIkSaNa meM paripakvatA lAnI hogI aura ekAvadhAnatA ko sudRr3ha banAnI hogii| saMsAra ke samasta jIvoM kA parivAra merA Atma-samIkSaNa dhyAna mujhe naI antaHpreraNA degA aura vaha yaha ki sArI vasudhA hI merA kuTumba hai| dUsare zabdoM meM yaha ki saMsAra ke samasta jIvoM kA parivAra hI merA pUrA aura saccA parivAra hai| jaise maiM apane choTe ghaTaka rUpa parivAra kA hitaiSI aura sahayogI hotA hUM, vaisI hI merI hita bhAvanA aura sahayogI zakti apane isa bar3e parivAra ke prati bhI honI caahiye| yoM pUche to vaha adhika honI cAhiye kyoMki mere choTe ghaTaka parivAra meM to vayaska hokara sabhI sadasya Atma nirbhara evaM svAvalambI bana jAte hai kintu isa bar3e parivAra meM to pRthvI, pAnI, vAyu, vanaspati aura nigodha , 381
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi ke aise sUkSma jIva tathA jIvANu hote haiM jinakI rakSA ke liye merI Antarika jAgRti sadA pradIpta rahanI caahiye| ye sabhI jIva chaH kAyA ke jIva hote hai-- caurAsI lAkha yoniyoM ke jIva, jinameM se kisI ke prati merI hiMsaka vRtti uttejita nahIM bananI caahiye| maiM unameM se eka bhI jIva ke eka bhI prANa ko kaSTita nahIM karUM itanA hI merA karttavya nahIM hai balki maiM sabhI jIvoM ke prati dayAvAn hoUM tathA pratyeka jIva kI rakSA meM anukampita hokara tatpara banUM - yaha bhI Avazyaka hai| ye sabhI jIva mere bar3e parivAra ke sadasya haiM aura maiM samajhatA hUM ki merI karuNA kI inheM apekSA hai / yaha maiM samajha cukA hUM ki maiM saMsAra ke samasta jIvoM ke isa parivAra kA saccA sadasya bhI kahalA sakatA hUM jaba maiM sAdhu dharma ko svIkAra karake ina chaH kAyA ke jIvoM kA saccA rakSaka aura hitAkAMkSI bnuuN| hRdaya ko itanA vizAla, udAra aura virAT banAnA sarala nahIM hai| isake liye maiM jAnatA hUM ki mujhe kaThora sAdhanA karanI hogI -- mere apane svArthoM ko samApta karake sarvahita meM apane nijatva ko samarpita kara denA hogaa| aisI sAdhanA ratnatraya kI sarvocca ArAdhanA se hI saphala banatI hai aura tabhI sAmyayoga kI avApti hotI hai| sAmyayogI banakara hI maiM samatAdarzI hotA hUM--sabako samadRSTi se dekhatA hUM aura sabake hita ke liye antaH prerita hotA hUM / mujhe vItarAga devoM kI vaha ukti barAbara dhyAna meM hai jisameM kahA gayA hai ki samasta mAnava jAti eka hai aura maiM isa ekatA ke phalasvarUpa apane kartavyoM kI dRSTi se samasta mAnava jAti se jur3A huA huuN| yaha prazna kiyA gayA hai ki sarva zAstroM kA sAra kyA hai ? sampUrNa AcaraNa kA sAra kyA hai ? aura vahIM uttara bhI diyA gayA hai ki sampUrNa prarUpaNA kA sAra hai AcaraNa, jo saMsAra ke samasta jIvoM kI rakSA taka vistRta bananA cAhiye aura taba sampUrNa AcaraNa kA sAra batAyA gayA hai nirvANa / kahA gayA hai ki nArakIyoM kI dizA adhodizA hai aura devatAoM kI dizA UrdhvadizA arthAt AdhyAtmika dRSTi se adhomukhI vicAra nAraka ke pratIka hote haiM to UrdhvamukhI vicAra devatva kI jhalaka dikhAte haiM / saMyama kI sAdhanA kA mujhe dIrgha anubhava hai aura maiM jAnatA hUM ki jaise jaise mana, vacana, kAyA ke saMgharSazIla yoga alpatara hote jAte haiM, vaise vaise karmoM kA baMdha bhI alpatara hotA jAtA hai| yoga cakra kA pUrNataH nirodha hone para baMdha kA sarvathA abhAva ho jAtA hai jaise ki samudra meM rahe hue acchidra jalayAna meM jalAgamana kA abhAva hotA hai / sAdhaka kA jIvana maiM jAnatA hUM ki antarmukhI tathA UrdhvamukhI hotA hai| kachuA jisa prakAra apane aMgoM ko andara meM sameTa kara khatare se bAhara ho jAtA hai, vaise hI sAdhaka bhI adhyAtma yoga ke dvArA antarmukha hokara apane ko pApa vRttiyoM se surakSita rakhatA hai aura apanI sukha suvidhA kI bhAvanA se anapekSa rahakara upazAnta evaM daMbharahita hokara vicaratA hai| sAdhaka kI cAra zreNiyAM mAnI gaI haiM--eka darpaNa ke samAna svaccha hRdaya vAlA hotA hai, vahAM dUsarA sAdhaka havA meM ur3atI huI patAkA ke samAna asthira hRdaya vAlA bhI ho sakatA hai| tIsarI zreNI kA sAdhaka sthANu ke samAna mithyAgrahI aura cauthI zreNI kA sAdhaka tIkSNa kaMTaka ke samAna kaTubhASI hotA hai / pichalI tInoM zreNiyAM sAdhaka kI sAdhanA kI khoTa batAtI hai| vastutaH AtmadRSTA sAdhaka madhukara (bhaMvarA) ke samAna hote haiM--ve kahIM kisI eka vastu yA vyakti kI Asakti meM Abaddha nahIM hote / 382
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhItara prakAza, bAhara prakAza maiM jo jJAnapuMja aura samatva yogI banane kA abhilASI hUM, maiM jAnatA hUM ki sira muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotA, oMkAra kA japa karane se koI brAhmaNa nahIM hotA, mauna rakhane mAtra se koI mani nahIM hotA aura valkala dhAraNa karane se koI tApasa nahIM hotaa| vAstava meM samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapasyA se tApasa kahalAtA hai| karma se hI koI brAhmaNa / hai, karma se hI kSatriya, karma se hI vaizya tathA karma se hI zUdra hotA hai| jo bhogoM meM Asakta hai, vaha karmoM meM lipta hotA hai aura jo abhogI hai--bhogAsakta nahIM hai, vaha karmoM se lipta nahIM hotaa| bhogAsakta saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura bhogoM meM anAsakta hI saMsAra se mukta hotA hai| isaliye sarvaprathama jJAna sAdhanA Avazyaka hai kyoMki svAdhyAya karate rahane se samasta duHkhoM se mukti milatI hai aura hRdaya ke samasta bhAva prakAzayukta banate haiN| bhItara prakAza aura bAhara prakAza tabhI prasArita hotA hai jaba vastu svarUpa kA yathArtha rUpa jAnA jAtA hai jo samyak jJAna, darzana aura cAritra se saMbhava hotA hai| samyaktva ke abhAva meM cAritra nahIM ho sakatA aura jJAna se bhAvoM kA samyak bodha hotA hai, darzana se zraddhA hotI hai, cAritra se karmoM kA nirodha hotA hai tathA tapa se Atma-svarUpa nirmala bana jAtA hai| yaha nirmalatA hI bhItara, bAhara aura sarvatra prakAza hI prakAza prasArita kara detI hai| __maiM bhAvanA bhAtA hUM ki maiM bhI munijanoM ke hRdaya ke samAna apane hRdaya ko banAUM jo zaradkAlIna nadI ke jala kI taraha nirmala hotA hai| maiM bhI muniyoM ke Atma svAtaMtrya ko prApta karUM jo pakSiyoM kI taraha bandhanoM se vimukta hotA hai tathA maiM bhI muniyoM ke samabhAva ke samAna apanI AntarikatA meM samabhAva kA sRjana karUM jo pRthvI kI taraha samasta sukhoM va duHkhoM ko sahana karatA hai| maiM muni dharma meM utkRSTatA prApta karatA hUM tabhI mukti patha para agragAmI banatA hUM aura nirmala prakAza kI divyAbhA ko pahicAna va prApta kara sakatA huuN| amiTa zAnti aura akSayasukha maiM aura merI taraha pratyeka prANI sadA hI zAnti aura sukha kI abhilASA rakhatA hai, kintu samasyA vahAM yahI banI rahatI hai ki apane mana, vacana tathA kAyA ke yoga usake anusAra nahIM banAye jAte haiN| babUla bote raha kara Ama kA phala pAne kI abhilASA rakhate haiM, jisake kAraNa abhilASA kI pUrti nahIM hotI hai| yaha mUla meM hI bhUla hotI rahatI hai ataH cAhane para bhI zAnti nahIM milatI, sukha prApta nahIM hotaa| isaliye sabase pahale isa ajJAna ko dUra karake yaha samyak pratIti lenI hogI ki kyA karane se aura kyA nahIM karane se zAnti milegI aura sukha prApta hogA? yaha samyak pratIti hI AsthA tathA AcaraNa ke caraNoM ko sudRr3ha va sthira banAkara amiTa zAnti aura akSaya sukha kA mArga dikhaaegii| mujhe amiTa zAnti aura akSaya sukha mile yA yoM kahUM ki pahale saccI zAnti aura sacce sukha kA tanika bhI rasAsvAdana kara sakU, usake liye azAnti aura duHkha ke kAraNoM kI khoja karanI hogI kyoMki eka bAra bhI yadi saccI zAnti aura sacce sukha ke rasAnanda kA maiM anubhava kara lUMgA to phira usa mArga para calane kA merA utsAha jAga utthegaa| yaha khoja apane bhItara hI karanI hogI, kAraNa, zAnti bhI vahIM se pravAhita hotI hai tathA azAnti bhI vahIM se phUTatI hai aura sukha-duHkha kA 383
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava bhI vahIM janma letA hai| yaha tathya mujhe hRdayaMgama kara lenA cAhiye aura isakI gAMTha bA~dha lenI cAhiye ki bAhara ke padArtha aura vyakti azAnti aura duHkha paidA karane meM nimitta mAtra hote haiM -ve svayaM mere hRdaya meM azAnti aura duHkha paidA nahIM kara sakate haiN| sAMsArika sukha suvidhAoM ko prApta karane ke sambandha meM ananta icchAeM aura kAmanAeM jaba taka bhar3akI huI rahatI haiM, usa hRdaya meM zAnti aura sukha kI kSINa prakAza rekhA bhI nahIM cmktii| manuSya kA sAmAnyatayA yaha svabhAva (vibhAva) dekhA jAtA hai ki bAhya padArthoM kI vRSTi se use jo kucha prApta hotA hai, usase vaha santuSTa nahI rahatA tathA apanI najareM Upara rakhatA huA vaha aprApta kI cintA karatA jAtA hai| yaha dIna hIna manuSyoM para hI lAgU nahIM hotA balki acche sampanna logoM meM bhI yaha vRtti bahulatA se dekhI jAtI hai| isI vRtti ko tRSNA kahate haiN| tRSNAgrasta hokara manuSya apane prApta sukha ko bhI sukha mAnakara nahIM bhogatA hai aura adhikatama prApta karane ke bhArI tanAvoM ke bIca duHkhabharI jindagI jItA hai| taba usake mana-mAnasa meM azAnti hI umar3atI-ghumar3atI hai aura aprApta kI cintAgrastatA ke kAraNa duHkha kA anubhAva bar3hakara gaMbhIra hotA rahatA hai| isake viparIta yadi apanI AntarikatA ko santoSa ke zItala jala se zAnta banAleM aura apanI najara nIce kI tarapha ghumAte raheM to jo kucha prApta hai, usake sukha ko bhI bhogA jA sakegA tathA hRdaya ko bhI zAnta banAyA jA skegaa| maiM mAnatA hUM ki zAnti aura sukha ke anubhava kA viSaya mukhyataH apanI hI avadhAraNAoM para avalambita rahatA hai| isake liye icchAoM aura kAmanAoM kA nirodha hI karaNIya puruSArtha hotA hai| tRSNA para aMkuza lagAte hI kaI tanAva eka sAtha samApta ho jAte haiN| icchA nirodha kA dhIre-dhIre hI sahI, kintu kramika vikAsa maiM jAnatA hUM ki hRdaya ko santulita banA degA aura taba zAnti evaM sukha kA lAbha lenA apane hI vaza kI bAta ho jaaygii| bAhara ke manojJa padArtha mileM yA cale jAya aura amanojJa padArthoM kA daryoga ho jAya. taba bhI paratatva mere nijatva ko kisI bhI rUpa meM prabhAvita nahIM kara pAyeMge aura na hI mere hRdaya meM azAnti kI jvAlA sulagA sakeMge yA duHkha kI pIr3A paidA kara skeNge| yahI saMyama kI sAdhanA kA prAraMbha hogaa| jyoM-jyoM merA saMyama sudRr3ha evaM susthira banatA jAyagA, tyoM-tyoM merI zAnti bhI adhikAdhika zItala aura sukha bhI adhikAdhika AhlAdakArI banatA jaaygaa| yahI nahIM, uttarottara Atma vikAsa ke sAtha merI zAnti aura mere sukha meM sthAyitva bhI AtA jaaygaa| kSaNa-kSaNa zAnti aura azAnti ke palar3oM meM merA jhUlanA bhI baMdha ho jaaygaa| ___ saMyama aura tapa kI ArAdhanA ke sAtha karma baMdha se jyoM-jyoM mukti milatI jAyagI aura jyoM-jyoM merI AtmA Upara se Upara ke guNasthAna ke sopAnoM para ArUr3ha hotI jAyagI ki antatogatvA mujhe amiTa zAnti aura akSaya sukha kI parama upalabdhi bhI ho jaaygii| taba zAnti aura sukha kA rUpa avyAbAdha ho jaaygaa| AThavAM sUtra aura merA saMkalpa vItarAga devoM dvArA pradatta jJAna ke prakAza meM maiM anubhava karUMgA ki merA Atma-samIkSaNa evaM vizva kalyANa kA caraNa kitanA puSTa aura spaSTa ho gayA hai, kyoMki jJAna ke hI prakAza meM maiM apane sAdhya ko samajhakara tadanukUla sAdhanoM kA abhigrahaNa kara skuuNgaa| maiM jaba apanA sAdhya amiTa zAnti 384
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA akSaya sukha ke rUpa meM mokSa prApti ko banA lUMgA to yaha bhI nizcaya kara lUMgA ki maiM vItarAga devoM kI AjJA meM rahatA huA ekAvadhAnatA se ratnatraya kI saphala ArAdhanA kruuN| maiM mUla meM jJAnapuMja hUM, samatva yogI hUM to mujhe apane mUla svarUpa ko anAvRtta karanA hI hai ki maiM vyakta rUpa se jJAnapuMja evaM samatva yogI bana jaauuN| isa dRSTi se maiM saMkalpa letA hUM ki maiM apanI sampUrNa niSThA ke sAtha samyak jJAna, samyak darzana evaM samyak cAritra kI ArAdhanA karUMgA tathA yoga zuddhi va kaSAya mukti kI UrdhvagAmI gati ke mAdhyama se Atmika guNasthAnoM ke sopAnoM para ArUr3ha hotA huA kramika rUpa meM Atmonnati karatA jaauuNgaa| maiMne jAna liyA hai ki samatva yoga kI sarvocca sAdhanA se hI maiM amiTa zAnti evaM akSaya sukha kI prApti kara sakU~gA ataH dRr3ha saMkalpa pUrvaka maiM mokSa ke patha para Age bar3hatA jaauuNgaa| 385
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya dasa Atma-samIkSaNa ke nava sUtra sUtra : 9 : zuddha, buddha, niraMjana hU~ / mujhe socanA hai ki merA mUla svarUpa kyA hai aura use maiM prApta kaise karU~ ? zuddha svarUpa ke cintana meM mujhe pratibhAsita hogA ki maiM dIrgha, hrasva, strI, puruSa yA napuMsaka kahA~ hU~ aura zabda, varNa, gaMdha, rasa, sparza ke AkAra vAlA bhI kahA~ hU~? maiM to azarIrI, arUpI, zAzvata, ajara, amara, avedI, akhedI, alezI Adi guNoM se sampanna huuN| maiM guNAdhArita jIvana kA nirmANa karU~gA, manoratha-niyama ke cintana ke sAtha jJAnI va dhyAnI banU~gA aura apane mUla AtmasvarUpa ko samAhita karane kI dizA meM agrasara hoU~gA /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra navama maiM zuddha, buddha, siddha niraMjana huuN| maiM AtmasvarUpa hUM--jJAna sampanna huuN| isI kAraNa maiM jAnatA hUM ki vAstava meM maiM kyA hUM aura Aja maiM kisa svarUpa meM cala rahA hUM ? maiM yaha bhI jAnatA hUM ki maiM jisa saMsAra meM abhI cala rahA hUM, usakA sahI svarUpa kyA hai tathA saMsAra ke svarUpa ne mere Atma-svarUpa ko kisa rUpa meM prabhAvita kara rakhA hai ? maiM yaha saba jAnatA hUM, isIliye mAnatA hUM aura kahatA hUM ki maiM zuddha hUM -sarva prakAreNa shuddh| merI mUla zuddhatA yA nirmalatA meM kisI bhI prakAra ke mala kA koI aMza nahIM hai| maiM pUrNatayA nirmala aura zuddha huuN| maiM zuddha hUM isIliye buddha hUM--prabuddha huuN| mere bodha kI koI sImA nahIM hai merA bodha asIma hai- sampUrNa loka ko jAnatA hai, loka kI pratyeka AtmA aura vahAM rahe hue pratyeka padArtha ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai| pratyeka ko dravya rUpa meM bhI jAnatA hai aura usakI vividha paryAyoM ko bhI pahicAnatA hai| __ maiM buddha hUM aura tadanusAra siddha hUM--koI siddhi aisI nahIM jo mere se achUtI raha ske| maiM ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta vIrya kA dhAraka huuN| merI buddhatA apAra hai to merI siddhi mere parama svarUpa kI dyotaka hai| siddha hokara maiM Ananda nimagna ho jAtA huuN| maiM zuddha, buddha, siddha hUM, ataH tadanusAra niraMjana huuN| merI zuddhatA, buddhatA aura siddhi mujhe zarIra ke baMdhana se mukta banAkara niraMjana-nirAkAra banA detI hai aura vastutaH merI AtmA kA vahI parama aura carama svarUpa hai| __ yadyapi yaha satya hai ki Aja maiM zuddha nahIM hUM, buddha nahIM hUM, siddha nahIM hUM aura niraMjana bhI nahIM hUM tathApi yaha bhI utanA hI satya hai ki zuddha, buddha, siddha aura niraMjana svarUpI bana jAne kA amita sAmarthya merI hI AtmA meM samAyA huA hai| maiM apane apUrva puruSArtha se zuddha, buddha, siddha aura niraMjana bana sakatA huuN| yaha merI prayAsa sAdhya avasthA hai merA sAdhya hai| ___ maiM jAnatA hUM ki maiM Atma svarUpI huuN| maiM AtmA hUM, zarIra nhiiN| zarIra to mAtra merA vastra hai jise maiM apane karmAnusAra badalatA rahatA huuN| maiM svayaM zarIra nahIM huuN| kintu isa saMsAra meM viDambanAbharI sthiti yahI hai ki adhikAMza prANI apane ko zarIra svarUpa hI mAnakara calate haiM, apane Atma-svarUpa kI anubhUti nahIM lete haiN| ve 'maiM' aura 'mere zarIra' ke bheda ko AMkate nahIM haiN| aisI anubhUti aura aMkana ke abhAva meM ve na to satya sAdhya kA nirdhAraNa kara pAte haiM aura na hI satya sAdhanoM kA cayana / ve saMsAra aura vartamAna jIvana ko hI saba kucha mAnakara mohagrastatA ke bhayAnaka duHkhoM ko bhogate haiN| kintu maiM apane mUla svarUpa ko jAnatA aura pahicAnatA hUM aura isIliye maiM yathArtha svarUpa kA pUrNataH pratipAdana karanA cAhatA huuN| 386
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM AtmA hUM aura merA mUla svarUpa zuddha, buddha, siddha niraMjana hai| maiM apane vartamAna azuddha, abuddha, asiddha aura zarIrI svarUpa ko AtmA ke mUla svarUpa meM kaise parivartita karUM -usa puruSArtha ko bhI jAnatA hUM aura isI sAmarthya evaM puruSArtha ko sabhI bhavya AtmAoM ke samakSa prakaTa karanA cAhatA huuN| isa puruSArtha ke tIna caraNa ho sakate haiM--eka, apane Atma svarUpa para pratIti ho, usakI anubhUti lI jAya tathA usake jJAtA, dRSTA, kartA, evaM bhoktA zaktiyoM ko samajhA jaay| do, sAMsArikatA meM ramatI huI apanI vartamAna Atmika avasthA ke kAraNa jAne jAya, unheM dUra karane ke upAya khoje jAya aura una upAyoM kI kriyAnviti para apanA kaThora puruSArtha niyojita kiyA jaay| tIna, samyaktva ko AtmasAt kiyA jAya, sarvavirati tyAga ke antargata saMyama evaM tapa kI uccastha sAdhanA kI jAya aura vItarAgI banakara zuddha, buddha, siddha evaM niraMjana avasthA meM apanI AtmA ko sadA kAla ke liye avasthita banA lI jaay| ataH Avazyaka hai ki maiM apane bhItara jhAMkU , bhItara utarUM aura bhItara kI gaharAI kI thAha lUM-mujhe apanA virAT Atma-svarUpa vahIM para dikhalAI degA aura vahIM kI gUr3hatA se maiM apane mUla guNoM kI pahicAna kara skuuNgaa| maiM kyA hUM aura mujhe kyA honA cAhiye evaM maiM kyA kara rahA hUM tathA mujhe kyA karanA cAhiye--isa sabakA vAstavika bodha bhI mujhe vahIM se ho skegaa| maiM Atma svarUpI hUM . isaliye merA pahalA caraNa hai ki maiM Atma svarUpI huuN| AtmA hai, vaha maiM hUM aura maiM vaha nahIM hUM jo merA zarIra hai| AtmA aura zarIra ke pRthakatva ko samajhakara hI maiM apane yathArtha svarUpa ko pahicAnatA huuN| zarIra alaga hai aura AtmA alaga hai aura isa kAraNa jaba eka jIvana samApta hotA hai to usa jIvana meM prApta zarIra samApta hotA hai, AtmA samApta nahIM hotii| AtmA to ajara amara hotI hai isa saMsAra meM bhI aura siddha-sthalI meM avasthita ho jAne ke bAda meM bhii| siddhAvasthA meM vaha karma mukta ho zuddha, buddha, siddha aura niraMjana bana jAtI hai taba vaha zAzvata rUpa se eka svarUpI bana jAtI hai| to maiM AtmA hUM isIliye anazvara hUM--ajara amara huuN| merI kabhI mRtyu nahIM hotI aura jaba merI mRtyu nahIM hotI hai to zarIra kI mRtyu kA avAMchita bhaya maiM kyoM rakhU? isI kAraNa maiM abhaya bhI huuN| maiM AtmA hUM, isIliye nirantara jJAna Adi paryAyoM ko prApta hotA hUM aura merA lakSaNa upayoga yA caitanya rUpa hai| merA hI nahIM, saMsAra ke samasta jIvoM kA bhI yahI upayoga yA caitanya rUpa lakSaNa hai| isa dRSTi se merI AtmA aura sabhI jIvoM kI AtmAeM eka haiN| maiM AtmAvAdI bhI hUM kyoMki maiM naraka, tiryaMca, manuSya, devagati Adi bhAva dizAoM tathA pUrva pazcima Adi dravya dizAoM meM Ane jAne vAle akSaNika, amUrta Adi svarUpa vAlI AtmA ko mAnatA hUM aura AtmA ke astitva ko svIkAra karatA huuN| maiM AtmA ke isa svarUpa ko nahIM mAnatA ki vaha sarvavyApI, ekAnta, nitya yA ekAnta kSaNika hai kyoMki vaisA mAnane para AtmA kA punarjanma saMbhava nahIM hotA hai| AtmA ke astitva ke sambandha meM jo zaMkAzIla hote haiM athavA usake astitva ko nahIM mAnate, unakA pakSa hai ki AtmA nahIM hai, kyoMki vaha pratyakSa kA viSaya nahIM hai jaise ki koI kahe - AkAza meM phUla haiN| jo vastu vidyamAna hotI hai, vahI pratyakSa se jAnI jA sakatI hai, jaise ghdd'aa| 360
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA cUMki pratyakSa se nahIM jAnI jA sakatI hai, isIliye vaha nahIM hai| paramANu vidyamAna hone para bhI pratyakSa se nahIM jAne jA sakate haiM yaha tarka AtmA ke liye ucita nahIM hai, kyoMki ghar3e Adi ke kAryarUpa meM pariNata hone para paramANu pratyakSa se jAne jA sakate haiN| AtmA anumAna se bhI nahIM jAnI jA sakatI hai| pratyakSa se do vastuoM kA avinAbhAva (eka dUsare ke binA nahIM rahanA) nizcita ho jAne ke bAda kisI dUsarI jagaha eka ko dekhakara dUsarI vastu kA jJAna anumAna se hotA hai| AtmA kA pratyakSa na hone ke kAraNa usakA avinAbhAva kisI vastu ke sAtha nizcita nahIM kiyA jA sakatA ataH AtmA anumAna se bhI nahIM jAnI jA sakatI hai| tIsare, AtmA kI siddhi Agama se bhI nahIM hotI hai, kyoMki usI mahApuruSa ke vAkya ko Agama rUpa se pramANa mAnA jA sakatA hai, jisane AtmA ko pratyakSa dekhI hai| AtmA pratyakSa kA viSaya nahIM hai isaliye usake astitva ko batAne vAlA Agama bhI pramANa nahIM mAnA jA sktaa| isake alAvA alaga-alaga matoM ke Agama bhinna-bhinna prarUpaNA karate haiM kucha AtmA ke astitva ko batAte haiM aura kucha abhAva ko| aisI dazA meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki amuka Agama hI pramANa hai| upamAna yA arthopatti pramANa se bhI AtmA kA astitva siddha nahIM hotA, kyoMki ina donoM kI pravRtti bhI pratyakSa dvArA jAne hue padArtha meM hI ho sakatI hai| vItarAga devoM kI amogha vANI ke prakAza meM maiM jaba ina tarkoM kI vivecanA karatA hUM to spaSTa ho jAtA hai ki ye sAre tarka sArahIna haiM aura isa kAraNa kutarka haiN| maiM samajhatA hUM ki AtmA mujhe pratyakSa hai kyoMki yadi maiM AtmA ke astitva meM saMzaya bhI karatA hUM to vaha saMzaya svayaM jJAna hone ke kAraNa AtmA kA hI viSaya hai kyoMki upayoga hI AtmA kA svarUpa hai| isI prakAra apane zarIra meM hone vAle sukha-duHkha Adi kA jJAna svayaMvedI (apane Apako jAnane vAlA) hone ke kAraNa AtmA ko hI pratyakSa karatA hai| pratyakSa se siddha vastu ke liye dUsare pramANa kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| maiMne kiyA, maiM karatA hUM, maiM karUMgA yA maiMne kahA, maiM kahatA hUM, maiM kahUMgA athavA maiMne jAnA, maiM jAnatA hUM, maiM jAnUMgA ityAdi tInoM kAloM ko viSaya karane vAle jJAnoM meM bhI 'maiM' zabda se AtmA kA hI bodha hotA hai| isa pratyakSa jJAna se bhI AtmA kI siddhi hotI hai| yadi 'maiM' zabda se zarIra ko liyA jAya to mata zarIra meM bhI yahI pratIti honI cAhiye, jo nahIM hotI hai| AtmA kA nizcayAtmaka jJAna hue binA 'maiM hU~' yaha nizcayAtmaka jJAna nahIM ho sakatA, kyoMki isameM bhI 'maiM' zabda kA artha AtmA hI hai| maiM spaSTa samajha rahA hUM ki AtmA ke nahIM hone para 'AtmA hai yA nahIM' isa prakAra kA saMzaya bhI paidA nahIM ho sakatA hai, kyoMki saMzaya jJAna rUpa hai aura jJAna AtmA kA guNa hai| guNI ke binA guNa nahIM raha sktaa| jJAna ko zarIra kA guNa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki jJAna amUrta aura bodha rUpa hai tathA zarIra mUrta aura jar3a hai| do virodhI padArtha guNa aura guNI nahIM bana sakate / jaise binA rUpa vAle AkAza kA guNa rUpa nahIM ho sakatA aura isI prakAra mUrta aura jar3a zarIra kA guNa amUrta aura bodha rUpa jJAna nahIM ho sktaa| sabhI vastuoM ke svarUpa kA nizcaya AtmA kA nizcaya hone para hI ho sakatA hai| jise AtmA ke astitva meM hI sandeha ho, vaha karma baMdha, mokSa tathA ghaTa, paTa Adi ke viSaya meM bhI saMzaya rahita nahIM ho sakatA hai| maiM jAna rahA hUM ki AtmA kA abhAva siddha karane vAle anumAna meM bhI bahuta se doSa haiN| pratyakSa pratIta hone vAlI AtmA kA abhAva siddha karane se sAdhya pratyakSa bAdhita hai to vaha anumAna viruddha bhI hai| saMzaya vAlA huuN| isa meM 'maiM' zabda se vAcya AtmA kA astitva mAnate hue bhI usakA 361
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSedha karanA abhyupagama virodha hai / loka meM jisa vastu kA nizcaya choTe se lekara bar3e sabhI vyaktiyoM ko ho, usa kA niSedha karane se yaha kathana loka bAdhita bhI hai| apane hI liye 'maiM hUM yA nahIM' isa prakAra saMzaya karanA apanI mAtA ko baMdhyA batAne ke samAna sva-vacana bAdhita bhI hai| ataH AtmA ke astitva ko na mAnane vAle pakSa meM apakSadharmatA ke kAraNa hetu bhI prasiddha hai aura pramANa siddha AtmA hI hetu kI pravRti hone ke kAraNa hetu viruddha bhI hai| ataH maiM sUrya ke prakAza ke samAna nizcita rUpa se anubhava karatA hUM ki AtmA pratyakSa hai| kyoMki AtmA ke guNa smRti, jijJAsA (jAnane kI icchA ), cikIrSA karane kI icchA aura jigamiSA, saMzaya Adi pratyakSa haiN| jisa vastu ke guNa pratyakSa hote haiM, vaha vastu bhI pratyakSa hotI hai, jaise ghaTa ke guNa, rUpa Adi pratyakSa hone para ghaTa bhI pratyakSa hotA hai / yadi guNoM ke grahaNa se guNI kA grahaNa na mAnA jAya to bhI guNoM ke jJAna se guNavAle (guNI ) kA astitva to avazya hI siddha ho jAtA hai| isa prakAra dArzanika dRSTi se bhI AtmA kA astitva akhaMDanIya hai aura merI mAnyatA sudRr3ha bana jAtI hai ki maiM Atma svarUpI hUM-- maiM AtmA huuN| 1 maiM AtmA hUM to kaisI AtmA hUM ? isa cintana meM maiM anubhava karatA hUM ki maiM abhI bahirAtmA hUM kyoMki jaba taka AtmA ko samyak jJAna nahIM hotA aura vaha mohavaza zarIra Adi bAhya padArthoM meM Asakta rahatI hai ki 'yaha maiM hI hUM--maiM inase bhinna nahIM hUM' taba taka vaha zarIra Adi ko apane sAtha jor3e rakhane ke ajJAna ke kAraNa bahirAtmA hotI hai / 'antarAtmA bhI hUM kyoMki jaba maiM bAhya bhAvoM ko dUra haTAkara zarIra se pRthak zuddha jJAna - svarUpa AtmA meM hI AtmA kA nizcaya karatA hUM to maiM Atma-jJAnI puruSa ke rUpa meM antarAtmA ho jAtA huuN| maiM apane mUla Atma svarUpa kI dRSTi se paramAtmA huuN| jaba merI AtmA apane sakala karmoM kA nAza karake apanA zuddha jJAna svarUpa prApta kara legI aura vItarAga tathA kRtakRtya ho jAyagI, taba vaha zuddhAtmA-paramAtmA bana jAyagI / merI AtmA ke tIna rUpa isa prakAra ke bhI hote haiM - baddha, buddha aura siddha / jaba taka merI AtmA karma samUha se baMdhI huI rahatI hai, taba taka vaha baddha AtmA hai, jaba vaha ghAtI karma bandhanoM kA kSaya karake vItarAgI ho jAyagI to vaha buddha AtmA bana jAyagI aura jaba vaha sampUrNa karma kSa karake antima bandhana rUpa zarIra se bhI mukta ho jAyagI, taba vaha siddha AtmA ho jAyagI / merI AtmA ke ye vibhinna rUpa usakI paryAyeM haiM, jabaki vaha zuddha rUpa meM eka dravya hai / guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM, jo paryAyoM ke rUpa meM badalatA rahatA hai / aura guNa use kahate haiM jo dravya ke Azrita rahe / guNa sadaiva dravya ke andara hI rahatA hai, usakA svataMtra koI sthAna nahIM rahatA hai / dravya aura usake guNoM meM rahane vAlI avasthAoM ko paryAya kahate haiM / kula chaH prakAra ke dravyoM meM pAMca dravya jar3a haiM aura chaThA dravya AtmA hai| AtmA kA guNa caitanya hai aura usameM parivartita hone vAlI avasthAeM usakI paryAya kahalAtI haiN| paryAyeM guNa aura dravya donoM meM rahatI haiN| merI AtmA arUpI dravya hai jisameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza nahIM pAye jAte haiM tathA jo amUrta hai pudgala ke alAvA sabhI pAMcoM dravya arUpI hote haiM / merI AtmA bhI arUpI hai aura usakA guNa yA lakSaNa caitanya hai / yoM usameM cAra guNa haiM-- ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta vIrya / merI AtmA kI paryAyeM bhI cAra haiM - avyAbAdha anavagAha, amUrtikatA tathA aguruladhutva ananta jJAna Adi cAroM guNa kevala Atma dravya meM hI pAye jAte haiM, anya kisI dravya meM nahIM / kintu 362
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka dravya ke samAna merI AtmA meM bhI ATha pakSa haiM--nitya, anitya, eka, aneka, sat, asat, vaktavya aura avaktavya / merI AtmA ke cAroM guNa aura tIna paryAyeM nitya haiM, mAtra agurulaghutva paryAya anitya hai| yoM AtmAeM ananta haiM, eka AtmA meM asaMkhyAta pradeza haiM tathA ananta guNa aura paryAyeM haiN| isa anaikatA ke uparAnta bhI sarva AtmAoM meM jIvatva tathA cetanA lakSaNa eka samAna hone se sabameM ekatva bhI hai| merI AtmA apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se sat bhI hai to para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se asat bhI hai| merI AtmA meM ananta guNa aura ananta paryAyeM vacana se kahI jAne kI apekSA se vaktavya bhI hai to vacana se nahIM kahI jAne kI apekSA se avaktavya bhI haiN| kevalI bhagavAn sarva dravya aura paryAyoM ko dekhate haiM, parantu vacana se unakA anantavAM bhAga hI kaha sakate haiN| isa prakAra vaktavya aura avaktavya viSaya kA svarUpa dikhalAyA gayA hai| nityaanitya pakSa kI caubhaMgI ke anusAra merI AtmA meM jJAna Adi guNa anAdi ananta haiM yAne vaha nitya hai| mokSa jAne vAlI bhavya AtmA ke karma kA saMyoga anAdi sAnta haiM, kyoMki karma anAdi se lage hue haiM parantu bhavya AtmA ke mokSa meM cale jAne para una kamoM kA sambandha pUrNa rUpa se naSTa ho jAtA hai| AtmA janmAntara karatI huI devatva, nArakatva, manuSyatva aura tIryaMcatva prApta karatI hai to devatva Adi usakI paryAyeM sAdi sAnta haiM kyoMki deva Adi janma meM utpati bhI hotI hai to usakA anta bhI hotA hai| bhavya AtmA karma kSaya karake jaba mokSa meM calI jAtI hai to usakA muktatva rUpa paryAya uttpanna hone se sAdi aura usakA kabhI bhI anta nahIM hone se ananta arthAta asAdi ananta hai| dravya, kAla, kSetra, bhAva kI caubhaMgI ke anusAra merI AtmA meM sva dravya kI apekSA se jJAna Adi ananta guNa anAdi ananta haiN| AtmA jitane AkAza pradezoM meM rahatI hai, vahI usakA kSetra hai jo sAdisAnta hai| AtmA kA kAla agurulaghu paryAya se anAdi ananta hai parantu aguru laghu kI utpati aura nAza Adi sAnta hai| AtmA kA svabhAva guNa paryAya anAdi ananta hai| guNoM kI dRSTi se merI AtmA meM cha: sAmAnya guNa haiM--(1) astitva--dravya kA sadA sat arthAt vidyamAna rahanA astitva guNa hai| isI guNa ke hone se AtmA meM sadrUpatA kA vyavahAra hotA hai| (2) vastutva-dravya kA sAmAnya vizeSAtmaka svarUpa vastutva guNa hai| jaise suvarNa ghaTa meM ghaTatva sAmAnya guNa aura suvarNatva vizeSa guNa hai| avagraha jJAna meM saba padArthoM ke sAmAnya rUpa kA AbhAsa hotA hai aura avAya meM vizeSa kA bhI AbhAsa ho jAtA hai| (3) dravyatva-guNa aura paryAyoM kA honA dravyatva guNa hai| (4) prameyatva--pratyakSa Adi pramANoM kA viSaya honA prameyatva guNa hai| (5) agurulaghutva dravya kI guru arthAt bhArI yA laghu arthAt halkA na honA agurulaghutva guNa hai| yaha guNa sUkSma hai ataH anubhava kA viSaya hai| (6) pradezatva-vastu ke niraMza aMza ko pradeza kahate haiN| dravyoM kA pradeza sahita honA pradezatva guNa hai| pradezatva guNa ke kAraNa dravya kA koI na koI AkAra avazya hotA hai| ye sAmAnya guNa sabhI dravyoM meM pAye jAte haiN| dravya rUpa se merI AtmA ke samAna ananta AtmAeM haiM unake bheda isa prakAra haiM--saMjJI manuSya saMkhyAta, aura usase asaMjJI manuSya asaMkhyAta guNa hai| usase naraka ke jIva asaMkhyAta guNe haiN| isI prakAra devatA asaMkhyAta guNa, tiryaMca pacendriya asaMkhyAta guNa, caturindriya jIva asaMkhyAta guNa, tiindriya jIva vizeSAdhika, beindriya jIva vizezAdhika, pratyeka zarIra bAdara vanaspati kAya asaMkhyAta guNa, tei kAya asaMkhyAta guNa, pRthvIkAya vizeSAdhika, apakAya vizeSAdhika vAyukAyavizeSAdhika aura usase siddha jIva ananta guNe haiN| siddhoM se nigoda (ananta jIvoM kA 363
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ piNDa bhUta eka zarIra) ke jIva ananta guNe haiN| suI ke agra bhAga para nigoda piNDa kA jitanA bhAga Aye, itane bhAga meM asaMkhyAta pratara hote haiM, una prataroM meM se eka-eka pratara meM asaMkhyAta-zreNiyAM hotI haiM, eka-eka zreNI meM asaMkhyAta golaka hote haiN| eka-eka golaka meM asaMkhyAta zarIra hote haiM, una eka-eka zarIra ke Azrita ananta jIva hote haiN| ye nigoda bAdara aura sUkSma donoM prakAra ke hote __ pratyeka saMsArI AtmA ke asaMkhyAta pradeza haiN| eka-eka pradeza meM ananta karma vargaNAeM lagI huI haiM, eka-eka vargaNA meM ananta pudgala paramANu haiN| isa taraha ananta paramANu AtmA ke sAtha lage hue haiM, unase bhI ananta guNe pudgala paramANu AtmA se alaga haiN| dravya rUpa se apanI AtmA kA vistRta paricaya lene ke bAda maiM apanI AtmA kI mukhya rUpa se vartamAna ATha paryAyoM para vicAra karatA huuN| merI AtmA lagAtAra anyAnya sva-para paryAyoM ko prApta karatI rahatI hai aura usameM hamezA upayoga arthAt bodha rUpa vyApAra pAyA jAtA hai| isaliye merI AtmA kA svarUpa upayoga hai| upayoga kI apekSA se sAmAnya rUpa meM sabhI AtmAeM eka prakAra kI hai kintu viziSTa guNa aura upAdhi ko pradhAna mAna kara AtmA ke ATha bheda batAye gaye haiM jo isa prakAra haiM - (1) dravyAtmA-trikAlavartI dravya rUpa AtmA dravyAtmA hai jo sabhI AtmAoM ke hotI hai| (2) kaSAyAtmA--krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAya viziSTa AtmA kaSAyAtmA hai| upazAnta evaM kSINa kaSAya AtmAoM ke sivAya zeSa sabhI saMsArI AtmAoM ke kaSAyAtmA hotI hai| (3) yogAtmA-mana, vacana, kAyA ke vyApAra meM pravartita hotI huI yogapradhAna AtmA yogAtmA hai| yoga vAlI sabhI AtmAoM ke yogAtmA hotI hai| ayogI kevalI aura siddhoM ke yaha AtmA nahIM hotI, kyoMki ve yoga rahita hotI haiN| (4) upayogAtmA-sAkAra-anAkAra rUpa upayoga pradhAna AtmA upayogAtmA hai| yaha AtmA siddha aura saMsArI-samyak dRSTi va mithyAdRSTi sabhI AtmAoM ke hotI hai| (5) jJAnAtmA-vizeSa anubhava rUpa samyak jJAna se viziSTa AtmA ko jJAnAtmA kahate haiN| jJAnAtmA samyak dRSTi jIvoM ke hotI hai| (6) darzanAtmA--sAmAnya avabodha rUpa darzana se viziSTa AtmA ko darzanAtmA kahate haiN| yaha AtmA sabhI jIvoM ke hotI hai| (7) cAritrAtmA-cAritra guNa viziSTa AtmA cAritrAtmA kahalAtI hai| yaha AtmA virati grahaNa karane vAloM ke hotI hai| (8) vIryAtmA-yaha AtmA utthAna Adi rUpa kAraNoM se yukta hotI hai tathA sabhI saMsArI jIvoM ke hotI hai| yahAM vIrya kA artha liyA jAtA hai sakaraNa vIrya aura sakaraNa vIrya siddha AtmAoM ke nahIM hotA ataH unameM vIryAtmA kA sadbhAva nahIM mAnA jAtA hai| kintu unameM bhI labdhivIrya kI apekSA se vIryAtmA kA sadbhAva mAnA jAtA hai| AtmA kI ye AThoM eka prakAra se paryAyeM haiN| maiM cintana karatA hUM ki ina AThoM paryAyoM kA pArasparika kyA sambandha hai ? kyA eka paryAya kI vidyamAnatA meM dUsarI paryAya kA astitva rahatA hai 364
