Book Title: shaddarshan Samucchay Satik Sanuwad part 01
Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022413/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRSTipuraMdara pU.A.zrI haribhadrasUrIzvarajI viracita tArkikaLa pU.A.zrI guNaratnasUrIzvarajI racita vRtti sahita padarzana subhukhyaya saTIka sInuvAda Gild daSiT. 00% zika dam 2222228 CILEzaka datta elivat dat bhAvAnuvAdakAra-saMpAdaka pU. munirAja zrI saMyamakIrtivijyajI mahArAjA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU.A.bha. zrI guNaratnasUrIzvarajI kRta TIkA sahita pU. A. bha. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA viracita Sagdarzana samuccaya - (bhAvAnuvAda) bhAga-1 (bauddha-naiyAyika-sAMkhyadarzana) * divyakRpA dra paramazAsanaprabhAvaka sva. pUjyapAda AcArya deveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA paramani:spRhI suvizAla gacchAdhipati sva. pUjyapAda A.bha. zrI.vi. mahodayasUrIzvarajI mahArAjA * AzIrvAda na paramazraddheya gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeveza zrImad vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA *preraka bhavodadhitAraka paramopakArI pU. mu. zrI divyakIrtivijayajI ma. sA. paramatapasvI pU. gurujI mu. zrI puNyakIrtivijayajI ma. sA. * bhAvAnuvAdakAra * paramazAsanaprabhAvaka pUjyapAda sva. A. bha. zrI vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pU. mu. zrI darzanabhUSaNavijayajI ma. sA. nA ziSyaratna pU. mu. zrI divyakIrtivijayajI ma. sA. nA ziSyaratna pU. mu. zrI puNyakIrtivijayajI ma. sA. nA ziSya mu. saMcamakIrtivijaya ma. sA. rA 7 prakAzaka che sanmArga prakAzata zve. mU. pU. tapa. jaina ArAdhanA bhavana, pAchIyAnI poLa, rIlIpha roDa, amadAvAda-380 0 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samuccaya mA - jha 2 graMtha nAma : padarzana samuccaya (bhAvAnuvAda) (bhAga - 1) kartA : pU. AcArya bha. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA TIkAkAra : pU. AcArya bha. zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA bhAvAnuvAdakAra : pUjya munirAjazrI saMyamakIrtivijayajI mahArAja prakAzaka sanmArga prakAzana AvRtti : prathamA, vi.sa. 2011 nakalA 1000 mUlya : rU. 130-00 : khAsa sUcanA: A pustaka jJAnakhAtAnI rakamamAMthI chapAyeluM hovAthI gRhasthoe upayoga karavo hoya to saMpUrNa kiMmata jJAnakhAte cUkavI pachI ja AnI mAlikI karavI athavA yogya nakaro jJAnakhAtAmAM bharIne upayoga karavo. *zvajha -8- + saMparkasthAna - prAptisthAna +- * : amadAvAda : bhabhAI prajJAAna phAryAlaya jaina ArAdhanA bhavana, pAchIyAnI poLa, rIlIpha roDa, amadAvAda 380 001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samuDha mA - 2 3 IIIIIIIIIIIIII) AbhAra t tta . padarzana samuccaya (bhAvAnuvAda) (bhAga - 1-2) : pustaka prakAzanano lAbha lenAra : (A) paramazraddheya suvizAlagacchAdhipati pUjyapAdaAcAryadeveza zrImavijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnA sadupadezathI (i) zrImati chaganIbena nemIcaMdajI muttA parivAra rIlIjhIyasa TrasTa, gAmadevI jainasaMghamAM prathamavAra thayelI paryuSaNa parvanI ArAdhanAmAM thayelI jJAnadravyanI upajamAMthI tathA (i). zrI ciMtAmaNI pArzvanAtha jene je. mU. saMgha nAsika zrIsaMghanI jJAnanidhimAMthI temaja (B) zrI sUrirAma ziSyaratna vardhamAnataponidhi vidvadarya pU. munirAja zrI vizvadarzanavijayajI ma.sA.nA sadupadezathI zrI tAradeva jene sonAvAlA saMghanI jJAnanidhimAMthI A pustaka chapAvavA mATe jJAnadravya maLyuM che. tamArA saMghe karelI zrutabhaktinI amo hArdika anumodanA karIe chIe ane bhaviSyamAM paNa Apa uttarottara uttamakakSAnI zrutabhakti karatA raho evI zubhecchA pAThavIe chIe. li. janmArza prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samuDha mAga - 2 4 ( 28Na smaraNa ) (1) dharmatIrthaprabhAvaka sva. pUjyapAda AcAryadeva zrImada vijaya mitrAnaMdasUrIzvarajI mahArAja (2) nyAyanipuNa pUjyapAda AcAryadeva zrImada vijaya caMdraguptasUrIzvarajI mahArAjA (3) paramazraddheya suvizAla gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (4) pravacanaprabhAvaka pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjA (5) parama vaiyAvacI pU. munirAjazrI harSavardhanavijayajI ma. sA. (6) mamahitaciMtaka paramopakArI pUjya gurudeva munirAja zrI divyakIrtivijayajI ma. sA. (7) bhavodadhitAraka tapasvI pUjya munirAja zrI puNyakIrtivijayajI ma. sA. (8) virya pUjya munirAja zrI vairAgyarativijayajI ma. sA. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samu mAT - 2 5 nI prakAzakIyara phaphapha 4. samyajJAna ane samyaphacAritra A be paiDAM para jainazAsanano muktiratha avirata ! nA mokSanagara tarapha akhalita prayANa kare che. cAritranI zuddhi, vRddhinuM ananya kAraNa jJAna ja che. che che. saMsAramAM jema koIpaNa kriyA karatAM pUrve enuM jJAna anivArya manAya che, tema ja muktimArgarUpa dharmamAM paNa dareka kriyA jJAnanuM sAhacarya jhaMkhe che. - sAdhu jIvana mokSaprAptino rAjamArga che. zrAvaka jIvana to keDImArga samAna ja che. sAdhu . jIvanane aNizuddha pALI eno kharekharo AsvAda mANavo hoya to jJAnanA mahAsAgaramAM DUbakI mArI devI paDe. sAdhu jIvanamAM pratyeka divase pAMcaprahara eTale paMdarakalAka svAdhyAya che mATe je phALavyA che tenuM A ja kAraNa che. jJAnAnaMdIne na to viSayo pajave na ene kaSAyo te pIDe. jJAnamagnanA sukhanAM varNana zakya ja nathI. "AnaMda kI gata AnaMdaghana jAne'. - jJAnanuM AlaMbana che zAstro ! paramAtmAnI vANI zAstromAM lakhAI che ane enA para nA AdhAre ja zAsananuM saMcAlana thAya che. samartha sUripuMgavo zAstraracanA kare che, tene 3 na lakhAvavA-prakAzita karavA-pracAravAnuM kArya zAsanabhakta suzrAvakonuM che. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto zAstrane jIvanamAM jIvIne pracAre che, to zrAvaka-zrAvikAo zAstrane upalabdha karAvIne enuM pracaMDapuNya meLave che. mATe ja zrAvakanAM kartavyomAM eka pulvaya-divi | pustakalekhana batAvela che. sanmArga prakAzana' paNa AvA ja uttama uddezane varela jaina pustaka prakAzikA saMsthA che. aciMtyaciMtAmaNikalpa zrI zaMkhezvara pArzvanAthaparamAtmAnI asImakRpA temaja jainazAsana ziratAja tapAgacchAdhirAja pU. zrI vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnI dharmavANI ane jhIlIne teozrImanI nizrAmAM ja AnI saMsthApanA thaI che, to teozrImannA paTTAlaMkAra sarvAdhika saMkhyaka zramaNa-zramaNI saMghanAyaka pU.A.zrI vijaya mahodayasUrIzvarajI mahArAjAnI 1. pa adhyAtma - huMpha meLavI, Ano savizeSa vikAsa thayo che. teo zrImadranA laghugurubaMdhu vardhamAna taponidhi pU.A.zrI vijaya guNayazasUrIzvarajI rajA mahArAjanA prabhAvaka ziSyaratna, anekAneka graMthono saphaLa sarjaka-saMpAdaka pU.A.zrI vijaya nI kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjanuM zAstrIya mArgadarzana ajANyA keDI mArgamAM akhkhalita prayANa karavA mATe bhomiyAnI jema amane pratipaLa upakAraka banI rahyuM che. te dareka pUjya puruSonI kRpAnA baLe ja amo prAkRta-saMskRta graMtho, abhyAsagraMtho, pravacanagraMtho, vidhividhAna-kriyA para te ja upayogI graMtho temaja sanmArga pAkSikanI gujarAtI-hiMdI AvRttio vagere anekavidha graMthonAM nA prakAzana dvArA carama tIrthapati zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA dvArA nirdiSTa ane zrI gautamasvAmIjI mahArAjA-zrI sudharmAsvAmIjI mahArAjA Adi gaNadhara-sUrivara Adi dvArA saMvAhita jJAnavArasAne yatkiMcit paNa jALavavAnuM zreya hAMsala karI zakyA chIe. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Le Le Le Le Gao Bo Wu Hai Nan Hai Nan Shang Qing Mei Mei Mei Mei Mei Mei Wu Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma SaDdarzana samujhaya bhAga - - sa *6 A ja zreNImAM eka atyaMta mahattvapUrNa siddhi kahI zakAya tema sUripuraMdara pUjyapAda AcAryadeva zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA dvArA saMcita ane (tapAgacchavibhUSaNa pUjyapAda AcAryadeva zrImad guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA dvArA vivRtti karAyela 'zrISagdarzana samuccaya:' nAmaka A mahAgraMthano gujarAtI bhAvAnuvAda prakAzita karavA amo saubhAgyazAlI banI rahyA chIe. AnA prakAzana kAje hArdika AzIrvAda samarpatA sUrimaMtrArAdhaka suvizALa gacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAno... purovacana ane mArgadarzana ApatA pravacanaprabhAvaka pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjAno.... chellA mahinAothI athAka jahemata upADI, vidvadbhogya evA A graMthanuM anekavAra parizIlana karIne atyaMta saraLa chatAMya rasa jaLavAI rahe tevI zailImAM, aneka pariziSTo, TIppaNIo, sAkSio, gAthA-akArAdikramo cokkasa prupha-zuddhi AdipUrvaka prAya: ekalahAthe A virATa kArya paripUrNa karatA saMyamapremI vidvandvarya pUjya munirAja zrI saMyamakIrti vijayajI mahArAjano.. bhAvapUrvaka u5kA2 svIkA2I amo prabhu samakSa pArthIe chIe ke amone maLelI zaktino he prabhu ! tArA zAsananI ArAdhanA prabhAvanA, surakSAnAM ananya AlaMbanarUpa zrutanI bhaktimAM satata niSkAmabhAve sadupayoga thato rahe. satmArtha prakAzana tA. 21-07-2005 aSADha suda 15 vi. sa. 2071 Nan Mei Wu Mei Ban Xie Shang Xie Xie Shang Wu Wu Xie Bei Sou Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sarzana samuzcaya bhAga - o * 7 samarpaNama zrI mahAvIra prabhunA zAsananI ajoDa ArAdhanA, prabhAvanA ane surakSA dvArA vIzamIekavIzamI sadInA jaina itihAsane jAjvalyamAna karatA, dIkSAyugapravartaka, vyAkhyAna vAcaspati, jainazAsana ziratAja, tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA anekavAra pravacano ane vAcanAomAM pha2mAvatA hatA ke jainazAsananA adbhuta Agama nidhino 52mArtha prApta ka2vo hoya tevA dareka puNyAtmA-mahAtmAe sUripuraMdara pUjyapAda AcAryadeva zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA kalikAlasarvajJa pUjyapAda AcAryadeva zrImad hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA ane 'nyAyAcArya nyAyavizArada pUjyapAda mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI gaNivarya jevA zAsana-marmajJa, kalikAlamAMya pUrvadharonuM smaraNa karAve tevI zrutasaMpattinA dhAraka mahApuruSonA racelA graMthono guruAjJA-nizrAe suMdara abhyAsa karavo joIe. prAkRta-saMskRta bhASAnA ajANa evA mumukSuo paNa A jJAnavArasAthI vaMcita na rahe ane mokSamArganuM sunizcita jJAna emane paNa maLI zake e mATe AvA prakaraNAdi graMthono bhASAnuvAda paNa thavo joIe. pUjyapAdazrIjInI A ArSavacanikA mArA hRdayapaTa para aMkita thaI ane 'zubhe yathAzatti vatanIyam' nyAye meM teozrImaddnI kRpAnA baLe A anuvAda taiyA2 ka2vAno prayAsa karyo che. graMtha parisamAptinA AnaMdane paramAnaMdamAM pariNamAvavA kAje Aje teozrImadnA ja zAstrasaMpUta karakamaLamAM samarpaNa karI dhanyatA anubhavuM chuM. - muni saMyamakIrti vijaya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samuDha mA - 24 8 { purovacana jainazAsana jayavaMta che amane to managamatuM che ? i - "kha micchAsanasamUhamakSa amAro jiNavayaNassa bhagavau saMviggasuhAhigammassa / / " . . mithyAdarzano saravALArUpa, amRtasamAna, saMvigna sAdhuo dvArA sukhethI samajAya tevuM, bhagavatsvarUpa zrI jinavANInuM kalyANa thAo ! (sammatitarka) jagatanA tamAma jIvo sukhanA kAmI che. sukha meLavavAnI jene icchA hoya tene duHkha to icchanIya na ja hoya e samajI zakAya tevI vAta che. jIvone du:khathI choDAvI sukhI banAvavAnA lakSyathI ja jagatanAM sarvadarzanonI prasthApanA thayelI che. darzana eTale ja dharma, darzana eTale dRSTi, samaja ke mAnyatAvizeSa. jIvane duHkhamAMthI sukha tarapha laI javAnA uddezathI jagatamAM prasArita-pracArita karavAmAM Avela koI cokkasa mAnyatA ane tadanusArI AcaraNAne ja darzanarUpe oLakhavAmAM Ave che. A darzanomAM je darzanonAM praNetA ke prasthApakonI dRSTi jeTalI paripUrNa teTaluM ja darzana savagaparipUrNa bane che. je darzanonA praNetA ke prasthApakonI dRSTi jeTalI aparipUrNa teTaluM te darzana paNa aparipUrNa bane. jainadarzananA praNetA vItarAga-sarvajJa jinezvara devo rAga, dveSa, ane moha (ajJAna) thI sarvathA rahita hoI emanuM darzana sarvAgaparipUrNa ja hoya che. e ja vItarAga-sarvajJa jinezvara devoe prarUpelA darzananA potAne phAvatA evA amuka aMzo pakaDIne tene ja paripUrNadarzanarUpe jagatamAM pracArita - prasArita karanArA ghaNA hoya che. e mULadhArAthI chuTAM paDI apUrNa -aparipUrNa mAnyatA-AcaraNA prasthApita karatAM darzano anya anya nAmo dhAraNa karI SaDradarzanarUpe oLakhAya che. emanA praNetA prasthApakoe jainadarzananI mAnyatA-AcaraNAno amuka bhAga ja svIkArelA hoI e darzano paNa apUrNa-aparipUrNa ja rahe che. - A chUTAM paDelAM dareka darzanomAM emaNe choDelo jainadarzanano aMza pharI joDI devAmAM Ave ane emaNe aMgikAra karelo svamAnyatA - AcaraNAno asaAgraha jo emAMthI kADhI nAMkhavAmAM Ave to e badhAM darzanono saravALo thaI pharI jainadarzana banI javA pAme che. mATe ja ahiM sauthI prathama je gAthAnuM uddharaNa karAyuM che, te zrIsanmatitarka nAmanA mahAna graMtharatnamAM samartha dArzanika vAdi-puraMdara pUjya AcArya zrI siddhasena divAkarasUrijI mahArAjAe avatArelI gAthAmAM "mithyAdarzanonA samUharUpa jainavacana (zAsana)nuM kalyANa thAo" evA AzayanI zubhakAmanA karAI che. - mithyAdarzano ke darzanakAro stutya stavanIya-prazaMsanIya nathI ja. kAraNa ke ekAMtanI mithyAvAsanAthI vAsita che. Ama chatAM temanAmAM je kAMI sAruM dekhAya che te jainadarzananuM ja hoI temanAmAM rahelA asahno tyAga karAvavApUrvaka ane temanAmAM sadno sadbhAva karAvavApUrvaka, temane pharI jainadarzananI koTimAM lAvIne, stavanA karavAno ja ahIM Azaya che, e vAta sUkSma buddhithI samajavA jevI che. kemake stavanIya vastu to "sad' ja che, "asad' stavanIya hotuM nathI. ratna game tyAM hoya evuM bane, paNa te ratna to ratnAkaranuM ja hoI zake. kyAMka kyAreka ratna jaDI Ave Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samuha mA - 2g ema bane paNa ratna levA mATe game tevA sthAnono Azraya karAto nathI. ratna levA mATe "ratnAkara'ne khoLavo paDe che. A ja nyAya-nIti "darzana'nI bAbatamAM paNa lAgu paDe che. mATe ja samartha dArzanika vAdipuraMdara pU.A.zrI. siddhasenasUrIzvarajI mahArAjAe eka sthaLe lakhyuM che - "sunizcitaM : paratiniSi , sphuranti yAH kAzcit suktisampadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavoddhRtA - tramA binavAvavigs: " artha - he paramAtman ! amane sArI rIte khabara paDI gaI che ke - anyadarzano (zAstro)nI yuktiomAM je keTalIka sArA-vacanorUpI saMpattio jhaLakatI dekhAya che, te tamArA ja pUrvarUpI mahAsAgaramAMthI uddharelI che, mATe ja jinavacananA jANakAro tene (AMzika aMze) pramANarUpa mAne che, pramANe che. jainadarzane muktimArgarUpe samyagdarzana, samyajJAna ane samyaphacAritrarUpa ratnatrayInI ArAdhanA batAvela che. e traNamAMya eka apekSAthI samyagudarzana ja pradhAna che. kemake e - pAyAnA sthAne che. samyagdarzananI zuddhinA AdhAre ja jJAna ane cAritranI samyaktA TakI rahe che. darzana jo samyapha hoya to jJAna ane cAritra paNa samyaka bane che ane darzana jo mithyA hoya to jJAna ane cAritra paNa mithyA bane che. samyakdarzana+jJAnacAritra ja mokSa ApI zake. mithyAdarzana+jJAnacAritra to saMsArabhramaNa du:khaparaMparA-durgati ja Ape. mATe ja AtmArthI - sukhArthI jIvoe satatapaNe darzanane "samyapha' banAvavAno prabaLa puruSArtha karavo joIe. darzanane "samyapha' banAvavA mATe prathama darzananuM svarUpa jANavuM-samajavuM paDe. darzanane jANatAM-samajatAM darzananAM nAme jagatamAM gavAtAM-oLakhAtAM mithyAdarzanone paNa jANavA paDe. jema ahiMsAnuM pAlana karavA mATe ahiMsAnuM svarUpa samajavuM jarUrI che. e sAthe hiMsAnuM paNa svarUpa samajavuM anivArya che. te ja rIte samyagdarzanane jANavA mATe mithyAdarzanone paNa jANavA jarUrI che. mithyAdarzano dvArA jagatamAM mithyAtva phelAvAyuM che. mithyAtvane kADhyA vinA samyagdarzananI prApti saMbhavita ja nathI. mATe samyagdarzana pAmatAM pUrve ja mithyAtvane kADhavA mATe ke samyagdarzanane pAmyA pachI mithyAdarzananI jALamAM phasAI na javAya, te mATe e mithyAtvane pracAranAra mithyAdarzanone pUrepUrAM jANI samajI levAM jarUrI thaI paDe che. ane e mATe ja padarzanano abhyAsa jarUrI che. sUripuraMdara pU. AcAryadeva zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA pUrvAvasthAmAM vedAMtadarzananA prakAMDa vidvAna hatA. tyAMnI cauda vidyAonA pAragAmI hatA. samarthavAdI hatA. rAjamAnya hatA. rAjapurohIta pade pratiSThita hatA. jainadarzananA e kaTTara dveSI paNa hatA. chatAM e saraLa hatA. emanAmAM akhaMDa jJAnapipAsA hatI. e jJAnapipAsAmAMthI ja emaNe eka pratijJA karI hatI. koI paNa vAkyano artha-paramArtha potAne " samajAya to ene samajAvanAranuM pote ziSyatva svIkAravuM. - AmAMthI ja AgaLa jaI eka sAdhvIjI bhagavaMtanA mukhe uccArAtI prAkRta gAthAno sAMketika artha. paramArtha na samajI zakatAM, sAdhvIjI mahArAjanA maryAdApAlanathI jainAcAryanA zaraNe jaI vinaya-vivekathI arthanI yAcanA karatAM AcAryazrInI dIrghadRSTibharI gItArthatAthI abhibhUta thaI teo jainazramaNa banyA. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pana samaya mA - 2 * 10 pUrvakALano mAna-mobho-paMDitAI-Adi darekano tyAga karI jainAgamonA ArAdhaka banyA, pAradarzI, pAraMgata banyA. jema jema nAgamonI paMktiono teo sparza karatA gayA, tema tema temanI AMkha sAme mithyAdarzanonI vAto-tattvo ubharAvA lAgyA. bannenI mAdhyasthabhAve tulanA-parIkSA karI teozrImad mit vacanaM yasya tasya vArtha pariprada: | "yuktipUrvakanuM (nyAyasaMgata=satya) vacana jemanuM haze teno huM svIkAra karIza" A nyAye jainavacana ja saMpUrNa yuktimatu-nyAyasaMgata=satyavacana jaNAtAM DaMkAnI coTa para tenI satyatA jagata sAme jAhera karI. jainAgamonA abhyAsa dvArA ja A zakya banyuM hoI, teozrImad "saMbodha prakaraNa' nAmanA mahAgraMthamAM eka sthaLe khUba ja mArmika zabdomAM jaina AgamanuM mahimAgAna karyuM che. kahaM amhArisA pANI dusamAdosadUsiyA / hA / UNAhA kahaM huMtA jaI na hu~to jiNAgamo / / artha-duSamakALanI vicitratAothI doSita banelA amArA jevA anAtha jIvonuM, jo jinAgama na maLyA hota to zuM thAta ? evA e prAjJavara mahApuruSe jagatamAM prasiddha dareka darzanonI mAnyatA- AcaraNAonuM jJAna maLe e mATe SaDradarzanasamuccaya nAmanA mahAna saMgrahagraMthanI racanA karI mahopakAra karelo che. A graMthamAM eozrImad 1- bauddhadarzana 2- naiyAyika(nyAya)darzana, 3 - sAMkhya(yoga)darzana 4 - sarvajJa prarUpita jainadarzana, 5 - vaizeSikadarzana ane 6 - mImAMsakadarzananI khUba ja suMdara, saMgrahAtmaka zailImAM prAmANika mAhitI Apela che. sAthosAtha darzana nAma dharAvavA chatAM vAstavika rIte jotAM darzananI kakSAmAM na AvI zake evA lokayata = cArvAka matanI paNa jarUrI jANakArI ApI che. A mahattvapUrNa graMtha para pU.A.zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAje khUba ja vizada vRttinI racanA karI che. jemAM te te asadu-darzanonI asadu mAnyatAonuM prabaLa khaMDana karavApUrvaka jainadarzananI sadmAnyatAonuM Thosa maMDana jainadarzananA nirUpaNa avasare kareluM che. A graMtha te te darzanonA mahattvanA dareka siddhAMto AdinuM khUba ja asarakAraka rIte varNa kare che. te varNana paNa nyAyanI zailImAM karAyeluM che. enI eka-eka paMktine samajavA mATe buddhine khAsI kasavI paDe che ane e mATe bhASAjJAna uparAMta tarkanA prAraMbhika graMtho ane sUkSmayopazamanI jarUra paDe che. evI jJAnalakSmI khUba ochA puNyAtmAo pAse hoI, A graMthano abhyAsa karanAranI saMkhyA paNa ochI ja hoya e samajI zakAya tema che. seMkaDo varSothI jainasaMghamAM A graMthano abhyAsa thato Avyo che. e graMthano bhAva madhyamakSayopazamavALA abhyAsuone paNa jANavA-mANavA maLe e uddezathI eno saraLazailImAM bhAvAnuvAda thavo anivArya che, ema jainazAsanaziratAja tapAgacchAdhirAja pU.A.zrI vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA anekavAra kahetA. joke A pUrve hiMdI bhASAmAM anuvAda thayelo, paraMtu anekAneka graMthono AdhAra laIne, vizada TIppaNIo, pariziSTo, saMdarbho, sAkSio Adi susamRddha prakAzana thavuM jarUrI hatuM. A prakAzanamAM te kArya saMpanna thayuM hovAthI AnI upayogitA khUba vadhI javA pAmI che. vadhu AnaMdadAyaka bAbatarUpe A graMthamAM pariziSTarUpe Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 2 11. dAkhala karavAmAM AvelA anekavidha viSayo che. jemAM vizeSa noMdhapAtra pariziSTarUpe "padarzanasamuccayabhUmikA' (pariziSTha-7) che. je lakhANa vacanasiddha pU.upAdhyAya pravarazrI vIra vijayajI mahArAjAnA ziSyaratna sakalAgama rahasyavedi pU. AcAryadeva zrImad vijaya dAnasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra karmasAhitya sunipuNamati saccAritra cuDAmaNi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA ke jeo te samaye anuyogAcArya pU. paMnyAsajI zrI prema vijayajI gaNivarya rUpe prakhyAta hatA; teozrImade khUba ja jahemata upADI karela che, jemAM A graMtharatA, graMthakAra, graMthaviSaya Adi anekavidha bAbatono proDha gIrvANa girAmAM paricaya ApavA uparAMta aneka kalpitabAbatono zAstrIya sacoTayuktio ane uktio dvArA prabaLa pratikAra paNa karyo che. dareka darzana adhyetAoe A bhUmikAnuM lakhANa kALajIpUrvaka vAcavuM upayogI che. taduparAMta pariziSTa - 8 rUpe maladhArigacchanA pU.A.zrI rAjazekhasUrIzvarajI mahArAjA dvArA racita padarzana samuccaya nAmano anya A viSayaka ane samAna nAmavALo ja graMtharatna uddhata karavAmAM Avyo che. tyArabAda pariziSTa - 9 rUpe pU.A zrI. somatilaka sUrIzvarajI mahArAja racita A graMtha paranI laghuvatti paNa saMpUrNa mudrita karAI che. enI sAthe ja A graMtha para maLatI prAcIna sUrivara dvArA racAyelI avacUrNa paNa ApavAmAM AvI che (pariziSTa - 10) ane aMte koIka ajJAta kartAe banAvela laghu Sadarzana samuccaya paNa ApavAmAM Avela che. A rIte A viSayanA aneka graMtho eka sAthe maLavAthI tulanAtmaka abhyAsa Adi karavAnI icchA dharAvatA AtmAone khUba upayogI banI raheze. prastuta graMthamAM kayA kayA krame kayA kayA darzano saMbaMdhI kayA kayA viSayonuM nirUpaNa che, teno nirdeza anukramaNikAmAM karavAmAM Avelo hovAthI atre teno ullekha nathI karato. A graMthano bhAvAnuvAda temaja pariziSTonI saMkalana, TIppaNIo Adi sAthenuM sarvAga suMdara saMpAdana kArya khUba ja sUkSmabodha, samaya, AvaData, ruci ane jahemata mAgI le tevuM hovA chatAM saMpAdaka - bhAvAnuvAdakAra mahAtmAe tene sAMgopAMga pUrNa karI anumodanIya zrutabhaktinuM kArya karyuM che. jainazAsana ziratAja tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna uttamasaMyamI munirAjazrI darzanabhUSaNa vijayajI mahArAjanA ziSyara pravacanakAra munirAjazrI divyakIrtivijayajI mahArAjanA ziSyayara pravacanakAra munirAjazrI puNyakIrtivijayajI mahArAjanA teo ziSyaratna che ane nirmaLa saMyamanA lakSya ane pAlanaprayatna pUrvaka teo niraMtara vyAkaraNa, nyAya, darzana jevI jaTila gaNAtI jJAnazAkhAomAM nipuNatA keLavI samyagdarzanAdinI zuddhino puruSArtha karI rahyA che. teono A prayAsa anekAneka bhavyAtmAone paDradarzananA bodha dvArA, mithyAdarzanonI apUrNatAnuM bhAna karAvI tenA tyAganA mArge samyaku jainadarzananI pUrNatAnuM zraddhAna karAvI enA surucipUrNa svIkAra ane paripAlananA mArge sarvakarmano kSaya karAvI zAzvata sukhAtmaka mokSane pamADanAra bane eja zubhAbhilASA. dAtarAI jainazAsana ziratAja tapAgacchAdhirAja pUjyapAda vi.saM. 2011 AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI phAgaNa suda - 3 mahArAjAnA ziSyAlaMkAra vardhamAna taponidhi pUjyapAda ravivAra. AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjano ziSyANa - vijaya kIrtiyazasUri Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - * * 12 kiMcita jinavaramAM saghaLA darzana che, darzane jinavara bhajanA re, sAgaramAM saghaLI tiTanI sahI tiTanImAM sAgara bhajanA re, zrI nami jinavaranA caraNa upAsaka SaaMga ArAdhe re. - zrI AnaMdaghanajI mahArAjA jema sAga2mAM saghaLI nadIono samAveza hoya che, paNa nadImAM sAgarano samAveza nathI, tema zrI jinezvara bhagavAnanA darzanamAM saghaLA darzanono samAveza che, paNa anya eka eka darzanamAM jinezvara bhagavAnanA darzanano samAveza nathI athavA teo tenA aMzarUpa che. A tattvanI vAstavika pratIti ka2vA mATe cha darzanano abhyAsa jarUrI bane che. prastuta prakAzana temAM sahAyaka thaze. A graMthamAM anya darzanonA nirUpaNa sAthe aMte jainadarzananA nirUpaNamAM ghaNA padArthonI rajuAtamAM vividhatA ane vizeSa spaSTatA jovA maLe che. jema ke nanu siddhAnAM karmakSayaH kimekAntena kathaJcidvA ? Adye'nekAntahAniH, dvitIye siddhAnAmapi sarvathA karmakSayAbhAvAdasiddhatvaprasaGgaH, saMsArIjIvavaditi / trote / siddhairapi svakarmaNAM kSaya sthityanubhAgaprakRtirUpApekSayA cakre, na paramANvapekSayA / na hyaNUnAM kSaya kenApi kartuM pAryate, anyathA mudgarAdibhirghaTAdInAM paramANuvinAze kiyatAkAlena sarvavastvabhAvaprasaGgaH syAt / tatastatrApyanekAnta eveti siddhaM dRSTeSTAviruddhamanekAntazAsanam / bhAvArtha :- siddha bhagavAnane sarvathA ekAnte karmano kSaya mAnazo to syAdvAdanI hAni thaze ane sarvathA na mAno to asiddhatva mAnavuM paDaze. AvI pUrvapakSIe Apatti ApI, tenA uttaramAM graMthakAre jaNAvyuM ke siddha bhagavAnane karmano kSaya 52mANunI apekSAe nathI. paraMtu karmonI prakRti AdinI apekSAe che. aNuno kSaya to kyAreya thaI zakato ja nathI. 52mANuno kSaya mAnavAthI to sarva vastunA abhAvano prasaMga Avaze. A rIte anekAnta zAsana pratyakSa siddha thAya che. vaLI gAthA-57nI TIkAmAM eka sthaLe syAdvAda samyag ekAntathI dRDha bane che, A vAta bahu spaSTa karI che. vastumAM 'je aMze sattva che, te aMza vaDe ekAMta sattva mAnavAmAM Ave to ekAnta mAnavAthI syAdvAdanI hAni thaze ane 'je aMza vaDe sattva che, te aMza vaDe satttAsattva mAnavAmAM Ave' to anavasthA Avaze. AvA pUrvapakSanA AkSepano javAba ApatAM graMthakAre jaNAvyuM ke - -- . sattvAsattvAdayo vastuna eva dharmAH, na tu dharmANAM dharmAH, 'dharmANAM dharmA na bhavanti' iti vacanAd / na cevamekAntAbhyugamAdanekAntahAniH, anekAntasya samyagekAntAvinAbhAvitvAt, anyathAnekAntasyaivAghaTanAd, nayArpaNAdekAntasya pramANAdanekAntasyaivopadezAt, tathaiva dRSTeSTAviruddhasya tasya vyavasthiteH / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para samuya mA - 2% 13 bhAvArtha :- sattva, asattva vagere vastunA ja dharmo che, dharmonA dharmo nathI. kAraNa ke dharmonA dharmo hotA nathI' tevuM vacana che. prazna :- A rIte vastunA ja dharmo mAnavAthI ekAntavAdano svIkAra karyo gaNAze ane tamArA anekAnta siddhAntanI hAni thaze. uttara :- A vAta yukta nathI. anekAntavAda samyaguekAnta vinA saMbhavI zakato nathI. jo anekAntamAM samyapha ekAnta na mAno to anekAntavAda ghaTI ja na zake. arthAt vastunuM svarUpa ja nizcita na thaI zake. yathAyogya nayanI apekSAthI ekAntavAdano upadeza e pramANathI anekAntavAdano ja upadeza che ane A rIte ja dareka padArtha koI virodha vinA suMdara rIte vyavasthita rahelo che. vartamAnamAM keTalAka"dharma mokSa mATe ja thAya' AvA samyagu ekAnta upadezathI bhaDakI (ke bhaDakAvI ?) tenI sAme anekAntanA nAme saMsAranA sukha mATe paNa dharma thAya" AvAM upadeza vaDe anekAntAbhAsanuM samarthana karI tattvanI hAni kare che. teoe A vAta barAbara samajavI joIe ane tattvanuM nizcita svarUpa zrotAnA haiyAmAM sthira thAya tema karavuM joIe. jagatamAM jayakArI zrI jinezvara bhagavAnanA zAsananI yathArthazraddhA karI samyagdarzananI zuddhi karI sarve jIvo paramapadane pAmo te ja prArthanA. - pUjya munirAjazrI darzanabhUSaNavijayajI ma.sA.no vineya muni divyakIrtivijaya caMdanabALA upAzraya, vAlakezvara, muMbaI. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAnuvAdanA avasare vi. saM. 2055nI sAlamAM pAchIyAnI poLa-jaina ArAdhanA bhavanamAM pU. gurudevazrI divyakIrti vi. ma. sA. ne vaiyAvacca mATe eka varSa rokAvAnuM thayuM. te arasAmAM zrI vAcaspati mizra paMDitajI pAse paDradarzana samuccayano abhyAsa karavAno thayo. sAthe sAthe taiyAyika sUtra, vaizeSika sUtra, jaiminI sUtra, sAMkhyakArikA, pAtaMjalayogasUtra Adi graMthonuM paNa avagAhana karyuM. pUjya gurudevazrInI preraNAthI abhyAsArthe eka noTa taiyAra karI. temAM 1444 graMthanA racayitA pUjya AcArya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAnA mUla graMtha uparanI pUjya AcArya zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjAnI bRhad vRttinuM bhASAMtara tathA mUla graMtha ane TIkAmAM nahi kahelA te te darzananA vizeSa vAcyArthane TIppaNI tarIke samAveza karyo. lekhanano mahAvaro na hovAthI bhASAkIya dRSTie lakhANa jAmatuM nahotuM. vi. saM. 2010mAM pU. gurudevanI caitra mAsanI zAzvatI oLI lAlabAgamAM nakkI thaI. caitra suda-1 thI pU. gurudevanI preraNA ane anujJAthI punaH te lakhANane vyavasthita karavAnA kAryano prAraMbha karyo. bhA. suda-8nA roja zrIpAlanagaramAM pU. gacchAdhipatizrInI nizrAmAM bhAvAnuvAdanuM A kArya saMpanna thayuM. te daramiyAna pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjAnA mArgadarzanathI A graMtha sanmArga prakAzanamAM chapAvAnuM nakkI thayuM. jaina dArzanika graMthomAM, AgamomAM tathA anya prakaraNa graMthomAM AvatI dArzanika carcAonA pUrvottara pakSane samajavAmAM sahAyaka thAya tevo A adbhuta graMtha che. jyAM sudhI te te darzananI mULa mAnyatAne samajavAmAM na Ave, tyAM sudhI ApaNA graMthomAM kareluM che te darzananI mAnyatAonuM khaMDana samajavuM kaThIna paDe che. A graMthamAM te te bauddhAdi darzananI mULa mAnyatAone mULa graMthakArazrIe mAtra 87 zlokamAM gUMthI lIdhI che. te te bauddhAdi darzananI (mULa graMthakArazrIe nahi varNavelI) zeSa mAnyatAone TIkAkArazrIe TIkAmAM guMthI lIdhI che. sAthe sAthe TIkAkArazrIe jainadarzananA vivaraNamAM bauddhAdi pratyeka darzananI te te mULa mAnyatAonuM khaMDana karI abhUta zailIthI jainadarzananI sarvoparitA yathArthavAditA siddha karI batAvI che. dareka darzanone potAnA zAstrakathita bhAvone tathA lokavyavahArone siddha karavA amArA anekAMtavAdano Azaro levo ja paDe che, te TIkAkArazrIe rocaka zailIthI jainadarzananA vivaraNamAM samajAvavAnuM kArya karyuM che tathA anya darzananA graMthomAM paraspara viruddha vacanone Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 2 * 15 batAvI, anya darzanonI ayathArthatAne pragaTa karavA dvArA paraspara aviruddha vacanonuM kathana karatA jainadarzananI yathArthatA-lokottaratA ane sarvajJamUlakatAne suMdara rIte siddha karI ApI che. meM bhAvAnuvAdamAM keTalAka sthaLe paMktino bhAva pragaTa karavA mATe prathama te te darzananI mAnyatAne spaSTa karI che. tyArabAda paMktino bhAvAnuvAda karyo che. temaja keTalAka sthaLe te te darzananI mULa mAnyatAone samajavA mATe pU. mu. zrI vairAgyarati vi. ma. sA. dvArA anuvAdita Sadarzana samuccaya' pustikAmAMthI tathA 5. mahendrabhAI jaina dvArA hindImAM anuvAdita 'padarzana samuccaya' pustakamAMthI sahAyatA lIdhI che. prasiddha evA vedAMta darzanano mUla graMthamAM samAveza karyo nathI. TIkAkArazrIe vedAMta darzanano Achero ullekha karyo che. te vedAMta darzanano TIppaNImAM samAveza karyo che tathA svataMtra rIte pariziSTa tarIke pU. mu. zrI vairAgyarati vi. ma. sA. dvArA anuvAdita padarzana pustikAmAMthI teozrInI anujJAthI samAveza karyo che. mArI jJAnArAdhanAmAM dareka rIte sahAyatA karavAmAM tatpara pU. munizrIno upakAra harahaMmeza yAda raheze. paramazraddheya suvizAla gacchAdhipati pU. A. bha. zrI vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA, paramazAsanaprabhAvaka pU. A. bha. zrI vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjA, paramavaiyAvaccI pU. munirAja zrI harSavardhana vi. ma. sA., bhavodadhinAraka paramopakArI pU. gurudeva mu. zrI divyakIrti vi. ma. sA. tathA tapasvI pU. gurujI mu. zrI puNyakIrti vi. ma. sA. nI mahitI kRpA mArA pratyeka kAryomAM sAthe rahI che. teozrIno upakAra kyAre paNa bhUlI zakAya tema nathI. | vizeSamAM graMthanA prAraMbhamAM vAcakavargane TIkAnA vAMcanamAM saraLatAthI praveza thaI zake, te mATe TIkAkArazrIo pUrvottara pakSa (pUrvapakSa-uttarapakSa)nI sthApanA kayA prakAranI zailIthI karatA hoya che, tene "TIkAnI zailIno paricaya" lekhathI jaNAvela che. abhyAsuvarganI anukULatA mATe graMthanA aMte pariziSTo ApyA che. temAM vedAMta darzanano tathA yogadarzanano saMkSepa. bauddhadarzananI aDhAra nikAya, gAthAvarNAnukrama, mULasthAnomAMthI uddhata vAkyAnukramaNikA tathA sAkSIpAThonA (graMthanA) saMketa vivaraNano samAveza karyo che tathA abhyAsamAM sahAyatA rahe te mATe pariziSTa tarIke SaDradarzana samuccaya viSayaka bIjI kRtiono samAveza karyo che. temAM (1) jainadarzananI sarvazreSThatAne siddha karatI padarzana samuccaya bhUmikA (ii) pU.A.bha. somatilakasUri kRta padarzana samuccayanI laghuvRtti (ii) maladhArIzrI rAjazekharasUri viracita padarzana samuccaya (180 zlokapramANa mULagraMtha) (iv) Sadarzana samuccaya - avacUrNi (V) prAcIna ajJAta kartaka laghu Sadarzana samuccayano samAveza karyo che. (vi) zrI merUtuMgasUri viracita padarzana nirNaya, (vii) sarvadarzanAtmaka jainadarzanano mahimA sUcavatuM zrI AnaMdaghanajI mahArAjA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samukraya bhAga - 2 * 16 viracita zrI naminAtha bhagavAnanuM stavana (viii) zAstravArtA samuccaya graMthamAMthI grahaNa karelA vedAMtadarzananA saMgrAhaka zloko. taduparAMta pU. A. bha. zrI vAdidevasUri viracita sUtrabaddha pramANanayatattvAlaka graMthanA AdhAre naya ane saptabhaMgInuM AMzika svarUpa pariziSTamAM varNavyuM che. A graMthamAM mULa sUtrakAra paramarSie mAtra cha darzanono paricaya ApI aMte zloka-87nA uttarArdhamAM mafmayatatva patroH vRddhimiH | A vAta jaNAvI te te darzanonI guNavattAnA viSayamAM vidvAnoe svayaM vicArI levAnI bhalAmaNa karI che. potAno A viSayamAM koI abhiprAya Apyo nathI. paraMtu TIkAkArazrIe zloka-1mAM kahelA "sarjana' zabdanI vyAkhyAthI spaSTa karI ApyuM che ke pU. mULa sUtrakAra paramarSine jainadarzananI sarvoparitA-zreSThatA ja abhipreta hatI. TIkAkArazrIe paNa jainadarzananA vivaraNamAM vistArathI jainadarzananI zreSThatA siddha karI ApI che. 7 A graMthanA prakAza mATe suvizAla gacchAdhipati pU.A.bha. zrI. vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA tathA vidvadarya pU.mu.zrI vizvadarzanavijayajI ma.sA.nA sadupadezathI jJAnadravyanI vyavasthA thaI che. teozrIno upakAra harahaMmeza yAda raheze. * vizeSa aMgata paricaya vinA paNa graMtha prakAzana aMge mArgadarzana ApanAra, graMthagata kSatione dUra karI ApanAra, pUrovacana lakhI ApI graMthane suzobhita karanArA pU. A. bha. zrI vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjAnI avismaraNIya sahRdayatA harahaMmeza smRtipatha upara jIvaMta raheze. - bhAvAnuvAdanA preraka, mamahitaciMtaka, bhavodadhitAraka pU. gurudeva munirAjazrI divyakIrti vijayajI ma. sAhebe amulya samaya phALavIne graMthagata bhASAkIya kSatione dUra karI ApI mahAna upakAra karyo che. 7 mArA gurubhAI mu. zrI namrakIrti vijayajIe praphazuddhimAM suMdara sahAyatA karI che. mArA skUla kSayopazamanA yoge bhAvAnuvAdamAM kyAMya paNa kSati rahI gaI hoya to vidvAnone jaNAvavA namra vinaMti. tathA chadmasthatAnA yoge AjJA viruddha kaMI lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDam. mAro pahelo A nAnakaDo prayatna sau koIne zAstrAbhyAsamAM sahAyaka banI sva-paranI muktinuM kAraNa bane e ja sadAne sadA mATenI zubhAbhilASA... mAga0 su0 11, vi. saM. 2071 - muni saMyamakIrti vijaya. zrIpAlanagara jaina upAzraya, muMbaI-400001 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para samuya mA - % 17 graMthano saMkSipta sAra yAkinImahattarAnA dharmaputra tarIke prasiddha, 1444 graMthanA racayitA, sva-paradarzana vizArada pU. A. bha. haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe mAtra 87 zlokamAM bauddha, naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika, mImAMsaka ane lokAyata (nAstika) darzananA mukhya pratipAdya viSayane AvarI lIdho che. mukhyatayA A graMthamAM (dareka darzanamAM) traNa viSayonuM nirUpaNa che. (i) devatA (i) padArtha vyavasthA (ii) pramANa vyavasthA. A graMtha upara mukhya be TIkAo upalabdha thAya che. (1) pU. A. bha. zrI guNaratnasUrikRta brahavRtti. tenuM bIjuM nAma tarkarahasya dIpikA che. (2) pU. A. bha. zrI somatilakasUrikRta laghuvRtti. ahIM bRhavRttino bhAvAnuvAda karyo che. TIkAkArazrIe graMthane mukhya cha adhikAromAM vaheMcyo che. graMthanA prAraMbhamAM buddhimAnonI pravRttinimittaka maMgalAdi anubaMdha catuSTayanuM vidhAna che. prathama zlokamAM avasara prApta 363 paravAdionA matanI sUtrakRtAMga graMthanI gAthAnA mAdhyame vyAkhyA karAI che. temAM 180 kriyAvAdi, 84 akriyAvAdi, 67 ajJAnika tathA 32 vainayika tarIke oLakhAya che. zloka-2 ane 3mAM darzanonI saMkhyA ane nAma darzAvyAM che. prathama adhikAramAM bauddhadarzananuM svarUpa batAvAyuM che. zloka-4mAM bauddhadarzananA ArAdhya deva sugata (buddha)nuM svarUpa batAvyuM che. veSa ane AcAranuM nirUpaNa karyuM che. dharma, buddha ane saMgha svarUpa ratnatrayano svIkAra karyo che. cAra AryasatyanA prarUpaka sugata deva che. du:kha, samudaya, mArga ane nirodha svarUpa cAra mukhya tattvo che. te cAre tattvonuM sAmAnya nirupaNa zloka-4mAM karyuM che. zloka-pamAM prathama duHkhatattvanA vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra ane rUpa - A pAMca skaMdhonuM nirUpaNa karyuM che. zloka-kamAM duHkhatattvanA kAraNabhUta dvitIyatattva 'samudaya'nuM varNana karyuM che. zloka-7mAM mArga ane nirodhatattvanuM nirUpaNa karyuM che. duHkha ane samudAya tattva saMsAranI pravRttinA nimittabhUta che. tenA vipakSabhUta tattvo mArga ane nirodha che. A zlokamAM bauddhadarzananA "kSaNikatva' siddhAMtanI siddhi karI che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa na samu mA - 248 18 bauddhadarzananA vaibhASikAdi peTAledAnI vivakSA vinA sAmAnyathI bAra (12) padArthonuM nirupaNa zloka-8mAM karyuM che. (1-5) pAMca Indriyo (9-10) zabdAdi pAMca viSayo (11) mana ane (12) zarIra - A bAra padArtho bauddhoe mAnyA che. zloka-9mAM pramANanI saMkhyA batAvI che. - zloka-10mAM pratyakSa ane anumAna pramANanuM lakSaNa batAvyuM che. zloka-11mAM hetunA pakSadharmatA Adi traNa rUponuM svarUpa varNavyuM che. tathA TIkAmAM mULa graMthakArazrIe nahi kahela vizeSaviSayonuM varNana karyuM che tathA vaibhASika Adi cAra bhedonI mAnyatAnuM AMzika nirupaNa karyuM che. zloka-12nA pUrvArdhamAM bauddhamatano upasaMhAra thAya che ane prathama adhikAra pUrNa thAya che. zloka-12nA uttarArdhathI dvitIya adhikAra tarIke naiyAyika matano prAraMbha thAya che. temAM naiyAyika darzananA liMga, veSa ane AcAranuM AMzika nirUpaNa che tathA devanA aDhAra avatAranAM nAma ApyA che. zloka-13mAM vibhu, nitya, eka, sarvajJa evA IzvaranI anumAna pramANathI savistAra siddhi karI che. zloka-14-15 ane zloka-16nA pUrvArdha sudhImAM naiyAyikamatanA soLa tattvonAM nAma ApyAM che. (1) pramANa, (2) prameya, (3) saMzaya, (4) prayojana, (5) dRSTAMta, (6) siddhAMta, (7) avayava, (8) tarka, (9) nirNaya, (10) vAda, (11) jalpa, (12) vitaMDA, (13) hetvAbhAsa, (14) chala, (15) jAti, (16) nigrahasthAna. ahIM A soLe tattvonI vyAkhyA karavAmAM AvI zloka-10nA uttarArdhamAM prathamatattva pramANanuM sAmAnya lakSaNa ane tenA ja bhedono mAtra ullekha karyo che. zloka-17 ane 18nA pUrvArdhamAM pramANanA (1) pratyakSa, (ii) anumAna, (ii) upamAna (iv) zAbda. - A cAra bhedonA nAma tathA prathama pratyakSapramANanuM svarUpa darzAvyuM che. zloka-18nA uttarArdhamAM tathA zloka-19-20-21 ane 22mAM anumAna pramANanA traNa bhedonuM savistAra nirUpaNa karyuM che. zloka-ra3mAM upamAna pramANanuM lakSaNa batAvyuM che. zloka-24nA pUrvArdhamAM cothA zAbda pramANanuM svarUpa batAvyuM che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samuTTara mAT - 2 * 19 zloka-24nA uttarArdhamAM dvitIya prameyatattvanA 12 bhedonuM vivaraNa che. (1) AtmA, (2) zarIra, (3) Indriya, (4) rUpAdi viSayo, (5) buddhi, (9) mana, (7) pravRtti, (8) doSa, (9) pratyabhAva, (10) phaLa, (11) duHkha, (12) apavarga. - A 12 prameya che. zloka-2pamAM saMzaya ane prayojanatattvanuM svarUpa batAvyuM che. loka-2mAM dRSTAMta ane siddhAMtatattvanuM nirUpaNa che. siddhAMta cAra prakArano che. (i) sarvataMtra siddhAMta, (ii) pratitaMtra siddhAMta, (iii) adhikaraNa siddhAMta, (iv) abhyapagama siddhAMta. zloka-27mAM avayava ane tarkatattvanuM nirUpaNa che. avayava pAMca che. (i) pratijJA, (ii) hetu, (iii) dRSTAMta, (iv) upanaya, (v) nigamana - A pAMce avayavonI vyAkhyA ApI che. zloka28nA pUrvArdhamAM tarkanuM udAharaNa ApyuM che tathA uttarArdhamAM nirNayatattvanuM nirUpaNa karyuM che. zloka-29mAM vAdatattvanuM svarUpa batAvyuM che. zloka-30mAM jalpa ane vitaMDAnuM nirUpaNa che. zloka-31mAM hetvAbhAsa, chala ane jAti - A traNa tattvonuM nirupaNa che. (i) asiddha, (ii) viruddha, (ii) anaikAntika, (iv) kAlAtyayAdiSTa, (bAdhita) (v) prakaraNasama (satpatipakSa). - A pAMca hetvAbhAsa che. chalanA traNa prakAra che : (i) vAkchala (i) sAmAnyachala (iii) upacArachala. jAtinA 24 bhedo che. (1) sAdharma, (2) vaidharma, (3) utkarSa, (4) apakarSa, (5) varNa, (6) avarya, (7) vikalpa, (8) sAdhya, (9) prApti, (10) aprApti, (11) prasaMga, (12) pratidaSTAMta, (13) anutpatti, (14) saMzaya, (15) prakaraNa, (19) hetu, (17) arthapatti, (18) avizeSa, (19) upapatti, (20) upalabdhi, (21) anupalabdhi, (22) nitya, (23) anitya, (24) kAryasamA. gAthA-32mAM 22 nigrahasthAnonuM svarUpa varNavyuM che. (1) pratijJA hAni, (2) pratijJAntara, (3) pratijJAvirodha, (4) pratijJAsaMnyAsa, (5) hevantara, () arthAntara, (7) nirarthaka, (8) avijJAtArtha, (9) apArthaka, (10) aprAptakAla, (11) nyUna, (12) adhika, (13) punarukta, (14) ananubhASaNa, (15) ajJAna, (16) apratibhA, (17) vikSepa, (18) matAnujJA, (19) paryanuyojyopekSaNa, (20) niranuyojyAnuyoga, (21) apasiddhAMta, (22) hetvAbhAsa. zloka-3ranI TIkAmAM mULa graMthakArazrIe nahi kahelI keTalIka vAtonuM TIkAkArazrIe nirupaNa karyuM che. zloka-33nA pUrvArdhamAM taiyAyikamatanA upasaMhAra tathA uttarArdhamAM sAMkhyamatanA prAraMbhano Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pana samutha mA - 2 * 20 ullekha che. adhikAranA aMte mUla graMthakArazrIe nahi kahela vAtone TIkAkArazrIe kahI che. A rIte dvitIya adhikAra pUrNa thAya che. tRtIya adhikAranA prAraMbhamAM sAMkhyamatanA liMga, veSa ane AcAranuM pratipAdana karyuM che. zloka-34mAM sezvaravAdi ane nirIzvaravAdi sAMkhyonuM nirUpaNa che tathA AdhyAtmika, Adhidaivika, Adhibhautika - A traNa duHkhonuM svarUpa varNaveluM che. A traNa prakAranA duHkhanA vighAta mATe jIvone tattvonI jijJAsA thAya che. te tattvo 25 che - ATalo nirdeza karI zlokanI TIkA pUrNa thAya che. zloka-35mAM 25 tattvonI virakSA karavAnI IcchAvALA graMthakArazrI prAraMbhamAM sattva, rajas ane tamasuM - A traNa guNonuM svarUpa batAve che. zloka-36mAM sattvAdi traNanI sAmyavasthA rUpa prakRtine batAvI, tenA bIjA nAmo batAvyA che. prakRti ane AtmAnA saMyogathI sRSTinuM sarjana thAya che. zloka-37-38-39-40-4142mAM 25 tattvonuM vistArathI varNana karyuM che. (1) prakRti, (2) buddhi, (3) ahaMkAra, (4-19) pAMca karmendriya, pAMca jJAnendriya, pAMca tanmAtra ane mana. (20-24) paMcabhUta, (25) puruSa. - A 25 tattva che. zloka-41mAM puruSatattvanuM vistArathI svarUpa varNaveluM che. zloka-4ramAM 25 tattvono upasaMhAra kare che tathA prakRti ane puruSanI pAMgaLA-aMdha samAna vRttinuM nirupaNa karyuM che. zloka-43mAM muktinuM svarUpa, pramANanuM sAmAnyasvarUpa tathA pramANanA pratyakSa, anumAna ane zAbda -- A traNa bhedonuM svarUpa batAvyuM che. zloka-44nA pUrvArdhamAM sAMkhyadarzanano upasaMhAra tathA uttarArdhamAM jainadarzananA prAraMbhanuM sUcana karI trIjA adhikArane pUrNa karavAmAM Avyo che. trIjA adhikAranA aMte mUla graMthakArazrIe nahi kahelI vAtone TIkAkArazrIe kahI che. caturtha adhikAranA prAraMbhamAM jainadarzananA liMga, veSa ane AcAra prarUpaNA karI che. jainadarzananA be bheda zvetAMbara ane digaMbaronA AcAramAM je bhinnatA che, te batAvAI che. digaMbaronA mUla cAra bhedonuM sAmAnyasvarUpa batAvyuM che. zloka-45 ane 46mAM jainadarzananA devanuM svarUpa varNavyuM che. TIkAmAM avasara prApta devanA jagatkartutvanI sthApanA (arthAt Izvara jagatanA kartA che - A naiyAyikanA matanuM sthApana) karI naiyAyikanA jagatkartutvavAdanuM savistAra khaMDana karyuM che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 2 % 21 tathA sarvajJa evA vItarAga paramAtmA (deva)no niSedha karatAM mImAMsaka matane batAvIne savistAra tenA matanuM khaMDana karyuM che. sAthe sAthe kevalajJAnIne kavalAhArano niSedha batAvatA digaMbaronA matanuM ulkAvana karI Agama ane suyuktio dvArA kevalajJAnInI kavalAhAranI pravRttinuM sthApana karyuM che. zloka-47mAM jIvAdi navatattvonA nAma ApyAM che. TIkAmAM nava tattvonuM sAmAnyasvarUpa varNavyuM che. zloka-48-49mAM jIva-ajIva ane puNyatattvanuM savistAra varNana karyuM che. TIkAmAM avasara prApta (i) jIvanA abhAvanuM pratipAdana karatA cArvAkanI yukti batAvIne, bAdamAM te yuktionuM khaMDana karyuM che. (ii) sAMkhyamatAnusAre phUTastha nitya AtmAnuM tathA jaDasvarUpa AtmAnA abhAvanuM nirUpaNa sAthe sAthe karyuM che. | (iii) pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspati - A pAMca ekendriya jIvonI tathA beIndriya, teIndriya ane caturindriya ane paMcendriya jIvonI anumAna prayogathI suMdara siddhi karI che. ajIvanuM svarUpa batAvatAM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla ane pudgalanI siddhi karI che. aMdhakAra ane chAyAne pulanA pariNAma tarIke siddhi karI taiyAyika matanuM khaMDana karyu che. zloka-pa0mAM pApa ane AzravatattvanuM savistAra varNana che. pApatattvano niSedha karatA anya matonuM yuktio pUrvaka khaMDana karyu che. AzravatattvanA nirUpaNamAM mithyAtva, avirati, kaSAya, yoga ane pramAda - A pAMca AzravanA hetuonuM sAmAnyasvarU5 varNavyuM che. zloka-51mAM saMvara ane baMdhatattvanuM nirUpaNa karyuM che. saMvaranA dezasaMvara ane sarvasaMvara- ema be bheda che. prazasta ane aprazastanA bhedathI baMdha be prakArano che. tathA prakRti, sthiti, anubhAga (rasa) ane pradezanA bhedathI cAra prakArano paNa che. A cAra bhedonuM sAmAnyasvarUpa varNavyuM che. zloka-paranA pUrvArdhamAM nirjarAtattvanuM nirUpaNa karyuM che. tenA sakAma ane akAma be bheda che. zlokanA uttarArdhamAM mokSa tattvanuM nirUpaNa karyuM che. TIkAmAM vaizeSika, mImAMsaka, sAMkhya ane bauddha dvArA prarUpita mokSatattvanuM nirupaNa karIne, pratyekanI mAnyatAnuM khaMDana karI mokSAvasthAmAM siddhAtmAnI sarvathA sukhamayatAnuM addabhUta zailIthI nirUpaNa karyuM che. digaMbara dvArA prarUpita strInI muktinA niSedhanuM suMdara yuktio dvArA TIkAkArazrIe khaMDana karyuM che. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa na samudraya mATI - 2 22 gAthA-pa3mAM 'A navatattvanI zraddhA' dvArA samyagdarzana ane samyajJAnanA yogathI cAritranI yogyatAnuM nirUpaNa karyu che. gAthA-pa4mAM "samyagdarzana, samyajJAna ane samyaphacAritravAnuM AtmA ja mokSabhAjana bane che." te vAtanuM suMdara nirUpaNa karyuM che. avasara prApta tathAbhavyatvanuM svarUpa tathA bhavya ane abhavya AtmAnuM svarUpa varNavyuM che. tathAbhavyatvanA paripAkathI ja ratnatrayInI prAptinuM sUcana karyuM che. zloka-54nI TIkAmAM jainadarzanane mAnya pramANanuM sAmAnya lakSaNa batAvAyuM che. jJAnanI svapara prakAzakatAnuM suMdara nirUpaNa karyuM che. zloka-papanA pUrvArdhamAM pramANanA pratyakSa ane parokSa - ema be nAmo ApyAM che tathA uttarArdhamAM pramANanA viSaya tarIke anaMtadharmAtmaka vastu batAvI che. TIkAmAM pratyakSa ane parokSa pramANanuM svarUpa vistArathI varNavyuM che. anya pramANono A be pramANamAM samAveza batAvyo che. pratyakSa pramANanA be bhedanuM nirUpaNa che. (i) sAMvyavahArika, (i) pAramArthika - A be bheda che. parokSa pramANanA pAMca bhedanuM nirUpaNa karyuM che. (i) smaraNa, (ii) pratyabhijJA, (iii) tarka (iv) anumAna, (v) Agama - A pAMca bheda che. zloka-papanA uttarArdhanI TIkAmAM vistArathI ubhayapramANanA viSaya tarIke rahelI vastunI anaMtadharmAtmakatA yuktio ane anumAnaprayogathI vistArathI varNavI che. zloka-pakamAM mUla graMthakArazrI svayaM pratyakSa ane parokSanuM lakSaNa batAve che. TIkAkArazrIe vistArathI tenuM svarUpa varNavyuM che. zloka-57mAM vastunI anaMtadharmAtmakatAne vistArathI daDha karavAmAM AvI che. temAM saMkarAdi doSono yuktiopUrvaka parihAra karyo che. zloka-pa7nI TIkAmAM bauddha, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhyamata dvArA paNa potAnA zAstra vyavahAromAM jainadarzananA anekAMtavAdano svIkAra karAyo che, te vistArathI siddha karI batAvyuM che. sAthe sAthe bauddhAdi sarvadarzanone Icchita dRSTAMto ane yuktio paNa anekAMtavAdI ja siddhi kare che - te vAtane te te darzananA graMthonA aMzo laIne batAvavAmAM AvI che. A zlokanI TIkAmAM TIkAkArazrIe svapajJa "parahetutamobhAskara' nAmanA vAdasthalane mUkIne tamAma darzanakAroe sva-Icchita sAdhyanI siddhi mATe prayojelA hetuo anekAMtanA svIkAra vinA yathArthatAne pAmatA nathI - te suMdara yuktiothI samajAvavAnuM kArya karyuM che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samuya mA - 2 * 23 zloka-58nA pUrvArdhamAM jainamatanA upasaMhAranI pratijJA karI uttarArdhamAM jainamatanI pUrvApara aviruddhatAnuM sUcana karI jainadarzananI sarvoparitA ane sarvajJa mUlakatAne siddha karavAnuM kAma karyuM che. TIkAkArazrIe jainamatamAM pUrvApara aviruddhatA ane bauddha, sAMkhya, naiyAyika, mImAMsaka, vaizeSika matamAM apUrNatA - asarvajJamUlakatAne spaSTa karI che. A rIte cotho adhikAra pUrNa thAya che. pAMcamA adhikAramAM vaizeSikamatanuM nirUpaNa che. devatAnuM svarUpa taiyAyikadarzananI samAna hovAthI punaH jaNAvyuM nathI. zloka-pa9mAM A vAtano nirdeza karI naiyAyikadarzanathI tattvanA viSayamAM je bheda che te batAvyo che. zloka-10mAM dravyAdi cha tattvonAM nAma ApyAM che. zloka-ka1mAM dravyanA pRthvI Adi nava bhedanuM savistAra varNana che tathA guNanA 25 bhedono ullekha karyo che. zloka-12-13nI TIkAmAM guNanA 25 bhedonuM peTAbheda sahita varNana che. zloka-64mAM karmanA ulleSaNAdi pAMca bhedonuM nirUpaNa che tathA sAmAnyanA be bhedano nAmollekha che. zloka-upanA pUrvArdhamAM parasAmAnya ane aparasAmAnyanuM varNana che. avasara prApta TIkAmAM vyakti-abheda, tulyatva, saMkara, anavasthA, rUpahAni ane asaMbaMdha - A che jAtibAdhakonuM nirUpaNa karyuM che. zloka-upanA uttarArdhamAM vizeSatattvanuM nirUpaNa karyuM che. zloka-10mAM samavAyatattvanuM nirUpaNa che. zloka-17nA pUrvArdhamAM pramANanI saMkhyA batAvI che ane uttarArdhamAM vaizeSikamatano upasaMhAra karyo che. TIkAmAM pratyakSa ane anumAna - ema be pramANanuM svarUpa batAvyuM che. pAMcamA adhikAranA aMte mUla graMthakArazrIe nahi varNavelI keTalIka vaizeSikamatanI mAnyatAone TIkAkArazrIe varNavI che. A rIte pAMcamo adhikAra pUrNa thAya che. chaThThA adhikAranA prAraMbhamAM mImAMsakamatanA liMga, AcAra ane veSanuM varNana che. jaiminI darzana pUrvamImAMsAdarzana tarIke oLakhAya che. A darzanano vArtha ja ahIM jaNAvyo che. uttaramImAMsAdarzana ke jenuM bIjuM nAma vedAMtadarzana che, tenuM nirUpaNa karyuM nathI. mAtra sAmAnya ullekha karyo che. zloka-18thI pUrvamImAMsAvAdinA matanuM varNana cAlu thAya che. A zlokamAM devatAno abhAva batAvyo che. TIkAmAM yuktio pUrvaka sarvajJadevano abhAva batAvyo che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - * 24 sarvajJadevanA abhAvamAM atIndriya padArthono nirNaya nitya vedavAkyothI ka2vAnI prarUpaNA zloka-69mAM karI che. zloka-70mAM vedavAkyanuM daDhIkaraNa karyuM che. zloka-71mAM dharmanuM lakSaNa batAvyuM che. TIkAmAM pramANanuM sAmAnyalakSaNa batAvyuM che. zloka-72mAM pratyakSAdi cha pramANonAM nAma ApyAM che. zloka-73mAM pratyakSa ane anumAna pramANanuM lakSaNa batAvyuM che. zloka-74mAM zAbda ane upamAna pramANanuM svarUpa varNavyuM che. zloka-75mAM arthApattipramANane varNavyuM che. tenI svataMtra pramANa tarIke TIkAmAM siddhi karI che. zloka-77mAM abhAvapramANane varNavyuM che. abhAvapramANanI svataMtrapramANa tarIke siddhi karI che ane abhAvanA prAgabhAva Adi cAra bhedone jaNAvyA che. zloka-76nI TIkAmAM mUla graMthakArazrIe nahi kahela mImAMsaka darzananI keTalIka mAnyatAne batAvI che. zloka-77mAM jaiminIya matano upasaMhAra karI, AstikadarzananA nirupaNano paNa upasaMhAra karyo che. zloka-78mAM vizeSa khulAso karyo che ke keTalAka AcAryo naiyAyika ane vaizeSika darzanane bhinna-bhinna mAnatA nathI, teonA mate Astika darzanonI saMkhyA pAMca che. jagatprasiddha cha darzanonI saMkhyAne pUrNa karavA mATe zloka-79mAM lokAyatamatano samAveza karyo che. prAraMbhamAM nAstikanuM svarUpa varNavyuM che. zloka-80mAM nAstika mate jIva, mokSa, puNya, pApa, dharma, adharma Adino niSedha karyo che. zloka-81mAM Indriyagocara pratyakSavastuno ja svIkAra karyo che. parokSaviSayano varunA pagalA sAthe sarakhAvIne niSedha karyo che. zloka-82mAM parokSa viSayano niSedha karIne pati potAnI strIne pAMca IndriyonA viSayomAM yatheccha pravRtti karavA upadeza Ape che. zloka-83mAM pratyakSa pramANa ane viSaya=prameya tarIke pRthvI, jala, agni ane vAyu - AcAra bhUtonuM varNana che. zloka-84mAM cArabhUtamAMthI utpanna thayelA zarIramAM kevI rIte caitanyanI utpatti thAya che te batAvI che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - ? * 25 zloka-85mAM nAstikoe pratyakSa sukhone choDI adRSTa sukho mATe prayatna karanAranI mUDhatA batAvI che. zloka-87mAM kAmathI atirikta dharmano niSedha karyo che. zloka-87mAM lokAyata (nAstika) matano upasaMhAra karyo che tathA buddhizALIone sarva darzanonA vAcyArthanA rahasyane vicA2vA mATe preraNA karI graMthanI samApti karI che. sAthe sAthe bauddhadarzananA vivaraNamAM buddhacaryAvatAra, triMzikAbhASya, tattvasaMgraha, mAdhyamikakArikA, laMkAvatArasUtra Adi graMthonA sArarUpa eka vivecana che. temAM vaibhASika Adi cAra bauddhadarzananA mukhyabhedanI mAnyatAone vistArathI varNavI che. teno TIppaNImAM samAveza karyo che. sAMkhyakArikA Adi graMthonA AdhAre sAMkhyadarzanano vizeSa vAcyArtha paNa TIppaNImAM lIdhela che. pUrvamImAMsA tathA uttaramImAMsA darzananA vizeSa vizeSa vAcyArthane, naiyAyikadarzananA paNa keTalAka vizeSa vAcyArthane TIppaNImAM lIdhela che. TIppaNIgata viSaya e mAtra mAruM saMkalana che. abhyAsArthe te te darzananA te te graMthonA bhASAMtara jovAnA thayA hatA, temAMthI sArarupa saMkalana alaga tAravIne TIppaNI tarIke lIdhela che. - muni saMyamakIrti vijaya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - TIkAnI zailIno paricaya tattvanA UMDANa sudhI pahoMcavA mATe..... anya asatya matonA khaMDana mATe..... viSayagata zaMkAonA parihAra mATe.... * 26 ziSyanI buddhine vizada banAvavA mATe..... tattva nirUpaNa veLAe TIkAkAro pUrvottara pakSa (pUrvapakSa-utta2pakSa)nI sthApanA karatA hoya che. uttarapakSa tarIke TIkAkAra pote hoya che. keTalIkavAra jagatamAM tevA prakArano koI prativAdi na hovA chatAM paNa ziSyanI buddhi vizada banAvavA mATe TIkAkAro svayaM pUrvapakSane uThAvI, tene pUrvapakSagraMtha-zaMkAgraMtha tarIke mUkIne, tenuM uttarapakSa tarIke svayaM pote khaMDana karatA hoya che. have TIkAkAro pUrvottarapakSanI sthApanA kevI zailIthI karatA hoya che, te eka-eka udAha2Na laIne vicArIe. (temAM A ja graMthanA udAharaNonA artha te te pR. naM. uparathI joI levA. anya udAharaNonA artha ApIzuM.) (1) nanu kathaM sarvadarzanAnAM parasparaviruddhabhASiNAmabhISTA vastvaMzAH ke sadbhUtAH bhaveyuH yeSAM mithaH sApekSatayA syAdvAdaH satpravAdaH syAditi cet, ucyate / yadyapi darzanAni nijanijamatena parasparaM virodhaM mano tathApi tairuththamAnA santi tevi vastyazA ye mithaH sApekSAH santaH samIvInatAmazRti / (zlo. 1 TIkA,) (ahIM 'nanu thI cet' sudhImAM pUrvapakSa che. tenI vaccenA vacanone zaMkAgraMtha tarIke oLakhAya che. 'ucyate' thI uttarapakSano prAraMbha thAya che. tenA pachInA vacanone samAdhAna graMtha kahevAya che.) bhAvArtha : pUrvapakSa :- sarva darzano paraspara viruddha bole che. paraspara viruddha bolatA te darzanonA Icchita padArthonA kayA aMzo sadbhUta hoya ! ke jethI jeono sApekSapaNe syAdvAda thAya - satpravAda thAya - suMdara rIte kathana thAya ? uttarapakSa :- jo ke sarva darzano potapotAnA matathI virodhane dhAraNa kare che. to paNa te darzano dvArA kahevAtI vastunA je aMzo che, te paraspara sApekSa hote chate yathArthatAne pAme che. (anyathA nahi.) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samutha mA - 2 27 (dareka sthaLe bhAvArtha ApIzuM nahi, svayaM vicArI levo.) (2) keTalIkavAra uttarapakSakAra=TIkAkAra sva-tattvanA nirupaNa avasare anya taraphathI potAnA pakSamAM koI anupapatti (asaMgati) batAvavAnI zakyatA rahetI hoya tyAre "papa' kahI, te pakSanI vAtane mUkatA hoya che ane tatha' kahIne uttarapakSakAra anya taraphathI apAyelI anupapatti (asaMgati)no parihAra kare che. yadyapi ca pratyakSasya kSaNo grAhyaH, sa ca nivRttatvAnna prApyate, tathApi tatsaMtAno'dhyavaseyaH, pravRttau prApyata rUti . (zlo.8, TIkA,) (3) tarhi zvetAmbaradigambarANAM kathaM mitho matabheda iti cet, ucyate / mUlato'mISAM mitho na bhedaH kiMtu pAzcAtya eveti / (ahIM tardi thI 2 vacce pUrvapakSagraMtha zaMkAgraMtha ane 'vyate' thI uttarapakSagraMthasamAdhAna graMtha che.) bhAvArtha :pUrvapakSa :- (tame pUrve kahyuM ke covIse jinezvarone paraspara koI matabheda nathI) to pachI zvetAMbara ane digaMbaro vacce paraspara matabheda kevI rIte thayo ? uttarapakSa :- mULathI A badhAone paraspara matabheda nahoto, paraMtu pAchaLathI matabheda paDyA che. (4) keTalIkavAra pUrvapakSakArakazaMkAkAra potAnI zaMkA na karIne mUkI de che, tyAre uttarapakSakAra=samAdhAnakAra na= tamArI vAta yogya nathI. AvuM jaNAvI tenuM kAraNa ApatA hoya che ane kAraNasUcaka vAkyanA aMte paMcamI vibhakti hoya che. te veLAe nIce pramANenI zailI jovA maLe che. nanu yasya divaH samAgatya devAH pUjAdikaM kRtavantaH, sa eva vardhamAna sarvajJo, na zeSAH sugatAdaya iti cetra, vardhamAnasya cirAtItatvenedAnIM tadbhAvagrAhakapramANAbhAvAt / bhAvArtha:pUrvapakSa:- jenI devalokamAMthI AvIne devo pUjAdi kare che, te vardhamAna svAmi ja sarvajJa che. zeSa bauddhAdi nahi. uttarapakSa :- AvuM na kahevuM. kAraNa ke vardhamAnasvAmI cirakALathI atIta hovAnA kAraNe (lAMbAkALa pUrve thayA hovAnA kAraNe) temanA sadbhAvanA grAhaka pramANano abhAva che. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samutha mA - 2 % 28 (5) Aha para: ye'tra dezAntaragatadevadattAdayo darzitAH, te'trAsmAkamapratyakSA api dezAntaragatalolAnAM keSAMcitpratyakSA eva santi tena teSAM sattvaM pratIyate, dharmAstikAyAdayastu kaizcidapi kadApi nopalabhyate tatkathaM teSAM sattA nizcIyata iti ? atrocyate, yathA devadattAdayaH keSAMcitpratyakSAtvAtsanto nizcIyante, tathA dharmAstiyAyoDapa kinAM pratyakSasvA ina santa: pratIyantAm ? (zlo. 48-49, TIkA) ahIM 'Ada para:' thI pUrvapakSa che tathA '3trocyate' thI uttarapakSano prAraMbha thAya che. (uttarapakSakAra potAnA tattvanuM nirupaNa karatA hoya tyAre, pUrvapakSakAra uttarapakSakAranI te vAtane-tattvane nahIM svIkAravA mATe asaMgatio batAvato hoya che ane te vAta uttarapakSakAra svayaM 'sAda para:' kahIne pUrvapakSa tarIke mUkatA hoya che. uttarapakSakAra 'matrocyate' kahIne pUrvapakSe ApelI asaMgatione dUra karI samAdhAna Ape che. (je sthaLe zaMkAgraMthanI samApti sUcaka vet ItyAdi zabdo jovA maLatA nathI, tyAM "kRti' zabda jovA maLe che.) (7) atha kathaM kaThinamAdarza pratibhidya mukhato nirgatAH pudgalAH pratibimbamAjihata iti cet ? ucyate, tatpratibhedaH kaThinazilAtalaparisrutajalenAyaspiNDe'gnipudgalapravezena zarIrAtprasvedavArilezanirgamanena ca vyAdhyeya: I (glo. 48-49, TIkA..) ahIM natha .. thI vet sudhI pUrvapakSagraMthaHzaMkAgraMtha che. '3khyate' thI vyAdheyaH sudhI uttarapakSa graMtha=samAdhAna graMtha che. (7) samAdhAnakAra=uttarapakSakAra pUrvapakSanI sAme potAnuM samAdhAna Ape temAM vizeSa khulAsA ke vikalpothI vastune spaSTa karavAnI hoya tyAre, te karatAM pahelAM 'tathAda' zabda mUkI prAraMbha kare che. (tathAdi te A pramANe che -). nanu puNyapApe nabhombhojanibhe eva mantavye, na punaH sadbhUte, kutaH punastayoH phalabhogasthAne svarganArakAviti cet ? ucyate, puNyapApayorabhAve sukhaduHkhayornihetukatvAdanutpAda eva syAt, sa ca pratyakSaviruddhaH, tathAhi - manujatve samAne'pi dRzyante kecana svAmitvamanubhavanto apare punsttpressybhaavmaaviprApaI, ra sakSamara:, mane tu svorarIpUroDanaJUT: (glo. 50, TIkA,) bhAvArtha: pUrvapakSa :- puNya ane pApane AkAzakusumanI jevA ja mAnavA joIe. sadbhata na mAnavA joIe. vaLI (te baMneno abhAva hovAthI) te baMnenA phaLa bhogavavAnA sthAna svarga ane naraka paNa vidyamAna nathI. uttarapakSa:- puNya-pApanA abhAvamAM sukha-du:kha nihetuka banI jaze ane tenI utpatti ja nahi thAya ane te to pratyakSa viruddha che. te (pratyakSa viruddhatA) A pramANe che - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samuDhA mAT - 2 * 29 manuSya tarIke samAna hovA chatAM paNa keTalAka svAmipaNAne anubhavatA jovAya che ane vaLI bIjA dAsapaNAne dhAraNa karatA jovAya che tathA eka vyakti lAkho lokonuM bharaNapoSaNa kare che, to eka potAnA peTano khADo paNa pUrI zakato nathI. (8) keTalIkavAra uttarapakSakAra je vAtanuM nirupaNa karatA hoya temAM tamAma anya matone paramatAni amUni,' "mAre tu vatti', 'mane tvadu:' "ce punara', vagere pado mUkIne jaNAve che ane uttarapakSakAra ' ' kahIne te tamAma matonuM khaMDana kare che. (gAthA-50) (9) jyAre pUrvapakSakAranI vAta taddana ayogya hoya tyAre '..... ' nI vacce pUrvapakSa graMthane mUkI, "tayu' kahI uttarapakSakAra potAnA samAdhAnano prAraMbha kare che ane pUrvapakSanI vAtanI ayogyatAnuM kAraNa jaNAve che. (tyAre kAraNasUcaka paMktinA aMte paMcamI vibhakti lAge che.) ___ atha nIlAdikaM mUrtaM vastu yathA svapratibhAsijJAnasyAmUrtasya kAraNaM bhavati, tathAnnasrakacandanAGganAdikaM mUrtaM dRzyamAnameva sukhasyAmUrtasya kAraNaM bhaviSyati ahiviSakaNTakAdikaM ca duHkhasya / tataH kimadRSTAbhyAM puSapApagya paritvitAmyAM prayogamiti cen ? tayuti, fmavArat I tathAdi - (glo. 50,) (10) keTalIkavAra pUrvapakSa=zaMkAkAranA prAraMbha sUcaka koI zabda na hoya tyAre 'ti re' sudhInA graMthane zaMkAgraMthapUrvapakSa graMtha samajavo tathA 'dhyate' thI uttarapakSa graMtha jANavo. vyatyayaH kasmAnna bhavatIti cet ? ucyate, azubhakriyArambhiNAmeva ca bahutvAt zubhakriyAnuSThAtRNAmeva 2 sva~tvAti kArakhAnumAnam ! (zlo. 50,) (11) keTalIkavAra pUrvapakSanA samAptisUcaka 'ti ve' ItyAdi zabdo jovA maLatA nathI ane tayum' ItyAdi padothI paNa uttarapakSano prAraMbha thato jovA maLe che. (tevA sthaLe 'ti' zabdathI pUrvapakSanI samApti jANavI.) atha yathA jJAnAvaraNIyakarmodaye jJAnasya mandatA bhavati tatprakarSe ca jJAnasya na niranvayo vinAzaH, evaM pratipakSabhAvanotkarSe'pi na rAgAdInAmatyantamucchedo bhaviSyatIti ? tadayuktam, dvividhaM hi bAdhyaM, sadamUrvamAvaM sadarisaMvAdyasvamAnaM ! (zlo. para, TIkA) (12) keTalIkavAra pUrvapakSano "satra para mAda, nagu' padothI prAraMbha thato jovA maLe che. samAptisUcaka koI zabda jovA maLato nathI tathA uccate' thI uttarapakSano prAraMbha thato jovA maLe che. tra para mAda, nanu ... rAya ti te, yadyapi ..dazyate I (gAthA-pa2, TIkA) (13) keTalIkavAra nIce pramANenI zailI paNa jovA maLe che. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 2 30 nanu mavA kAmamAveDa rUti , na, mAthAparajJAnAti, .... / (ahIM raju thI 'ti re sudhI zaMkAgraMtha pUrvapala graMtha che. tathA 1ra..' thI uttarapakSa samAdhAna graMtha che.) AvA sthaLe pUrvapakSe uttarapakSane Apatti ApI hoya che. uttarapakSa pUrvapakSanI ApelI Apattino niSedha karI, pUrvapakSanA ajJAnane pragaTa karatA hoya che. tyAre upara prakAranI zailI jovA maLe che. (14) keTalIkavAra uttarapakSakArakaTIkAkArazrI eka padArthanuM nirUpaNa kare che ane tyArabAda te padArthanA viSayamAM anyamatanI koI bhinna rajuAta hoya to te rajuAtane tena' kahIne mUke che ane aMte amArA AgaLanA nirupaNathI A pUrvapakSanI vAtanuM khaMDana thaI jAya che. tema tathAstaM dravya' pada mUkI kahI detA hoya che. hatena kUpurmImAMsAM pa ...tyAdi, takathAtaM dravya (gAthA-50, TIkA) (ahIM tena thI tyAre vacce pUrvapakSa che tathA tAtaM dravyam' thI uttarapakSe pUrvapakSanI vAtanuM khaMDana karI dIdhuM che.) (15) TIkAkAro koI padArthanA nirupaNa vakhate aneka vikalpo ApatA hoya che. te ApatA pUrve 'tathA' ke 'yathA' vagere zabdano prayoga karatA hoya che. udA. atra siddhAnAM sukhamayatve trayo vipratipadyante / tathAhi - mAtmAno ..... sAMdhyA rU . (gAthA-para, TIkA,...). tathAdika tathA = te A pramANe che. (16) keTalIkavAra uttarapakSakAra potAnA tattvanirupaNamAM pUrvapakSanI tamAma mAnyatAne pUrve matra sautika saMntiA kahI jaNAvI detA hoya che ane tyArabAda pUrvapakSanI mAnyatAnuM 'satra tividhI' kahI khaMDana cAlu kare che. temAM pUrvapakSanI eka-eka mAnyatAne taraviku... tyadi', tyuna tyAdi', "vahu - cAri' kahI mUke che ane 'tavicAritavidhitam, tajUkheva, tathajJAnavimita' ItyAdi padothI pUrvapakSanI ajJAnatA jaNAve che ane pachIthI tenuM kAraNa batAve che - A rIte paNa pUrvapakSanI vAta mUkI, tenuM khaMDana karavAnI zailI jovA maLe che. (zlo. para, TIkA, pR. .) (17) A ja rIte TIkAkArazrI-uttarapakSakArazrI "satra sAMdhya vRvatta', "mAtra sArA svayu Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paarzana samu mAT - 2 31 tti', "vAstu jarnati'.. 'matro vaiziva svamuka vizeSatti' padothI te te pUrvapakSanI mAnyatAne rajuAta kare che ane satra tividhI' ke 'matrocate' kahI uttarapakSakAra pUrvapakSanuM khaMDana cAlu kare che. (zlo. 52, TIkA,). (18) keTalIkavAra uttarapakSa pUrvapakSe mAnelI mAnyatAmAM keTalAka vikalpo ubhA kare che ane te te vikalpone uttarapakSa atha vagere zabdothI mUke che ane uttarapakSakAra "daM, 'ta' vagere zabdothI prAraMbha karIne khaMDana kare che. (juo gAthA-pa2, TIkA, pR.). (19) TIkAkAro paraspara saMkalita bAbatonuM hetupUrvaka nirUpaNa karyA bAda paraspara saMkalana pAmelI vastuo paikI jenI prAraMbhamAM AvazyakatA hoya, tenuM nirupaNa karavA mATe 'tena' zabdathI zarUAta karatA jovA maLe che. _ vizeSalakSaNaM sAmAnyalakSaNAvinAbhAvi, sAmAnyalakSaNaM ca vizeSalakSaNAvinAbhAvi, sAmAnyavizeSalakSaNayoranyonyAparihAreNa sthitatvAt / tena pramANavizeSalakSaNasyAdau pramANasAmAnyalakSaNaM sarvatra vaktavyam, ato'trApi prathamaM tadabhidhIyate / (20) eka viSayanuM nirUpaNa karatAM karatAM je niSkarSa upara AvIne ubhA rahevAnuM thatuM hoya che. tyAM bIjI keTalIka anupapattione parihAra thaI jato hoya che ane anya darzananI mAnyatAonuM nirAkaraNa paNa thaI jatuM hoya che. tevA sthaLe TIkAkAro aMtima niSkarSanuM nivedana karI "rtana' kahI anya matanuM khaMDana paNa A amArA AgaLanA nirupaNathI thaI jAya che. evuM jaNAvatA hoya che. tato bhavatyeva strINAM mokSa iti sthitaM mokSatattvam / etena "jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvAgacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH / / 1 / / " tti paraMparitvitaM parIkRtam purA (zloka-12, TIkA) (21) koIpaNa vAtanI rajuAta cAlatI hoya temAM aMtima phalitArtha ApavAno hoya tyAre TIkAkAro 'mane .' kahI nIcenI zailIthI rajuAta karatA hoya che. ane sarvajJAnasendrIya prava vAritre nAgathetyAdita dravyam aa (zlo. pa3, TIkA.) (22) uttarapakSakAra athavA mULa rajuAta karanAra potAnA matanI rajuAta karatAM karatAM vacce AvatI asaMgatione dUra karavA mATe, potAnI mAnyatAne vadhu spaSTa karavAne mATe ke anya prativAdinI A viSayane lagatI viparIta mAnyatAnA khaMDana mATe nIcenI zailIno upayoga karatA hoya che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga * 32 na ca yadeva pakSadharmasya sapakSa eva sattvaM tadeva vipakSAtsarvato vyAvRttatvamiti vAcyaM, anvayavyatirekayorbhAvAbhAvarupayoH sarvathA tAdAtmyAyogAt / (ahIM na ane kRti vAvayaM nI vacce pUrvapakSakAranI vAta ke upara jaNAvelI bAbato paikI koIka ekanI rajuAta hoya che. 'kRti na vAvyuM' A zabdo utta25kSakAranA hoya che. arthAt pUrvapakSakAre A pramANe na kahevuM joIe. tyArabAda tenuM nirAka2Na batAvatA hoya che. kAraNanirdezaka paMktinA aMte paMcamI vibhaktino prayoga thAya che.) noMdha : (1) keTalIkavAra TIkAkAro 'kRti na vA--m' nA sthAne 'kRti na vavyam' ke 'kRti na dunIyam' zabdono prayoga karatA paNa jovA maLe che. (2) zaMkAkArane prAyaH zaMkA na karavAnI namra bhalAmaNa karavAnI hoya tyAre samAdhAnakAra= utta25kSakA2 'na dunIyam' AvA zabdonuM uccAraNa karatA jovA maLe che. (23) keTalIkavAra zaMkAnI samAptisUcaka 'kRti zvet' zabda jovA maLato nathI. tyAre nIce pramANenI zailI jovA maLe che. nanu kRtakatvena kathamanAditvaM bandhasya zraddhAtumucitam ? satyam, atItakAlasAdharmyAd atiAntAsAdazyena / (yogabiMdu-gAthA-11) jyAre zaMkAkA2nI zaMkAnI upasthitinuM kAraNa sAcuM hoya tyAre TIkAkAro zaMkAne aMte 'satyam' pada mUke che arthAt tamane je zaMkA thaI che te satya che - thaI zake che. chatAM paNa A yuktithI amArI vAta paNa yogya che - ema kahI yukti ApatA hoya che. paMktino bhAvArtha : zaMkA :- baMdha mRtaka=janya hovAnA kAraNe kevI rIte anAdi tarIke zraddhA ka2vA mATe ucita bane ? samAdhAna :- tamArI vAta sAcI che. je janya hoya te anAdi na hoI zake. paraMtu tevo ekAMte koI niyama nathI. jema atItakAla janya hovA chatAM paNa anAdi tarIke AgamamAM kahevAyelo ja che. arthAt jema atItakAla janya hovA chatAM AgamamAM tene anAdi kahevAyo che, tema baMdha janma hovA chatAM paNa atItakAlanI jema anAdi kahevAmAM doSa nathI. (24) vikalpo batAvavAnA hoya tyAre TIkAkAro pUrve taghA (=te A pramANe che.) A zabdano prayoga karatA hoya che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samudAya mA - 2 % 33. 3FthatvIra vAdA vikalpI: I tathA sarvamasarva sadasarvamavIkhyatve veti (zloka-1, TIkA) (25) pUrvapakSa-uttarapakSanI sthApanAnI zailI nIce pramANe paNa jovA maLe che. nanvanityatve satyapi yasya ghaTAdikasya yadaiva mudgarAdisAmagrIsAkalyaM tadaiva tadvinazvaramAkalpate na punaH pratikSaNaM, tato vinAzakAraNApekSANAmanityAnAmapi padArthAnAM na kSaNikatvamiti / tdetdnupaasitpurva: (zloka-7, TIkA) (zaMkAkAranI vAta taddana ayogya hoya tyAre uttarapakSakAra 'tadanupAsitArorva:' AvI kahI khaMDanano prAraMbha karatA hoya che. "gurugamathI jJAna meLavyuM nathI' tenA kAraNe tane AvI zaMkA thAya che. AvuM kahI tenI zaMkAnI ayogyatA batAvatA hoya che.) ti' zaMkAnI samAptisUcaka zabda jANavo. (29) nIcenI zailIthI paNa pUrvapakSa-uttarapakSanI sthApanA jovA maLe che. nanu ra bAvA:, vArtha tae sa vAyamati jJAnam aa Da aa (zloka-7, TIkA) (27) anya vAdinA matano nirdeza karI, te mata yogya nathI - AvuM uttarapakSa kahe che - tyAre nIce pramANe zailI jovA maLe che. matanI ayogyatA pAchaLanuM kAraNa para turata jaNAvatA hoya che. . Aha paraH / bhavatu parokSaviSayasya pramANasyAnumAne'ntarbhAvaH / arthAntaraviSayasya ca zabdAdestasyAntarbhAvo na yukta iti cenna, pratyakSa parokSAbhyAmanyasya prameyasyArthasyAbhAvAt, prameyarahitasya ca pramANasya prAmANyAsambhavAt / (28) pUrvapakSakAra uttarapakSakAranI mAnyatAmAM "jo Ama hoya to Ama kevI rIte ItyAkAraka Apatti ApI uttarapakSane toDavA mATe prayatna karatA hoya che. tyAre uttarapakSakAra pUrvapakSakAranI vAtane sAMbhaLI laI, potAnI mAnyatAne satya pUravAra karavA sIdhe sIdho uttara ApI detA hoya che. paraMtu pUrvapakSakAranA khaMDanarUpe ', "ta ' ItyAdi koIpaNa zabdo mUkatA nathI, tyAre nIce pramANenI zailI jovA maLe che. nanu yadi kSaNakSayiNaH paramANavaH eva tAttvikAstarhi kiMnimitto'yaM ghaTapaTakaTazakaTalaTukAdisthUlArthapratibhAsa iti cet / nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartita sthUlArthAvabhAso nirvissytvaadaakaashkezavatvajJAnati . (zloka-10, TIkA) (29) keTalAka sthaLe pUrvapakSagraMthaHzaMkAgraMthanA prAraMbhanA sUcaka atha, nanu Adi koI zabda na hoya ane samAptisUcaka "ti ' pada hoya che ane tevA sthaLe tavA, tarkathI uttarapakSano prAraMbha thato jovA maLe che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samurjara mA - 2 34 (30) keTalAka sthaLe nIce pramANenI zailI jovA maLe che - atha nikarSagrahaNamevAstu saM-grahaNaM vyartham, na, saM-zabdagrahaNasya sannikarSaSaTkapratipAdanArthatvAt / ahIM "mA" thI pUrvapakSano ane "ra" thI uttarapakSano prAraMbha thAya che. (31) eka vAta, vikalpa, kArya-kAraNabhAva ke hetu-phala bhAvanA anusaMdhAnathI AgaLanI vAta, vikalpa, kArya-kAraNabhAva ke hetu-phalabhAvanuM anusaMdhAna joDavAnuM hoya tyAre TIkAkAro pUrvanI vAta vagere "valA' thI jaNAve che ane pachInI vAta vagere 'tA' thI jaNAve che. ___ jJAnaM ca pratyakSapramANaphalam / yadA tu tato'pi jJAnAddhAnopAdAnAdibuddhaya utpadyante, tadA hAnAdibuddhyapekSayA jJAnaM pramANaM hAnAdibuddhayastu phalaM, yadA jJAnaM pramANaM, tadA hAnAdibuddhayaH phalamiti vacanAt / (32) eka vastunuM nirUpaNa karyA bAda, tenAthI viparIta mAnavAthI zuM Apatti Ave che, te batAvavAnI hoya tyAre prAraMbhamAM anyathA (=jo AnAthI viparIta mAnazo to - bIjI rIte mAnazo to) zabdane mUkI viparIta mAnyatAthI zuM doSa Ave che te batAvAtuM hoya che. atra dezAntaraprAptizabdena dezAntaradarzanaM jJeyam / anyathA dezAntaraprAptergatikAryatvena shessvto'numanAvI meto na cari ! (zloka-22, TIkA) bhAvArtha:ahIM (sAmAnyatodaSTa anumAnanA udAharaNamAM) "dezAMtara prApti" zabdathI "dezAMtaradarzana' artha jANavo. anyathA (jo "dezAMtara darzana' artha nahi mAno to) dezAMtaraprApti gatinuM kArya hovAnA kAraNe zeSavatuM anumAnathI sAmAnyatodaSTa anumAnano bheda nahi rahe. (33) amuka bhedo=prakAro=vikalpo che. AvuM sAmAnyathI vidhAna thaI gayA bAda, te bhedo= prakAro vikalponA nAma ApavAnAM hoya, tyAre pUrve "yathA' zabda mUkAya che. sAM 2 caturvitie, sAdharipratyavasthAnapena | yathA - satharga, vairya, ... kAryasamAM ! (zloka-31, TIkA) (34) koIpaNa tattvanuM nirupaNa karyA bAda, tenI puSTi mATe tathA ziSyanI buddhine vizada banAvavA anumAna prayogo TIkAkArazrI ApatA hoya che. tyAre prAraMbhamAM "prayogasvayam', prayosvityam', "prayoga: punaH', 'tra prayoga:', "prayogAtra' "prayo yathA', A zabdo kahI anumAna prayoga jaNAvatA hoya che. (eka udAharaNa nIce Apela che.) zarIravizeSaguNA icchAdayo na bhavanti, tadguNAnAM rupAdInAM svaparAtmapratyakSatvenecchAdInAM ca svAtmapratyakSatvena vaidhAt / nApIndriyANAM viSayANAM vA guNA upahateSvapyanusmaraNadarzanAt / na cAnyasya prasakti Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 35 rasti, ataH parizeSAdAtmasiddhiH / prayogAzcAtra, yo'sau paraH sa AtmazabdavAcyaH, icchAdyAdhAratvAt / (zloka-19, TIkA) (35) TIkAkAro sva-tattvanirupaNa avasare potAnI rajuAta svamatikalpanAthI nathI, paraMtu suvihita anya graMthakAronI paNa A viSayamAM A ja mAnyatA che. evuM jaNAvavA anya graMthanA sAkSIpATha ApatA hoya che. te samaye tatha', "tavuM, "yata 3', '32', 'cate', 'tathA di', 'tathA co' vagere zabdo mUkI "sAkSIpAThano prAraMbha thato jovA maLe che - (tamAmano artha - tethI ke jethI anya graMthamAM kahyuM che ke ...) (37) koI vastunuM nirUpaNa karyA bAda, teno aMtima rahasyArtha=tAtparyArtha jaNAvavo hoya tyAre TIkAkAro - 'toDayamatrArtha', 'tamui mati', 'tatoDayA', 'mitratattvam', 'yaM mAva:', 'mayamatra bhAva:', 'trA mAva:' vagere pado mUkI rahasyArtha kahevAno prAraMbha karatA jovA maLe che. (tamAmano artha :- tethI A rahasyArtha=tAtparyArtha jANavo.) (37) keTalIkavAra koI vastunuM nirupaNa karyA bAda, aMte teno aMtima tAtparyArtha jaNAvavA paMkti lakhe che. tyAre aMte cartha ', "sarva mAva:', 'tartha' - A zabdo mUkatA hoya che. udA. (68) muddAmAM jovuM. (38) keTalIkavAra zaMkAnA prAraMbhasUcaka zabda tarIke 'gati' zabda tathA samAptisUcaka zabda tarIke 'ti " pada jovA maLe che ane 'tardi' zabdathI samAdhAnano prAraMbha thato jovA maLe che. asti ca bhavadabhiprAyeNa trairupyaM tatputrAdAviti / atha bhavatvayaM doSo yeSAM pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvarupe trairupye'vinAbhAvaparisamAptiH, nAsmAkaM paJcalakSaNahetuvAdinAM, asmAbhirasatpratipakSatvapratyakSAgamAbAdhitaviSayatvayorapi lakSaNayorabhyupagamAditi cet ? tarhi kevalAnvayakevalavyatirekAnumAnayoH pazcakSatvisaMmavenAmaprasa: | (zloka-57, TIkA). (39) jyAre pUrvapakSakAranI vAta taddana asatuM hoya tyAre atha thI ce nI vacce pUrvapakSakAranI vAta uttarapakSakAra mUke che ane tasat' kahI khaMDana cAlu kare che. atha vipakSAsattva nAbhyupeyate kiM tu sAdhyasadbhAve'stitvameva sAdhyAbhAve nAstitvamabhidhIyate bha tu tatastadbhinnamiti cet ? tadasat / evaM hi vipakSAsattvasya tAttvikasyAbhAvAdhetostrairupyAdi na syAt / (zloka-57, TIkA) (40) keTalIkavAra uttarapakSakAra potAnI vAtanuM vivaraNa karatAM karatAM aMtima phalazruti upara AvI ubhA rahe che, te vakhate anyamatakAranI vAta potAnI nirUpita vAtathI bhinna hoya to, tene yAda karI, "' ke "taina' thI anyamatakAranI vAtane pUrvapakSagraMtha tarIke mUkI aMte "phati na Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samu mAga - 2 36 yuit', 'ti pratyu' vagere pada mUkI uttarapakSakAra tenuM khaMDana karI detA hoya che. arthAt amArA pUrvanA nirupaNathI pUrvapakSanI mAnyatAnuM khaMDana thaI jAya che. na jJAnavizeSAvazeSAdyAtmavatvamatyantAmAvati pratyu, pratyakSatvapateH I (muktAvalI kArika-12nI TIkA.) (41) keTalIkavAra pUrvapakSanI rajuAta uttarapakSakAra svayaM "navuM vagere zaMkAnA prAraMbhasUcaka zabdo mUkyA vinA ja kare che. tyArabAda mAtra pratividhIyate' ke matrote' kahI pUrvapakSanI mAnyatAnA khaMDanano uttarapakSakAra prAraMbha karatA hoya che. (42) keTalIkavAra zaMkAno prAraMbha "cAtA' thI thAya che ane 'matro' ke gata gada thI samAdhAnano prAraMbha thAya che. syAdetat - kAsAM prakRtInAM kiM saMkramaparyavasAnaM yena tata urdhvamabhavan pratipAte ca punarapi bhavansaMkramaH sAdirbhavet ? ata Aha - sAtAnantAnubandhiyaza:kIrtidvividhakaSAyazeSaprakRtidvidarzanAnAM yatipUrvAH - pramattasaMyatA:, mazaH-mena, saMmAnti : paryavasAnamUtA vevitavyA ! (paMcasaMgraha, bhAga-2, saMkramakaraNa gAthA-9, TIkA) (43) keTalIkavAra 'nanuM' thI zaMkAno ane 'neva" thI samAdhAnano prAraMbha thato jovA maLe che. navuM.....netahevuM (44) keTalIkavAra "nanu' thI pUrvapakSano prAraMbha thAya che ane pUrvapakSanA samAptisUcaka padano abhAva paNa hoya che. uttarapakSakAra "pratyu' kahI pUrvapakSanI vAtanuM khaMDana karI detA hoya che. tevA sthaLe nIce pramANenI zailI jovA maLe che. nanuM . pratyum .... (45) uttarapakSakAra svayaM ja koIka anyanA matane manamAM upasthita karI, tene zaMkAgraMtha= pUrvapakSa tarIke mUkI tathA te matanA samAptisUcaka ziita' zabda mUkI "mAda' thI samAdhAnano prAraMbha karatA hoya che. tevA sthaLe nIce pramANenI zailI jovA maLe che. nanuM azivityAra (ahIM nagu thI vitinI vacce zaMkAgraMtha pUrvapakSa ane "mAda' thI samAdhAnagraMtha =uttarapakSano prAraMbha thayo che.) (46) keTalIkavAra ra ane rati vacce nI vacce zaMkAgraMtha pUrvapakSa mUkI = rUti vIrtha kahI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddarzana samu mA - 2 37 uttarapakSa khaMDana karatA hoya che. temAM keTalIkavAra zaMkAgraMthanI aMte "tti na vALuM, 'ti vacce, rUti raphUnIyam' - AvA khaMDanasUcaka pado uttarapakSakAra dvArA kahevAtA hoya che. (47) jyAre prativAdinI vAtamAM bilakula ajJAnatAnA darzana karAvavA hoya tyAre te prativAdinI vAtane pUrvapakSa tarIke mUkI "tavetanmadA .....' ItyAdi pado dvArA khaMDana karI detA hoya che. na , tavetanadAmodamUDhamAtAsUyam | ahIM raju thI zaMkAgraMtha-pUrvapakSa che tathA "tanaET' padathI uttarapakSanuM khaMDanavAci pada che. A padoccAraNa bAda uttarapakSakAra prativAdinI ajJAnatAne khullI pADatA hoya che. (48) keTalIkavAra = ' thI pUrvapakSagraMthano prAraMbha thato hoya che. tenA aMte "ti vALuM', tti zanI vagere pado jovA maLatA nathI. tevA sthaLe "ti vArtha', 'tti zaphUnAM' vagere pado adhyAhArathI grahaNa karI artha karavo. (49) keTalIkavAra uttarapakSakAra sva-tattva nirupaNa avasare pUrvapakSanI vAtane manamAM ja rAkhI, tene zaMkAgraMtha tarIke mUkyA vinA tenI mAnyatAnuM khaMDana karI detA hoya che. AvA sthaLe pUrvapakSanI mAnyatAne zodhavAno prayatna samAdhAnagraMthasuttarapakSanI vAtamAMthI karavo paDato hoya che. thoDo prayatna karatAM samAdhAnagraMthamAMthI pUrvapakSanI mAnyatAno khyAla AvI jato hoya che. (50) keTalIkavAra paMktino prAraMbha ra' ke 'nAdi thI thAya che. paraMtu ' ke nadi no anvaya kriyApada sAthe ke yathAyogya pada sAthe karavAno hoya che. AvA sthaLe kriyApada na hoya to adhyAhArathI yathAyogya kriyApada grahaNa karI, tenI sAthe "ra' ke "di' no anvaya karavAno hoya che. nahi laukikasaMnikarSasthale pratyakSamiva satpratipakSasthale saMzayAkArAnumitiH prAmANikI - yenaanumitimitratvenA vizeSavIyam I (muktAvalI, kArikA-71-72nI TIkA) bhAvArtha: laukika saMnikarSa sthaLe pratyakSanI jema satyatipakSa sthaLamAM saMzayAkAra anumiti prAmANika nathI, ke jethI (lakSaNamAM) "anumitibhinnatva" paNa vizeSaNa joDavuM paDe. (ahIM 'gati' kriyApadane adhyAhArathI grahaNa karI, tenI sAthe "' no anvaya karyo che.) noMdha :- sAmAnyataH niyama che ke zlokamAM ke paMktimAM kriyApadano prayoga na karyo hoya to, adhyAhArathI mavati ke sti kriyApada grahaNa karAtuM hoya che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samudAya mA - 2 38 (51) keTalIkavAra mULa graMthakAre potAnA zloka ke gAthAmAM zaMkAonuM samAdhAna ApyuM hoya che. te vakhate mULa graMthakAre zaMkAone manamAM rAkhI zlokamAM ke gAthAmAM samAdhAna ApyuM hoya che. paraMtu te zaMkAone zaMkAgraMtha tarIke mUkatA nathI. tyAre TIkAkAra zlokanI pUrve avataraNikA ke upodaghAta tarIke te zaMkAgraMthane "nanu... cAkumAra' ke "nanuM. gata gada thI jaNAvatA hoya che. nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRtiravyavacchinnA syAt, vidherevAnvaSaNe tu dvitrANAmeva vidhiparANAM lAbhAt krameNa tIrthocchedaH syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityA zaGkAyAmAha - titthassuccheyAi vi nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / / suriyA nAso, pakSo asamaMgalavidA ra4 (yogaviMzikA) (upara gAthA-14mAM mULa graMthakArazrIe zaMkAonuM samAdhAna ApyuM che. te zaMkAone zaMkAgraMtha tarIke nathI tyAhUAyAmAda nI vacce TIkAkArazrIe mUkI che. noMdha :- nanu ... gata sAda .nI zailI nyAyasiddhAMta muktAvalInI kArika-19nI pUrve che. te joI levI.) ahIM raju thI zaMkAgraMtha ane "mAda' thI samAdhAna tarIke zloka ke gAthA hoya che. (para) pUrvapakSa-uttarapakSanI sthApanA zailI nIce pramANe paNa jovA maLe che - astu tarhi kSaNikavijJAne gauravAnnityavijJAnamevAtmA "avinAzi vAre'yamAtmA satyaM jJAnamanantaM bahma" ityAdizruteriti cet / na / tasya saviSayatvAsaMbhavasya darzitatvAnniviSayasya jJAnatve maanaabhaavaatsvissycANananumavAn ! (muktAvalI kArikA-49nI TIkA) bhAvArtha :pUrvapakSa :- kSaNika vijJAna svarUpa AtmA mAnavAmAM gaurava bhale hoya, to AtmAne nitya vijJAna svarUpa ja mAno. "avinAzi ...' ItyAdi zruti paNa AnI ja sAkSI pUre che. uttarapakSa :- (naiyAyika) AvuM na kahevuM. kAraNa ke (pUrve kahyA mujaba nitya vijJAnamAM saviSayatvano abhAva batAvelo che. nirviSayaka jJAnamAM pramANa nathI tathA te saviSayaka hoya tevo anubhava paNa thato nathI. (ahIM tu thI 2 nI vacce pUrvapakSa che. "ra' thI uttarapakSa khaMDana kare che. AvA sthaLe uttarapakSakAre svatattvanirupaNamAM eka anyavAdinI mAnyatAnuM khaMDana karyA bAda bIjA koI vAdinI mAnyatAnuM khaMDana karavAnuM hoya tyAre te bIjA vAdinI mAnyatAne 'tu tafuM.' thI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samu mA - 2 39 "" nI vacce mUke che ane pachI turata uttarapakSakAra tenuM khaMDana cAlu kare che.) (53) TIkAkAra potAnA tattvanirupaNamAM potAnI mAnyatA sAcI che ke pote je nirupaNa karI rahyA che, te anya graMthane anusaratuM che te batAvavAnuM hoya tyAre gata va ." thI prAraMbha karatA hoya che. ata evopamAnacintAmaNau saptapadArthabhinnatayA zaktisAdRzyAdInAmapyatiriktapadArthatvamAzaGkitam / (muktAvalI kArikA-2 nI TIkA) (54) zaMkAkAranI zaMkAno taddana niSedha karavAno hoya tathA tene bolato baMdha karavAno hoya tyAre nIcenI zailI jovA maLe che. nanu sattve'pi sattvAntarakalpane 'dharmANAM dharmA na bhavati' iti vaco virudhyate / maivaM vocaH / adyApyanabhijJo bhavAn syAdvAdAmRtarahasyAnAM, yataH svadharmyapekSayA yo dharmaH sattvAdiH sa eva svadharmAntarApekSayA dharmI evamevAnekAntAtmakavyavasthA upapatteH / / nanu' thI zaMkAgraMtha che ane 'vaM to ' thI uttarapakSakAranuM samAdhAna cAlu thAya che. (55) TIkAkAra koI tattva ke kArya-kAraNa bhAvano nizcaya karyA bAda anupapattionA (asaMgationA) ke zaMkAonA parivAra mATe niSkarSane jaNAvatuM vidhAna kare tyAre rUlya" thI paMktino prAraMbha karatA jovA maLe che. itthaM ca yatra maGgalaM na dRzyate tatrApi janmAntarIyaM tatkalpyate, yatra satyapi maGgale samAptirna dRzyate tatra vavattaro vo vipramAdhurya vA yodhyam ! (muktAvalI kArikA-1nI TIkA) (56) TIkAkAra carcAnI aMte eka vidhAna karyA bAda, tenI aMtargata ja AvatA bIjA niSkarSavAci=nirNAyaka vidhAnane jaNAvatA hoya tyAre 'vira' thI prAraMbha karatA jovA maLe che. te sthaLe anya matanuM khaMDana paNa thaI jatuM hoya che. vira vanAvanityasya vakSyAtvityuitarAM tatkSa verasyanityatvamiti saMkSepa: 1 (muktAvalI kArika-150nI TIkA) (AvA sthaLe je pUrvapakSanI mAnyatAnuM khaMDana thayuM hoya te uttarapakSa graMthathI zodhavAno prayatna karavAno che. uparanI paMktimAM vedane nitya mAnatA mImAMsakanI mAnyatAnuM khaMDana thayuM che.) (57) keTalIkavAra pUrvapakSano prAraMbha "nanu' thI ane uttarapakSano prAraMbha "mava' thato jovA maLe che. (juo muktAvalI kArikA-pakanI TIkA) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pana samuya mA - 2 40 (58) keTalIkavAra uttarapakSakAra potAnI vAta karatA hoya tyAre vacce anyamatakArane yAda karI, A viSayamAM anyamatakAranI vAta ucita nathI, tevuM vidhAna karatA hoya che. tevA sthaLe nIce pramANenI zailI jovA maLe che. na yu, ... / ahIM nathI yu' nI vacce anyamatane jaNAvela hoya che. je pUrvapakSa kahevAya che. "yuth pada uttarapakSakAranuM hoya che. (arthAtu pUrvapakSanI vAta ucita nathI.) tyArabAda uttarapakSakAra pUrvapakSanI vAtanI anucitatA batAvavAnuM kArya karatA hoya che. noMdhaH keTalAka sthaLe A ja zailImAM 'va yu' pada paMktinA aMte paNa jovA maLe che. (59) keTalAka sthaLe "deva' "nmiti', " vRddhiH' "viM jyanA ItyAdi zabdothI pUrvapakSano prAraMbha thAya che ane 'nevaM', 'meva " jenA sAthI ' vagere zabdothI uttarapakSano prAraMbha thAya che. (60) kyAreka pUrvapakSano prAraMbha "rtana' zabdathI thato hoya che ane nirastana', "pAta, nirIkRtam' zabdathI aMta thAya che. AvA sthaLe jora thI "nirasta AdinI vacce pUrvapakSa ane 'tena' tathA 'nirastam' Adi zabdo dvArA pUrvapakSanuM khaMDana thaI gayuM - ema uttarapakSakAra jaNAvatA hoya che. (31) keTalIkavAra TIkAkAra potAnI mAnyatAnusAra tattvanuM nirUpaNa karatI vakhate, te viSayamAM anyavAdino mata potAnI mAnyatAthI bhinna hoya tyAre te anyavAdinA matane paNa jaNAvatA hoya che. paraMtu te anya mAnyatAmAM potAnuM asvArasya (potAne anyavAdinI mAnyatA mAnya nathI te) jaNAvavA aMte rUAda', 'ti vis' 'rUti vatti' vagere pado mUkatA hoya che. | (khAsa noMdha : (i) A zailI nyAyagraMthomAM jovA maLe che. jainadArzanika graMthomAM paNa bIjA darzananA matane jaNAvatI vakhate A zailIno upayoga thato jovA maLe che. | (ii) jainadarzananI anya Agamika padArthonI carcAmAM jyAre AcAryone paraspara mAnyatA bheda hoya to, "are tu' vagere zabdo mUkIne anyanI mAnyatAne mUkatA hoya che. paraMtu anya AcArya bhagavaMta suvihita tarIke prasiddha hoya to khaMDana karatA nathI. mAtra baMne mAnyatA mUkIne aMte tattva tu vesTiAtha' ke "tattva tu vahu nAnane pada lakhI potAnI taTasthatAnuM darzana karAve che. jo anya mAnyatAvALA AcAryanuM vidhAna taddana zAstra viruddha hoya to khaMDana paNa karatA hoya che. (ii) keTalIkavAra Agamika padArthaviSayaka bhinna-bhinna mAnyatAone nayasApekSa vicAraNAthI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samu mA - 2 41 TIkAkArazrI bhinna-bhinna apekSAe satyasApekSa siddha karavAno prayatna paNa karatA hoya che. (jema ke jJAnabiMdu graMthamAM pU. mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjAe karelI nayasApekSa vicAraNA.) (92) keTalIkavAra TIkAkAro zloka upara TIkA karatA hoya tyAre zlokagata tattvanA nirUpaNanA sthAne aMtargata AvatI bIjI prAsaMgika vAtonuM varNana karatA hoya che. (ke je prAsaMgika varNana zlokanI bAbatone puSTa karatI hoya che.) keTalIkavAra vacce keTalAka zloko ane tenI uparanI TIkAmAM mULa vAtane choDI prAsaMgika vAto thatI hoya che. tevA sthaLe mULa vAta upara pAchA AvatAM TIkAkAro pravRtta prastuma:' vagere pada mUkI mULa vAtano prAraMbha karatA hoya che. (73) eka tattvanA viSayamAM pUrvapakSa-uttarapakSanI sthApanApUrvaka, ghaNI asaMgatio - zaMkAonA parihArapUrvaka carcA AgaLa cAlatI hoya tyAre TIkAkAra graMthagauravanA bhayathI carcAno aMta lAvatA hoya che ane vizeSa jijJAsuvargane anya graMtho jovA bhalAmaNa karatA hoya che. tevA sthaLe carcAno aMta karanArA 4 vistare,' "kRta sena', 'sarjana' zabdo mUkelA jovA maLe che. (94) pUrvapakSa-uttarapakSa sthApanAnI nIce pramANe paNa zailI jovA maLe che. itthaM ca bhUtale nIlo ghaTa ityAdizabdAna zAbdabodhaH / ghaTAdipadAnAM kAryAnvitaghaTAdibodhe sAmarthyAvadhAraNAtkAryatAbodhaM prati ca liGgAdInAM sAmarthyAttadabhAvAna zAbdabodha iti kecit / tatra / prathamataH kAryAnvitaghaTADo zavadhArakheDapi athavA pazcAttastha parityAvityA ! (muktAvalIkArikA-81 TIkA) ahIM "hyuM" thI "ti ra' vacce pUrvapakSa che ane 'ta' thI uttarapakSano prAraMbha thAya che. (65) TIkAkAro te te tattvanA viSayamAM khAsa dhyAna rAkhavAnI bAbatone jaNAvavA IcchatA hoya tyAre taMtu koLa' kahIne jaNAvatA hoya che. (raMtu zodhya--A dhyAnamAM rAkhavuM.) (67) vastunA aMtima tAtparyane jaNAvavA IcchatA TIkAkAro "vastutaH ', "vastuta' vagere zabdo lakhIne jaNAvatA hoya che. (67) mULa zlokamAM koI zaMkAnuM samAdhAna hoya, tyAre zaMkAgraMthane zlokanI avataraNikA tarIke TIkAkAro mUkatA hoya che. tyAre nIce pramANenI zailIno upayoga karatA hoya che. (i) vAvastha govare vizuddhi mRhta rUAzavAda - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samu mAna - 49 42 gocaraM svarupaM ca phalaM ca yadi yujyate / A yostatoDavaM yamukyazabdArthoDAta: TTT (yogabiMdu) (ii) mAra vimartha jovarAvizukrayA yo mRthata rUAzaMvAda - lokazAstrA'virodhena yadyogo yogyatAM vrajet / zraddhAmAvAvastu danta ne vipazitAm gAraran (yogabiMdu) (ii) gAda - vimarthanIdaza varane mRte ? 3 dRSTabAdhaiva yatrAsti tato'dRSTapravartanam / sanDraddhAmamUtAnAM varlDa pyAram III (yogabiMdu) (68) je pramANe pUrvapakSa-uttarapakSanI sthApanAnI zailI che te pramANe praznottaranI paNa zailI che. (i) atha , 3jo ... ahIM 'gA' thI prazna ane "dhyate" thI uttarano prAraMbha thAya che. (ii) keTalIkavAra praznanA prAraMbhasUcaka ' zabda na hovA chatAM "tya kahI uttara apAto jovA maLe che. (iii) atha ... tathA sati .... ! "' thI prazna ane 'tathA ti' thI uttarano prAraMbha thato paNa jovA maLe che. (ka) TIkAnI paMktionA vAMcana vakhate keTalIkavAra vibhaktione kADhI nAkhI vAMcana karavAnuM hoya che. (i) paMktiomAM SaSThI-paMcamI vibhaktino prayoga hoya tyAre te baMne vibhaktione kADhI nAkhI vAMcana karavuM. jema ke : ___ upacArasyApi mukhyArthasparzitvAt / SaSThI kADhI nAkhavI ('tva' sahita paMcamI kADhI nAkhavI) artha : upacAra paNa mukhyArthaspazi hoya che. (i) TIkAmAM tattvanirupaNa avasare eka paMktimAM vidhAna karavAmAM Ave che ane tenI pachInI bIjI paMktimAM te vidhAna karavA pAchaLanuM kAraNa jaNAvAtuM hoya che. te bIjI kAraNasUcaka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga *43 paMktinA aMte paMcamI vibhaktino prayoga hoya che. vAMcana karatI vakhate te dvitIya paMktinI pUrve 'kAraNa ke...' kahI aMte rahelI paMcamI vibhaktine kADhI nAkhI sIdho artha karavo. jema ke ayaM ca paJcaprakAro'pyAzayo bhAvaH, anena vinA 'ceSTA' kAyavAGmanovyApArarUpA dravyakriyA 'tucchA' amiruSitAsAdhatvavityaMtarthaH / (yogaviMzikA gAthA-1, TIkA) asArA, bhAvArtha :- A praNidhAnAdi pAMca prakArano Azaya bhAva che. A bhAva vinA ceSTA=manavacana-kAyAnA vyApArarUpa dravyakriyA tuccha=asAra che. kAraNa ke (tevI dravyakriyA) Icchita phalanI sAdhaka banatI nathI. A pramANe bhAvArtha jANavo. (70) TIkAkAro potAnI vAtanI puSTi mATe suvihita anya graMthanuM anusaMdhAna ApatA hoya che. tyAre te sAkSIpATha mUkyA bAda 'rUti vacanAt' pada mUkatA hoya che. (udA. mATe juo muddo31) (71) TIkAmAM keTalIkavAra paMktino prAraMbha yatra, taMtra, atra zabdothI thato hoya che. tevA sthaLe 'taMtra' vagere zabdonA tyAM, jyAM, ahIM - ItyAdi artha na karatAM, AgaLanI paMktiomAM je viSayanuM anusaMdhAna hoya te zodhIne artha ka2vo. (72) keTalAka TIkAkAro TIkAno prAraMbha zlokanA prathama zabdathI ja kare che. kramazaH tamAma zabdonI TIkA karatA jAya che ane paraspara anvaya joDatA jAya che. keTalAka TIkAkAro zlokanA bhAvArthane anusAre TIkAno prAraMbha karatA jovA maLe che. keTalAka TIkAkAro zloka ke gAthAgata zabdonI ja mAtra TIkA karI mUkI de che. vizeSatayA paraspara anvaya joDatA nathI. (73) TIkAkAro zlokanA pratyeka zabdonI vyAkhyA karatAM karatAM zlokagata te te zabdono 52spa2 anvaya joDavA mATe 'iimatyA ', 'thamamithIyate tyAda', 'vabhUtasthApi sata: jimitvAda', 'DiviziSTa...' vagere pado mUkIne zrotAne AgaLa-AgaLanA zabdonA bhAvArtha ta2pha abhimukha karatA hoya che. keTalIkavAra prazno upasthita karIne, teno rahasyArtha zlokagata zabdono artha karI jaNAvatA hoya che. (74) TIkAkAro vizeSyanA ekathI vadhAre vizeSaNone kramazaH vizeSya sAthe anvaya karatI vakhate 'iivaziSTa' 'avameva viziSyate', 'ji bhUtam', 'vayaMbhUtam' vagere pado mUkI anvaya joDatA hoya che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja mana - 2 44 A rIte sAmAnyathI TIkAnI zailI batAvI. vizeSathI TIkA kholavAnI paddhati jANakAro pAsethI jANI levI. sAmAnyathI batAvelI TIkAnI zailIno paricaya pAmI sau koI TIkAnA vAMcanamAM praveza karI, TIkAgata padArthone pariNAma pamADI vahelAmAM vahelA bhavasAgarathI pAra utare e ja ekanI eka sadA mATenI zubhAbhilASA. - muni saMyamIta vijaya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga ? * 45 Sadarzana samuccaya viSayAnukrama -1 naM. viSaya 1. TIkAkArazrInuM maMgala 2. graMthakArazrInuM maMgala 3. vIraparamAtmAnA cAra atizaya 4. Adi-madhya-aMtyamaMgalanuM kAraNa 5. 