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga devoM ne ina praznoM ke sundara samAdhAna upadezita kiye haiN| jaba kisI jIva ke dravyAtmA hotI hai to kaSAyAtmA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| sakaSAyI dravyAtmA ke kaSAyAtmA hotI hai aura akaSAyI dravyAtmA ke nhiiN| kintu jisake kaSAyAtmA hotI hai, usake dravyAtmA niyama rUpa se hotI hai| kyoMki dravyatva ke binA kaSAyoM kI saMbhAvanA nahIM hotii| yahI avasthA yogAtmA kI bhI hotI hai aura dravyatva ke sAtha hI yoga vyApAra saMbhava hotA hai| parantu dravyAtmA ke sAtha upayogAtmA niyama se hotI hai donoM kA paraspara nitya sambandha hotA hai| ye donoM AtmAeM siddha evaM saMsArI sabhI jIvoM ke hotI haiN| jJAnAtmA samyak dRSTi dravyAtmA ke hotI hai, mithyAdRSTi dravyAtmA ke nahIM, kintu jisake jJAnAtmA hai, usa ke dravyAtmA niyama se hotI hai| kAraNa, dravya ke binA jJAna nahIM hotaa| darzanAtmA sabhI jIvoM ke hotI hai| upayogAtmA kI taraha darzanAtmA kA bhI dravyAtmA se nitya sambandha hotA hai| jJAnAtmA kI taraha hI cAritrAtmA virata dravyAtmA ke hotI hai, avirata ke nahIM, kintu cAritrAtmA ke dravyAtmA hotI hI hai| yahI vIryAtmA kI avasthA hai| saMkSepa meM dravyAtmA meM kaSAyAtmA, yogAtmA, jJAnAtmA, cAritrAtmA aura vIryAtmA kI bhajanA hai para ukta AtmAoM meM dravyAtmA kA rahanA nizcita hai| isa prakAra maiM Atma svarUpI hUM-apanI dravyAtmA ke sAtha AtmA kI anya paryAyoM meM ramaNa karatA rahatA huuN| yaha bhI maiM jAna gayA hUM ki merI AtmA amUrta hone se indriyoM dvArA nahIM jAnI jA sakatI hai aura amUrta hone se hI vaha nitya hai| merI AtmA ke sAtha jo mithyAtva, ajJAna Adi doSa rahe hue hote haiM, unhIM ke kAraNa mere karma baMdha hotA hai tathA isa karma baMdha ke kAraNa hI merA saMsAra meM paribhramaNa calatA hai| maiM jAnatA hUM ki jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya tathA upayoga merI AtmA ke lakSaNa haiN| merI AtmA hai, vahI vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai, vahI merI AtmA hai| jo jJAna ke dvArA jAnatI hai, vahI merI AtmA hai| jJAna kI viziSTa pariNati kI apekSA se hI merI AtmA jJAnAtmA kahalAtI hai| isa rUpa meM maiM AtmavAdI hUM kyoMki maiM mere jJAna evaM merI AtmA kI ekatA ko jAnatA hUM aura merI AtmA saMyama kA anuSThAna karake samyak paryAya ko prApta karatI hai| apanI vRttiyoM evaM pravRttiyoM ke saMcaraNa meM maiM anubhava karatA hUM ki merI AtmA hI naraka kI vaitaraNI nadI aura kUTa zAlmalI vRkSa hai aura merI yahI AtmA apanI uccastha sthiti meM svarga kI kAmadhenu aura nandana vana hai| jaba merI AtmA sad anuSThAnoM meM rata banatI hai taba vaha sukha dene vAlI aura duHkha dUra karane vAlI ho jAtI hai| parantu jaba asad anuSThAnoM meM bhaTakane lagatI hai to vahIM merI AtmA duHkha dene vAlI aura sukha chInane vAlI bana jAtI hai| sadanuSThAna rata AtmA upakArI hone se mitra rUpa hai to durAcAra meM pravRtta yahI AtmA apakArI hone se zatru rUpa ho jAtI hai| ataeva merA anubhava hai ki merI AtmA hI sukha aura duHkha ko dene vAlI tathA mitra evaM zatru rUpa hai| isa rUpa meM maiM apane Apako udbodhana detA hUM ki maiM jAgU aura samajhU apanI AtmA ke svarUpa ko jo sad anuSThAnoM meM pravRtta rahe to vahI merI sabase zreSTha mitra hai, phira mujhe apane mitra kI bAhara kahAM khoja karanI hai ? isa satya ko bhI maiM hRdayaMgama karUM ki durAcAra meM lagI huI merI AtmA merA sira kATa dene vAle zatru se bhI adhika merA apakAra karatI hai kyoMki dayA rUpa kriyA evaM karuNA se zUnya merI AtmA durAcAra meM aMdhI pravRtti karate hue apane utthAna kA koI vicAra nahIM kara pAtI hai aura jaba apane vartamAna jIvana ke anta taka pahuMcatI hai to apane durAcAroM kI yAda karake duHkha grasta banI pazcAtApa karatI hai| 365
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma svarUpa ke isa vRhad vizleSaNa se mujhe viziSTa jJAna prApta karanA hai, usa para saccI zraddhA banAnI hai aura usa AsthAyukta jJAna ko sadanuSThAnoM meM DhAlanA hai tAki maiM apanI AtmA ko usakA hI jJAtA vijJAtA banAkara tathA upakArI mitra kA rUpa dekara virata banUM -deza virati se sarva virati ke sopAnoM para ArohaNa kruuN| Atma vikAsa kI merI mahAyAtrA kI yahI gaMtavya dizA hai| AtmAnubhava kI sarvocca avasthA meM vicaraNa karate hue merI anubhUti hogI ki usa kA varNana karane meM sabhI zabda lauTa Ate haiM aura koI tarka bhI prabhAvI nahI hotA hai| buddhi bhI usa viSaya ko grahaNa karane meM sakSama nahIM hotii| merI AtmA kI vahI avasthA AbhAmaya hotI hai aura vaha kisI anya sthAna para nahIM, apane hI bhItara Atma jJAtA aura AtmadRSTA ke rUpa meM hotI hai| vahIM avasthA na bar3I hai, na choTI hai, na gola hai, na trikoNa hai, na catuSkoNa hai aura na parimaMDala hai| na vaha kAlI hai, na nIlI hai, na lAla hai, na pIlI hai aura na sapheda hai| vaha na sugaMdhamayI hai, na durgaMdhamayI hai aura na tIkhI hai, na kaI hai, na kaSailI hai. na khar3I hai tathA na mIThI hai| vaha na kaThora hai, na komala hai, na bhArI hai, na halakI hai, na ThaMDI hai, na garma hai, na cikanI hai aura na rUkhI hai| vaha na lezyAvAn hai, na uttpanna hone vAlI hai aura usameM koI Asakti bhI nahIM hai| na vaha strI hai, na puruSa aura na isake viparIta npuNsk| vaha zuddhAtmA hai, jJAtA hai aura amUrchita hai| usakI koI tulanA nhiiN| vaha eka amUrtika sattA hai| padAtIta ke liye usakA koI nAma bhI nahIM hai| vaha zuddhAtmA na zabda hai, na rUpa hai, na gaMdha hai, na rasa hai aura na sparza hai| basa itane hI varNana se Atma svarUpa kA jJAna paryApta hai| tadanusAra zuddha svarUpa ke cintana meM mujhe pratibhAsita hogA ki maiM na dIrgha, na hrasva, na strI, na puruSa aura na napuMsaka hUM aura varNa, gaMdha, rasa evaM sparza vAlA bhI nahIM huuN| maiM to azarIrI, arUpI, zAzvata, avedI, akhedI, alezI aura ajara amara Adi guNoM se sampanna huuN| ye ve AdhyAtmika rahasya haiM jinameM pragati karane ke liye merA kartavya hai ki maiM samatAdarzI vItarAga devoM kI AjJA meM calUM -yahI merI AtmA ke svabhAva aura dharma kI prApti kA prazasta patha hai| jaise jala meM nahIM DUbA huA dvIpa kaSTa meM phaMse hue samudra ke yAtriyoM ke liye Azraya sthala hotA hai, usI prakAra samatAdarzI dvArA pratipAdita dharma sAMsArika duHkhoM meM phaMse hue prANiyoM ke liye Azraya sthala hotA hai| aise AtmotthAnakArI siddhAntoM ke jJAna evaM AcaraNa meM vibhora banakara merI AtmA svayameva ko udbodhita karatI hai--he Atman, tU hI terA mitra hai, phira bAhara kI ora mitra kI khoja kyoM karatI hai ? jise tuma UMce AdhyAtmika mUlyoM meM jamA huA jAno, use tuma Asakti se dUrI para jamA huA jAno aura jise tuma Asakti se dUrI para jamA huA jAno, use tuma UMce AdhyAtmika mUlyoM para jamA huA jaano| ataH tuma apane mana kA nigraha karake hI jInA sIkho aura yadi aisA karoge to duHkhoM se chUTa jaaoge| tuma hI satya kA nirNaya karo kyoMki jo sadA satya kI AjJA meM upasthita rahatA hai, vahI medhAvI mRtyu ko jIta letA hai| tuma sundara citta vAle saMyama yukta bana kara jaba dharma ko grahaNa karoge to zreSThatama ko bhI bhalI bhAMti dekha skoge| saMyamayukta cittavAle hone se kabhI vyAkulatA meM nahI phNsoge| tuma apanI hI anupama AtmAnubhUti ko jAna lo to sabhI viSamatAoM ko bhI jAna loge| pramAdI viSamatAdhArI hotA hai aura isI kAraNa sabhI ora se bhayabhIta bhI hotA hai jabaki apramAdI samatAdhArI kisI ora se bhI bhayabhIta nahIM hotA, ataH tuma bhI pramAda chor3akara samatA ko grahaNa kara lo aura nirbhaya bana jaao| 366
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yaha Atmodbodhana merI bhItarI gaharAI taka mujhe chU jAtA hai aura maiM bhAvAbhibhUta ho jAtA hUM ki vItarAga devoM kI AjJA ko bhalI prakAra se samajha kara maiM kucha viziSTa Atmika pragati ke caraNa utthaauuN| AtmA hI merI zaraNa hai| sadAcAra hI mokSa kA sopAna hai aura yadi cAritra se vizuddha banA huA jJAna alpa bhI hai taba bhI mahAn phala pradAyaka hai| zIla guNa se rahita honA manuSya janma ko nirarthaka karanA hai aura indriyoM ke viSayoM se virakta rahanA hI zIla hai| zIlAcAra ke binA indriyoM ke viSaya merI AtmA ke jJAna ko naSTa kara dete haiN| jIva dayA, dama, satya, acaurya, brahmacarya, santoSa, samyak jJAna, darzana, aura tapa--yaha saba zIla kA parivAra hai--AcAra ke aMga haiN| ___maiM Atma svarUpI hUM--eka mAtra upayogamaya aura jJAnamaya huuN| maiM to zuddha jJAna darzana svarUpa, sadA kAla amUrta, eka zuddha zAzvata tattva huuN| paramANu mAtra bhI anya dravya merA nahIM hai| maiM hI merA kartA hUM aura maiM hI merA bhoktA / apane isa svarUpa ko maiM apanI hI Atma prajJA arthAt bheda vijJAna rUpa buddhi se jAnatA huuN| aba namaskAra mahAmantra ke pAMca padoM kI dRSTi se AtmasamIkSaNa prastuta kiyA jA rahA hai tAki hamArI AtmA ko una una padoM se saMyojita kara cintana karane para usakI guNAtmakatA kI anubhUti ho sake aura AtmA vikAsa patha para prayANa karane ke satsAhasa ko bar3hA ske| maiM ratnatrayArAdhaka muni hUM! maiM apane AtmasvarUpa ko pahicAnatA hUM, samyak dRSTi aura suvratI banatA hUM tathA ratnatrayArAdhaka muni bana jAtA huuN| __ maiM chaH kAyA ke jIvoM kA rakSaka hUM, ataH maiM aise kisI kArya kA upadeza nahIM detA jisase kisI bhI prakAra kI jIva hiMsA ho| maiM ahiMsA ko parama dharma mAnatA hUM aura mhaaviirtaa| jo vyakti bhayaMkara zastrAstra ekatrita karake svarakSA aura parasaMhAra ke liye dInahIna duHkhiyoM ke prANa haratA hai, vaha kadApi vIra nahIM ho sktaa| yadi use vIra kaheM to adhika jhUTha bolane vAle, corI karane vAle, vyabhicArI aura ADambarI bhI vIra kahalAeM / vIra kA artha hotA hai utsAhapUrNatA aura yaha utsAha phUTanA cAhiye apane hI AtmadoSoM ke nivAraNa meN| apane hI bhItara rahe hue dveSa, hiMsA, krUratA, krodha Adi doSoM se yuddha karanA saccI vIratA hai| ataH maiM vIra hUM--ahiMsaka viir| maiM kisI bhI jIva ke prANoM kA vyatiropaNa na svayaM karatA hUM, na dUsare se karavAtA hUM tathA na karane vAle kA kisI bhI rUpa meM anamodana karatA hai| isakA pAlana maiM apane mana, apane vacana aura apanI kAyA se karatA hai| ataH maiM kaccA pAnI, kacce zAka yA phala, kaccA dhAna yA aisI kisI bhI vastu ko jisameM jIvANuoM kA astitva ho -upayoga meM to lenA dUra, unakA sparza taka nahIM karatA hUM tAki choTe se choTe jIvoM ke prANa bhI mere dvArA kaSTita na hoN| itanA hI nahIM, bhikSA ke samaya yadi jIvANuoM se yukta koI vastu bhI mere lene yogya vastu se chU rahI ho to usa lene yogya vastu ko bhI maiM grahaNa nahIM karatA huuN| samasta jIvoM ke prati dayA, karuNA, anukampA evaM rakSA ke bhAvoM se merA hRdaya sadA sarvadA yatanA aura sajagatApUrvaka satata sAvadhAna rahatA hai| maiM asatya athavA asatkathana kA bhI sarvathA tyAgI hotA huuN| asat kathana tIna prakAra se ho sakatA hai -(1) jo vastu sat (vidyamAna) ho usakA ekadama niSedha kara denA, (2) ekadama 367
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSedhana karate hue bhI usakA varNana isa prakAra karanA ki jisase sunane vAlA bhrama meM par3a jAya tathA (3) burA vacana jisase sunane vAle ko kaSTa ho yA satya hone para bhI jisa kathana meM dUsare ko hAni pahuMcAne kI durbhAvanA ho / yadyapi asatkathana ko hI anRta kahA gayA hai, kintu mana, vacana aura kAyA se asatya kA artha lene para asat cintana, asatkathana aura asadAcaraNa se bhI maiM dUra rahatA huuN| maiM kisI ke viSaya meM na burA socatA hUM, na burA kahatA hUM aura na burA AcaraNa karatA huuN| maiM satya kI zodha ko saphala banAne ke liye pramatta yoga kA tyAga karatA hUM, mana, vacana, kAyA kI pravRtti meM ekarUpatA lAne kA abhyAsa karatA hUM tathA krodhAdi kaSAya kA bhI tyAga karatA hUM kyoMki kaI bAra krodhAdi ke Aveza meM bhI asatya bhASaNa ho jAtA hai| satya hone para bhI maiM durbhAvanA se na kisI bAta ko socatA hUM, na bolatA hUM aura na karatA huuN| ___maiM adattAdAna ko steya karma mAnatA hUM aura usakA maiM sarvathA tyAga karatA huuN| dUsare ke adhikAra kI koI bhI vastu cAhe vaha tRNa ke samAna mUlyarahita ho--mujhe abhISTa nahIM hai| kisI vastu ke prati lAlasA kI vRtti hI mere liye tyAjya hai| maiM mAnatA hUM ki kahIM bhI grAma nagara meM athavA araNya meM sacitta, acitta, alpa, bahu, aNu, sthUla Adi vastu ko usake svAmI kI binA AjJA lenA adattAdAna hai to prANadhArI AtmA kA prANaharaNa bhI usakI AjJA na hone se adattAdAna hai| vItarAga devoM dvArA niSiddha AcaraNa kA sevana karanA bhI adattAdAna hai to guru kI AjJA ke binA koI vastu grahaNa karanA bhI adattAdAna hai| maiM sacitta padArtha ho yA acitta padArtha, alpamUlya padArtha ho yA bahumUlya padArtha yahAM taka ki dAMta kuredane kA tinakA hI kyoM na ho, svAmI se yAcanA kiye binA na svayaM grahaNa karatA hUM, na dUsaroM ko grahaNa karane ke liye prerita karatA hUM aura na grahaNa karane vAloM kA anumodana hI karatA huuN| ___ maiM maithuna kA sarvathA tyAga kara AtmasvarUpa meM ramaNa karatA hUM, kyoMki kAma rAga janita koI bhI ceSTA cAhe vaha prAkRtika ho athavA aprAkRtika--abrahmacarya hotA hai tathA abrahmacarya Atma vikAsa kA avarodhaka hotA hai| maiM brahmacarya kA amita mahattva mAnatA hUM kyoMki eka mAtra brahmacarya kI sAdhanA karane se anya sabhI guNoM kI sAdhanA ho jAtI hai| zIla, tapa, vinaya, saMyama, kSamA, nirlobhatA aura gupti--ye sabhI brahmacarya kI ArAdhanA se ArAdhita hote haiN| maiM pUrNa prayatnazIla rahatA hUM ki striyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa, hAsya, madhura vacana, kAma ceSTA evaM kaTAkSa Adi ko mana meM tanika bhI sthAna na dUM evaM rAgapUrvaka dekhane taka kI bhI kozizA na karUM, maiM jAnatA hUM ki mujhe striyoM ko na rAgapUrvaka dekhanA cAhiye aura na unakI abhilASA karanI caahiye| striyoM kA cintana aura kIrtana bhI mujhe nahIM karanA cAhiye / maiM sadA brahmacarya varta kA pAlana karate hue uttama dhyAna meM lIna rahatA huuN| maiM apane mana, vacana, kAyA ko gopana karane vAlA muni hUM aura vastrAbhUSaNa se alaMkRta sundara apsarAeM bhI mujhe mere muni dharma aura saMyama se vicalita nahIM kara sakatI haiM, phira bhI maiM sarvatayA hitakArI ekAntavAsa kA Azraya letA huuN| maiM apane liye TUTe hue hAtha paira vAlI aura kaTe hue kAna nAka vAlI sau varSa kI bur3hiyA kA saMga bhI varjanIya mAnatA huuN| maiM pUrNatayA sthiracitta hotA hUM phira bhI AryAoM taka kA adhika samparka samucita nahIM mAnatA huuN| maiM apane liye zarIra ke zRMgAra, striyoM ke saMsarga tathA pauSTika svAdiSTa bhojana ko tAlapuTa viSa ke samAna mAnatA huuN| ye mere saMyama kI ghAta karane vAle hote haiN| nava vADa se brahmacarya kA pAlana merA mahAvrata hai| 368
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM nigraMtha aura niSparigrahI huuN| kisI bhI vastu meM cAhe vaha choTI bar3I, jar3a, cetana, bAhya Abhyantara yA kisI bhI prakAra kI ho, merI koI Asakti nahIM hai aura jaba Asakti nahIM hai to usameM baMdha jAne yA viveka khokara parigrahI kahalAne kA prazna hI nahIM utthtaa| maiM jAnatA hUM ki vAstavika parigraha dhana sampatti svayaM na hokara usameM rahI huI vyakti kI mUrchA rUpa hotA hai| mUrchA na hone para cakravartI samrAT bhI aparigrahI kahA jA sakatA hai aura mUrchA hone se eka bhikhArI bhI parigrahI hotA hai| bhikhArI hI kyoM, apane vastra, pAtra Adi upakaraNoM meM mUrchA bhAva rakhakara muni bhI parigrahI ho sakatA hai| maiM kisI bhI vastu kA saMgraha karane kI icchA taka nahIM karatA hUM kyoMki aisI icchA karane vAlA sAdhuveza rakhate hue bhI sAdhu nahIM hotaa| maiM vastra, pAtra, kaMbala aura rajoharaNa Adi jo bhI vastueM rakhatA hUM, ve eka mAtra saMyama kI rakSA ke liye rakhatA hUM tathA anAsakta bhAva se unakA upayoga karatA huuN| maiM yatnazIla rahatA hUM ki apane zarIra para bhI mamatva na rakhUM - use mAtra dharma sAdhana mAnakara claauuN| maiM mamatva buddhi kA tyAga karate hue svIkRta parigraha kA tyAga karatA hUM aura merA vizvAsa hai ki jaba mere mamatva aura parigraha nahIM hoMge to maiM jJAna darzana cAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA ke mArga para hI agragAmI banUMgA / maiM niHzalya vratI hUM kyoMki sacce tyAga ke liye zalyarahita honA nitAnta Avazyaka hai| zalya tIna haiM - (1) daMbha, pAkhaMDa yA mAyAcAra, (2) bhogoM kI lAlasA tathA (3) asatya kA Agraha evaM satya ke prati azraddhA / maiM ina tInoM zalyoM ko mAnasika doSa mAnatA hUM aura ina tInoM se mukta rahane ko zreyaskara, kyoMki ye tInoM zalya zarIra, mana aura AtmA ko asvastha banAte haiM / zalya rakhate hue koI bhI kaisA bhI vrata le le kintu usa kA vaha samucita rIti se pAlana nahIM kara skegaa| jisa prakAra zarIra meM koI kAMTA yA tIkhI cIja dhaMsa jAya to vedanA se tana, mana azAnta ho jAtA hai, usase bhI ye tInoM zalya AtmA ke liye atyanta vedanAkArI hote haiN| isaliye maiM zalya rahita hokara apane munivratoM kA anupAlana karatA hUM / merA muni dharma kisI jAti, kula, sampradAya, veza yA kriyAkAMDa vizeSa ko mahattva nahIM detaa| mere liye vItarAga prarUpita saMyama, tyAga aura tapa hI mahattvapUrNa haiM / dharmArAdhanA aura zarIra nirvAha ke liye jitane upakaraNoM kI maryAdA hai, usase adhika maiM nahIM rkhtaa| maiM koI dhAtu yA usase banI vastu yA rupayA paisA mudrA bhI apane pAsa nahIM rakhatA huuN| AvazyakatA par3ane para suI taka bhI yadi gRhastha ke pAsa se lAtA hUM to use usI dina sUryAsta ke pahile lauTA detA huuN| maiM sUryAsta ke bAda na kucha khAtA hUM, na pItA hUM na vaisI koI vastu apane pAsa rakhatA huuN| sadA paidala vihAra karatA hUM - pairoM meM jUte nahI pahinatA yA sira para pagar3I, TopI, chAtA nahIM lagAtA / jalatI huI dhUpa . ho yA kar3akar3AtI sardI -- naMge paira aura naMge sira hI rahatA hUM / svAvalambI aura niSparigrahI hone ke kAraNa nApita Adi se bAla nahIM banavAtA, balki apane hI hAthoM se unheM ukhAr3a kara loca karatA huuN| isI prakAra maiM gRhastha se bhI kabhI sevA nahIM karavAtA aura bImArI yA azakti meM hI atyanta saMkocapUrvaka apane sAthI muni kI sahAyatA letA huuN| merA AhAra na maiM kisI se banavAtA hUM aura na apane nimitta bane hue AhAra ko grahaNa hI karatA huuN| jaise gAya caratI hai Upara Upara ke ghAsa ko aura use ukhAr3atI nahIM hai, usI prakAra maiM gRhasthoM ke ghara se thor3A thor3A AhAra bhikSA meM lAkara gocarI karatA hUM jisase unheM na kaSTa ho aura na bhojana dubArA banAnA pdd'e| maiM vividha tapasyAeM karatA huA saMyama pUrvaka apanA nirvAha karatA hUM aura Atma-ramaNa kI avasthA meM rahatA huuN| maiM prati 366
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ dina prAtaH evaM sAyaM pratikramaNa ke mAdhyama se apane pApoM kI AlocanA karatA hUM, prAyazcita letA hUM tathA bhaviSya meM unheM na doharAne kA saMkalpa grahaNa karatA huuN| saMyama kI rakSA ke liye kaThina parISaha bhI maiM harSapUrvaka sahatA huuN| apane AcAra ke anusAra nirdoSa AhAra na mile to maiM svecchApUrvaka anazana tapa kara letA hUM tathA nirdoSa jala na milane para zAntipUrvaka tRSA ko bhI saha letA huuN| merI pratyeka vRtti aura pravRtti samatA vRtti ko bar3hAne vAlI hotI hai ki maiM samabhAvI aura samadRSTi banate hue samatAdhArI bnuuN| ___maiM kSAnta, dAnta, nirAraMbhI huuN| merI kSamA aura merI jitendriyatA mujhe chaH kAyA ke jIvoM ke rakSaka ke rUpa meM nirAraMbhI banAtI hai| samasta trasa evaM sthAvara jIvoM kI rakSA karane ke kAraNa maiM anAtha nahIM rahA, unakA nAtha ho gyaa| jo nigraMtha dharma ko aMgIkAra to kara lete haiM kintu parISaha evaM upasargoM ke Ane para kAyara bana jAte haiM aura sAdhu dharma kA samyak pAlana nahIM karate haiM, yaha unakI anAthatA hotI hai| maiM aisI anAthatA ko samajhatA hUM tathA use pAsa meM bhI nahIM phaTakane detaa| __maiM pAMca samiti aura tIna gupti kA ArAdhaka huuN| isa rUpa meM maiM prANAtipAta se nivRtta hone ke liye yatanApUrvaka jo samyak pravRti karatA hUM vahI samiti hai| maiM jJAna, darzana evaM cAritra ke nimitta yuga parimANa bhUmi ko ekAgra citta se dekhate hue rAjamArga Adi meM yatanApUrvaka gamanAgamana karatA hUM, yatanApUrvaka hI bhASaNa meM pravRtti karatA hUM, gavaiSaNa, grahaNa aura grAsa sambandhI aiSaNA ke doSoM se adUSita vizuddha AhAra, pAnI, upakaraNa, zayyA, pAra Adi aupagrahika upadhi ko grahaNa karatA hUM, yatanApUrvaka bhAMDa pAtra Adi upakaraNoM ko dekhatA, pUMjatA va rakhatA hUM tathA upayoga pUrvaka pariThavane yogya laghunIta, mala, maila Adi ko pariThavatA huuN| maiM isa prakAra azubha yoga se nivRtta hokara zubha yoga meM pravRtti karatA huuN| maiM manogupti ke mAdhyama se pApapUrNa saMkalpa-vikalpa nahIM karate hue yoga nirodha ke sAtha antarAtmA kI avasthA ko prApta hotA hUM, vacana ke azubha vyApAra ko tyAga kara vikathA na karate hue mauna rahatA hUM evaM kAyika vyApAroM meM pravRtti na karate hue ayatanA kA parihAra kara azubha vyApAroM kA tyAga karatA huuN| maiM AhAra kI gavaiSaNA kI zuddhi ke liye solaha udgama doSa, solaha utpAdana doSa tathA dasa aiSaNA doSa kula bayAlIsa doSoM kA parihAra karatA huuN| udgama doSa haiM -(1) AdhAkarmakisI khAsa sAdhu ko mana meM rakhakara usake nimitta se sacitta vastu ko acitta karanA yA acitta vastu ko pkaanaa| yaha doSa pratisevana, pratizravaNa, saMvasana aura anumodana rUpa cAra prakAra se lagatA hai| (2) auddezika -sAmAnya yAcakoM ko dene kI buddhi se AhAra Adi taiyAra krnaa| kisI khAsa sAdhu ke liye banAyA gayA AhAra yadi vahI sAdhu le to AdhAkarma doSa aura dUsarA sAdhu le to auddezika doSa hotA hai| (3) pUrtikarma-zuddha AhAra meM AdhA karma Adi kA aMza mila jaanaa| aisA thor3A sA aMza bhI pUre nirdoSa AhAra ko sadoSa banA detA hai| (4) mizrajAta - apane aura sAdhu ke nimitta se eka sAtha pkaanaa| (5) sthApana--sAdhu ko dene kI icchA se kucha kAla ke liye AhAra ko alaga rakha denaa| (6) prAbhRtikA-sAdhu ko viziSTa AhAra baharAne ke liye jImanavAra yA nimaMtraNa ke samaya ko Age pIche krnaa| (7) prAduSkaraNa--AhAra Adi ko aMdherI jagaha meM se prakAza vAlI jagaha meM laanaa| (8) krIta-sAdhu ke liye AhAra mola laanaa| (6) prAmitya--sAdhu ke liye udhAra liyA huA AhAra laanaa| (10) parivartita-sAdhu ke liye ATA-sATA karake AhAra 400
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ laanaa| (11) abhihRta-sAdhu ke liye eka se dUsare sthAna para lAyA huA AhAra | (12) uddibhanna--sAdhu ko ghI vagairA dene ke liye sIla banda kuppI kA muMha kholakara denaa| (13) mAlApaddata-er3iyAM uThAkara yA nisaraNI lagAkara AhAra denaa| (14) Acchedha-apane Azrita se chInakara sAdhu ko denaa| (15) anisRSTa-kisI vastu ke eka se adhika mAlika hone para sabakI icchA ke binA denaa| (16) adhyavapUrvaka sAdhuoM ke Ane kA sunakara AdhaNa meM adhika UrA huA denaa| utpAdanA ke solaha doSa--(1) dhAtrI-dhAya ko naukarI lagavA kara AhAra lenA (2) dUtI-dUta kA kAma karake AhAra lenA (3) nimitta--jyotiSa batA kara AhAra lenA (4) AjIva-jAti, kula prakaTa karake AhAra lenA (5) vanIpaka--prazaMsA karake yA dInatA dikhAkara AhAra lenA (6) cikitsA-auSadhi batAkara AhAra lenA (7) krodha-gussA karake yA zApa, Adi kA Dara dikhAkara AhAra lenA (8) mAna-prabhAva jamA kara AhAra lenA (6) mAyA chalAvA karake AhAra lenA (10) lobha-jihvA ke svAda lobha meM amuka AhAra ke liye bhaTakanA (11) prAkpazcAtsaMstava- pahale yA pIche dAtA kI tArIpha karake AhAra lenA (12) vidyA-vidyA (japa homa Adi se siddha) kA prayoga karake AhAra lenA (13) maMtra-maMtra prayoga se AhAra lenA (14) cUrNa-adRzya karane vAle surame Adi ke prayoga se AhAra lenaa| (15) yoga-siddhiyAM batAkara AhAra lenA (16) mUlakarma-sAvadha kriyAeM (garbhapAta Adi) batAkara AhAra Adi lenaa| grahaNaiSaNA ke dasa doSa-(1) zaMkita-AdhAkarma Adi doSoM kI zaMkA ho jAne para bhI AhAra lenA (2) mrakSita-sacitta vastu se chU jAne para bhI AhAra lenA (3) nikSipta--sacitta vastu ke Upara rakhI vastu lenA (4) pihita-sacitta vastu dvArA DhakI huI vastu lenA (5) sAharita--jisa bartana meM sacitta vastu rakhI ho, usameM se sacitta vastu nikAla kara usI bartana se diyA huA AhAra lenA (6) zarAba piye hue vyakti se yA garbhiNI mahilA se yA isI prakAra ke kisI vyakti se jo dAna dene kA adhikArI na ho, usase dAna lenA (7) unmizra-sacita-acitta milA huA AhAra lenA (8) apariNata--pUre pAka ke bAda vastu ke nirjIva hone se pahile hI use le lenA (6) lipta lepa karane vAlI rasIlI vastuoM ko lenA (10) chardita--jisake chIMTe nIce par3a rahe ho vaisA AhAra lenaa| maiM ina bayAlIsa doSoM ko TAlakara AhAra Adi kI gavaiSaNA karatA hUM aura nirdoSa AhAra milane para hI use grahaNa karatA hUM, anyathA AhAra Adi se sambandhita parISahoM ko sahana karatA huuN| maiM apane sAdhvAcaraNa ko samAcArI pUrvaka zreSTha banAye rakhatA hUM aura usa samAcArI ke ina dasa niyamoM kA pAlana karatA hUM-(1) icchAkAra-maiM apane sAthI sAdhu se kisI kArya kI prArthanA karate athavA svayameva usake dvArA merA kArya karate samaya icchAkAra kahatA hUM arthAt koI bhI kArya balapUrvaka nahIM kiyA karAyA jaataa| (2) mithyAkAra-saMyama kA pAlana karate hue koI viparIta AcaraNa ho gayA ho to usa pApa ke liye maiM 'micchAmi dukkaI' kahakara apane pApa ke niSphala hone kA pazcAtApa karatA huuN| (3) tathAkAra--maiM sUtra Adi ke viSaya meM guru ko jaba kucha pUchatA hUM aura ve uttara dete haiM to maiM 'jaisA Apa kahate haiM, vahI ThIka hai' aisA kahatA huuN| (4) AvazyikAAvazyaka kArya ke liye jaba maiM upAzraya se bAhara nikalatA hUM to 'AvassiyA' kahatA hUM ki maiM Avazyaka kArya ke liye jAtA huuN| (5) naiSedhikI--bAhara se vApasa upAzraya meM lauTate hue maiM 'nisIhiyA' kahatA hUM ki aba mujhe bAhara jAne kA koI kAma nahIM hai| (6) ApRcchanA kisI kArya meM pravRti karane se pahile maiM guru se 'kyA maiM yaha karUM' aisA pUchatA huuN| (7) pratipRcchA--guru ne pahale 401
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa kAma kA niSedha kara diyA hai, usI kArya meM AvazyakatAnusAra phira pravRtti karanI ho to maiM guru se usakI puna: AjJA prApta karatA huuN| (8) chandanA - pahale lAye hue AhAra ke liye apane sAthI sAdhuoM ko AmaMtraNa detA huuN| (6) nimaMtraNA - AhAra lAne ke liye apane sAthI sAdhuoM ko nimaMtraNa detA hUM yA pUchatA huuN| (10) upasaMpad - jJAna Adi prApta karane ke liye maiM apanA gaccha chor3akara kisI vizeSa jJAna vAle guru kA Azraya letA huuN| mujha sarvathA parigraha ke tyAgI, chaH kAyA ke rakSaka saMyamasthita muni ke liye bAvana bAteM AcaraNa ke ayogya, akalpanIya tathA anAcIrNa batalAI gaI hai jinakA maiM parihAra karatA huuN| ve isa prakAra haiM- ( 1 ) auddezika--sAdhu ke nimitta se taiyAra kiye gaye vastra, pAtra, makAna, AhAra Adi svIkAra kara sevana karanA / (2) krItakRta - sAdhu ke liye AhAra Adi mola liyA gayA ho usakA sevana karanA / (3) niyAga - AhAra pAnI ke liye AmaMtrita hokara gRhastha ke ghara se bhikSA lAnA / (4) abhyAhata - ghara yA gAMva se sAmane lAyA huA AhAra lenA / (5) rAtri bhojana - rAtri meM AhAra lenA yA dina meM lAyA huA rAta meM khAnA / (6) snAna - deza yA sarva snAna karanA / (7) gaMdha - candana Adi sugaMdhita vastuoM kA sevana karanA / (8) mAlya - puSpamAlA kA sevana karanA / ( 6 ) vijana - paMkhe Adi se havA lenA / (10) sannidhi - gur3a ghI Adi vastuoM kA saMcaya karanA / ( 11 ) gRhimAtra - gRhastha ke bartanoM meM bhojana karanA / (12) rAjapiMDa - rAjA ke liye taiyAra kiyA gayA AhAra lenaa| (13) kimicchika -- 'tumako kyA cAhiye ?' - aisA yAcaka se pUchakara jahAM usakI icchAnusAra dAna diyA jAtA hai aisI dAnazAlA Adi se AhAra lenA / (14) saMbAdhana - asthi, mAMsa, tvacA aura roma ke liye sukhakArI mardana arthAt hAtha paira Adi avayavoM ko dabAnA / (15) danta pradhAvana - aMgulI Adi se dAMta sApha karanA / (16) saMprazna - gRhastha se kuzala Adi rUpa sAvadha prazna pUchanA / ( 17 ) deha pralokana - darpaNa Adi meM apanA zarIra dekhanA / (18) aSTApada nAlikA-nAlI se pAze phaiMkakara yA anyathA juA khelanA / (16) chatradhAraNa - svayaM chatra dhAraNa karanA yA karAnA / (20) cikitsA - roga kA IlAja karanA yA balavardhaka auSadhiyoM kA sevana karanA / (21) upAnaha-- jUte mauje Adi pahinanA / (22) AraMbha - agni kA AraMbha karanA / (23) zayyAtara piMDa -- zayyA, makAna Adi dene vAle gRhastha ke ghara se AhAra lenA / (24) AsandI - beMta Adi ke bane hue Asana para baiThanA / (25) paryaMka - palaMga, khATa Adi kA upayoga karanA / (26) gRhAntara niSadyA - gRhastha ke ghara jAkara baiThanA yA do gharoM ke bIca meM baiThanA / (27) gAtrodvartana - maila utArane ke liye zarIra para ubaTana karanA / (28) gRhI vaiyAvRtya - gRhastha kI sevA lenA / (26) AjIvavRttitA - jAti, kula Adi batAkara bhikSA lenA / (30) taptAnivRttabhojitva - mizra pAnI kA bhoganA / (31) Atura smaraNa - bhUkha Adi se pIr3ita hone para pahale bhoge hue bhojya padArthoM ko yAda karanA / (32) sacitta - sacitta mUle kA sevana karanA / ( 33 ) sacitta - adarakha kA sevana karanA / ( 34 ) sacitta - ikSukhaMDa (gaMDerI) kA sevana karanA / (35) kanda - vajrakaMda Adi kaMdoM kA sevana karanA / (36) sacitta - mUla (jar3a) kA sevana karanA / ( 37 ) sacitta- Ama, nIMbU Adi sacitta phaloM kA sevana karanA / (38) sacitta - tila Adi sacitta bIjoM kA sevana karanA / ( 36 ) sacitta--saMcala namaka kA sevana karanA / (40) sacitta - saiMdhava namaka kA sevana karanA / ( 41 ) sacitta--rUmA lavaNa kA sevana karanA / (42) sacitta - samudrI namaka kA sevana karanA / (43) sacitta--Upara namaka kA sevana karanA / (44) sacitta - kAle namaka kA sevana karanA / (45) 402
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhUpana-apane vastrAdi ko dhUpa Adi dekara sugaMdhita krnaa| (46) vamana-auSadhi lekara vamana krnaa| (47) vastikarma-mala Adi kI zuddhi ke liye vastikarma krnaa| (48) virecana--peTa sApha karane ke liye julAba lenaa| (46) aMjana-AMkhoM meM aMjana lagAnA / (50) daMtakASTha--datauna Adi se dAMta sApha karanA / (51) gAtrAbhyaMga sahasrapAka Adi teloM se zarIra kA mardana karanA tathA (52) vibhUSaNa-vastra, AbhUSaNa Adi se zarIra kI zobhA krnaa| ina sabhI bAvana anAcAra ko TAlate hue maiM apanI saMyama-yAtrA karatA huuN| mere sAdhu hone kA spaSTa artha hai ki maiM samyak jJAna, darzana, cAritra dvArA mokSa kI sAdhanA meM rata rahatA hUM aura tadanusAra apane meM ullikhita sattAIsa guNoM kA sadbhAva rahe--aisA yala karatA huuN| ve guNa isa prakAra haiM- (1-5) ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pAMca mahAvratoM kA samyak pAlana krnaa| (6) rAtri bhojana kA tyAga krnaa| (7-11) zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzendriya ina pAMcoM indriyoM ko vaza meM rakhanA -na iSTa meM rAga aura na aniSTa meM dveSa / (12) bhAvasatya-antaHkaraNa kI bhAvanAoM kI zuddhi rkhnaa| (13) karaNa satya-vastra, pAtra Adi kI pratilekhanA tathA anya bAhya kriyAoM ko zuddha upayoga pUrvaka krnaa| (14) kSamA krodha aura mAna kA nigraha arthAt donoM kaSAyoM ko udaya meM nahIM Ane denaa| (15) virAgatA-nirlobhI vRtti rakhanA arthAt mAyA aura lobha kaSAyoM ko udaya meM nahIM Ane denaa| (16) mana kI zubha pravRtti (17) vacana kI zubha pravRtti (18) kAyA kI zubha pravRtti (16-24) pRthvIkAya, apakAya, teDakAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya rUpa chaH kAya ke jIvoM kI rakSA krnaa| (25) yoga satya--mana, vacana, kAyA rUpa tInoM yogoM kI azubha pravRti kA nirodha tathA zubhatA meM pravRtti / (26) vedanAtisahanatA-zIta tApa Adi vedanA ko samabhAva se sahana karanA tathA (27) mAraNantikAtisahanatA--mRtyu ke samaya Ane vAle kaSToM ko sahana karanA aura aisA vicAra karanA ki ye kaSTa mere Atma kalyANa ke liye haiN| maiM saccA sAdhu yA bhikSu banane kA nirantara adhyavasAya karatA rahatA hUM kyoMki (1) maiM vItarAga devoM kI AjJAnusAra dIkSA lekara unake vacanoM meM dattacitta rahatA hUM aura na striyoM ke vaza meM hotA hUM tathA na tyAge hue viSayoM kA phira se sevana karatA huuN| (2) maiM pRthvI ko na svayaM khodatA hUM, na dUsare se khudavAtA hUM, sacitta jala na svayaM pItA hUM, na dUsare ko pilAtA hUM, tIkSNa zastra ke samAna agni ko na svayaM jalAtA haM. na dasare se jalavAtA hai| (3) maiM paMkhe Adi se havA na svayaM karatA hai na dUsare se karavAtA hUM, vanaspati kAya kA chedana na maiM svayaM karatA hUM, na dUsare se karavAtA hUM aura na bIja Adi sacitta vastuoM kA AhAra karatA huuN| (4) maiM audaizika yA anya prakAra se sAvadha AhAra kA sevana nahIM karatA aura bhojana na svayaM banAtA hUM, na dUsare se banavAtA hUM na banAne vAle ko acchA samajhatA huuN| (5) maiM vItarAga devoM ke vacanoM meM aTUTa zraddhA rakhate hue chaH kAya ke jIvoM ko apanI AtmA ke samAna mAnatA hUM, pAMca mahAvratoM kA pAlana karatA hUM tathA pAMca AzravoM kA nirodha karatA huuN| (6) maiM cAra kaSAyoM ko chor3atA hUM, parigraha se rahita hotA hUM evaM grahasthoM ke sAtha Adhika saMsarga nahI rakhatA huuN| (7) maiM samyak dRSTi hUM, vivekavAna hUM tathA jJAna, tapa va saMyama para vizvAsa rakhatA hUM, tapasyA dvArA purAne pApoM kI nirjarA karatA hUM aura apane mana, vacana, kAyA ko vaza meM rakhatA huuN| (8) maiM vividha prakAra ke azana, pAna, khAdima aura svAdima ko prApta kara unheM dUsare yA tIsare dina ke liye na saMcita rakhatA hUM, na dUsare se rakhavAtA huuN| 403
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ (E) maiM vividha prakAra ke azana pAna Adi milane para sAdharmI sAdhuoM ko nimaMtrita karake svayaM AhAra karatA hUM aura svAdhyAya meM laga jAtA huuN| (10) maiM kleza uttpanna karane vAlI bAteM nahIM karatA, kisI para krodha nahIM karatA, nija indriyoM ko caMcala nahIM hone detA, sadA prazAnta rahatA hUM, mana, vacana, kAyA ko dRDhatApUrvaka saMyama meM sthira rakhatA haiM. kaSToM ko zAnti se sahatA haM tathA ucita kArya kA anAdAra nahIM karatA hai| (11) maiM indriyoM ko kaMTaka ke samAna daHkha dene vAle Akroza. prahAra tathA tarjanA Adi ko zAnti se tathA bhaya, bhayaMkara zabda va prahAsa Adi ke upasargoM ko samabhAva se sahatA huuN| (12) maiM zmazAna meM pratimA aMgIkAra karake bhUta, pizAca Adi ke bhayaMkara dRzyoM ko dekhakara bhI vicalita nahIM hotA hUM aura vividha prakAra ke tapArAdhana meM zarIra kI cintA nahIM karatA huuN| (13) maiM apane zarIra ke mamatva ko bhI chor3a detA hUM -bAra bAra dhamakAye jAne para, mAre jAne para yA ghAyala ho jAne para bhI zAnta rahatA hUM tathA nidAna yA kautUhala ke binA pRthvI ke samAna sabhI kaSToM ko samabhAva pUrvaka sahatA huuN| (14) maiM apane zarIra se parISahoM ko jIta kara apanI AtmA ko janma-maraNa ke cakra se nikAlatA hai. janma maraNa ko mahAbhaya samajha kara tapa aura saMyama meM lIna rahatA huuN| (15) maiM apane hAtha, paira, vacana aura indriyoM para pUrNa saMyama rakhatA hUMsadA Atma cintana karatA huA samAdhi meM lIna rahatA hUM evaM yathArtha ko acchI taraha se jAnatA huuN| (16) maiM bhaMDopakaraNa Adi upadhi meM kisI prakAra kI mUrchA yA gRddhi nahIM rakhatA hUM, ajJAta kula kI gocarI karatA huuN| cAritra kA ghAta karane vAle doSoM se alaga rahatA huuN| maiM kraya, vikraya yA sannidhi se dUra rahatA hUM aura sabhI prakAra ke saMgoM se alaga rahatA huuN| (17) maiM caMcalatA rahita hotA hUM, rasoM meM gRddha nahIM hotA hUM, jIvita rahane kI bhI abhilASA nahIM rakhatA hUM tathA jJAna Adi guNoM meM AtmA ko sthira karake nizchala vRtti se Rddhi, satkAra, pUjA Adi kI icchA nahIM rakhatA huuN| (18) maiM dUsare ko kuzIla nahIM kahatA yA aisI bhI koI bAta nahIM kahatA jisase use krodha Ave aura puNya va pApa ke svarUpa ko jAnakara maiM apane ko bar3A nahIM maantaa| (16) maiM jAti, rUpa, lAbha va zruta kA mada nahIM karatA aura sabhI mada tyAga kara dharmadhyAna meM lIna rahatA huuN| (20) maiM vItarAga devoM ke siddhAntoM kA supAThaka hUM tathA dharma kA zuddha upadeza detA hUM, svayaM dharma meM sthira rahakara dUsaroM ko sthira karatA hUM evaM dIkSita hokara kuzIla, AraMbha Adi chor3a kara nindanIya parihAsa yA kuceSTAeM nahIM karatA huuN| (21) maiM bhAvanA bhAtA hUM ki uparokta guNa-sampannatA prApta karate hue maiM isa apavitra aura nazvara dehavAsa ko chor3akara mokSarUpI hita meM apane ko sthira karake janma maraNa ke baMdhana ko tor3a dUM tathA aisI gati meM jAUM jahAM se vApasa Agamana na ho arthAt mokSa ko prApta kara luuN| maiM sarvavirati sAdhu ke rUpa meM tIna manorathoM kA cintana karatA hUM ki (1) kaba vaha zubha samaya AvegA jaba maiM alpa yA adhika zAstra-jJAna sIlU~gA (2) kaba vaha zubha samaya AvegA, jaba maiM ekala vihAra kI bhikSu pratimA (bhikkhU paDimA) aMgIkAra kara vicarUMgA tathA (3) kaba vaha zubha samaya AvegA jaba maiM anta samaya meM saMlekhanA svIkAra kara, AhAra pAnI kA tyAga kara, pAdopagamana maraNa aMgIkAra kara jIvana maraNa kI icchA nahIM karatA huA vicruuNgaa| maiM apane abhigraha vizeSa rUpa bhikSu pratimAeM aMgIkAra kruuNgaa| ye pratimAeM bAraha haiM jo sAta eka se lekara sAta mAsa taka kI jAtI haiM tathA ATha se dasa sAta divasa rAtri taka aura gyArahavIM eka ahorAtri taka evaM bArahavIM pratimA kevala eka rAtri taka kI hotI haiN| bAraha pratimAeM isa prakAra haiM--(1) pahalI pratimA meM eka datti anna kI aura eka datti pAnI kI lenA kalpatA hai| 404
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka akhaMDa dhArA ko eka datti kahate haiN| jahAM eka vyakti ke liye bhojana banA ho, vahIM se bhikSA lenI cAhiye / yAcanI, pRcchanI, anujJApanI, puThTha vAgaraNI, Adi cAra prakAra kI bhASA bolanI cAhiye, tIna prakAra ke sthAna para ThaharanA cAhiye tathA vihAra kaSTa sahane caahiye| eka mAha kI isakI avadhi hai| tadanantara dUsarI se lekara sAtavIM pratimA taka pahalI pratimA ke sabhI niyamoM kA pAlana karate hue pratimA ke kramAnusAra do se lekara sAta datti anna va pAnI grahaNa kiyA jAtA hai| phira AThavIM pratimA meM ekAntara cauvihAra upavAsa kiyA jAtA hai tathA dhyAna meM kAyakleza sahita samaya vyatIta kiyA jAtA hai| navamIM pratimA meM cauvihAra bele bele pAraNA kiyA jAtA hai evaM daMDAsana, lakur3Asana aura utkuTAsana se dhyAna kiyA jAtA hai| dasavIM pratimA meM cauvihAra tele tele pAraNA kiyA jAtA hai tathA godohanAsana, vIrAsana va AmrakubjAsana se dhyAna kiyA jAtA hai| gyArahavIM pratimA meM, jo ahorAtrikI hotI hai, cauvihAra belA kiyA jAtA hai aura donoM pairoM ko kucha saMkucita kara hAthoM ko ghuTanoM taka lambA karake kAyotsarga kiyA jAtA hai| eka rAtrikI bArahavIM pratimA meM cauvihAra tele ke sAtha animeSa naitroM se nizcalatApUrvaka kAyotsarga kiyA jAtA hai| maiM samatA rUpa sAmAyika ko dhAraNa karane vAlA zramaNa hUM, ataH (1) sarpa ke samAna apanA ghara nahIM banAtA aura eka hI jagaha nahIM ThaharatA, (2) parvata ke samAna parISaha--upasargo se kampita nahIM hotA aura anukUlatA-pratikUlatA ko samabhAva se sahate hue saMyama meM dRr3ha rahatA hUM (3) agni ke samAna jJAna aura sUtrAbhyAsa se tRpta nahIM hotA tathA tapa rUpI teja se pradIpta hotA hUM (4) sAgara ke samAna maryAdAoM kA ullaMdhana nahIM karatA aura choTI-choTI bAtoM se kupita nahIM hote hue jJAna gaMbhIra banA rahatA hUM (5) AkAza ke samAna kisI ke bhI AlaMbana se rahita nirAvalambI hokara grAma nagara Adi meM yatheccha vihAra karatA hUM (6) vRkSa ke samAna samabhAva pUrvaka kaSToM ko sahatA hUM tathA dharmopadeza ke dvArA prANiyoM ko mukti kA mArga batalAtA hUM-apamAna, sammAna meM samabhAva rakhatA hUM (7) bhramara ke samAna eka-eka ghara se thor3A-thor3A AhAra grahaNa karatA hUM tAki kisI ko kaSTa na ho (8) hariNa ke samAna pApa kAryoM se sadA DaratA hUM aura pApa sthAnoM para eka kSaNa ke liye bhI nahIM ThaharatA hUM (6) pRthvI ke samAna sabhI kaSToM ko samabhAva se sahatA hUM tathA apane apakArI-upakArI, nindaka-prazaMsaka sabako samAna rUpa se upadeza detA hUM, (10) kamala ke samAna zarIra kI utpatti kAma bhogoM se hone para bhI use kAma bhogoM meM lipta nahIM hone detA hUM aura unase use dUra rakhatA hUM (11) sUrya ke samAna navatattvoM kA svayaM jJAtA banakara dharmopadeza dvArA bhavya jIvoM ke ajJAnAndhakAra ko dUra karatA hUM tathA (12) vAyu ke samAna apanI icchAnusAra sabhI dizAoM meM apratibaddha vihAra karatA hUM aura jana-jana ko kalyANa mArga batAtA huuN| maiM ratnatrayArAdhaka muni hUM--samyak jJAna, darzana, cAritra kI satata ArAdhanA karatA hUM, kyoMki yahI mokSa kA mArga hai tathA mokSa prApti hI merA sAdhya hai| muni pada hI mUla pada hai jo upAdhyAya, AcArya tathA arihaMta ke bhI hotA hai aura siddha bhI muni pada se hI huA jAtA hai| ___ maiM jJAna sAdhaka upAdhyAya hUM maiM ratnatrayArAdhaka muni hotA hUM, tabhI jJAna sAdhaka upAdhyAya ho sakatA hUM, kyoMki gaccha, gaNa yA saMgha kI suvyavasthA ke liye yogya sAdhuoM ko vizeSa adhikAra yukta padavI dI jAtI hai| sAmAnya rUpa se isa prakAra kI sAta padaviyAM nizcita kI gaI haiM -(1) AcArya (2) upAdhyAya 405
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) pravartaka -AcArya ke Adeza se vaiyAvRtya Adi dharma kAryoM meM sAdhuoM ko ThIka taraha se pravRtti karAne vAle, (4) sthavira-saMvara se girate hue yA duHkhI hote hue sAdhuoM ko sthira karane vAle tathA dIkSA, vaya, zAstrajJAna meM vRddha, (5) gaNI--kucha sAdhuoM ke samUha eka gaccha ke svAmI-zAstA (6) gaNadhara-AcArya kI AjJA meM rahate hue guru ke kathanAnusAra kucha sAdhuoM ko lekara alaga vicarane vAle gaNa ke dhAraka, tathA (7) gaNAvacchedaka -gaNa kI sArI vyavasthA tathA kAryoM kA dhyAna rakhane vaale| yoM tIna se lekara sAta taka kI padaviyAM AcArya ke adhIna hotI haiM ataH inakA usa pada meM samAveza mAna liyA jAtA hai| upAdhyAya kA pada yadyapi AcArya ke anuzAsana meM hI hotA hai tathApi apane kArya kI garimA ke kAraNa pAMca padoM meM eka vandanIya pada mAnA gayA hai| ____ maiM jJAnasAdhaka upAdhyAya huuN| maiM zAstra aura dharma sAhitya svayaM par3hatA hUM tathA jijJAsA sampanna sAdhuoM ko par3hAtA huuN| jJAnArjana tathA adhyayana-adhyApana merA punIta kartavya hai| maiM ziSyoM ko sUtroM kA artha sikhAtA hUM tathA sarvajJabhASita evaM paramparA se gaNadhara Adi dvArA upadiSTa gyAraha aMgoM tathA bAraha upAMgoM kA adhyayana karAtA hai| mere upAdhyAya pada ke sAtha paccIsa guNoM kI sampannatA honI Avazyaka mAnI gaI hai| dhAraNa kiye jAne vAle ye paccIsa guNa isa prakAra haiM - gyAraha aGga (1) AcArAGgasUtra (2) sUtrakRtAGga sUtra (3) sthAnAMga sUtra (4) samavAyAGga sUtra (5) bhagavatI sUtra (6) jJAtAdharmakathAGga sUtra (7) upAsakadazAGga sUtra (8) anta kRchazAGga sUtra (6) anutaropapAtika sUtra (10) prazna vyAkaraNa sUtra (11) vipAka sUtra bAraha upAGga (1) opapATika sUtra (2) rAjapraznIya sUtra (3) jIvAbhigama sUtra (4) prajJApanA sUtra (5) jambUdvIpa prajJapti sUtra (6) candra prajJapti sUtra (7) sUrya prajJapti sUtra (8) biramAvaktikA sUtra (6) kalpavataMsaka sUtra (10) puphiyA sUtra (11) puSpa cUlikA sUtra (12) vahridazA sUtra gyAraha aMgoM tathA bAraha upAMgoM ke jJAna rUpa guNoM ke sivAya caubIsavAM guNa hai caraNasaptati arthAt sadA kAla jina sattara boloM kA AcaraNa kiyA jAtA hai caraNa sattara kahalAte haiM jo isa prakAra haiM--pAMca mahAvrata, dasa zramaNa dharma, satraha saMyama, dasa vaiyAvRtya, nava brahmacarya gupti, ratnatraya, bAraha tapa tathA cAra kaSAya nigraha / paccIsavAM guNa kahA gayA hai karaNasaptati arthAt prayojana upasthita hone para jina sattara boloM kA AcaraNa kiyA jAtA hai, ve karaNa sattara kahalAtI haiM jo isa prakAra haiM-cAra piMDa vizuddhi, pAMca samiti, bAraha bhAvanA, bAraha pratibhA, pAMca indriya nirodha, paccIsa pratilekhanA, tIna gupti tathA cAra abhigrh| 406
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna sAdhanA kI dRSTi se ye paccIsa guNa rUpI jJAna kA mahAsAgara hai, jisameM upAdhyAya ke pada para rahate hue nirantara DubakiyA~ lagAtA hUM aura jJAnArjana ke amUlya motI ekatrita karatA hUM tathA sAdharmI sAdhu kI bhavya AtmAoM ko unase alaMkRta banAtA huuN| merA yaha kSetra aisA hai jisameM vicaraNa karate hue mujhe asIma AtmAnanda kA anubhava hotA hai aura yaha pUrNa svAbhAvika hai| kAraNa, AtmA . kA svabhAva jJAnamaya hai aura usa jJAna kI gaharAI meM utarane kA jaba merI AtmA ko aisA suavasara prApta hai to asIma Ananda kI anubhUti pUrNataH svAbhAvika hai| merA sampUrNa saMsAra samyak jJAna kA saMsAra hai jisameM maiM aharniza ramaNa karatA hUM aura jJAna ke marma kI zodha karatA huuN| yaha zodha hI vastutaH satya kI zodha hotI hai| saMgha vyavasthA kI dRSTi se bhI mere pada ke AcArya pada ke sAtha kaI prakAra ke kartavya (jinakA vivaraNa AcArya pada ke vizleSaNa ke sAtha diyA gayA hai) nirdhArita haiM, jinakA samyak nirvAha bhI maiM karane meM yanarata rahatA huuN| mere upAdhyAya pada kA viziSTa mahattva hai, tabhI to use mahAmaMtra meM sthAna diyA gayA hai| pAMca padoM ke isa sarvazreSTha mahAmaMtra meM merA pada cauthe sthAna para hai--AcArya ke pada ke pazcAt hI usakA krama hai| loka meM vidyamAna sarva sAdhuoM ko namaskAra karane ke bAda upAdhyAya ko namaskAra kiyA gayA hai| yaha namaskAra mahAmaMtra guNAdhArita hai, vyaktiparaka nhiiN| usa dRSTi se upAdhyAya ko namaskAra karate hue kisI vyakti vizeSa ko namaskAra nahIM kiyA jAtA, kintu una sabhI mahApuruSoM ko samuccaya rUpa se namaskAra kiyA jAtA hai, jo upAdhyAya pada ke dhAraka haiM tathA isa pada ke paccIsa guNoM se vibhUSita haiN| ataH merI spaSTa mAnyatA hai ki mujhe upAdhyAya pada se kiyA jAne vAlA namaskAra mujhe nahIM, apitu mere dvArA arjita guNoM ko hai| isa dRSTi se merI vinamratA aura adhika bar3ha jAnI cAhiye varanA yadi maiM hI apane guNoM meM hInatA prApta karatA hUM to maiM apane pada kA adhikArI hI nahIM rahatA huuN| maiM jJAnasAdhaka upAdhyAya hU~ aura jJAnasAdhanA meM tallIna banA rahanA cAhatA huuN| maiM anuzAsaka AcArya hU~ maiM anuzAsaka AcArya hU~-saMgha kA anuzAsana merA dAyitva hai| maiM paMca prakAra ke AcAra kA svayaM kaThinatA se niSThApUrvaka pAlana karatA hUM tathA saMgha ke sabhI sAdhuoM se usa AcAra kA usI rIti se pAlana karavAne kI ceSTA meM rata rahatA huuN| caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, dravyAnuyoga tathA gaNitAnuyoga rUpa cAroM anuyogoM ke jJAna ko maiM dhAraNa karatA hUM evaM caturvidha saMgha (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka va zrAvikA) ke saMcAlana meM apanA sAmarthya niyojita rakhatA huuN| maiM svayaM AcArya pada kI abhilASA nahIM karatA hUM kintu mere AcArya guru jaba mere jIvana meM vaisI yogyatA kA sadbhAva dekhate haiM aura mujhe isa pada ke liye manonIta karate haiM taba merA parama kartavya ho jAtA hai ki maiM unake dvArA tathA caturvidha saMgha kI pUrNa sahamati ke AdhAra para apane manonayana ke bAda saMgha kI saMcAlana vyavasthA meM apane dAyitva kA pUrNa namratA evaM niSThA se nirvAha kruuN| yoM AcArya tIna prakAra ke mAne gaye haiM zilpAcArya, kalAcArya tathA dharmAcArya, kintu maiM dharmAcArya ke rUpa meM dAyitvadhArI hotA huuN| dharmAcArya svayaM zruta dharma kA pAlana karane vAlA, dUsaroM ko usakA upadeza dene vAlA aura saMgha kA nAyaka hotA hai aura usakI sevA pAralaukika hita-karma nirjarA Adi ke liye kI jAtI hai| vItarAga devoM ne AcArya pada meM tIna prakAra kI Rddhi kA nirde 407
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai - (1) jJAnaRddhi-viziSTa zruta kI sampadA, (2) darzanaRddhi-AgamoM meM zaMkArahita hokara pravacana kI prabhAvanA vAle zAstroM kA jJAna, evaM (3) cAritraRddhi-aticAra hita zuddha tathA utkRSTa cAritra kA paaln| isI dRSTi se yaha bhI nirdezita kiyA gayA hai ki dharmAcArya kI pUrNa vinaya bhakti kI jAya jo isa prakAra ho-dharmAcArya ko dekhate hI unheM vandanA-namaskAra karanA, satkAra-sammAna denA, yAvat unakI upAsanA karanA, prAsuka aiSaNIya AhAra-pAnI kA pratilAbha denA evaM pIr3ha, phalaga, zayyA, saMthAre ke liye nimaMtraNa denaa| tadanusAra AcArya ke bhI chaH kartavya nirdhArita kiye gaye haiM--(1) sUtrArtha sthirIkaraNa-sUtra ke vivAda grasta artha kA nizcaya karanA aura sUtra evaM artha meM caturvidha saMgha ko sthira krnaa| (2) vinaya --sabake sAtha vinamratA kA vyavahAra krnaa| (3) gurupUjA-apane se dIkSA vRddha yAne sthavira sAdhuoM kI bhakti karanA / (4) zaikSabahumAna-- zikSA-grahaNa karane vAle tathA navadIkSita sAdhuoM kA satkAra krnaa| (5) dAnapati zraddhAvRddhi dAna dene meM dAtA kI zraddhA meM abhivRddhi karanA / evaM (6) buddhibalavardhana -apane ziSyoM kI viveka buddhi evaM AdhyAtmika zakti ko bddh'aanaa| __ AcArya pada meM chattIsaguNoM ke sadbhAva kA ullekha hai| ATha sampadAeM tathA pratyeka ke cAra-cAra bheda hone se battIsa evaM vinaya ke cAra bheda milAne se kula chattIsa guNa hote haiN| anya apekSA se jJAnAcAra, darzanAcAra evaM cAritrAcAra ke pratyeka ke ATha-ATha bheda hone se caubIsa tathA bAraha tapa milA kara chattIsa guNa batAye gaye haiN| eka anya apekSA se ATha sampadA, dasa sthiti kalpa, bAraha tapa aura chaH Avazyaka kula chattIsa guNa kahe gaye haiN| AcArya kI ATha sampadAeM isa prakAra mAnI gaI haiM--(1) AcAra sampadA- cAritra kI dRr3hatA kA sadbhAva / cAra bheda (a) saMyama kriyAoM meM dhruvayoga yukta honA (ba) garvarahita hokara sadA vinIta bhAva se rahanA (sa) apratibaddha vihAra karate rahanA va (da) gaMbhIra vicAra evaM dRr3ha svabhAva rkhnaa| alpa Ayu ho taba bhI guru gaMbhIra rahanA / (2) zruta sampadA zruta jJAna rUpa zAstroM kA pUrNa jJAna / cAra bheda -(a) bahuzruta arthAt zAstra jJAnI, padArthoM ke yathArtha svarUpa ke dRSTA tathA pracAra meM samartha, (ba) paricita zruta arthAt zAstroM kI pUrNa smRti, uccAraNa zuddhi tathA svAdhyAya kA abhyAsa, (sa) vicitra zruta-apane aura dUsare matoM ko jAnakara zAstroM kA tulanAtmaka jJAna, sodAharaNa manohara vyAkhyAna aura zrotAoM para prabhAva / va (da) ghoSavizuddhi zruta-zAstra kA uccAraNa karate samaya udAtta, anudAtta, tvarita, hasva, dIrgha Adi svara-vyaMjanoM para pUrA dhyAna ho| (3) zarIra sampadA-deha kA prabhAvazAlI evaM susaMgaThita honaa| cAra bheda--(a) ArohapariNAha sampanna--zarIra kI lambAI-caur3AI-moTAI suDaula ho aura prabhAva pUrNa ho, (ba) vikalAMga, adhUrA yA beDaula aMga na ho, (sa) sthira saMhanana--zarIra kA saMgaThana sthira ho--DhIlADhAlA na ho, evaM (da) pratipUrNendriya--sabhI indriyAM pUrNa ho, sadoSa na ho| (4) vacana sampadA-madhura, prabhAvI evaM Adeya vacanoM kI smpnntaa| cAra bheda-(a) Adeya vacana-janatA dvArA grahaNa karane yogya, (ba) madhura vacana-mIThe vacana hoM, karNakaTu nahIM, (sa) anizcita vacana-kaSAya ke vazIbhUta hokara vacana nahIM nikaleM, zAnta bhAva se bole / va (da) asaMdigdha vacana -Azaya spaSTa ho, zrotAoM meM kisI prakAra kA saMdeha uttpanna na ho| (5) vAcanA sampadA-ziSyoM ko zAstra par3hAne kI yogytaa| cAra bheda-(a) vicayoddeza--kisa ziSya ko kaunasA zAstra kisa samaya par3hAnA cAhiye isakA ThIka nirdeza kara sake, (ba) vicaya vAcanA-ziSya kI yogyatA ke anusAra use vAcanA denA, (sa) ziSya kI grahaNa yogya buddhi dekhakara use par3hAnA, tathA (da) artha 408
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryApakattva--artha kI saMgati karate hue pddh'aanaa| yaha saMgati pramANa, naya, kAraka, samAsa, vibhakti Adi ke sAtha ho / pUrvApara saMbaMdha ke sAtha artha vinyAsa kiyA jAya / (6) mati sampadA - matijJAna kI utkRSTatA / cAra bheda (a) avagraha, (ba) IhA, (sa) avAya va (da) dhAraNA / (7) prayogamati sampadA -- avasara kA jJAtA ki zAstrArtha yA vivAda kisa samaya kiyA jAya / cAra bheda - (a) apanI zakti ko pahale tola le, (ba) sabhA ko samajha kara zAstrArtha meM pravRtta ho, (sa) kSetra ko samajha kara upasarga Adi kA anumAna lagAle, va ( da ) zAstrArtha ke viSaya ko bhalI prakAra samajha leM / (8) saMgrahaparijJA sampadA-varSAvAsa Adi ke liye makAna, pATalA, vastrAdi kA dhyAna rakhakara AcAra ke anusAra saMgraha karanA / cAra bheda - (a) muniyoM ke liye yogya sthAna dekhanA, (ba) pIr3ha, phalaka, zayyA, saMthAre vagairA kA dhyAna rakhanA, (sa) samaya ke anusAra sabhI AcAroM kA pAlana karanA tathA karAnA, evaM (da) apane se bar3oM kA vinaya karanA / pravacana sAroddhAra ke TIkAkAra ke anusAra AcArya ke chattIsa guNa isa prakAra bhI ginAye gaye haiM- ( 1 ) deza yuta - sAr3he paccIsa Arya dezoM meM janma lene vAlA va Arya bhASA jAnane vAlA, (2) kula yuta - pitR pakSa se uttama kula meM uttpanna, (3) jAtiyuta -- mAtRpakSa se ucca jAti meM uttpanna, (4) rUpayuta - svarUpavAn, guNavAn tathA Adeya vacana yukta, (5) saMhanana yuta - viziSTa zArIrika sAmarthya yukta, (6) dhRtiyuta - viziSTa mAnasika sthiratA evaM dhairya kA dhAraka, (7) anAzaMsI -- zrotAoM ko kharI bAta sunAne vAlA nispRhI, (8) avikatthana--AtmazlAghA nahIM karane vAlA, mitabhASI (6) amAyI - azaTha aura sarala pariNAmI, (10) sthira paripATI - nirantara abhyAsa se anuyoga krama ko sthira kara lene vAlA tathA vyAkhyAna meM skhalita nahIM hone vAlA, (11) gRhIta vAkya -- upAdeya vacana ke sAtha sAragarbhita bolane vAlA, (12) jitaparSat -- pariSadA ko vaza meM karane meM kuzala, (13) jitanidra - nidrA ko jItane vAlA, thor3A sone va adhika cintana-manana karane vAlA, (14) madhyastha- sabhI ziSyoM ke prati samabhAva tathA sabhI kA samAna pUjya, (15-17) deza, kAla aura bhAva kA jJAtA (18) Asannalabdha pratibha-- samayAnukUla tatkAla buddhi kI utpatti jisase anya tIrthI prabhAvita ho tathA zAsana kI mahatI prabhAvanA ho, (16) nAnAvidha deza bhASajJa - aneka dezoM kI bhASAoM kA jJAtA, (20-24) jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya - ina pAMca AcAroM kA utsAha va upayogapUrvaka pAlana karane vAlA, (25) sUtrArtha tadubhaya vidhijJa - sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama kA jJAtA - vyAkhyAtA, (26-26) AhAraNa hetu panaya nipuNa - AhAraNa arthAt dRSTAnta, hetu, upanaya aura naya meM kuzala, (30) grAhaNA kuzala - dUsaroM ko samajhAne kI kalA meM kuzala, ( 31 - 32) sva- para samaya vedI apane va anya tIrthiyoM ke siddhAntoM kA jAnakAra, khaMDana maMDana meM siddhahasta, (33) gaMbhIra - tuccha vyavahAra ke abhAva meM gaurava kA rakSaka, (34) dIptamAn - tejasvI prabhAva sahita, (35) ziva - kopa na karane vAlA loka kalyANI evaM (36) soma - saumya evaM zAnta dRSTi vAlA / AcArya pAMca prakAra ke kahe gaye haiM- ( 1 ) pravrAjakAcArya - sAmAyika Adi vrata kA AropaNa karane vAle, (2) digAcArya - sacitta, acitta, mizra vastu kI anumati dene vAle, (3) uddezAcArya - sarvaprathama zruta kA kathana karane vAle yA mUla pATha sikhAne vAle (4) samuddezAnujJAcArya - zruta kI vAcanA dene vAle tathA guru ke na hone para zruta ko sthira paricita karane kI anumati dene vAle evaM (5) AmnAyArtha vAcakAcArya - utsarga apavAda rUpa AmnAya artha ke kahane vaale| 406
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya aura upAdhyAya meM zeSa sAdhuoM kI apekSA pAMca atizaya adhika mAne gaye haiM - (1) utsarga rUpa se sabhI sAdhu jaba bAhara se Ate haiM to upAzraya meM praveza karane se pahile bAhara hI pairoM ko pUMjate aura jhaTakAte haiM kintu AcArya --upAdhyAya bAhara se lauTakara upAzraya ke bAhara hI khar3e rahate haiM aura dUsare sAdhu unake pairoM kA pramArjana va prasphoTana karate haiN| bAhara na Thahara kara bhItara bhI A jAte haiM to unake pairoM ko pUMjane va jhaTakAne kI sevA dUsare sAdhu karate haiN| yaha unakA atizaya mAnA gayA hai| isase unake sAdhvAcAra kA atikramaNa nahIM hotaa| (2) AcArya va upAdhyAya kA upAzraya meM ladhunIta, bar3InIta kA avasara dekhanA yA paira Adi meM lagI huI azuci ko haTAne meM sAdhu ke AcAra kA atikramaNa nahIM hotaa| (3) AcArya va upAdhyAya icchA ho to dUsare sAdhuoM kI vaiyAvRtya karate haiM aura icchA nahIM ho to nahIM bhI karate haiN| (4) AcArya va upAdhyAya upAzraya meM eka yA do rAta taka akele rahate hue bhI sAdhvAcAra kA atikramaNa nahIM krte| (5) AcArya va upAdhyAya upAzraya se bAhara eka yA do rAta taka akele rahate hue bhI sAdhvAcAra kA atikramaNa nahIM krte| AcArya aura upAdhyAya sAta bAtoM kA dhyAna rakhane se jJAna athavA ziSyoM kA saMgraha kara sakate haiN| inase saMgha meM vyavasthA bhI kAyama raha sakatI hai to dUsare sAdhuoM ko apane anukUla va niyamAnusAra bhI calA sakate haiN| ve sAta bAteM yA saMgraha sthAna isa prakAra haiM- (1) AcArya aura upAdhyAya ko AjJA aura dhAraNA kA samyak prayoga karanA caahiye| kisI kAma ke liye vidhAna karane ko AjJA kahate haiM aura kisI bAta se rokane ko dhAraNA / isa taraha ke niyoga (AjJA) aura niyaMtraNa (dhAraNA) ke anucita hone para sAdhu Apasa meM athavA AcArya ke sAtha kalaha karane lagate haiM jisase vyavasthA TUTanI zurU ho jAtI hai| use bhI AjJA kahate haiM jaba dezAntara meM rahA huA gItArtha sAdhu apane aticAra ko gItArtha AcArya se nivedana karane ke liye agItArtha sAdhu ke sAmane jo kucha gUDhArtha padoM meM kahatA hai| use bhI dhAraNA kahate haiM jaba aparAdha kI bAra bAra AlocanA ke bAda jo prAyazcita vizeSa kA nizcaya kiyA jAtA hai| ina donoM kA prayoga yathArIti se kiyA jAnA cAhiye, tAki saMgha meM ekatA aura dRr3hatA banI rhe| (2) AcArya aura upAdhyAya ko ratnAdhika kI vandanA Adi kA samyak prayoga karAnA cAhiye / dIkSA ke bAda jJAna, darzana aura cAritra meM bar3A sAdhu choTe sAdhu dvArA vandanIya samajhA jAtA hai| yadi koI choTA sAdhu ratnAdhika ko vandanA na kare to AcArya aura upAdhyAya kA kartavya hai ki ve use vandanA ke liye pravRtta kreN| vandanA vyavahAra ke lopa hone se vyavasthA ke TUTane kI AzaMkA rahatI hai| (3) AcArya aura upAdhyAya hamezA dhyAna rakhe ki ziSyoM meM jisa samaya jisa sUtra ke par3hane kI yogyatA ho athavA dIkSA ke bAda jaba jo sUtra par3hAyA jAnA cAhiye, yathAsamaya yathAyogya sUtra ziSyoM ko par3hAyA jaave| yaha tIsarA saMgraha sthAna hai| (4) AcArya aura upAdhyAya ko bImAra, tapasvI tathA vidyAdhyayana karane vAle sAdhuoM kI vaiyAvRtya kA samucita prabandha karanA caahiye| (5) AcArya aura upAdhyAya ko dUsare sAdhuoM se pUchakara koI bhI kAma karanA cAhiye, mana mAne DhaMga se nhiiN| ziSyoM se apane dainika kRtyoM ke liye bhI pUchate rahanA caahiye| (6) AcArya tathA upAdhyAya ko aprApta Avazyaka upakaraNoM kI prApti ke liye samyak prakAra se vyavasthA karanI caahiye| sAdhuoM ke liye Avazyaka vastuoM kI nirdoSa prApti kA yala isa kAraNa Avazyaka hai ki unameM akAraNa asaMtoSa na phaile| (7) AcArya aura upAdhyAya ko pUrva prApta upakaraNoM kI rakSA kA bhI dhyAna rakhanA caahiye| unheM aise sthAna para nahIM rakhane denA cAhiye ki jisase ve kharAba hoM yA cora Adi le jAMya / yaha sAtavAM aura antima saMgraha sthAna hai| 410
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM AcArya yA upAdhyAya bhI pAMca prakAra ke kAraNa upasthita hone para saMgha kA parityAga kara sakate haiN| ye kAraNa haiM--(1) saMgha yA gaccha meM sAdhuoM ke durvinIta ho jAne para jaba 'isa prakAra pravRtti karo aura isa prakAra na karo' ityAdi pravRtti nivRtti rUpa AjJA, dhAraNA Adi na pravartA skeN| (2) ratnAdhika sAdhuoM kI yathAyogya athavA sAdhuoM meM choToM se bar3e sAdhuoM kI jaba vinaya bhakti nahIM karA skeN| (3) jo sUtroM ke adhyayana, uddeza Adi dhAraNa kiye hue haiM, ve AcArya aura upAdhyAya unakI yathAvasara vAcanA na de jisase donoM ora kI ayogyatA prakaTa hove| vAcanA ke prati isa asAvadhAnI meM donoM hI tathya jimmedAra ho sakate haiM ki yA to vAcanA lene vAle sAdhu avinIta ho yA AcArya aura upAdhyAya hI sukhAsakta aura mandabuddhi hoM athavA donoM hI bAteM hoN| (4) eka saMgha meM rahe hue AcArya yA upAdhyAya apane yA dUsare saMgha kI sAdhvI meM mohavaza Asakta ho jaaye| (5) AcArya yA upAdhyAya ke mitra yA jJAti ke loga kisI kAraNa se unheM saMgha se nikAla deN| una logoM kI bAta svIkAra kara unakI vastrAdi se sahAyatA karane ke liye AcArya aura upAdhyAya saMgha se nikala jAte haiN| isa sampUrNa vivaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AcArya kA pada kitane amita mahattva evaM mUlya kA hotA hai? tIrthaMkara tIrthoM kI racanA karate haiM tathA unakI suvyavasthA banAte haiM to jisa samaya meM tIrthaMkara nahIM virAjate haiM usa samaya AcArya kA bhI moTe taura para vaisA hI dAyitva hotA hai| AcArya saMgha kI racanA nahIM karate kintu ve apanI dUra-darzitA evaM kuzalatA se caturvidha saMgha kA saMcAlana isa rUpa meM kara sakate haiM ki saMgha kI ekatA aura sudRr3hatA vyavasthita baneM tathA siddhAntaniSTha saMskRti kI surakSA ho| AcArya kA saMgha nAyakatva isa dRSTi se ati pUjya hotA hai| maiM anuzAsaka AcArya hUM yAne ki maiM ho sakatA huuN| mujhameM kSamatA hai kintu apane athaka puruSArtha se use prakaTAnI hai| jaba maiM apane puruSArtha ko saphala banAkara zuddha, buddha, niraMjana siddha ho sakatA hUM to bhalA sAdhu, upAdhyAya aura AcArya kyoM nahIM ho sakatA hUM? taba vItarAgI arihaMta bhI to ho sakatA huuN| merI AtmA meM aura sabhI bhavya AtmAoM meM mUla rUpa meM aisA uccatama vikAsa sAdha lene kI zakti rahI huI hai| vaha vartamAna meM AvRtta hai kintu use anAvRtta karane kA sAmarthya bhI isI AtmA meM rahA huA hai| yathAyogya sAmarthya niyojita hogA to usakA yathAyogya pariNAma bhI prakaTa ho skegaa| maiM vItarAgI arihaMta hUM maiM vItarAgI arihaMta huuN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya rUpa cAra sarvaghAtI karma zatruoM kA nAza kara dene para arihanta pada prApta hotA hai| taba vItarAgapanA bhI prApta ho jAtA hai| cAra ghanaghAtI karmoM kA nAza kara dene para AtmA arihanta avasthA ko prApta kara letI hai sAmAnya kevalI aura tIrthaMkara donoM kA arihantapada meM samAveza ho jAtA hai arihanta avasthA meM cAra mUlAtizaya prakaTa hote haiM jo isa prakAra haiM-(1) apAyApagamAtizaya--aTThAraha doSa evaM vighna bAdhAoM kA sarvathA nAza ho jAnA apAya kA apagama hai jo eka atizaya hai| (2) jJAnAtizaya - jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se utpanna trikAla evaM triloka ke samasta dravya evaM paryAyoM ko hastAmalakavat jAnanA tathA sampUrNa avyAbAdha apratipAtI jJAna ko dhAraNa krnaa| (3) pUjAtizayaarihanta tIna loka kI samasta AtmAoM ke liye pUjya haiM tathA indrakRta aSTa mahAprAtihAryAdi rUpa 411
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjA se pUjita haiM / triloka pUjyatA evaM indrAdikRta pUjA hI pUjAtizaya hai| inake cautisa atizaya bhI pUjA rUpa hI haiN| (4) vAgatizaya - arihanta rAga dveSa se pare hote haiM tathA pUrNa jJAna ke dhAraka hote haiM ataH unake vacana satya evaM paraspara bAdhA rahita hote haiN| vANI kI yaha vizeSatA hI vacanAtizaya hai / arihanta ke bAraha guNa ye hote haiM - ( 1 ) anAzrava (2) amama (3) akiJcanya ( 4 ) chinnazoka (5) nirupakSepa (6) vyapagatarAga-dveSa-moha (7) nirgrantha pravacanopadezakatva (8) zAstranAyaka (6) anantajJAnI (10) anantadarzanI (11) ananta caritrI (12) ananta vIrya saMpanna / arihaMta deva bAraha guNa sahita hote haiM to ina aThThAraha doSoM se rahita bhI hote haiM - ( 1 ) dAnAntarAya (2) lAbhAntarAya (3) vIryAntarAya ( 4 ) bhogAntarAya (5) upabhogAntarAya ( 6 ) mithyAtva (7) ajJAna (8) avirati (6) kAma (bhogecchA) (10) hAsya (11) rati (12) arati (13) zoka (14) bhaya (15) jugupsA (16) rAga ( 17 ) dveSa tathA (18) nidrA / ye aThThAraha doSa eka anya apekSA isa prakAra bhI ginAye gaye haiM - (1) hiMsA (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) krIr3A (5) hAsya (6) rati (7) arati (8) zoka (6) bhaya (10) krodha (11) mAna (12) mAyA (13) lobha (14) mada (15) matsara (16) ajJAna ( 17 ) nidrA tathA (18) rAga (prema) / maiM arihaMta deva hU~ vItarAgI, sarvathA pApa evaM doSa rahita / merA arihaMta pada isa loka meM maMgala rUpa, uttama tathA zaraNa rUpa mAnA gayA hai| maiM maMgala rUpa isa kAraNa hU~ ki maiMne samasta AtmAoM ke maMgala kA mArga prazasta banA diyA hai| uttama rUpa isa kAraNa ki jIvana - vikAsa kA isase adhika uttama svarUpa dUsarA nahIM ho sakatA tathA zaraNa rUpa isa kAraNa ki koI bhI sAMsArika AtmA isa pada kI zaraNa meM Akara apane svarUpa ko azaraNa banA sakatI hai| maiMne cAra ghanaghAtI rUpa karmoM kA nAza kara diyA hai aura merI AtmA siddha gati ke yogya bana gaI hai| mujhe pUjA kI koI abhilASA nahIM hai, kintu deva aura indra mere jIvana ko pUjA kA sthala isaliye banAte haiM ki bhavya AtmAeM prabhAvita hokara apane utthAna kA mArga saralatA se khoja le aura apane vikAsa kI mahAyAtrA para avilamba prasthAna krdeN| maiM kevala jJAna evaM kevala darzana se sampanna banakara tInoM kAloM tathA tInoM lokoM ke sabhI dravyoM aura unakI samasta paryAyoM ko spaSTa dekhatA hUM tathA vastuoM yathArtha svarUpa ko saba para prakaTa karatA hUM jisase mithyAtva kA aMdhakAra dUra ho tathA cahuM ora samyaktva kA dedIpyamAna prakAza prasArita ho jAya - samatAmaya vAtAvaraNa bana jAya / maiM vItarAgI arihaMta hUM--merA dveSa bhI naSTa ho gayA hai to rAga bhI vyatIta ho gayA hai| maiM samatAdarzI ho gayA hUM---sampUrNa saMsAra ko samabhAva se jAnatA hUM aura samadRSTi se dekhatA hUM--sabhI AtmAeM mere liye samAna ho gaI haiN| isI dRSTi se maiM upadeza detA hUM jo sabake liye samAna rUpa se hitakArI hote haiM / isIliye merI lokottamatA hai| maiM zuddha, buddha, siddha hUM maiM arihaMta pada meM zeSa rahe cAroM aghAtI karmo kA bhI nAza kara detA hUM aura zuddha, buddha, siddha ho jAtA huuN| jyoM hI maiM sarva karmoM kA kSaya kara detA hUM ki maiM janma-maraNa rUpa isa saMsAra se mukta ho jAtA huuN| merI AtmA kRtakRtya ho jAtI hai aura loka ke agra bhAga para siddha-zilA se 412
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ Upara sadA kAla ke liye aruNa jyoti rUpa banakara avasthita ho jAtI hai| maiM muktAtmA ho jAtA hUM aura punaH isa saMsAra meM kisI bhI rUpa meM kisI bhI prayojana se pratyAvartita nahIM hotA hUM, apitu kisI bhI prakAra se isa saMsAra se sambandhita bhI nahIM rahatA huuN| maiM zuddha, buddha, siddha ho jAtA huuN| siddha pada ke ye pandraha prakAra mAne gaye haiM--(1) tIrtha siddha-jIva, ajIva Adi tattvoM kI prarUpaNA karane vAle tIrthaMkaroM ke vacana aura una vacanoM ko dhAraNa karane vAlA caturvidha saMgha tIrtha kahalAte haiM athavA yo kaheM ki jisase saMsAra rUpI samudra ko taira kara pAra kara liyA jAya, vaha tIrtha hai| isa prakAra ke tIrtha kI vidyamAnatA meM jo AtmAeM siddha hotI haiM, ve tIrtha siddha kahalAtI haiN| (2) atIrtha siddha tIrtha kI utpati hone se pahile yA tIrtha kA viccheda ho jAne para bIca meM jo AtmAeM siddha hotI haiM, ve atIrtha siddha kahalAtI haiN| jaise RSabhadeva tIrthaMkara kI mAtA marudevI tIrtha kI utpatti hone se pahile hI mokSagAmI bana gaI thiiN| (3) tIrthaMkara siddha tIrthaMkara pada prApta karake mokSa meM jAne vAlI AtmAeM tIrthaMkara siddha hotI haiN| (4) atIrthaMkara siddha - sAmAnya rUpa se kevala jJAna prApta karake jo AtmAeM mokSa prApta karatI haiM, ve atIrthaMkara siddha kahalAtI haiN| (5) svayaMbuddha siddha- dUsare ke upadeza ke binA svayaMmeva bodha prApta karake siddha ho jAne vAlI AtmAeM svayaM buddha siddha hotI haiN| (6) pratyeka buddha siddha-jo kisI ke upadeza ke binA hI kisI eka padArtha ko dekhakara dIkSA dhAraNa karake mokSa gAmI bana jAtI haiM, ve AtmAeM pratyeka buddha siddha ho jAtI haiN| svayaMbuddha evaM pratyeka buddha siddhoM meM samAnatA hote hue bhI kucha pArasparika vizeSatAeM hotI haiM jo isa prakAra haiM--(a) bodhikRta vizeSatA -svayaMbuddha ko bAharI nimitta ke binA hI jAti smaraNa (pUrvabhava darzana) Adi jJAna se vairAgya utpanna ho jAtA hai| svayaM buddha bhI do prakAra ke hote haiM -tIrthaMkara aura tIrthaMkara vyatirikta (pratyeka buddha siddh)| pratyeka buddha ko kisI bhI bAharI kAraNa ke nimitta se vairAgya utpanna hotA hai jaise baila, bAdala Adi ko dekhkr| pratyeka buddha dIkSA lekara akele hI vicaraNa karate haiN| (ba) upadhikRta vizeSatA-svayaMbuddha, vastra, pAtra Adi bAraha prakAra kI upadhi (upakaraNa) vAle hote haiM aura pratyeka buddha jaghanya do prakAra kI aura utkRSTa nau prakAra kI upadhi vAle hote haiN| ve vastra nahIM rakhate kintu mukhavastrikA va rajoharaNa to rakhate hI haiN| (sa-da) zrutakRta vizeSatA tathA liMga (veza) kRta vizeSatA-svayaM buddha do taraha ke hote haiM -(1) jina ko pUrva janma kA jJAna isa janma meM ho jAtA hai va (2) jinako pUrva janma kA jJAna isa janma meM nahIM hotaa| pahale prakAra ke svayaM buddha liMga dhAraNa karake niyama pUrvaka saMgha (gaccha) meM rahate haiM aura dUsarI prakAra ke guru ke pAsa jAkara veza svIkAra karate haiM jo unheM devatA lAkara dete haiM kintu yadi unakI akele vicarane kI kSamatA aura icchA ho to ve akele vicara sakate haiN| pratyeka buddha ko pUrva janma kA jJAna isa janma meM avazyameva hotA hai jo jaghanya gyAraha aMga aura utkRSTa kucha kama dasa pUrva kA hotA hai| dIkSA lete samaya devatA unheM liMga (veza) dete haiM athavA ve liMga rahita bhI hote haiN| (7) buddha bodhita siddha-AcArya Adi ke upadeza se bodha prApta karake mokSa jAne vAle buddha bodhita siddha kahalAte haiN| (8) striliMga siddha-strI jIvana se siddha hone vAlI AtmAeM strI liMga siddha kahalAtI haiN| strItva tIna prakAra kA batalAyA gayA hai--(a) veda (ba) zarIrakRti aura (sa) vesh| yahAM zarIrakRti rUpa strItva liyA gayA hai kyoMki veda (strI) ke udaya meM to koI AtmA siddha ho hI nahIM sakatI hai aura veza apramANa hai ataH yahAM zarIra kRti rUpa strItva kI hI vivakSA hai| (6) puruSa liMgasiddha-puruSa kI 413