'sadarzana' vizeSaNa dvArA jainadarzananI satyatAnI siddhi 6. bhagavAnanA vizeSaNo dvArA anyamatonuM khaMDana 7. zAstrakAra52marSinI madhyasthatA 8. saMkhyAtItadarzanono chamAM samAveza 9. 373 paravAdionI mAnyatAono prAraMbha 10. kriyAvAdionA 180 bheda 11. akriyAvAdionA 84 bheda 12. ajJAnavAdionA 77 bheda 13. sattvAdi sAtabhAMgAnI vicAraNA 14. vinayavAdionA 32 bheda 15. lokanA svarUpa vize bhinna-bhinna mAnyatAo 16. darzanonI saMkhyA 17. darzananA nAma : bauddhadarzana H adhikAra - 1 : 18. bauddhadarzananA devatA sugata 19. du:khAdi cAra Aryasatya 20. (cAra Aryasatya paikI) 'duHkhatattva'nA vijJAnAdi pAMca bhedo-skaMdho zloka naM. | pRSTha naM. 1 2 3 5 8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 3 4 pa | 3 3 14 15 o o o chu 9 OM OM OM 42 4 x 4 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pana samukraya bhAga - 2 46 viSaya zloka naM. | pRSTha naM. GO 117 123 127 21. duHkhatattvanA kAraNabhUta samudAya tattvanI vyAkhyA 22.(cAra Aryasatya paikI) "mArga ane nirodha" tattvanI prarUpaNA tathA "kSaNikavAdanI siddhi 23. bAra AyatananuM varNana 24. pramANanuM sAmAnyalakSaNa tathA prAmANyavAda 25. boddhamatamAM pratyakSa ane anumAna be pramANa 23. be pramANathI atirikta pramANono niSedha 27. pratyakSapramANanuM lakSaNa 28. pratyakSapramANanA cAra bheda 29./ anumAnapramANanuM lakSaNa 30./hetunA pakSadharmatAdi traNarUpo 31. mULagraMthakArazrIe nahIM kahela kaMIka vizeSavarNana 32. bauddhadarzananA vaibhASika Adi bhedonI AMzika mAnyatA 33. bauddhadarzanano upasaMhAra : naiyAyikadarzanaH adhikAra - 2 H 34.| nayAyikadarzanano prAraMbha, tenA veza, liMga ane AcAra 3pa.| nayAyikamatamAM vibha-nitya-eka-sarvajJa-nityabuddhivAna zivadeva. 37. IzvaranI jagatkartA tarIke siddhi 37. pramANAdi soLa (13) tattvonI prarUpaNA 38. pramANanuM sAmAnya lakSaNa 39. pramANanA pratyakSAdi cAra bheda 40. pratyakSapramANanuM lakSaNa 131 132 133 12 | 135 138 13 139 14/15/16 145 14/15/17 148 17/18/1 149 17/18/19) 151 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samutha mA - 2 * 47 zloka naM. | pRSTha naM. 17/18/19 153 17/18 19 1papa 17/18/19 158 17/18/19 191 17/18/19 162 17/18/19 166 17/18/19 168 17/18/19 17/18/19 20 181 10 2 TO raNa 182 naM. viSaya 41. saMyogAdi cha sagnikarSa 42. pratyakSapramANanA lakSaNagata zabdonI sArthakatA 43. pratyakSapramANanuM phalAdi traNa vizeSaNapakSonI vicAraNA 44. pratyakSapramANanA be bheda 45. anumAnapramANanuM lakSaNa 46. anumAnapramANanA pUrvavatuM Adi traNa bhedonuM varNana 47. hetunA pakSadharmatA Adi pAMcarUpa 48. anumAnanA viSayanA traNaprakAra 49. pUrvavatu Adi anumAnanA bhedonI bhinnaprakAre prarUpaNA 50. pUrvavatuanumAnanuM udAharaNa 51. zeSavatuanumAnanuM udAharaNa para.| sAmAnyatoSTianumAnanuM udAharaNa 53. upamAna pramANanuM lakSaNa 54. zAbdapramANanuM lakSaNa papa. prameyanuM lakSaNa tathA AtmAdiprameyanuM nirUpaNa paka. saMzaya-prayojananuM svarUpa 57. daSTAMta ane siddhAMtatattvanI vyAkhyA 58. avayava - tarka - nirNayatattvanuM svarUpa 59. pratijJA Adi pAMcaavayava 60. tarkanI vyAkhyA 61.|nirNayatattvanI vyAkhyA 32. vAdatattvanuM nirUpaNa 63. kathAnA be prakAra 184 185 187 188 25 195 198 203 27/28 27/28 203 27/28 205 27/28 206 29 207 207 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 1 X 48 zloka naM.1 pRSTha naM. 208 209 211 212 ra17 219 220 221 222 223 224 naM. viSaya 34. kathAnA vAdi Adi cAra aMgo upa. jalpa ane vitaMDAnuM svarUpa kA. hetvAbhAsAdi traNanuM svarUpa 37. asiddha Adi hetvAbhAsanA pAMca prakAro 68.| chalanuM svarUpa tathA tenA vAkachala Adi traNaprakAro 39 jAtitattvanI vyAkhyA.tathA tenA 24 bhedonA nAma 70. sAdharmasamAjAti 71. vedharma - utkarSa - apakarSasamAjAti 72. varya-avaryasamAjAti 73. vikalpasamAjAti 74. sAdhya - prApti - abAptisamAjAti 7pa. prasaMga - anutpatti - saMzayasamAjAti 77. prakaraNasamAjAti 77. hetusamAjAti 78. arthapatti - avizeSasamAjAti 79. upapatti - upalabdhi - anupalabdhi samAjAti 80. nitya-anityasamA jAti 81. kAryasamAjAti 82. nigrahasthAnanuM svarUpa tathA tenA pratijJA hAni Adi 22 bhedanA nAma 83. pratijJA hAni nigrahasthAna 84. pratijJAAra nigrahasthAna 85. pratijJAvirodha - pratijJAsaMnyAsa nigrahasthAna 80./hetvattara - arthAntara nigrahasthAna 225 226 227. 228 229 231 232 240 241 24ra. 243 245 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 2 * 49 zloka naM. pRSTha naM. 246 247. 248 249 251 25ra 254 254 256 266 viSaya 87. nirarthaka - avijJAtArtha - apArthaka nigrahasthAna aprAptakAla - nyUna nigraha sthAna adhika- punarukta - ananubhASaNa nigrahasthAna ajJAna - apratibhA-vikSepa nigrahasthAna matAnujJA-paryanuyojyopekSaNa -niranuyojyAnuyoga nigrahasthAna apasiddhAMta - hetvAbhAsa nigrahasthAna 7. mULagraMthakArazrIe nahiM kahelI keTalIka yAyikadarzananI mAnyatAo 94. niyAyikamatano upasaMhAra - sAMkhyamatanA prAraMbhanuM sUcana : sAMkhyadarzanaH adhikAra - 3H 5. | sAMkhyadarzananA veSa, liMga ane AcAra 96. sAMkhyamatano prAraMbha 97. duHkhanA traNa prakAra sAMkhyamatane mAnya 25 tattvanuM nirUpaNa 99. | sattvAdi traNaguNonuM nirUpaNa ane tenA kArya 100. prakRtinuM svarUpa 101. | sRSTikrama 102. buddhi - ahaMkAranuM svarUpa 103. | SoDaza samudAyanA nAma 104. paMcabhUtanI utpatti 105. puruSatattvanuM nirUpaNa sAMkhyakArikAnA AdhAre buddhi Adi tathA prakRtinuM vistArathI svarUpa | 107. puruSatattvanuM svarupa 108. | tattvono upasaMhAra 267 268 269 271 27ra BOC 310 311 312 106. 313 317 320 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samutha mA - 1 : 50 zlokanaM. | pRSTha naM. 321 322 324 329 113. 327 330 naM. viSaya 109. prakRti ane puruSanI laMgaDA ane aMdhasamAna vRtti 110. |pramANanuM svarUpa 111. pramANanuM sAmAnya svarUpa tathA pramANanA bhedo 112. | mULagraMthakArazrIe nahi kahelo vizeSavAcyArtha sAMkhyamatano upasaMhAra 114. |pariziSTa naM- 1: vedAMta mata 115. pariziSTa naM- 2 yogadarzana 11. |pariziSTa naM- 3H bauddhadarzananI aDhAranikAya 117. | pariziSTa naM - 4: saMta-vivaraNam 118. pariziSTa naM- 5: panasamucayamUmivA 119. pariziSTa - 3H rupadranasamucaya 120. pariziSTa - - 7 DabhRtavAyAnukramaNikA 121. pariziSTa naM-8: gAthAvarNAnukrama zA]]-ra 335 342 343 346 368 370 375 4 378 45-46 39 45-46 381 : jainadarzanaH adhikAra - 4: 122. | jainadarzananA liMga, veSa ane AcAra 123. devanuM lakSaNa 124. bhagavAnanA cAra atizayanuM sUcana 125. IzvaranuM jagatkartRtva sthApana 120. jagatkartutvanuM vistArathI khaMDana 127. jaiminIyo (mImAMsako)no anIzvaravAda 128. anIzvaravAdanuM vistArathI nirAkaraNa 129. digaMbaronI mAnyatA - kevaline kavalAhArano niSedha 45-46 384 45-46 39o 45-46 411 45-46 415 4i5-46 | 432 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samuDha mA - 51. naM. [viSaya 438 133. zloka naM. | pRSTha naM. 130. digaMbaranI mAnyatAnuM khaMDana tathA kevaline kavalAhAragrahaNanI siddhi | 45-40 433 131. tattvonA nAma 47 132. navatattvonuM sAmAnyasvarUpa 47. 439 jIva-ajIva - puNyatattvanuM vistArathI svarUpa 48-49 441 134. jIvanA abhAvamAM cArvAkanI yuktio 48-49 444 135. cArvAkanI mAnyatAnuM vistArathI khaMDana-jIvanI siddhi 48-49 451 137. |AtmA pratyakSagamya 48-49 459 137. AtmA anumAnagaNya 48-49 462 138. | AtmAnI Agama-upamAna-arthAparigrAhyatA 48-49 470 139. kUTasthanitya AtmAno abhAva 48-49 471 140. sAMkhyaabhimata akartRtvamAM AtmAno abhAva 48-49 47ra 141. | jaDasvarUpa AtmAno abhAva 48-49 142. pRthvImAM jIvanI siddhi 476 143. pANImAM jIvanI siddhi 48-49 478 144. agnimAM jIvanI siddhi 48-49 480 145. vAyumAM jIvanI siddhi 48-49 482 146. vanaspatimAM jIvanI siddhi 48-49 483 147. beindriyAdimAM jIvanI siddhi 48-49 488 148. ajIvanuM svarUpa 48-49 491 149. ajIvanAM pAMcabheda 48-49 491 150. kAraNanA traNaprakAra 48-49 42 151. | dharmAstikAya - adharmAstikAya - AkAzanuM nirUpaNa 48-49 493 15ra. | kAlanuM nirUpaNa 495 474 48-49 48-49 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga 1 ? * 52 naM. viSaya 153. pudgalanuM nirUpaNa 154. |dharmAstikAya - adharmAstikAya - AkAzAstikAyanI siddhi 155. | kAlanI siddhi 157. |pudgalanI siddhi 157. | zabdanI pudgaladravya tarIke siddhi 158. aMdhakAra ane chAyAnI pudgaladravya tarIke siddhi 159. | Atapa - udyotanI pudgaladravya tarIke siddhi - 160. |puNyatattvanuM svarUpa 171. pApa ane AzravatattvanI vyAkhyA 162. |puNya ane pApatattvanI siddhi 163. AzravatattvanuM nirUpaNa 164. |saMvara ane baMdhatattvanI vyAkhyA 165. |saMvaranA be prakAra 176. nirjarA ane mokSatattvanuM nirUpaNa 177. |nirjarAnA be bheda 168. mokSanuM svarUpa 169. | mokSanA svarUpamAM anyadvArA ApelI anupapattiono parihAra 170. vaizeSikamatamAM muktinuM svarUpa 171. vaizeSikone mAnyamuktinA svarUpanuM khaMDana 172. sAMkhyonA matamAM muktinuM svarUpa 173. sAMkhyone mAnya muktinA svarUpanuM khaMDana 174. bauddhamatamAM muktinuM svarUpa 175. bauddhone mAnyamuktinA svarUpanuM khaMDana 176. | digaMbaro dvArA strInI muktino niSedha tathA zvetAMbaro dvArAstrInI | muktinuM vyavasthApana zloka naM. pRSTha naM. 48-49 499 48-49 502 48-49 512 48-49 514 48-49 515 48-49 517 48-49 517 48-49 518 pa 518 50 519 50 parapa 51 527 51 para8 para para9 530 530 532 537 539 543 545 550 554 ? ? ? ? para ? ? ? ? para 572 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parsana samuDhA mA - 2 * 53 zloka naM. pRSTha naM. pa0 pa71. pa74 pa75 181. pa78 580 583 pa87 pa90 pa0 naM. viSaya 177. | cAritranI yogyatA 178. | samyakatva-jJAna-cAritravAn AtmA mokSanuM bhAjana 179. pramANanuM sAmAnyalakSaNa sAmAnyalakSaNagata vizeSaNo dvArA anyamatane mAnya pramANanA | svarUpanuM khaMDana pramANanI saMkhyA ane pramANano viSaya jainadarzanane mAnya be pramANamAM anyadarzanane mAnya pramANono aMtarbhAva 183. |abhAvapramANanAtraNarUpa 184. pratyakSapramANanuM lakSaNa ane tenA be bheda 185. parokSapramANanuM svarUpa ane tenA smRtiAdi pAMca bheda 18. smRti ane pratyabhijJAnuM svarUpa 187. tarkanuM svarUpa 188. |anumAnapramANanuM svarUpa tathA tenA be prakAra 189. daSTAMtanA be bheda 190. pratijJAdi pAMca avayavanuM svarUpa 191. AgamapramANanuM svarUpa 192. pramANano viSaya anaMtadharmAtmaka vastu 13. suvarNanA ghaTanA dRSTAMtathI vistArapUrvaka vastunI anaMtadharmAtmakatAnI siddhi dravyataH ghaTanI anaMtadharmAtmakatA kSetrata ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 19ka. | kAlataH ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 197. | bhAvataH ghaTanI anaMtadharmAtmakatA pa91 pa91 pa92 pa93 paTala paha7. pa99 SOO SO9 uO4 905 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaddarzana samuTTA mA - 2 54 zloka naM. | pRSTha naM. SOS 907 Sog gog SOC 910 910 914 915 916 320 naM. viSaya 198. zabdata:ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 19. saMkhyA ghaTanIanaMtadharmAtmakatA 200. parimANa ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 201. diga-dezataHghaTanIanaMtadharmAtmakatA 202. | jJAnata ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 203. | sAmAnyataH ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 204. |vizeSataH ghaTanI anaMtadharmAtmakatA 205. AtmAmAM ane muktAtmAmAM anaMtadharmAtmakatA 209. dharmAstikAyAdimAM anekadharmatAnuM nirUpaNa 207. vastumAM nAstitva paryAyanI siddhi 208. sarvavastuonI pratiniyata svabhAvatA 209. pratyakSa ane parokSanuM lakSaNa 210. jJAnAdvaitavAdinImAnyatAnuM khaMDana parokSanuM lakSaNa 212. vastunIanaMtadharmAtmakatAnI daDhatA 213. vastunItrayAtmakatAnI siddhi 214. vastunI anekAMtatAmAM virodha, saMzaya, anavasthA Adi doSonuM udbhAvana 215. virodhAdi doSono parihAra 217. boddhamata dvArA svIkRta anekAMtanuM uddabhAvana 217. niyAyiko tathA vaizeSiko dvArA svIkRta anekAMtanuM prakAzana 218. | sAMkhyo tathA mImAMsako dvArA svIkRta anekAMtanuM prakAzana 219 anekAMtanI siddhi mATe bauddhAdi sarvadarzanone saMmatadaSTAMto ane yuktio. 922 323 211, 927 927 328 942 945 upa7 998 975 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - naM. viSaya 220. '52hetutamobhAskara'nAmanuM vAdasthaLa 221. |jainadarzanano upasaMhAra tathA jainadarzanamAM pUrvAparanA virodhano abhAva 222. bauddhamatanA vacanomAM pUrvAparano virodha 223. naiyAyika ane vaizeSikamatamAM pUrvAparavirodha 224. |sAMkhyamatamAM svavacana-virodha 225. |mImAMsakaMmatamAM svavacana-virodha 227. |mUlagraMthamAM nahiM kahelI keTalIka bAbato tathA jainadarzananI samApti : vaizeSika darzana - adhikAra - 5 : 227. |vaizeSikamatanoprAraMbha 228. vaizeSikamatane mAnya cha dravyAdinuM nirUpaNa 229. dravyanA pRthvI Adi navabheda 230. paccIsaguNonuMnirUpaNa 231. karmapadArthanuM vyAkhyAna 232. |para-apa2sAmAnyanI vyAkhyA 233. |vizeSapadArthanuMnirUpaNa 234. |samavAyanuMsvarUpa 235. |vaizeSikamatamAM pramANanI saMkhyA 236. pratyakSanA be prakAra 237. anumAnanuM lakSaNa 238. mULagraMthamAM nahIM kahelI keTalIka vAto - : mImAMsaka darzana : 239. |mImAMsakadarzanano veza, AcAra,liMga 240. vedAMtadarzananI AcherI rUparekhA adhikAra * 55 - 6 H zloka naM. | pRSTha naM. 57 381 58 707 708 713 718 721 724 & & & & pa OM 6 na 72-73 OM OM OM chu 3333 65 65 37 65 335 727 727 728 734 745 747 751 753 755 7pa7 758 760 763 763 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa rzana samu mA - 2 * 56 zloka naM. pRSTha naM. 769 772 773 775 780 781 782, 783 viSaya 241. mImAMsakadarzanamAMdevano abhAva 242. |atIndriya padArthonuM jJAna vedavAkyathI 243. vedavAkyanI daDhatA-vedapATha upara bhAra 244. dharmanuM lakSaNa 245. pramANanuM sAmAnya lakSaNa 24. pramANanI saMkhyA ra47. pratyakSapramANanuM lakSaNa 248. anumAna pramANanuM lakSaNa 249. zAbda-upamAna pramANanuM lakSaNa arthapatti pramANanuM lakSaNa ra51. abhAvapramANanuM svarUpa rapara. abhAva pramANanA traNarUpa ra53. abhAvanA cAra prakAra 254. mULagraMthakAra dvAra nahi kahevAyela kaMIka vizeSa 255. mImAMsakamatanoupasaMhAra rapaka. |matAMtare pAMca Astikadarzana ra57. matAMtare darzana 785 250. 789 789 1 3. 7. 98 78 yata mata : 9 8OO 258. nAstikanuM svarUpa 259. nAstikamatamAM jIvAdino niSedha 200. pratyakSa viSaya ja vastu 231. pratyakSAbhAvamAM strIne patino upadeza 2ka2. prameya ane pramANa 2o5 807. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana samutha mA - 2 % 57 808 809 810 812 815 829 875 ra73. cArabhUtathI dehanI utpatti-dehathI caitanyanI utpatti 234. uparokSaarthamAM pravRttino niSedha ra7pa. | kAma eja parama dharma raka. cArvAkamatano upasaMhAra pariziSTa [bhAI-2). raka7. pariziSTa - 1 maladhArizrI rAjazekharasUriviracitaSadarzana samuccaya 238. pariziSTa naM- 2 zrI somatilakasUrikRtalaghuvRtti 209. pariziSTa naM-3 SaDradarzana samuccaya-avacUrNi ra70. pariziSTa naM- 4:3SuvavAnumA 271. pariziSTa naM-5 gAthAvarNAnukramikA 272. pariziSTa naM- 9 zrI Sadarzana nirNaya 273. pariziSTa naM-7: naminAthajina- stavana 274. pariziSTa naM-8HvedAMtadarzananuM svarUpa 27pa. pariziSTa - 9 nayanuM svarUpa 276. pariziSTa - 10 saptabhaMgInuM svarUpa noMdha: udhRtavAnumaLA ane gAthAvarNAnukramaNikA, A be pariziSTo abhyAsuvarganI mATe baMne bhAgamAM lIdhela che. abhyAsanI saraLatA mATe viSayAnukrama baMne bhAgamAM mUkela che.] 887 891 83 904 COG 907 913 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA nyAya 13. 25 SaDjharzana samuccayamAM darzAvelI vyavasthA | darzana | | devatA | padArthonuM pramANa bauddha gautamabuddha 12. pratyakSa-anumAna (jagatanA akartA) (Ayatana) zaMkara (jagatkartA) . pratyakSa, anumAna, upamAna, zabda sAMkhya | - pratyakSa-anumAna-zabda yoga Izvara (akartA) pratyakSa-anumAna-zabda jaina vItarAga (akartA). pratyakSa-parokSa vaizeSika || zaMkara (kartA) pratyakSa-anumAna mImAMsA (vedavAkya) pratyakSa-anumAna-upamAna (pUrva) zabda-arvApatti-anupalabdhi vedAMta saguNabrahma (kartA) || 1 (brahma) mImAMsA mujaba (uttaramImAMsA) cArvAka paddana samutha mA - 2 58 pratyakSa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana samuccaya bhAvAnuvAda / / zrIharibhadrasUriviracitaH zrIguNaratnasUrikRtavRttisahitaH / / SaDdarzanasamuJcayaH / jayati vijitarAgaH kevalAlokazAlI surapatikRtasevaH zrImahAvIradevaH / yadasamasamayAbdhezcArugAmbhIryabhAjaH sakalanayasamUhA bindubhAvaM bhajante / / 1 / / zrIvIraHsajinaH zriye bhavatu yatsyAdvAdadAvAnale bhasmIbhUtakutarkakASThanikare tRNyanti sarve'pyaho / saMzItivyavahAralubvyatikarAniSTAvirodhapramAbAdhAsaMbhava-saMkaraprabhRtayodoSAH parairopitAH / / 2 / / vAgdevI saMvide naH syAtsadA yA sarvadehinAm / cintitArthAn pipartIha kalpavallIva sevitA / / 3 / / natvA nijagurUn bhaktyA SaDdarzanasamucaye / TIkAM saMkSepataH kurve svAnyopakRtihetave / / 4 / / (TIkAkArazrI TIkAnI racanA karatAM zarUAtamAM TIkAnI nirvighnasamApti mATe tathA ziSTa puruSonI AcaraNAnA paripAlana mATe maMgala kare che.) rAganA vijetA, kevalajJAnarUpa prakAzanA paMja, surendrothI sevAyelA zrI mahAvIra paramAtmAno jaya thAo, ke jemanA suMdara gaMbhIratAne(vAstavika uDANane)dhAraNakaranAra, koInI sAthe sarakhAmaNI na karI zakAya tevA AgamasamudranI AgaLa saghaLAyanayanA(darzananA) samuho biMdubhAvane bhaje che - biMdu samAna banI rahe che. (arthAt jema samudra anaMtajalabiMdunA samuhane potAnAmAM samAvI le che, tema jainazAsana paradarzanarUpI biMduone samAvI le che.) (1) te zrIvIrajinezvara paramAtmA (tamArA) kalyANa mATe thAo ke jemanA syAdvAdarUpI siddhAMtanA dAvAnaLamAM bhasmIbhUta thayelA kutarkarUpI kASThanA DhagalAmAM are ! anyadarzanavALAovaDe (syAdvAdasiddhAMtamAM) Aropita karelA saMzaya, vyavahAralopa, vyatikara, anavasthA, virodha, pramAbAdha, asaMbhava, saMkaravagere sarve paNa doSo tRNabhAvane pAme che. arthAt baLI jAya che. (2) sevAyelI kalpavelaDI jema sarvajIvonA ciMtita(icchita)arthone haMmezAM pUre che, tema sarasvatIdevI amArA samyagujJAna mATe haMmezAM thAya. (3) bhaktithI potAnA gurune namaskAra karIne, sva-paranA upakAra mATe SaDradarzanasamuccaya upara saMkSepamAM TIkA karuM chuM. (4) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 (TIkAkAre maMgala, abhidheya, prayojana ane saMbaMdhasvarUpa anubaMdhacatuSTayanuM kathana karyuM che. te svayaM vicArI levuM.) iha hi jagati garIyazcittavatAM mahatAM paropakArasaMpAdanameva sarvottamA svArthasaMpattiriti matvA paropakAraikapravRttisArazcaturdazazatasaMkhyazAsraviracanAjanitajagajjantUpakAraH zrI jinazAsanaprabhAvanAprabhAtAvirbhAvanabhAskaro yAkinImahattarAvacanAnavabodhalabdhabodhibandhuro bhagavAn zrI haribhadrasUriH SaDdarzanIvAcyasvarUpaM jijJAsUnAM tattadIyagranthavistarAvadhAraNazaktivikalAnAM sakalAnAM vineyAnAmanugrahavidhitsayA svalpagranthaM mahArthaM sadbhUtanAmAnvayaM SaDdarzanasamuJcayaM zAstraM prArambhamANaH zAstrArambhe maGgalAbhidheyayoH sAkSAdabhidhAnAya saMbandhaprayojanayozca saMsUcanAya prathamaM shlokmenmaahTIkAno bhAvAnuvAda A jagatamAM mahAnacittavALA mahApuruSonI, "paropakAranuM saMpAdana karavuM e ja sarvottama sva-saMpatti che, ema mAnIne paropakAra mAtra (jeozrInI) pravRttino sAra che evA-1444 graMthanI racanAdvArA jagatanA jIvo upara upakArakaranArA, zrI jinazAsananI prabhAvanArUpI prabhAta(sUryodaya)ne pragaTakaranAra sUryasamAna, yAkinImahattarAsAdhvIjInA (gopAtA zlokanA) vacanano bodha nahi pAmavAthI (ane pAchaLathI pU. A. bha pAse zlokano) bodha pAmelA - samyaktvathI zobhita pU. A. bha. zrI haribhadrasUrizvarajI mahArAjAe cha e darzananA vAcyArtha (padArtha)nA svarUpanI jijJAsAvALAo ke, je te te darzananA te te AkAra (vistRta varNanathI yukta) graMthone avadhAraNakaravAnI zaktithI vikala che, te saghaLAye ziSyo upara anugraha(upakAra) karavAnI icchAthI mahAarthathI yukta yathArthanAmavALA nAnakaDA paDradarzanasamuccaya nAmanA zAstrano prAraMbha karatAM graMthanI zarUAtamAM maMgala ane abhidheyanA sAkSAtkathana mATe tathA saMbaMdha-prayojananA sUcana mATe A prathama zloka kahe che... saddarzanaM jinaM natvA vIraM syAdvAdadezakam / | sarvadarzanavAvyoDartha: saMkSepe nidyate || 9 zlokArtha : syAdvAdasiddhAMtanA prarUpaka, sarvajJa-sarvadarzI zrIjinezvara paramAtmAne namaskAra karIne sarvadarzanonA vArtha (pratipAdita padArtha)ne saMkSepathI kahevAya che. sat zazvadvidyamAnaM chAdmasthikajJAnApekSayA prazastaM vA darzanamupalabdhirjJAnaM kevalAkhyaM yasya sa saddarzanaH / athavA satprazastaM darzanaM kevaladarzanaM tadavyabhicAritvAtkevalajJAnaM ca Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 1 yasya sa saddarzanaH sarvajJaH sarvadarzI cetyarthaH tam / anena vizeSaNena zrI vardhamAnasya bhagavato jJAnAtizayamAvirabIbhavat / athavA sadarcitaM sakalanarAsurAmarendrAdibhirabhyarcitaM darzanaM jainadarzanaM yasya sa saddarzanastam / anena ca tadIyadarzanasya tribhuvanapUjyatAmabhidadhAnaH zrIvardhamAnasya tribhuvanavibhoH sutarAM tribhuvanapUjyatAM vyanaktIti pUjAtizayaM prAcIkaTat / tathA jayati rAgadveSAdizatrUniti jinastam anenApAyApagamAtizayamudabIbhavat / tathA syAtkathaMcitsarvadarzanasaMmatasadbhUtavastvaMzAnAM mithaH sApekSatayA vadanaM syAdvAdaH / sadasannityAnityasAmAnyavizeSAbhilApyAnabhilApyobhayAtmAnekAnta ityarthaH / nanu kathaM sarvadarzanAnAM parasparaviruddhabhASiNAmabhISTA vastvaMzAH ke sadbhUtAH saMbhaveyuH yeSAM mithaH sApekSatayA syAdvAdaH satpravAdaH syAditi cet ucyate / yadyapi darzanAni nijanijamatabhedena parasparaM virodhaM bhajante tathApi tairucyamAnAH santi te'pi vastvaMzA ye mithaH sApekSAH santaH samIcInatAmaJcanti / tathAhi / saugatairanityatvaM, sAMkhyairnityatvaM, naiyAyikairvaizeSikaizca parasparavivikte nityAnityatve sadasatve sAmAnyavizeSau ca, mImAMsakaiH syAd-zabdavarja bhinnAbhinne nityAnityatve sadasadaMzau sAmAnyavizeSau zabdasya nityatvaM ca, kaizcitkAlasvabhAvaniyatikarmapuruSAdIni jagatkAraNAni, zabdabrahmajJAnAdvaitavAdibhizca zabdabrahmajJAnAdvaitAni cetyAdayo ye ye vastvaMzAH parairaGgIkriyante, te sarve'pi sApekSAH santaH paramArthasatyatAM pratipadyante nirapekSAstvanyonyena nirasyamAnA nabhonalinAyanta ityalaM vistareNa / syAdvAdasya dezakaH samyagravaktA syAdvAdadezakastam / anena ca vacanAtizayamacakathat / tadevaM catvAro'trAtizayAH zAstrakRtA sAkSAdAcacakSire / teSAM hetuhetumadbhAva evaM bhAvyaH-yata eva niHzeSadoSazatrujetA, tata eva sarvajJaH / yata eva sarvajJastata eva sadbhUtArthavAdI / yata eva sadbhUtArthavAdI, tata eva tribhuvanAbhyarcya iti / TIkAno bhAvAnuvAda satuM eTale haMmezAM vidyamAna athavA chAkijJAnanI apekSAe prazasta evuM kevaladarzana (tathA upalakSaNathI) upalabdhi eTale ke kevalajJAna jene che te sadgadarzana. (arthAtu kevalajJAnakevaladarzana vALA.) athavA (kevaladarzananA pUrvasamaye avyabhicaritapaNe kevalajJAna hoya che.) tethI prazasta che darzana jene te kevaladarzana ane kevaladarzananA pUrvasamaye avyabhicaritapaNe kevalajJAna che jene te sadarzana. arthAt saddarzana padathI sarvajJa ane sarvadarzI evA zrIvIra 52mAtmAne nbh27|24riine. mArIta 'natvA' sAthe saMbaMdha 42vo.) A "saddarzana' vizeSaNa dvArA zrIvardhamAnasvAmI bhagavAnano jJAnAtizaya sUcita thAya che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana samuzcaya mALa - 1, sheja - z (have 'saddarzana' padanI bIjIrIte vyutpatti karIne pUjAtizaya pragaTa kare che.) sad eTale pUjAyela. arthAt saghaLAye narendro, asurendro ane indrovaDe pUjAyeluM che darzana (=jainadarzana) jenuM te sadarzana. 4 A vyattpittithI temanA (bhagavAnanA) darzananI tribhuvanapUjyatAne kahetAM tribhuvanasvAmI zrIvardhamAna svAmInI tribhuvanapUjyatAne sutarAM pragaTa kare che. (arthAt jenuM darzana loko mATe pUjanIya hoya, te to pUjanIya hoya ja, te samajI zakAya che.) A rIte (bhagavAnano) pUjAtizaya pragaTa karyo. ('khinaM' pada dvArA bhagavAnano apAyApagamAtizaya sUcavyo che.) rAgadveSAdi zatruono jIte che te jina. (te jinane namaskAra karIne. e pramANe 'natvA' sAthe anvaya karavo.) A vizeSaNadvArA 'apAyApagama' atizaya sUcavyo che. syAt ke cit padasahita bolavuM te syAdvAda. arthAt sarvadarzanane saMmatavastunA sadbhUta aMzonuM 52spa2sApekSapaNe kathanakaravuM te syAdvAda. A rIte sat-asat, nitya-anitya, sAmAnya-vizeSa, abhilApya-anabhilApya ityAdi ubhayAtmakadharmone sApekSapaNe 'svAt' padathI lAMchita karIne bolavuM te syAdvAda=anekAMta kahevAya che. (kahevAno Azaya e che ke dareka padArtho anaMtadharmAtmaka hoya che. dravyArthikanayanI apekSAe sarvapadArtho nitya che ane paryAyArthikmayanI apekSAe anitya che . tethI 'svAt' padathI lAMchita karIne 'sarve mAvA vit nitya: svAt cit anitya: cAt' AvuM kathanakaravuM te anekAMtatAne sUcave che.) zaMkA : parasparaviruddha prarUpaNAkaratA sarvadarzanonA (pota-potAne) icchitavastunA aMzo sadbhUta(yathArtha) kevIrIte saMbhave ? ke jethI te padArthonuM sApekSapaNe syAdvAd=satpravAda=satkathana karI zakAya ? samAdhAna : joke sarvadarzano potapotAnA matanI bhinnatAthI parasparavirodhI che, to paNa teo vaDe kahevAyelA te te vastunA je (aMzo) sApekSahoya te (aMzo) yathArthatAne pAme che. jemake bauddho sarvavastuone anitya mAne che, sAMkhyadarzanavALA AtmAne phUTasthanitya mAne che, naiyAyiko ane vaizeSiko nitya-anitya, sat-asat tathA samAnya-vizeSane paraspara sarvathA bhinna mAne che. mImAMsako vastune bhinna-abhinna, nitya-anitya, sat-asat, sAmAnya-vizeSa svarUpa mAnIne paNa (kathana karatAM) 'svAt' padano prayoga karatA nathI ane zabdane sarvathAnitya mAne che. keTalAka kAla, svabhAva, niyati, karma, puruSArtha Adine jagatanA kAraNa mAne che. zabdaadvaitavAdi jagatane zabdamaya, brahma-advaitavAdi jagatane brahmamaya ane jJAna-advaitavAdi jagatane Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 jJAnakSaNarUpa mAne che..... ityAdi je je vastunA aMzo bIjA darzanavALAo vaDe svIkArAya che, te sarve paNa sApekSa hote chate paramArtha-satyatAne pAme che. paraMtu parasparanirapekSaevA teo ekapiinii pAtarnu una 42tA mAsubhanI hema maay29|| 42. cha. (nabha-nalinaM iva Acarante iti nabhanalinAyante siddha. 2-3-4-27 sUtrathA 'kyaG' pratyaya lAgecha.) arthAt mAsubhanI sebha asata35 manI 14 cha.... ( viSayamai) vistArathI sayu. (mArIta 'syA' pahanI vyAkhyA karI. te) syAdvAdanA prarUpaka arthAt samyavaktA te syAdvAdadezaka. te syAdvAdadezakane (nmH||2. rIne... me. rIta 'natvA' sAthe manvaye 425o.) A syAdvAdadezaka vizeSaNa dvArA bhagavAnano vacanAtizaya kahevAyo. A pramANe cAra atizayo zAstrakAravaDe sAkSAt kahevAyA. te cAreya atizayono hetu-hetumabhAva A pramANe vicAravo - je kAraNathI ja saghaLAye rAgAdidoSarUpa zatruone jItanArA che, te kAraNathI ja sarvajJa che. je kAraNathI sarvajJa che, te kAraNathI ja yathArthavAdi che. je kAraNathI yathArthavAdi che, te kAraNathI ja tribhuvanane pUjya che. evamatizayacatuSTayIpravaraM vIraM mahAvIraM vartamAnatIrthAdhipati zrIvardhamAnAparAbhidhAnaM natvA manasA tadatizayacintanena, vAcA taducAraNena, kAyena bhUmau zirolaganena ca praNidhAyetyarthaH / etenAdimaM maGgalamabhidadhau / madhyamaGgalaM tu "jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjita" [SaDdarzana zlo0 - 45] ityAdinA jinamatakIrtanena kIrtiyiSyati / antyamaGgalaM punarabhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH subuddhibhirityatra subuddhizabdasaMzabdanena (zaMzanena) vakSyati / tasya trividhasyApi phalamidam"maMgalamAIemajhe pajjaMtae yasatthassa / paDhamasatthassAvigghapAragamaNAe niddiThaM / / 1 / / tassevAvigghatthaM (tasseva u thijjatthaM) majjhimayaM aMtimaM ca tasseva avvottinimittaM sissapasissAivaMsassa / / 2 / / " [vizeSA0 gA0 13-14] vIraM natvetyuktaM, tatra tkvApratyayasyottarakriyAsApekSatvAnnigadyata iti kriyApadamatra saMbandhanIyam / ko nigadyate / sarvadarzanavAcyo'rthaH sarvANi mUlabhedApekSayA samastAni yAni darzanAni bauddhAdIni taisteSAM vA vAcyo'bhidheyo'rtho devatattvapramANadilakSaNaH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 saMkSepeNa samAsena nigadyate'bhidhIyate / mayetyanuktamapyatrArthAd gamyate / etena sAkSAdabhidheyamabhyadhAt / saMbandhaprayojane tu sAmarthyAdavaseye / sarvadarzanavaktavyadevatattvAdijJAnamupeyaM, idaM zAstraM tasyopAyaH, evamupAyopeyalakSaNaH saMbandhaH sUcito draSTavyaH / prayojanaM tu dvedhA kartuH zrotuzca / dvayamapi dvedhA, anantaraM paraMparaM ca / karturanantaraM prayojanaM sattvAnugrahaH / zroturanantaraM sarvadarzanAbhimatadevatattvapramANA dijJAnam / dvayorapi paraMparaM punarheyopAdeyadarzanAni jJAtvA heyAnyapahAyopAdeyaM copAdAya paraMparayAnantacatuSTayAtmikA siddhiriti / TIkAno bhAvAnuvAda: A pramANe cAra atizayothI zreSTha (=zobhatA), bIjuM nAma jenuM vardhamAnasvAmI che evA vartamAna tIrthAdhipati zrI mahAvIra paramAtmAne namaskAra karIne.. (arthAtu) manathI bhagavAnanA atizayonA ciMtanavaDe, vANIthI tenA uccAraNavaDe ane kAyAthI bhUmi upara mastaka lagADavApUrvaka praNidhAnakarIne... (sarvadarzananA vAcyArthane saMkSepathI kahevAya che - A rIte anvaya karavo.) AnA dvArA prathamamaMgala kahevAyuM. madhyamamaMgala graMthanI madhyamAM cothAadhikAramAM gAthA45mAM "jinendro hevata tatra rAkepavardhAtaityAdi padadvArA jinamatanI stavanA karavAvaDe kahevAze. aMtimamaMgala graMthanI aMtamAM gAthA 87mAM "madheyatatparyArtha: pratrocca: suvRddhimi." e pramANe suvRddhi' zabdane kahevA dvArA kahevAze. te traNa prakAranuM maMgalanuM phala (vizeSAvazyakabhASyamAM) A pramANe kahyuM che "te maMgalane zAstranA prAraMbhamAM, madhyamAM ane aMtamAM (graMthakArazrI karatA hoya che. temAM) prathamamaMgala zAstranI nirvighna samAptikaravA (pAra pAmavA) batAveluM che. te zAstronA (padArthone) sthira karavA madhyamamaMgala ane te zAstrokta bhAvonI ziSya-praziSya parivAramAM avicchinnapaNe paraMparA cAle te nimitte aMtimamaMgala. vIra natvA' mAM rahela 'vakRtvA' pratyaya uttarakriyAne sApekSa hovAthI uttarakriyApada 'nidyate" sAthe saMbaMdha karavo joIe. zrI vIraparamAtmAne namaskAra karIne zuM kahevAya che ? (AvI apekSAmAM uttarakriyA batAvavI joIe - te have batAve che-) mUlabhedanI apekSAe rahelA samasta je bauddhAdi darzano che - te darzano dvArA kahevAyelo athavA te darzanono deva, tattva ane pramANAdisvarUpa vAcyArtha=abhidheyArtha mArAvaDe saMkSepathI kahevAya che. ahIM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 Reasi 'mayA' yuM na ho chata arthathA 49||y che. maanvaa2| sAkSAt abhidheya (aMthano viSaya) yo. saMbaMdha ane prayojana (prathama gAthAmAM kahyA na hovA chatAM) sAmarthyathI jANavA. te A rIte - sarvazanamA vatavya (340 yogya) heva-tattva bhane prabhAhije. tanu zAna te 6peya (sAdhya) che ane te jJAnano upAya (sAdhana) A zAstra che. (arthAtu zAstranA zabdo upAya che. ane tenA dvArA prApta thatuM devAdinuM jJAna te upeya che.) A pramANe upeya-upAyasvarUpa saMbaMdha sUcita thayelo jANavo. prayojana be prakAre che. (1) kartAnuM prayojana, (2) zrotAnuM prayojana. baMnenA paNa be prakAra cha. (i) manaMtara, (ii) 5252. (anaMta2 meTara na nu tathA 5252 me 2nu.) kartAnuM anaMtaraprayojana jIvoupara upakAra karavo te che. zrotAnuM anaMtaraprayojana sarvadarzanane icchita deva, tattva, pramANAdinuM jJAna karavuM te che. kartA ane zrotA baMnenuM paNa paraMpara prayojana heya-upAdeya darzanone jANIne heyadarzanano tyAga tathA upAdeyadarzanano svIkAra karIne paraMparAe (anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMta cAritra, anaMtavIrya svarUpa) anaMta catuSTayAtmika siddhi che. arthAt kevalajJAnanI prApti che. nanvayaM zAstrakAraH sarvadarzanasaMbandhIni zAstrANi samyakparijJAyaiva paropakArAya prastutaM zAstraM dRbdhavAn, tatkathamanenaivehedaM nAbhidadhe amukamamukaM darzanaM heyamamukaM copAdeyamiti cet, ucyate / iha tu sarvadarzanAnyabhidheyatayA prakrAntAni, tAni mAdhyasthyenaivAbhidadhAno'traucitI nAtikrAmati / idamidaM heyamidaM copAdeyamiti bruvANastu pratyuta satAM sarvadarzanAnAM cAnAdeyavacano vacanIyatAmaJcati / nanvevaM tasyAcAryasya na paropakArArthA pravRttiH / kuta evaM bhASase / nanveSa darzayAmi / ye kecana mAdRzAH zrotAraH svayamalpabuddhitvena heyopAdeyadarzanAnAM vibhAgaM na jAnIyusteSAM sarvadarzanasattattvaM nizamya pratyutaivaM buddhirbhavet / sarvadarzanAni tAvanmitho viruddhAbhidhAyIni, teSu ca kataratparamArthasaditi na paricchidyate / tatkimetairdarzanairdurjJAnaiH prayojanam / yadeva hi svasmai rocate tadevAnuSTheyamiti / evaMvidhAzcAvibhAgajJA asminkAle bhUyAMso'nubhUyante / tadevaM zAstrakArasya sUrerupakArAya pravRttasya pratyuta prabhUtAnAmapakArAyApi pravRttiH prababhUva, tatazca lAbhamicchato mUlahAnirajaniSTeti cet, na / zAstrakArAtsarvopakArAyaiva pravRttAtkasyApyapakArAsiddheH / vizeSaNadvAreNa heyopAdeyavibhAgasyApi katipayasahRdayahRdaya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka - 1 saMvedyasya saMsUcanAt / tathAhi / saddarzanaM jinaM natvA / "sadvidyamAne satye ca prazastArcitasAdhuSu" [anekArtha0 1/10] ityanekArthanAmamAlAvacanAt / satsatyaM na punarasatyaM darzanaM mataM yasya tam / jinamiti vizeSyam / caturviMzaterapi jinAnAmekataraM(ma) rAgAdizatrujayAtsAnvayanAmAnaM jinaM vItarAgaM natvA / etena padadvayena caturviMzaterapi jinAnAmanyonyaM matabhedo nAstIti sUcitam / TIkAno bhAvAnuvAdaH zaMkA : A graMthakArazrIe sarvadarzanasaMbaMdhI zAstronuM samyak parijJAna karIne ja paropakAra mATe prastutagraMthane racyo che. to A graMtha dvArA ja kema na kahyuM ke amuka amuka darzana heya che ane amuka amuka darzana upAdeya che ? samAdhAna : graMthakArazrIe A graMthamAM sarvadarzanonA abhidheyArthane(vAcyArthIne) kahevAnI zarUAta karI che. tyAre A graMthamAM te te darzananA vAcyArthane madhyasthapaNe kahetA graMthakArazrI aucityanuM atikramaNa karatA nathI. arthAt graMthakArazrIe sarvadarzanonA vAcyArthane jaNAvavAnI zarUAtamAM pratijJA karI che, tadanusAra vartavuM te ja ucita che. paraMtu jo "A darzana heya' ane "A darzana upAdeya' e pramANe kahe to pratyuta(ulaTAnuM) sajjano ane anyadarzanavALAone temanA vacano anAdeya banI jaze. zaMkA : jo graMthakArazrI sarvadarzanonI heyatA-upAdeyatA na batAve to graMthakArazrInI paropakAra mATe pravRtti che tema kevI rIte kahevAya ? prazna : tame A pramANe zAthI kaho cho ? uttara : te huM batAvuM chuM. je mArA jevA zrotAo ke je alpabuddhi hovAnA kAraNe svayaM heyaupAdeyadarzanono vibhAga jANatA nathI. teone sarvadarzananA kahelA tattvane sAMbhaLIne ulaTAnI A pramANe buddhi thAya ke sarvadarzano parasparaviruddha kahe che. temAMthI keTalA paramArthathI sat che ke asat che ? te jaNAtuM nathI. to samajavA paNa kaThIna evA A darzano vaDe zuM prayojana ? jene je game te karavuM joIe. AvA prakAranA satu-asatunA vibhAgane nahijANanArA loko A kALamAM ghaNA che. tethI A pramANe upakAramATe pravRtta zAstrakAra AcArya bhagavaMtanI (pravRtti) ulaTAnI ghaNAnA apakAra mATe siddha thAya che. tethI (jIvonA upakArarUpa) lAbhane icchatAM mUlanI ja (upakAranI ja) hAni thaI jAya che. arthAt apakAramATe thAya che. samAdhAnaH AvuM na kahevuM, kAraNa ke zAstrakAraparamarSi sarvanA upakAra mATe ja pravRtta hovAthI koInA paNa apakAranI siddhi thatI nathI arthAtu graMthakAraparamarSinI pravRttithI koInA upara Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 1 - 9 apakAra thato nathI. kAraNake vizeSaNodvArA graMthakArazrIe heya-upAdeyanA vibhAgane paNa kaMIka (jaNAvavAnuM) potAnA hRdayamAM saMvedanakarIne sUcana karela che. te A pramANe che - "saddarzanaM jinaM natvA" sahIM "sat - vidyamAne satye ca prazasta arcita-sAdhuSu " mA janeArtha nAmamAlAnA vacanathI 'sat'no vidyamAna, satya, prazasta, pUjAyela ane sAdhu arthamAM prayoga thAya che. ahIM 'sat'no satya artha sardhane sat satyaM ( na punarasatyaM) darzanaM mataM yasya tam arthAt satya (asatya nahi) darzana che jenuM te sadUdarzana. (te sadarzanane... namaskA2karIne Avoanvaya karIe tyAre) sadarzana padathI jinezvara paramAtmAnA darzanane graMthakArazrIe satyatarIke batAvI 4 hIdhesa che. tathA 'ninaM' e pramANe vizeSya che. temAM ekavacananA nirdezathI e sUcita thAya che ke covIse tIrthaMkaroe rAgAdi zatruo jItelA hovAnA kAraNe sArthaka(sAnvaya)nAmavALA jina=vItarAga che. (temAM ninaM padathI koIpaNa eka jinezvaranuM nAma grahaNa karavuM ane te jinezva252mAtmAne namaskAra karIne - e rIte anvaya karavo.) vaNI ' saddarzanaM' ne jinaM mA je pothI yovIse vinezvarone paraspara koI bhataleha nathI, ema sUcave che. tarhi zvetAmbaradigambarANAM kathaM mitho matabheda iti cet, ucyate / mUlato'mISAM mitho na bhedaH kiMtu pAzcAtya eveti / kIdRzaM jinam / avIram / A svayaMbhUH, aH kRSNaH, urIzvaraH / A, a, u iti svaratrayayoge uriti siddham / tAnIrayati tanmatApAsanena prerayatItyaci pratyaye'vIram / sRSTyAdikartRbrahmakRSNezvaradevatAbhimatamatAnAM nirAsakamityarthaH / tathA syAdvAdadezakam / syAdvAdaM dyanti cchindate " kvaciDa" [ haima0 5/1/171] itiDapratyaye syAdvAdadAstattadasadbhUta-virodhAdidUSaNoddhoSaNaiH syAdvAdasya cchedinaH / teSAM I lakSmIM mahimAnaM vA zyati tattadIyamatApAsanena tanUkaroti yattatsyAdvAdadezam / kai gai re zabde / kai kAyatIti " kaciDDa" [ haima0 5/1/171] iti De, kaM vacanam, syAdvAdadezaM kaM vacanaM yasya tam / anena vizeSaNena prAguktAnuktAnAmazeSANAM bauddhAdInAM saMbhavaitihyapramANavAdicarakapramukhANAM ca matAnAmucchedakAri vacanamityarthaH / TIkAno bhAvAnuvAda : prazna : jo covIse zrI jinezvaromAM paraspara matabheda nathI, to zvetAMbara ane digaMbarone kevI rIte paraspara matabheda paDyA ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 uttara : mULathI covIse zrIjinezvaronA anuyAyiomAM parasparabheda nahoto, te bhedo pAchaLathI paDyA che. (have bIjI rIte "saddarzana nina nandA vIraM cAlazam' padanA zabdonI vyutpattikarIne anyadarzananI mAnyatAonuM khaMDana kare che.) vakIThuza ninam ? vIram (ahIM uparokta paMktimAM nitvI padamAMthI na kADhIne "vIra' sAthe joDavAthI "savIram" banela che. (ahIM lavIra no mA+ga+3+rphera padaccheda karatAM) tA= svayaMbhU, 3 =kRSNa, 3=Izvara mahAdeva, A traNe svarono saMdhinA niyamAnusAra "mo' e pramANe siddhi thAya che. tAnIyati=sanmatAvAsane prati-A vyutpattithI sat pratyaya lAgatAM 'savIram' banela che. kahevAno Azaya e che ke sRSTi, sthiti ane pralaya (vinAza)nA kartA anukrame brahmA, kRSNa, ane mahAdevanA abhimatamatono nirAsakaranArA avIrane namaskAra karIne... e rIte arthAt sUryAdinA kartA brahmAdiprarUpita matano nirAsa karanArA avIra che. (temane namaskAra karIne Avo artha karavo.) (uparokta paMktimAM rahela yaduvAza padano cavA++-A rIte padaccheda karI prathama syAdvAdapadanI vyutpatti kare che.) vAddha Inti chindate ta cAvA te cokIdevaH (ahIM siddhahema-pa-1-171 sUtrathI ru pratyaya lAgelo che.) arthAt te te matanI asadbhUta virodhaAdi dUSaNone batAvIne barAbara ughoSaNAdvArA syAdvAdanuM chedana kare che te. (have DuM nI vyutpatti karatA kahe che ke, te virodhAdi dUSaNo batAvI syAdvAdanuM chedana karavAvALAonA lakSmI arthAt mahimAno nAza kare che. athavA teonA te te matonuM khaMDanakaravAdvArA tana kare che. arthAt nirUttara kare che je te syAdvAdadezamU. (have padacchedamAM rahelA va no artha kare che.) "je re zaDhe" arthAtu ke, ga, re dhAtuo zabdArthaka che. " ti" e pramANe siddha. hai. 5-1-171 'va' sUtrathI ru pratyaya lAgI zabda bane che ane svAza 4 vevane yasya tam ( vAkezavam) A vyutpattithI "syAdvAdadezakam" pada banyuM. A vizeSaNadvArA pUrve kahelA ane nahIM kahelA saghaLAye bauddha AdinA ane (1) saMbhava tathA aitihya ne pramANa mAnanAra caraka vagerenA matono ucchedakaranAra vacana te syAdvAdadezaka, Avo bhAvArtha jANavo. (1) eka vastunI sattA siddha thavAthI bIjA arthanI sattA mAnavI ja paDe, tevA arthane saMbhava pramANa kahevAya che. jemake "A maNa anAja che" to mAnavuM ja paDe ke temAM "zera' anAja paNa che ja. (2) AvuM loko kahetA AvyA che, paNa te kahenAra Apta vyakti hatI, enuM koI nAmanizAna nathI, te pravAdanI paraMparAne aitiUpramANa kahevAya che. jemake "da Te vakSa:' Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka-1 (AthI svayaM phalita thaI jAya che ke zrIjinezvara paramAtmAnuM vacana sarva anyadarzanonuM khaMDana karanAra hovAthI jinamata sivAyanA darzano heya che.) jinaM natvA mayA sarvadarzanavAcyo'rtho nigadyata ityuktaM granthakRtA / atra ca namanakriyA prAkkAlasaMbandhinI katvApratyayasya prAkkAlavAcakatvAta, nigadanakriyA tu vartamAnajA / te caikenaiva granthakRtA kriyamANe nAnupapanne, aparathA sakalavyavahArocchedaprasaGgAt / na caivaM bhinnakAlayoH kriyayorekakartRkatA bauddhamate saMbhavati, tena kSaNikavastvabhyupagamAt / tataH kazcidvauddhamatasya prastutagranthasyAdAvuktatvenopAdeyatAM manyeta / tannivAraNAya prAguktavizeSaNasaMgRhItamapi bauddhamatanirasanaM punariha sUcitaM draSTavyam / eteSAM paradarzanAnAM nirasanaprakAro granthAntarAdavaseyaH / tadevaM jinasya vizeSaNadvAreNa satyadarzanatAM sarvaparadarzanajetRvacanatAM cAbhidadhatAkhilAnyadarzanAnAM heyatAM jainadarzanasyopAdeyatA sUcitA mantavyA / tato nAsmAdgranthakArAtsatyAsatyadarzanavibhAgAnabhijJAnAmapyapakAraH kazcana saMbhavatIti, tadvibhAgasyApi vyaJjitatvAt / TIkAno bhAvAnuvAdaH "nina nandhA mayA sarvadarzanavAdyogartho nirAdhate" e pramANe je graMthakArazrI vaDe kahevAyuM che, tyAM namanakriyA prAkAlasaMbaMdhI che. kAraNa ke kRtvA pratyaya prAkAlano vAcaka che. paNa nigadanakriyA vartamAnakAlIna che. (eka kriyA karIne bIjI kriyA karavAnI hoya tyAre 'sUtvA' pratyayano prayoga thAya che. AthI prAkAlanI kriyA, te pachI thanArI kriyAne sApekSa hovAnA kAraNe namanakriyA prAphakAlanI ane nigadanakriyA vartamAnakAlIna hovA chatAM) baMne kriyAo eka graMthakartA vaDe karAyelI mAnavAmAM asaMgati nathI. jo baMne kriyAnA kartA eka na hoI zake, AvuM mAnavAmAM Avaze to saghaLAye (3)vyavahArano lopa thavAno prasaMga Avaze. vaLI A pramANe bhinnakAle thanArI be kriyAonI ekakartutA bauddhamatamAM saMbhavatI nathI. kAraNake bauddha vaDe kSaNikavastuno svIkAra karAyela che. (kahevAno Azaya e che ke je kartAe namanakriyA karI, te kartA to (sarva vastuo kSaNika hovAnAkAraNe) te ja kSaNe nAza pAme che. to bIjI nigadanakriyA kaI rIte karI zake ? kAraNa ke namanakriyA ane (3) jemake "besIne khAya che." Avo prayoga thato vyavahAramAM jovA maLe che. "mAlitA "AvA prayogamAM besavAnIkriyA' prAkakAlanI ane khAvAnI kriyA vartamAnakAlIna thaze. ahIM jo be kriyAonA be kartA mAnazo to eka besavAnI kriyA karaze ane eka khAvAnI kriyA karaze. AvuM mAnavAnI Apatti Avaze ane eka ja vyakti "besIne khAya che" te vyavahAranA ucchedanI Apatti Avaze. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka -1 nigadanakriyAno kAla bhinna che ane namanakriyA karanAra vyakti to nAza pAmela che. AthI bauddhamatamAM bhinnakAle thanArI be kriyAnI ekakartakatA saMbhavatI nathI.) tethI be kriyAnA eka kartA uparokta rIte siddha karatAM bauddhamatanuM khaMDana thaI jAya che. tethI bauddhamatanuM prastutagraMthamAM zarUAtamAM varNana hovA chatAM paNa koI tenI upAdeyatA na mAnI bese, tethI 752ta pUsAso yA. (mAma to bauddhabhatanuM una) pUrva 53 "syAdvAdadezakaM" vizeSaNathI karAyuM hovA chatAM paNa graMthanI AdimAM tenuM varNana hovAthI koI upAdeya na mAne, tethI puna: paNa ahIM sUcana karyuM. A badhA anya darzanonI mAnyatAnuM khaMDana anya graMthatha. . . 'jina' vizeSa! dvaa2| (nazananI) satyazanAne bhane sarva anya darzananA (khaMDanadvArA) vijayIvacanatAne kahetAM, saghaLAye anyadarzanonI heyatA ane jainadarzananI upAdeyatA sUcita thayelI jANavI. tethI A graMthakArathI satyAsatyadarzananA vibhAgathI anabhinna jIvoupara koI apakArano saMbhava nathI, kAraNake graMthakArazrI vaDe satyAsatyAno vibhAga paNa pragaTakarAyelo ja che. atrAparaH kazcidAha / nanu yeSAM satyAsatyamatavibhAgAvirbhAvake granthakAravacasi samyagAsthA na bhavitrI, teSAM kA vArteti ? ucyate-yeSAmAsthA na bhAvinI, te dvedhA / eke rAgadveSAbhAvena madhyasthacetasaH, anye punA rAgadveSAdikAluSyakaluSitatvAdurbodhacetasaH / yedurbodhacetasasteSAM sarvajJenApi satyAsatyavibhAgapratItiH kartuM duHzakA, kiM punarapareNeti tAnavagaNayya madhyasthacetasa uddizya vizeSaNAvRttyA satyAsatyamatavibhAgajJAnasyopAyaM prAha / saddarzanamiti / vIraM kathaMbhUtam ? saddarzanam / santaH sAdhavo madhyasthacetasa iti yAvat teSAM darzanaM jJAnamarthAtsatyAsatyamatavibhAgajJAnaM yathAvadAptatvaparIkSAkSamatvena yasmAdvIrAtsa saddarzanastam / etena zrIvIrasya yathAvadAptatvAdisvarUpameva parIkSaNIyamiti sUcitam / athavA satAM sAdhUnAM darzanaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM yasmAtsa saddarzanaH / athavA santo vidyamAnA jIvAjIvAdayaH padArthAsteSAM darzanaM yathAvadavalokanaM yasmAdvIrAtsa sadarzanastam / kuta evaMvidham / yataH syAdvAdadezakaM, prAguktasyAdvAdabhASakam / evaMvidhamapi kuta ityAha - yato jina rAgadveSAdijayanazIlam / jino hi vItarAgatvAdasatyaM na bhASate, tatkAraNAbhAvAditi bhAvaH / zeSazlokavyAkhyAnaM prAgvat / (4) zAstravArtA samuccaya, svAduvAda kalpalattA, syAdvAdamaMjarI, ratnAkara avatArikA, syAdvAda ratnAkara, vAda mahArNava (sammatitarka prakaraNanI TIkA) vagere aneka graMthomAM te te anya darzanonI mAnyatAnuM khaMDana che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samuzcaya bhAga - 2, ovjha - z TIkAno bhAvAnuvAda : koI anyavyakti zaMkA kare che. zaMkA : jeone satyAsatya vibhAgane batAvanArA graMthakArazrInA vacanoupara vizvAsa nathI, teone A badhuM kahevAthI zuM ? (arthAt graMthakArazrI jainadarzananI mAnyatAvALA che, tethI jainadarzanane satya jaNAve che ane bAkInA matone asatya jaNAve che. AvI manamAM azraddhA che, tevA vyaktione vizeSaNodvArA anyadarzananI asatyatA batAvavAthI zuM ?) 13 samAdhAna : jeone graMthakArazrInA vacanopa2 zraddhA nathI, te be prakAranA hoI zake. (1) rAgadveSano abhAva hovAthI madhyasthacittavALA ane (2) rAgadveSAdi doSothI kaluSitacittavALA hovAnA kAraNe duHkhethI bodha karAvIzakAya tevA. (temAM) je durbodhacittavALA che, teone sarvajJa 52mAtmA vaDe paNa satyAsatyanA vibhAganI pratIti karAvavI zakya nathI. to (sarvajJa sivAyanA) bIjAo vaDe to kevIrIte karI zakAya ? tethI durbodhacittavALAonI avagaNanAkarIne madhyasthacittavALAone uddezIne vizeSaNanI AvRttithI satyAsatyamatanA vibhAganA jJAnano upAya kahe che. vIryaMmUtam ? savaeNrzanaM (ahIM 'sadarzana' padanI judI rIte vyutpatti karI madhyasthacittavALAone satyAsatyamatanA vibhAganA jJAna ta2pha abhimukha kare che.) sat eTale sajjano, sAdhuo, madhyasthacittavALAo. te madhyasthacittavALAone satyAsatya matanAM vibhAganuM jJAna (darzana) yathAvad AptatvanI parIkSAmAM samartha hovAnA kAraNe ja zrIvI2 paramAtmA pAsethI thAya che te sadarzana. AnAthI madhyasthacittavALAone zrIvIra paramAtmAmAM yathAvad AptatvanI pa2IkSA ka2vAyogya che, tema sUcana karyuM. (jo zrIvI2 5ramAtmAmAM AptatvanI siddhi thaI jAya to, temanuM vacana satya ja hoya, te svayameva siddha thaI ja jAya che. tethI AptatvanI parIkSAka2vA sUcana karyuM.) athavA sAdhuone tattvArthanI zraddhAsvarUpa darzana(samyagdarzana) jenAthI thAya te sadarzana. athavA vidyamAna evA jIvAjIvAdipadArthonuM yathAvad avalokana=darzana je vI252mAtmAthI thAya che te sadarzana. (te sadarzanane namaskAra karIne te rIte anvaya karavo.) prazna : zrIvI2pa2mAtmA zAthI jIvAditattvonuM yathAvad avalokana karAvanArA che ? uttara : zrIvIra paramAtmA pUrve kahyApramANe syAdvAdanA dezaka hovAthI yathAvad jIvAdi tattvonuM avalokana karAvanAra che. prazna H zrIvI2 pa2mAtmA syAdvAdanA dezaka zAthI che ? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-1 uttara : zrIvara paramAtmA syAdvAdanA dezaka che. kAraNake te rAga-dveSanA vijetA jina che. jina vItarAga hovAnAkAraNe asatya bolatA nathI. kemake asatya bolavAnA kAraNono abhAva che. arthAt asatya bolavAmAM kAraNabhUta rAga-dveSa-mohano nAza thayo che. zlokanA zeSapadonI vyAkhyA pUrvanI jema jANavI. evaM cAtraivamuktaM bhavati / ye hi zrIvIrasya yathAvadAptatvAdiparIkSAM vidhAsyante syAdvAda ca tatpraNItaM madhyasthatayA samyagavalokya pazcAt paramatAnyapyAlokayiSyante, te satyAsatyadarzanavibhAgamapi svayamevAvabhotsyante / kimasmadvacanasyAsthAkaraNAkaraNeneti / etena granthakRtA svasya sarvathAtrArthe mAdhyasthyameva darzitaM draSTavyaM / satyAsatyadarzanavibhAgaparijJAnopAyazca hitabuddhyAtrAbhihito'vagantavyaH, purAtanairapItthameva satyAsatyadarzanavibhAgasya karaNAt / taduktaM pUjyazrI haribhadrasUribhireva lokatattvanirNaye / "bandhurna naH sa bhagavAn ripavo'pi nAnye, sAkSAnna dRSTacara ekataro(mo)'pi caiSAm / zrutvA vacaH sucaritaM ca pRthagvizeSaM, vIraM guNAtizayalolatayA zritAH smaH / / 1 / / [lokatattva0 1/32] pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH / / 2 / / ' [lokatattva0 1/38] prabhuzrIhemasUribhirapyuktaM vIrastutau "na zraddhayaiva tvayi pakSapAto, na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu, tvAmeva vIraprabhumAzritAH smaH / / 1 / / iti / / " [ayogavya0 zlo0-29] TIkAno bhAvAnuvAda ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke je loko zrIvIra paramAtmAnI AptatvanI parIkSA karaze ane teozrInA prarUpelA syAdvAdanA siddhAMtanuM madhyasthatAthI samyagu avalokana karIne pAchaLathI paramatonuM paNa avalokana karaze, (tyAre) teo svayameva ja satyAsatyadarzananA vibhAgane karI zakaze (ane svayaM vicArI zakaze) ke AmanAM vacanamAM zraddhA karavI ke nahi ? AnAthI graMthakArazrI vaDe potAnuM A viSayamAM sarvathA madhyasthapaNuM batAveluM jANavuM ane satyAsatya darzananA vibhAgajJAnano upAya hitabuddhithI ahIM kahevAyelo che te jANavuM. pUrvAcAryo vaDe paNa A ja rIte satyAsatyadarzanano vibhAga karAyelo che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 tethI sotpaniyama 5. . H.. 2madrasUri 43 deg4 43vAyu cha ... "te vIraparamAtmA amArA bhAI nathI ane anya (brahmAdi) amArA zatru paNa nathI. kAraNake teomAMnA eka paNane sAkSAt dRSTithI (ame) joyA nathI. paraMtu bIjA devothI) bhinna ane vizeSacaritra che, evA zrIvIra paramAtmAnA vacanane sAMbhaLIne (teozrInA) guNonI atizaya lolupatAthI (zrIvara paramAtmAno) Azraya karAyo che. (1) vira paramAtmA upara mane pakSapAta nathI. (anyadarzananA praNetA evA) kapilAdi upara dveSa nathI, (paraMtu) jenuM vacana yuktiyukta hoya teno svI2 42vI. (2)" vIra paramAtmAnI stutimAM kalikAlasarvajJa pU. hemacaMdrasUrijI vaDe paNa kahevAyuM che ke... "tamArA upara zraddhAmAtrathI ja pakSapAta nathI ane anya brahmAdi upara dveSamAtrathI ja arUci nathI. paraMtu yathAvat AptatvanI parIkSAvaDe te vIraprabhuno Azraya karyo che." nanvatra sarvadarzanavAcyo'rtho vaktuM prakrAntaH, sa ca saMkhyAtikrAntaH / tatkathaM svalpIyasAnena prastutazAztreNa so'bhidhAtuM zakyo, jainAdanyadarzanAnAM parasamayAparanAmadheyAnAmasaMkhyAtatvAt / taduktaM sammatisUtre zrI siddhasenadivAkareNa"jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA / / 1 / / " [sammati0 3/47] vyAkhyA-anantadharmAtmakasya vastuno ya ekadezo'nyadezanirapekSastasya yadavadhAraNaM so'parizuddho nayaH / sa eva ca vacanamArga ucyate / evaM cAnantadharmAtmakasya sarvasya vastuna ekadezAnAmitarAMzanirapekSANAM yAvanto'vadhAraNaprakArAH saMbhavanti, tAvanto nayA aparizuddhA bhavanti / te ca vacanamArgA ityucyate / tato'yaM gAthArthaH / sarvasmin vastuni yAvanto yAvatsaMkhyA vacanapathA vacanAnAmanyonyaikadezavAcakAnAM zabdAnAM mArgA avadhAraNaprakArA hetavo nayA bhavanti, tAvanta eva bhavanti nayavAdAH, nayAnAM tattadekadezAvadhAraNaprakArANAM vAdAH pratipAdakAH zabdaprakArAH / yAvanto nayavAdA ekaikAMzAvadhAraNavAcakazabdaprakArAH, tAvanta eva parasamayA paradarzanAni bhavanti, svecchAprakalpitavikalpanibandhanatvAtparasamayAnAM vikalpAnAM cAsaMkhyatvAt / ayaM bhAvaH / yAvanto jane tattadaparAparavastvekadezAnAmavadhAraNapratipAdakAH zabdaprakArA bhaveyustAvanta eva parasamayA bhavanti / tatasteSAmaparimitatvameva svakalpanAzilpighaTitavikalpAnAma Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-1 niyatatvAt tadutthapravAdAnAmapi tatsaMkhyAparimANatvAditi / tadevaM gaNanAtigAH parasamayA bhavanti / / TIkAno bhAvAnuvAda: zaMkAH ahIM sarvadarzananA vAcyArthane kahevA mATe zarUAta karI che, te darzano to saMkhyAtIta che. to kevI rIte atyaMta alpa evA A prastutazAstravaDe te sarvadarzanano vAcyArtha kahevA mATe zakya banaze ? kAraNake jainadarzanathI apara-apara nAmavALA anyadarzano asaMkhyAta che. tethI sanmatitarkasUtramAM zrI siddhasena divAkarasUrijIvaDe kahevAyuM che ke navaphA vayApada tIvayA veva. huti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA / / zlokArtha: "jeTalA vacanamArgo che teTalA ja nayavAdo che ane jeTalA nayavAdo che teTalA anyadarzano che." zlokanI vyAkhyA : anaMtadharmAtmakavastunuM anyadezathI nirapekSa ekadezanuM je avadhAraNa karavuM te aparizuddha naya che. (arthAt anaMtadharmAtmaka vastumAM rahelA ekadharmane AgaLakarI, bIjA dharmonI upekSA karI, varNana kare te aparizuddhanaya kahevAya che. jemake nityAnitya AtmAnA eka dharma nityatvanI upekSA karI, tenI nirapekSapaNe anityadharmanI prarUpaNAkare te aparizuddha naya kahevAya che.) ane te ja vacanamArga kahevAya che. A pramANe anaMtadharmAtmaka sarvavastunA itara aMzonI nirapekSapaNe eka-eka aMzone raju karavAnA jeTalA prakAro saMbhave che, teTalA aparizuddhanayo thAya che ane te vacanamArgo kahevAya che. tethI "nIvaDDaya..." gAthAno artha A pramANe thaze- sarvavastuomAM jeTalI saMkhyAmAM vacanapatho hoya che. (arthAtu) paraspara(vastunA) eka dezanA vAcakazabdonA (jeTalA) mArgo, eTale ke nirNaya karavAnA prakAro-kAraNo hoya che. te nayo che. teTalA ja nayavAdo thAya che. (arthAtu) te te vastunA eka dezanA avadhAraNanA prakArasvarUpa nayonA pratipAdaka zabdaprakAro te nayavAdo kahevAya che. jeTalA vastunA ekaaMzanA avadhAraNavAcakazabdanA prakAro che, teTalA ja paradarzano che. potapotAnI icchAthI vikalpo kahyA hovAthI paradarzano asaMkhyAta che. kahevAno Azaya e che ke lokamAM jeTalA te te apara-apara vastunA eka-eka dezonA avadhAraNa (nirNaya karavA)nA pratipAdaka zabdaprakAro hoya, teTalA ja paradarzano che. tethI pota-potAnI kalpanArUpa zilpithI ghaDAyelAvikalpo aparimita thAya che. kAraNake darekanI kalpanA aniyata hoya che. tethI aniyata kalpanAmAMthI nIkaLelA pravAdonI saMkhyA paNa aniyata hoya te samajI zakAya che. tethI A pramANe anyadarzano gaNanAtIta che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka - 1 17 athavA sUtrakRdAkhye dvitIye'Gge parapravAdukAnAM trINi zatAni triSaSTyadhikAni parisaMkhyAyante / tadarthasaMgrahagAtheyaM "asiisayaM kiriyANaM akiriyavAINa hoi culasII / annANi a sattaTThI veNaiyANaM ca battIsaM (battIsA) / / 1 / / " [sUtrakR0 ni0 gA0 - 119] ___ asyA vyAkhyA-azItyadhikaM zatam / "kiriyANaM ti" kriyAvAdinAm / tatra kriyAM jIvAdyastitvaM vadantItyevaMzIlAkriyAvAdinaH, marIcikumArakapilolUkamATharaprabhRtayaH / te punaramunopAyenAzItyadhikazatasaMkhyA vijJeyAH / jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarApuNyApuNyamokSarUpAnnava padArthAn paripATyA paTTikAdau viracayya jIvapadArthasyAdhaH svaparabhedAvupanyasanIyau / tayoradho nityAnityabhedau, tayorapyadhaH kAlezvarAtmaniyatisvabhAvabhedAH paJca nyasanIyAH / tatazcaivaM vikalpAH kartavyAH / tadyathA asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH / asya ca vikalpasyAyamarthaH / vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa nityazca kAlataH kAlavAdino mate / kAlavAdinazca nAma te mantavyA ye kAlakRtameva jagatsarvaM manyante / tathA ca te prAhuH / na kAlamantareNa campakAzokasahakArAdivanaspatikusumodgamaphalabandhAdayo himakaNAnuSaktazItaprapAtanakSatracAragarbhAdhAnavarSAdayo vartuvibhAgasaMpAditA bAlakumArayauvanavalIpalitAgamAdayo vAvasthAvizeSA ghaTante, pratiniyatakAlavibhAgata eva teSAmupalamyamAnatvAt / anyathA sarvamavyavasthayA bhavet / na caitadRSTamiSTaM vA / api ca / mudgapaktirapi na kAlamantareNa loke bhavantI dRzyate / kiM tu kAlakrameNa / anyathA sthAlIndhanAdisAmagrIsaMparkasaMbhave prathamasamaye'pi tasyA bhAvo bhavet / na ca bhavati / tasmAdyatkRtakaM tatsarvaM kAlakRtamiti / tathA cauktam - "na kAlavyatirekeNa garbhabAlayuvAdikam / yatkiMcijjAyate loke tadasau kAraNaM kila / / 1 / / kiM ca kAlAdRte naiva mudgapaktirapIkSyate / sthAlyAdisaMnidhAne'pi tataH kAlAdasau matA / / 2 / / kAlAbhAve ca garbhAdi sarvaM syAdavyavasthayA / pareSTahetusadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAt / / 3 / / [zAstravA0 zlo0 165-168] kAla: pacati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / / kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH / / 4 / / " [mahAbhA0 hArItasaM0] Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samuDha mA - sToka -2 atra pareSTahetusadbhAvamAtrAditi parAbhimatavanitApuruSasaMyogAdirUpahetusadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAditi garbhAdhudbhavaprasaGgAt / tathA kAla: pacati, paripAkaM nayati pariNatiM nayati bhUtAni pRthivyAdIni / tathA kAlaH saMharate prajAH, pUrvaparyAyAtpracyAvya paryAyAntareNa prajA lokAnsthApayati / tathA kAlaH supteSu jAgarti, kAla eva suptaM janamApado rakSatIti bhAvaH / tasmAd hi sphuTaM duratikramo'pAkartumazakyaH kAla / TIkAno bhAvAnuvAdaH dvitIyaaMga suyagaDAMgasUtramAM paradarzanonI 363 saMkhyA kahI che. (te 363 matone batAvatI) saMgrahagAthA A che. asiisaya kiriyANaM akiriyavAINa hoi culasII / trAmAM sattI vephayA vIsa (vIsA) TI9T sUtra. ni. gA. 119 che. zlokArca : kriyAvAdinA 180, akriyAvAdinA 84, ajJAnInA 67 ane vaiyikonA 32 bhedo che. (Ama kula 363 bhedo che.) gAthAnI vyAkhyA : kriyAvAdinA 180 bhedo che. kriyA eTale jIvAdinuM astitva. 'jIvAdinuM astitva che AvuM bolavAnA svabhAvavALA (mAnyatAvALA) kriyAvAdi che. (12 prajApratimAMnA eka) marIcikumAra, kapila, ulUka (vaizeSikamatanA praNetA), mAThara (nyAyazAstrakAra) vagere kriyAvAdi che. te kriyAvAdionI 180 saMkhyA (nIcenA) upAyathI jANavI. te jIvAdi navapadArthone paripATI vaDe paTTImAM (eka lAInamAM) goThavavA. tyArabAda jIvapadArthanI nIce svata: ane parataH ema be bhedano upanyAsa karavo. tenI nIce nitya ane anitya ema be bheda, tenI paNa nIce kAla, Izvara, AtmA, niyati ane svabhAva A pAMca bhedo goThavavA. tyArabAda A pramANe vikalpo karavA 'ti nIva: svato nitya: rAtrataH' - A eka vikalpa. A vikalpano artha - A AtmA svarUpathI, kAlathI nitya che. kAlavAdinA matamAM A artha thAya che. kAlakRta ja saghaLAye jagatane jeo mAne che te kAlavAdi kahevAya che. (arthAtu kAlavAdi AtmAne nitya ane kAlane AdhIna thaI pravRtti kare che, tema mAne che. teo kahe che ke caMpaka, azoka, AMbA Adi vanaspati(vRkSo)mAM phulonuM ugavuM, phala baMdhAvavA, jhAkaLanA biMduonuM sIMcAvuM, karA paDavA, nakSatranuM paribhramaNa, garbhAdhAna, varasAda paDavo ityAdi; athavA RtunA vibhAga, bAla-kumAra-yauvana avasthA, mukha upara karacalI paDavI, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka-1 paLiyA-vRddhAvasthA AvavI vagere avasthAvizeSa kAlavinA ghaTatI nathI. pratiniyata kAlanA vibhAgathI ja teonI upalabdhi thAya che. jo sarva jagatanI avasthAvizeSane kAlakRta mAnavAmAM na Ave to jagata avyavasthAthI bharAI jAya. ane tevuM jovAtuM nathI ane iSTapaNa nathI. vaLI maganI dALano paripAka paNa kAlavinA lokamAM thato jovAto nathI. paraMtu kAlakrame ja paripAka thato jovAya che. anyathA sthAli ane indhanAdi sAmagrIno saMparkathatAMnI sAthe ja prathama samayamAM paNa tenA (paripAka)no sadbhAva mAnavo paDe. (paNa evuM) nathI. tethI je kRtaka (janya) che, te sarva kAlakRta che. tathA (kAlavAdinI A ja vAtano saMgraha karatAM) zAstravArtA samuccayamAM kahyuM che ke "garbha, bAla-yuvAnAdi avasthA je kaMI lokamAM utpanna thAya che, te kAlavinA utpanna thaI zakatA nathI. tenuM kAraNa kharekhara A kAla ja che. (1). kAla vinA sthAli-ilpanAdinA saMnidhAnamAM zuM magano paripAka jovAyo che? (nA, nathI jovAyo.) tethI kAlathI ja magano paripAka manAyelo che. (2). kAlanA abhAvamAM bIjAoe mAnelA hetumAtrathI sarvano udbhava thAya che, tema mAnazo to garbhAdi sarva avyavasthA thaI jaze. (3)." (mahAbhAratamAM kahyuM che ke, pRthvI Adi pAMcabhUtone kAla ja pakave che. kAla ja prajA saMhare che. kAla sUtelAone jagADe che. (AthI) kAla kharekhara duratikrama che." ahIM (uparanA trIjA zlokamAM) je 'gharehetumAvatrita kahyuM teno artha A rIte samajavo - bIjAone icchita strI-puruSanA saMyogAdirUpa hetunA sarbhAvamAtrathI garbhAdinA udbhavano prasaMga hovAthI... garbhAdi sarva avyavasthA thaze. tathA kAlathI pRthvI Adi pAMcabhUto paripAka (pariNati)ne pAme che. kAla prajA saMhare che. arthAt pUrvaparyAyathI yUta karIne bIjA paryAya vaDe lokone kAla sthApe che. kAla sutelAone jagADe che. eTale kAla ja sUtelA mANasane ApattithI rakSA kare che. A rIte bhAvArtha jANavo. tethI spaSTa che ke kAlanuM nirAkaraNakaravA mATe zakya nathI. iti-uktenaiva prakAreNa dvitIyo'pi vikalpo vaktavyaH navaraM kAlavAdina iti vaktavya IzvaravAdina iti vaktavyam / tadyathA-asti jIvaH svato nityaH IzvarataH / IzvaravAdinazca sarvaM jagadIzvarakRtaM manyante / IzvaraM ca sahasiddhajJAnavairAgyadharmezvaryarUpacatuSTayaM prANinAM ca svargApavargayoH prerakamiti / taduktam"jJAnamapratidhaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam / / 1 / / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / / 2 / / " [mahAbhA0 vana0 30/21] ityAdi / TIkAno bhAvAnuvAda: A pramANe kahelA prakArathI bIjovikalpa paNa kahevo joIe. arthAt kAlavAdino vikalpa 4 zata yo te rIta zva2hino vi.85 59 / vo me. te // prabhAo cha - "asti jIvaH svato nityaH IzvarataH / " (r). cha, svata: nitya cha bhane 4zvarata cha. IzvaravAdio sarva jagatane IzvarakRta mAne che. jJAna, vairAgya, dharma ane aizvarya A cora eka sAthe siddha che, te Izvarane (IzvaravAdio) jIvonA svarga ane apavargamAM preraka mAne che. tethI (mahAbhAratamai) j cha .... "avinazvara zAna, vai2|25, dharma bhane jaizvarya // // 24 jagatapatine eka sAthe siddha che. (te) izvaranI (jagatapatinI) preraNAthI jIva svarga athavA narakamAM jAya che. AtmAnA sukha-du:khamAM (jagatapati sivAya) anyajIva samartha nathI. (arthAtu AtmAnA sukha-duHkhanuM kAraNa Izvara che. anya ajJajIva nathI. IzvarathI prerAyelo jIva ja svarga bhane na27ne pAmecha)." tRtIyo vikalpa AtmavAdinAma / AtmavAdino nAma puruSa evedaM sarvama [Rgveda puruSasU0] ityAdi pratipannAH / caturtho vikalpo niyativAdinAm / te hyevamAhuH / niyati ma tattvAntaramasti yadvazAdete bhAvA; sarve'pi niyatenaiva rUpeNa prAdurbhAvamazruvate, nAnyathA / tathAhi-yadyadA yato bhavati tattadA tata eva niyatenaiva rUpeNa bhavadupalabhyate / anyathA kAryakAraNavyavasthA pratiniyatarUpavyavasthA ca na bhavet, niyAmakAbhAvAt / tata evaM kAryanaiyatyataH pratIyamAnAmenAM niyatiM ko nAma pramANapathakuzalo bAdhituM kSamate / mA prApadanyatrApi pramANapathavyAghAtaprasaGgaH / tathA coktam "niyatenaiva rUpeNa sarve bhAvA bhavanti yat / tato niyatijA hyete tatsvarUpAnuvedhataH / / 1 / / yadyadaiva yato yAvattattadaiva tatastathA / niyataM jAyate nyAyAt ka enAM bAdhituM kSamaH / / 2 / / " [zAstravA0 zlo0 173/174] TIkAno bhAvAnuvAda: tRtIyavikalpa AtmavAdiono che : jagatamAM A sarva dekhAya che, te puruSa ja che. AvuM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka -1 svii||2||2|| (311) mamamI cha. (mAt "puruSa evedaM sarvam" vehana mA thanane anusaratA AtmavAdio sarvajagatane puruSarUpa ja mAne che.) cotho vikalpa niyativAdiono che - teo kahe che ke niyatinAmanuM svataMtratattva che, ke jenA vazathI A sarve paNa bhAvo niyata svarUpa vaDe prAdurbhAvane pAme che. niyati vinA nahi. te A prabhA - 4 (vastu) yAre nAthI thAya cha, te (vastu) tyAre nAthI. 4 niyataspa35 43 thatI jovAya che. anyathA kArya-kAraNavyavasthA ane vastunA) pratiniyatasvarUpanI vyavasthA nahi thAya. kAraNa ke niyAmakano abhAva che. tethI A pramANe kAryanI niyatatAthI jaNAtI A niyatine pramANamArgamAM kuzala kayo vyakti bAdhakaravA mATe samartha thAya che ? vaLI (niyatine svIkAratAM) anyatra paNa pramANamArganA vyAghAtano prasaMga prApta thaze nahi. tathI (niyativAhinI mA vAtanI saMgraDa 42tai) zAstrAta samuthyayama yuM che ... "4 kAraNathI niyatasvarUpa vaDe ja bhAvo pedA thAya che, te kAraNathI niyatasvarUpanA anuvedhathI (nakkI thAya che ke, A sarve bhAvo niyatithI ja utpannathayelA che. vaLI) je jyAre ja jenAthI thAya che. tyAre te ja tenAthI niyatasvarUpe utpanna thAya che.' A nyAyathI A niyatino bAdha karavA koNa samartha thAya ?" ___ paJcamo vikalpaH svabhAvavAdinAm / svabhAvavAdino hyevamAhuH / iha vastunaH svata eva pariNatiH svabhAvaH / sarve bhAvAH svabhAvavazAdupajAyante / tathAhi-mRdaH kumbho bhavati na paTAdiH / tantubhyo'pi paTa upajAyate na ghaTAdiH / etaJca pratiniyataM bhavanaM na tathA svabhAvatAmantareNa ghaTAsaMTaGkamATIkate / tasmAtsakalamidaM svabhAvakRtamavaseyam / tathA cAhuH"kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH / / 1 / / [buddhaca0 9/62] badaryAH kaNTakastIkSNa Rjurekazca kuJcitaH / phalaMcavartulaM tasyAvada kena vinirmitam / / 2 / / ' [lokatattva02/22] ityAdi / api ca / AstAmanyatkAryajAtamiha mudgapaktirapi na svabhAvamantareNa bhavitumarhati / tathAhi-sthAlIndhanakAlAdisAmagrIsaMbhave'pi na kaMkaTukamudgAnAM paktirupalabhyate / tasmAdyadyadbhAve bhavati tattadanvayavyatirekAnuvidhAyi tatkRtamiti / svabhAvakRtA mudgapaktirapyeSTavyA / tataH sakalamevedaM vastujAtaM svabhAvahetukamavaseyamiti tadevaM svata Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddana samuzca mA-2, sTova - 2 iti padena labdhAH paJca vikalpAH / evaM ca parata ityanenApi paJca labhyante / parata iti parebhyo vyAvRttena rUpeNAtmA vidyate / yataH prasiddhametat / sarvapadArthAnAM parapadArthasvarUpApekSayA svarUpaparicchedo yathA dIrghatvAdyapekSayA isvatvAdiparicchedaH / evamAtmani stambhAdInsamIkSya tadvyatiriktabuddhiH pravartate / ato yadAtmanaH svarUpaM tatparata evAvadhAryate, na svata iti / evaM nityatvAparityAgena daza vikalpA labdhAH / evamanityapadenApi, sarve'pi militA viMzatiH / ete ca jIvapadArthena labdhAH / evamajIvAdiSvaSTasu padArtheSu pratyekaM viMzatirviMzatirvikalpA labhyante / tato viMzatirnavaguNitA zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAM bhavati / TIkAno bhAvAnuvAda: pAMcamo vikalpa svabhAvAdionA che. svabhAvavAdio A pramANe kahe che - A jagatamAM vastunI svata: ja pariNati=svabhAva che. (arthAtu) jagatanA sarvebhAvo svabhAvathI ja utpanna thAya che. te A pramANe - mATIthI ghaTa thAya che, paTAdi nahi. taMtuothI paNa paTa ja thAya che, ghaTAdi nahi. A badhI vastuonuM pratiniyatapaNe utpanna thavuM, te svabhAva vinA ghaTatuM nathI. tethI sarva A jagatanI vastuo svabhAvakRta ja jANavI. tethI lokatattvanirNayamAM) kahyuM che ke "kaMTakone tIkSNa koNa kare che ? pazu-pakSIonA vicitrabhAvone koNa kare che ? A sarva svabhAvathI ja pravRtta che. icchitavartana nathI. (tethI te vicitrabhAvomAM) prayatna zAthI hoya? (vaLI) boraDIno kAMTo tIkSNa, (temAM paNa) eka Rju ane eka vakra che. (vaLI) boraDInuM phaLa vartula che. (to kaho !) konA vaDe (boraDImAM A vicitratAnuM) nirmANa karAyuM." vaLI anya kAryasamuhonI utpattimAM svabhAvanI nimittatAnI vicAraNAthI saryuM. (paraMtu) ahIM maganuM pAkavuM" paNa svabhAvavinA thavA mATe yogya nathI. te A rIte - sthAlI, indhanAdi sAmagrInA sannidhAnamAM paNa kAMgaru magono paripAka thato jovAto nathI. tethI "je je vastumAM je svabhAva (bhAva) hoya che, te te pramANe te te vastu thAya che." A anvayathI ane "je vastumAM je svabhAva hoto nathI, te vastu te pramANe thatI nathI." A vyatirekathI... (dA.ta. kAMgaru sivAyanA magamAM pAkavAno svabhAva che, to te pAke che ane kAMgaru magamAM pAkavAno svabhAva nathI, to te pAkatA nathI. A anvaya-vyatirekathI) sarva vastuo svabhAvakRta ja mAnavI joIe. tethI sakala A vastusamuhanuM kAraNa svabhAva ja mAnavo joIe. tethI 'svataH'padavaDe pAMca vikalpo prApta thayA. A pramANe ja "parataH" padathI pAMca vikalponI prApti thAya che. "parataH" eTale bIjA padArthothI vyAvRttasvarUpathI AtmA vidyamAna che tevuM kahevuM. (arthAt Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga-1, zloka -1 AtmA bIjA sarvapadArthothI para bhinna) che tema kahevuM.) vaLI (padArthanuM jJAna karavAnI A prasiddha rIte che ke, sarvapadArthonA svarUpanuM jJAna (tenAthI) bIjA padArthonI apekSAe thAya che. (arthAt koIpaNa padArthanuM jJAna, tenAthI bhinnapadArthonA svarUpanI apekSAthI bhinna rIte siddha karIe, tyAre vastunA vAstavikasvarUpanuM jJAna thAya che.) jemake dIrdhavAdinI apekSAthI hRsvatvAdinuM jJAna 72 / 5 che. e pramANe AtmAmAM khaMbhAdine joIne, khaMbhAdithI vyatirikta (bhinna) che, tevI buddhi pravarte che. AthI AtmAnuM svarUpa parataH ja avadhAraNa thAya che. svata: nahi. A rIte nityatvanA parityAgavinA (arthAt nityatvane laIne) bIjA daza vikalpo thaze. Ama sarve paNa maLIne 20 vikalpo thayA. A 20 vikalpo jIva padArtha dvArA prApta thayA. A rIte ajIvAdi ATha padArthomAM pratyekanAM 20-20 vikalpo prApta thAya che. tethI 20x8 = 180 kriyAvAdio che. tathA na kasyacitpratikSaNamavasthitasya padArthasya kriyA saMbhavati utpattyanantarameva vinAzAdityevaM ye vadanti te akriyAvAdina AtmAdinAstitvavAdina ityarthaH / te ca kokulakANThevi dviromakasugatapramukhAH / tathA cAhureke - "kSaNikAH sarvasaMskArA asthirANAM kutaH kriyA / bhUtiryeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate / / 1 / / eteSAM caturazItirbhavati / sA cAmunopAyena draSTavyA / puNyApuNyavarjitazeSajIvAjIvAdipadArthasaptakanyAsaH / tasya cAdhaH pratyekaM svaparavikalpopAdAnam / asattvAdAtmano nityAnityavikalpo na staH / kAlAdInAM paJcAnAmadhastAtSaSThI yadRcchA nyasyate / iha yadRcchAvAdinaH sarve'pyakriyAvAdinastataH prAgyadRcchA nopanyastA / tata evaM vikalpAbhilApaH / nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH / ayaM bhAvaH / iha padArthAnAM lakSaNataH sattA nizcIyate kAryato vA / na cAtmanastAdRgasti lakSaNaM, yena tatsattA pratipadyemahi / nApi kAryamaNUnAmiva mahIdhrAdi saMbhavati / ato nAstyAtmeti evamIzvarAdivAdibhirapi yadRcchAparyantairvikalpAvAcyAH / sarve'pi militAH SaDvikalpAH / amISAM ca vikalpAnAmarthaH prAgvadbhAvanIyaH / navaraM yadRcchAta iti yadRcchAvAdinAM mate / yadRcchA hyanabhisaMdhipUrvikArthaprAptiH atha ke te yadRcchAvAdinaH / ucyate / iha ye bhAvAnAM saMtAnApekSayA na pratiniyataM kAryakAraNabhAva-micchanti, kiM tu yadRcchayA, te yadRcchAvAdinaH, te hyevamAhuH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga- 1, zloka - 1 na khalu pratiniyato vastUnAM kAryakAraNabhAvastathA pramANenAgrahaNAt / tathAhi zAlUkAdapi jAyate zAlUko, gomayAdapijAyate zAlUkaH / vaDherapi jAyate vahniraraNikASThAdapi, dhUmAdapi jAyate dhUmo'gnIndhanasaMparkAdapi / kandAdapi jAyate kadalI bIjAdapi / vaTAdayo bIjAdupajAyante zAkhaikadezAdapi / godhUmabIjAdapi jAyante godhUmA vaMzabIjAdapi / tato na pratiniyataH kvacidapi kAryakAraNabhAva iti / yadRcchAtaH kvacitkiMcidbhavatIti pratipattavyam / na khalvanyathA vastusadbhAvaM pazyanto'nyathAtmAnaM prekSAvantaH pariklezayanti / yaduktam "atarkitopasthitameva sarvaM citraM janAnAM sukhaduHkhajAtam / kAkasya tAlena yathAbhidhAto na buddhipUrvo'sti vRthAbhimAnaH / / 1 / / " [AcA0 2/1/1/1/4] ityAdi / duSTameva sarvaM jAtijarAmaraNAdikaM loke kAkatAlIyAbhamiti / tathA svataH SaDvikalpA labdhAstathA nAsti parataH kAlata ityevamapi SaDavikalpA labhyante / sarve'pi militA dvAdaza vikalpA jIvapadena labdhAH / evamajIvAdiSvapi SaTsu padArtheSu pratyekaM dvAdaza dvAdaza vikalpA labhyante / tato dvAdazabhiH sapta guNitAzcaturazItirbhavantyakriyAvAdinAM vikalpAH / TIkAno bhAvAnuvAda: tathA pratikSaNa avasthita rahenArA) padArthanI kriyA saMbhavatI nathI. kAraNa ke, "utpattinI anaMtara vinAza thAya che.' - AvuM kahenArA akriyAvAdi che - arthAt AtmAdinA astitvane svIratA nathI. te mayiA. te mAyAvAhiyo Dosa, Thevi, dviroma, sugata (bauddha) vagere cha. tathA meM prayu (54) cha ..... "sarva sN24|2kss1i5 cha. (to) masthi25 mA yi yathA. hoya ? (mAthI te pAnI) bhUtiutpatti (arthAtu eka kSaNasthAyI sattA te ja) kriyA che ane te ja kAraNa che." akriyAvAdionI 84 saMkhyA che. te saMkhyA A upAyathI jANavI. puNya ane pApa sivAyanA zeSajIvAdi sAtapadArthono eka paTTImAM nyAsa karavo. pratyekanI nIce svata: ane parataH be vikalpo grahaNa karavA. (ahIM akriyAvAdio AtmAnA astitvane svIkAratA nathI. tethI) AtmAnuM sattva na hovAthI (AtmA viSayaka) nitya ane anitya vikalpo nathI. pUrve kahelA kAlAdipAMcamAM chaThThI yaddacchA mUkavI. ahIM sarve paNa yadacchAvAdio akriyAvAdi hovAthI pUrve temano upanyAsa karyo na hato. tathI sArIta vi.85 - nAsti jIvaH svataH kAlataH / sAvise5 cha. 43vAno Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samuphrI mA - 2, zloka - 2 Azaya e che ke ahIM padArthonI sattAno lakSaNathI ke kAryathI nizcaya karAya che. paraMtu) AtmAnuM tevA prakAranuM koI lakSaNa nathI ke jethI lakSaNathI AtmAnI sattA ane svIkArIe. vaLI aNuonuM kArya jema parvatAdi saMbhave che, tema (AtmAmAMthI koI kArya saMbhavatuM na hovAthI) AtmAnI kAryathI paNa sattA siddha thatI nathI. AthI AtmA nathI. e pramANe izvaravAdio vaDe paNa yadacchA sudhInA vikalpo kahevA joIe. te sarve paNa maLIne cha vikalpo thAya che. A vikalpono artha pUrvanI jema vicArI levo. vinAsaMkalpa arthanI prApti thavI te yadacchA kahevAya che. athavA vicAryAvinAnI vastu upasthita thavI te yadacchA kahevAya che. prazna : te yaddacchAvAdio koNa che ? uttara : jeo padArthomAM saMtAna(paraMparA)nI apekSAthI pratiniyata kArya-kAraNabhAvane icchatA nathI, paraMtu yaddacchAthI ja kArya-kAraNabhAvane icche che te yadacchAvAdio che. teo A pramANe kahe che - padArthono pratiniyata kArya-kAraNabhAva nathI. kAraNa ke te pramANe pramANathI grahaNa thatuM nathI. (arthAt koI pramANathI padArthonA pratiniyata kArya-kAraNabhAva siddha thatA nathI.) te A pramANe (1) kamalanA kaMdamAMthI paNa kamalano kaMda utpanna thAya che, gomayathI paNa kamalano kaMda pedA thAya che. (ii) agnithI paNa agni utpanna thAya che, araNinA kASThathI paNa agni utpanna thAya che. (iii) dhUmathI paNa dhUma utpanna thAya che, agni-indhananA saMparkathI paNa utpanna thAya che. (iv) kaMdathI paNa keLanuM vRkSa utpanna thAya che, bIjathI paNa thAya che. (v) bIjathI vaTavagere vRkSo utpanna thAya che. zAkhAnA ekadezathI paNa thAya che. (vi) ghauMnA bIjathI ghauMnA aMkurA utpanna thAya che. vAMsanA bIjathI paNa ghauMnAaMkurA phuTe che. tethI kyAMka kaMIka (utpanna) thAya che, tevuM svIkAravuM joIe. (arthAt yadacchAthI kyAMya paNa koIpaNa padArtha koIpaNa padArthathI utpanna thAya che tema svIkAravuM.) Ama (jagatamAM) anyathA(kArya-kAraNabhAvathI rahita) vastunA sadbhAvane joto (kayo vyakti) kArya-kAraNabhAva sahita vastuno sadUbhAva AtmAmAM joto kleza pAme ? arthAtu kAryakAraNabhAvathI rahita vastuone joto, kArya-kAraNabhAvanI vicAraNA karI AtmAne kleza Apato nathI. jethI kahyuM che ke, "upasthita thayelo jIvono sarva vicitra sukha-du:khano samuha tarkayukta nathI. (kAraNa ke) jema "kAgaDAnuM besavu ane DALanuM paDavuM" yuktiyukta nathI, tema sukhaduHkhane utpanna karanArA saMyogo paNa "kAkatAlIyanyAyathI buddhipUrvakanA nathI. AthI huM sukhI karanAra chuM" ane "du:khI karanAra chuM.' vagere phogaTa abhimAna che. (arthAt jIvonA sukha-duHkhanI utpattimAM koI kAraNa nathI. yadacchAthI te utpanna thAya che.)" Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 1 jagatamAM janma-jarA-maraNAdi je kaMI sarva dekhAya che te paNa kAkatAlIya samAna che. arthAt tenA koI pratiniyata kAraNo nathI, Akasmika che. 26 te pramANe svataH cha viDayo prApta thayA nAsti parataH kAlataH se prabhAo pe| chaviDayo prApta thAya che. sarve maLI jIvapadathI bAra vikalpo prApta thayA. A rIte ajIvAdi cha padArthonA pratyekanA bAra vikalpo prApta thAya che. tethI 1247 = 84 akriyAvAdionA vikalpo thAya che. tathA kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastItyajJAnikAH / tato ( ato ) 'nekasvarAditi matvarthIya ikapratyayaH [ si. haima 7 / 2] / athavA'jJAnena carantItyajJAnikAH, asaJcintyakRtakarmabandhavaiphalyAdipratipattilakSaNAH sAkalyasAtyamugrimaudapippalAdabAdarAyaNajaiminivasuprabhRtayaH / te hyevaM buvate / na jJAnaM zreyaH, tasmin sati viruddhaprarUpaNAyAM vivAdayogatazcittakAluSyAdibhAvato dIrghatarasaMsArapravRtteH / yadA punarajJAnamAzrIyate tadA nAhaMkArasaMbhavo nApi parasyopari cittakAluSyabhAvaH, tato na bandhasambhavaH / api ca, yaH saJcintya kriyate karmabandhaH sa dAruNavipAko'ta evAvazyaM vedyastasya tIvrAdhyavasAyato niSpannatvAt / yastu manovyApAramantareNa kAyavAkkarmapravRttimAtrato vidhIyate, na tatra manaso'bhinivezastato nAsAvavazyaM vedyo nApi tasya dAruNo vipAkaH / kevalamatizuSkasudhApaGkadhavalitabhittigatarajomala iva sa karmasaGgaH svata eva zubhAdhyavasAyapavanavikSobhabhito'payAti / manaso'bhinivezAbhAvazcAjJAnAbhyupagame samupajAyate, jJAne satyabhinivezasambhavAt / tasmAdajJAnameva mumukSuNA muktipathapravRttenAbhyupagantavyaM, na jJAnamiti / anyaca, bhavedyukto jJAnasyAbhyupagamo, yadi jJAnasya nizcayaH kartuM pAryeta / yAvatA sa eva na pAryeta / tathAhisarve'pi darzaninaH parasparaM bhinnameva jJAnaM pratipannAH, tato na nizcayaH kartuM zakyate kimidaM samyagutedamiti / atha yatsakalavastustomasAkSAtkAribhagavadvardhamAnopadezAdupajAyate jJAnaM tatsamyagnetarat, asarvajJamUlatvAditi cet satyametat, kiMtu sa eva sakalavastustomasAkSAtkArI, na tu saugatAdisaMmataH sugatAdiriti kathaM pratIyate, tadgrAhakapramANAbhAvAditi tadavasthaH saMzayaH / nanu yasya divaH samAgatya devAH pUjAdikaM kRtavantaH, sa eva vardhamAnaH sarvajJo na zeSAH sugatAdaya iti cenna, vardhamAnasya cirAtItatvenedAnIM tadbhAvagrAhaka pramANAbhAvAt / saMpradAyAdavasIyata iti cet / nanu so'pi saMpradAyo dhUrtapuruSapravartitaH kiM vA satyapuruSapravartita iti kathamavagantavyaM, 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samuOya mALa - z, oza - z pramANAbhAvAt / na cApramANakaM vayaM pratipattuM kSamAH / mA prApadatiprasaGgaH / anyaca mAyAvinaH svayamasarvajJA api jagati svasya sarvajJabhAvaM pracikaTayiSavastathAvidhendrajAlavazAddarzayanti devAnitastataH saJcarataH svasya pUjAdikaM kurvataH, tato devAgamadarzanAdapi kathaM tasya sarvajJatvanizcayaH / tathA cAha jaina eva stutikAraH samantabhadraH 27 "devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn || 9 ||" [AptamI0 1/1] TIkAno bhAvAnuvAda : tathA kutsitajJAna arthAt ajJAna jeone che te ajJAniko. ahIM 'zrutsita jJAnaM ajJAnam SAm asti' A vyutpattimAM matvarthIya 'rU' pratyaya lAgIne ajJAnika banela che. (TuMkamAM jeone ajJAna che te ajJAniko.) athavA ajJAnavaDe jeo varte che te ajJAniko. jJAna hoya to (te adhuruM hoya to viruddhaprarUpaNAdi) asat ciMtana thavAno saMbhava che. tenAthI karmabaMdha-viparItaphala vagere thAya che. (AthI ajJAna sAruM. AvuM) svIkAranArA zAkalpa, sAtyamugni, mauda, pippalAda,bAdarAyaLa,jaiminI, vasu vagere (5)ajJAniko che. teo kahe che ke jJAna zreyaskara nathI. kAraNake jJAna hote chate virUddhaprarUpaNA thavAno saMbhava che. tenAthI vivAda thAya che. vivAdanA yogathI cittanI kaluSitatAAdi thAya che. tenAthI dIrghatarasaMsAramAM 2khaDavAnI pravRtti thAya che. (paraMtu) jyAre ajJAnano Azraya karAya che, tyAre ahaMkArano saMbhava nathI, bIjAnA upara citta kaluSita thatuM nathI. tethI karmabaMdha paNa thato nathI. vaLI je vicArIne karAya te karmabaMdha dArUNa vipAkavALo hoya che. karmabaMdha dArUNavipAkavALo hovAthI ja avazya vedavo (sahevo) paDe che. kAraNa ke te tIvraadhyavasAyathI utpanna thayelo che. vaLI je manovyApAravinA kAyA-vacananI pravRttimAtrathI (karmabaMdha) karAya che, temAM manano niveza na hovAthI te karmabaMdha avazya vedya paNa hoto nathI ane teno vipAka dArUNa paNa hoto nathI. te karmabaMdha atizuSka cUnAthI dhoLela bhIMtaupara lAgela dhULanA malanI jema svata: ja zubha adhyavasAyarUpIpavanathI kSobha pAmelo nAza pAme che. pravRttimAM mananA nivezano abhAva ajJAnanA svIkAramAM thAya che. arthAt ajJAnano svIkAra (5) shaaklyvaalklkuthumisaatymugrinaaraaynnknntthmaadhyndinmaudpaipplaadbaadraaynnaambssttiikRdaurikaaynvsujaiminyaadiinaamjnyaanghudaSTInAM sArvAdaH / / / / rAjavArtika pR. 41 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka -1 karavAthI mana pravRttimAM bhaLatuM nathI. jyAre) jJAnano svIkAra karate chate pravRttimAM mana bhaLe che. tethI mokSamArgamAM pravRtta mumukSuvaDe ajJAna ja svIkAravuM joIe, jJAna nahi. bIjuM ke jJAnano svIkAra karavo yogya tyAre bane ke jo jJAnano nizcaya karavA mATe samartha hoya. (paraMtu) jJAnano nizcaya thato nathI, jemake sarve paNa darzanakAro parasparabhinna jJAnano ja svIkAra kare che. tethI jJAnano nizcaya karavo zakya banato nathI. zuM A darzananuM jJAna samyagu ke A anyadarzananuM samyagu? Avo nizcaya thaI zakato nathI. prazna : sakalavastunA samuhanA sAkSAtkArI zrIvardhamAnasvAmI bhagavAnanA upadezathI jJAnano nizcaya thAya che ke jainadarzananuM jJAna samyagu che ane itaradarzananuM jJAna asamyagu che. kAraNa ke itaradarzananA praNetA sarvajJa nathI. (arthAt itaradarzanonuM jJAna asarvajJamUlaka che. Ama jJAnanA samyagupaNAno ane mithyApaNAno nizcaya thaI zake che.). uttara (ajJAniko) H tamArI vAta sAcI che. paraMtu te vardhamAnasvAmI ja sakalapadArthonA samuhanA sAkSAtkArI che (sarvajJa) che ane bauddhAdi sarvajJa nathI te kevI rIte jaNAya ? kAraNa ke sarvajJatvane grahaNa karanArA grAhaka pramANano abhAva che. tethI kayA darzananuM jJAna samyagu mAnavuM? tevo saMzaya ubho che. prazna : devalokathI AvIne devo jenI pUjAdi kare che, te ja zrIvardhamAnasvAmI sarvajJa che, zeSa darzanakAro sugAdi sarvajJa nathI. (kahevAno Azaya e che ke devo vibudha (paMDita) kahevAya che. te zrIvardhamAnasvAmInI pUjA kare che. mATe zrIvardhamAnasvAmI sarvajJa hovA joIe. ema kahI zakAya che. tethI) zrIvardhamAnasvAmI prarUpitajJAna samyagu ane te sivAyanA anyadarzanonuM jJAna asabhya ema nizcaya thaI zake ja che. uttara (ajJAnika) : Ama na kahevAya, kAraNa ke zrIvardhamAna svAmIne thaye ghaNo kALa thaI gayo. vartamAnamAM to te devothI pUjAtA dekhAtA nathI. tethI sarvajJanA grAhaka pramANano abhAva ja che. tethI saMzaya ubho ja che. prazna : saMpradAya = (arthAtu guruonI paraMparA)thI jaNAya che ke zrI vardhamAnasvAmI sarvajJa hatA. tethI temanuM vacana samyagU che. uttara (ajJAnika) te saMpradAya paNa dhUrtapuruSathI pravartelo che ke satyapuruSathI pravartelo che, te kevI rIte jANavuM ? kAraNa ke te jaNAvanAra pramANano abhAva che ane pramANavinA ame svIkAravA samartha nathI. kAraNake pramANa vinA svIkAravAthI atiprasaMga Ave che. te atiprasaMga na Ave, mATe ame saMpradAyathI paNa zrIvardhamAnasvAmIne sarvajJa svIkAratA nathI. tethI saMzaya ubho ja che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 1 bIjuM, mAyAvIpuruSo svayaM asarvajJa hovA chatAM paNa jagatamAM potAne sarvajJa tarIke pragaTa karavAnI icchAvALA hoya che. (teo lokone) tevA prakAranI indrajAlanA vazathI arthAt indrajAlaracIne ahIM tahIM rakhaDatA devonI pAse potAnI pUjAdikaratA batAve che. tethI devonA AgamanamAtrathI paNa kevIrIte temanA sarvajJapaNAno nizcaya thaI jAya ? zrI jaina stutikArazrI samastebhadrAcArye paNa kahyuM che ke - "devonuM Agamana, AkAzamAM cAlavuM, cAmarAdi vibhUtio mAyAvImAM paNa dekhAya che. AthI ame tamane mahAna mAnatA nathI." AthI devothI pUjAyelA hovA mAtrathI zrIvardhamAnasvAmImAM sarvajJatva AvI jatuM nathI. bhavatu vA vardhamAnasvAmI sarvajJastathApi tasya satko'yamAcArAGgAdika upadezaH, na punaH kenApi dhUrtena svayaM viracayya pravartita iti kathamavaseyaM, atIndriye viSaye pramANAbhAvAt / bhavatu vA tasyaivAyamupadezastathApi tasyAyamartho nAnya iti na zakyaM pratyetuM, nAnArthA hi zabdA loke pravartante, tathAdarzanAt / tato'nyathApyarthasaMbhAvanAyAM kathaM vivikSitArthaniyamanizcayaH / chadmasthena hi paracetovRtterapratyakSatvAt kathamidaM jJAyate "eSa sarvajJasyAbhiprAyo'nena cAbhiprAyeNAyaM zabdaH prayukto nAbhiprAyAntareNa" iti / tadevaM dIrghatarasaMsArakAraNatvAt samyagnizcayAbhAvAzca na jJAnaM zreyaH, kiM tvajJAnameveti sthitam / te cAjJAnikAH saptaSaSTisaMkhyA amunopAyena pratipattavyAH / iha jIvAjIvAdIn padArthAnkvacitpaTTakAdau vyavasthApya paryanta utpattiH sthApyate / teSAM ca jIvAdInAM navAnAM pratyekamadhaH sapta sattvAdayo nyasyante / tadyathA / sattvaM 1 asattvaM 2, sadasattvaM 3, avAcyatvaM 4, sadavAcyatvaM 5, asadavAcyatvaM 6, sadasadavAcyatvaM 7 ceti / tatra sattvaM svarUpeNa vidyamAnatvam / 1 / asattvaM pararUpeNAvidyamAnatvam / 2 / sadasattvaM svarUpapararUpAbhyAM vidyamAnAvidyamAnatvam, tatra yadyapi sarvaM vastu svapararUpAbhyAM sarvadaiva svabhAvata eva sadasat, tathApi kvacitkiMcitkadAcidudbhUtaM pramAtrA vivakSyate, tata evaM trayovikalpA bhavanti / 3 / tathA tadeva sattvamasattvaM ca yadA yugapadekena zabdena vaktumiSyate, tadvAcakaH zabdaH ko'pi na vidyata ityavAcyatvam, ete catvAro vikalpAH sakalAdezA iti sakalavastuviSayatvAt / 4 / yadA tceko bhAgaH sannaparazcAvAcyo yugapadvivakSyate tadA sadavAcyatvam / 5 / yadA tveko bhAgo'sannaparazcAvAcyastadA'sadavAcyatvam / 6 / yadA tveko bhAgaH sanaparazcAsannaparatarazcAvAcyastadA sadasadavAcyamiti / 7 / na caitebhyaH saptabhyo vikalpebhyo'nyo vikalpaH Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga- 1, zloka-1 saMbhavati, sarvasyaiteSvevAntarbhAvAt / tataH sapta vikalpA upanyastAH / sapta ca vikalpA navabhirguNitA jAtAtriSaSTiH / utpattezcatvAra evAdyA vikalpAH / tadyathA / sattvamasattvaM ceti / zeSavikalpatrayaM tUtpattyuttarakAlaM padArthAvayavApekSamato'trAsaMbhavIti noktam / ete catvAro vikalpAstriSaSTimadhye prakSipyante tataH saptaSaSTirbhavanti / tataH ko jAnAti jIvaH sannatyeko vikalpaH / na kazcidapi jAnAti, tadgrAhakapramANAbhAvAditi bhAvaH / jJAtena vA kiM tena prayojanaM, jJAnasyAbhinivezahetutayA paralokapratipanthitvAt / evamasadAdayo'pi vikalpA bhAvanIyAH / utpattirapi kiM sato'sataH sadasato'vAcyasya veti ko jAnAti, jJAtena vA na kiMcidapi prayojanamiti / TIkAno bhAvAnuvAda: athavA zrIvardhamAna svAmIne sarvajJa bhale mAno, to paNa AcArAMgAdi sutromAM prarUpita upadeza temano ja che, bIjA koI dhUrtapuruSe svayaM racIne pravartAvyo nathI, AvuM kevI rIte jANavuM? kAraNa ke (te graMtharacanA thatI ApaNe pratyakSa joI nathI.) atIndriyaviSayamAM pramANano abhAva che. athavA AcArAMgAdimAM prarUpita.upadezazrI vardhamAnasvAmIno ja che, ema mAnI lo, to paNa te upadezano A ja artha thAya, anya nahi' AvuM kahevA mATe zakya nathI. kAraNa ke lokamAM zabdo aneka arthamAM pravarte che ane tevuM jovA paNa maLe che. tethI bIjI rIte paNa artho thavAno saMbhava hovAthI kevI rIte vicalita arthano nizcita niyama thaI zake ? vaLI chadmasthavaDe bIjAnA cittanI vRtti pratyakSa hotI nathI, to kevI rIte jaNAya che. A abhiprAya sarvajJano che ane A abhiprAyathI A zabda prayojAyelo che. bIjA abhiprAyathI nahi ? tethI A rIte (cittanI kaluSitatAdvArA) dIrghatarasaMsAranuM kAraNa ane samyagu nizcayano abhAva hovAthI jJAna zreyaskara nathI. paraMtu ajJAna ja kalyANakArI che, ema nakkI thAya che. te ajJAniko A upAyathI 97 svIkAravA. ahIM jIvAdi navapadArthone eka paTTImAM sthApIne chellA dasamA tarIke utpattine sthApavo. te jIvAdinavanI pratyekanInIce ()sattvAdi sAta goThavavA. te sAta A pramANe - (1) sarve (2) asattva (3) sadasarve (4) avAcyatve (5) sadavAcyatve (6) asadavAcyatve (7) sadasadavA...vaM. (9) sattvAdi sAtanI vizeSa samajUtI: (i) sattvaH sattva eTale cAl sita arthAt pratyeka vastu vidhidharmathI kathaMcituM astitvarUpa ja hoya che. eTale ke pratyekapadArtha dravya-kSetra-kAla-bhAvanI apekSAe pota-potAnA svarUpavaDe vidyamAna che. kahevAno Azaya e che ke amuka dRSTibiMduthI potAnA dravya, kSetra, kAla ane bhAvadrArA vidhiaMzane mukhyapaNe ane niSedhaaMzane gauNapaNe pratipAdana karavAvALo A prathama bhAMgo sarva yAne Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana samu - 2, zoka - 2 temAM (1) sattva eTale vastunuM svasvarUpathI hovuM. (2) asattva eTale vastunuM para svarUpe na hovuM. (3) sadasattva eTale vastu svarUpathI sat ane pararUpathI asat (arthAt svarUpathI vidyamAna ane pararUpathI avidyamAna che.) temAM joke sarvavastuo sarvadA svabhAvathI ja svarUpe sat ane pararUpe asatuM hoya che, to paNa kyAMka kyAreka koIka ubhUtavastunI pramAtRvaDe vivakSAkarAya che, tyAre vastunA sat, asatuM ane sadasat A traNavikalpo thAya gati" che. ghaTamAM anaMtadharmo che. temAMthI eka dharma sattA paNa che. yAt basti paTa:' ghaTa kathaMcit sat che. ghaTamAM astitvadharma kaI apekSAthI che ? zA mATe che ? ane kevI rIte che ? Ano uttara A prathamabhAgo Ape che. jemake (1) "ghaDo pRthvIthI bane che paNa pANIthI nathI banato' - A rIte (pRthvI) dravyathI vidhiaMzanuM mukhyapaNe sthApana karyuM ane (ghaTa banavAmAM) pANI upayogI thAya che. paraMtu te gauNa che. tethI tene gauNa tarIke svIkArIne pRthvIdravyane mukhya banAvyuM. (2) ghaDo je potAnuM svakSetra evA amadAvAdano che, paNa parakSetra evA vaDodarAsuratano nathI. AmAM paNa vidhiaMzane mukhya banAvyo ane niSedhaaMzane gauNa banAvyo. A kSetrathI prathama bhAMgAnI vicAraNA karI. (3) A ghaDo ziziraRtuno che. vasataMRtuno nathI. A kAlasaMbaMdhI prathama bhAMgAnI vicAraNA karI. (4) ahIM je ghaDo che te potAnA lAlaraMgathI che. paNa kALA raMgathI nathI. A bhAvathI vivilA dhvArA vicAraNA karI. Ama vidhiaMzane mukhya rAkhIne pahelobhAMgo thAya. (ii) asattva - sarva eTale rAt nati arthAtu pararUpe avidyamAna. te ja padArtha (upara kahelo ghaDo) pAradravyAdinI apekSAe nAsti' yAne avidyamAna' rUpa hoya che. A rIte 6 nAsti = sarva - bIjobhAMgo thayo. A bIjobhAMgo thayo. A bIjobhAMgo dravya, zretra, kAla ane bhAvathI niSedhaaMzanuM mukhyapaNe ane vidhiaMzanuM gauNapaNe pratipAdana kare che. dravya guNono AdhAra che. ghaDAmAM mATI svadravya che ane sonuM, rUpuM vagere paradravya che. jyAre paradravyanI mukhyatA hoya che, tyAre niSedha paNa mukhyapaNe hoya che. arthAt "pararUpe avidyamAna hoya" te aMza mukhyabane, te bIjobhAMgo. jemake ghaDo sonA-cAMdI vageremAMthI nathI banato, paNa mATImAMthI bane che" ahIM paradravya sonuM Adi ghaDAmAM avidyamAna che e sUcave che. bIjI rIte cAlU nAsti 8:-ghaTa kathaMcit asatuM che. eTale ke ghaTathI paradravyarUpa je sonuMAdi che, te ghaTamAM nathI te ghaTamAM avidyamAna che. te mukhya banAve che. prathama bhAMgAmAM svacatuSTayanI(svadravya, svakSetra,svakAla, svabhAvanI) apekSAthI astitvanuM nirUpaNa karyuM hatuM ane ahIM bIjA bhAMgAmAM paracatuSTayanI (paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAvanA) apekSAthI niSedhanuM nirUpaNa karyuM che. (3) sa rva - arthAtuM "du masti 6 nAsti" eTale ke svarUpathI vidyamAna ane pararUpathI avidyamAna. sarva padArtho pota-potAnI (svanI) apekSA rAkhIne astitva (sattva) rUpe hoya che. ane paranI apekSA rAkhIne "nAsti'rUpe hoya che. tethI sanmati cAt nAsti' svarUpa trIjo bhAMgo kahela che. dravyAdi cAra svarUpa ane para-rUpa nakkI kare che. vizvamAM bhinna-bhinna apekSAe karIne sva-rUpa ane para-rUpa thAya che. sva-rUpa ane para-rUpane lakSyamAM laIne ja (vastunuM) sattva ane asattva anukrame bane che. ekasAthe thatuM nathI. A rIte vidhi-niSedhanI kalpanAthI trIjo bhAMgo thAya che. Ano artha e thayo ke kramikarIte svadravyAdithI vastu "sattvavALI bane che ane paradravyAdithI vastu "asattva' vALI bane che. jemake ghaTanuM svadravya mATIthI sattva che ane paradravya suvarNathI asattva che. TuMkamAM 'zAt sti-nAsti paTa: eTale ke "kathaMcit ghaTa che ane kathaMcituM nathI... A trIjo bhAMgo che. A bhAMgAmAM kramazaH prathama vidhinI ane pachI niSedhana vivekSA hoya che ane temAM dravyAdi sva catuSTayanI apekSAthI sattAnuM tathA para-dravyAdicatayanI apekSA asattAnuM kramaza: kathana karavAmAM Ave che. (pahelA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 1 che. (arthAt pramAtR vastunA je aMzano prayoga karavA icchato hoya tathA te aMza uddabhUta thato hoya tyAre sat, asatu, sadasat traNavikalpo thAya che. (4) avAcyatva: vastunA sattva ane asattva aMzane jyAre ekasAthe ekazabdathI vaktA kahevA mATe icche che, tyAre teno vAcaka koIpaNa zabda maLato nathI - te avAcyatva. A cAre vikalpo sakalAdeza che. kAraNake cAre vikalpo sarvavastuviSayaka che. (5) sadavAcyatva = jyAre vastuno ekaaMza satu hoya ane bIjo aMza avAcya, ekasAthe vivakSA karAya tyAre "sadavAcyatva' rUpa pAMcamobhAMgo bane. jyAre eka bhAga asatuM ane apara bhAga avAcya hoya tyAre "asadavA" svarUpa chaThThobhAMgo bane che. jyAre eka bhAga sa, apara bhAga asat ane aparatara bhAga avAcya hoya tyAre "sadasadavAcya svarUpa sAtamobhAMgo bane ane bIjA bhAMgAmAM vidhi-niSedhano bhinna-bhinna nirdeza karela che. paraMtu trIjAbhAMgAmAM kramazaH 'gati' ane rAtti' baMnenuM pratipAdana ekasAthe karela che.) (4) vAvyatve: arthAt "cAt kavacce" eTale ke "sattva' ane "asattva' A baMne jyAre eka padavALA zabdavaDe kahevA mATe iccho cho to, teno vAcaka zabda koIpaNa nathI. AthI "avAcyatva' rUpa A cotho bhAMgo che. kahevAno Azaya e che ke vizvamAM sarvapadArthonuM svarUpa jevuM che tevuM ekAMtasvarUpe kahI zakAya nahi. kAraNa ke ti' rUpamAM kahIe to 'nAti': rUpano abhAva thaI jAya che ane 'nAti' rUpamAM kahIe to 'ta' rUpano abhAva thaI jAya che. AthI "ca ma nAmano cotho bhAMgo kahela che A cothAbhAMgAmAM "sarva vastu kathaMcita avaktavya paNa che" A pramANe kahIne ekasAthe vidhi ane niSedhanI vicAraNAnuM pratipAdana karyuM che. A bhAMgAmAM koIpaNa zabda yugapad "sattva' ane "asattva' baMnene mukhyarUpe vyakata karI zakato nathI. 