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra kRti meM rahate hue mokSa meM jAne vAlI AtmAeM puruSa liMga siddha hotI haiN| (10) napuMsaka liMga siddha-napuMsaka kI zarIra kRti meM rahate hue mokSa jAne vAle napuMsaka liMga siddha haiN| (11) svaliMga siddha--nipa~tha sAdhu kA veza svaveza (svaliMga) hotA hai ataH sAdhu ke veza meM rahate hue mokSa jAne vAle svaliMga siddha kahalAte haiN| (12) anyaliMga siddha-parivrAjaka Adi ke valkala, gerue vastra Adi dravya liMga (anya veza) meM raha kara mokSa meM jAne vAlI AtmAeM anya liMga siddha kahalAtI haiN| (13) gRhasthaliMga siddha-gRhastha ke veza meM mokSa jAne vAlI AtmAeM gRhastha liMga (gRhIliMga) siddha kahalAtI haiN| (14) eka siddha-eka eka samaya meM eka eka mokSa jAne vAlI AtmAeM eka siddha hotI haiN| tathA (15) aneka siddha --eka samaya meM eka se adhika mokSa jAne vAlI AtmAeM aneka siddha kahalAtI haiN| eka samaya meM adhika se adhika kitanI AtmAeM mokSa meM jA sakatI haiM isake viSaya meM vistAra se batAyA gayA hai| saMkSepa meM eka samaya se ATha samaya taka adhikatama battIsa taka AtmAeM mokSa meM jA sakatI haiN| phira nizcita rUpa se antarA par3atA hai| maiM apane sampUrNa karmoM kA kSaya karake zuddha, buddha, siddha ho jAtA hUM to karmoM ke duSprabhAva se jo Atmika zaktiyAM dabI huI rahatI thIM, ve sampUrNa prAbhAvika banakara pUrNataH prakaTa ho jAtI haiN| karma mukti se siddha pada meM nimna ATha guNa pUrNa Atma vikAsa ke rUpa meM prakAzita ho jAte haiM(1) kevala jJAna -jJAnAvaraNIya karma kA pUrI taraha nAza ho jAne se AtmA kA jJAna guNa apanI pUrNa AbhA ke sAtha prakaTa ho jAtA hai jisake prabhAva se kevala jJAnI mahAtmA sakala padArthoM ko jAnane lagatI haiN| (2) kevala darzana- darzanAvaraNIya karma ke samUla nAza se AtmA kA darzana guNa pUrNatayA prakaTa ho jAtA hai jisase sabhI padArthoM ko dekhane kI zakti anAvRtta ho jAtI haiM (3) avyAbAdha sukha-AtmA vedanIya karma ke prabhAva se vedanA kA anubhava karatI hai, yadyapi sAtA vedanIya karma se sukha kA anubhava bhI hotA hai, kintu vaha sukha kSaNika, nazvara, bhautika aura kAlpanika hotA hai jabaki vAstavika evaM sthAyI Atmika sukha kI prApti vedanIya karma ke nAza se hI hotI hai| isa karma ke sampUrNa vinAza se jo ananta sukha prApta hotA hai, vaha avyAbAdha hotA hai, kyoMki usa sukha ke anubhava meM kabhI bhI koI bAdhA nahIM AtI hai| (4) akSaya sthiti -AtmA kI isI ko akSaya sthiti kahate haiM ki mokSa meM pahu~ca kara AtmA vApasa isa saMsAra meM nahIM AtI, zAzvata rUpa se vahIM rahatI hai| saMsAra meM Ayu-karma kA prabhAva calatA hai, isa kAraNa eka janma meM jitanA AyuSya baMdhA huA hotA hai, use bhogakara AtmA ko vahAM se dUsarI gati meM jAnA hI par3atA hai kintu siddhAtmAoM kA Ayu-karma hI naSTa ho jAtA hai ataH mokSa meM sthiti kI koI maryAdA nahIM rahatI ataH mokSa kI sthiti hI akSaya sthiti mAnI gaI hai| (5) kSAyika samyaktva-siddhAtmAoM ke mohanIya karma pUrNa rUpa se naSTa ho jAtA hai jabaki mohanIya karma hI samyaktva guNa kA ghAtaka hotA hai| samyaktva kA artha hai jIva, ajIva Adi padArthoM ko unake yathArtha rUpa meM jAnanA tathA jAna kara una para vizvAsa krnaa| ataH mohanIya karma ke abhAva meM pUrNa samyaktva kA sadbhAva ho jAtA hai tathA pUrNa samyaktva hI kSAyika samyaktva hotA hai| siddhAtmAoM meM yahI kSAyika samyaktva sadA vartatA hai| (6) arUpItvabAhara se dikhAI dene vAle rUpa kI racanA nAma karma ke udaya se zarIra rUpa meM hotI hai aura dRSTigata rUpa hI rUpIpanA kahalAtA hai| cUMki siddhAtmAoM ke nAma karma kA bhI nAza ho jAtA hai ataH unake kisI prakAra kA zarIra nahIM rhtaa| saMsArI jIvoM ke kArmaNa Adi zarIroM kA sammizraNa hamezA rahatA 414
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai jisa apekSA se saMsArI AtmA rUpI bhI kahalAtI hai / kintu nAma karma ke abhAva meM siddhAtmAoM se koI bhI zarIra nahIM rahatA, isaliye unakA svarUpa arUpI hI rahatA hai| (7) agurulaghutva - arUpI hone se siddhAtmA na bhArI hotI hai na halkI / vaha niraMjana hotI hai ataH agurulaghu hotI hai| (8) ananta zakti -- mUla rUpa meM AtmA meM jisa ananta zakti yA bala kA sadbhAva rahatA hai, vaha siddhAvasthA meM sampUrNataH prakaTa ho jAtA hai / antarAya karma ke kAraNa AvRtta banI samasta zaktiyAM usa karma ke naSTa ho jAne para pUrI spaSTatA se anAvRtta ho jAtI haiN| siddhAtmA meM ananta zakti vyakta bana jAtI hai| maiM siddha hotA hUM AThoM karmoM kA samUla vinAza kara dene se to usa apekSA se mere pada meM ikattIsa guNoM kA ullekha bhI kiyA gayA hai, kyoMki AThoM karmoM kI vidRSTi se kula prakRtiyA~ jJAnAvaraNIya karma kI pAMca, darzanAvaraNIya karma kI nau, vedanIya karma kI do, mohanIya kI do, antarAya karma kI cAra, nAma karma kI do, gotra karma kI do tathA antarAya karma kI pAMca milAkara ikattIsa prakRtiyAM hotI haiN| inhIM ikattIsa prakRtiyoM ke kSaya ho jAne se siddhAtmAoM meM ye ikattIsa guNa prakaTa hote haiM-- (1) kSINa Abhinibodhika jJAnAvaraNa (2) kSINa zruta jJAnAvaraNa (3) kSINa avadhi jJAnAvaraNa (4) kSINa mana:paryaya jJAnAvaraNa (5) kSINa kevala jJAnAvaraNa (6) kSINa cakSudarzanAvaraNa (7) kSINa acakSudarzanAvaraNa (8) kSINa avadhidarzanAvaraNa (6) kSINa kevala darzanAvaraNa (10) kSINanidrA (11) kSINa nidrA-nidrA (12) kSINa pracalA (13) kSINa pracalApracalA (14) kSINa satyAnagRddhi (15) kSINa sAtAvedanIya (16) kSINa asAtAvedanIya (17) kSINa darzana - mohanIya (18) kSINa cAritra mohanIya (16) kSINa nairayikAyu (20) kSINa tiryaMcAyu (21) kSINa manuSyAyu (22) kSINa devAyu (23) kSINa ucca gautra (24) kSINa nIca gautra (25) kSINa zubha nAma (26) kSINa azubha nAma (27) kSINa dAnAntarAya ( 28 ) kSINa lAbhAntarAya (26) kSINa bhogAntarAya (30) kSINa upabhogAntarAya tathA (31) kSINa vIryAntarAya / siddha pada ke guNa isa prakAra bhI batalAye gaye haiM ki siddhAtmA pAMca saMsthAna, pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza, tIna veda tathA kAya, saMga evaM ruha ( punarutpatti) ko kSaya kara detI hai, jinake kSaya se prakaTa hone vAle guNa bhI ikatIsa hote haiN| vaise bIja ke jala jAne para aMkura paidA nahIM hotA, usI prakAra karma rUpI bIja ke jala jAne se siddha AtmAoM ke saMsAra rUpI aMkura paidA nahIM hotA / jaba maiM apane ko siddha kahatA hUM to maiM apanI hI AtmA ke mUla svarUpa kA varNana karatA huuN| merI AtmA bhI siddhAtmA jaisI hI hai, kyoM ki jo AtmA hotI hai vahI siddha hotI hai| AtmA aura siddhAtmA ke bIca mAtra AThoM karmoM ke AvaraNa hote haiM jo jaba sampUrNataH naSTa kara diye jAte haiM taba AtmA apane mUla svarUpa ko tathA apane guNoM ko prApta karake sva-svabhAva meM athavA svadharma meM avasthita ho jAtI hai / svadharma sthita AtmA hI siddhAtmA hotI hai ataH siddhAtmA ke svarUpa ke anusAra hI merI AtmA kA mUla svarUpa bhI hotA hai / isIliye maiM kahatA aura mAnatA hUM ki apane mUlasvarUpa meM maiM na dIrgha hUM, na hrasva, na vRtta hUM, na trikoNa yA catuSkoNa aura maiM maMDalAkAra bhI nahIM huuN| maiM na kAlA hUM, na harA hUM, na lAla, na pIlA aura na sapheda huuN| maiM na sugaMdha rUpa hUM, na durgaMdha ruup| maiM na tIkhA, na kar3avA, na kaSailA, na khaTTA va na mIThA hUM to maiM na kaThora, na komala, na bhArI, na halkA, na ThaMDA, na garma, na cikanA aura na rUkhA huuN| maiM na strI hUM, na puruSa hUM tathA na hI napuMsaka 415
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ huuN| maiM sarva saMga rahita amUrta huuN| maiM jJAtA hUM, vijJAtA hUM aura ananta jJAna, darzana tathA ananta sukhoM se sampanna huuN| maiM arUpI hUM ataH mere svarUpa kA varNana rUpI zabdoM dvArA saMbhava nahIM hai| aisA hai merI AtmA kA mUla svarUpa aura aisA hI hotA hai siddhAtmAoM kA sadA kAla vartatA huA svarUpa jo rUpI na hokara arUpI hotA hai| ve ananta sukhoM meM virAjamAna rahatI haiN| unake jJAna aura sukha ke liye koI upamA nahIM dI jA sakatI hai kyoMki saMsAra meM aisI koI vastu nahIM, jisake sAtha unake jJAna aura sukha kI upamA ghaTita ho ske| unakA svarUpa arUpI hotA hai, usakA varNana rUpI zabdoM ke mAdhyama se nahIM kiyA jA sakatA hai| maiM anazvara om hUM = maiM anazvara o'm huuN| o'm zabda pAMca akSaroM se banA hai-a a A u tathA m aura ye pAMcoM akSara mahAn AdhyAtmika padoM ke pratIka haiM jo isa prakAra haiM -a = arihaMta, a azarIrI (siddha), A = AcArya, u = upAdhyAya evaM m = muni (sAdhu) / ina akSaroM kI saMdhi isa prakAra hai--a + a = a, A + u = o tathA o+m =om / isa prakAra oMkAra pAMcoM padoM kA pratIka saMkSepa ho gyaa| oMkAra se kucha bar3A pada hotA hai - asiAusA, jo pAMcoM padoM ke prathamAkSara se mila kara banA hai| maiM apanI AtmA ke mUla svarUpa kI dRSTi se paMca parameSThI huuN| ye hI pAMcoM pada paMca parameSThI ke nAma se ullikhita kiye jAte haiN| ye pada pAMca avazya haiM, kintu haiM sabhI pada isI AtmA ke / apane parama svarUpa arthAt utkRSTa AdhyAtmika svarUpa meM avasthita AtmA ko hI parameSThI kahA jAtA hai / ye pAMcoM pada AtmA kI hI vibhinna guNa avasthAeM haiN| ina guNa-avasthAoM ke ullekha kA krama isa prakAra rakhA gayA hai-- sabase pahile arihanta / yadyapi isa krama meM siddha pada kA pahile ullekha honA cAhiye kyoMki arihanta cAroM ghAtI karmoM kA hI nAza karate haiM, jaba ki siddha AThoM karmoM kA nAza karake sarvathA karma-mukta ho jAte haiM / kintu siddha pada ko dUsare krama para isa dRSTi se rakhA gayA hai ki svayaM siddha-avasthA kA jJAna bhI arihanta ke dvArA hI hotA hai tathA AtmodvAra kA sampUrNa upadeza bhI arihanta ke dvArA hI milatA hai / ataH pahale krama para arihanta tathA dUsare krama para siddha pada ko rakhA gayA hai| tIsarA pada AcArya kA hai va cauthA upAdhyAya kA pAMcavAM pada sarvavirati sAdhu kA hai| isa prakAra ina pAMcoM padoM ko vandanIya mAnA gayA hai tathA isa vandana ko mahAmaMtra kI saMjJA dI gaI hai jo isa prakAra hai - arihantoM ko namaskAra, siddhoM ko namaskAra, AcAryoM ko namaskAra, upAdhyAyoM ko namaskAra, loka meM sthita sarva sAdhuoM ko namaskAra / yaha mahAmaMtra kA mukhyabhAga hai tathA isI ke antima bhAga ina namaskAroM kI mahattA spaSTa kI gaI hai jo ina zabdoM meM hai-- ye pAMcoM namaskAra sarva pApoM ko naSTa karane vAle haiM, sarva maMgaloM meM prathama maMgala rUpa hote haiM / isI mahAmaMtra kA saMkSipta rUpa hai-- asiAUsA namaH aisA kahA jAtA hai, para mahAmantra ke sAdhaka ko to namaskAra mantra ke pAMca padoM kA pUrA uccAraNa karanA caahiye| kyoMki jinezvaroM ne jaisA kahA, mantra ko usI rUpa meM bolanA cAhie tathA ati saMkSipta rUpa hai om namaH ina pAMcoM AdhyAtmika padoM ko athavA AtmotthAna kI ina pAMca utkRSTa avasthAoM ko namaskAra karanA parama maMgalU, parama uttama tathA parama zaraNa rUpa mAnA gayA hai| aisA kyoM hai ? yaha viSayavastu gaharAI se samajhane lAyaka hai / yaha aTala niyama hai ki guNa guNI ke binA nahIM TikatA tathA guNI ke mAdhyama se 416
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI guNa prakAzita hotA hai kintu guNa aura guNI ke bheda meM kisako zreSThatara mAnA jAya ? jaise kSamA eka guNa hai| isake svarUpa kA vivecana karate samaya isa guNa ke sabhI pahaluoM para vicAra kareMge tathA isake sarvotkRSTa vikAsa kA bhI pratimAna leMge, kyoMki isI pratimAna ke AdhAra para yaha nirNaya liyA jA sakegA ki kisa vyakti meM yaha kSamA guNa kitane aMzoM meM vikasita huA hai ? sAmAnya rUpa se bhinna bhinna vyaktiyoM meM mUlyAMkana karane para isa kSamA guNa kA vikAsa bhinna bhinna staroM kA milegaa| ataH guNa kA vikAsa bhinna-bhinna guNiyoM meM bhinna-bhinna rUpa se parilakSita hotA hai| guNI kA sammAna yA usakI mAnyatA isa dRSTi se guNa-vikAsa para AdhArita rahatI hai| guNa aura guNI meM isa prakAra guNa kI pramukhatA mAnI jAnI cAhiye kyoMki guNa kA sarva svarUpa guNI ke samakSa Adarza rUpa hotA hai aura guNI kI sarvotkRSTa saphalatA tabhI mAnI jAtI hai jaba vaha guNa ke usa Adarza rUpa ko AtmasAt karale / guNa ko pramukhatA dene se guNa -gaurava tathA guNa grAhakatA meM vRddhi hotI rahatI hai| AdhyAtmika unnati ke uparokta pAMcoM pratIka bhI guNa vAcaka haiM aura guNoM ko sarvocca sammAna dene kI dRSTi se hI namaskAra mahAmaMtra ko sarvocca mahimA pradAna kI gaI hai| guNavattA kI kasauTI para hI pAMcoM padoM kA vizleSaNa isa satya ko spaSTa kara detA hai ki AtmA kisI vyaktivizeSa ko namaskAra nahIM karatI balki guNa vikAsa ko hI namaskAra karatI hai / isa rUpa meM viziSTa se viziSTa ho kintu vyakti kI prabhutA AtmAnubhUti ko dabA nahIM pAtI hai| guNa dRSTi hI banI rahatI hai jisase guNa grahaNa karane kI preraNA bhI banI rahatI hai| dUsare zabdoM meM kaheM to AtmA svayaM ko hI namaskAra karatI hai--apanI hI icchita athavA saMbhAvita avasthAoM ko namaskAra karatI hai ki ve avasthAeM usake nija svarUpa meM udghATita hoN| guNa dRSTi ko pradhAnatA dene meM eka aura tathya yA satya ubhara kara samakSa upasthita hotA hai aura vaha yaha ki yaha AtmA aura mAtra AtmA hI sarvotkRSTa vikAsa kI mUla hai -koI aura kaisA bhI vyaktitva isa kI pramukhatA ko AcchAdita nahIM kara sakatA hai| kaI bAra aura kaI sthAnoM para dekhA jAtA hai ki vyakti kA varcasva bar3hatA jAtA hai aura usa varcasva se prabhAvita vyakti apane mahattva ko khote hue cale jAte haiN| kaI bAra rAjanIti ke kSetra meM bhI aisA hotA hai ki eka vyakti kA varcasva sarva pramukha ho jAtA hai aura usake zAsana yA dala ke anya sadasya usake sAmane apanA mahattva yahAM taka ki prabhAvapUrNa astitva taka kho dete haiN| kahA jAtA hai ki baragada ke per3a kI chAyA meM koI dUsarA paudhA nahIM pnptaa| vyaktivAdI varcasva kI aisI hI vidazA ko samajha kara vItarAga devoM ne sampUrNa saMgha vyavasthA ko guNAdhArita svarUpa pradAna kiyaa| guNa kI hI mahimA, guNa kI hI stuti aura guNa ko hI namaskAra aura isI zreSThatA ke uccatama svarUpa meM pAMcoM pada bhI guNa vikAsa ke krama para AdhArita haiN| guNI koI bhI ho, vaha vandanIya hai| vikAsazIla AtmA usa guNa kA samyak rIti se anupAlana kara ske| usake samakSa guNI kA vyaktitva kama aura guNa-svarUpa kI zreSThatA adhikAMza meM rahanI caahiye| saMsAra meM rahate hue guNa vikAsa ke zreSTha pratIka hote haiM arihanta / yaha arihanta kisI vyakti vizeSa kA nAma nahIM, Atmika avasthA vizeSa kA nAma hai ki jinhoMne jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA antarAya rUpa cAra ghanaghAtI karmoM kA nAza karake kevala jJAna evaM kevala darzana ko prakaTa 417
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara liyA hai tathA jo rAga dveSa ko jIta kara vItarAga va antarAya rUpa bAdhA ko jIta kara ananta vIryavanta ho gaye haiN| ve mahApuruSa arihanta hote haiM apane bhItara ke ariyoM-zatruoM ko jinhoMne naSTa kara diyA hai| unakI AtmA taba siddhi ke yogya ho jAtI hai tathA apane pUrNa jJAna ke prakAza meM ve saMsAra kI sabhI AtmAoM ko Atma vikAsa kA mArga dikhAte haiN| dUsarA siddha pada bhI guNavattA para AdhArita hai ki ve saMsAra ke bhava cakra ko samApta karake muktAtmA bana jAte haiN| tIrthaMkara kI vidyamAnatA na hone para saMgha saMcAlana kA bhAra AcArya uThAte hai ataH unakA tIsarA pada hai| jJAna sAdhanA aura jJAna dAna kA mahattvapUrNa kArya karane vAloM kA cauthA upAdhyAya kA pada hai to pAMcavA pada saMsAra tyAga karake sarva virati evaM nigraMtha banane vAle sAdhu kA hai jo apanA sampUrNa jIvana mahAvratoM ke pUrNa pAlana ke sAtha sva-para kalyANa meM niyojita kara detA hai| namaskAra yogya pada sAdhu avasthA se hI prAraMbha hotA hai aura sAmAnyatayA sAdhu, upAdhyAya, AcArya tathA arihanta ke cAra pada sAdhu jIvana se hI sambandhita hote haiM aura sAdhvAcAra kI utkRSTatA hI dikhAte haiN| siddha avasthA bhI eka dRSTi se zreSTha sAdhu jIvana kI uccatama zreSThatA kI hI upasaMhAra rUpa hotI hai| yaha samagra krama AtmA ke guNa-vikAsa kA hI krama hai| AtmA kisa nAma dhArI vyakti ke zarIra meM avasthita hai--isase una Atmika guNoM tathA unakI prApti ko vizeSa mahattva diyA gayA hai jinakA vikAsa AtmA ko apanI unnati ke vibhinna caraNoM meM UrdhvagAmI banAtA hai| AtmA ko aisI nirantara gatizIla UrdhvagAmitA prApta ho--yahI parama lakSya hai kyoMki isI kA carama bindu mokSa prApti ke rUpa meM pratiphalita hotA hai| sadAsad saMgrAma yaha saba maiMne eka apekSA se kahA hai ki maiM ratnatrayArAdhaka muni hUM, jJAnasAdhaka upAdhyAya hUM, anuzAsaka AcArya hUM, vItarAgI arihanta hUM, athavA zuddha, buddha, siddha yA anazvara o'm hUM, kyoMki aisA kahane aura vicArane meM 'soha'm' kI anubhUti hotI hai tathA vikAsonmukha AtmA apane parama va carama sAdhya kA nirdhAraNa karatI hai| kintu ina ucca padoM kI upalabdhiyAM mujhe prApta ho sakegI eka saMgrAma jIta lene ke bAda / yaha saMgrAma hai apanI hI AtmA kI asad vRtti tathA pravRttiyoM kA apanI hI AtmA kI sad vRttiyoM tathA pravRttiyoM ke bIca meM aura yaha AtmA hI yoddhA hai| ise sadAsad saMgrAma kaha sakate haiN| ATha karmoM ke rUpa meM asad vRttiyoM tathA pravRttiyoM kI senA eka ora khar3I hai aura dUsarI ora sad vRttiyoM tathA pravRttiyoM kI senA jo eka dUsare ke sAtha lar3a rahI hai tathA isa lar3AI kI prayojaka hai svayaM AtmA, mana aura usakI indriyAM / AtmA kI suptAvasthA aura jAgRtAvasthA kA tAratamya hI isa saMgrAma meM hAra aura jIta kA nirNaya karane vAlA hai| yadi suptAvasthA ghaTatI jAtI hai aura Atma-jAgRti abhivRddha hotI jAtI hai to yoM samajhiye ki asad vRttiyAM tathA pravRttiyAM miTatI jAtI haiM aura unake sthAna para sad vRttiyAM tathA pravRttiyAM AtmA kA surakSA kavaca banA letI hai jisa para phira asad vRttiyoM tathA pravRtiyoM kA balaprayoga vyartha ho jAtA hai| eka eka karake asad vRttiyAM tathA pravRtiyAM parAjaya kA mukha dekhatI huI naSTa hotI jAtI hai| taba isa saMgrAma meM AtmA kI sad vRttiyAM tathA pravRttiyA~ vijaya kI ora agrasara bana jAtI haiN| yaha sadAsad saMgrAma AtmA kI AntarikatA meM pratipala cala rahA hai -eka pala ke liye bhI vaha rukatA nahIM hai| asad vRttiyoM tathA pravRttiyoM kI senA meM mithyAtva aura mohanIya bahuta joradAra hote hai| ye AtmA ke zatru aisA mAraka prahAra karate haiM ki AtmA tilamilA uThatI hai--usake mana 418
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura usakI indriyoM meM becainI aura behozI phaila jAtI hai isaliye ina donoM zatruoM ke prati AtmA kI pUrI sAvadhAnI honI caahiye| AtmA ke pAsa ina donoM zatruoM ko parAsta kara dene ke liye ratnatraya kA sudarzana cakra hai| samyaktva ke jagamagAte prakAza ke sAmane mithyAtva kA aMdherA Tika nahIM sakatA hai aura jyoM hI samyaktva kA prakAza phaila jAtA hai, isa AtmA ke samakSa sadA sad saMgrAma kA pUrA dRzya ati spaSTa ho jAtA hai aura usakA sudarzana cakra bhI sakriya bana jAtA hai| vaha samyak jJAna se samyak darzana evaM samyak cAritra ko pUrNa rUpa se jaba mohanIya karma para prahAra karatI hai to aSTa karma kA yaha senApati baukhalA uThatA hai| vaha bAra bAra AtmA para apane prahAra karatA hai, kintu bAra bAra AtmA kA sudarzana cakra mohanIya karma ko nIce paTakatA rahatA hai aura taba eka hI jhaTake meM usakA ziraccheda kara detA hai| mohanIya karma ke vinAza ke sAtha hI AtmA kI zakti ananta gunA bar3ha jAtI hai usakA samyak cAritra sarva virati sAdhu-AcAra ke rUpa meM utkRSTatA ke naye-naye sopAnoM para ArUr3ha hotA rahatA hai| rala-traya kI sAdhanA zreSThatara hotI jAtI hai aura zeSa karma zatru bhI naSTa hote cale jAte haiN| taba vaha zubha divasa aura samaya bhI AtA hai, jaba pahale cAroM ghAtI karma pUrNataH naSTa ho jAte haiM tathA AtmA kA vItarAga bhAva jagamagA uThatA hai| phira usake liye zeSa saMgrAma vizeSa puruSArtha sAdhya nahI rhtaa| cAroM aghAtI karmoM kA nAza karake vaha siddha gati kI ora prayANa kara detI hai aura isa prakAra sadAsad saMgrAma meM pUrNa vijaya prApta kara letI hai| taba AtmA sva-bhAva tathA sva-dharma meM avasthita hokara vijetA bana jAtI hai| . vartamAna paristhitiyoM meM jabaki mere sAmane sad vRttiyoM tathA pravRtiyoM evaM asad vRttiyoM tathA pravRttiyoM kI caturaMgiNI senAeM Amane sAmane khar3I haiN| aura jJAtA-vijJAtA evaM jAgRta dRSTA banA maiM isa dRzya ko dekhatA hUM to mujhe dRr3ha nizcaya karanA hotA hai ki isa saMgrAma meM cAhe jo ho--mujhe apanI antima vijaya prApta karanI hI hai| sArI raNasthalI meM maiM hI yoddhA hUM-mujhe hI lar3anA hai apanI asad vRttiyoM tathA pravRttiyoM se apanI sad vRttiyoM tathA pravRttiyoM kI sahAyatA lekara / yaha aisA samaya hai jaba maiM kaI bAra arjuna kI taraha ghabarAtA hUM ki maiM kaise lar3a sakU~gA una manojJa viSayoM ke viruddha jinase merA mana aura merI indriyAM sukhAbhAsa letI rahI haiM ? kaise lar3a sakU~gA maiM apane hI vidrohI mana aura indriyoM se jo manojJa zabda, dRzya, gaMdha, rasa aura sparza ke gheroM meM bAra-bAra daur3e hue cale jAte haiM ? kintu merI AtmA taba zrIkRSNa bana jAyagI aura arjuna kI napuMsakatA ko dUra karegI, usameM yoddhA bhAva ko jagAyagI aura use apane rana-traya kA sudarzana cakra calAne ke liye utsAharata banA degii| yaha saba kucha merI hI AtmA ko karanA hogaa| AtmA hI sone lagegI to AtmA hI apane ko jgaaygii| AtmA hI AtmA se lar3egI aura AtmA hI AtmA ko smjhaaygii| antatogatvA yaha AtmA hI apane dvandvoM ko samApta karegI aura vijetA bana kara apane utthAna ke UMce se UMce AyAmoM ko avApta kregii| antima vijaya merI hogI merI yaha nizcita dhAraNA bana cukI hai ki isa sadAsad saMgrAma meM antima vijaya merI hI hogii| maiM dRr3ha cetA hokara apane naye karma baMdhana ko rokUgA, pUrvArjita karmoM ko tapasyA kI agni meM bhasma kara dUMgA aura apane Atma svarUpa ko kundana banA lUMgA / guNasthAnoM ke sopAna rUpI kasauTiyoM para AtmA kI zuddhatA kI jAMca maiM hara samaya karatA rahUMgA aura UrdhvagAmI banA rhuuNgaa| maiM apane dRr3ha 416
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa ke bala para ratnatraya kI kaThinatara sAdhanA karatA rahUMgA aura nIce nahIM giruuNgaa| merI AtmA kramazaH padonnati karatI rahegI aura karmoM ke sAtha nirantara yuddha karatI huI antima vijaya ke sarvocca chora taka pahuMca kara hI caina legii| yahI merI Atma vikAsa kI mahAyAtrA kA sAnanda samApana hogA jahAM phira merI AtmA Ananda kI ajasra dhArA meM hI sadA sadA ke liye AlhAdita banI rahegI / merI antima vijaya ke preraka ye Apta vacana haiM aura maiM unakA nirantara cintana karatA hUM ki jisa prakAra svarNa agni se tapta hone para bhI apane svarNatva ko nahIM chor3atA, vaise hI maiM bhI karmodaya ke kAraNa uttapta hone para bhI apane svarUpa ko kyoM tyAgUM ? jisa prakAra pakA huA phala gira jAne ke bAda punaH vRnta se nahIM laga sakatA, usI prakAra karma bhI saMpUrNa rUpa se merI AtmA se viyukta hone ke bAda punaH merI vItarAgI AtmA ke sAtha nahIM laga sakate haiN| jo apane zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai, vaha zuddha bhAva ko bhI prApta karatA hai, kyoMki samyak isa avasthA ko prApta kara lene para merI AtmA bhI antima vijaya kI ora svastha tathA sthira gati se Age bar3hatI hI jAyagI / maiM anubhava karatA hUM ki merI apanI AtmA hI jJAna rUpa hai, darzana rUpa hai aura cAritra rUpa hai / zAstra svayaM jJAna nahIM hai kyoMki zAstra svayaM meM kucha nahIM jAnatA hai isaliye jJAna anya hai aura zAstra anya hai| jo jJAna hai, vaha maiM hUM aura maiM hI zAstroM ke srota se jJAnArjana karatA hUM / cAritra hI vAstava meM dharma hai, kyoMki vahIM merI AtmA ko usake dharma meM pratiSThita karatA hai aura jo dharma hai, vahI samatva hai| moha aura lobha se rahita AtmA kA apanA zuddha pariNamana hI samatva hai| ataH AtmA hI dharma hai arthAt dharma Atma svarUpa hotA hai / samatva se vibhUSita AtmA sukha duHkha meM samAna bhAva rakhatI hai aura taba vaha vItarAgI aura zuddhopayogI ho jAtI hai| AtmA jJAna pramANa (jJAna jitanI) hai, jJAna jJeya pramANa hai aura jJeya lokAloka pramANa hai jisase jJAna sarvavyApI ho jAtA hai / yahI AtmA kA sarvavyApI svarUpa hai / maiM jaba apane isa anubhava meM virAT hotA hUM to apane Atma svarUpa ko vaisA hI virAT banA lene kA dRDha nizcayI bhI bana jAtA huuN| yahI dRr3ha nizcaya mere Atma-vikAsa kI mahAyAtrA kA sabala saMgI hotA hai tathA usa ke saphala samApana kA zreyI bhI / merI dRr3hatA hI mujhe sadAsad saMgrAma meM vijetA banAtI hai to vahI merI antima vijaya kI pratIka banatI hai / navama sUtra aura merA saMkalpa maiM zuddha, buddha, siddha niraMjana huuN| maiMne anubhava kara liyA hai ki merA mUla svarUpa kyA hai tathA jAna liyA hai ki maiM use kaise prApta karUM ? yaha sArI vidhi vItarAga deva batA cuke haiM tathA unakI cetAvaniyoM para bhI maiM nirantara cintana-manana karatA rahatA hUM ki jisa prakAra vRkSa ke patte samaya Ane para pIle par3a jAte haiM aura bhUmi para jhar3a jAte haiM, usI prakAra merA yaha jIvana bhI Ayu ke samApta hone para kSINa ho jAyagA, ataeva maiM kSaNa bhara ke liye bhI pramAda na kruuN| jaise kuzA (ghAsa ) kI noka para hilatI huI osa kI bUMda bahuta thor3e samaya ke liye Tika pAtI hai, ThIka vaisA hI merA yaha jIvana bhI kSaNabhaMgura hai / ataeva maiM kSaNa bhara ke liye bhI pramAda na kruuN| merA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai, keza paka kara sapheda ho cale haiN| zarIra kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai| ataeva maiM kSaNa bhara ke liye bhI pramAda na kruuN| maiM isa saMsAra rUpI mahAsamudra ko taira cukA hUM, phira kinAre para Akara kyoM baiTha gayA hUM? maiM usa pAra pahuMcane kI zIghratA karUM / samaya bar3A bhayaMkara hai aura idhara 420
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratikSaNa jIrNa zIrNa hotA huA zarIra hai / ataeva maiM sadA apramatta hokara bhAraMDa pakSI ( satata satarka rahane vAlA eka paurANika pakSI) kI taraha vicaraNa kruuN| maiM soye huoM ke bIca meM bhI sadA jAgRta rahUM aura sadA apramatta banUM / sakala icchAoM kA nirodha karake apanI svayaM kI AtmA ke dvArA satya kA anusaMdhAna kruuN| kyoMki satya hI saMsAra meM sArabhUta hai / ataH isa navama sUtra ke saMdarbha meM maiM saMkalpa letA hUM ki maiM nirantara apane AtmasvarUpa kA cintana karUMgA, guNAdhArita dharma kA pAlana karUMgA tathA jJAnI va dhyAnI banUMgA / aisA karake maiM apane karmoM ke AvaraNa ko usI prakAra utAra pheMkUMgA, jisa prakAra sarpa apanI keMculI ko utAra kara chor3a detA hai / mujhe yaha maMtra zIghra AtmA vijetA banane meM sahAyatA karegA ki jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai, jise tU zAsita karanA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai aura jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai / jise jAnA jAtA hai, vaha AtmA hai tathA jAnane kI isa zakti se hI AtmA kI pratIti hotI hai / yahI pratIti merI antima vijaya kI mUla bhitti hai| isI bhitti para maiM apane dhArita jIvana kA nirmANa karatA hUM aura apane mUla Atma svarUpa ko samAhita karane kI dizA meM agrasara hotA huuN| tadanantara guNa vikAsa kI kramikatA meM samunnata hotA huA, manorathoM evaM niyamoM kA cintana karatA huA aura utkRSTa bhAva -zreNiyoM meM vicaraNa karatA huA maiM apane mUla svarUpa ke Aloka ko prApta kara lUMgA aura zuddha, buddha, siddha bana jAUMgA / 421
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAMORCEOIN RABAR adhyAya gyAraha Atma-samIkSaNa ke nava sUtra samatA kI jayayAtrA aggaM ca mUlaM ca vigiMca dhIre, palichiMdiyANaM nnikkmmdNsii| he dhIra, tU viSamatA ke pratiphala aura AdhAra kA nirNaya kara tathA usakA chedana karake karamoM se rahita avasthA arthAt samatA ka draSTA bana jaa| 56SCONNER
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya gyAraha samatA jIvana vikAsa kA mUlamaMtra tathA jIvana kA carama sAdhya hai| Atma-samIkSaNa se lekara samatA avApti taka kI jaya yAtrA hI jIvana kI jaya yAtrA hai| samIkSaNa kA artha hai samAna rUpa se dekhanA aura Atma samIkSaNa hotA hai apanI AtmA ko samAna rUpa se dekhanA tathA yahI samAna rUpa se dekhanA hotA hai saMsAra kI samasta AtmAoM ke saMdarbha meM / yaha samIkSaNa hI bodha detA hai Atma-samatA kA ki sabhI AtmAeM samAna hai-- eka haiM / yaha anumAna aura yaha dRSTi hI samatA kA mUla hai arthAt samIkSaNa mUla hai aura samatA usakA vaTa vRkSa jo samasta saMsAra ko apanI zItala evaM sukhadAyaka chAyA meM lapeTa lenA cAhatI hai| samIkSaNa kAraNa hai to samatA usakA kArya / samIkSaNa mUla hai to samatA usakA suvAsayukta phUla / samIkSaNa sampUrNa saMsAra ko samAna dRSTi se dekhane kI preraNA detA hai to samatA samasta saMsAra ko samAnatA meM DhAla dene ke apUrva kRtitva ko anuprANita karatI hai / dRSTi se kRti taka kI yaha yAtrA hI Atma vikAsa kI mahAyAtrA hai jo mana, vANI aura karma ko ekarUpatA tathA samarasatA pradAna karatI hai| samIkSaNa dhyAna kI sAdhanA se yaha AtmA eka niSTha banatI hai aura mana tathA indriyAM ekAgra to inameM jo eka hai aura jisake prati eka niSTha tathA ekAgra honA hai, vahI eka hai samatA / samatA sthiti bhI hai to AcaraNa bhI / samatA sAdhya bhI hai to sAdhana bhI / saca pUcheM to samatA eka vyakti kA hI sAdhya nahIM athavA eka AtmA kA hI sAdhya nahIM, apitu sampUrNa saMsAra kA sAdhya hai / sAdhya isa dRSTi se ki eka vyakti yA AtmA apanI AntarikatA ko samatA se otaprota banAle aura antatogatvA samattva yogI yA samatAdarzI bana jAya / samatA sampUrNa saMsAra kA sAdhya isa dRSTi se kahI jAyagI ki saMsAra ke rAjanItika, Arthika, sAmAjika, sAMskRtika Adi vibhinna kSetroM meM tathA svayaM vyaktiyoM ke sAmUhika rahana sahana tathA vyavahAra meM jitanA adhika samatA kA prasAra hotA jAyagA, eka vyakti ko samatva yogI ke lakSya taka pahuMcane meM utanI hI suvidhA aura saralatA bar3hatI jAyagI, kyoMki sAMsArika jIvana meM bar3hatI huI samatA nizcita rUpa se una mAnavIya guNoM ko prANavAna banAyagI jo eka AtmA ko sabhI AtmAoM ke sAtha samAna sahRdayatA se jor3ate haiN| to isa rUpa meM samAnatA kisI eka hI vyakti, varga athavA samUha kA hI sAdhya nahIM, balki samasta saMsAra kA sAdhya hai / aura samatA sAdhana bhI hai samatA hI ke vyApaka sAdhya ko avApta karane kaa| vahI sAdhana hai eka vyakti yA AtmA ke liye to vahI sAdhana hai samUha, samAja yA sakala vizva ke liye bhI / samatA, samatva athavA sAmyavAda eka vicAra bhI hai to kRti bhI hai aura kRti hai to sAdhana hai| sAdhana isa kAraNa ki samatA AcaraNa kA sopAna bhI hai / samatA ke AcaraNa kI vibhinna sIr3hiyAM hai jina para kramika rUpa se ArohaNa karate hue samatA ke zikhara taka pahuMcA jA sakatA hai| ataH samatA kI sAdhanA samagra jIvana kI sAdhanA hai / 425
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka AtmA kA sarvocca lakSya hai karma mukta ho jAnA yAne ki AtmA ke mUla svabhAva para jitane vikAroM ke AvaraNa haiM, unheM haTAkara AtmA ko usake mUla nirmala svarUpa meM pratiSThita kara denaa| yahI AtmA kA mokSa hotA hai, usakI siddhi hotI hai| siddhAtmA hI samatva yogI aura samatAdarzI hotI hai| ye jo karma haiM, AtmA ke vikAroM ke pApoM ke pratIka haiM--AtmA kI vikRta kRtiyoM ke dyotaka haiN| karma puNya rUpa bhI hote haiM aura unakA phala sukhada bhI hotA hai, phira bhI sabhI prakAra ke karmoM kA anta hI AtmA ko mokSa meM pahuMcAtA hai kyoMki karma sadA hI viSamatA kA paricAyaka hotA hai| jahAM taka leza mAtra bhI viSamatA hai, pUrNa samatA kI avApti nahIM hotI hai| pUrNa samatA AdhyAtmika samatA hI ho sakatI hai aura isa dRSTi se pUrNa samatA kI avApti eka AtmA dvArA hI saMbhava hai jo apanI sajaga evaM kaThina sAdhanA dvArA apane utthAna ke carama ke rUpa meM avApta karatI hai| pUrNa samatA Antarika samatA hotI hai| isI Antarika samatA se bAhya samatA hotI hai jo bAhya vAtAvaraNa ko samAnatA ke sAMce meM DhAlane kA yala karatI hai| bAhya vAtAvaraNa itanA viSama hotA hai aura anekAneka AtmAoM ke saMcaraNa se itanA jaTila ki vahAM pUrNa samatA kI kalpanA duHsAdya hai yaha avazya hai ki yadi pUrNa samatA ko sAdhya ke rUpa meM sadaiva samakSa rakheM to jaTila viSamatA kA anta kiyA jA sakatA hai tathA saMsAra ke bAhya vAtAvaraNa ko bhI sukhada mAnavIya mUlyoM se vibhUSita banAyA jA sakatA hai| Adarza hI nIcA ho to usakI prApti bahuta nIcI hogI, lekina sarvocca Adarza ko dRSTi meM rakhakara jo bhI pragati sAmUhika rUpa se sAdhI jA sakegI, vaha bhI ati mUlyavAna siddha ho skegii| jIvana kA udbhava aura saMcaraNa sAMsArika dRSTi se eka jIvana kA udbhava vartamAna janma ke AraMbha se mAnA jAyagA, jabaki AdhyAtmika dRSTi se jIvana ke udbhava kA prazna hI nahIM hai, kyoMki yaha AtmA anAdikAla se isa saMsAra ke janma-maraNa ke cakra meM paribhramaNa kara rahI hai tathA vartamAna jIvana usI kI eka kar3I hai| donoM dRSTiyoM kA samanvaya yoM kiyA jA sakatA hai ki eka bAlaka jaba garbhAvasthA meM AtA hai to vaha apane sAtha apane pUrvajanma ke saMskAra (karma baMdha) bhI lAtA hai to vartamAna janma ke saMskAroM ko bhI grahaNa karatA hai jo use apane nikaTa ke vAtAvaraNa se prApta hote haiN| phira bhI eka bAlaka aura eka vayaska kI tulanA meM vaha bAlaka adhika nizchala aura nirdoSa dikhAI detA hai, jisakA spaSTa abhiprAya yahI mAnA jA sakatA hai ki yaha bAhya saMsAra jisameM sabhI jIte haiM aura jisako sabhI dekhate haiM, bahuta adhika viSama paristhitiyoM meM cala rahA hai| tabhI to ye viSama saMskAra eka bAlaka ko vayaska banate-banate itanA adhika jakar3a lete haiM ki tulanAtmaka dRSTi se usakA jIvana adhikAdhika viSama banatA calA jAtA hai| ___ Azaya yaha hai ki saMsAra kI vartamAna paristhitiyAM dina-pratidina adhikAdhika viSama hotI jA rahI haiM jo eka bAlaka se usakI janmajAta nizchalatA aura nirdoSatA ko chIna letI haiN| kalpanA kareM ki yadi eka sImA taka saMsAra kI isa viSamatA ko bar3hane se roka deM athavA eka sImA taka samatAmaya vyavasthA kI sthApanA kara deM to kyA yaha nahIM ho sakatA ki eka bAlaka kI janmajAta nizchalatA aura nirdoSatA sAmAnya rUpa se adhika samunnata na bana sake to adhika vikRta to na bane / saMsAra ke bAhya vAtAvaraNa ko isa sImA taka to samatAmaya banAyA jAya ki eka bAlaka ko, eka 426
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti ko yA eka AtmA ko apane zubha saMskAroM se bigar3a yA gira kara azubhatA se lipta ho jAne ke liye vivaza to na honA pdd'e| jIvana ke udbhava aura saMcaraNa kA dRSTikoNa yahI hai ki vartamAna jIvana ke udbhava se lekara saMcaraNa taka ke bAhya vAtAvaraNa ko adhikAdhika samatAmaya banAne kA suprayAsa kiyA jAya jisase suprabhAvita hokara bhavya AtmAeM saralatA evaM sahajatApUrvaka UrdhvagAmI baneM tathA samatAdarzana kI sarvoccatA ko sAdha sakeM / manuSya ke jIvana kA udbhava usakI garbhAvasthA se hI ho jAtA hai| garbhAvasthA meM bhI bAlaka naye saMskAroM ko apanI mAtA kI cetanA ke mAdhyama se grahaNa karatA hai| mahAbhArata kAla meM abhimanyu isakA jvalanta udAharaNa mAnA jAtA hai jisane garbhAvasthA meM cakravyUha meM praveza karane kI vidhi to jAna lI kintu usako bheda kara bAhara nikala Ane kI vidhi na suna pAne se usase ajJAta rahI, phalasvarUpa usake jIvana meM jaba cakravyUha ko bhedane kA avasara AyA taba vaha usameM praveza to kara gayA kintu vApasa bAhara nahIM nikala skaa| kahane kA abhiprAya yaha hai ki garbhAvasthA meM bhI bAlaka kI cetanA bAhyavAtAvaraNa se bahuta kucha saMskAra grahaNa karatI hai / phira janma le lene ke bAda bAlaka apane AsapAsa ke vAtAvaraNa se bhI sIkhatA hai aura jyoM-jyoM usakI Ayu bar3hatI hai, usake sIkhane kA kSetra bhI vistRta hotA jAtA hai| isIliye kahA jAtA hai ki bAlaka ko yadi zubha saMskAroM se bharA-pUrA vAtAvaraNa diyA jAya to usakA nirmANa zreSTha saMskAra yukta jIvana ke rUpa meM kiyA jA sakatA hai| bAla-zikSA kA isI dRSTi se sarvAdhika mahattva bhI mAnA jAtA hai ki eka kumhAra gIlI miTTI ko cAhe to dIvar3a meM badala sakatA hai aura cAhe to mala - pAtra meM yA komala TahanI ko Upara uThAkara Upara bar3hane kI dizA meM mor3a sakate haiM to nIce jhukAkara bhU luMThita kara sakate haiM / bAlaka ko isa rUpa meM gIlI miTTI yA komala TahanI mAnakara usake jIvana ko suracanAtmaka banAne kA prayAsa kiyA jAtA hai / yaha suprayAsa isI dizA kA paricAyaka hai ki jIvana kA udbhava usake bhAvI saMcaraNa kI svastha prakriyA meM DhAlA jAya jisase usa jIvana kA zreSTha nirmANa to vaise svastha vAtAvaraNa meM palane vAle sabhI jIvanoM kA zreSTha nirmANa ho aura phalasvarUpa eka samUha, eka varga, eka samAja aura pariNAmataH sakala vizva kA vAtAvaraNa svastha bane tathA usameM janmane aura palane vAle bAlakoM ke jIvana kA zreSTha nirmANa ho / kama se kama jIvana ke udbhava kI zreSThatA usake bhAvI saMcaraNa meM banI rahe - itanA prayAsa to saphala bane hI / jIvana nirmANa kI aisI zreSThatA hI mana, vANI aura karma meM samAhita hokara samatA kI AdarzatA taka pratiphalita ho sakatI hai| isa vizleSaNa do paraspara virodhI tathya ubhara kara sAmane Ate haiN| eka to yaha ki vartamAna samaya meM vizva meM vividha prakAra kI viSamatAoM ne ati hI jaTila svarUpa le rakhA hai to dUsare, usake bAvajUda sAmAnya jIvana meM yaha zubhAkAMkSA aura kinhIM aMzoM meM yaha zubha ceSTA vidyamAna hai ki naI pIr3hI ke bAlakoM meM zreSTha saMskAroM kA nirmANa ho- unheM zubha, subhaga evaM samunnatakArI zikSA mile| eka nirAzAjanaka sthiti hai to dUsarI AzApUrNa / ataH yaha Avazyaka hai ki vartamAna vizva meM phailI aura phailatI jA rahI viSamatAoM tathA unake kAraNoM kA Akalana kiyA jAya aura yaha nirNaya liyA jAya ki kyA isa vAtAvaraNa meM sAmAnya rUpa se hI sahI, kintu zubhatAmaya parivartana lAyA jA sakatA hai ? kyA parivartana kI aisI saMbhAvanA meM, naI pIr3hI ke saMskAroM ko adhika zubhatA ke DhAMce meM DhAlakara samatA ke vAtAvaraNa 'adhika puSTa banAyA jA sakatA hai ? 427
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana vikAsa kA gatikrama isa jJAta saMsAra ke jJAta samaya ke itihAsa ko yadi dekhA jAya to usase mAnava jIvana ke vartamAna vikAsa ke gatikrama kI eka rUparekhA samajha meM AtI hai| prAraMbha meM manuSya jIvana kevala prakRti kI kRpA para calatA rahA jaba vana ke vRkSoM se vaha phala aura nirjhara nadiyoM se jala prApta karake apanA nirvAha calAyA karatA thaa| jIvana nirvAha ke liye vaha koI puruSArtha nahIM karatA thaa| aisA hI ullekha yugaliyA kAla kA bhI AtA hai jaba putra aura putrI kA eka hI yugala janma letA thA jo bar3A hokara prakRti para hI nirbhara rahA karatA thaa| isa yugaliyA kAla kI parisamApti RSabhadeva dvArA dharma-karma ke prAraMbha ke sAtha huii| unhoMne hI usa yuga meM asi (raNa kauzala), masi (syAhI-mahAjana vyApAra) tathA kasi (kRSi) ke vyavasAya kA prazikSaNa diyaa| isI avasthA ko Adhunika itihAsakAroM ne Adima kAla kahA hai jaba prAraMbha meM agni kA AviSkAra bhI nahIM huA thaa| agni ke AviSkAra ke bAda bhojana pakAne kI vidhi zurU huii| isa AdimakAla meM jaba prakRti dvArA nirvAha pUrti meM alpatA Ane lagI, taba manuSya ne khetI tathA pazu pAlana kA vyavasAya AraMbha kiyaa| aba taka manuSya ghUmantu banA huA thA, lekina khetI ne use eka sthAna para Thaharane ke liye vivaza kara diyaa| usake bAda hI bastiyoM aura grAmoM kA krama zurU huaa| nadiyoM ke kinAre kinAre grAmoM aura nagaroM kA vikAsa hone lgaa| isa vikAsa se do prakAra kI samasyAeM uttpanna huii| eka to surakSA kI samasyA to dUsarI Avazyaka padArthoM kI pUrti kI samasyA / surakSA kI dRSTi se kSatriya jAti kA nirdhAraNa huA ki ve apane grAma, nagara yA kSetra kI apanI talavAra ke bala para rakSA kareM aura samUha unakA jIvana nirvAha / Avazyaka padAthoM kI pUrti kI dRSTi se vaizyajAti banI, jo eka sthAna se dUsare sthAna para Avazyaka padArtha pahuMcA kara samucita lAbha arjita karane lgii| yahI kSatriya jAti dhIre-dhIre apanI talavAra hI ke bala para zAsaka jAti bana gaI jisane sAmanta prathA tathA rAjataMtra ko janma diyaa| vaizya jAti ne apane vyApAra ke kSetra ko bar3hAte aura kSatriya jAti se rakSA pAte hue apanA varcasva dUra dUra taka phailA diyaa| cUMki prakRti kI vividha zaktiyoM se manuSya kA sAkSAtkAra hone lagA aura taba taka prakRti kI usakI jAnakArI paryApta nahIM thI ataH pratyeka zakti ke anubhava se usakI pUjA aura tadanusAra dhArmika kriyAkAMDoM kA zrIgaNeza huaa| isakI jimmedArI brAhmaNa jAti ne lii| prAraMbha se kRSi Adi vyavasAya karane vAlI utpAdaka jAti usakI hI pITha para banI dUsarI jAtiyoM se dabatI gaI aura usakA kArya ina tInoM prabhAvazAlI jAtiyoM kI sevA ke rUpa meM Dhala gayA jo zadra jAti kahalAne lgii| isa prakAra jahAM AdimakA manuSyoM ke bIca meM prAkatika samAnatA thI. vaha vibhinna jAtiyoM ne apane apane zakti santa AdhAra para samApta kara dii| vyavasAyoM ke jAtigata vargIkaraNa ke sAtha isa rUpa meM sabase pahile viSamatA ne janma liyaa| ___ pahile manuSya kA apanA kahalAne ko kucha nahIM thaa| vRkSa sabake the aura nadI nirjhara bhI sabake the| svAmitva nAma kI koI sthiti nahIM thii| usako kheta kA svAmitva AyA, padArthoM kA svAmitva paidA huA to sampati aura rAjya kA svAmitva bnaa| isa prakAra zuddha samatA ke vAtAvaraNa meM rahane vAle manuSya apane-apane svAmitva kI dRSTi se bhinna-bhinna jAtiyoM tathA vargoM meM baMTa gye| phira bhI prAraMbha meM mAnavIya mUlyoM kI bahulatA thI, hRdaya kI saralatA aura nirmalatA bhI thI jisa ke kAraNa ve eka dUsare ke sahAyaka aura saMpoSaka rhe| kintu sattA aura sampatti ke vyaktigata svAmitva ne manuSya ke mana meM adhikAra aura tRSNA kI Aga lagA dii| apane liye adhika se adhika saMcita karanA tathA apane va apanoM ke liye hI usakA vyaya karanA--aisI saMkucitatA paidA hone lagI-bar3hane lgii| 428
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalasvarUpa manuSya galata dizA kA mahattvAkAMkSI banane lgaa| rAjya prasAra aura vyavasAya prasAra kI hor3a laga gaI ki kauna kitanA adhika upArjana karatA hai aura kauna apanA adhika se adhika varcasva aura prabhAva banAtA hai| manuSya taba padArthI se svArthI banane lagA aura svArtha bar3hatA gayA to usameM sAmUhika hita kI bhAvanA kSINa hone lgii| usakI isI vRtti ne bar3e-bar3e rAjyoM kI aura sAmrAjyoM kI racanA kI jisake sAtha hI damana aura zoSaNa kA daura daurA bhI zurU huaa| sevA karane vAlI jAti kA kAma sevA karanA hai-- parizrama karanA hai| yaha jarUrI nahIM rahA ki parizrama karane vAloM ko usake parizrama kA ucita mUlya mile hii| ve parizrama pUrA kareM aura prabhAvazAlI varga use usake jIvana nirvAha ke liye jitanA de deM, usase vaha saMtoSa kara le| isa vyavasthA ke calane se rAjanIti aura artha ke naye hI DhAMce khar3e ho gye| rAja taMtra kI sthApanA karake rAjA sevaka rUpa se Izvara rUpa bana gayA - Izvara kA isa saMsAra kA pratinidhi / usakI bhikSA para palane vAle brAhmaNa varga ne rAjA kI zAna meM cAra cAMda lagAne zurU kara diye| udhara vyApArI varga ne bhI rAjA kI sevA karate hue apanA vyApAra hI nahIM bar3hAyA balki apane lAbhAMzoM kA bhI vistAra kara diyaa| isa prakAra rAjanIti aura artha ne apanA gaThajor3A jor3a kara samAja meM eka aise zaktizAlI varga ko janma de diyA jo samUce samAja kA zAsaka aura bhAgya niyantA bana gayA / yaha zaktizAlI varga jarUra banA kintu isI varga meM vyaktivAdI hor3a bhI jArI rahI / ve vyaktigata prabhAva ke lie paraspara saMgharSazIla bana gaye / isa kAraNa sAmrAjyavAda ke vikAsa ke sAtha bhISaNa yuddhoM kA aura yuddhAstroM kA vikAsa bhI hone lgaa| dhIre-dhIre sabhI dezoM meM yaha vikRti panapane lagI tathA kSetravAda aura samUhavAda se Upara rASTravAda bhI eka AkrAmaka zakti ke rUpa meM ubharane lgaa| yahIM se bhayaMkara yuddhoM kA prAraMbha huA / prathama vizva yuddha (san 1614) tathA dvitIya vizvayuddha (san 1636) to Aja bhI kaI logoM kI smRti meM hoNge| ina yuddhoM ke bAda yaha paristhiti spaSTa hotI jA rahI hai ki artha kA varcasva pramukha hai aura vahI rAjanIti ko calAtA hai / isa sAre viSama vikAsa ke bIca meM bhI manuSya ke mana basI huI samatA kabhI TUTI nahIM / vaha apanI samatA kI rakSA ke liye nirantara sAvadhAna bhI rahA / eka ora to artha tathA rAjanIti kI zaktiyoM ne apanA alaga varga khar3A kara diyA aura samUce samAja para zAsaka ke rUpa meM ve chA gaI to dUsarI ora sAmAnya jana apane damana aura zoSaNa ke virUddha lar3ate bhI rhe| samatA kI prabala AkAMkSA ne hI lokataMtrIya paddhati ko janma diyA hai ki jisameM sabhI nAgarika samAnatA ke AdhAra para jI skeN| yaha dUsarI bAta hai ki vaha lokataMtrIya paddhati sattA aura sampatti ke prapaMcI svAmiyoM ke sAmane apane zuddha rUpa meM vikasita nahIM ho sakI hai, lekina saMgharSa jArI hai| isa daurAna bhautika vijJAna kA bhI akalpanIya vikAsa huaa| naye-naye anusaMdhAnoM tathA AviSkAroM ne apAra zakti ke strota khola diye, jinheM sattA aura sampatti ke svAmiyoM ne apane adhikAra meM le liye| isakA duSpariNAma yaha huA ki vijJAna kI zakti unakI zAsana zakti bana gii| jisa vaijJAnika vikAsa ko sAmAnya jana kA sahAyaka bananA cAhiye thA, vaha saMbhava nahIM. paayaa| usI kA kuphala hai ki Aja kA yaha vizva bhayAnaka aNu-zastroM ke ambAra para baiThA hai jisameM jaba bhI kisI ghora sattA lipsu ne aMgAra rakha diyA to sArA vizva dhU dhU karake jala utthegaa| usa Aga meM sirpha sattA aura sampatti kI anyAyI zaktiyAM hI nahIM jalegI kintu vaha saba kucha amUlya 42
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMskRtika aura susabhyatA kI dharohara bhI jala jAyagI, jise apane Adarza jJAna aura AcaraNa ke bala para kaI mahApuruSoM ne mAnava jAti ke supurda kI hai| vaha mahAvinAza samupasthita na ho--isa ora Aja sabakA dhyAna kendrita hai| ise eka rUpa meM sadAsad saMgrAma kI saMjJA dI jA sakatI hai, kyoMki jaba ye vRttiyAM hI mAnava hRdayoM ko mathatI hai, tabhI una kA pravRttiyoM ke rUpa meM visphoTana hotA hai| aisA sadAsad saMgrAma Aja manuSyoM ke bhItara bhI cala rahA hai to bAhara bhI cala rahA hai| sad zaktiyAM durbala bhale hoM lekina sajaga aura sAvadhAna avazya hai| AvazyakatA hai ki ina sad zaktiyoM ko adhika se adhika logoM kA sambala mile aura ve itanI prabhAvazAlI bana jAMya ki asad zaktiyoM kA zubha parivartana kara diyA jA ske| __jJAta saMsAra ke jJAta samaya meM hue jIvana vikAsa ke gatikrama kI samIkSA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sattA aura sampatti jitane aMzoM meM apane arjana aura saMcaya kI prakriyA meM vyaktigata hAthoM meM kendrita hotI huI calI jAtI hai, utane hI aMzoM meM samAja meM viSamatA bar3hatI jAtI hai| kucha bahuta adhika sampanna ho jAte haiM aura adhika abhAvagrastatA kI jindagI jIne ke liye majabUra ho jAte haiN| samatA ke sUtra bhI baMTa jAte haiM-TUTa jAte haiN| viSamatA kabhI akelI nahIM AtI aura phailatI, vaha anIti, anyAya aura atyAcAra ke anekAneka pAzavika aura rAkSasI durguNoM ko sAtha meM lAtI hai evaM mAnava mana ko patana ke dala dala meM phaMsAtI hai| samajhane kA mUla biMdu yaha hai ki vyaktigata svArtha aura usakI nirantara bar3hatI huI tRSNA ke cakravAta meM sAmUhika yA sAmAjika hita samApta ho jAtA hai, kucha logoM ke bhautika varcasva ke nIce lAkhoM karor3oM kA jIvana nirvAha daba jAtA hai tathA sabase bar3I kSati yaha hotI hai ki mAnavIya mUlya naSTa hote cale jAte haiN| kintu AzA kI kiraNeM lupta nahIM hotii| sampanna aura abhAvagrasta vargoM kI nItihInatA ke bIca meM bhI samatA aura mAnavatA kI jyoti jalatI rahatI hai| usI jyoti meM prakAza bharanA hotA hai prabuddha janoM ko, jo mAnavIya mUlyoM ke liye nirantara saMgharSazIla rahate haiN| ataH Aja ke vizva kI jaTila viSamatA ke kAraNa hamAre sAmane haiM jo mUla meM vyaktigata lipsA se botala ke bhUta kI taraha phaile haiN| vyaktigata sattA aura sampatti kI lipsA ke isa bhUta ko jitanA jaldI tathA jitane puruSArtha se vApasa botala meM baMda kiyA jA sake, utanA hI mAnava jAti kA kalyANa nikaTa lAyA jA sakatA hai aura utanA hI bAhya evaM Abhyantara samatA kA tvarita vikAsa bhI sAdhA jA sakatA hai| yaha jIvana kyA hai? jIvana vikAsa ke isa gatikrama ke upasaMhAra meM Akhira yaha jAnanA jarUrI ho gayA hai ki yaha jIvana kyA hai ? isakA vastu svarUpa kyA hai aura isa jIvana ko tadanusAra vAstavika kaise banAyA jA sakatA hai? jJAna kI cintana gUr3hatA evaM AcaraNa kI satyAnubhUti ke sAtha jIvana kI yaha choTI sI vyAkhyA ubhara kara AtI hai ki jo (1) samyak nirNAyaka ho tathA (2) samatAmaya ho, vahI vAstavika jIvana hai| ise jarA vistAra se smjheN| vartamAna yuga meM manuSya eka sAmAjika prANI hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki manuSya jIvana ekAkI nahIM hotaa| vaha samUha aura samAja meM janma letA hai, panapatA hai aura paripakvatA grahaNa
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai| isakA spaSTa artha hai ki vaha apane sAthI manuSyoM ke saMskAroM, svabhAvoM tathA kRtyoM se svayaM prabhAvita hotA hai tathA Ayu vRddhatA ke sAtha vaha bhI apanI vRttiyoM evaM pravRttiyoM kA prabhAva apane sAthiyoM para yAne ki samAja para chor3atA hai| vyakti aura samAja isa rUpa meM paraspara sambaddha rahate haiN| isa sambaddha sthiti meM hI navajAta zizuoM ke jIvana kA zrIgaNeza aura vikAsa hotA hai aura isa taraha jIvana kI kramabaddhatA calatI rahatI hai| ye paristhitiyAM hI manuSya ko sAmAjika prANI kA rUpa detI haiN| manuSya kA sampUrNa bAhya jIvana eka prakAra se isI sAmAjika dharAtala para gatizIla hotA hai| samAja meM kaI vyakti hote haiM bhinna bhinna saMskAroM, staroM aura svabhAvoM ke| ina bhinnatAoM meM kyA sahI hai aura kyA galata hai--jaba taka aisA nirNaya lene kI buddhi aura zakti na ho, taba taka yaha samajha meM nahIM A. sakatA ki kyA grahaNa kiyA jAnA cAhiye aura kyA chor3a diyA jAnA cAhiye? isa kAraNa jIvana meM nirNaya zakti kA vikAsa ho--yaha pahalI AvazyakatA hai, jo hara samaya ghaTita hotI huI paristhitiyoM meM nirNaya le sake ki jIvana kA vAstavika svarUpa kyA honA cAhiye tathA kauna kaunase mAnavIya mUlyoM se use saMvAra kara eka svastha jIvana aura eka svastha samAja kI racanA kI jA sakatI hai ? cAroM ora phailI vividhatAoM ke bIca meM ekatA ke sUtra yahI samyak nirNAyaka zakti khoja sakatI hai tathA samatA ke sUtroM ko bhI yahI zakti eka sAtha saMyojita kara sakatI haiN| isI dRSTi se jIvana ko samatAmaya banAne kA ullekha kiyA gayA hai| yoM mAniye ki vyakti aura samAja ke jIvana kA parama aura carama lakSya samatA hai aura samatA kI sRSTi ke liye samyak nirNAyaka zakti kI pahalI aura AkhirI AvazyakatA hai| vyakti apane pratyeka caraNa para apane jIvana aura samAja ke jIvana ke prati sajaga dRSTi banAye rakhe ki jo bhI ghaTita ho, vaha samatA ke uccAdarza kI ora Age bar3hAne vAlA ho aura kyA kArya isa Adarza ke anukUla haiM aura kyA kArya pratikUla --isakA usI caraNa para samyak nirNaya bhI liyA jAtA rahe tAki eka bhI caraNa mArga se bhaTake nhii| jIvana kI vAstavikatA isa prakAra samyak nirNAyaka zakti aura samatA ke uccAdarza ke rUpa meM DhalanI caahiye| isa vAstavikatA-bodha ke bAda Aja ke vyaktigata jIvana kI mImAMsA aura sAmAjika jIvana kI samIkSA kreN| vartamAna mAnava jIvana kA AraMbha hotA hai garbhAvasthA meM uttpatti ke sAtha / garbha se hI usa jIvana kA jo nirmANa zuru hotA hai vaha janma ke bAda taka calatA rahatA hai| ataH prAraMbha se hI isa lakSya ko dhyAna meM rakhA jAya ki bAlaka meM nirNAyaka zakti kA vikAsa ho| vaise bAlamanovijJAna kI dRSTi se yaha mAnA jAne lagA hai ki zikSA kA uddezya jIvana ko isa yA usa dizA meM mor3anA nahIM honA cAhiye / zikSA kA yahI uddezya ho ki bAlaka ke mana aura indriyoM kA aisA svastha vikAsa kara diyA jAya ki vaha apanI pragati kI dizA kA nirNaya lene meM svayaM sakSama ho| vastutaH prAraMbhika saMskAroM aura zikSA kA yahI uddezya honA caahiye| yadi koI khAsa dizA, zikSA yA gati bAlaka ke mana para thopa dI jAtI hai to usakA svastha vikAsa vivazatA ke bhAra ke nIce daba jAyagA aura usakI jIvanI zakti paMgu bana jaaygii| yaha sahI hai ki bAlaka asahAya hotA hai aura use bhinna bhinna staroM para apanI mAtA, apane parivAra, apane saMgI sAthI aura apane samAja kI sahAyatA kI apekSA hotI hai kintu vaha sahAyatA usake liye racanAtmaka honI caahiye| ise eka udAharaNa se smjhiye| sar3aka ke kinAre para eka laMgar3A baiThA huA hai, use apane gaMtavya taka pahuMcane ke liye ApakI 431
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyatA kI apekSA hai| Apa kalpanA kareM ki usakI do prakAra se sahAyatA karate haiN| eka to Apane usako khar3A kiyA, apane kaMdhe kA sahArA diyA aura use le cale usakI nahIM apanI marjI yA apanI suvidhA se| samajhiye ki Apane use zahara ke bAhara ekAnta meM chor3a diyA aura cale Aye binA yaha paravAha kiye ki usakA vahAM kyA hogA? dUsarA prakAra yaha ho sakatA hai ki Apa use aspatAla le gaye, usakI TAMga kA IlAja karAyA aura jaba vaha tandurusta ho gayA to use apanI icchA ke anusAra jIvana bitAne ke liye svataMtra chor3a diyaa| aba sociye ki kaunasA prakAra sahI hai aura kisa prakAra se jIvana kA svastha vikAsa ho sakegA? ___ bAlaka ke sAtha bhI yahI bAta hai| prAraMbhika saMskAroM aura zikSA se usameM yaha zakti paidA kI jAya ki vaha svataMtratApUrvaka apane jIvana vikAsa ke sambandha meM svayaM nirNaya le ske| use sahayoga diyA jAya lekina vAstavika vikAsa bhI usa para thopA nahIM jAya, kyoMki thopane para mAnasikatA acchAI taka ke bhI viruddha ho jAtI hai| svayaM ke viveka se jo grahaNa kiyA jAtA hai, vahI sthiratA se pakar3A jAtA hai| ataH svayaM sakSama bana kara bAlaka jo nirNaya legA, vaha adhikAMzataH sahI nirNaya hogaa| yadi aisI nirNAyaka zakti kA viveka prAraMbha meM hI sajaga banA diyA jAtA hai to nizcaya mAniye ki usa jIvana kA vikAsa sadA svastha rIti se clegaa| samyak nirNAyaka zakti ke sthApita ho jAne ke bAda samatA kA mArga khoja lenA aura usa para dRr3hatA pUrvaka gati karanA kaThina nahIM raha jAyagA, kyoMki samatA kI AkAMkSA mAnava mana ke mUla meM rahatI hai aura vaha pratyeka paristhiti meM jaba bAhara prakaTa hone kA rAstA DhUMr3hatI hai to anukUla paristhitiyoM meM samatA kI AkAMkSA kA phUlanA aura phalanA anivArya hai| samatA kA mUlyAMkana samatA mAnava-mana ke mUla meM hotI hai, jo guNa mUla meM hotA hai, vaha kabhI na kabhI avasara evaM anukUlatAeM prApta karake aMkurita hotA hI hai aura tadanusAra pallavita evaM puSpita bhI hotA hai| ataH samatA kA mUlyAMkana karane kI apekSA hama samatA ko mUlya hI mAneM to vaha eka adhika satya mAnyatA hogii| jo svayaM jIvana kA eka mUlya hai tathA sarvocca mUlya haiM, vaha mUlyAMkana kA guNa nahIM, sarvabhAvena grahaNa karane vAlA mUlya hotA hai| ___ ataH samatA dRSTi bhI hai aura kRti bhii| dRSTi jAgRta hotI hai to kRti AcaraNa meM prakaTa hotI hai aura kRti jyoM-jyoM paripuSTa hotI hai, tyoM tyoM dRSTi nirmala evaM prakhara banatI jAtI hai| antatogatvA kRti apanI samunnati ke zikhara para pahuMca jAtI hai to dRSTi bhI trikAla evaM triloka darzI bana jAtI hai| taba dRSTi hI dRSTi sarva satya ho jAtI hai| vahI samatva yoga kA pUrNa satya hotA hai| samatA kI yaha dRSTi tIna caraNoM meM pUrNatva prApta karatI hai vyakti ke vikAsazIla jIvana meN| pahale vaha samyak dRSTi hotI hai, phira guNa dRSTi banakara jJAna, darzana evaM cAritra ke vibhinna sopAnoM para ArUr3ha hotI hai aura anta meM samatA dRSTi banakara sarvajaga hitakAriNI ho jAtI hai| eka vyakti kI antarAtmA meM samatA kA isa rUpa meM uccatama vikAsa hotA hai to usakA bAhya jagat meM bhI yathAvidha prasAra hotA hai| bhItara kI samunnata samatA bAhara ke vAtAvaraNa ko bhI samAnatA ke rUpa meM prabhAvita karatI hai aura parivAra ke ghaTaka se lekara, samAja, rASTra evaM sampUrNa saMsAra meM pArasparika sahRdayatA 432
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM sahayoga kI paripATI ko prAraMbha karatI hai| samatA mAnava mana meM pallavita evaM puSpita banakara samagra saMsAra ko apanI suvAsa se Anandita banAtI hai| samatA ke ye tIna caraNa bahuta hI mahattvapUrNa hote haiM jo mAnava-mana ko Andolita, AplAvita aura AhlAdita banAte haiN| apanI avikAsa kI avasthA meM mAnava-mana ajJAna ke aMdhakAra meM bhaTakatA hai, taba use apane hI hitAhita kI saMjJA nahIM hotii| apane hI bhautika sukha kI vitRSNA meM vaha bhramita hotA rahatA hai aura usa sukha kI bhI use prApti kama aura pIr3A adhika rahatI hai| usa samaya use AvazyakatA hotI hai samyak dRSTi kI yAne ki usakI mithyA dRSTi miTe aura dRSTi una satyoM ko dekheM jo usake liye apane svastha AtmavikAsa ke preraka hote haiN| una satyoM ko dekhanA, samajhanA, parakhanA tathA apanAne kI preraNA prApta karanA hI samyaka dRSTi kA varaNa kahalAtA hai| asatya ko satya mAnakara tathA daHkhadAyaka ko sakhadAyaka mAnakara calane vAle mithyAtva se makta honA sabase pahile jarUrI hai| mithyAtva jaba taka banA rahatA hai taba taka vipathagAmitA calatI rahatI hai aura jo vipathagAmitA hai, vahI bhaTakAva hai| isa bhaTakAva se satya-patha mile aura satya-patha para calane kI dhAraNA bane--yahI samyak dRSTi hai| yaha samyak dRSTi samyak jJAna kI avadhAraNA se utpanna hotI hai| yoM to jJAna pratyeka AtmA meM lakSaNa rUpa hotA hI hai kyoMki jJAna ke sarvathA abhAva meM jIvatva hI nahIM rahatA hai, kintu vaha jJAna apane Atma vikAsa ke patha ko parakha le aura apane sAdhya ko bhalIbhAMti pahicAna le - tabhI vaha samyaktva meM DhalatA hai| yoM manuSya saMsAra kI vividha kalAoM kA anUThA jJAna aura vijJAna prApta karale, kintu jaba taka vaha apane hI mana aura apanI hI indriyoM ke nigraha tathA apanI ananta icchAoM ke nirodha kA jJAna prApta karake apane jIvana ko ahiMsaka, satyamaya evaM susthira nahIM banA pAtA hai, taba taka usakA anya kalAoM sambandhI sArA jJAna aura vijJAna apUrNa hI khlaaygaa| isakA spaSTa kAraNa hai| jo svayaM apane jIvana ko sarvahitakArI banAne kI kalA sIkha nahIM pAtA, vaha dUsarA kitanA hI kyoM na sIkha jAya--jIvana jIne kI kalA nahIM sIkha paaegaa| jIvana jIne kI kalA ko do zabdoM meM paribhASita kareM ki jIo aura jIne do| svayaM isa taraha jIo ki dUsare bhI sahajatApUrvaka jI skeN| yaha dIkhane meM jitanI choTI bAta hai, AcaraNa karane meM utanI hI kaThina aura mahattva kI bAta hai| jIvana jIne kI saccI kalA kA jJAna hI samyak dRSTi kA nirmAtA banatA hai| vyakti apane jIvana meM akelA nahIM rahatA, vaha sadA hI samUha yA samAja meM rahatA hai, jahAM usakA apane hI sAthI manuSyoM se to anya sabhI taraha ke choTe bar3e prANiyoM se hara samaya samparka hotA rahatA hai| una sabake bIca meM sabako sukha dete hue aura sukha lete hue vaha kaise jI sakatA hai--yahI isaliye ki prakAza to hai lekina vaha utane moTe pardo se DhakA huA hai ki usakI jhalaka bhI nahIM dikhAI detii| ye parde apanI hI akarmaNyatA ke hote haiM jinheM karmoM ke parde kahate haiN| karma siddhAnta ke karma koI anya nahIM, apane hI kiye hue karma hote haiN| kalpanA kareM ki koI jAna se yA anajAna se apanI hI AMkha meM kIlA cubho le to AMkha jarUra phUTa jAyagI, dRSTihIna ho jaaygii| to yaha apanA karma huA ki apane hAthoM apanI AMkha phodd'lii| aba dRSTi vApasa tabhI prApta ho sakatI hai jaba usakI yogya cikitsA karAI jAya tathA vaha cikitsA bhI apanA zrama aura samaya legI hii| isake bAvajUda bhI 433
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTihInatA kA duHkha lambA bhI ho sakatA hai| AMkha meM yaha kIlA cubhote hue to AdamI ko usake kuphala kA bhAna rahatA hai lekina apane sukha ke liye dUsaroM ko duHkha dete hue-tar3apAte aura kalapAte hue AdamI ko sabhI dekhate haiM apanI tAkata ke garUra meM jarA bhI bhAna nahIM rhtaa| aisA kukRtya apanA kuphala to degA hI jaldI yA dera se| aise kukRtya hI karma baMdha rUpa hote haiM aura unakA kuphala milanA karmoM kA udaya meM AnA kahA jAtA hai| karma bure bhI hote haiM to acche bhii| acchoM kA phala acchA milegaa| yahI pApa aura puNya hai| dUsaroM ko duHkha doge to duHkha milegA aura sukha doge to sukha milegA isaliye apane AcaraNa ko sudhAro aura santulita banAo ki kukRtya kama se kama ho aura sukRtya adhika se adhik| taba bure karma kama baMdhege aura acche karma adhika tadanusAra burA phala kama milegA aura acchA phala adhik| acchA phala yaha hogA ki Atmika svarUpa meM vikAsa ho, anAvRttatA Ave tathA AcaraNa kI sughar3atA paidA ho| AcaraNa dhIre-dhIre itanA sughar3a aura svastha hotA jAyagA ki nayA karmabaMdha nahIM hogA aura purAnA jhar3atA jaaygaa| yahI guNa-dRSTi ke vikAsa kA krama hogaa| __guNa dRSTi ke vikAsa kA prAraMbha hogA zreSTha AcaraNa ke zubhAraMbha se ki jIvana meM niyama kA anupAlana zurU kiyA jaay| niyama, vrata yA pratyAkhyAna--eka hI bAta hai| ye vrata svayaM se bhI sambandhita hote haiM to unakA hitakArI prabhAva dUsaroM para bhI par3atA hai| vrata ko dUsare zabdoM meM tyAga bhI kaha sakate haiN| apane pAsa jo bhautika sukha sAmagrI hai, usa para se apanI Asakti kama karate jAveM-use chor3ate jaaveN| yaha padArthoM kA vyaktigata tyAga unake samAja meM vikendrIkaraNa kI prakriyA kA rUpa bhI le letA hai| saMvibhAga taba AcaraNa kA abhinna aMga ho jAtA hai| tyAga sAmAnya se AMzika hotA hai taba zrAvakatva kA vrata hotA hai aura jaba vaha tyAga sarvathA pUrNa ho jAtA hai taba sAdhutva kA mahAvrata ho jAtA hai| yaha sAdhutva kI nisaraNI hI antima sAdhya taka pahuMcAtI hai| sAdhu 'jIo aura jIne do' yAne ki jIne kI kalA kI jIvanta misAla hotA hai| isI avasthA meM guNa dRSTi paripakka hotI hai--guNasthAnoM ke uccatara sopAnoM para samunnata banatI huii| jIvana meM zreSTha AcaraNa kA avarodhaka mAnA gayA hai viSaya aura kaSAya ko| viSaya kahate haiM indriyoM ke sukha ko, icchAoM kI lAlasA ko aura sattA va sampatti kI lipsA ko| viSaya hI rAga dveSa ko janma dete haiN| jo apane ko acchA lage--manojJa ho--usase rAga hotA hai aura amanojJa ke prati dveSa / rAga dveSa kI pratikriyAeM kaSAya arthAt krodha, mAna, mAyA aura lobha ko janma detI hai--rAga se mAyA aura lobha tathA dveSa se krodha aura mAna mukhyataH phUTatA hai| viSaya aura kaSAya ke sammilita kuprabhAva se sampUrNa jIvana prakriyA meM pramAda phailatA hai aura yahI pramAda zreSTha AcaraNa ko panapane nahIM detaa| guNa dRSTi ke vikAsa krama meM inhIM vikAroM ko jar3a se ukhAr3anA hotA hai aura AcaraNa kA prabala puruSArtha niyama, saMyama evaM tapa ke rUpa meM karanA hotA hai| tabhI ye sAre jIvana ke vikAra naSTa hote haiN| jIvana taba nirmala hotA hai aura vahI nirmala jIvana dUsaroM ke liye Adarza bana jAtA hai| yahI guNa dRSTi jaba apanI paripUrNatA ke carama bindu taka pahuMca jAtI hai, taba vahI samatA dRSTi bana jAtI hai sabako samAna dRSTi se dekhane vAlI aura sabako satya kI kasauTI para parakhane vaalii| samatA dRSTi kA vaha caramAdarza rUpa hotA hai| isakA yaha artha nahIM ki samatA jIvana meM isase 434
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale AtI hI nahIM hai| samatA to zurU ho jAtI hai samyak dRSTi ke Agamana ke sAtha hI, jo tadanantara dRSTi aura kRti meM samunnata banatI rahatI hai| apanI pUrNatA kI prakriyA meM samatA apane sAdhaka ke AcaraNa ko saMyamita aura santulita banAtI hai to usake andara-bAhara ko sudhAratI hai| sAdhaka kA aisA saMzodhita jIvana bAhara kI duniyA meM bhI naye naye sudhAroM ko preraNA detA hai| isa prakAra samatA kA sarvAMgINa svarUpa kriyAnviti meM abhivRddha hotA rahatA hai| viSamatA kA mUla va vistAra viSamatA bhI dRSTi aura kRti meM hotI hai tathA usakA mUla bhI vibhAva ke rUpa meM mAnava-mana meM hI ubharatA hai| mana kA yaha vaibhAvika mUla hI mana ke bhItara, mana ke bAhara, apane AsapAsa ke vAtAvaraNa meM tathA samAja, rASTra va vizva meM vistAra pA letA hai| . eka prazna uThatA hai ki samatA svAbhAvika hai athavA viSamatA? svabhAva use kahate haiM jo apane bhAva meM apane vicAra meM acchA lge| isa acchepana kI kasauTI kahIM bAhara nahIM hotI aura na hI isa acchepana para phaisalA koI bAhara vAlA de sakatA hai| yaha AtmAnubhava kA viSaya hai| vyakti svayaM hI apane svabhAva kI parakha karatA hai| kintu yahAM eka samasyA bhI paidA hotI hai| kyA vyakti sadA hI sahI parakha kara sakatA hai yA kara letA hai ? bAhara ke kriyA kalApoM se aisA nahIM dikhAI detaa| kaiyoM ko vAstava meM vaisA AcaraNa karate hue dekhate haiM jo unakA svabhAva nahIM honA cAhiye phira bhI ve use apanA svabhAva mAna kara vaisA AcaraNa karate haiN| yaha kyA hai ? yaha bhramapUrNa dazA hotI hai jisameM jo svabhAva nahIM hotA, use svabhAva mAna liyA jAtA hai| ise hI vibhAva kahate hai--apane bhAva se viparIta bhaav| prazna uThatA hai ki isa svabhAva-vibhAva ko jAMcegA kauna aura kauna vibhAva ko miTAne kI preraNA degA? yaha saba apanA khuda kA mana apanI AtmA hI kregii| yaha sahI hai ki vyakti viparIta AcaraNa karatA hai--viSamatA se khula kara khelatA hai aura phira bhI cetatA nahIM hai, kintu yaha usakA vibhAva hI hotA hai| eka krUra se krUra vyakti ko bhI usake dila kI bAta pUcho to vaha kahegA ki kisI kI dayApUrNa sahAyatA kA vaha choTA sA kAma bhI kara letA hai to use mana meM khuzI hotI hai| lekina apane svArtha ke liye yA anya kisI paristhiti ke vazIbhUta hokara vaha krUra aura hiMsaka kArya karatA hai| isameM bhI vaha apane mana ko mAratA hai| krUra karma ke pahile yA bIca-bIca meM usake antarmana se yaha AvAja jarUra uThatI hai ki vaha aisA na kare, kintu usa AvAja ko vaha anasunI kara detA hai aura dhIre-dhIre usakI vaha AtmA kI AvAja upekSita hokara daba jAtI hai taba yoM samajhiye ki usakA svabhAva bhI daba jAtA hai| svabhAva naSTa nahIM hotA, dabatA hI hai, isa kAraNa dabe hue svabhAva ko phira se prakaTa karane ke liye cahuMmukhI prayAsoM kI AvazyakatA hotI hai| vyakti meM bhI jAgRti lAI jAya aura sAmUhika vAtAvaraNa meM bhI aisA sudhAra ki jahAM vibhAva kI avamAnanA ho aura svabhAva ko protsAhana mile / mukhyataH pahicAna aura vibhAva parivartana kI preraNA apane hI bhItara se uThanI cAhiye, kyoMki bhItara se uThI huI preraNA hI karmaThatApUrvaka kriyAzIla hotI hai| viSamatA aura vibhAva eka dUsare ko phailAne vAle hote haiN| vyakti jaba apane vicAra, vacana tathA kArya meM svabhAva se phisalatA hai, taba usake mana meM vibhAva apanI jar3eM jamAtA hai aura jisa rUpa meM vibhAva phailatA hai, utanI hI viSamatA ugra rUpa dhAraNa karatI hai| mana se upajI huI viSamatA 435