'lavavya' zabdano artha A vAtane spaSTa kare che. vaLI A bhAMgAthI te paNa spaSTa thAya che ke vaktavyatA yugapad nahi, paNa kramaza: thAya che. (1) savAdhyatve: "cAku ti - 3 -jyAre vastuno eka bhAga "sattva' ane bIjo bhAga "avaktavya' hoya tyAre A pAMcamobhAMgo thAya che. A bhAMgAmAM vidhinI vicAraNA tathA yugapad vidhi-niSedhane kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke eka samayamAM sarve svaparyAyono sadbhAva "asti' rUpathI che tathA para paryAyano sadUbhAva "nAsti' rUpamAM che. to paNa baMne bhAva ekasAthe kahI zakAtA nathI. kAraNa ke astitvabhAva kahete chate "nAstitva' bhAvano abhAva thAya che. tethI "thati vacce" A pAMcamobhAMgo kahe che. (jemake ca pti navavartavyo 2:" arthAt "ghaTa kathaMcit che. (to paNa) ghaTanI yugapadu vidhiniSedhanI avaktavyatA che.) Ama ahIM prathamavidhinI ane pachI yugapad vidhi-niSedhanI avaktavyatAnuM kathana karyuM. arthAt A bhAMgAthI ghaTa che, paNa avaktavya che. sArAMza e che ke koIpaNa padArthamAM svadravyAdithI 'satta' hovA chatAM paNa astitva ane nAstitvane ekasAthe ekasamayamAM kahevAmATe zakya nathI. (3) saMvAdhyatve - "cA nAti vacca-jyAre ekabhAga 'sattva' ane bIjo bhAga "mavA' hoya tyAre A chaThTho "asadavAcyatva' bhAMgo thAya che. A bhAMgAmAM "vastu kathaMcituM nathI ane kathaMcit avaktavya che." Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 1 22 che. A sAta vikalpothI anya, atiriktavikalpa saMbhavato nathI. kAraNake bIjA koIpaNa vikalpo paDe to, te sarve vikalpono A sAtavikalpomAM samAveza (aMtarbhAva) thaI jAya che. tethI A sAtavikalpono upanyAsa thayo. te sAtane nava vaDe guNatAM (7 x 9 = ) 63 vikalpo thayA. utpattinA zarUAtanA cAra vikalpo che. (1) sarve (2) asattva (rU) saMsarva (4) vAvyatve. zeSa traNavikalpo utpattinI uttaramAM (jyAre padArthanI sattA banI jAya che, tyAre) padArthanA avayavanI apekSAthI saMbhave che. tethI utpattimAM te traNane kahyA nathI. A cAra vikalpone (pUrve kahelA) 63 vikalpomAM umeratAM ka7 vikalpo thAya che. tethI "koNa jANe che ke jIva che ke nahi ?" A pramANe ekavikalpa thAya. "koI jANatuM nathI ke jIva che.' kAraNa ke jIvane grahaNa karanAra grAhakapramANano abhAva che. athavA "jIvane jANavA vaDe zuM prayojana che ?" (jIvanuM) jJAna abhinivezanuM kAraNa banatuM hovAthI paralokanuM virodhI che. A rIte "asatu" vagere vikalpo vicAravA. utpatti paNa zuM satnI, asatnI, sadasanI ke avAcyanI thAya che te koNa jANe che ? athavA (utpatti zAnAthI thAya che?) te jANavA vaDe paNa kAMI prayojana nathI. ahIM niSedhanA vicArathI ane eka ja samayamAM ekasAthe vidhi-niSedha ubhayanA vicArathI A chaThThobhAMgo banyo che. kahevAno Azaya e che ke anaMtadharmAtmakavastunA eka aMzane lakSyamAM rAkhIne, tene paradravyAdithI asattva mAnavuM tathA padArthanA bIjAaMzanuM avalaMbana laIne sattva-asattvadharmonI eka sAthe mukhyapaNe vAta karavI te 'sarva savajIvya" rU5 chaThThobhAMgo che. jemake "huM tAtti mavaDyo :" ahIM prathama niSedha batAvela che. pachI ekasAthe vidhi-niSedhanI vivakSA karI che. (7) saravALad = "cAn - ti - 3 vAgyavaM' A bhAgamAM "astitvano sadUbhAva kahIe to nAstitvano abhAva thaI jAya. "nAstitva'no sadUbhAva kahIe to "astitvano abhAva thaI jAya che. AthI vastunA astitva ane nAstitva, je baMne bhAvo che, tene eka ja samayamAM eka sAthe hovA chatAM paNa kahI zakAtA nathI. tethI "sarva vastu kathaMcit che, kathaMcituM nathI, kathaMcit avaktavya che." A rIte kramathI vidhi ane niSedhapUrvakanA vicArathI kathana karAya che, tyAre A sAtamobhAMgo hoya che. kahevAno Azaya e che ke svadravyAdine laIne astitva, tathA paradravyAdine laIne nAstitva hoya tyAre eka sAthe ekakAlamAM astitva ke nAstitva kahevuM azakya che. tethI A sAtamobhAMgo bane che. sArAMza e che ke... anaMtadharmAtmaka vastunA svarUpanA "sattva' ane pararUpanA "asattva'ne kramaza: pratipAdana karavAnI abhilASA hoya ane sAthe-sAthe sattAsattva ubhayane mukhyapaNe kahevAnI icchA hoya tyAre A sAtamobhAMgo bane che. A viSayamAM vizeSa samaja jainatarkabhASA, nyAyAvatAra, pramANanayatattAloka vagere graMthomAM che. vizeSa jijJAsuoe tyAMthI jANI levuM. A sAtabhAMgAmAM A graMthAnusAra pahelAcAra sakAladezI che. bAkInA traNa vikalAdezI che. jainatarkabhASA sAte bhAMgAne sakalAdezI tathA vikalAdezI gaNAvyA che. pramANanayatattvAlokamAM paNa A ja vAta karI che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 1 tathA vinayena carantIti vainayikAH, vasiSThaparAzaravAlmIkivyAselAputrasatyadattaprabhRtayaH / ete cAnavadhRtaliGgAcArazAstrA vinayapratipattilakSaNA veditavyAH / te ca dvAtriMzatsaMkhyA amunopAyena draSTavyAH / suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRrUpeSvaSTasu sthAneSu kAyena manasA vAcA dAnena ca dezakAlopapannena vinayaH kArya iti catvAraH kAyAdayaH sthApyante / catvArazcASTabhirguNitA jAtA dvAtriMzat / / evametAni trINi zatAni triSaSTyadhikAni paradarzanAnAM bhavanti / athavA lokasvarUpe'pyaneke vAdino'nekadhA vipravadante / tadyathA / kecinArIdharajaM jagannigadanti / pare somAgnisaMbhavam / vaizeSikA dravyaguNAdiSaDvikalpam / kecinkAzyapakRtam / pare dakSaprajApatIyam / kecid brahmAditrayaikamUrtisRSTam / vaiSNavA viSNumayam / paurANikA viSNunAbhipadmajabrahmajanita(mAtRja)m / ta eva kecidavarNam brahmaNA varNAdibhiH sRSTam / kecitkAlakRtam / pare kSityAdyaSTamUrtIzvarakRtam / anye brahmaNo mukhAdibhyo brAhmaNAdijanmakam / sAMkhyAH prakRtiprabhavam / zAkyA vijJaptimAtram / anya ekajIvAtmakam / kecidanekajIvAtmakam / pare purAtanakarmakRtam / anye svabhAvajam / kecidakSarajAtabhUtodbhUtam / kecidaNDaprabhavam / AzramI tvahetukam / pUraNo niyatijanitam / parAzaraH pariNAmaprabhavam / kecidyAdRcchikam / naikavAdino'nekasvarUpam / turuSkA gosvAminAmai(ma)kadivyapuruSaprabhavam / ityAdayo'neke vAdino vidyante / eSAM svarUpaM lokatattvanirNayAt hAribhadrAdavasAtavyam / TIkAno bhAvAnuvAda vinayathI care te vainAyiko. vasiSTha, parAzara, vAlmikI, vyAsa, ilAputra, satyadatta vagere (vainAyiko jANavA. (arthAt "vinaya ja svargAdinuM kAraNa che.'- Avo mata dharAvanArA vaiyiko jANavA.) vainAyiko liMga, AcAra ke zAstrone dhAraNa karatA nathI. (mAtra) vinayane svIkAravuM e ja temanuM lakSaNa jANavuM. arthAt vinayane ja svIkArI vartatA vaiyiko che. teo mA pAyathI 32 degniqu. 15, 2%, yati, un., sthavira, adhama, mAtA, pitA mAha sthAnanevize kAyAthI, manathI, vacanathI ane deza-kAlane anusAra dAnathI vinaya karavo joIe. A rIte devAdiAThanI nIce kAyAdicAranI sthApanA karavI. tethI cArane AThathIguNatAM 32 vainayikadRSTInAM dvAtriMzat / (7) vasiSThaparAzarajatukarNivAlmIkiromarpisatyadattavyAsailAputropamanyavaindradattAyasthUNAdInAM rAjavArtika Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samudhruva bhAga - 2, joza - z bhedo thAya che. A rIte (kriyAvAdinA 180, akriyAvAdinA 84, ajJAnavAdionA 67, vaiyikonA 32 bhedo thavAthI) kula 363 5radarzanonA bhedo thAya che. 35 athavA lokanA svarUpanA viSayamAM anekavAdio anekaprakAre prarUpaNA kare che. te A pramANe che - keTalAka loko (nArIzvara arthAt mahezvarathI jagatanI utpatti kahe che. bIjA keTalAka soma ane agnithI jagatanI utpatti mAne che. vaizeSiko dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya, A cha padArthasvarUpa jagatane mAne che. koI jagatanI utpatti kAzyapathI mAne che. koI jagatane dakSaprajApatikRta kahe che. keTalAka brahmAdi trimUrtithI jagatanI utpatti mAne che. (keTalAka loko eka ja prakAranI mUrtine viSNu, mahAdeva ane brahmA ema traNa prakAranI mAne che. temAM mahAdeva jagatanA bIja che, viSNu jagatanA kartA che, brahmA kriyA che.) vaiSNavo(11) A jagatane viSNumaya mAne che. (purANane mAnanArA) (12)paurANiko mAne che ke viSNunI nAbhimAMthI udbhavela kamaLamAMthI pedA thayelA brahmAdvArA je mAtAo utpanna thAya che, te mAtAomAMthI A jagata utpanna thAya che. paurANikomAM keTalAka ema mAne che ke (brahmAe jagata (8) pU. A. bha. haribhadrasUrijI kRta lokatattvanirNayamAM uparoktamatono saMgraha karelo che. te A pramANe che. nArIzvaranuM RSit jevitsomAgnisaMmayaM o / dravyAtipavittva, nAatat jevivitti || 4rU || gAthArtha sugama che. (9) inti hrAzyapIya, vitsarva manuSyArtha / yakSapraSnApatIya, tretkovayaM vivinti || 46 / / keTalAkaloko jagatane manuSyanI AdivALuM (arthAt prathama manuSya utpanna thayo, tyArabAda anukrame bIjAjIvo utpanna thayA ema) mAne che. zeSa sugama che (10) citrAdurbhUtinnidhA tevA hari: zivo brahmA | zaMkhu vInaM nAta:, rtA viSNu: viA vrahmA || 46 || gAthArtha sugama che. (11) nanhe viSNu: stha, viSNu, rAjAze viSNumArjina / viSNumAs hoLe, nAsti viviveLavam || 9|| sarvataH pANipAdAntaM sarvato'kSiziromukhaM / sarvataH zrutimAn loke, sarvamAzritya tiSThati / / 52 / / urdhvagUlamadhaH zAkha-gazvatthaM prAduravyayaM | indrAMti yasya patrALa, yastaM veti haiM vaivit, ||rU|| viSNumatavALA kahe che ke jaLamAM viSNu, sthalamAM viSNu ane AkAzamAM viSNu che. Ama sarvajagata viSNumaya che. jenA sarvatra hAtha che, sarvatra jenA netra, mastaka, mukha ane kAna che ane sarvapadArthomAM je Azrayaka2I 2helA che, evuM viSNumaya A jagata che. vaLI mahAtmAo brahmane u52 mUla ane nIce zAkhAvALA avinAzIpIpaLAtulya kahe che. (vRkSarUpa pIpaLAmAM to mUla nIce, zAkhA upara ane vinAzI hoya che tenAthI viparIta svabhAvavALA brahma che.) te brahmarUpa pIpaLAnA pAMdaDA vedamaMtra che. tevA brahmane je jANe che te vedajANanAra - sarva padArthane jANanAra kahevAya che. te vedane jANanAra che te jagatane jANanAra kahevAya che. (12) paurANikonI mAnyatA : tasminnevArNavImUrta, naththAvaragaMgame nAmaranare caiva pranorrAkSase / / 14 / / vheva N gahvarIbhUte, mahAbhUtavivarjite / aciMtyAtmA vibhustatra, zayAnastapyate tapaH / / 55 / / tatra tasya zayAnasya, nAbhau padmaM vinirgatam / taruNArkamaMDalanibhaM hRdyaM kAMcanakarNikam / / 56 / / tasmiMzca padme bhagavAn, daMDakamaMDaluyajJopa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 SaDdarzana samudaya bhAga - 1, zloka - 1 navuM nathI banAvyuM. paraMtu) kSatriyAdi varNavibhAga vinAnuM hatuM, tene brahmAe kSatriyAdi varNavibhAgavALuM banAvyuM. keTalAka jagatane kAlakRta mAne che. bIjAkeTalAka jagatane pRthyAdi aSTamUrti svarUpa (4)IzvarathI banela mAne che. bIjA keTalAka brahmAnA mukhamAMthI (pabrAhmaNAdi jagata utpanna thayeluM mAne che. (16) sAMkhyo jagatane prakRtithI utpanna thayeluM mAne che. (17)bauddho jagatane vItamRgacarmavastrasaMyuktaH / brahmA tatrotpannastena jaganmAtaraH sRSTAH / / 57 / / aditiH surasaMdhAnAM, ditirasurANAM ganurmanuSyANAM / vinatA vihaMgamAnAM, mAtA vizvaprakArANAm / / 58 / / kadruH sarIsRpANAM, sulasAmAtA tu nAgajAtInAM / surabhizcatuSpAdAnAM, Dutra puna: sarvavInAnAm IIT- jagata pralayakAlamAM ekasamudrarUpa thaI jAya che. traNa-sthAvara prANIo, devamanuSyo, sApa-rAkSaso nAza pAme che. (tema thavAthI) paMcamahAbhUtathIrahita mAtra polIguphArUpa jagata thaI jAya che, tyAre viSNu samudramAM sutA sutAM tapa tape che. sUtelA viSNunI nAbhimAMthI madhyAhnanA sUryamaMDala jevA tejavALuM, manohara ane sonAnI kaLIovALuM kamaLa nIkaLyuM. te kamaLamAMthI daMDa, kamaMDala, janoI, mRgacarmanA vastrasahita brahmA utpanna thayA. te brahmAe jagatanI mAtAo utpanna karI. (te A che-) devonI mAtA aditi, asUronI mAtA diti, manuSyonI mAtA manutraSi, sarvajAtinA pakSIonI mAtA vinatA, sarponI mAtA kaddha, nAgajAtanA sarponI mAtA sulasA, pazuonI mAtA surabhi ane sarva dhAnyAdikabIjonI mAtA pRthvI. (Ama te mAtAomAMthI utpanna je devAdi samuha, teno je vistAra eTale ja A jagata, ema paurANikA mAne che.) (13) lokatasvanirNayamAM A vAta karI che. vaiSNavaM kecidicchanti kecit kAlakRtaM jagat / IzvarapreritaM kecit kecid, brahmAMvinirmitaM / / 47 / / prabhavastAsAM vistaramupagataH kecidevamicchanti / kecid vadantyavarNaM, sRSTaM varNAdibhistena / / 60 / / kAla: sRjati bhUtAni, kAla: saMharate prajAH / kAla: supteSu jAgarti, kAlo hi duratikramaH / / 61 / / (14) IzvaravAdio kahe che ke sUkSmaciMtyo visaraLaTI: sarvavid sarva, yojamyAlAvanirmadhayA, yoninA dhyAnagamyaH / candrArkAgnikSitijalagarutdIkSitAkAzagUrtiyeyo nityaM zamasukharatairizvaraH siddhakAmaiH / / 4 / / (IndriyothI agocara) sUkSma, aciMtya, indriyarahita, sarvajJa, sarvakartA, yoganA abhyAsathI nirmalabuddhivALA yogIvaDe dhyAnamAM jANavA yogya, tathA candra, sUrya, pRthvI, jala, agni, vAyu, yajamAna, ane AkAza A AThasvarUpavALA IzvarathI jagata baneluM che. (15) lokatattva ni. mAM kahyuM che ke.. vAlIvita - tamotamaprajJAtArukSai | prativarSAvijJaya, prabhava sarvataH gaddala || tataH svayaMbhUrbhagavAnnavyakto vyaMjayannidaM / mahAbhUtAdivRttaujAH, prAdurAsIttamonudaH / / 66 / / lokAnAM sa ca vRghaTyarthaM muvavAhUchapAvataH | trAdi kSatriyaM vaizya, zudaM ra vinyavarnayata TdchA - pahelAM A jagata aMdhakAramaya, jANI na zakAya tevuM, lakSaNarahita (vicAramAM) na AvI zake tevuM, nahi jANavA yogya ane sUteluM hoya tema cAre tarapha lAgatuM hatuM. tyArabAda koIka vakhata avyakta svayaMbhU bhagavAna (brahmA) ke jenuM teja mahAbhUta vagerethI DhaMkAyeluM hatuM, te bhagavAna aMdhakArano nAzakaratAM utpanna thayA, (tyArabAda) lokonI vRddhi karavA mATe (arthAt manuSyasRSTi banAvavA mATe) potAnA mukhamAMthI brAhmaNo, bhUjAmAMthI kSatriyo, sAthaLamAMthI vaizyo ane pagamAMthI zudro utpanna karyA. (16) sAMkhyonI mAnyatA:paMvidha mahAmUrta, nAnAvidharehAnAm saMsthAnaM vyasamutyAnaMgarAta vivichatA lo.ni. 08 / (17) bauddhonI mAnyatA : vijJamatratat, asamarthaDavamAsanAn yathA | tairivacce vozIvidarzanam II74|| krodhazokamadonmAdakAmadoSAdhupadrutAH / abhUtAni ca pazyanti, purato'vasthitAni / / 75 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sarzana samunnava bhAga - 2, joza - z vijJAnamAtra (vijJAnasvarUpa) mAne che. anyakeTalAka jagatane (18)eka jIvasvarUpa mAne che. keTalAka aneka jIvAtmaka mAne che. 37 bIjA keTalAka loko purAtana19> karmathI jagatanI utpatti mAne che. anyaloko jagatanI utpatti svabhAvathI mAne che. keTalAka (21)akSaramAMthI utpanna thayela paMcamahAbhUtathI jema AMkhe aMdhAriyAMAvavAthI - bhramathI kozITAnA kIDA (kIDAnI eka jAti vizeSa) vagerenA darzana thAya che, tema asamartha jJAnathI (jagatane jANavA yogya samarthajJAna nahi hovAthI) A jagata vijJAnamAtra rUpe (te padArtha nahi hovAchatAM te padArtha jouM chuM te rUpe) dekhAya che. (paraMtu vAstavika kaMI nathI.) kAraNa krodha, zoka, mada, unmAda, kAma vagere doSothI parAbhava pAmela arthAt bhramavALA jIvo abhUtone (avastuone) paNa potAnI sanmukha2hela vastuo rUpe dekhe che. kahevAno Azaya e che ke, jagata jevuM kaMI nahi hovAchatAM paNa bhramathI jagata dekhe che.) (18) ekajIva (brahma) svarUpa jagatanI mAnyatA : lokatattvanirNayamAM kahyuM che ke - puruSa gheTuM sarva, camUrta ya4 mALuM / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati / / yadejati yantraijati, yadure yadu antike, yadantarasya sarvasya yadu sarvasyAsya bAhyo, yasmAtparaM nAparamasti kiMcidyasmAnnANIyo, na jyAyo'si kazcid eva stabdho divi tiSThatyekastenedaM pUrNaM puruSarupeNa, sarva vRkSa Dva hi bhUtAtmA, yavA sarva pratjhIyate ||r|| - je thayeluM che, je thavAnuM che athavA mokSapaNAno adhipati ane je annavaDe vRddhi pAme che, te sarva AtmA (eka brahma) ja che, je hAle che, (trasa che.) je hAlato nathI, (sthAvara che) je dUra che, je najIka che, je A sarvanI aMdara che, sarvanI bahAra che, tenAthI koI utkRSTa nathI, tenAthI koIpaNa nAno nathI, jenAthI koImoTo nathI, ane (virATarUpa hovAthI) AkAzamAM vRkSanI mAphaka je eka sthira rahe che, te ja eka AtmAnA rUpavaDe A jagata pUrNabhareluM che. jagatamAM jyAre e eka ja bhUtAtmA (puruSarUpa) hoya che, tyAre bIjuM sarva (pRthyAdi rUpAntara tattvo) e AtmAmAM lIna thaI jAya che. (19) karmavAdinI mAnyatAH lokatattvanirNaya : cetano dhyavasAyena, varmanA saMnivadhyate| tato mavastasya mavettavamAvAt paraM padam / / 12 / / uddhareddInamAtmAnaM, nAtmAnamavasAdayet / AtmanaivAtmano baMdhu-rAtmaiva ripurAtmanaH / / 13 / / sutuSTAni mitrANi sukuddhAzcaiva zatravaH / na hi me tatkariSyanti yatra pUrvakRtaM mayA / / 14 / / zubhA'' zubhAni karmANi, svayaM kurvanti dehinaH / svayamevopakurvanti, duHkhAni ca sukhAni ca / / 15 / / vane raNe zatrujalAgnimadhye, mahArNave parvatamastake vA / taM prat viSamasthitaM vA rakSanti puNyAni purAkRtAni / / 16 / / - (20) svabhAvavAdiono mata: TH TAnAM zloka dvArA pUrve kahevAI gayo che. (21) akSaravAdionI mAnyatA : akSarAt kSarita: jAtasmAt vyApa dRSyate| vyApAvipratyetAM, tAM hi sRSTi praHkSate // 23 // akSaramAMthI kAla kharIpaDyo, tethI te kAla vyApaka gaNAya che. mATe jenI AdimAM kAla ane aMtamAM prakRti che, tene nizce sRSTi kahevAya che. * akSaravAdiomAM keTalAka A pramANe kahe che akSarAMzastato vAyu-stasmAttenastato na N / nAt prasUtA pRthvI, bhUtAnanameSa saMbhavaH / / 24 / / - akSaranA aMza (AkAza)mAMthI vAyu utpanna thayo, vAyumAMthI agni, agnimAMthI pANI, ane pANImAMthI pRthvI utpanna thaI. paMcamahAbhUtanI A rIte utpatti thaI. (te ja jagata kahevAya che.) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 SaDdarzana samuzaya bhAga- 1, zloka -1 jagatanI utpatti mAne che. keTalAka jagatane (eiMDAmAMthI utpanna thayela mAne che. AzramIo jagatane (23)ahetuka mAne che. pUraNa jagatane (jIniyatijanita mAne che. parAzara (25pariNAmathI utpannathayela jagatane mAne che. keTalAka (2)yAdacchika jagatanI (22) aMDavAdionI mAnyatAH lokatattvanirNaya - nArAyaNaparA'vyaktA - daMDamavyaktasaMbhavaM / aMDasyAMtastvamI bhedAH sapta dvIpA ca medinI / / 25 / / garbhodakaM samudrAzca, jarAyuzcApi parvatAH / tasmitraMDe tvamIlokAH sapta sapta pratiSThA / / 26 / / tatrehAdyaH sa bhagavAnuSitvA parivatsaraM / svayamevAbhanA dhyAtvA, tavaMDamarot kriyA pAra7TI tApyAM sa sarTImyAM tu, vivuM khUSa = nirmane ra8AA pUrvArdha II - nArAyaNathI para (bhinna) avyakta che. te avyaktamAMthI eka iMDu utpanna thayuM. sRSTimAM A badho bheda ane sAta dvIpavALI pRthvI paNa iMDAmAMthI utpanna thayela jANavI. A samudro te iMDAmAMnuM garbhajala jANavuM ane parvato te iMDAmAMnuM jarAyuM (garbhamAM thatI pAtaLI carmajAla) che. evA iMDAnA madhyabhAgamAM sAta-sAta loka rahelA che. (bhU, bhuva: sva: mahas, jana, tapa ane satya e sAta loka upara ane tela, vitala, sutala, rasAtala, talAtala, pAtAla e sAta loka nIce che.) te iMDAmAM te Adi (nArAyaNa) bhagavAne saMpUrNa eka varasa rahIne-vasIne, vicArakarIne pote ja te iMDAnA be bhAga karyA; te bebhAgamAMthI ekabhAgane svargarUpe ane bIjA bhAgane bhUmi(pRthvI)rUpe sthApyo. (23) ahetukavAdionI mAnyatAH lokatattvanirNaya. deturahitA avanti di, mAvA: pratisamayamavizitrA: | bAvAda na Avya, saMvarahitavapuSpamiva || dareka samaye vicitrarUpe thanArA A padArtho nizcaye hetuvinAnA che. arthAt padArthomAM je kaMI pheraphAra thAya che temAM koI kAraNa nathI. (svAbhAvika rIte thayA kare che.) kAraNa ke bhAvavinA bhAva na hoya (arthAt padArtha vinA padArthaparivartana na hoya) ane bhAvyarahita bhAva na hoya ane jo bhAva hoya (eTale ke padArthano ja abhAva hoya) to A saghaLuye bhAva-bhAvya ityAdi AkAza-puSpanI mAphaka asat (asaMbhavita) che. mATe jagatanI vicitratAo ahetuka che. (24) niyativAdinI mAnyatA: prAptavyo niyatabalAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi he prayatne, nA'bhAvyaM bhavati na pavanokati nAza: iAra je zubha athavA azubha artha (vastu) niyatibaLanA vazathI thavAno hoya te manuSyone avazya thAya che. jIvo ghaNo prayatna kare to paNa je na thavAnuM hoya te na ja thAya ane je thavAnuM hoya teno nAza thato nathI. mATe jagatanA sarvabhAvo niyatibaLane AdhIna che. (25) pariNAmavAdinI mAnyatA pratisaka pariNAma:, pratyAtmitajI sarvapAvAnIm | saMmati nechapa, cha matinI smAt rU|| - sarvapadArthono pota-potAnA svarUpamAM vartato pariNAma, pratisamaye icchA vinA paNa thAya che. kAraNa ke potAnI icchA anukrame pravartanArI hoya che. (tethI vastunA pariNAma icchAthI ja thAya ema nathI.). (23) yAdacchimidaM sarva, vat pUtaviIRnuM vAne varupa tu, vahudhA saMprapavitA: 60|| - keTalAka loko A jagatane yAdacchika (atarmita-akasmAte) utpanna thayeluM mAne che. keTalAka paMcabhUtanA vikArathI baneluM mAne che. keTalAka loko anekarUpavALuM mAne che. ema jagatanI utpattinA viSayamAM anekamatavAdio aneka vicAromAM (mAnyatAomAM) doDelA che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samudyaya bhAga-1, zloka -1 utpattine mAne che. (27)anekavAdio jagatane anekasvarUpe mAne che. (turUSko gausvAmIone eka divyapurUSamAMthI utpannathayela mAne che. ityAdi anekavAdio che. teonuM svarUpa pU.A. zrI haribhadrasUrimahArAjA viracita lokatatvanirNaya graMthathI jANavuM. (je ApaNe TIppaNI 8thI 29mAM joyuM.). __evaM sarvagatAdijIvasvarUpe jyotizcakrAdicarasvarUpe ca naike vipritipadyante / tathA bauddhAnAmaSTAdazanikAyabhedA vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamikAdibhedA vA vartante / jaiminezca ziSyakRtA bahavo bhedAH / "oMbekaH kArikAM vetti tantraM vetti prabhAkaraH / vAmanastUbhayaM vetti na kiMcidapi revaNaH / / 1 / / " apare'pi bahUdakakUTIcarahaMsaparamahaMsabhATTaprabhAkarAdayo'neke'ntarbhedAH / sAMkhyAnAM carakAdayo bhedAH / anyeSAmapi sarvadarzanAnAM devatattvapramANamuktiprabhRtisvarUpaviSaye tattadanekaziSyasaMtAnakRtAstatta (27) anekavAdinI mAnyatA : RUni vimitrani, rani ra yataH pRthak ! taman trijvapi trei, naiva masti nizaH TrUpa - je kAraNe kAraNo (hetuo) bhinna-bhinna che ane te kAraNathI) kAryo paNa bhinna-bhinna che. mATe traNe kALamAM karma che ja nahi e nizcaya che. ahIM jo karma eka ja kAraNarUpa hoya to, tenAthI thayelAM kAryo paNa sarakhAM hovAM joIe. paraMtu jagatamAM tevuM dekhAtuM nathI. AthI jagatanI utpatti aneka kAraNothI che. arthAt anekasvarUpe che. (28) taruSko gausvAmione eka divyapuruSamAMthI utpanna thayela mAne che. ahIM gausvAmIthI jitendriyapuruSo levAnA che. eTale ke divyapuruSomAMthI jitendriyapuruSo utpanna thayA. ane tenAthI jagatanI utpatti thaI. (29) ityAdi padathI keTalAka bIjAmatonI mAnyatA: (i) keTalAka izvaravAdionI mAnyatA prakRtinAM yathA rAnA, rakSArthImida yodyataH | tathA vizvasya vizvAtmA sa nArti mahezvara: TdarA anya naturanIzoDa mAtmAna: suva6:3yoH 1 ruzvaraprerito chetu va zvaprameva darA A lokamAM prajAnA rakSaNa mATe jema rAjA prayatnazIla hoya che, tema A jagatanA rakSaNa mATe te jagatano AtmA mahezvara jAge che. (arthAt jagata mahezvaranI preraNAthI cAle che.) kAraNake potAne sukha-du:kha ApavAmAM (mahezvara sivAya) anyajIva samartha nathI. (kAraNa ke) izvaranI preraNAthI ja jIva svargamAM ke narakamAM jAya che. (ii) bhUtavAdinI mAnyatA pRthivyastanovAriti tattvani, tatsamulAye zArIndriyaviSayasaMjJA ! maravikretanya navuqvIvAsthataviziSTa : puruSa ti para pRthvI, jala, agni ane vAyu e cAra tattvonA samudAyamAM zarIra, indriya ane viSaya evA nAmo paDe che. ane (jema mahuDAM-goLa vagere sAmagrIo eka thatAM) madazakti utpanna thAya che tathA jalamAM jema judA-judA parapoTA utpanna thAya che, tema e tattvonA samudAyamAMthI (bhinna-bhinna) jIvo utpanna thAya che. temAM caitanyaviziSTa je zarIra tenI puruSa-jIva saMjJA che. vaLI botiwAni zarIraLa, viSayA: vArani | tathApi masji vastRtvamukti pArU2 - zarIro, spardhAdi viSayo ane indriyo (pUrvokta) pRthyAdi bhUtathI banelI che, to paNa maMdabuddhivALA jIvo tenI utpatti anyathI upadeza che. (ii) nAstikavAdanI mAnyatA AgaLa upara jaNAvAze. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 uddana samuzcaya HT - 2, Ro - 2 dganthakArakRtA vA matabhedA bahavo vidyante / tadevamanekAni darzanAni loke'bhidhIyante / tAni ca sarvANi devatAtattvapramANadibhedenAtrAlpIyasA prastutagranthe nAbhidhAtumazakyAni, tatkathamatrAcAryeNa sarvadarzanavAcyo'rtho nigadyata ityevaM gaditumazakyo'rtho vaktuM pratyajJAyi, gaganAGgulapramitiriva pArAvArobhayataTasikatAkaNagaNanamivAtyantaM duHzakyo'yamarthaH prArabdha iti cet / satyametadyadyavAntaratadbhedApekSayA vaktumeSo'rthaH prakrAntaH syAt / yAvatA tu mUlabhedApekSayaiva yAni sarvANi darzanAni teSAmeva vAcyo'tra vaktavyatayA pratijJAto'sti nottarabhedApekSayA, tato na kazcana doSaH / sarvazabdaM ca vyAcakSANairasmAbhiH purApyayamoM darzita eva, paraM vismaraNazIlena bhavatA vismArita iti / / 1 / / TIkAno bhAvAnuvAda: A pramANe jIva sarvagata che ke nahi ? ityAdi jIvanA svarUpamAM tathA jyotiSacakranA paribhramaNanA svarUpaviSayaka anekavivAdo che. tathA bauddhonI aDhAranikAyo tathA (i) vaibhASika, (i) sautrAntika, (ii) yogAcAra, (iv) mAdhyamika, ema cAra bhedo che. jaiminInA ziSyodvArA karAyelI (vicAraNAonA) ghaNA bhedo che. (te jaiminInA ziSyomAM kumArila bhaTTano ziSya bakakArikAne jANe che. (-mAne che.) (jenAthI gurUmata nIkaLyo te) prabhAkara taMtra=siddhAMtane jANe che. (- svIkAre che.) vAmana kArikA-taMtra ubhayane jANe che. tathA anya revaNa ekapaNane mAnato nathI. Ama jaiminInA ziSyomAM anekabhedo che. bIjA paNa bahUdaka, phUTIcara, haMsa, paramahaMsa, bhATTa, prabhAkara vagere aneka avAMtara bhedo che. sAMkhyadarzanamAM paNa zrI carakaAdi aneka AcAryonA siddhAMto bhinna-bhinna che. anya paNa sarvadarzanomAM deva, tattva, pramANa, mukti vagerenA svarUpanA viSayamAM te te darzananA ziSya paraMparAthI karAyelA athavA te te darzananA graMthakAro dvArA karAyelA siddhAMtomAM ghaNA matabhedo che. tethI ja jagatamAM aneka darzano che ema kahevAya che. zaMkA: te sarva darzanone deva, tattva ane pramANAdinA bhedathI kahevA mATe A nAnakaDo prastuta graMthamAM zakya nathI. to kevI rIte graMthakArazrI AcArya bhagavaMta vaDe sarvadarzanono vAcyArtha kahIza, ema kahevAyuM ? graMthakArazrIe kahevA mATe azakya arthone kahevA mATenI pratijJA karI che. AthI AkAzane aMgulIthI mApavA jevuM ane samudranA ubhayataTanI retInA kaNIyAone gaNavAjevA atyaMta duzakya evA A kAryanI zarUAta karI che. samAdhAna : tamArI A Apatti sAcI tyAre kahevAya ke, jyAre te te darzanonA) avAjora Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 2 bhedonI apekSAthI kahevA mATe prAraMbha karyo hoya ! (paraMtu ame to) mUlabhedanI apekSAe je sarvadarzano che, te darzanonA vAcyArthane ja ahIM kahevA mATenI pratijJA karI che, te te darzanonA uttarabhedanI apekSAthI vAcyArthane kahevAnI pratijJA karI nathI. tethI koI doSa nathI. ane (darzanonI AgaLa rahelA) sarvazabdane kahetA amArAvaDe pahelAM paNa A ja vAta batAvAI hatI. paraMtu bhUlI javAnA svabhAvavALA tamArAvaDe bhUlAI gayuM che. III enamevArthaM granthakAro'pi saakssaadaahA ja arthane graMthakArazrI paNa sAkSAt (zloka dvArA) kahe che. darzanAni SaDevAtra mUlabhedavyapekSayA / devatAtattvabhedena jJAtavyAni manISibhiH / / 2 / / zlokArtha mUlabhedanI apekSAthI deva, tattva nA bhedathI prastutagraMthamAM buddhizALIo vaDe che ja darzano che tema jANavuM. atra prastute'smingranthe darzanAni SaDeva mUlabhedavyapekSayA mUlabhedApekSayA manISibhirmedhAvibhiqhatavyAni / na punaravAntaratabhedApekSayAdhikAni paramArthatasteSAmeSvevAntarbhAvAt / SaDeveti sAvadhAraNaM padam / kena hetunA mUlabhedAnAM SoDhAtvamityAzaMkyAha / devatAtattvabhedeneti / devA eva devatAH, svArthe'tra talapratyayaH, tattvAni pramANairupapannAH paramArthasanto'rthAH, dvandve devatAtattvAni, teSAM bhedena pArthakyena / tato'yamatrArthaH / devatAtattvabhedena yato darzanAnAM SaDeva mUlabhedA bhaveyustataH SaDevAtra darzanAni vakSyante, na punaruttarabhedApekSayAdhikAnIti / etena prAktanazloke sarvazabdagrahaNe'pi SaDevAtra darzanAni vaktaM pratijJAtAni santIti jJApitaM draSTavyama / / 2 / / TIkAno bhAvAnuvAda: A prastutagraMthamAM mUlabhedanI apekSAthI cha ja darzano buddhizALIovaDe jANavA. paraMtu avAntarabhedonI apekSAthI adhikadarzanono vAcyArtha kahyo nathI, kAraNa ke paramArthathI te te avAMtaradarzanono A cha darzanomAM aMtarbhAva thaI ja jAya che. zlokamAM je 'paDeva' mAM 'va' kAra che, te avadhAraNamAM che. arthAt darzano cha ja jANavA, tethI adhikanahi ema nizcaya karavo. zaMkA ? kayA kAraNathI darzanonA mUlabhedo cha ja che ? samAdhAna : devatA ane tattvanA bhedathI darzanonA cha bhedo che. ahIM "hevA iva TevatA:' vyutpattithI Teva ne svArthamAM tA (ta) pratyaya lAgI "vatA' zabda banela che. pramANothI upapanna Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga- 1, zloka -3 52bhArthathA satyamAna tattvo vAya che. devatA ane, 'tattva' zono dvandvasamAsa 25 devatAtatvAni 56 manyu cha. te devatA bhane tatvanA methI 7 zanI cha mema anvaya 42po. tethI ahIM A artha thAya che - je kAraNathI devatA ane tattvanA bhedavaDe darzanonA mUlabhedo che ja thAya che. te kAraNathI cha ja darzano ahIM kahevAze, paraMtu uttarabhedanI apekSAthI adhika darzano nahi kahevAya. AnAthI pUrvanA zlokamAM "sarva' zabdanuM grahaNa hovAchatAM paNa che ja darzanone kahevA mATe pratijJA karAyelI che tema jANavuM. rA. atha SaNNAM darzanAnAM naamaanyaahhave cha darzanonA nAmo kahe che. bauddhaM naiyAyikaM sAMkhyaM jainaM vaizeSikaM tathA / jaiminIyaM ca nAmAni darzanAnAmamUnyaho / / 3 / / sortha : prauddha, naiyAyi5, Aivya, haina, vaizeSi tathA minI 2 // (7) zanAnA nAma cha. buddhAH sugatAste ca sapta bhavanti / vipazyI 1 zikhI 2 vizvabhUH 3 krakucchandaH 4 kAJcanaH 5 kAzyapaH 6 zAkyasiMhazceti 7 / teSAmidaM darzanaM bauddham / nyAyaM nyAyatarkamakSapAdarSipraNItaM granthaM vidantyadhIyate veti naiyAyikAsteSAmidaM darzanaM naiyAyikam / saMkhyAM prakRtiprabhRtitattvapaJcaviMzatirUpAM vidantyadhIyate vA sAMkhyAH / yadvA tAlavyAdirapi zAMkhyadhvanirastIti vRddhAmnAyaH / tatra zaMkhanAmA kazcidAdyaH puruSavizeSastasyApatyaM pautrAdiriti gargAditvAt yaJpratyaye zAMkhyAsteSAmidaM darzanaM sAMkhyaM zAMkhyaM vA / jinA RSabhAdayazcaturviMzatirarhantasteSAmidaM darzanaM jainam / etena caturviMzaterapi jinAnAmekameva darzanamajaniSTa, na punasteSAM mitho matabhedaH ko'pyAsIdityAveditaM bhavati / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA eva vaizeSikaM, vinayAdibhya iti svArtha ikaN / tadvaizeSikaM vidantyadhIyate vA, tadvattyadhIta, ityaNi vaizeSikAsteSAmidaM vaizeSikam / jaiminirAdyaH puruSavizeSastasyedaM mataM jaiminIyaM mImAMsakAparanAmakam / tathAzabdazcakArazcAtra samuJcayArthau / evamanyatrApyavaseyam / amUni SaDapi darzanAnAM nAmAni / aho iti ziSyAmantraNe / AmantraNaM ca ziSyANAM cittavyAsaGgatyAjanena zAstrazravaNAbhimukhIkaraNArthamatropanyastam / / 3 / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 4, bauddhadarzana TIkAno bhAvAnuvAdaH sugato sAta che. (1) vipazya, (2) zikhI, (3) vizvabhU, (4) krakuchanda, (5) kAMcana, (9) kAzyapa, (7) zAkyasiMha. te sugatonuM darzana te bauddhadarzana. akSapAda RSi praNIta nyAya-tarkathI pUrNa graMthane je jANe che athavA bhaNe che te naiyAyiko kahevAya che. te naiyAyikonuM darzana naiyAyikadarzana kahevAya che. prakRti vagere 25 tattvonI saMkhyAne je jANe che, athavA bhaNe che te sAMkhyo kahevAya che. "zAkhya' e rIte tAlavya "zakAravALo pATha paNa vRddhaparaMparAthI saMbhaLAya che. temAM zaMkha nAmanA Adi puruSanI saMtati-putrapautrAdi (vitthAtu thI yagu pratyaya lAgatAM) zAMga kahevAya che. teonA darzanane zAMga ke sAMkhyadarzana kahevAya che. jinonA arthAt RSabhAdithI zrI mahAvIra paryanta covIse arihaMtonA darzanane jainadarzana kahevAya che. AnAthI covIse jInezvaronuM eka ja darzana che. paraMtu teone paraspara koIpaNa matabheda nathI, te siddha thAya che. nityadravyanI aMdara (samavAya saMbaMdhathI) rahenArA ane anya (arthAtu jenI apekSA vizeSa nathI) te vizeSo kahevAya che. ane vizeSA va' A vyutpattithI vizeSane vinayaHi " (si hai. 7/2/199) sUtrathI svArthamAM "pha" pratyaya lAgIne vaizeSika bane che athavA te vizeSone je jANe che ke bhaNe che te vaizeSika. teonuM darzana te vaizeSikadarzana. jaimini AdyapuruSavizeSa che. teno je mata te jaiminidarzana. tenuM bIjuM nAma (30mImAMsAdarzana che. zlokamAM tathA' ane 'ra' kAra samuccayArthaka che. nadI ziSyanA AmaMtraNamAM che. AmaMtraNa vAcakapada ziSyone bIjAkAryomAM citta pUrAyeluM hoya, teno tyAgakarAvI zAstrazravaNanI abhimukha karavAmATe upanyAsa karyo che. all atha yathoddezastathA nirdeza iti nyAyAdAdau bauddhmtmaacssttehave "thA uddeza tathA nirveza:arthAtu je pramANe uddeza karyo hoya te pramANe nirdeza karavo joIe. A nyAyathI cha darzanonA udde zakramamAM bauddhadarzanano prathamanirdeza hovAthI bauddhamatane kahe che. tatra bauddhamate tAvadevatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH / / 4 / / zlokArtha: te darzanomAM, bauddhamatamAM duHkhAdi cAra AryasatyanA prarUpaka sugata devatA che. (30) mImAMsakadarzananA be bhedo che. (1) pUrvamImAMsA (2) uttaramImAMsA. temAM pUrvamImAMsA te jaiminidarzana ane uttaramImAMsA te vedAMtadarzana. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 4, boddhadarzana tatrazabdo nirdhAraNArthaH, tAvacchabdo'vadhAraNe / teSu darzaneSvaparANi darzanAni tAvattiSThantu, bauddhamatameva prathamaM nirdhAryocyata ityarthaH / atra cAdau bauddhadarzanopalakSaNArthaM mugdhaziSyAnugrahAya bauddhAnAM liGgaveSAcArAdisvarUpaM pradarzyate / camaro mauNDyaM kRttiH kamaNDaluzca liGgam / dhAturaktamAgulpha paridhAnaM veSaH / zaucakriyA baDhI / "mRdvI zayyA prAtarutthA peyA bhaktaM madhye pAnakaM cAparAhne / drAkSAkhaNDaM zarkarA cArdharAtre mokSazcAnte zAkyaputreNa dRSTaH / / 1 / / maNunaM bhoyaNaM bhucA maNunaM sayaNAsaNaM / maNunnaMmi agAraMmi maNunaM jAyae muNI / / 2 / / " bhikSAyAM pAtre patitaM sarvaM zuddhamiti manvAnA mAMsamapi bhuJjate, mArge ca jIvadayArthaM pramRjanto vrajanti / brahmacaryAdisvakIyakriyAyAM ca bhRzaM dRDhatamA bhavanti / ityAdirAcAraH / TIkAno bhAvAnuvAda: zlokamAM tatra' zabda nirdhAraNa arthamAM che. tAva' zabda avadhAraNamAM che. (bhAvArtha e che ke) te darzanomAM aparadarzano hamaNAM bAju para rahe, bauddhamata ja prathamanirdhArIne kahevAya che. ahIM prAraMbhamAM bauddhadarzananA liMga-veSa-AcArAdi svarUpa (3upalakSaNArthane mugdhaziSyanA anugraha mATe banAvAya che. te A pramANe che - cAmaranuM dhAraNa karavuM, mastake muMDana karAvavuM, besavA mRgacarmanuM Asana ane kamaMDalane dhAraNa karavuM, te liMga che. DhIMcaNa sudhI lAlaraMganuM vastra paheravuM, te veSa che. zaucakriyA vAraMvAra karavI, te AcAra che. vaLI. "komaLa zayyA, savAre UThIne pINuM pIvuM, madhyAhune bhojana, aparAmAM cA-pANI ane ardharAtrIe drAkSanA TUkaDA ane zarkarA levA ane (A badhuM AcaraNa karatAM) aMte buddhavaDe mokSa jovAyo che." "tathA (manane game tevuM) manojJabhojana, manojJazayA, manojJaAsana ane manojJa ghara hote chate muni manojJane prApta kare che." bhikSA letI vakhate bhikSAnA pAtrAmAM paDeluM sarvazuddha che. (tethI mAMsa paDe to paNa mAMsane zuddha mAnI) mAMsane paNa khAya che. mArgamAM jIvadayArthe pramArjanA karatAM karatAM cAle che. brahmacaryAdi potAnA dharmanIkriyAmAM atyaMta daDha hoya che - ityAdi temanA AcAro che. (31) veSAdimAM ja (bauddha) dharma rahyo nathI, paNa te veSAdi dharmanuM kAraNa che. te te dharmasaMbaMdhI vicArone lAvavA mATenuM mAdhyama AcArAdi che. AthI upalakSaNathI veSAdinA jJAnanI sAthe sAthe tenA dharmatattvanuM paNa jJAna thaI jAya che. Ama to zuddhaadhyAvasAyonI prApti e ja dharma che. paNa tene lAvavA mATe upacArathI veSAdi paNa kAraNa che. AthI upalakSaNathI paNa dharmanuM kAraNa che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga -1, zloka - 4, boddhadarzana dharmabuddhasaGgarUpaM ratnatrayam / tArAdevI zAsane vighnanAzinI / vipazyAdayaH sapta buddhAH kaNThe rekhAtrayAGkitAH sarvajJA devAH / buddhastu sugato dharmadhAturityAdIni [abhidhAna0 2/ 146] / tannAmAni / teSAM prAsAdA vartulA buddhAMDakasaMjJAH / bhikSusaugatazAkyazauddhodanisugatatAthAgatazUnyavAdinAmAno bauddhAH / teSAM zauddhodanidharmottarArcaTadharmakIrtiprajJAkaradignAgapramukhA granthakArA guravaH / atha prastutazloko'grato vyAkhyAyate / bauddhamate bauddhadarzane sugato buddho devatA devaH / kiletyAptapravAde / kIdRzaH saH / caturNAmityAdi / ArAdUrAdyAtAH sarvaheyadharmebhya ityAryAH, pRSodarAditvAdrUpaniSpattiH / satAM sAdhUnAM padArthAnAM vA yathAsaMbhavaM muktiprApakatvena yathAvasthitavasturUpacintanena ca hitAni satyAni / athavA sadbhyo hitAni satyAni / AryANAM satyAni AryasatyAni teSAmAryasatyAnAmityarthaH / caturNAM duHkhAdInAM duHkhasamudayamArganirodhalakSaNAnAM tattvAnAM prarUpako dezakaH / tatra duHkhaM phalabhUtAH paJcopAdAnaskandhA vijJAnAdayo vakSyamANAH, ta eva tRSNAsahAyA hetubhUtAH / samudayaH samudeti skandhapaJcakalakSaNaM duHkhamasmAditi vyutpattitaH / nirodhahetunairAtmyAdyAkArazcittavizeSo mArgaH / mArgaNa anveSaNe, mAryate'nviSyate yAcyate nirodhArthibhiriti curAdiNijantatvenAlpratyayaH / niHklezAvasthA cittasya nirodhaH nirudhyate rAgadveSopahatacittalakSaNaH saMsAro'neneti karaNe ghaJi, muktirityarthaH duHkhAdInAmitya-trAdizabdo'nekArtho'pi vyavasthArtho mantavya; yaduktam __ "sAmIpye ca vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet / / 1 / / " tatrAdizabdaH sAmIpye yathA grAmAdau ghoSa iti, vyavasthAyAM yathA brAhmaNAdayo varNA iti, prakAre yathA ADhyA devadattAdaya iti devadattAdaya iti devadattasadRzA ADhyA ityarthaH, avayave yathA stambhAdayo gRhA iti / atra tu vyavasthArthaH saMgacchate / duHkhamAdi prathamaM yeSAM tAni tathA teSAmiti bahuvrIhiH / / 4 / / TIkAno bhAvAnuvAda: dharma, buddha ane saMgha bauddhadarzananA traNa ratno che. (ke jene boddhadarzananI saphaLatA mAnavAmAM Ave che.) bauddhadarzanaupara AvatA vidgono nAza karanArI tArAdevI che. (AgaLa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 4, boddhadarzana jaNAvyA te) vipazyAdi sAtabudgho kaMThamAM traNa rekhAo aMkita kare che tathA sarvajJa devatA kahevAya che. vaLI buddha, sugata, dharmadhAtuityAdi teonA nAma che. teono prAsAdabuddhanA aMDakanI saMjJAvALo vartula che. prAsAda(dharma sthAna)ne "buddhAMDaka" kahe che. bhikSu, saugata, zAkya, zauddhodaini, sugata, tathAgata, zUnyavAdivagere nAmanA bauddho che. teonA zauddhodana, dharmottara, arcaTa, dharmakIrti, prajJAkara, digvAga vagere graMthakAraguruo che. 46 have prastutazlokanI prAraMbhathI vyAkhyA karAya che. bauddhadarzanamAM sugata (buddha) deva che. vi AptapravAdamAM che. arthAt vi zabdathI AptapravAdanI sUcanA che. te bauddhadarzananA devatA kevA prakAranA che ? cAra AryasatyonA prarUpaka che. sarvaheyathI je dUra thaI gayA che te Arya kahevAya che. sAdhuone yathAsaMbhava mukti prApta karAvanAra ke padArthonA yathAvasthita vastunA svarUpanA ciMtana vaDe hitakArI hoya te satya kahevAya che. athavA sajjanone je hita kare, te satya kahevAya che. (ahIM "puSovara'vitvAt' si.hai- 3/2/155 sUtrathI 'Arya' zabdanI niSpatti thaI che. AryAnAM satyAni AryasatyAni teSAm A rIte samAsa thayela che.) 4. Aryasatyo cA2 che. (1) du:kha, (2) du:khasamudaya, (3) du:khanirodha, (4) du:khanirodha mArga. A duHkhAdi cAra Aryasatyo svarUpa tattvonA prarUpaka buddha che. temAM rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna ke jenuM svarUpa AgaLa kahevAze te pAMca vipAkasvarUpa upAdAnaskaMdho ja duHkha che. te pAMca upAdAnaskaMdho tRSNAnI sahAyathI jyAre (nUtana) skaMdhonI utpattimAM kAraNa bane che, tyAre du:khasamudaya kahevAya che. duHkhanA nirodhanA kAraNabhUta nairAptyAdi AkArayukta cittavizeSane mArga kahevAya che. (arthAt nirodhanA kAraNabhUta nairAptyAdi AkArayukta cittavizeSane mArga kahevAya che. arthAt nirodhanA kAraNabhUta nairAbhyAdi bhAvanAthI vAsita citta te mArga che.) ane cittanI nileza avasthA te nirodha che. ahIM anveSaNArthaka 'mArrALu' dhAtuthI mAryate-aviSyate yA--te nirodhiimaH rUti mArga: - A vyutpattithI anveSaNArthaka mAnt dhAtune curAdigaNano 'pi' pratyaya lAgyAbAda aj pratyaya lAgI 'mArza' zabda banela che tathA "nirudhyate rAyadveSopahRtavittakSaLa: saMsAra: anena rUti nirodhaH"A vyutpattithI ni+rudh dhAtune karaNamAM that pratyayalAgI nirodha zabda banela che. A duHkhanirodhano artha mukti che. ahIM zlokamAM 'du:hAvInAM' padamAM rahela jJAti zabda aneka arthamAM vaparAto hovAchatAM ahIM (vyavasthA) arthamAM vaparAyo che tema jANavuM. kahyuM che ke "sAmIpTa, vyavasthA, prakAra tathA avayava ema cAraarthomAM medhAvIpuruSo Azibdano prayoga kare che." Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 5, boddhadarzana bhaDe (1) "grAmAdau ghoSaH " gAmamAM paDAM che. arthAt gAmanI sabhIpamAM sUpaDAM che - nahIM Adi pathI sAmIpya artha 4e||aay che. 47 (2) 'brAhmaNAdayaH varNA' arthAt zrAhmae prathama che tevA ( yAra ) vargo che. ahIM Adi 56 vyavasthAmAM che. (3) ' ADhyA devadattAdayaH' hevahatta Thevo dhanavAna che yahIM Adi 56 prakA2vAci che. (4) "stambhAdayaH gRhAH" - staMbhAhi avayavo 4 ghara che. ahIM Adi 56 avayavavAthi che. khA (yAra paiDI) khAhi yaha sahIM vyavasthA arthamAM che. arthAt duHkhAdInAM AryasatyAnAM - 6: prathama che, tevAM cA2 Aryasatyo che. ahIM Avi zabda kramanI vyavasthA sUcave che. arthAt vyavasthA arthamAM vaparAyo che. // 4 // atha duHkhatattvaM vyAcikhyAsurAha have (cA2 AryasatyomAM) prathama du:khatattvanI vyAkhyA karavAnI icchAthI kahe che keduHkhN saMsAriNaH skandhAste ca paJca prarkItitAH / vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / / 5 / / zlokArtha : vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra ane rUpa te pAMca skandho ja saMsArIjIvonuM duHkha uhesuM che. duHkhaM duHkhatattvaM kimityAha / saMsaranti sthAnAtsthAnAntaraM bhavAdbhavAntaraM vA gacchantItyevaMzIlAH saMsAriNaH, skandhAH, sacetanA acetanA vA paramANupracayavizeSAH / te ca skandhAH paJca prakIrtitAH / vAkyasya sAvadhAraNatvAtpaJcaivAkhyAtAH, na tvaparaH kazcidAtmAkhyaH skandho'stIti / ke te skandhA ityAha / vijJAnamityAdi / vijJAnaskandhaH, vedanAskandhaH, saMjJAskandhaH, saMskAraskandhaH, rUpaskandhazca / evazabdaH pUraNArthe, cazabdaH samucaye / tatra rUpavijJAnaM rasavijJAnamityAdi nirvikalpakaM vijJAnaM viziSTajJAnaM vijJAnaskandhaH / nirvikalpakaM ca jJAnamevaMrupamavaseyam / "asti hyAlocanaM (nA) jJAnaM prathamaM nirvikalpakaM / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam / / 1 / / " [mImAM. zlo0 pratya0 112] iti / sukhA duHkhA aduHkhasukhA ceti vedanA vedanAskandhaH / vedanA hi pUrvakRtakarmavipAkato jAyate / tathA ca sugataH kadAcidbhikSAmaTATyamAnaH kaNTakena caraNe viddhaH prAha-" ita Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 5, boddhadarzana ekanavate kalpe zaktyA me puruSo hataH / tatkarmaNo vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH / / " tti | TIkAno bhAvAnuvAda: praznaH duHkha arthAt duHkhatattva zuM che ? uttara : ekasthAnathI bIjA sthAne athavA ekabhavathI bIjAbhavamAM sarake che = jAya che, te saMsAri kahevAya che. acetana ke sacetana paramANunA samuhavizeSane aMdha kahevAya che. te skaMdho pAMca kahelA che. (te pAMca skaMdho saMsArIjIvanuM du:kha che.) sarva di varSe sAvadhArAmAmananti-arthAt sarvavAkyo sAvadhAraNa mAnelA che. arthAt vAkyano avadhAraNapUrvaka ja prayoga thAya che. A nyAyathI zlokamAM "te pradartitA:' vAkyamAM 'va' na hovA chatAM paNa 'va prakIrtitA=AdhyAtA' e rIte samajI levuM. eTale ke pAMca ja skaMdho che, paraMtu tenAthI aparaAtmA nAmano koI aMdha nathI. prazna: te skandho kayA che ? uttara : vijJAnaskanda, vedanAskandha, saMjJAskandha, saMskAraskandha ane rUpaskandha A pAMca skandho che. zlokanA uttarArdhamAM 'va' zabda pUraNArthaka che ane '' zabda samuccayArthaka che. temAM rUpavijJAna, rasavijJAna, sparzavijJAna, gaMdhavijJAna ane zabdavijJAna viSayaka nirvikalpakajJAnane vijJAnaskandha kahevAya che. nirvikalpajJAnanuM svarUpa A pramANe jANavuM. sau prathama "A che" tevA prakAranuM nirvikalpaka AlocanAtmakajJAna thAya che. te mUkabALakAdinA vijJAnanI jema zuddhavastuthI utpanna thAya che. sukha, du:kha ke asukhaduHkha (sukha-duHkhanA abhAvasvarUpa udAsInatA) e traNa vedanAskandha che. vedanA pUrvekarelA karmanA vipAkathI thAya che. (tenI puSTi mATe kahe che ke.) kyAreka sugata bhikSA mATe pharatA hatA, tyAre temanA pagamAM kAMTo vAgyo, te samaye temaNe kahyuM ke.. "he bhikSuo ! A kalpathI (A bhavathI) pUrvenA 91mAM kalpamAM (bhavamAM) zaktithI charIthI) meM purUSa haNyo hato. te karmanA vipAkathI huM pagamAM viMdhAyo chuM." (AthI siddha thAya che ke pUrvasaMcita karmanA vipAkathI vedanA thAya che.) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 5, boddhadarzana saMjJAnimittodgrahaNAtmakaH pratyayaH saMjJAskandhaH / tatra saMjJA gaurityAdikA / gotvAdikaM ca tatpratipatti(pravRtti)nimittam / tayorudgrahaNA yojanA, tadAtmakaH pratyayo nAmajAtyAdiyojanAtmakaM savikalpakaM jJAnaM saMjJAskandha ityarthaH / puNyApuNyAdidharmasamudAyaH saMskAraskandhaH, yasya saMskArasya prabodhAtpUrvAnubhUte viSaye smaraNAdi samutpadyate / pRthivIdhAtvAdayo rUpAdayazca rUpaskandhaH / na caitebhyo saMskArasya vijJAnAdibhyo vyatiriktaH kazcanAtmAkhyaH padArthaH sukhaduHkhecchAdveSajJAnAdhArabhUto'dhyakSeNAvasIyate / nApyanumAnena, tadavyabhicAriliGgagrahaNAbhAvAt / na ca pratyakSAnumAnavyatiriktamarthAvisaMvAdi pramANAntaramastIti / te ca paJca skandhAH kSaNamAtrAvasthAyina eva veditavyAH, na punarnityAH kiyatkAlAvasthAyino vA / etaca kSaNikAH sarvasaMskArA kutsatra racitte tAjA TIkAno bhAvAnuvAda: je pratyayomAM zabdonA pravRttinimittonI ugrahaNa arthAt yojanA thaI jAya che, te savikalpakapratyayone saMjJAskandha kahevAya che. gau, azva ityAdi saMjJAo che. (te saMjJAo vastunA sAmAnyadharmane nimittabanAvI vyavahAramAM Ave che.) jema ke gau saMjJA "gotva" svarUpa pravRttinimitta (sAmAnyadharma) jyAM jyAM haze, tyAM tyAM te saMjJA lAgu paDaze. (ArthAt "jo' e saMjJA che ane "nItva' pravRttinimitta che. A saMjJA ane pravRttinimittonA udhrAhakapratyayane saMjJAskandha kahevAya che. vaLI 'gotva' Adi sAmAnya, "go' Adi saMjJAonA pravRttinimitta bane che.) Ama gauAdi saMjJAono govAdi pravRttinimittonI sAthe yojanAkaranAra savikalpaka pratyayane saMjJAskandha kahevAya che. arthAt nAma, jAtivagerenI yojanAkarI "A gotvaviziSTa gI che,' "azvatvaviziSTa azva che' ityAdi vyavahAramAM kAraNarUpa savikalpakajJAna saMjJAskandha kahevAya che. puNya, pApaAdinA samudAyane saMskAra skandha kahevAya che. je saMskAranAudayathI pUrve anubhavelA viSayomAM smaraNAdi utpanna thAya che. (Adi padathI pratyabhijJAna vagere jANavuM.) (kahevAno Azaya e che ke smRtinA kAraNabhUta ane anubhavajanya mAnasikapravRttine saMskAra kahevAya che.) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka -6, boddhadarzana pRthvI Adi cAra dhAtuo tathA rUpAdi viSayo rUpaskandha kahevAya che. A pAMcaskandho ja saMsArijIvonuM du:kha che. A pAMca "skandhothI atirikta sukha, duHkha, icchA, dveSa, jJAnanA AdhArabhUta AtmAnAmano koI padArtha pratyakSathI jaNAto nathI. anumAnathI paNa (skandhothI atirikta) AtmA nAmano padArtha jaNAto nathI, kAraNa ke AtmAne grahaNa karanAra avyabhicaritaliMgano ja abhAva che. tathA pratyakSa ane anumAnathI atirikta vastune siddha karanAra avisaMvAdi bIjuM pramANa nathI. vaLI te pAMca upAdAnaskandho kSaNamAtra rahenArA ja jANavAM, paraMtu nitya nathI. athavA to keTalokakAla rahenArA jANavA, paraMtu nitya nathI. A sarvasaMskAro kSaNika che te AgaLa batAvAze. IpI. duHkhatattvaM paJcabhedatayAbhidhAyAtha duHkhatattvasya kAraNabhUtaM samudayatattvaM vyaakhyaatiduHkhatattvane pAMca bhedathI kahIne, have du:khatattvanA kAraNabhUta "samudaya' tattvanI vyAkhyA karAya che." samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / mAtmAtmIyamavAdhya: samudAya: sAkRtaH TddA zlokArtha : je kAraNathI jagatamAM 'huM chuM." ane "A mAruM che." ityAdi AtmIyabhAvasvarUpa (ahaMkArasvarUpa) rAgAdibhAvono (33)samudAya utpanna thAya che, te samudaya kahevAya che. (32) nAma-jAtyAdi yojanArahita nirvikalpaka jJAna vijJAna che. nAma-jAtyAdi yojanAsahita savikalpaka jJAna saMjJA' che. arthAt padArthanA sAkSAtkArane paNa saMjJA kahevAya che. je vastumAM gurutva hoya ane sthAna rokatI hoya te vastune rUpa kahevAya che. pRthvI, jala, teja, vAyu ane tajjanya zarIra rUpa kahevAya che. rUpathI viruddhadharmo dharAvatuM arthAt guru na hoya ane sthAna na roke te dravya "nAma' kahevAya che. kAma arthAt mana ane mAnasikapravRttio. bauddhamata mujaba AtmA nAmarUpAtmaka che, eTale ke zarIra, mana, bhautika tathA mAnasika pravRttionA samuccayasvarUpa che. paraMtu svataMtra cetanAsvarUpa ke caitanyano adhiSThAtA nathI. du:kha satyanI vyAkhyA karatAM gautamabuddhe kahyuM che ke pAMce skandho jyAre vyaktinI tRSNAno viSaya banIne pAse Ave che, tyAre tene ja upAdAnaskandha kahevAya che. A pAMce upAdAnaskandho du:kharUpa che. (33) samudAya eTale kAraNa. viSamaduHkhanuM koI eka kAraNa nathI. paNa kAraNonI saghaLI zRMkhalA che. te zRMkhalAnuM nAma dvAdaza nidAna che. te A pramANe - (1) jarA-maraNa, (2) jAti, (3) bhava, (4) upAdAna, (5) tRSNA, (9) vedanA, (7) sparza, (8) paDAyatana, (9) nAmarUpa, (10) vijJAna, (11) saMskAra, (12) avidyA. avidyA du:khonuM mULa kAraNa che. kAraNa ke samudayazRMkhalAne paNa te ja janmAve che ane TakAve che. avidyA eTale ajJAna, ajJAna pUrvajanmanAM karma ane anubhavathI utpanna saMskAranuM kAraNa che. eTale ke avidyA saMskArane janma Ape che. saMskAra vijJAnane janma Ape che. vijJAnanA kAraNe garbhamAM bhUNane Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka -6, boddhadarzana yato yasmAtsamudayAloke lokamadhye rAgAdInAM rAgadveSAdidoSANAM gaNaH samavAyo'khilaH samastaH samudeti samudbhavati / kIdRzo gaNa ityAha / AtmAtmIyabhAvAkhyaH / AtmA svaM, AtmIyaH svakIyaH, tayorbhAvastattvam / AtmAtmIyabhAvaH ayamAtmA ayaM cAtmIya ityevaM saMbandha ityarthaH / upalakSaNatvAdayaM paro'yaM ca parakIya ityAdi saMbandho draSTavyaH / sa evAkhyA nAma yasya sa AtmAtmIyabhAvAkhyaH / ayaM bhAvaH-AtmAtmIyasaMbandhena paraparakIyAdisaMbandhena vA yato rAgadveSAdayaH samudbhavanti saH samudayo nAma tattvaM bauddhamata udAhRtaH kathitaH / atrottarArdhe saptanavAkSarapAdadvaye chandAntarasadbhAvAcchandobhaGgadoSo na vinya:, vArSa-AtrastutazAstraW Toddo TIkAno bhAvAnuvAda: je kAraNathI lokamAM rAga-dveSAdidoSono samastagIra jyAra thAya che. (ta) kArI samudaya che.) prazna: te rAgAdibhAvono samuha kevA prakArano che ? uttara : AtmA-AtmIyabhAvasvarUpa che. arthAt AtmA eTale "huM" ane AtmIya eTale "mArUM," A baMneno bhAva te AtmA-AtmIyabhAva kahevAya che. arthAt "A huM chuM" ane "A mArUM che" Avo bhAvArtha jANavo. upalakSaNathI A para che ane A pArakuM che. ityAdi saMbaMdha nAmarUpa maLe che. nAmarUpa eTale zarIra ane mana dvArA racAtuM saMsthAna. nAmarUpathI paDAyatana janme che. pAMca indriya ane mana e paDAyatana che. indriya ane mana dvArA viSayano saMparka thAya che. tene sparza kahe che. sparza=indriyaviSayanA saMparkathI sukha, du:kha ke udAsInatAnI anubhUti thAya che, te vedanA che. vedanAthI tRSNA janme che. tRSNA=icchA. tRSNAthI upAdAna janme che. upAdAna eTale Asakti. AsaktithI punarjanma utpanna karavAvALuM karma="bhava" utpanna thAya che. bhavathI janma ane janmathI jarA-maraNanI utpatti thAya che. Ama, A dvAdazanidAna du:khanuM kAraNa bane che. dvAdazanidAnanA pratyekaaMga parasparakArya-kAraNabhAvathI saMkaLAyelA che ane bhavacakranuM kAraNa che. bhUta, bhaviSya ane vartamAna traNebhava A kAraNazRMkhalA sAthe saMbaMdhita che. avidyA ane saMskAra A be nidAna atItabhava sAthe saMbaddha che. vijJAna, nAmarUpa, SaDAyatana, sparza, vedanA, tRSNA, upAdAna, bhava A ATha vartamAnabhava sAthe saMbaddha che. jAti ane jarAmaraNa A be nidAna bhaviSyajanma sAthe saMbaddha che. dvAdazanidAnanI A prakriyAne pratItyasamutpAdanA nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. je bauddhono mULa siddhAMta kahevAya che. pratItya anyanA AdhAre utpAda--utpatti, arthAt sApekSakAraNatAvAda. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 7, boddhadarzana paNa karavo. kahevAno Azaya e che ke huM ane mArA tathA para-parakIyanA saMbaMdhathI je rAgaleSAdidoSo pedA thAya che te "samudaya' nAmanuM tattva bauddhamatamAM kahevAyeluM che. ahIM zlokanA uttarArdhamAM ekapadamAM sAtaakSaro che ane ekapadamAM navaakSaro che, chatAM chaMdabhaMga doSa na jANavo. kAraNa ke A zAstra RSipraNIta hovAthI Arya che. tethI sAta-nava akSaravALA bIjA chaMdano sadbhAva prAcIna paraMparAmAM haze ema mAnI levuM. kA. atha duHkhasamudayatattvayoH saMsArapravRttinimittayorvipakSabhUte mArganirodhatattve prpnycynnaahhave saMsAranI pravRttinA nimittabhUta du:kha ane samudayatattvanA vipakSabhUta mArga ane nirodha tattvanA vistAra 420i 3 cha .... kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA yakA / sa mArga iha vijJeyo nirodho mokSa ucyate / / 7 / / zlokArtha : saMsAranA sarvasaMskAro kSaNika che. A prakAranI vAsanAne mArgatattva tathA rAgAdi vAsanAonA sarvathA nAzane nirodha arthAtu mokSa kahevAya che. paramanikRSTaH kAlaH kSaNaH, tatra bhavAH kSaNikaH kSaNamAtrAvasthitaya ityarthaH / sarve ca te saMskArAzca padArthAH sarvasaMskArAH kSaNavinazvarAH sarve padArthA ityarthaH / tathA ca bauddhA abhidadhati / svakAraNebhyaH padArtha utpadyamAnaH kiM vinazvarasvabhAva utpadyate'vinazvarasvabhAvo vA / *yadyavinazvarasvabhAvaH, tadA tadvyApikAyAH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAyA abhAvAtpadArthasyApi vyApyasyAbhAvaH prasajati / tathAhi-yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasaditi / sa ca nityo'rtho'rthakriyAyAM pravartamAnaH krameNa pravarteta yaugapadyena vA / na tAvatkrameNa, yato hyekasyA arthakriyAyAH karaNakAle tasyAparArthakriyAyAH karaNasvabhAvo vidyate na vA / yadi vidyate, kutaH krameNa karoti / atha sahakAryapekSayA iti cet, tena sahakAriNA tasya nityasya kazcidatizayaH kriyate na vA / yadi kriyate, tadA kiM pUrvasvabhAvasya parityAgena kriyate'parityAgena vA / yadi parityAgena, tato'tAdavasthyApatteranityatvam / atha pUrvasvabhAvAparityAgena, tatastasya nityasya tatkRtopakArAbhAvAtkiM sahakAryapekSayA kartavyam / athAkiMcitkaro'pi sahakArI tena viziSTakAryArthamapekSyate / tadayuktaM, yataH* * (1) "arthakriyAsamarthaM yat tadatra paramArthasat / anyat saMvRttisat proktaM; te svasAmAnyalakSaNe / / " [pra. vA. 2/3] (2) yathA yat sat tat kSaNikameva, akSaNikatve'rthakriyAvirodhAt tallakSaNavastutvaM hIyate / [hetu bi. pR. 54] Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 7, boddhadarzana "apekSyeta paraH kazcidyadi kurvIta kiMcana / yadakiMcitkaraM vastu kiM kenacidapekSyate T9T" [v) vAva - 3 / 27] Htha tasya prathamarthaDhiyAvarAtreDaparAthariyAkrnnsvbhaavo na vidyate, tathA ca sati spaSTaiva nityatAhAniH / athAsau nityo'rtho yaugapadyenArthakriyAM kuryAt / tathA sati prathamakSaNa evAzeSArthakriyANAM karaNAdvitIyakSaNe tasyAkartRtvaM syAt / tathA ca saivAnityatApattiH / atha tasya tatsvabhAvatvAt tA evArthakriyA bhUyo bhUyo dvitIyAdikSaNeSvapi kuryAt tadasAMprataM, kRtasya karaNAbhAvAditi / kiM ca dvitIyAdikSaNasAdhyA apyarthasArthAH prathamakSaNa eva prApnuvanti, tasya tatsvabhAvatvAt, atatsvabhAvatve ca tasyAnityatvaprAptiriti / tadevaM nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirahAna svakAraNebhyo nityasyotpAda iti / atha vinadharasvabhAvaH samutpadyate / tathA ca sati vighnAbhAvAdAyAtamasmaduktamazeSapadArthajAtasya kSaNikatvam / tathA coktam "jAtireva hi bhAvAnAM vinAze heturiSyate / yo jAtazca na dhvasto nazyetpazcAtsa kena ca / / 1 / / TIkAno bhAvAnuvAda: paramanikRSTa kAlane kSaNa kahevAya che. te kSaNamAM utpanna thanArA *kSaNika kahevAya che. arthAt kSaNa mAtra rahenArane kSaNika kahevAya che. sarvasaMskAro (padArtho) kSaNavinazvara hoya che. arthAt eka kSaNa rahI nAza pAme che - A pramANe bauddho kahe che. (A viSayamAM bauddhonI dalIla che ke.) potAnA kAraNothI utpannathato padArtha zuM vinAzanA svabhAvavALo utpanna thAya che ke avinazvara svabhAvavALo utpanna thAya che ? jo "avinazvara svabhAvavALA padArtho utpanna thAya che. ema mAnazo to yugapa6 ane kramathI thanArI arthajhiyAsvarUpa vyApakano abhAva thavAthI vyApya evA padArthano paNa abhAva thaI jaze. (vastunI potAnI je kriyA hoya ke jenAthI te oLakhAtI hoya te arthakriyA kahevAya che.) te A pramANe (34) bauddhonI mAnyatA e che ke... jagatanA sarvapadArtho pota-potAnA kAraNothI utpanna thAya che te eka nirvivAda vAta che. to have batAvo ke kAraNothI utpanna thatA te padArtho vinazvara svabhAvavALA utpanna thAya che ke avinazvara svabhAvavALA utpanna thAya che ? jo avinazvara svabhAvavALA utpanna thAya che, to nitya padArtha hovAthI asat siddha thaI jaze. kAraNa ke je arthakriyA kare che te ja paramArtharUpathI sat che. arthakriyA ane padArthanI sattAmAM kArya-kAraNabhAva che. arthakriyA vyApaka che tathA padArthanI sattA vyApya che. arthakriyA kramathI thAya che ke yugapad ? nityapadArthamAM krama ke yugapaE baMne rIte arthakriyA thatI nathI. tethI sattAnI vyApaka arthakriyAno abhAva che. to vyApya evI sattAno abhAvathavAthI avinazvara svabhAvavALI vastuno paNa abhAva thaIjAya che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka -7, boddhadarzana jemAM arthakriyAkAritva hoya te vastu paramArthathI sat che. arthakriyAmAM pravartelo nityapadArtha zuM kramathI pravarte che ke yugapa pravarte che? arthAt nityapadArtho athakriyA kramathI kare che ke yugapad kare che ? nityapadArtha kramathI arthakriyA karato nathI. kAraNa ke jo te kramathI arthakriyA kare che, tema kahezo to) prazna thaze ke ekaaWkriyAnA kAlamAM bIjIaWkriyA karavAno svabhAva teno hoya che ke nahi ? jo ema kahezo ke "ekaarthakriyAnA kAlamAM bIjIaWkriyA karavAno svabhAva hoya che. to prazna thaze ke kramathI zAthI kare che ? arthAt be arthakriyAono ekasAthe karavAno svabhAva siddha thavAthI, kramathI arthakriyA kare che te vAta uDI jAya che. (nityavAdinI mAnyatA che ke.. nityamAM joke sarva arthakriyAo karavAno svabhAva haMmezAM vidyamAna hoya che. paraMtu je je kAryonA utpAdaka anya sahakArI kAraNo jyAre-jyAre maLI jAya che, tyAre nitya te te kAryane utpanna karI de che. A rIte sahakArI kAraNonA kramathI nityapadArtha paNa kramathI arthakriyA kare che. sahakArI kAraNa to anitya che; AthI tenuM sannidhAna kramathI ja thayA karatuM hoya che. A nityavAdi dalIla kare che ke) nitya to yugapa6 arthakriyA karavA samartha che. paraMtu sahakArI kAraNasAmagrI anitya hovAthI, kramathI sannidhAna thatuM hovAnA kAraNe nityamAM kramathI arthakriyA thAya che- tyAre kSaNikavAdi prazna kare che ke... te sahakArIthI te nityapadArthamAM zuM koI atizaya karAya che ke nahi ? jo tame kahezo ke sahakArIthI nityapadArthamAM atizaya thAya che, to amAro prazna che ke. sahakAri dhvArA nityamAM atizaya karAya che, tyAre pUrvanA svabhAvanA parityAgavaDe karAya che ke parityAga karyAvinA karAya che. ? jo tame ema kahezo ke pUrvasvabhAvanA tyAgapUrvaka sahakArI nityamAM atizaya kare che, to - tenAthI manamAM ciMtavI nahi hoya tevI anityatvanI Apatti Avaze. kAraNake tenA potAnA nityasvabhAvano sahakArinA saMnidhAnathI tyAga karyo che. have jo ema kahezo ke sahakArI pUrvasvabhAvano parityAga karato nathI. to amAro prazna che ke nityaupara sahakArikRta upakAra thato nathI, to sahakArinI apekSA zA mATe rAkhavAnI ? to nityavAdi kahe che ke... sahakArIkAraNa nityapadArthomAM koI navInaatizaya utpanna karato Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 7, boddhadarzana nathI - tathA nityapadArthanA pUrvasvabhAvano vinAza paNa karato nathI, to paNa nityapadArtha viziSTakAryanI utpattinA nimittathI akiMcitkara sahakArionI paNa apekSA rAkhe che ane te sahakArionI sAthe maLIne nitya viziSTa kAryone utpanna kare che. kSaNikavAdi kahe che ke tamArI A vAta ayukta che. kAraNa ke kahyuM che ke... para padArtha jo koI kArya kare athavA koI prayojanane sAdhI Ape to ja tenI apekSA karAtI hoya che. je akiMcitkara che tenI apekSA konAvaDe karAya ? na ja karAya." have tame ema kahezo ke "nityapadArthomAM prathama arthakriyA karavAnA samaye, dvitIyAdi samayomAM thanArA kAryone utpanna karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. (arthAt dvitIyAdi kSaNomAM thanArI arthakriyA hotI nathI). tathA dvitIyAdi samayomAM jyAre te kArya thavAnuM hoyatyAre sAmarthya AvI jAya che." te pramANe hote chate tame ja kaho ke nityatA kyAM rahI ? arthAtu nityatAnI hAni ja thaI jaze, kAraNake nityamAM je sAmarthya prathamasamaye nahotuM, te dvitIyasamayamAM utpanna thaI jAya che. koIpaNa avidyamAna svabhAvanuM utpanna thavuM te ja aniyatA che. have jo tame ema kahezo ke... nityapadArtha yugapa6 arthakriyAne kare che. to prathamakSaNamAM ja saghaLIye arthakriyAo thaI javAthI dvitIyAdi kSaNomAM nityapadArtha akartA banI jaze. kahevAno Azaya e che ke nityapadArtha prathamakSaNamAM ja dvitIyAdi anaMtakSaNomAM thanArI arthakriyAone karI nAkhI. to pachI nityapadArtha dvitIyAdi kSaNomAM zuM karaze ? have to prathama kSaNamAM je kartA hato, te have akartA banI jaze. vaLI prathama kSaNe arthakriyA karavAnA kAraNe nityapadArtha sat hato, te have dvitIyAdi kSaNe asatuM banI jaze. tethI tenI nityatA raheze nahi. tethI tenAmAM kartRttva ane akartuttvarUpe parivartana thavArUpa anityatA AvI paDaze. jo tame ema kahezo ke - "nityapadArthano evo svabhAva che ke prathamasamayamAM karelI saghaLIye arthakriyAone te dvitIyAdi kSaNomAM vAraMvAra kare che." paraMtu tamArI A vAta grAhya banI zakatI nathI, kAraNa ke prathamasamayamAM je kArya utpanna thaI gayuM che, tene nityapadArtha kevI rIte bIjI kSaNomAM utpanna karI zake ? vaLI nityapadArthano svabhAva prathamakSaNamAM ja badhI arthakriyAo karavAno hoya to, dvitIyAdi kSaNamAM thanArI saghaLI arthakriyAo paNa prathamasamayamAM ja saMpanna thaI jaze ane jo... dvitIyAdiSaNomAM thanArAkAryone prathamakSaNamAM karavAno svabhAva nityapadArthano nathI" ema mAnazo to anityatvano prasaMga spaSTa ja che. tethI A pramANe nityapadArthanI kramathI ke yugapathI arthakriyAno abhAvahovAthI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 7, boddhadarzana svakAraNothI avinazvarasvabhAvavALA nityapadArthanI utpatti (mAnya) banatI nathI. arthAt nityapadArthamAM kramathI ke yugapa6 arthakriyA ghaTatI nathI. AthI "svakAraNothI padArtha avinazvara arthAtu nityasvabhAvavALo utpanna thAya che." A vAta pramANabAdhita che. have tame ema kahezo ke "svakAraNothI padArtha vinazvarasvabhAvavALo utpanna thAya che." to A pakSamAM amArA dvArA manAyela sarvapadArthonuM kSaNikatva koIpaNa vighna vinA siddha thaI jAya che. arthAt amAro kSaNikasiddhAMta nibaMdhasvarUpe siddha thAya che. tethI 4 yuM che.. padArthonA vinAzamAM, padArthonI utpatti ja kAraNa manAya che. (arthAt padArthano evo svabhAva hoya che ke utpattinI bIjI kSaNe nAza pAme. AthI padArthanA nAzamAM utpatti kAraNa bane che.) ane je padArtha utpanna thayA pachI anaMtarakSaNamAM naSTa thato nathI, tene pachIthI koNa nAza karaze ? (arthAt te nitya banI jaze. jyAre paNa nAza thazenahi, paNa tevuM to nathI ja.)" nanvanityatve satyapi yasya ghaTAdikasya yadaiva mudgarAdisAmagrIsAkalyaM tadaiva tadvinadharamAkalpate na punaH pratikSaNaM, tato vinAzakAraNApekSANAmanityAnAmapi padArthAnAM na kSaNikatvamiti / tadetadanupAsitagurorvacaH, yato mudgarAdisannidhAne sati yo'sya ghaTAdikasyAntyAvasthAyAM vinAzasvabhAvaH sa svabhAvastasyaivotpattisamaye vidyate na vA / vidyate cet, ApatitaM tarhi tadutpattisamanantarameva vinazvaratvam / atha na vidyate sa svabhAva utpattisamaye, tarhi kathaM pazcAtsa bhavet / athedRza eva tasya svabhAvo yaduta kiyantamapi kAlaM sthitvA tena vinaMSTavyamiti cet, tarhi mudgarAdisannidhAne'pyeSa eva tasya svabhAvaH syAt / tato bhUyo'pi tena tAvatkAlaM stheyam / evaM ca mudgarAdighAtazatapAte'pi na vinAzo bhavet / jAtaM kalpAntasthAyitvaM ghaTAdeH / tathA ca jagadvyavahAravyavasthA vilopapAtakapaGkilatA / ityabhyupeyamanicchunApi kSaNakSayitvaM padArthAnAm / prayogastvevam / yadvinadharasvabhAvaM tadutpattisamaye'pi tatsvarUpaM, yathAntyakSaNavartighaTasya svarUpam / vinazvarasvabhAvaM ca rUparasAdikamudayata Arabhyeti svabhAvahetuH / tadevaM vinAzahetorakiMcitkaratvAt / svahetuta eva padArthAnAmanityAnAmevotpatteH kSaNikatvamavasthitimiti / nanu yadi kSaNakSayiNo bhAvAH, kathaM tarhi sa evAyamiti jJAnam / ucyate / nirantarasadRzAparAparakSaNanirIkSaNacaitanyodayAdavidyAnubandhAca pUrvakSaNapralaya Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 7, boddhadarzana kAla eva dIpakalikAyAM dIpakalikAntaramiva tatsadRzamaparaM kSaNAntaramudayate / tena samAnAkArajJAnaparaMparAparicayaciratarapariNAmAnnirantarodayAca pUrvakSaNAnAmatyantocchedespi sa evAyamityadhyavasAyaH prasabhaM prAdurbhavati / dRzyate ca yathA lUnapunarutpanneSu nakhakezakalApAdiSu sa evAyamiti pratItiH, tathehApi kiM na saMbhAvyate sujanena / tasmAtsiddhamidaM yatsattatkSaNikamiti / ata eva yuktiyuktamuktametat kSaNikAH sarvasaMskArA kRti / TIkAno bhAvAnuvAda : zaMkA H padArtha anitya che e vAta sAcI, paraMtu ghaTavagere padArthonA nAzakahetu mudnagara vagereno saMyogathAya tyAre ja ghaTAdino vinAza thAya che. tethI ghaTAdine pratikSaNa vinAzI mAnavA ucita nathI. tethI vinAzanA kAraNonI apekSAvALA anityapadArthonI paNa sthiti tyAM sudhI to mAnavI ja paDaze, ke jyAM sudhI vinAzakakAraNono saMyoga na thAya. AthI anitya padArtho paNa keTaloka samaya rahevAvALA che. pratikSaNa vinAzI=kSaNika nathI. 57 samAdhAna : A zaMkA karanAra vyaktie gurunI upAsanAdvArA jJAna meLavyuM hoya tema lAgatuM nathI. kAraNake amAro tamane prazna che ke... ghaTAdinI nAzakamudgarAdisAmagrI upasthita thate chate zuM ghaTAdino aMtimasamaye vinAza thavAno che te vinAzano svabhAva ghaTAdinI utpattinA samayathI ja che ke utpattinA samayathI nathI ? jo tame ema kahezo ke "utpattinA samayathI ja ghaTAdino vinAzasvabhAva hoya che." to to utpattinI bAda turata ja ghaTAdino vinAza thaIjavAnI Apatti AvI jaze. arthAt utpattinI bAda turata nAza pAmI jaze. tethI AvI avasthAmAM padArtha kAlAMtaramAM na rahevAnA kAraNe kSaNika siddha thaI jAya che. jo tame ema kahezo ke... "padArthanI utpattinAsamayamAM vinazvarasvabhAva (padArthamAM) hoto nathI"... to amAro prazna che ke... te vinazvarasvabhAva padArthamAM pAchaLathI kevIrIte Avyo ? jo tame ema kahezo ke... "padArthamAM utpattisamaye vinAzasvabhAva hoto nathI, paraMtu utpatti pachI keTalokakAla padArtha rahIne nAza pAme che. Avo te padArthano svabhAva hoya che." tamArI A vAta paNa ucita nathI. kAraNa ke mugarAdi nAzakasAmagrI upasthitathavAchatAM / te padArthano te svabhAva raheze. arthAt mugarAdi sAmagrInA sadbhAvamAM paNa padArtha keTaloka paNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka -7, boddhadarzana kALa rahIne ja nAza pAmaze ane tethI padArthano keTaloka kALa rahevAno svabhAva hovAnA kAraNe seMkaDo mugarAdinA ghA paDavA chatAM nAza pAmaze nahi. ane kalpAMtakAla sudhI ghaTAdine rahevAnI Apatti Avaze. tethI nAzya-nAzaka, mRtyu, Adi je jagatavyavasthA che, tenA lopakaravAdhArA pAparUpI kAdavathI lepAIjazo. tethI tamAre icchA na hovA chatAM paNa padArthonuM kSaNakSayitva mAnavuM ja paDaze. vaLI padArthonA kSaNakSayitvane siddha karato anumAnaprayoga A pramANe che nizvarasvamavaM tadutpattisamayeDapi tasvarupaM, yathA andhakSaNartipasya svarupam | arthAt je (ghaTAdino) vinazvarasvabhAva che, te ghaTAdinI utpattinA prathama samaye paNa te svarUpe ja hoya che. arthAt ghaTAdi utpattinA prathamasamaye paNa vinazvarasvabhAvavALA hoya che. jema ke aMtyakSaNavarti ghaTano vinazvarasvabhAva hoya che. kahevAno Azaya e che ke ghaTAdino aMtima samaye vinazvarasvabhAva hoya to utpattinA prathama samaye cokkasa hovo joIe. kAraNa ke utpattinA prathama samaye vinazvarasvabhAva hato tyAre ja aMtima samaye Avyo ne ? jo utpattinA prathamasamaye paNa vinazvarasvabhAva nahi mAno to aMtima samaye te svabhAva kevI rIte AvI gayo ? Avo prazna upasthita thaze. AthI utpattinA prathamasamaye paNa vinazvara svabhAva hoya che, te ja aMtimasamayamAM paNa hoya che tema mAnavuM ja paDaze. A ja rIte jagatanA samasta rUpa-rasAdi paNa aMtamAM vinazvara che ane te vinazvara svabhAva rUpAdinA udayathI AraMbhIne ja hoya che. tethI A pramANe vinAzaka sAmagrI akiMcitkara banI jAya che ane vinazvarasvabhAvasvarUpa potAnA svabhAvathI ja anityapadArthonI utpatti thAya che ane kSaNavAra rahIne nAza pAme che. arthAt vinazvarasvabhAvarUpa svakAraNathI ja anityapadArtho utpanna thaI kSaNavAra rahI nAza pAme che. zaMkAH jo padArtho kSaNamAM nAza pAmanArA che. to kevI rIte padArthane joIne "te A ja che" AvuM jJAna thAya che ? kahevAno Azaya e che ke padArtha kSaNamAM nAza pAmato hoya to thoDA samaya pUrve joyelA ghaTamAM "A te ja ghaTa che" AvuM jJAna kevI rIte thAya ? kAraNa ke thoDA samaya pUrve joyelo ghaTa to nAza pAmyo hato ? samAdhAna : niraMtarasadaza apara-aparakSaNanuM nirIkSaNa karanArA caitanyanA udayathI tathA avidyAnA anubaMdhathI, jema pUrvekSaNanA vinAzasamayamAM ja dIpakanI jyotamAM, bIjI tenI samAna jyota udaya pAme che. (chatAM "te A ja dIpakalikA (jyota) che" AvuM jJAna thAya che.) tema kSaNanA vinAza pachI, te kSaNanI samAna bIjakSaNano udaya thAya che, chatAM paNa "A te ja che" AvuMjJAna thAya che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 7, boddhadarzana Ama vAraMvAra samAnaAkAravALI kSaNanI paraMparAne jotAM, samAnAkArajJAnanI paraMparAnA lAMbAgALAnA paricayanA pariNAmathI tathA ekadhArI samAnaAkAravALI kSaNonA udayathI pUrvakSaNono atyaMta uccheda thavA chatAM paNa 'A te ja che" Avo adhyavasAya ekAeka pedA thAya che. (paraMtu te bhrama che. kA2Na ke..) jema ekavAra kApelA nakha-kezano samuha, punaH utpanna thaze tyAre te nakha-kezanA samuhamAM paNa "te A ja che" AvuMjJAna thAya che. (paNa te bhrama che.) 59 AthI kSaNavinazvara padArtho hoya che, chatAM ekakSaNanA vinAzanI sAthe bIjIkSaNa samAna AkA2vALI utpanna thAya che. tethI "te A ja che" AvuMjJAna thAya che. paraMtu tenAthI padArthonuM kSaNavinazvaratva haNAtuM nathI. A vastune sajjana(zaMkAkAra)vaDe kema vicArAtuM nathI ? tethI siddha thAya che ke... "vatsattaLi" arthAt "je sat che te kSaNika che." AthI sarvasaMskAro kSaNika che." A amAruM kaheluM yuktiyukta che. atha prastutaM prastUyate - kSaNikAH sarvasaMskArA ityatretizabdAtprakArArthAt nAstyAtmA kazcana, kiM tu jJAnakSaNasaMtAnA eva santItyAdikamapyatra gRhyate / tato'yamarthaH kSaNikAH sarve padArthAH, nAstyAtmetyAdyAkArA, evamIdRzI yakA 'svArthe kapratyaye' yA vAsanA pUrvajJAnajanitA taduttarajJAne zaktiH kSaNaparaMparAprAptA mAnasI pratItirityarthaH / sa mArgo nAmAryasatyaM, iha bauddhamate vijJeyo'vagantavyaH / sarvapadArthakSaNikatvanairAtmyAdyAkArazcittavizeSo mArga ityarthaH / sa ca nirodhasya kAraNaM draSTavyaH / atha caturthamAryasatyamAha / nirodho nirodhanAmakaM tattvaM, mokSo'pavarga ucyate'bhidhIyate / cittasya niHklezAvasthArUpo nirodho muktirnigadyata ityarthaH / etAni duHkhAdInyAryasatyAni catvAri yAni granthakRtAtrAnantaramevoktAni tAni sautrAntikamatenaiveti vijJeyam / / 7 / / TIkAno bhAvAnuvAda : have prastutazlokanI vyAkhyA karAya che. "LiA sarvasaMoArA kRti" ahIM rUti zabda prakA2vAci che. AthI "koIAtmA nathI, paraMtu jJAnakSaNa saMtAno ja che." arthAt AtmAkoI svataMtra tattva nathI, paraMtu pUrvAparajJAnanA pravAhasvarUpa saMtAno ja che. ityAdi prakArono paNa saMgraha thaI jAya che. tethI zlokano phalitArtha e che ke 'sarve padArtho kSaNika che, AtmA nathI.' ityAdi prakAranI je vAsanA che ke jene bauddhamatamAM mArganAmanuM Aryasatya kahe che. prazna H vAsanA zuM che ? uttara : pUrvajJAnathI utpanna thavAvALA uttarajJAnamAM, pUrvajJAnanI kSaNaparaMparAnI je zakti Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 8, boddhadarzana prApta thAya che, tene vAsanA ke mAnasika pratIti kahe che. ane te vAsanAne bauddhamatamAM mArga nAmanuM Aryasatya kahevAya che. kahevAno bhAvArtha e che ke sarvapadArthone kSaNika mAnavAsvarUpa tathA nairAbhyAdino (AtmA nathI teno) svIkAra karavA svarUpa AkAravALA cittavizeSane mArga kahevAya che. te mArga Aryasatya nirodhanuM kAraNa che. have cothA Aryasatyane kahe che - nirodhanAmanA tattvane mokSa=apavarga kahevAya che. arthAt cittanI nileza avasthAsvarUpa nirodhane mukti kahevAya che. je A duHkhAdi cAraAryasatyo graMthakArazrIvaDe kahevAyA, te (bauddhanA cAra bheda paikInA) sautrAntikamatanI apekSAthI kahevAyelA jANavA. zA vaibhASikAdibhedanirdezaM vinA sAmAnyato bauddhamatena tu dvAdazaiva ye padArthA bhavanti, tAnapi saMprati vivakSuH zlokamenamAha (35)vaibhASikAdi uttarabhedonA nirdezavinA sAmAnyathI bauddhadarzanavaDe (manAyelA) je bAra padArtho che, te bArapadArtho kahevAnI icchAvALA graMthakArazrI A zlokane kahe che. paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca / / 8 / / zlokArdha zrotrAdi pAMca indriyo, zabdAdi pAMca viSayo, mana ane sukhAdi dharmonuM Ayatana (atIndriyaviSaya) A bAra "Ayatana' che. (35) boddhone cAra bheda (1) vaibhASika, (2) sautrAntika, (3) yogAcAra, (4) mAdhyamika (1) vaibhASikamatanI mAnyatA tenuM bIjuM nAma AryasamitIya che. temano mata A pramANe che. vastu cArakSaNavALI che. temAM jAtikSaNa utpanna thAya che, sthitikSaNa sthApe che, jarAkSaNa jarjarIta kare che. vinAzakSaNa vinAza kare che. te prakAre AtmA paNa tevA prakArano ja pudgala kahevAya che. arthanI sAthe thanAra, eka sAmagrIne adhIna je nirAkAra bodha che, te ahIM arthamAM pramANa che. bauddhadharmanA siddhAMtanuM kendrabiMdu ane buddha-darzanano samastasiddhAMta jenA upara pratiSThata che tenuM nAma dharma che. dharma zabdano prayoga bhAratIya dArzanikajagatamAM ghaNA badhA arthomAM thAya che. bauddhadarzanamAM dharmano abhiprAya bhUta ane cittanA sukSmatattvothI che. jenuM pRthakakaraNa vadhAre thaI zakatuM nathI. tenA ja dharmonA AghAta ane pratighAtathI te vastu saMpanna thAya che. tene jagata kahevAya che. A jagata bauddhadharmanI kalpanAnusAra dharmonA paraspara milanathI eka saMghAtamAtra che. te dharmo atyaMta sukSma che. te sattAtmaka hoya che. ane tethI sattA bauddhadharmanA AdikAlamAM tathA vaibhASika (sahita sautrAntika ane yogAcAra)ne sarvathA mAnya che. pudagala-nairAbhyane mAnavAnuM tAtparya dharmonI sattAmAM vizvAsa karavo te che. nirvANanI kalpanAno saMbaMdha A dharmonA astitvathI nitAttagahana che. A dharmonA rUpamAM gautamabuddhanA upadezano sArAMza nIcenA zlokamAM che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana __vyAkhyA-paJcasaMkhyAnIndriyANi zrotracakSurghANarasanasparzana(A)rupANi / zabdAdyAH zabdaruparasagandhasparzA paJca viSayA indriyagocarAH / mAnasaM cittaM yasya zabdAyatanamiti nAmAntaram / dharmAH sukhaduHkhAdayasteSAmAyatanaM gRhaM zarIramityarthaH / etAnyanantaroktAni dvAdazasaMkhyAnyAyatanAnyAyatanasaMjJAni tattvAni, caH samuJcaye, na kevalaM prAguktAni catvAri duHkhAdInyeva, kiM tvetAni dvAdazAyatanAni ca bhavanti / etAni cAyatanAni kSaNikAni jJAtavyAni / yato bauddhA atraivamabhidadhate / arthakriyAlakSaNaM sattvaM prAguktanyAyenAkSaNikAnnivartamAnaM kSaNikeSvevAvatiSThate / tathA ca sati sulabhaM kSaNikatvAnumAnaM, yatsattatkSaNikaM, yathA pradIpakalikAdi / santi ca dvAdazAyatanAnIti / anena cAnumAnena dvAdazAyatanavyatiriktasyAparasyArthasyAbhAvAt, dvAdazasvAyataneSveva kSaNikatvaM vyavasthitaM bhavatIti / tadevaM sautrAntikamatena catvAri duHkhAdIni tattvAni / Ano bhAvAnuvAda . vyAkhyAH zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasendriya, ane sparzendriya A pAMca indriyo cha. zata, 35, 2sa, gaMdha, sparza - sApAMya indriyon| viSayo cha. bhana 4-bITuM nAma zabdAyatana che. sukhAdi dharmonuM Ayatana gRha zarIra che. A najIkamAM kahelA bAraAtano ye dharmA hetu-prabhavA hetuM teSAM tathAgato hyavadat / avadana yo nirodho evaMvAdI mahAzramaNaH / / A jagatamAM jeTalA dharmo che, te hetuthI utpanna thayelA che. teonA hetune buddhe batAvelA che. te dharmono nirodha paNa thAya che. mahAzramaNe tenA nirodhanuM paNa kathana karela che. dharmanI kalpanAthI nIcenI bAbato mAnya kare che : (1) pratye'dharma pRthasattA rAje cha - pRtha6 zati35 cha. (2) ekadharmano bIjA dharmanI sAthe koI prakArano anyonyAzraya, samavAyasaMbaMdha nathI. AthI ja guNothI atirikta dravyanI sattA nathI hotI. e prakAre bhinna-bhinna indriya grAhmaviSayone choDIne 'bhUta' nI pRthaka sattA nathI hotI. meM mAre bhinna-bhinna mAnasi vyApArothI mAramAtmAnI sattA nathI. (dharma anAtga) (3) dharma kSaNika hoya che. ekakSaNamAM ekadharma rahe che. caitanya svayaM kSaNika che. ekakSaNathI atirikta te rahetuM nathI. gatizIla zarIronI vastuta: sthiti hotI nathI. pratyuta nivAsthAnomAM navAdharmonA saMtAnarUpamAM AvirbhAva thAya che ke je gatizIla dravya jevuM dekhAya che. (dharmatattva=kSaNikatva) (4) dharma paraspara maLIne navIna vastune utpanna kare che. koIdharma ekalo vastunuM utpAdana karato nathI. dharma paraspara maLIne navI vastunu utpAhana recha. (saMskRta). (A) "AyatanAnIti dvAdazAyatanAni - cakkhAyatanaM, rupAyatanaM, sotAyanaM, saddAyatanaM, ghAnAyatanaM, gandhAyatanaM, rasAyatanaM, kAyAyatanaM, phoTTavvAyataM, manAyatanaM dhammAyatanaM ti / " [vi, ma. pR. 334] Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 8, boddhadarzana - che. tene tattvo paNa kahevAya che. zlokamAM 'T' samuccayArthaka che. kahevAno Azaya e che ke mAtra pUrve kahelA du:khAdi cAraAryasatyo ja tattvo nathI, paraMtu A bAraAyatano paNa tattvo che. tathA A Ayatano kSaNika jANavA, kAraNake bauddho A viSayamAM A pramANe kahe che ke ("vevArthayiALAri taveva paramArthasaviti" arthAt je arthakriyAkAra che, te 52mArthasat che. A vacanAnusAra bAraAyatanomAM paNa arthakriyAkAritva che. tethI bAraAyatano paramArthathI sat che.) ane 'yat sat tat kSaLim' A pUrve kahelA nyAyathI bAraAyatanomAMthI akSaNikatva nivartamAna thatAM kSaNikatva ja AvIne ubhuM rahe che. (kahevAno Azaya e che ke pUrve kahyuM ke je arthakriyAkAri hoya te sat ane je sat hoya te kSaNika hoya che. tethI bAraAyatanomAM arthakriyAkAritva hovAthI sat to che ja. ane akSaNikamAM kramathI ke yugapathI arthakriyA ghaTatI nathI. tethI bAraAyatanomAM arthakriyAkAritva svIkAratAM, tene kSaNika paNa svIkAravA ja paDaze.) A pramANe hote chate AyatanomAM kSaNikatva ne siddhakaratuM anumAna paNa sulabha che. jemake yattattagiLa, yathA pratIpAi / A anumAnathI jema dIpakanI jyota sat che, to kSaNika paNa che. tema bAraAyatano sat che, to kSaNika che ja. A anumAnathI bAraAyatanathI atirikta bIjApadArthano abhAva che. (kAraNake jagatamAM je koI sat che, teno A bAra AyatanomAM samAveza thaI jAya che.) AthI kSaNikatva bAraAyatanomAM ja rahe che. A pramANe sautrAntrika saMmatamatathI cAra du:khAdi tattvo che. sAmAnyato bauddhamatena cAyatanarUpANi dvAdaza tattvAni pratipAdya, saMprati pramANasya vizeSalakSaNamatrAmidhAnIyam, taca sAmAnyalakSaNAvinAbhAvIti prathamaM pramANasya sAmAnyalakSaNamucyate / "pramANamavisaMvAdi jJAnam" [pra.vA. 1 / 3 iti ] | avisaMvAdakaM jJAnaM pramANam / avisaMvAdakatvaM cArthaprApakatvena vyAptamarthAprApakasyAvisaMvAditvAbhAvAt, (5) dharmanA parasparavyApArathI je kArya utpanna thAya che te kArya-kAraNaniyamanA vazamAM rahe che. A jagatanA sarva dharmo 52spa2 kArya-kAraNarUpe saMbaddha che ane tenuM nAma pratItyasamutpAda che. (jenuM varNana AgaLa karela che.) (6) A jagata vastuta: sukSma (72 prakAranA) dharmonA saMghAtanuM pariNAma che. dharmano e svabhAva che ke te kAraNathI utpanna thAya che. (hetu-prabhava) ane potAnA vinAzanI ta2pha svata: AgaLa vadhe che. (nirodha) (7) avidyA ane prajJA parasparavirodhI dharmo che. avidyAnA kA2Ne jagatano A pravAha pUrajozamAM cAle che. ane prajJAdharmano udaya thavAthI A pravAhamAM hrAsa utpanna thAya che ane te dhIre-dhIre zAntinA rUpamAM pariNata thAya che. (8) dharmone cAra bhAgamAM vaheMcela che. (i) caMcAlAvasthA, (du:kha) (ii) caMcalAvasthAnuM kAraNa (samudaya), (iii) parama zAntinI dazA (nirodha), (iv) zAMtino upAya (mArga), (9) A jagatanI prakriyAnuM carama avasAna'nirodha'mAM che. je nirvikArazAMtinI dazA che. te samaye saMghAtano nAza thaI jAya che.(asaMskRta=nirvANa). A mAnyatAone sUtrarUpe A rIte rAkhI zakAya che. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana kezoNDukajJAnavat / arthaprApakatvaM ca pravartakatvena vyApi, apravartakasyArthAprApakatvAt / tadvadeva pravartakatvamapi viSayopadarzakatvena vyAnaze / na hi jJAnaM haste gRhItvA puruSaM pravartayati, svaviSayaM tUpadarzayatpravartakamucyate prApakaM ceti / svaviSayopadarzakatvavyatirekeNa nAnyatprApakatvam / taJca zaktirUpam / uktaM ca "prApaNazaktiH prAmANyaM tadeva ca prApakatvam" [ ] iti / svaviSayopadarzake ca pratyakSAnumAna eva, na jJAnAntaram / ataste eva lakSaNAI, tayozca dvayorapyavi saMvAdakatvamasti lakSaNam / pratyakSeNa hyarthakriyAsAdhakaM vastu dRSTatayAvagataM satpradarzitaM bhavati, anumAnena tu dRSTaliGgAvyabhicAritayAdhyavasitaM satpradarzitaM bhavatItyanayoH svaviSayadarzakatvameva prApakatvam / yadyapi ca pratyakSasya kSaNo grAhyaH, sa ca nivRttatvAnna prApyate, tathApi tatsaMtAno'dhyavaseyaH, pravRttau prApyata iti / saMtAnaviSayaM pradarzitArthaprApakatvamadhyakSasya prAmANyam / anumAnasya tu liGgadarzanena vikalpyaH svAkAro grAhyo, na bAhyo'rthaH / prApyastu bAhyaH svAkArAbhedenAdhyavasita iti / tadviSayamasyApi pradarzitArthaprApakatvaM prAmANyam / taduktam-"na hyAbhyAmarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM visaMvAdyate" iti(B) / prApyamANaM ca vastu niyatadezakAlAkAraM prApyata iti tathAbhUtavastupradarzakayoH pratyakSAnumAnayoreva prAmANyaM, na jJAnAntarasya / tena dharmatAnerAbhya=kSaNikata=saMskRtatva=pratItyasamutpannatva sAmravatva anAstravatva saMkleza=vyavadAnatva= nirodha=saM=niala. dharmonuM vargIkaraNa te dharmonA astitvamAM vaibhASikane vizvAsa che. AthI vaibhASikonI 'sarvAstivAdi' saMjJA sArthaka che. vaibhASikonA mate A nAnAtmaka jagata vastuta: satya che. ane tenI svataMtrasattAno anubhava ApaNane ApaNA pratyakSajJAna dvArA pratikSaNamAM thAya che. cakSu-indriyadvArA ApaNe ghaTane dekhIe chIe, dekhIne "A ghaTa che' ema jANI zakIe chIe. teno pANI lAvavAmAM upayoga paNa karI zakIe chIe. ityAdi ApaNe pratyakSa anubhavI zakIe chIe. AthI "arthakAritA' hovAthI te ghaTa yathArtha che. ane te yathArthatAnuM jJAna ApaNane indriyodvArA pratyakSasvarUpe thAya che. AthI jagatanI svataMtrasattA pratyakSagamya che, A vebhASikonuM mukhyatathya che. mA 4 2 cha. (1) mA (428 135) bhane (2) mAbhyantara (supa-6: 35). bhUta tathA citta. A baMne prakAranA jagatanI sattA svataMtra arthAt parasparanirapekSa che. 4gatanI bhUlabhUtavastumA(dhA) vimA bhASiobhe re. 42 // cha. (4) viSayAgata (4) viSayagata. (A) "tathA ca pratyakSa pratibhAsamAnaM niyatamarthaM darzayati / anumAnaM ca liGgasambaddhaM niyatamarthaM darzayati / ata ete niyatasyArthasya pradarzake / tena te pramANe / nAnyadvijJAnag" [nyAyavi0 TI0 pR0 11] (B) uddhRtamidam - tattvopa0 pR0-29 / / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana bhavati, prApakatvAtprAmANyaprasaktirna pItazaGkhAdigrAhijJAnAnAmapi teSAM pradarzitArthAprApakatvAt / yaddezakAlAkAraM hi vastu taiH pradarzitaM, na tattathA prApyate, yacca yathA prApyate, na taistattathA pradarzitaM, dezAdibhedena vastubhedasya nizcitatvAditi na teSAM pradarzitArthaprApakatA, tato na prAmANyamapi / nApi pramANadvayavyatiriktaM zabdAdikaM pradarzitArthaprApakatvena pramANaM, tatpradarzitasya dezAdyaniyatasyArthasyAsatvena prAptumazakteH / tatpradarzitArthasyAniyatatvaM ca sAkSAtpAraMparyeNa vA pratipAdyAderarthasyAnupapatteH / tataH sthitaM pradarzitArthaprApaNazaktisvabhAvamavisaMvAdakatvaM prAmANyaM dvayoreva, prApaNazaktizca pramANasyArthAvinAbhAvanimittadarzanapRSThabhAvinA vikalpena nizcIyate / tathAhi - pratyakSaM darzanAparanAmakaM yato'rthAdutpannaM taddarzakamAtmAnaM svAnurUpAvasAyotpAdanAnnizcinvadarthAvinAbhAvitvaM prApaNazaktinimittaM prAmANyaM svato nizcinotItyucyate, na punarjJAnAntaraM tannizcAyakamapekSate'rthAnubhUtAviva / tato' visaMvAdakatvameva pramANalakSaNaM yuktam / / 8 / / 64 TIkAno bhAvAnuvAda : sAmAnyathI bauddhamatAnusAra bAra AyatanasvarUpa tattvonuM pratipAdana karIne, have pramANanuM vizeSalakSaNa kahevuM joIe. (arthAt bauddhamatanA deva ane tattvanuM svarUpa kahevAyuM. tethI have trIjApramANanuM vizeSalakSaNa kahevuM joIe.) (paraMtu) vizeSalakSaNa sAmAnyalakSaNane avinAbhAvi hoya che. tethI prathamapramANanuM sAmAnyalakSaNa kahevAya che. (kahevAno Azaya e che ke pramANanuM vizeSalakSaNa to tyAre ja kahI zakAya ke jyAre pramANanuM sarvasAmAnyalakSaNa jyAsamAM hoya.) (Ja) viSayagata vibhA4na : viSayIgata vilAuna / prArathI thAya che. (i) paMtha sndha, (ii) dvArA Ayatana, (iii) aDhAra dhAtu. (i) paMtha sndha : sthUla3pathI khA 4gata 'nAma3pAtmA' che. A zabda prAcIna upaniSadyobhAMthI sIdheso che. paraMtu juddhe tenA arthanuM kaMIka parivartana karela che. 'rUpa' jagatanA samastabhUtonuM sAmAnya adhivacana che. 'nAma', mana tathA mAnasika pravRttionI sAdhAraNa saMjJA che. jene vedanA, saMjJA, saMskAra tathA vijJAnarUpathI vibhakta ka2vAthI cA2 skandho thAya che. e prakAre 'nAmarUpa'nuM ja vistRtavibhAjana 'paMcaskandha' che. (ii) pArakhAyatana : Ayatanano vyutpatti artha (AyaM pravezaM tanotIti Ayatanam ) che pravezamArga. vastunuM jJAna kheDaluM 4 utpanna thatuM nathI. tene anyavastuonI sahakAritA apekSita che. indriyonI sahAyavinA viSayanA jJAnano udaya thato nathI. Ama jJAnotpattinA dvArabhUtahovAthI indriya tathA tatsambaddhaviSayane 'Ayatana' zabdArA abhihita uresa che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka -8, boddhadarzana avisaMvAdijJAnane pramANa kahevAya che. AthI avisaMvAdijJAna ja pramANanI koTImAM Ave che. je jJAna arthanuM prApaka hoya te ja jJAna avisaMvAdi kahevAya che. je jJAna arthanuM prApaka na hoya, te jJAna avisaMvAdi hotuM nathI. jemake kezoMDukanuM jJAna. (AkAzamAM sUryanA prakAzanA kAraNe bahAra pharIne AvyAbAda makAnamAM mAthAnA vALa jevI ke uDuMka = maccharo jevI kALI rekhAo tathA dhAbA hoya tema lAge che. tene kazoMDukajJAna kahevAya che. A jJAnamAM vALa ane macchararUpa arthanI prApti thatI nathI, mATe te pratIti avisaMvAdi nathI. mATe pramANarUpa nathI.) arthaprApakatva pravartakanI sAthe vyApta hoya che. arthAt arthaprApakatva pravartakanI sAthe avinAbhAva rAkhe che. kAraNa ke je jJAna pravartaka nathI, te jJAna arthanI prApti karAvI zakatuM nathI. A rIte adhyAtma Ayatana bAhya Ayatana (abhyattaradvAra yAne indriya) (1) cakSurindriya Ayatana rUpa Ayatana (2) zrotraindriya Ayatana zabda Ayatana (3) ghANaindriya Ayatana (9) gaMdha Ayatana jillAindriya Ayatana (10). rasa Ayatana (5) sparza(kAyendriya) Ayatana (11) spaSTavya Ayatana (ka) buddhi(mana) indriya Ayatana (12) bAhya indriyathI agrAhmaviSaya (dharmo athavA dharmAyatana). vaibhASiko (sarvAstivAdi)onuM kathana che ke temanA siddhAMtane buddha svayaM pratipAdana karela che. potAnA upadezanA samaye temane svayaM kaheluM ke samasta vastuo vidyamAna che. kaI vastuo vidyamAna che? evA praznanA javAbamAM buddhe kaheluM ke bAraAyatana sarvadA vidyamAna rahe che ane tene choDIne anya vastuo vidyamAna rahetI nathI. A kathanano e artha che ke vastunI sattAne mATe bAraAyatana Avazyaka che. te kAM to pRthapha indriyarUpe athavA kAMto pRthapha indriya grAhmaviSaya hovo joIe. A baMnemAMthI ekapaNa na hoya, to tenI sattA mAnya nathI. jemake AtmA'nI sattA, je na to indriya che, na to indriyo dvArA grAhya viSaya che. AthI AtmAnI sattA nathI. (iii) aDhAra dhAtu: ("dhAtu' zabda vaidyakazAstrAnusAra lIdhela che, te anusAra A zarIramAM aneka dhAtuono sanniveza che. A prakAre buddhadharma A jagatamAM aneka dhAtuonI sattA mAne che. athavA dhAtu' zabda khanIjapadArthonA mATe vyavahRta thAya che. je prakAre khANamAMthI dhAtabahAra nikALavAmAM Ave che. te prakAre sattAbhUta jagatanA bhinna-bhinna avayavo yA upakaraNone "dhAtu' kahevAya che. je zaktionA ekIkaraNathI ghaTanAono eka pravAha (saMtAna) niSpanna thAya che. tenI saMjJA dhAtu che. cha indriya, cha viSayo tathA cha vijJAno, ema aDhAradhAtu che. indriya ane viSayanuM varNana upara che. indriyo viSayanI sAthe saMparkamAM AvavAthI eka prakAranuM viziSTajJAna (vijJAna) utpanna thAya che. te indriyonI saMkhyAne anusAra 6 prakAranuM che. 2dhAtuka jagatano parasparabhedaH bauddhadharma A vizvane traNalokamAM vibhakta kare che. ane tenA mATe dhAtu' zabda prayukta che. (uparanA vibhAjanamAM dhAtu zabda bhinna arthamAM che.) jagata be prakAranuM che. (1) bhautika (rUpadhAtu), (2) abhautika dhAtu. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana pravartaka paNa viSayopadarzananI sAthe avinAbhAva saMbaMdha rAkhe che. (kAraNa ke je jJAna potAnA viSayanuM yathArtha upadarzana arthAtu pratibhAsa ke nizcaya karAve che, te ja pravRttimAM prayojaka banavA dvArA pravartaka banI zake che ane te prApaka paNa kahevAya che.) jJAna jJAtA evA puruSano hAtha pakaDIne padArtha sudhI laI jatuM nathI. paraMtu jJAna potAnA viSayane batAvavA dvArA pravartaka bane che ane prApaka bane che. (kAraNa ke) potAnA viSayane batAvavA sivAya bIjI koI pravartakatA ke prApakatA jJAnamAM hotI nathI. jJAnanI A prApakatA zakti svarUpa che. kahyuM che ke "prApazani: prAmAve tava ra prApurutvam" arthAt prApaNazaktine ja prAmANya kahevAya che ane te zaktinuM hovuM te ja prApakatva che. (arthAt arthane prApta karAvI ApavAnI zaktine ja prAmANya kahevAya che ane te ja zaktinuM (jJAnamAM) hovuM te prApakatva che.) * bhautikaloka be prakArano thAya che. vAsanA-kAmanAthI yukta loka=kAyadhAtu tathA kAmanAhIna, vizuddhabhUta nirmita (jagata) rUpadhAtu che. * kAyadhAtumAM je jIva nivAsa kare che, temAM aDhAre dhAtu vidyamAna rahe che. (ba) viSayagata vargIkaraNa: vaibhASiko (sarvAstivAdio) e dharmonI saMkhyA 75 mAnI che. tenI pahelA thayelA viravAdioe 170 mAnI che. ane tenI pachI thanArA yogAcAre 100 mAnI che. traNe saMpradAyone anusAre dharmanA prathamataH be vibhAga che. (1) saMskRta, (2) asaMskRta. saMskRta - sannatA anyocamapezya tA: anitA ti saMskRtA: arthAt paraspara maLIne, ekabIjAnI sahAyatAthI utpanna thavAvALA dharmo te saMskRta kahevAya che. saMskRtadharma hetupratyayathI utpanna thAya che ane tethI te asthAyI, anitya, gatizIla tathA Azrava (rAgAdi maLo)thI saMyukta hoya che. enAthI viparItadharmone asaMskRta kahevAya che, ke je hetupratyayathI utpanna thatA nathI. AthI ja sthAyI, nitya, gatihIna tathA anAzrava hoya che. asaMskRtadharmanA avAntarabheda nathI. paraMtu saMskRta dharmonA cAra avAntarabheda vaibhASikoe karyA che. (1) rUpa, (2) citta, (3) cattasika tathA (4) cittaviprayukta. (A cArabhedo yogAcArane paNa mAnya che paraMtu vivAdione aMtima prabheda (citta viprayukta) mAnya nathI.) tulanAtmaka vargIkaraNa sthaviravAdi sarvAstivAdi yogAcAra dharma asaMskRta rUpa citta saMskRta caittasika - cittaviprayukta * vaibhASikonA matAnusAra saMskRtadharmonA 75 bhedonuM varNana : Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 8, boddhadarzana pratyakSa ane anumAna ja potAnA viSayanA upadarzaka che. te sivAyanA jJAna sva-viSayanA upadarzaka nathI. arthAt pratyajJa ane anumAna potAnA viSayanuM yathArthajJAna karAve che. te sivAya bIjA koI jJAna nathI ke je vastunuM yathArthajJAna karAvI zake. AthI pratyakSa ane anumAna A be ja lakSaNa mATe yogya che. arthAt pratyakSa-anumAna svaviSayanA yathArthaupadarzaka hovAnA kAraNe lakSaNa mATe yogya che. vaLI anumAna ane pratyakSa baMnenuM paNa (sAmAnya)lakSaNa avisaMvAdikatva che. pratyakSa arthakriyA sAdhaka (svalakSaNasvarUpa) vastune sAkSAt viSayakarIne, tenuM upadarzaka bane che ane tethI temAM prApakatva Ave che. (1) rU5 - 11 prakAre che : (1) cakSurindriya, (2) zrotrendriya, (3) ghrANendriya, (4) rasanendriya, (5) kAya indriya, (9) rUpa (7) zabda, (8) gaMdha, (9) rasa, (10) spaSTavya viSaya, (11) avijJapti. rUpano artha sAdhAraNa bhASAmAM 'bhUta" che. rUpanI vyutpatti che ruNa ti rupam - je dharma rUpa dhAraNa kare che. rupanuM lakSaNa apratighatva che. pratigha eTale rokavuM. bauddhadharmAnusAra rUpadharma ekasamayamAM je sthAnane grahaNa kare che, te sthAna bIjAnAdvArA grahaNa karI zakAtuM nathI. pAMca indriyaH vaibhASika (sarvAstivAdi) yathArthavAdidarzana che. arthAt ApaNI indriyo dvArA bAhya jagatanuM je svarUpa pratIta thAya che tene te satya ane yathArtha mAne che. te paramANuonI sattA mAne che. viSaya paramANunA paMjarUpa nathI, pratyuta indriyo paNa paramANujanya che. jene ApaNe sAdhAraNatayA "netra' nAmathI oLakhIe chIe. te vastuta: cakSurindriya nathI. cakSu vastutaH atIndriya padArtha che. jenI sattA bhautikanetramAM vidyamAna che. netra anekaparamANuono pUMja che. temAM cAramahAbhUta (pRthvI, a, teja vAyu)nA ane cAra indriya grAhya(zabda sivAyanA viSayonA paramANuo vidyamAna ja hoya che. sAthe ja temAM kAyendriya tathA cakSurindriyanA paNa paramANuonuM astitva hoya che. A rIte netra paramANuonuM saMghAta che. zrotrendriya, jema vRkSanI chAla utArI levAmAM Ave to ApoApa chAla pAchI AvI jAya che, tema je paramANu ke jenAthI zrotra banI che te niraMtara pAchA AvI jAya che. dhrANendriyanA paramANu nAkanI aMdara rahe che. rasendriyanA paramANu jivAupara rahe che ane teno AkAra teno ardhacaMdra jevo che. kAya(sparza) indriyanA paramANu samasta zarIramAM phelAyelA hoya che. zarIramAM jeTalA paramANu hoya che, teTalA ja kAyendriyanA paramANunI saMkhyA rahe che. A rIte rUpanA 11 prakAramAMthI pAMca kahevAyA. () rUpa: cakSuno viSaya rUpa che. je pradhAnatayA be prakArano che (1) varNa (raMga) ane (2) saMsthAna (AkRti) * varNa bAra prakAranA che: nIla, pIta, lohita, avadAta (zubha) cAra pradhAnavarNa che tathA megha (meghano raMga), dhUma, raja, mahikA (pRthvI yA jalathI nIkaLavAvALA nihArano raMga), chAyA, Atapa (sUryanI camaka), Aloka (caMdramAno zItaprakAza) aMdhakAra A ATha apradhAnavarNa che. saMsthAna ATha prakAranuM che ? dIrgha, sva, vartuLa (goLa), parimaNDala (sUkSmagoLa), unnata, avanata, zAta (samAkAra), vizAta (viSama AkAra). zabda : ATha prakAra che. (1) upara mahAbhUtahetuka = jJAna zakti rAkhavAvALA prANIo dvArA utpanna. (2) anupAta mahAbhUta hetuka H jJAna zaktithI hInaecatanapadArtho dvArA utpanna. (3) sanvAkhya : prANIjanya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana (kahevAno Azaya e che ke arthakriyAnA yoge jaNAtI vastune sAkSAt viSaya banAvI pratyakSa te vastunuM upadarzaka bane che. tethI temAM prApakatva Ave che.) paraMtu anumAna sAkSAt liMganA darzana karI, tenI sAthe avinAbhAve (avyabhicaritapaNe) rahelA liMgIno adhyavasAya karIne, liMgInuM yathArtha pradarzana kare che. (arthAtu anumAna parvata varNAtmakazabda. (4) asAga : vAyu-vanaspatinA saMtAnajanya dhvanyAtmakazabda. pratyekanA manojJa ane amanojJa be bheda che. A rIte ATha prakAra che. (8) gaMdhaH cAra prakAre che. (1) sugaMdha, (2) durgadha, (3) utkaTa, (4) anutkaTa. samagaMdha ane viSamagaMdha ema be bheda paNa anyatra upalabdha thAya che. jemAM samagandha zarIranuM poSaka che ane viSamagaMdha zarIrane poSaka nathI. (10) spaSTavya = sparza kAryandriyathI sparzanI pratIti thAya che. tenA prakAra 11 che. pRthvI, apu, teja, vAyu A cAra mahAbhUtono sparza tathA 7 bhautikasparza. lakSma (cikAza), karkaza, laghu (halkA), guru (bhAre), zIta, bubhakSA (bhUkha) tathA pipAsA (11) avijJapti karmano A eka viziSTa prakAra che. karma be prakAre che. (1) cetanA (2) cetanAjanya. (vetana mana varSa tane vAva vALI)- cetanAno artha mAnasakarma. tathA "cetanAjanya'no artha kAyika ane vAcikakarma che. cetanAjanya prakAranA be karma che. (1) vijJapti, (2) avijJapti. vijJaptino artha che prakaTa karma. avijJaptino artha aprakaTa-anabhivyakta karmache. karmanu phala avazya maLe che. koIka karmonuM phala prakaTa hoya che, koIka karmonuM phala turata abhivyakti thatuM nathI. paNa te kAlAntaramAM phala Ape che. A bIjA prakAranA karmonI saMjJA "avijJapti che. te vastuta: karma na kahetAM karmanuM phala che. dA. ta. koI vyakti koI vratanuM anuSThAna kare, te vijJaptikarma thayuM. paraMtu enA anuSThAnathI tenuM vijJAna gUDharUpathI zobhana banI jAya che te avijJaptikarma. A prakAranA avijJaptine(karmane) ja vaizeSiko gara' ane mImAMsako apUrva kahe che. vaizeSikamatamAM koI ghaTanAo evI hoya che ke jenA kAraNo ApaNe pratyakSa jANI zakatA nathI, ethI "adRSTa' kAraNa kahevAya che. mImAMsako mAne che ke karelA yajJa-yAganuM phala tAtkAlika utpanna thatuM nathI. paraMtu te "apUrva utpanna kare che. je kAlAntaramAM te te karmanA phaLanI prati kAraNa bane che. avijJaptine rUpano prakAra mAnavo yogya che. kAraNa ke je prakAre chAyA padArthanI pAchaLa-pAchaLa sadA cAle che, te prakAre avijJapti paNa bhautikakarmanuM anusaraNa sarvadA kare che. (2) citta: 1 prakAre che. (3) caitasika 40 prakAre che - tenuM asaMskRtadharma pachI varNana che. (4) cittaviprayukta dharmaH (14 prakAre) A dharmono na to bhautikadharmomAM samAveza thAya che ke na cattadharmomAM. (1) prApti :- dharmone saMtAnarUpamAM niyamita rAkhavAnI zakti. (2) aprApti prAptino virodhI dharma. (3) nikAya - sabhAgatA prANIomAM samAnatA utpannakaranAro dharma. te vaizeSikonA "sAmAnya'nuM pratIka che. (4) AsaMzika : A zakti je prAcInakarmonA phalAnusAra manuSyane cetanAhIna samAdhimAM parivartita kare che. (5) asaMzI samApati mAnasaprayatna, jenAdvArA samAdhinI dazA utpanna thAya che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka -8, boddhadarzana upara dekhAtA sAkSAtadhUma liMganuM darzana karI, te dhUma(liMga)nI avinAbhAve rahelA (agnirUpa)liMgIne batAvavAnuM kAma kare che ane te ja anumAnanuM prApakatva che.) A pramANe pratyakSa ane anumAna svaviSayanuM upadarzaka che ane tethI prApaka paNa che. arthAt svaviSayopadarzakarUpa prApaka che. eTale ke pratyakSa ane anumAna baMnemAM svaviSayopadarzakarUpa prApakatva che. (3) nirodha - samApatti A zakti je cetanAne baMdha karIne nirodha utpanna kare che ) jIvita: je prakAre bANa pheMkavAnA samaye je zaktino prayoga karAya che te bANanI nIce paDavAnA samayane sUcita kare che. te prakAre janmanA samayanI zakti, mRtyunI sUcanA Ape che - arthAt jIvita rahevAnI zakti. (8) jAti-janmaH (9) sthiti-jIvita rahevuM (10) jarA-vRddhAvasthA (11) anityatA-nAza (12) nAma-kArya=pada (13) pada-kArya=vAkya. (14) vyaMjana kArya varNa bhASikamatAnusAra asaMskRtadharma:(parve) asaMskRta zabdanI vyAkhyA karatI vakhate batAvela che ke, A dharma hata-pratyayathI utpanna thato na hovAnA kAraNe sthAyI ane nitya che. Azrava (rAgAdi mala)nA saMparkathI nitAtta virahita hovAthI A dharmo anAzrava (vizuddha) tathA satyamArganA ghotaka mAnavAmAM Ave che. vivAdionI (vaibhASiko sthaviravAdino ja prabheda che. tenI) kalpanAmAM asaMskRtadharma eka ja che ane te nirvANa che. nirvANano artha bujhavuM. jema agni athavA dIpaka bujhAI jAya che. tRSNAnA kAraNe nAmarupa (vijJAna tathA bhautikatattva) jIvanapravAhanuM rUpa dhAraNa karIne sarvadA pravAhita rahe che. A pravAhanA atyaMta ucchedane ja nirvANa kahevAya che. je avidyA, rAga-dveSa AdinA kAraNe A jIvana-saMtAnanI sattA banelI che. te avidyAnA nirodha athavA samucchedathI nirvANano udaya thAya che. ane te A jIvanamAM upalabdha thAya che athavA zarIrapAta thayA pachI utpanna thAya che. tethI tenA be prakAra che (1) sopadhizeSa, (2) nirupadhizeSa. Azravo kSINa thavAthI je ahaMtu jIvita rahe che, temAM pAMca skandaprayukta aneka vijJAna zeSa rahe che. AthI te nirvANanuM nAma che sopadhizeSa: zarIrapAta thavAthI saMyojana(baMdhana)ne kSayanI sAthe sAthe upAdhio dUra thaI jAya che tene nirupavizeSa nirvANa kahevAya che A baMne nirvANamAM eTalo bheda che ke je jIvanamukti ane videhamuktimAM che. (jIvanamukti ane videhamukti sezvaravAdi sAMkhya(pAMtajala)nI mAnyatA che. kleza tathA karmanI nivRttithavAthI purUSa jIvate chate mukta thAya che. tene jIvanamukta kahevAya che ane deha choDI dIdhA bAda te videhamukta kahevAya che.) vaibhASiko (sarvAstivAdio) te asaMskRtadharmanA traNa prakAra mAnela che. (1) AkAza, (2) pratisaMkhyAnirodha, (3) apratisaMkhyAnirodha. (1) AkAza tatravikAram anAvRtti: anAvRttinuM tAtparya e che ke AkAza na to bIjAne AvaraNa kare che. na to bIjA dharmo dvArA (pote) AvRtta thAya che. koI paNa rUpane potAmAM praveza karatuM aTakAvatuM nathI. AkAza nitya, aparivartana asaMskRtadharma che. AthI AkAza bhAvAtmakapadArtha che. te zUnyasthAna nathI. na to bhUta yA bhautika padArthonuM nizeSarUpa che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana ziMkAH tamArI mAnyatA pramANe padArtha pratikSaNa nAza pAmI rahyo che. AthI pratyakSane je arthakSaNa grAhya hatI arthAt pratyakSano viSaya arthakSaNa hato, te to nAza pAmIgayo hovAnA kAraNe pravRtti kAle raheze ja nahi. tethI te arthakSaNane prApta karAvavAdvArA kevI rIte upadarzaka (prApaka) banaze ? ane tethI kevI rIte avisaMvAdaka banaze ? vaLI tethI pratyakSamAM prApakatA ane prApakatAmUlaka pramANatA paNa kevI rIte Avaze ?] (2) pratisaMkhyAnirodhaH "pratisaMkhyAno artha che prajJA athavA jJAna prajJA dvArA utpanna sAvadharmono pRthaka-pRthaphaviyoga. jo prajJAno udaya thavAthI koI sAstravadharmanA viSayamAM rAga ke mamatAno sarvathAparityAga karavAmAM Ave to te dharma mATe pratisaMkhyAnirodha" no udaya thAya che. jema ke satkAyadRSTi e samastakalezonI jananI che. AthI ja jJAna dvArA te bhAvanAno sarvathAnirodha karI devo te asaMskRtadharmonuM svarUpa che. (3) apratisaMkhyAnirodhaH eTale prajJA vinA ja nirodha. pUrvanirdiSTa nirodha jyAre prajJAvinA ja svAbhAvika rIte utpanna thAya che, tyAre te apratisaMkhyAnirodha kahevAya che. je heta-pratyayonA kAraNe je dharma utpanna thAya che, tene ja dUra karI devAthI te dharma svabhAvataH niruddha thaI jAya che. jemake IndhananA abhAvathI agni. A nirodhanI vizeSatA e che ke te bhaviSyamAM utpanna thato nathI. pratisaMkhyAnirodha'mAM AzravakSayajJAna utpanna thAya che. arthAtusamastamalonAkSINa thavAthI ja jJAna utpanna thAya che. bhaviSyamAM tenI utpattinI saMbhAvanAbanI rahI che. paraMtu apratisaMkhyAnirodha"nuM phala"anutpAdanazAna" che. bhaviSyamAM rAgAdilezonI koIpaNa rIte utpatti thatI nathI. jethI bhavacakrathI sadA mATe muktilAbha karI le che. A traNe dharmo svataMtra che ane nitya che. (2) cittaH A jagatamAM AtmAnAmano koI sthAyI nityapadArtha nathI. vastuone grahaNa karanAra koI svataMtrapadArtha nathI. te kevala hetu ane pratyayanA parasparamizraNathI utpanna thAya che. sAdhAraNarUpe ApaNe jene 'vakahIe chIe. bauddhadarzana tenA mATe "citta' zabdano prayoga kare che. cittanI sattA tyAM sudhI rahe che, ke jyAM sudhI indriya tathA grAhmaviSayonA paraspara ghAta-pratighAtanuM astitva che. ane jyAre indriyo ane viSayonA paraspara ghAtapratighAtano aMta thaI jAya che. tyAre cittanI paNa samAdhi thaI jAya che. A kalpanA sarvAstivAdi (vaibhASika), viravAdi, ane yogAcAra traNene mAnya che. teo mAne che ke sarvadA citta pratikSaNa parivartana thatuM rahe che. ane kArya-kAraNanA niyamAnusAra navInarUpa dhAraNa kare che. bauddhadarzanamAM citta, mana tathA vijJAna samAnArthaka mAnavAmAM Ave che. jyAre ApaNe cittanI nirNayAtmakapravRtti rAkhavavALA aMzaupara pradhAnatA devAnI hoya che, tyAre ApaNe "mana"no prayoga karIe chIe. citta vastuone grahaNakaravAmAM jyAre pravRtta thAya che, tyAre cittanI saMjJA vijJAna che. cittano artha che - koIpaNa vastunuM sAmAnyajJAna, AlocanamAtra ke nirvikalpajJAna. citta vastuta: eka ja dharma che. paraMtu AlaMbananI bhinnatAne kAraNe tenA sAtaprakAra A pramANe thAya che. (1) manasu-chaThThI indriyanA rUpamAM vijJAnanuM astitva. mana dvArA ApaNe bAhyaindriyothI agocarapadArthone athavA amUrtapadArthonuM grahaNa karIe chIe. manovijJAnano udaya thachate pUrvekSaNanuM mana pratIka thAya che. (2-) cakSurvijJAna, kSotravijJAna, dhANavijJAna, jidvAvijJAna, kAyavijJAna - Alocana jJAna jyAre cakSuAdi indriyo sAthe sambaddha thAya che, tyAre tenI te te vibhinna saMjJAo thAya che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana H samAdhAna : joke pratyakSa (nirvikalpaka pratyakSa)no sAkSAtcAhya viSaya thanAro padArtha kSaNasthAyI che ane te dvitIyakSaNamAM nAza pAmato hovAthI bIjIkSaNe prApta thato nathI. to paNa te padArthanI je saMtAna che, te adhyavaseya = nizcayathI viSaya bane che. arthAt pratyakSathI utpanna thavAvALuM vikalpajJAna te padArthanI saMtAnane viSaya banAve che ane te saMtAnarUpa viSaya pravRttinI pachI 71 (3) caittadharma : cittanI sAthe dhaniSTarUpathI saMbaMdha rAkhavAnA kAraNe caittadharmane "cittataMtrayutta dharma" paNa kahevAya che. caittadharmanI saMkhyA 46 che. te nIcenA cha prakAromAM vaheMcela che. (ka) cittamahAbhUmika dharma : sAdhAraNa mAnasikadharma che. je vijJAnanI pratikSaNamAM vidyamAna rahe che. A dharmanI saMkhyA dasa che (1) vedanA - sukha, du:kha, asukhaduHkha-udAsInatA. (2) saMjJA - nAma (3) cetanA - prayatna (vittaprakSyanta:) (4) chanda - icchitavastunI abhilASA (5) sparza - viSaya tathA indriyono prathamasaMbaMdha (7) prajJA : mati, viveka jenA dvArA saMkIrNadharmonuM saMpUrNa pRthakkaraNa thAya che. (7) smRti: smaraNa (8) manasikAra: avadhAna (9) adhi mokSa : vastunI dhAraNA (10) samAdhi : cittanI ekAgratA (kha) kuzalamahAbhUmika dharma : dasa zobhana naitikasaMskAra che ke je sArA kAryo che. te anuSThAnanI pratikSaNamAM vidyamAna rahe che. (1) zraddhA : cittanI vizuddhi (2) apramAda : sArA kAryomAM jAgRti. (3) praznadhi : cittanI laghutA (4) apekSA : cittanI samatA - pratikUlavastuthI prabhAvita na thavuM (pa) ThThI : ApaNA kAryonI lajjA, (7) apatrayA : bIjAnA kAryonI ta2pha lajjA (7) alobha : tyAgabhAva (8) adveSa - maitrI (9) ahiMsA (10) vIrya : zubhakAryamAM utsAha (ga) klezamahAbhUmika dharma : khoTA kAryonA vijJAnanI sambaddha cha dharma che. (1) moha : (avidyA) - ajJAna, prajJAthI viparIta dharma - saMsAranu mUla (2) pramAda : (3) kausIdya : kuzalakAryamAM anutsAha (4) azrAddhaca - zraddhAno abhAva (5) syAna: akarmaNyatA (6) oddhatya : - sukha tathA krIDAmAM haMmezAM lAgIrahevuM. (5) akuzalamahAbhUmika dharma : te be prakAre che. A baMne prakAramAM sadaiva kharAba phaLa utpanna kare che. tethI te akuzala che. (1) AhvIkya : potAnA kukarmo upara lajjAno abhAva. (2) anapatratA : niMdanIyakAryomAM bhaya na rAkhavo. (gha) upaphleza bhUmika dharma : parimita rahevAvALA kleza-utpAdaka dharma dasa A che - (1) krodha (2) prukSa : chala ke daMbha (3) mAtsarya: bIjAnA guNano ke utkarSano dveSa karavo (4) irSA: dhULA (5) pradAsa - kharAba vastuone grAhya mAnavI. (6)vihiMsA : kaSTa pahoMcADavuM (7) upanAha : zatrutA, maitrI toDavI (8) mAyA-chala (9) zAcaH zaThatA (10) mada - AtmasanmAnathI prasannatA. A dasa dharmo bilakula mAnasa che. te moha ke avidyAnI sAthe saMbaMdha rAkhe che. AthI te jJAnavaDe dabAvI zakAya che. A kSudrabhUmivALA manAya che. (ca) aniyata bhUmika dharma : A dharmo pUrvadharmothI bhinna che. A dharmonI ghaTanAnI bhUmi nizcita nathI. te ATha che. (1) kokRtya - kheda, prazcAtApa (2) middha (nidrA) = vismRti - 52ka citta (3) vitarka: kalpanA-52ka cittanI dazA (4) vicAra - nizcaya (5) rAga (9) dveSa (7) mAna (8) vicikitsA - saMzaya, saMdeha. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana prApta thAya che. AthI saMtAnane viSayabanAvI arthane pradarzita karAvAsvarUpa prApakatva pratyakSanuM prAmANya che. arthAt pratyakSasaMtAnane viSayabanAvI arthanuM upadarzakarUpa prApaka che. tethI pratyakSamAM saMtAnaviSayopadarzakarUpa prApakatva che ane te ja pratyakSanuM prAmANya che. TuMkamAM pratyakSanI pramANatA saMtAnane viSayane banAvavAdvArA arthane pradarzita karavo te che. (2) sautrAntikamata : nIlapItAdibhizcitrairbuddhyAkArairihAntaraiH / sautrAntivama nityaM vAtArthatvanunIyate (gAthArtha AgaLa Apela che.) sautrAntikamata paNa sarvAstivAdionI bIjI prasiddhazAkhA che. sautrAntika loko sUtra(sUtrAtta)ne ja buddhamatanI samIkSA mATe prAmANika mAne che. "tathAgata'no AdhyAtmikaupadeza "suttapiTakanA ja keTalAka sUtromAM sanniviSTa che, te loko tene pramANita kare che. AthI teonuM nAma sautrAntika paDela che. (vaibhASika loko abhidharmanI 'vibhASATIkAne ja sarvata: pramANita mAne che. AthI teonuM nAma vaibhASika paDela che. sautrAntiko abhidhamapiTakane buddhavacana mAnatA nathI.) sautrAnatikamatanA saMsthApakaAcArya kumAralAta mAnavAmAM Ave che. ane te saMbhavata: nAgArjunanI samakAlIna manAya che. A AcArya mahAyAna (hInayAna ane mahAyAnanuM varNana AgaLa karaze. temAM mahAyAna)nI prati vizeSa AdaravALA hatA. siddhAMta: sattAnA viSayamAM sautrAntiko sarvAstikavAdI che. arthAtu teonI dRSTimAM dharmonI sattA mAnya che. teo kevala cit (ke vijJAna) nI ja sattA mAnatA nathI. paNa bAhyapadArthonI paNa sattA svIkAre che. (vijJAnavAdionI e mAnyatA che ke vijJAna ja ekamAtra sattA che. bAhyapadArthanI sattA mAnavI te bhrAnti tathA kalpanA para Azrita che.) AnA para sautrAntikono AkSepa che ke jo bAhya padArthanI sattA na mAnIe, to tenI kAlpanikasthitinI paNa samucita vyAkhyA nahi karI zakAya. vijJAnavAdionuM kahevuM che ke "bhrAntinA kAraNe ja vijJAna bAhyapadArthonI samAna pratIta thAya che." ane te sAmyanI pratIti tyAre suyuktika che ke jyAre bAhyapadArtha vastuta: vidyamAna hoya. nahi to jema 'vadhyAputra'nI samAna kahevuM nirarthaka che. e prakAre "avidyamAna bAhyapadArthanI samAna che ema batAvavuM e paNa arthazUnya che. vijJAna ane bAhyavastunI samakAlina pratIti baMnenI ekatA batAve che. AM kahevuM te paNa yathArtha nathI. kAraNake AraMbhathI ja jyAre ApaNe ghaTanuM pratyakSa karIe chIe, tyAre ghaTanI pratIti bAhyapadArthanA rUpamAM thAya che. tathA vijJAna anantararUpamAM pratIta thAya che. loka-vyavahAra batAve che ke jJAnanA viSaya tathA jJAnanA phalamAM aMtara che. ghaTanI pratItikAlamAM ghaTa pratyakSano viSaya che. tathA tenuM phala anuvyavasAya (huM ghaTajJAnavALo chuM athavA 'divyANaghUmavanta parvatamadaM nAma' - Avo je anuvyavasAya) pAchaLathI thAya che. AthI vijJAna tathA viSayanuM pArthakya mAnavuM nyAyasaMgata che. jo viSaya ane viSayInI abhedakalpanA mAnavAmAM Ave to "huM ghaTa chuM" evI pratIti thavI joIe. viSayI che "huM" ane viSaya che "ghaTa'. baMnenI ekarUpamAM abhinna pratIti thavI joIe. paNa lokamAM evuM kyAreya thatuM nathI. AthI ghaTane vijJAnathI pRthak mAnavo joIe. jo samagrapadArtha vijJAnarUpa ja hoya, to teomAM parasparabheda kayA prakAre manAya ? ghaTa kapaDAthI bhinna che. paraMtu vijJAnavAdamAM to te eka vijJAnanuM svarUpovAthI teonuM ekAkArapaNuM hovuM joIe. AthI sautrAntikamatamAM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana 73 (AthI pratyakSamAM tatkSaNavartI svalakSaNapadArthanI dRSTie prApakatA na bane, paraMtu saMtAnanI dRSTie prApakatA che ja. vaLI anumAnAtmaka vikalpa liMgadarzanathI thAya che. AthI anumAna vikalpono grAhmaviSaya = vikadhya svAkAra hoya che, bAhyArtha nahi. kahevAno Azaya e che ke.... bAhyajagatanI sattA eTalI ja pramANika ane abhrAnta che, jeTalI AMtarajagatanA - vijJAnanI sattA. bAhyarthanI pratItinA viSayamAM sautrAntikono viziSTa mata che (1) vaibhASika loko bAhya-arthanuM pratyakSa mAne che. doSarahita indriyodvArA bAhya-arthanI jevI pratIti ApaNane thAya che, tevA ja te bAhyapadArtho che. paraMtu sautrAntikono AnA para AkSepa che ke jo samagrapadArtha kSaNika ja che to koIpaNa vastunA svarUpanuM pratyakSa thavuM saMbhava nathI.je kSaNamAM koI vastunI sAthe ApaNI indriyono saMparka thAya che. tekSaNamAM te vastu prathamakSaNamAM utpanna thaIne atItanA garbhamAM cAlI jAya che. kevala tajanya saMvedana zeSa rahe che. pratyakSa thavAthI padArthonA nIla, pIta. Adi citracittanA paTa upara kheMcAI Ave che. mana para je pratibiMba utpanna thAya che. tene citta dekhe che. ane tenAdvArA te tenA utpAdaka bAhyapadArthonuM anumAna kare che. (nIrupatAvi je zloka AgaLa jaNAvela che. te A vAtane sUcita kare che.) AthI bAhyaarthanI sattA pratyakSagamya nathI. anumAnagamya che. A sautrAntikavAdiono sauthI prasiddhasiddhAMta che. (2) jJAnanA viSayamAM teo svata: prAmANyavAdi che. teonuM kahevuM che ke je prakAre pradIpa potAne svayaM jANe che - prakAzita kare che, te prakAre jJAna potAnuM saMvedana potAnI jAte ja kare che. ane tenuM nAma che. "vitti' arthAt saMvedana. A siddhAMta vijJAnavAdione saMmata che. (3) bAhyavastu vidyamAna avazya rahe che. (vastu sata) paraMtu sautrAntikomAM matabheda che ke bAhyapadArthono koI Akara che ke nahIM. keTalAka lokonuM kahevuM che ke bAhya padArthomAM svayaM potAno AkAra hoya che. keTalAka dArzanikonI mAnyatAmAM vastunoAkAra buddhidvArA nirmita karAya che. buddhi ja AkArane padArthamAM saMniviSTa kare che. trIjA prakAranA matamAM uparanA baMnematono samanvaya che. teonI anusAra vastunoAkAra ubhayAtmaka hoya che. (4) paramANuvAdanA viSayamAM paNa sautrAntikono potAno eka viziSTa mata che. teonuM kahevuM che ke paramANuomAM koI prakArano pArasparikasparzano abhAva hoya che. sparza te padArthomAM thAya che ke je avayavanI yukta hoya. lekhinI (pena) ane hAthano sparza thAya che. kAraNake baMne sAvayavapadArtho che. paramANu niravayavapadArtha che. AthI ekaparamANuno bIjAparamANunI sAthe sparza na thaI zake. jo baMneno sparza thaze to baMnemAM tAdAtma thaI jaze. jethI anekaparamANuono saMghAta thavA chatAM tenuM pariNAma adhika nahi thAya. paramANumAM sparza mAnavo ucita nathI. paramANuonI vacce koI aMtara nathI. AthI te aMtarahIna padArtha che. (5) vinAzano koI hetu nathI. pratyeka vastu svabhAvathI ja vinAzanA dharmavALI che. vastu anitya nathI, paNa kSaNika che. utpAdano artha che mamatvA bhAva: (arthAtu sattA dhAraNa na karavAnI anantara antarasthiti.) pudagala (AtmA) tathA AkAza sattAhIna padArtha che. vastuta: satya nathI. kriyA-vastu tathA kriyAkAlamAM kiMcit mAtra paNa aMtara nathI. vastu asattvathI utpanna thAya che. eka kSaNa sudhI avasthAne dhAraNa kare che ane pachI lIna thaI jAya che. to bhUta tathA bhaviSyanI sattA kema manAya ? () vaibhASiko rU5nA (1) varNa ane (2) saMsthAna ema be prakAra mAne che. paNa sautrAntika rUpathI varNa ja artha le che. saMsthAnane rUpamAM letA nathI. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana anumAna vikalpano viSaya to sAmAnyapadArtha arthAt vikalpabuddhimAM pratibiMbita svAkAra hoya che. paraMtu prApyaviSaya to bAhya-svalakSaNarUpa ja hoya che ane A prApyaevA bAhya svalakSaNano AlaMbanabhUta svAkAranI sAthe "meM jenuM anumAna karyuM hatuM tene ja prApta karIrahyo chuM" Avo abhedaadhyavasAya thAya che. A abhedano adhyavasAyakarIne pravRttika2vAthI artha prApakatA siddha 74 (7) pratyekavastu du:kha utpanna karavAvALI che. sukha paNa du:kha utpanna kare che. eTalA mATe sautrAntikamatavALA samasta padArthone du:khamaya mAne che. (8) sautrAntikamatamAM atIta (bhUta) tathA anAgata (bhaviSya) baMne zUnya che. (tathA sautrAntimateDatItAnA taM zUnyamanyavazUnyam / ) vartamAnakAla ja satya che. (vaibhASiko bhUta, vartamAna ane bhaviSya traNe kAlanuM astitva mAne che.) (9) nirvANanA viSayamAM sautrAntikamatanA AcArya(zrIlabdha)no eka viziSTamata che. teonuM kahevuM che ke 'pratisaMkhyAnirodha' tathA 'apratisaMkhyAnirodhamAM koIprakAranuM aMtara nathI. pratisaMkhyAnirodhano artha che - prajJAnibandhana bhAviklezAnutpatti arthAt prajJAnA kAraNe bhaviSyamAM utpanna thavAvALA samasta klezonuM na thavuM. apratisaMkhyAnirodhano artha che - phlezanivRttimUlaka duHkhAnutpatti arthAt klezonI nivRttinI upara ja duHkha arthAt saMsAranI anutpatti avalaMbita che. AthI klezanuM utpanna na thavuM e saMsAranI utpatti na thavAnuM kA2Na che. * sautrAntikamatAnusAra dharmonuM vargIkaraNa : sautrAntika 43 dharmo mAne che. pramANa be prakAre che : (1) pratyakSa, (2) anumAna. tenA viSayo cAra prakAranA che. (1) rUpa, (2) arUpa, (3) nirvANa, (4) vyavahAra (1) rUpa be prakAre che : (i) upAdAna ane (ii) upAdAya. te pratyeka cAraprakAranA che. upAdAnanI aMtargata pRthvI, jala, teja ane vAyunI gaNatarI thAya che. ane upAdAyamAM rUkSatA, AkarSaNa, gati tathA uSNatA A cAradharmonI gaNanA thAya che. Ama rUpanA AThaprakAra che. (2) arupa be prakAre che. (i) citta ane (ii) karma (3) nirvANa be prakAre che. (i) sodhi ane (ii) nirupadhi (4) vyavahAra be prakAre che. (i) satya ane (ii) asatya. 43 dharmonuM vargIkaraNa : (1) rUpa = 8 (4 upAdAna + 4 upAdAya), (2) vedanA = 3 (sukha, dukha, nasukha-na du:kha (udAsInatA), (3) saMjJA = 6 (pAMca indriya + 1 citta), (4) vijJAna = 6 (cakSu Adi pAMca ane mana, e indriyonuM vijJAna), (5) saMskAra = 20 (10 kuzala + 10 akuzala). (3) yogAcAra (vijJAnavAdi)nI mAnyatA : yogAcA2mata bauddhadarzananA vikAsanuM ekamahattvapUrNa aMga mAnavAmAM Ave che. tenI dArzanika dRSTi zuddhapratyayavAdanI che. AdhyAtmikasiddhAMtanA kAraNe te vijJAnavAda kahevAya che. ane dhArmika tathA vyavahArika dRSTithI tenuM nAma 'yogAcAra' che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana thaI jAya che. AthI anumAnamAM paNa prApyaviSayanI apekSAthI svaviSayopadarzanarUpa prApakatA ane prApakatAmUlaka prAmANya paNa siddha thAya che. tethI anumAna paNa avisaMvAdi hovAthI pramANa che.) tethI kahyuM che ke. aitihAsika dRSTithI yogAcAranI utpatti mAdhyamikonA prativAdanA svarUpamAM thaI. mAdhyamika loko jagatunA sarvapadArthone zUnya mAne che. enA prativAdamAM yogAcAra saMpradAyanI utpatti thaI. yogAcAramatavALA kahe che ke je buddhi dvArA jagatanA padArtho asatya pratIta thaI rahyA che.(tethI) kamase kama buddhine to satya mAnavI paDaze. tethI A saMpradAya vijJAna (buddhi, citta, mana)ne ekamAtra satya padArtha mAne che. A matanI sthApanA maitreyanAthe karelI manAya che. vasubaMdhu, dinAga, dharmakIrti A matanA AcAryo hato. (AgaLa) sautrAntikamatanI paryAlocanA avasare, teno dArzanika dRSTithI paricaya karyo. tenA matamAM bAhya arthanI sattA jJAnadvArA anumeya che. ApaNane bAhyarthanI pratIti thAya che. AthI ApaNane bAhyarthanI sattAnuM anumAna thAya che. eTalA mATe jJAnadvArA ja bAhyapadArthonA astitvano paricaya thAya che. vijJAnavAdi (yogAcAra) tenAthI AgaLa vadhIne kahe che ke, jo bAdhArthanI sattA jJAnapara avalaMbita che, to jJAna ja vAstavika sattA che. vijJAna arthAt vijJapti ja ekamAtra paramArtha che. jagatanA padArtho to vastutaH mAyA-marIcikAnA samAna niHsvabhAva tathA svapnasamAna nirUpAkhyA che. jene ApaNe bAhyapadArtha kahIe chIe tenuM vizleSaNa karIe to tyAM AMkhathI jovAyelA raMgaAkAra, hAthathI aDakela rUkSatA-cikAza Adi guNo maLe che. tenAthI atirikta koI vastusvabhAvano paricaya ApaNane thato nathI. pratyeka vastune joIne ApaNane nIlo-pILo-raMga tathA laMbAI, pahoLAI, moTAI Adine choDIne kevala rUpa-bhautika tattva dekhAtuM nathI.bAhyapadArthanuM jJAna ApaNane koIpaNa prakAre thatuM nathI. jo bAhyapadArtha aNurUpa che, to tenuM jJAna nahIM thaI zake ane jo pracaya-rUpa che. (arthAtu aneka paramANuone saMghAtathI banela hoya) to paNa tenuM jJAna saMbhava nathI. kAraNake pracayarUpa padArthonA pratyeka aMga-pratyaMganuM ekakAlikazAna saMbhava nathI. AvI avasthAmAM ame bAhyapadArthanI sattA kevI rIte mAnI zakIe ? sattA kevala eka ja padArthanI che. te padArtha vijJAna che. vijJAnavAdi vizaddhapratyayavAdi che. tenI dRSTimAM bhautikapadArtha nitarAM asiddha che. vijJAna ja bAhyapadArthonA abhAvamAM paNa satyapadArtha che. vijJAnane potAnI sattA mATe koI avalaMbananI AvazyaktA nathI. te avalaMbana vinA ja siddha che. A kAraNathI vijJAnavAdine nirAlaMbAvAdinI saMjJA prApta thaI che. mAdhyamikono zUnyavAda vijJAnavAdionI dRSTie nitAnta heya siddhAMta che. mAdhyamikone lakSya banAvIne teonuM kathana che ke... "jo tamAro sarvazUnyatAno siddhAMta mAnya karAvavAmAM Ave, to zUnya ja tamArA mATe satyatAnA mApanI kasoTI thaze. tethI bIjAvAdinI sAthe vAda karavAno tamane adhikAra kyAreya paNa prApta nahi thAya." (tethI kahyuM che ke - trayo sarvazUnyatve pramAne zUnyameva te ato vAdhikAraste paropadyate || sarva siddhAMta saMprada). pramANa bhAvAtmaka hoya to ja vAda-vivAdano avakAza che. zUnyane pramANamAnavAthI zAstrArthanI kasoTI ja kevI rIte mAnavI ke jenAthI hAra ke jItanI vyavasthA thaI zake ? AvI dazAmAM tame kayA prakAre potAnA pakSanI sthApanA karazo ane bIjAnA pakSamAM dUSaNa ApI zakazo. A vijJAnanI sattA zUnyavAdioe paNa mAnavI paDaze, nahi. to tarkazAstra asiddha thaI jaze. vijJAnanI sattAmATe laMkAvatAra sUtramAM kahyuM che ke "citta pravartata vitta cittameva vikRdhyatve citta dinAthane nAzcittameva niraMdhyatve 149To arthAt citta-vijJAnanI ja pravRtti hoya che. vijJAna Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana "pratyakSa ane anumAnavaDe padArthane jANIne pravRttika2nA2 puruSanI arthakriyAmAM (koIpaNa) visaMvAda raheto nathI." prApta thavAvALI vastu niyatadeza, kAla ane AkAramAM ja prApta thAya che. arthAt je dezamAM, cittanI ja vimukti hoya che. cittane choDIne bIjI vastu utpanna thatI nathI. ane cittano ja nirodha thAya che. cittano nAza thato nathI. citta ekamAtratattva che." 76 vijJAnanA anyaparyAya citta, mana, vijJapti che. koI viziSTakriyAnI pradhAnatA mAnIne A zabdono prayogakarAyela che. cetana kriyAne saMbaddha hovAthI te 'citta' kahevAya che. manana kriyA karavAthI te 'mana' tathA viSayone grahaNakaravAmAM kA2NabhUta hovAthI te 'vijJAna' kahevAya che. A ja vAta laMkAvatArasUtranA zloka102mAM karI che. cittamAlayavijJAnaM mano yanmanyanAtmakam / gRhNAti viSayAn yena vijJAnaM hi taducyate / / 102 / / vaLI teonuM e mAnavuM che ke A vizvamAM jeTalA hetu-pratyayathI janita saMskRta padArtha che. tenuM na to AlaMbana che ane na to koI AlaMbana ApavAvALuM ja che. te padArtho nizcitarUpathI cittamAtra che. cittanA citra-vicitra nAnAkAra pariNAma che. sAdhAraNamANasa AtmAne nitya svataMtrasattA mAne che. paraMtu te kevala vyavahAranAmATe saMjJA(prajJaptisatya)nA rUpamAM UbhuM ka2vAmAM Avela che. te vAstavamAM dravya (dravya sat) koIpaNa rIte nathI. te pAMca skandhono samudAya manAya che. paraMtu paMcaskandhu svayaM saMjJArUpa che. dravyarUpathI tenI sattA siddha thatI nathI. A jagatamAM na to bhAva vidyamAna che, na to abhAva. cittane choDIne koIpaNa padArtha sat nathI. paramArthane nAnA dharmothI bolAya che. tathatA, zUnyatA, nirvANa, dharmadhAtu, A sarve paramRtattvanA paryAyavAci nAma che. citta (AlayavijJAna) ne ja tathatAnA nAme bolAya che. AthI yogAcArano pariniSThitamata A pramANe che 1 dRzyate na vidyate cittaM citra hi dRzyate / vedamo pratiSThAnuM vittamAtra vavAmyaham / / laMkAvatAra 3/33 II arthAt bAhya dRzyajagata vidyamAna nathI. citta ekAkAra nathI. paraMtu citta A jagatamAM vicitrarUpothI dekhAya che. kyAreka te citta dehanArUpe, to kyAreka bhoganArUpamAM pratiSThita rahe che. AthI cittanI vAstavikasattA che. jagata cittanuM pariNAma che. citta be prakAre pratIta thAya che. (1) grAhya-viSaya, (2) grAhakaviSayI. A ja vAtane jaNAve che - cittamAtra na dRzyo'sti, kriyA citte di vRzyate| prAhmaprAha mAvena zAzvatochevavargitam / / laMkAvatAra 3/65) grahaNa karavAvALI vastunI upalabdhinA samaye traNapadArtho upasthita thAya che - eka to jenuM grahaNa karavAnuM hoya te (ghaTa-paTAdi) viSaya, bIjuM vastune grahaNakaranAra (viSayI-kartA) ane trIjI vastu che, te baMneno parasparasaMbaMdha eTale ke grahaNa. grAhya, grAhaka ane grahaNa athavA zeya, jJAtA ane jJAna A traNa sarvatravidyamAna hoya che. sAdhAraNadRSTithI A traNavastunI sattA che. paraMtu e traNe ja ekAkArabuddhi (ke vijJAna ke cittanA) pariNAma che, je vAstavika nathI. paNa kAlpanika che. bhrAntadRSTivALo vyakti ja abhinnabuddhimAM A tripuTInI kalpanAkarI bhedavALA banAve che. kahyuM che ke... Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 8, boddhadarzana - 77 je kAle, je AkAravALI vastuno pratibhAsa thayo hoya, te jyAre te deza, te kALa ane AkA2mAM upalabdha thAya to ja yathArtha arthaprApakatA kahI zakAya che. A rIte yathArthavastunA pradarzaka pratyakSa ane anumAna be ja pramANakoTImAM Ave che. arthAt pratyakSa ane anumAna be mAM ja prAmANya vimAno di muyAtmA viSasitavarNanaH / prAhyAhasaMvittimevAniva rukSyate / / sarvasiddhAMtasaMgraha || vijJAnanuM svarUpa eka ja che. bhinna-bhinna nathI. yogAcAra vijJAnAdvaitavAdi che. teonI dRSTi advaitavAdanI che. paraMtu pratibhAna pratibhAsita thavAvALApadArthonI bhinnatA tathA bahulatAnA kA2Ne ekAkArabuddhi bahulathI pratIta thAya che. vijJAnamAM pratibhAnanA kA2Ne koI prakA2no bheda utpanna thato nathI. kahyuM che ke..... yuddhisvarupame N di vasti paramArthataH pratimAnasya nAnAtvAnna caityuM vihanyate / / sarvasiddhAMtasaMgraha 4rAphI A viSayamAM yogAcAra vidvAnapramadA (svarUpavAna strI)nuM udAha2Na Ape che. eka ja pramadAnA zarIrane saMnyAsI zaba samaje che. kAmuka kAminI mAne che. tathA kUtaro tene bhakSya mAne che. paraMtu strI to eka ja che. kevala kalpanAonA kAraNe te strI bhinna-bhinna vyaktione bhinna-bhinna pratIta thAya che. pramadAnI samAna ja buddhinI dazA che. eka hovA chatAM nAnA (bhinna-bhinna) pratibhAsita thAya che kartA-karma, viSaya-viSayI sarva sparva buddhi che. vijJAnanA prabheda : vijJAnanuM svarUpa eka abhinna prakAranuM che. paraMtu avasthAbhedanA kAraNe tenA ATha prakAra mAnavAmAM Ave che. (1) cakSurvijJAna, (2) zrotra-vijJAna, (3) ghrANa-vijJAna, (4) jihvA-vijJAna, (5) kAyavijJAna, (6) manovijJAna, (7) kliSTamanovijJAna (8) AlayavijJAna. (1) cakSurvijJAna : cakSunAsahAre je vijJAna prAptathAya che, te cakSurvijJAna kahevAya che. A vijJAnanA traNa Azraya che. (a) cakSu ke je vijJAnanI sAthe-sAthe astitvamAM Ave che. ane sAthe-sAthe vilIna thAya che. AthI sadA saMbaddha hovAnA kA2Ne cakSu 'sahabhU' Azraya che. (ba) mana ke je A vijJAnanI saMtatinI pAchaLa Azraya bane che AthI mana samanantaraAzraya che. (ka) rUpa, indriya, mana tathA samagravizvanuM bIja jemAM sadA vidyamAna rahe che te sarvabIjaka Azraya Alaya vijJAna che. A traNa AzrayomAM cakSu rUpa(bhautika) hovAthI rUpIAzraya che tathA anya baMne arUpIAzraya che. cakSurvijJAnanA AlaMbana arthAt viSaya traNa che : : (1) varNa : nIlAdi, (2) saMsthAna (AkRti) : hrasva, dIrdha, vRtta, parimaRslAdi, (3) vijJapti (kriyA) : levuM, phekavuM, mukavuM vi. cakSurvijJAna A viSayone lakSitakarIne utpanna thAya che. cakSurvijJAnanA karma cha prakAre che : (1) svaviSayAvalambI, (2) svalakSaNa, (3) vartamAnakALa, (4) ekakSaNa, (5) iSTa athavA aniSTanuM grahaNa, (6) zuddha athavA azuddha mananA vijJAnakarmanuM utthAna. cakSurvijJAnanI mAphaka ja bAkInI cAraindriyonA paNa Azraya, AlaMbana, karma Adi bhinna-bhinna hoya che. (6) manovijJAna : citta, mana ane vijJAna manovijJAnanuM svarUpa che. *saMpUrNa bIjone dhAraNakaravAvALuM je AlayavijJAna che te ja citta che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka - 8, boddhadarzana che. bIjA jJAnomAM pramANyuM nathI. tethI (pratyakSa ane anumAna sivAyanA bIjA mithyAjJAno vaDe athavA rogathI abhibhUta AMkhadvArA prApta thatA jJAna vaDe) pItazaMkhAdine grahaNa karanAra jJAnomAM prApakatva hovA chatAM paNa te jJAnomAM prAmANya nathI, kAraNa ke te pItazaMkhAdine grahaNa * mana te che ke je avidyA, abhimAna, potAne kartA mAnavo tathA viSayanI tRSNA A cAraklezothI yukta rahe vijJAna te che ke je AlaMbananI kriyAmAM upasthita rahe che. manovijJAnano Azraya svayaM mana che. ane te samanattaraAzraya che. kAraNa ke zrotrAdi indriyodvArA utpanna thatA vijJAnanI anantara ja vijJAnono Azraya bane che. AthI manane samanattaraAzraya kahevAya che. bIja Azraya to svayaM AlayavijJAna ja che. A vijJAnano viSaya pAMce indriyonA pAMca vijJAna che. jene sAdhAraNabhASAmAM dharma kahevAya che. mananA sahAyakomAM manaskAra, vedanA, saMjJA, smRti, prajJA, zraddhA, rAga-dveSa, irSyA Adi carikadharmo che. mananA vaizeSikakarma nAnA prakAranA che. jemAM viSayanI kalpanA, viSayanuM ciMtana, unmAda, nidrA, jAgavuM, mUrzita thavuM, kAyika-vAcika karmonuM karavuM, zarIra choDavuM, zarIramAM AvavuM, Adi che. (7) kliSTavijJAna: A vijJAna ane AlayavijJAna baMne vijJAnavAdi dArzanikonuM sukSmamanastattvanA vivecananuM pariNAma che. sarvAstivAdione vijJAnanA bheda cha ja mAnya che. paraMtu yogAcAramatAnuyAyI paMDitoe be navIna vijJAnone joDIne vijJAnanI saMkhyA ATha mAnela che. manovijJAna tathA kliSTavijJAna, manovijJAnanuM abhinna nAma dhAraNa kare che. paraMtu tenA svarUpa tathA kAryamAM paryApta vibhinnatA che. manovijJAna' manananI sAdhAraNa prakriyAno nirvAhaka che. pAMca indriya vijJAnonIdvArA je vicAra arthAt pratyaya tenI sAme upasthita karavAmAM Ave che tenuM te manana kare che. paraMtu te bheda nathI karI zakato ke kayA pratyaya AtmAthI saMbaMdha rAkhe che. ane kayA pratyaya anAtmA sAthe saMbaMdha rAkhe che. pariccheda (vivecana)no A samagravyApAra sAtamA vijJAna (kliSTavijJAna)nuM potAnuM viziSTa kArya che. A vijJAna haMmezAM A kAryamAM vyApta rahe che. prANI nidrita hoya athavA koI kAraNe cetanAhIna hoya to paNa A sAtamuM vijJAna sadA kAryamAM vyApRta rahe che. manovijJAna sAMkhyonA ahaMkArano ja pratinidhi che. (arthAtu sAMkhyo A manovijJAnane ja ahaMkAra mAne che). AThamuM vijJAna (Alaya)nI sAthe evI prakAre A saMbaddha hoya che ke, jevI rIte eMjIna sAthe tenA judA-judA avayavo. manovijJAnano viSaya AlayavijJAnanuM svarUpa che. manovijJAna potAnI bhrAnta kalpanAnA sahAre AlayavijJAnane aparivartanazIla jIva samajI bese che. AlayavijJAna satata parivartanazIla hovAthI jIvathI bhinna che. paraMtu ahaMkArayukta A sAtamuM vijJAna tene AtmA mAnavAmATe Agraha kare che ane tenA sahAyakomAM nIce lakhela caittasikadharmonI gaNanA karavAmAM Ave che. 5 sAdhAraNa cittadharma, prajJA, lobha, moha, mAna, samyagudRSTi sthAna, auddhatva, kausIdya (Alasya), muSitasmRti (vismaraNa), asaMprajJA (ajJAna) tathA vikSepa. manovijJAnanI pradhAnavRtti upekSAnI hoya che. upekSAno artha e che ke na kuzala -naakuzala = taTasthatAnI vRti. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana karatA jJAnomAM yathArtha arthapradarzita karavAsvarUpa prApatva nathI. (kahevAno Azaya e che ke zaMkha sapheda hovA chatAM, rogathI abhibhUta AMkhadvArA zaMkha pILo dekhAya che. ahIM te jJAna arthanuM prApaka banyuM, paraMtu zaMkhe pote je zveta raMga pradarzita karela, te zveta raMganuM yathArtharIte pradarzita karanAra te jJAna na banyuM. arthAt zaMkhanuM vivikSitajJAna na thavAthI, te jJAnamAM yathArtha upekSA be prakAranI che. (1) AvRtta upekSA, (2) anAvRtta upekSA. AvRta upekSAnI pradhAnatA kliSTavijJAnamAM rahe che ane te ahaMkAradyotaka tattva hovAthI nirvANano avarodha karanAra che. manovijJAnathI pArthakya batAvavA mATe Ane kliSTa(klezothI yukta)manovijJAnanI saMjJA Apela che. vijJAnano A dvitIya pariNAma manAya che. (8) AlayavijJAna : yogAcAramatamAM "AlayavijJAnanI kalpanAnuM mahattva vadhAre che. (anyadarzanakAroe vijJAnavAdionA A siddhAMta upara khUba AkSepa karela che). jagatanA sarvadharmonuM bIja "Alaya-vijJAna'mAM nihita rahe che, utpanna thAya che ane punaH vilIna thaI jAya che. vijJAnane "Alaya" zabda dvArA abhihita karavAnA (AcArya sthiramati anusAra) traNa kAraNa che. (tatra sarvasAvajjaizivathalInAnA mAthaH sAya: sthAnamati paryAthI . athavA AlIyante upanibadhyante'smin sarvadharmAH kAryabhAvena yadvA''lIyate upanibadhyate kAraNabhAvena sarvadharmeSu ityAlayaH / (trizikA bhASya-pR-18). (1) Alayano artha che sthAna. jeTalA phlezotpAdakadharmonA bIja che, te sarvenuM sthAna che. te bIjo AlayavijJAnamAM ekaThA rahelA che. kAlAntaramAM vijJAnarUpathI bahAra AvIne jagatanA vyavahArano nirvAha kare che. (2) Alaya-vijJAnathI vizvanA samagra dharma(=padArtha) utpanna thAya che. AthI samastadharma kAryarUpathI saMbaddha rahe che. eTalA mATe vijJAnanuM Alaya (laya thavAnuM sthAna) che. (3) AlayavijJAna sarvadharmonuM kAraNa che. AthI kAraNarUpathI sarvadharmomAM anusUta (parovAyelo hovAnA kAraNe paNa te "Alaya' kahevAya che. A traNa vyutpattionA samarthanamAM kahyuM che ke - sarvatha dimATInA vijJAne tevuM tattathA anyonyAmAvena hetumAna sarvatA | arthAt vizvanA samastadharmo phalarUpa hovAthI vijJAnamAM AlIna (sambaddha) hoya che. tathA AlayavijJAna paNa dharmonI sAthe sarvadA hetu hovAthI sambaddha rahe che. arthAt vizvanA samastapadArthonI utpatti 'AlayavijJAna'thI thAya che. A vijJAna heturUpa che. ane samagradharma phalarUpa che. AlayavijJAnamAM antarnihita bIjonuM phala vartamAna saMskAranA rUpamAM lalita thAya che. samagrasaMsAra tathA teno anubhava sAta vijJAnodvArA ApaNane prApta thAya che. te sarva potAnA pUrvakAlIna bIjomAMthI utpanna thAya che. ane vartamAna saMskAro tathA anubhavothI navA-navA bIjonI utpatti thAya che. je bhaviSyamAM bIjarUpathI 'AlayavijJAna'mAM potAne antarnihita kare che. AlayavijJAnanuM svarUpa : Alaya vijJAnanuM svarUpa samudranA dRSTAMtathI sArI rIte samajI zakAya tema che. pavananA jhapATAthI samudramAM satata taraMgo pedA thAya che, kyAreya virAma pAmatA nathI. (vattA-ochA hoya te banI zake, paNa taraMgo virAma pAmatA nathI.) e prakAre "AlayavijJAnamAM paNa viSayarUpI vAyunA jhapATAthI citra-vicitra vijJAnarUpI taraMgo uThe che ane satata cAlu rahe che. AlayavijJAna' samudrasthAnIya che. viSaya Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana arthapradarzita karavAsvarUpa prApakatva nathI. tethI prAmANya paNa nathI.) vaLI pratyakSa ane anumAna sivAyanA jJAnomAM vastu dezanI, je kAlamAM ane je AkA2vALI teovaDe batAvelI, te ja dezamAM, te kAle, te AkAravALI upalabdha nathI thatI. ane je deza-kAla-AkA2vALIvastu prApta karAya che, te deza-kAla-AkAramAM batAvAyelI hotI nathI. (kahevAno Azaya e che ke 80 pavananA sthAne che. tathA (saptavidha) vijJAnataraMgonA pratIka che. laMkAvatArasUtramAM kyuM che ke... taraGgA udadheryavat pavanapratyayeritAH / nRtyamAnAH pravartante vyucchedazca na vidyate / / 99 / / AlayaughastathA nityaM viSayapavaneritaH / citrastaraGgavijJAnairnRtyamAnaH prarvatate / / 100 / / je prakAre samudra tathA taraMgomAM bheda nathI-te prakAre 'AlayavijJAna' ane anya sAtavijJAnomAM vijJAnAkArathI bheda nathI. AcArya vasubaMdhue paNa AlayavijJAnanI vRtti jalapravAhanA samAna batAvela che. (tarlR vartate srotamaudhavat triMzikA kA.-4) je prakAre jalapravAha tRNa, kASTha, gomaya Adi nAnApadArthone kheMcatA-kheMcatA AgaLa vadhe che, te prakAre AlayavijJAna paNa puNya-apuNya anekakarmonI vAsanAthI anugata sparza, saMjJA vedanA Adi caittadharmone kheMcatuMkheMcatuM AgaLa vadhe che. jyAM sudhI A saMsAra che, tyAM sudhI 'AlayavijJAna'no virAma nathI. A AlayavijJAna AtmAnuM pratinidhi manAya che. paraMtu baMnemAM spaSTa aMtara paNa vidyamAna che. tenI avalehanA paNa karI zakAya tema nathI. 'AtmA' aparivartanazIla rahe che. sadA ekAkAra ekasa. paraMtu 'AlayavijJAna' parivartanazIla hoya che. anyavijJAna kriyAzIla rahe athavA potAnuM kArya baMdha paNa karI de. paraMtu 'AlayavijJAna'no pravAha satata cAluM rahe che. AlayavijJAnanI caitanyadhArA kyAreya upazAMta thatI nathI. te pratyeka vyaktimAM 2he che. paraMtu samaSTicaitanyanuM pratIka che. AlayavijJAnanA caittadharmo : AlayavijJAnanI sAthe sambaddha sahAyakaaittadharma pAMca mAnavAmAM Ave che. (1) manaskAra (cittanI viSaya tarapha ekAgratA), (2) sparza (indriya tathA viSayanI sAthe vijJAnano saMparka), (3) vedanA (sukha-du:khanI bhAvanA), (4) saMjJA (koI vastunuM nAma), (5) cetanA (mananI je ceSTA ke je rahevAthI citta AlaMbananI tarapha svataH juke che). (sthi2mati kahe che ke - cetanA vittAmisaMhAro manasakSedA / yahyAM satyAtmAzrvanuM prati zvetata: pracandra Dva bhavati, ayaskAntavazAd ayaH prasyandavat ) je vedanA 'AlayavijJAna'nI sAthe sahAyakadharma che, te upekSAbhAva che ke je anivRtti tathA avyAkRta manAya che. upekSA manobhUmimAM vidyamAna rahevAvALA AgaMtuka upaklezothI DhaMkAyelI rahetI nathI. AthI te upekSA prANIone nirvANa pahoMcADavAmAM samartha thAya che. je vijJAnanuM A vizva vikRmbhaNamAtra manAya che, te vijJAna AlayavijJAna che. yogAcAramatAnusAra padArthasamIkSA : yogAcAramatavALA AcAryoe vizvanA samagradharmo(padArtho)nuM vargIkaraNa be pradhAnavibhAgamAM kare che. (1) saMskRta ane (2) asaMskRta. je hetu-pratyaya janita che arthAt je koI kAraNa tathA sahAyakakAraNathI utpanna thaI potAnI sthiti prApta kare che te saMskRtadharmo che. ane je hetu-pratyayathI janya nathI, paNa svataH siddha che te asaMskRta dharma che. A dharmanI sthiti koI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana je dezamAM je kAle, je AkAravALo zaMkha hato te zveta pradarzita thayelo chatAM (rogathI abhibhUta AMkhavALAne) tenAthI viparIta pIta che, e rIte upalabdha thAya che. tathA vartamAnamAM je pItAkAra che, te pUrve pItAkArarUpe pradarzita thayelo nahoto. AthI 'pItazaMva:' jJAna yathArtha nathI.) vaLI dezAdinAbhedathI vastunobheda nizcaye thAya che. Ama pratyakSa ane anumAna sivAyanA te 81 kAraNa upara avalaMbita nathI. A baMnenI aMdara avAntarabhedo paNa che. saMskRtadharmonA cAra bheda che. (1) rUpadharma - 11 che. - te vaibhASikonI anusAra jANavA. (2) cittanA 8 bheda che. (3) caittasikanA 51 bheda che. (4) cittaviprayuktanA 24 bheda che. cauda bhedo vaibhASikamatamAM jaNAvyA te pramANe ane 10 navA dharmo A pramANe che - (1) pravRtti - saMsAra, (2) evaMbhAgIya-vyaktitva, (3) pratyanubaMdha - paraspara sApekSasaMbaMdha, (4) jaghanyaparivartana, (5) anukrama-kramaza:sthiti, (6) deza-sthAna, (7) kAla-samaya, (8) saMkhyA-gaNanA, (9) sAmagrIparasparasamavAya, (10) bheda-pRthak sthiti. asaMskRta cha dharmo : (1) AkAza, (2) pratisaMkhyAnirodha, (3) apratisaMkhyAnirodha, (4) acala, (5) saMjJAvedanA- nirodha, (6) tathatA. prathama traNa vaibhASiko (sarvAstivAdio)nI kalpanAnusAra che. te pUrve batAvela che. bAkInA traNanI vyAkhyA karAya che H (4) acala : A zabdano artha che upekSA. upekSAthI sukhaduHkhanI bhAvanAno saMpUrNa tiraskAra che. vijJAnavAdionA mate 'acala'nI dazAno paNa tyAre ja sAkSAtkAra thAya che, ke jyAre sukha ane duHkha utpanna na thAya. A caturtha dhyAnamAM devatAnI mana: sthitinI samAna mAnasasthiti che. (5) saMjJA-vedanA-nirodha : A dazA tyAre prApta thAya che ke jyAre yogI nirodhasamApattimAM praveza kare che. ane sattA tathA vedanAnA mAnasadharmone bilakula potAnA vazamAM karI le che. prathama pAMca saMskRtadharmone svataMtra mAnavA Ucita nathI. kAraNa ke tathatAnA pariNAmathI te te bhinna-bhinnarUpa che. 'tathatA' ja vizvamAM pariNAma dhAraNa kare che. ane te pAMce dharmo 'tathatA'no AMzika vikAsamAtra che. (6) tathatA : tathatAno artha che - tathA (jevI vastu hoya tevI tenI sthiti)no bhAva. A vijJAnavAdionuM 52matattva che. vizvanA samagradharmono nityasthAyI dharma 'tathatA' ja che. tathatAno artha che avikArI tattva. arthAt evo padArtha ke jemAM koI prakArano vikAra utpanna na thAya. (sthiramatinI TIkAmAM A ja vAta karI che.) tathatA aviArArthenetvarthaH / nityaM sarvabhin AcheDasaMskRtattvAtra viyite (madhyAnhavibhAga pR-41) vikAra hetu-pratyayajanya hoya che. AthI 'tathatA' asaMskRtadharma hovAnAkAraNe avikAra hovo te svAbhAvika che. A paramatattvanA bhUtakoTi, animitta, paramArtha ane dharmadhAtu paryAyavAcI zabda che. bhUta = satya + aviparIta padArtha; koTI = anna, enAthI atirikta bIjo koI zeyapadArtha nathI. AthI tene bhUtakoTI (satyavastuonuM paryavasAna) kahevAya che. (mUrta satyavivarInityartha:| joTi: paryantaH / yataH rekhAnyat jJeyaM nAsti ato bhUtoTi: bhUtaparyantaH| (sthiramatinI TIkA, madhyAnhavibhAga pR-41) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana . jJAnomAM pradarzitaarthaprApakatA nathI. ane tethI te jJAnomAM prAmANya paNa nathI. A ja rIte pratyakSa-anumAna pramANathI bhinna zabdajanya AgamajJAna paNa pradarzita arthanuM prApaka banI pramANa thaI zakatuM nathI. kAraNa ke zabda aniyatadeza, kAla ane AkAravALI vastunuM pratipAdana kare che. jyAre vastu koIne koI deza, kAla ane AkAramAM rahe che. AthI zabdajanya AgamajJAna aniyatadezAdivALI vastunuM pratipAdana kare che tathA te je vastunuM pratipAdana kare che, te vastu te dezamAM, te kAle, te AkAramAM hotI paNa nathI ane vastu jevA deza-kAla-AkAramAM hoya sarva nimittothIvihIna hovAnA kAraNe te 'animitta' kahevAya che. te lokottarajJAna dvArA sAkSAtkRtatattva che. AthI 'paramArtha' che ane A AryadharmonI samyaSTi, samyakyAyAma (prayatna)Adi zreSThadharmonuM kAraNa (dhAtu) che. AthI tenI saMjJA 'dharmadhAtu' che. sattAmImAMsA : yogAcAramatamAM sattA mAdhyamikamatanI samAna ja be prakAranI manAya che. (1) pAramArthika (2) vyAvahArika, vyAvahArikasattAne vijJAnavAdi AcAryo be vibhAgamAM vaheMce che. (1) parikalpitasatA (2) parataMtrasattA. advaitavedAntionI samAna ja vijJAnavAdionuM kathana che ke jagatano samastavyavahA2 Aropa arthAt upacAranA upara avalaMbita 2he che. vastumAM avastunA Aropane adhyAropa kahevAya che. jemake rajjumAM sarpano Aropa. A dRSTAMtamAM rajjumAM karelo sarpanoAropa mithyA che. kAraNa ke bIjIkSaNe ApaNane Ucita paristhitimAM A bhrAntinuM nirAkaraNa thaI jAya che ane rajjunuM rajjutva ApaNI samakSa Upasthita thAya che. ahIM sarpanI bhrAntinuM jJAna parikalpita che. rajjunI sattA paratantrazabdathI abhihita ka2vAmAM Ave che. te vastu jenAthI rajju banIne taiyAra thaI che te vastu pariniSpannasattA kahevAya che. laMkAvatArasUtramAM paNa paramArtha ane saMvRtti ema (sattAnA) be bheda batAvela che. saMvRttisatya (vyAvahArika satya) parikalpita tathA parataMtrasatya svabhAvanIsAthe sadAsaMbaddha rahe che. A baMne prakAranuM jJAna thayA bAda ja pariniSpannajJAna thAya che. paramArthasatyano saMbaMdha te jJAnathI che. 52mArthanuM ja bIjuM nAma 'bhUtakoTi' che. saMvRtti 5ramArthanuM pratibiMbamAtra che. saMvRttino artha thAya che buddhi, te be prakAranI mAnela che. (1) pravicayabuddhi (2) pratiSThApikAbuddhi. pravicayabuddhithI padArthonA yathArtharUpanuM grahaNa karAya che. zUnyavAdionI samAna ja samastapadArtho sat, asat, astitva, nAstitva A cAra koTIthI sadA mukta rahe che. laMkAvatArasUtranuM kathana che ke buddhithI padArthonI vivecanA ka2vAthI teno svabhAva jJAnagocara nahIM thAya. eTalA mATe vizvanA samastapadArthone lakSaNahIna (anabhilApya) tathA svabhAvahIna (ni:svabhAva) mAnavA ja paDaze. vastu-tattvanuM te vivecana pravicayabuddhinuM kArya che. pratiSThApikAbuddhithI bheda-prapaMca AbhAsita thAya che. tathA asat padArtha sadgurUpathI pratIta thAya che. A pratiSThApanavyApArane 'samAropa' kahevAya che. lakSaNa, iSTa, hetu ane bhAva A cArano Aropa thAya che. sArAMza e che ke je lakSaNa athavA bhAva vastumAM svayaM upasthita na hoya tenI kalpanA karavI te pratiSThApana kahevAya che. lokavyavahAranA mUlamAM A pratiSThApana vyavahAra sadA pravRtta rahe che. ane A pratiSThApikAbuddhinuM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga-1, zloka -8, boddhadarzana che, tevI zabdajanya AgamajJAnadvArA pradarzita karAyela hotI nathI. Ama vastunuM kathanakaravuM te zabdanuM sAmarthya nathI. zabdadvArA pratipAdya vastu aniyatadezAdivALI hovAnA kAraNe na to atikramaNa karavuM yogIjananuM pradhAna kArya che. enA sivAya rAga-dveSAdi dvandAtIta nahIM thAya. ane nirvANa prApta nahIM thAya. parikalpita ane parataMtrasatyamAM parasparabheda che. parikalpita kevala nirmula kalpanAmAtra che. paraMtu parataMtra bAhya satyasApekSa che. parataMtra eTaluM duSita nathI. paraMtu parikalpitasatya bhrAntinuM kAraNa che. parataMtra zabdano ja artha e che ke bIjA upara avalaMbita AthI tAtparya e che ke parataMtra sattA svayaM utpanna thatI nathI. paNa hetu-pratyayathI utpanna thAya che. parikalpita lakSaNamAM grAhya-grAhakabhAvano spaSTa udaya thAya che. paNa bhedanI kalpanA nitAntabhrAnta che. grAhakabhAva ane grAhyabhAva baMne parikalpita che. kAraNake vijJAna ekAkAra rahe che. temAM na to grAhakatva che. ane na to grAhyatva che. jyAM sudhI A saMsAra che. tyAM sudhI A dvividhakalpanA cAlatI rahe che. je samaye A baMne bhAvo nivRtta thAya che. te samayanI avasthA pariniSpannalakSaNa kahevAya che. parataMtra haMmezAM parikalpitalakSaNanI sAthe mizrita thaIne ApaNI sAme upasthita thAya che. je samaye A mizraNa samApta thaI jaze ane potAnA viruddharUpamAM pratIta thavA lAgaze te tenI pariniSpannAvasthA che. AcArya asaMge "mahAyAnasUtrAlaMkAra'mAM satyanA A traNa prakAronuM varNana nIce pramANe karela che. (1) parikalpitasattA: jemAM koI vastunuM nAma athavA artha athavA nAmano prayoga saMkalpadvArA karAya te parikalpita sattA. (yathA nAmarthanarthastha nAnaH prasthAnatA ra yA saMnimitte di rinvitastrakSai I (F..99/rU8) (2) parataMtrasattA : jemAM grAhya ane grAhakanA traNe lakSaNo kalpanAnIupara avalaMbita hoya te parataMtra sattA kahevAya che. grAhyanA traNa bheda che. (1) padAbhAsa, (2) arvAbhAsa, (3) dehAbhAsa. grAhakanA traNa bheda che (1) mana, (2) udagraha (cakSurvijJAna Adi pAMca indriya vijJAna), (3) vikalpa. grAhya ane grAhakanA A traNa bheda je avasthAmAM utpanna thAya che, te avasthAnI sattA parataMtrasattA kahevAya che. mahAyAna strAlaMkAramAM kahyuM che ke... trividhaM vividhAbhAso grAhyagrAhakalakSaNaH / abhUta parikalpo hi paratantrasya lakSaNam / / 11 / 40 / / (3) pariniSpanna pariniSpanna vastu te che, ke je bhAva ane abhAvathI evA prakAre atIta che ke je prakAre baMnenA mizraNarUpathI ane te sukha ane duHkhanI kalpanAthI nitAntamukta che. mahAyAna sUtrAlaMkAramAM kahyuM che ke.... abhAvabhAvatA ya ca bhAvAbhAvasamAnatA / azAntazAntA'kalpA ca pariniSpanalakSaNam / / (11/45) tenuM bIjuM nAma tathatA che. te tathatAne prApta karI levAthI buddha tathAgata nAmathI prasiddha thayA hatA. (AvuM manAya che) te paramArtha advatarUpa che. tenA svarUpanuM varNana karatAM AcArya asaMge mahAyAna sUtrAlaMkAramAM kahela che ke - ra sanna rAtri tathA na thAcA, na nA aitti na thAvadIyate | na varta nA vizuddha punaH, vizudhyate tatparamArtha-sAm IIddA 1ii arthAt paramatattva pAMca prakArathI advaitarUpa che. satu-asatuM, tathA-atathA, janma-maraNa, hAsa-vRddhi, zuddhi-avizuddhi A pAMce kalpanAothI paramArthatattva nitAntamukta che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana sAkSAt upalabdha thAya che ke na to paraMparAthI upalabdha thAya che. (kahevAno Azaya e che pratipAdyavastu aniyatadezAdivALI hotI ja nathI, to aniyatadezAdine batAvato zabda kevI rIte prApaka banI zake ? ane je prApaka na hoya temAM prAmANya paNa kevI rIte hoI zake ? na ja hoI zake.) 84 vaLI bodhisattva (jJAna prApta karavAnI icchAvALo vyakti) vAstavika rIte zUnyajJa (zUnyanA satyasvarUpane jANavAvALo) tyAre kahI zakAya ke, jyAre zUnyatAnA trividha prakArone sArI rIte paricita hoya. te traNa prakAra A pramANe che. (ka) abhAvazUnyatA : abhAvano artha te lakSaNothI hIna thavAno che. jene ApaNe sAdhAraNa kalpanAmAM koI vastunI sAthe sambaddhamAnIe chIe. (parikalpita) (kha) tathAbhAvazUnyatA : vastune je svarUpe sAdhAraNatayA ApaNe mAnIe chIe, te nitAnta asatya che. jene ApaNe sAdhAraNabhASAmAM ghaTathI oLakhIe chIe, tenuM koI vAstavika svarUpa nathI. (parataMtra) (ga) prakRtizUnyatA : svabhAvathI ja samagra padArtha zUnyarUpa che. (pariniSpanna) mahAyAna sUtrAlaMkAramAM A ja vAta kahI che. abhAvazUnyatAM jJAtvA tathA bhAvasya zUnyatAm / prakRtyA zUnyatAM jJAtvA zUnyajJa iti kathyate / / 14 / 34 / / tulanA : mAdhyamika (1) saMvRttisatya yogAcAra parikalpita parataMtra pariniSpanna (2) 52mArthasatya parikalpitasatya e che ke je pratyaya-janya hoya, kalpanA dvArA jenuM svarUpa Aropita karAyeluMhoya tathA satyarUpa ApaNI dRSTithI agocara hoya. 'parataMtra' hetu-pratyayajanya hovAthI bIjAupara Azrita rahe che. jemake laukikapratyakSathI gocara ghaTAdipadArtha ke je mRttikA, kuMbhakArAdinA saMyogathI utpanna thAya che. AthI tenuM svaviziSTa svarUpathI nathI hotuM. 'pariniSpanna' satya advaitavastunuM jJAna che. (4) mAdhyamika (zUnyavAda)nI mAnyatA : yaH pratItyasamutkAra: zUnyatAM tAM pravakSyAmade / sA prajJaptirupamAvAya pratipat saiva madhyamA / / mAdhyamika kArikA-24/18, nAgArjuna) akhaMDa tApasajIvana tathA saumya bhogavilAsa, jIvananA A baMne cheDAone choDIne buddhe madhyamamArga apanAvelo. tattva vivecanamAM zAzvatavAda tathA ucchedavAda baMne ekAMgImatono parihAra karIne 'madhyamamata' grahaNa karyo, A matano pakSapAta rAkhanArA mAdhyamiko kahevAyA. buddhanA 'pratItyasamutpAda'nA siddhAMta no vikAsa karIne 'zUnyavAda'nI pratiSThA mAdhyamikoe karI. AthI teo zUnyavAdio paNa kahevAya che. teo zUnyane 52mArtha mAne che. A matanA mukhyasthApaka nAgArjuna manAya che. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 8, boddhadarzana tethI nakkI(siddha)thAya che ke pradarzitaarthane prApta karavAnI zaktine avisaMvAdakatA kahevAya che. ane te ja prAmANya che. AvuMprAmANya pratyakSa ane anumAna bemAM ja che. pramANanI prApaNazakti artha-avinAbhAvi hoya che ane teno nizcaya nirvikalpajJAnanI pachI thanArA vikalpajJAnathI thAya che. te A rIte che - darzana jenuM apara nAma che te pratyakSa bauddhadarzanano A caramavikAsa manAya che. siddhAMta : (4) jJAnamImAMsA: nAgArjune potAnI tArkikazakti dvArA anubhavanI eka vizALa mArmika vyAkhyA karI che. temanuM kahevuM che ke A jagata mAyika (mAyAthI yukta) che. svapnamAM dekhAyelA padArthonI sattAnI samAna ja jagatanA samagrapadArthanI sattA kAlpanika che. jAgrata ane svapnamAM koI aMtara nathI. kevala vyavahAranA nimitte jagatanI sattA mAnanIya che. vizva vyavahArikarUpathI satya che. pAramArthika rUpathI asatya che. jagata asiddhasaMbaMdhono samuccayamAtra che. je prakAre padArthonI, guNone choDIne svataMtra sattA nathI. te prakAre A jagata paNa saMbaMdhono saMghAtamAtra che. A jagatamAM sukha-du:kha, baMdhamokSa, utpAda-nAza, gati-virAma, deza-kAla jeTalI dhAraNAo mAnya che, te kevala kalpanAo che. mAnavoe potAno vyavahAra calAvavA A rIte kalpanAo UbhI karI che. paraMtu tArkikadaSTithI vizleSaNa karavAthI te kevala asat siddha thAya che. sattAparIkSA: sattAnI mImAMsA karatAM karatAM mAdhyamika AcAryo e pariNAma upara pahoMcyA che ke A zunyarUpa che. vijJAnavAdionuM vijJAna arthAt citta paramatattva nathI. cittanI sattA pramANothI siddha thaI zakatI nathI. samagra jagata svabhAva-zUnya che. cittanA astitvanuM pramANa zuM che ? jo ema kahezo ke citta ja potAne dekhavAnI kriyA svayaM kare che. to te vizvasanIya nathI. kAraNake buddhanuM spaSTa kathana che ke di vitta vitta pati = citta cittane dekhatuM nathI. sutIkSNa paNa talavAranI dhAra je pramANe potAne kApavA mATe asamartha che, te prakAre citta potAne dekhavAmAM samartha nathI. kahyuM che ke - 3 ra onAthena citta citaM na pati ! rajhitti yAtmAnamasidhArA tathA manaH bodhicaryAvatAra 9/17ll vedya, vedaka ane vedana; tathA zeya, jJAna ane jJAna A traNevastuo pRthaka-pRthaka che. eka ja vastu (jJAna) trisvabhAva kevI rIte thaI zake ? A viSayamAM AryaratnacUDasUtranI eka ukti che ke cittanI utpatti AlaMbana hote chate thAya che. to prazna thAya ke AlaMbana bhinna che ke citta bhinna che ? jo AlaMbana ane cittane bhinnabhinna mAnIe to becitta hovAno prasaMge upasthita thAya. ane to to vijJAnAddhayavAdanI viruddha thaze. ane jo AlaMbana ane cittanI abhinnatA mAnIzuM, to citta cittane dekhI zakatuM nathI. AthI citta na to AlaMbanathI bhinna siddha thAya che ke na abhinna ane AlaMbananA abhAvamAM cittanI utpattino saMbhava nathI. vijJAnavAdi AnA uttaramAM cittanI svaprakAzyatAno siddhAMta lAve che. teonuM kahevuM che ke je prakAre ghaTa-paTAdi padArthone prakAzita karavAnA samaye dIpaka svayaM potAne paNa prakAzita kare che. te prakAre cittasvayaM potAne prakAzita karaze. paraMtu (zUnyavAdanA mate) A paNa ThIka nathI. prakAzanano artha chevidyamAnasthAvaracA nayanaM pravezanam-vidyamAna AvaraNanuM apanayana. ghaTapaTAdi padArthonI sthiti pUrvakALathI che. AthI tenA AvaraNanuM apanayana nyAyaprApta thAya che. paraMtu cittanI pUrvasthiti che ja nahIM, to cittanuM prakAzana kayA prakAre saMbhavita thaI zake ? sAtmabhAva yathA zrI saMkArIyatIti gher naiva prAthane rIpo vatratamasA vRttaH zAbodhi caryAvatAra -u/18. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka -8, boddhadarzana pramANa svayaM arthathI utpanna thAya che ane arthanuM pradarzaka bane che. ane A viSayamAM) potAno nizcaya potAne anurUpa vikalpanI utpattidvArA karI le che. ane A ja tenA prAmANyano svata: nizcaya che. (pratyakSamAM prAmANyano nizcaya svataH thAya che.) kAraNa ke koIpaNa jJAnamAM prApaNazakti ja prAmANyanI nimitta bane che. ane te prApaNazakti paNa tyAre ja hoya che, ke jyAre jJAnano arthanI sAthe avinAbhAva hoya. arthAt jJAna arthathI sAkSAt ke paraMparAthI utpanna thayela hoya. (kahevAno Azaya e che ke nirvikalpakadarzana pratyakSa kahevAya che. te nirvikalpaka "dIpaka prakAzita thAya che.' - teno khyAla ApaNane jJAnathI thAya che. te prakAre buddhi prakAzita thAya che teno khyAla kayA prakAre thAya che? buddhi prakAzarUpa hoya ke aprakAzarUpa hoya, (paNa) jo koI tenuM darzana kare to tenI sattA mAnya thAya. paraMtu tenuM darzana na thatuM hovAthI tenI saMjJA kevI rIte aMgIkAra karAya? vaLyAno putra ja asiddha che, to tenI lIlA kevI rIte ghaTe ? sutaro na ghaTe. te prakAre buddhinI sattA ja asiddha che, to tenA svaprakAza ke paraprakAzanI kalpanA nitarAM asiddha che. kahyuM che ke prArA vAAizA vA thatAludAna navi digTIva asthamAnapisA mudhA bodhi caryAvatAra -9ra3|| AthI vijJAnanI kalpanA pramANo dvArA siddha thaI zakatI nathI. jagatanA samastapadArtho ni:svabhAva che. vijJAna paNa e prakAre ni:svabhAva che. zunya ja paramatattva che. AthI vijJAnanI sattA koIpaNa rIte mAnya nathI. kAraNavAda : jagata kArya-kAraNanA nimaya upara cAle che. ane dArzanikone tenI sattAmAM daDha vizvAsa che. paraMtu nAgArjunanI samIkSA kArya-kAraNanI kalpanAne khaMDita kare che. (te mAne che ke, kArya-kAraNanI svataMtrakalpanA ApaNe karI zakatA nathI. koIpaNa padArtha kAraNane choDIne rahI zakato nathI. ane kAraNa paNa kAryathI pRthaku kyAreya paNa dRSTigocara thatuM nathI. kAryavinA kAraNanI sattA ane kAraNavinA kAryanI sattA mAnI zakAtI nathI. kArya-kAraNanI kalpanA sApekSika che. AthI asatya che tathA nirAdhAra che. nAgArjuna kahe che ke padArtha na to svata: utpanna thAya che, na to bIjAnI sahAyathI (parata:) utpanna thAya che. ane na to baMnethI ane ahetuthI paNa utpanna thato nathI. Ama A badhAmAMthI koIpaNa prakArathI bhAvonI-padArthonI utpatti pramANo dvArA siddha thatI nathI. mAdhyamikakArikAmAM A ja vAta karI cherasvato nara parato dAmyAM nAthadetutaH utpannA nAtu vidatte mAvA thina cit pRSTha - 12 // utpAdanA abhAvamAM vinAza siddha thato nathI. jo vibhava (vinAza) tathA saMbhava (utpatti) A jagatamAM hoya to, te ekabIjAnI sAthe rahI zake ke ekabIjAnI vinA paNa vidyamAna rahI zake. vibhava(vinAza) saMbhava vinA kevI rIte utpanna thaI zake ? jyAM sudhI padArthano janma ja nathI thayo, tyAM sudhI tenA vinAzanI carcA karavI bilakula ayogya che. mAdhyamikakArikAmAM A ja vAta karI che. mavati hayaM nAma vivaH saMbhavaM vinA virnava janmamaraNaM vibhavo nodbhavaM vinA / / 21/2 / / AthI vibhava saMbhavavinA rahI zakato nathI. saMbhavanI sAthe paNa vibhava rahI zakato nathI. kAraNake bhAvanAo parasparaviruddha che. evI dazAmAM je prakAre janma ane mRtyu ekasamayamAM sAthe rahI zakatA nathI, te prakAre utpatti ane vinAza ke je viruddhapadArtha che, te paNa tulyasamayamAM sAthe rahI zakatA nathI. mAdhyamikakArikAmAM A ja vAta karI chesmbhvenaiv vibhavaH kathaM saha bhaviSyati / na janmamaraNaM caivaM tulyakAlaM hi vidyate / / 21/3 / / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka -8, boddhadarzana 87 pratyakSa arthakriyAvALA satupadArthathI utpanna thAya che. ane nirvikalpa je arthathI utpanna thAya che, uttarakAlamAM tene anurUpa vikalpane paNa utpanna kare che. raktanirvikalpamAM raktaghaTathI (arthathI) utpannathavAno nizcaya raktanirvikalpakathI utpanna thavAvALA "midam' A arthAnusArI AthI utpatti ane vinAzanI kalpanA pramANata: siddha thatI nathI. A kAraNe nAgArjunanA matamAM "pariNAma" nAmanI koI vastu siddha thatI nathI. tenI carcA karatAM kahe che ke - sAdhAraNa bhASAmAM ApaNe kahIe chIe ke, yuvaka vRddha thAya che tathA dUdha dahIM bane che. paraMtu vastuta: A banI zake che ? yuvAna jIrNa (vRddha) thaI zakato nathI, kAraNa ke yuvAnImAM eka sAthe yauvana tathA jIrNa (vRddhatA) virodhIdharmo rahI zakatA nathI. koI purUSane ApaNe yauvanane kAraNe yuvAna kahIe chIe, tyAre yuvAna vRddha kevI rIte thAya ? jIrNane jarAyukta batAvavo te ThIka nathI. je svayaM vRddha che, te puna: kevI rIte jIrNa thAya ? AthI upara je yuvaka vRddha thAya che te sAdhAraNa bhASAmAM karela kalpanA ja anAvazyaka hovAthI vyartha che. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke.. tasyaiva nAnyathAbhAvo nApyanyasyaiva yujyate / yuvA na jIryate yasmAd yasmAnjIrNo na jIryate / / 13/5 / / A ja rIte dahIM dUdhamAMthI banI jAya che, te sAdhAraNakalpanA paNa anAvazyaka hovAthI vyartha che. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke - tasya cedanyathAbhAvaH kSIrameva bhaved dadhi / kSIrAdanyasya kasyacid dadhibhAvo bhaviSyati / / 13/6 / / AthI jo vastuno koI potAno svabhAva hoya to to parivartita na thAya. paraMtu mAdhyamikamatamAM saghaLI vastu ni:svabhAva che. AthI kArya-kAraNabhAva, utpAda-vinAza, pariNAma Adi paraspara dhAraNAonuM vAstavikatAnI dRSTie koI mUlya nathI. svabhAva-parIkSA : jagatanA padArthonI vizeSatA e che ke te koI hetuthI utpanna thAya che, evI dazAmAM te padArthonI svataMtra sattA kevI rIte mAnI zakAya ? je hetuonI upara koIpaNa padArthanI sthiti avalaMbita che ane te haTatAMnI sAthe padArtha naSTa thaI jAya che, evI viSamasthitimAM vastuone pratibiMba samAna mAnavI e ja nyAyasaMgata che. mAdhyamikavRttimAM A ja vAta karI che. hetutaH saMbhavo yeSAM tadabhAvAnna santi te / kathaM nAma te spaSTaM pratibimbasamA matAH / / yuktiSaSTika nAmanA graMthamAM nAgArjune spaSTa kahyuM che ke - hetutaH sambhavo yasya sthitirna pratyayairvinA / vigamaH pratyayAbhAvAt so'stItyavagataH katham / / Azaya e che ke jenI utpatti kAraNathI thAya che, jenI sthiti pratyayo (sahAyakakAraNo) vinA hotI nathI. pratyayanA abhAvamAM jeno nAza thAya che, te padArtha 'tti vidyamAna che, te kevI rIte jaNAya ? arthAt padArthanI traNa avasthAo utpAda, sthiti ane bhaMga parAzrita che. je bIjA upara avalaMbita rahe che te koIpaNa rIte sattAdhArI thaI zakato nathI. jagatanA sarvapadArthomAM A viziSTatA joI zakAya che ke, te bIjA para avalaMbita rahe che. AthI te padArthone kyAreya paNa sattAtmaka mAnI zakAtA nathI. jagatanA sarvapadArtho gandharvanagara, mRgamarIcikA, pratibiMbakalpa hovAthI nitarAM mAyika che. lokamAM tene "svabhAva' kahe che ke, je kRtaka na hoya, jenI utpatti koIpaNa kAraNathI na hoya. jemake agninI uSNatA. je uSNatA dharma che, te agni mATe svAbhAvikadharma che. paraMtu jalanA mATe kRtaka che. AthI uSNatA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana vikalpathI utpanna thAya che. A rIte nirvikalpakapratyakSa uttaramAM thanArA arthAnusA2I vikalpadvArA potAno arthanI sAthe avinAbhAvapaNAno nizcaya kare che. A ja rIte svanI prApaNazakti ane tenAthI prApta thayelI pramANatAno nizcaya paNa karI le che. 88 agnino svabhAva che. jalano nahIM. A yuktithI sAdhAraNajana vastuonA svabhAvamAM paramazraddhA rAkhe che. paraMtu nAgArjunanuM kahevuM che ke agninI uSNatA che te zuM kAraNanirapekSa che ? te to maNi, indhana, AdityanA samAgamathI tathA araNinA gharSaNathI utpanna thAya che. uSNatA agnine choDI pRthakrUpathI avasthita nathI rahetI. AthI agninI uSNatA hetupratyayajanya che. AthI kRtaka anitya che. uSNatA e agnino svabhAva batAvavo, te tarkanI avalehanA ka2vA barAbara che. jyAre vastuno svabhAva nathI, tyAre temAM parabhAvanI kalpanA nyAyI nathI. svabhAva tathA parabhAvanA abhAvamAM bhAvanI paNa sattA nathI. ane abhAvanI paNa sattA nathI. AthI mAdhyamikonA matamAM je vidvAna svabhAva, parabhAva, bhAva tathA abhAvanI kalpanA vastuonA viSayamAM kare che, te paramArthanA jJAnathI dUra che. mAdhyamikavRttimAM kahyuM che ke.... svabhAvaM parabhAvaM ca bhAvaM cAbhAvameva ca / ye pazyanti na pazyanti te tattvaM buddhazAsane / / 15 / 6 / / dravyaparIkSA : sAdhAraNathI jagatamAM dravyonI sattA mAnavAmAM Ave che, paraMtu parIkSAkaravAthI dravyanI kalpanA paNa anyanI kalpanAnI samAna amane koI pariNAma upara pahoMcADatI nathI. jene ApaNe dravya kahIe chIe te vastuta: che zuM ? raMga, AkAra Adi guNono samudAyamAtra che. kAraNake nIlaraMga, viziSTa AkAra tathA kharabacaDA sparza, AnAthI atirikta ghaTanI sthiti zuM che ? ghaTanuM vizleSaNa karatAM A ja guNo ApaNI samakSa Ave che. AthI dravyanI parIkSAkaravAthI ApaNe guNo upara AvI pahoMcIe chIe ane guNonIparIkSA ApaNane dravya sudhI lAvIne rAkhe che. ApaNane spaSTa khyAla nathI Avato ke dravya ane guNamAM mukhya koNa ane amukhya koNa ? baMne ekAkAra thAya che ke bhinna ? nAgArjune samIkSAbuddhithI baMnenI kalpanAne sApekSika batAvela che. raMga, cikAza, rUkSatA, gaMdha Adi AbhyantarapadArtha che. tenI sthiti eTalA mATe che ke ApaNI indriyonI sattA che. AMkhavinA na raMga che ane kAnavinA zabda nathI. AthI ApaNAthI bhinna tathA bahAranA hetuoupara avalaMbita che. AthI tenI svataMtra sattA nathI. (kAraNake) indriyo para avalaMbita rahe che. A prakAre guNa pratIta ke AbhAsamAtra che. AthI je padArthomAM A guNa vidyamAna rahe che, te padArtho paNa AbhAsamAtra che. ApaNe samajIe chIe ke ame dravyanuM jJAna saMpAdana karela che, paraMtu vastuta: ApaNe guNonA samudAya para saMtoSa karIe chIe. vAstavamAM dravyanA svabhAvathI ApaNe kyAreya paNa paricita nathI ane thaI paNa zakatA nathI. kAraNa ke vastuo je svayaM satya paramArtha che, te jJAna tathA vacana baMnethI atIta vastu che, enuM jJAna to prAtibhacakSunA sahAre ja bhAgyazAli yogIone thaI zake che. A dravya eka saMbaMdhamAtra che, anya kaMI nathI. dravyaguNono eka amUrta saMbaMdha che ane jeTalA saMsarga che, te sarve anitya ane asiddha che. AthI dravya pramANataH sutarAM siddha nathI thaI zakatuM. A pAramArthika vivecanA thaI. vyavahAranI siddhi mATe ApaNe dravyonI kalpanA guNonA saMcayarUpamAM mAnI zakIe chIe. kAraNake e nizcita Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 8, boddhadarzana jema arthakriyAthIyukta arthano nizcaya nirvikalpakapratyakSa svayaM kare che, anya jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI. tema tenI pramANatAno nizcaya paNa svayaM ja kare che. bIjAjJAnonI apekSA karato nathI. vAta che ke guNa-raMga, AkAra Adi koI mUlabhUta AdhArane choDIne bIjAsthAna upara rahI zakatA nathI. A rIte nAgArjune dravyanA pAramArthikarUpano niSedha karavA chatAM vyAvahArikarUpano apalApa karyo nathI. jAti : jene ApaNe "jAti'nA nAmathI kahIe che. tenuM svarUpa zuM che ? zuM jAti te padArthothI bhinna hoya che ke abhinna hoya che ? nAgArjune jAtinI nitAnta asattA siddha karI che. jagatanuM jJAna vastunA sAmAnyarUpane laIne pravRtta thatuM nathI. pratyuta bIjI vastuthI tenI viziSTatAno svIkAra karIne ja AgaLa vadhe che. gAya kone kahevAya che ? je ghoDo na hoya ke hAthI na hoya. gAyanuM potAnuM je rUpa che, te to jJAnathI atItavastu che. tene ApaNe koIpaNa rIte jANI zakatA nathI. gAyanA viSayamAM ApaNe eTaluM ja jANIe chIe ke te pazuvizeSa che ane te ghoDA ane hAthIthI bhinna che. zabdArthano vicAra karavAnA samaye pAchaLanA kALamAM bauddha paMDitoe tene apohanI saMjJA Apela che. jenuM zAstrIya lakSaNa che - taritaratva arthAt te padArthathI bhinna vastuthI bhinnatAnuM jJAna. jemake gAya je che tenAthI bhinna hAthI Adi ane hAthI AdithI bhinna gAya che. jagata svayaM asattAtmaka che. to gottva paNa asat dharma Thare che. te dharma dvArA ApaNe koI padArthanuM jJAna karI zakatA nathI. AthI sAmAnyanuM jJAna asiddha che. koIpaNa vastunA svarUpathI ApaNe paricita thaI ja zakatA nathI. AthI niSkarSa e nIkaLe che ke samastadravyonuM sAmAnya tathA viziSTarUpa jJAnanA mATe agocara che. saMsargavicAra : A jagata saMsarga-saMbaMdhano samudAyamAtra che. paraMtu parIkSA karavAthI te saMsarga paNa bilakula asatya pratIta thAya che. indriyo tathA viSayonI sAthe saMsarga thavAthI tat tat viziSTavijJAna utpanna thAya che. cakSuno rUpanI sAthe saMbaMdha thavAthI cakSurvijJAna utpanna thAya che. paraMtu A saMsarga siddha thato nathI. saMsarga e vastuono thAya ke je ekabIjAthI pRthapha hoya. paTathI ghaTano saMbaMdha tyAre ja pramANa bane che, jyAre te baMne pRthapha hoya, paraMtu pRthapha to nathI. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke anyadanyat pratItyAnyannAnyadanyadRte'nyataH / yatpratItya ca yat tasmAttadanyannopapadyate / / 14/5 / / ghaTane nimitta mAnIne (pratItya) paTa pRthaka che. ane paTanI apekSAthI ghaTa alaga vastu pratIta thAya che. sarvasAmAnya niyama e che ke je vastu je nimittathI utpanna thAya che te tenAthI pRthaka hoI zakatI nathI. jema ke bIjA ane aMkura. A niyamAnusAra paTa ghaTathI pRthapha nathI. to baMneno saMsarga paNa kevI rIte thaI zake ? A rIte saMsarganI kalpanA asiddha hovAthI jagatanI dhAraNA paNa sarvathA nirmula siddha thAya che. gati parIkSA : nAgArjune lokasiddha gamanAgamana kriyAnI khUba AlocanA karI che. lokamAM ApaNane pratIta thAya che ke devadatta "" jagyAethI cAlIne 'va' jagyAe pahoMcyo. paraMtu vicAra karavAthI A vAstavika siddha thatuM nathI. koIpaNa vyakti ekasamayamAM be sthAnomAM vidyamAna rahI zakato nathI. 'ka' thI 'va' sthAna sudhI cAlyo, eno artha e thayo ke ekakAlamAM baMne sthAno para vidyamAna rahe che, je sAdhAraNa rIte asaMbhava che. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana tethI avisaMvAdakatva ja pramANanuM nirdoSalakSaNa che. ITA atha pramANasya vizeSalakSaNaM vivakSuH prathamaM pramANasaMkhyAM niymynnaahhave pramANanA vizeSalakSaNane kahevAnI icchAvALA graMthakArazrI prathama pramANanI saMkhyAnuM niyamana karatAM kahe che ke pramANe dve ca vijJeye tathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM ca samyagjJAnaM dvidhA yataH / / 9 / / gataM na gamyate tAvadagataM naiva gamyate / gatAgataM vinirmuktaM gamyamAnaM na gamyate / / 2/1 / / - je mArga gamanadvArA pasAra karI dIdho che, tene ApaNe jAnyate' (te mArga pasAra karAya che - thaI rahyo che) kahI zakatA nathI. "Tgate vartamAnakAlIkakriyA che ke je bhUta bhUtakAlIna) padArthanA viSayamAM prayukta thaI zakatI nathI. ane je mArgaupara haju have cAlavAnuM che tenA mATe paNa agate' nahIM kahI zakAya. mArganA be ja vibhAga thaI zake - eka, jene pasAra karI dIdho che (a) ane bIjo ke jene have bhaviSyamAM pasAra karavAno che (sAta). A baMne sivAya bIjo koI mArga nathI ke jenA upara cAlI zakAya. tethI phalata: gamanakriyA asiddha thaI jAya che. kartAnI kriyA kalpanAnI sAthe saMbaddha rahe che, jyAre kriyA ja asiddha che, tyAre svAbhAvika kartAnI asiddhi che. gamananI samAna ja sthitinI kalpanA nirAdhAra che. sthiti konA viSayamAM prayukta karI zakAya che - (ttA) gamanakartA)nA viSayamAM ke 'kAntA' (gamana nahIM karanAra)nA viSayamAM ? gamana karavAvALo Ubho rahe che, te kalpanA virodhi hovAthI tyAjya che. gamana sthitinI viruddhakriyA che. AthI gamanano kartA virodhI kriyA (sthiti)no kartA thaI zakato nathI. "agantA (gamana nahIM karanAra) Ubho rahe che A kathana ThIka nathI. kAraNake je vyakti gamana ja nathI karato te to svayaM sthita che. to tene pharIthI ubhorahevAnI AvazyaktA zuM che ? AthI agattAnuM paNa avasthAna Ucita nathI. A baMnene choDIne trIjo vyakti koNa che ke je sthiti kare. phalata: kartAnA abhAvamAM kriyAno niSedha avayaMbhAvI che. AthI sthitinI kalpanA mAyika che. gati ane sthiti baMne sApekSika hovAthI avidyamAna che. AthI kahyuM che ke... gantA na tiSThati tAvadagantA naiva tiSThati / anyo ganturagantu kastRtIyo'tha tiSThati / / AtmaparIkSA nAgArjune AtmAnI parIkSAmATe mAdhyamikakArikAgraMthamAM eka svataMtra prakaraNa-18nI racanA karI pUrve je dravyanI kalpanA samajAI gaI che, tenAthI spaSTa che ke guNasamuccayathI atirikta tenI (dravyanI) svataMtra sattA nathI. e ja niyamano upayoga karIne ApaNe kahI zakIe chIe ke mAnasavyApArothI atirikta AtmAnAmanA padArthanI pRthaphasattA nathI. dainika anubhavamAM ApaNe ApaNA mAnasavyApArothI sarvathA paricita chIe. jJAna, icchA tathA prayatna - ApaNA jIvananA pradhAna sAdhana che. ApaNuM mana kyAreya paNa A traNa vyApArothI ApaNane mukta karI zakatuM nathI. A traNanA samudAyane ApaNe "AtmA' kahIe chIe, kevala vyavahAra mATe. vastuta: koI A pratyakSamanumAnaM ca pramANaM hi dvilakSaNam / prameyaM tatprayogArthaM na pramANAntaraM bhavet / / pra. samu0 1/2 / / dvividhaM samyagjJAnaM / pratyakSamanamAnaM veti civi. 1/2,] Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana zlokArtha : bauddhadarzanamAM be pramANa jANavA. eka pratyakSa ane bIjuM anumAna, kAraNa ke samyagujJAna be prakAre che. AthI pramANa paNa be ja hoI zake, adhika nahi.) vyAkhyA-tathAzabdaH prAguktatattvApekSayA samudyaye, cazabdo'vadhAraNe, tato'yamarthaH / saugatadarzane dve eva pramANe vijJeye, na punarekaM trINi catvAri paJca SaDvA pramANAni / etena cArvAkasAMkhyAdiparikalpitaM pramANasaMkhyAntaraM bauddhA na manyanta ityAveditaM bhavati / te dve ke pramANe ityAha 'pratyakSamanumAnaM ca' kuto dve eva pramANe ityAha / samyagaviparItaM visaMvAdarahitamiti yAvajjJAnaM yato hetordvidhA / sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAdadvidhaiva na tvekadhA tridhA veti / atra kecidAhaH-yathAtra dvidhetyukte hi dvidhaiva na tvekadhA tridhA AtmA che, evuM mAnavA nAgArjuna taiyAra nathI. nAgArjunanuM kahevuM che ke.... keTalAka loko (boddhano je eka viziSTa saMpradAya che ke je pugalavAdano samarthaka che. tene sammitIloko kahevAya che.) darzana, zravaNa, vedanaAdi thavAnI pUrve ja eka pudgalapadArtha (AtmA, jIva)nI kalpanA mAne che. teonI yukti che ke (je mAdhyamika kArikAmAM jaNAvela che.) vayaM vidyamAnazAnAdri bhaviSyati mAvasthatAmya: sauSattimAvo vyavasthitaH II !2I-vidyamAna vyakti ja upAdAnanuM grahaNa kare che. vidyamAna devadatta dhanano saMgraha kare che. avidyamAna vadhyAputra grahaNa karato nathI. AthI vidyamAna hovAthI ja pudgala darzana, zravaNAdi krIyAone grahaNa karaze, avidyamAna nahIM. A yukti para nAgArjunano AkSepa che ke darzanAdithI pUrve vidyamAna AtmAnuM jJAna ApaNane kayA prakAre thaze ? AtmA ane darzanAdi kriyAono paraspara sApekSasaMbaMdha che. jo darzanAdi vinA ja AtmAnI sthiti hoya, to darzanAdikriyAonI sthiti paNa AtmAvinA thaI jaze. mAdhyamikakArikAmAM, A ja kahyuM che kevinaapi darzanAdIni yadi cAsau vyavasthitaH / amUnyapi bhaviSyanti vinA tena na saMzayaH / / 9/4 / / samagra darzana, zravaNa,vedana Adi kriyAothI pUrve ame koIpaNa vastu (AtmA)nuM astitva mAnatA nathI ke jenA jJAna mATe koI anya padArthanI AvazyaktA rahe. paraMtu ame pratyeka darzanAdikriyAthI pUrve AtmAnuM astitva mAnIe chIe." prativAdinA A tarkanA uttaramAM nAgArjunanuM kahevuM che ke jo AtmA samagra darzanAdithI pUrve nahIM svIkAravAmAM Ave to te AtmA ekapaNa darzanAdithI pUrvamAM siddha thato nathI. kAraNake je vastu sarvapadArthonI pUrve nathI hotI, te vastu eka-eka padArthanI pUrve paNa nathI hotI. jemake retImAM tela. samagra retImAMthI tela utpanna nathI thatuM, tevI dazAmAM eka-eka paNa retInA kaNamAMthI paNa tela utpanna nahIM thAya. A ja vAta mAdhyamikakArikAmAM karI che. sarvebhyo darzanAdibhyo yadi pUrvo na vidyate / ekaikasmAt kathaM pUrvo darzanAdeH sa yujyate / / 9/7 / / vaLI darzana-zravaNAdi je mahAbhUtomAMthI utpanna thAya che, te mahAbhUtomAM paNa AtmA vidyamAna nathI. A ja vAta mAdhyamikakArikAmAM karI che- darzanazravaNAdIni vedanAdIni cApyatha / bhavanti yebhyasteSveSa bhateSvapi na vidyate / / 9/10 / / niSkarSa e che ke darzanAdikriyAonI pUrve AtmAnA astitvano ApaNane paricaya thato nathI. AnI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana vetyevamanyayogavyavacchedaH, tathA caitro dhanurdhara ityAdiSvapi caitrasya dhanurdharatvameva syAnna tu zauryodAryadhairyAdayaH / tadayuktaM yataH sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAye'pyAzaGkitasyaiva vyavacchedaH / parArthaM hi vAkyamabhidhIyate / yadeva ca pareNa vyAmohAdAzaGkitaM tasyaiva vyavacchedaH / caitro dhanudhara ityAdau ca caitrasya dhanurdharatvAyoga eva parairAzaGkita iti tasyaiva vyavacchedo nAnyadharmasya / iha cArvAkasAMkhyAdaya aikadhyamanekadhA ca samyagjJAnamAhuH, ato niyatadvaividhyapradarzanenaikatvabahutve samyagjJAnasya pratikSipati / (darzanAdinI) sAthe paNa AtmA vidyamAna nathI raheto. kAraNake sahabhAva te padArthono saMbhava che ke jenI pRthaphapRthapha siddhi thAya, paraMtu sAkSepa hovAthI AtmA darzanAdikriyAothI pRthapha siddha thato nathI. AvI dazAmAM baMneno sahabhAva asaMbhava che. vaLI AtmA darzanAdi kriyAonI pazcAtu uttarakAlamAM paNa vidyamAna raheto nathI. kAraNa ke darzanAdikriyArUpa che, te kartAnI apekSA rAkhe che. (prasannapadA graMthamAM kahela che ke - ra di pUrva nAvani yu; uttarA&mAtmA cAl tatAnImUrve samavet Ana vaivamatkRvastha varmano siddhAt (pR-199) ane jo svataMtrarUpathI ja darzanAdikriyAo saMpanna thavA lAge, to kartArUpathI AtmAne mAnavAnI AvazyaktA zuM che? AthI nAgArjune kahyuM che ke prAka ca yo darzanAdibhyaH sAmprataM cordhvameva ca / na vidyateDasti nAstIti vivRttAtaMtra rAjyanA Io mA. kA - 9/12 / sAdhAraNa rIte paMcaskandha - rUpa, saMjJA, vedanA, saMskAra tathA vijJAnane AtmA batAvavAmAM Ave che. paraMtu te Ucita nathI. kAraNake skandhonI utpatti tathA nAza thAya che. tadAtmaka hovAthI AtmAno paNa udaya tathA vyaya mAnavAnI Apatti Avaze. skandha upAdAna che. AtmA upAdAtA che. zuM upAdAna tathA upAdAtA - gAhya tathA grAhaka kyAreya eka siddha thaI zake che ? na thaI zake, to evI avasthAmAM AtmAne skandhAtmaka kevI rIte svIkArI zakAya ? mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke(na thopavAnamevAtmA aiti tat samuti . I di nAma pAvAnakuvAvAtA bhaviSyati I7/6 II) - jo AtmAne skandhothI vyatirikta mAnIe, to te skandha lakSaNa (skandho dvArA lakSita) nahIM thAya. AthI viSama sthiti thaze ke ApaNe AtmAne na to skandhothI abhinna mAnI zakIe ke na bhinna. AtmA skandhA yadi bhavedudayavyayabhAg bhavet / / jogono gaDha bhavet bhavetanyastrakSAH || mA. kA - 18/1 / AthI AtmAnI asiddhi thavAthI AtmIya upAdAna(skandhonI)nI paNa siddhi thatI nathI. keTalAka loko AtmAne kartA mAne che.nAgArjunanA mate kartA ane karmanI bhAvanA paNa ni:sAra che. kriyA karavAvALA vyaktine kartA kahevAya che. te jo vidyamAna che. to kriyA karI zakato nathI. kriyAnA kAraNe ja tene kArakasaMjJA prApta thaI che. evI dazAmAM tene bIjI kriyA karavAnI AvazyaktA ja nathI. to karma(kriyA)nI sthitivinA kAraka(ka)ne kayA prakAre manAya? samUtasya vijyA nAti, ru gha ca varjIvam mA. kA - 8/2 // parasparasApekSa hovAthI kriyA, kAraka tathA karmanI svataMtra sattA mAnI zakAtI nathI. kriyAno asaMbhava hovAthI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana TIkAno bhAvAnuvAdaH zlokamAM "tathA' zabdapUrve kahelA tattvanI sAthe samuccaya karavA mATe ane "gha' zabda avadhAraNArthaka che. tethI A artha thaze - saugadarzanamAM be ja pramANa jANavA, paraMtu eka, traNa, cAra, pAMca ke cha nahIM. A kathanathI cArvAka, sAMkhya Adi darzanodvArA prarUpAyelA bethI adhika bIjA pramANo bauddhone mAnya nathI te sUcita thAya che. prazna te be pramANa kayA che ? uttaraH pratyakSa dharmAdharma vidyamAna nathI rahI zakatA. devadatta ahiMsAdi kriyAnuM saMpAdana kare che, tyAre te dharmAbhAgI-adharmabhAgI bane che. jo kriyA ja asiddha banI gaI che, to dharma-adharmanuM asiddha thavuM sutarAM nizcita che. dharmAdharmanA abhAvamAM tenA phala sugati-durgatino paNa abhAva thaze. to svarga ke mokSanA mATe vihita mArga paNa vyartha che. AthI kahyuM che kedhrmaadhrmo na vidyate kriyAdInAmasambhave / dharme cAsatyadharme ca phalaM tajaM na vidyate / / AthI nAgArjunanA tarkanusAra AryasatyonuM paNa astitva mAyika che. A prakAre AtmAnI kalpanA koIpaNa rIte mAnya nathI. TUMkamAM mAtmA prajJapitamanAtmatya zitam yuddhatmA na dAnAtmA tyapi zitam | mA. kA - 18/ka .. karmaphala parIkSAH karmano siddhAMta vaidikadharmanI samAna bauddhadharmane paNa saMmata che. je karma karAya che, tenuM avazya phala prApta thAya che. paraMtu parIkSA karavAthI A tathya pramANita thatuM nathI. karmanuM phala turata na prApta thatAM kAlAntaramAM saMpanna thAya che. jo phalanA vipAka sudhI karma TakI zake, to karma nitya thaI jaze ane jo vipAka sudhI tenI sattA mAnIne, vinAzazAlI mAnavAmAM Ave to avidyamAna karma kayA prakAre phala utpanna karI zake ? kahyuM che ke ja wje sati na mokSA na hopapadane : sarvaDhiyALAM 2 nairavayaM pramatte || mA. kA - 85 || jo karmanI pravRtti svabhAvataH mAnavAmAM Ave, to ni:saMdeha zAzvata thaI jaze. paraMtu vastuta: karma tevuM nathI. karma te che ke jene svataMtrakartA potAnI kriyAdvArA saMpAdana kare che. zAzvata mAnavAmAM Avaze to teno kriyAnI sAthe saMbaddha kevI rIte manAya ? kAraNa ke je vastu zAzvata hoya che, te kRtaka (kriyAnA dvArA niSpanna) nathI hotI. jo karma akRtaka hoya, to karyAvinA paNa phaLanI prApti thavA lAgaze (nAgyaTH) ane nirvANanI icchAvALo vyakti paNa brahmacaryano nirvAha karyA vinA ja potAne kRtakRtya mAnavA lAgaze. AthI na to jagatamAM karma vidyamAna che. na karmanuM phala. baMne kalpanAo kevala vyavahAranI siddhi mATe che. jJAna-parIkSA : jJAnanA svarUpano vicAra karatAM jJAna paNa aneka prakAranA virodhathI paripUrNa pratIta thAya che. cha indriyonA rUpAdi cha viSayo che. te viSayonuM pratyakSajJAna indriyo dvArA thAya che. paraMtu te AbhAsamAtra che. tathya nathI. dA.ta. cakSu jyAre potAne ja nathI dekhatI, tyAre anya vasturUpane kema karIne dekhI zake ? agninuM daSTAMta laIzakAya tema nathI. "je prakAre agni potAne nathI bALatI, kevala bAhyapadArtha (indhanAdi)ne bALe che, tenI mAphaka cakSu paNa pote potAnuM darzana karavA asamartha hovA chatAM paNa rUpanA prakAzamAM samartha thaze." "paraMtu A kathana eka maulikabhrAnti upara avalaMbita che. gatinI samAna "bALavuM' kriyA svayaM asiddha che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 SaDdarzana samucaya bhAga -1, zloka - 9, boddhadarzana ane anumAna, A be pramANo che. prazna : kayA kAraNathI be ja pramANo che. uttaraH samyagu eTale ke aviparIta = visaMvAdarahita jJAna be hovAthI, pramANo paNa be prakAre ja che. "sarvavAkyo sAvadhAraNa arthAt nizcayAtmaka hoya che." A nyAyathI pramANo be ja che. na to eka prakAre ke na to traNa prakAre. AthI tenuM dRSTAMta joIne cakSunA darzananI ghaTanA puSTa nathI thaI zakatI. kAraNa ke "darzana' kriyA paNa gati, sthitinI samAna nirmula kalpanAmAtra che. je vastu dRSTa che, tenA mATe te dekhAya che" (ku) Avo vartamAnakAlIka prayoga karI zakAto nathI ane je vastu adaSTa che, tenA mATe paNa dazyate" no prayoga anupayukta che. vastu be ja prakAranI hoI zake che. - daSTa ane adRSTa. A baMnethI atirikta dazyamAnavastunI sattA hoI ja zakatI nathI. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke na dRSTaM dRzyate tAvat adRSTaM naiva dRzyate / dRSTAdRSTavinirmuktaM dRzyamAnaM na dRzyate / / A rIte darzanakriyAnA abhAvamAM teno koI paNa kartA siddha thaI zakato nathI. jo kartA vidyamAna paNa rahe, to paNa te potAnuM darzana karI zakato nathI, to te anyavastuonuM darzana kayA prakAre karI zakAze ? darzananI apekSA karIne ke nirapekSabhAvathI draSTAnI sattA siddha karI zakatA nathI. jo draSTA siddha che to tene darzanakriyAnI apekSA ja konA mATe hoya ? ane jo drA asiddha che, to paNa vadhyAputranI samAna te darzananI apekSA nahIM kare. draSTA ane darzana paraspara sApekSikakalpanAo che. AthI draSTAne darzanathI nirapekSabhAvathI sthita mAnavo te paNa nyAyasaMgata nathI. AthI draSTAnuM astitva siddha nathI thaI zakatuM. AthI draSTAnA abhAvamAM draSTavya (viSaya) tathA darzanano abhAva sutarAM siddha che. satya to e che ke rUpanI sattA upara cakSu avalaMbita che ane cakSunI sattA para rUpa nIla-pItAdi raMgonI kalpanAthI ApaNe cakSunuM anumAna karIe chIe. ane cakSunI sthiti nIlAdi raMgonuM dhyAna kare che. "je prakAre mAtA-pitAnA kAraNe putrano janma thAya che. te prakAre cakSu ane rUpane nimitta mAnIne cakSurvijJAnanI utpatti thAya che. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che keprtiity mAtApitarau yathoktaH putrasaMbhavaH / cakSurupe pratItyaivamukta vijJAnasambhavaH / / 3/7 / / AthI draSTAnA abhAvamAM draSTavya tathA darzana vidyamAna nathI. to vijJAnanI kalpanA kevIrIte siddha thAya? jemake ApaNe koI vastune dekhI rahyA chIe, te tevI ja che tenuM cokkasa jJAna ApaNane kevI rIte thaze ? eka ja vastune bhinna-bhinna loka bhinna-bhinna AkArane joIne batAve che. darzananI samAna ja anya pratyakSajJAnanI dazA che. eTalA mATe jJAnanI dhAraNA ja sarvathA bhrAnta che. nAgArjunanA tarkano e niSkarSa che ke jagata AbhAsapAtra che. jagatanA padArthomAM astitva mAnavuM te svapnanA modakathI sudhA zAMta karavA barAbara che. marIcikAnA jalathI tarasa chIpAvavA barAbara che. prAta:kAle ghAsa upara paDelA jhAkaLanuM biMdu jovAmAM motI samAna camake paraMtu sUryanA ugrakiraNonA paDavAthI te tarata ja vilIna thaI jAya che. jagatanA padArthonI dazA paNa A prakAranI che. asAdhAraNa dRSTithI jovAmAM satya tathA abhirAma (AnaMda ApanAra) pratIta thAya che. paraMtu tarkano prayoga karatAMnI sAthe Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana zaMkA jema ahIM "be prakAra che' e pramANa kahetAM pramANa be ja che, paraMtu eka prakAre ke traNa prakAre nathI. A pramANe anyanA yogano vyavaccheda karyo che. te pramANe "caitra dhanurdhara che." Ano artha paNa (anyayogavyavacchedanA kAraNe) "caitra dhanurdhara ja che, temAM zaurya, audArya, vairya vagere nathI." Avo ja thavo joIe. (kahevAno Azaya e che ke vizeSaNa sAthe jIva' kArano prayoga thAya tyAre te 'va' kAra ayogavyavacchedaka bane che. arthAt te jenI sAthe joDAyelo hoya, tenA abhAvano vyavaccheda karI tenA sabhAvane nizcita kare che. jyAre tame ahIM "be ja svabhAvazUnya banIne astitvamAM maLI jAya che. AthI nAgArjunanuM kathana che ke zunya ja ekamAtra sattA che, jagata pratibiMbatulya che. (kha) sattAmImAMsA: mAdhyamikonA matamAM satya (sattA) be prakAranuM che. (1) sAMvRttika (sAvRttika) vijJAna (=avidyA janita vyAvahArikasattA) (2) pAramArthikasatuM (=prajJAjanitasatya) A be ja satyano buddhe upadeza Apela. AthI nAgArjunano A dvividhasatyano siddhAMta abhinava nathI. te satye samupatyi vRddhAnAM ghazinA strova saMvRtti satyaM savaMda paramArthataH II mAdhyamika vRtti - pR492) bodhi caryA pR-361) sAMvRtikasatya e che ke je saMvRtti dvArA utpanna thayela hoya. saMvRtti zabdanI vyAkhyA traNa prakAranI karAya che. (1) saMvRtti zabdano artha che avidyA, ke je satya vastunA upara AvaraNa nAkhe che. (A ja vAta bodhicaryA paMji kAmAM pRSTha-352 upara karI che. saMgrati mAtra te yathAmRtaparijJAnaM vamavAvaraVI6 gAvRtaprAzanA cAnati saMvRttiH vidyA yasatpavArthavaruSAropavA mAvadarzanAvarAtnivA 4 satI saMvRttirapapaghate) tenA avidyA, moha tathA viparyAsa paryAyavAci zabda che. avidyAnuM svarUpa AvaraNAtmaka che. kahyuM che ke - amUrta vApatyartha mUtamIvRtya vartaste. vidyA nAthamAneva triti vRttivat | arthAt je prakAre kAmalA (pAMDu) roga thavAthI rogI zveta vastunA rUpane chupAvI de che. ane tenAupara pILAraMgane Aropita kare che. te prakAre avidyA bhUtanA satyasvarUpane AvaraNa karI avidyamAna rUpane Aropita karI de che. A rIte saMvRttino artha avidyA. (2) saMvRtino artha che hetu-pratyaya dvArA utpanna vastunuM rUpa. (pratItva putpanna vastu saMvRttidhyate arthAt kAraNathI utpanna thatA vastunA rUpane saMvRti kahevAya che.) satya padArtha potAnI sattA mATe koI kAraNathI utpanna nathI thato. A kAraNathI utpanna thavAvALI laukikavastu sAMvRttika kahevAya che. (3) saMvRttithI te cinho ane zabdothI abhiprAya che, je sAdhAraNatayA manuSyo dvArA grahaNa karAya tathA pratyakSanA upara avalaMbita rahe che. kahyuM che ke, pratyakSamapi rupAdi prasiddhyA na pramANataH / aNuvyavivu zudhyAti siddhiriva sA mRSA / bodhicaryA - loko rUpa zabdAdine paramArthasatya na mAnavA joIe. kAraNake lokanAdvArA eka ja prakAre grahaNa karAya che ane indriya dvArA grahaNa karAtI vastu jo vAstavika hoya, to jagatanA samagra mukhaloko tattvajJa banI jAya. satyanI khoja Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana ja che temAM ayogavyavacchedaka 'jIva' kArano artha "eka traNa nathI' AvA prakArano anyayogavyavacchedabodhaka artha karo cho, A prakAre anyayogavyavaccheda(anya bhinna vizeSaNonA yoga (saMbaMdha)no vyavaccheda) mAnI levAthI, Apatti e Avaze ke "cetra dhanurdhara ja che." AmAM anyayogavyavacchedabodhaka 'va' kArano paNa "caitramAM dhanurdharatva ja che." anya zUratA, audArya, vairya Adi guNa nathI" Avo anyaguNonA niSedhano artha prApta thaze. tethI zUratAAdi guNovinA dhanurdharatva paNa nirarthaka siddha thaze.) mATe vidvAnono kyAreya paNa Agraha na raheta. pannAkaramatie strInA zarIranuM udAharaNa lIdhela che. kAmukane te pavitra tathA zucimaya pratIta thAya che. saMvRttinA be prakAra : "sAMvRttikasatya'no artha che avidyA ke mohanA dvArA utpAdita kAlpanika satya. jene advaitavedAMtamAM vyAvahArika satya' kahe che. A satyanA be prakAra che. (i) lokasaMvRtti, (ii) alokasaMvRtti. * ghaTapaTAdine sAmAnya janasamAja satya kahIne mAne che te lokasaMvRtti. * keTalAka (pAMDu rogI) loko zaMkhamAM pItaraMganuM grahaNa kare che alokasaMvRtti che. prajJAkAramatie A baMnene ja kramaza: (1) tabasaMvRtti tathA (2) mithyAsaMvRttinI saMjJA Apela che. tadhyasaMvRtino artha che - kiMcit kAraNathI utpanna tathA doSarahita indriyodvArA upalabdha rUpa (nIlAdi) te lokathI satya che. mithyAsavRtti paNa kiMcit pratyayajanya hoya che. paraMtu te doSasahita indriyothI upalabdha hoya che. jemake marIcikA, pratibiMba Adi. cAra AryasatyomAM du:kha, samudaya tathA mArga saMvRttisatyanI aMtargata jAya che. ane kevala nirodha (nirvANa) satya ja paramArtha satyanI aMtargata jAya che. agrAhya hovAchatAM paNa saMvati satyano ApaNe tiraskAra karI zakatA nathI. kAraNa ke vyavahAra-satyamAM rahIne ja paramArthanI dezanA apAtI hoya che. AthI paramArtha mATe vyavahAra upAdeya che. AthI kahyuM che ke vyavedAramanA paramArtho na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANaM nAdhigamyate / / AdizAnta: mAdhyamika graMthomAM jagatanA padArtho mATe "AdizAMta" tathA "nityazAMta' zabdono prayoga karelo che. zAMtano artha che svabhAvarahita, vizisattAthI vihIna. nAgArjunanI ukti A viSayamAM spaSTa che. pratItya yada mati, tAjo mAvataH | tamAkuvaidyamAnaM zAntamutpattiva tu / mA. kA. 7/1lIarthAt je je vastu koI anyavastunA nimittathI (tItya) utpanna thAya che, te baMne svabhAvathI ja zAMta-svabhAvahIna hoya che. (mAdhyamikamatanA AcArya) dharmakIrtinuM A viSayamAM kathana che ke je padArtha vidyamAna rahe che, te potAno apAyI svabhAva avazya dhAraNa kare che ane vidyamAna hovAnA kAraNe koI padArthanI apekSA nathI rAkhato. ane koI kAraNathI utpanna paNa thato nathI. prasannapadA (mA.vR.)mAM A ja vAta karI che. yo hi padArtho vidyamAna saH sasvabhAvaH svenAtmanA svaM svabhAvamanapAyinaM vibharti / sa saMvidyamAnatvAnnaivAnyat kiJjidapekSate nApyutpadyate / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana samAdhAna : tamArI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke "sarvavAkyo sAvadhAraNa hoya che. te nyAyamAM jenI AzaMkA hoya tenA vyavaccheda mATe che. vAkyano prayoga paramATe kahevAya che. arthAt vAkyano prayoga bIjAne samajAvavA mATe karAya che. tethI bIjAne vyAmohathI je dharmonI AzaMkA thAya che, teno vyavaccheda karavAmAM Ave che. jemake "caitra dhanurdhara' mAM bIjAo vaDe caitramAM dhanurdharatvanA abhAvamAM ja AzaMkA karAI che, te bIjAonI AzaMkAno vyavaccheda ja 'va' kArathI thAya che. anya dharmono nahi. paraMtu jagatanA padArthomAM A niyama dRSTigocara thato nathI. vastuonuM potAnuM svarUpa badalAyA kare che. Aje je mATI che te kAlAMtare ghaDo ane teno pyAlo bane che. AthI jagatanA padArtho ni:svabhAva - zAnta che. ghaTa ane mATI, aMkara ane bIja baMne svabhAvahIna che. AthI zAnta che. mAdhyamikavRttimAM pra-100 upara Aja vAtane jaNAvI che. - mA tu yatItva thInATya zaraNaM mati kakarAa #Arya tarApara zAnta vamavaradita pratItyasamutpannam / kArya-kAraNanI kalpanA karavI, te to bALakonI ramata che. vastusthitino paricaya rAkhavAvALo koIpaNa vyakti jagatane utpanna mAnI zakato nathI. vastuta: saMsAranI ja pUrvAkoTi (kAraNabhAva) vidyamAna nathI. jagatanA samasta padArthonI A ja dazA che. mAdhyamikakArikAmAM kahyuM che ke pUrva na vidyate koTi: saMsAraca na vastram | sarveSAmapi bhAvAnAM pUrvAkoTi na vidyate / / 11/8 / / tethI hetu-pratyaya janita padArthone zunyavAdi AcAryo svabhAva-hIna(zAna) mAne che. paramArtha satya vastunuM akRtrima svarUpa ja paramArtha che. jenA jJAnathI saMvRtijanya samastaklezonI prApti karI zakAya che. paramArtha = dharmanarAmya arthAt sarvadharmo (sAdhAraNatayA bhUto)nI ni:svabhAvatA. tenA ja zUnyatA, tathatA (jevuM hoya tevo bhAva), bhUtakoTi (padArthonuM satyaparyavasAna), ane dharmadhAtu (vastuonI samagratA) paryAyo che. bodhicaryAmAM pR-354mAM kahyuM che kesrvdhrmaannaaN niHsvabhAvatA, zUnyatA, tathatA, bhUtakoTiH dharmadhAturiti paryAyAH / sarvasya hi pratItyasamutpannasya padArthasya niHsvabhAvatA pAramArthika rupam / / samasta pratItyasamutpanna padArthanI svabhAvahInatA ja pAramArthikarUpa che. jagatanA sarvapadArtho hetu-pratyayathI utpanna thAya che. AthI te padArthonuM koI viziSTarUpa nathI. te ja ni:svabhAvatA arthAt zUnyatA pAramArthikarUpa che. nAgArjunanA kathanAnusAra nirvANa ja paramArthasatya che. temAM viSaya-viSayI, kartA-karma nI koI prakAranI vizeSatA nathI hotI. A mATe prajJAkaramatie paramArthasatyane sarvatravedItikrAnta - arthAt sarva vyavahArothI atIta-nivirzaSa, asamutpanna, aniruddha, abhidheya-abhidhAnathI rahita tathA zeya-jJAnathI vigata batAvela che. saMvRttino artha che buddhi. buddhidvArA je je tathya grahaNa thAya che, te samasta vyAvahArika(sAMvRttika) satya che. paramArthasatya buddhi dvArA grAhya nathI. buddhi koIvizeSane lakSya karIne vastune grahaNa kare che. paramArthasatya vizeSahIna hovAthI te buddhithI kevIrIte grAhya thaI zake ? paramArthasatya maunarUpa che. buddhadvArA tenI dezanA thaI zakatI nathI. dezanA e tattvanI thAya che ke je zabdodvArA abhihita karI zakAya. paramatattva na to vANIno viSaya che, na cittano viSaya (gocara) che. vANI ane mana te tattva sudhI pahoMcI zakatA nathI. mAdhyamika Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana ahIM pramANanI saMkhyAnA viSayamAM cArvAka, sAMkhya vagere aka ane aneka prakAre samyag jJAna kahe che. (ane tethI samyAna eka prakAre tathA aneka prakAre hovAthI pramANanA paNa eka ke aneka prakAra thaze.) AthI niyata be prakAranA samyajJAna bauddhavaDe kahevAtAM eka ke aneka prakAranA samyajJAnano niSedha thAya che. evaM cAyamevakAro vizeSaNena vizeSyeNa kriyayA ca saha bhASyamANaH krameNAyogAnyayogAtyantAyogavyavacchedakAritvAttridhA bhavati yadvinizcayaH 98 kArikAmAM kahyuM che ke-nivRttamamidhAtavya nivRtta cittocare / anutpannA niruddhA phri nirvAmiva dharmatA II 18/7/mA.kA. II potAnA ja AtmAthI te tattvanI anubhUti karI zakAya che. AthI te paramArthasatya 'pratyAtmavedanIya' che. vyavahAranI upayogitA : mAdhyamikonA A (uparokta batAvela) pakSa hInayAnionI dRSTimAM nitAnta garhaNIya che. AkSepanuM bIja e che ke jyAre 52mArtha zabdata: avarNanIya che ane vyavahA2satya jAdunA cAlatApharatA rUponI mAphaka bhramamAtra che. to skandha, AyatanAditattvono upadeza ApavAnI sArthakatA kayA prakAre pramANita karI zakAze ? A AkSepano nAgArjuna uttara Ape che ke " vyavahAramanAzritya paramArtho na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANaM nAdhigamyate / / tadetadAryANAmeva svasaMviditasvabhAvatayA pratyAtmasaMvedyaM paramArthasatyam" (bodhicaryA pR-367) Azaya e che ke vyavahArano Azraya lIdhAvinA paramArthano upadeza ApI zakAto nathI. ane paramArthanI prApti vinA nirvANa maLI zakatuM nathI. A sAragarbhita kathanano artha e che ke sAdhAraNa mAnavonI buddhi vyavahAramAM eTalIbadhI saMlagna che ke teone paramArthano laukikavastuonI dRSTithI ja upadeza ApI zakAya che. je saMketothI teone Ajanma paricaya che, te ja saMketonI bhASAmAM paramArthane teo samajI zake che. AthI vyavahArano sarvathA upayoga che. A ja vastunuM pratipAdana bauddhAcArya candrakIrtie mAdhyamikAvatAra (6/80)mAM karela che. upAyamUtaM vyavahArasatyamuveyabhUta paramArthasatyam / vaLI na ca mumUrta saMskRtavyatireoLa gasaMskRta zavayaM prajJAyitum arthAt saMskRta(vyavahAranA) vinA asaMskRta (52mArtha)nuM prajJApana zakya nathI. * zUnyavAda : mAdhyamika loko 52mArthasatyane zUnyanA nAmathI oLakhe che. tethI te AcAryono mata zUnyavAdanA nAmathI prasiddha che. A zUnyavAdanA tAttvikasvarUpanuM nirUpaNa karavAmAM vidvAnone atizayavaimatya che. hInayAni AcArya (mAdhyamika mahAyAni kahevAya che) tathA bIjA keTalAka vidvAnoe zUnya zabdano artha sarvatra sakala 'sattA'no niSedha ke 'abhAva' ja karela che. tenuM kAraNa e che ke lokavyavahAramAM A zabdano prasiddha artha te che. paraMtu mAdhyamika AcAryonA graMthonA abhiprAya anusArazUnya zabdano artha 'nAsti' tathA 'amAva' nathI. koIpaNa padArthanA svarUpanirNayamAM cAra ja koTiono prayoga pratIta thAya che 'asti' (vidyamAna che), 'nAsti' (vidyamAna nathI), tanumayaM (atti ane nAsti eka sAthe) nomaya (nAsti ane atti baMne kalpanAno niSedha.) A koTiono saMbaMdha sAMsArika padArthathI che. paraMtu paramArtha mano-vANIthI agocara hovAnA kAraNe nitarAM anirvAcya che. savizeSavastunuM vivecana thAya che. nirvizeSavastunuM kyAreya paNa vivecana thatuM nathI. A kAraNathI anirvicanIyatAnI sUcanA ApavA mATe 'paramatattva'nA mATe 'zUnya'no prayoga karela che. 5ramArtha catuSkoTivinirmukta che. mAdhyamika kArikAmAM kahyuM che ke Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana "ayogaM yogamaparairatyantAyogameva ca / vyavacchinatti dharmasya nipAto vyatirecakaH / / 1 / / " nipAta evakAraH, vyatirecako nivartakaH"vizeSaNavizeSyAbhyAM kriyayA yaH sahoditaH / vivakSAto'prayoge'pi tasyArtho'yaM pratIyate / / 2 / / na san nAsan na sadasanna cApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH / / 1/7 / / zUnyano prayoga eka vizeSasiddhAMtano sUcita che. hInayAno (buddhanA) madhyamamArgane A cAranA ja viSayamAM aMgIkAra che. paraMtu mAdhyamika loko tattvamImAMsAnA viSayamAM paNa madhyamamArgane apanAve che. temanA matAnusAra vastu na ekAMtika satuM che ke na ekAntika asatuM che. pratyuta te vastunuM svarUpa A baMnenI madhyabiMdu para ja nirNAta hoI zake che. je zUnyarUpathI thAya che. samAdhirAjasUtramAM kahyuM che keastiiti nAstIti ubhe'pi antA zuddhI azuddhIti ubhe'pi antA / tasmAdubhe anta vivarjayitvA madhye hi sthAnaM prakaroti patiH | zUnya "abhAva' nathI. kAraNake abhAvanI kalpanA sApekSakalpanA che. abhAvane bhAvanI apekSA che. paraMtu zUnya paramArthano sUcaka hovAthI svayaM nirapekSa che. AthI nirapekSa hovAnA kAraNe zUnyano abhAva mAnI zakAto nathI. A AdhyAtmika madhyamamArgano pratiSThApaka hovAthI A darzananuM nAma mAdhyamika ApavAmAM Avela che. A zunya ja sarvazreSTha aparokSatattva che. A prakAre mAdhyamika AcArya "zUnyAdvaitavAdanA samarthaka che. A samasta nAnAtmaka prapaMca A "zUnya'no ja vivarta che zUnyatAno upayoga : jagatanA samastapadArthonI pAchaLa koI nityavastu (jemake AtmA, dravya) vidyamAna nathI. pratyuta te nirAlaMbana tathA ni:svabhAva che.- A jJAna zUnyatAnuM jJAna che. mAnavajIvanamAM A tathyanuM jJAna atyaMta upayogI che. mokSa karma tathA phalezanA kSayathI thAya che. karma ane phlezonI sattA saMkalponA kAraNe che. zubhasaMkalpathI rAgano, azubhasaMkalpathI draSano ane viparyAsanA saMkalpathI mohano udaya thAya che. ane saMkalpanuM kAraNa prapaMca che.prapaMcano artha che jJAna-zeya, vAcya-vAcaka, ghaTa-paTa, strI-purUSa, lAbhAlAbha, sukha-du:kha Adi vicAra. e prapaMcano nirodha zUnyatA-sarva narAmyajJAnamAM che. ata: zUnyatA mokSopayoginI che. vastunI upalabdhi (prApti) thavAthI prapaMcano janma thAya che ane saMkalpodvArA te karma-klezone utpanna kare che. jenAthI prANI saMsAranA AvAgamanamAM bhaTakato rahe che. ane vastunI prApti nahIM thavAthI prapaMcano janma na thAya. tenAthI saMkalpodvArA klezAdi utpanna nahIM thAya. AthI jIve A prakAre zUnyatAnA jJAnathI prapaMcano janma aTakAvavo. tethI bIjI koI anarthanI paraMparA na cAle. AthI sarva prapaMcothI nivRtti utpanna thavAnA kAraNe zUnyatA ja nirvANa che. ane nirvANa pachI paNa kazuM ja zeSa rahetuM nathI, mATe nirvANa asatya che. nAgArjune A kAraNathI zUnyatAne AdhyAtmikatA mATe vizeSa mahattva pradAna karela che - varmakSayAnmosa: varmazA vihattvataH te prajJA prapautu zUnyatA niyata | 18 mA.kA.. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana vyavacchedaphalaM vAkyaM yatazcaitro dhanurdharaH / partho dhanurdharo nIrja saromiti vA yathA sArU " [pravAva 4/010-12] samyagjJAnasya ca dvaividhya pratyakSaparokSaviSayadvaividhyAdavaseyam / yato'tra pratyakSaviSayAdanyaH sarvo'pi parokSo vissyH| tato viSayadvaividhyAttagrAhake samyagajJAne api dve eva * zUnyatAnuM lakSaNaH nAgArjune zUnyanuM lakSaNa eka kArikAdvArA batAvela che para tyAM zAnta prapaurAzitam nirvijatvamanAnArthatat tattvaca sAm . mA. kA - 189 zUnya lakSaNa A prakAre che. (1) te (zUnya) aparapratyaya che. arthAt eka dvArA bIjAne teno upadeza ApI zakAto nathI. pratyeka prANIe A tattvanI anubhUti svayaM potAnI jAte karavI joIe. (pratyAtmavedya). AryonA upadezanA zravaNathI A (zUnya) tattvanuM jJAna kyAreya paNa thaI zakatuM nathI. kAraNa ke AryonuM tattvapratipAdana "samAropa' dvArA ja thAya che. (2) te (zUnya) zAnta che. arthAt svabhAvarahita che. (3) te prapaMcodvArA kyAreya paNa prapaMcita thatuM nathI. ahIM prapaMcano artha zabda che, kAraNa ke te arthane prapaMcitapragaTa kare che. zUnyanA arthanuM pratipAdana koIpaNa zabdadvArA thaI zakatuM nathI. tethI te "azabda" tathA "anAra tattva kahevAya che. (4) te (zUnya) nirvikalpaka che. vikalpano artha che cittanuM cAlavuM arthAt cittano vyApAra (cittapracAra). zUnyatA citta-vyApAranI aMtargata AvatI nathI. citta A tattvano vicAra karI zakatuM nathI. (5) anAnArtha chenAnA aneka) arthothI virahita che. jenA viSayamAM dharmonI utpatti mAnavAmAM Ave che te vastu nAnArtha hoya che. vastutaH sarvadharmono utpAda thato nathI. AthI A (zUnya) tattva nAnArtharahita che. zUnyano A prakArano svabhAva che - sarva prapaMconI nivRtti. vastutaH te bhAvapadArtha che, abhAva nathI. jagatanA mUlamAM vidyamAna hovAvALo A bhAvapadArtha che. zUnyatA ja pratItyasamutpAda che. yaHpratyayasamutpAdaH zUnyatAM tAM pracakSmahe / sA prajJaptirupAdAya pratipat saiva madhyamA / / zunyavAdanI siddhi : zUnyavAdanA nirAkaraNanA nimittarUpa pUrvapakSanI aneka yuktio che, tenuM ja vizeSa khaMDana nAgArjuna potAnA 'vigraha-vyAvartinI' graMthamAM vistArathI karela che. ahIM TuMkamAM zUnyavAdanI siddhi kaI rIte kare che te joIe. pUrvapakSaH (1) vastuono niSedha (zUnyavAda) ThIka nathI kAraNake (i) je zabdone yuktinA sahArAthI prayoga karAya che. te paNa zUnya asAra ja thaI jaze. (ii) jo tema nahIM mAno to, tamArI vAta che ke sarvavastuo zUnya che, te asatya Tharaze. (iii) zUnyatAne siddha karavAnA pramANano nitAnta abhAva che. vaLI (2) sarvavastuone vAstavika mAnavI joIe. kAraNake. (i) sArA-khoTAnA bhedano sarve svIkAra kare che Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana 101 bhavato na nyUnAdhike / tatra yatparokSArthaviSayaM samyagjJAnaM, tatsvasAdhyena dharmiNA ca saMbaddhAdanyataH sakAzAtsAmAnyenAkAreNa parokSArthasya pratipattirUpaM, tatastadanumAne'ntarbhUtamiti / TIkAno bhAvAnuvAda: A prakAre 'va'kAra vizeSaNa, vizeSya ane kriyApada sAthe kahevAtAM anukrame ayoga, anyayoga ane atyantAyogano vyavaccheda kare che. AthI Iva' kArano traNa prakAre nizcaya thAya che. kahyuM che ke (ii) asiddha vastunuM nAma nathI maLatuM, paNa jagatanI samastavastuonuM nAma maLe che. (iii) vAstavikapadArthano niSedha yuktiyukta nathI. (iv) pratiSedhyane paNa siddha karI zakato nathI. uttarapakSa: nAgArjuna A pakSanuM khaMDana kare che. (1) (i) je pramANonA baLaupara bhAvonI vAstavikatA siddha karAya che. te pramANone ApaNe kyAreya siddha karI zakatA nathI. pramANa bIjA pramANodvArA siddha nathI karI zakAtuM - kAraNa ke tevI avasthAmAM te pramANa na rahetAM prameya banI jaze. (ii) pramANa agninA samAna svAtma-prakAzaka nathI hotuM. (iii) prameyonAdvArA paNa tenI siddhi thaI zakatI nathI. prameya to potAnI siddhinA mATe parataMtra che. to te kevI rIte pramANone siddha karI zakaze ? ane karazo to pramANa thaI jaze, prameya nahIM rahI zake. (iv) akasmAta saMyogathI pramANa siddha thatuM nathI. AthI prAmANyavAda aMge nAgArjunano A sAragarbhita mata che. naiva svataH prasiddhirna parasparataH pramANairvA / mati nA prayatna cANasma pramAnAm II vigraha-vyAvartinI kArikA-para che. (2) bhAvonI satyatA zUnyarUpa che - (i) te sArI-khoTI bhAvanAnI viruddha nathI. te bhAvanA paNa pratItya-samutpAdanA kAraNe ja che. jo A vAta na mAnavAmAM Ave ane tenA badale sArA-khoTAno bheda svataH paramArtharUpathI mAnavAmAM Ave to te acala eka rasa che. ane tene brahmacaryAdi anuSThAnadvArA kyAreya paNa parivartanazIla nahIM karI zakAya. (ii) zUnyatA hovAthI ja nAma thAya che. nAmanI kalpanA svayaM sabUta nathI, asabhUta che. "je padArtha sad, sthira tathA avikArI hoya, tenuM ja nAma hoI zake. je asatuM hoya tenuM nAma na hoya" - A kalpanA nitAnta asAra che. zUnyatAnA prakAraH zUnyatAnuM adhyayana bodhisattvanI prApti mATe atyanta Avazyaka che, ke je nirvANanI prAptinuM kAraNa che. (1) adhyAtma-zUnyatA (AMtarika vastuonI zUnyatA) adhyAtmano abhiprAya 9 vijJAnothI che. tene zUnya batAvavAno artha e che ke ApaNI mAnasakriyAnA mUlamAM, teno niyAmaka "AtmA' nAmano koI padArtha nathI. hInayAniono anAtmavAda A zUnyatAno dyotaka che. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 9, boddhadarzana "vyatirecaka (arthAt vyAvRtti karavAvALo) nipAta = "gva kAra (vizeSaNanI sAthe prayojAIne) ayogano, (vizeSya sAthe prayojAIne) anyayogano tathA (kriyApada sAthe prayojAIne) atyaMtAyogano vyavaccheda kare che." (jo ke vAkyomAM iva' kArano) prayoga na hoya, chatAM paNa teno A artha vizeSaNa, vizeSya ane kriyAnI sAthe kahevAyelIvivekSAthI pratIta thAya ja che. kAraNa ke sarvavAkyo vyAvRttinA (2) bahirdhA zUnyatA (bahAranI vastuonI zUnyatA) indriyanA rUpa, rasa spardhAdi svabhAvazUnya che. je prakAre ApaNuM aMtarjagata svarUpazUnya hovAthI avAstava che. te rIte bAhyajagatanA mUlamAM paNa koI AtmA nathI. adhyAtma-zUnyatA' to hInayAniono abhISTa siddhAMta hato, paNa bahAranI vastuone (dharmone) svarUpazUnya batAvavo, te mahAyAniono maulika siddhAMta che. (3) adhyAtma-bahizUnyatA: ApaNe sAdhAraNatayA AMtarika ane bAhya vastuomAM bheda karIe chIe. paraMtu te bheda paNa vAstavika nathI. te vibheda kalpanAmAMthI pedA thayela che. sthAna parivartana karavAthI je bAhya hoya te abhyattara banI jAya che. ane abhyantara hoya te bAhya banI jAya che. A tattvanI sUcanA A prakAramAM ApavAmAM Ave che. (4) zUnyatA - zUnyatA : sarvadharmonI zUnyatA siddha thavAthI, ApaNA hRdayamAM vizvAsa thaI jAya che ke A zUnyatA vAstavika padArtha che. athavA ApaNA prayatnodvArA prApta karavA yogya bAhyapadArtha che. paraMtu A vizvAsane dUra karavo te A prakArano uddezya che. "zUnyatA' paNa yathArtha nathI. tenI paNa zUnyatA parama tattva (5) mahA zUnyatAH dizAnI zUnyatA. dasa dizAono vyavahAra kalpanAprasUta che. diphanI kalpanA sApelikI che. pUrva pazcima parasparane nimitta mAnIne kalpita karAyela che. tenI zUnyatA mAnavI upayukta che. dizAnA mahAsannivezanA kAraNe A zUnyatA "mahAnu' vizeSaNathI lakSita karavAmAM Ave che. (ka) paramArtha zUnyatA : paramArthano abhiprAya nirvANathI che. nirvANa sAMsArika prapaMcathI visaMyogamAtra che. AthI nirvANa svarUpathIzUnya hovAthI, nirvANa paNa zUnya padArtha che. (7) saMskRta zUnyatA: saMskRtano artha hetu pratyayathI utpanna padArtha. vaidhAtuka jagatanI aMtargata kAyadhAtu, rUpadhAtu ane arUpadhAtuno sanniveza manAya che. utpannapadArtha svarUpathI zUnya che, eno artha e thayo ke jagatanI Abhyantara ane brAhya samagra vastuo zUnyarUpa che. (8) asaMskRta zUnyatA: asaMskRta padArtha utpAdarahita, vinAzarahita Adi dharmothI yukta che. paraMtu anutpAda tathA anirodha paNa nAmamAtra (prajJapti) che. tenI kalpanA sApekSika che. saMskRtathI viruddha hovAnA kAraNe asaMskRta' kahevAya che. baMne kalpanAo nirAdhAra, nirAlaMbana che. AthI ja zUnya che , (9) atyaMta zUnyatA : pratyeka "anta' svabhAvazUnya hoya che. zAzvata (nityatA) eka aMta che. ane uccheda (vinAza) bIjo aMta che. A baMnenI vacce bIjuM koI vastu vidyamAna nathI ke te baMnemAM aMtara batAve. AthI tenuM paNa koI potAnuM svarUpa nathI. atyaMta zUnyatAno e artha che ke bilakula zUnyatA. arthAt zUnyatA zUnyatAno ja A bIjo prakAra che. (10) anavarAga zUnyatA : AraMbha, madhya ane aMta A traNenI kalpanA sApekSika che. AthI tenuM potAnuM vAstavika Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana 103 phalavALA hoya che. (arthAt sarva vAkya vyavaccheda karavAvALuM hoya che.) (jemake) (1) caitro dhanurdhara:' mAM " kAra prayoga na hovA chatAM vivakSAthI "dhanurdhara" vizeSaNa sAthe joDAyela ja che. tenAthI ayogano vyavaccheda thAya che. (arthAt ahIM caitramAM dhanurdharatvanA abhAva (ayoga)no vyavaccheda e 'va' "kAranuM phala che. (2) "rtho dhanurdhara' prayogamAM "Iva' kAra na hovA chatAM vivakSAthI "pArtha vizeSya sAthe joDAyelo ja che. tenAthI anyayogano vyavaccheda thAya che. (arthAt "pArtha ja dhanurdhara che." prayogamAM mAM pArtha (arjuna) sivAyanA anyamAM dhanurdharatvano svarUpa koI nathI. koI vastune AdimAnuM mAnavI je prakAre kAlpanika che, te prakAre anya vastune AdihInamAnavI paNa kAlpanika che. Adi ane aMta baMne paraspara-viruddha dhAraNAo che. A dhAraNAonI zUnyatA batAvavI te A prabhedano abhiprAya che. (11) anavakAra - zunyatA : anavakAra' no abhiprAya "anupadhizeSa nirvANa thI che. jenuM apAkaraNa koIpaNa prakAre karI zakAtuM nathI te "anupadhizeSa nirvANa' che. A kalpanA paNa zUnyarUpa che. kAraNake "apAkaraNa' kriyArUpa hovAthI "anApakaraNa'nI bhAvanA para avalaMbita che. "apAkaraNa" potAnAthI virodhI kalpanAnI para Azrita che. AthI sApekSa hovAnAkAraNe zUnyarUpa che. (12) prakata zanyatA: koI vastunI prakati athavA svabhAva sarva vidvAnodvArA maLIne paNa utpanna karI zakAto nathI. tenuM potAnuM koI viziSTarUpa nathI. te saMskRtarU5 hoya ke asaMskRtarUpa hoya, paNa temAM koI prakAranI parivartana ane aparivartana kriyA karI zakAtI nathI. (13) sarvadharma zUnyatA : jagatanA samastadharma (padArtha) svabhAvathI vihIna che. kAraNa ke saMskRta ane asaMskRta baMne prakArothI saMbaMdha rAkhavAvALA dharma paraspara avalaMbita hoya che. AthI te paramArthasattAthI vihIna che. (14) lakSaNa zUnyatAH lakSaNa paNa vastutaH zUnya che, kAraNake hetu pratyayathI utpanna thavAnA kAraNe tenI paNa koI svataMtra sattA nathI. AthI vastuonuM sAmAnya tathA vizeSalakSaNa (jenAthI vastunuM svarUpa batAvAya che te lakSaNa) nAmamAtra (vijJaptimAtra) che. (15) upalakSma zUnyatAH bhUta, vartamAna, bhaviSya - A trividha kAlanI kalpanA dizAnI kalpanA samAna bilakula nirAdhAra che. manuSya potAnA vyavahAra mATe kAlanI kalpanA UbhI kare che. kAla evo koI svataMtra padArtha nathI ke jenI sattA svataMtrapramANothI siddha karI zakAya. (17) abhAva-svabhAva zUnyatA: anekadharmonA saMyogathI je vastu utpanna thAya che tenuM paNa koI potAnuM viziSTa svarUpa nathI hotuM, kAraNake paraspara sApekSa hovAnA kAraNe evI vastunI svataMtra sattA hatI ja nathI. (17) bhAva zUnyatA: paMcaskandhanA samudAyane sAdhAraNatayA ApaNe AtmA nAmathI oLakhIe che. paraMtu te paMcaskandho paNa svarUpathI hIna che. skandha zabdano artha che rAzi ke samudAya. je vastu samudAyAtmaka hoya che te svata: siddha hotI nathI. eTalA mATe te (rAzi) jagatanA padArthonI koIpaNa prakAre paNa nimitta nathI banatI. skandhanI sattAno niSedha A vibhAganuM tAtparya che. (18) abhAva zUnyatA : AkAza ane baMne prakArano nirodha (pratisaMkhyAnirodha ane apratisaMkhyA nirodha) svabhAvarahita che. te kevala saMjJAmAtra che. te vastuta: sAMsArika satyatAnA abhAvarUpa hovAthI svayaM sattAhIna che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana ayoga karavo te "prava' kAranuM phala che. (ahIM yAda rAkhavuM ke dhanurdhara to bIjA ghaNA haze, chatAM arjunamAM raheluM viziSTadhanurdharatva ja arjunanuM pArtha nAma pADavAmAM nimitta banyuM che. eTale ke arjunamAM ja dhanurdharatvano tAdAbhyasaMbaMdha batAvyo che. tethI arjuna sivAya anyamAM tAdAbhya saMbaMdhathI dhanurdharano ayoga kahevAmAM doSa nathI.) (9) nIruM saronim ti' mAM 'va' kAra prayoga na hovA chatAM vivakSAthI masti' sAthe 'va' kAra joDAyela ja che. tenAthI atyaMta ayogano vyavaccheda thAya che. arthAt "kamaLa nIla hoya ja che" ahIM 'sAthe joDAyelA (19) svabhAva zUnyatA : sAdhAraNatayA ApaNI je dhAraNA che ke pratyeka vastuno potAno (svataMtrarUpe) svabhAva hoya che. te svabhAva alaukika (prAtibha)jJAna ke darzana dvArA utpanna karI zakAto nathI. jJAna ane darzana vastunA yathArtharUpanA dyotaka hoya che. sattA rahita padArthanI abhivyakti te kyAreya paNa karI zakatA nathI. (20) parabhAva zUnyatAH vastunuM paramArtharUpa nityavartamAna rahe che. te utpatti ane vinAzanI apekSA nahIM rAkhatAM, svataMtrarUpathI sadA vidyamAna rahevAvALuM che, te svabhAvane koI bAhyakAraNa (parabhAva)dvArA utpanna thayeluM mAnavuM te atyaMta tarkahIna che. "sattA' nA praznane laIne boddha darzananA cAra saMpradAyoH maladhArizrIrAjazekharasUriviracita SaDradarzanasamuccamAM A cAra saMpradAyonI "sattA' aMgenI mAnyatAne pragaTa karato saMgrahazloka che. tyAM kahyuM che ke.... artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNeSyate, pratyakSeNa na hi bAhyavastuvisaraH sautrAntikAdataH / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamA; kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam / / 145 / / bhAvArthaH sattAnI mImAMsAkaranArA cAra saMpradAyo-darzano che. vyavahAranA AdhAra para ja paramArthanuM nirUpaNa karAya che. sthalapadArthothI sUkSmapadArthonI vivecanAnI tarapha janAramAM pahelo mata te dArzanikono che ke je bAhya tathA abhyantara samastadharmonA astitvane svIkAre che. jagatamAM bAhya vastuno apalApa koIpaNa rIte thaI zake tema nathI. je vastuone laIne ApaNuM jIvana che te ja rIte tenI (bAhya padArthanI) satyatA svayaM pragaTa kare che. A rIte bAhyarthane pratyakSarUpathI satya mAnavAvALo vibhASika saMpradAya che. AnAthI bIjA dArzaniko AgaLa vadhe che. teonuM kahevuM che ke bAhyavastuonuM pratyakSajJAna ApaNane thaI zakatuM nathI. jo samagravastu kSaNika che, to koIpaNa vastunA svarUpanuM pratyakSajJAna saMbhava nathI. pratyakSa thatAM ja padArthonuM nIla, pIta Adi citra cittanA paTa upara kheMcAI Ave che. je prakAre darpaNamAM pratibiMbane joIne biMbanI sattAnuM ApaNe anumAna karIe chIe, e prakAre cittarUpa paTanA te pratibiMbothI ApaNane pratIti thAya che ke bAhya arthanI paNa sattA avazya che. AthI bAhya arthanI sattA anumAna para avalaMbita che. A boddhono bIjo saMpradAya sautrAntika kahevAya che. trIjo mata bAhyaarthanI sattA mAnato nathI. sotrAntikonAdvArA kalpitapratibiMba dvArA biMbasattAnuM anumAna tene abhISTa nathI. tenI dRSTimAM bAhyabhautikajagata nitAnta mithyA che. citta ja ekamAtra sattA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 19, zloka - 9, boddhadarzana 'va' kAra kamaLamAM nIlatvanA atyaMta ayogano vyavaccheda karIne kamala pUrNarUpathI nIla hoya che. AvuM kriyAnuM avadhAraNa kare che. viSayo pratyakSa ane parokSa ema be prakAranA hovAthI samyajJAna paNa be prakA2nuM jANavuM. ahIM pratyakSaviSayathI anya sarva paNa parokSaviSaya jANavo. tethI (pratyakSa ane parokSa, ema) be prakAranA viSayo hovAthI, te be prakAranA viSayonuM grAhaka sabhyajJAna paNa be prakAranuM che. paNa nyUnAdhika 105 che. jenA nAnA prakAranA AbhAsane ApaNe jagatathI oLakhIe chIe. cittane ja vijJAna kahevAya che. A mata vijJAnavAdi-yogAcArono che. sattAviSayaka cotho mata e che ke je cittanI paNa sattA svataMtra mAnato nathI. je prakAre bAhyArtha asat che. e prakAre vijJAna paNa asat che. zUnya ja paramArtha che. jagatanI sattA vyAvahArika che. zUnyatI sattA pAramArthika che. A matanA anuyAyI zUnyavAdi ke mAdhyamika kahevAya che. A rIte cAre saMpradAyonI sattAnA viSayamAM saiddhAMtikamAnyatA A pramANe che. (1) vaibhASika - bAhyArthapratyakSavAda (3) yogAcAra-vijJAnavAda (2) sautrAntika - bAhyArthInumeyavAda (4) mAdhyamika-zUnyavAda uparokta cAreya saMpradAyomAM vaibhASikano saMbaMdha hInayAnathI che tathA aMtima traNa saMpradAyano saMbaMdha mahAyAnathI che. A traNe matono sattAnA viSayamAM vibhinnamata che. chatAM mahAyAnanA sAmAnyamatano svIkAra kare che. tattvamImAMsAnI dRSTithI vaibhASika eka cheDA para che. to yogAcAra ane mAdhyamika eka cheDA para che. sautrAntika baMnenI vacce che. keTalAka aMzomAM te vaibhASikano samarthaka che. paraMtu anyasiddhAMta yogAcAranI tarapha jhUke che. hInayAna ane mahAyAnanI nirvANa aMge mAnyatA : (1) hInayAna : hInayAna matAnuyAyI potAne traNa prakAranA du:khothI pIDita mAne che. (i) du:kha-duHkhatA arthAt bhautika ane mAnasikakAraNothI utpannathavAvALo phleza, (ii) saMskAra-du:khatA : utpatti-vinAzazAlI jagatanI vastuothI utpanna thavAvALo phleza. (iii) vipariNAma du:khatA : sukha du:kha rUpe pariNata thavAthI utpanna kleza. AgaLa batAvela aSTAgika mArganA anuzIlanathI tathA jagatanA padArthomAM AtmAnuM astitva nathI, sAMsArikapadArthonI anityatA, Aryasatya tathA anAtmatattvanuM jJAna ityAdi jJAnanuM vAraMvAra parizIlana karavAthI klezothI sadAne mATe mukti prApta kare che. hInayAnionI mAnyatA che ke nirvANa klezAbhAvarUpa che. jyAre klezanA AvaraNano sarvathA parihAra thAya che, tyAre nirvANanI avasthAno janma thAya che. nirvANane sukharUpa paNa batAvela che, paNa adhikatara bauddhanikAya nirvANane abhAvatmaka ja mAne che. vaibhASikonA matamAM nirvANa klezAbhAvarUpa manAya che. paraMtu abhAva hovA chatAM paNa te sattAtmaka padArtha che. vaibhASiko nirvANane svataH sattAvAn padArtha mAnatA nathI. nirvANanI prAptinI anaMtara sukSma cetanA vidyamAna rahe che, ke je carama zAMtimAM DUbelI rahe che. (2) mahAyAna : hInayAnanA matAnusAra nirvANanuM svarUpa batAvAyuM, paNa te svarUpa mahAyAnavALA mAnavA mATe *" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 SaDdarzana samuJcaya bhAga-1, zloka - 9, boddhadarzana nathI. temAM je parokSa arthaviSayaka samyagujJAna che, teno samAveza anumAnamAM thAya che, kAraNa ke te samyagujJAna potAnA sAdhyabhUta padArthanI sAthe avinAbhAva rAkhavAvALA (sAdhyanI sAthe avinAbhAvathI saMbaMdha rAkhavAvALA) tathA niyatadharmImAM vidyamAna liMgadvArA parokSa arthanuM sAmAnyAkAraka (avizada) jJAna kare che. tethI anumAnamAM samAveza thAya che. kahevAno Azaya e che ke liMgadvArA parokSa arthanuM sAmAnyakAraka jJAna thatuM hovAthI, teno samAveza anumAnamAM thAya che. (ahIM e yAda rAkhavuM ke bauddhamatamAM kSaNika paramANurUpa vizeSa - svalakSaNa (arthakriyAyukta taiyAra nathI. temanA matAnusAra nirvANa thavAthI klezAvaraNano kSaya thAya che. zeyAvaraNanI sattA rahe che. hInayAnanI dRSTimAM rAga-dveSanI sattA paMcaskandhanA rUpathI athavA tenAthI bhinna prakArathI AtmAnI sattA mAnavA upara nirbhara che. AtmAnI sattA rahevAthI ja manuSyanA hRdayamAM yajJa-yAgAdikamAM hiMsA karavAnI pravRtti thAya che. paralokamAM AtmAne sukha pahoMcADavA mATe ja manuSya nAnAprakAranA akuzalakarmono AraMbha kare che. AthI samastakleza ane doSa A Atma-dRSTi (satkAyadRSTi)no viSama pariNAma che. AthI AtmAno niSedha karavo. phleza-nAzano parama upAya che. Ane kahevAya che pudgalanerAbhya. hInayAnI AvA prakAranA nerAbhyane mAne che. paraMtu A narAbhyanA jJAnathI kevala klezAvaraNano ja kSaya thAya che. tenAthI atirikta eka bIjA AvaraNanI paNa sattA che. jene joyAvaraNa kahevAya che. nirAmya be prakAranuM che. (i) pudgalanairAbhya, (ii) dharmanairAbhya. rAgAdi klezo AtmadRSTithI utpanna thAya che. AthI pudgalarnarAmyanA jJAnathI prANI sarva klezone choDI de che. jagatanA padArthono abhAva ke zUnyatAnA jJAnathI, satyajJAna upara paDeluM AvaraNa ApoApa dUra thAya che ane sarvajJatAnI prApti mATe A baMne AvaraNo (kulezAvaraNa, joyAvaraNa)nuM dura thavuM atyaMta Avazyaka che. kleza mokSanI prApti mATe AvaraNanuM kAma kare che. arthAtu muktine roke che. zeyAvaraNa sarva jJeyapadArthonI upara jJAnanI pravRttine roke che. AthI joyAvaraNa dUra thaI javAthI sarvavastuomAM apratihata jJAna utpanna thAya che. jenAthI sarvajJatAnI prApti thAya che. AvaraNanA A be prakAranA bheda dArzanikadaSTithI khUba mahattvanA che. mahAyAnAnusAra hInayAnInI mAnyatAnusAranA nirvANamAM kevala pahelAAvaraNa (klezAvaraNa)nuM ja apanayana hoya che. paraMtu zUnyatAnA jJAnathI bIjA prakAranA AvaraNano paNa nAza thAya che. jyAM sudhI bIjA AvaraNano nAza na thAya tyAM sudhI vAstavika nirvANanI prApti thatI nathI. paraMtu hInayAnI loko A bhedane (bIjA bhedane) mAnavA taiyAra nathI. teonI dRSTie jJAna prApta karI levAthI ahitonuM jJAna anAvaraNa thaI jAya che. paraMtu mahAyAnInI te kalpanA nitAnta maulika che. hInayAnInI mAnyatAnusAra gaI'padanI prApti ja mAnavajIvananuM carama lakSya che, paraMtu mahAyAnanA anusAra buddhatvanI prApti ja jIvananuM lakSya che. A uddezyanI bhinnatAnA kAraNe nirvANanI kalpanAmAM bheda che. nAgArjune nirvANanI parIkSA mAdhyamikakArikA-25mI mAM khUba vistArathI karela che. tyAM kahyuM che ke - amadInanakSatrImasjinazAzvata" niruddhamanutyametarvimucyate | arthAt nirvANa na to choDI zakAya che. na to prApta karI zakAya che. te padArtha na to uccheda thavAvALo padArtha che ke na zAzvata padArtha che. na to te niruddha che. na to te utpanna che. utpatti hote chate ja koI vastuno nirodha thAya che. nirvANa baMnethI bhinna che. mahAyonionA matAnusAre nirvANa ane saMsAramAM kaMI paNa bheda nathI. kalpanAnI jAlano kSaya thavuM tenuM nAma ja mokSanirvANa che Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 9, boddhadarzana 107 vizeSa) pratyakSano viSaya bane che tathA buddhi-pratibiMbita anyApohAtmaka sAmAnya anumAnano viSaya bane che. A rIte viSayanI dvividhatAnA kAraNe pramANanI paNa dvividhatAnuM anumAna karAya che. pratyakSa sAmAnyapadArthane tathA anumAna svalakSaNarUpa vizeSapadArthane viSaya karI zakatuM nathI.) pratyakSAnumAnalakSaNe dve eva pramANe / tathAhi-na parokSe'rthaH sAkSAtpramANena pratIyate, tasyAparokSatvaprasakteH / vikalpamAtrasya ca svatantrasya rAjyAdivikalpavadapramANatvAt, * nirvANa ane saMsAranA viSayamAM cAramatonI vizeSatA: (1) vaibhASika saMsAra satya nirvANa satya (2) sautrAntika saMsAra satya nirvANa asatya (3) yogAcAra saMsAra asatya nirvANa satya (4) mAdhyamika saMsAra asatya nirvANa asatya bhASiko mAne che ke nirvANa pachI paNa caitanyanI zuddhadhArA akhaMDa rahe che, mATe nirvANa vastRsat padArtha che. sautrAntiko mAne che ke nirvANa samaye cittanI tamAma dhArAonuM vilaya thAya che. zuddha caitanyapaNa rahetuM nathI. Ama nirvANa avastusa che * yogAcAro mAne che ke nirvANa pachI zuddha cittanI dhArAnuM astitva rahe che. mATe nirvANa satu padArtha che ja mAdhyamiko mAne che ke nirvANa pachI kazuM ja zeSa rahetuM nathI, mATe nirvANa asatya che. bauddhamatamAM kAla aMgenI mAnyatAH kAla bauddho (dArzaniko) mATe nitAnta vivAdano viSaya rahyo che. bhinna be saMpradAyonI A viSayamAM vibhinna mAnyatA che. sautrAntikonI dRSTimAM vartamAna ja vAstavikasatya che. bhUtakALanI ane bhaviSyakALanI sattA nirAdhAra tathA kAlpanika che. vibhajyavAdionuM kahevuM che ke vartamAna dharma tathA atItaviSayomAM je karmonA phala haju sudhI utpanna nathI thayA. te baMne padArtho vastutaH sat che. teo bhaviSyakALanuM astitva mAnatA nathI ane atItaviSayonuM paNa astitva mAnatA nathI ke jeoe potAnuM phaLa utpanna karI dIdhuM che. kAlanA viSayamAM A prakAre mAnavAnA kAraNe saMbhavata: A saMpradAya "vibhajyavAdi' nAmathI abhihita karAyela che. sarvAstivAdiono kAlaviSayaka siddhAMta potAnA nAmane anurUpa che. temanA matamAM samagra dharma trikAla-sthAyI hoya che. vartamAna (pratyutpanna), bhUta (atIta) tathA bhaviSya (sanAta) A traNe kAlonI vAstavikasattA che. A siddhAMtane puSTa karavAnA nimitte nIcenI cAra yuktio ApelI che. (1) tavatte buddha saMyuktAgama (3/14)mAM traNe kAlonI sattAno upadeza karelo che. "rupAiM atIta banAd : punarvAdaH pratyutpannastha ?" arthAtuM rUpa anitya hoya che. atIta ane anAgata hoya che, vaLI vartamAnanuM zuM kahevuM ? (2) yAt = vijJAna be hetuothI utpanna thAya che. (1) indriya, (2) viSaya. cakSurvijJAna cakSurindriya tathA rupathI, zrotravijJAna zrotrendriya tathA zabdathI, manovijJAna mana tathA dharmathI utpanna thAya che. jo atIta ane anAgata dharma hoya to manovijJAna be vastuothI kevI rIte utpanna thaI zake ? (3) : vijJAnane mATe viSayanI sattA hovAthI vijJAna koIka AlaMbana-viSayane laine ja pravRtta thAya che. jo atIta tathA bhaviSyanuM vastuono abhAva hoya, to vijJAna nirAlaMbana (nirviSaya) thaI jaze. (4) prahmat : phala utpanna thavAthI. phalanI utpattinA samaye vipAkanuM kAraNa atIta thaI jAya che. atItakarmonuM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 SaDdarzana samunaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana parokSArthApratibaddhasyAvazyatayA tadavyabhicArAbhAvAt / na ca svasAdhyena vinA bhUto'rthaH parokSArthasya gamakaH, atiprasakteH / dharmiNA cAsaMbaddhasyApi gamakatve pratyAsattiviprakarSAbhAvAt sa sarvatra pratipattiheturbhavet / tato yadevaMvidhArthapratipattinibandhanaM pramANaM tadanumAnameva, tasyaivaMlakSaNatvAt / tathA ca prayogaH / yadapratyakSaM pramANaM tadanumAnAntarbhUtaM, yathA liGgabalabhAvi / apratyakSapramANaM ca zAbdAdikaM pramANAntaratvenAbhyupagamyamAnamiti svabhAvahetuH / yaJca yatrAntarbhUtaM tasya na tato bahirbhAvaH, yathA prasiddhAntarbhAvasya kvacitkasyApi / antarbhUtaM cedam / pratyakSAdanyatpramANamanumAnamiti svabhAvaviruddhopalabdhiH, antarbhAvabahirbhAvayoH parasparaparihArasthitalakSaNatayA virodhAt / phala vartamAnamAM upalabdha thAya che. jo atItanuM astitva na hoya, to phalanI utpatti ja siddha nahIM thaI zake. AthI sarvAstivAdionI dRSTie atIta ane anAgatanI sattA eTalI ja vAstavika che ke jeTalI vartamAnanI. A yuktine sautrAntika mAnavA taiyAra nathI. saugAntikamatamAM artha, kriyAkAritA tathA tenA AvirbhAvano kALa - A traNemAM koI prakAranuM aMtara nathI. sautrAntiko "atItakarma vartamAnakAlikaphlanA utpAdanamAM samartha hoya che" A vaibhASikayuktino virodha kare che. teonuM kahevuM che ke - baMne karma samabhAvana' potAnuM phala utpanna kare che. evI dazAmAM atIta ane vartamAnano bheda ja kiMmUlaka che ? vastu ane kriyAkAritAmAM jo aMtara mAnIe to, kayuM kAraNa che ke jethI te kriyAkAritA je koI kALamAM utpanna karAya che ane bIjA kALamAM baMdha thaI jAya che ? atItanA klezothI vartamAnakAlikaleza utpanna nathI thatA, paraMtu te klezonA je saMskAra avaziSTa rahe che, tenAthI navInaklezono udaya thAya che. AthI vaibhASikono kAlasiddhAMta sautrAntikone mAnya nathI. nAgArjune (mAdhyamikakArikAnA 19mA prakaraNamAM) kAlanI samIkSA karela che. lokavyavahAramAM kAla traNa prakArano hoya che. bhUta, vartamAna ane bhaviSya. atItanI ApaNane khabara nathI. bhaviSyano haju janma thayo nathI. bAkI rahyo vartamAna. tenI sattA paNa atIta ane bhaviSyanA AdhArapara avalaMbita che. vartamAna zuM che ? te bhUta nathI ane bhaviSya nathI. phalataH hetujanita hovAthI vartamAnanI kalpanA nirAdhAra che. AthI kAlanI samagra kalpanA avizvasanIya che. sammitIya saMpradAya ( pulavAdi)nA siddhAMto samitIonuM prasiddha nAma vAtsIputrI che. te sthaviravAdanI ja upazAkhA che. A saMpradAyano pudgalano siddhAMta bIjA saMpradAyathI bhinna che. sammitIyoe lokAnubhavanI parIkSA karIne e pariNAma kADhyuM ke A zarIramAM 'I' e prakAranI ekAkAra pratIti lakSita thAya che te kSaNika nathI, cirasthAyI che. ane te pratIti paMcaskandhonA sahAre utpanna nathI karI zakAtI. koIpaNa purUSa kevala eka vyaktinA rUpamAM kArya kare che - vicAre che. paNa pAMca vibhinna vastuonA rUpamAM nahIM. manuSyanA guNa bhinna-bhinna janmomAM eka ja rUpathI anusmRta (parovAyelA) rahe che ane pAMca skandhothI atirikta eka navIna mAnasavyApAra vidyamAna che. je ahaMbhAvano Azraya che. tathA eka janmathI bIjA janmamAM karmonA pravAhanA avacchinnarUpathI banI rahe che. skandhonA parivartananI sAthe-sAthe ja mAnasavyApAra paNa badalAto rahe che. AthI paMcaskandhothI atItajanma tathA tenI ghaTanAonI smRti thaIzakatI nathI. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana TIkAno bhAvAnuvAda : pratyakSa ane anumAnasvarUpa be ja pramANa che. te A pramANe che-parokSapadArtha pramANa vaDe sAkSAt pratIta thato nathI. (jo parokSapadArtha paNa pramANa vaDe sAkSAt pratIta thAya che, tema mAnazo to) parokSapadArtha aparokSa(pratyakSa) banI javAnI Apatti Avaze. (kAraNa ke pramANa vaDe sAkSAt pratIta na thAya te ja pramANanuM lakSaNa che.) 109 (anumAna eka vikalpajJAna che. chatAM vikalpajJAna nirvikalpathI utpanna thavAnA badale) mAtra svataMtravAsanAthI utpanna thatuMhoya to te rAjyAdi - vikalpanI jema apramANa ja che. arthAt "huM rAjA chuM" AvuM vikalpajJAna koI 'rAjya' jevA padArthano sAkSAtkAra karavAvALA pratyakSathI utpanna nathI thayuM, paraMtu potAnI svataMtrakalpanA (vAsanA) mAtrathI utpanna thayuM che ane tethI apramANa che. (arthAt kahevAno Azaya e che ke 'parvato deimAn' AvuM vikalpajJAna thAya che, tyAre te vikalpajJAna 'agni' padArthano sAkSAtkAra karavAvALA dhUmapadArthanA pratyakSathI utpanna thayuM che. paraMtu svataMtrakalpanAmAtrathI nahi. jyAre ahIM 'huM rAjA chuM' A vikalpajJAna 'rAjya' jevA padArthanA pratyakSathI utpanna nathI thayuM, mAtra svataMtrakalpanA(vAsanA)mAtrathI thayuM che.) TuMkamAM svataMtravikalpathI thatuM jJAna pramANarUpa nathI. kAraNake (pUrve kahyuM tema) parokSa arthanI sAthe avinAbhAvasaMbaMdha nahi rAkhanAro vikalpa avazya parokSaarthane vyabhicArI hoya che. eTale ke.. je vikalpa parokSaarthanI sAthe avinAbhAva rAkhato nathI, te vikalpa niyamathI avisaMvAdi thaI zakato nathI. vaLI je liMgabhUta artha, potAnA sAdhyavinA paNa thaI jAya che te liMgabhUta arthathI potAnA sAdhyanuM (parokSArthanuM) niyamapUrvaka jJAna thatuM nathI. jo liMgabhUta arthano sAdhya sAthe saMbaMdha na hoya to paNa sAdhyanuM jJAna thaI jAya che, tema mAnazo to ativyApti Avaze. arthAt asaMbaddhaliMgathI parokSArthanuM (sAdhyanuM) anumAna mAnazo to koIpaNa liMgathI koIpaNasAdhyanuM anumAna thaIjavAnI Apatti Avaze. jemake AthI sammitIyoe eka chaThThA mAnasavyApAranI sattA mAnI che. te mAnasa-vyApAranuM nAma pudgala che. te puddagala skandhonI sAthe ja rahe che. AthI nirvANamAM jyAre skandhono nirodha thaI jAya che, tyAre pudgalano paNa upazama avazya thAya che. A pudgala na to saMskRta kahevAya che ke na to asaMskRta. pudgala skandhonI samAna kSaNika nathI. AthI temAM saMskRta dharmonA guNo vidyamAna nathI rahetA. pudgala nirvANanI samAna na to aparivartanIya che, na to nityasthAyI che. tethI tene asaMskRta paNa nahIM kahI zakAya. sammitIyasaMpradAyanA anya siddhAMto : (1) paMcavijJAna na to rAga utpanna kare che, na to vi rAga. (2) virAgane utpanna karavA mATe sAdhakane saMyojano - baMdhano toDavA paDe che. (3) darzanamArgamAM rahevAthI saMyojanono nAza nathI thato. paraMtu bhAvanA-mArgamAM 2hevAthI te saMyojanono nAza avazya thAya che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana mahAnasIya dhUmathI parvatIyavaninuM anumAna thaI javAnI Apatti Avaze. parvatIyadhUmathI goSThIyavaninuM anumAna thaI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke dharmi sAthe asaMbaddhaliMgathI paNa dharminuM jJAna anumAna thAya tema mAnavAmAM pratyAttinA niyamanano abhAva thaI jAya che. arthAtu parvatIyadhUma-parvatIyavani prayAsatti (nikaTatA)no niyama raheze nahi. niyamanA abhAvathI mahAnasIyadhUmathI paNa parvatIyavaninuM anumAna thaI javAnI Apatti Avaze. vaLI niyata prayAsattinA niyamavinA eka mahAnAyadhUmathI ja parvatIyavahina, catvarIyavani, gauSThIyavani vagere tamAmavaninuM anumAna thaI javAnI Apatti Avaze. arthAt eka ja liMga sarvatra sAdhyanA jJAnamAM kAraNa banI javAnI Apatti Avaze. AthI potAnA sAdhyanI sAthe saMbaddha (arthAtu avinAbhAva rAkhavAvALuM) tathA niyatadharmImAM vidyamAnaliMgathI thavAvALA jeTalA paNa samyaguvikalpo che, temano anumAnamAM aMtarbhAva thAya che. kAraNake "avinAbhAviliMgathI liMgI (sAdhya)nuM jJAna thAya te anumAna kahevAya che A anumAnanuM lakSaNa che. tathA prayoga A pramANe che- 2-3pratyakSa talanumAnAntarkhata, yathA DhiAva8mAvei | arthAt je apratyakSa che, teno anumAnamAM samAveza thAya che. jemake liMganA balathI thanAruM apratyakSaliMgInuM jJAna anumAna gaNAya che. (tema apratyakSajJAnano anumAnamAM samAveza thAya che.). vaLI apratyakSa evA zabdAdipramANono paNa anumAnamAM samAveza thaI jAya che. kAraNa ke zabdAdirUpa AgamajJAna paNa apratyakSa hoya che ane pratyakSathI bhinna pramANa anumAna hovAthI zabdAdirUpa AgamajJAnano paNa anumAnamAM samAveza thaI jAya che. A zabdAdipramANane anumAnamAM aMtarbhAva mAnavAmAM) svabhAvahetu che. vaLI jeno jemAM aMtarbhAva thAya, teno tenAthI bahirbhAva na hoya. jemake prasiddha evA apratyakSajJAnano anumAnamAM aMtarbhAva thAya che, tethI apratyakSa evA zabdAdipramANono paNa anumAnamAM aMtarbhAva thAya. paraMtu bahirbhAva na thAya. Ama aMtarbhAva svabhAvavirUddhopalabdhi svarUpa che. arthAt pratyakSathI anya pramANa anumAna che. e rIte svabhAvaviruddha upalabdhithI pratyakSasivAyanA apratyakSa zabdAdijJAnono anumAnamAM aMtarbhAva thaI jAya che. kAraNa ke aMtarbhAva ane bahirbhAva ekabIjAno parihAra karavAvALA hovAthI baMne virodhI che. (arthAtu pratyakSapadArthaviSayaka jJAna ane parokSapadArtha viSayaka jJAna parasparano parihAra kare che, mATe virodhI che. tethI te baMneno ekabIjAmAM aMtarbhAva na thAya. tema zabdAdipramANo, apratyakSapadArthaviSayaka hovAnA kAraNe temano samAveza pratyakSamAM na thAya, paNa apratyakSaviSayaka anumAnamAM thAya. AthI zabdAdipramANono aMtarbhAva anumAnamAM che. paraMtu pratyakSamAM bahirbhAva che.) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana 111 __ Aha paraH / bhavatu parokSaviSayasya pramANasyAnumAne'ntarbhAvaH / arthAntaraviSayasya ca zabdAdestasyAntarbhAvo na yukta iti cainna, pratyakSaparokSAbhyAmanyasya prameyasyArthasyAbhAvAt, prameyarahitasya ca pramANasya prAmANyAsambhavAt / pramIyate'nenArtha iti pramANiti vyutpattyA, saprameyasyaiva tasya pramANatvavyavasthiteH / tathAhi-yadavidyamAnaprameyaM na tatpramANaM, yathA kezoMDukAdijJAnam / avidyamAnaprameyaM ca pramANadvayAtiriktaviSayatayAbhyupagamyamAnaM pramANAntaramiti kAraNAnupalabdhiH, prameyasya sAkSAtpAraMparyeNa vA pramANaM prati kAraNatvAt / taduktam / "nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH" [nyAyakusu0 pR. 640] iti / pratyakSaparokSAtiriktaM prameyAntaraM nAstIti cAdhyakSeNaiva pratipAdyate / adhyakSaM hi puraHsthitArthasAmarthyAdupajAyamAnaM tadgatAtmaniyatapratibhAsAvabhAsAdeva tasyArthasya pratyakSavyavahArakAraNaM bhavati / tadanyArthAtmatAM ca tasya vyavacchindAnamanyatparokSamarthajAtaM sakalaM rAzyantaratvena vyavasthApayattRtIyaprakArAbhAvaM ca sAdhayati, adhyakSeNApratIyamAnasya sakalasyArthajAtasyAnyatvena parokSatayA vyavasthApanAt / anyathA tasya tadanyArtharUpatA'vyavacchede svIyarUpatayApi paricchedo na bhavediti na kiMcitpratyakSeNAvagataM bhavet / pratiniyatasvarUpatA hi bhAvAnAM pramANato vyavasthitA / anyathA sarvasya sarvathopalambhAdiprasaGgataH pratiniyatavyavahArocchedaprasaktirbhavet / pratiniyatasvarUpatA cenna pratyakSAvagatA kimanyadrUpaM tena tasyAvagatamiti padArthasvarUpAvabhAsinAdhyakSeNa prameyAntarAbhAvaH pratipAdita eva / anumAnato'pi tadabhAvaH pratIyata eva, anyonyavyavacchedarUpANAmitaraprakAravyavacchedena taditaraprakAravyavasthApanAt / prayogazcAtra / yatra yatprakAravyavacchedena taditaraprakAravyavasthA, na tatra prakArAntarasaMbhavaH / tadyathA pItAdau nIlaprakAravyavacchedenAnIlaprakAravyavasthAyAm / asti ca pratyakSaparokSayoranyataraprakAravyavacchedenetaraprakAravyavasthA vyavacchidyamAnaprakArAviSayIkRte sarvasminprameya iti viruddhopalabdhiH, tadatatprakArayoH parasparaparihAra sthitalakSaNatvAt / ataH prameyAntarAbhAvAnna pramANAntarabhAvaH / uktaM caA 'kAraNaM viSayaH' bha0 2 / ahetuzca viSayaH katham" - [pra. vA0 3/406] "nAheturviSayaH" [pra. vArtikakAla. 3/406] / " na hyakAraNaM pratItiviSayaH" [hetu bi0 TI0 pR0 80] B "yatra yatprakAravyavacchedena yaditaraprakAravyavasthAnaM na tatra prakArAntarasaMbhavaH tadyathA nIlaprakAravyavacchedena anIlaprakArAntaravyavasthAyAM pIte - / hetu bi0 TI0 pR. 148 / tattva saM0 pa0 433-485 / / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya saMbhavaH / tasmAtprameyadvitvena pramANadvitvamiSyate T9 II" [s.vAva 263]rUti | atra zAbdopamAnArthApattyabhAvAdipramANAntarANAM nirAkaraNaM pratyakSAnumAnayorantarbhAvanaM vA yathA bhavati, tathA pramANasamuccayAdibauddhagranthebhyaH saMmatyAdigranthebhyo vAvagantavyam / granthagauravabhayAttu nocyate / tataH sthitametat, pratyakSAnumAne dve eva pramANe rUti sAuI TIkAno bhAvAnuvAda : zaMkA parokSaviSayaka pramANano anumAnamAM aMtarbhAva bhale thAo, paraMtu arthAntaraviSayaka zabdAdiprAmANono anumAnamAM aMtarbhAvakaravo yogya nathI. arthAt AgamAdipramANo bhinna prakAranA padArthone viSaya banAve che. AthI temano samAveza anumAnamAM karavo ucita nathI. samAdhAna : (jagatamAM) pratyakSa ane parokSathI bhinna koI anya prameya nathI ane prameyarahita pramANanuM prAmANya saMbhavatuM nathI. tathA "jenA vaDe artha (prameya) jaNAya = jJAna karAya che, te pramANa kahevAya che." A vyutpattithI prameyasahitanA pramANamAM ja pramANatA rahe che, ema siddha thAya che. A vAta ne vadhu spaSTa karavA udAharaNasahita prayoga batAve che. t vidyamAna prameyaM na ta-mA, yathA jezIMDuddhijJAnam | arthAt "je jJAnanuM prameya (jagatamAM) vidyamAna nathI, te jJAna pramANa nathI." jemake svaccha AkAzamAM (dhUpanA kAraNe) dekhAtAvALa ane maccharanA AkAravALuM jJAna. (kahevAno Azaya e che ke yogya ti prameya tathA pramIyateganenArtha ti praHIVF - arthAt je pramAne (jJAna karavAne yogya) hoya te prameya kahevAya che tathA jenAvaDe artha (prameya) jaNAya (pratIta thAya) che te pramANa kahevAya che. A vyutpattithI saprameya pramANanuM prAmANya sthita thAya che. prameyarahita pramANanuM prAmANya nathI. tethI AkAzamAM vALa ane macchararUpa prameya na hovA chatAM vALa-maccharavALA AkAzanuM jJAna thAya te apramANarUpa che.) tathA pratyakSa ane anumAnathI atirikta AgamAdipramANono prameya(viSaya)vidyamAna nathI. (AthI te pramANa thaI zakatA nathI.) A hetu kAraNAnulabdhi che. arthAt prameya (viSaya) rahita (pratyakSa ane anumAnathI atirikta)pramANo upalabdhi(jJAna)nA kAraNa banatA nathI. kAraNa ke prameya sAkSAtu ke paraMparAe pramANanuM kAraNa che. (tethI pratyakSa ane parokSa sivAyanA prameya jagatamAM vidyamAna na hovAthI AgamAdipramANono viSaya (prameya) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka - 9, boddhadarzana 113 parokSa nahi mAno to, prameyarahita te AgamAdipramANo apramANarUpa banI jaze. ane AgamAdipramANono viSaya parokSa mAnazo to parokSArthaviSayaka anumAnamAM (pUrve kahyA pramANe) samAveza thaI jaze.) tethI kahyuM che ke, "jeno jenI sAthe anvaya-vyatireka nathI, te tenuM kAraNa banI zakatuM nathI tathA je padArtha jJAnanuM kAraNa nathI, te jJAnano viSaya banI zakato nathI." (A rIte pramANamAM kAraNabhUta prameyanI anupalabdhi hovAnA kAraNe AgamAdimAM pramANatAno niSedha karavAmAM kAraNAnupalabdhi hetu bane che. arthAt AgAmAdimAM pramANatAno niSedha kAraNAnupalabdhirUpa hetuthI karAyo che.) pratyakSa-parokSathI atirikta prameya nathI, te to pratyakSathI ja siddha thAya che. sAme rahelA padArthanA sAmarthyathI utpanna thatuM pratyakSa, padArthamAM rahelA svarUpanA niyata pratibhAsane avabhAsana karatuM hovAthI, te padArthanA pratyakSavyavahAranuM kAraNa bane che. arthAt kahevAno Azaya e che ke. pratyakSa sAme rahelA padArthanA sAmarthyathI utpanna thAya che ane te padArthanA AkAravALuM hoya che. tethI teno pratibhAsa te padArthanA svarUpamAM ja niyata thaIne, te padArthamAM pratyakSavyavahAra karAvI de che. (jemake sAme rahelA ghaTanA sAmarthyathI utpanna thatuM pratyakSa, ghaTanA AkAravALuM hoya che, tethI A ghaTa che AvA prakAre te ghaTapadArthanA svarUpamAM niyata thaI jAya che ane ghaTapadArthamAM ja pratyakSavyavahAra karAve che.) vaLI (pratyakSa mAtra pratyakSano vyavahAra karAvI aTakI jatuM nathI. paraMtu) pratyakSaviSayathI anya viSayono vyavaccheda paNa kare che ane pratyakSathI vyavaccheda pAmelA anya viSayono samAveza parokSaviSayonA samuhamAM thAya che. arthAt pratyakSaviSayathI anya parokSaviSayonI rAzImAM samAveza kare che. kAraNake pratyakSathI pratIta na thatA saghaLAye padArthono samuha pratyakSathI anya hovAnA kAraNe parokSapaNe vyavasthApana karAya che. arthAt parokSaviSayomAM tenI gaNatrI thAya che. tethI pratyakSa ane parokSathI anya trIjo prakAra nathI. jo Ama nahi mAno to pratyakSa potAnA viSayabhUta padArthano anya(apratyakSa)padArthothI vyavaccheda nahi karI zake ane tethI pratyakSa potAnA svarUpanuM paNa pratiniyatarUpe jJAna karAvI zakaze nahi. arthAt koIpaNa padArtha pratyakSathI jJAta banI zakaze nahi. kAraNa ke pramANe tene ja kahevAya ke jenAthI padArthonI pratiniyatasvarUpe vyavasthA thatI hoya. (vaLI padArthonA pratiniyatasvarUpanuM yathAvasthita pratipAdana anyadharmonA vyavacchedathI ja thAya che. AthI pramANa anyathI vyavaccheda karavA dvArA padArthanA pratiniyatasvarUpane batAvavAnuM kAma kare che.) AvuM nahi mAnIe to (arthAt pramANa pratiniyatasvarUpanI vyavasthA na kare) to sarva Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 9, boddhadarzana padArtho sarva AkAromAM upalabdha thavAnI Apatti Avaze. AvI avasthAmAM jagatanA 'A pANI che' 'A agni che' ityAdi nityavyavahArono lopa thaI jaze. jo vastunI pratiniyata svarUpatA pratyakSathI jaNAtI na hoya to, pratyakSathI padArthanuM kayuM svarUpa jaNAze ? 114 tethI siddha thAya che ke pratyakSa pratiniyatasvarUpanuM pratipAdana kare che. Ama padArthanA yathAvasthitasvarUpanA avabhAsaka pratyakSathI (pratyakSa ane parokSa sivAya) bIjA prameyono abhAva ja pratipAdita thAya che. (A rIte) anumAnathI paNa prameyAntarano abhAva pratIta thAya ja che. kAraNa ke anyonyavyavaccheda karavAvALA be prakAramAMthI ekaprakArano vyavaccheda thatAM, tenAthI itara bIjAprakAranI vyavasthA thaI jAya che. (arthAt kahevAno Azaya e che ke paraspara vyavaccheda karanArA pratyakSa ane parokSamAMthI ekaprakAra pratyakSano vyavaccheda karatAM, tenAthI itara parokSanI vyavasthA thaI jAya che ane ekaprakA2 parokSano vyavaccheda karatAM, tenAthI itara pratyakSanI paNa vyavasthA thaI jAya che. tethI pratyakSa ane parokSathI bhinna prameyAntara nathI, te siddha thAya che.) prayoga A pramANe che - yatra yantrAravyavatjhevena vitaraprArvyavasthA, na taMtra prajArAntarasaMmavaH / taghathA pItAvI nIprArvyavatjhevena - anIprajAra vyavasthA / jyAM je prakA2nA vyavacchedathI, tenAthI itara prakA2nI vyavasthA thAya che. tyAM prakArAntarano saMbhava nathI. jemake- pItAdimAM nIla prakAranA vyavacchedvArA anIla (pIta) prakAranI vyavasthA thAya che ane tenAthI nIru ane sannInha thI itaraprakAranI saMbhAvanA paNa naSTa thAya che. pratyakSa ane parokSarUpa prakAra paNa anyonyavyavaccheda karIne potAnA svarUpanI vyavasthA kare che. AthI saMsAranA sarvaprameyomAM kyAM to pratyakSatAno vyavaccheda karIne parokSatA haze ke kyAM to parokSatAnA vyavaccheda dvArA pratyakSatA haze, te baMnnethI bhinna prakAranI saMbhAvanA nathI. jagatanA prameyomAM A vyavasthA karanAro hetu viruddhopalabdhi che. kAraNa ke tatprakArapratyakSa ane ataprakA2pa2okSa, parasparano parihAra karIne potAnI sthiti nakkI kare che. tethI trIjA prameyano abhAva hovAthI pratyakSa ane parokSa ema be pramANathI bhinnapramANono abhAva che. tethI kahyuM che ke- "pratyakSa ane parokSaprameyathI anyaprameyano saMbhava nathI. tethI prameya be hovAthI pramANa paNa be ja che" ahIM zabda, upamAna, arthapatti ane abhAvAdipramANonuM nirAkaraNa athavA pratyakSa ke anumAnamAM aMtarbhAva je pramANe thAya che, te pramANasamuccaya Adi bauddha graMthothI ke sanmatitarka vagere anyagraMthothI jANI levuM. graMthagauravanA bhayathI ahIM kyuM nathI. tethI siddha thAya che ke pratyakSa ane pramANa be ja pramANa che. Il atha pratyakSalakSaNamAha have pratyakSapramANanuM lakSaNa kahe che. (tathA anumAnapramANanuM paNa lakSaNa kahevAya che.) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana 115 pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntaM tatra budhyatAm / trirUpAlliGgato liGgijJAnaM tvanumAnasaMjJitam / / 10 / / zlokArtha kalpanApoDha arthAt nirvikalpaka tathA bhrAntirahitajJAnane pratyakSa kahevAya che. tathA (sapakSasattva, pakSadharmattva ane vipakSAsattva) A traNarUpavALA liMgathI liMgI (sAdhya)nuM jJAna thAya tenuM nAma anumAna. vyAkhyA-tatra tayoH pratyakSAnumAnayormadhye pratyakSaM budhyatAM jJAyatAm / tatra pratigatamakSamindriyaM pratyakSam / kIdRzam / kalpanApoDham / zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanA / kalpanA apoDhA apetA yasmAttat kalpanApoDham / nanu bahuvrIho niSThAntaM pUrvaM nipatati / tato'poDhakalpanamiti syAt na vA ? AhitAgnyAdiSvati vA vacanAt, AhitAgnyAdezcAkRtigaNatvAnna pUrvanipAtaH / kalpanayA vApoDhaM rahitaM kalpanApoDham / nAmajAtyAdika lpanArahitamityarthaH / tatra nAmakalpanA yathA Dittha iti / jAtikalpanA yathA gauriti / AdizabdAdguNakriyAdravyaparigrahaH / tatra guNakalpanA yathA zukla iti / kriyAkalpanA yathA pAcaka iti / dravyakalpanA yathA daNDI bhUstho veti / AbhiH kalpanAbhI rahitaM, zabdarahitasvalakSaNajanmatvAtpratyakSasya / uktaM ca "na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA, yena tasmin pratibhAsamAne pratibhAseran" [uddhRtamidam - nyAya0 pra0 vR0 pR0 35] ityAdi / etena sthirasthUlaghaTapaTAdibAhyavastugrAhiNaH savikalpakajJAnasya pratyakSatAM nirasyati, punaH kIdRkSaM pratyakSam abhrAntam "atasmiMstadgraho bhrAntiH" [ ] iti vacanAt / nAsadbhUtavastugrAhakaM, kiM tu yathAvatparasparaviviktakSaNakSayiparamANulakSaNasvalakSaNaparicchedakam / anena nirvikalpakAnAM bhrAntataimirikAdijJAnAnAM pratyakSatAM pratikSipati / TIkAno bhAvAnuvAda: pratyakSa ane anumAnamAM A (nIce jaNAvela) pratyakSanuM lakSaNa jANavuM. akSa indriyane pratigata=Azrita je jJAna thAya te pratyakSa che. praznaH A pratyakSa kevA prakAranuM che ? uttara : A "pratyakSa kalpanApoDhaM nAmajAtyAdyasaMyutam" / / pra0 samu0 1/3 / / "tatra pratyakSa kalpanA'poDhamabhrAntam ||nyaabi0 1/4 / / "pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntamabhilApinI pratItiH kalpanA klRptihetutvAdyAtmikA na tu / " [tattva saM0 zlo0 1214] B "abhilApasaMsargayogya, pratibhAsA pratItiH kalpanA" / / nyAyabi0 1/5 / / c "aSTa sa0 pR0 118 / siddhivi0 TI0 pR0 90 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 10, boddhadarzana kalpanAthI rahita che. zabdasaMsargavALI pratItine kalpanA kahevAya che. je jJAnamAMthI kalpanA cAlI gaI che, te kalpanApoDha = kalpanArahita kahevAya che. zaMkA : mAhitI viSa (si. hai. 3/1/1pa3) sUtrathI bahuvrIhimAsamAM "vatta' aMtavALA nAmono vikalpathI pUrvanipAta thAya che. tethI ahIM paNa poDha', 'tta' aMtavALuM hovAthI pUrvanipAta karIne poDhatpana' prayoga thaI zake ke nahi ? samAdhAna : "AditAnyAdripu" sUtramAM "vA' nuM nirvacana hovAthI nipAta vaikalpika che. tethI kalpanApoDha"ne vaikalpika prayoga mAnavo joIe. athavA AhitAgnAdi AkRti gaNapAThamAM kalpanApoDha" rUpanI gaNatrI na hovAthI A si.hai. sUtra tene lAgu na paDe. (athavA bahuvrIhi samAsa na karatAM, tRtIyA tatparUSa samAsa karIne A rIte vyutpatti thaze.) chatpanA sapoDha (dita) jyanApoDhamU-kalpanAthI rahita. arthAt nAma, jAti vagere kalpanAthI rahita. temAM "tathA Ditya' nAmakalpanA che. "thA noH" e jAti kalpanA. Adi zabdathI guNakalpanA, kriyAkalpanA ane dravyakalpanA levI. temAM 'yathA vastra guNakalpanA che, "yathA pAva' e kriyAkalpanA che, "yathA kuThThI mUtha: vA' A dravyakalpanA che. (kahevAno Azaya e che ke - koI kalpanA nAma-icchAnusAra karAyelI saMjJAnA anusAre thAya che. jemake koI vyaktinuM nAma vyavahAranA mATe 'hitya rAkhavAmAM Ave che. jAtinI apekSAthI jaNAtI kalpanA jAtikalpanA kahevAya che. jema ke "otva' jAti svarUpa nimittane laIne jaNAtI gorUpakalpanA. temaja "A zukla che" ahIM zuklaguNanA nimittathI kalpanA thAya che, tethI guNakalpanA. "A pAcaka che." A kalpanA pAcanakriyAnI apekSAthI thAya che. daMDa Adi dravyanA saMbaMdhI A daMDI che ke "A pRthvI para rahyA che A be kalpanAo dravyakalpanA che. A rIte kalpanAo thatI rahe che.) pratyakSa A badhI kalpanAothI rahita che. kAraNake pratyakSa zabdarahita svalakSaNarUpa arthathI utpanna thAya che. arthAt pratyakSa evA svalakSaNarUpa padArthathI utpanna thAya che ke je zabdanA saMsargathI rahita che. kahyuM che ke.. "dRrthe zadvA: santi, tAtmino vA yena tasmina pratimAsamAne pratimAle" arthAt padArthamAM zabdo hotA nathI ke padArtha zabdasvarUpa (paNa) nathI, ke jethI padArtha prakAzita thate chate (nAmAdi) zabdo paNa prakAzita thAya." AnAthI sthira ane pUla ghaTa-paTAdi vastune grahaNa karanArA savikalpakajJAnanI pratyakSatAnuM nirAkAraNa thAya che. (kahevAno Azaya e che ke bauddhamatamAM nirvikalpakajJAna ja pramANa banI zake che. kAraNa ke te eka kSaNasthAyi hoya che tathA vikalpothI rahita che. tethI vikalpasahitanuM savikalpakajJAna pramANabhUta banI zakatuM nathI.) vaLI te pratyakSa kevA prakAranuM che? - te pratyakSa bhrAntithI rahita che. "khristavra prAntiH" arthAt atasminuM mAM taddano graha te bhrAnti. arthAt je padArtha jevo na hoya, tevuM jJAna karavuM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana 117 te bhrAnti kahevAya che. A bhrAntinuM lakSaNa che. (jemake zaktimAM thatuM rajatanuM jJAna bhrAnti che.) tathA pratyakSa asaddabhUtavastunuM grAhaka nathI. paraMtu parasparabhinna kSaNikaparamANusvarUpa svalakSaNArthanuM paricchedaka che. AnAthI (abrAntavizeSaNathI) timirarogio vagerene thatA pratyakSajJAnonuM nirAkaraNa thaI jAya che. idaM ca caturdhA / indriyajJAnaM, mAnasaM, svasaMvedanaM, yogijJAnaM ca / tatra cakSurAdIndriyapaJcakAzrayeNotpannaM bAhyarUpAdipaJcaviSayAlambanaM jJAnamindiyapratyakSam / svaviSayAnantaraM viSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayasaMjJakena janitaM manovijJAnaM mAnasama, svaviSayasya ghaTAderindriyajJAnaviSayasyAnantaro viSayo dvitIyaH kSaNaH, tena sahakAriNA saha militvendriyajJAnenopAdAnena samanantarapratyayasaMjJakena yajjanitaM manovijJAnaM tanmAnasam / samanantarapratyayavizeSaNena yogijJAnasya mAnasatvaprasaGgo nirastaH / samanantarapratyayazabdaH svasaMtAnavartinyupAdAne jJAne rUDhyA prasiddhaH / tato bhinnasaMtAnavatiyogijJAnamapekSya pRthagajanacittAnAM samanantaravyapadezo nAsti / sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM svasaMvedanam / cittaM vastumAtragrAhakaM jJAnaM / citte bhAvazcaittA vastuvizeSarupagrAhakAH sukhaduHkhopekSAlakSaNAH / teSAmAtmA yena saMvedyate tatsvasaMvedanamiti / bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnam / bhUtArthaH pramANopapannArthaH / bhAvanA punaH punazcetasi samAropaH / bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantAjjAtaM yogijJAnam / TIkAno bhAvAnuvAda prtykssn|| y||2 52 cha - (1) indriyapratyakSa., (2) mAnasapratyakSa, (3) svasaMvahanapratyakSA, (4) yogapratyakSa.. temAM bAhya rUpAdi pAMca viSayonuM AlaMbanakarIne cakSu Adi pAMca indriyothI utpanna thatuM jJAna indriyapratyakSa kahevAya che. je viSayakSaNathI indriyajJAna utpanna thAya che, te viSayanI dvitIyakSaNa, jemAM viSayarUpathI sahakArI kAraNa che tathA svayaM indriyapratyakSa jemAM upAdAnakAraNa bane che, te indriya pratyakSAnattarabhAvi (anuvyavasAyAtmaka) jJAnane mAnasapratyakSa kahevAya che. (jemake) je ghaTAdi viSayaNathI indriyajJAna utpanna thAya che te dvitIyakSaNa jemAM viSayasvarUpe kAraNa bane che tathA (indriyajJAna jemAM upAdAnakAraNa che arthAtu) upAdAnakAraNa indriyajJAna che te indriyapratyakSAnattarabhAvi utpanna thanArA jJAnane manovizAna mAnasapratyakSa upAya che. ( viSayamA nyAyalima yuM che ... svaviSayAnantare viSayasahakAriNendriyajJAnena / samanantarapratyayena janitaM tat manovijJAnam / / 1/8 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana arthAt viSayanI anaMtara-pazcAtu viSayanA sahakArisamanattarapratyayarUpa indriyonA jJAnathI utpanna thavAvALA jJAnane mAnasapratyakSa kahevAya che. bauddhadarzanamAM jJAnanA cAra pratyaya(kAraNa) mAnavAmAM Ave che. (1) AlaMbanapratyaya, (2) sahakAripratyaya, (3) adhipatipratyaya, (4) samanattarapratyaya. ahIM ghaTajJAnanA viSayamAM A cAre prakAranA pratyayono paricaya A prakAre che - netrathI ghaTanuM jJAna thavAmAM paheluM kAraNa ghaTa ja che. te viSaya thavAthI "AlaMbanapratyaya kahevAya che. prakAza vinA cakSu ghaTanuM jJAna karI zakAtuM nathI. AthI prakAzane "sahakAripratyaya kahevAya che. indriyanuM nAma "adhipati che. tethI 'adhipatipratyaya svayaM indriya che. A cothuM kAraNa, grahaNa karavAnI ane vicArakaravAnI je zakti che. jenA upayogathI koIpaNa vastuno sAkSAtkAra thAya che. ane te "samanattarapratyaya' kahevAya che. ((TUMkamAM cakSuAdiindriyothI je viSayanuM jJAna utpanna thayuM che te jJAnane samanattarapratyaya banAvIne je mana utpanna thAya che te ja mAnasapratyakSa che.) ahIM mAnasapratyakSanI vyAkhyAmAM "samanattarapratyaya' vizeSaNanuM grahaNa hovAthI yogijJAnamAM mAnasapratyakSatvanI ApattinuM nirAkaraNa thAya che. kAraNa ke yogijJAnamAM indriyapratyakSa upAdAnakAraNa banatuM nathI tathA indriyajJAnane "samanattarapratyaya' banAvIne yogI jJAna thatuM nathI. paraMtu padArthonI bhAvanAnA prakarSaparyantathI je jJAna utpanna thAya che te yogijJAna che. samanantarapratyaya' zabda svasaMtAnavarti upAdAnajJAnamAM ruDhIthI prasiddha che. arthAtu samanattarapratyaya' zabdano prayoga potAnI ja saMtAnamAM thavAvALA upAdAnabhUta pUrvekSaNamAM ruDhIthI thAya che. tethI ApaNA jevA lokonA jJAnanuM sAkSAtkAra karavAvALA yogijJAnamAM, ApaNuM jJAna bhinna saMtAnavarti hovAnA kAraNe "samanantarapratyaya' upAdAnakAraNa banatuM nathI. (paraMtu ApaNuM jJAna to yogijJAnamAM AlaMbanabhUtakAraNa bane che. AthI ApaNuM jJAna yogijJAnamAM "samanantarapratyaya' na banatAM "AlaMbana-pratyaya' ja bane che.) sarva 'citta" ane "catto'nuM svarUpa jenA vaDe saMvedana karAya che te svasaMvedanapratyakSa kahevAya che. vastumAtrane grahaNa karanArA jJAnane citta kahevAya che. cittamAM thanArA bhAvone caitta kahevAya che. arthAt caitta eTale vastunA vizeSasvarUpanuM grAhaka jJAna-sukha, duHkha ane upekSArUpa jJAna. (citta ane caitta dharmonuM svarUpa AgaLa TIppaNImAM vistArathI batAvela che.) te citta ane caittanA dharmonuM svarUpa jenA vaDe saMvedana karAya te svasaMvedanapratyakSa. (diDAge "svasaMvedanapratyakSa'nuM lakSaNa karatAM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana 119 yuMcha / - svasaMvit nirvikalpakam' arthAt nirvina svasaMvehana2135 cha.ndriya dvArA add| karelA rUpanuM jJAna mAnasajJAnanA rUpamAM parivartita thaI jAya che. tyAre te viSayanI prati icchA, krodha, bhoDa, suSa, 6:5||hino anubhava thAya cha ta svasaMvehanapratyakSa cha.) bhUtArtha - vAstavika kSaNikanirAtmaka Adi arthonI prakarSa paryanta (prakRSTa) bhAvanAthI utpanna jJAna yogijJAna kahevAya che. ahIM bhUtArtha eTale pramANathI upapanna kSaNika nirAtmaka artho. ane cittamAM vAraMvAra samAropa karavo te bhAvanA. arthAt cittamAM padArthono vAraMvAra vicAra karatAM jyAre te prakRSTa bane che, tyAre yogijJAnanI utpatti thAya che. (abhAvAti mA yonizAna bhATe 4thucha 3 - prAguktaM yoginAM jJAnaM teSAM tadbhAvanAmayam, vidhUtakalpanAjAlaM spaSTamevAvabhAsate / kAmazokabhayonmAdacorasvapnAdyupaplatAH abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva // 3/282 / / bhAvArtha spaSTa cha.) nanu yadi kSaNakSayiNaH paramANava eva tAttvikAstarhi kiMnimitto'yaM ghaTapaTakaTazakaTala kuTAdisthUlArthapratibhAsa iti cet / nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartitasthUlArthAvabhAso nirviSayatvAdAkAzakezavatsvapnajJAnavadveti / yaduktam - "bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravartate / / 1 / / nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate / / 2 / / " [pra. vA. 2/327] iti ca / / nanu pratyakSeNa kSaNakSayiparamANusvarUpaM svalakSaNaM kathaM saMvedyata iti cet / ucyate / pratyakSa hi vartamAnameva sannihitaM vastuno rUpaM pratyeti, na punarbhAvibhUtaM, tadasannihitatvAttasya / tarhi pratyakSAnantaraM nIlarUpatAnirNayavatkSaNakSayanirNayaH kuto notpadyata iti cet / ucyate / tadaivaM smRtiH pUrvadezakAladazAsaMbandhitAM vastuno'dhyavasyantI kSaNakSayanirNayamutpadyamAnaM nivArayati / ata eva saugatairidamabhidhIyate / darzanena kSaNikAkSaNikatvasAdhAraNasyArthasya viSayIkaraNAt, kutazcibhramanimittAdakSaNikatvArope'pi na darzanamakSaNikatce pramANaM, kiM tu pratyutApramANaM, viparItAdhyavasAyAkrAntatvAt, kSaNikatve'pi na tatpramANaM, anurUpAdhyavasAyAjananAt / nIlarUpe tu tathAvidhanizcayakaraNAtpramANamiti / tato yuktamuktaM nirvikalpakamabhrAntaM ca pratyakSamiti / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana TIkAno bhAvAnuvAdaH zaMkA : jo kSaNika (kSaNasthAyI) paramANuo ja tAttvika hoya che, to ghaTa, paTa, sAdaDI, kuTAdi sthUlapadArthonA pratibhAsamAM nimitta koNa che ? samAdhAna H nirAlaMbana evI anAdikAlInamithyAvAsanAnA balathI ghaTAdi pUlapadArtho che, evo pratibhAsa pravartelo che. arthAt jema AkAzamAM keza ane svapnanuM jJAna nirviSayaka hovAthI mithyA che. tema nirAlaMbana anAdikAlInavAsanAthI pratibhAsita ghaTAdi padArtho paNa nirviSayaka hovAthI mithyA che, tAttvika nathI. tAttvika to mAtra paramANuo ja che. jethI pramANavArtikamAM kahyuM che ke. "jema bALako vaDe bAhyapadArthono vikalpa karAya che, chatAM te bAhyapadArtha vidyamAna hoya tevuM banatuM nathI. (tema) vAsanAyukta cittamAM (je bAhyaartho vAstavika nathI teno paNa) avabhAsa pravarte che. (arthAt mithyAvAsanAthI kaluSita ajJAna loka je je sthira-sthUla Adi svarUpathI padArthonI kalpanA kare che, vastuta: te artho te svarUpathI koIpaNarIte bAhyamAM potAnI sattA rAkhatA nathI, paraMtu mithyAvAsanAthI lUSita citta te te arthonA AkAramAM pratibhAsita thAya che.) I/1ii" tathA. buddhithI anubhAvya = anubhava karavA yogya bIjo padArtha nathI ke buddhine grahaNa karanAra bIjo koI grAhaka anubhava nathI. (AthI) A buddhi grAhya-grAhakabhAvathI rahita banIne svayaM ja prakAzamAna thAya che. rA" zaMkA : pratyakSathI kSaNikaparamANurUpa svalakSaNano anubhava kevI rIte thAya che ? samAdhAna : pratyakSapramANa sannihita (najIka) evI vartamAna kSaNarUpa vastunA svarUpane pragaTa kare che. paraMtu vastunI bhUta ane bhAvikSaNo sannihita nahi hovAthI tenA svarUpane pragaTa karatuM nathI. Ama pratyakSapramANa vaDe vartamAnakSaNarUpa vastunA svarUpanuM saMvedana karAya che. zaMkA : jo pratyakSathI kSaNika paramANurUpa svalakSaNano anubhava thAya che. arthAt pratyakSathI kSaNikatAnuM jJAna thAya che, to jema nala pratyakSathI nIrupatA no nirNaya karAvanAra "A nIla che' AvuM vikalpajJAna utpanna thAya che, tema pratyakSanI pachI vastunI kSaNikatAno nirNaya karavAvALuM "A kSaNika che" AvuM jJAna kema utpanna thatuM nathI ? (arthAtuM pratyakSa pachI paNa "A vastu sthira che AvuM jaNAya che, paraMtu "A kSaNika che' AvuM kema jaNAtuM nathI ?). samAdhAnaH (AvA kSaNikatAno nirNaya pratyakSathI thato nathI. kAraNa ke vastunuM pratyakSa thAya tyAre) vastunI pUrva deza, kAla, dazAnI saMbaMdhitAno adhyavasAya karatI smRti thAya che. te smRti vastunI kSaNikatAno nirNaya thavA detI nathI. kahevAno Azaya e che ke nirvikalpakadarzana dvArA je samaye padArthanI kSaNikatAno anubhava thAya che. te ja samaye te padArthanI pUrvedezasaMbaMdhitA, Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana 121 pUrvakAlasaMbaMdhitA tathA pUrvadazAnuM smaraNa thAya che, tenA kAraNe evuM lAgyA kare che ke..A te ja padArtha che ke je te dezamAM hato, A te ja padArtha che ke je pUrvakAle paNa joyelo, A te 4 5rtha cha , 4 pUrva avasthA (BAL)mAM sato.' ityAhi sthitinuM sm25||, 'bhA kSa8 cha' AvA vikalpajJAnane thavA detuM nathI. AthI ja bauddho vaDe kahevAya che ke... nirvikalpaka darzanadvArA to kSaNika ane akSaNika ubhayasAdhAraNa vastumAtra grahaNa thAya che. (arthAt nirvikalpakadarzananA viSayo kSaNika akSaNika ubhayasAdhAraNa vastu bane che.) tethI bAdamAM koIvibhramanA nimittathI vastumAM akSaNikatvano Aropa thaI jAya to paNa nirvikalpakadarzanane akSaNikatva aMzamAM pramANabhUta mAnI zakAtuM nathI, pratyuta viparIta adhyavasAyathI yukta hovAnA kAraNe te akSiNakaaMzamAM pramANa nathI - apramANa ja che. tathA kSaNikaaMzamAM paNa te pramANa nathI. kAraNa ke te "A kSaNika che' Avo anukUla adhyavasAya utpanna karI zakyuM nathI. paraMtu mAtra te) nIlaaMzamAM "A nIla che" AvA nIlarUpatAsvarUpa anukUlavikalpane utpanna karavAthI pramANa bane che. tethI ja "abhrAnta nirvikalpakajJAna pratyakSa che. AvuM kahyuM te yuktiyukta ja che. atra "AabhrAntaM" iti vizeSaNagrahaNAdanumAne ca tadagrahaNAdanumAnaM bhrAntamityAvedayati / tathAhi-bhrAntamanumAnaM, sAmAnyapratibhAsitvAt, sAmAnyasya ca bahiH svalakSaNe vyatirekAvyatirekavikalpAbhyAmapAkriyamANatayA'yogAt, sAmAnyasya svalakSaNarUpatayAnumAnena vikalpanAt / atasminasvalakSaNe tadgrahasya svalakSaNatayA paricchedasya bhrAntilakSaNatvAt / prAmANyaM punaH praNAlikayA bahiH svalakSaNabalAyAtatvAdanumAnasya / tathAhinArthaM vinA tAdAtmyatadutpattirUpasaMbandhapratibaddhaliGgasadbhAvo, na tadvinA tadviSayaM jJAnaM, na tajjhAnamantareNa prAgavadhAritasaMbandhasmaraNaM, tadasmaraNe nAnumAnamityarthAvya-bhicAritvAddhAntamapi pramANamiti saMgIryate / taduktam-'atasmiMstadgraho bhrAntirapi saMdhAnataH pramA' [ ] iti / amumevArthaM dRSTAntapUrvakaM (vi)nizcaye dharmakIrtirakIrtayat / yathA - "maNipradIpaprabhayomaNibuddhyAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati / / 1 / / A tathA abhrAntagrahaNenApyanumAne nivartite kalpanApoDhagrahaNaM vipratipattinirAkaraNArtham / bhrAntaM hi anumAnaM svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu grAhye rupe na viparyastam / " [nyAyabi0 TI0 pR-47] B "bhAntirapi ca vastusaMbandhena pramANameva" - / / pra0 vArtikAla0 3/175 / "tadAha nyAyavAdI - bhrAntirapi saMbandhataH prabhA / / " nyAyabi0 dharmopR. 78 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana yathA tathA'yathArthatve'pyanumAnaM tadA tayoH / arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitama || 2 " vo vA0 2/57/18] rUti | TIkAno bhAvAnuvAda: pratyakSanA lakSaNamAM "brAnta' vizeSaNanA grahaNathI ane anumAnanA lakSaNamAM tenuM grahaNa na hovAthI anumAna "bhrAnta" che, tevuM sUcana thAya che. te A pramANe che - anumAna bhrAnta che. kAraNa ke te sAmAnyapadArthane viSaya banAve che. sAmAnyapadArtha to "te svalakSaNarUpa vyaktiothI bhinna che ke abhinna che ? "ityAdi vikalpothI khaMDita thaI javAnA kAraNe siddha thato nathI. paraMtu anumAna te mithyAsAmAnyane svalakSaNarUpathI (kalpanA karI) grahaNa kare che. atasminuM = asvalakSaNamAM tasvalakSaNarUpe jJAna karavuM te bhrAnti kahevAya che. arthAt je svalakSaNa nathI tevA sAmAnyamAM svalakSaNarUpathI pariccheda karavo te ja anumAnanI bhrAntatA che. (prazna : to anumAnane pramANa zA mATe kaho cho ? uttara : anumAna jo ke bhrAntirUpa hovA chatAM) paraMparAthI bAhya svalakSaNanA balathI utpanna thatuM hovAthI ja pramANa che. (bauddhAcAryazrI dharmakIrtie pratyakSathI bhinna anumAnanI AvazyakatA jaNAvatAM uparanI vAta puSTa karI che. temanuM kahevuM che ke vastunuM je sAmAnyarUpa che, tenuM grahaNa kalpanAthI atirikta bIjI vastuthI thaI zakatuM nathI. eTalA mATe anumAnanI AvazyakatA che. kahyuM che ke... anyat sAmAnyakSam | soDanumAnaca viSaya: I (nyAyabiMdu 1/16-17) svasTakSane gha pratyakSa- vipUtayA vinA vikalpena ne sAmAnyapradastasminnatoDanuH / (pramANa vArtika - 3/75) thI 2 saMnthino gharmAt mUtirthafor nAyate | sAnumAnaM parIkSAme tenaiva sAdhanam l3/karo. koI saMbaMdhInA dharmathI dharmInA viSayamAM je parokSajJAna thAya che te anumAna kahevAya che. jagatamAM amAro pratidinano anubhava che ke sadA sAthe rahevAvALI be vastuomAMthI ekane joIne bIjI vastunI sthitinI saMbhAvanA svayaM upasthita thaI jAya che, paraMtu pratyeka avasthAmAM te anubhava pramANakoTImAM AvI zakato nathI. paNa baMne vastuono upAdhirahita saMbaMdha sadA vidyamAna rahevo joIe. tene ja vyAptijJAna kahevAya che ane A vyAptijJAna upara ja anumAna avalaMbita rahe che.) Ama anumAna paraMparAthI bAhya sva-lakSaNanA balathI utpanna thatuM hovAthI pramANarUpa bane che. te A prakAre - jo svalakSaNarUpa (dhUmAdi) artha na hoya to tAdAbhya ke tadutpattirUpa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 10, boddhadarzana 123 avinAbhAvasaMbaMdha rAkhavAvALA liMganI saMbhAvanA ja nathI. ane liMgavinA liMgaviSayaka jJAna kevI rIte thaze ? (arthAtu jo liMga ja nathI to liMgajJAna kevI rIte thaze ?), liMgajJAnavinA pahelA nizcita karAyelA saMbaMdha (vyApti)nuM smaraNa paNa kevI rIte thaze ? ane te vyAptinA smaraNavinA anumAna paNa kevI rIte thaze. ? Ama joke anumAna bhrAnta hovA chatAM, paraMparAthI arthanI sAthe saMbaMdha hovAnA kAraNe, anumAnanI pramANatA svIkArAyelI che. tethI kahyuM che ke... "anumAna atasminuM arthAt je svalakSaNarUpa nathI, te mithyAsAmAnyamAM taTThaha arthAt svalakSaNAtmakatAne grahaNa karavAne kAraNe bhrAnta che, chatAM saMdhAnathI (arthAt temAM paraMparAthI arthanI sAthe saMbaMdha hovAnA kAraNe) pramANa che." - A ja vAtane zrIdharmakIrtie vinizcaya nAmanA graMthamAM dRSTAMta ApIne puSTa karatAM kahyuM maNi ane dIpakanI prabhAmAM maNinI buddhithI pravRtti karatA be vyaktionuM (arthAt maNinI prabhAmAM maNinuM jJAna karatA tathA dipakanI prabhAmAM maNinuM jJAna karatA, e be vyaktionuM) jJAna AlaMbananI dRSTithI bhrAnta che (-mithyAjJAna ja che.) chatAM paNa te be jJAnothI pravRtti karavAvALA puruSonI arthakriyAmAM vizeSatA hoya ja che. (arthAt maNiprabhAmAM maNibuddhivALAne maNinI prApti thaI jAya che, paraMtu dIpakanI prabhAmAM maNibuddhivALAne maNinI prApti thatI nathI.) te pramANe anumAna ane anumAnAbhAsa joke mithyA (ayathArtha) che, to paNa anumAnathI pravRtti karatAM arthakriyA thaI jAya che. (AthI arthakriyAnA anurodhathI) anumAnamAM pramANatA Ave che. anumAnAbhAsamAM pramANatA AvatI nathI." tathAnumAnalakSaNamAha-"trirUpAlliGgataH" AityAdi / trINi rupANi pakSadharmatvAdIni vakSyamANAni yasya tatrirUpaM trisvabhAvamityarthaH / tasmAtrirUpAlliGgAddhetoH samyagavagatAlliGginaH parokSasya vastuno yajjJAnaM, tadanumAnasaMjJitaM pramANam / anu pazcAlliGgagrahaNAdanantaraM parokSasya vastuno mAnaM jJAnamanumAnamiti hyanumAnazabdasyArthaH / atra zloke caramapAdasya navAkSaratve'pyArSatvAnna doSaH / idamatra tattvam-yathA jane chatrAdiliGgairdRSTairliGgI rAjA nizcIyate, tathA trirUpeNa liGgena dhUmAdinA kvacidupalabdhena parokSaH padArtho liGgI vahnyAdistatra san vijJAyate / idaM liGgAliGgijJAnamanumAnamabhidhIyate / taJca dvedhA, svArthaM parArthaM ca / yadA ca trirUpAliGgAt svayaM liGginaM sAdhyaM pratipadyate, tadA svArthamanumAnam / yadA tu paraM prati sAdhyasya pratipattaye trirUpahetvabhidhAnaM, A tatra svArthaM trirupAlliGgAd yadanumeye jJAnaM tadanumAnam / nyAyabi0 / 2 / 3 / / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana tadA parArthamanumAnamiti / 'liGgijJAnaM tu" iti / atra tuzabdo vizeSaNArtha idaM vizinaSTi / atra yattrirUpaM liGgaM liGgino gamakamuktaM, talliGgamanupalabdhisvabhAvakAryabhedAttridhaiva bhavatIti / tatrAnupalabdhizcaturdhA varNyate mUlabhedApekSayA / tadyathA / viruddhopalabdhiH, viruddhakAryopalabdhiH, kAraNAnupalabdhiH, svabhAvAnupalabdhizca / viruddhopalabdhiryathA nAtra zIta sparzo'gneH / viruddhakAryopalabdhiryathA nAtra zItasparzo dhUmAt / kAraNAnupalabdhiyathA nAtra dhUmo'gnyabhAvAt / svabhAvAnupalabdhiryathA nAtra dhUma upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / zeSAstu saptApyanupalabdhayo dharmabinduprabhRtizAstrapratipAditA eSveva caturSu bhedeSvantarbhavantIti pratibhedarUpatvAnnAtra pRthagabhihitAH / svabhAvaheturyathA vRkSo'yaM ziMzapAtvAt / kAryaheturyathAgniratra dhUmAt / eSu cAnupalabdhyAdiSu triSu hetuSu tAdAtmyatadutpattisaMbandhabalAdavinAbhAvo vidyate, AdyAntyayoranupalabdhyoH svabhAvahetozca tAdAtmyabhAvAt, madhyayoranupalabdhyoH kAryahetozca tadutpattisadbhAvAt / avinAbhAvazca tAdAtmyatadutpattibhyAmeva vyAptaH / tAdAtmyatadutpattI cAnupalabdhisvabhAvakAryeSveva vidyete, nAnyatra / tatastAdAtmyatadutpattipratibandhavikalAnAmanupalabdhisvabhAvakAryavyatiriktAnAmarthAnAM sarveSAM hetvAbhAsataiva pratyetavyA / tena saMyogyAdikA vaizeSikAdikalpitA tavo na bhavanti, vyabhicArasya saMbhavAt / kAraNAtkAryAnumAnaM tu vyabhicAritvenaiva nAbhyupagamyate / yadapi rasataH samAnasamayasya rUpAderanumAnaM saugatairabhyupagataM, yadapi samagreNa hetunA kAryotpAdAnumAnaM ca te api svabhAvAnumAnatayAbhyupete / tathAhiIdRzarUpAntarotpAdasamarthaH prAktano rUpakSaNaH, IdRzarasajanakatvAt, pUrvopalabdharUpavaditi rUpAntarotpAdarUpasAmarthyAnumAnam / yogyeyaM pratibandhakavikalA bIjAdisAmagrI svakAryotpAdane samagratvAt, pUrvadRSTabIjAdisAmagrIvaditi yogyatAnumAnam / ataH svabhAvahetuprabhave evaite na punaH kAraNAt kAryAnumAna iti / / 10 / / 124 TIkAno bhAvAnuvAda : have anumAnanuM lakSaNa kahe che... pakSadharmatvAdi traNa svabhAvothI arthAt traNaliMgothI parokSa evI vastunuM (liMginuM) je jJAna thAya che, tene anumAna nAmanuM pramANa kahevAya che. anumAnazabdano artha A pramANe che - anu=pazcAt arthAt liMgagrahaNanI anaMtara parokSavastunuM mAna=jJAna thAya te anumAna kahevAya Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 10, boddhadarzana 125 che. ahIM zlokamAM chellA pAdamAM nava akSaro hovA chatAM paNa zloka RSIpraNIta hovAthI doSa nathI. (TuMkamAM) kahevAno Azaya e che ke jema lokamAM chatrAdi liMgone jovA dvArA liMgI evA rAjAno nizcaya karAya che, tema traNa svarUpavALA kyAMka prApta thayela dhUmAdi liMga vaDe parokSapadArtha evA liMgI vahunyAdinI sattAnuM tyAM jJAna thAya che. A liMgathI thatA liMginA jJAnane anumAna kahevAya che. te anumAna be prakAre che. (1) svArthanumAna, (2) parArthanumAna. temAM jyAre traNarUpavALA liMgathI svayaM liMgi evA sAdhyanuM jJAna thAya che, te svArthAnumAna kahevAya che. paraMtu jyAre bIjAne sAdhyanuM jJAna karAvavA mATe traNarUpavALA hetunuM kathana karavAmAM Ave, tyAre te parArthAnumAna kahevAya che. zlokamAM "phrijJAne tu' kahyuM, temAM tu zabda liMganA bhedone sUcita kare che. ahIM zlokamAM je traNarUpavALA liMgane liMgi(sAdhya)no gamaka kahyo che, te liMga traNa prakAranuM che. (1) anupalabdhihetu (2) svabhAva, (3) kAryakSetu. temAM anupalabdhinA mUlabhedanI apekSAe cAra prakAra che. (1) viruddhopalabdhi (2) viruddha kAryopalabdhi, (3) kAraNAnupalabdhi, (4) svabhAvAnupalabdhi. (cAre prakArone udAharaNa sAthe samajAve che.) (1) viruddhopalabdhi yathA nAtra zItaspas: ahIM zItasparza nathI. kAraNake teno virodhI agni upalabdha che. (2) viruddha kAryopalabdhi yathA nAtra zItasparzI ghUmar ! ahIM zIta sparza nathI. kAraNake tenA virodhI agninuM kArya dhUma upalabdha che. (3) kAraNAnupalabdhi H yathA nAtra dhUmoDamAvat | ahIM dhUma nathI. kAraNa ke (dhUmarUpa kAryanuM) kAraNa agni upalabdha nathI. (4) svabhAvAnupalabdhi : yathA nAtra dhUma upasthiRkSaTIVITHca-anupabdhiH | ahIM dhUma nathI. kAraNake upalabdhilakSaNaprApta thavA chatAM paNa tenI upalabdhi nathI athavA dazya hovA chatAM paNa tenI upalabdhi thatI nathI. (upalabdhilakSaNaprAptano artha che - dhUmanI upalabdhinI yAvatuM sAmagrInuM samavadhAna hovuM.) vaLI zeSayAta anupalabdhi paNa dharmabiMdu vagere zAstromAM pratipAdita karelI che. te sAtano (uparokta) cAramAM aMtarbhAva thaI jAya che. kAraNake te sAta, A cAranA pratibhedarUpa che. tethI ahIM pRthapha kahI nathI. svabhAva hetuH yathA vRkSonAM zizapAtvAn ! A vRkSa che. kAraNake zizapA che. kAryahetuH yathA zaratra ghUmatuM ! ahIM agni che. kAraNake (agninuM) kArya dhUma che. A anupalabdhivagere traNahetuomAM tAdAtma ane tadutpattisaMbaMdhanA kAraNe Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 11, boddhadarzana avinAbhAvano nizcaya thAya che. temAM prathama viruddhopalabdhi, aMtima svabhAvAnupalabdhi tathA svabhAvahetuno tAdAbhyasaMbaMdha che. madhyanA viruddha kAryopalabdhi, kAraNAnupalabdhi tathA kArya hetuno tadutpattisaMbaMdha che. A avinAbhAva tAdAmya ane tadutpattithI ja vyApta che tathA tAdAbhya ane tadutpatti anupalabdhi, svabhAva ane kAryamAM ja vidyamAna che. tethI te traNa ja liMgo che. te sivAyanA nahi. tethI tAdAbhya ane tadutpattinA saMbaMdhathI vikalaevA anupalabdhi, svabhAva ane kAryathI atirikta sarve arthonI hetvAbhAsatA jANavI. tethI saMyogi, samavAya vagere vaizeSikAdi dvArA kalpita(hetuo vAstavamAM)hetuo nathI, kAraNake temAM vyabhicArano saMbhava che. vaLI kAraNathI kAryanA anumAnamAM vyabhicAra hovAthI (bauddho) mAnatA nathI. (kAraNake kAraNa hovA chatAM paNa kArya dekhAtuM nathI.) vaLI bauddho vaDe rasathI samAnakAlina (arthAt rasa cAkhIne tene samAnakAlina) rUpanuM anumAna tathA samagrahetuthI kAryotpAdaka anumAna svIkArAyuM che. te baMneno samAveza paNa svabhAvahetu anumAnamAM ja thaI jAya che. jemake.. pUrve rUpakSaNa rUpAMtarane utpanna karavAmAM samartha che. kAraNa ke tene evorasa utpanna karyo che, jemake pahelAM upalabdha rUpa. A rIte pUrvarUpathI rUpAMtarane utpanna karavAnA sAmarthyanuM anumAna svabhAvahetuthI ja karavAmAM AvyuM che. A pratibaMdhakothI rahita bIjAdi sAmagrI potAnuM kArya utpanna karavAmAM yogyatAthI yukta che. kAraNake samagra che. jemake pahelA jovAyelI bIjAdi sAmagrI potAnA kAryane utpanna karatI hatI. A rIte ahIM paNa svabhAvahetuthI ja yogyatAnuM anumAna karAyuM che. Ama kahelA anumAnonI svabhAvahetuthI ja utpatti mAnavI joIe. paraMtu kAraNathI thanArA kAryAnumAnarUpa nahi. /10ll athAnupalabdhyAdibhedena trividhasyApi liGgasya yAni trINi rUpANi bhavanti, taanyevaahhave anupalabdhi Adi bhedathI traNa prakAranA hetuonA je traNarUpo thAya che. tene ja kahe che. rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitA hetorevaM trINi vibhAvyatAm / / 11 / / zlokArtha : (1) pakSadharmatva, (2) sapakSamAM vidyamAnatA (=sapakSasattva), (3) vipakSamAM avidyamAnatA (=vipakSAsattva), A pramANe traNarUpo hetunA jANavA. vyAkhyA sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH, tasya dharmaH pakSadharmaH, tadbhAvaH pakSadharmatvam / BpakSazabdena cAtra kevalo dharmyavAbhidhIyate'vayave samudAyopacArAt / yadi punarmukhya A "trairupyaM punarliGgasyAnumeye sattvameva, sapakSa eva satvam, asapakSe cAsattvameva nizcitam / / " nyAyabi0 2/5 / / B "pakSo gharmI, avayave samudAyopavArA" - (hetu vi0 - mR. 12) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana 127 eva sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSo gRhyeta, tadAnumAnaM vyarthameva syAt, sAdhyasyApi dharmivatsiddhatvAt / tatazca pakSadharmatvaM pakSe dharmiNi hetoH sadbhAvaH / sa ca pratyakSato'numAnato vA pratIyate / tatra pratyakSataH kasmiMzcitpradeze dhUmasya darzanam / anumAnatazca zabde kRtakatvasya nizcayaH / idamekaM rUpam / tathA samAnaH pakSaH sapakSaH, tasminsapakSe dRSTAnte vidyamAnatA hetorastitvaM sAmAnyena bhAva ityarthaH / idaM dvitIyaM rUpaM, asya ca 'anvayaH' iti dvitIyamabhidhAnam / tathA viruddhaH pakSo vipakSaH sAdhyasAdhanarahitaH, tasminvipakSe nAstitA hetorekAntenAsattvam / idaM tRtIyaM rUpam, asya ca 'vyatireka' iti dvitIyamabhidhAnam / etAni pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvalakSaNAni hetorliGgasya trINi rUpANi / evaMzabdasya itizabdArthatvAditi vibhAvyatAM hRdayena samyagavagamyatAm / TIkAno bhAvAnuvAda: sAdhyadharmathI yukta dharmIne pakSa kahevAya che. te pakSanA dharmane pakSadharma kahevAya che. arthAt hetunuM pakSamAM rahevuM te pakSadharmac.) pakSa zabda joke sAdhyadharmathI yukta dharmImAM ruDha che. chatAM paNa ahIM pakSa zabdathI kevala dharmAnuM ja grahaNa karavuM. ahIM avayavabhUtazuddhadharmImAM samudAyavAcI pakSano upacAra karIne paNa zabdathI zuddhadharmanuM kathana karyuM che. jo sAdhyadharmathI viziSTadharmI ja mukhyapaNe pakSa zabdadvArA vivalita karAya to anumAna ja vyartha thaI jaze. kAraNa ke (pakSanA grahaNa samaye) dharminI jema dharma sAdhya paNa siddha ja hoya che. tethI pakSadharmatvano artha che - pakSamAM arthAt dharmImAM hetuno sadbhAva hovo. hetunI pakSadharmatAnuM jJAna pratyakSathI ke anumAnathI thAya che. temAM pratyakSathI koI pradezamAM (jyAM agninI siddhi karavI iSTa che, tyAM) dhUmanuM darzana karavAthI pakSadharmatAnuM grahaNa thaI jAya che. (aniyatvane siddha karavA prayojAyelA) kRtakatva hetunuM zabdarUpa pakSamAM rahevuM, te anumAnadvArA jaNAya che. A rIte pakSadharmatva ekarUpa che. samAna pakSane sapakSa kahevAya che. te sapakSamAM arthAt dRSTAMtamAM hetunI vidyamAnatA=astitva (te sAmAnyathI) sapakSasattva kahevAya che. (parvato vahinAmanuM dhUma, sthaLa parvatarUpa pakSamAM hetu=dhUmanuM rahevuM te pakSadharmatva ane sapakSa evA mahAnasamAM hetu dhUmanuM rahevuM te sapakSasatta.) A sapakSasattva bIjuM rUpa che ane tenuM bIjuM nAma anvaya che. tathA viruddha pakSane vipakSa kahevAya che. arthAt sAba-sAdhanarahita je hoya te vipakSa c "tatra pakSadharmasya sAdhyadharmiNi pratyakSato'numAnato vA prasiddhiH / yathA pradeze dhUmasya zabdevA kRtakatvasya" (hetu vi0 pR-53) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 SaDdarzana samuzyaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana kahevAya che. te vipakSamAM hetanuM ekAMtathI asattva te vipakSAsattva. (jemake-ayogolaka sAdhya vani ke sAdhana dhUma baMnethIrahita hovAthI vipakSa che. te vipakSamAM dhUma hetu ekAMtathI nathI. te vipakSAsatta.) A trIjuM rUpa che ane tenuM bIjuM nAma vyatireka paNa che. (1) pakSadharmatva, (2) sapakSasattva, (3) vipakSAsattva. A traNa hetu=liMganA rUpo che. zlokamAM purva' zabda "ti' zabdArthaka che tathA vimavyatA- eTale hRdayathI samyagu jANavuM. tatra hetoryadi pakSadharmatvaM rUpaM na syAt, tadA mahAnasAdau dRSTo dhUmo'nyatra parvatAdau vahni gamayet, na caivaM gamayati, tataH pakSadharmatvaM rUpam / tathA yadi sapakSasattvaM rUpaM na syAta, tadA sAdhyasAdhanayoragRhItapratibandhasyApi puMso dhUmo dRSTamAtro dhanaMjayaM jJApayet, na caivaM jJApayati, ataH sapakSasattvaM rUpam / tathA yadi vipakSAsattvaM rUpaM na syAt, tadA dhUmaH sAdhyarahite vipakSe jalAdAvapi vahnimanumApayet, na caivamanumApayati, tena vipakSAsattvaM rUpam / athavA'nityaH zabdaH, kAkasya kAAt, atra na pakSadharmaH / anityaH zabdaH, zrAvaNatvAt, atra sapakSavipakSAbhAvAdeva na sapakSasattvavipakSAsattve / anityaH zabdaH prameyatvAt, paTavat / lohalekhyaM vajraM pArthivatvAt, drumAdivat / salomA maNDUkaH, utplutyotplutyagamanAt, hariNavat / nirlomA vA hariNaH utplutyotplutyagamanAt, maNDUkavat / eSvanityatvAdisAdhyaviparyaye'pi hetUnAM vartanAnna vipakSAsattvam / tata etAni trINi samuditAni rUpANi yasya hetorbhavanti, sa eva hetuH svasAdhyasya gamako bhavati, nAparaH / TIkAno bhAvAnuvAda: jo pakSadharmatva hetunuM svarUpa na mAnIe to mahAnasa (rasoDA)mAM joyelA dhUmathI anyatra pavartAdimAM paNa agninuM anumAna thavuM joIe. paNa tevuM nathI. tethI (niyatadharmImAM ja sAdhyanA anumAnanI vyavasthA mATe) pakSadharmatva hetunuM svarUpa avazya mAnavuM joIe. temaja jo sapakSasattva hetunuM svarUpa na mAnIe, to je vyaktie sAdhya ane sAdhanano avinAbhAvasvarUpasaMbaMdha grahaNa karyo nathI, tene (prathamavAra) mAtra dhUmane joIne agninuM anumAna thaI javuM joIe. paraMtu evuM anumAna thatuM jaNAtuM nathI. tethI sapakSasattvane paNa hetunuM svarUpa mAnavuM joIe. (je vyaktie sAdhya-sAdhananA niyatasAhacaryasvarUpa vyAptine jANI nathI, tene dhUma agninuM anumAna karAvI zakato nathI. tethI sapakSasattvane paNa hetunuM svarUpa mAnavuM joIe.) te pramANe jo hetunuM vipakSAsattva svarUpa nahi mAno to, dhUma hetu sAdhyarahita arthAt Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana vipakSabhUta jaLAzayamAM vaninuM anumAna karAvI deta. paraMtu e rIte hetu anumApaka banato nathI. tethI hetunuM vipakSAsattva svarUpa paNa mAnavuM joIe. athavA zabdo nitya: vAcharca thAta-zabda anitya che. kAraNa ke kAgaDo kALo che. ahIM hetunuM pakSamAM astitva nathI. tethI pakSadharmatva hetunuM svarUpa nathI. mATe hetu sAdhyano gamaka banato nathI. zadroDanitya: zrAvapatviti | zabda anitya che kAraNake zrotrendriyathI grAhya che. ahIM sapakSa ane vipakSa baMneno abhAva che. tethI sapakSasattva ane vipakSAsattva svarUpa hetunA be svarUpo nathI. (9) zaloDanitya: prameyatvata paTevata | zabda anitya che. kAraNa ke prameya che. ahIM prameyatva hetu sAdhyaviparyaya vipakSamAM paNa rahe che. tethI vipakSasattva che, vipakSAsattva hetunuM svarUpa nathI. (2) varjhA strotrea pArthivatvIta, kumadvivat vaja lokhaMDathI kapAya che. kAraNa ke pArthiva (pRthvI) che, jemake vRkSAdi. ahIM pArthivavahetu sAdhyaviparyaya vipakSamAM raheto hovAthI hetunuM vipakSAsattva svarUpa nathI. (3) mahU: satyenA: utkRtyotyutya manAt rijhavat ! ahIM hetu vipakSamAM rahe che. mATe hetunuM vipakSAsattva svarUpa nathI. (4) rino nirTImA, utkRtyorTunya manAtu, makhvavat ! ahIM hetu vipakSamAM rahe che. mATe hetunuM vipakSAsattva svarUpa nathI. Ama uparokta cAramAM hetu vipakSamAM raheto hovAthI hetunuM vipakSAsattva svarUpa nathI, tethI te te hetuo sAdhyanA gamaka banatA nathI. tethI A traNarUpo ekasAthe hetunA hoya che, tyAre ja te hetu svasAdhyano gamaka thAya che. eka ke be rUpo hoya to svasAdhyano gamaka thato nathI. __nanvetallakSaNA hetavaH kati bhavantIti cet ? nanUktaM purApi etallakSaNA anupalabdhisvabhAvakAryAkhyAstraya eva hetava iti / eSAmudAharaNAni prAgevopadarzitAni, tathApi punaH svabhAvaheturudAhriyate, sarvaM kSaNikamiti pakSaH, sattvAditi hetuH, ayaM hetuH sarvasminvartata iti pakSadharmatvam, yatsattatkSaNikaM yathA vidyudAdIti sapakSasattvam / yatkSaNikaM na bhavati, tatsadapi na bhavati, yathA khapuSpam / atra kSaNikavipakSe nitye Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana kramayogapadyAbhyAmarthakriyAlakSaNasya sattvasyAnupapattito nityAtsattvasya vyAvRttiriti vipakSAsattvam, saJca sarvamityupanayaH, sattvAtsarvaM kSaNikamiti nigamanam / evamanyahetuSvapi jJeyam / yadyapi vyAptyupetaM pakSadharmatopasaMhArarUpaM saugatairanumAnamAnmAyi, tathApi mandamatInvyutpAdayituM paJcAvayavAnumAnadarzana-mapyaduSTamiti / ayamatra zlokadvayasya tAtparyArthaH, pakSadharmAnvayavyatirekalakSaNarUpatrayopalakSitAni trINyaiva liGgAni, nupasthi:, svabhAva, vArtha, ceti zaMkA traNa rUpavALA hetuo keTalA prakAra hoya che. ? samAdhAna : pUrve paNa ame traNa svarUpavALA hetuonA (1) anupalabdhi, (2) svabhAva ane (3) kArya, ema traNa prakAro kahyA hatA ane temanA udAharaNo paNa pUrve batAvI cukyA chIe. to paNa punaH svabhAvahetunuM udAharaNa ApIe chIe. sarva kSaLi, sattvAn ! ahIM sarva kSavim pakSa che ane sattvari hetu che. "sattva' hetu, pakSa sarvamAM rahe che. mATe hetunuM pakSadharmatva svarUpa che. yat sat tat kSazivam yathA vidyuti arthAt je sat che te kSaNika hoya che. jemake vIjaLI vagere. ahIM sapakSamAM hetu rahe che. tethI hetunuM sapakSasattva svarUpa vidyamAna che. - ya kSati na mati, tatsapi na mavati, yathA vapuSpam | je kSaNika nathI, te satu paNa nathI. jemake AkAzakusuma. (ahIM vipakSamAM hetunI avRtti che. tethI hetunuM vipakSAsattva svarUpa vidyamAna che.) vaLI kSaNikanA vipakSabhUta nityamAM kramathI ke yugapaghUvaDe arthajhiyAsvarUpa sattvanI (pUrve jaNAvyA pramANe) saMgati thatI na hovAthI arthAtu nityamAM krama ke yugapaTTI aWkriyA ghaTatI na hovAthI vipakSabhUta nityamAMthI sattvarUpa hetunI vyAvRtti thAya che. tethI hetunuM vipakSAsattva svarUpa che. tathA sa sarvam - sarva sat che. A pramANe upanaya che. sarvAt sarva kSAt sattva hovAthI sarva kSaNika che. A nigamana che. A rIte anya hetuomAM paNa jANavuM. jo ke vyAptiyukta pakSadharmatAnA upasaMhArasvarUpa anumAna bauddho vaDe svIkArAyeluM che. to paNa maMdabuddhivALAonA bodha mATe paMcaavayavayukta anumAnavAkya batAveluM che. temAM koI doSa nathI. (uparokta) be zlokano tAtparyArtha e che ke - pakSadharmatva, anvaya ane vyatireka svarUpa traNa rUpothI upalakSita liMga hetunA anupalabdhi, svabhAva ane kArya ema traNa prakAro che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana 131 atrAnukto'pi vizeSaH kazcana likhyate / 'tatra pramANAdabhinnamarthAdhigama eva pramANasya phalam / tarkapratyabhijJayoraprAmANyaM, parasparavini ThitakSaNakSayiparamANulakSaNAni svalakSaNAni, pramANagocarastAttvikaH / vAsanArUpaM karma, sukhaduHkhe dharmAdharmAtmake paryAyA eva santi, na dravyam / vastuni kevalaM svasattvameva, na punaH parAsattvamiti sAmAnyena bauddhamatam / athavA vaibhASika-sautrAntika-yogAcAra-mAdhyamika-bhedAzcaturdhA bauddhA bhavanti / tatrAryasamitIyAparanAmakavaibhASikamatamadaH - catuHkSaNikaM vastu / jAtirjanayati / sthiti sthApayati / jarA jarjarayati / vinAzo vinAzayati / tathAtmApi tathAvidha eva pudgalazcAsAvabhidhIyate / nirAkAro bodho'rthasahabhAvyekasAmagryadhInastatrArthe pramANamiti / sautrAntikamataM punaridam-rupavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAH sarvazarIriNAmete paJca skandhA vidyante, na punarAtmA / ta eva hi paralokagAminaH / tathA ca tatsiddhAntaH / paJcemAni bhikSavaH saMjJAmAnaM pratijJAmAtraM saMvRtimAtraM vyavahAramAtram / katamAni paJca / atIto'ddhA, anAgato'ddhA, sahetuko vinAzaH, AkAzaM, pudgala iti / atra pudgalazabdena paraparikalpito nityatvavyApakatvAdidharmaka Atmeti / bAhyo'rtha nityamapratyakSa eva jJAnAkArAnyathAnupapattyA tu sannavagamyate / sAkAro bodhaH pramANam / tathA kSaNikAH sarvasaMskArAH / svalakSaNaM paramArthaH yadAhustadvAdinaH / pratikSaNaM vizarAravo ruparasagandhasparzaparamANavo jJAnaM cetyeva tattvamiti [ ] / anyApohaH zabdArthaH / tadutpattitadAkAratAbhyAmarthaparicchedaH / nairAtmyabhAvanAto jJAnasaMtAnocchedo mokSa iti / TIkAno bhAvAnuvAdaH ahIM mULa zlokamAM nahi kaheluM paNa kaMIka vizeSa kahevAya che. adhigama pramANanuM phaLa che ke je pramANathI sarvathA abhinna hoya che. tarka ane pratyabhijJA pramANabhUta nathI. svalakSaNa paraspara atyaMtabhinna kSaNika paramANurUpa hoya che. te ja pramANano tAttvikaviSaya che. karma vAsanArUpa che. sukha ane duHkha dharmAdharmasvarUpa paryAyo ja che, dravyarUpa nathI. vastumAM mAtra svarUpa sattva ja hoya che. paraMtu parAsattva hotuM nathI. arthAt parasvarUpe asattva (nAstitA) DotuM nathI. mA sAmAnyathA bauddhamatanu ni359| che. 1 dvAdazaiva padArtho AyatanasaMjJayocyate, tadyathA-paJcendriyANi paJca zabdAdayo mano dharmAyatanaM ca / dharmAstu sukhAdayo vijJeyAH avisaMvAdijJAnaM pramANamiti pramANasya lakSaNaM / pratyakSAnumAne dve eva pramANe / iti pratyantare'dhikaH pATho darIdRzyate / A A vAta mAdhya vR0 pR. 389 upara jovA maLe che. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana athavA vaibhASika sautrAntika, yogAcAra, mAdhyamikanA bhedathI cAra prakAre bauddho che. temAM AryasamitIya jenuM bIjuM nAma che te bhASikano mata A che - vastu cAra kSaNasthAyI hoya che. arthAt cAraNa paryanta rahe che. janma (kSaNane) utpanna kare che. sthiti sthApana kare che. jarA jarjarIta kare che ane vinAza nAza kare che. AtmA paNa cArakSaNa sthAyI che ane tevA prakAranA AtmAne ja pudgala kahevAya che. arthanI sAthe utpannathanAra tathA ekasAmagrIne AdhIna che, evo nirAkArabodha arthamAM pramANa che. (ahIM yAda rAkhavuM ke - jema pUrva-arthakSaNathI uttara-arthakSaNa utpanna thAya che, te ja rIte tenAthI jJAna paNa utpanna thAya che. pUrva-arthakSaNa uttara-arthakSaNamAM upAdAnakAraNa hoya che ane jJAnamAM nimittakAraNa hoya che.) sautrAntika mata A che - sarva jIvonA rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA ane saMskAra, A pAMca skandho hoya che, paraMtu AtmA nathI. te ja skandho paralokamAM jAya che. teone te (spaSTa) siddhAMta che ke... he bhikSuo e pAMce vastuo saMjJA mAtra che, pratijJAmAtra che, saMvRttimAtra che ane vyavahAramAtra che. te pAMca vastuo kaI che ? (1) atItakAla (2) anAgatakAla, (3) sahetuka vinAza, (4) AkAza, (5) pudgala. ahIM pugala zabdathI naiyAyiAdi paraparikalpita nitya-vyApaka dharmavALA AtmA arthano abhiprAya che. arthAt naiyAyika AdidvArA manAyelo nitya-vyApaka dharmavALo AtmA che, te ja bauddhAe mAnela pudgala che. bAhyArtha haMmeza apratyakSa ja rahe che. te bAhyarthanI sattAnuM jJAna to jJAnamAM pratibiMbita AkArathI ja karAya che. arthAt jJAnamAM pratibiMbita thato AkAra anyathA anutpanna rahe che. tethI bAhyarthanI sattAnuM anumAna karAya che. sAkArabodha ja pramANa che. tathA sarva saMskAro kSaNika che. svalakSaNa ja vAstavika artha che. pratikSaNa vinAza pAmatA rUpa, rasa, gaMdha, tathA sparzanA paramANuo tathA jJAna ja tattva che. zabdano artha (vA) (vidhirUpa hoto nathI. paraMtu) anyApoharUpa hoya che. jJAna padArthathI utpanna thaIne tathA padArthanA AkArane grahaNa karIne arthanuM paricchedaka bane che. nairAmyabhAvanAthI jJAnanI saMtAnano sarvathA uccheda thAya che ane te ja mokSa che. yogAcAramataM tvidam-vijJAnamAtramidaM bhuvanam, nAsti bAhyo'rthaH, jJAnAdvaitasyaiva tAttvikatvAt / aneke jJAnasaMtAnAH / sAkAro bodhaH pramANam / vAsanAparipAkato nIlapItAdipratibhAsAH / AlayavijJAnaM hi sarvavAsanAdhArabhUtam / AlayavijJAnavizuddhirevApavarga iti / mAdhyamikadarzane tu-zUnyamidaM, svapnopamaH pramANaprameyayoH vima: | "pustui zUnyatA., tavarya zeSamAvanA" [pravA) 1/ra06] rUti / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana 133 kecittu mAdhyamikAH svasthaM jJAnamAhuH / taduktam-"artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate, pratyakSo nahi bAhyavastuvistaraH (visaraH) sautrAntikairAzritaH / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svasthAM parAM saMvidam / / 1 / / " [ ] iti / jJAnapAramitAdyA dazagranthAH / tarkabhASA hetubindustaTTIkArcaTatarkanAmnI pramANavArtikaM tattvasaMgraho nyAyabinduH kamalazIlo nyAyapravezakazcetyAdayastadgranthA iti / / evaM bauddhamatamabhidhAya tadeva saMcikSipsuruttaraM cAbhisaMdhisurAha bauddharAddhAntavAcyasya saMkSepo'yaM niveditaH / bauddhArAddhantasya saugatasiddhAntasya yadvAcyaM tasya saMkSepo'yamanantarodito nivedito'bhihitaH / iti zrItapAgaNanabhoMgaNadinamaNizrIdevasundarasUrikramakamalopajIviziSyazrIguNaratnasUriviracitAyAM tarkarahasyadIpikAbhidhAnAyAM SaDdarzanasamuccayaTIkAyAM bauddhamataprakaTano nAma prathamo'dhikAraH / / TIkAno bhAvAnuvAda yogAcAramata A prakAre che - A saMsAramAtra vijJAnasvarUpa ja che. bAhya arthanI sattA nathI. kAraNa ke jJAnAdvaita ja tAttvika che. jJAnasaMtAna aneka che. sAkArabodha pramANa che. anAdikAlIna vAsanAnA paripAkathI ja jJAnamAM nIla, pItAdi aneka AkArono pratibhAsa thAya che. AlayavijJAna (ahaMrUpe bhAsatuM jJAna) ja sarva vAsanAono AdhAra che. AlayavijJAnanI vizuddhine ja mokSa kahevAya che. mAdhyamikamata A prakAre che - A jagata zUnya che. pramANa ane prameyano vibhAga svapna jevo ja che. zUnyatAnA darzanathI mukti thAya che ane kSaNikatvAdi zeSabhAvanAo zUnyatAnA poSaNa mATe ja che. koIka mAdhyamiko jJAnane sAkAra mAne che. (koI bAhya padArtha AlaMbana nathI hoto, te nirAlaMbana ja hoya che.) kahyuM che ke- "matimAnuM vaibhASika jJAna ane arthano svIkAra kare che. sautrAntika bAhyavastunA A vistArane pratyakSa mAnato nathI. yogAcAra sAkArabuddhine ja paramatattva mAne che ane mAdhyamiko kAra nirAlaMbana jJAnane ja paramatattva mAne che" bauddhonA jJAnapAramitA vagere dasa graMtho che. tarkabhASA, hetubiMdu, arcaTakRta hetubiMdunI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 11, boddhadarzana arcaTatarka nAmanI TIkA, pramANavArtika, tattvasaMgraha, nyAyabiMdu, kamalazIlakRta tattvasaMgraha paMjikA, nyAyapravezaityAdi bauddhonA prasiddhagraMtho che. 134 A pramANe bauddhamatanuM kathanakarIne, teno upasaMhAra ka2vA mATe tathA uttaraprakArano prAraMbha karavA mATe graMthakAra zrI kahe che ke... A bauddha siddhAMtanuM saMkSipta varNana karAyuM. bauddhasiddhAMtano je vAcyArtha che, teno saMkSepa A najIkamAM kahevAyo. / / zrI tapAgaccharUpI AkAzamAM sUryasamAna pratApI zrIdevasuMdarasUrinA caraNakamalanA upAsaka zrIguNaratnasUri viracita tarkarahasyadIpika nAmanI SaDgarzana samuccaya graMthanI TIkAmAM bauddhamatane pragaTa karavAvALo prathama adhikAra sAnuvAda pUrNa thayo. II Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 12, naiyAyika darzana 135 / / atha dvitIyo'dhikAraH // / / naiyAyika darzana / / naiyAyikamatasyetaH, kathyamAno nizamyatAm / / 12 / / zlokArtha : ahIMthI kahevAto naiyAyikamata sAMbhaLo. I/1ro naiyAyikamatasya zaivazAsanasya saMkSepa ita urdhvaM kathyamAno nizamyatAM zrUyatAm / / athAdau naiyAyikAnAM yaugAparAbhidhAnAnAM liGgAdivyaktirucyate / te ca daNDadharAH prauDhakaupInaparidhAnAH, kambalikAprAvRtAH, jaTAdhAriNaH, bhasmoddhUlanaparAH yajJopavItinaH, jalAdhArapAtrakarAH, nIrasAhArAH, prAyo vanavAsino dvormUle tumbakaM bibhrANAH, kandamUlaphalAzinaH, AtithyakarmaniratAH, sastrIkAH, nistrIkAzca / nistrIkAsteSUttamAH / te ca paJcAgnisAdhanaparAH kare jaTAdau ca prANaliGgadharAzcApi bhavanti / uttamAM saMyamAvasthA prAptAstu nagnA bhramanti / ete prAtardantapAdAdizaucaM vidhAya zivaM dhyAyanto bhasmanAGgaM tristriH spRzanti / yajamAno vandamAnaH kRtAJjalirvakti "oM namaH zivAya" iti / gurustathaiva "zivAya namaH" iti prativakti / te ca saMsadyevaM vadanti___ "zaivIM dIkSAM dvAdazAbdI sevitvA yo'pi muJcati / dAsI dAso'pi bhavati so'pi nirvANamRcchati / / 1 / / " [] teSAmIzvaro devaH sarvajJaH sRSTisaMhArAdikRt / tasya cASTAdazAvatArA amI-nakulI 1, zoSyakauzikaH 2, gArgyaH 3, maitryaH 4, akauruSaH 5, IzAnaH 6, pAragArgyaH 7, kapilANDaH 8, manuSyakaH 9, kuzikaH 10, atriH 11, piGgalaH 12, puSpakaH 13, bRhadAryaH 14,agastiH 15, saMtAnaH 16, rAzIkaraH 17, vidyAguruzca 18 / ete teSAM tIrthezAH pUjanIyAH / eteSAM pUjApraNidhAnavidhistu tadAgamAdveditavyaH / teSAM sarvatIrtheSu bharaTA eva pUjakAH / devAnAM namaskAro na sanmukhaiH kAryaH / teSu ye nirvikArAste svamImAMsAgatamidaM padyaM darzayanti-"na svadhunI na phaNino na kapAladAma, nendoH kalA na girijA na jaTA na bhasma / yatrAnyadeva ca na kiMcidupAsmahe tadrupaM purANamunizIlitamIzvarasya / / 1 / / sa eva yoginAM sevyo hyarvAcInastu bhogabhAk / sa dhyAyamAno rAjyAdisukhalubdhairniSevyate / / 2 / / " uktaM ca taiH svayogazAstre-"vItarAgaM smaranyogI vItarAgatvamaznute, sarAgaM dhyAyatastasya sarAgatvaM tu nizcitam / / 3 / / yena yena hi bhAvena yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatAM yAti vizvarUpo maNiryathA / / 4 / / " iti / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 12, naiyAyika darzana - TIkAno bhAvAnuvAda : ahIMthI AgaLa kahevAto naiyAyikamata ke jenuM bIjuM nAma zaivazAsana che. teno saMkSepa sAMbhaLo. have zarUAtamAM yauga jenuM bIjuMnAma che te naiyAyikonA liMga, veSa ane AcArane kahe che. te naiyAyiko daMDane dhAraNakaranAra, prauDha laMgoTIne dhAraNa karanArA, zarIraupara bhasma lagADanArA, janoine dhAraNa karanArA, hAthamAM pANI2AkhavA tuMbaDuM rAkhanArA, nIrasa AhAra karanArA, kaMdamUla ane phala khAnArA, AtithyakarmamAM nirata, strIne rAkhanArA ane strIne nahIM rAkhanArA hoya che. te naiyAyikomAM strI nahIM rAkhanArA uttama kahevAya che. teo paMcAgninI sAdhanAmAM rakta hoya che. (rudrAkSanI mALA ke jene prANaliMga kahevAya che.) hAthamAM ane jaTAdimAM te prANaliMgane dhAraNakaranArA hoya che. vaLI uttamasaMyamAvasthAne prApta karelA nagna phare che. teo savAre daMtamaMjana ane pagAdinI zuddhikarIne zivanuM dhyAnakaratA bhasmavaDe aMga upara traNa-traNa vAra sparza kare che. arthAt zarIranA amukaaMgo upara bhasmanI traNa-traNa lAino kare che. vaMdana karato yajamAna aMjalIpUrvaka "OM nama: zivAya" bole che. ane guru sAme "zivAya namaH" bole che. teo sabhAmAM A pramANe kahe che "je zaivadharmanA dAsI ke dAsa paNa zaivazAsananI dIkSAne bA2varSa sevIne muke che, te paNa nirvANane pAme che / / 1 / / " sRSTi ane saMhA2 ka2nA2A sarvajJa deva teonA Izvara che. te izvaranA aDhAraavatAra che. te A pramANe (1) nakulI, (2) zauSyakauzika, (3) gArgI, (4) maitrya, (5) akauruSa, (6) izAna, (7) pAragArgI, (8) kapilANDa, (9) manuSyaka, (10) kuzika, (11) atri, (12) piMgala, (13) puSpaka, (14) bRhadArya, (15) agasti, (16) saMtAna, (17) rAzIka2, (18) vidyAguru. A te naiyAyikonA pUjanIya tIrthaMkaro (tIrthane karanArA) che. A tIrthezonI pUjApraNidhAnanI vidhi temanA zAstrathI jANI levI. teonA sarvatIrthomAM bharaTo (dAso) ja pUjAkaranAra hoya che. 1. mastaka hRdaya nAbhiupara traNa lAina kare che. mastakaupara zivano vAsa mAne che. hRdaya upara brahmAno vAsa mAne che. nAbhiupara viSNuno vAsa mAne che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 12, naiyAyika darzana te devone sAmethI namaskAra karatA nathI. teomAM jeo nirvikAra che, teo potAnI mImAMsAnA A padyane kahe che. "ame to prAcIna muniodvArA dhyAna karAyelA IzvaranA te nirvikAra svarUpanI upAsanA karIe che. jemAM na to svargagaMgA che, na to sarpa che, na to muMDamAlA che, na caMdramAnI kalA che, na ardhAza2I2mAM pArvatI che, na jaTA che, na bhasmano lepa che tathA AvI anya koI upAdhio nathI, tevA nirUpAdhi nirvikAra izvara (amAre) upAsya che. (1) (upara kahyA tevA) IzvaranuM nirguNa-nirvikAra svarUpa ja yogiodvArA sevya che. Aje IzvaranuM je svarUpa pUjAya che te to bhogarUpa che. ane rAjyAdi aihikasukhonA lolupa jIvo ja te svarUpanI upAsanA kare che. (2)" teoe potAnA yogazAstramAM kahyuM paNa che ke... "vItarAganuM smaraNa-dhyAna ka2nA2 yogI vItarAgatAne prApta karI le che. ane sarAganuM dhyAna karavAvALAnI sarAgatA nizcita che. (1) (tAtparya e che ke...) manarUpa yaMtrane calAvavAvALo AtmA (yaMtravAhaka) je je bhAvathI yukta thaI jenuM jenuM dhyAna kare che, te svayaM tanmaya thaI jAya che. jemake sphaTika maNine je je prakAranI upAdhio maLe che, (tyAre) teno raMga te te upAdhione anusAre anekaprakA2no thaI jAya che. etatsarvaM liGgaveSadevAdisvarUpaM vaizeSikamate'pyavasAtavyaM, yato naiyAyikavaizeSikANAM hi mithaH pramANatattvAnAM saMkhyAbhede satyapyanyonyaM tattvAnAmantarbhAvane'lpIyAneva bhedo jAyate / tenaiteSAM prAyo matatulyatA / ubhaye'pyete tapasvino'bhidhIyante / te ca zaivAdibhedena caturdhA bhavanti / taduktam " AdhArabhasmakaupInajaTAyajJopavItinaH / svasvAcArAdibhedena caturdhA syustapasvinaH / / 1 / / zaivAH pAzupatAzcaiva mahAvratadharAstathA / turyAH kAlamukhA mukhyA bhedA ete tapasvinAm / / 2 / / " 137 teSAmantarbhedA bharaTabhaktaralaiGgikatApasAdayo bhavanti / bharaTAdInAM vratagrahaNe brAhmaNAdivarNaniyamo nAsti / yastu tu zive bhaktiH sa vratI bharaTAdirbhavet / paraM zAstreSu naiyAyikAH sadA zivabhaktatvAcchevA ityucyante, vaizeSikAstu pAzupatA iti / tena naiyAyikazAsanaM zaivamAkhyAyate vaizeSikadarzanaM ca pAzupatamiti / idaM mayA yathAzrutaM yathAdRSTaM cAtrAbhidadhe / tattadvizeSastu tadgranthebhyo vijJeyaH / / 12 / / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 13, naiyAyika darzana TIkAno bhAvAnuvAdaH A liMga, veSa, devAdinuM svarUpa che. te sarva vaizeSikamatamAM paNa jANavuM, kAraNake naiyAyiko ane vaizeSikone paraspara pramANa ane tattvonI saMkhyAmAM bheda hovA chatAM paNa anyonya tattvono aMtarbhAva thato hovAthI khUba alpa ja bheda (bhinnatA) che. tethI naiyAyiko ane vaizeSikonA matanI prAya: tulyatA che. baMne paNa tapasvIo kahevAya che. te zaivAdinA bhedathI cAra prakAranA che. tethI kahyuM che ke AdhAra (rahevAnuM sthAna, Asana Adi ) bhasma, laMgoTI, jaTA ane janoIne dhAraNa karanArA tapasvio pota-potAnA AcArAdinI bhinnatAnA kAraNe cAra prakAranA che. /// A tapasvionA zaiva, pAzupata, mahAvratadhara tathA cothA kAlamukha (ema) mukhya cAra bhedo che. rA" teonA AMtabhedo bharaTa, bhakta, legika, tApasAdi che. bharaTAdi niyama-vratagrahaNamAM brAhmaNAdivarNano niyama nathI. paNa jenI zivamAM bhakti che, te vrata laine bharaTAdi thAya che. paraMtu taiyAyiko haMmezAM zivanA bhakta hovAthI zAstromAM temane "zaiva" kahevAya che, paNa vaizeSiko "pAzupata' kahevAya che. tethI taiyAyikazAsana "zaivazAsana' kahevAya che ane vaizeSikadarzana pAzupata zAsana" kahevAya che. A mArA vaDe je pramANe paraMparAthI saMbhaLAyuM ane je pramANe jovAyuM che, te pramANe kahevAyuM che. paNa te te viSayamAM vizeSa jANavuM hoya, tene te te graMthothI jANavuM. ll1rI ___ atha pUrvapratijJAtaM naiyAyikamatasaMkSepamevAha / have pUrvenI pratijJAnusAra naiyAyikamatanA saMkSepane graMthakArazrI kahe che. akSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH / vimurniceva sarvajJo nityavRddhisamAyaH | 93 / - zlokArtha : akSapAda (naiyAyika)matamAM vibhu, nitya, eka, sarvajJa, nityabuddhinA Azraya (nityajJAnavALA), jagatanuM sarjana ane visarjanakaranArA deva ziva che. vyAkhyA-akSapAdenAdyena guruNA yataH praNItaM naiyAyikamatasya mUlasUtraM, tena naiyAyikA AkSapAdA abhidhIyante, tanmataM cAkSapAdamatamiti / tasminnAkSapAdamate zivo mahezvaraH, sRSTizcarAcarasya jagato nirmANaM, saMhArastadvinAzaH, dvandve sRSTisaMhArau, tAvasAvacintyazaktimAhAtmyena karotIti sRSTisaMhArakRt / kevalAyAH sRSTeH karaNe nirantarotpAdyamAno'saMkhyaH prANigaNo bhuvanatraye'pi na mAyAditi sRSTivatsaMhArasyApi karaNam / atra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 13, naiyAyika darzana prayogamevaM zaivA vyAvaharante / bhUbhUdharasudhAkaradinakaramakarAkarAdikaM buddhimatpUrvakaM, kAryatvAt / yadyatkAryaM tattadbuddhimatpUrvakaM, yathA ghaTaH, kArya cedaM, tasmAdbuddhimatpUrvakam / yazcAsya buddhimAnsraSTA, sa Izvara evetyanvayaH / vyatireke gaganam / na cAyamasiddho hetuH, bhUbhUdharAdInAM svasvakAraNakalApajanyatvenAvayavitayA vA kAryatvasya jagati suprasiddhatvAt / nApi viruddho'naikAntiko vA, vipakSAdatyantaM vyAvRttatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH pratyakSAgamAbAdhyamAnasAdhyadharmadharmiviSaye hetoH pravartanAt / nApi prakaraNasamaH, tatpratipanthipadArthasvarUpasamarthanaprathitapratyanumAnodayAbhAvAt / atha nirvRtAtmavadazarIratvAdeva na saMbhavati sRSTisaMhArakartezvara iti pratyanumAnodayAtkathaM na prakaraNasama iti cet, ucyate, atra tvadIyAnumAne sAdhyamAna Izvaro dharmI tvayA pratIto'pratIto vAbhipreyate / apratItazcet, tadA tvatparikalpitaheto-rAzrayAsiddhidoSaH prasajyeta / pratItazcet, tarhi yena pramANena pratItastenaiva svayamudbhA-vitanijatanurapi kimiti nAbhyupeyata iti kathamazarIratvam / tato na prakaraNasamadoSatA hetoH, ataH sAdhUktaM "sRSTisaMhArakRcchivaH" iti / tathA vibhurAkAzavatsarvajagadvyApakaH / niyataikasthAnavartitve hyaniyatapradezavartinAM padArthAnAM pratiniyatayathAvannirmANAnupapatteH / na hyekasthAnasthitaH kumbhakAro'pi dUrataraghaTAdighaTanAyAM vyApriyate, tasmAdvibhuH tathA nityaikasarvajJaH / TIkAno bhAvAnuvAdaH vyAkhyA (jemanuM bIjuM nAma gautama che te) akSapAda nAmanA Adyaguru vaDe taiyAyikamatanuM mUlasUtra racAyeluM che. tethI naiyAyiko "AkSapAda" paNa kahevAya che ane teono mata AkSapAdamata upAya che. te AkSapAdamatamAM ziva=mahezvara carAcara jagata(sRSTi)nuM nirmANa(sarjana) ane tenuM visarjana (nAza) karanAra che. te mahezvara jagatanuM sarjana ane nAza acinyazaktinA mAhAbhyathI kare che. te mahezvara jo mAtra jagatanA sarjanamAM ja pravRtta che, ema mAnazo to niraMtara utpannathato asaMkhya prANIono samuha traNabhuvanamAM paNa nahIM samAya. tethI te mahezvara jagatanA sarjananI jema jagatano vinAza paNa kare che. ahIM IzvaranA jagatkartRtvanI siddhi mATe taiyAyiko A pramANenA anumAnaprayogano vyavahAra kare che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 13, naiyAyika darzana bhUkhUdharaphudhavAranijharamaraviratiruM vuddhimajUrvava, vAryatvati | arthAtu pRthvI, parvata, caMdra, sUrya ane samudrAdimAM buddhimapUrvakatva che. kAraNa ke te pRthvI Adi kArya che. jemake ya va Athe tat tat vRddhimajUrva, yathA dhaTa:- arthAt jema ghaTa kArya che. tethI temAM buddhimatupUrvakatva che. eTale ke buddhimAna dvArA banela che. (tema pRthvI Adi paNa kArya hovAthI buddhimAna purUSadvArA banela che te anumAnathI siddha thAya che.) ane A pRthvI Adi kArya che. tethI temAM buddhimapUrvakatva che ane pRthvI Adino je buddhimAnuM sarjanakAra che, te Izvara ja che. A anvayathI A jagatanA sarjanakAra Izvara siddha thAya che. vaLI je je buddhimapUrvaka nathI, te te kArya nathI. jemake AkAza. A vyatirekathI paNa siddha thAya che ke je kArya hoya che, te buddhimAnakartAdvArA banela hoya che ane pRthvI AdimAM kartutva ApaNA jevAnuM saMbhavatuM nathI. tethI pRthvI AdinA kartAtarIke IzvaranI siddhi thAya che. pUrvapakSa : mUntharasuriniramAra ravi vRddhipUrvaSTha vAryatvI | A prayogamAM kAryatva hetu asiddha che. kAraNake pRthvI AdimAM kAryatva nathI. pakSamAM hetunI avRtti hovAthI hetu asiddha che. uttarapakSa (naiyAyika) tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke kAryatva hetu asiddha nathI.) kemake jagatamAM pRthvI, parvataAdi pota-potAnA kAraNa-kalApathI utpanna thatA athavA avayavipaNAthI kArya tarIke prasiddha che. tethI pRthvI AdimAM kAryatva raheluM che. (avayavanA samuhane avayavI kahevAya che. judA judA avayavo bhegA maLIne avayavI bane che. tethI avayavI pRthvI Adi paNa kArya che. paNa AkAza avayavano samuha na hovAnA kAraNe kArya nathI). AthI chAryatva hetu "bhUpUdha:.." pakSamAM rahe che. tethI asiddha nathI. vaLI chAryatva hetu viruddha ke anekAntika paNa nathI. kAraNake vipakSathI atyaMta vyAvRtta che. eTale ke vipakSa evA AkAzamAM kAryatva hetu raheto na hovAthI, kAryatva hetu viruddha ke anaikAntika nathI. (vipakSe saMnsapakSe vAsa viruddha: arthAt je hetu vipakSamAM raheto hoya ane sapakSamAM na raheto hoya (2) IzvaranuM jagatkartutva kevI rIte che te batAve che. va tatvamaznArInAM saMbhavatItyastatkRtvenezvarasiddhiH (nyAya. si.yu) arthAt (upara je anumAnadvArA siddha karyuM ke je je kArya che te te buddhimapUrvaka hoya che. tyAM pRthvI AdinuM kartutva ApaNA jevAonuM saMbhavatuM nathI kAraNa ke ApaNane te te kAryanA upAdAnakAraNonuM jJAna nathI.) tethI pRthvI AdinA kartAtarIke IzvaranI siddhi thAya che. (kAraNake nityajJAnavALA izvarane te te kAryanA upAdAnakAraNonuM jJAna hoya che.) (3) ahIM asiddhathI svarupAsiddha samajavo. jo hetu: pakSe na vartata varupati je hetu pakSamAM na raheto hoya te svarUpAsiddha kahevAya che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 13, naiyAyika darzana te viruddha kahevAya che. jemake dra: nitya vArthatyAta, ahIM kAryatva hetu vipakSa evA ghaTAdimAM rahe che ane sapakSa evA AkAzamAM raheto nathI. AthI kAryatva hetu viruddha che. paNa uparokta IzvaranI siddha mATe ApelA anumAnamAM kAryatva hetu viruddha nathI. kAraNake te vipakSa evA AkAzamAM raheto nathI. pakSatriyavRtinaittiva : arthAt je hetu pakSa, vipakSa ane sapakSa traNemAM raheto hoya te anaikAntika kahevAya che. jemake zatra: nitya: prameyatvatA ahIM prameyatva hetu pakSa=zabdamAM, sapakSa=ghaTamAM, vipakSa=AkAzamAM rahe che. tethI arnakAntika che. paNa uparokta Izvarasiddhi mATe prayuktaanumAna prayogamAM 'vAryatva' hetu vipakSa AkAzamAM raheto nathI. mATe vAryatva hetu anaikAntika nathI.) vaLI vAryatva hetu kAlAtyayAdiSTa (ke jenuM bIjuM nAma bAdhita che, te) paNa nathI. kAraNa ke pratyakSa ane AgamathI akhAdhyapaNe sAdhyadharma buddhimapUrvakatvanA dharmIevA pRthvI Adi viSayamAM vAryatva hetu vidyamAna che. (kahevAno Azaya e che ke pratyakSathI pRthvI Adi kAryatarIke pratIta thAya che. (ane tenA kartA tarIke ApaNA jevAno saMbhava nathI. tethI tenA kartA tarIke nityajJAnavALAIzvara siddha thAya che.) ane pRthvI Adi kAryatarIke ane tenA kartAtarIke nityajJAnavALA Izvara AgamamAM jaNAvela che. AthI pratyakSa ane AgamathI dharmi evA pRthvI AdimAM kAryatva hetu raheto hovAthI kAryatva hetu kAlAtyayAdiSTa paNa nathI.) vaLI vAryatva hetu prakaraNasama paNa nathI. kAraNa ke buddhimapUrvakatvAbhAvane siddha karanAra bIjA anumAnano abhAva che. (kahevAno Azaya e che ke jema zabdo nitya: zrAvaLatita-A anumAnanA "zrAvapatvi' hetunA sAdhya=nityatvanA abhAva anityatvano sAdhaka bIjohetu vakRtatva che. jema ke broDanitya: sRdchatvAn ! AthI zrAvapatni detu prakaraNasama bane che. paraMtu uparokta IzvaranI jagatkatRtvanI siddhi mATenA anumAnamAM vAryatva hetu prakaraNasama banato nathI. kAraNake pRthvI AdikAryamAM buddhimapUrvakatvAbhAvane siddha karanAra bIjo koI hetu vidyamAna nathI. AthI "hAryatva' heta prakaraNasama paNa nathI.) pUrvapakSa jagatamAM koIpaNa kArya zarIrasahitanA vyaktidvArA thatuM jovA maLe che. ane Izvara to mukta AtmAnI jema azarIri che. to Izvara jagatanA sarjaka ane nAzaka kevI rIte saMbhave ? (arthAt pUbarasudhAravinajharamarAva ravi vRddhimajUrvaSTha, zArvatthAt A anumAnamAM hetu kAryatva' nA sAdhya buddhimapUrvakatvanA abhAvane sAdhanAra mumUdharasuthAvara-nijharamara jharAvi na vRddhipUrvaDha (garthAt thara: vidhAtA na mati), azarIratvIt, nivRtAtmavat ! A prati Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 13, naiyAyika darzana anumAnathI IzvaramAM buddhimapUrvakatvane sAdhanArahetu hAryatva prakaraNasama banI jAya che. to tame kevI rIte kaho cho ke vAryatva hetu prakaraNasama nathI ?) uttarapakSa (naiyAyika) : he pUrvapakSI ! tamArA anumAnamAM buddhimapUrvakatvena izvara je sAdhya che. te tamArA vaDe pratIta ke apratIta icchAya che ? (arthAt dharmArUpaIzvarane tame jANo che ke nahi ?) jo tame ema kahezo ke sAdhyamanaIzvara apratIta che. arthAtu ame jANatA nathI, to tamArA anumAnamAM parikalpitatu AzrayAsiddhi doSathI dUSita che, kAraNa ke 'zarIratva' hetuno pakSa aprasiddha che. ane jo ema kahezo ke sAdhyamAnaizvara pratIta che. arthAtu jANIe chIe, to je pramANa vaDe Izvara pratIta thAya che, te pramANavaDe ja svayaM IzvaranuM zarIra pratIta thaze. to kema Izvarane sazarIrika svIkAratA nathI ? AthI kevI rIte IzvaranuM zarIratva che ? tethI chAryatva hetu prakaraNasama doSathI dUSita nathI ane AthI sRSTisaMdAracchivaH kahyuM te satya che. vaLI ziva-mahezvara kevA che ? vibhu che. arthAt AkAzanI jema sarvajagatamAM vyApaka che. (jo Izvarane sarvavyApaka-vibhu nahIM mAno to) Izvara niyata sthAnamAM rahelA hoya, to aniyata (alaga-alaga) pradezamAM rahelA padArthonuM pratiniyata ane yathAvanirmANa karavuM saMgata thatuM nathI. jemake eka sthAnamAM rahelo kuMbhAra paNa ghaNA dUra rahelA ghaTAdine ghaDavAmAM vyApAra karato nathI. ane tethI dUra-dUratara rahelI vastuonA nirmANamAM sarvavyApakatva Avazyaka che.) tethI Izvara vibhu-sarvavyApaka che. te mahezvara (Izvara) nitya, eka ane sarvajJa che. nityazcAsAvekazca nityaikaH sa cAsau sarvajJazceti vizeSaNatrayasamAsaH / tatra nityo'pracyutAnutpannasthiraikarUpaH kUTasthaH / Izvarasya hyanityatve parAdhInotpattisavyapekSayA kRtakatvaprAptiH / svotpattAvapekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka iSyate / kRtakazcejagatkartA syAt, sadA tasyApyapareNa ka; bhAvyamanityatvAdeva / aparasyApi ca karturanyena kA bhavanIyamityanavasthAnadI dustarA syAt / tasmAnitya evAbhyupagamanIyaH, nityo'pi sa eko'dvitIyo mantavyaH, bahUnAM hi jagatkartRtvasvIkAre parasparaM pRthak pRthaganyAnyavisadRzamativyApRtatvenaikaikapadArthasya visadRzanirmANe sarvamasamaJjasamApadyeteti yuktaM "ekaH" iti vizeSaNam / eko'pi sarvajJaH sarvapadArthAnAM sAmastyena jJAtA, sarvajJatvAbhAve hi vidhitsitapadArthopayogijagatprasRmaraviprakIrNaparamANukaNapraca Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 13, naiyAyika darzana 9x3 yasamyaksAmagrImIlanAkSamatayA yAthAtathyena padArthAnAM nirmANaM durdhaTaM bhavet / sarvajJatve punaH sakalaprANinAM saMmIlitasamucitakAraNakalApAnurUpyeNa kArya vastu nirmamANaH svArjitapuNyapApAnumAnena ca svarganarakayoH sukhaduHkhopabhogaM dadAnaH sarvathocitI nAtivarteta / tathA coktaM tadbhaktaiH-"jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam / / 1 / / ajJo (anyo) janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvargaM vA zvabhrameva vA / / 2 / / " [mahA. bhA. vana pa0 30/28] __ athavA nityaikasarvajJa ityekameva vizeSaNaM vyAkhyeyam / nityaH sadaiko'dvitIyaH sarvajJo nityaikasarvajJaH / etenAnAdisarvajJamIzvaramekaM vihAyAnyaH ko'pi sarvajJaH kadApi na bhavati / yata IzvarAdanyeSAM yoginAM jJAnAnyaparaM sarvamatIndriyamarthaM jAnAnAnyapi svAtmAnaM na jAnate, tataste kathaM sarvajJAH syurityAveditaM bhavati / tathA nityabuddhisamAzrayo nityAyA buddharjJAnasya sthAnaM, kSaNikabuddhimato hi parAdhInakAryApekSaNena mukhyakartRtvAbhAvAdanIzvaratvaprasaktiriti / idRzavizeSaNaviziSTo naiyAyikamate zivo devaH / / 13 / / TIkAno bhAvAnuvAda nityazcAsau ekazca iti nityaikaH tathA nityaikaH sacAsau sarvajJazca iti nityaiksrvjnyH-2|| zata traNa vizeSaNono samAsa thayo che. tyAM aprazruta, anutpanna ane sthira, ema sarvakALe eka svarUpe rahenArane kuTanitya kahevAya che. arthAt nAza na thavuM, utpanna na thavuM ane sthira rahevuM, ema sarvakALe ekarUpe rahenArane kUTanitya kahevAya che. Izvara kUTanitya che. jo Izvarane anitya mAnazo to, Izvarane potAnI utpattimAM bIjAnI apekSA rAkhavI paDaze. tenA yoge kRtakatvanI Apatti Avaze. arthAt kahevAno Azaya e che ke anityanI utpattimAM paranI apekSA hoya che. ane svanI utpattimAM bIjAno vyApAra apekSita hoya te kRtaka kahevAya che. AthI Izvarane anitya mAnavAmAM kRtaka mAnavAnI Apatti Avaze. ane jo jagatkartA (Izvara) kRtaka hoya to, tenI utpatti bIjAkartAvaDe thavI joIe. kAraNake anitya che ane bIjAkartAnI utpatti paNa anyakartA vaDe thavI joIe. A rIte navAnavAkartAonI kalpanAo karatAM anavasthArUpI nadI pAra karavI kaThIna banI jaze. arthAt anavasthAdoSa Avaze. tethI Izvarane nitya ja svIkAravo joIe. te Izvara nityanI sAthe sAthe advitIya-eka paNa mAnavo rahyo. jo Izvara aneka (bahu) mAnazo to arthAt ghaNA izvaro Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka-13, naiyAyika darzana jagatanA kartA che ema svIkArazo to, te ghaNA IzvaronI paraspara bhinna-bhinna ekabIjAthI visadazamatinA vyApArathI eke-eka padArthonuM nirmANa visadaza thaze ane tethI IzvaranuM "" vizeSaNa yukta ja che. eka Izvara paNa sarvajJa che. te sarvajJa evA Izvara sarvapadArthonA samagrapaNAnA jJAtA che. (arthAtu kyo padArtha kayA paramANuonA samuhathI bane che. ityAdi sarvapadArthonA upAdAna kAraNane jANatA hovAthI samagratAne jANe che ane jo Izvarane sarvajJa nahIM mAno to) sarvajJatvanA abhAvamAM nirmANa karavAmATe icchitapadArthane mATe upayogI evA jagatanA pravAhamAM vahetA chUTA-chuTA paramANuonA kaNone bhegA karIne sArI rIte te padArtha prAyogya sAmagrI bhegI karavAnI kSamatA hotI nathI. ane tethI je pramANe (padArtha banavo joIe) te pramANe nahIM banavA vaDe padArthonuM nirmANa durghaTa thaI jaze. (sarvajJa hoya to ja kyA padArthanA mATe kayA kayA paramANuo upayogI che te jANI zake ane te paramANuone bhegA karIne icchitapadArtha banAvI zake.) tathA temanA bhakto vaDe kahevAya che ke- "apratigha (avyAhata-sarvavyApI) jJAna, vairAgya, aizvarya ane dharma A cAra jagatapatine eka sAthe siddha che. /// AtmAnA sukha-du:khano anya ajJa jIva asamartha che. IzvarathI prerita jIva ja svargamAM ke narakamAM jAya che. rA" athavA nitye sarvajJa' e pramANe eka ja vizeSaNanI vyAkhyA karavI joIe. nitya: = sA = dvitIyaH sarvajJo - nitye sarvajJa: arthAt sadA eka sarvajJa che te (Izvara ema anvaya karavo.) A(vizeSaNa)vaDe anAdikALathI sarvajJa ekaIzvara che ane te Izvarane choDIne anya koIpaNa sarvajJa kyAre paNa thatA nathI. (ema sUcita thAya che.) kAraNake izvarathI anya yogIonuM jJAna bIjA sarva atIndriya padArthone jANatuM hovA chatAM potAnA AtmAne jANatuM nathI. tethI te yogio kevI rIte sarvajJa hoya.? (AthI siddha thAya che ke Izvarane choDIne bIjA koI sarvajJa nathI.) tathA nityabuddhinA Azraya Izvara che. arthAtu nityajJAnanuM sthAna Izvara che. (jo Izvarane kSaNika buddhivALA mAnazo to) kSaNikabuddhivALAne kAryamAM bIjAnI apekSA hovAthI mukhyakartutvano abhAva thaze. tethI anIzvaratvanI Apatti Avaze. naiyAyikamatamAM nitya, eka, sarvajJa, nityajJAnanA Azraya, AvA vizeSaNathI viziSTa ziva=mahezvara deva che. 13 atha tanmate tattvAni vivariSuH prathamaM teSAM saMkhyAM nAmAni ca samAkhyAti / have taiyAyikamatamAM tattvonuM vivaraNakaravAnI icchAvALA graMthakArazrI te tattvonI saMkhyA ane tattvonA nAma kahe che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 14, 15, 16, naiyAyika darzana 145 tattvAni SoDazAmutra pramANAdIni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam / / 14 / / dRSTAnto'pyatha siddhAnto'vayavAstanirNayau / vAdojalpo vitaNDAcahetvAbhAsAzchalAni ca / / 15 / / jAtayo nigrahasthAnAnyeSAmevaM prarUpaNA / arthopalabdhihetuH syAtpramANaM tacaturvidham / / 16 / / tribhirvizeSakaM / ___eoartha : mA naiyAyimatamA prabhAu17 tatvo cha.tasA prabhArI cha.(1) prbhaae|, (2) prameya, (3) saMzaya, (4) prayo4na, (5) dRSTAMta, (7) siddhAMta, (7) avayava, (8) ta6, (C) niya, (10) vAha, (11) 485, (12) vitaM31, (13) utpAmAsa, (14) 781, (15) ti, (16) nigrahasthAna. A 16 tattvonI prarUpaNA A pramANe karavAmAM AvI che. -padArthanI upalabdhimAM je heta bane che te pramANa kahevAya che. te pramANa cAraprakAranuM che. (A traNa zlokano eka sAthe anvaya hovAthI tene vizeSaka kahevAya che.) vyAkhyA-amutrAsminprakrAnte naiyAyikamate pramANAdIni pramANaprameyaprabhRtIni SoDaza tattvAni bhavanti / tadyathetyupadarzane / "pramANaMca" ityAdi / tatra pramitirUpalabdhirjJAnaM yena janyate, tajjJAnasya janakaM kAraNaM pramANam / pramIyate jJAnaM janyate'neneti pramANamiti vyutpatteH / jJAnasya ca janakaM dvividham / acetanaM jJAnaM ca / tatrAcetanamindiyatadarthasannikarSapradIpaliGgazabdAdikaM jJAnasya kAraNatvAtpramANaM, jJAnaM ca-jJAnAntarajanmani yadvyApriyate tadapi jJAnajanakatvAtpramANam / jJAnasyAjanakaM tu pramANasya phalaM bhavenna punaH pramANam 1 / prameyaM pramANajanyajJAnena grAhya vastu 2 / dolAyamAnA pratItiH saMzayaH / cakArAstrayo'pi pramANAdInAmanyonyApekSayA samuzcayArthAH 3 / prayojanamabhISTaM sAdhanIyaM phalam 4 / dRSTAnto vAdiprativAdisaMmataM nidarzanam 5 / apiH samucaye / athazabda Anantarye / siddhAntaH sarvadarzanasaMmatazAstraprabhRtiH 6 / avayavAH pakSAdayo'numAnasyAGgAni 7 / saMdehAdUrdhvamanvayadharmacintanaM tarkaH, sthANuratrAdhunA saMbhavatIti 8 / sthANurevAyamityavadhAraNaM nirNayaH / dvandve tarkanirNayau 9 / guruNA samaM tattvanirNayArthaM vadanaM vAdaH 10 / pareNa samaM jigISayA jalpanaM jalpaH 11 / aparAmRSTavastutattvaM maukharyamAnaM vitaNDA 12 / hetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsA na samyagghetava ityarthaH 13 / paravacanavidhAtArthavikalpotpAdanAni chalAni 14 / jAtayo'samyagduSaNAni 15 / yairuktairvaktA nigRhyate tAni nigrahasthAnAni 16 / iti / eSAmanantaroktAnAM pramANAdInAmevamitthaM prarUpaNA svarUpapradarzanA bhavati / tatrAdau pramANasya prarUpaNAM cikIrSuH prathamatastasya sAmAnyalakSaNaM saMkhyAM ca prAha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 14, 15, 16, naiyAyika darzana "arthopalabdhihetuH syAtpramANam" / arthasya grAhasya bAhyasya stambhakumbhAmbhoruhAderAntarasya ca jJAnasukhAderupalabdhirjJAnamarthopalabdhiH / vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti nyAyAdatrAvyabhicAriNyavyapadezyA vyavasAyAtmikA cArthopalabdhiAhyA, na tUpalabdhimAtram / tasyA yo hetuH kAraNaM sa pramANaM syAdbhavet / arthopalabdhistu pramANasya phalam / ayamatra bhAvaH / avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanikA sAmagrI tadekadezo vA cakSuHpradIpajJAnA-dirbodharUpo'bodharUpo vA sAdhakatamatvAtpramANam / tajjanakatvaM ca tasya prAmANyam / tajjanyArtholabdhiH phalamiti / indriyajatvaliGgajatvAdivizeSaNavizeSitA saivopa-labdhiryataH syAt, tadeva pratyakSAdipramANasya vizeSalakSaNaM vakSyate / kevalamatrAvyapadezyamiti vizeSaNaM na zAbde saMbandhanIyaM, tasya zabdajanyatvena vyapadezyatvAt / atha pramANasya bhedAnAha-'taJcaturvidham' tatpramANaM caturvidhaM caturbhedam / / 14-15-16 / / TIkAno bhAvAnuvAda: ahIM A naiyAyikamatamAM pramANa-prameya Adi 13 tattvo che. zlokamAM "tadyathA' pada upadarzanamAM che. arthAt (je pramANAdi soLa tattvo che) te A pramANe che. (A rIte artha karavo.) (1) pramANaH jenA vaDe yathArthajJAna utpanna thAya che, te pramANa kahevAya che. eTale ke yathArtha jJAnanuM janaka(kAraNa) pramANa che. pramIyate jJAna nanyate nena ti pramAm (arthAt jenAvaDe jJAna pratIta thAya arthAt utpanna thAya te pramANa.) A vyutpattithI "pramANa" zabda banela che. (ahIM e jANavuM ke "macharAM pramai-arthAt satyajJAnanuM asAdhAraNa kAraNa te pramANa kahevAya che... A paNa pramANanuM lakSaNa jovA maLe che) jJAnanuM janaka (utpAdakakAraNa) be prakAre che. (i) acetana, (ii) jJAna. tyAM indriya ane artha (viSaya)no sannikarSa, pradIpa, liMga ane zabdAdi ke je acetana che, te jJAnanuM kAraNa hovAthI 4. A ja vAta nyAyamaMjarI graMthamAM karI che. nyAyamaMjarI graMthamAM jaNAvyuM che ke "vyafmAriLImalpiA arthopArthi vighatI vadhAvo svabhAva sAmagrI pramAm | arthAt avyabhicArI ane asaMdigdha jJAnane utpanna karanAra bodha (jJAna) svabhAvavALI ane abodha (acetana) svabhAvavALIsAmagrI te pramANa. artha (viSaya) ane indriyanA sannikarSathI-saMbaMdhathI je pramA utpanna thAya che. temAM artha ane indriyano saMbaMdha abodha ) svabhAvavALA che. te ja rIte pradIpadvArA arthanuM prakAzana thAya, temAM pradIpa abodha (acetana) svabhAvavALo che. Ama liMga ane zabdAdidvArA je jJAna thAya temAM liMga, zabdAdi abodha (acetana) svAbhAvavALA che ane te jJAnanA kAraNa hovAthI pramANa gaNAya che. anumitijJAnamAM je vyApti AdinuM jJAna kAraNarUpa bane che, te bodha (jJAna) svabhAvavALuM che ane te paNa anumitijJAnamAM kAraNarUpa hovAthI pramANa gaNAya che. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 14, 15, 16, naiyAyika darzana 147 pramANa che. ane bIjA jJAnanI utpattimAM je jJAnano vyApAra karAya che, te jJAna paNa jJAnanuM janaka hovAthI pramANarUpa che. paraMtu jJAnanuM ajanaka jJAna pramANanuM phaLa hoya, paNa pramANa na hoya. (arthAt je jJAna bIjA jJAnanI utpatti karatuM nathI, te pramANa na hoya. paraMtu phaLarUpa che.) (2) prameya : pramANathI janya jJAnavaDe grAhyavastune prameya kahevAya che. (te prameya bAra prakAre che.) (3) saMzaya: DolAyamAna pratItine saMzaya kahevAya che. arthAt eka ja dharmimAM parasparavirodhI pratItine saMzaya kahevAya che. ahIM zloka-14mAM pramANa, prameya ane saMzaya ema traNe paNa padanI pachI 'va' kArano prayoga che, te pramANAdi traNene anyonya apekSA hovAthI samuccaya mATe karela che. kahevAno Azaya e che ke pramANadvArA prameyanuM jJAna thAya che, prameya pramANa vaDe grAhyavastu che ane prameyanuM saMzayarahita yathArthajJAna pramANa karAvatuM hovAthI pramANanuM kArya prameyanuM jJAna karAvavuM ane saMzayanuM nirAkaraNa karavuM te che. saMzaya hoya tyAM sudhI prameyanuM jJAna yathArtha banatuM nathI. Ama pramANa, prameya ane saMzaya traNene paraspara apekSA hovAthI 'va' kAranA prayoga dvArA samuccaya karyo che. (4) prayojanaH icchita sAdhavAyogya, prayojana kahevAya che. arthAt icchita vastune uddezIne, tene siddha karavA mATe je pravRtti thAya che, tene prayojana kahevAya che. (5) daSTAMtaH vAdi ane prativAdi baMnnene saMmata udAharaNane daSTAMta kahevAya che. zloka-15mAM daSTAMta' pada pachInuM '' samuccayArthaka che ane te pachIno 'katha' zabda paAnantaryamAM che (9) siddhAMta sarvadarzanane saMmatazAstrAdi te siddhAMta che. (7) avayava : pakSAdi anumAnanA aMgone avayava kahevAya che. pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana, A pAMca avayavo che. (8) tarka : saMdehanI pachI thanArA (vastanA) anvayadharmanA ciMtanane tarka kahevAya che. jemake ahIM atyAre sthANuM saMbhave che. kahevAno Azaya e che ke sthANuMne joyA bAda saMdeha thayelo ke "A sthANuM che ke puruSa'. A saMdeha pachI vicAra Ave ke" atyAre saMdhyAno samaya che, tenI AsapAsa 5. maMgala, anaMtara AraMbha, prazna, kanya A artha mATe atha zabda vaparAya che. ahIM atha zabda AnantaryamAM vaparAyela che. ekapadArtha ke je anya padArthathI bhinna hoya, te tenAthI anantara kahevAya che. athavA je be padArtho vacce kArya-kAraNabhAva hoya che te padArthomAMnuM je kArya che te kAraNathI anaMtara kahevAya che. ahIM prathama arthamAM "anaMtara' che. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samudhruva bhAga - 2, oja - 24, 5, 6, naivAvika varNana pakSIo phare che, halana-calana thatuM nathI, tethI sthANuM ja saMbhave che." A rIte sthANunA anvayadharmanA ciMtanane tarka kahevAya che. 148 (9) nirNaya : saMdehanI pachI tarka dvArA nakkI thAya ke 'A A ja che'-AvuM avadhAraNa karavuM te nirNaya kahevAya che. dA.ta. 'A sthANuM ja che'-Avo nizcaya te nirNaya kahevAya che. tarka ane nirNaya be padono dvandva samAsa thayelo che. (10) vAda : gurunI sAthe tattvanirNaya mATe bolavuM (carcA karavI) te vAda kahevAya che. (11) jalpa : bIjAnI sAthe jItavAnI icchAthI bolavuM (carcA karavI) te jalpa kahevAya che. (12) vitaMDA : vastutattvane vicAryAvinA bola-bola karavuM te vitaMDA. (athavA vAdie sthApelA pakSano sparzakaryAvinA (vAdinA) tattvanuM prativAdidvArA khaMDana karavuM athavA prativAdi dvArA tattvamAM juThoAropa mukavo te vitaMDA kahevAya che.) (13) hetvAbhAsa : je hetu na hoya paNa hetu jevo bhAsato hoya tene hetvAbhAsa kahevAya che. arthAt te samya tuo nathI. (14)chala : bIjAnAvacananA vighAtamATe vikalpone utpanna karavA te chala kahevAya che. arthAt vAdinA iSTa artha karatAM judA arthanI upapatti karIne vAdie kahelA vAkyanuM khaMDana karavuM tenuM nAma chala che. : (15) jAti : asamyag dUSaNone jAti kahevAya che, (athavA sAdharmsa ane vaidharmsathI sAdhyano pratiSedha karavo tenuM nAma jAti che.) (16) nigraha sthAna : je kahevAdvArA vaktAno parAjaya thaI jAya=vaktA nigRhIta thaI jAya te nigrahasthAna kahevAya che. Ama najIkamAM (upara) kahelA pramANa AdinuM A prakAre sAmAnyathI svarUpa kahyuM. tyAM prAraMbhamAM pramANatattvanI prarUpaNA ka2vAnI icchAvALA graMthakArazrI prathama tenuM sAmAnyalakSaNa ane pramANanI saMkhyA kahe che. pramANanuM sAmAnyalakSaNa arthopadhdhihetu: cAstramALam| arthAt padArthanA upalabdhi (jJAna)mAM je kAraNa hoya tene pramANa kahevAya che. - pramANadvArA grAhya evA staMbha, kuMbha, meghaAdi bAhyaarthonI tathA sukha-duHkhAdi AMtaraarthonI upalabdhi (jJAna) thAya che. "vyAAnato vizeSapratipatti arthAt "padanI vyAkhyAkaravAthI vizeSajJAna thAya che." A nyAyathI ahIM avyabhicAri, avyapadezya (zabdathI kahI na zakAya tevuM), vyavasAyAtmika (nizcayAtmaka) arthopalabdhi grahaNakaravI joIe. paNa upalabdhi mAtra nahIM. te upalabdhino je hetu (kA2Na) te pramANa che. arthopalabdhi pramANanuM phala che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 149 yamatra mAvA-kahevAnuM tAtparya e che ke avyabhicArAdi vizeSaNathI viziSTa arthopalabdhine utpanna karanArI samagra sAmagrI athavA teno ekadeza cakSu-pradIpa-jJAnAdi, ke je bodharUpa (jJAnarUpa) ke abodharUpa (acetanarUpa) che. te arthopalabdhinuM) sAdhakatama (prakRSTa upakAraka kAraNo hovAthI pramANa kahevAya che ane arthopalabdhinuM janakatva pramANamAM che ane arthopalabdhi(padArthanuM jJAna) karAvavuM te pramANamAM prAmANya che ane pramANathI janya arthopalabdhi (arthanuM jJAna) pramANanuM phala che. te arthopalabdhi jyAre indriyodvArA utpanna thAya che, tyAre pratyakSa kahevAya che ane jyAre liMgadvArA utpanna thAya che, tyAre anumAna kahevAya che. A rIte vizeSa pramANonuM lakSaNa AgaLa kahevAze. mAtra "arthopasthi'nA je avyabhicAri, avyapadezya ane vyavasAyAtmika ema traNa vizeSaNo pUrve kahyA, temAM avyapadezya vizeSaNano zAbda pramANamAM saMbaMdha na karavo. kAraNa ke zAbdapramANa zabdathI janya hovAnA kAraNe vyapadezya (zabdathI kahI zakAya tevuM) che. arthAt zAbda pramANathI thatI arthopalabdhi avyapadezya hotI nathI, vyapadezya ja hoya che. pramANanA cAra prakAra che. I14-15-1DA. atha tacAturvidhyamevAha / have pramANanA cAra prakArane kahe che. pratyakSamanumAnaM copamAnaM zAbdikaM tathA / tatrendriyArthasaMparkotpannamavyabhicAri ca / / 17 / / vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyapadezavivarjitam / pratyakSamanumAnaM tu tatpUrvaM trividhaM bhavet / / 18 / / pUrvavaccheSavacaiva dRSTaM sAmAnyatastathA / tatrAdyaM kAraNAtkAryAnumAnamiha gIyate / / 19 / / zlokArtha pratyakSa anumAna,upamAna ane zabda ema cAra pramANa che. tyAM indriya ane padArthanA saMyogathI utpanna thatuM, avyabhicAri, vyavasAyAtmaka ane vyapadezarahita (zabdaprayoga rahita) jJAna pratyakSajJAna kahevAya che. pratyakSa (=vyAptijJAna) pUrvakanuM jJAna anumAna che. te traNa prakAranuM che. (i) pUrvavatuM anumAna, (ii) zaiSavanuM anumAna ane (iii) sAmAnyatodaSTa anumAna. temAM kAraNathI kAryanuM anumAna karavuM, te prathama pUrvavatuM anumAna kahevAya che. // 17-18-19 || vyAkhyA-pratyakSamadhyakSa, anumAnaM laiGgikaM, cakAraH samucayArthaH, upamAnamupamitiH, tathAzabdasya samuzcayArthatvAcchAbdikaM ca zabde bhavaM zAbdikamAgama ityarthaH / atha pratyakSasya lakSaNaM lakSayati / "tatrendriyArtha" ityAdi / tatreti teSu pramANeSu prathamaM pratyakSamucyate / atrAsyedamakSapAdapraNItaM sUtram / "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam" iti (1,1,4) / indriyaM cakSurAdimanaHparyantaM, tasyArthaH paricchedya Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana indriyArtha indriyaviSayabhUto'rtho rUpAdiH, 'rUpAdayastadarthAH" [ ] iti vacanAt / tena sannikarSaH pratyAsattirindriyasya prAptiH saMbandha iti yAvat / sa ca SoDhA / indriyeNa sAdhU dravyasya saMyoga eva 1 / rUpAdiguNAnAM saMyuktasamavAya eva dravye samavetatvAt 2 / rUpatvAdiSu guNasamaveteSu saMyuktasamavetasamavAya eva 3 / zabde samavAya evAkAzasya zrotratvena vyavasthitatvAt, zabdasya tadguNatvena tatra samavetatvAt 4 / zabdatve samavetasamavAya eva zabde samavetatvAt 5 / samavAyAbhAvayorvizeSaNavizeSyabhAva eva uktarUpapaJcavidhasaMbandhasaMbaddheSu vastuSu samavAyaghaTAdidRzyAbhAvayorvizeSaNatvaM vizeSyatvaM bhavatItyarthaH tadyathA - tantavaH paTasamavAyavantaH tantuSu paTasamavAya iti / ghaTazUnyaM bhUtalamiha bhUtale ghaTo nAstIti 6 SoDhA sannikarSaH / 9. satrikanI vizeSa samajUtI : cAkSuSa, vAca, mAnasa, rAsana, prANaja ane zrAvaNa A chaprakAranA pratyakSamAM kAraNa sakiryo cha che. ghaTAdi dravya ane AtmadravyanA pratyakSanI pratye cakSu, tvaka ane mana indriya karaNa che. ghaTAdi dravyanI sAthe jyAre "cakSu" ane "vapha' indriyano saMyoga tathA AtmAnI sAthe "mana" indriyanosaMyoga thAya, tyAre ja ghaTAdi dravyanuM ane AtmadravyanuM anukrame cAkSuSa athavA tvAca ane mAnasapratyakSa thAya che. cakSuvagere indriyonA saksikarSathI thatuM je pratyakSa che, te laukikapratyakSa kahevAya che. tethI ekAdazapratyakSanA viSaya ghaTAdimAM laukikaviSayatA manAya che. upara jaNAvyA mujaba dravyapratyakSamAM cakSu, vAca, ane mana A traNa indriyo kAraNa che. bAkInI traNa indriyo dravyagrAhaka nathI. dravyapratyakSamAM cakSusaMyoga, vasaMyoga ane manasaMyoga A traNa ja sakiryo kAraNa che. sAmAnyataH dravyasamaveta dravyatvAdijAti, rUpAdiguNo tathA kriyAnuM pratyakSa pAMca indriyathI janya che. emAM indriyasaMyukta(dravya)samavAya satrikarSa kAraNa bane che. ghaTAdi dravyasamaveta ghaTatvAdijAti, rUpAdiguNo athavA gamanAdikriyAnuM pratyakSa ghaTAdisamavetavRtti laukikaviSayatAsaMbaMdhathI ghaTavAdijAti, rUpAdiguNo athavA kriyAmAM rahe che. tyAM cakSu vagere indriyasaMyukta ghaTAdimAMvRtti ghaTavAdi jAti, rUpAdiguNo athavA kriyAno samavAya sannikarSa svarUpasaMbadhathI vRtti che. A rIte dravyasamavetaguNAdi pratyakSa ane tenA kAraNe indriyasaMyukta samavAyanA kArya-kAraNabhAva pAMca che. dravyasamavetazabda pratyakSamATe A sakirya kAraNa nathI. kAraNake zravaNendriya AkAzasvarUpa hovAthI zravaNendriyasaMyukta ghaTAdimAM zabdano samavAya nathI. AvI ja rIte dravyasamaveta (guNa-karma) samaveta(guNatva-karmavAdi)jAtinuM pratyakSa paNa zravaNendriyane choDIne thaindriyothI janya che. emAM cakSavagere indriyasaMyuktasamavetasamavAya sannikarSa kAraNa bane che. ghaTAdi dravyasamaveta rUpAdisamaveta rUpalvAdi jAtinuM pratyakSa, dravyasamavetasamavetavRttilaukika viSayatva saMbaMdhathI rUpatvAdijAtimAM rahe che. tyAM cA vagere indriya saMyukta (ghaTAdi) samaveta (rUpAdi) vRtti rUpavAdino samavAya, svarUpe saMbaMdhathI vRtti che. A rIte dravyasamavetasamavetarUpatyAdipratyakSa ane tenA kAraNe indriya saMyukta samaveta samavAyasatrikarSanA pAMca kArya-kAraNabhAva thAya che. A "ntharasarupasparzazadhvA: pRthivya_iMAsta : " cAyarA 24 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana TIkAno bhAvAnuvAda: vyAkhyA pratyakSanuM bIjuM nAma adhyakSa paNa che. anumAnanuM bIjuM nAma legika che. zlokamAM '' ane 'tathA" zabda samuccayArthaka che. upamAna eTale upamiti ane zabda dvArA utpanna (thatuM jJAna) zAbdika = Agama kahevAya che. zabdanuM pratyakSa zravaNendriyathI ja thAya che. zravaNendriya AkAzasvarUpa hovAthI zabdanI sAthe zravaNendriyano samavAyasaMbaMdha che. zabdavRttilaukikaviSayatA saMbaMdhathI zabdanuM zrAvaNapratyakSa zabdamAM vRtti che. tyAM zravaNendriya vRtti zabdano samavAyasaMbaMdha (sagnikarSa) svarUpasaMbaMdhathI vRtti che. AvI ja rIte zabdavRtti zabdava, katva, khatyAdi jAtinuM pratyakSa paNa zravaNendriyathI ja thAya che. emAM samAveta samavAyasagnikarSa kAraNa bane che. zabdasamaveta (zabdavAdi) vRtti-laukikaviSayatA saMbaMdhathI zrAvaNapratyakSa zabdavAdijAtimAM rahe che. tyAM zravaNendriya samaveta zabdavRtti zabdavano samavAya svarUpasaMbaMdhathI vRtti che. abhAva pratyakSanA kAraNabhUta sannikarSano vicArakaratAM pUrve abhAvanuM adhikaraNa pratyakSa mATe yogya che ke nahIM ? abhAvano pratiyoga koIpaNa sthAne pratyakSano viSaya bane che ke nahIM ? je indriyathI abhAvanuM pratyakSa karavAnuM che te indriyamATe te yogya che ke nahi ? ityAdino vicAra karIne pachI ja, abhAvanA pratyakSanI yogyatAyogyatAno vicAra karavo joIe. paramANumAM rUpAbhAvanuM pratyakSa cakSu indriyathI thatuM nathI. kAraNake rUpAbhAvanuM adhikaraNa paramANu yogya nathI. paramANumAM pratyakSanI pratye kAraNabhUta mahatuparimANa nathI. tethI adhikaraNanI ayogyatAne laIne rUpAbhAvanuM pratyakSa thatuM nathI. jalAdimAM gaMdhAbhAvanuM pratyakSa cahyuindriyathI thatuM nathI. kAraNake gaMdhAbhAvanA pratyakSanI pratye cakSu indriya ayogya che. tejamAM gurutvAbhAva hovAchatAM tenuM pratyakSa thatuM nathI. kAraNake gurutvAbhAvano pratiyogI gurutva atIndriya che. eTale kahevAno Azaya e che ke "yatra cA starve 3page" A Aropano viSaya je abhAva bane che. enuM pratyakSa thAya che. sAmAnyata: A AropanI saMbhAvanA na hoya tyAM abhAvanuM pratyakSa thatuM nathI. abhAvanuM pratyakSa, abhAvavRtti laukikaviSayatA saMbaMdhathI abhAvamAM rahe che ane tyAM abhAva pratyakSanA kAraNabhUta indriyasaMyukta vizeSaNatA vagere sakiryo svarUpasaMbaMdhathI rahe che. dravyAdhikaraNa abhAvanA pratyakSamAM indriya saMyukta vizeSaNatAsatrikarSa kAraNa bane che. cakSu ane vaphaindriyathI bhUtalamAM ghaTAbhAvanuM pratyakSa thAya che. AgrAdimAM dhrANendriyathI surabhigaMdhAbhAvanuM pratyakSa thAya che. dravyamAM rasanendriyathI aslAdirasAbhAvanuM pratyakSa thAya che. ane manathI AtmAmAM du:khAbhAvanuM pratyakSa thAya che. tethI ghaTamAvavaH bhUta, suramAnyAvivavAgha, sArasAmAvavam ane du:sthAmAvavAnuM mAtmA, ityAkAraka pratItinA viSayabhUta dravyAdhikaraNa abhAvapratyakSamAM anukrame cakSu:-saMyukta(mUta4)vizeSaNatA tathA vaphasaMyukta(pUta4)vizeSaNatA, prANasaMyukta(mAdhya)vizeSaNatA, rasanasaMyukta(4)vizeSaNatA ane mana saMyukta (mAtA) vizeSaNatA sannikarSatA kAraNa bane che. abhAvanA adhikaraNa bhUtalAdidravyo indriyasaMyukta che. emAM abhAva vizeSaNa che. arthAt tAdRza vizeSaNatA satrikarSa abhAvamAM che. jyAM abhAvanuM pratyakSa paNa ukta viSayatA saMbaMdhathI vidyamAna che. ane indriyasaMyukta vizeSaNatAsagnikarSanA indriyanA bhedathI pAMca bheda che. zravaNendriyathI zrotrAvacchinnavivararUpa AkAzamAM zabdAbhAvanuM pratyakSa thAya che. paraMtu temAM zravaNendriya saMyukta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka-17, 18, 19, naiyAyika darzana A cAra pramANa che. have pratyakSanuM lakSaNa jaNAve che. tyAM cArapramANamAM prathama pratyakSapramANa kahevAya che. akSapAda-gautamapraNIta (nyAyasUtramAM) pratyakSanuM lakSaNa sUcavatuM A sUtra che - "nTiyArtha sannitpanna jJAnamavyayamavyamarivyavasAyAtma pratyakSa I1-1-4 - nyAyasUtra II-indriya ane rUpAdi arthonA sannikarSathI utpanna thayela, avyapadezya (zabda prayoga rahita), avyabhicAri (saMzaya ane viparyaya rahita) tathA vyavasAyAtmaka jJAnane pratyakSa kahevAya che. vizeSaNatAsatrikarSa kAraNa nathI. kAraNake zravaNendriya AkAzasvarUpa hovAthI tatsaMyukta anya AkAza nathI. jethI mAtra zravaNendriyavizeSaNatAsagnikarSathI zabdAbhAvanuM pratyakSa AkAzamAM thAya che. anya adhikaraNamAM zabdAbhAvanA pratyakSano prasaMga ja nathI, kAraNake anya adhikaraNamAM zabdanuM pratyakSa thatuM nathI. AthI pratiyoginI ayogyatAnA kAraNe zravaNendriyathI zabdAbhAvanuM pratyakSa AkAzathI atirikta sthaLe nathI mAnatA. dravyasamataguNAdivRtti abhAvanA pratyakSamAM indriyasaMyuktasamatavizeSaNatA sannikarSa kAraNa bane che. pItatvAbhAvavAn nIlam, zItatvAbhAvavaduSNasparzaH, surabhitvAbhAvavAn durabhigandhaH, AmlatvAbhAvavAn madhurarasa bhane yuvatvamAvavatsava ityAkAraka pratItinAviSayabhUta pItavAdiabhAvanuM pratyakSa anukrame cakSu, vapha, ghANa, rasana ane mana indriyathI thAya che. pItavAdyabhAva, ahIM dravyasamavetanIlAdivRtti che. dravya samaveta nIlAdimAM pItatvAghabhAva vizeSaNa che. arthAt cakSu vagere indriya saMyukta (ghaTAdi) samaveta (nIlAdi) nirUpita vizeSaNAtmakasagnikarma patatvAghabhAvamAM che ane tyAM dravyasamavetavRtti abhAvavRtti laukika viSayatA saMbaMdhathI pItavAghabhAvanuM cAluSAdi pratyakSAtmaka kArya paNa che. dravyasamavetaguNAdisamavetanI latvAdijAtivRtti pItvatvAdhabhAvanA pratyakSamAM 'indriyasaMyuktasamavetasamaveta vizeSaNatA' sannikarSa kAraNa bane che. vItatvAmavitrIndra, zatatvAmavidutva, suramitvAmaviduramitva, mAttvaIvavarmAdhuram ane suvavAmAvavat suham ityAkAraka pratItinAviSayabhUta pItavAghabhAva indriyasaMyukta(ghaTAdisamaveta(nIlAdi)samaveta nIlavAdimAM vRtti che ane ekAdaza pItavAghAbhAva-pratyakSa anukrame cakSu, tapha, ghANa, rasana ane mana indriyathI janya che. emAM indriyasaMyuktasamavetasamaveta vizeSaNatA sajJikarSa kAraNa bane che. AkAzAtmakadravyasamaveta "ka" "kha" vagera zabdavRtti gavAghabhAvanuM pratyakSa zravaNendriyathI thAya che. emAM zravaNendriyasamavetazabdanirUpita vizeSaNatAsatrikarSa kAraNa bane che. zabdAdhikaraNakAbhAvavRttilaukika viSayatAsaMbaMdhathI gatvAghabhAvapratyakSa tAdazazabdAdikAbhAvamAM che. tyAM zravaNendriyasamavetanirUpita vizeSaNatA sakirSa kAraNa paNa che. zabdasamavetazabdavAdivRtti katvAghabhAvanuM pratyakSa, zravaNendriyathI janya che, tenI pratye zravaNendriyasamaveta zabdasamavetanidhitavizeSaNatAmasikarSa kAraNa bane che. zabdasamatAdhikaraNakAbhAvanuM pratyakSa, zabda samavetAdhikaraNakAbhAvavRtti laukikaviSayatva saMbaMdhathI zabdasamavetAdhikaraNakAbhAvamAM che. ane tyAM zravaNandriya samavetasamaveta (zabdavAdi) nirUpitavizeSaNatA sannikarSa che. A vizeSaNAtmakasakiryo 'ghaTamAvavat bhUtam' ityAdi sthaLe arthAt jyAM abhAvanuM vizeSaNavidhayA bhAna che, tyAM ja upayogI che. paraMtu "bUtaruM ghara nati athavA pUtaruM pAmava' ityAdisthaLe abhAvanuM vizeSyatayA bhAna hovAthI uparyukta vizeSaNatAnA sthAne vizeSyatAsatrikarSano pATha samajIne abhAvapratyakSanI pratye vizeSyatAsatrikarSanI kAraNatA svayaM samajavI joIe. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 153 cakSu, zrotra, ghANa, rAsana, sparzana ane mana e che indriyo che. te indriyono artha te indriyArtha arthAt indriyonA viSayo. "rupayastavaH' e vacanathI rUpAdi indriyonA artha(viSaya) che. te rUpAdinI sAthe indriyono sanikarSa-saMbaMdha thavo te indriyArthasajJikarSa kahevAya che. te sakirSa cha prakArano che. (1) saMyoga : indriyanI sAthe dravyano saMyoga. (2) saMyukta samavAya : rUpAdi guNo saMyuktasamavAya saMbaMdhathI ja dravyamAM samaveta che. arthAt saMyukta samavAyasannikarSathI rUpAdi guNonuM pratyakSa thAya che. (3) saMyukta samaveta samavAya? rUpAdi guNomAM samavAya saMbaMdhathI rahela rUpasvAdi, dravyamAM saMyuktasamavetasamavAya saMbaMdhathI rahe che. arthAt saMyuktasamavetasamavAyasagnikarSathI guNatvAdi, rUpasvAdi jAtinuM pratyakSa thAya che. (4) samavAya : zabdanuM pratyakSa zravaNendriya dvArA thAya che ane zravaNendriya AkAza svarUpa che. zabda AkAzano guNa che tathA zabda AkAzamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. tethI zabdanI sAthe zravaNendriyano samavAya saMbaMdha che. A samavAyasannikarSathI zabdanuM pratyakSa thAya che. (5) samaveta samavAya ? AkAzamAM zabda samavAyasaMbaMdhathI rahe che. ane zabdamAM zabdatva samavAyasaMbaMdhathI rahe che. AkAza zrotrendriyasvarUpa che. AthI jema zabdanuM pratyakSa zrotrendriyathI thAya che. tema zabdatvajAtinuM pratyakSa paNa zrotrendriyathI thAya che. temAM kAraNa samavetasamavAyasannikarSa bane che. arthAt samavetasamavAyasannikarSathI zabdatvanuM pratyakSa thAya che. (9) vizeSaNa - vizeSyabhAva : samavAya ane abhAvanA pratyakSamAM vizeSaNavizeSyabhAva sakirSa kAraNa bane che. (uparokta) kahelA pAMca prakAranA saMbaMdha (sagnikarSa)thI saMbaddha vastumAM samavAya ane ghaTAdi dazyAbhAva (ghaTAghabhAva)nuM vizeSaNatva ane vizeSyatva thAya che, te A pramANe-(1) taMtuomAM paTa samavAya saMbaMdhathI rahe che. eTale tattava: paTasamavayavantaH ke tantapu paTasamavAya:. ahIM samavAyavantaH vizeSaNa che ane tantavaH vizeSa che. tethI vizeSaNa-vizeSyabhAva saMbaMdhathI samavAyanuM pratyakSa thAya che. (2) ghaTazUnya mUtam rUDha bhUtatve ghaTo nAsti | arthAt ghaTamAvavabhUta--ahIM "ghaTamAva' vizeSaNa ane mUtam vizeSya che. A vizeSaNa-vizeSyabhAva saMbaMdhathI abhAvanuM pratyakSa thAya che. Ama vizeSaNa-vizeSyabhAva sannikarSathI samavAya ane abhAvanuM pratyakSa thAya che. A pramANe cha prakAranA sannika che. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 SaDdarzana samuzaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana atha nikarSagrahaNamevAstu saM-grahaNaM vyartham, na, saM-zabdagrahaNasya sannikarSaSaTkapratipAdanArthatvAt / etadeva sannikarSaSaTkaM jJAnotpAde samarthaM kAraNaM, na saMyuktasaMyogAdikamiti saMgrahaNAllabhyate / indriyArthasannikarSAdutpannaM jAtam / utpattigrahaNaM kArakatvajJApakArtham / atrAyaM bhAvaH / indriyaM hi naikaTyAdarthena saha saMbadhyate, indriyArthasaMbandhAzya jJAnamutpadyate / yaduktam"AtmA sahaiti manasA mana indriyeNa, svArthena cendriyamiti krama eSa zIghra / yogo'yameva manasaH kimagamyamasti, yasmin, mano vrajati tatra gato'yamAtmA / / 1 / / " jJAnasaMgrahaNaM sukhAdinivRttyarthaM, sukhAdInAmajJAnarUpatvAt / sukhAdayo hyAlAdAdisvabhAvA grAhyatayAnubhUyante, jJAnaM tvarthAvagamasvabhAvaM grAhakatayAnubhUyata iti jJAnasukhAdyorbhedo'dhyakSasiddha eva / avyapadezyaM nAmakalpanArahitaM, nAmakalpanAyAM hi zAbdaM syAt / avyapadezyapadagrahaNAbhAve hi vyapadezaH zabdastenendriyArthasannikarSeNa cobhAbhyAM yadutpAditaM jJAnaM tadapyadhyakSaphalaM syAttannivRttyarthamavyapadezapadopAdAnam / idamatra tattvamcakSurgozabdayoApAre satyayaM gauriti viziSTakAle yajjJAnamupajAyamAnamupalabhyate, tacchabdendriyobhayajanyatve'pi prabhUtaviSayatvena zabdasya prAdhAnyAcchAbdamiSyate, na punaradhyakSamiti / indriyajanyasya marumarIcikAsUdakajJAnasya, zuktizakale kaladhautabodhAdezca nivRttyarthamavyabhicAripadopAdAnam / yadatasmiMstadityutpadyate tadvyabhicAri jJAnam, tadvyavacchedena tasmiMstaditi jJAnamavyabhicAri / vyavasIyate'neneti vyavasAyo vizeSa ucyate / vizeSajanitaM vyavasAyAtmakaM, athavA vyavasAyAtmakaM nizcayAtmakam / etena saMzayajJAnamanekapadArthAlambanatvAdanizcayAtmakatvAzca pratyakSaphalaM na bhavatIti jJApitam / nanvevamapi jJAnapadamanarthakamantyavizeSaNAbhyAM jJAnasya labdhatvAta, na / dharmapratipAdanArthatvAdasya, jJAnapadopAtto hi dharmIndriyArthasannikarSajatvAdibhirvizeSyate / anyathA dharyabhAve kvAvyabhicArAdIn dharmAstatpadAni pratipAdayeyuH / kecitpunarevaM vyAcakSate / avyapadezyaM vyavasAyAtmakamiti padadvayena nirvikalpakasavikalpakabhedena pratyakSasya dvaividhyamAha, zeSANi tu jJAnavizeSaNAnIti / TIkAno bhAvanuvAdaH zaMkA sannikarSamAM, '' nuM grahaNa na karo ane nikarSa' rAkho to paNa cAlaze. kAraNake indriya ane artha najIkaAvavAthI pratyakSa jJAna thaI jaze. (nijharSano artha najIka che.) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 155 naiyAyika : AvuM na kahevuM, kAraNa ke "saM' zabdanuM grahaNa cha sannikarSanA pratipAdana mATe che ane (uparokta batAvelA) A satrikarSo ja jJAna utpAdanamAM samarthakAraNa che. paNa saMyuktasaMyogAdi jJAnotpattimAM kAraNa nathI. A pramANe "" grahaNathI jJAnotpattimAM kAraNabhUta che sagnikarmono lAbha thAya che. tethI '' grahaNa vyartha nathI. sArthaka ja che. tathA "indriyArthasannikarSathI utpannajJAna pratyakSa kahevAya che. ahIM utpattinuM grahaNa sannikarSamAM kArakatvanuM sUcana karavA mATe che. arthAt indriyArthasannikarSa kAraka che, ema jaNAvavA mATe che. kahevAno Azaya e che ke indriyano nikaTapaNAthI artha (padArtha)nI sAthe saMbaMdha thAya che. ane indriyArthanA saMbaMdhathI jJAna utpanna thAya che. jethI kahyuM che ke sva-sva artho (viSayo)nI sAthe indriya, indriya sAthe mana, ane mana sAthe AtmA (saMbaMdha kare che.) A zIdhra krama che. jyAM mana jAya che, tyAM A AtmA gayelo ja che. (tethI) manano A yoga ja zuM agamya che ? ||1II" (kahevAno Azaya e che ke indriyano sva artha (viSaya)nI sAthe saMbaMdha thAya che ane indriyanI sAthe manano tathA mananI sAthe AtmAno saMbaMdha thAya che ane A saMbaMdhathI jJAna utpanna thAya che. jema ke "A ghaTa che" ityAdi. ahIM indriyArthasannikarSathI utpanna jJAnane pratyakSa kahyuM che. tyAM jJAnanuM grahaNa sukhAdinI nivRtti mATe che. kAraNa ke sukhAdi ajJAnarUpa che. (vaLI jJAna ane sukhAdimAM je bheda che te pratyakSasiddha che.) sukhAdi AlAdAdi svabhAvavALA che. ane te grAhyatA anubhavAya che. (arthAt arthanI-viSayanI prApti thatAM anukUlatA-pratikULatAnA yoge je sukha duHkha thAya che te grAhyatA anubhavAya che.) paNa jJAna arthanA avagamanA svabhAvarUpa che ane grAhakatayA anubhavAya che. (arthAt jJAna artha-viSayane jaNAvavAnA svabhAvavALuM che ane te jJAna vastumAM rahela sukha-du:kha, Adine grahaNa karanAra (grAhaka) che. Ama jJAna grAhakatayA anubhavAya che.) tethI A rIte jJAna tathA sukhAdimAM grAhya-grAhakatA spaSTabheda pratyakSathI siddha ja che. pratyakSanA lakSaNamAM je upadezya' pada che, tenI vivakSA kare che. nAma-kalpanAthI rahitane avyapadezya kahevAya che. nAma ane kalpanA hote chate te zAbdapramANa thaI jAya che. (pratyakSa pramANa nahIM thAya.) AthI "avyapadezya' vizeSaNane grahaNa karyuM che. avyapadezya padanuM grahaNa 7. nAma ane kalpanArahitane avyapadezya kahevAya che. niyAyikoe pratyakSanA je be prakAra mAnyA che, temAM nirvikalpakapratyakSanuM sUcana "avyapadezya padathI thAya che ane vyavasAyAtmaka padathI savikalpakapratyakSanuM sUcana jANavuM. vaLI A viSayamAM vizeSa vicArIe to, jemAM vizeSaNa hoya te vyapadezya. ane jemAM vizeSaNa na hoya te avyapadezya. arthAt vizeSaNa vagaranuM utpanna thayeluM je zuddhajJAna che te pratyakSa che. jyAre temAM vizeSaNa joDAya, tyAre te vyapadezya bane che. jemake-ghaTajJAnamAM ghaTatva vizeSaNa ane vRkSajJAnamAM vRkSatva vizeSaNa che, Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samudhruva bhAga - 2, oja - 27, 28, 21, naivAcitra varzana karavAmAM na Ave to vyapadeza=zabda, te zabdavaDe ane indriyArthasannikarSavaDe, ema baMnevaDe je jJAna utpanna thAya te paNa adhyakSa=pratyakSanuM phala thaze. (arthAt vyapadeza=zabda vaDe utpanna thatuM jJAna paNa pratyakSanuM phaLa thaze ane indriyArtha-sannikarSavaDe utpanna thatuM jJAna paNa pratyakSanuM phala thaze. paraMtu zabdavaDe utpanna thatuM jJAna zAbdapramANanuM phala che. paNa pratyakSanuM phala nathI.) tethI tenI nivRttimATe (arthAt zabdathI utpanna thatA jJAnamAM pratyakSaphalatvanI ApattinA nivAraNa mATe) pratyakSanA lakSaNamAM avyapadezyapadanuM upAdAna karela che. 156 rUvamatra tattvam - kahevAnuM tAtparya e che ke cakSu, gAya ane 'go' zabdanA vyApAramAM hovA chatAM "sayaM o:" e pramANe viziSTakAlamAM je (gAya saMbaMdhI)jJAna utpanna thatuM jaNAya che, te jJAna zabda ane indriya (cakSu) baMnethI utpanna thatuM hovA chatAM paNa (te jJAnamAM) zabdano ghaNo viSaya hovAnA kAraNe (zabdanuM) prAdhAnya che. tethI te jJAna zAbdajJAna tarIke icchAya che, paNa pratyakSa icchAtuM nathI. pratyakSajJAnanA lakSaNamAM avyabhicAripada mukavAnuM prayojana jaNAve che - indriya janya marumarIcikAmAM (jhAMjhavAnAM nIramAM) thatA pANInA jJAnanI ane zuktinA TukaDAmAM ladhautanA bodhAdinI nivRtti mATe avyabhicAripadanuM upAdAna kareluM che. (saMzaya ane viparyayathI rahita hoya te avyabhicArijJAna kahevAya che.) 'yavartAAstav' arthAt asmimAM tadnuM je jJAna thAya te vyabhicArijJAna kahevAya che. jemake zuktimAM 2jatanuM jJAna. Ama A vyabhicArijJAnanA vyavaccheda mATe smin mAM tad nA jJAnarUpa avyabhicAri jJAnanuM grahaNa karyuM che. have 'vyavasAyAtmaka' pada grahaNanuM prayojana jaNAve che - jenAvaDe vizeSa karAya te vyavasAya=vizeSa kahevAya che. vizeSathIjanita te vyavasAyAtmika kahevAya che. athavA eTale vyavahAramAM AvatuM sarvajJAna vizeSaNavALuM hoya che. ane utpatti samaye to jJAna vizeSaNa vagaranuM ja hoya che. 8. avyapadezyano bIjoartha paNa thAya che. te A pramANe che-jemAM zabda paNa saMbaMdhItarIke hoya te vyapadezya. avyapadezya eTale jemAM zabda saMbaMdhI tarIke ke vizeSaNa tarIke na hoya te. jemake cakSu Adi indriyono jyAre artha sAthe saMbaMdha thAya che, tyAre draSTAnA AtmAmAM je jJAna utpanna thAya che, temAM zabda jarApaNa saMbaMdhItarIke hoto nathI. nAnuM cha mAsanuMbALaka jyAre hAthIAdi prANIone jue che, tyAre tenA AtmAmAM jJAna to jarU2 utpanna thAya che, paNa te vakhate 'hAthI' evo zabda jJAnano saMbaMdhI temaja vizeSaNa tarIke bilakula hoto nathI. mATe pratyakSajJAnanI utpattimAM zabda saMbaMdhI tarIke, vAcakatarIke ke vizeSaNa tarIke jJAnanI sAthe hoto nathI. A bAbatane jaNAvavA 'avyapadezya' evuM vizeSaNa jJAnane ApyuM che. kalauta nA sthAne 'ratnata' pATha hoya to vadhu yogya jaNAya che Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 157 nizcayAtmakajJAnane vyavasAyAtmikajJAna kahevAya che ane vyavasAyatmaka padanA grahaNathI saMzayajJAna aneka padArthanA AlaMbanavALuM hovAthI tathA nizcayAtmaka na hovAthI pratyakSanuM phala nathI, e jaNAveluM thAya che. (jemake draSTA AMkhathI dUrasthapadArtha jue che, paNa te cokkasa karI zakato nathI ke A sAme dekhAto dhUmADo che ke uDatI dhULa che ? athavA sAme je dekhAya che te puruSa che ke sthANuM che ? A pramANe cakSusaMbaddha padArtha samIpa hovAchatAM draSTA nirNaya karI zakato na hovAthI e jJAna pratyakSajJAna kahevAya nahIM. mATe vyavasAyAtmaka eTale nizcayAtmaka jJAna ja pratyakSajJAna kahevAya che.) zaMkA : vyavasAyAtmaka ane avyabhicAri A be aMtima vizeSaNodvArA "jJAna" nuM grahaNa thaI jAya che. to pratyakSanA lakSaNamAM "jJAna" padanuM grahaNa vyartha che-anarthaka che. samAdhAna AvuM na kahevuM, kAraNake jJAnapada dharmInA pratipAdana mATe che. arthAt pratyakSanA lakSaNamAM jJAna dharmI che ane avyabhicAriAdipada jJAnanA dharma che ane dharmane jaNAvavA "jJAna" padanuM grahaNahovAthI "jJAna" pada nirarthaka nathI. ane jJAnapadathI prApta dharmI ja indrapArthasakiryajatvAdivaDe vizeSita karAya che. (indrayArthasannikarSakatvathI janya che, ema kahevAya che. arthAt indriyArthasannikarSathI janyajJAna pratyakSa kahevAya che. ahIM indriyArthasannikarSakatva dharma che ane jJAna dharmI che. Ama dharmIne jaNAvavA jJAnapadanuM grahaNa karela che.) anyathA (jo ema nahIM mAno to, eTale ke jJAna pada anarthaka che. AthI tenuM grahaNa Avazyaka nathI, to) dharmI evA jJAnanA abhAvamAM je avyabhicAraAdi dharmo che, te padonuM kyAM pratipAdana karAya ? arthAt dharmInA abhAvamAM dharmonuM pratipAdana nirAdhAra banI jaze. - vipunarevaM vyAvakSate - vaLI keTalAka ema kahe che ke - "avyapadezya' ane vyavasAyAtmaka A be pada dvArA nirvikalpaka ane savikalpakanA bhedathI pratyakSanA be prakAro che. (ema sUcita thAya che.) paNa zeSa indriyArthasannikarSakatva, avyabhicAri e be jJAnanA vizeSaNo che. atra ca sUtre phalasvarUpasAmagrIvizeSaNapakSAsrayaH saMbhavanti / teSu svarUpavizeSaNapakSo na yuktaH / yathoktavizeSaNaM jJAnaM pratyakSamiti hi tatrArthaH syAt / tathA cAkArakasya jJAnasya pratyakSatvaprasaktiH, na cAkArakasya pratyakSatvaM yuktaM, asAdhakatamatvAtsAdhakatamasyaiva ca pramANatvAt / tulAsuvarNAdInAM pradIpAdInAM sannikarSendriyAdInAM cAbodharupANAmapratyakSatvaprasaGgazca / iSyate caiSAM sUtrakRtA pratyakSatvaM, tanna svarUpavizeSaNapakSo yuktaH / nApi sAmagrIvizeSaNapakSaH / sAmagrIvizeSaNapakSe hyevaM sUtrArthaH syAt / pramAtRprameyacakSurAdIndri Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana yAlokAdikA jJAnajanikA sAmagrIndriyArthasannikarSotpannatvAdivizeSaNaviziSTajJAnajananAdupacAreNendriyArthasannikarSotpannatvAdivizeSaNaviziSTA satI pratyakSamiti / evaM ca sAmagryAH sUtropAttavizeSaNayogitvaM tathAvidhaphalajanakatvAdupacAreNaiva bhavati, na tu svata iti / na tu yuktastatpakSo'pi / phalavizeSaNapakSastu yuktisaMgataH / atra pakSe yata ityadhyAhAryam / tato'yamarthaH / indriyArthasannikarSotpannatvAdivizeSaNaM jJAnaM yata indriyArthasannikarSAderbhavati, sa indriyArthasannikarSAdiH pratyakSaM pramANam / jJAnaM ca pratyakSapramANaphalam / yadA tu tato'pi jJAnAddhAnopAdAnAdibuddhaya utpadyante, tadA hAnAdibuddhyapekSayA jJAnaM pramANaM hAnAdibuddhayastu phalaM, "yadA jJAnaM pramANaM, tadA hAnAdibuddhayaH phalam" iti vacanAt [nyAyabhA. 1/1/3] / yathA cAnubhavajJAnavaMzajAyAH smRtestathA cAyamityetajjJAnamindri-yArthasannikarSajatvAtpratyakSaphalam / tatsmRtestu pratyakSatA / sukhaduHkhasaMbandhasmRtestvindriyArthasannikarSasahakAritvAttathA cAyamiti sArUpyajJAnajanakatvenAdhyakSapramANatA / sArUpyajJAnasya ca sukhasAdhano'yamityAnumAnikaphalajanakatvenAnumAnapramANatA / na ca sukhasAdhanatvazaktijJAnamindriyArthasannikarSajaM, zakterasannihitatvAt / Atmano manaindriyeNa sannikarSe sukhAdijJAnaM phalam / manaindriyasya tatsannikarSasya ca pratyakSapramANatA / evamanyatrApi yathArhaM pramANaphalavibhAgo'vagantavya iti / etadevendriyArthasannikarSAdisUtraM granthakAraH padyabandhAnulomyenetthamAha / "indriyArthasaMparkotpannam" ityAdi / atra saMparkaH saMbandhaH / avyabhicAri cetyatra cakAro vizeSaNasamudyayArthaH / avyabhicArikamiti pAThe tvavyabhicAryevAvyabhicArika svArthe kapratyayaH / vyapadezo nAmakalpanA / atrApi vyAkhyAyAM yata ityadhyAhAryam / bhAvArthaH sarvo'pi prAgvadeveti / TIkAno bhAvAnuvAda: bhI sUtramai (pratyakSAna 619 // athu cha, te sUtramai) (i) 38, (ii) 2535 bhane (ii) sAmagrI ema traNavizeSaNapakSo saMbhave che. te traNa vizeSaNapakSamAM svarUpavizeSaNa pakSa yukta nathI. (jo svarUpavizeSaNa pakSa svIkArazo to) "yathoktavizeSaNathIyukta jJAna pratyakSa che." Avo te sUtrano artha thaze. ane tethI akAraka evA jJAnanA pratyakSatvanI Apatti Avaze. ane akArakajJAnanuM pratyakSatva yukta nathI. kAraNake Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 159 akArakajJAna sAdhakatama nathI. sAdhakatama ja pramANa hoya che. (kahevAno Azaya e che ke yathoktivizeSaNathI yuktajJAna pratyakSa che, evo artha karavAthI pratyakSano kartA koNa che. arthAt te pratyakSa konAthI utpanna thayuM ? te prazna Avaze. jJAna to phala hovAthI kartA banI zake nahIM. ane akArakajJAnanuM pratyakSatva yukta nathI. ane asAdhakatama pramANarUpa paNa nathI.) ane vaLI "yathokta vizeSaNathI yuktajJAna pratyakSa che"-sUtrano Avo artha karavAthI arthAt svarUpa vizeSaNapakSamAM jJAnane ja pramANa manAtuM hovAthI tulA, suvarNAdi, pradIpAdi, ane indriyonA satrikadi abodhasvarUpo (acetanasvarUpo)nA apratyakSatvanI Apatti Avaze. ane sUtrakArane pratyakSajJAnanA janakatarIke jJAnanI jema acetana paNa iSTa che. tethI saksikarSAdi acetanasvarUponuM apratyakSatva AvI paDe, te iSTa nathI. tethI svarUpavizeSaNapakSa yukta nathI. sAmagrIvizeSaNapakSa paNa yukta nathI. kAraNake sAmagrIvizeSaNapakSamAM e pramANe ja sUtrArtha thAya che. arthAt "yathoktavizeSaNathI yuktajJAna pratyakSa che." ema sUtrArtha thaze. ane pramAta, prameya, cakSuAdi indriya tathA AlokaAdi jJAnane utpanna karanArI sAmagrI, indriyArthasannikA~tpannatvAdi vizeSaNathI viziSTajJAnane utpanna karatI hovAthI, upacArathI indriyArthasannikarSotpannatvAdi vizeSaNathI viziSTa thatI chatI sAmagrI pratyakSa(ne utpanna kare) che ane e pramANe sAmagrI sUtramAM grahaNa karela vizeSaNathI yukta tevA prakAranA phalane utpanna karanAra upAcArathI ja thAya che. paNa sAmagrI svata: phalane utpanna karatI nathI. AthI sAmagrIvizeSaNapakSa paNa yukta nathI. phalavizeSaNapakSa yuktisaMgata che. A pakSamAM "yata:" no adhyAhAra karavo. tethI sUtrano A artha thaze - indriyArthasannikarSAtpannatvAdi vizeSaNathI viziSTajJAna je kAraNathI indriyArthasannikarSAdithI (utpanna) thAya che, (te kAraNathI) te indriyArthasannikarSAdi pratyakSapramANa che ane jJAna pratyakSapramANanuM phala che. paNa jyAre te jJAnathI paNa hAna-upAdananI buddhi utpanna thAya che, tyAre hAnAdi buddhinI apekSAthI jJAna pramANa thaze ane hAnAdi buddhi phala thaze. kAraNa ke "jyAre jJAna pramANa hoya, tyAre hAnAdibuddhi phala thAya che." e pramANe zAstranuM vacana che. (kahevAno Azaya e che ke indriyArthanA sannikarSathI koI vastunuM jJAna thayA bAda, temAM "A vastu heya che." ane "A vastu upAdeya che." evI je buddhi pedA thAya che. temAM te vastunuM jJAna pramANa che. ane heyopAdeyano viveka te (jJAnanuM ) phala che.) jema anubhavajJAnanA vaMza(saMskAra)thI utpanna thayelI smRti pratyakSanuM le che, tema "layam' athAt "A che e pramANe, A jJAna indriyArthasajJikarSathI utpanna thatuM hovAnA kAraNe pratyakSanuM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana phala che. vaLI te smRtinI pratyakSatA (paNa) che. arthAt smRti pratyakSapramANa paNa che. (mRtinI pratyakSatA A pramANe che-) sukha-du:khasaMbaMdhI smRti indriyArthanA sakirSanA sahakArathI thAya che. arthAt sukha-du:kha saMbaMdhI smRtimAM indriyArthasannikarSa sahakAri(kAraNa) bane che. (te A rIteartha sAthe indriyano saMparka thatAM artha anukula hoya to sukha ane artha pratikuLa hoya to duHkha thAya che. Ama sukha-du:kha saMbaMdhIsmRti indriyArthasannikarSanA sahakArathI thAya che. AthI sukhadu:khasaMbaMdhI smRtimAM indriyArthasannikarSa sahakAri che.) ane te sahakAri hovAthI tathA vAya| arthAt "te pramANe A che" e pramANe sArUpyajJAna utpanna thAya che. te sArUpyajJAna indriyArthasagnikarSanA sahakArathI smRtidvArA thAya che. AthI smRtinI (paNa) pratyakSapramANatA che. Ama smRti pratyakSapramANa che. (AthI anubhavajJAnanA vaMza (saMskArathI) utpanna thayelI smRti pratyakSanuM phala che tathA upara jaNAvyAnusAra smRti pratyakSapramANa paNa che.) (upara jema tathA vAyam' e sArUpyajJAna phala che, ema jaNAvyuM, tema sArUpyajJAna pramANa paNa che te jaNAve che.) sArUpyajJAna "A sukhanuM sAdhana che--e pramANe AnumAnika phalane utpanna karanAra (janaka) hovAthI anumAna pramANa che. zaMkA : "A sukhanuM sAdhana che'--e pramANe sukhasAdhanatvanuM zaktijJAna indriyArthasatrikarSathI utpanna thAya che. AthI sArUpyajJAna anumAna pramANa nathI. paraMtu pratyakSapramANa ja che. samAdhAnaH sukhasAdhanatvanuM zaktijJAna indriyArthasarSithI utpanna thatuM nathI. kAraNake artha indriyathI sannihita (najIka) hoya to ja te arthanuM jJAna utpanna karI zake. zakti indriyathI sannihita (najIka) na hovAthI zaktijJAna indriyArthasannikarSathI utpanna thatuM nathI. AthI sukhasAdhanasvarUpa AnumAnika jJAna sArUpyajJAnathI utpanna thatuM hovAthI, sArUpyajJAna anumAna pramANa che. AtmanA mana-indriya sAthenA sannikarSamAM sukhAdijJAna phala che ane mana-indriyanI tathA tenA sannikarSanI pratyakSapramANatA che. A rIte anyatra paNa yathAyogya pramANa-phalano vibhAga jANavo. A "ndriyAIjhiyi " (1-1-4) A nyAyasUtrane graMthakArazrI zlokamAM (padyamAM) guMthI laIne, te sUtranA arthane anukUlapaNe zlokamAM pratyakSapramANanuM lakSaNa karatAM kahe che - "ndriyAsaMparphotpanna..." (artha pUrve jaNAvela che). ahIM saMparka saMbaMdha. zlokamAM je 'vyamavAra va" ema kahyuM che, tyAM 'va' kAra vizeSaNonA muccaya mATe che. vaLI "vyamarim e pramANe Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana (nyai) 16 cha, tyo avyabhicAri eva' mA vyutpattithA svArthamA 'ka' pratyaya sAgara . ___vyapaheza bheTale. 20648yanA. mI 55 sonI vyAyAma. 'yataH' adhyAhArathI se. zlokano bhAvArtha sarve paNa pUrvanI jema jANavo. atha pratyakSatatphayorabhedavivakSayA pratyakSasya bhedA ucyante / pratyakSaM dvedhA, ayogipratyakSaM yogipratyakSaM ca yadasmadAdInAmindriyArthasannikarSAjjJAnamutpadyate, tadayogipratyakSam / tadapi dvividhaM nirvikalpakaM savikalpaM ca tatra vastusvarUpamAtrAvabhAsakaM nirvikalpakaM, yathA prathamAkSasannipAtajaM jJAnam / saMjJAsaMjJisambandhollekhena jJAnotpattinimittaM savikalpakaM, yathA devadatto'yaM daNDItyAdi / yogipratyakSaM tu dezakAlasvabhAvaviprakRSTArthagrAhakam / tadvividhaM, yuktAnAM pratyakSaM viyuktAnAM ca / tatra samAdhyaikAgryavatAM yogadharmedharAdisahakRtAdAtmAntaHkaraNasaMyogAdeva bAhyArthasaMyoganirapekSaM yadazeSArthagrahaNaM, tadyuktAnAM pratyakSam / etaca nirvikalpakameva bhavati, vikalpataH samAdhyaikAgryAnupapatteH / idaM cotkRSTayogina eva vijJeyaM, yogimAtrasya tadasaMbhavAt / asamAdhyavasthAyAM yoginAmAtmamanobAhyendriyarUpAdyAzrayacatuSkasaMyogAdrUpAdInAM, AtmamanaHzrautratrayasaMyogAcchabdasya, AtmamanodvayasaMyogAtsukhAdInAM ca yadgrahaNaM, tadviyuktAnAM pratyakSam / taJca nirvikalpakaM savikalpakaM ca pratipattavyam / vistarArthinA tu nyAyasAraTIkA vilokanIyeti / / TIkAno bhAvAnuvAda: have pratyakSa zabdano pratyakSapramANa ane tenA pratyakSaphalamAM abhedanI virakSA karIne pratyakSanA ho 73 cha. pratyakSa prA. che. (1) ayodhipratyakSa, (2) yogipratyakSa. ApaNuM je indriyArthasannikarSathI jJAna utpanna thAya che te ayogipratyakSa. ayogipratyakSa be 2- cha. (1) nirvi854 bhane (2) savita857. vastunA svarUpamAtranuM avabhAsakajJAna nirvikalpakapratyakSa kahevAya che. jemake-prathama indriyanA sannipAta-saMparkathI utpanna thayela jJAna. saMjJA-saMnnisaMbaMdhanA ullekhavaDe jJAnotpattimAM nimittarUpa savikalpakajJAna-pratyakSa che. bha3 'devadatto'yaM daNDI' ityAdi. mahA vAyasaMza. (6) mane pAya-saMjJi (vitta) meM bnen| saMbaMdha 43 'devadatto'yaM daNDI'-mAj d zAna utpanna thAya cha, te saviseu (pratyakSa) kahevAya che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 SaDdarzana samuzcaya bhAga- 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana (A ayogipratyakSa aviprakaSTa(najIka rahela) padArthanuM jJAna karAve che.) yogipratyakSa deza, kAla ane svabhAvathI viprakRSTa (atizaya dUra rahela) arthanuM grAhaka che. arthAt dUradezavartI, atItAnAgatakAlavartI tathA sUkSmasvabhAvavALA yAvatuM atIndriya padArthonuM grAhaka che. yogipratyakSa be prakAranuM che. (i) yuktayogIonuM pratyakSa ane (ii) vimuktayogionuM pratyakSa. (i) yuktayogionuM pratyakSa ke samAdhimAM jenuM citta parama ekAgratAvALuM thayuM che, te yogione yoga-dharma ane IzvaraAdinA sahakArathI AtmA tathA aMta:karaNanA saMyogathI ja bAhyArthasaMyogane nirapekSa je saghaLAye padArthonuM jJAna thAya che, te yuktayogionuM pratyakSa kahevAya che. ane A pratyakSa nirvikalpaka ja thAya che. kAraNake vikalpathI samAdhimAM ekAgratA saMgata thatI nathI. ane A pratyakSa utkRSTayogione ja jANavuM. kAraNake yogimAtrane A pratyakSano saMbhava nathI. (ii) viyuktayogionuM pratyakSa : asamAdhi avasthAmAM yogione AtmA-mana-bAlvendriya ane rUpAdi cAranA saMyogathI rUpAdinuM, AtmA-mana-zrotrendriya A traNanA saMyogathI zabdanuM, AtmA-mana-A benA saMyogathI sukhAdinuM je grahaNa thAya che, te vimuktayogionuM pratyakSa kahevAya che ane te nirvikalpaka ane savikalpaka baMne prakAranuM jANavuM. A viSayamAM vistArathI jANavAnI icchAvALAo vaDe nyAyasAranI TIkA jovI. ___ athAnumAnalakSaNamAha "anumAnaM tu tatpUrvaM trividhaM bhavetpUrvavaccheSavaJcaiva" ityAdi / atra caivazabdau pUrvavadAdInAmarthabAhulyasUcakau / tathAzabdazcakArArthaH samuJcaye / zeSaM tu sUtravyAkhyayaiva, vyAkhyAsyate, sUtraM tvidaM "tatpUrvakaM trividhamanumAnaM, pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTaM ca" [ ] iti / eke vyAkhyAnti / atraikasya pUrvakazabdasya sAmAnyazrutyA luptanirdezo draSTavyaH / tatpUrvakamityatra tacchabdena pratyakSaM pramANamabhisaMbadhyate / tatpUrvakaM pratyakSaphalaM liGgajJAnamityarthaH / tatpUrvakapUrvakaM liGgijJAnam / ayamatra bhAvaH / pratyakSAddhUmAdijJAnamutpadyate, dhUmAdijJAnAJca vanyAdijJAnamiti / indriyArthasannikarSotpannatvavarSANi ca jJAnAdivizeSaNAni pratyakSasUtrAdatrApi saMbandhanIyAni / eSAM ca vyavacchedyAni prAguktAnusAreNa svayaM paribhAvyAni / tathA dvitIyaliGgadarzanapUrvikAyA avinAbhAvasaMbandhasmRtestatpUrvakapUrvakatvAttajjanakasyAnumAnatvanivRttyarthamarthopalabdhigrahaNaM kAryaM, smRtestvarthaM vinApi bhAvAt / tto'ymrthH| arthopalabdhirUpamavyabhicari Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana dara tamavyapadezyaM vyavasAyAtmakaM jJAnaM tatpUrvakapUrvakaM, yato liGgAdeH samupajAyate tadanumAnamiti 1 / tathA te dve pratyakSa liGgaliGgisaMbandhadarzanaM liGgidarzanaM (liGgadarzana) ca pUrvaM yasya tattatpUrvakamiti vigrahavizeSAzrayaNAdanumAnasyAdhyakSaphaladvayapUrvakatvaM jJApitaM draSTavyam 2 / tathA tAni pratyakSAdisarvapramANAni pUrvaM yasya tattatpUrvakamiti vigrahavizeSAzrayaNena sarvapramANapUrvakatvamapyanumAnasya labhyate / na ca teSAM pUrvamaprakRtatvAtkathaM tacchabdena parAmarza iti preryam / yataH sAkSAdaprakRtatve'pi pratyakSasUtre vyacchedyatvena prakRtatvAditi / TIkAno bhAvAnuvAda: have anumAnanuM lakSaNa kare che. anumAnaM tu tapUrva trivizaM majUrvavarjhavavava de sAmAnyastathA / arthAt pratyakSapUrvaka anumAna pUrvavat, zeSavatuM ane sAmAnyatodaSTa ema traNa prakAre che. ahIM vaiva' - 2 ane iva zabda pUrvavatuM Adi anumAnanA prakAronA arthabAhulyanA sUcaka che. arthAt pUrvavat Adi padonI anekavyAkhyAnI sUcanA kare che. tathA zabda "gha' kAra arthamAM che. arthAt samuccayArthaka che. zlokanI zeSavyAkhyA nyAyasUtranI nIcenI vyAkhyAdvArA ja karAze. te nyAyadarzananuM anumAna A che - "tapUrva trividhananumAna, pUrvavarjhavavAnA " || -A sUtranI vyAkhyA eka vAdi kare che ke. ahIM eka 'pUrvaka' zabdano (sAmAnyazrutithI) lopa thayelo jANavo. kahevAno Azaya e che ke sUtramAM 'tatUrva' pada che, tyAM be pUrvakazabda hatA, temAMthI samAnazrutinA kAraNe ekano lopa thayela che. tyAM tat zabdathI pratyakSapramANano saMbaMdha karAya. tethI tapUrvaka = pratyakSanuM phala liMgajJAna ane liMgajJAna jenI pUrve che, te tapUrvakapUrvaka = liMgijJAna thAya che. arthAt anumiti kahevAya che. kahevAnA Azaya e che ke pratyakSathI dhUmAdinuM jJAna utpanna thAya che. (arthAt liMgajJAna thAya che.) ane dhUmAdinA jJAnathI vahni AdinuM jJAna thAya che. (arthAt liMginuM jJAna thAya che). indriyArthasannikA~tpannatva vizeSaNane choDIne jJAnAdivizeSaNo pratyakSanA sUtrathI ahIM anumAnanA sUtramAM paNa joDavA ane e traNevizeSaNone judA karIne (vizeSa karIne) pUrve kahyAnusAra (pratyakSanA lakSaNanI vyAkhyAmAM kahyAnusAra) svayaM vicAravuM. arthAt traNevizeSaNonI Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 SaDdarzana samuzaya, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana bhinna-bhinna vizeSatA ane tenI sUtramAM AvazyaktA svayaM vicAravI. arthAt dvitIya liMgadarzana pUrvaka thanArI avinAbhAvathI saMbaddha smRti (smaraNa) tapUrvakapUrvaka hovAthI, smRtinA janakamAM anumAnatva na Ave, arthAt dvitIya liMgadarzana arthAt liMganA bIjIvAranA pratyakSathI avinAbhAvanA saMbaMdhanI smRti paNa thAya che. te smRti paNa tapUrvakapUrvaka kahevAya che. AthI skRtine utpanna karavAvALA dvitIyaliMgadarzanamAM paNa anumAna pramANatA AvavAnI Apatti che. tenI nivRtti mATe) arthopalabdhi (padanuM) grahaNa karavuM joIe. kAraNa ke smRtino to artha vinA paNa sadUbhAva hoya che. AthI te arthopalabdhi nathI. tethI sUtrano A artha thaze - arthopalabdhirUpa avyabhicAri, avyapadezya ane vyavasAyAtmika tapUrvakapUrvaka jJAnarUpa arthAt je liMgAdithI liMgijJAnarUpa arthopalabdhi utpanna thAya che te anumAna kahevAya che. A rIte ekavAdino mata che. (bIjo vAdi mAne che ke, liMga-liMginA saMbaMdhanuM darzana tathA liMgadarzanarUpa be pratyakSa jenA pUrvamAM che, te tattapUrva:-A vigrahavizeSanA AzrayathI anumAnapratyakSanA be phala pUrvaka che tema jaNAveluM jANavuM. liMga-liMginA saMbaMdhanuM darzana tathA liMgadarzanapUrvaka anumAna thAya che. tathA te pratyakSAdi pramANo che pUrvamAM jenI te tattapUrvaka A vigrahavizeSanA AzrayathI anumAnanuM sarvapramANapUrvakatva prApta thAya che. te pratyakSAdipramANo (anumAnanI) pUrve aprakRta che, to kevI rIte tatuzabdathI parAmarza thAya. (arthAt pratyakSathI atirikta pramANonuM prakaraNa pUrve AvyuM nathI, to bahuvacanAnta 'tat' zabdanA vigrahamAM te pramANonuM grahaNa kevI rIte karI zakAya ?) AvuM na kahevuM, kAraNake sAkSAt aprakRta hovA chatAM paNa pratyakSanA lakSaNasUtramAM anya pramANonI vyAvRtti thaI gaI che. AthI vyavacchedarUpe teonuM prakaraNa hatuM ja. tethI tat zabdathI te pramANono parAmarza karavAmAM bAdha nathI. asyAM vyAkhyAyAM nAvyAptyAdidoSaH kazcanApi / ye tu pUrvazabdasyaikasya luptasya nirdezaM nAbhyupagacchanti, teSAM pratyakSaphale'numAnatvaprasaktiH, tatphalasya pratyakSapramANapUrvakatvAt / athAkArakasyApramANatvAtsAdhakatamasya kArakatvaM labhyate / tato'yamarthaH / avybhi9. anumAnanI aMdara traNa liMgaparAmarza thAya che. (1) dhUmAdine (parvatamAM) jovo - parvato ghUmavAn ! (2) vyAptinuM smaraNa-dhUmo vahinavyApya. (3) vanavyApyadhUmavAn Azaya e che ke jyAre vyakti parvata upara dhUmAdine jue che tyAre tene 'parvato ghUmavAna' Avo liMgaparAmarza thAya che. tyArabAda mahAnasa (rasoDA)mAM dhUma ane agninA sAhacaryathI prApta karela "yatra yatra dhUma: tatra tatra vadeinaH" vyAptinuM smaraNa thAya che AthI tene "dhUmo vadina vyANa' Avo bIjo liMgaparAmarza thAya che. ane tyArabAda dhUmAdi hetumAM vyApti ane e hetu parvatAdi pakSamAM che AvuM jJAna thAya che. tethI "dina vyANadhanavAna mAM" Avo trIjo liMgaparAmarza thAya che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana ___ 165 caritAvyapadezyavyavasAyAtmikArthopalabdhijanakamevAdhyakSaphalaM liGgajJAnamanumAnamiti cet, ucyate / evamapi viziSTajJAnamevAnumAnaM prasajyate / na ca jJAnasyaivAnumAnatvam, "smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnajJAnohAH sukhAdipratyakSamicchAdayazca manaso liGgAni [nyAya bhA0 1/1/16] iti vacanAt sarvasya bodhAbodharUpasya viziSTaphalajanakasyAnumAnatvAdityavyAptirlakSaNadoSaH / ato'rthopalabdhiravyabhicArAdivizeSaNaviziSTA tatpUrvakapUrvikA, yatastadanumAnamityeva vyAkhyAnaM yuktimat / TIkAno bhAvAnuvAdaH A vyAkhyAmAM avyAptiAdi koIpaNa doSa nathI. vaLI jeo eka "pUrva' zabdanA lopanA nirdezane svIkAratA nathI, teone pratyakSanA phalamAM anumAnatvanI Apatti Avaze. kAraNake pratyakSapramANanuM phala pratyakSapramANapUrvaka hoya che. AthI tapUrvaka hovAthI, te paNa anumAnarUpa banI jaze. zaMkA pramAnI prati sAdhakatamakArakane ja pramANa kahevAya che. tethI akAraka pramANa na banI zake. pratyakSanA phalamAM akArakatva hovAthI anumAnatvano prasaMga nathI. kahevAno Azaya e che ke pratyakSapramANanA phalabhUta liMgajJAna avyabhicarita, avyapadezya tathA vyavasAyAtmika arthopalabdhine utpanna kare che, te ja anumAnarUpa banI zake che. anya nahi. samAdhAnaH tamArI A vyAkhyAthI to viziSTajJAna ja anumAna thaI zake che, jJAnamAtra nahi. zAstramAM to ajJAnAtmakapadArtho paNa liMgijJAnamAM sAdhakatama hovAthI anumAnarUpa kahyA che. nyAyasUtramAM kahyuM che ke... "mRti, anumAna, Agama, saMzaya, pratibhA, svapnajJAna, uhA, sukhAdi pratyakSa tathA icchAdi mananA liMga che." AmAM smRti jJAnonI jema icchAdi ajJAnAtmakapadArthonuM paNa liMgaanumAna mAnyuM ja che. sUtrakAranuM tAtparya e che ke - liMgijJAnarUpa viziSTaphalane utpanna karavAvALo padArtha jJAnarUpa hoya ke ajJAnarUpa hoya to paNa anumAna kahevo joIe. AthI vyAkhyAmAM avyAptidoSa Ave ja che. AthI "avyabhicaritaAdi vizeSaNothI viziSTa tapUrvakapUrvikA arthopalabdhi jenAthI paNa utpanna thAya che, te anumAna kahevAya che. te pachI jJAnarUpa hoya ke ajJAnarUpa hoya." A vyAkhyA yuktiyukta che. nanvatrApi trividhagrahaNamanarthakamiti cet, na / anumAnavibhAgArthatvAt / pUrvavadAdigrahaNaM ca svabhAvAdiviSayapratiSedhena pUrvavadAdiviSayajJApanArtham / pUrvavadAyeva Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana trividhavibhAgena vivakSitaM, na svabhAvAdikamiti prathamaM vyAkhyAnam / apare tvevaM sUtraM vyAcakSate / tatpUrvakaM pratyakSapUrvakaM trividhamiti, tribhedamanumAnam / ke punarbhedA ityAhapUrvavadityAdi, pUrvazabdenAnvayo vyapadizyate, vyatirekAtprAgavasIyamAnatvAt pUrvo'nvayaH, sa evAsti yasya tatpUrvavatkevalAnvayyanumAnam 1 / zeSo vyatirekaH, sa evAsti yasya taccheSavat, kevalavyatireki ca 2 / sAmAnyenAnvayavyatirekayoH sAdhanAGga yoryaddRSTaM tatsAmAnyatodRSTamanvayavyatireki ceti 3 athavA trividhamiti trirUpam / kAni trINi rUpANItyAha pUrvavadityAdi, pUrvamupAdIyamAnatvAtpUrvaH pakSaH so'syAstIti pUrvavatpakSa - dharmatvam / zeSa upayuktAdanyatvAtsAdharmyadRSTAntaH so'styatreti zeSavatsapakSe sattvam / sAmAnyatodRSTamiti vipakSe sarvatrAsattvaM tRtIyaM rUpam / cazabdAtpratyakSAgamAviruddhatvAsatpratipakSatvarUpadvayaM ca / evaM ca paJcarUpaliGgAlambanaM yattatpUrvakaM tadanvayavyatirekyanumAnam / vipakSAsattvasapakSasattvayoranyatararupasyAnabhisaMbandhAttu catUrupaliGgAlambanaM kevalAnvapi kevalavyatireki cAnumAnam / TIkAno bhAvAnuvAda : zaMDA : sUtramAM 'pUrvavat' sAhi trA nAma gAvI hIdhA che pachI... 'trividhaM 'nuM grhe| nirarthaGa che. sabhAdhAna : 'trividhaM' nuM grhe| nirartha nathI. arADe 'trividhaM' yaha anumAnanA prakA2ne sUcavavA mATe che. 166 pUrvavadi traNaprakAranuM grahaNa svabhAvAdiviSayanA pratiSedhadvArA pUrvavatdiviSayane jaNAvavA mATe che. (eTale ke) pUrvavadi traNavibhAga (prakA2) vaDe anumAnanI vivakSA karI che. paNa svabhAva, hetu, kAryarUpa dvArothI nahIM. A rIte sUtranI A prathama vyAkhyA thaI. paNa bIjAloko sUtranI vyAkhyA A pramANe kahe che. tapUrvaka eTale pratyakSapUrvaka anumAnanA traNa bheda che. anumAnanA te bhedo kayA che ? (1) pUrvavat, (2) zeSavat, (3) sAmAnyatodRSTa. ahIM pUrvazabda vaDe anvayano vyapadeza karAya che, kAraNa ke te vyatirekathI pUrve jaNAya che. arthAt vyatire'thI pUrve 4to anvaya che. sAthI pUrvo'nvayaH, sa evAsti yasya tatpUrvavat-pUrve anvaya che jeno te tatpUrvavat. arthAt kevalAnvayI anumAna che. arthAt je anumAnamAM mAtra anvayavyApti bhaje che, te ThevalAnvayI anumAna hevAya che. zeSo vyatirekaH sa evAsti yasya taccheSavat. arthAt zeSa bheTale vyatire'che bheno te tatzeSavat arthAt devasavyatireDI anumAna 1 vipakSe manAgapi yanna daSTaM, iti pratyantare'dhikaM darIdRzyate / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 167 che. arthAt je anumAnanI mAtra vyatirekavyApti maLe che te kevalavyatirekIanumAna kahevAya che. sAmAnyathI anvaya-vyatirekarUpa sAdhananA aMgonuM je jovuM te sAmAnyatodaSTa arthAtu anvayavyatireka anumAna kahevAya che. arthAt je anumAnamAM anvaya-vyatireka baMne vyApti maLe che te sAmAnyatodaSTa anumAna. (trividhanI rajuAta bIjI rIte kare che) athavA trividha=trirUpa. te traNarUpo kayA che ? pUrvavat, zeSavatuM ane sAmAnyatodaSTa. pahelA grahaNa karAtuM hovAthI pUrva. anumAnamAM pahelA pakSa (pakSamAM hetunuM) grahaNa karAya che. tethI pUrva=pakSa che jene te pUrvavat arthAt pakSadharmatva. Ama pakSadharmatva prathama rUpa che. zeSa eTale anyaThekANe upayukta hovAthI sAdharmadRSTAMta ane sAdhammadRSTAMta jyAM che te zeSavatu kahevAya che. tene sapakSasattva paNa kahevAya che. Ama sapakSasattva dvitIyarUpa che. (jemake dhUma hetu sapakSa evA mahAnasamAM rahe che. tethI sapakSasattva.) sAmAnyatodRSTa eTale vipakSamAM sarvatra asattva arthAt vipakSamAM manApha paNa na dekhAya te sAmAnyatodaSTa arthAt vipakSAsatva. Ama 'vipakSAsattva' A trIjuM rUpa che. 