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ na sirpha vRttiyoM ko viSama banAtI hai, balki usa vyakti kI samasta pravRttiyoM meM vaha viSa ghola detI hai aura pravRttiyoM kA vaha viSa hI samparka se parivAra, samAja aura rASTra meM phaila kara jana-jana ko viSamatA se raMgane lagatA hai| aura jyoM-jyoM viSamatA phailatI hai, unmattatA meM, mUrkhatA meM yA ki vivazatA meM svabhAva kI samatA aura samarasatA kaTu banatI rahatI hai--vibhAva kA AtaMka bar3hatA jAtA isaliye viSamatA ke vistAra ko rokane ke liye tathA usakA mUloccheda karane ke liye sabase pahile vyakti ko apane vibhAva ko hI rokanA hogA--vibhAva kA hI mUloccheda karanA hogaa| kintu isa dizA meM vyakti kA puruSArtha tabhI jagegA jaba vaha viSamatA aura vibhAva ke sambandhagata kAraNoM ko bhalIbhAMti smjhle| ___ isa saMsAra meM janma lene ke bAda sabase pahile jo samasyA manuSya ke sAmane khar3I hotI hai, vaha hotI hai jIvana nirvAha kI samasyA / isa samasyA kA samAdhAna anivArya hotA hai--isa se muMha nahIM mor3A jA sktaa| jIvana nirvAha ke sAdhana aura padArtha sAmAnyatayA vipula nahIM hote yA ki sulabha bhI nahIM hote ki sabhI logoM ko ve anAyAsa prApta ho jaaveN| jIvana nirvAha ke liye ati Avazyaka padArtha bhI AyAsa prayAsa ke uparAnta na mile taba bhI samasyA khar3I hotI hai aura jinako ve padArtha vipulatA se mila jAye tathA ve unako saMcita karake apane adhikAra meM dabAye rakheM taba bhI samasyA khar3I hotI hai| samasyA taba nahIM rahatI jaba samAna hArdikatA se sabhI prApta padArthoM kA sabhI logoM meM saMvibhAga hotA rhe| taba yadi padArthoM kI alpatA bhI rahatI hai to bhI samasyA nahIM AyagI kyoMki saMvibhAga aura samAna nyAya se sabhI mana se saMtuSTa rheNge| padArtha alpa ho aura asaMvibhAga bhI rahe taba samasyA jaTilatara ho jAtI hai| ___ samasyA kI jaTilatA isa taraha phUTatI hai ki jaba koI hamadardI chor3akara nirdayI banatA hai, sAthiyoM ke AMsuoM ko pIkara svArthAndha ho jAtA hai to vaha apane hI liye yena kena prakAreNa Avazyaka padArthoM ko juTAne kI kuceSTA karatA hai| kuceSTA isaliye kahA jAya ki vaha upArjana usakA nItimaya nahIM hotaa| anIti aura anyAya se hI vaha adhika padArtha lUTatA hai aura unakA saMcaya bhI karatA hai| aisA saMcaya pahale se padArthoM kI alpatA ko adhika bhayAvaha aura kaSTadAyaka banA detA hai| jinheM Avazyaka padArtha nahIM milate, unakI sahana zakti jabAba de detI hai, unakA dhairya chUTa jAtA hai| vibhAva kI bAr3ha ke sAmane ve bhI apanA svabhAva bhUla jAte haiN| isa prakAra AcaraNa meM AraMbha hotI hai hiMsA aura hiMsA hI samasyA kI jaTilatA kI jar3a hotI hai| hiMsA hI rakSaka saMskAroM ko bhakSaka ke rUpa meM vikRta banAne lagatI hai| hiMsA kI tarapha jhuka jAne se vyakti apane svabhAva kI aura apanI AtmA kI AvAja kI nirantara upekSA karane laga jAtA hai kyoMki hiMsA usake hRdaya ke komala bhAvoM ko kucala DAlatI hai| ___ AcaraNa meM hiMsA ke phUTa par3ane ke bAda jIvana kA sArA saMtulana TUTa jAtA hai| phira hara rAstA viSamatA kA rAstA bana jAtA hai| yaha vistRta viSamatA kA vAtAvaraNa kaisA hotA hai usakA pratyakSa anubhava Aja zAyada sabhI ko ho rahA hogaa| Aja pArasparika saMbaMdhoM kI maryAdAeM TUTa rahI haiM, pAramparika ziSTAcAra miTa rahA hai aura apane svArthoM ko pUre karane ke liye koI bhI berokaToka AkrAmaka aura hiMsaka bana jAtA hai| yahI kAraNa hai ki aparAdha vRtti, daMge aura saMgharSa sAmAnya bAta 436
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho gaye haiN| hiMsA kA dvAra jisa vyakti ke athavA samAja yA rASTra ke jIvana meM khula jAtA hai phira usakI saMskRti aura sabhyatA bhI naSTa hone lagatI hai| hiMsA sabhI prakAra ke durguNoM tathA pApamaya AcaraNoM kI jananI hotI hai| yaha hiMsA rUI meM par3I cinagArI se lagI Aga kI taraha teja gati se phailatI hI jAtI hai, taba usa para kAbU pAnA bhI eka ati kaThina kArya ho jAtA hai| hiMsA kA artha spaSTa kiyA jA cukA hai ki kisI kA vadha kara denA hI hiMsA nahIM, apitu dasa prANoM meM se kisI bhI prANa kA hanana karanA yA usako kaSTa pahuMcAnA bhI hiMsA hai| kisI ko AtaMkita karanA, DarAnA yA use apane adhIna banAnA bhI hiMsA hai| ye saba hiMsA ke rUpa jaba phailate haiM to mAnavIya guNoM kA hrAsa hotA hai aura jIvana-mUlya naSTa hote haiN| ise eka draSTAnta se smjheN| eka parivAra meM sabhI khUna ke sambandha meM baMdhe hote haiM ataH spaSTa hai ki hRdaya se apekSita yA adhika nikaTa hote haiN| soceM ki eka parivAra meM pAMca chaH sadasya haiN| unameM vRddha bhI haiM to bacce bhI haiN| yadyapi dhanArjana kA zramapUrNa kArya yavaka sadasya karate haiM, taba bhI adhika vyaya vaddhoM aura baccoM para kiyA jAtA hai kyoMki unheM poSaka tattvoM kI adhika AvazyakatA hotI hai| kamAne vAle sadasya aisA karake apane ko kartavyaniSTha mAnate haiM aura yaha nahIM socate ki kamAte ve haiM aura kharca una sadasyoM para adhika hotA hai jo kamAte nahIM hai| isa prakAra kI pArivArika maryAdAeM svastha rUpa se Dhala jAtI haiM aura calatI rahatI haiN| yaha pArivArika kartavya aura ziSTAcAra bana jAtA hai| aba soceM ki usa parivAra meM arjana meM kamI A jAya aura padArthoM kI alpatA hone lage taba bhI pArivArika maryAdAoM ke rahate pracalita vyavahAra meM parivartana nahIM aavegaa| sabhI eka dUsare ke liye kaSTa bhoga ko taiyAra raheMge aura sneha yathAvat rhegaa| isa alpatA ke kaSTa yadi baDhane lage aura koI yuvA sadasya uttejanA pakar3ale yA phira krUratA apanAle to nizcaya mAniye ki diloM meM darAra par3a jAyagI aura eka sukhI parivAra duHkhapUrNa mAnasikatA se ghira jaaygaa| hiMsA kA dvAra kisI bhI rUpa meM khulA nahIM ki duHkhoM kI bAr3ha AI nhiiN| kAraNa, vibhAvagata viSamatA sabake mana-mAnasa meM kaTutA bhara degI aura dekhate dekhate parivAra kI ekatA naSTa ho jaaygii| aisA hI sAmAjika aura rASTrIya stara para bhI ghaTita hotA hai| isa rUpa meM viSamatA kA vistAra hiMsA ke dvAra se AraMbha hotA hai aura guNa-mUlya kI kSati ke sAtha berokaToka phailatA rahatA hai| socanA hai ki viSamatA ke isa vistAra kA mUla kahAM hai ? eka zabda meM kaheM ki yaha mUla hai jar3a samparka se jar3a ke prati saghana bana jAne vAlA cetana kA vyAmoha / viSamatA isI se upajatI hai aura AdhyAtmika dRSTi se karmabaMdhana tathA saMsAra paribhramaNa bhI isI se hotA hai| jaba taka isa satya ko hRdayaMgama nahIM kareMge ki AtmA cetanA guNa vAlI hokara saMsAra ke sabhI jar3a padArthoM se pRthak hai aura jar3acetana saMyoga tathA usake prati jaTila vyAmoha isa pRthakatva ko spaSTa nahIM hone detA hai, taba taka yaha vyAmoha kama nahIM hogA aura vaisI dazA meM viSamatA bhI kama nahIM hogii| adhika jar3agrastatA : adhika viSamatA saMsAra meM jo kucha ina bAhara kI AMkhoM se dikhAI detA hai, yaha saba jar3atattvoM kI racanA hai| Atma tattva carma cakSuoM kA viSaya nahIM hotA, anubhUti kA viSaya hotA hai aura yaha anubhUti abhyAsa se milatI hai| ataH samyak jJAna ke abhAva meM ina jar3a tattvoM ke prati hI jhukAva paidA hotA 437
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura inhIM kI prApti meM sukha kI kalpanAeM kI jAtI haiN| apane zarIra aura apanI vastuoM ke prati panapane vAlA yaha jhukAva hI pragAr3ha banakara mamatva kA rUpa le letA hai| mamatva kI isa bhUmikA para hI viSamatA kI viSa bela ugatI hai| mamatva kA artha hai meraapnaa| yaha merA hai aura yaha terA hai--isI biMdu se viSamatA zurU hotI hai| merA maiM rakhatA hUM aura terA tU rakha kI vRtti taba taka hI calatI hai, jaba taka mAnavIya mUlyoM kA satprabhAva rahatA hai| yaha satprabhAva jaba ghaTane lagatA hai aura jo ghaTatA hai mamatva kI mUrchA ke bar3hate rahane ke sAtha-taba merA bhI maiM rakhatA hUM aura terA bhI maiM rakhUgA-aisA krUra anItimaya svArtha jAgatA hai| isake sAtha hI hiMsA kA dvAra khula jAtA hai| mamatva paidA hotA hai Asakti se aura Asakti mUrUipa hotI hai jisase sadAsad kI saMjJA kSINa ho jAtI hai| zarIra merA hai aura indriyoM kA sukha merA hai--isa mAnyatA ke sAtha kAmanAe~ jAgatI haiM ki mujhe zabda, varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke UMce se UMce suvidhApUrNa sAdhana mileM tAki maiM apanI indriyoM ko tRpta kruuN| yaha tRpti bhI bar3I anokhI hotI hai jo milatI kabhI nahIM aura sAdhanoM kI prApti ke sAtha jyAdA se jyAdA bhar3akatI rahatI hai| jina sAdhanoM kI kAmanA kI jAtI hai, unako pAne meM Asakti kI bahulatA ke kAraNa vicAra aura vyavahAra kI ucitatA athavA naitikatA bhulA dI jAtI hai| phira jyoM-jyoM icchita sAdhanoM kI prApti hotI jAtI hai, tyoM-tyoM prApta kA sukha bhogane kI apekSA aprApta ko prApta karane kI cintA adhika satAtI hai| tathyAtmaka sthiti yaha hotI hai ki tRpti kabhI hotI nahIM, sukha kabhI milatA nhiiN| jo sukha mahasUsa karate haiM, vaha sukha bhI vaisA hI hotA hai jaisA sukha eka kuttA sUkhI haDDI cabAte rahakara apane hI khUna kA svAda letA hai aura sukha mahasUsa karatA hai| jar3a padArthoM kA sukha bhI sUkhI haDDI jaisA hotA hai jo Atma guNoM kA nAza karake indriyoM ke sukhAbhAsa meM jIvana ko bhramita banAtA hai aura viSamatA ke jAla meM phaMsAtA hai| ___ isI kAraNa parigraha-sattA aura sampatti ke prati Asakti bhAvanA rUpa mUrchA ko kahA hai kyoMki yahI Asakti-bhAvanA parigraha dhArI yA parigraha hIna ko bhI ghora parigrahavAdI banAtI hai| parigrahavAda hai vahI hai jar3agrastatA aura jIvana meM jitanI adhika jar3agrastatA saghana banatI hai, utanI hI viSamatA bhI jaTila banatI hai| isa viSamatA se vyakti ke jIvana meM zaktisrotoM kA santulana bigar3a jAtA hai to vyakti kA asaMyamita evaM asantulita jIvana samAja aura rASTra ke bRhad zakti srotoM ko bhI vikRti kI rAha para dhakelatA hai| jaba vyakti kI viSamatAgrasta avasthA meM usa kI mAnavIya guNavattA, saujanyatA tathA hArdikatA kuMThAgrasta bana jAtI hai to vahI kuMThA vyApaka bana kara rASTrIya cetanA para prahAra karatI hai| jar3agrastatA ke phailAva meM bhoga svArtha aura mUrchA kA phailAva hotA hai| yaha eka aise a~dhepana kA phailAva hotA hai jisameM manuSya nijI svArthoM kA saMkucita gherA banAkara usI meM apane ko kaida kara letA hai| vaha parahita ko bhUla jAtA hai, balki apane nikaTasthoM ke sukha duHkha se bhI dravita nahIM hotA aura apanI mamatva-mUrchA meM hI unmatta bana jAtA hai| taba vaha AdhyAtmika jJAna se to zUnya hotA hI hai, kintu laukika vyavahAra se bhI zUnya hotA jAtA hai| yahI usake sarvamukhI patana kA mArga hotA hai| jar3agrastatAjanya viSamatA chUta ke roga ke samAna hotI hai jo adhika sattA aura sampati yena kena prakAreNa arjita kara lene kA pralobhana bikheratI huI adhika logoM ko tIvra gati se jar3agrasta 438
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAtI hai, isa kAraNa isakI roka va nivAraNa ke upAya bhI usI stara se kiye jAne cAhiye jo kisI saMkrAmaka roga ke liye kiye jAte haiN| yaha kArya prabuddha janoM, dharmopadezakoM Adi kA hotA hai jo jar3agrastatA kI hAniyoM ko bhalI prakAra samajhA kara sAmAnya rUpa se aisI viSamatA ke viruddha janamata banAne kA prayAsa karate haiN| isI se tyAga kA rUjhAna bhI bar3hatA hai aura AtmonmukhI vRtti vikasita hotI hai| samatA kI dRSTiyAM viSamatA evaM hiMsA se AvRtta vartamAna jaTila vAtAvaraNa meM AzA kI kiraNeM dikhAI detI haiM jo do prakAra se mana mAnasa ko hatAza nahIM hone detI hai| eka to yaha buniyAdI tathya hai ki manuSya kA svabhAva samatAmaya hai aura vibhAvagata viSamatA ke kitane hI gahare kIcar3a meM vaha cAhe phaMsa jAya, usakA svabhAva samaya samaya para samatA kI balavatI preraNA ke jhaTake lagAtA hI rahatA hai| avyakta tarIke se to yaha svabhAva manuSya ko usakI pratyeka vikRta vRtti yA pravRtti ke kAryarata hone se AraMbha meM hI cetAvanI detA rahatA hai, jise anasunI karate karate bhI kabhI yaha cetAvanI asara kara hI detI hai| isakA puSTa kAraNa yaha hai ki koI kitanA hI patana ke gaDhDhe meM calA jAya, manuSya kA mana apanI caMcalatA ke kAraNa kriyA aura pratikriyA ke cakra meM ghUmanA nahIM chodd'taa| jar3atApUrNa viSamatA ke prati jAgI huI mana kI rAgAtmaka kriyA bhI jaba eka sImA taka kAryarata ho jAtI hai to usI se usakI pratikriyA bhI phUTatI hai| usa pratikriyA ke kSaNoM meM vaha mana agara samyak bodha pA jAya to prabhAvazAlI parivartana bhI saMbhava ho jAtA hai| dUsarI prakAra kI AzA kI kiraNa yaha hotI hai ki sAmUhika aura sAmAjika rUpa se viSama paristhitiyAM utpanna ho jAne ke uparAnta bhI kaI prabuddha vyakti aise hote haiM jo usa patanAvasthA ke viruddha vidroha aura saMgharSa karate haiM tathA apanI sadAzayatA se nIti evaM samatAmaya parivartana lAne kA prayAsa karate haiN| prayaloM kI yaha nirantaratA eka ora viSamatAoM ko ati saghana nahIM banane detI to dUsarI ora patanonmukha vyaktiyoM ke hRdayastha bhAvoM meM zubha parivartana kA Andolana jagAtI rahatI hai| isa prakAra vyakti apane hI mana kI badalatI vicAraNAoM ke kAraNa aura samUha yA samAja prabuddha vyaktiyoM dvArA badalI jAne vAlI dhAraNAoM ke kAraNa samatA ke sAdhya se pUrNataH vismRta kabhI nahIM hotA hai| isa kAraNa hatAzA kabhI bhI utsAhI manoM ko zithila na banAve--yaha zikSA lenI Avazyaka hai| viSamatA kA jitanA gaharA ghaTATopa aMdhakAra hai, usameM samatA kI eka tIlI bhI koI jalA sake to vaha bhI yatkiMcit prakAza kI rekhA avazya aMkita kregii| eka vyakti ke kaI prayAsa yA nirantara prayAsa jaba kaI vyaktiyoM ke nirantara prayAsoM meM paripuSTa banate haiM aura jaba Arthika evaM rAjanItika prayAsa bhI samAja meM sAmUhika parivartana kI dRSTi se kiye jAte haiM to koI kAraNa nahIM ki viSamatAoM kA calana bahuta hada taka na ghaTe aura samatA ko protsAhana dene vAlA sAmAnya dharAtala bhI na bane / aise zubha kArya meM tyAga aura balidAna kI apekSA to rahegI hii| registAna kI tapatI huI reta meM par3ane vAlI aura turanta vilupta ho jAne vAlI varSA kI pahalI bUMdoM kI taraha viSamatAoM ko miTAne ke bhagIratha kArya meM bhI samarpita bhAvanA anivArya mAnI jAnI caahiye| Aja kI sthiti bhI isa dRSTi se asAdhya kisI hAlata meM nahIM hai| 436
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamatA (mamatva) ko ghaTAne vAle jitane sArthaka prayAsa kiye jAyeMge vyaktigata evaM sAmUhika donoM staroM para, utanI hI samatA kI sRSTi sarjita hotI huI calI jaaygii| samatA ke aise cahuMmukhI vikAsa ke liye samatA ke mUlyoM ko AtmasAt kara lene ke sAtha samatA kI dRSTiyoM kA bhI yathArtha jJAna kara liyA jAnA cAhiye / pradhAnataH samatA kI do dRSTiyAM mAnI jAtI haiN| pahalI Abhyantara dRSTi to dUsarI bAhya dRsstti| ye donoM dRSTiyAM ekadama pRthak-pRthak nahIM hotI haiM, balki donoM dRSTiyAM adhikAMzataH eka dUsare kI pUraka bhI hotI rahatI haiN| kAraNa, donoM prakAra kI dRSTiyoM kA dhAraka dRSTA vyaktizaH eka hI hotA hai, ataH donoM dRSTiyoM kA sAmaMjasyapUrNa sahayoga bhI samatA kI pRSThabhUmi ko sudRr3ha banAtA hai| ___isa tathya meM koI vivAda nahIM ki kisI bhI sAmUhika sukRti athavA duSkRti kA AraMbha vyakti rUpI ghaTaka se hI hotA hai tathA vyakti kA vaha sukRti athavA duSkRti rUpI kArya bAhara kriyAnvita hone se pahile usake hRdaya meM vicAra rUpa meM janma letA hai| isa rUpa meM manuSya ke hI hattala se viSamatA bhI phUTatI hai to usI hattala para pratyakSa yA parokSa rUpa meM vidyamAna samatA bhI vahIM se pallavita evaM puSpita hotI hai| kisI bhI bAhya kArya kA kAraNa sadaiva Abhyantara ke anubhAva meM paidA hotA hai| ataH isa dRSTi se donoM dRSTiyoM meM Abhyantara dRSTi kA mahattva hI adhikatara mAnA jaaygaa| isa mahattva kA sahI aMkana yahI ho sakatA hai ki samatA ko vyApaka rUpa se prasArita karane kA koI bhI abhiyAna mAnava hRdaya se AraMbha kiyA jAnA cAhiye, jisakA samyak parivartana hI sampUrNa viSama paristhitiyoM meM yA yoM kaheM ki jar3agrasta vRttiyoM tathA pravRttiyoM meM zubha parivartana kA bIjAropaNa kara sakatA hai| samatA svabhAvagata hone se satya hotI hai aura vibhAvarUpa viSamatA asatya / isa satya kA udghATana usI AntarikatA meM kiyA jA sakatA hai aura kiyA jAnA cAhiye jahAM satya AvRtta aura Achanna banakara dabA huA par3A hai| isa kA artha hai ki usa AntarikatA meM AtmIya anubhUti kA saMcAra kiyA jaay| AtmIya anubhUti yaha ki saMsAra kI sabhI AtmAeM apane mUla svarUpa se eka haiM tathA saMsAra paribhramaNa meM kahIM na kahIM kisI na kisI rUpa meM sambandhita rahane ke kAraNa pratyeka AtmA apanI AtmIya bhI hai| AtmIyatA kI isa anubhUti se mamatA ghaTegI ki saba kucha mere hI liye kyoM? saba padArtha sabake liye haiM aura jaba sabhI paraspara AtmIyatA ke sUtra se baMdhe hue haiM to una padArthoM kA upabhoga bhI sabake liye sulabha kyoM na ho? mamatA ghaTegI to samatA bar3hegI ki saba padArtha hI kyoM, maiM svayaM bhI sabakA hita kyoM nahIM sAdhUM ? sabakA hita sAdhane kA saMkalpa hI sva-kalyANa aura sarvasva tyAga kI bhUmikA banAtA hai| eka hRdaya ke samatva svabhAva ko bhI yadi ubhAra kara kriyAzIla banA diyA jAtA hai to vaha eka buniyAdI kAma hogaa| eka kI Abhyantara dRSTi meM AyA huA zubha parivartana na kevala usa vyakti ke vacana aura vyavahAra ko samatA kA jAmA pahinAegA, balki usa vyakti kI Abhyantara dRSTi meM AyA vaha parivartana usakI bAhya dRSTi meM utaregA tathA vaha anyAnya kaI vyaktiyoM ko dono dRSTiyoM se prabhAvita bnaaegaa| bAhya dRSTi meM suprakaTa samatA kA svarUpa una anubhava lene vAle vyaktiyoM kI Abhyantara dRSTi meM utaregA aura unakI AntarikatA meM bhI samatA ke samarthana meM eka saphala Andolana clegaa| Abhyantara aura bAhya dRSTiyoM kI prakriyA ke cakra meM pravAhita hotA huA samatA kA anubhAva jaba vyakti aura samAja kI kRti meM utaregA, taba jo navanirmANa hogA, usI kI nIMva para samatAvAdI samAja kI rUparekhA ko sAkAra rUpa diyA jA skegaa| 440
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI Abhyantara dRSTi ko ubhArane meM AdhyAtmikatA kA hI pramukha yogadAna ho sakatA hai| mAnasa parivartana balAt saMbhava nahIM hotA aura balAt parivartana lA bhI diyA jAya to usakA sthAyitva sadA saMdigdha rhegaa| isa kAraNa zubha yogamaya parivartana kI icchA hI AntarikatA meM jagAnI hogii| yaha icchA jagegI sampUrNa AdhyAtmika svarUpa ko samajha kara tathA AtmA ke sarvocca vikAsa ko carama sAdhya maankr| yaha dRSTi AdhyAtmikatA hI pradAna karatI hai| vItarAga devoM ne icchA nirodha rUpa saMyama, jar3a padArthoM se mamatva tyAga tathA AThoM karmoM ke kSaya rUpa tapa kA mArga prazasta kara rakhA hai aura isI mArga kI preraNA se vyakti ke hRdaya meM parivartana lAkara usake mana, vacana, kAyA ke azubha yogoM ko zubhatA meM pariNata kara sakate haiM jinake AdhAra para bhItara aura bAhara samatA kI saMracanA kI jAya / isa rUpa meM AtmIya samatA kI anubhUti hI samatA kI bhAvanA ko sthiratA pradAna karegI to use kRtitva ke sAMce meM bhI ddhaalegii| bAhya vAtAvaraNa meM jaba samatA kA vistAra hogA to usase bAhya vAtAvaraNa bhI sudharegA aura jana-jana kI AntarikatA meM bhI samatA kA udaya hone lgegaa| ataH samatA kI donoM prakAra kI dRSTiyoM meM zubha parivartana tathA vikAsa ke prayala karane ke sAtha sAtha donoM ke pArasparika sAmaMjasya ko bhI kriyAzIla banAte jAnA cAhiye tAki vyakti kI AntarikatA meM aura bAhya vAtAvaraNa meM yAne ki saMsAra kI AntarikatA meM bhI yathocita parivartana pUrNa kiye jA skeN| samatA kA dArzanika svarUpa samatA ke dArzanika svarUpa ko samatA ke AcaraNa kA AdhAra staMbha mAnA jAnA caahiye| darzana hotA hai vaha vaicArika mUla--jisa para saMracanA kA sRjana kiyA jAtA hai| vaicArikatA yadi yathArtha, bodhagamya evaM sAnubhava ho to usake anusAra kiyA jAne vAlA kRtitva sadA hI sArthaka svarUpa grahaNa kregaa| yahAM hama samatA darzana ko cAra prakAra ke vargIkaraNa se isa rUpa meM samajhane kA yatna kareMge ki usakI dArzanikatA ke sAtha usakI vyAvahArikatA bhI suprakaTa ho ske| yadi koI bhI darzana vyavahArya na ho to usakI upAdeyatA kama ho jAtI hai| samatA ke dArzanika svarUpa kA vivecana karake yahI spaSTa kiyA jAyagA ki use vyavahAra rUpa meM DhAlane para vyApaka sAmAjika parivartana kA sUtrapAta kiyA jA sakatA hai, kyoMki samatA darzana aura usake vyavahAra se prabhAvita sAdhakoM kI bahuta bar3I saMkhyA aura vaha bhI sthAna-sthAna para pahale hI taiyAra kI jA sakatI hai| isa dRSTi se samatA kA dArzanika svarUpa eka naI hI utkrAnti kA kAraNabhUta ho sakatA hai| ___ kisI bhI acche vicAra yA vyavahAra ko gatizIla banAne ke liye usake vAhakoM kI AvazyakatA hotI hai| vicAra diye kI bAtI kI taraha yadi eka se anagina bAtiyoM ko nahIM jalA pAtA to samajhiye ki vaha apane samucita vikAsa ko prApta nahIM kara sakegA, kintu vicAra ke aise vikAsa meM usa hAtha kI sadA jarUrata rahegI jo die ko hAtha meM uThA kara usakI jalatI huI lau ko dUsare diyoM kI bAtiyoM se chuA chuA kara pradIpta banAtA rhe| isI taraha vyavahAra ko bhI usake cAlakoM kI jarUrata hotI hai isaliye samatA ke vicAra aura vyavahAra ko kAryakSama saphalatA dilAne ke liye vAhakoM aura cAlakoM kI senA yAne niHsvArtha sAdhakoM kI ToliyAM ekadama jarUrI haiM jinake prANavAn sahayoga ke binA samatA kI jyoti ke prakAza ko bhI aMdhere diloM meM bharA nahIM jA skegaa| - 441
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa yojanA para usI adhyAya meM Age jAkara prakAza DAlA jAyagA ki samatA sAdhakoM ko samatA prasAra ke liye kaise tatpara banAyA jAya aura kaise samatA samAja ke nava nirmANa kI pRSThabhUmi taiyAra kI jaay| vyavahAra kI yojanA ke pahale samatA ke vicAra ke sabhI pakSoM para gaharAI ke sAtha cintana-manana karake tat sambandhI samyak nirNAyaka zakti ko avazya hI jAgRta banA lenI cAhiye jo pratyeka caraNa para AtmAdhArita sambala kA rUpa le skegii| samatA ke dArzanika svarUpa ko nimna cAra vargoM ke rUpa meM samajha kara vaicArika ekarUpatA evaM vyAvahArika kAryakSamatA kA nirmANa kiyA jAnA cAhie (1) siddhAnta darzana-samatA kA samAraMbha bhI svayaM se zurU honA caahiye| pahale hama nija ko sama banAve arthAt sama soceM, sama jAneM, sama mAne, sama dekheM aura sama kreN| sama kA artha hotA hai samAnatA yAne santulita / eka tulA ke donoM palar3e jaba samAna hote haiM taba use santulita kahA jAtA hai| vaha tulA santulita hai yAne barAbara tola rahI hai jisakA sahI saMketa milatA hai usa tulA ke kAMTe se| tulA ke samAna jaba mana kA kAMTA bheda ko bhUlakara aura kendrita banakara vastu sthiti ko dekhatA hai, usa para socatA hai evaM taba tadanukUla karane kA nirNaya letA hai vaise mana ko santulita kahA jAtA hai| aisA santulana kaba raha sakatA hai ? jaba mana icchAoM kA dAsa banakara na bhaTakatA ho balki saMyama kA ArAdhaka banakara eka niSThA apanA letA ho| apane hita para coTa bhI par3e taba bhI mana kA santulana na bigar3e -aisA abhyAsa saMyama karAtA hai| saMyama se sama kisI bhI stara para TUTatA nahIM hai| yadi sama TUTa jAya yA durbala ho jAya to viSamatA teja prahAra karane se nahIM cUkatI aura usake prahAra se Ahata hokara mana svArtha, bhoga evaM vikAra se punaH ghira jAtA hai| ataH sAdhe gaye sama kI sarakSAM hotI hai saMyama se tathA saMyama sadaDha banatA rahatA hai tyAga se| tyAga kA artha hai jo apane pAsa hai use kisI prayojana ke hita meM chodd'naa| aisA chor3anA hRdaya ko eka alaga hI prakAra kA Ananda detA hai| isaliye yaha tyAga hI samatA kA pIThabala hotA hai| tyAga aura bhoga ye jIvana ke do pahalU haiN| eka samatA kA vAhaka hai to dUsarA viSamatA kA jnk| tyAga ke dharAtala para nirmita hRdaya kI udAratA se hI samatA kA prasAra kiyA jA sakatA hai| jabaki bhoga manuSya ko usakI AntarikatA se haTAkara use usake zarIra se bAMdhatA hai, parigraha kI mUrchA meM paTakatA hai aura jar3a grasta svArthoM kI aMdhI daur3a meM ghuTane tur3avAtA hai| rAga dveSa aura viSaya kaSAya kI AMdhiyoM meM AtmA ko dhakela kara vaha use avicAra pUrvaka anyAya, anIti aura atyAcAra kI rAha para Age kara detA hai| isaliye ahiMsaka jIvana praNAlI ko apanAne tathA satya kI zodha meM nikala par3ane ke bAda svAbhAvika aura svaicchika rUpa se jo utkRSTa tyAga ubharatA hai, vaha tyAga hI samatA siddhAnta kA kendra bindu hai| yaha kaha sakate haiM ki jitanA UMcA tyAga, utanI hI UMcI smtaa| samatA kI sAdhanA ke samaya vicAra evaM kArya dRSTi nirantara isI kendra bindu para lagI rahanI caahiye| tyAga samatala para aMkurita hokara kitanI UMcAI taka uTha sakatA hai--usakI koI sImA nahIM hai--avasara aura bhAvanA se hI usakA mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai| aise tyAga ke bala para hI samatA kA uccAdarza upalabdha kiyA jA sakatA hai| tyAga kI yaha sAmAnya niSThA kahI jAyagI jaba maiM yaha praNa lUM ki maiM kisI bhI dUsare prANI ke hita para kataI AghAta nahIM kruuNgaa| kintu tyAga kI yaha vizeSa niSThA hogI aura usa niSThA kI uccatA kisI bhI sImA taka nikhara sakatI hai jaba maiM 442
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha nizcaya karUM ki maiM dUsare prANiyoM ke hitoM kI rakSA ke liye apane hitoM ko bhI chor3a dUMgA, apitu apane sarvasva taka ko nyauchAvara kara duuNgaa| jyoM-jyoM tyAga sAmAnya bindu se vizeSatA kI sIr3hiyAM car3hatA huA Upara uThatA jAtA hai, tyoM-tyoM samatA kI samarasatA bhI bhItara, bAhara aura cAroM ora dUra-dUra taka phailatI jAtI hai tathA choTe bar3e sabhI staroM ke manuSyoM evaM prANiyoM taka ke bIca meM sabako sukha dene vAlA vAtAvaraNa raca detI hai| yoM kaha deM ki tyAga samatA kA pITha bala hotA hai jisake binA samatA kI susthira pratiSThA saMbhava nahIM hai| isaliye samatA kA siddhAnta darzana sabhI mAnavIya mUlyoM ke hRdaya rUpa tyAga meM pratiSThita kiyA jA sakatA hai| AtmIya guNoM kA sAra gUMtha kara samatA ke siddhAnta darzana kI saptavarNI puSpa mAlA banAI gaI hai jo isa prakAra hai--(a) AtmIya samatA-apane mUla svarUpa meM aura vikAsa ke carama meM sabhI AtmAoM meM samatA vidyamAna hai aura usakI anubhUti AtmIya samatA ko prerita karatI hai| isa Atmika svarUpa ke AdhAra para manuSya meM yaha svabhAna jAganA cAhiye ki vaha kisI bhI prakAra se zUdra yA hIna nahIM hai| vaha karmAvaraNoM ko haTAkara apanI AtmA ko mUla rUpa meM pratiSThita karane kI kSamatA rakhatA hai| usa meM karmaNyatA kA bhAva jAganA cAhiye ki vaha siddhAtmAoM kI samatA meM pahaMcane kA satpuruSArtha kre| apane se Upara kI AtmAoM ke sAtha samatA prApta karane kA vaha parAkrama dira nIce ke stara para rahI huI AtmAoM para apanI karuNA barasA kara unheM bhI samatA kA mahattva sikhAveM aura apanA Azraya dekara Upara utthaave| yahI AtmIya samatA ke siddhAnta kA marma hai| samatA ke siddhAnta darzana kA isa prakAra pahalA siddhAnta yaha hogA ki sabhI AtmAoM ke liye apanA parama vikAsa taka sampAdita karane meM avasara kI samAnatA hai--koI viSamatA yA vibhedapUrNa sthiti nahIM hai| jo bhI jJAna aura kriyA ke sacce rAste para Age bar3hegA, nirapekSa bhAva se zreSThatA arjita karegA tathA saMsAra ke samasta prANiyoM kA hitAkAMkSI banegA, vaha svayaM samatA pAegA aura bAhara samatA phailaaegaa| vaha samatva yogI bana jaaygaa| (ba) 'du' kA parityAga-AtmIya samatA ko upalabdha karane ke liye apane sama svabhAva kA nirmANa honA cAhiye aura sama svabhAva ke nirmANa ke liye mana, vANI evaM karma kI ekarUpatA tathA zubhatA Avazyaka hai| apanA socanA, apanA bolanA aura apanA karanA apanI manaHsthiti ko vyakta karatA hai jisakI samatA kI kasauTI yahI hogI ki ina tInoM meM samAnatA hai| mana, vANI tathA karma kI ekarUpatA se hI kisI kI vizvasanIyatA tathA pratiSThA kA AdhAra banatA hai aura use bhadra puruSa kahA jAtA hai| kintu jo socatA eka bAta hai aura bolatA dUsarI bAta hai tathA karatA tIsarI bAta hai--usako dhUrta kahA jAtA hai tathA usakA vizvAsa koI nahIM krtaa| ___mana, vANI aura karma kI samatA banegI unakI zubhatA se aura zubhatA ke liye 'du' kA parityAga karanA hogaa| durbhAvanA, durvacana aura duSpravRtti rUpa azubha yoga vyApAra jaba taka calatA rahatA hai, pUrNa zubhatA nahIM AtI aura pUrNa samatA avApta nahIM hotI / samatA kA artha hai saMsAra ke sabhI prANiyoM ke prati sadbhAvanA aura bhAvanA sad hogI, tabhI vacana aura karma sad bana skegaa| sad banAne se asad chUTegA, zubha varane se azubha miTegA aura viSamatA ko dUra haTAne se samatA jAgegI tathA yaha tathya-parivartana honA cAhiye samasta yoga vyApAra meN| yoga vyApAra kI zubhatA aura samatA AntarikatA se lekara vizva ke vistRta vAtAvaraNa taka prabhAvazAlI bnegii| bhAvanA hI vaha zakti hai jo manuSya ke 'du' ko dhokara use satsAdhanA meM karmaniSTha banAtI hai tathA 'su' se vibhUSita kara detI 443
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha hai / yaha 'su' hI samatA kA viveka sampanna vAhaka hotA hai / ( sa ) jI o aura jIne do siddhAnta ahiMsaka jIvana kI pratikRti hai / samatA siddhAnta kI yaha pramukha mAnyatA hai ki saMsAra ke sabhI manuSya, balki sabhI prANI apanA svataMtra astitva rakhate haiM tathA koI cAhe kitanA hI zaktizAlI ho, kisI dUsare kA astitva miTAne kA usako koI adhikAra nahIM hai| vastutaH usakA yaha karttavya hotA hai ki vaha apanI zakti ko pratyeka prANI svataMtra astitva kI rakSA meM niyojita kre| yaha rakSA kA bhAva karuNA aura anukampA se upajatA hai| samAna karmaNyatA, samAna zreSThatA aura samAna hArdikatA kA sparza durbala jIvana meM naye prANoM kA saMcAra kara detA hai / - isa ahiMsaka jIvana zailI meM isa sImA aura maryAdA kA pAlana karanA hotA hai ki eka ahiMsaka kahIM bhI kisI anya jIvana ke sAtha TakarAva kI sthiti meM na Ave tathA sabako 'Atmavat' smjhe| apanI AtmA vaisI sabakI hI AtmA aisA anubhAva taba paidA hotA hai jaba manuSya apane dAyitvoM ke prati sajaga aura sAvadhAna ho jAtA hai| saba jIvoM ke prati samAna rUpa se sneha, sahAnubhUti evaM sahRdayatA kI varSA karane meM hI samatA kI tarala sArthakatA rahI huI hai| pratyeka prANI ke svataMtra astitva ko svIkArane se hI manuSya ke samUce jIvana meM eka aisA samatAmaya parivartana AtA hai jo sArI jIvana vidhA ko hI badala detA hai| aise manuSya meM kabhI daMbha yA haThavAda nahIM bhar3akatA, kyoMki usake vicAra meM vinamratA samA jAtI hai / vaha kabhI yaha nahIM mAnatA ki maiM hI saba kucha huuN| vaha sabakA samAdara karatA hai, isaliye vaha sabake sukha duHkha kA sahabhAgI bhI hotA hai / ahiMsaka jIvana zailI kI guNa sampannatA samUce vAtAvaraNa ko samatA ke amRta se AplAvita banA detI hai-- vibhora kara detI hai| (sa) yathAyogya vitaraNa - yaha sahI hai ki jar3a padArthoM ke prati manuSya kI mUrchA ghaTanI aura miTanI cAhiye lekina yaha utanA hI sahI hai ki jIvana kI mUla AvazyakatAoM kI pUrti ke binA koI jIvana cala nahIM sakatA aura jaba inhIM jIvanopayogI padArthoM ke adhikAra ke sambandha meM anyAyapUrNa nIti calatI ho to pahalA kAma use miTAnA hogA / mUla AvazyakatAeM hotI haiM--bhojana, vastra aura nivAsa / sabhI jIvanadhAriyoM kI mUla AvazyakatAeM pUrI ho - yaha pahalI bAta, parantu dUsarI bAta bhI utanI hI mahattvapUrNa hai ki vaha pUrti viSama nahIM honI cAhiye jo pAsparika IrSyA aura dveSa kI kaTutA ko paidA kre| yahI kAraNa hai ki samatA ke siddhAnta darzana meM samasta jIvanopayogI padArthoM ke yathAvikAsa yathAyogya vitaraNa para bala diyA jAtA hai| yathAvikAsa evaM yathAyogya vitaraNa kA lakSya yaha hogA ki jisako apanI zarIra dazA, dhaMdhe yA anya paristhitiyoM ke anusAra jo yogya rIti se cAhiye, vaisA use diyA jAya / yahI apane tAtparya meM sama vitaraNa hogaa| aba jahAM sama vitaraNa kA prazna hai-- aisI sAmAjika vyavasthA bhI honI cAhiye jo aise vitaraNa ko sucArU rUpa se calAve / isa dRSTi se vitaraNa ko sucArU banAne ke liye utpAdana ke sAdhanoM para bhI kisI na kisI rUpa meM samAja kA niyaMtraNa Avazyaka hogA tAki vyakti kI tRSNA vitaraNa kI vyavasthA ko avyavasthita na banAde / upabhoga paribhoga ke padArthoM kI svecchApUrvaka maryAdA bAMdhane se bhI sama vitaraNa meM suvidhA ho skegii| mUla AvazyakatA ke alAvA suvidhApUrNa padArthoM kA bhI vitaraNa aisA ho jo Arthika viSamatA kA citra na dikhAve / kAraNa, padArthoM kA abhAva utanA ghAtaka nahIM hotA jitanA padArthoM kA viSama vitaraNa, ataH yathAvikAsa yathAyogya vitaraNa kA siddhAnta mAnya kiyA jAya / (da) saMparityAga meM AsthA - samatA ke eka sAdhaka ko saMparityAga meM sadA AsthA rakhanI cAhiye tathA avasara Ave taba sarvasva tyAga kI tatparatA 444
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI dikhAnI caahiye| aisA saMkaTa kAla ho athavA zubha prayojana kI pUrti meM Avazyaka ho to vyApaka jana kalyANa kI bhAvanA se apane pAsa jo kucha ho, use tyAgane meM bhI tanika hicakicAhaTa nahIM honI caahiye| isa prakAra kI vatti meM AsthA hone kA yahI Azaya hai ki samatA sAdhaka apanI saMcita sampatti meM mamatva na rakhe balki use bhI samAja kA nyAsa samajhe tathA yathAvasara saMvibhAga heta samAja ko samarpita krde| jana kalyANa kA artha bhI kAphI vyApaka dRSTi se samajhanA caahiye| jaise akAla Adi kA prAkRtika saMkaTa ho, loga dhanAbhAva meM bhUkha se mara rahe ho aura samatA sAdhaka apanI sampatti ko dabA kara baiThA rahe to yaha usakI samatA sAdhanA nahIM hogii| sAmUhika hita ko vyakti ke hita se Upara mAnanA hogaa| sAmUhika hita sAdhanA meM vyakti ke tyAga ko sadA hI protsAhita kiyA jAnA caahiye| sAmAjika vyavasthA ko sarvajana hitakArI isI niSThA ke sAtha banAI jA sakatI hai| samatA kA siddhAnta darzana to saMparityAga kI AsthA ko manuSya ke mana meM adhikAdhika vikasita rUpa meM dekhanA cAhegA kyoMki yaha AsthA jitanI gaharI hogI, utanI hI sampatti aura sattA ke prati manuSya kI mUrchA kSINa hogii| isakA sIdhA prahAra viSamatA para hogA jisase artha lolupa paramparAeM miTegI, vitRSNAjanya vRttiyA~ badalegI aura sAmUhika jIvana meM sarasatA kI naI zaktiyoM kA udaya hogaa| samAja kI Arthika vyavasthA yadi sama bana jAtI hai to sahI jAniye ki vyakti vyakti kA cAritra bhI zubhatA aura zuddhatA kA varaNa karane lgegaa| (ya) guNa aura karma kA AdhAra - vartamAna yuga artha pradhAna banA huA hai tathA isameM zreNI, vibhAga yA vargIkaraNa Adi kA AdhAra artha hI banA huA hai| artha hI vyakti kI pratiSThA kA mAnadaMDa banA huA hai kintu samatA kI sAdhanA meM yaha saba mAnya nahIM ho sktaa| jaba artha ko jIvana ke zIrSastha sthAna se nIce utAra diyA jAya aura mAnavIya mUlyoM se use niyaMtrita kara deM to vartamAna samAja kA sArA DhAMcA hI badala jaaygaa| jaba artha nIce utaregA to svayaM hI guNa Upara A jAyagA aura yahI samatA ke siddhAnta darzana ko abhISTa hai ki samAja ke sAre mAnadaMDa guNAdhArita ho| rAjanaitika, Arthika evaM sAmAjika samatA ke pariveza meM taba dhana sampatti ke AdhAra para zreNI vibhAga nahIM hogA, apitu guNa evaM karma ke AdhAra para samAja kA zreNI vibhAjana hogaa| aisA vibhAjana mAnavatA kA tiraskAra karane vAlA nahIM hogA balki samatA ke lakSya kI ora bar3hAne ke liye svastha pratispardhA kA avasara dene vAlA hogaa| eka bAta taba aura hogii| artha ke niyaMtraNa meM jaba cetanA zakti sajaga rahegI to vitRSNA kI jar3atA kabhI paidA nahIM hogii| vaisI dazA meM vaha artha bhI samAja sudhAra meM sahAyaka bana jaaygaa| __isa kAraNa siddhAnta rUpa se eka samatA sAdhaka kA guNa va karma ke AdhAra para zreNI vibhAga meM vizvAsa honA caahiye| guNa aura karma kA AdhAra kisa rUpa meM ho--ise bhI samajha lenA caahiye| samAja meM UMcI zreNI, UMcA Adara aura UMcI pratiSThA use milanI cAhiye jisane apane jIvana meM UMce mAnavIya guNoM kA sampAdana kiyA ho aura jisake kArya sadA lokopakAra kI dizA meM gatizIla rahate hoN| guNa karma yukta vibhAjana kA yaha suprabhAva hogA ki nIce kI zreNiyoM vAlA svayaM adhika guNArjana ke sAtha Upara kI zreNI meM car3hane kA satprayAsa karatA rhegaa| guNa aura karma hI manuSyatA kI mahAnatA evaM samAja kI pratiSThA ke pratIka hoM tathA paudgalika upalabdhiyAM unake samakSa hIna dRSTi se dekhI jAya yahI vAMchanIya hai| guNAdhArita samAja eka karmaniSTha samAja hogA aura usameM sarvAMgINa samatA kI sAdhanA sulabha ho jaaygii| 445
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ra) mAnavatA pradhAna vyavasthA -- samatA ke siddhAnta darzana kA nicor3a yaha hogA ki vartamAna samAja vyavasthA meM AmUlacUla parivartana ho aura usa parivartana kA lakSya yaha ho ki zAsana jar3a kA nahIM, cetana kA ho, sattA aura sampatti kA nahIM, mAnavatA kA ho| artha kI prApti se nahIM, mAnavIya guNoM kI upalabdhi se samAja yA rAja kA netRtva prApta honA cAhiye / mUlataH mAnavatA pradhAna vyavasthA kA gaThana karanA hogA / mAnavatA pradhAna vyavasthA se sampatti va sattA ke svAmI ko nahIM, mAnavIya guNoM ke sAdhaka ko prANa pratiSThA milegI aura guNavattA anuprANita hogI / taba sampatti aura sattA pAne kI chichalI va ghinaunI hor3a bhI khatma ho jAyagI to vAstava meM viSamatA ke kITANu bhI naSTa ho jaayeNge| taba cetanA, manuSyatA tathA karmaniSThA kI pratiSThA hogI aura sarvahita meM jo jitanA jyAdA tyAga karegA, vaha utanA hI pUjA jAyagA / sama vAtAvaraNa meM dRSTi sama banegI tathA samadRSTi vastu svarUpa kI yathArthatA ko dekha skegii| yaha avalokana antarAvalokana bana kara AtmotthAna kA kAraNa bhUta ho jAyagA / (2) jIvana darzana - vahI siddhAnta preraNA kA srota bana sakatA hai jo tadanukUla kArya kSamatA ko jAgRta kre| jJAna aura kriyA kA saMyoga siddhi ke liye anivArya hai / yaha yuti hI manuSya ko sarva prakAra ke baMdhanoM se mukta banA sakatI hai| cAhe ve bandhana kaise bhI hoM - pUrvArjita karmoM ke rUpa meM hoM athavA viSamatA evaM tajjanya vikAroM se hI kyoM na upaje hoM, vyaktigata evaM samAjagata zaktiyoM ke jJAna evaM kriyA ke kSetra meM sAtha sAtha kAryarata hone se vikAsa meM bhI viSamatA nahIM rahegI / isase yaha nahIM hogA ki kucha vyakti to apanI ugra sAdhanA ke bala para vikAsa kI coTI para car3ha jAveM aura bahusaMkhyaka loga patana ke gaDhDhe meM bebhAna par3e raheM / vikAsa kI coTI para car3hane vAle to taba bhI hoMge kintu jIvana vikAsa kI apekSA se sabhI logoM kA mukha avazya hI coTI kI tarapha hogA aura pAMva dhIme yA jaldI udhara Age bar3ha rahe hoNge| vyavahAra, abhyAsa evaM AcaraNa ke caraNa uThAte samaya samagra vastu jJAna ko tIna bhAgoM meM vibhAjita karake tadanusAra apane kriyA kalApoM ko dizA dI jaay| ye vibhAga ho - jJeya (jAnane lAyaka), heya (tyAgane lAyaka) aura upAdeya ( svIkArane aura Acarane lAyaka ) / saba jAno kiMtu jIvana meM utAro unako hI jo utArane lAyaka hoN| vartamAna heya ko chor3ane tathA upAdeya ko grahaNa karane kA krama sAtha- sAtha hI calegA jaise jyoM-jyoM viSama AcaraNa chUTatA jAyagA, tyoM-tyoM samatA kA AcaraNa puSTa tara banatA jAyagA / samasta vastu jJAna kA yaha trirUpI vibhAjana sabase pahale samatA sAdhaka ko svayaM samajhanA cAhiye tathA nimnAnusAra apane AcaraNa ko DhAlanA cAhiye: (a) sapta kuvyasana tyAga -- mAMsa bhakSaNa, madirA pAna, juA, corI, zikAra, parastrIgamana aura vezyAgamana ye sAta kuvyasana batAye gaye haiM jo saba yA eka bhI jaba vyakti ke jIvanAcaraNa meM praveza pA jAtA hai to ve usa jIvana ko guNavattA kI dRSTi se naSTa bhraSTa kara dete haiM / ataH AcaraNa zuddhi ke pahale paga ke rUpa meM sapta kuvyasana kA tyAga liyA jAnA caahiye| ye kuvyasana jahAM vyakti ke jIvana ko ghora patana meM tirohita karate haiM, vahAM samAja ke vAtAvaraNa ko bhI kalaMkita banAte haiM / inake rahate sabhI ora patana kI saMbhAvanAoM ko sthAyI bhAva milatA hai ataH inake tvarita parityAga kI ora kadama zIghrAtizIghra Age bar3hane hI cAhiye / isake liye saMyama kI mukhya dhArA se apane Apako jor3anA hogA / 446
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ (A) paMca vrata AcaraNa - jaba durAcaraNa kA tyAga karake sadAcaraNa kI ora unmukha huA jAyagA taba usa sadAcaraNa kA svarUpa bhI spaSTa honA cAhiye / isa hetu paMca vratoM kA avalambana liyA jAnA cAhiye jinakA AMzika pAlana zrAvaka karatA hai aura sarvathA pAlana sAdhu dharma kI mahattA rUpa hotA hai / ye vrata haiM-- ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha / ye pAMca vrata jIvana vikAsa kI kar3I ke rUpa meM hote haiN| hiMsA viSamatA kA mahAdvAra hotI hai, isa kAraNa jaba viSamatA tyAganI hai to hiMsA ko pahale tyAganA hogA / ahiMsApUrNa AcaraNa ko apanAye binA samatA kI dizA meM gatizIla honA to dUra - usa tarapha unmukha bhI nahIM ho sakeMge / ahiMsA kA poSaNa hogA acauryya aura aparigraha vratoM se jo parigraha kI mUrchA ko ghaTAkara jIvana meM saMyama--cetanA kA vikAsa kareMge tathA usameM apUrva sahAyatA degA brahmacarya vrata / isa prakAra ina vratoM kI sAdhanA sAdhaka ko satya kI ora hI agrasara kregii| satya kA sAkSAtkAra karanA hI pUrNabhAvena samatA kA varaNa karanA hai tathA samadarzI bana jAnA hai| mithyA kA tyAga aura satya kA anuzIlana jJAna evaM kriyA kI yuti ko spaSTa, puSTa tathA AtmaniSTha banA degA / (i) ucca prAmANikatA - vAstava meM dekhA jAya to prAmANikatA evaM vizvasanIyatA pratyeka nAgarika kA sAmAnya guNa honA cAhiye kintu isa artha-pradhAna yuga ne use daMbhI aura pAkhaMDI banA diyA hai| samAja kA samUcA vAtAvaraNa aisA do raMgA bana gayA hai ki jo hai kucha aura lekina apane ko batAtA hai kucha aur| yadi aisA pAkhaMDa hai to vaha rAjanIti, arthanIti yA samAja nIti meM saphalatAoM para saphalatAeM pAtA huA Upara se Upara uTha jAyagA / aura Azcarya kI bAta yaha hogI ki use isa samAja meM prAmANikatA kA jAmA bhI or3hane ko mila jAyagA kintu samatA kI sAdhanA meM pAkhaMDa ko kahIM bhI sthAna nahIM rahegA / prAmANikatA kA mUla maMtra yaha hogA ki jo jitane acche kSetra meM kAma karatA hai aura jitane UMce pada para jAtA hai, usakA prAmANikatA ke prati adhika se adhika dAyitva banegA arthAt kSetra kI garimA tathA pada kI maryAdA ke anusAra prAmANikatA lAne para bala diyA jAyagA / prAmANikatA evaM vizvasanIyatA kI dhArA una logoM se bahegI jo samatA kA srota bana jAyagI / ucca prAmANikatA AcaraNa meM se viSamatA ke miTa jAne para hI pratiSThita ho sakegI aura mana, vANI evaM karma kI ekarUpatA ke sAtha samatA kI prabala pRSThabhUmi bana jAyagI / (I) saMyama kA anupAlana - prAmANikatA evaM vizvasanIyatA ke pratiSThArjana ke pazcAt AcaraNa ke caraNa adhika zuddhi kI dizA meM agragAmI bneNge| taba jIvana meM eka svastha evaM vyavasthita paripATI kA udaya hogA jisakA AdhAra hogA niSkapaTa bhAva se maryAdA, niyama evaM saMyama kA anupAlana / maryAdAeM ve jo vyakti evaM vyakti tapa samAja ke pArasparika sambandhoM ke sucArU rUpa se nirvahana ke kAraNa hita paramparAoM ke rUpa meM Dhala gaI hoN| niyama ve jo jIvana aura saMgaThana ko svaccha anuzAsana kA rUpa dete hoM tathA saMyama kA mahattva aura guNagaurava to sabhI ko jJAta hai| aisI maryAdAoM, niyamoM tathA saMyama ke anupAlana meM bhAvoM kI niSkapaTatA pahale jarUrI hai| aisI dazA meM vizvAsaghAta evaM AtmaghAta kI do sthitiyAM svataH hI Tala jAyagI / samatA ke sAdhana kA jIvana isa rUpa meM pUrNa niyamita tathA saMyamita bana jAnA cAhiye tAki viSamatA ke praveza ke sabhI mArga hI banda ho jAveM aura samatA kI samarasatA sabhI kSetroM meM chA jAve / ( u ) vicArapUrNa nirvahana - samAja meM rahate hue vyakti ke kaI pakSa hote haiM aura isa kAraNa usake dAyitva bhI bahumukhI ho jAte haiN| ataH yathAsthAna, yathAvasara, yathAzakti evaM yathAyogya rIti 447
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ se aise bahumukhI dAyitvoM para ImAnadArI se vicAra kiyA jAya tathA inhIM saba 'yathA' ke sAtha una dAyitvoM kA vicArapUrNa nirvahana bhI kiyA jaay| aisI avasthA meM vyakti apane svayaM ke prati evaM parivAra se lekara samUce prANI samAja ke prati apane sabhI dAyitvoM evaM kartavyoM kA samucita rIti se nirvahana kara sakegA tathA sarvatra samatA ke sthAyI bhAva ko saMcarita bhI banA skegaa| karttavyahInatA yoM viSamatA kA lakSaNa banatI hai yA viSamatA kI vAhikA, ataH vicArapUrNa nirvahana kA sadAgraha sadA pradIpta rahanA caahiye| (U) sabameM eka : eka meM saba-samatA ke jIvana darzana kA yaha pramukha aMga hogA ki sabameM eka aura eka meM sabakI dhAraNA balavatI bane tathA apane vyavahAra meM saba eka ke liye aura eka sabake liye sadaiva sannaddha rhe| isa sUtra para AcaraNa itanA prabhAvI hogA ki viSamatA ke viSa kI AkharI bUMdeM bhI sUkha kara naSTa ho jAyagI aura sArA samAja pArasparika hita-sahayoga tathA ekatA ke sUtra meM Abaddha hokara AdhyAtmika evaM AtmonmukhI bana jaaygaa| sahayoga evaM sahAnubhUti ke sukhada vAtAvaraNa se Azvasta hokara sabhI ke caraNa samatA prApti kI dizA meM tejI se Age bar3ha skeNge| vicAra, vacana aura vyavahAra meM sarvatra samatA kA samAveza dikhAI degaa| _ (e) vyApaka AtmIya niSThA--jaise apane parivAra meM rahatA huA eka vyakti sAmAnya rUpa se sAre bheda bhAva bhUla jAtA hai aura apane sabhI kartavyoM ke prati sajaga rahate hue sabakI yathAyogya sevA bhI karatA hai, usase bhI unnata rUpa meM eka samatA sAdhaka samUce vizva ko apanA parivAra mAnakara apane naitika evaM AdhyAtmika kartavyoM kA ekaniSThA se pAlana karatA hai| parivAra meM rakta sambandha kI prabalatA hotI hai, parantu vasudhA ke vizAla parivAra meM bhAvanA kI saghanatA rakta sambandha ko bahuta pIche chor3a detI hai, kyoMki usa bhAvanA kA AdhAra vyApaka AtmIya niSThA para TikA huA hotA hai| mAnava jIvana meM vikAsa ke liye koI bhI UMcAI asAdhya nahIM hotii| jo socatA hai ki vaisI UMcAI nahIM milegI to yaha usakI durbalatA hI hotI hai| jo jIvana darzana kI kriyAzIla preraNA se otaprota hokara samatA mArga para Age bar3ha jAtA hai, vaha sabase UMcI UMcAI ko bhI prApta karake rahatA hai| (3) Atma darzana-Atmadarzana kA artha hotA hai mUla Atma svarUpa kA dRSTA bananA, kyoMki dRSTA banakara hI jJAtA aura vijJAtA banA jA sakatA hai tathA yaha jAnA jA sakatA hai ki yaha AtmA hI svayaM kartA evaM apane hI kiye hue karmoM kA bhoktA hai| na isako koI anya calAne vAlA hai yA sukha duHkha dene vAlA hai| yahI isakI bhAgya vidhAtA hai--svayaM bhAgya banAtI hai aura usakA phala bhogatI hai| yaha Atma darzana apanI svataMtra sattA aura zakti kA preraka bnegaa| saMsAra meM koI aisI zakti nahIM jo isa AtmA ko sukha yA duHkha detI ho| jaisA yaha AtmA karma karatI hai acchA yA burA athavA zubha yA azubha, vaisA hI usakA vaha phala bhogatI hai jisakA spaSTa abhiprAya yaha hogA ki yadi use sukha cAhiye to zubha karma karane caahiye| dUsaroM ko sukha dene vAle karma zubha yA puNya rUpa hote haiM aura dUsaroM ko duHkha dene vAle karma azubha tathA pApa rUpa hote haiN| AtmA ko yAne ki manuSya ko isase sAra yaha lenA hai ki sukha doge to sukha milegA aura duHkha doge to duHkha milegaa| yoM sukha pAne kI pratyeka AtmA ko abhilASA rahatI hai kintu ajJAnavaza yA ki jar3agrastatA se vaha sukha ke 448
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa rUpa kArya karatI nahIM hai aura babUla bokara Ama ke phala lenA cAhatI hai| Atma darzana kI sAdhanA se yaha jAnakArI aura sIkha milatI hai ki sukha aura zAzvata sukha pAne ke kaunase upAya haiM tathA usakI prApti kA kaunasA mArga hai ? samatA kA Atma darzana sabase pahile 'maiM' kI anubhUti karAnA cAhatA hai aura jar3a cetana tattva kA svarUpa bodha karAtA hai| isake sAtha hI AtmA aura zarIra ke pRthakatva kA jJAna dekara AtmA ke carama sAdhya mokSa kI sAdhanA vidhi batAtA hai| Atma darzana se hI karma siddhAnta kI jAnakArI milatI hai ki kaise aura kyoM karma baMdhate haiM, kisa upAya se karmabaMdha rukatA hai tathA kisa sAdhanA se karmo kA kSaya kiyA jA sakatA hai ? yaha bhI jJAta hotA hai ki pUrvArjita karmoM kA phala kaise udaya meM AtA hai aura kaise karma phala kI zubhatA kA yoga lekara karma mukti kA saphala puruSArtha kiyA jA sakatA hai? Atma darzana meM isa Atma puruSArtha kI phalavattA para bhI prakAza DAlA gayA hai ki kaise samyak jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA karate hue va uttarottara uccastha guNasthAnoM meM ArohaNa karate hue AtmA vItarAgI sayogI kevalI hokara ayogI aura siddha ho jAtI hai ? yahI samatA kI avApti kA carama hotA hai| ___ Atma darzana se hI Atma samatva kA jJAna hotA hai aura cintana, manana evaM svAnubhUti ke Anandamaya kSaNoM kA rasAsvAdana / tapoM kI agni meM tapakara jaba AtmA zodhita svarNa ke samAna nirmala ho jAtI hai taba vaha saMsAra kI saba AtmAoM meM ekatva aura samatva kI pratIti letI hai| Atma darzana kI dizA meM pUrNatA prApta karane kI dRSTi se samatA-sAdhaka ko niyamita rUpa se kucha bhAvAtmaka abhyAsa karane cAhiye jo isa prakAra ke ho sakate haiM : (a) Atma cintana evaM AtmAlocanA svayaM ke bAre meM soceM aura svayaM kI svayaM AlocanA kareM yaha eka AdhyAtmika prakriyA hai| svayaM ke bAre meM socane kA matalaba hai Atma svarUpa ke bAre meM socanA, vartamAna Atma-dazA para socanA, zaddhatA para lage AvaraNoM ke bAre meM socanA tathA una AvaraNoM ko haTAkara Atma guNoM ke prakaTIkaraNa ke bAre meM socnaa| isa soca kA kyA abhiprAya ? yahI ki manuSya bAhya vAtAvaraNa aura bhautika sukhoM meM hI itanA na rama jAya athavA viSaya-kaSAya pramAda ke dala dala meM itanA na phaMsa jAya ki nijatva ko hI bhUla jAya tathA apane svarUpa saMzodhana ke upAya na kre| pratidina bhItara jhAMkate rahane se Atma svarUpa ojhala nahIM hotA aura usake ojhala nahIM hone se usakI vidazA ko saMzodhita aura parimArjita karane kA dhyAna sadA banA rahatA hai| ___isa dhyAna meM asAvadhAnI ho athavA saMzodhana va parimArjana ke kAma meM bhUleM hotI rahe usake liye AtmAlocanA kI prakriyA hai ki sahI rAste se jahAM bhI yA jitane bhI dUra haTeM usa para vicAra kareM asAvadhAnI yA bhala ke liye prAyazcita leN| jo kiyA usakA pazcAtApa aura use Age se nahIM doharAne kA saMkalpa--yaha AtmAlocanA hai| ___ataH pratidina prAtaH evaM sAyaM samatA sAdhaka ko Atma darzana karanA cAhiye yAne ki eka do ghar3I Atma cintana karanA cAhiye tathA vicAra pUrvaka AtmAlocanA bhI karanI caahiye| isase nirantara Atma jAgRti banI rahegI aura pramAda na karate hue samaya ke mUlya kI anubhUti hotI jaaygii| (ba) satsAdhanA kA niyama-samatA sAdhanA kI antaraMga dhArA to hara samaya pravAhita hotI rahanI cAhiye kintu isa satata pravAha ko puSTa karane ke uddezya se satsAdhanA ke liye niyamita samaya 446
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirdhAraNa kA niyama bhI Avazyaka hai ki prati dina nirdhArita samaya para satsAdhanA meM baiThA hI jAya aura usa samaya ke karttavyoM ko niSThA pUrvaka pUre kiye hI jAya / satsAdhanA ke kSetra meM kinhIM viziSTa pravRttiyoM ko bhI hAtha meM le sakate haiM jo sva-para kalyANa se sambandhita ho tathA yathAzakti yathAvikAsa sampanna kI jA sakatI ho kintu abhyAsa abAdha rUpa se niyama pUrvaka calanA hI cAhiye tAki sabhI kSetroM meM samatA ke liye cAha nirantara pragAr3ha banatI jaay| isa satsAdhanA se Abhyantara evaM bAhya samatA sthApanA hetu naye zAntipUrNa mArga khojane kI preraNA milegI tathA aisI paddhatiyoM ke vikAsa kA avasara bhI milegA jinake mAdhyama se vyakti ke jIvana ke sAtha samAja vistRta kSetra meM bhI bhAvAtmaka evaM kAryAtmaka ekarUpatA paidA kI jA ske| svataMtra cintana para AdhArita aisI ekarUpatA se hI samatAmaya vAtAvaraNa ko sudRr3ha evaM susthira banAyA jA sakegA / (sa) svAdhyAya - cintana kI prakriyA evaM nirNAyaka zakti taba taka apUrNa hI rahegI jaba taka Agama-zAstra evaM satsAhitya kA adhyayana na ho tathA unakI nitya prati svAdhyAya nahIM kI jAtI ho / yoM svAdhyAya ko sva kA adhyAya bhI kahate haiM jo Atma svarUpa darzana kI prakriyA jAtI hai| svAdhyAya kI paripATI se una mahApuruSoM ke upadezoM ko hRdayaMgama kara sakate haiM jinhoMne Atmadarzana karake paramAtma- avasthA ko prApta kara lii| isI paripATI se hama unake upadezoM para svayaM cintana karake unakI upAdeyatA kA mUlyAMkana kara sakate haiM / cintana aura manana kA abhyAsa svAdhyAya se hI paripakka na banatA hai / pratyeka AtmA jJAnadhArI hotI hai, taba yaha sarvathA saMbhava hai ki cintana kI dhArA meM koI AtmA vipula gaharAI meM utara kara vicAroM ke naye naye motI DhUMDha lAve / ataH samatA ke sAdhaka ko prati dina niyamita rUpa se svAdhyAya karanI cAhiye tAki cintana-manana kI vRtti sajaga bne| par3heM aura soceM - phira apanA nirNaya leM - yaha krama hI manuSya ko sadA vivekazIla evaM pragatizIla banAye rakhatA hai| svAdhyAya, cintana aura svAnubhUti - ye eka hI Atma puruSArtha ke tIna caraNa haiM / (da) lokopakAra kI bhAvanA - Atma darzana kA sAra manuSya ke mana meM isa rUpa se jAganA cAhiye ki kramazaH yaha pragati sAdhI jaay| pahalI bhAvanA - maiM kisI ko duHkha na duuN| dUsarI bhAvanA - maiM sabako sukha dUM tathA tIsarI bhAvanA - maiM sabako sukha dene meM svayaM ko duHkha sahane par3e to unheM sukhapUrvaka shuuN| ye haiM lokopakAra kI bhAvanA ke vikAsa ke tIna stara, jo manuSya ko adhikAdhika tyAga ke liye anuprANita banAte haiN| ahiMsaka jIvana zailI kA sIdhA suprabhAva lokopakAra para par3atA hai kyoMki niSedha rUpa ahiMsA kisI bhI prakAra ke hiMsAcaraNa ko rokatI hai to ahiMsA kA vidhi rUpa anukampA aura rakSA kA sarvocca bhAvAtmaka sambala hotA hai / sabako apane kaThina tyAga ke AdhAra para sukha dene kI bhAvanA isa dizA kI kriyAtmaka bhAvanA hogI ki lokopakAra ke kSetra ko vistRta banAyA jAya - use sarvamukhI samatA kA samatala dharAtala pradAna kiyA jaay| isa vRtti meM manuSya apanI AtmA kI sevA zakti ke atyucca vikAsa ke sAtha samatA ko sakala vizva kI paridhi taka phailA dene meM sakSama bana jAyagA / svArthoM ko sameTo aura AtmIyatA ko sarvatra phailAo - yahI eka samatA sAdhaka kA pramukha AcaraNa - sUtra bana jAnA cAhiye / 450
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ya) Atma visarjana-Atma darzana kI AkhirI maMjila hotI hai Atma visarjana yAne ki tyAga, sevA aura samatA dRSTi se bRhattara samatA -sthiti ke nirmANa hita apane Apako bhI bhulA denA aura sAdhya meM svayaM ko vilIna kara denaa| AdhyAtmika bhASA meM yaha kAyotsarga kI sarvocca tapasyA hogI jaba AtmA deha ke mamatva se bhI sarvathA dUra ho jAtI hai| isa kaThora tapasyA ke mAdhyama se Atma vikAsa kI usa antima avasthA ko prApta karane ke bAda paramAtma darzana kI sthiti utpanna ho jAtI hai| Atma darzana se paramAtma darzana taka kI yAtrA kI sampannatA Atma visarjana ke mahAdvAra meM se hokara gujarane ke bAda hI hotI hai| yaha yAtrA gahana evaM ucca cintana para calatI hai aura kabhI kabhI vicAra zreNI itanI UMcI evaM samunnata bana jAtI haiM ki yugoM aura varSoM kA mArga kucha paloM meM hI taya ho jAtA hai| samatA sAdhanA kI saphalatA ke liye sAdhaka ko Atma visarjana rUpa uccastha vicAra zreNiyoM meM ArUr3ha hone kA prayatna karanA caahiye| (4) paramAtma darzana--AtmA hI paramAtmA hotI hai tathA AtmA hI paramAtmA banatI hai| AtmA aura usakI parama avasthA meM jo antara hai, vaha usakI karmabaddhatA kA antara hai| isa antara ko miTAne arthAt karmAvaraNoM ko apane jyotisvarUpa para se haTAne ke bAda yahI AtmA jyotisvarUpa paramAtmA bana jAtI hai| paramAtma darzana kA yahI sArapUrNa siddhAnta hai| isa dRSTi se paramAtma darzana kI mUla preraNA karmaNyatA hai ki AtmA apanI karmaNyatA jagAkara aise karma (puruSArtha) kare ki karmoM ke pUrva saMcita dalika sampUrNataH naSTa ho jaay| koI anya zakti isa AtmA kA uddhAra karegI-aisI vasta sthiti nahIM hai| yaha AtmA svayaM hI svayaM ko sajaga banAkara apanA uddhAra karegI aura vaisA uddhAra usakI apanI hI karmaNya zakti para AdhArita hogaa| sa yA vikAsa kA carama biMdu isa Atma zakti kI pahuMca ke bAhara kA sAdhya nahIM hotA hai| vastutaH Atma zakti ke zabda koSa meM asaMbhava zabda hotA hI nahIM hai| isa dRSTikoNa se mAnava jIvana meM satsAhasa kI vRtti apAra mahattva rakhatI hai| kAyaratA ke liye saba kucha asaMbhava hai aura sAhasa ke liye saba kucha sNbhv| AtmA se paramAtmA taka kA lakSya isI satsAhasa kI samatApUrNa upalabdhi ke rUpa meM prakaTa hotA hai| manuSya jaba taka saMjJAzUnya hokara patana ke khaDDa meM girA rahatA hai, taba taka usake jIvana ke sabhI pahalU aura usakI sabhI zaktiyAM viSama banakara vikAsa kI avarodhaka ke rUpa meM ar3I rahatI haiN| viSamatA kI avasthA meM adhikAdhika vikAroM kA AkramaNa hotA rahatA hai aura Atma zakti unase parAsta hokara hatAzA meM DUbI rahatI hai kintu jisa kSaNa kAyaratA dUra hokara satsAhasa kA prAdurbhAva ho jAtA hai, usI kSaNa vikAsa ke caraNa gatimAna ho jAte haiN| AtmA kA aisA satsAhasa kaise prakaTa ho? kahate haiM ki cora kAyara hotA hai, kyoMki usake paira kacce hote haiN| yadi apane bhItara kAyaratA mahasUsa karate haiM to socanA hogA ki apane bhItara kina kina rUpoM meM cauryya vRttiyAM apanI duSTa pravRttiyoM meM lagI huI haiM aura unake kAraNa apanI Atma zakti ke paira kahAM kahAM kacce par3e hue haiM ? yaha apanI hI AtmA kI AlocanA kA viSaya hai aura apane hI jAgaraNa kA prazna hai| jo kAma chipa kara karane kI icchA hotI hai, jina vicAroM ko sahajatApUrvaka prakaTa nahIM kiye jA sakate hoM athavA jina zabdoM ko nirbhayatA se bolane kI kSamatA na ho to 451
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhanA cAhiye ki mana, vANI aura karma ke una kSetroM meM cauryya vRtti kArya kara rahI hai jisake kAraNa Atma zakti ke paira kacce par3e hue haiN| taba usa kaccAI ko eka eka karake dUra karane kI jarUrata par3atI hai| vikAsa kI dRr3ha icchA zakti ke sAtha jaba satsAhasa kA puTa laga jAtA hai to usa kAyaratA ko phira dUra kara dene meM dera nahIM lgtii| ataH paramAtma darzana sikhAtA hai ki paga paga para paidA hone vAlI apanI hI durbalatAoM ke prati satarka rahane kI dRSTi se hI samUcA jIvana krama calanA caahiye| samatA ke siddhAnta darzana, jIvana darzana tathA Atma darzana kI anubhUti ke pazcAt paramAtma-darzana kI ora sahajatA se pragati kI jA sakatI hai tathA isI AtmA ko paramAtma svarUpa meM DhAla sakate haiN| eka zabda meM isa satsAhasa ko paribhASita kareM to vaha yaha hogA ki yaha satsAhasa Atma svarUpa meM para se viSamatA ke antima aMza taka ko miTA DAle aura use pUrNa samatA kI ujjvalatA se vibhUSita banA de| paramAtma pada kI dArzanika bhUmikA ko bhalI prakAra se samajha lenI caahiye| AtmA ko apanI hI viSamatA para prahAra prAraMbha karane hote haiM jo apane karma baMdha ko samApta karane ke rUpa meM hote haiN| karma jyoM jyoM kSINa hote jAte haiM, AtmA meM rahI huI viSamatA bhI tyoM-tyoM kSINa hotI jAtI hai tathA AtmA apane mUla guNoM ko avApta karatI rahatI hai| guNoM ke sthAnoM meM taba usakI UrdhvagAmitA AraMbha hotI hai aura gaNasthAnoM kI yAtrA ko jaba vaha AtmA saphalatApUrvaka sampanna kara letI hai to apane mUla guNoM ko prakAzamAna banAkara paramAtma pada kI adhikAriNI bana jAtI hai| yaha dRzyamAn jagat jIva aura ajIva ina do tattvoM ke saMyoga zrama para nirmita huA hai| yaha jIva tattva bhI yahAM svataMtra nahIM hai -ajIva tattva ke sAtha apane karma baMdhano ke kAraNa baMdhA huA hai| jIva aura ajIva ke saMyoga se hI samasta jIvadhArI dikhAI dete haiM aura ajIva ke baMdhana se hI ve ajIva tattvoM ke prati mohAviSTa banate haiN| yaha moha cAhe apane yA dUsare ke zarIra ke prati ho athavA dhana, sampatti, sattA yA anya padArthoM va paristhitiyoM ke prati usakI rAgAtmaka vRttiyAM hI jIva ko viSaya, kaSAya tathA pramAda meM bhramita banAye rakhatI haiN| isI dazA meM rAga aura dveSa ke ghAta pratighAta calate haiM aura jIva una prakRtiyoM ke vazIbhUta hokara vividha zubhAzubha karma karate hue unake phalAphala se bhI apane ko pratibaddha banAte haiN| jIva-ajIva tattvoM ke sAtha isa taraha baMdha tattva jur3A hai jo patana kA pratIka hai| jIva kA sarvocca vikAsa kA pratIka hai mokSa tattva, jisakI sAdhanA meM vaha karma baMdha rUpa Azrava tattva ko rokatA hai saMvara tattva kI sahAyatA se| phira sampUrNa karma vinAzaka rUpa hotA hai nirjarA tattva, jisakI siddhi se mokSa tattva avApta hotA hai| karma baMdha ke do zubhAzubha rUpa hote haiM puNya tattva tathA pApa tttv| pApa tattva ko miTAne se puNya tattva balavAna banatA hai jo mokSatattva ko milAne meM sahAyatA karatA hai lekina mokSa tattva kI avApti para puNya tattva bhI chUTa jAtA yAne ki ajIva tattva kA jIva tattva se saMyoga sampUrNataH samApta ho jAtA hai| jIva tattva sampUrNataH ajIva tattva (karma) se mukta ho jAya--yahI usakA mokSa hai| jIva kI Izvara meM isI rUpa se pariNati hotI hai| samatA kA vyavahArya pakSa kisI vastu svarUpa kA jJAna honA apekSatayA sarala hai kintu samyak jJAna honA kaThina hai tathA usase adhika kaThina hai usa samyak jJAna ko aDiga rUpa se vyavahAra meM utAranA tathA apane 452
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana ke samasta AcaraNa ko tadanusAra DhAla lenaa| vyavahAra ke mArga meM aise aise thaper3e Ate haiM ki kaI bAra acche acche sAdhaka bhI calAyamAna ho jAte haiN| yaha vyaktigata jIvana kI bAta hai lekina sAmAjika jIvana meM bhI aise thaper3e kabhI itane prabalatama hote haiM jo sArI sAmAjika vyavasthA ko asta vyasta karake vyakti-vyakti ke sAmAnya jIvana ko bhI duHkhapUrNa banA dete haiN| samatA ke vyavahArya pakSa meM bhI vyakti aura samAja ke jIvana kSetroM meM aisI kaThinatA Ave yaha anahonI bAta nahIM hai| __ samatAmaya jIvana ko vyavahAra rUpa meM apanAne ke bIca meM bhI vyaktigata evaM samAjagata bAdhAoM kA ArapAra nahIM rahatA hai| samAja meM jisa varga ke svArtha kisI bhI rUpa meM nihita ho jAte haiM, vaha varga apane svArthoM kI rakSA ke aMdhepana meM sadaiva viSamatA kA pakSadhara banakara samatA kA virodha karane lagatA hai| taba usake hRdaya parivartana kI AvazyakatA mahasUsa hotI hai| isaliye jahAM samatA ke vyavahArya pakSa para vicAra karanA hotA hai, vahAM gaharAI se yaha khojanA jarUrI hai ki vyavahArya pakSa kI mala kamajoriyAM kauna kaunasI hai aura unake viruddha kina kina upAyoM se saMgharSa kiyA jA sakatA hai evaM vyavahArya pakSa ko vyakti evaM samAja donoM ke AdhAroM para sudRr3ha banAyA jA sakatA hai ? samatA ke vyavahArya pakSa ko sudRr3ha banAne ki liye pratyeka AtmA meM rahI huI svahita kI ke ucitAnucita vikAsa prakriyA ko samajha lenA caahiye| baccA garbhAzaya se bAhara Ate hI cAhe aura kucha samajhe yA na samajhe, vaha apanI bhUkha ko to turanta samajha letA hai aura jaba bhI bhUkha se pIr3ita hotA hai, vaha stana pAna ke liye muMha phAr3a phAr3akara ronA zurU kara detA hai| yaha bAta mAnava zizu ke sAtha hI nahIM hai, choTe se choTe jantu meM bhI sva-hita kI yA sva-rakSA kI saMjJA hotI hai| jahAM cIMTiyAM cala rahI hoM, vahAM jaba koI rAkha bikhera detA hai to cIMTiyAM use apane liye khatarA mAnakara bacAva ke liye vahAM se turanta khisaka jAtI haiN| Azaya yaha hai ki choTe bar3e pratyeka jIva meM AraMbha se hI svahita evaM svarakSA kI jAgRta cetanA rahatI hai| svahita kI isa AraMbhika saMjJA kA vikAsa nimna rUpa meM tIna prakAra se ho sakatA hai jinakA mUla AdhAra usa prakAra ke vAtAvaraNa para nirmita hogA- (1) pahalA prakAra yaha ho sakatA hai ki yaha svahita kI saMjJA ekAMgI e banakara kuTila svArtha ke rUpa meM Dhala jAya ki manuSya ko usake Age aura kucha bhalA burA sUjhe hI nhiiN| apanA svArtha hai to saba hai aura vaha nahIM to apanA koI nahIM - dUsaroM ke hita kI tarapha dRSTi taka na mudd'e| aisI prakRti usake apane jIvana aura apane saMsargagata sAmAjika vAtAvaraNa meM gahana viSamatA ko janma detI hai| aura samatA kI jar3oM ko mUla se hI kATatI hai| (2) svahita -parahita ke santulana kA dUsarA prakAra eka rUpa meM samanvaya kA prakAra ho sakatA ki apanA hita bhI AdamI dekhe kintu usI lagana se dUsaroM ke hita ke liye bhI vaha tatpara rhe| apane va dUsaroM ke hitoM kA vaha itanA santulana banAde ki kahIM donoM ke bIca TakarAva kA maukA nahIM aave| sAdhAraNa rUpa se samAja meM samagra dRSTi se isa prakAra kI kriyAnviti kI AzA kI jA sakatI hai| yaha samatA kI dizA hogii| (3) tIsarA UMce tyAgiyoM aura mahApuruSoM kA prakAra ho sakatA hai jo parahita ke liye svahita kA bhI balidAna kara dete haiN| aise balidAnI sarvasva tyAga kI UMcI sImAoM taka bhI pahuMca jAte haiN| saca kaheM to vizva ko samatA kA dizA dAna aise mahApuruSa hI kiyA karate hai| una ke tyAgamaya caritra se hI samatA kI sarvotkRSTa avasthA prakAzita hotI hai| 453
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtAvaraNa ke tadanukUla nirmANa para yaha nirbhara karatA hai ki svahita kI AraMbhika saMjJA rUr3ha evaM bhraSTa ho jAya athavA jAgRti aura unnati kI dizA meM mur3a jAya / pratyeka jIvadhArI meM svarakSA kI saMjJA ho--yaha asvAbhAvika nahIM hai, kintu svAbhAvika yaha hogA ki sabakI svarakSA kI saMjJA ko sacetana banAI jAya ki koI bhI kisI kI isa saMjJA para prahAra na kare yA na kara ske| sarvahita ke isa prayAsa ke bIca Ane vAlI bAdhAoM ko samajhanA, unake kAraNoM ko dUra karanA tathA unako jIta kara svahita ko sarvahita ke samatva bhAva se raMga denA--yahI samatA kA sajaga evaM saphala vyavahArya pakSa ho sakatA hai| viSamatA se samatA meM parivartana apanI apanI sAdhanA zakti ke anusAra eka choTI yA lambI prakriyA ho sakatI hai kintu isa parivartana kA rahasya avazya hI AcaraNa kI garimA meM samAyA huA rahatA hai| koI bhI parivartana binA kriyAzIlatA ke nahIM A sakatA hai| bicchU kATe kI davA koI jAnatA hai lekina bicchU ke kATane para agara vaha usa davA kA prayoga karane kI bajAya usa jAnakArI para hI ghamaMDa karatA rahe yA use hI doharAtA rahe to kyA bicchU kA jahara utara jAyagA ? yahI viSamatA kA hAla hotA hai| viSamatA miTAne kA jJAna kara liyA, kintu usa jJAna ke anusAra apane AcaraNa ko nahIM DhAlA to kyA viSamatA miTa jAyagI? viSamatA miTAne ke liye usa jJAna ke niSedha aura vidhi ke donoM rUpa AcaraNa meM utarane caahiye| jyoM-jyoM niSedha rUpa se vikAroM kI viSamatA ghaTatI jAyagI tyoM-tyoM vidhi rUpa se samatA kI amiya-varSA gaharAtI jaaygii| samatAmaya AcaraNa ke anekAneka pahalU aura rUpa ho sakate haiM parantu sAre tattvoM aura samasta paristhitiyoM ko samanvita karake usake sAre rUpa meM nimna ikkIsa AcaraNa sUtroM kI racanA kI gaI hai jina para yadi manuSya amala karake apane bhItara aura bAhara ko sudhAre va badale to samatA kI gahana sAdhanA bhI AraMbha kI jA sakatI hai| tathA bAhya vistRta vAtAvaraNa meM bhI samatAbharA tAlamela biThAyA jA sakatA hai (1) hiMsA kA parityAga-hiMsA ke AMzikatyAgI zrAvaka ko anAvazyaka hiMsA kA parityAga karanA tathA Avazyaka hiMsA kI avasthA meM bhI bhAvanA to prANI rakSA kI rakhanI cAhiye, lekina vivazatA se hone vAlI hiMsA meM lAcArI anubhava kI jAnI cAhiye, na ki prsnntaa| sAdhvAcAra meM to hiMsA kA sarvathA parityAga kara diyA jAtA hai| samatA sAdhanA ke prAraMbha meM sthUla rUpa hiMsA kA to parityAga kara hI denA cAhiye ki vaha apane hita ke liye parahita para kisI prakAra kA AghAta nahIM phuNcaaegaa| santulana ke isa bindu se jaba sAdhanA AraMbha kI jAyagI to svArthoM kA saMgharSa avazya kama hotA jaaygaa| svahita kI rakSA meM yadi use Avazyaka hiMsA karanI bhI par3I to vaha usa kA AcaraNa ati khedapUrvaka hI karegA jisakA vikAsa isa rUpa meM hogA ki Age jAkara vaha parahita ke liye svahita kA tyAga karane kI zubha bhAvanA kA nirmANa kara legA / yahI vikAsa jaba aura Age bar3hegA, taba vaha pUrNa ahiMsaka vrata aMgIkAra kara skegaa| (2) mithyAcAra-mukti kahAvata hai ki eka jhUTha bola kara use TikAye rakhane ke liye sau jhUTha bolane par3ate haiN| isI jhUTha para yaha mithyAcAra panapatA hai jo kevala vacana taka hI sImita nahIM rahatA hai| kathanI ko mithyA banAkara karanI ko vaha mithyAcArI banAtA rahatA hai| jitanA mithyAcAra utanI hI adhika vissmtaa| isa kAraNa viSamatA se mukti pAne ke liye mithyAcAra se mukti anivArya 454
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| mithyAcAra tyAga kara hI viSamatA ke vividha rUpoM se saphala saMgharSa kiyA jA sakatA hai aura samatA bhAvanA ke vistAra meM satyAcaraNa evaM sadAcAra ke bala para racanAtmaka sahayoga diyA jA sakatA (3) cauryya karma se chuTakArA tAlA tor3akara cAbI lagAkara yA seMdha lagAkara vastu kI corI karane kI kalA Aja ke artha yuga meM bahuta hI jaTila aura vyApaka ho gaI hai| vastu curAne kI bajAya Aja manuSyatA curAI jAtI hai, usa kA zrama curAyA jAtA hai aura zoSaNa kI caur3I khAiyAM khoda dI jAtI haiN| caurya karma se chuTakArA pAne ke liye svArthAndhatA aura tRSNAgrastatA se dUra haTanA par3egA tathA apane jIvana nirvAha ko usa sImita stara taka sAdA banAnA hogA, jahAM hiMsA, corI yA anIti kA tanika bhI Azraya na lenA pdd'e| (4) brahmacarya kA mArga vAsanAoM para vijaya pAne ke anukrama meM zArIrika brahmacarya ke sAtha vAsanAoM kI mAnasikatA para bhI niyaMtraNa sAdhanA hotA hai| eka vyakti ke jIvana meM phale phUle sadAcAra se cAroM ora ke vAtAvaraNa meM bhI cAritrya-zuddhi kI eka naI havA bhegii| brahmacarya kA pAlana saba ora saMyama vRtti ko balavatI banAyagA to saMyama ke saMbala se samatA ke vikAsa ko prazasta kregaa| viSaya vAsanAoM kI Asakti ke ghaTane aura miTane se yoga vyApAra kI tridhArA meM zuddhi va zubhatA kA saMcAra hogaa| (5) tRSNA para aMkuza-manuSya kA apane svArthoM tathA apanI tRSNA para aMkuza lagAnA bahuta mahattvapUrNa hai kyoMki yaha aMkuza hI usake mana kI mUrchA ko dUra karake use aparigrahI tathA aparigrahavAdI banAtA hai| apanI alpatama AvazyakatAoM ke anusAra tathA apanI nIti va apane zrama se yadi dhanArjana kI vyavasthA Dhala jAya to artha kA bhUta adhikAMza rUpa se mAthe se utara jaaygaa| taba anAvazyaka saMgraha kA cakkara bhI khatma ho jaaygaa| usakA svArtha jaba sImA se bAhara nahIM nikalegA to vaha ghAtaka bhI nahIM bnegaa| ataH samatA-sAdhaka apanI tRSNA para kaThora aMkuza lagAte hue apane dhaMdhe kA phailAva itanA hI kare jisase nIti bhI nahIM chUTe aura sampatti kA moha bhI nahIM jaage| (6) niSkalaMka cAritra--samatA kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko kabhI bhI aisA koI kAma nahIM karanA cAhiye jisase usake cAritra para kalaMka lge| vyakti yadi apanI AvazyakatAoM ko sImA meM rakhakara cale to vaha kabhI bhI aise kAryoM meM nahIM ulajhegA jo svayaM, parivAra, samAja athavA rASTra ke cAritrya para kisI bhI rUpa meM kalaMka kAlimA pote| use apane AcaraNa ko bhI niyamita evaM saMyamita rakhanA caahiye| (7) adhikAroM kA sadupayoga-samatA sAdhaka ko apanA yaha karttavya mAnanA cAhiye ki vaha apane prApta adhikAroM kA durupayoga kataI nahIM kareM balki unakA sarvatra vyApaka jana kalyANa ke hita meM niSThApUrvaka sadupayoga kreN| samAja yA rASTra meM apanI yogyatA, kArya kuzalatA, pratiSThA Adi ke bala para kaI vyakti choTe yA bar3e padoM para pahuMcate haiM jahAM unake hAtha meM apane pada ke anusAra adhikAroM kA varcasva AtA hai| una adhikAroM kA prayoga apane svArthoM yA anya viSama uddezyoM ke liye kabhI bhI nahIM kiyA jAnA caahiye| una adhikAroM ke sadupayoga kA artha hogA ki unakA prayoga niyamAnusAra tathA sArvajanika lAbha ke liye kiyA jaay| 455
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) anAsakta bhAva - sattA yA sampati meM Asakti rakhane se una para tRSNA bhar3akatI hai aura unake saMcaya kI mUrchA paidA hotI hai isaliye samatA sAdhaka ko sadA anAsakta bhAva kA abhyAsa karanA caahiye| aisA karane se prApta sattA yA sampatti ke durupayoga kI manovRtti nahIM banegI tathA karttavya pAlana ke prati jAgarUkatA nirantara banI rahegI / (6) sevA kI manovRtti - eka samatA sAdhaka apane ko prApta sampatti evaM sattA ko mAnava sevA aura prANI sevA kA sAdhana mAnatA hai| usakI sevA kI manovRtti isa rUpa meM vikasita ho jAtI hai ki prApta sampatti aura sattA ke prati usakA tanika bhI mamatva nahIM rahatA, balki use vaha sevA ke kAryoM meM samatA bhAva se niyojita kara detA hai / vaha inakA saMcaya bhI apane pAsa nahIM bar3hAtA aura adhikAMza rUpa se apanI AvazyakatAoM ko kama karake apane liye Avazyaka sAdhanoM ko bhI apane se jyAdA AvazyakatA vAloM ko harSapUrvaka vitarita kara detA hai / anAsakta bhAva kI bhUmikA para nirmita usakI sevA kI manovRtti aTUTa bana jAtI hai / (10) sarala vyaktitva--samatA kA sAdhaka eka ora vyakti va samAja kI vikArapUrNa viSamatA se saMgharSa karatA hai aura krAnti dvArA mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA karanA cAhatA hai to dUsarI ora apane vyaktitva ko atyanta sarala aura vinamra banAye rakhatA hai| sAdagI, saralatA tathA vinamratA meM vizvAsa rakhanA tathA naye sAmAjika mUlyoM kI racanA meM sakriya bane rahanA - ise vaha apanA pavitra karttavya mAnatA hai tAki apane sarala vyaktitva se samatAmaya saralatA kA prasAra ho / (11) svAdhyAya aura cintana - manuSya hara samaya kisI na kisI kArya meM pravRtti karatA rahatA hai ataH use usI samaya na to apane kAma kI ucitatA yA anucitatA kA nirNaya nikAlane kA avasara milatA hai aura na hI usake pariNAmoM kA vizleSaNa karane kI suvidhA / ye donoM kArya niyamita svAdhyAya evaM cintana kI pravRttiyoM se hI pUre kiye jA sakate haiN| svAdhyAya se yaha jJAna aura bhAva milegA ki kisa prakAra kI pravRttiyAM zubha aura upAdeya hotI haiM tathA kina azubha pravRttiyoM meM manuSya ko pravRtta nahIM honA cAhiye / cintana kI dhArA meM pravRttiyoM kI zubhAzubhatA kA aMkana bhI ho sakegA to pravRttiyoM ke pariNAmoM para bhI dRSTipAta karake apanI bhAvI pravRttiyoM kI rUparekhA nirdhArita kI jA skegii| (12) kurItiyoM kA tyAga -- jIvana meM vyAvahArika dRSTi se kurItiyAM ve hI hotI haiM yA kahalAtI haiM jo kisI na kisI rUpa meM viSamatA paidA karatI haiN| rUr3ha paramparAoM yA kurItiyoM kA nirvAha daMbhI aura nihita svArthI isaliye karate haiM ki unake mAdhyama se sArvajanika jIvana meM ve apanI jhUThI pratiSThA banAye rakhate haiM / sAmAnya jana ke liye kurItiyAM sadguNoM aura zreSThatA kA hAsa karane vAlI hotI haiM / isa kAraNa samatA sAdhaka ko svayaM kurItiyoM kA tyAga karanA cAhiye tathA jIvana meM inake pracalana ko rokane kA kaThina prayAsa bhI juTAnA cAhiye (13) naitikatA kA pAlana - cAhe koI bhI vyavasAya yA vyApAra ho athavA sevA vRtti yA anya kArya--usameM samatA sAdhaka ko sadA zuddha nIti yAne naitikatA kA pAlana karanA cAhiye / vyApAra ko jaba sIdhA aura saccA nahIM rakhA jAtA -- usameM kapaTa aura mAyAcAra kA puTa milA diyA jAtA hai taba zoSaNa aura lUTa kA vyavahAra bana jAtA hai| jahAM apane zrama ke rUpa meM lAbhAMza honA cAhiye, vahAM Aja vyavasAya aura vyApAra lAbha lUTa kA paryAya bana gayA hai jo kataI 456
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ anItipUrNa khlaaygaa| isa dRSTi se apanI arjaka vRtti meM naitikatA kA nirvAha kiyA hI jAnA cAhiye jisake binA samatA kA vistAra saMbhava nahIM hotaa| (14) yathAyogya sama vitaraNa samatA sAdhaka apane pAsa AvazyakatA se adhika dhana, dhAnya athavA anya padArtha na rakhe tathA unheM yathAyogya sama vitaraNa hetu samAja yA rASTra ko sauMpa deM athavA svayaM jana kalyANa meM niyojita kara deN| AvazyakatAoM kA bhI jahAM taka prazna hai, ve eka samatA sAdhaka kI nirantara ghaTatI rahanI cAhiye aura jIvana nirvAha meM adhikAdhika sAdagI AtI rahanI caahiye| isa vidhi se dhana sampatti ke prati kabhI mamatva paidA nahIM hogaa| jo mana se lekara manuSya ke karma taka viSamatA kA viSa phailAtA hai, vaha hotA hai dhana sampatti rUpa parigraha aura usase bhI adhika viSama hotI hai parigraha kI lAlasA / ataH AvazyakatA taka parigraha ko sImita kara lene se usake prati mamatva nahIM jaagtaa| isa dRSTi se nyUnatama AvazyakatAoM ke anusAra eka samatA sAdhaka samucita parigraha apane pAsa rakheM aura use bhI pUrvanizcita maryAdAoM kI apekSA se tAki bAkI ko nyAsa samajhe tathA yathAyogya rIti se jana kalyANa meM usakA sama vitaraNa kara de| (15) AdhyAtmikatA kA raMga naitika evaM maryAdita jIvana vidhi se samatA sAdhaka avazya hI antarmukhI banatA jAyagA aura antarAvalokana kA abhyAsa kregaa| isa dRSTA bhAva kA supariNAma yaha hogA ki vaha AdhyAtmikatA ke Ananda raMga meM apane Apako raMgatA jaaygaa| Abhyantara zuddhi usakA pradhAna lakSya bana jAyagA aura usake sAtha hI vaha Abhyantara zuddhi kA puruSArtha saba meM jagAnA caahegaa| AdhyAtmikatA ke raMga se apanA andara-bAhara kA jIvana vyavahAra nirmala banAkara vaha sabhI ko usa ora prabhAvita kregaa| jaba apanI arjana praNAlI, dinacaryA tathA vyavahAra kI pUrI paripATI naitikatA ke AdhAra para Dhala jAyagI to usa hRdaya se utpanna AdhyAtmikatA ojasvI hogii| (16) sudhAra kA ahiMsaka prayoga Atmika evaM sAmAjika anuzAsana tathA saMyama kI maryAdAoM ko bhaMga karane vAle logoM ko eka samatA sAdhaka ahiMsaka asahayoga ke prayoga se sadhAranA caahegaa| usameM leza mAtra bhI usa prayoga ke samaya dveSa kI bhAvanA nahIM hogii| usakA ahiMsaka asahayoga eka acche cikitsaka ke samAna zuddha hitAkAMkSA kI dRSTi se hogaa| samatA kI sAdhanA se vaha ahiMsA ko aise sazakta zastra ke rUpa meM taiyAra karegA ki vyApaka kSetra meM bhI dveSa evaM pratizodha se rahita hokara usakA sudhAra kI dRSTi se saphala prayoga kiyA jA ske| ghRNA pApa se ho, pApI se kabhI nahIM lavaleza ke ahiMsaka siddhAnta ke anurUpa hI samatA sAdhaka sabhI prakAra ke sudhAra kAryakramoM kA saMcAlana kregaa| (17) guNa karma se vargIkaraNa--eka samatA-sAdhaka pracalita varNa, varga yA sampradAya meM apanA vizvAsa nahIM rakhegA aura vyakti kA aMkana usake guNa aura karma ke anusAra kregaa| itanA hI nahIM, vaha samAja meM bhI guNa evaM karma ke AdhAra para vargIkaraNa karane tathA use prabhAvazAlI banAne kA prayAsa prakAra ke vargIkaraNa se vibhinna varNoM. vargoM yA sampradAyoM meM vyApta kaTatA tathA viSamatA samApta hotI jAyagI tathA usake sthAna para mAnavIya samatA prasArita hogii| gaNAdhArita vargIkaraNa se guNoM kI abhivRddhi kI aisI svastha hor3a cala nikalegI ki manuSya apanI pratiSThA vRddhi ke liye guNa sampannatA ko mukhya mAna legaa| (18) bhAvAtmaka ekatA-sampUrNa mAnava jAti kI ekatA ke Adarza ko samakSa rakhate hue eka samatA sAdhaka samAja yA rASTra kI bhAvAtmaka ekatA ko bala degA tathA aisI ekatA ke liye 457
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana, vANI evaM karma kI ekarUpatA ko protsAhita kregaa| isa prayoga se manuSyatA ko zakti milegI tathA jIvana meM jar3a tattvoM kA prabhutva ghttegaa| aisI ekatA kevala bAhya rUpoM meM hI nahIM aTaka jAnI cAhiye balki anubhAvoM, uddezyoM tathA AdarzoM kI ekatA ke rUpa meM vaha nirantara vikasita hotI rahanI caahiye| samatA sAdhaka ko apane antaHkaraNa meM ho athavA samAja yA rASTra ke vizAla antarhRdaya meM aisI bhAvAtmaka ekatA ko sthiratA pUrvaka sthApita karane ke prayAsa hamezA jArI rakhane caahiye| kAraNa, bhAvAtmaka ekatA cirasthAyI evaM zAnti pradAyaka hotI hai tathA sabhI staroM para samatA ke vAtAvaraNa ko paripuSTa banAtI hai| (16) lokataMtrIya praNAlI--eka kathana hai ki sattA manuSya ko bhraSTa karatI hai aura pUrNa sattA pUrNatayA bhraSTa karatI hai| isI dRSTi se sattA ko eka yA kucha hAthoM se haTAkara sampUrNa janatA ko sauMpane ke dRSTikoNa kI bhUmikA para hI lokataMtrIya praNAlI kA vikAsa huA hai| yaha pArasparika niyaMtraNa evaM santulana kI praNAlI ke rUpa meM zAsana ko calAtI hai to samAja kI sArI vyavasthA ko lokecchA evaM lokazakti ke AdhAra para calAne ke Adarza ko sAmane rakhatI hai| rASTra yA samAja kA samagra saMcAlana janatA dvArA, janatA ke liye tathA janatA kA honA cAhiye--yaha lokataMtrIya praNAlI kI antaHpreraNA kahI jAtI hai| sattA aura sampatti ke nihita svArthI apane bhraSTa evaM vikRta uddezyoM ke liye aisI sarvahitakArI praNAlI kA bhI durupayoga karane kI ceSTA karate haiM ataH samatA sAdhaka ko aisI pravRttiyoM kA virodha karanA cAhiye tathA samagra janatA meM svastha cetanA jagAnI caahiye| (20) grAma se vizvadharma--pratyeka samatA sAdhaka ko grAma dharma, nagara dharma, samAja dharma, rASTra dharma evaM vizvadharma kI niSThA ke prati satarka rahanA cAhiye evaM unake antargata pahale apane kartavyoM evaM niyamoM kA nirvAha karanA cAhiye, phira apane udAharaNa ko sAmane rakha kara dUsaroM se unakA anupAlana karavAne kI jAgarUkatA paidA karanI caahiye| aisA jana mata, prabhAvI rUpa se banAnA cAhiye ki ina dharmoM ke niSThApUrvaka pAlana meM koI kisI taraha kI durvyavasthA paidA nahIM kare tathA kinhIM udaMDa yA samAja virodhI tattvoM dvArA vaisA karane para anya loga unake sAtha ahiMsaka asahayoga kA prayoga kreN| (21) samatA para AdhArita samAja-eka samatA sAdhaka samatA ke dArzanika tathA vyAvahArika pakSoM ke AdhAra para nirmita kiye jAne vAle naye samAja kI racanA meM vizvAsa rakhe tathA usake nirmANa meM sakriya sahayoga pradAna kre| pahale vaha apane bhItara aura bAhara samatApUrNa vRttiyoM tathA pravRttiyoM kA samAveza kare aura usake bAda vyApaka kSetra meM rahI huI viSamatAoM ko samApta karane evaM sarvatra samatAmayI ekarUpatA tathA samarasatA ko saMcArita karane meM apanA kaThora puruSArtha lgaave| vaha apanI prabala preraNA se pratyeka vyakti, samUha yA saMgaThana ko samatA kA sazakta AdhAra grahaNa karane ke liye tatpara banAve | isakA antima lakSya yahI hogA ki samatA kA pratyeka mAnava hRdaya meM zItala prakAza phaila jAya aura eka samatA samAja ke nirmANa ke sAtha vaha prakAza cirasthAyI svarUpa grahaNa karale aura eka pIr3hI se dUsarI pIr3hI evaM Age taka pAramparika prakAza staMbha bana jaay| AcaraNa ke ina ikkIsa sUtroM kA doharA prabhAva pdd'egaa| eka ora vyakti ina ke anusAra apane jIvana-vyavahAra ko DhAlate hue apane Abhyantara aura bAhya jIvana meM zuddhatA, zubhatA tathA samatA kI sthiti ko susthira banAyagA to dUsarI ora usakI usa susthiratA kA svayameva bhI samAja 458
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke vibhinna kSetroM meM anukUla prabhAva par3egA aura samatA sAdhaka jaba apane Adarza udAharaNa ke sAtha samatA kA prabala pracAraka banegA taba usakI prabhAvazAlI zailI se jana-jana ke jIvana meM naI samatA-cetanA kA vikAsa hogA kyoMki dUsaroM ko vAstavika rIti se prabhAvita karane meM zabdoM kI apekSA apanA pratyakSa AcaraNa hajAra gunA adhika kAma karatA hai / samatAcaraNa ke tIna caraNa sAdhutva kI pUrva sthiti meM samatA kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke liye apanI sAdhanA ke yathocita vikAsa kI dRSTi se tIna caraNa sthApita kiye gaye haiM, jinake anusAra sAdhaka ko pahale samatA kI upAdeyatA meM svayaM kI pratIti spaSTa ho, phira vaha samatA kI apanI suspaSTa dhAraNA ko kriyAnvita kare tathA tadanantara apanI samadRSTi kA uccatama vikAsa sAdhate hue samatAdarzI bana jAya / samyak pratIti tathA vAstavika pahicAna ke pahale caraNa ke sAtha sAdhaka ke antaHkaraNa meM samunnati ke liye tIvra AkAMkSA tathA kaThora puruSArtha kI bhAvanA jAga jAnI cAhiye / inhIM ke AdhAra para vaha dvitIya caraNa kI sudIrgha sAdhanA kI kaThinAiyoM kA saphalatApUrvaka sAmanA kara sakegA evaM tIsare caraNa kI siddhi ke virAT kSetra meM praviSTa ho sakegA / isa rUpa meM samatAcaraNa ke tIna caraNa nimnAnusAra hoMge (1) samatAvAdI - pahalI aura prAraMbhika zreNI una samatA sAdhakoM kI ho jo samatA-darzana meM gaharI AsthA, nayA khojane kI jijJAsA tathA apanI paristhitiyoM kI suvidhA samatA ke AcaraNa meM saceSTatA grahaNa karane kI hArdika abhilASA rakhate hoN| isa zreNI vAloM ko 'vAdI' isa kAraNa kahA gayA hai ki ve samatA ke darzana evaM vyavahAra pakSoM kA sarvatra samarthana evaM pracAra karate hoM evaM sabake samakSa samatAcaraNa kI zreSThatA ko jAnane, mAnane tathA tadanusAra apane-apane vyavahAra ko DhAlane kA sadAzayapUrNa Agraha karate hoM / svayaM bhI AcaraNa ke kSetra meM agragAmI banane kI taiyArI karate hoM evaM dUsaroM ko bhI usake liye taiyAra hone kI preraNA dete hoN| yaha nahIM ki eka samatAvAdI sirpha samatA kA vAda hI karegA aura samatAcaraNa ko svIkAra kinhIM bhI aMzoM meM nahIM kregaa| vaha samatA kA vAda karate hue AcaraNa ke kSetra meM bhI paga dhara degA, lekina apanI paristhitiyoM kI vivazatA se AcaraNa kI ugratA kA pAlana nahIM kara skegaa| usake hRdaya meM samatAcaraNa ko pUrNatA pradAna karane kI tIvra abhilASA meM koI nyUnatA nahIM hogI / samatAvAdI zreNI ke sAdhakoM ke liye nimna niyama AcaraNIya ho sakate haiM - (a) vizva meM rahane vAle samasta prANiyoM meM mUla sthiti ko svIkAra karanA tathA guNa va karma ke anusAra unakA vargIkaraNa mAnanA / anya sabhI vibhedoM tathA viSamatAoM ko asvIkAra karanA aura guNa karma ke vikAsa se vyApaka samatApUrNa sthitiyoM ke nirmANa kA saMkalpa svIkAra karanA / (ba) samasta prANIvarga meM ekatA mAnate hue pratyeka ke svataMtra astitva ko bhI svIkAranA tathA anya prANoM ke kaSTa kleza ko sva-kaSTa ke samAna mAnanA / (sa) kisI bhI pada ko mahattva dene ke sthAna para sadA karttavyoM ko adhika mahattva dene kI pratijJA karanA / (da) sapta kuvyasanoM ko dhIre-dhIre hI sahI kintu tyAgate rahane kI dizA meM Age bar3hanA / (ya) prAtaHkAla sUryodaya se pUrva kama se kama eka ghaMTA niyamita rUpa se samatAdarzana kI svAdhyAya, cintana, AtmAlocanA meM vyatIta karanA tathA usa pravRtti ko samIkSaNa dhyAna ke stara taka le jaanaa| (ra) kadApi aura kinhIM bhI paristhitiyoM meM AtmaghAta nahIM karane evaM prANIghAta ko 456
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ banda kara unakI rakSA karane kA saMkalpa lenA / (la) sAmAjika kurItiyoM ko tyAga kara viSamatAjanya vAtAvaraNa ko miTAnA tathA samatAmayI naI paramparAeM DhAlanA / (2) samatAdhArI - samatA ke dArzanika evaM vyAvahArika dharAtala para sakriya banakara jo dRr3ha caraNoM se calanA AraMbha kara deM, unheM samatAdhArI kI dUsarI uccatara zreNI meM liyA jAya / samatAdhArI sAdhaka samatA ke cAroM darzanoM-- siddhAnta, jIvana Atma evaM paramAtma ko hRdayaMgama karake vyavahAra ke ikkIsa sUtroM ke AcaraNa patha para racanAtmaka pragati prAraMbha kara detA hai aura nirantara pragatizIla rahatA hai / eka prakAra se samatAmaya AcaraNa kI sarvAMgINatA evaM sampUrNatA kI ora jaba sAdhaka gati karane lage to use samatA dhArI kahA jAya / samatAdhArI sAdhakoM kI isa zreNI kA viziSTa mahattva mAnA jAya, kyoMki ye sAdhaka hI vAstava meM tathA janatA kI AMkhoM meM samatA kI mazAla camakAkara calane vAle sAdhaka hoMge, inheM aura inake AcaraNa ko pratyakSa dekhakara hI dUsare loga inake prati tathA samatA ke prati prabhAvita baneMge / isa zreNI ke sAdhakoM kA isa dRSTi se dAyitva bhI gaMbhIra hogA kyoMki unakI choTI asAvadhAniyAM yA bhUleM bhI samatA ke lakSya ko durbala banA sakatI haiM aura janatA kI najaroM usake prati prabhAva ko kama kara sakatI haiM / ataH samatAdhArI nimna agragAmI niyamoM kA anupAlana kareM - ( a ) viSamatA janya apane vicAroM, saMskAroM evaM AcAroM ko svayaM samajhanA tathA unheM vivekapUrvaka dUra karanA / apane AcaraNa se kisI bhI prANI yA usake kisI bhI prANa ko kleza nahIM pahuMcAnA tathA sabake sAtha sahAnubhUti rakhanA / ( ba ) dhana, sampatti tathA sattA pradhAna vyavasthA ke sthAna para samatApUrNa cetanA evaM karttavya-niSThA ko mukhyatA denA / (sa) ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha evaM anekAntavAda ke sthUla niyamoM kA pAlana karanA, unakI maryAdAoM meM uccatA prApta karanA tathA bhAvanA kI sUkSmatA taka gahare paiThane kA vaicArikatA ke sAtha prayAsa karate rahanA / ( da ) samasta jIvanopayogI padArthoM ke samavitaraNa meM AsthA rakhanA evaM vyaktigata rUpa se ina padArthoM kA yathA vikAsa, yathA yogya janakalyANArtha apane pAsa se parityAga karanA / (ya) parivAra kI sadasyatA se lekara grAma, nagara, rASTra evaM vizva kI sadasyatA ko niSThApUrvaka AtmIya dRSTi tathA sahayogapUrNa AcaraNa se apane uttaradAyitvoM ke sAtha nibhAnA / (2) jIvana meM jisa kisI pada para yA kArya kSetra meM pravRtta hoM vahAM bhraSTAcaraNa se mukta rahakara samatAbharI naitikatA evaM prAmANikatA ke sAtha kuzalatA se kArya karanA / (la) sva-jIvana meM saMyama ko to sAmAjika jIvana meM sarvadA niyamoM ko prAthamikatA denA evaM anuzAsana ko pratiSThita banAnA / (3) samatAdarzI - samatAdarzI kI zreNI meM sAdhaka kA praveza taba mAnA jAya jaba vaha samatA ke liye bolane aura dhArane se Age bar3hakara saMsAra, rASTra va samAja ko samatApUrNa banAne va dekhane kI kSamatA prApta karane lage - dRSTitva ko kRtitva ke sAtha jor3ane lge| taba vaisA sAdhaka apane vyaktigata vyaktitva se Upara uThakara svayaM eka samAja, saMgaThana, saMsthA yA Andolana kA rUpa le letA hai, kyoMki taba usakA lakSya parivartita nijatva ko vyApaka parivartana meM samAhita kara lenA bana jAtA hai / aisA sAdhaka sAdhutva ke sannikaTa pahuMca jAtA hai jahAM vaha svahita ko bhI parahita meM vilIna kara detA hai tathA sampUrNa samAja meM sarvatra samatA lAne ke liye jUjhane laga jAtA hai / vaha samatA kA vAhana banA rahane kI bajAya taba samatA kA vAhaka bana jAtA hai| 460
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka samatAdarzI sAdhaka ina uccastha niyamoM ko apane jIvana meM ramA le : (a) samasta prANIvarga ko nijAtmA ke tulya samajhanA tathA AcaranA evaM samagra AtmIya zaktiyoM ke vikAsa meM apane jIvana ke vikAsa ko dekhanA / apanI sAmAnya viSamatAbharI pravRtiyoM ko bhI tyAgate hue apanA jIvanAdarza sthApita karanA evaM sabameM samatA pUrNa vRttiyoM tathA pravRttiyoM ke vikAsa ko bala denA / (ba) AtmavizvAsa kI mAtrA ko itanI sazakta banA lenA ki na anya prANiyoM ke sAtha aura na svayaM ke sAtha jAne yA anajAne meM vizvAsaghAta kI sthiti paidA ho| (sa) jIvana krama ke caubIsoM ghaMToM meM samatAmaya bhAvanA tathA AcaraNa kA vivekapUrvaka abhyAsa karanA evaM jo kucha karatA rahe usakI nityaprati vizuddha bhAva se AtmAlocanA bhI avazya karanA / (da) pratyeka prANI ke prati sauhArdra, sahAnubhUti evaM sahayoga rakhate hue dUsaroM ke sukha duHkha ko apanA sukha duHkha samajhanA tathA para duHkha nivAraNa kI zubhatA meM pravRtta rahanA / (ya) sAmAjika nyAya kA lakSya dhyAna meM rakhakara cAhe rAjanItika yA Arthika kSetra meM ho athavA anya kisI bhI kSetra meM - sadA Atma bala ke AdhAra para anyAya kI zaktiyoM se saMgharSa karanA evaM ahiMsaka asahayoga evaM ahiMsAmaya prayoga se sudhAra lAne kA prayAsa karate hue samatA ke samasta avarodhoM para vijaya prApta krnaa| (ra) cetana va jar3a tattvoM ke pRthakatva ko samajhakara jar3a padArthoM para se mamatva haTAnA, sarvatra jar3a tattvoM kI pradhAnatA dUra karane meM sakriya yogadAna karanA tathA cetanA ko sva-dharma mAnakara usakI vikAsapUrNa samatA meM apane samagra jIvana ko niyojita kara denA / (la) apane jIvana meM aura bAhara ke vAtAvaraNa meM rAga aura dveSa donoM ko saMyamita karate hue sarva prANiyoM meM samadarzitA kA avicala bhAva grahaNa karanA tathA apanI cintana dhArA meM use sthAyitva denA / samadarzitA kI avApti ko jIvana kI samasta upalabdhiyoM kA sAra samajhakara usa dizA meM ekaniSThA ke sAtha agrasara hote rahanA / samatA sAdhanA kI ina tInoM zreNiyoM ko isa rUpa meM dekhanA aura samajhanA cAhiye ki tIsarI zreNI kA samucita vikAsa sAdha lene para sAdhutva kI sthiti sannikaTa A jAtI hai / tIsarI zreNI ko gRhastha dharma ke sarvocca vikAsa ke rUpa meM dekha sakate haiN| ye jo tInoM zreNiyoM ke niyama batAye gaye haiM, inake anurUpa eka se dUsarI tathA dUsarI se tIsarI zreNI meM Age bar3hane kI dRSTi se pratyeka sAdhaka ko apanA AcaraNa vicAra evaM viveka pUrNa pRSThabhUmi ke sAtha santulita evaM saMyamita banAte rahanA cAhiye tAki samatA vyakti ke mana meM aura samAja ke jIvana meM cirasthAyI svarUpa grahaNa kara sake / yahI Atma kalyANa evaM vizva kalyANa kA preraka pAtheya hai| samatA sAdhanA ke isa krama ko vyavasthita evaM anupreraka rUpa dene kI dRSTi se eka samatA samAja kI sthApanA kA nirNaya bhI liyA jA sakatA hai tathA cAhe choTe paimAne se hI prAraMbha kiyA jAya -- usake niyamopaniyamoM kA nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai| aisA samatA samAja sImita sadasyoM ke sAtha hI bhale prAraMbha kiyA jAya kintu una sadasyoM ko gahare dAyitva bhAva se apanI pravRttiyoM kA saMcAlana karanA hogaa| kyoMki ve samUce samatA darzana evaM vyavahAra ke jyotidhAraka tathA saMdezavAhaka hoNge| samatA samAja kI vaicArika rUparekhA yaha satya hai ki kisI bhI tattva kI AntarikatA hI mUla meM mahattvapUrNa hotI hai, kintu use adhika prAbhAvika, adhika bodhagamya tathA adhika kAryakSama banAne ke liye usake bAhya svarUpa kI racanA karanI hotI hai| apanI gaMbhIra AntarikatA ko lekara jaba bAhya svarUpa prakaTa hotA hai to vaha 461
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraNA evaM anukaraNa kA pratIka bhI bana jAtA hai| antaHkaraNa meM jo kucha zreSTha hai, vaha gUr3ha ho sakatA hai, kintu jaba taka use sahaja rUpa meM bAhara prakaTa nahIM kareM, usakI vizeSatAoM kA vyApaka rUpa se prasAra nahIM ho sakatA hai| samatA darzana ke sambandha meM bhI yaha kahA jA sakatA hai ki yadi isake bhI bAhya pratIka nirmita kara diye jAya to isake pracAra-prasAra meM vizeSa suvidhA hogii| samatA darzana kA koI adhyayana kare tathA usake vyavahAra para bhI koI sakriya ho, kintu yadi aise sAdhakoM ko eka sUtra meM bAMdhane tathA bAMdhe rakhakara pracAra mAdhyamoM ko sazakta banAne ke liye kisI saMgaThana kI racanA kI jAya to samatA abhiyAna kA ekIkRta rUpa banegA aura sAdhaka bhI paraspara ke samparka se abhiyAna ko vizeSa saMbala de skeNge| samatA abhiyAna ke aise ekIkRta evaM saMgaThita svarUpa se adhikAdhika jana samudAya isakI tarapha AkarSita ho sakeMge tathA yathAyogya ruci lenA caaheNge| eka prakAra se samatA ke darzana evaM vyavahAra pakSoM kA mUrta rUpa aisA samatA samAja honA cAhiye jo samatA mArga para svastha evaM sthira gati se agrasara ho aura usa Adarza kI ora adhikAdhika logoM ko prabhAvita kre| samAja meM vartamAna aneka saMgaThanoM meM eka aura saMgaThana kI vRddhi se kyA lAbha ? mAnava samAja kaI rASTroM meM vibhakta hokara itanA vizAla samAja hai ki eka hI bAra meM use samagra rUpa se Andolita karanA cAheM to vaha eka kaThinatama kArya hogA aura mahAn kArya bhI eka sAtha nahIM sAdhA jA sakatA hai| isI kAraNa kramabaddha rUpa se Age bar3hanA hotA hai| samatAmaya jIvana praNAlI kI sthApanA kA kArya aura vaha bhI Aja kI viSamatama paristhitiyoM meM atIva durUha kArya hai| apane navIna pariprekSya meM samatA ke vicAra binduoM ko hRdayaMgama karAne tathA usake AcaraNa ko vyApaka rUpa se amala meM livAne ke liye kramabaddha kAryakrama sahita kisI jIvanta saMgaThana kA honA atyAvazyaka hai| saMgaThana kI jIvantatA usake sadasyoM para nirbhara karegI, isaliye samatA samAja ke sadasya icchA aura karmaTha zakti ke dhanI hone caahiye| unakA vicAra pakSa spaSTa honA cAhiye, hRdaya pakSa satya zodhaka tathA AcaraNa pakSa parama purussaarthii| sadasyoM kI karmaThatA para hI samatA samAja ko prAbhAvika banAyA jA skegaa| samatA samAja ke isa rUpa meM uddezya nirdhArita kiye jA sakate haiM--(1) vyaktigata rUpa se samatA-sAdhaka ko samatAvAdI, samatAdhArI evaM samatAdarzI kI zreNiyoM meM sAdhanArata banAnA tathA unake vyaktitva ko vikendrita karane kI dizA meM unheM pragati kraanaa| (2) mana kI viSamatA se lekara vizva ke vibhinna kSetroM kI viSamatAoM se saMgharSa karanA evaM sarvatra samatA kI bhAvanA kA prasAra krnaa| (3) vyakti aura samAja ke hitoM meM aise tAlamela biThAnA, jisase donoM pakSa samatAmaya sthiti banAne meM eka dUsare kI pUraka zaktiyAM bana sakeM--samAja vyakti ke liye samatala dharAtala banAve to vyakti usa para samatA sadana kA nirmANa kre| (4) svArtha, parigraha kI mamatA evaM vitRSNA ko sarvatra ghaTAne kA abhiyAna cher3akara svArthoM tathA vicAroM ke saMgharSoM ko rokanA tathA sAmAjika nyAya evaM satya ko sarvopari mahattva denaa| (5) sthAna-sthAna para samatA sAdhakoM ko saMgaThita karake samAja kI zAkhAoM upazAkhAoM kI sthApanA karanA, sAmAnya jana ko samatA kA mahattva samajhAne kI dRSTi se vividha saMyata pravRttiyoM kA saMcAlana karanA evaM sampUrNa samatA ukrAnti kI dizA meM saceSTa rhnaa| 462
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha samAja kisI viziSTa sampradAya, varga yA jAti samUha kA nahIM honA cAhiye tathA na hI ise kisI vyakti vizeSa se hI prabhAvita rakhA jAnA caahiye| saca kaheM to yaha saMgaThana sabhI samatA sAdhakoM kA hogA jo samatA ke dArzanika aura vyAvahArika pakSoM ke vicAra tathA AcaraNa meM ekaniSThA rakhate hoMge evaM saMgaThana ko apane prANapaNa se abhivRddha bnaayeNge| karmaTha kriyAzIlatA hI saMgaThana kI zakti hogii| samatA samAja ke saMgaThana evaM saMcAlana kA kArya gRhasthoM ke adhIna hI rahe kyoMki samatA abhiyAna ke prasAra kA mukhya kArya kSetra bhI to mUla rUpa meM sAMsArika kSetra hI hogaa| sAMsArika jIvana kI viSamatAoM ke viruddha hI isa saMgaThana ko pahalA morcA sAdhanA hogA aura vahAM kI saphalatA ke sAtha AdhyAtmika kSetra meM bhI kArya kA vistAra ho skegaa| yoM sAdhakoM kI sAdhanA mukhya rUpa se samIkSaNa dhyAna paddhati para AdhArita hogI tathA unakI vyaktigata jIvana zailI adhikAdhika AdhyAtmika hI hogii| prAraMbha meM to samatA samAja kA apanA vidhAna ho, uttaradAyI padAdhikArI hoM tathA abhiyAna ko phailAte jAne kI sugaTha yojanA ho / abhiyAna meM jyoM-jyoM saphalatA milatI jAve, saMgaThana ke kArya evaM kSetra kA vistAra hotA rhe| samatA samAja ke saMgaThana ke sambandha meM eka tathya sadA dhyAna meM rakhA jAve ki yaha saMgaThana anekAneka saMgaThanoM kI taraha nagaNya saMgaThana hI banakara na raha jAya athavA samagra sAmAjika dRSTikoNa se alaga-thalaga na par3a jaay| samatA samAja kA prAraMbha isI vistRta dRSTikoNa ke sAtha honA cAhiye ki usakA uddezya samUcI mAnava jAti meM samatA sthApita karanA hai| AraMbha bhale choTe samudAya se aura choTe kSetra se ho kintu bhAvI vistAra vyApaka kSetra meM honA caahiye| yaha vistAra isa tathya para nirbhara karegA ki saMgaThana sadA vyApaka janahitoM se jur3A rahatA hai aura usake sadasya vizAla dRSTikoNa, gaharI AsthA tathA amita utsAha se otaprota bane rahate haiN| kisI bhI saMgaThana ko jIvanta banAne ke liye usameM jIvanI zakti lagAnI par3atI hai tathA Atmayoga denA par3atA hai| samatA kI jaya yAtrA mazAla kucha hAtha hI thAmate haiM kintu usakI rozanI se aneka ceharoM ko ve rozana banAte haiM to una ceharoM ko rozanI kI Aba dekara una hAthoM ko bhI mazAleM uThAne ke liye taiyAra kara dete haiN| ise hI eka bAtI se do aura hajAra batiyAM jalAne kI prakriyA kahate haiN| prakAza-dAna se prakAza vistAra hotA hai, usI taraha samatA lene aura samatA dene se samatA kA vistAra aura prasAra hogaa| samatAvAdI, samatAdhArI tathA samatAdarzI ke sthUla caraNoM meM samatA kA svarUpa vikasita banakara chaH kAya ke rakSaka rUpa meM pariNata ho sakegA aura taba taka samIkSaNa dhyAna kI sAdhanA meM paripakvatA prApta kara legaa| phira samIkSaNa dhyAna se samatA kI yAtrA samatA kI jaya yAtrA ke rUpa meM calegI jo caudaha guNasthAnoM ke sopAnoM para ArUr3ha hotI huI samadarzitA ke zikhara taka pahuMca jaaygii| isa jaya yAtrA kA samApana siddhAvasthA meM zAzvata Ananda, avyAbAdha sukha evaM akSaya zAnti ke sAtha hogA aura yahI jaya yAtrA Atma vikAsa kI jaya yAtrA bana jAyagI jo sadA kAla ke liye Atmika jaya vijaya kA rUpa le legii| 463
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpa se dIpa sAdhu-mArga kI paramparA anAdi avicchinna hai| AcAra hI sAdhutva kI prANa-sattA evaM kasauTI hai| ataH vahI sAdhu-mArga kI dhurI hai| dhurI hI dhvasta ho jAya to ratha para jhaNDI-patAke sajAkara tathA usake cakkoM para pAliza karake kucha samaya ke lie eka cakAcauMdha bhale hI upasthita kara dI jAya, use gatimAna nahIM banAyA jA sktaa| vandha-vibhUte AcArya zrI hukmIcandajI ma. sA. ne 'samyajJAna sammata kriyA' kA udghoSa karake AcAra kI sarvoparitA kA saMdeza diyaa| isa AcAra-krAnti ne jinazAsana paramparA meM prANa-UrjA kA saMcAra kiyaa| agale caraNa meM jyotirdhara javAharAcArya ne Agamika vivecana kI tejasa-chainI se kalpita siddhAntoM kI avAntara poM ko chIla-chAMTakara 'samyajJAna sammata kriyA' ko vizuddha zilpa meM tarAza diyaa| Age calakara zrI gaNezAcArya ne isa vizuddha zilpa ke sAkSya meM 'zAnta-krAnti' kA abhiyAna claayaa| samatAvibhUti AcAryapravara zrI nAneza ke samyak nirdezana meM zAnta-krAnti kA ratha uttarottara Age bar3ha rahA hai| yuga para AzvAsana kI sAtvika AbhA phailatI jA rahI hai| vizvAsa hilakore lene lagA hai ki sAtvika sAdhvAcAra kA lopa nahIM hogaa| aMdhakAra chaMTatA aura chUTatA jA rahA hai| dIpa se dIpa jalate jA rahe haiN| 'dIpa se dIpa' krAnti kI zrRMkhalA meM hI prastuta 'AtmasamIkSaNa' bhI bhavyAtmAoM ke lie eka pAvana lau hai|