'va' zabdathI pratyakSa ane AgamathI aviruddha ane asatkRtipakSatva A be rUpa jANavA. A pramANe pAMca rUpavALA liMganuM AlaMbana jemAM hoya che te tapUrvaka anumAna anvayavyatirekIanumAna kahevAya che. Ama anvayavyatirekIanumAnamAM pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAsattva, aviruddha (abAdhitaviSayatva) ane asatpatipakSatva A pAMca liMgo-rUponuM AlaMbana che. kevalAnvayI anumAnamAM vipakSAsattva sivAyanA cAraliMgo-rUponuM AlaMbana che. vyatirekI anumAnamAM sapakSasattva sivAyanA cAraliMgo-rUponuM AlaMbana che. tatrAnityaH zabdaH kAryatvAt, ghaTAdivadAkAzAdivajetyanvayavyatirekI hetuH 1 / adRSTAdIni kasyacitpratyakSANi prameyatvAtkaratalAdivadityatra kasyacitpratyakSatve sAdhye'pratyakSasya kasyApi vastuno vipakSasyAbhAvAdeva kevalAnvayI 2 / sarvavitkartRpUrvakaM sarvaM kAryaM, kAdAcitkatvAt / yatsarvavitkartRpUrvakaM na bhavati, tanna kAdAcitkaM, yathAkAzAdi / atra sarvasya kAryasya pakSIkRtatvAdeva sapakSAbhAvAtkevalavyatirekI / prasaGgadvAreNa vA kevalavyatirekI / yathA nedaM nirAtmakaM jIvaccharIramaprANAdimattvaprasaGgAlloSTavaditi prasaGgaH / prayogastvittham / idaM jIvaccharIraM sAtmakaM, prANAdimattvAt / yanna sAtmakaM tanna prANAdimadyathA loSTamiti prasaGgapUrvakaH kevalavyatirekIti 3 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 17, 18, 19, naiyAyika darzana - TIkAno bhAvAnuvAda : have A traNe rUponA udAharaNo Ape che. (1) anvayavyatirekI hetu : zajoDanitya:, hAryatvAt, ghaTAvivat, AvAzavivat / ahIM Aryatva hetu anvayavyatirekI che. kAraNake temAM pakSadharmatvAdi pAMcerUponuM AlaMbana che. te A pramANe-- (1) pakSadharmatva : pakSa-zabdamAM hetu kAryatvanI vRtti che. (2) sapakSasattva : sapakSa evA ghaTamAM kAryatva hetunI vRtti che. (3) vipakSAsattva : vipakSa evA AkAzamAM kAryatva hetunI vRtti nathI. (ahIM jemAM sAdhyano saMdeha hoya ane sAdhyanI siddhi karavAnI hoya te pakSa kahevAya che. jemAM sAdhyano nizcaya thayo hoya arthAt nizcAyatmakajJAnanA viSayabhUta sAdhyanA Azrayane sapakSa kahevAya che. jemAM sAdhyano nizcayathI abhAva hoya arthAt nizcayAtmakajJAnanA viSayabhUta sAdhyAbhAvanA Azrayane vipakSa kahevAya che.) (4) aviruddhatva (abAdhitaviSayatva) :- pakSa (zabda)mAM sAdhyAbhAva=anityatvAbhAva= nityatvano nizcaya nathI. mATe bAdha paNa nathI. (5) asatpratipakSatva : zabdamAM (anityatvAbhAva=sAdhyAbhAva=) nityatvano sAdhaka bIjo koI hetu nathI. mATe satpratipakSatva nathI. (2) kevalAnvayI hetu : adRSTAIni vitpratyakSAni, prameyAt, ratAvivat / ahIM vivratyakSatva - sAdhyamAM apratyakSa evI koI vastuno (vipakSano) abhAva hovAthI hetu kevalAnvayI che. prameyatva hetumAM vipakSAsatva sivAyanA cArarUponuM AlaMbana hovAthI te kevalAnvayI hetu che te joIe. 10. (1) pakSadharmatva : pakSamAM hetunuM hovuM (sattva) te pakSadharmatva. (2) sapakSasatva : sapakSamAM hetunuM hovuM (sattva) te sapakSasatva. (3) vipakSAsatva : vipakSamAM hetunuM na hovuM (asattva) te vipakSAsatva. (4) aviruddhatva (abAdhitaviSayatva) : je hetuno sAdhyarUpaviSaya pakSamAM bAdhita na hoya arthAt pakSamAM sAdhyAbhAvano nizcaya na hoya te abAdhitaviSayatva. (5) asatpratipakSatva: sAdhyAbhAvano sAdhaka pratipakSa (bIjo virodhi) hetu na hoya te asatpratipakSatva. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana (1) pakSadharmatva :- prameyatva hetu adRSTAdi pakSamAM vidyamAna che. (2) sapakSasattva : sapakSa evA karatalamAM prameyatva hetu vidyamAna che. (3) abAdhitaviSayatva : pakSa (adRSTAdi)mAM sAdhyAbhAva (vitpratyakSatvAmAva)no nizcaya nathI, mATe bAdha nathI. 169 (4) asatpratipakSatva : sthavitpratyakSatva nA sAdhaka prameyatva hetuno koI pratipakSa (virodhI bIjo) hetu nathI ke je sAdhyAbhAvane siddhakare. AthI prameyatva hetu satpratipakSa nathI. (3) kevala vyatirekI hetu : sarvavitkartRpUrvakaM sarvaM kAryaM, kAdAcitkatvAt - sarvakAryaM sarvavitkartRpUrvakaM, kAdAcitkatvAt / je sarvavitkartIpUrvakatva nathI te kAdAcitka nathI. jemake AkAza. ahIM sarvakAryane pakSa ja banAvela hovAthI sapakSano abhAva che. AthI Avitva hetu kevalavyatirekI che. vyAvAcitva hetumAM sapakSasattva sivAyanA cAra rUponuM AlaMbana hovAthI te kevalavyatirekI che te joIe. (1) pakSadharmatva : kadAcitkatva hetu pakSamAM vidyamAna che. (2) vipakSAsattva : vipakSa evA AkAzamAM kadAcitkatva hetu vidyamAna nathI. (3) abAdhitaviSayatva : sarvakAryomAM (pakSamAM) sarvavitkartIpUrvakatvAbhAva (sAdhyAbhAva)no nizcaya nathI. tethI bAdha paNa nathI. AthI jAvAcitva hetu bAdhita nathI. (4) asatpratipakSatva : sarvavitkaTTapUrvakatvAbhAva (sAdhyAbhAva)no sAdhaka pratipakSa (bIjo virodhi) hetu nathI. AthI satpratipakSatva paNa nathI. prasaMgadvA2thI kevalavyatirekI anumAna batAve che. aprANAdimattvanA prasaMgathI loSTa(DhephA)nI jema jIvatsarIra nirAtmaka nathI. A pramANe prasaMgadvAra che. prayoga A pramANe che - rU nIvarIra sAbha N, prANAtimatttAt / A jIvatsarIra (jIvatuM zarI2) AtmAsahita che kAraNake prANathI yukta che. tathA yatra sAbha N tatra prAAtimaghathA hoTam-arthAt je sAtmaka nathI, te prANAdithIyukta nathI. jemake DhephuM. A rIte prasaMga pUrvaka kevalavyatirekI anumAna kahyuM. evamanumAnasya bhedAn svarUpaM ca vyAkhyAya viSayasya traividhyapratipAdanAyaivamAhuH / athavA tatpUrvakamanumAnaM trividhaM triprakAraM / ke punastrayaH prakArA ityAha pUrvavadityAdi, pUrvaM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sarzana samudhruva bhAga - 2, oja - 27, 28, 21, naivAvijra varzana " kAraNaM vidyate yatrAnumAne tatpUrvavat, yatra kAraNena kAryamanumIyate yathA viziSTameghonnatyA bhaviSyati vRSTiriti / atra kAraNazabdena kAraNadharma unnatatvAdirgrAhyaH / prayogastveyam, amI meghA vRSTyutpAdakAH, gambhIragarjitatve'ciraprabhAvatve ca satyatyunnatatvAt, ya evaM te vRSTyutpAdakA yathA vRSTyutpAdakapUrvameghAstathA cAmI tasmAttathA / 170 TIkAno bhAvAnuvAda : A rIte anumAnanAbhedonI ane svarUpanI vyAkhyA karIne viSayanA traNaprakAranA pratipAdana mATe kahe che athavA (upara je rIte vyutpatti karIne anumAnanA bheda ane svarUpanI carcA karI. tema ahIM judI rIte vyutpattikarIne anumAnanA viSayanA traNaprakAra batAve che.) tapUrvaka anumAnanA traNaprakA2 che. te prakAro kayA che ? uttara H pUrvavat Adi. jyAM anumAnamAM pUrve kAraNa vidyamAna hoya che te pUrvavat kahevAya che. arthAt jyAM kA2NavaDe kAryanuM anumAna karAya te pUrvavat anumAna kahevAya che. jemake-viziSTamegha(vAdaLanI) unnatithI vRSTi thaze, evuM anumAna karAya te pUrvavat anumAna kahevAya che. ahIM kAraNazabdathI kAraNadharma grahaNa karavAno che. uparokta udAharaNamAM (viziSTameghano) unnatvAdidharma grahaNa karavo joIe. prayoga A pramANe che amI meghA vRSTyutpAdakAH gambhIragarjitatve'ciraprabhAvatve ca sati unnatatvAt ya evaM te vRSTyutpAdakA yathA vRyutpAvapUrvamedhAstathA vAmI tasmAttathA / arthAt vRSTi utpAdaka pUrvameghanI jema (A megha) gaMbhIra rIte garjanA karato hovAthI ane aci2prabhAvavALo hote chate unnata hovAthI vRSTino utpAdaka che. - 44 ahIM "gamI meyA vRdyutpAvAH" A pratijJAvAkya che. 'ifIrazanitatve'vipramAvatve ca sati unnatatvat' A hetuvAkya che. "ya vaM te vRdyutpAtaLA yathA vRdyutpAvapUrvamedhAH" A udAharaNa vAkya che. tathA cAmI. A upanayavAkya che. vyAptithI viziSTa pakSasaMbaMdhane jaNAvanArA vacanane upanayavAkya kahevAya che. tathA vAmI=(vRSTinA utpAdaka pUrvanA meghanI jema) vRSTinA utpAdakano vyApya gaMbhIragarjanAthIyukta ane aci2prabhAvathIyukta atyunnata A megha che." A upanayavAkya che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaddarzana samu mA -1, skora - 27, 28, 21, naivikarNana 272 tamA tathA - A nigamanavAkya che. pakSamAM sAdhyanA abAdhitattvane jaNAvanAra vacanane nigamanavAkya kahevAya che. tasmAtu tathA - "vRSTinA utpAdakano vyApya gaMbhIra garjanAthI yukta tathA aciraprabhAvathI yukta atyunnatamegha che. tethI te vRSTino utpAdaka che." A nigamanavAkya che. (A 11paMcAvayavavAkyathI prayojya anumAna parArthAnumAna kahevAya che.) A rIte kAraNathI kAryanA anumAnarUpa pUrvavatu anumAna che. 11. nyAyaprayojyAnumAnaM parArthAnumAnam / nyAyatvaM ca pratijJAdyavayavapaJcakasamudAyatvaM / avayavatvaM ca pratijJAdyanyatamatvam / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcAvayavAH / sAdhyaviziSTapakSabodhakavacanaM pratijJA / parvato vahinamAniti pratijJA / paJcamyantaM tRtIyAntaM vA liGgavacanaM hetuH / dhUmavattvAditi hetuH / vyAptipratipAdakadRSTAntavacanamudAharaNam / yo yo ghUgavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasamityudAharaNam / udAhRtavyAptiviziSTatvena hetoH pakSadharmatApratipAdakavacanamupanayaH / tathA cAyamityupanayaH / pakSe sAdhyasyAvAdhitattvapratipAdakavacanaM nigamanam / tasmAttatheti nigamanam / / nyAyaprayojya anumAnane parArthAnumAna kahevAya che. pratijJA, hetuAdi pAMcaavayavanA samudAyane nyAya kahevAya che. pratijJAdi paMcAnyatamane avayava kahevAya che. tyAM pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana A pAMca avayavo che. (1) pratijJA : sAdhyaviziSTa pakSane jaNAvanAra vacanane pratijJA kahevAya che. parvato vahinAnuM A vAkya vahinarUpa sAdhyaviziSTa parvatarupa pakSane jaNAvanAra che ane parvatamAM sAdhyarupatni rahelo che. ethI vahinarupasAdhyaviziSTa parvatarUpa pakSa che. (2) hetuH paccamyanta ane tRtIyAMta liMgavacanane hetu kahevAya che. parvato vahinamAnuM, dhUmAtu dhUmane vA. ahIM dhUmarUpa liMgavacana tRtIyAMta ane paccakhyatta che. mATe te hetu kahevAya che. (3) udAharaNa : vyAptinA pratipAdaka daSTAMtarUpa vacanane udAharaNa kahevAya che. vyAptinuM pratipAdaka je dRSTAMta, arthAt pahelAM jemAM vyAptijJAna karavAmAM AvyuM che, te pachInI anumitimAM duSTAMta tarIke sthApana karI zakAya che. kadAna mAM ghaNIvAra darzana vaDe vahni ane dhUmanI vyAptinuM jJAna kareluM che. ethI e mahAnasa, jyAre parvatamAM vaninI anumiti karavAmAM Ave tyAre daSTAMta tarIke ApavAmAM Ave che. jema ke parvato vani | dhUta, yathA mAnanam (ahIM jema yo yo ghUmavA 4 vaddhimAna, vathA mahAnatam (athavA yatra yatra vana tatra tatra dhUma kathA jahAnatama) ityAkAraka vyApti pratipAdaka mahAnasa, e daSTAMta tarIke hovAthI udAharaNa kahevAya che. (4) upanaya sAdhyanirupita vyAptiviziSTa dhUmanA pakSadharmatAnuM pratipAdana karanAra vacana upanaya kahevAya che. "parvataH vanithANaghUmavAnuMA upanaya tathA vAye AvA zabdodvArA samajAvAya che. tathA vArtha - sarSa parvataH tathA = vahnivyApyadhUmavAnuM, A vacana vyAptiviziSTa dhUmanA parvatamAM saMbaMdhanuM pratipAdakavacana che. (5) nigamanaH pakSanI aMdara sAdhyanuM abAdhitapaNAnuM pratipAdakavacana nigamana kahevAya che. tati tathA = vanityAga ghuvI parvata hovAthI parvato vaninuM e pramANenuM A vacana pakSanI aMdara sAdhyanA abAdhitapaNAnuM pratipAdaka vacana che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana nanUnatatvAdidharmayuktAnAmapi meghAnAM vRSTyajanakatvadarzanAt, kathamaikAntikaM kAraNAtkAryAnumAnamiti cet, na / viziSTasyonnatatvAderdharmasya gamakatvena vivakSitatvAt / na ca tasya vizeSo nAsarvajJena nizcetuMpAryata iti vaktuM zakyaM, sarvAnumAnocchedaprasakteH / tathAhimazakAdivyAvRttadhUmAdInAmapi svasAdhyAvyabhicAritvamasarvavidA na nizcetuM zakyamiti vaktuM zakyata eva / atha suvivecitaM kAryaM kAraNaM na vyabhicaratIti nyAyAdbhUmAdergamakatvam, tattatrApi samAnam / yo hi bhaviSyavRSTyavyabhicAriNamunnatvAdivizeSamavagantuM samarthaH, sa eva tasmAttamanuminoti, nAgRhItavizeSaH / taduktam, anumAturayamaparAdho nAnumAnasyeti / TIkAno bhAvAnuvAda : zaMkA : unnatvAdi dharmathI yukta vAdaLo paNa vRSTinA ajanaka jovA maLe che. (arthAt ghanaghora vAdaLa paNa varasatA nathI, evuM jovA maLe che). to kAraNathI kAryanuM anumAna ekAMtika satya kevI rIte thAya ? samAdhAnaH AvuM na kahevuM. kAraNake ahIM viziSTa unnatvAdidharma ja (vRSTinA) gamaka tarIke vivakSita che. 12. kanaiyAyikonA matAnusAra anumAna (WHIT) vize vakra vizeSa : anutivaram anunam - anumitinA karaNane anumAna kahevAya che ane anubhatI jJAnaM ra parAmarze vyApAra: amita: karuM | anumiti pratye vyAptijJAna karaNa che. ane parAmarza vyApAra che. anumiti phaLa che. anumAna jJAnanI pUrve be pratyakSajJAna thavAM joIe. eka hetunuM pratyakSajJAna ane bIjuM samAntaramAM hetu ane sAdhyanA saMbaMdhanuM pratyakSajJAna. dA.ta dhUma e hetuthI parvata Adi pradezamAM agninuM anumAna karavuM che, to parvata tathA dhUma ane agninA saMbaMdhanuM pratyakSajJAna mahAnasamAM thayeluM hovuM joIe. dhUmane joyA pachI dhUma ane agninA saMbaMdhanA pratyakSajJAnanuM smaraNa thaze. eTale agninuM anumAna paNa sahelAIthI thaI zakaze. AdimAM dhUmanuM pratyakSajJAna thavuM joIe. "jyAM jyAM dhUma che, tyAM tyAM agni paNa che"--AvuM vyAptijJAna je mANasane nahIM hoya tene dhUma jovA chatAM agninuM anumAna thaI zakaze nahi. nyAyabodhinImAM vyApAranuM lakSaNa A pramANe che. tanyatve kSatti tanvacananataMtu vyApa: 1 ja kAraNathI utpanna thAya che ane kAraNathI utpanna thanArA phalano paNa je janaka hoya te vyApAra kahevAya che. dA. ta. daMDathI cakramAM bhramaNa utpanna thAya che ane bhramaNa daMDathI utpanna thanAra ghaTano paNa janaka che. mATe daMDathI utpanna thanAra ghaTa prati cakra bhramaNa e vyApAra che. anumitijJAnamAM paNa vyAptijJAnathI anumiti utpanna thAya che ane be jJAna vacce "parAmarza' jJAna paNa avazya hoya che. parAmarzano AkAra A pramANe che. vyAjJiviziSTapakSadharmatAjJAna parAmaH | - dhUmAdi hetumAM vyApti ane hetu parvatAdi pakSamAM che, evuM je jJAna te parAmarza kahevAya che. arthAt vahnivyApyadhUmavAnAM parvata-ityAkAraka jJAna parAmarza che. A jJAna thatAM pahelAM be jJAna thavA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 173 zaMkA : unnatvAdinuM viziSTa asarvajJa vaDe nizcita karavA mATe zakya nathI. samAdhAnaH AvuM kahevuM yogya nathI. kAraNake jo AvuM mAnazo to =kAraNanuM viziSTatva asarvajJavaDe nizcita karavA mATe zakya nathI AvuM mAnazo to) sarva anumAnonA ucchedanI Apatti Avaze. jemake (te A pramANe) "mazakAdithI vyAvRtta dhUmAdinuM paNa svasAdhyanI sAthe avyabhicAritva asarvajJavaDe nizcita karavA mATe zakya nathI." arthAtu maccharAdithI dhUmano bheda jANI paNa levAya, to paNa te dhUma sadA svasAdhyano avyabhicArI thaze, AvuM jANavuM asarvajJonA sAmAthyanI vAta nathI, AvuM paNa kahevA mATe zakya ja che. tethI dhUmathI agninuM anumAna karavuM kaThIna banI jaze. AthI sarva anumAnono uccheda thavAnI Apatti Avaze. joIe. (1) dhUmAdi hetumAM vyApti "yatra yatra dhUma tatra tatra vahina" AvI vyAptinuM jJAna. tathA (2) hetu dhUma parvatAdi pakSamAM che arthAt "parvato dhUmavAnuM" Azaya e che ke (1) parvato dhUpavAna ane (2) dhUmo vanavyANa (vyAptinuM smaraNa) A be liMgaparAmarza thayA bAda vAvyANaghUmavAnAM parvata' evo parAmarza thAya che ane A parAmarzathI 'parvato vana' ityAkAraka jJAna thAya che. tene anumiti kahevAya che. hetumAM eTale anumAnamAM jyAre nIcenI pAMca vastu hoya tyAre sadhetu (sAcuM anumAna) kahevAya che. (1) pakSaghaa - hetunuM pakSamAM rahevuM (2) sapakSe sarva - sapakSamAM hovuM (3) vipakSAt vyavRtti - vipakSamAM na hovuM (4) avadhivipatvima - bAdha na hovo (5) asatratipakSaa - satyatipakSa na hovo agnisAdhaka dhUmamAM A pAMce bAbata che tethI te sahetu che. anumAnanA be prakAraH (1) svArthanumAna (2) parArthanamAna. (1) (1) svArthanumAnaH svArtha svAnutidetu : svAnumiti(svasamaveta anumiti)nA kAraNabhUta anumAnane svArthInumAna anumAna kahevAya che. pote ja vAraMvAra dhUma ane vanine mahAna sAdimAM jovAthI "jyAM jyAM dhUma che, tyAM tyAM vahina che." A pramANe vyAptine grahaNa karI parvatasamIpe gayo. tyAM parvatane vize agninA saMdehavALo dhUmane joto grahaNa karelI vyAptinuM smaraNa kare che ke "jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che." tyArabAda tene "divyANapUvAnAM parvataH "ityAkAraka jJAna thAya che. je liMgaparAmarza kahevAya che. te liMgaparAmarzathI tene "parvato vaniHI" ityAkAraka anumityAtmakajJAna utpanna thAya che, je kAraNathI ahIM anumAna svAnumitinuM kAraNa bane che te kAraNe te anumAnane "svArthanumAna' kahevAya che. nyAyabodhinImAM svArthanumAnanI vyAkhyA A pramANe karela che. svArthanumAnaM nAma cAvAkayonyAnumAnam | paMcAvayavarUpa nyAyathI aprayojya anumAnane svArthanumAna kahevAya che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana zaM (pUrvapakSa) : suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicaratIti iti nyAyAd - matiprasiddha (1244) kArya kAraNanuM vyabhicArI banatuM nathI, A nyAyathI mazakAdithI vyAvRtta dhUmAdinuM paNa svasAdhya (vanyAdi)nI sAthe AvyabhicAritva asarvajJavaDe nizcaya karavA mATe zakya che. kAraNake te atiprasiddha (dhUmAdinuM) kArya vani kAraNa (dhUma)ne avyabhicarita karatuM nathI. AthI dhUmAdi (paninA zAnathI) gama cha 04. samAdhAna (uttarapakSa): to tyAM (652n| anumAnamai) 59 / samAnayuti che. "suvivecitaM..." nyAyathI atiprasiddha (viziSTa unnatvanuM)kArya (vRSTi) kAraNa (viziSTa unnatva)ne vyabhicarita karatuM nathI. AthI viziSTa unnatva (vRSTinA jJAnathI) gamaka che ja. vaLI je bhaviSyanI vRSTine avyabhicarita unnatvAdivizeSane jANavA mATe samartha che, te ja tenAthI vizeSa unnatvAdithI) tenuM (vRSTinuM) anumAna kare che. jene unnatvAdivizeSanuM jJAna karyuM nathI, te anumAna karI zakato nathI. tethI kahyuM che ke "(jene kAraNanuM vizeSathI jJAna karyuM nathI, te kAraNathI kAryanuM anumAna na karI zake, temAM) anumAtAno aparAdha che, anumAnano nahI." zeSaM kAryaM tadasyAsti taccheSavata, yatra kAryeNa kAraNamanumIyate, yathA nadIpUradarzanAvRSTiH / atra kAryazabdena kAryadharmo liGgamavagantavyam / prayogastvittham, uparivRSTimaddezasaMbandhinI nadI zIghrataratrautastve phalaphenasamUhakASThAdivahanatve ca sati pUrNatvAt tadanyanadIvat / sAmAnyatodRSTaM nAmA'kAryakAraNabhUtenAvinAbhAvinA liGgena yatra liGgino'vagamaH, yathA balAkayA salilasyeti / prayogastvayaM, balAkAjahadvRttiH pradezo jalavAnbalAkAvatvAt, saMpratipannadezavat / yathA vAnyavRkSoparidRSTasyAdityasyAnyaparvatoparidarzanena gateravagamaH / prayogaH punaH raveranyatra darzanaM gatyavinAbhUtaM anyatra darzanatvAta, devadattAderanyatradarzanavat / atra yathA devadattAderanyatra dRSTasyAnyatra darzanaM vrajyApUrvaM, tathAdityasyApIti, anyatra darzanaM ca na gateH kArya saMyogAdergatikAryatvAt / anye tvevaM varNayanti / samAnakAlasya sparzasya rUpAdakAryakAraNabhUtAtpratipattiH (2) parArthAnumAna : yatu svayaM dhUmAdagnimanumAya paraM prati bodhiyituM paJcAvayavavAkyaM prayujyate tatparArthAnumAnam / svayaM dhUmathA agninuM anumAna karIne bIjAne tenuM jJAna karAvavA mATe je paMcAvayavavAkyano prayoga karAya che, te parArthAnumAna 53vAya che. (2) parvato vahnimAn (pratisu), (2) dhUmavattvAt (utu), (3) yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasam (dRSTAMta.), (4) tathA cAyam, (5) tasmAstathA- paMyAyAsyathA pratipAhita siNgaa| jI. 55 bhanine svIkAre che (jANe che.) A pAMcaavayavonuM varNana AgaLa TIppaNI-11mAM karela che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga- 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 175 sAmAnyatodRSTAnumAnaprabhavAH / atra prayogaH IdazasparzamidaM vastramevaMvidharUpatvAt, tadanyatAdRzavastravat / evaM cUtaM phalitaM dRSTvA puSpitA jagati cUtA iti pratipatirvA / prayogastu puSpitA jagati cUtAzcutatvAt, dRSTacUtavadityAdi / TIkAno bhAvAnuvAdaH zeSa:kAI tasthati tajIvatuM | zeSa eTale kArya jenI pUrve che, tene zeSavatu anumAna kahevAya che. arthAt jyAM kAryavaDe kAraNanuM anumAna karAya te zeSavatu anumAna. jemake nadImAM pUra jovAthI vRSTinuM anumAna karavuM. ahIM kAryazabdathI kAryadharma=liMga jANavuM. anumAna prayoga A pramANe che uparivRSTimaddezasaMbandhinI nadI zIghratarasrotastve phalaphenasamUhakASThAdivahanatve sati pUrNatvAt tadanyanadIvat / ahIM nadInA pUrarUpa kArya dvArA uparItanadezasaMbaMdhI vRSTi (kAraNa)nuM anumAna karela che. AthI zeSavatuM anumAna che. sAmAnyatodaSTa eTale kArya-kAraNabhAvathI bhinna avinAbhAviliMga dvArA jyAM liMginuM jJAna thAya che. jemake bagalAnI paMktidvArA pANInuM jJAna. jyAM jyAM AkAzamAM) bagalAnI zreNI che, tyAM tyAM (nIce) pANI hoya che. AvA kAryakAraNabhAvathI bhinna avinAbhAviliMga (bagalAnI paMkti)dvArA liMgievA pANInuM anumAna karAya che, te sAmAnyatodaSTa anumAna kahevAya che. anumAna prayoga A pramANe cheveLAnahavRttiH prazo navanvitrachAvatnI, saMpratipannakezavat ! A anumAnadvArA liMga balAkAnI paMkti vaDe liMgi pANInuM anumAna karAya che. kAraNake sAmAnyathI jyAM jyAM bagalAnI zreNI (AkAzamAM uDatI hoya che), tyAM pANI (pANIvALo pradeza) hoya che. AvI vyApti prApta thAya che. athavA (bIju udAharaNa Ape che.) anyavRkSa uparajoelA suryane thoDA samaya bAda) anya parvata upara jovAvaDe suryanI gatinuM anumAna thAya che. anumAnaprayoga A pramANe che raveranyatra darzanaM gatyavinAbhUtaM, anyatra darzanatvAt, devadattAderanyatradarzanavat / ahIM jema anyatra joyelA devadattAdinuM, tenAthI bIjA ThekANe darzana thAya che te gatipUrvaka che. arthAt devadattanI gati hovAthI gatipUrvaka be agalasthAne devadattanuM darzana thAya che. tema sUryanuM vRkSaupara darzana karyA bAda thoDA samaya pachI parvata upara darzana thAya che te gatipUrvaka che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 SaDdarzana samuzaya bhAga- 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana arthAt sUryanI gati hovAthI - (gatipUrvaka) be alaga sthAne sUryanuM darzana thAya che. A rIte sUryanI gatinuM anumAna thAya che. ahIM (sUryanuM) anyatra darzane gatinuM kArya nathI. kAraNake gatinuM kArya to saMyogAdi che. paNa bIjA keTalAka A pramANe varNana kare che samAnakAlanAsparzanI pratipatti akAryakAraNabhUta rUpathI thAya che. te pratipatti sAmAnyatodaSTa anumAnathI pedA thayela che. arthAt rUpa dekhIne tatsamAnakAlavartI sparzanuM anumAna karavuM te sAmAnyatodaSTa anumAna che. ahIM rupa na to sparzanuM kArya che ke na to 7 // 29 // che. anumAna prayoga A pramANe che - irdazaM sparza idam vastram, evaMvidharupatvAt, tadanyatAdRzavastravat / arthAt mA vastrAno bhaav| prakArano sparza che, kAraNake amuka prakAranuM rUpa dekhAya che. jemake rUpa-sparzavALuM anyavastra. athavA eka AMbAne (kerInA) phaLavALuM joIne jagatamAM AMbAnA vRkSo phalane Ape che. e prabhArI pratipatti (dhana) thAya che. prayoga A pramANe che. jagati puSpitA cutAH, cUtatvAt, dRSTacUtavat / athavA pUrveNa vyAptigrAhakapratyakSeNa tulyaM vartata iti pUrvavatsaMbandhagrAhakapratyakSeNa viSayatulyatvAtkathaMcitparicchedakriyAyA api tulyatAtrAnumAne samastIti kriyAtulyatvavataH prayogaH siddhaH, tena pUrvapratipattyA tulyA pratipattiryato bhavati, tatpUrvavadanumAnam / icchAdayaH paratantrA guNatvAt rUpAdivaditi / zeSavannAma parizeSaH, sa ca prasaktAnAM pratiSedhe'nyatra prasaGgAsaMbhavAcchiSyamANasya saMpratyayaH, yathA guNatvAdicchAdInAM pAratantrye siddhe zarIrAdiSu prasakteSu pratiSedhaH / zarIravizeSaguNA icchAdayo na bhavanti, tadguNAnAM rUpAdInAM svaparAtmapratyakSatvenecchAdInAM ca svAtmapratyakSatvena vaidhAt / nApIndriyANAM viSayANAM vA guNA upahateSvapyanusmaraNadarzanAt / na cAnyasya prasaktirasti, ataH parizeSAdAtmasiddhiH / prayogazcAtra, yo'sau paraH sa AtmazabdavAcyaH, icchAdyAdhAratvAt / ye tvAtmazabdavAcyA na bhavanti, ta icchAdyAdhArA api na bhavanti, yathA zarIrAdayaH / atra pratyakSeNAgRhItvAnvayaM kevalavyatirekabalAdAtmanaH pramA zeSavataH phalam / yatra dharmI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana 177 sAdhanadharmazca pratyakSaH sAdhyadharmazca sarvadA'pratyakSaH sAdhyate tatsAmAnyatodRSTam / yathecchAdayaH paratantrA guNatvAdrupavat / upalabdhirvA karaNasAdhyA kriyAtvAcchidikriyAvat / asAdhAraNakAraNapUrvakaM jagadvaicitryaM citratvAJcitrAdivaicitryavadityAdi sAmAnyatodRSTasyAnekamudAharaNaM mantavyam / TIkAno bhAvAnuvAda: have bIjI rIte traNeya anumAnone batAve che. (i) pUrvavatu anumAna : pUrvanA vyAptigrAhaka pratyakSanI sAthe arthAt (pUrve kArya-kAraNanA sAhacaryarUpa vyApti jenA dvArA grahaNa karAya che te pratyakSanI sAthe) samAna varte che, te pUrvavat saMbaMdhanA grAhakapratyakSa vaDe, viSaya tulya hovAthI (arthAt pUrve je vyAptinA grahaNaveLAe viSaya hato te ja viSaya atyAre upasthita thayo hovAnA kAraNe, viSaya tulya hovAthI) kathaMcit paricchedakriyAnI paNa tulyatA ahIM anumAnamAM hoya che. e pramANe kriyAtulyatvavALAno prayoga siddha che. tethI pUrvanI pratipatti(jJAna)thI tulya pratipatti (vartamAnamAM) jenAthI thAya che te pUrvavat anumAna kahevAya che. jemake rUchAtA: paratatrI mukhatvAn pAhivat / jema rUpAdiguNa hovAthI parataMtra che, tema icchAdi paNa guNa hovAthI parataMtra che. Azaya e che ke rUpAdi parataMtra che, evuM pUrve jJAna thayuM che. kAraNake guNo haMmezAM parataMtra hoya che. A jJAnadvArA icchAdi guNo paNa parataMtra che, evuM tulyajJAna thAya che. A tulya pratItinuM) jJAna jenAthI thAya che te pUrvavat anumAna. je guNa hoya te parataMtra (dravyane AzrayIne) hoya che." tevI pUrvavyAptinA grAhakapratyakSathI (jyAre) samAna viSaya upasthiti thAya che (=icchAdi paNa guNa che, AthI samAna viSaya upasthita thAya che,) tyAre (pUrve grahaNakarela vyAptinA grAhakapratyakSathI) vartamAnamAM paNa (rUpaguNa hovAthI parataMtra che, ema icchAdi paNa guNa hovAthI parataMtra che, ema) samAna jJAna thAya che. tethI (rUpaguNa hovAthI parataMtra che, AvI) pUrvapratipattithI (rUpaguNa hovAthI parataMtra che, tema icchAdi paNa guNa hovAthI parataMtra che, AvI) samAna (tulya) pratipatti jenAthI thAya che te pUrvavatuM anumAna kahevAya che. (2) zaiSavanuM anumAna : zeSavatuM eTale parizeSa. prasaktonA pratiSadhamAM anyatra prasaMgano saMbhava na hovAthI bAkI rahelAnuM jJAna kare te parizeSa. eTale ke.. prasakta arthAt jemAM prakRta padArthane rahevAnI AzaMkA thaI zake che, te padArthono niSedha karavAthI, jyAre anya koI aniSTa arthanI saMbhAvanA na rahe, tyAre zeSa rahelA iSTa padArthanI pratipatti karAve che, te parizeSAnumAna kahevAya che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 SaDdarzana samuJcaya bhAga-1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana jemake guNa hovAnA kAraNe icchAdinuM pAtaMtrya siddhathate chate zarIrAdi prasantomAM (icchAdino) pratiSedha che, kAraNa ke zarIranA vizeSaguNo icchAdi nathI, kema ke zarIranA guNo rUpAdi che. ane zarIranA rUpAdiguNonuM sva-para baMnenA AtmAne pratyakSa thAya che. jyAre icchAdi sva-AtmAne ja pratyakSa thAya che. A vaidharmethI icchAdi zarIranAguNo nathI. icchAdiguNo indriyonA ke viSayonA paNa nathI, kAraNake indriyo haNAyA bAda paNa icchAdinuM anusmaraNa jovA maLe che ane zarIra, indriya ane viSaya sivAya anyanI paNa prasakti nathI. AthI parizeSathI (icchAdi guNonA AdhAra tarIke) AtmAnI siddhi thAya che. ahIM anumAna prayoga A pramANe che - voDanI para: 4 mAtmarUddhavA, chAdhAratvAn | arthAt je A para che, te AtmA zabdathI vAcya che. kAraNake icchAdino AdhAra che. vaLI te mAtmazaddhavAvyA na maryAnti, te rUchAdhAra pi na manti, yathA zarIra : arthAt je "AtmA' zabdathI vAcya nathI, te icchAdino AdhAra paNa nathI. jemake zarIrAdi. A vyatirekavyAptithI icchAdinA AdhAratarIke AtmAnI siddhi thAya che. ahIM zeSavatuanumAnamAM pratyakSathI anvayagRhIta (grahaNa thato) na hovAthI kevalavyatirekInA balathI AtmAnI je pramA thAya che, te zeSavatuM anumAnanuM phaLa che. (3) sAmAnyatodaSTa : jyAM dharma (pakSa) ane sAdhanadharma (hetu) pratyakSa ane sAdhvadharma sadAye apratyakSa sadhAya che, te sAmAnyatodaSTa anumAna kahevAya che. ma icchAdayaH paratantrA guNatvAt, rupavat / upalabdhiH karaNasAdhyA kriyAtvAt, chidrikriyAvat | HdhAraVArapUrva nAvicaM vitratvAta, citravicit | ityAdi sAmAnyatodaSTa anumAnanA aneka udAharaNa jANavA. nanu sAdhyadharmasya sarvadA'pratyakSatvena sAdhyena hetoH kathaM vyAptigrahaNamiti cet, ucyate / dharmiNa icchAdeH pratyakSapratipannatvaM guNatvakAryatvAderapi sAdhanasya taddharmatvaM pratipannameva / pAratantryeNa ca svasAdhyena tasya vyAptiradhyakSato rUpAdiSvavagataiva / sAdhyavyAvRttyA sAdhanavyAvRttirapi pramANAntarAdevAvagatA / nanvevaM pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTAnAM parasparataH ko vizeSaH ? ucyate / icchAdeH pAratantryamAtrapratipattau guNatvaM kAryatvaM vA pUrvavat, tadevAzrayAntarabAdhayA viziSTAzrayatvena bAdhakena pramANenAvasIyamAnaM zeSavataH phalam, tasya sAdhyadharmasya dharmyantare pratyakSasyApi tatra dharmiNi sarvadA'pratyakSatvaM sAmAnyatodRSTavyapadezanibandhanam / atastrayANAmekamevodAharaNam / tadevaM kAraNAditraividhyA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddarzana samudhruva bhAga - 2, ovada - 27, 28, 21, naiyAyija varzana triprakAraM liGgaM pramitiM janayattatpUrvakaM sadanumAnamiti dvitIya vyAkhyAnam / atra vyAkhyAdvaye prathamavyAkhyAnameva bahUnAmadhyayanaprabhRtInAmabhimatam / tatra ca pUrvavadAdInAM vyAkhyA dvitIyavyAkhyAne yA catuHprakArAbhihitA seva draSTavyeti / / 179 TIkAno bhAvAnuvAda : zaMkA : jo sAdhyadharma sarvadA apratyakSa hoya to sAdhyanI sAthe hetunI vyAptinuM grahaNa kevI rIte thAya ? kAraNake baMne saMbaMdhionuM pratyakSa thAya tyAre ja thAya ne ? samAdhAna : dharmi evA icchAdi pratyakSathI pratipanna che (-dekhAya che.) (tema) guNatva-kAryatvAdi sAdhana paNa dharminA dharmapaNe pratipanna ja che ane svasAdhya evA pA2taMtryanI sAthe guNatvanI vyApti pratyakSathI rUpAdimAM jaNAya ja che. (arthAt icchAdi dharmI to 'amicchAvAn' AvA mAnasapratyakSathI siddha ja che. te ja rIte temAM rahevAvALA guNatva ke kAryatvarUpa sAdhanadharmonuM paNa pratyakSa thaI ja jAya che. te sAdhanonI pArataMtryarUpa sAdhyanI sAthe vyApti paNa rUpAdimAM pratyakSathI dekhAya ja che, ke rUpAdi guNa paNa che ane ghaTAdi (dravya)ne Azrita paNa che.) A rIte parataMtratvarUpa sAdhyanI vyAvRttithI guNatvarUpa sAdhananI vyAvRtti paNa pramANAntarathI ja jANI levAtI hoya che. prazna : pUrvavat, zeSavat ane sAmAnyatoddaSTa, A traNamAM paraspara zuM vizeSa (bheda) che. uttara : ahiM eka ja udAharaNa laIne traNemAM zuM vizeSatA che te batAve che. rUghdhAve: paratantrA, muLatvAt, bhAryatvAt vA rupavat / icchAdinA pArataMtryamAtranI pratipattimAM (jJAnamAM) guNatva athavA kAryatva hetu pUrve che, AthI pUrvavat anumAna kahevAya che. kAraNake kAraNathI kAryanuM anumAna karAya che. jemake guNatva hetuthI icchAdimAM pArataMtryanuM jJAna karAya che. ahIM hetu pUrvamAM hovAthI pUrvavat anumAna kahevAya che. guNa hovAnA kA2Ne icchAdinuM pArataMtrya siddha thate chate, te icchAdinA (AtmA sivAya) bIjA Azrayano bAdha hovAthI AtmA ja vizeSa Azraya hovAnA kAraNe (icchAdinI AtmA sivAya anyazarIrAdimAM prasaktino niSedha jaNAvatA bAdhakapramANavaDe icchAdinA Azraya tarIke) AtmA jaNAya che. te zeSavat anumAnanuM phaLa che. (TUMkamAM "je 'AtmA' zabdathI vAcya nathI, te icchAdino AdhAra paNa nathI" A vyatirekavyAptithI icchAdinA AdhAra tarIke AtmAnI pramA karavI te zeSavat anumAnanuM phaLa che. eTale pUrvavat anumAnathI icchAdinuM pArataMtrya siddha thAya che ane zeSavat anumAnathI icchAdinA AdhA2tarIke AtmAnI siddhi thAya che.) te sAdhyadharma pArataMtryanuM bIjAdharmi evA rUpamAM pratyakSatva hovA chatAM paNa, tyAM icchAdi Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 17, 18, 19, naiyAyika darzana dharmimAM sarvadA apratyakSatva che. A sAmAnyatodaSTa anumAnanA vyapadezanuM kAraNa che. AthI icchAdayaH paratantrA guNatvAt kAryatvAt vA, rupavat // 04 425 trae prn| anumAnanuM che. tethI A pramANe kAraNAdi traNa prakAro hovAthI, traNa prakAranA liMga pramiti (yathArtha jJAna)ne utpanna karatAM, tapUrvaka (arthAt traNa prakAranA liMgapUrvaka) satya anumAna thAya che. A rIte dvitIya vyAkhyAna che. ahIM be vyAkhyAnamAM prathama vyAkhyAna ja ghaNAone adhyayana vageremAM icchita che ane tyAM pUrvavatuM AdinI vyAkhyA dvitIya vyAkhyAnamAM je cAra prakAre kahelI che te ja jANavI. atha zAstrakAra eva bAlAnAmasaMmohArthaM zeSavyAkhyAprakArAnupekSyAnumAnasya trividhasya viSayajJApanAya pUrvavadAdIni padAni vyAkhyAnayannAha "tatrAdyam" ityAdi / tatra teSu pUrvavadAdiSvAdyaM pUrvavadanumAnaM kimityAha-kAraNAliGgAtkAryasya liGgino'numAnaM jJAnaM kAryAnumAnam, ihAnumAnaprastAve, gIyate procyate / kAraNAtkAryamanumAnamihoditimiti pATho vA / tatrAstIti-zabdAdhyAhAre kAraNAtkAryamastItyanumAnam / kAraNAtkAryamastIti jJAnamihAnumAnaprastAva uditaM proktam / pAThadvaye'pyatra yalliGgijJAnamanumAnazabdenoce, tadvitIyavyAkhyAnakAriNAM matena, na tu prathamavyAkhyAnakartRmatena / prathamavyAkhyAkArimatena hi jJAnasya heturevAnumAnazabdavAcyaH syAt / evaM zeSavatyapi jJeyam / yatra kAraNAtsvajJAnaviziSTAtkAryasya jJAnaM bhavati, tatpUrvavadanumAnam / atra hyarthopalabdhihetuH pramANamiti vacanAtkAryajJAnamanumAnasya phalaM, taddhetustvanumAnaM pramANam / tenAtra kAraNaM vA tajjJAnaM vA kAryakAraNapratibandhasmaraNaM vA kArya jJApayatpUrvava-danumAnamiti / / 17-18-19 / / TIkAno bhAvAnuvAda : have graMthakArazrI ja bAlajIvone (ATalI badhI anumAna aMgenI carcAmAM) saMmoha na thAya, te mATe zeSavyAkhyAnA prakAronI upekSA karIne traNa prakAranA anumAnanA viSayane jaNAvavA bhATe 'pUrvavat' mAhipahonI vyAjyA 42di 3 cha 3 - 'tatrAdyam'...ityAhi. ahIM ziSyane jijJAsA thAya che, tyAM anumAnanA "pUrvava' Adi traNa prakAromAM prathama 'pUrvavat' anumAna zuMcha ? tano uttara bhApata 49 // cha : Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga- 1, zloka - 20, naiyAyika darzana kAraNa(liMga)thI kArya(liMgI)nuM jJAna thAya te kAryAnumAna. arthAtu ahIM anumAna prastAvamAM A pUrvavatuM anumAna kahevAya che. athavA kAraNathI kAryanA anumAnane ahIM anumAnaprastAvamAM pUrvavat anumAna kahela che. zlokamAM ti zabdano adhyAhAra che. tethI kAraNathI kArya che, e pramANe anumAna thAya che. ahIM anumAnaprastAvamAM kAraNathI kArya che, e pramANenA jJAnane pUrvavatu anumAna kaheluM che. baMne pAThomAM paNa ahIM je liMgijJAna che, te anumAna zabdathI kaheluM che ane te paNa dvitIya vyAkhyAnakAranA matathI kaheluM che. paraMtu prathamavyAkhyAnakAranAmatathI nahIM. prathama vyAkhyAnakAranAmate to jJAnano hetu ja anumAnazabdathI vAcya che. arthAt sAdhyanuM jJAna jenAthI thAya te hetu ja anumAna zabdathI vAcya che. A pramANe zeSavatuM anumAnamAM paNa jANavuM. jyAM svajJAnanA viziSTa kAraNathI kAryanuM jJAna thAya che, te pUrvavatuM anumAna kahevAya che. ahIM arthopadhdhitu pramANamu" arthAt artha-padArthanI upalabdhi (jJAna)mAM kAraNa hoya te pramANa kahevAya che. A vacanathI kAryajJAna anumAnanuM phala che ane kAryajJAnano hetu anumAna pramANa che. tethI ahIM kAraNa ke kAraNanuM jJAna ke kArya-kAraNanA saMbaMdhanuM smaraNa, sarvakAryane jaNAvatuM hovAthI pUrvavatuM anumAna che. ./17-18-19 tasyodAharaNamAha / have pUrvavat anumAnanuM udAharaNa kahe che. yathA-rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH / / 20 / / zlokArtha jemake-bhramarA, pADA, sarpa, hAthI ane tApicchavRkSonA jevI malina (zyAma) kAnti che jenI tevA vAdaLo moTAbhAge vRSTinA vyabhicAri hotA nathI. arthAt avazya vRSTi karanAra thAya ja che. (AthI AvA prakAranA vAdaLone joIne vRSTinuM anumAna thAya che.) 20 vyAkhyA- yatheti' nidarzanadarzanArthaH / rolambA bhramarAH, gavalA araNyajAtamahiSAH, vyAlA duSTagajA sazci, tamAlAstApicchavRkSaH / tadvanmalinAH zyAmalAstviSaH kAntayo yeSAM te tathA / etena meghAnAM kAntimattA vacanenAnirvacanIyA kApyatizayazyAmatA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 21, naiyAyika darzana vyajyate, 'evaMprAyAH' evaMzabda idaMprakAravacanaH / prAyazabdo bAhulyavAcakaH / tata evamidaM prakArANAM prAyo bAhulyaM yeSu ta evaMprAyA IdakaprakArabAhulyA ityarthaH / etena gambhIragarjitvAciraprabhAvattvAdiprakArANAM bAhulyaM megheSu satsUcitam / uktavizeSaNaviziSTA meghA iha jane vRSTiM na vyabhicaranti, vRSTikarA eva bhavantItyarthaH / prayogastu sUtravyAkhyAvasarokta evAtrApi vaktavyaH / / 20 / / TIkAno bhAvAnuvAda: vyAkhyA zlokamAM ApeluM "yathA' pada udAharaNane batAvavA mATeno saMketa che. rolamba eTale bhamaro, gavala eTale araNyamAM utpanna thayela pADo, vyAla eTale duSTa hAthI ane sarpa, tamAla eTale tApicchavRkSa. bhamarA, pADA, hAthI, sarpa ane tApicchavRkSo jevI zyAmakAMtivALo megha che. AnAthI (meghanI bhramarA Adi sAthe sarakhAmaNI karavAthI) vAdaLonI zyAmakAMtimattA vacanathI na kahI zakAya tevI atizayazyAma che te sUcita karAya che. "gvaMjhAyA:" padamAM 'vaM' zabda 'a' prakArane sUcavatuM vacana che. "prAya:' zabda bAhulyano vAcaka che. tethI e purva prakAre prAyo vAdundu yezu te purvaprathA prAraMvAdunyA | arthAtu A vyutpattianusAre prarvaprAya: no TTaprahAravaduinya artha thAya che. AnAthI gaMbhIragarjanApaNuM ane aciraprabhAvapaNuMAdi prakAro moTAbhAge vAdaLomAM sUcita thAya che. uktavizeSaNathI viziSTa arthAt bhamarAdinI jevI zyAmakAntivALuM vAdaLa lokamAM vRSTine vyabhicarita karatuM nathI. arthAt vRSTikaranAra ja thAya che. eTale ke bhamarA, pADA, sApa, hAthI ane tApiccha vRkSonI jevI zyAmakAMtivALo megha gaMbhIragarjanA ane aciraprabhAvathIyukta hovAthI vRSTine varasAve ja che. anumAnaprayoga, sUtranI vyAkhyAnA avasare kahelo, te ja prayoga ahIM paNa kahevo joIe. te A rahyo amI meghA vRSTayutpAdakA, gambhIragarjitatve'ciraprabhAvatve ca satyatyunnatatvAt / / / 20 / / atha zeSavadvyAkhyAmAha / have zeSavatuM anumAnanI vyAkhyAne kahe che. kAryAtkAraNAnumAnaM yaJca taccheSavanmatam / tathAvidhanadIpUrAddevo vRSTo yathopari / / 21 / / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 21, naiyAyika darzana 183 zlokArtha: je kAryathI kAraNanuM anumAna thAya che te zeSavatu anumAna manAya che. jemake tathAvidha nadInA pUrane jovAthI uparItanavAsamAM megha varasyo che (te anumAna thAya che.) (arthAt nadInuM pUra kArya che te pratyakSa jovAthI, tenA kAraNe varasAdanuM anumAna thAya che.) ra1// vyAkhyA-kAryAlliGgAtkAraNasya liGgino'numAnaM jJAnaM yat, cakAraH prAguktapUrvavadapekSayA samucaye, taccheSavanmatam / ayamatra tattvArthaH / yatra kAryAtkAraNajJAnaM bhavati, taccheSavadanumAnam / atrApi prAgvatkAraNajJAnasya hetuH kAryaM kAryadarzanaM tatsabandhasmaraNaM cAnumAnazabdena pratipattavyam / yathetyudAharaNopanyAsArthaH prathamamatra yojyaH / tathAvidhazIghratarasrotastvaphalaphenAdivahanatvobhayataTavyApitvadharmaviziSTo yo nadIpUrastasmAliGgAduparideze devo megho vRSTa iti jJAnam / atra prayogaH prAgvat / / 21 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH vyAkhyA kAryarUpa (liMgathI) kAraNarUpa(liMgi)nuM jJAna (anumAna) je che te zeSavatuM anumAna kahevAya che. (ahIM jenAvaDe jJAna thAya te liMga ane jenuM jJAna thAya te liMgi kahevAya che. tadanusAra zeSavatuM anumAnamAM kAryathI kAraNanuM jJAna-anumAna thAya che. AthI kAryane liMga tarIke ane kAraNane liMgi tarIke darzAvela che te jANavuM.) '' kAra pUrve kahela pUrvavatu anumAnanI apekSAe samuccayArthaka che. ahIM tAtparyArtha e che ke. kAryathI kAraNanuM anumAna (jJAna) jyAM thAya che, tene zeSavatuM anumAna kahevAya che. ahIM paNa pahelAMnI jema kAraNajJAnano hetu kArya, kAryanuM darzana ane kArya-kAraNanA saMbaMdhanuM smaraNa anumAna zabdathI svIkAravuM. arthAt kArya, kAryanuM darzana ane kArya-kAraNanA saMbaMdhanuM smaraNa sarva kAraNane jaNAvatuM hovAthI zeSavatuM anumAna che. udAharaNanA upanyAsa arthe prayojela "thA' zabda ke je chelle che, te ahIM pahelA yojavo. zeSavatuM anumAnanuM udAharaNa A pramANe che jemake, tevA prakArano zIdhra pravAha, phaLa-phenAdinuM vahevuM, ubhayataTane vyApta Adi dharmathI viziSTa je nadInuM pUra che, te liMgathI uparItanavAsamAM megha varasyo che, e pramANe jJAna thAya che. ahIM anumAna prayoga pUrvanI jema jANavo. te A pramANe che - 3parivRSTimasaMzvinI nadI zIghratarasrotatve phalaphenasamUhakASThAdivahanatve ca sati pUrNatvAt, tadanyanadIvat / / 21 / / krama prApta sAmAnyatodaSTa anumAnanI vyAkhyA karatAM graMthakArazrI kahe che ke Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 22, naiyAyika darzana yaJca sAmAnyatodRSTaM tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprAptiryathA sUrye'pi sA tathA / / 22 / / zlokArtha : vaLI je (kArya-kAraNabhAvathI anyatra sAmAnyata: avinAbhAvavaDe dekhAtuM liMga) te sAmAnyatodaSTa anumAna che. jemake-puruSa eka sthAnathI bIjA sthAne pahoMce che te gatipUrvaka hoya che, tema sUrya paNa eka sthAnathI bIjA sthAne gatipUrvaka pahoMce che. //rA vyAkhyA-caH punararthe, yatpunaH kAryakAraNabhAvAdanyatra sAmAnyato'vinAbhAvabalena dRSTaM liGgaM sAmAnyatodRSTaM, tadevam / kathamityAha-yathA puMsyekasmAddezAddezAntaraprAptirgatipUrvikA tathA sUrye'pi sA dezAntaraprAptistathA gatipUrvikA / atra dezAntaraprAptizabdena dezAntaradarzanaM jJeyam / anyathA dezAntaraprAptergatikAryatvena zeSavato'numAnAdasya bhedo na syAt / yadyapi gagane saMcarataH sUryasya netrAvalokaprasarAbhAvena gatirnopalabhyate, tathApyudayAcalAtkAlAntare'stAcalacUlikAdau taddarzanaM gatiM gamayati / prayogaH punaH pUrvamukta eva / athavA dezAntaraprAptergatikAryatvaM loko na pratyetIti idamudAharaNaM kAryakAraNabhAvAvivakSayAtropanyastam / prayogastvevam, sUryasya dezAntaraprAptirgatipUrvikA dezAntaraprAptitvAdevadattadezAntaraprAptivat / / 22 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH vyAkhyA: 'va' punaH arthamAM che. vaLI kAryakAraNabhAvathI anyatra sAmAnyata: avinAbhAvanA baLathI je liMga jovAya te sAmAnyatodaSTa anumAna kahevAya che. jema puruSanI ekadezathI bIjA dezanI prApti gatipUrvaka hoya che, tema sUryamAM paNa dezAntaraprApti gatipUrvaka hoya che. Azaya e che ke puruSanI dezAntaraprApti gati dvArA che. AvuM joyA bAda sUryanI paNa dezAntara prApti gati dvArA che, evuM je anumAna karavuM te sAmAnyatodaSTa anumAna kahevAya che. ahIM dezAntaraprApti zabdathI dezAntaranuM darzana jANavuM, nahitara dezAntaraprAptirUpa kArya gatirUpa kAraNanuM kArya hovAthI (kAryathI kAraNanA anumAna(jJAna)rUpa) zeSavatu anumAnathI A sAmAnyatodaSTa anumAnano bheda nahIM rahe. (ane dezAntaraprApti zabdathI dezAntaradarzana artha karazo to te baMneno bheda raheze. te A rIte - zeSavatuM anumAnamAM nadInAM pUrarUpa kAryathI uparItanavAsanA varasAda (kAraNa)nuM anumAna thAya che. tyAM nadInuM pUranuM sthAna ane varasAda thayAnuM sthAna A baMnemAMthI mAtra nadInA pUrane joIne varasAdanuM anumAna karAya che. paNa varasAda thayAnA sthAnanuM darzana thatuM nathI. jyAre sAmAnyatodaSTa anumAnamAM udayAcalanA sthAne joyela Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 23, naiyAyika darzana sUrya kAlAMtare astAcalanI cUlikAmAM pahoMce che, tyAre paNa sUryanuM darzana thAya che. AthI dezAntaraprApti zabdathI dezAntaradarzana abhiprAya levAthI baMne anumAnono bheda spaSTa rIte samajI zakAya che. vaLI mAtra dezAntaraprApti' zabda ja rAkhavAmAM Ave to asamaMjasa thavAnI Apatti Avaze, kAraNake baMne anumAnomAM dezAntaranI prApti to thatI ja nathI. tethI dezAntaraprAptino dezAntaradarzana abhiprAya baMne anumAnomAM bhedane sUcita karavAmATe grahaNa karela che, te yogya ja che.) jo ke AkAzamAM saMcaratA sUryanI gati netranA avalokananA prasarano abhAva hovAthI jaNAtI nathI, to paNa udayAcalathI kAlAntare astAcalanI cUlikAdimAM (thatuM) sUryanuM darzana sUryanI gatine jaNAve che. vaLI prayoga pUrve kahela te pramANe ja jANavo. athavA dezAttaraprApti gatinuM kArya che ema loka jANatuM nathI. e pramANe ahIM kArya-kAraNabhAvanI vivakSA vinA (lokaprasiddha) udAharaNano upanyAsa karyo che. prayoga A pramANe che sUryasya dezAntaraprAptirgatipUrvikA dezAntaraprAptitvAt, devadattadezAntaraprAptivat / (Azaya e che ke kArya-kAraNabhAvanI vivekSA hoya tyAM pUrve jaNAvela prayoga jANavo.) 22 upamAnalakSaNamAha / have graMthakArazrI upamAnanuM lakSaNa kahe che prasiddhavastusAdhAdaprasiddhasya sAdhanam / upamAnaM samAkhyAtaM yathA gaurgavayastathA / / 23 / / zlokArtha: prasiddhavastunA sAdharmsathI aprasiddha(nuM jJAna karAvanAra) sAdhana upamAnapramANa kahevAya che. arthAt prasiddhavastunA sAdRzyathI aprasiddhanI siddhi karanAra upamAna pramANa che. jemake jevI gAya hoya che tevuM gavaya hoya che. (arthAt prasiddhagAyanA AdhAre aprasiddha gavayanuM jJAna upamAna pramANa karAve che.) ra3 vyAkhyA-"prasiddhasAdharmyAtsAdhyasAdhanamupamAnam (1, 1, 6)" iti [nyAya] sUtram / atra yata ityadhyAhAryam, tatazca prasiddhena vastunA gavA yatsAdharmya samAnadharmatvaM tasmAtprasiddhavastusAdhAdaprasiddhasya gavayagatasya sAdhyasya saMjJAsaMjJisaMbandhasya sAdhanaM pratipattiryataH sAdharmyajJAnAdbhavati tadupamAnaM samAkhyAtam / sAdharmyasya ca prasiddhirAgamapUrvikA / tata AgamasaMsUcanAyAha-yathA gaustathA gavaya iti / gavayo'raNyagavayaH, ayamatra bhAvaH / kazcitprabhuNA gavayAnayanAya. preSitastadarthamajAnAnastamevAprAkSIt Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 23, naiyAyika darzana kIdRggavaya iti, sa proce yAdRggaustAdRggavaya iti / tataH so'raNye paribhramansamAnamarthaM yadA pazyati, tadA tasya tadvAkyArthasmRtisahAyendriyArthasannikarSAdgosadazo'yamiti yatsArUpyajJAnamutpadyate, tatpratyakSaphalaM, tadevAvyabhicAryAdivizeSaNamayaM sa gavayazabdavAcya iti saMjJAsaMjJisaMbandhapratipattiM janayadupamAnam / saMjJAsaMjJisaMbandhapratipattistUpamAnasya phalam / na punarAgamikI sA, zabdasya tajjanakasya tadAnImabhAvAt / gavayapiNDaviSaye ca heyAdijJAnaM yadutpadyate tadindriyArthasannikarSajanyatvAtpratyakSaphalama / / 23 / / TIkAno bhAvAnuvAda vyAkhyA : "prasiddhasAdhatsaTdhyasAdhanamupamAnam sara-2-6 ." ahIM nyAyasUtramAM 'yataH" adhyAhArathI samajavuM. tethI sUtrano A rIte artha thaze - 13"prasiddha vastuevI gAyanI sAthe je sAdharme che, tenAthI aprasiddha evA gavayamAM rahevAvALA sAdhyanI saMjJAsaMnnisaMbaMdhanA sAdhananI pratipatti sAdhamyajJAnathI thAya che, te upamAna kahevAya che." ane sAdhanI prasiddhi AgamapUrvaka che. tethI AgamanuM sUcana kahe che ke - "yathA tathA viya" arthAt jevI gAya hoya che tevI gavaya hoya che. gAya ane gavayanuM sAdharma AgamadvArA sUcita karyuM che. ahIM gavaye jaMgalI pazuM- vizeSa jANavuM. kahevAno bhAva e che ke koIka mAlikavaDe potAnA nokarane jaMgalamAMthI) gavaya lAvavA mATe mokalAyo. tyAre te nokara te gavayane jANato na hovAthI potAnA svAmIne puchyuM ke gavaya kevA prakArano hoya che ? tyAre svAmIe kyuM ke - "jevI gAya hoya che tevo gavaya hoya che." 13. gAya e prasiddha paDyuM che ane gavaya (jaMgalI gAya jevuM paDyuM) e koI nagaravAsImANasane aprasiddhi arthAta ajJAta che ane nagaravAsIne koIe kahyuM ke "kA zautathA vi:" arthAtu jevI gAya hoya tevo gavaya hoya che. A vAkyane nayAyiko atidezavAkya kahe che "yathA tathA va:" arthAtu jevI gAya hoya tevo gavaya hoya che. A vAkyane naiyAyiko atidezavAkya kahe che (tra zrutasthAvatra saMvaMdhogatizaH | arthAt eka ThekANe sAMbhaLelAne anyatra saMbaMdha karavo te atideza kahevAya che) pachI te mANasa jaMgalamAM koI vakhata gayo. gAya jevuM pazuM joyuM. ane jANyuM ke A gAyajevuM paDyuM che, pachI "thA tathA navaya:' A atidezavAkyanuM tene smaraNa thayuM. A pramANe atidezavAkyanA smaraNa sAthe sAdazyajJAnathI "A pazunuM nAma gavAya che" AvuM nizcayAtmakajJAna thAya che. A jJAnanuM nAma upamitijJAna kahevAya che ane sAdRzyajJAna upamAnapramANa tarIke mAnavAmAM Ave che. sAdRzyajJAnathI je vAcya-vAcakabhAvarUpa saMbaMdhanuM jJAna thavuM tenuM nAma upamitijJAna. nyAyabodhinImAM "WArthaqWDAnapatiH" arthAtu pada ane padArthanA saMbaMdhanuM jJAna te upamiti. ahIM 'duzava parvavALu:" ityAkAraka smaraNa upamitinI pratye vyApAra che ane 'maNI' vAvALa:" ityAkAraka "upamiti' phala che arthAt upamAnanuM kArya che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana tyArabAda jaMgalamAM bhamato bhamato jyAre gAya jevo samAna artha jue che, tyAre tene "jevI gAya hoya che tevo gavaya che" A vAkyArtha (atidezavAkyArtha)nuM smaraNa thAya che. te vAkyArthanuM smaraNa ane indriyArthasannikarSathI "gAyanI samAna A che" e pramANe je sArUpyajJAna (sAdazyajJAna) utpanna thAya che te pratyakSaphaLa che ane te ja sArUpyajJAna avyabhicAriAdi vizeSaeAthI yuJjya "sa gavayazabdavAcyaH " se prabhAo saMjJAsaMjJisaMbaMdha jJAnane (upabhitine) utpanna karatuM upamAna che. paraMtu saMjJAsaMzisaMbaMdhanuM jJAna (upamiti) upamAnanuM phaLa che. vaLI te saMjJAsaMnnisaMbaMdhanI pratipatti (upamiti) Agamika nathI, kAraNake upamitinA janakazabdano abhAva che. arthAt "jevI gAya hoya che tevo gavaya hoya che" A vAkyArtha jyAre jaMgalamAM gavayanuM pratyakSa thAyatyAre sAkSAt nathI hoto, paNa te vAkyArthanuM smaraNamAtra hoya che. 187 ane gavayanA piMDaviSayamAM je heyAdinuM jJAna utpanna thAya che, te indriyArthanA sannikarSathI utpanna thatuM hovAthI pratyakSaphaLa che. I23 // atha turyaM zAbdamAha have cothA zAbda(=Agama)pramANane kahe che zAbdamAptopadezastu mAnamevaM caturvidham / prameyaM tvAtmadehAdyaM buddhIndriyasukhAdi ca / / 24 / / zlokArtha : AptapurUSano upadeza zAbdapramANa kahevAya che. A prakAre cA2prakAranA pramANa che. vaNI khAtmA, deha jAhi tathA buddhi, indriya, sujAhi (jAra) prabheya che. // 24 // vyAkhyA-zabdajanitaM zAbdamAgama ityarthaH / turbhinnakrame, zAbda tu pramANamAptopadezaH / Apta ekAntena satyavAdI hitazca tasyopadezo vacanamAptopadezaH / tajjanitaM tu jJAnaM zAbdasya phalam / mAnaM pramANamevamuktavidhinA caturvidham / tadevaM prathamaM pramANatattvaM vyAkhyAya saMprati dvitIyaM prameyatatvaM vyAkhyAtumAha - " prameyaM tvAtmadehAdyam" / prameyaM tu pramANaphalam grAhyaM punarAtmadehAdyam, AtmA jIvaH, deho vapuH, tAvAdyo yasya tadAtmadehAdyam / buddhIndriyasukhAdi ca prameyam / buddhirjJAnaM, indriyaM cakSurAdimanaH paryantaM sukhaM sAtaM tAnyAdIni yasya tadbuddhIndriyasukhAdi / cakAra AtmadehAdyapekSayA samucaye / atra vizeSaNadvaya AdyazabdenAdizabdena ca zeSANAmapi saptAnAM prameyAnAM saMgraho draSTavyaH / tathA ca naiyAyikasUtram / "AtmazarIrendriyArthabuddhimanaH pravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedena dvAdazavidhaM taditi prameyam / ( 1, 1, 9) / tatra zarIrAdiduH khaparyantaM heyaM, apavarga upAdeyaH, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana AtmA tu kathaJciddheyaH kathaJcidupAdeyaH, sukhaduHkhAdi bhoktutayA heyaH tadunmuktatayopAdeya iti / tatrecchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAdInAmAzraya AtmA / sacetanatvakartRtvasarvagatatvAdidharmerAtmA pratIyate 1 / tadbhogAyatanaM zarIram 2 / paJcendriyANi ghrANarasanacakSustvakzrotrANi 3 / paJcArthA rUparasagandhasparzazabdAH / tatra gandharasarupasparzAzcatvAraH pRthivIguNAH, rUparasasparzAsrayo'pAM guNAH, rUpasparzI tejaso guNau, ekaH sparzo vAyorguNaH, zabda AkAzasya guNa iti 4 / buddhirupalabdhirjJAnamityarthaH sA kSaNikA, bhogasvabhAvatvAJca saMsArakAraNamiti heyA 5 / TIkAno bhAvAnuvAda: vyAkhyA : zabdathI utpanna thayela te zAbda eTale Agama. zlokamAM nAtopaza:' pada pachI "tu' che. paNa te 'tu' bhinnakramamAM che. eTale ke 'zadra' pada pachI "tu' ne jANavuM. tethI artha A pramANe thaze. vaLI zAbdapramANa Aptano upadeza che. arthAt AptapurUSanA upadezane pezAbdapramANa kahevAya che. ekAMtathI satya ane hitakArI bolanArane Apta kahevAya che. te AtanA upadeza=vacanane zAbdapramANa kahevAya che. zAbdapramANathI utpanna thayela jJAna zAbdapramANanuM phaLa che. A pramANe (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) upamAna ane (4) zAbda, ema cAra pramANo uparokta kahelI vidhipramANe jANavA. tethI e pramANe prathama pramANatattvane kahIne, have (soLa tattva paikI) bIjA prameyatattvanI vyAkhyA karavA mATe graMthakArazrI kahe che. AtmA, deha Adi prameya che. pramANanuM phaLa prameya che. ane pramANathI grAhya AtmA deha Adi che. AtmA=jIva ane deha=zarIra che jenI AdimAM te, AtmA, zarIra Adi tathA buddhi jJAna, 14. prayordetupUtayathArthajJAnavarUTHca kSaNa - zabdanA prayogamAM kAraNabhUta yathArthajJAnanA Azrayane Apta kahevAya che. eTale ke je zabdaprayoga karavAno hoya, tenA yathArthajJAnathI yukta hoya te Apta kahevAya che. 15. zAbdapramANa nyAyasUtramAM be prakAranA jaNAvelA che. te divigho sudIrthatyAt 1-1-8 arthAt (1) jeNe arthanuM pratyakSajJAna meLavIne te arthano upadeza Apyo hoya, te dRSTArthakaupadezane daSTArthakazabdapramANa kahevAya che ane (2) jeNe anumAnathI arthane jANIne upadeza Apyo hoya, te adaSTArthakaupadezane adaSTArthaka zabdapramANa kahevAya che. 17. AtmAnuM lakSaNa naiyAyikasUtramAM A pramANe kahela che rUchApayanasuvatu:ujJAnatAno &i ll1-1-10ll arthAt icchA, dveSa, prayatna, sukha, du:kha ane jJAna A che AtmAnA liMga arthAt anumApakahetuo che. AtmAmAM koIpaNa prakAranuM rUpa ane sthUlatva nathI. tethI tenuM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana 189 cakSu Adi pAMca indriya tathA mana, sukha che AdimAM te sukhAdi prameya che. arthAt AtmAAdi indriyo ane sukhAdi prameya che. ahIM baMne vizeSaNamAM Adi padathI bAkInA sAtaprameyano saMgraha jANavo. Ama AtmA, zarIra, buddhi, indriya, sukha Adi bAra prameya che. A bAra prameyo niyAyikasUtramAM kahelA che - AtmazarIndriyarthavRddhimanaH pravRttioSapremavaB vApavamena kAzavidaM tadviti prameyam ! (1-1-9) ! arthAt AtmA, zarIra, indriya, indriyanA viSayo, buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phaLa, du:kha, apavarga e bAra prameya che. A bAra prameyomAM zarIra, indriya, artha(viSayo), buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phaLa ane duHkha A 10 prameyo heya che. apavarga upAdeya che. paraMtu AtmA kathaMcit heya ane kathaMcit upAdeya che. sukhadu:khAdi bhoipaNAthI heya che ane unmuktapaNAthI upAdeya che. tyAM icchA, dveSa, prayatna, sukhaduHkha ane jJAnAdino Azraya AtmA che. sacetanatva, kartRtva, sarvaga- Adi dharmovaDe AtmA pratIta thAya che. (1) (2) 7 zarIra : bhoktAnA bhoganuM je Ayatana (sthAna) che, te zarIra kahevAya che. (A vyAkhyA nyAyakaMdalIyAranA mate che). cakSu Adi indriyadvArA bAhyapratyakSa thaI zakatuM nathI. manathI to tenuM pratyakSa thaI zake che. parakIya AtmAnuM to mAnasapratyakSa paNa thaI zakatuM nathI. uparoktasUtramAM sUtrakAre AtmAnA anumAnano prakAra batAvela che. icchAdi AtmAnA asAdhAraNa dharmo che; tethI te AtmAnAM lakSaNa thaI zake che. icchAdiguNo zarIramAM rahetA na hovAthI zarIrathI anyaAtmAnuM anumAna thaI zake che. icchAdi guNo zarIramAM nathI. jo zarIramAM mAnIe, to mRtazarIramAM paNa icchAdinI Apatti Avaze. AthI icchAdi zarIranAguNo nathI. manamAM paNa icchAdinI utpatti thaI zakatI nathI, kAraNake mana to icchAAdine utpanna karavAnuM sAdhana che. je sAdhana hoya te kAryano AdhAra (upAdAna kAraNa) thaI zake nahIM. pRthyAdi navadravyomAM pRthvI, pANI, teja, vAyu, AkAza, kALa ane dizA A dravyomAMthI koIpaNa dravya icchAdino AdhAra nathI. e to spaSTa che ane mana to sAdhana che. AthI AdhAra banI zakatuM nathI. sAmAnya niyama che ke sAdhanajanya kriyA sAdhanamAM nahIM paNa anyamAM bane che. tethI manarUpa sAdhanajanya icchAdi, manamAM nahIM paNa anyamAM hovI joIe. vaLI icchAdiguNo hovAnA kAraNe teno AdhAra paNa hovo joIe. AthI AdhAra tarIke navamuM dravya AtmA siddha thAya che. "huM icchuM chuM", "huM jANuM chuM" evI pratIti paNa thAya che. mATe AtmA ja icchAdi guNonuM upAdAnakAraNa (samAyikAraNa) che. evuM parizeSa anumAnathI siddha thAya che. A sUtrathI paramAtmAnuM lakSaNa paNa sUcita thAya che. te A pramANe - jenI aMdara nitya icchA che, nitya prayatna che, nitya sukha che, nityajJAnI che, te paramAtmA-izvara che. AtmAnuM svarUpa samAvinA mukti maLI zaktI nathI. mukta-avasthAmAM paNa AtmA potAnA svarUpamAM ja sthita rahe che mATe AtmasvarUpa upAdeya pakSamAM rahe che. 17. nyAyasUtrAnusAra zarIranuM lakSaNa-vendriArthAzraya: zarIram (1-1-11) ! arthAt ceSTA, indriya ane arthano je Azraya che te zarIra kahevAya che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana ghANa, rasana, cakSu, tvaka ane zrotra ema pAMca indriyo che. rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabda ema pAMca artho che (viSayo che.) tyAM gaMdha, rasa, rUpa, ane sparza, A cAra pRthvInA guNo che. jo ceSTAno artha mAtra kriyA ja levAmAM Ave to vRkSa-rathagADI AdimAM paNa kriyA jovAmAM Ave che, mATe tene paNa zarIra kahevAnI Apatti Avaze. mATe ahIM ceSTA zabda vizeSa prakAranI kriyAno vAcaka che. ema samajavuM joIe. meLavavA icchita artha ane tyajavAne icchita arthane uddezIne isA (meLavavAnI icchA) ane jihAsA (choDAvAnI icchA)thI prerAyelA purUSano vyApAra=prayatna jene lIdhe thAya che te zarIra. eTale ceSTAno artha purUSanI aMdara thato prayatna levo ane e prayatna purUSa (jIvAtmA) zarIrane lIdhe ja karI zake che. mATe ceSTAno Azraya zarIra kahevAya che. indriyano Azraya zarIra che. zarIrane lIdhe ja indriyo potapotAnA kAryamAM pravRtta thAya che. jo zarIra na hoya to nirAdhArasvataMtra banelI indriyo potapotAnuM kArya karI zake nahIM. zarIramAM zakti hoya to indriyomAM grAhakazakti sArI hoya che. ane zarIra atyaMtakSINa hoya to indriyonI grAhakazakti paNa maMda paDI jAya che. Ama zarIra indriyone madada karanAra hovAthI zarIra indriyano Azraya mAnavAmAM Ave che. Azrayano artha ahIM indriyonuM samavAdhikAraNa (upAdAnakAraNa) samajavAnuM nathI. * jene lIdhe indriyo bAhyapadArtho sAthe saMbaMdha pAmI sukha-du:khasvarUpa arthanuM kAraNa bane che te ja zarIra. ahIM artha' zabdathI sukha ane du:kha ja samajavA, paNa rUpAdi artho nahIM. 18. nyAyasatramAM jaNAvyuM che ke - prAranAmutvotrALakriyA pUNa: 1-1-12 arthAtu dhrANa, rasana,cakSu, tvaka, ane zrotra A pAMca indriya che. tenI utpatti anukrame pRthvI, pANI, teja, vAyu ane AkAzamAMthI thAya che. ahIM bAhya indriyonuM lakSaNa abhISTa hovAthI mananuM grahaNa karyuM nathI. kAraNake mana AMtara indriya che. A sUtramAM bAhya indriyo je lakSya tarIke che te pUrepya:' zabdadvArA sUcita kare che. "pUNya:zabda indriyonA samavAdhikAraNa tarIke sUtramAM vaparAyo che. mana AMtara indriya ane nitya hovAthI tenuM upAdAnakAraNa (samavAdhikAraNa) koIpaNa mahAbhUta saMbhavI zakatuM nathI. je loko (sAMkhyo) indriyonuM upAdAnakAraNa ahahAra che, ema mAne che, te matanuM khaMDana paNa "mUkhya:' kAraNa-vAcaka zabda mukavAthI thaI jAya che. nAyiko indriyone ahaMkAramAMthI utpanna thayelI mAnatA nathI, paNa pAMca mahAbhUtomAMthI utpanna thayelI mAne che. sUtra 3-1-93mAM kahyuM che ke bhUtapu vizeSopaccestAvAgyam' arthAt - pRthvI Adi bhUtonA vizeSaguNonA upalabdhi (abhivyakti)nuM kAraNa hovAthI indriyonA kAraNe pRthvI Adi pAMcabhUto che. (sAMkhyamatamAM pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya ane eka mana ema agIyAra indriyo gaNAvI che.) indriyonI saMkhyAnA viSayamAM vAcaspatimizrae nyAyavArtika tAtparyaTIkAmAM kahyuM che ke indriyo pAMca hovAthI hAtha, paga, pAyu, upastha, ane vANImAM indriyatva nathI, e sUcita karyuM che. kAraNa ke temAM indriyanuM lakSaNa ghaTatuM nathI. "je zarIra sAthe saMyukta hoya, saMskAradoSathI zUnya hoya, ane sAkSAt jJAnanuM sAdhana hoya te ja indriya kahevAya che." hAtha AdimAM A lakSaNa ghaTatuM nathI. jo sAMkhyo ema kahe ke - ukta lakSaNa to jJAnendriyonuM che. ane hAtha Adi to karmendriya che, to sAMkhyoe karmandriyanuM lakSaNa kahevuM joIe. jo karmeniyanuM lakSaNa "zarIramAM je Azrita hoya ane asAdhAraNa kArya kare te karmendriya." "AvuM kahezo to tamAre (sAMkhyoe) kahevuM joIe ke "hAtha AdimAM asAdhAraNa kArya zuM che?" tame ema kaho ke "bolavuM te vANInuM grahaNa karavuM e hAthanuM, cAlavuM te paganuM, utsarga ane AnaMda e pAyu ane upasthanuM asAdhAraNa kArya che." to sAMkhyonI A vAta ThIka nathI. kAraNa ke grahaNa karavA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana 191 rUpa, rasa ane sparza A traNa pANInA guNo che. rUpa ane sparza taijasUnA guNo che. eka sparza vAyuno guNa che. ane zabda AkAzano guNa che. A rIte pAMca rUpAdi "artho jANavA. upalabdhi ane jJAna buddhinA paryAyavAci zabdo che. te buddhi kSaNika ane bhoganA svabhAvavALI hovAthI saMsAranuM kAraNa che. tethI heya che. rUpa kArya to jema hAthathI thAya che, tema moDhAthI paNa thAya che, mATe te asAdhAraNa kArya nathI. vaLI kaMTha, hRdaya, AmAzaya, pakvAzaya paNa asAdhAraNa kArya kare che, to tene paNa indriyo mAnavI paDaze mATe karmendriyanuM lakSaNa bAMdhavuM e artha vagaranuM che. AthI samajI zakAya che ke naiyAyiko je jJAna utpanna karavAnuM asAdhAraNa kAraNa che, tene ja indriyo mAne che. 19. pRthvI, pANI ane tejasu A traNa dravyonuM grahaNa bAhya indriyothI thAya che ane bAkInA cha dravyonuM anumAnathI grahaNa thAya che. gaMdhAdi guNonuM grahaNa ghANAdi indriyothI thAya che. prazastapAdabhASyamAM guNonA be vibhAga pADyA che. rUpa, rasa, gaMdha, sparza, sneha, sAMsaddhika dravatva, buddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA ane zabda vizeSaguNo che. tathA saMkhyA, pariNAma, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, naimittika dravatva ane vega sAmAnya guNo che. svAdhArabhUta dravyane je guNo anya dravyothI alaga karI batAve te vizeSaguNa kahevAya che. zaMkA: pRthvImAM gaMdhaAdi cAraguNo hovA chatAM ghANa indriyathI ja gaMdhanuM grahaNa kema thAya che ? samAdhAna : nyAyasUtramAM tavyavasthApanuM tu pUjyanta ll3-1-71. sUtrathI tenuM kAraNa jaNAvela che. ahIM bhUyasva=pradhAnatA. pRthvImAM gaMdha guNanI pradhAnatA che ane dhrANendriyamAM paNa gaMdha guNanI pradhAnatA che. mATe pRthvI ane dhrANendriyano kAryakAraNabhAva mAnavo joIe. teja rIte rasanA indriya ane jalano tathA cakSurindriya ane tejano paNa kArya-kAraNabhAva mAnavo joIe. indriyanI racanAmAM jIvAtmAnuM adaSTa paNa kAraNa tarIke che. AthI samajI zakAya che ke pRthvI Adi dravya ane gaMdhAdi guNo paraspara judA che. paNa samavAya saMbaMdhane lIdhe be phaLanI mAphaka alaga-alaga anubhavI zakAtA nathI. 20. nyAyasUtramAM kahyuM che ke - pazciminantaram II1-1-15ll arthAt buddhi, upalabdhi ane jJAna e traNe eka arthanA vAcaka che. indriyono artha sAthe saMbaMdha thavAthI AtmAnI aMdara je arthano abhautika prakAza janme che, tenuM nAma buddhi ane te ja jJAna. jo jJAnane buddhino dharma mAnavAmAM Ave to buddhine cetana mAnavI joIe. ane cetana mAnavAmAM Ave to zarIramAM eka puruSarUpa cetana AtmA ane buddhirupa cetanA=AtmA ema be cetana thaze. paNa zarIramAM eka ja AtmA sarva yukti ane pramANathI siddha che. A sUtramAM upalabdhi ane jJAna e buddhinA paryAyavAcaka zabdo che ane te samAna ane asamAnajAtiya arthothI buddhine alaga karatA hovAthI lakSaNavAcaka thaI zake che. je loka buddhi, upalabdhi ane jJAnane bhinna-bhinna mAne che te ayogya che. ema batAvavA mATe sUtrakAre buddhinA paryAyavAcaka zabdone lakSaNavAcaka tarIke mukyA che. (sAMkhyamatanA anuyAyIo traNe zabdonA bhinna-bhinna artha kare che.) buddhi sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNa A traNeguNono je vikAra che te ja buddhi ane tenuM bIjuM nAma mahatuM' tattva Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana indriyArthasannikarSe satyapi yugapajjJAnAnutpAdAdAntarasukhAdi viSayopalabdhezca bAhyagandhAdiviSayopalabdhivatkaraNasAdhyatvAdAntaraM karaNaM mano'numIyate, tatsarvaviSayaM taJcANu vegavadAzusaMcAri nityaM ca 6 / vAgmanaHkAyavyApAraH zubhAzubhaphalaH pravRttiH 7 / rAgadveSamohAstrayo doSAH, irSyAdInAmeteSvevAntarbhAvaH, tatkRtazcaiSa saMsAraH 8 / dehendriyAdisaMghAtasya prAktanasya tyAgena saMghAtAntaragrahaNaM pretyabhAvaH, eSa eva saMsAraH 9 / pravRttidoSajanitaMsukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalaM, tatsAdhanaMtu gauNam 10 / pIDAsaMtApasvabhAvajaMduHkham, phalagrahaNenAkSiptamapIdaM sukhasyApi duHkhAvinAbhAvitvAt duHkhatvabhAvanArthamu-padizyate 11 / Atyantiko duHkhaviyogo'pavargaH, sarvaguNaviyuktasyAtmanaH svarUpeNA-vasthAnaM sukhaduHkhayovivekena hAnasyAzakyatvAt duHkhaM jihAsuH sukhamapi jahyAd / yasmAjjanmajarAmaraNaprabandhocchedarUpaH paramaH puruSArtho'pavargaH, sa ca tattvajJAnAdavApyate 12 / / 14 / / (9) manaH sarvapadArthonI sAthe indriyano saMyoga thavAchatAM yugapatu samasta rUpAdi jJAnonI utpatti thatI nathI. AthI jJAna tyAre ja thAya che, jyAre je indriyono mana sAthe saMyoga hoya. AthI mana sAthenA saMyogavALI indriyothI jJAna utpanna thAya che, anyathI nahi. te ja rIte yugapa6 jJAnonI anutpattithI manano sadbhAva siddha thAya che. tathA jema gaMdhAdi bAhyapadArthonI upalabdhi karaNarUpa indriyovinA thaI zakatI nathI, tema aMtaraMgasukhAdi viSayonI upalabdhi mATe paNa eka sAdhakatamakaraNanI AvazyakatA che. te karaNa mana ja thaI zake che. A rIte mananuM anumAna thaI zake che. mana sarvapadArthone viSaya banAve che, aNurUpa che, vegavALuM hovAthI khUba zIdhra saMcAra karavAvALuM che tathA nitya che. che. traNe guNo jaDa hovAthI buddhi paNa jaDa che. traNeguNo nitya hovAthI teno pariNAma je buddhi che te paNa nitya che, kAraNake sAMkhyamatamAM pariNAma ane pariNAmI bhinna gaNAtAM nathI. jJAna buddhino je indriya dvArA artharUpe pariNAma thAya che te ja jJAna arthAt buddhinI je amukaprakAranI vRtti tenuM nAma jJAna che. mATe ghaTajJAna, paTajJAna Adi buddhinI vRttio gaNAya che. upalabdhi : AtmA e citizakti che. ane te apariNAmI che. tenuM buddhi sAthe sadeva sannidhAna hovAthI buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDe che. AthI buddhi jaDa hovA chatAM cetana jevI lAge che ane arthane jANe che. jema caMdra svayaM prakAzarahita hovA chatAM sUryanA tejane jhIlIne prakAzita bane che ane jagatane prakAzita kare che, tema AtmAmAM je AtmAnuM pratibiMba paDe che te ja upalabdhi. naiyAyikasutrakArane sAMkhyonI uparanI mAnyatA mAnya nathI. buddhi e prakRtino-guNono vikAra nathI, paNa AtmAno guNa che. tethI buddhi ane jJAna paNa eka ja che.) 22. nyAyasUtramAM kahyuM che ke yuvAnanutpattino Ii1-1-19ll arthAt ekasAthe jJAnanI utpatti thatI nathI. te mananuM jJApaka che. kahevAno Azaya e che ke eka phaLamAM rupa, rasa, gaMdha ane sparza ema cAre artho (viSayo) che. rUpa Adi cAre viSayo sAthe cAre indriya (cakSu, rasana, dhrANa, ane tva)no eka sAthe saMbaMdha hovA chatAM cAre jJAno eka sAthe Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana = 193 pravRtti : vacana-mana ane kAyAno vyApAra ke je zubhAzubhaphaLane Ape che te pravRtti kahevAya che. rAga-dveSa ane moha A traNa doSo che. irSyA, asUyA, krodhaAdino traNamAM ja aMtarbhAva thAya che ane AdoSonA kAraNe ja saMsAra che. pUrvakAlIna deha-indriyAdinA thatAM nathI, paNa anukrame ja thAya che. AnuM kAraNa zuM che ? tene sUtrakAra jaNAve che ke jJAna utpanna ka2vAmAM kevala bAhya indriyo ane rUpAdi artho (viSayo) sAtheno saMbaMdha ja paryApta nathI, paNa tenI sAthe manano paNa saMbaMdha joIe. manasaMyogI je indriya je artha sAthe saMbaMdha pAmaze te indriya dvArA te arthanuM ja jJAna thaze. bIjA arthonuM nahIM. jo cakSu indriya mana: saMyukta thaI rUpa sAthe saMbaMdha pAmaze to rUpanuM jJAna thaze paNa bIjA arthonuM nahIM, kAraNake te vakhate ghrANaAdi indriyo sAthe manano saMbaMdha nathI. ane te uparathI mana sukSma (aNu) che te paNa siddha thAya che. jo te vyApaka hoya to teno saMbaMdha badhI indriyo sAthe hoya, paNa te nathI. AthI mana sukSma(aNu) che. vaizeSikasUtramAM paNa manane aNu kahyuM che. taddamAvAvvAnu mana: II701025 // vaLI A nyAyasUtramAM mananA astitvanuM paNa sAdhana che ane tenI aMdara rahelo asAdhAraNadharma lakSaNa tarIke batAvyo che. 'yurUpajJAnAnanatvam' e manano asAdhAraNadharma che. mana dravya che ane kaNAde navadravyomAM tenI gaNatrI karI che. mana avayava vinAnuM dravya hovAthI nitya che. arthAt utpatti vinAzathI rahita che. saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva ane vega A ATha mananA sAmAnyaguNo che. naiyAyiko mAne che ke pratyeka AtmAmAM eka-eka mana (te AtmAnA) karmAnusA2 5ramAtmAe yojeluM che. manane ja aMta:karaNa kahevAya che. mana ja viSaya janya sukha-duHkhanuM kAraNa che. AtmAnI icchA tathA jIvana-janaka prayatnathI mana eka ThekANethI bIje ThekANe jAya che. tathA dharma, adharma rUpa adRSTakAraNane lIdhe maraNa pachI bIjA zarIramAM jAya che ane AtmAnA bhoganuM sAdhana bane che. 23. nyAyasUtramAM kahyuM che ke pravRttirvAvRddhizarIrarati ||11-17II-rAga-dveSathI prerAIne, je vANI uccAravAmAM Ave che te vAcikapravRtti kahevAya che. rAga-dveSathI prerAIne manamAM je ciMtana ka2vAmAM Ave che te mAnasikapravRtti kahevAya che. ane rAga-dveSathI prerAine zarIra dvArA je kriyA karavAmAM Ave che te zArIrikapravRtti kahevAya che. rAga-dveSa vinAnI pravRtti baMdha-janaka hotI nathI. jIvanamukta purUSanI pravRtti rAga-dveSarahitanI hoya che. ahIM sUtramAM rAga-dveSapUrvakanI pravRtti lakSita che. ane te saMsAracAlaka che. mATe te heya che. janmathI maraNaparyanta jeTalI kriyAo rAga-dveSapUrvaka thaI hoya te badhI ja sthira saMskAro AtmAmAM pADe che ane A saMskAro chevaTe maraNane utpanna karI jAti, AyuSya ane bhogarUpa phaLane utpanna kare che. 24. nyAyasUtramAM kahyuM che ke...pravartanAmo yovAH ||1-1-18-pravRttijanakatva e doSanuM lakSaNa che. ahIM sUtramAM doSa lakSyapadArtha che ane pravRttijanakatva lakSaNa che. kahevAno Azaya e che ke rAga-dveSa ane mohanA kAraNe ja manuSya pravRtti kare che. A traNene doSa nAma ApavAmAM AvyuM che. kAraNa ke yuti banA yena sa yovaH-jenAthI AtmA dUSita thAya che te doSa arthAt AtmA potAnuM vAstavikasvarUpa jenA kA2Ne jANI zakato nathI, mATe ene doSa kahevAmAM Ave che. A traNe mokSanA pratibaMdhaka che. jyAM sudhI A traNe hoya, tyAM sudhI vairAgya sphUrato nathI ane tenAvinA tattvajJAna saMbhavita nathI ane tattvajJAna sivAya mukti paNa maLI zakatI nathI. anukUla arthanI abhilASAne rAga kahevAya che. kAma, pRhA, tRSNA tathA lobha A badhA rAganA ja prakAra che. pratikUla arthane sahana na karavo te dveSa kahevAya che. krodha, irSyA, asUyA, droha ane AmarSa A badhA dveSanA prakAro che. vastunuM vAstavijJAna na hovuM te moha che. mithyAjJAna, vicikitsA, mAna ane pramAda A cAreya mohanA prakAra che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 24, naiyAyika darzana saMghAtanA tyAgapUrvaka bIjA deha-indriyAdinA saMghAtane grahaNa karavuM te apratyabhAva kahevAya che ane A ja saMsAra che. pravRtti ane doSathI utpanna thatA sukhAdine phaLa kahevAya che. tyAM sukha-du:khAtmaka mukhyaphaLa che. ane tenA sAdhana zarIrAdi gauNaphaLa che. pIDA ane saMtApanA svabhAvane utpanna kare tene du:kha kahevAya che. arthAt jene lIdhe AtmA pIDA ane saMtApa anubhave te du:kha. (pUrvapravRtti ane doSanA phaLa tarIke sukha-du:kha gaNAvyA che.) te phaLanA grahaNathI prApta paNa A sukhano paNa duHkhanI sAthe avinAbhAva hovAthI (sukhane paNa) duHkharUpe bhAvavAno upadeza karAya che. Atmattika du:khaviyogane apavarga-mokSa kahevAya che. sarvaguNathI rahita AtmAnuM svarUpamAM je avasthAna che te mokSa kahevAya che. sukha-duHkhanA vivekathI hAna (du:khanI atyaMta nivRtti) azakya che. AthI du:khathI nivRtta thavAnI icchAvALAoe sukha paNa choDavuM joIe. jethI janma-jarA-mRtyunA prabaMdhanA ucchedarUpa paramapurUSArtha "apavarga che. ane te apavarga tattvajJAnathI prApta karAya che. ra4 25. nyAyasUtramAM kahyuM che ke punarutpattiH pretyAra ll1-1-19ii arthAt punaH punaH utpanna thavuM enuM nAma pratyabhAva. kahevAno Azaya e che ke AtmA anAdi anaMta che. eno kyAre vinAza thato nathI, mATe utpatti paNa thaI zake nahIM. zarIra sthira na hovAthI te pharIthI utpanna thaI zakatuM nathI. dhvaMsa anaMta hovAthI dhvasano pratiyogi pharIthI janmI zakato nathI. tyAre vAraMvAra utpatti konI thAya che ? e vicAraNIya prazna che. AnA samAdhAnamAM A sUtramAM je utpatti zabda che. teno artha saMbaMdha karyo che. eTale AtmA eka zarIra sAtheno saMbaMdha choDIne bIjA navA zarIra sAthe je saMbaMdha bAMdhe che te ja "punarutpattiH' ane Avo saMbaMdha vAraMvAra AtmAno judA-judA zarIra sAthe thAya che. mATe pratyabhAva AtmAno ja samajavo joIe. vijAtIya zarIra, indriyo ane prANa Adi sAthe AtmAno saMyoga thavo te ja janma ane zarIranI aMdara aMtimakhANano dhvaMsa thavo te mRtyu. A pratyabhAva anAdi che. tene anAdi mAnavAmAM anumAna pramANa A pramANe che - jo sauthI paheluM du:kha mAnIe, to te janma vagara kema banI zake ? jo prathama janma mAnIe, to dharma ane adharma bane kevI rIte ? jo sauthI pahelA rAga-dveSa mAnIe, to e mithyAjJAna vinA saMbhavI kema zake ? mATe du:kha, janma, pravRtti, doSa ane mithyAjJAnano kAryakAraNabhAva anAdi ja mAnavo joIe. 26. nyAyasUtramAM kahyuM che ke - pravRtti vananitoDa: cha I1-1-20nA artha spaSTa che. rAga-dveSa Adi doSathI pravRtti thAya che ane tenAthI dharma-adharma utpanna thAya che. dharma ane adharmathI zarIra, viSaya, sukha, du:kha utpanna thAya che. mATe zarIrAdi phaLa kahevAya che. 27. nyAyasUtramAM kahyuM che ke vAghanAkSai duHg[ I1-1.21-bAdha kare te du:kha. kahevAno Azaya e che ke sukhanI sAthe paNa du:kha joDAyeluM che. AthI sukha paNa du:khanA avinAbhAvavALuM che. 28. nyAyasUtramAM kahyuM che ke tahatyantavikanoloDa ll1-1-2rI arthAt duHkhathI AtyaMtika viyogane apavarga (mokSa) kahevAya che. vedAMtIo mAne che ke "jIva pote ja mukti avasthAmAM brahma arthAtu paramAtmA banI jAya che. A mAnyatA naiyAyikone mAnya nathI. kAraNake (jIva ane brahma ema) be anAdi bhinnapadArtho kyAre paNa abhinna thatA nathI. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 25, naiyAyika darzana - 21 saMzayaprayojanayoH svarUpaM praahhave saMzaya ane prayojananuM svarUpa kahe che kimetaditi saMdigdhaH pratyayaH saMzayo mataH / pravartate yadarthitvAttattu sAdhyaM prayojanam / / 25 / / zlokArtha A zuM che? evA saMdigdhavimarzane saMzaya kahevAya che. je sAdhyane prApta karavAnI icchAthI vyakti jemAM pravarte che, te prApta karavAyogya arthane prayojana kahevAya che. ripo. vyAkhyA-ayaM kiMzabdo'sti kSepe 'kiM sakhA yo'bhidruhyati' asti prazne 'kiM te priyaM' asti nivAraNe 'kiM te ruditena' astyapalApe 'kiM te'haM dhArayAmi' astyanunaye 'kiM te'haM priyaM karomi' astyavajJAne 'kastvAmullApayate' asti vitarke 'kimidaM dUre dRzyate,' iha tu vitarke, dUrAvalokanena padArthasAmAnyamavabudhyamAnastadvizeSaM saMdihAno vitarkayati, etat pratyakSamUrdhvasthitaM vastu kiM tarke sthANurvA puruSo veti / yaH saMdigdho'nekakoTiparAmarzo pratyayo vimarzaH, sa saMzayo mataH saMmata iti / atha prayojanam, yadarthitvAdyasya phalasyArthitvamabhilASu-katve yadarthitvaM, tasmAtpravartate tattadIyasAdhaneSu yatnaM kurute, tattu tatpunaH sAdhyaM kartavyatayeSTaM prayojanaM phalaM yasya vAJchayA kRtyeSu pravartate tatprayojanamityarthaH / prayojanamUlatvAJca pramANopanyAsapravRtteH prameyAntarbhUtamapi prayojanaM pRthagupadizyate / / 25 / / naiyAyiko brahmane pariNAmI mAnatA nathI. tenA samarthanamAM teo jaNAve che ke jo brahmano sarvAtmakarUpe pariNAma thaI jAya to brahmano nAza thaI jAya. dUdhano dahIM rUpe pariNAma thayA pachI dUdha naSTa ja thaI jAya che. jo brahmanA eka bhAgamAM pariNAma thato hoya to brahmane bhAgavALo (avayavI) mAnavo paDaze. ane je vastu bhAgavALI hoya te anitya ja hoya che. jyAre brahma nitya che. vaLI brahma avikArI che. vivartarUpa pariNAma paNa brahmamAM thaI zakato nathI. AthI samajI zakAya che ke jIva brahmamAMthI banela nathI, paNa anAdi anaMta che. mATe mukta avasthAmAM jIva brahmamAM lIna thato nathI, paNa brahmanI sAthe saMyukta rahe che. bauddho kSaNikajJAnonI saMtAna=paraMparAno haMmeza mATe uccheda thavo, tene nirvANa(mokSa) kahe che. kSaNikajJAnanI saMtati bauddhamatamAM AtmA che. eTale AtmAno uccheda thavo e ja emanA matamAM nirvANa (mukti) che. A vAta yukta nathI. kAraNake te to "amRtyupada che. arthAt tenuM kyAreya mRtyu thatuM nathI. rAgAdi rahita je Atma svarUpa che te ja mukti avasthA che. mukti avasthAmAM AtmAne prANa saMbaMdhI bhUkha (sudhA) ane pipAsA, mana saMbaMdhI lobha ane moha tathA zarIra saMbaMdhI zIta ane Atapa A cha urmio hotI nathI. ane tethI ziva kahevAya che. 29. nyAyasUtramAM saMzayanuM lakSaNa A pramANe karela che. samAnAneodhapatteirlipratipattapanupaththavyavasthA tathya vipApekSo vina: saMzaya: 1-1-23arthAtu sAdhAraNa dharma ane asAdhAraNa dharmanA jJAnathI parasparaviruddha vAkyothI upalabdhi ane anupalabdhinI avyavasthAthI vizeSa dharmanuM smaraNa thavAthI athavA vizeSa dharmanI apekSArAkhatA eka ja arthamAM viruddhadharmanuM avalaMbanakaranAra je jJAna te saMzaya kahevAya che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 25, naiyAyika darzana TIkAno bhAvAnuvAda: ahIM "mAM hiM?" mAM vi zabda aneka arthamAM vaparAya che. kSepa, prazna, nivAraNa, apAlApa, anunaya, avajJA karavAmAM ane vitarkamAM ' izabdano prayoga thAya che. te have kramasara joIe. (1) kSepamAM : - " isavA yogamikhyati" - je droha kare che te zuM mitra hoya ? (2) praznamAM : - "vi te pri" - tAruM priya zuM che ? (3) nivAraNamAM : - "vuiM te hitena" - tArA raDavA vaDe zuM? arthAt tAruM raDavAnuM baMdha kara. (4) apalApamAM : - "jiM teDadaM dhArayAki" - tAruM huM zuM dhAraNa karuM ? (arthAt kaMI nahIM) ! (5) anunayama (vinayamAM) : - "vi teDaruM priya romi" - tamAruM huM zuM priya karuM? (6) avajJAmAM : - "svAmuhya yate- tane koNa Thapako Ape ? (7) vitarkamAM : - "krimindra kure vRSyate" - dUra A zuM dekhAya che ? A sUtramAM saMzayanuM sAmAnya lakSaNa ane tenAM pAMca kAraNo batAvyAM che. nyAyasUtranA bhASyakAranA mata pramANe A sUtranA bhAgo nIce pramANe che. (1) samAnadharmopapattervizeSApekSo vimarzaH saMzayaH sthANuM ane purUSanA je samAnadharma (sAdhAraNadharma) UMcAI ane pahoLAI pahelAM joyA hatA te pUrovarti padArthamAM joyA pachI te baMne (sthANuM ane purUSomAM rahelA dharmo (hAtha, paga tathA koTarAdi) dUravAdinA kAraNe na joI zakavAthI tathA te vizeSadharmane jANavAnI icchA cAlu rahevAthI draSTAne A sthANuM haze ke puruSa ? evo saMzaya thAya che. sAmAnyadharma jovAthI ane vizeSadharmanI smRti thavAthI utpanna thato vimarza sAdhAraNadharmajanya saMzaya kahevAya che. (2) madhapaparva pApekSA viSa: saMzaya: | ahIM anekadharma eTale asAdhAraNadharma. pRthvI e nava dravyamAMnuM eka che. pRthvImAM rahela gaMdhavattva dharma asAdhAraNa dharma che. kAraNake samAnajAtIya (dravyatva jAtivALA) jaLa-dravyomAM nathI. temaja asamAnajAtIya (guNatvAdijAtivALA) guNa AdimAM paNa nathI. mATe sajAtIya ane vijAtIyathI vyAvRtta gaMdhavasvadharma pRthvImAM ja che. have A dharmane lIdhe pRthvIne dravya mAnavI ke guNAdimAMno koI padArtha mAnavo evo saMzaya thAya che athavA gaMdhavattva dharma dravyano haze ke guNano haze ke karmano haze ? Ama aneka padArtha saMbaMdhI dharma hovAthI enA vize zaMkA thavAthI pRthvI dravya haze ke guNa haze ke karma haze ? Avo saMzaya utpanna thAya che. A saMzayane nivAravA vizeSane jANavAnI apekSA che. te A pramANe che - gaMdhavatva eTale gaMdha ane gaMdha e covIsa guNomAMno eka guNa che. mATe gaMdharUpa guNano AdhAra pRthvI dravya ja che, guNa ke karma nahIM. pRthvI gaMdhaguNano AdhAra A rIte che - gaMdha vizeSaguNa hovAthI dizA, kAla ane manamAM nathI, kAraNake te traNemAM vizeSaguNa hotA nathI. gaMdha bAdhendriyathI ja grAhya che. tethI AtmAno guNa paNa nathI. kAraNake AtmAnA guNo bAlvendriyagrAhya nathI. AkAzano koIpaNa vizeSaguNa dhrANendriyagrAhya nathI. tethI gaMdha AkAzano paNa guNa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 25, naiyAyika darzana 197 ahIM zlokamAM vi' zabda sAta artho paikI "vitarka' arthamAM che. dUrathI jovA vaDe padArthane sAmAnya rIte jANato draSTA, te padArthanA vizeSasvarUpano saMdeha karato vitarka-vicAraNA kare che ke - A sAme rahela pratyakSa vastu zuM sthANuM che ke puruSa che ? je anekakoTI parAmarzano saMdigdhavimarza che te saMzaya mAnelo che. nathI. teja ane jaLanA koI paNa vizeSaguNo dhrANendriyagrAhya nathI. tethI gaMdha te baMneno paNa guNa nathI. bAkI rahela pRthvI dravya ja gaMdha guNano AdhAra che. (3) vipratiparva pApekSo virSA: saMzaya:- vipattipatti eTale eka arthanA saMbaMdhamAM uccArAtA parasparaviruddha vAkyo. e vAkyo sAMbhaLavAthI ane temAM nirNAyakavizeSa vastu zuM che, e na jANI zakavAthI saMzaya utpanna thAya che. jemake ekavAdi AtmAne nitya kahe che, jyAre bIjo prativAdi AtmAne anitya kahe che. Ama parasparaviruddha vAkyo sAMbhaLavAthI vizeSavastunA jJAnamAM saMzaya thAya che. (4) 350ththavyavasthAta: vimarza: saMzaya: upalabdhinI avyavasthA (aniyama)thI pedA thato saMzaya. satya pANI taLAvAdimAM jaNAya che. ane asatya pANI mRgatRNikAmAM paNa jaNAya che. have koIka vakhate koIka ThekANe jJAtAne pANInI upalabdhi thaI, te vakhate draSTAne A sAcApANInI upalabdhi thatI haze ke khoTApANInI upalabdhi thatI haze ? evA vicAramAM paDI jAya che. Ane upalabdhinI avyavasthA kahevAya. satya ane asatyanuM anukrame sAdhaka ane bAdhakapramANa jJAtAne na maLavAthI saMzaya utpanna thAya che. A saMzayane upalabdhinI avyavasthAthI thato saMzaya kahevAya che. (5) anupaththavyavasthAtaH vina: saMzaya:- vastu vidyamAna hovA chatAM koIpaNa AvaraNathI DhaMkAyelI athavA bhUmimAM daTAyelI hoya to tenI upalabdhi thatI nathI. have koI vakhate jJAtAne eka ThekANe vastunI upalabdhi thatI nathI. te vakhate jJAtA vicAramAM paDI jAya che ke, A je anupalabdhi thaI rahI che te vastu hovAne lIdhe ke na hovAne lIdhe ? A anupalabdhinI avyavasthA che. AnAthI thato je saMzaya che, te anupalabdhinI avyavasthAthI thato saMzaya kahevAya che. A pAMca kAraNothI thatA saMzayomAM pahelA bemAM je samAnadharma ane aneka (asAdhAraNa) dharma batAvyA che te zeyanI aMdara rahelA dharmo che. ane upalabdhinI avyavasthA tathA anupalabdhinI avyavasthA e jJAtA=AtmAnI aMdara rahelA dharmo che. prazna : saMzayane soLa tattvomAM zA mATe gaNAvyo che ? uttara : saMzaya e nyAyanuM pUrva aMga che. tethI teno tattvomAM samAveza karyo che. saMzayavALI bAbatamAM athavA saMzayavALA arthamAM ja nyAya (pratijJA, hetu dRSTAMta, upanaya ane nigamana A pAMca vAkyo dvArA koIpaNa viSayane spaSTa samajAvavo te nyAya)nI pravRtti thaI zake che. je viSayamAM sTeja paNa saMzaya nathI, te nyAyano viSaya banI zakato nathI. tathA je artha sAmAnya rUpe jANyo na hoya temAM paNa nyAya cAlI zakato nathI. paNa je artha saMdigdha hoya temAM ja nyAya cAlI zake che. jemake-vAdi kahe ke prayatna karavAthI zabda utpanna thAya che mATe zabda anitya che, jyAre prativAdi kahe che ke prayatna karavAthI mAtra zabda upara raheluM AvaraNa ja dUra thAya che ane te dUra thaye chate zabda sAMbhaLI zakAya che. mATe zabda sadaiva vidyamAna che ane tethI nitya che. A be vAdi ane prativAdinA kathanathI sAMbhaLanArane "zabda nitya haze ke anitya" Avo saMdeha thAya che. have A saMdehane nyAyathI dUra karI nirNaya lAvavo joIe. vaLI nyAyasUtranA bhASyamAM lakhyuM che ke - nALei na nitArthe cAya: pravartata, vikra tardi ? saMzarthei | Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 SaDdarzana samucaya bhAga -1, zloka - 26, naiyAyika darzana have prayojanatattvane kahe che. je phaLanA arthipaNAthI phaLano arthI te te phaLanA te te sAdhanamAM prarvate che, te prayojana kahevAya che. vaLI te te sAdhya ke je kartavyatayA iSTa che, te phaLanI abhilASAthI te te kAryomAM pravarte che te prayojana kahevAya che. pramANanA upanyAsanI pravRtti prayojanamUlaka che. arthAtu pramANanuM varNana karavAnI pravRtti (pramANadvArA arthanuM jJAna meLavavAnA) prayojanathI thAya che. eTale ke arthanuM jJAna meLavavAnuM prayojana hovAthI pramANano prapaMca jarUrI che. Ama pramANa upanyAsanI pravRtti prayojanamUlaka hovAthI prayojanano prameyamAM aMtarbhAva thato hovA chatAM paNa pRthagu upadeza karela che. Azaya e che ke pramANadvArA prameyanuM jJAna meLavAya che ane prayojanano prameyamAM aMtarbhAva thaI zake che. chatAM paNa pramANanuM kathana prayojanane laIne che, e batAvavA prayojanano upadeza prameyathI pRthagu karyo che ll rapA ___ atha dRSTAntasiddhAntau vyAcikhyAsurAha / have dRSTAMta ane siddhAMta(tattvanI) vyAkhyA karavAnI icchAvALA graMthakArazrI kahe che. dRSTAntastu bhavedeSa vivAdaviSayo na yaH / siddhAntastu caturbhedaH sarvatantrAdibhedataH / / 26 / / zlokArtha je vivAdano viSaya na hoya te daSTAMta thAya. (arthAt vAdi ane prativAdi baMnene saMmataviSaya dRSTAMta bane.) vaLI, sarvataMtrAdibhedathI siddhAMta cAra prakAre che. (siddhAMta eTale zAstrapratipAdita niyamo.) raDA vyAkhyA-dRSTo'nto nizcayo'treti dRSTAntaH, dRSTAntaH punareSo'yaM bhavet / eSa ka ityAhaya upanyastaH san vivAdaviSayo vAdiprativAdinomitho viruddho vAdo vivAdaH, tasya viSayo gocaro na bhavati, vAdiprativAdinorubhayoH saMmata evAnumAnAdau dRSTAnta upanyastavya ityarthaH / paJcasvavayaveSu vakSyamANo'pi dRSTAntaH sAdhyasAdhanadharmayoH pratibandhagrahaNasthAna arthAtu nahIM jaNAyelA arthamAM, temaja nizcayapUrvaka jANelA arthamAM nyAyanI pravRtti thaI zakatI nathI. to zAmAM nyAyanI pravRtti thAya che ? saMzayavALA arthamAM. Ama nyAyanuM kathana saMzayamAMthI thAya che. AthI teno soLa tattvomAM samAveza che. (30) nyAyasUtramAM prayojananuM lakSaNa : marthanadhizva pravartata tatrayonanam II1-1-24. arthAt je arthane uddezIne pravRtti kare, te prayojana kahevAya che. arthAt nahIM jaNAyelA arthamAM temaja nizcayapUrvaka jANelA arthamAM nyAyanI pravRtti thaI zakatI nathI. to zAmAM nyAyanI pravRtti thAya che ? saMzayavALA arthamAM. Ama nyAyanuM kathana saMzayamAMthI thAya che. AthI teno soLatattvamAM samAveza che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 26, naiyAyika darzana miti pRthagihopadizyate / tAvadeva hyanvayavyatirekayukto'rthaH skhalati, yAvanna spaSTadRSTAntAvaSTambhaH / uktaM ca-"tAvadeva calatyartho manturviSayamAgataH / yAvannottambhanenaiva dRSTAntenAvalambyate / / 1 / / " [ ] 'siddhAntastu' siddhAntaH punazcaturbhedo bhavet, / kuta ityAha-sarvatantrAdibhedataH sarvatantrAdibhedena / prathamaH sarvatantrasiddhAntaH, AdizabdAtpratitantrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAntazca veditavyaH / iha tantrazabdena zAstraM vijJeyam tatra sarvatantrAviruddhaH svatantre'dhikRto'rthaH sarvatantrasiddhAntaH sarveSAM zAstrANAM saMpratipattiviSayaH, yathA pramANAni prameyasAdhanAni, ghrANAdInIndriyANi, gandhAdayastadarthAH, pramANena prameyasya pariccheda ityAdi / samAnatantraprasiddhaH paratantrAsiddhaH pratitantrasiddhAntaH yathA bhautikAnIndriyANi yaugAnAM kANAdAdInAM ca, abhautikAni sAMkhyAnAm / tathA sAMkhyAnAM sarvaM sadevotpadyate na punarasat, naiyAyikAdInAM sarvamasadevotpadyate sAmagrIvazAt, jainAnAM tu sadasadutpadyata ityAdi / yasya siddhAntasya prakriyamANasya pratijJArthasya prasaGgenAdhikasya siddhiH, so'dhikaraNasiddhAntaH, yathA kAryatvAdeH kSityAdau buddhimatkAraNasAmAnyasiddhAvanyasya tatkAraNasamarthasya nityajJAnecchAprayatnAdhArasya tatkAraNasya siddhiriti / prauDhavAdibhiH svabuddhyatizayacikhyApayiSayA yatkiMcidvastvaparIkSitamabhyupagamya vizeSaH parIkSyate, so'bhyupagamasiddhAntaH, yathAstu dravyaM zabdaH, sa tu kiM nityo'nityo veti zabdasya dravyatvamaniSTamabhyupagamya nityAnityatvavizeSaH parIkSyate evaM caturvidhaH siddhAntaH / / 26 / / TIkAno bhAvAnuvAda: vyAkhyA : dekhIto nizcaya jemAM hoya te dRSTAMta. arthAtu jemAM dekhItI rIte nizcaya thato hoya te dRSTAMta thAya. vaLI prazna che ke A dRSTAMta kevuM hoya ? uttara : je upanyasta thate chate vAdi ane prativAdi baMnene parasparavivAdano viSaya na thAya te dRSTAMta kahevAya. AthI kahevAno Azaya e che ke anumAnAdimAM vAdi ane prativAdi baMnene saMmata ja dRSTAMtano upanyAsa karavo joIe. prazna : (sAtamA tattva) avayavamAM (pAMca avayavomAM)A dRSTAMta kahevAmAM Avaze, to ahIM pRthagRtattva tarIke upanyAsa zA mATe karyo che. ? uttara : jo ke pAMcaavayavomAM dRSTAMta kahevAze, to paNa daSTAMta sAdhya-sAdhanadharmanA pratibaMdha (saMbaMdha)nA grahaNanuM sthAna che. (sAdhya-vagni ane sAdhana-dhUmanA saMbaMdha grahaNanuM sthAna jemake Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 26, naiyAyika darzana mahAnasa che.) AthI dRSTAMtano upadeza pRthagu karyo che. vaLI jyAM sudhI spaSTaSTAMtanuM avalaMbana na hoya, tyAM sudhI anvaya-vyatirekathI yukta artha (viSaya) skUlanA ja pAme che. kahyuM che ke jyA sudhI AlaMbanarUpa 1dRSTAMta vaDe (arthanuM) avalaMbana karAtuM nathI, tyAM sudhI vidvAnane (paNa) viSaya banIne (sAme) Avelo artha calita thAya che - nizcita thato nathI. arthAtu arthano nizcaya thato nathI. tenA" vaLI siddhAMta cAra prakArano che. siddhAMtanA kayA kAraNe cAra bheda che ? uttara : sarvataMtrAdinA bhedathI cAra prakAra che. (1) sarvataMtrasiddhAMta, (2) pratitaMtrasiddhAMta, (3) adhikaraNasiddhAMta, (4) abhyapagamasiddhAMta, ema siddhAMtanA cArabheda jANavA. ahI taMtrazabdathI zAstra jANavuM. (1) sarvataMtrasiddhAMta : sarvazAstro sAthe jeno virodha nathI ane svazAstramAM pratipAdita adhikRta je artha te sarvataMtrasiddhAMta kahevAya che ane te sarvazAstrone svIkArya viSaya che. jemake prameyanA sAdhana pramANo. (pramANanuM phala prameya che. AthI prameyanuM sAdhana pramANa che.) 'ghANa, rasana, tva, cakSu ane zrotra A pAMca indriyo ane tenA gaMdhAdi artho, pramANa vaDe prameyanuM jJAna. ityAdi. ahIM pramANa, indriya, artho ityAdi sarvazAstrone saMmata hovAthI te pratipAdita artha sarvataMtra siddhAMta kahevAya che. (2) pratitasiddhAMta : samAnazAstramAM siddha ane parazAstramAM prasiddha arthane pratitaMtrasiddhAMta kahevAya che. jemake naiyAyiko ane vaizeSiko indriyone bhautika (bhUtathI utpanna thayela) mAne che. ane sAMkhyo abhautika mAne che. (31) nyAyasUtramAM dRSTAMtanuM lakSaNa : aizIparIkSAnAM trirthe vRddhisAcaM ta kurAnta ll1-1-25 arthAt laukIka ane parIkSaka mANasonuM je viSayamAM buddhinuM sAmya thAya te dRSTAMta kahevAya che. (32) nyAyasUtramAM sarvataMtrasiddhAMtanuM lakSaNa : sarvatantrAvaruddhastannadhitoDa: sarvatandrasiddhAntaH II1-1-28. artha spaSTa che (33) nyAyasUtramAM pratitasiddhAMtanuM lakSaNa : sanInatindrasiddha: puratatrasiddhaH titatvasiddhAntaH ||1-1-29ii. samAnataMtramAM je artha siddha hoya ane parataMtramAM je artha asiddha hoya, evo je artha te pratitaMtrasiddhAMta kahevAya che. ghaNI bAbatomAM taiyAyiko ane vaizoSikone samanatA hovAthI te baMne samAnataMtra kahevAya che. jemake vaizeSiko ane naiyoyiko baMne pRthvI, apu, tejasu, vAyu ane AkAza A pAMcabhUtamAMthI anukrame ghANa, rasana, cakSu, spArzana ane zrotra indriyo banelI mAne che ane tethI te samAnataMtra kahevAya. jyAre sAMkhyo indriyone paMcamahAbhUtamAMthI banela mAnatA nathI. sAMkhyo mAne che ke prakRtimAMthI mahatuM (buddhi) tattva utpanna thAya che. buddhimAMthI ahaMkAra ane ahaMkAramAMthI ghANAdi pAMca jJAnendriya utpanna thAya che. AthI sAMkhyo parataMtra kahevAya. AthI indriyone bhautika mAnavI te pratitaMtrasiddhAMta (ete te (prati)darzanamAM mAnyasiddhAMta) kahevAze. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 26, naiyAyika darzana 201 tathA sAMkhyo sarvaartho satumAMthI ja utpanna thAya che, paNa asatumAMthI nahIM ema mAne che (AthI sAMkhyo satkAryavAdi kahevAya che. teonI mAnyatA che ke - upAdAnakAraNamAM kArya avazya vidyamAna (sa) hoya che. to ja kArya janmI zake che. sattva, rajasuM ane tamasuM prakRtimAM che. tethI tamAma vikRtimAM paNa Ave che.) naiyAyiko sarvaarthone asatumAMthI sAmagrInA vazathI utpanna thAya che, ema mAne che. (AthI naiyAyiko asatkAryavAdi kahevAya che. teonI mAnyatA che ke upAdAnakAraNamAM kArya vidyamAna hotuM nathI (asat). arthAt kArya pUrve hatuM ja nahIM, paNa pachI sAmagrInA vazathI (kAraNamAMthI) utpanna thAya che. paNa jaino satumAMthI ane asatumAMthI (kAryanI) utpatti mAne che. (AthI jaino sadasatkAryavAdi che. jainonI mAnyatA che ke upAdAnakAraNamAM kArya vidyamAna (satu) paNa hoya che ane avidyamAna (asatu) paNa hoya che. Azaya e che ke kAraNa ane kArya kathaMcit bhinna hovAthI, asatkAryavAda paNa ghaTe che. tathA kAraNa ane kArya kathaMcit abhinna hovAthI satkAryavAda paNa ghaTe che. jema mATI ane ghaTa kathaMcit bhinna hovAthI, mATImAM ghaTa avidyamAna (asatu) che ane tethI kathaMcit bhinnatAnI apekSAe jyAre mATImAMthI ghaTa banaze, tyAre ghaTaartha asatumAMthI banyo tema kahevAze ane te asatkAryavAda thaze. tathA mATI ane ghaTa kathaMcit abhinna hovAthI, mATImAM ghaTa vidyamAna (satu) che ane tethI kathaMcit abhinnatAnI apekSAe jyAre mATImAMthI ghaTa banaze, tyAre ghaTa artha satumAMthI banyo tema kahevAze ane te satkAryavAda thaze athavA mATImAM ghaTa mRtyiMDarUpe vidyamAna (satu) che ane ghaTAkArarUpe avidyamAna (asat) che. Ama satu-asat ubhayavAdane svIkAranAra jainadarzana che.) (3) adhikaraNasiddhAMta : je siddhAMta che ke je pratijJAtaartha che, tenI siddhi thayA pachI prasaMgathI (prasaMga prApta) adhikaarthanI siddhi thAya te adhikaraNasiddhAMta kahevAya che. jemake kAryavAdi hetuthI pRthvIAdimAM buddhimatkartutva sAmAnyanI siddhi thayA pachI, tenA kartAtarIke nityajJAna, kArya karavAnI nityaicchA, ane nityaprayatnanA AdhAra vaLI "A jagata IzvarathI utpanna thayela che" A siddhAMta pratitaMtrasiddhAMta che. kAraNake A siddhAMta naiyAyikevaizeSikone mAnya che. sAMkhyo, jainone mAnya nathI. temaja vedAMtIo "mAyA' ne mAne che ane bIjA zAstro mAyAne mAnatA nathI, tethI te pratitaMtrasiddhAMta kahevAya che. vizvanAthakRtimAM kahyuM che ke vAritivAvatAramAtrAmyutitatarI pratita-saddhAMtaH | arthAt vAdi ane prativAdi A bemAMthI eka amuka arthane mAnato hoya, jyAre bIjo te arthane na mAnato hoya, te artha pratitaMtrasiddhAMta kahevAya che. jemake naiyAyiko zabdane anitya mAne che, jyAre mImAMsako zabdane nitya mAne che. AthI zabdanuM nityatva ke anityatva mAnavuM te pratitaMtrasiddhAMta gaNAya. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 26, naiyAyika darzana tarIke samarthaIzvaranI siddhi thAya che. (arthAtu pRthvI AdinA kartAmAM sarvajJatva ane vibhutva mAnavuM joIe.) kahevAno Azaya e che ke kAryavahetuthI pRthvI AdimAM buddhimatkartRtva siddha thAya che. te pRthvI AdinA upAdAnakAraNanuM pratyakSa, kAryakaravAnI icchA ane prayatna, A traNanAkAraNe thayeluM che, ema mAnavAmAM Ave che. AthI pRthvI AdinA kartA tarIke upAdAnakAraNonuM nityajJAna (sarvajJatva) ane vibhutva A bethIyukta IzvaranI siddhi thAya che. Ama pRthvI AdimAM buddhimatkartutvanI siddhithayA pachI pRthvI AdinA kartA tarIke sarvajJatva ane vibhutvathI yukta IzvaranI siddhi thAya che. te adhikaraNasiddhAMta kahevAya che. (4) abhyapagamasiddhAMta : pauDhavAdio vaDe potAnI buddhino atizaya batAvAnI icchAthI game te aparIkSita vastune svIkArIne (te vastunI parIkSA karavAnuM bAjuM para rAkhI) vizeSaparIkSA karAya te abhyagamasiddhAMta kahevAya che. jemake : "zabda dravya hova' (ahIM zabda dravya che ke guNa che, te aparIkSita che. chatAM paNa tene dravya tarIke parIkSA karyA vinA svIkArIne), te zabda nitya che ke anitya ? AvI vizeSaparIkSA karAya che. arthAt zabdanuM dravyatva iSTa nathI chatAM paNa tene) svIkArIne nityatva - aniyatvanI vizeSaparIkSA karAya che te abhugamasiddhAMta kahevAya. ahIM e jANavuM ke zabdanuM dravyatva iSTa nathI, paNa potAnI buddhino atizaya batAvavA ane prativAdinI buddhinI avagaNanA karavA, zabdamAM amuka samaya sudhI dravyatvano svIkAra karIne temAM nityatva che ke anityatva, enI vizeSaparIkSA karavI te 4abhyapagamasiddhAMta kahevAya che. A pramANe siddhAMtanA cAra prakAra che. //rakA. 34 nyAyasUtramAM A siddhAMtanA be rIte artha karIne batAvela che. eka, upara pramANeno artha ane bIjo nIce pramANeno artha jANavo. parIkSitAmyapa mAt tarizeSaparIkSAmagrupamasiddhAMtaH 1-1-31 arthAt koIpaNa vastuno sUtramAM nirdeza na karyo hovA chatAM, te vastunA vizeSa dharmonI parIkSA karavI te abhyayagamasiddhAMta che. jemake manano indriya tarIke nyAyadarzanamAM koI ThekANe nirdeza karyo nathI, tema chatAM mana indriya che. ema nyAsutrakAra gautama mAne che. tethI tenI vizeSa parIkSA kare che. manamAM indriyatva batAvyA vinA tenI vizeSa parIkSA karavI e abhyapagamasiddhAMtane kAraNe che. paramatanapratiSiddhamanamataM mati (anyanA matanuM khaMDana na karyuM hoya to, te mata mAnya che. evI zAstranI yukti che.) vaizeSikazAstramAM manane indriya tarIke gaNAvyuM che ane Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 27-28 naiyAyika darzana 203 avayavAditattvatrayasvarUpaM prarUpayati / have graMthakArazrI avayava, tarka ane nirNaya A traNatattvonA svarUpanI prarUpaNA kare che. pratijJAhetudRSTAntopanayA nigamastathA / avayavAH paJca tarkaH saMdehoparame bhavet / / 27 / / yathA kAkAdisaMpAtAtsthANunA bhAvyamatra hi / UrdhvaM saMdehatarkAbhyAM pratyayo nirNayo mataH / / 28 / / yugmam / / zlokArtha : pratijJA, hetu, daSTAMta, upanaya ane nigamana A pAMca avayavo che. saMdehano uparama(nAza) thate chate tarka thAya che. jemake kAgaDAdi pakSIonA saMtApathI (atyAre) ahIM sthANuM hovuM joIe. saMdeha ane tarkathI urdhva (anaMtara) je jJAna thAya che te nirNaya manAya che. ra7-28 vyAkhyA-avayavAH paJca, ke paJcetyAha pratijJA heturdRSTAnta upanayo nigamazabdena nigamanaM ceti / tatra pratijJA pakSaH dharmadharmivacanaM, kRzAnumAnayaM sAnumAnityAdi / hetuH sAdhanaM liGgavacanaM, dhUmavattvAdityAdi / dRSTAnta udAharaNAbhidhAnaM, tadvividhaM, anvayamukhena vyatirekamukhena ca / anvayamukhena yathA, yo yo dhUmavAn, sa sa kRzAnumAn, yathA mahAnasamityAdi / vyatirekamukhena yathA, yo yaH kRzAnumAnna bhavati, sa sa dhUmavAnna bhavati, yathA jalamityAdi / upanayo hetorupasaMhArakaM vacanam, dhUmavAMzcAyamityAdi / nigamanaM hetUpadezena sAdhyadharmopasaMharaNam, dhUmavattvAtkRzAnumAnityAdi / / . vyAdhyA : 35avayavo pAMya che.te pAMya avayavo yA cha ? pratizata, tu, dRSTAMta, 64naya bhane nigamana A pAMca avayavo che. (zlokamAM 'nigama' che, tene sthAne nigamane jANavuM.) (1) pratijJA : dharmaviziSTadharmIno nirdeza karavo tenuM nAma pratijJA kahevAya che. arthAt sAdhyaviziSTa pakSaNodha kyanane prati upAya che. Thema kRzAnumAn ayaM sAnumAn (=agnimAn parvataH) 40 pratizavAya che. "manamAM indriyatna nathI" evuM khaMDana nyAyasUtramAM kyAMya paNa karyuM nathI. tethI spaSTa anumAna thAya che ke nyAyadarzanakArane manamAM indriyatva mAnya che. 35. nyAyamaMjarIkAre avayavanI vyAkhyA A pramANe karI che "sAdhanIyArthapratipattiparyantavacanakalApaikadezatvam avayavatvam" arthAta bIkAne samAvAne 427 maI 21 vAkyothI saMpUrNa rIte samajAvI zakAya, te vAkyomAMnuM pratyeka vAkya avayava kahevAya che." 37. pratijJAnI AvazyakatA zuM che ? pratijJA eTalA mATe ApavAmAM Ave che ke AgaLa ApavAmAM AvatA hetuno AdhAra athavA viSaya e banI zake. jo pratijJAvAkya uccAravAmAM na Ave to hetu-vAkya nirAdhAra athavA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 27-28 naiyAyika darzana (2) hetu? eTale sAdhana = liMgane jaNAvanAruMvacana. jemake dhUmavattA (3) dRSTAMta : udAharaNanA kathanane dRSTAMta kahevAya che. tenA be prakAra che. (1) anvayI dRSTAMta ane (2) vyatirekIdaSTAMta. - anvayIdRSTAMta - yo ya: kRzAnumatra mati, sa sa ghUmavAnna bhavati yathA jalam / (4) upanaya : hetuno upasaMhAra karanAra vacanane upanaya kahevAya che. arthAt hetuno pakSamAM upasaMhAra karanAra "tathA vArtha' vacanane upanaya kahevAya che. tathA vAya = dhUmavAMcAya" (parvata:) (5) nigamana: hetunA upadezadvArA sAdhyadharmano upasaMhAra karavo tene nigamana kahevAya che. arthAt hetunA upadezadvArA sAdhyadharmano pakSamAM upasaMhAra karanAra 'tamAt tathA' vacanane nigamana kahevAya che. tame tathA = ghUmavettvIt zanumAna (yaM parvata:) (A pAMca vAkyono sAmAnya artha A pramANe che. (1) sAdhyadharmano dharmI(pakSa) sAthe saMbaMdha batAvavo te pratijJA, pakSa: sAdhvavI. (2) udAharaNa sAthe samAnatA athavA asamAnatA rAkhanArA dharmane sAdhana tarIke batAvavo tenuM nAma hatu. (3) be dharmano jyAM sAdhya-sAdhana bhAva batAvavAmAM Ave te udAharaNa. (4) sAdhanarUpa dharmanuM sAdhyarUpa dharma sAthe sAmAnAdhikaraNya nirviSaya thaI jAya. jo 'zi parvata:' A vAkya na bolavAmAM Ave to 'dhUmA" e ekaluM vAkya bolavAthI koI artha sare nahIM. mATe nyAyathI siddha karavAmAM pratijJA mahattvanuM aMga che. nyAyasUtra : saarveiza: pratiSaI: ||1-1-33/ arthAt sAdhyano je nirdeza=kathana che te pratijJA kahevAya che. prazastapAdabhASyamAM kahela che ke, pratijJA pratyakSa, anumAna, Agama, svazAstra ane svavacanathI viruddha na hovI joIe. jemake (1) pratyakSavirodhI - anugoDaHi (2) anumAnavirodhI - ghana svaram (AkAza avayavavALo padArtha nathI.) (3) AgamavirodhI drAdhIna kurA pethA (4) svazAstra virodhI : vaivica sancArya rUti (vaizeSiko satkAryavAdi che.) (5) svavacanavirodhI na zadroDarthapratyAya: 37. nyAyasUtramAM hetunuM lakSaNa sAdhyanA sAdharyathI ane vaidharmathI e be rIte batAvela che. sadarasadharnI saghasAdhanaM detuH 1-1-34 arthAt udAharaNa sAthe sAdharma hovAthI sAdhyanuM je sAdhana hoya te hetu kahevAya che. jemake agnirUpa sAdhyanI siddhi sAdhana dhUmarUpa artha jaNAvI zake che. tathA vaidha 1-1 3paarthAt te ja pramANe sAdhyano sAdhaka hetu vyatirekathI paNa thaI zake che. 38. nyAyasUtramAM daSTAMtanuM lakSaNa : sAdhyama tadharmamAvI phudInta udira 1-1-3lA. arthAt sAdhya-pakSanI sAthe sAdharmathI pakSanA dharmane batAvatuM je dRSTAMta te udAharaNa kahevAya che. ahIM sUtramAM dRSTAMta e arthAtmaka che ane udAharaNa e vAkyAtmaka trIjo avayava che. mATe dRSTAMtarUpa arthathI tenuM vAcaka vAkya upalakSita che. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 27-28, naiyAyika darzana siddha karavuM tenuM nAma (9> upanaya. (5) viparIta arthanA pratiSedha mATe pratijJeya arthanuM siddha thayelA tarIke kathana karavuM tenuM nAma nigamana.) 205 atha tarkatattvam / 'tarkaH sandehoparame bhavet' / samyagvastusvarUpAnavabodhe kimayaM sthANurvA puruSo veti saMdehaH saMzayastasyoparame vyapagame tarko'nvayadharmAnveSaNarUpo bhavet / kathamityAha-yathA kAkAdItyAdi' yathetyupadarzane kAkAdisaMpAtAt vAyasaprabhRtipakSisaMpatanAdupalakSaNatvAnnizcalatvavalyArohaNAdisthANudharmebhyazcAtrAraNyapradeze sthANunA kIlakena bhAvyaM bhavitavyam / hizabdo'tra nizcayotprekSaNArtho draSTavyaH / saMprati hi vane'tra mAnavasyAsaMbhavAtsthANudharmANAmeva darzanAcca sthANurevAtra ghaTata iti / taduktam"AraNyametatsavitAstamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / dhruvaM tadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smarArAtisamAnanAmnA / 19 / / " [ ] ityeSa tarkaH / / atha nirNayatattvamAha'urdhvamityAdi' pUrvoktasvarUpAbhyAM saMdehatarkabhyAmUrdhvamanantaraM yaH pratyayaH sthANurevAyaM puruSa eva veti pratItiH sa nirNayo nizcayo mato'bhISTaH / yattadAvarthasaMbandhAdanuktAvapi kvacana gamyete, tenAtra tau vyAkhyAtau / evamanyatrApi mantavyam / / 27-28 / / TIkAno bhAvAnuvAda : have tarkatattvane kahe che. saMdehanA u52ma (nAza)thI tarka thAya che. arthAt saMdehano u52ma thate chate tarkano prAdurbhAva thAya che. Azaya e che ke vastunA svarUpano samyag avabodha na thavAnA kAraNe "zuM A sthANu che ke 38. upanayanuM lakSaeA nyAyasUtrAra jIka rIte re che. udAharaNApekSastathetyupasaMhAro na tatheti vA sAdhyasyopanayaH // 11-38 // arthAt anvayI ane vyatirekI udAharaNanI apekSA rAkhI sAdhyano upasaMhAra ka2vo tenuM nAma upanaya kahevAya che. (i) anvayI udAharaNanI apekSAe upasaMhAra ka2vAmAM Ave che : jemake : utpattidharmaka ghaTAdi dravya anitya jovAmAM Ave che. 'tathA zabda paNa utpattidharmaka che.' A vAkyamAM zabdanA utpattidharmakatvano upasaMhAra thAya che. (1) zabdaH anityaH (2) utpattidharmakatvAt (3) yo ya utpatidharmakaH sa so'nityaH dRSTaH yathA (4) ghaTaH tathA ca zabdaH (i) vyatireDI udhArarAnI apekSA rAjI upasaMhAra aravAmAM Ave to 'na tathA' khevo zabda bhuDI sAdhyano upasaMhAra karavAmAM Ave che. (1) zabda : anityaH (2) utpattidharmakatvAt (3) yo ya utpattidharmako na bhavati sa sa anityo na bhavati, yathA AtmA (4) na ca tathA zabdaH 40. nigamanaH sAdhyaartha avayavadvArA sarvapramANothI siddha thayA pachI, temAM koIpaNa jAtano viparItaprasaMga nathI, evuM batAvavAmATe pratijJAnA arthanuM pharIthI kathana karavuM tenuM nAma nigamana kahevAya che. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 SaDdarzana samuchaya bhAga - 1, zloka - 27-28, naiyAyika darzana puruSa ?" e pramANe saMdeha thAya che ane A saMdeha dUra thate chate (vastunA) anvayadharmonA anveSaNarUpa tarkanI utpatti thAya che. prazna : kevI rIte tarkanI utpatti thAya che ? uttara : jemake kAgaDAAdi pakSIono saMpAta hovAthI (arthAt te vastutarapha kAgaDAo pharatA hovAthI) ane upalakSaNathI (te vastu) nizcala che. tathA tenA upara velaDIoe ArohaNa karyuM che, ityAdi sthANunA dharmothI ahIM (atyAre) jaMgalamAM sthANuM hovuM joIe. (yathA upadarzanamAM che.) zlokamAM "hi' zabda, ahIM nizcaya ke ulvekSaNa mAM rahela liMgane joIne thatI saMbhAvanA) arthamAM jANavo. tethI bhAvArtha A rIte thaze atyAre ahIM vanamAM mAnavano saMbhava na hovAthI ane sthANunA dharmonuM ja darzana thatuM hovAthI, ahIM vanamAM sthANu ja ghaTe che. tethI kahyuM che ke... "A araNya che, sUrya astane pAmyo che (sUryAsta thayo che), (tethI) ahIM atyAre mAnava saMbhavato nathI. (tethI) nizcayathI pakSIone bhajanAra (arthAtu pakSIo jenI AsapAsa pharI rahyA che te) smarArAti samAna nAma che, te sthANu vaDe hovuM joIe. arthAt sthANu hovuM joIe //nA" (smArArAti eka zaMkaranuM nAma che ane sthANupaNa zaMkaranuM nAma che. tethI zaMkara (sthANu) samAna nAma sthANuM che) A *takanI vyAkhyA thaI. have nirNayatattvane kahe che. pUrve jenuM svarUpa kahyuM te svarUpavALA saMdeha ane tarkanI anaMtara (pachI) jJAna thAya che ke "A sthANu ja che." athavA "A purUSa ja che." te nirNaya-nizcaya kahevAya che. "yatu (ya:)" ane "tatu(sa:)nA arthano niyata saMbaMdha hovAthI zlokamAM kahela na hovA chatAM paNa kyAMka-kyAMka jovA maLe che. tethI ahIM (nirNayanI vyAkhyAmAM) te beno saMbaMdha karIne vyAkhyA karI che. A rIte anyatra paNa jANavuM. ll27-28 41, nyAyasUtramAM tarkanuM lakSaNa : (ahIM tarka ane nirNayanuM lakSaNa uparanA lakSaNanI sAthe saMgata hovA chatAM rajuAtanI zailI bhinna che) te joIe - vijJAtitattvArthe veriNapattitatattvajJAnArthamRdata ll1-1-4oll arthAt je tattvanuM (arthanuM) jJAna na thayuM, te arthanuM jJAna meLavavA mATe (kAraNopapattita:) vyApyanA AropathI tattvanA jJAna mATe (Dha:) vyApakano Aropa karavo tenuM nAma tarka che. kahevAno Azaya e che ke je vastunA sAmAnyadharma samajAyA hoya paNa vizeSadharmo na samajAyA hoya, to te samajavA mATe kAraNa (liMga-hetu)nI siddhi dvArA sAdhyavastunI siddhinI saMbhAvanA karavI tenuM nAma taka. tarkanI upayogitA : tarka pramANothI bhinna che. ane tattvajJAnathI paNa bhinna che. pramANo je vakhate zaMkAne kAraNe tattvajJAnane utpanna karavA kuMThita bane che. te vakhate tarka pramANanA mArgamAM AvelI zaMkAne dUra karI Ape che ane pachI pramANatattvajJAnane utpannakaravA samartha bane che. tarka pramANone madadakaranAra hovAthI vAdamAM teno upayoga thAya che. tarkanA pAMca bhedo mAnavAmAM Avela che. (1) AtmAzraya, (2) anyonyAzraya, (3) cakraka, (4) anavasthA, (5) abAdhitArtha prasaMga. 42. nirNaya : nyAyasUtra : vikRra pakSapratipakSAgAmarthIvadhArane nirNaya: 1-1-41|arthAt saMdeha pAmIne (vimRzya) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 29, naiyAyika darzana 207 atha vAdatattvamAha / have dazamA vAdatattvane kahe che. AcAryaziSyayoH pakSapratipakSaparigrahAt / yA kathAbhyAsahetuH syAdasau vAda udAhRtaH / / 29 / / zlokArthaH pakSa ane pratipakSanI sthApanA karIne abhyAsa mATe AcArya ane ziSyanI je kathA che. (arthAt AcArya ane ziSya je kathA kare che) te-vAda kahevAya che |29 vyAkhyA-vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahaH kathA, sA dvividhA, vItarAgakathA vijigISukathA ca / yatra vItarAgeNa guruNA saha ziSyastattvanirNayArthe sAdhanopAlambhau karoti, sAdhanaM svapakSe, upAlambhazca parapakSe'numAnasya dUSaNaM, sA vItarAgakathA vAdasaMjJayaivocyate / vAdaM pratipakSasthApanAhInamapi kuryAt / praznadvAreNaiva yatra vijigIpurjigISuNA saha lAbhapUjAkhyAtikAmo jayaparAjayArthaM pravartate, vItarAgo vA parAnugrahArthaM jJAnAGkurasaMrakSaNArthaM ca pravartate, sA caturaGgA vAdiprativAdisabhApatiprAzrikAGgA vijigISukathA jalpavitaNDAsaMjJoktA / tathA coktam-"tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe, bIjaprarohasaMrakSaNArthaM 'kaNTakazAkhAvaraNavat" [nyAyasU 4/2/50] iti / yathoktakSaNopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH / sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA [nyAya sU. 1/2/2,3] iti|" vAdajalpavitaNDAnAM vyaktiH / TIkAno bhAvAnuvAdaH vyAkhyA : vAdi ane prativAdinI (anukrame) pakSa ane pratipakSanI sthApanArUpa kathA be 52nI che. (1) vaat2|thaa, (2) vi4iA thA. jyAM vItarAgaguru sAthe ziSya tattvanA nirNaya mATe svapakSanI siddhirUpa sAdhana ane parapakSamAM anumAnanuM dUSaNa batAvavArUpa upAlaMbha kare che, te vItarAgakathA che. tene vAda saMjJAthI kahevAya che. arthAt vItarAgakathAne vAda kahevAya che. vAdi, pratipakSanI sthApanAthI hIna paNa vAda kare che. arthAt vAdi tattvanirNaya mATe svapakSanI sthApanA dvArA, pratipakSanI sthApanAvinA paNa vAda kare che. sAdhana bhane 64ma dvArA (pakSapratipakSAbhyAm) artha- svdhaa25| 72 tenu nAma niyi cha ahIM pakSa eTale sAdhakahetu ane pratipakSa eTale bAdhakahetu levo. AthI svapakSanA sAdhakahetunI sthApanAthI ane pratipakSe ApelA bAdhakahetunuM khaMDana karavAthI saMdigdha arthano nirNaya thaI zake che. kaNTakazAkhAparicaraNavata, iti pratyantare / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 29, naiyAyika darzana jyAM praznanA dvA2vaDe jItavAnI icchAnI sAthe-sAthe lAbha, pUjA ane prasiddhinI icchAvALo je svanA jaya mATe ane paranA parAjayamATe pravarte che, te vijigISukathA kahevAya che. athavA vItarAgi paNa bIjAnA anugraha mATe ane jJAnAMkuranA saMrakSaNa mATe pravarte che. te vijigISu kathA kahevAya che. 208 te kathAnA cA2aMgo che. (1) vAdi, (2) prativAdi, (3) sabhApati, (4) prAznika (=sabhAsada=sabhya). vijigISukathAnA jalpa ane vitaMDA ema be nAma (saMjJA) kahela che ane tethI kahyuM che ke- "jema bIjanA aMkurAnA saMrakSaNamATe kaMTakazAkhAnuM AvaraNa hoya che, (tema) tattvanA 43adhyavasAyanA saMrakSaNa mATe jalpa ane vitaMDA che." have avasa2prApta jalpa ane vitaMDAnuM lakSaNa batAve che. (Ama to te baMnenuM vivaraNa gAthA30 mAM che.) vAdamAM je je bAbato kahI temAMthI je yogya hoya tenAthI yukta ane chala, jAti, nigrahasthAna dvArA jemAM sAdhanano upAlaMbha hoya te jalpa kahevAya che. ane te jalpa pratipakSanI sthApanAthI hIna hoya to vitaMDA kahevAya che. A rIte vAda, jalpa ane vitaMDAnI spaSTatA thaI. atha prakRtaM prastumaH AcAryo'dhyApako guruH, ziSyo'dhyetA vineyaH, tayorAcAryaziSyayoH 'pakSapratipakSaparigrahAt' pakSaH pUrvapakSaH pratijJAdisaMgrahaH, pratipakSa uttarapakSaH pUrvapakSapratipanthI pakSa ityarthaH, tayoH parigrahAtsvIkArAt abhyAsasya heturabhyAsakAraNam yA kathA prAmANikI vArttA asau kathA vAda udAhRtaH kIrtitaH / AcAryaH pUrvapakSaM svIkRtyAcaSTe ziSyazcottarapakSamurarIkRtya pUrvapakSaM khaNDayati / a pakSapratipakSasaMgraheNa yatra nigrAhakasabhApatijayaparAjayachalajAtyAdyanapekSatayAbhyAsArthaM guruziSya goSThIM kurutaH, sa vAdo vijJeyaH / / 29 / / 43. ahIM zaMkA thAya ke jalpa ane vitaMDA mAtra jitavAnI icchA hoya che ane tenAthI tattvano nirNaya thaI zakato nathI. to tenI pramANamAM gaNatrI kevI rIte thAya ? ane te muktinuM sAdhana kevI rIte gaNAya ? ane tenAthI tattvanA adhyavasAyanuM saMrakSaNa kevI rIte thAya ? Ano uttara e che ke jema bIjanA aMkurAone rakSaNanI jarU2 hoya che. tethI tenI cota2pha kAMTAnI vADa karavAmAM Ave che ke jethI koI tene nukazAna na karI zake. te ja pramANe tattvanA rakSaNa mATe koIka vakhata mumukSune jalpa ane vitaMDAnI paNa jarUra paDe che athavA jalpanuM jJAna eTalA mATe mumukSune ApavAnuM che ke mumukSu vAdi ane prativAdi kayA prakAranI kyA ka2vA icche che te samajI zake. tethI vAdanuM nAma laI koI jalpamAM utarI paDe to mumukSue tenI sAthe vArtA baMdha ka2vI joIe. paNa AvA vakhate mumukSune jalya ane vitaMDAnuM jJAna hoya to ja jalpakane te samajI zake che. A rIte tattvanA adhyavasAyanA rakSaNa mATe jalpa ane vitaMDA Avazyaka che. AthI teno samAveza tattvomAM karela che. tethI te muktinuM sAdhana banI zake che. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 30, naiyAyika darzana 209 TIkAno bhAvAnuvAda: have mULavAta upara AvIe. AcArya adhyApaka guru, ziSya=adhyayana karanAra ziSya. te AcArya ane ziSyanI pratijJAdithI yukta pUrvapakSanI ane pUrvapakSanA pratipakhyi uttarapakSanI sthApanA karIne abhyAsamATe je prAmANika vArtA(kathA)thAya che, te javAda kahevAya che. (vAdamAM) AcArya pUrvapakSanI sthApanA karIne bole che ane ziSya uttarapakSano svIkArakarIne pUrvapakSanuM khaMDana kare che. A pramANe pakSa ane pratipakSanA saMgrahavaDe nigrAhaka, sabhApati, jaya, parAjaya, chala, jAti AdinI apekSA vinA abhyAsa mATe jyAM guru-ziSya goSThIne kare che, te vAda jANavo. |rA atha jalpavitaNDe vivRNoti / have jalpa ane vitaMDAnA svarUpane jaNAve che. vijigISukathA yA tu chalajAtyAdidUSaNA / sa jalpaH sA vitaNDA tu yA pratipakSavarjitA / / 30 / / zlokArtha chala, jAti AdithI dUSita je jitavAnI icchAthI kathA thAya che, te jalpa kahevAya che. (arthAtu chala, jAti vagereno upayoga karIne mAtra jitavAnI icchAthI karavAmAM Avato vAda jalpa kahevAya che.) ane (te ja vijigISukathA) pratipakSathI rahita hoya to, te vitaMDA kahevAya che. (=svapakSanI sthApanA vinA vAda dvArA para pakSanuM khaMDana karavuM te vitaMDA kahevAya che.) Ila ll vyAkhyA-yA tu yA punarvijigISukathA vijayAbhilASibhyAM vAdiprativAdibhyAM prArabdhA pramANagoSThI, kathaMbhUtA, chalAni jAtayazca vakSyamANalakSaNAni, AdizabdAnnigrahasthAnAdiparigrahaH, etaiH kRtvA dUSaNaM paropanyastapakSAderdoSotpAdanaM yasyAM sA chalajAtyAdidUSaNA, sa vijigISukathArUpo jalpaH udAhRta iti pUrvazlokAtsaMbandhanIyam / nanu chalajAtyAdibhiH 44. nyAyasUtramAM vAdanuM lakSaNa : "mAtaIsAdhanopaTinma: siddhAntAviruddha: pacAvayavopapatra pakSapratipApariprado vAva: (1-2-1" arthAtu - jemAM pramANa ane tarkathI svapakSanI siddhi ane parapakSanuM khaMDana karavAmAM Ave, siddhAMtanI aviruddha hoya, pratijJAdi pAMca avayavothI yukta hoya ane pakSa ane pratipakSano svIkAra hoya tenuM nAma vAda che. eka ja adhikaraNamAM astitva ane nAstitva, AvA be viruddhadharma hoya te ja vAda thaI zake che. be viruddhadharma bhinna-bhinna adhikaraNamAM mAnavAmAM Ave to vAda thaI zakato nathI. jemake "AtmA che" ane AtmA nathI'; ahIM eka ja adhikaraNamAM be viruddhadharma hovAthI vAda thaI zakaze. paraMtu vAdi kahe ke "AtmA nitya che" ane prativAdi kahe ke "buddhi anitya che" to be viruddhadharmonuM adhikaraNa eka nahIM hovAthI vAda thaI zakaze nahIM. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 30, naiyAyika darzana parapakSAderdUSaNotpAdanaM satAM kartuM na yuktimiti cet, na / sanmArgapratipattinimittaM tasyAbhyanujJAtatvAt / anujJAtaM hi svapakSasthApanena sanmArgapratipattinimittatayA chalajAtyAdhupanyAsairapi paraprayogasya dUSaNotpAdAnam / tathA coktam-"duHzikSitakutarkAzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopa maNDitAH / / 1 / / gatAnugatiko lokaH kumArgaM tatpratAritaH / mArgAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH / / 2 / / " [nyAyama0 prabhA0 pR0 11] iti / saMkaTe prastAve ca sati chalAdibhirapi svapakSasthApanamanumatam / paravijaye hi na dharmadhvaMsAdidoSasaMbhavaH, tasmAdvaraM balAdibhirapi jayaH 'sA vitaNDA tvityAdi' tuzabdo'vadhAraNArtho bhinnakramazca / sA tu saiva vijigISukathaiva pratipakSavivarjitA vAdiprayuktapakSapratipanthI prativAdyupanyAsaH pratipakSastena vivarjitA rahitA pratipakSasAdhanahInetyarthaH vitaNDodAhRtA / vaitaNDiko hi svAbhyupagatapakSamasthApayan yatkiMcidvAdena paroktameva duSayatItyarthaH / / 30 / / TakAno bhAvAnuvAdaH vyAkhyA : vijayanI abhilASAthI vAdi ane prativAdi vaDe prAraMbha karAyelI je pramANagoSThI che, temAM chala-jAti-nigrahasthAnAdivaDe karIne bIjAe upanyAsa karelA pakSAdimAM doSotpAdana thAya che, te vijigISakathArUpa jalpa kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke vAdi ane prativAdinI vArtA cAlatI hoya temAM vAdivaDe sthApelA pakSAdimAM jitavAnI icchAthI prativAdi chala-jAti-nigrahasthAnAdidvArA dUSaNa batAve te vijigISakathArUpa jalpa kahevAya che. "vAhUtiH' pada A zlokamAM nathI. teno pUrvanA zlokamAMthI ahIM saMbaMdha karavo. 45. nyAyasUtramAM jalpanuM lakSaNa : II1-2-2o artha gAthA-29mAM Apela che. vAdanA adhikArI mumukSu tatvajJAnI ane vItarAga mANaso hoya che. jyAre jalpanA adhikArI jayanI icchArAkhanAra hoya che. pramANa ane tarkadvArA pakSanuM sthApana karavuM ane prativAdinA pakSanuM khaMDana paNa pramANa ane tarkadvArA karavuM, tathA pakSa ane pratipakSano parigraha karavo e vAdano niyama che. jalpamAM paNa te pramANe hovuM joIe. jalpamAM vadhAre eTaluM jANavuM ke pramANAbhAsano paNa jo Azraya laI zakAya to levo. jo prativAdi pramANAbhAsane samajI na zake ane tenuM khaMDana na karI zake to teno parAjaya thAya che. ahIM sAmAnyathI chala-jAti-nigrahasthAnanuM svarUpa batAvAya che. (vizeSasvarUpa to AgaLa vistArathI Apela che.) chala: eka zabdanA eka karatAM vadhAre artha skuratAM vaktAnA abhiprAyathI bhinna arthanI kalpanA karI tenA vacananuM khaMDana karavuM te chala. jAti kevala sAdharmedvArA athavA kevala vaidharmedvArA khaMDana karavuM te jAti. nigrahasthAna : "viparIta samajavuM athavA samajI na zakavuM, tenuM nAma nigrahasthAna." A traNathI koI vastunuM pratipAdana thaI zakatuM nathI, paNa te mAtra khaMDana mATe ja che. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 211 zaMkA chala-jAti Adi vaDe bIjAnA pakSAdimAM dUSaNanuM utpAdana karavuM te sajjanone yukta nathI. (tathI jalpamAM eno sahAro levAnuM kahyuM te yogya nathI) samAdhAna : AvuM na kahevuM, kAraNake sanmArganI pratipattinA nimitte chala, jAtinA sahAro levAnI paNa anujJA che ja. arthAt sanmArganI pratipattinA nimittapaNAthI sva-parapakSanA sthApana pUrvaka chala-jAtiAdinA upanyAsavaDe paNa paranA prayogamAM (pakSamAM) dUSaNanuM utpAdana karavAnI anujJA che. tethI kahyuM che ke "vitaMDAnA ATopathI maMDita evA duzikSita ane kutarkathI bharelA bahu bolavAvALAonA moDhAo zuM bIjIrIte (chala-AdinA sahArA vinA) jItavAmATe baMdha karavA mATe) zakya che ! ITnA ane teothI chetarAyelo gatAnugatikaloka mArgamAMthI kumArga tarapha jAya che. AthI karuNAvALA muni (lokone mArgamAM lAvavA vAdamAM) chalAdine kahe che. rA" A pramANe saMkaTa ane avasara Avate chate chalAdi vaDe paNa svapakSanI sthApanA karavAnI anujJA ApI che. vaLI (sva dvArA) bIjAnA vijayamAM dharmadhvasAdi doSano saMbhava nathI. tethI chalAdivaDe paNa vijaya zreSTha che. "sA vitA tu ahIM tu avadhAraNa arthamAM che. ane teno krama bhinna che. te "nA" sAthe levAno che. eTale 'tu = saivA te vijigISukathA ja vAdie prayojelA pakSa ane prativAdie prayojelA pratipakSarahita (arthAt pratipakSanA sAdhanathI rahita) hoya to vitaMDA kahevAya che. 47vitaMDA karanAra (vAdi ke prativAdi) potAne svIkRta pakSanuM sthApana karyA vinA je kaMI bolavA vaDe (vAda vaDe) bIjAnA pakSanuM khaMDana kare che. 3oll atha hetvAbhAsAditattvatrayasvarUpaM prakaTayati / have graMthakArazrI hetvAbhAsa, chala ane jAti, A traNatattvanA svarUpane pragaTa kare che. hetvAbhAsA asiddhAdyAzchalaM kUpo navodakaH / jAtayo dUSaNAbhAsAH pakSAdirdUSyate na yaiH / / 31 / / 46. nyAyasUtramAM vitaMDAnuM lakSaNa : 4 pratipakSasthApanAhIno vitA ||1-2-3 arthAta te jalpa pratipakSanI sthApanA vinAno hoya to te vitaMDA kahevAya che. vAdi pakSanI sthApanA kare eTale prativAdi potAnA pakSanI sthApanA karyAvinA vAdinA pakSanuM khaMDana kare to samajavuM, ke prativAdi vitaMDA kare che. prativAdine pakSa hoya che, paNa te sthApanA karato nathI. te samaje che ke vAdinA pakSanuM khaMDana thaze eTale mAro pakSa sthApana thaI ja javAno che. AthI prativAdi pratipakSanI sthApanA karato nathI. khaMDana karavAmAM vitaMDAvAdi pramANano, pramANAbhAsano, chalano, nigrahasthAnano paNa upayoga kare che. vitaMDAnuM phala prativAdinA chUpA pakSanI siddhi thavI te ja che. AvI vitaMDArUpa kathA mumukSue svapakSanA samarthana mATe kyAre paNa upayogamAM levI nahIM. mAtra jitavAnI icchAvALA rAga-dveSavALA vAdi-prativAdio ja svapakSanA samarthana mATe vitaMDAno Azraya le che. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 SaDdarzana samudyaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana zlokArtha (je hetu sAdhyanI siddhi karavA samartha na hoya, paNa hetu jevo bhAsato hoya tene hetvAbhAsa kahevAya che.) te hetvAbhAso asiddhaAdi pAMca che. (eka zabdanA eka karatAM vadhAre artha skuratAM vaktAnA abhiprAyathI bhinnaarthanI kalpanA karI tenA vacananuM khaMDana karavuM te) chala che. jemake "navodaka kUpa." jenAvaDe pakSAdi dUSita thatA nathI (chatAM paNa dUSita karavA prayojAya cha ta) SAmAsane tivAya che. // 31 // vyAkhyA-asiddhaviruddhAnaikAntikakAlatyayApadiSTaprakaraNasamAH paJca hetvAbhAsAH / tatra pakSadharmatvaM yasya nAsti, so'siddhaH, anityaHzabdazcAkSuSatvAditi 1 |vipkssesnspksse cAsan viruddhaH, nityaH zabdaH kAryatvAditi 2 / pakSAditrayavRttiranaikAntikaH anityaH zabdaH prameyatvAditi 3 / hetoH prayogakAlaH pratyakSAgamAnupahatapakSaparigrahasamayastamatItyayApadiSTaH prayuktaH, pratyakSAgamaviruddha pakSe vartamAnaH (ityarthaH) hetuHkAlAtyayApadiSTaH, anuSNo'gniH kRtakatvAt, brAhmaNena surA peyA dravadravyatvAt kSIravaditi 4 / svapakSasiddhAviva parapakSasiddhAvapi trirUpo hetuH prakaraNasamaH, prakaraNe pakSe pratipakSe ca tulya ityarthaH / anityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAt, sapakSavadityekenokte dvitIyaH prAha yadyanena prakAreNAnityatvaM sAdhyate, tarhi nityatAsiddhirapyastu, yathA nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAt sapakSavaditi, athavA'nityaH zabdo nityadharmAnupalabdherghaTavat, nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherAkazavaditi / na caiteSvanyataradapi sAdhanaM balIyo yaditarasya bAdhakamucyate 2 |nigrhsthaanaantrgtaa apyamI hetvAbhAsA nyAyavivekaM kurvanto vAde vastuzuddhiM vidadhatIti pRthagevocyante / TIkAno bhAvAnuvAda: vyAdhyA : siddha (sAdhyasama), viruddha , mananti, vAtyayA5STi (Standlta-pAyita), 5425|sbh(stprtipkss), sApAMyatvAmAsa cha. (1) 47asiddha hetvAbhAsaH pakSadharmatva je hetuno nathI, te asiddha hetvAbhAsa. arthAt je hetu 5kSama vartatA na hoya, te prasiddha utpAmAsa upAya che. bha zabdo'nityaH, cAkSuSatvAt / 47. nyAyasUtramA prasiddha tyAsa sakSa : sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAt sAdhyasamaH - arthAt sAdhyanIsAthe lenI samAnatA hoya, temAM sAdhyatva (siddhatva nahIM) hovAthI te hetu sAdhyasama hetvAbhAsa kahevAya che. AnuM bIjuM nAma asiddha hetvAbhAsa che. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 213 ahIM cAkSuSatvahetu pakSa (zabda)mAM nathI. kAraNake cAkSuSatvarUpamAM hoya che.) AthI "cAkSuSatva hetu asiddha che. bhAvArtha: pakSamAM jema vahni Adi sAdhya hoya che. tema sAdhyane siddha karavA Apelo hetu paNa jo siddha karavA yogya hoya, arthAt siddha na hoya (asiddha hoya), to te sAdhyano sAdhaka banI zakato nathI. je siddha hoya te ja hetu banI zake che. asiddha nahIM. jemake, ciMkAyA timattA ahIM chAyA pakSa che. dravyatva sAdhya che. "gatimattva' hetu che. chAyA e dravya che. kAraNake temAM gatimatva che. ahIM 'gatamittva" hetu asiddha che. kAraNa ke chAyAmAM gati che ke nahIM ? te siddha karavAnuM che. jyAM sudhI chAyAmAM gati siddha na thAya tyAM sudhI chAyAmAM 'dravyatva siddha thaI zake nahIM. prakAzano je abhAva che, te chAyA che. mATe temAM gati hoI zake nahi. chAyA cAlatI dekhAya che te bhrama che. dravyamAM ja guNa ane kriyA rahI zake che. chAyA to prakAzano abhAva hovAthI guNa ke kriyA nathI. chAyAmAM ane aMdhakAramAM koIpaNa jAtanuM rupa nathI. kAraNa ke koIpaNa kALI athavA rupavALI vastu jovA mATe bAhya prakAzanI jarUra ja paDatI nathI. chAyA e paNa Acho aMdhakAra ja che. AthI chAyA dravya ja nathI. tema temAM gati hoI zake ja nahi. mATe "gatimattva" hetu asiddha (sAdhyama) hetvAbhAsa che. nyAyavArtika tathA vizvanAthavRtti Adi graMthomAM asiddha hetvAbhAsanA (a) AzrayAsiddhi, (ba) svarupAsiddhi, (ka) vyApyatvAsiddhi, A bheda pADela che. paraMtu nyAyasUtra, tenA uparanA bhASyamAM ane A graMtha SaDradarzana samuccayamAM asiddha (sAdhyama) hetvAbhAsanA traNabheda karyA nathI. A traNa bhedo tarkasaMgrahamAM nyAyabodhinIkAre Apela che. te TuMkamAM joIe. | AzrayAsiddhi : Azralijina ghaTatavAda pakSiikta: | arthAta pakSatAvarachedaka viziSTapakSanI aprasiddhine "AzrayAsiddhi' kahevAya che. saraLabhASAmAM kahIe to yAhya deto: pakSogaprasiddha: tamAzrayasiddhi: - je hetuno pakSa aprasiddha hoya te AzrayAsiddhi kahevAya che. jemake " ravindra sura maravindra" ahIM "aravindratva" hetuno pakSa "nAvinTa' aprasiddha che. AthI 'kavitva' hetu AzrayAsiddha che. (ba) svarupAsiddhi vapUiiddha pakSa detvabhAva: (arthAta to detuH gze vartata paddhi:) | - je hetu pakSamAM na hoya te svarupAsiddhi kahevAya che. jemake 'zo punazcAdbhupatnItu, pava' - ahIM vAsuputva hetu zabda-pakSamAM vartato nathI. kAraNake vAyuputva hetu rupamAM hoya che, zabdamAM hoto nathI. AthI "cAkSuSatva hetu svarupAsiddha che. (C) vyApyatvAsiddhiH sopadho deturthApyatvAddhiH upAdhisahita hetune vyApyatvAsiddha kahevAya che. HSyavyApUchatve kSatti sAdhanAdhyApachaWITTdhaH - arthAtuM jemAM sAdhya vyApaka hoya ane sAdhana adhyApaka hoya te upAdhi kahevAya che. sAdhyAdhikaraNavRtti atyantAbhAvI pratiyogitAno abhAva jemAM che te "sAdhya vyApaka che. ane sAdhanAkiraNavRtti atyAntAbhAvIya pratiyogitA jemAM che te sAdhanAvyApaka che. jemake "urvato ghUmavAnuM vadane " - ahIM "ArdradhanasaMyoga' upAdhi che. sAdhya dhUmAdhikaraNamAtramAM ArdradhanasaMyogano abhAva nathI. paraMtu ghaTAdino abhAva che. tAdazaghaTAghabhAvIya pratiyogitAno abhAva Ardazvana saMyogamAM che. AthI sAdhya dhUmanuM vyApakatva AadhanasaMyogamAM che. ane je yatra yaMtra ghUmatatra tatrarkecanasaMyo: ityAkAraka vyAptithI samajI zakAya che. sAbavahunyadhikaraNa ayogolakamAM ArTebdhana saMyogano abhAva che. tAdaza abhAvIya pratiyogitA Armenyana saMyogamAM hovAthI sAdhana (vahinanuM) avyApakatva ADeMndhanasaMyogamAM che. je vatra patra vadanataMtra nArvelpalaMga: vathA moroTaeA A vyAptithI samajI zakAya che. AthI ArdradhanasaMyoga upAdhi che ane tAdazaupAdhiviziSTa vahina hetu vyApyatvAsiddha che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana | (2) viruddha hetvAbhAsa je hetu vipakSamAM hoya ane sapakSamAM na hoya te viruddha . jemake zo nitya: vAryatvAn ! ahIM kAryavahetu vipakSa ghaTamAM rahe che ane sapakSa AkAzamAM raheto nathI. mATe kAryatva hetu viruddha che. (3) anekAntika : pakSAditrayamAM vRtti hetu anaikAntika kahevAya che. jemake nitya: za8: prayatnan ! ahIM prameyavahetu pakSa zabdamAM vRtti che. sapakSa=ghaTamAM che ane vipakSa=AkAzamAM paNa che. AthI prameyatvahetu "anaikAntika che. 48. nyAyasUtramAM viruddha hetvAbhAsanuM lakSaNa : siddhAntamamyupenca tarothI viruddha: l/1-ra-ko - siddhAMta-sAdhyane svIkArIne, teno virodha karanAra hetunuM sthApana karavuM te viruddha hetvAbhAsa kahevAya che. jemake mAM mAnuM taMtvAn - dU- hetu sAdhyarUpa je vahni che, tenA abhAvane siddha kare che. kAraNake sarovaramAM agni hoto nathI. mATe hRdata hetu viruddha che. bIjI rIte sadhyAAvyAdo detu rviruddha sAdhyAbhAvanA vyApta hetune "viruddha' kahevAya che. jemake zatro nitya vatavAtu-ahIM 'kRtakatva' hetu viruddha che. kAraNa ke "jyAM jyAM kRtakatva che, tyAM tyAM aniyatva che.' A vyApti viziSTa kRtakatva hetu nityavAbhAva (anityatvane) vyApta che. nyAyasUtramAM anekAntikane savyabhicAra hetvAbhAsa kahela che. kAnti: vyabhivIra: //1-2-7nA koIpaNa be vastune ekabIjA sAthe niyata sahacAra na hovo te savyabhicAra hetvAbhAsa kahevAya che. jemake nitya: zatru mautvata - "zabda nitya che. kAraNake temAM sparza nathI" ahIM pakSamAM nityatva sAdhya che ane sAdhyano abhAva anityatva che. asparzatva hetano sAdhya (arthAta nityatva) sAthe niyatasahacAra nathI. "jyAM jyAM asparzatva che, tyAM tyAM nityatva che "AvI vyApti bAMdhI zakAtI nathI. kAraNake asparzatva buddhimAM che ane temAM nityatva nathI. vaLI "jyAM jyAM asparzatva che, tyAM tyAM anityatva che" AvI vyApti paNa bAMdhI zakAtI nathI. kAraNake asparzatva AtmAmAM che. paNa tyAM anityatva nathI. Ama zabdane nitya siddha karavA Apela hatu savyabhicAra che anyagraMthomAM anekAntika hetvAbhAsanA traNa prakAra kahela che. (tarkasaMgrahAnusAra) sAdhAraNa ane kAntika : sadhdhAvavatta sAdhAranoDanaizAMnti: je hetu sAdhyAbhAvatumAM vRtti hoya che tene sAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. jemake parvato vaI prayatvati - ahIM prameyatva hetu sAdhAbhAvavadhUvanyabhAvavadhUdAdimAM vRtti che. tethI sAdhAraNa arnakAntika che. (B) asAdhAraNa ane kAttikaH sarvapakSavipakSIvRtta: pakSamatravRtirasadhAraT: - sarva sapakSa ane vipakSathI vyAvRtta ane pakSamAtramAM vRttietane asAdhAraNa anaikAttika kahevAya che. jemake zo nitya: satyata | ahIM sarva samakSa nityapadArthamAM ane vipakSa anityapadArthamAM zabda- avRtti che ane pakSamAtramAM vRtti che. tethI "zabda-' asAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. (C) anupasaMhArI anekAntika : avayavyatirelugAntaraditoDanupadArI anvaya ane vyatirekadaSTAMtathI rahita hetune anupasaMhArI ane kAttika kahevAya che. jemake "sarvanityaM prayitvati" ahIM sarva pakSa hovAthI (ane pakSane dRSTAMta tarIke ApI zakAtuM na hovAthI) anityatvanI vyApti prameyatvamAM che ke nahIM ? e saMdeha dUra karavA anvayI ke vyatire kI koIpaNa udAharaNa na maLavAthI vyApti bAMdhI zakAtI nathI. (A) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga- 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 215 (4) kAlAtyayApadiSTa : hetuno prayoga pratyakSa ane AgamathI aviruddha (anupahita) evA pakSamAM svIkArela hoya tene atItyApadiSTa kahevAya che ane pratyakSa tathA AgamathI viruddha pakSamAM rahelo hetu kAlAtyayApadiSTa kahevAya che. jemake manuSpoDaHi tatvotuM. ahIM pakSa agni che. sAdhya anuSNatva ane hetu kRtatva che. spArzana pratyakSathI agni uSNa che tevuM jJAna che. tethI pratyakSa viruddha pakSa-agnimAM kRtakatvahetu vidyamAna che. AthI kRtakatvahetu kAlAtyayApadiSTa che. brAhmaNe surA peyI dravadravyatvata, kSIravata / ahIM "brAhmaNa surApAna kare te AgamathI viruddha che. AthI dravadravyavahetu kAlAtyayApadiSTa che. (5) prakaraNasama : svapakSanI siddhinIjema parapakSanI siddhi paNa thAya che. te traNa svarUpavALo hetu prakaraNasama hetvAbhAsa kahevAya che. arthAt prakaraNa, pakSa ane pratipakSa traNemAM tulya hoya che. (nirNaya lAvavA mATe jenA upara vicAra thato hoya te prakaraNa kahevAya che. sAdhyavALo pakSa ane sAdhyAbhAvavALo pratipakSa kahevAya che. hetunuM e kAma che ke AvA sthaLe nirNaya karavo ke jethI prakaraNanI samIkSA pUrI thAya ane tenI sAthe pakSa ane pratipakSa paNa dUra thAya. paNa AvA sthaLe vAdi ane prativAdi potAnI azaktine kAraNe evo hetu Ape ke jethI prakaraNano vicAra cAlu ja rahe, nirNaya ApI zake nahIM. tyAre te hetu prakaraNa jevo ja thayo arthAt prakaraNasama 50. kAlAtyayApadiSTa: nyAyasUtramAM Ane kAlAtIta hetvAbhAsa kahela che. tyayAti : varAtratItaH ||1-2-9 sAdhyakAlanA abhAvamAM prayuktaheta kAlAtyayAdiSTa-kAlAtIta hetvAbhAsa kahevAya che. tarkasaMgrahAnusAra : navanaiyAyiko kAlAtyayAdiSTa hetvAbhAsane bAdha (bAdhita) hetvAbhAsa kahe che. vastha Hdhyamava: pramAntiA nizcitaH 1 vayitaH - je hetunA sAdhano abhAva pramANAntarathI nizcita che te hetune bAdhita kahevAya che. jemake "kTaranuwo dravyatvAahIM dravyatva hetunA sAdhya (anuSNa)no abhAva (uSNatva) spArzanapratyakSathI vahnimAM nizcita che. tethI dravyatva hetu bAdhita che. bIjI rIte : sAdhyanI siddhi mATe je hetutarIke batAvavAmAM Avyo hoya, teno eka bhAga sAdhyanA abhAva sAthe joDAto hoya to te kAlAtyayAdiSTa - kAlAtIta kahevAya che. 51. nyAyasUtrAnusAra yata praharacintA kSa nivArthamapatti 4 praharaH ||1-2-7ii - jenAthI sAMdhyasaMbaMdhI samIkSA cAlu ja rahe evo hetu nirNayane mATe ApavAmAM Avyo hoya te prakaraNasama hetvAbhAsa kahevAya che. anumAnaprayoga upara pramANe jANavo. navyarnayAyiko Ane satyatipakSa kahe che te anusAra : sAdhyAmAvalIdhaSTha tvantara thI ja sampratipakSa: jenA sAdhyanA abhAvano sAdhaka bIjo hetu che te hetune satpatipakSa kahevAya che. jemake "zallo nitya: zrAvaLa-Atu, zuddhatvava"-ahIM zrAvaNatva hetunA sAdhya nityatvanA abhAva (anityatva)no sAdhaka "zadroDanitya tatvati, ghaTava" A kRtatvahetu che. mATe zrAvaNatvahetu satyatipakSa che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 SaDdarzana samuccaya bhAga - ' 1, zloka . 31, - naiyAyika darzana thayo.) Thebha} anityaH zabdaH pakSasapakSayoranyatvAt sapakSavat / khebha kheDavaDe uDevAyuM, (tyAre ) bIjAe kahyuM ke A prakArathI zabdanI anityatA siddha thAya che, to zabdanI nityatA paNa siddha thAoo. Thebha} nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAt, sapakSavat / athavA bheDavaDe (zabdanI anityatA siddha 42vA) khebha uhevAya } anityaH zabdo nityadharmAnupalabdherdhaTavat / tyAre jIbhavaDe (zabhanI nityatA siddha 2vA ) hevAyuM nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherAkAzavat / Ama A badhA anumAnaprayogamAM ekapaNa sAdhana evuM baLavAna nathI ke je bIjAnA sAdhanano bAdha karanAra thAya. arthAt prakaraNanI samIkSA pUrI kare tevo ekapaNa hetu nathI. AthI te trisvarUpavAn hetu praka2Nasama che. A hetvAbhAso nigrahasthAnanI aMtargata AvI jAya che. chatAM paNa A hetvAbhAso nyAyano vivekakaratAM vAdamAM vastuzuddhine kare che. AthI te nigrahasthAnathI pRthak ja uhevAya che. "chalaM kUpo navodakaH" iti / paropanyastavAde svAbhimatakalpanayA vacanavighAtazchalam / tattrividhaM vAkchalaM sAmAnyacchalamupacArachalaM ca / parokte'rthAntarakalpanA vAkchalam / yathA navyaH kambalo'syetyabhiprAyeNa navakambalo mANavaka ityukte chalavAdyAha, kuto'sya navasaMkhyA: kambalA iti 1 / saMbhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnyachalam / yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpaditi / tacchalavAdi brAhmaNatvasya hetutvamAropya nirAkurvannabhiyukte / vrAtyenAnaikAntikametat, yadi hi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpadbhavati, tadA brAtye'pi sA bhavet / vrAtyo'pi brAhmaNa eveti 2 / aupacArike prayoge mukhyArthakalpanayA pratiSedha upacArachalam / yathA maJcAH krozantItyukte chalavAdyAha, maJcasthAH puruSAH krozanti, na maJcAsteSAmacetanatvAditi 3 / atha granthakRcchalaM vyAcikhyAsurAdyasya vAkchalasyodAharaNamAha, 'kUpo navodaka' iti, atra nUtanArthanavazabdasya prayoge kRte chalavAdI dUSayati / kuta eka eva kUpo navasaMkhyodaka iti / anena zeSachaladvayodAhAraNe api sUcite draSTavye iti / / TIkAno bhAvAnuvAda : have chalanuM svarUpa kahevAya che. bIjAe upanyAsakarelA vAdamAM potAnI icchitakalpanAvaDe vacanano vighAta karavo te chala Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana kahevAya che. (arthAtuM jyAre bIjAe eka kathana karyuM, tyAre eka zabdanA eka karatAM vadhAre artha thatA hovAthI, bIjAdvArA vaktAnA kathananA abhiprAyathI bhinnaarthanI kalpanAkarI tenA vAkyanuM-vacananuM khaMDana karavuM te chala kahevAya che. jemake "tUpo navo chuM" ahIM vaktAno abhiprAya "navA pANIvALo kuvo che" evuM kahevAno che. paNa "nava' zabdano "navuM" ane navasaMkhyA' ema be artha thAya che. AvA samaye koIvyakti vaktAnA abhiprAyathI bhinnaarthanI kalpanA karIne "suta: va Ava chUpo navasaMdhyo : ? AvI rIte tenA vacanano vighAta kare che. Ane chala kahevAya che.) A chalanA traNa prakAra che. (1) vAchila, (2) sAmAnya chala, (3) upacArachala, (1) vAchalaH bIjAe kahelAarthamAM arthAntaranI kalpanA karavI te vAchala. arthAt bIjAe upanyAsa karelA arthamAM arthAntara (bIjA arthanI) kalpanA dvArA, tenA vacanane khoTuM TheravavuM te vAphachala kahevAya che. jemake "navya qtreDI" e pramANenA abhiprAyathI "navanDo mAnava:' e pramANe kahevAte chate, chalavAdi kahe ke "zutoSaca navasaMdhyA: svA" to A vAchala che. kahevAno Azaya e che ke "navI kaMbala che jenI te mALavaka arthAtu navI kaMbalavALo mALavaka" - AvA abhiprAyathI vaktA bolate chate ("nava' zabdanA aneka artha thatA hovAthI) chalavAdi vaktAnA abhiprAyathI bIjA arthanI kalpanA karIne "9 kaMbalo AnI pAse kyAMthI ?" Avo chala karIne vaktAnA vAkyane khoTuM TheravavA prayatna kare, tene vAchala kahevAya che. (2) sAmAnyachalaH saMbhAvanAdvArA atisAmAnyanA upanyAsamAM paNa hetutvanA AropavaDe teno niSedha karavo te sAmAnyachala kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke saMbhavita thatA arthano atisAmAnya (je sAmAnyarUpa dharma koIka ThekANe ullaMghana kare te atisAmAnya kahevAya che. te ati sAmAnya) sAthe saMbaMdha lagADI asaMbhavita arthanI kalpanA karavI tenuM nAma sAmAnyachala. jemake koIka sabhAmAM koI vyaktie koIka pavitra ane vidvAna brAhmaNamAtrane uddezIne kahyuM ke "do vasI brAhmaNe vidyAvaraNasaMpanna." - arthAt A brAhmaNa keTalo sadAcArI ane vidvAna che. A brAhmaNanI stutinA prasaMgamAM, (A vAkyane sAMbhaLIne vAkyane anumodana ApatAM) koIke kahyuM ke "saMmati brAhmaNe vidyAra saMpa- brAhmaNamAM vidyA ane pavitra AcaraNa hovAM e saMbhavita che. A sAMbhaLIne brAhmaNatvamAM hetutvano Aropa karIne (uparoktavidhAnanuM) nirAkaraNa karato chalavAdi kahe che ke Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana A hetu vAtya sAthe anekAntika che. kAraNa ke - " idi brAhama vidyAvaraNasaMpa mati, tathA drAyeMgari mavet vratvioDa vAhmaNa uva arthAtu jo brAhmaNamAM vidyA ane sadAcAra saMbhavatAM hoya to vAtya paNa brAhmaNa che. tethI te paNa vidyA ane sadAcAra saMpanna hovo joIe." A sAmAnyachala kahevAya che. kAraNa ke brAhmaNatva e sAmAnyavastu che ane teno vidyA ane AcaraNa sAthe koIka ThekANe saMbaMdha hoya che ane koIka ThekANe nathI paNa hoto. AthI te hetu anaikAntika che.) vaktAe brAhmaNatvane vidyA ane AcaraNanA hetatarIke batAvela nathI. (je brAhmaNamAM vidyA ane AcaraNa hoya te sAco brAhmaNa ane jemAM e na hoya, te to mAtra nAmano ja brAhmaNa che. jeno samaya pramANe upanayanasaMskAra na thayo hoya te vAtya kahevAya che. brAhmaNa, kSatriya ane vaizyano moDAmAM moDo upanayanano samaya 16-22 ane 24 varSano che.) AthI jevo dhUmano agni sAthe AvyabhicaritasaMbaMdha che, tevo brAhmaNatvano vidyA ane AcaraNa sAthe avyabhicaritasaMbaMdha jaNAto nathI. AthI brAhmaNamAM vidyA ane sadAcAra hoya e to brAhmaNanI prazaMsA che. paNa e kaMI hetu nathI. mATe brAhmaNatvane hetu tarIke gaNIne je asaMbhavita arthanI kalpanA karI che te chala che. AthI tamAruM khaMDana asatya che. jema koI kahe ke "A khetaramAM anAja sAruM pADe che." ahIM A vAkyano abhiprAya khetaranI prazaMsAmAM ja che. paNa e khetara bIjavinA, yogya RtuvinA ane varasAdavinA dhAnyanA DhagalA utpanna kare che evo bhAva nathI. te ja pramANe brAhmaNa e vidyAnuM ane sAdAcAranuM pAtra hovuM saMbhavita che, (paNa) hetu nathI. eTalo ja uparoktavAkyano bhAvArtha che. prazaMsA ane hetu A baMne eka vastu nathI. mATe prativAdie atisAmAnyano saMbaMdha lagADI vaktAnA vAkyamAMnA abhiprAyanuM arthAntara karyuM, te sAmAnyachala che. (3) upacAra chala: aupacArika prayogamAM mukhya arthanI kalpanAvaDe je pratiSedha karavo tene upacArachala kahevAya che. jemake vaktAe kahyuM ke "magra zakti"--A sAMbhaLIne chalavAdikhaMDana karatAM kahe che ke "FsthA: puruSA: zakti, na macI, te pAmavetana-AarthAt mAMcaDA upara beThelA puruSo bole che. mAMcaDo bolato nathI, kAraNake te acetana che. (A khaMDana prativAdi (chalavAdi)nuM taddana khoTuM che. kAraNa ke vAdie maMcazabdano gauNa artha mAMcaDA upara beThelApurUSo ja lIdhela che, kAraNa ke "krozana' rUpa artha maMcamAM saMbhavato nathI. maMcano mukhyaartha to lAkaDAno banAvelo mAMcaDo ja thAya che. mATe vAdinA abhiprAyathI viruddha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 219 jaI prativAdie mukhya artha laI "mAMcaDA bolatA nathI" e pramANe chala karyuM te upacAra chala 53vAya che.) ve graMtha62 zrI prathama vaasnaa29||ne cha."kUpo navodakaH" hI nUtanamarthamA 'nava' zano pryo| rAta chate 7 duusse| sApecha OM 'kutaH eka eva kUpo navasaMkhyodaka" - ja kuvAmAM navasaMkhyAnA pANI kyAMthI ? A rIte chala karIne vAdinA vidhAnanuM khaMDana kare che, te pAsa upAya che. (vizeSa mAgaNI.) AnAthI zeSa be chalanA udAharaNa paNa sUcita thayelA jANavA. "jAtaya" ityAdi, dUSaNAbhAsA jAtayaH / adUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsanta iti dUSaNAbhAsAH / yaiH pakSAdiH pakSahetvAdirna duSyata AbhAsamAtratvAnna dUSayituM zakyate, kevalaM samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhagiti taddoSatvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM jAtiH / sA ca caturviMzatibhedA sAdhAdipratyavasthAnabhedena / yathA'sAdharmya vaidharmya utkarSa 'apakarSa 'varNya avarNya vikalpa 'sAdhya 'prApti aprApti 1'prasaGga pratidRSTAnta 13anutpatti 14saMzaya "prakaraNa hetu 1 arthApatti 1"avizeSa 19upapatti 20upalabdhi 21anupalabdhi nitya2 23anitya kAryasamA / tatra (a)sAdharmyaNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam / yadyanityadhaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabda iSyate, tarhi nityAkAzasAdhAda-mUrtatvAnnityatvaM prApnotIti 1 / TIkAno bhAvAnuvAdaH dUSaNanA AbhAsane jAti kahevAya che. adUSaNo paNa dUSaNa jevA lAge te dUSaNAbhAsa kahevAya ane te dUSaNAbhAsa jAtirUpa che. kahevAnA Azaya e che ke jeo vaDe pakSa, hetu Adi dUSita thatA nathI. kAraNake AbhAsamAtra hovAthI dUSita karavAmATe zakya paNa nathI. paNa mAtra vAdi vaDe prayojAyela samyaguhetumAM ke hetunA AbhAsamAM ekAeka tenA doSatvano apratibhAsa hovAchatAM hetunI tulanAdvArA koIpaNa rIte khaMDana karavuM te jAti kahevAya che. te jAti sAdharmAdi pratyavasthAnanA bhedathI 24 prakAre che. (1) sAdhabhya, (2) vaidhabhya, (3) 65rSa, (4) 54rSa, (5) vazya, (7) bhavarya, (7) vi95, (a) sAdharmya vaidhahbhyAgupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmyavaidharmyasamau ||nyaay sU. 5 / 1 / 2 / / sAdharmyaNa samavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / vaidhaya'Na pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtirbhavati / / nyAka0 pR0 17 / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana (8) sAdhya, (9) prApti, (10) aprApti, (11) prasaMga, (12) pratidRSTAMta, (13) anutpatti, (14) saMzay, / (15) pra427, (15) hetu, (17) arthApatti, (18) avizeSa, (18) upapatti, (20) upalabdhi, (21) anupalabdhi, (22) nitya, (23) anitya, (24) artha. jahIM hare 24 bhatinA nAmanI pachI 'sabhA' bheDavu. tethI sAdharmyasabhA, vaidharmyasabhA - chatyAhi samaSThavaM. 220 (1) sAdharmasamA jAti : sAdharmsavaDe khaMDana karavuM tene sAdharmasamA jAti kahevAya che. arthAt sAdharmsa vaDe sAdhyano pratiSedha karavo te sAdharmsasamA jAti kahevAya che. Thebha e zabdo'nityaH kRtakatvAt, ghaTavat / bhI prabhAo prayoga urAte chate sAdharmyanA prayoga dvArA khaMDana karavuM (te sAdharmasamA jAti kahevAya che.) te A rIte che. jo anitya ghaTanA sAdharmathI, kRtakatva hetu dvArA (arthAt ghaTa kRtam che, tema zabda paNa kRtaka che, ema kRtakatva hetudvArA) zabda anitya icchAya che. to nitya AkAzanA sAdharmsathI amUrtatva hetu dvArA (arthAt AkAza amUrta che, tema zabda paNa amUrta che, ema amUrtatva hetudvArA) zabdamAM nityatva prApta thAya che. kAraNake zabda ane AkAza baMne amUrta hovAthI, te sAdharmDa dvArA zabda paNa AkAzanI jema nitya thaze. Ama amUrtanA sAdharmathI zabdamAM sAdhyAbhAva = nityatva siddha thayuM. arthAt sAdhyano pratiSedha thayo. A rIte ahIM sAdharmavaDe sAdhyanuM khaMDana thavAthI sAdharmasamA jAti che. vaidharmyeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtiH, anityaH zabdaH kRtakatvAt, ghaTavadityatraiva prayoge vaidharmyeNaiva pratyavasthAnam / nityaH zabdo'mUrtatvAt, anityaM hi mUrtaM dRSTaM, yathA ghaTAdIni / yadi hi nityAkAzavaidharmyAtkRtakatvAdanitya iSyate, tarhi ghaTAdyanityavaidharmyAdamUrtatvAnnityatvaM prApnoti, vizeSAbhAvAditi 2 | utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI bhavataH / tatraiva prayoge dRSTAntasAdharmyaM kiMcitsAdhyadharmiNyApAdayatkarSasamAM jAtiM prayuGkte / yadi ghaTavatkRtatvAdanityaH zabdastarhi ghaTavadeva mUrto'pi bhavet / na cet mUrtI ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati 3 / apakarSastu ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTaH, evaM zabdo'pi bhavatu / no cet ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvamapakarSati 4 / varNyAvarNyAbhyAM pratyavasthAnaM varNyavarNyasame jAtI bhavataH / khyApanIyo varNyastadviparIto'varNyastAvetau varNyAvaya a utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAti bhavataH / / nyAyaka. pR 11 / / va. varNyavarNyAbhyAM pratyavasthAnaM varNyAvaya jAtI bhavataH / khApanIyo varNyaH sAdhyadhargaH / tadviparyayAdavarNya siddho dRSTAntadhargaH / nyAyaka0 pR. 18 / / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 221 sAdhyadRSTAntadharmo viparyasyanyavarNAvarNyasame jAtI prayukte / yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdirna tAdRk ca ghaTadharmo, yAdRk ca ghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti / sAdhyadharmo dRSTAntadharmazca hi tulyau kartavyo / atra tu viparyAsaH / yato yAdRg ghaTadharmaH kRtakatvAdirna tAdRka zabdadharmaH / ghaTasya hyanyAdRzaM kumbhakArAdijanyaM kRtakatvaM, zabdasya hi tAlvoSThAdivyApArajamiti 5-6 / TIkAno bhAvAnuvAdaH (2) vedharmasamA jAti : vaidharmedvArA (sAdhyano) pratiSedha (khaMDana) karavo te vaidharmasamA jAti kahevAya che. jemake zabdoSanitya RtatvanuM, dhavat - e pramANe prayoga karAte chate vaidharmanA prayogathI (sAdhyanuM) khaMDana karAya che ke nitya: zadyoDamUrtasvItu 1 (ahIM amUrtatvarUpa dharma e anitya ghaTanuM vaidharma che.) kAraNake anitya hoya te mUrta ja hoya che. jemake ghaTa. A rIte anityaghaTanA vaidharma amUrtatvarUpa dharmathI zabda nitya siddha thAya che. Ama vaidharyathI sAdhyano abhAva siddha thayo. AthI te vaidharmasamAM jAti che. (bIjI rIte graMthakArazrI jaNAve che ke, dri = jo tamArAvaDe nitya AkAzanA vaidharmarUpa kRtakatva dharmathI zabdamAM anityatva icchAya che, tardi= to ghaTAdi anityanA vaidharmarUpa amUrtatva hetuthI zabdamAM nityatvanI prApti thAya che. kAraNake baMnemAM vizeSatAno abhAva che. arthAt baMnemAM vaidharmarUpasaMbaMdha sAmAnya che. (3) utkarSasamAM jAti : utkarSavaDe khaMDana karavuM te utkarSasamA jAti kahevAya che. te prayogamAM ja (arthAt upara Apela nitya: ddhi: RtaRtvI, ghaTava A prayogamAM ja) dRSTAMtanA sAdharmsane kaMIka sAdhyadharmi (pakSa)mAM batAvato (prativAdi) utkarSasamA jAtino prayoga kare che. jemake, jo ghaTanI jema kRtakatva hetuthI zabda anitya che, to ghaTanI jema zabda mUrta paNa thAya. (kAraNa ke ghaTa mUrti che, ane jo zabda mUrta nathI, to ghaTanI jema anitya paNa na thAo. (ahIM ghaTa dRSTAMtanA sAdharmsane sAdhyadharmi-pakSa(zabdamAM) batAvato prativAdi zabdamAM bIjA dharmano prayoga karIne, tenA sAdhya anityatvanuM khaMDana karyuM te utkarSasamA jAti kahevAya che. (4) apakarSasamAjAti apakarSavaDe khaMDana karavuM te apakarSasamA jAti kahevAya che. nitya: zadva: kRtavarutvAtu, ghaTava | A sthaLe jo koI kahe ke zabdamAM zrAvaNatva arthAt zrotragrAhyatva che. paNa ghaTamAM zrAvaNatva nathI. mATe zabdanuM sAdhamma ghaTa sAthe hoya to, ghaTa paNa zrotragrAhya Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana hovo joIe. paNa ghaTamAM zrAvaNatvarUpa dharma nathI. AthI zabdamAM paNa (zrAvaNatva dharma) na hovo joIe ane tethI ghaTanI jema zabda anitya paNa na hovo joIe. AvA prakAranA khaMDanane "apakarSasamA" jAti kahevAya che. A sthaLe pakSarUpa je zabda che, teno dharma je zrAvaNatva che, teno abhAva dRSTAMtarUpa ghaTamAM batAvavAmAM Avyo che. ahIM dRSTAMtanI uNapa AgaLa karIne sAdhyano pratiSedha karavAmAM Avyo che. tethI apakarSasamA jAti kahevAya che. (5-7) vaNye-avarNasamA jAti varya ane avaryavaDe khaMDana karavuM tene anukrame varyasamA ane avaNyasamA jAti kahevAya che. prasiddha hoya te varNa kahevAya che ane tenAthI viparIta (eTale prasiddha na hoya te) avarNa kahevAya che. te baMne sAdhya ane dRSTAMtanA dharmano viparyAsa karatAM varyAvaNyasamA jAtino prayoga kare che. jemake jevA prakArano zabda (sAdhya)no dharma kRtakatvAdi che. tevA prakArano ghaTa (dRSTAMta)no dharma nathI. ane jevA prakArano ghaTadharma nathI, tevA prakArano zabdadharma nathI. sAdhyadharma ane dRSTAMtadharma samAna karavA joIe, paNa ahIM viparyAsa che. kAraNake jevA prakArano ghaTadhama kRtakatvAdi nathI, tevA prakArano zabdadharma che. te A rIteghaTanuM kRtakatva kuMbhakArAdithI janya anya prakAranuM che ane zabdanuM kRtakatva tAlu, oSThAdinA vyApArathI janya anyaprakAranuM che. dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM (avikalpasamA jAtiH / yathA kRtakaM kiMcinmRdu dRSTaM tUlazayyAdi, kiMcittu kaThinaM kuThArAdi, evaM kRtakaM kiMcidanityaM bhaviSyati ghaTAdikaM, kiMciJca nityaM zabdAdIti 7 / sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH / yadi yathA ghaTastathA zabdaH prAptaH, tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi 52. nyAyasUtramAM varNasamA - avarNasamAM jAtinuM lakSaNaH jemAM sAdhya saMdigdha hoya te 'vaNya' kahevAya che. pakSamAM sAdhya saMdigdha hoya mATe pakSa vaccuM kahevAya che. jemake ghaToDanitya: sRtvAt, zadvavat, I jo ghaTa anitya na hoya to zabda paNa anitya na hovo joIe. A sthaLe ghaTamAM anityatva hovAno saMdehe ja nathI. chatAM tene jAtivAdie pakSa tarIke batAvyo che. mATe "vaNyasamA' jAti mAnavAmAM Ave che. uparanA ja udAharaNamAM, zabdamAM anityatva saMdigdha hovA chatAM tene dRSTAMta tarIke batAvavAmAM Avyo che, mATe te avaryasamA jAti kahevAya che. daSTAMta avasthe=asAdhanIya hoya che. jyAre uparanA udAharaNamAM zabdamAM aniyatva saMdigdha hovAthI "varya' banI jAya che. zabda "avarya" na hovA chatAM ene avaryu (dRSTAMta) banAvyo, mATe "avaryasamA" jAti bane che. (34) ghantara vikajvana pratyavasthAnaM vikalpasamAM gatiH || nyAya 9.98aaaaN Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 223 sAdhyo bhavet, tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAtsutarAM na dRSTAnta iti / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAna prAptyaprAptisame jAtI / yadetatkRtakatvaM sAdhanamupanyastaM tatkiM prApya sAdhyaM sAdhayatyaprApya vA / prApya cet, tarhi dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati na sadasatoriti / dvayozca sattvAtkiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA / aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGgAditi 9-10 / prasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH / yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM, tadA kRtakatve kiM sAdhanaM, tatsAdhane'pi kiM sAdhanamiti 11 / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt, ghaTavadityukte jAtivAdyAha / yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTaH, evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTaM, kUpakhananaprayatnAnantaraM tadupalambhAditi / na cedamanaikAntikatvodbhAvanaM bhaMgyantareNa pratyavasthAnAt 12 / anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamA jAtiH / anutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH ka vartate / tadevaM hetvAbhAvAdasiddhiranityatvasyeti 13 / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAti : pUrvamudAhAri saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / kiM ghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabda uta tadvaidhAdAkAzasAdhAdamUrtatvAnnitya iti 14 / dvitIyapakSotthApanabujhyA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA ca jAtiH prakaraNasamA bhavati / tatraivAnityaH zabdaH kRtakatvAddhaTavaditi prayoge nityaH zabdaH zrAvaNatvAcchabdatvavaditi / udbhAvanaprakArabhedamAtreNa ca jAtinAnAtvaM draSTavyam 15 / TIkAno bhAvAnuvAdaH (7) vikalpasamAM jAti : dharmAntaranA (bIjAdharmanA) vikalpavaDe khaMDana karavuM te vikalpasamAM jAti kahevAya che. jemake koIka kRtakaevA rUnI gAdi AdimAM mRdutA che, to koIka kRtaka kuhADAdimAM kaThinatA che. e pramANe kRtakaevA koIkaghaDAo anitya thaze ane kRtakaevA zabdo nitya thaze. ahIM jema mRdutva ane kaThinatva dharmAntaro dvArA kRtakatvadharmamAM vyabhicAra batAvavAno prayatna thayo che. tema anityatva ane niyatva dharmAntarovaDe paNa kRtatvamAM vyabhicAra batAvavAno prayatna karyo che. Ama dharmAntara dvArA zabdamAM anityatvanuM khaMDana karyuM che te vikalpa samAjAti che. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana (8) sAdhyasamA jAti : sAdhyanI sAthe samAnatA batAvavAdvArA khaMDana karavuM te sAdhyasamA jAti kahevAya che. jemake, jo je pramANe ghaTa che, te pramANe (kRtakatva dharmanA kAraNe) zabda paNa prApta thAya, to je pramANe zabda che te pramANe ghaTa paNa prApta thAya. ane ethI zabda sAdhya che. e pramANe ghaTa paNa sAdhya thaze. ane tethI sAdhya (ghaTa) sAdhya (zabdanuM) dRSTAMta nahIM thAya. jo tame ema kahezo ke "ghaTa ane zabdamAM A rIte samAnatA nathI" to sutarAM ghaTa dRSTAMta nahIM thAya. kAraNake baMne vilakSaNa che. (9-10) prAptisamA - aprAptisamA jAti : prApta ane aprApta vikalpovaDe khaMDana karavuM te anukrame prAptisamA ane aprAptisamA jAti kahevAya che. jemake je kRtakatvano hetutarIke upanyAsa karyo che te hetu zuM sAdhyane prApta karIne (sAdhyane) siddha kare che ke sAdhyane prApta karyAvinA (sAdhyane) sAdhe che ? jo ema kahezo ke "hetu sAdhyane prApta karIne (sAdhyane) sAdhe che. to vidyamAna ja hetu ane sAdhyanI prApti thAya che. ane eka vidyamAna ane bIjuM avidyamAna nahIM hoya ane (AthI) baMne vidyamAna hovAthI koNa konuM sAdhana thaze ane koNa konuM sAdhya thaze ? (arthAt sAdhya koNa banaze ane sAdhana koNa banaze, te nakkI karanAra niyAmaka koNa banaze ?) kahevAno Azaya e che ke jo hetu pakSamAM sAdhya sAthe hoya to sAdhya karatAM emAM kazI vizeSatA rahetI nathI. mATe e sAdhyano sAdhaka banato nathI. athavA sAdhya pote ja svayaM potAno ke hetuno sAdhaka zA mATe nahi ? kAraNa ke baMne eka sAthe pakSamAM rahe che. mATe jo hetu pakSamAM hoya to (aprAptisamA' jAti bane che. jo hetu pakSamAM prApta na hoya to hetu sAdhyane ja siddha zA mATe kare ? zA mATe sAdhyanA abhAvane siddha na kare ? (A rIte atiprasaMga Ave che.) kAraNake hetu sAdhyane prApta nathI, mATe jo aprApta hetu sAdhyane siddha karato hoya to sAdhyanA abhAvane paNa siddha kare ja. A pramANe (ba)'aprAptisamA" jAti bane che. (ahIM kAraka ane jJApaka baMne jAtanA hetuo levA.) 53. 0 nyAyasUtrAnusAra sAdhyasamA jAtinuM lakSaNa : AdhyAyApana pratyavasthAnaM gatiti | || nyAya pR.78 / pakSa ane daSTAMtaAdine sAdhya samAna batAvavA tenuM "sAdhyasamA" jAti kahevAya che. jemake sAsu, ziyAvAna zivahetupuchayo tuM, eDavat - AtmA kriyAvALo che. kAraNake kriyAno hetu je saMyogAdi guNo che, teno saMbaMdhI hovAthI, loSTha mAphaka . A pramANe sthApanA thaI gayA pachI prativAdi kahe ke jema loSTha kriyAvALuM che. tema AtmA paNa kriyAvAnuM che. to jema AtmA kriyAvasvarUpe sAdhya che, tema loSTha paNa sAdhya hovo joIe ane jo tene sAbatarIke laIe to dRSTAMta tarIke laI zakAya nahi. A prakAre khaMDana karavuM tenuM nAma sAdhyasamA jAti kahevAya che. pakSa ane dRSTAMtane paNa pAMcaavayavanA viSaya hovAthI anumeya tarIke batAvavA e paNa sAdhyasamA jAti kahevAya che. (a-ba) prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prAptyaprApti same jAtI bhavataH / / nyAya. pR. 18 / / (ka) prasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGagasamA jAtirbhavati / / nyAyaka0 - pR.18 / / (Da) pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / / nyAya50 - pR. 18 || Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 225 (11) prasaMgasamA jAti prasaMga batAvavA dvArA je khaMDana karavuM te prasaMgasamA jAti kahevAya che. jemake, jo anityatva siddha karavAmAM kRtakatva sAdhana che, to kRtakatvane siddha karavAmAM karyuM sAdhana che ? vaLI te sAdhanane siddha karavAmAM kayuM sAdhana che ? A rIte prasaMgane batAvavAdvArA anavasthA ubhI karavI te prasaMgasamA jAti kahevAya che. (12) pratidaSTAMtasamA jAti : pratidaSTAMtadvArA khaMDana karavuM te (pratidaSTAMtasamA jAti kahevAya che. vAdi vaDe nitya: zaddha: prathalAnantarIyazavaMtu, ghaTava, / arthAt zabda anitya che. kAraNake prayatnathI utpanna thAya che. (tethI utpattimAM prayatna avazya joDAyelo hoya che.) jemake ghaTa. A kahevAte chate jAtivAdi kahe che ke "jema ghaTa prayatnathI utpanna thato hovAthI anitya jovAya che, e pramANe (ghaTanuM) pratidaSTAMta nitya AkAza paNa prayatnathI utpanna thatuM jovAya che (kevI rIte ?) jemake kuvo khodavAnA prayatnanI uttaramAM avakAza (AkAza) jovA maLe che. AthI prayatnathI utpanna thatuM hovAthI AkAza nitya che. tema zabda paNa nitya che."--A rIte pratidaSTAMtadvArA jAtivAdie sAdhyAbhAva siddha karyo. A pramANe anekAntikatvanuM udubhAvana bIjA bhAMgAvaDe karIne khaMDana karavuM yogya nathI. (daSTAMta siddha ja hovAthI tene siddha karavA hetunI jarUra hotI nathI. mATe bIjuM dRSTAMta levAnI jarUra hotI nathI. jema aMdhArAmAM paDelI vastune jovA dIpakanI jarUra paDe che, paNa dIpakane jovA bIjA dIpakanI jarUra paDatI nathI. tema sAdhyane siddha karavAmAM ApelA dRSTAMtane siddha karavA bIjA dRSTAMtanI jarUra nathI. A rIte uparanI prasaMgasamA jAtinI nivRtti thaI jAya che. nyAyasUtrakAra kahe che ke eka dRSTAMtathI sAdhyanI siddha thatI hoya to bIjuM dRSTAMta zA mATe levuM ? emAM koI hetu hoto nathI. pratidRSTAMta sAdhaka thavA chatAM paNa mULadaSTAMtane jyAM sudhI hetuthI khaMDita na karavAmAM Ave tyAM sudhI te paNa sAdhaka ja che. mATe vagara kAraNe mULadRSTAMtane choDIne bIjuM dRSTAMta levAnI jarUra nathI. A kAraNathI "pratidaSTAMtasamA" jAti asatya Thare che.) (13) (anutpattisamA jAti : anutpattivaDe khaMDana karavuM te anutpattisamAM jAti kahevAya che. arthAt utpatti pahelAM heturUpa kAraNa rahetuM na hovAthI anutpattisamAM jAti bane che. jemake zabda nAmano dharmI utpanna thatAM pUrve kRtakatva nAmano dharma kyAM rahe ? AthI kRtakatva hetu nathI paNa hetvAbhAsa che. AthI asiddha hetuthI zabdamAM anityatvanI siddhi thaze nahIM. (14) (basaMzayasamA jAti : pUrve batAvela sAdhammasamAM ke vaidharmasamA jAti saMzayavaDe upasaMhAra karAya to saMzayasamA jAti kahevAya che. jemake : zuM ghaTanA sAdharmathI zabda kRtaka hovAthI anitya che ke ghaTanA vaidharma evA AkAzanA sAdharmathI zabda amUrta hovAthI nitya (34) sAtvatyA pratyavasthAnatpattisagAMviti || nyAya%0 . 999 II (va) sAdharmyavaidhaya'sagA jAtiryA pUrvamudAhRtA saiva saMzayena upakriyagANA saMzayasamA jAtirbhavati / / nyAka0 - pR.19 / / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana che ? A rIte sAdhammasamA ane vaidharmasamA jAti saMzaya vaDe upasaMhAra pAmela che. tethI te saMzayasamAM jAti kahevAya che. (15) (prakaraNasamA jAti : dvitIyapakSanA utthApananI buddhithI prayojAyela te ja sAdharmasamA ane vaidharmasamA jAti prakaraNasamA jAti kahevAya che. (kahevAno Azaya e ke sAdhya ane asAdhya baMnenI sAthe sAdhamya hovAthI pakSa ane pratipakSa cAluM rahetA hovAthI prakaraNasamA jAti bane che. arthAtu baMnenA hetuno, hetudvArA sAdhyano nizcaya thaI zakato na hovAnA kAraNe prakaraNa cAlu rahe che.) jemake vAdidvArA nitya: zaddha: tavat ghaTavatu, I e prayoga karAte chate prativAdi nitya: zaddha: zrAvapatviti, zaddhatvavat | A prayogadvArA zabdamAM niyatva siddha karavA prayatna kare che. paNa zabda kRtakatvena anitya che ke zabda zrAvaNatvena nitya che ? te nakkI thatuM na hovAthI prakaraNa cAluM rahe che. te prakaraNasamAM jAti kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke vAdie zabdamAM aniyatva siddha karavA mATe kRtakatvarUpa hetu ApyA pachI prativAdi (jAtivAdi)jo kahe ke, zabdamAM to anityapadArtha (ghaTanuM) jema sAdharma che, tema nityapadArtha (zabdava)nuM paNa sAdharma che. jemake zadro nitya: zrAvapatviti | zabdamAM zrAvaNatva zrotragrAhyatva che. temaja zatvamAM paNa zrAvaNatva zrotragrAhyatva che. zabda- e nityapadArtha che. mATe zabda jema anityaghaTa sAthe sAdharmsa rAkhe che. tema nityazabdava sAthe paNa sAdharmsa rAkhe che, mATe zrAvaNavahetuthI zabdane nitya mAnavo ke kRtakatvahetuthI zabdane anitya mAnavo, te nizcaya thaI zakato nathI. mATe prakaraNa cAluM rahe che. tethI prakaraNasamA jAtithI. kRtakatvahetu asiddha thAya che. ahIM jAtinA uddabhAvananA prakAranA bhedamAtrathI jAtimAM anekatva che. arthAtu jAtinA anekaprakAra doSanA ubhAvananA prakAranI bhinnatA kAraNe che. (paNa tAttvikajAti eka ja che.) traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthAnaM hetusamA jAtiH / hetuH sAdhanaM tatsAdhyAtpUrvaM pazcAtsaha vA bhavet / yadi pUrvamasati sAdhye tatkasya sAdhanam / atha pazcAtsAdhanaM tarhi pUrva sAdhyaM tasmiMzca pUrvasiddhe kiM sAdhanena / atha yugapatsAdhyasAdhane tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti 16 / arthApattyA pratyavasthAnamarthApattisamA jAtiH / yadyanityasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate, tadA (ka) dvitIyapakSotthApanavuddhayA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA jAtiH prakaraNasamA bhavati / / nyAyaka0 pR 19 / / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana ____227 nityasAdhAnnitya iti / asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdharmyamamUrtatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti 17 / avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate, tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti 18 / upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvaM, tamumUrtatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavatIti pakSadvayopapattyAnadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam 19 / upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH / anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte pratyavatiSThate / na khalu prayatnAnantarIyakatvamanityatve sAdhanam / sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate / upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinApi vidyudAdAvanityatvaM, zabde'pi kvacidvAyuvegabhajyamAnavaspatyAdijanye tathaiveti 20 / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / tatraiva prayatnAnantarIyakatve hetAvupanyaste satyAha jAtivAdI / na prayatnAnantarIyakaH kAryaH zabdaH prAgudhAraNAdastyevAsI, AvaraNayogAttu nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnnAstyevozyAraNAtprAkzabda iti cet na / atra hi yAnupalabdhiH sA svAtmani vartate na vA / vartate cettadA yatrAvaraNe'nupalabdhirvartate, tasyAvaraNasya, yathAnupalambhastathAvaraNAnupalabdherapyanupalambhaH syAt / AvaraNAnupalabdhezcAnupalambhAdabhAvo bhavet / tadabhAve cAvaraNopalabdherbhAvo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakakIlAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguyAraNAdagrahaNam / athAnupalabdhiH svAtmani na vartate cet, tarkhanupalabdhiH svarUpeNApi nAsti / tathApyanupalabdherabhAva upalabdhirUpastato'pi zabdasya prAgudhAraNAdapyastitvaM syAditi / dvedhApi prayatnakAryatvAbhAvannityaH zabda iti 21 / TIkAno bhAvAnuvAda: (17) tusamA ti : trAganI (bhUta, bhaviSya 3 vartamAna me 191510nI) anutpattithI hetunuM khaMDana karavuM te pa4hetusamA jAti kahevAya che. jemake "hetu che, to te sAdhyanI 54. nyAyasUtrakAre A hetusamA jAtine ahetusamA jAti kahela che. baMneno bhAva samAna che. traikAlyAsiddhahetorahetusamaH / / 5-1-18 / / arthAt 35 balama siddha hovAthI mAtusamA line che. (A) traikAlyAnupapattyA pratyavasthAnamahetusamA jAtirbhavati / / nyAyaka0 pR. 19 / / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 SaDdarzana samuAya bhAga-1, zloka - 31, naiyAyika darzana pUrve, pazcAtuM ke sAthe hoya che ?" jo hetu sAdhyanI pUrve hoya to, sAdhyanI gerahAjarImAM te hetu konuM sAdhana thAya ? jo sAdhyanI pazcAt hetu hoya to, sAdhya pahelA (svaya) siddha thate chate te sAdhana vaDe zuM ? ane jo sAdhya-sAdhana sAthe hoya to jamaNA ane DAbA gAyanA zRMganI jema ekabIjAno sAdhya-sAdhanabhAva ja nahIM thAya. arthAt jema gAyanA baMne zRMga ekasAthe pedA thatA hovAthI gAyanuM DAbu zRMga, jamaNA zRMganuM kAraNa nathI ke jamaNuM zRMga DAbA zRMganuM kAraNa nathI, tema sAdhya ane sAdhana eka sAthe hoya to ekamAM sAdhyano vyapadeza ane ekamAM sAdhanano vyapadeza thaI zakato nathI. (17) (a) arthapattisamAM jAti : arthapattithI khaMDana karavuM tene arthapattisamA jAti kahevAya che.jemake jo anitya (ghaTa)nA sAdharmedvArA kRtakatva hetuthI zabda anitya arthopattithI prApta (siddha) thAya, to nityanA sAdharmathI zabda arthapattithI nitya thaze. ane zabdanuM nitya AkAzanI sAthe sAdharme amUrtatva che. AthI nitya AkAzanA sAdharmedvArA amUrtatva hetuthI zabda nitya che, evuM arthapattithI prApta thAya che. A jAti sAdharmasamA jAtinI samAna hovA chatAM ubhAvananA prakAranA bhedanA kAraNe ja A arthapattisamA jAti bhinna kahela che. (sAdhammasamA jAtimAM vAdiprayukta prayogamAM prativAdi sAdhammanAdvArathI pratihetu dvArA doSanuM ubhAvana kare che. jyAre arthapattisamA jAtimAM vAdiprayukta prayogamAM sAdharmanA dvArathI je siddha karyuM hoya, tenAthI viruddha prativAdi sAdharmanA dvArathI arthApattithI siddha kare che. Ama baMnemAM sAdharmanA dvArathI khaMDana hovA chatAM je doSa ubhAvananI bhinnatA che te samajI zakAya che.) (18) (ba) avizeSasamAM jAtiH sAmAnyadharma batAvavA vaDe je khaMDana karAya te avizeSasamA jAti kahevAya che. jemake jo zabda ane ghaTano eka dharma kRtakatva icchAya che, to samAnadharmanA yogathI te baMne sAmAnya (eka) banI jaze ane e rIte sarvapadArtho sAmAnya banI jaze. (kAraNake sarva padArthomAM samAnadharma prameyatva che ja.) kahevAno Azaya e che ke jo kRtakatvena zabda ane ghaTane sAmAnya mAnazo ane baMnene anitya mAnazo to prameyatvena sarvapadArtho sAmAnya hovAthI, sarva padArthone anitya mAnavAnI Apatti Avaze. (a) arthApattyA pratyavasthAnAma arthApattisamA jAtirbhavati / / nyAyaka0 pR 19 / / (3) vizApane pratyavasthAnavipakSanatirmavati || nyAyava20 9 - 99 IT. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga- 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 229 (19)(a) upapattisamA jAtiH upapattithI khaMDana karavuM te upapattisamA jAti kahevAya che. jemake kRtakatvanI upapattithI zabdanuM anityatva che, to amUrtatvanI upapattithI zabdanuM nityatva zAthI thatuM nathI ? arthAt thAya che. e pramANe be pakSanI upapattithI aMte koI nizcaya thato nathI. A rIte ubhAvananA prakAranI bhinnatAnA yoge upapattisamA jAti bane che. (20) (ba) upalabdhisamA jAtiH upalabdhivaDe khaMDana karavuM te upalabdhi samA jAti kahevAya che. jemake, vAdi vaDe nitya: zabda prayatAnantarIyeSThatvati, A pramANe kahevAte chate prativAdi khaMDana kare che ke "prayatAnantarIyatva' e anityatvane (siddha karavAmAM) sAdhana nathI, kAraNake sAdhana te ja kahevAya ke jenAvinA sAdhya prApta na thAya. jyAre ahIM to "prayatAnantarIyatva,' vinA paNa vidyutAdimAM anityatva jaNAya che. ane kyAMka vAyunA vegathI ke vanaspatinA TukaDA karatAM utpanna thayelA zabdamAM paNa prayatnAnattarIyakatvavinA anityatva che ja. Ama A baMne sthaLe sAdhana prayatnAnantarIyakatva' na hovA chatAM sAdhya anityatva siddha thAya che. (21) (*) anupalabdhisamA jAti : anupalabdhi vaDe je khaMDana karavuM te anupalabdhisamAM jAti kahevAya che. (ahIM pahelAM ekavAta samajI levAnI ke naiyAyiko zabdane anitya mAne che. jyAre prativAdi mImAMsaka zabdane nitya mAne che. mImAMsaka taiyAyikamatanuM anupalabdhivaDe khaMDana kare che. tethI anupalabdhisamA jAti bane che.) jyAre vAdi (naiyAyika) zabdane anitya siddha karavA prayatnAnantarIyakatva' hetuno upanyAsa kare che, tyAre prativAdi (mImAMsako kahe che ke prayatnAnantarIyakatvanuM kArya zabda nathI. kAraNake zabda uccAraNanI pUrve hoya ja che. paNa zabdaupara AvaraNa hovAnAkAraNe jANato nathI. naiyAyika: zabdaupara AvaraNa che, ema tame kaho cho, te AvaraNa kema dekhAtuM nathI ? tethI AvaraNanI anupalabdhi hovAnAkAraNe uccAraNanI pUrve zabda paNa hoto ja nathI. mImAMsaka ? nA, ema nathI, ahIM tame naiyAyiko AvaraNanI je anupalabdhi che ema kaho cho. te anupalabdhi zuM potAnA AtmAmAM varte che ke potAnA AtmAmAM nathI vartatI ? jo ema kahezo ke potAnA AtmAmAM varte che, to jyAM AvaraNamAM anupalabdhi varte che, te AvaraNanI je pramANe anupalabdhi che, te pramANe te AvaraNanI anupalabdhinI paNa () 3patya pratyavasthAnamupattila gatirmavati || cA0i pR. 11 || (ba) upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtirbhavati / / nyAyaka0 pR0 20 / / (ka) anupalavdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtirbhavati / / nyAyaka0 pR. 20 / / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana anupalabdhi ja che. (arthAtu tamane naiyoyikone jema AvaraNanI upalabdhi jaNAtI nathI, tema amane(mImAMsakone) AvaraNanI anupalabdhi paNa jaNAtI nathI.) mATe anupalabdhinI anupalabdhi = upalabdhi ja thaI. Ama AvaraNanI upalabdhino sadbhAva che. ane tethI mATInI aMdara rahela mULA, kalIkAdinI (mATInA) AvaraNanAkAraNe upalabdhi thatI nathI, tema AvaraNanI upalabdhithI banela zabdanuM uccAraNanI pUrve grahaNa thatuM nathI. arthAtuM AvaraNanA yogathI uccAraNa pUrve zabdanI upalabdhi thatI nathI. (ane AvaraNa saMyoga ane vibhAga Adine lIdhe khasI jAya che, tyAre zabda sAMbhaLI zakAya che.) have jo ema kahezo ke AvaraNanI anupalabdhi potAnA AtmAmAM vartatI nathI, to anupalabdhi potAnA svarUpe karIne paNa nathI. to paNa anupalabdhino abhAva upalabdhisvarUpa che. tethI zabdanuM uccAraNanI pUrve paNa astitva che. ane baMne prakAre paNa arthAt prayatnanA kAryatarIke zabdano (arthAt zabdamAM prayatnottarIyakatvano abhAva) hovAthI zabda nitya che. e siddha thAya che. A rIte mImAMsakoe taiyAyikonA matanuM khaMDana karyuM che. sAdhyadharmanityAnityavikalpena zabdasya nityatvApAdanaMnityasamA jAtiH / anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati / yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA nityA veti / yadyanityA tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA apAyAnnityaH zabdaH / athAnityatA nityaiva tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzrayasyAnupapattestadAzrayabhUtaH zabdo'pi nitya eva syAt, tasyAnityatve taddharmasya nityatvAyogAt / ityubhayathApi nityaH zabda iti 22 / evaM sarvabhAvAnAmanityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH / ghaTasAdharmyamanityatvena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate, tadA ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthAntarANAM tathAbhAve'pi nAnityatvaM, tarhi zabdasyApi tanmA bhUditi, anityatvamAtropapAdanapUrvakavizeSodbhAvanAdavizeSasamAto bhinneyaM jAtiH23 / prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthA kAryasamAjAtiH / anityaH zabdaH prayatnAntarIkatvAdityukte jAtivAdyAha / prayatnasya dvairUpyaM dRSTam / kiMcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdikam / kiMciJca sadevAvaraNavyudAsAdinAbhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlakAdi garbhagataputrAdi vA / evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa zabdaH prayatnena vyajyate janyate veti saMzaya Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 231 iti / saMzayApAdanaprakArabhedAca saMzayasamAtaH kAryasamA jAtibhidyate 24 / tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye'pyasaMkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatirjAtibhedA ete pradarzitAH / pratisamAdhAnaM tu sarvajAtInAM pakSadharmatvAdyanumAnalakSaNaparIkSAlakSaNameva / na hyaviplutakSaNe hetAvevaM prAyAH pAzupAtAH prabhavanti / kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayozca dRDhakRtapratibandhAt nAvaraNAdikRtaM zabdAnupalambhanamapi tvanityatvakRtameva / jAtiprayoge ca pareNa kRte samyaguttarameva vaktavyam, na tu pratIpaM jAtyuttaraireva pratyavastheyamAsamaMjasya prasaGgAditi / / 31 / / TIkAno bhAvAnuvAda: (22) (a)nityasamA jAti : sAdhyadharmanA niyatva ane anityatvanA vikalpavaDe zabdanuM nityatva siddha karavuM te nityasamA jAti kahevAya che. jemake, zabda anitya che ema vAdie pratijJA karatAM, prativAdi vikalpa kare ke "je A zabdanI anityatA kahevAya che. te zuM nitya che ke anitya che ?" jo zabdanI anityatAne anitya mAnazo to te avazya nAza pAmanAra hovAthI anityatAnA apAya(nAza)thI zabda nitya ja raheze. (arthAt zabdanI aniyatA nAza pAmatAM zabdanI nityatA Avaze, eTale zabda nitya che ema siddha thaze.) have jo zabdanI anityatA nitya che, ema mAnazo to paNa anityatA ekadharma che ane dharma nitya che. tathA dharma nirAzraya hoto nathI. tethI kyAMka rahevo joIe. ane te dharmanuM Azraya zabda che. tethI nityadharmano Azraya zabda paNa nitya ja thaze ane jo zabdane anitya mAnazo to zabdanA dharmanI nityatAno ayoga thaze. arthAt zabdano dharma anitya thavAnI Apatti Avaze. paNa te yogya nathI, kAraNake dharma nitya hoya che. A pramANe baMne rIte paNa zabda nitya che. (23) (ba) anityasamA jAtiH sarvapadArthomAM anityatva siddha karavA dvArA je khaMDana karavuM, te anityasamA jAti kahevAya che. jemake anityatvena zabdanuM ghaTanI sAthe sAdharma che. AthI zabda anitya che, ema jo svIkArAya to ghaTanI sAthe sarvapadArthonuM koIne koI paNa sAdharma che ja. tethI sarvapadArtho anitya thaze. (a) sAdhyadhavikalpena zabdanityatvApAdanaM nityasamA jAtirbhavati / / nyAyaka0 pR. 20 / / (ba) sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamAjAtirbhavati / / nyAyaka0 - pR-21 / / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana have jo tame ema kahezo ke "ghaTanI sAthe sarvapadArthonuM koIne-koI paNa sAdharma hovA chatAM sarvapadArtho anitya nathI." to zabda paNa anitya na thAo. zaMkA : avizeSasamAjAti paNa A prakAre ja che, to baMnenuM pRthaphaupAdAna zA mATe karela che? samAdhAna : baMne samAna nathI. avizeSasamA jAtimAM sAmAnyadharmane AgaLa karIne zabdanuM anityatva siddha karela che. jyAre A anityasamA jAtimAM anityatvamAtrane AgaLa karIne zabdane anitya siddha karavAno prayatna karela che. AthI ubhAvananI vizeSatAnA kAraNe baMnenuM pRthaupAdAna karela che. (24) (a) kAryasamA jAti prayatnanA kAryono anekarIte upanyAsa karavAdvArA je khaMDana karavuM te kAryasamAjAti kahevAya che. jemake vAdidvArA nitya: zatra: prayatAntarIyasvAn A pramANe kahevAte chate jAtivAdi (prativAdi) kahe che ke prayatna be prakArano hoya che(1) kaMIka asat ja prayatna vaDe utpanna karAya che. jemake ghaTa. (arthAtuM mATImAM ghaTa asa (avidyamAna che) ane kuMbhAranA prayatnadvArA utpanna karAya che.) (2) kaMIka sat ja hovA chatAM AvaraNa hoya che, te AvaraNane prayatna dvArA dUra karavA vaDe pragaTa karAya che. jemake mATImAM daTAyela mULa ane kAlikAdi (arthAt mATImAM mULa ane kIlikAdi sat (vidyamAna) che ane purUSanA prayatnadvArA AvaraNa dUra karIne pragaTa karAya che.) athavA garbhamAM rahelo putra. A rIte prayatnanA kArya aneka hovAthI, A zabda prayatnadvArA pragaTa karAya che ke utpanna karAya che ? A prakArano saMzaya thAya che. zaMkA : saMzayasamAM jAtimAM paNa saMzaya karAya che ane te dvArA khaMDana thAya che. to baMnemAM bhinnatA zuM rahI ? ane tethI baMnene pRthapha zA mATe kahI ? samAdhAna: saMzayane utpanna karavAnA prakAranI bhinnatAnA kAraNe saMzayasamAM jAtithI kAryasamA jAti bhinna che. te A rIte saMzaya samAjAtimAM, udAharaNanuM sAdharma ane vaidharma batAvI saMzaya pedA karavAmAM Ave che. jyAre kAryasamA jAtimAM prayatnanA kAryo (phaLo) aneka hovAnA kAraNe saMzaya thAya che. AthI saMzayanuM ulkAvana karavAnA prakAranI bhinnatAnA kAraNe te baMne jAti bhinna che. A rIte covIsa jAtinuM varNana puruM thAya che. tethI A prakAre uddabhAvananA prakAro ane (a) prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtirbhavati / / nyAya ka0 pR0 21 / / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka - 31, naiyAyika darzana 233 viSayavikalpomAM bhinnatA hovAthI jAtio anaMta che. paNa asaMkIrNa (chuTAchavAyA ekabIjAmAM aMtarbhata na thanArA) udAhaNonI vivakSAthI A 24 jAtinA bhedo batAvAyA che. sarvajAtionuM "pratisamAdhAna (ke je A graMthamAM nathI, paNa nyAyasUtrAnusAra nIce TIppaNImAM Apela che te pratisamAdhAna) pakSadharmavAdi anumAnanA sahetuo vaDe anumAnanI parIkSA karavAdvArA karela che ane e pramANe aviplatasvarUpavALA hetumAM prAya: naiyAyiko (pravRtti karatA) nathI. kRtakatva ane prayatnAnantarIyakatvano daDha saMbaMdha hovAthI (avinAbhAvarUpasaMbaMdha hovAthI) zabdanI anupalabdhi paNa AvaraNAdikRta nathI, paNa anityatvakRta ja che. papa. uparokta jAtionuM pratisamAdhAna nyAyasUtrAnusAra ahIM Apela che : (1-2) sAdharyasamA ane vaidharmesamAM jAti asatya uttara che ane te batAve che. tvat siddhivat tsiH pa-1-3 arthAtuM gotvathI jema gAyanI siddhi thAya che, tema tenI siddha thAya che. kahevAno Azaya e che ke gotvamAM gAyanI vyApti che. mATe gotvano jyAM samavAyasaMbaMdha hoya tene gAya kahevAya che. zRMga, puccha Adino saMbaMdha gAyamAM che, paNa gAyanI vyApti zRMga ke puca7mAM nathI. kAraNake gAya sivAya bIjApazaomAM paNa zaMga ane puccha Adino saMbaMdha hoya che. mATe ja dharmamAM sAdhyanI vyApti hoya te ja dharmathI sAdhyanI siddhi thaI zake che. ziloDanitya: chatatvAn - A udAharaNamAM paNa anityatvarUpasAdhyanI vyApti kRtakatvamAM che, kAraNake nityapadArthamAM kRtakatva (kAryatva) hotuM ja nathI. anityatvadharmanI vyApti amUrtatvamAM hotI nathI, kAraNake amUrtatva nityamAM paNa hoya che. jemake AtmA, AkAza, kALaAdi nityapadArthomAM amUrtatva che. anityamAM paNa hoya che jemake buddhi, icchAAdi anityapadArthomAM amUrtatva che. mATe amUrtatva dharmanuM anityanI sAthe vyAptivagaranuM sAdharyu che. A kAraNathI amUrtatvarUpa dharma nityasvarUpa sAdhano hetu thaI zakato nathI. A uparathI siddha thAya che ke vyApti vagaranuM sAdharmsa ke vaidharma sAdhyanuM sAdhaka banI zakatuM nathI. mATe evAM sAdharma ane vaidharmamAM vyApti na hovI eja jAti hovAnuM kAraNa che. * utkarSasamA, apakarSasamA, vaNyasamA, avaryasamA, vikalpasamA, ane sAdhyasamA, A cha jAtio asatya uttararUpe hovAnAM kAraNa batAve che. kiMcitsAdhAd upasaMhArasiddhedhAdapratiSedhaH / / 5-1-5 / / arthAt koIpaNa thoDAka sAdharmathI upasaMhAra siddha thato hovAthI pachI vaidharma rahevA chatAM khaMDana thaI zakatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke, je sAdharma prasiddha hoya arthAtuM jemAM vyApti hoya te sAdharmsathI upasaMhAra thaI zake che. je sAdharma vyAtirahita hoya tenAthI sAdhyanI siddhi thatI nathI. ane evA sAdharmathI upasaMhAra paNa thaI zakato nathI. mATe vyApti-nirapekSa sAdharmathI je khaMDana karavAmAM AvyuM che te asatya uttara che. zaboDanitya Rtata ghaTavata - A ThekANe ghaTamAM ane zabdamAM je anityatva ane katakatva che. temAM vyApti che. ane tethI sAdhyanI siddhi thaI zake che. ghaTamAM anityatva ane rUpanI vyApti nathI, mATe rUpanI nivRttithI anityatvanI nivRtti thaI zakatI nathI. A kAraNathI utkarSasamA Adi jAtio asatya Thare che. bIjuM kAraNa batAve che. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 31, naiyAyika darzana - "sAdhyAtivezatha dRSTAntoSavatteH / / -9-6 / / ane (sAdhyAtiGezAt) amukapadArthamAM sAdhya batAvavAthI dRSTAMtanI siddhi thaI zakatI hovAthI. kahevAno Azaya e che ke je arthamAM sAdhya prasiddhatAthI batAvI zakAtuM hoya te ja dRSTAMta thaI zake che. dRSTAMtamAM jeTalA dharma hoya te badhA pakSamAM AvavA ja joIe evo niyama bAMdhI zakAya nahIM. thoDA paNa vaidharma vagara dRSTAMta ja banI zake nahIM. yathA gaustathA vaya: A ThekANe o ane viya mAM sAdharmI hovA chatAM vaidharmI to rahe ja che. paNa prasiddhasAdharmane lIdhe ja jema vaya nuM upamAna no banI zake che. tema pakSanuM prasiddhasAdharma hoya te sapakSa thaI ja zake che. mATe varNasamA ane sAdhyasamA jAtio paNa asat uttara che. * prAptisamA ane aprAptisamA jAtino uttara H ghaTAvinitivarNanAt pIine cAmivArAvaprativeSaH 5-1-8 // arthAt - ghaTa AdinI utpatti hetuthI thatI hovAthI ane abhicArathI (zatruno vadha, vazIkaraNa athavA mAMtrikaprayogathI) zatrunuM pIDana thatuM hovAthI hetunuM khaMDana thaI zakatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke ghaTaAdi kArya utpanna ka2vAmAM hetuno ghaTanA upAdAnakAraNasAthe avazya saMbaMdha hoya che. e sarva koI jANe che, mATe hetu sAdhyanA adhikaraNamAM rahIne paNa sAdhyane siddha karI zake che. abhicArIkarmamAM zatru je dezamAM hoya te dezamAM hetu na hoya to paNa zatrune pIDA utpanna karI zake che, mATe hetu sAdhyanA adhikaraNamAM na hoya to paNa sAdhyane siddha karIzake che. mATe 'prAptisamA' ane "aprAptisamA" khoTA uttara che. * prasaMgasamA jAtano uttara H pravIpAvAnaprasaGganivRttivat DhinivRtti: ||5-1-10nA arthAt - anyapradIpa (dIpaka) levAno prasaMga jema nathI hoto, tema pratidRSTAMtanI paNa nivRtti thAya che. kahevAno Azaya e che ke dRSTAMta siddha ja hovAthI tene siddha ka2vAmATe hetunI jarU2 hotI nathI. mATe bIjuMdRSTAnta levAnI jarUra hotI nathI. jema aMdhArAmAM paDelI vastune jovA mATe dIvAnI jarUra paDe che. paNa dIvAne jovA mATe bIjA dIvAnI jarUra paDatI nathI. tema sAdhyane siddha karavA ApelA dRSTAMtane siddha karavA bIjA dRSTAMtanI jarUra ja nathI. A pramANe prasaMgasamA jAtinI nivRtti thaI jAya che. * pratidaSTAMtasamA jAtino uttara H prativRSTAntadetutva 5 mAheturdaSTAMta: ||5-1-11|| ane bIjA dRSTAMtane sAdhakatarIke mAnavAmAM Ave to paNa prathamanuM dRSTAMnta asAdhaka nathI. kahevAno Azaya e che ke eka dRSTAMtathI sAdhyanI siddhi thatI hoya to bIjuM dRSTAMta zA mATe levuM ? emAM kazo hetu hoto nathI. pratidRSTAMta sAdhaka thavAthI paNa mULa dRSTAntane jyAM sudhI hetuthI khaMDita karavAmAM na Ave tyAM sudhI te paNa sAdhaka ja che. mATe vagara kA2Ne mULa dRSTAMtane choDIne bIjuM dRSTAnta levAnI jarUra ja nathI. A kAraNathI pratidRSTAMtasamA jAti asatya Thare che. * anutpattisamA jAtino uttara H tAmAvAvutpannasya vhAraLoSapatterna ArapratiSedhaH / / 5-1-13 / / arthAt - utpanna thayelo padArtha ghaTAdirUpe hovAthI kAraNanI siddhi thatI hovAthI kAraNano pratiSedha thaI zakato nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke zabda utpanna thayA pachI ja zabda kahevAya che. pakSa paNa tyAre ja kahevAya che. te ja Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 235 pramANe heta ane dRSTAMtamAM paNa samajavuM. utpanna thayA pachI temAM kAraNanI utpatti thaI zake che. mATe pakSa, hetu ane dRSTAMtane utpatti pahelAM asiddha batAvI hetune asiddha batAvavo e khoTuM khaMDana che. jo utpatti pahelAM zabda na hovAne lIdhe temAM anityatva siddha na thaI zakatuM hoya to temAM nityatva paNa kyAMthI rahI zake ? kAraNa ke ubhaya pakSamAM zabdano abhAva sarakho hovAthI utpatti pahelAM niyatva dharma paNa nathI ja. to tamAruM iSTa niyatva paNa zabdamAM siddha na ja thaI zake. A pramANe anutpattisamA jAtinuM nivAraNa thaI zake che. * saMzayasamAM jAtino uttara : sAdharmyAtsaMzaye na saMzayo vaidhAdubhayathA vA saMzaye'tyantasaMzayaprasaGgo nityatvAtrAbhyupagamAzca sAmAnyasyApratiSedhaH ||51-1paNa arthAt samAnadharmanA darzanathI saMzaya thato hovA chatAM vaidharmadarzanathI saMzaya thato nathI ane (ubhayathA) sAdhAraNa dharma ane vizeSadharma baMnenA darzanathI jo saMzaya mAnavAmAM Ave to saMzayane nitya mAnavo paDe ane samAnadharmane nityasaMzayajanaka tarIke mAnavAmAM Avato na hovAthI saMzayasamAM jAtithI hetunuM khaMDana thaI zakatuM nathI. bhAvArtha e che ke samAnadharmanA darzanathI saMzaya thAya che. paNa jyAre vizeSa dharmanuM darzana thAya che, tyAre saMzaya maTI jAya che. jemake sthANu ane purUSamAM UMcAI e samAna che ane enuM ja jyAre darzana thAya che. tyAre saMzaya thAya che paNa jyAre hAtha paga vigere vizeSadharmanuM darzana thAya che. tyAre A sthANu che ke purUSa che ? evo saMzaya raheto nathI. te ja pramANe zabdamAM kAryasvarUpa vizeSadharma jovAthI zabda nitya haze ke anitya ? evo saMzaya nahIM rahe. jo vizeSadharmanuM darzana paNa saMzayanuM kAraNa hoya to saMzayanI kyAre paNa nivRtti thaI zake ja nahi. mATe vizeSadharmanuM darzana thayA pachI sAmAnyadharmanuM darzana saMzayanuM kAraNa rahetuM nathI. A hetuthI saMzayasamAM jAti e asatya uttara che. * prakaraNasamA jAtino uttara : pratipakSa pravirasiddha pratiSedhAtuputtiH pratikSoH pa-1-17I arthAtu-viparIta sAdhyanA hetuthI pakSa ane pratipakSarUpa prakaraNa cAlu thAya to paNa te dvArA pUrvoktahetumAM vyAptiAdinuM baLa hovAthI, tenAthI siddhi thaI zakaze. mATe vyAptiviziSTa hetuno pratiSedha thaI zake nahi. kahevAno Azaya e che ke - za , nitya: #AtvAn - zabda anitya che, kAraNake te kArya che. ahIM kAryatvarUpa hetuno virodhI zrAvaNatvarUpa hetu che. zrAvaNatva hetuthI zabdamAM nityatvarUpa viparIta sAdhya prativAdi siddha karavA icche che. ahIM kAryasvarUpa hatamAM vyApti hovAthI te sabaLa bane che ane zrAvaNatva hatamAM vyApti hoya to paNa tene jANavA mATe anvayI udAharaNa maLI zakatuM nathI. mATe te nirbaLa che. mATe pratipakSarUpa kAryatva hetuthI ja sAdhyanI siddhi thatI hovAthI prakaraNasamA jAti banI zakatI nathI. * hetusamAM jAtino uttara : hetutaH sAdhyasiddhAbhyAsiddhiH II5-1-19o-hetuthI ja sAdhyanI siddhi thatI hovAthI saikAvyanI asiddhi nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke, traNa kALamAM hetunI siddhi thaI zakatI nathI, e kahevuM khoTuM che. kAraNake sAdhyanI siddhi hetuthI ja sarva koI svIkAre che. jo bhUkhanI zAMti bhojanathI na thatI hoya to bhojana karavAmAM koIpaNa mANasanI pravRtti ja na thAya. mATe bhUkhanuM maTavuM e sAdhya che. ane teno hetu bhojana, e sarva koI mAnI zake tevI spaSTa vAta che. bIjuM kAraNa batAve che ? Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana prativethAnupapattaH pratiSevyAtivaH |pa-1-20. arthAt - pratiSedhanI upapatti na thavAthI pratiSedha karavA yogyano pratiSedha paNa thaI zakaze nahIM. kahevAno Azaya e che ke, jo tame hetuphabhAvanuM khaMDana karazo to tame jeno pratiSedha karo cho tenuM pratiSaddhavya zuM che ? pratiSedha paNa sAdhana hovAthI, enAthI paNa sAdhyanI siddhi nahIM ja thaI zake. mATe hetuthI sAdhyanI siddhi mAnavI ja joIe. * arthapattisamAM jAtino uttara : anucarcApatta: pakSadAne pattaranutvArnavAntitvIsApa pa-1-22A arthAt - anuktamAtranI siddhi jo arthApattinA AbhAsathI thatI hoya, to pakSahAninI paNa siddhi thaI zake. kAraNake te anukta che. vaLI asamartha arthApattithI anekAntikadoSa paNa Ave che. bhAvArtha e che ke jo arthapattithI anuktamAtranI siddhi thatI hoya to pratipakSanI hAni paNa siddha thavI joIe, kAraNake khaMDana karanAre potAnA pakSanI hAni paNa kahI nathI. vaLI asamartha arthapattithI nityanuM sAdharma batAvI vAdi jema zabdamAM nityatva mAne che, tema te ja asamartha arthApattithI anityanI sAthe sAdharma batAvI zabdamAM anityatvane paNa prativAdi mAnI zake che. eka ja padArthamAM nityatva ane anityatva AvA viruddhadharma kevI rIte mAnI zakAya ? zuM ghaTa kALo che ? ema kahyuM eTale bIjIbadhI vastuo kALI nathI, ema arthopattithI siddha thaI zake ? "vizeSanuM vidhAna karavAthI bAkI rahelAono niSedha thAya che' e kema banI zake ? mATe asamartha arthApattithI khaMDana karavuM te asatya uttara che. * avizeSasamAM jAtino uttaraH cit ghanuSaH pitta pratibhAvaH //pa-1-24 arthAt koIThekANe dharmanI upapatti na hovAthI ane koIThekANe upapatti thaI zakatI hovAthI pratiSedha thaI zakato nathI. kahevAno Azaya e che ke, koI eka sAdhyarUpadharmanI vyApti koI amuka dharmamAM ja hovAthI, sarvadharma sAdhyane siddha karI zakatA nathI. mATe game te dharmane lIdhe padArthone avizeSa mAnI zakAya nahIM. sattva, prameyatva, abhidheyatva rUpa dharma samAna hovA chatAM tenAthI badhA padArtho nitya ke anitya thaI zake nahi. kAraNake, anityasvarUpa sAdhyanI vyApti satva, prameyatva AdimAM nathI. mATe "avizeSasamA' jAti banI zakatI nathI. * upapattisamA jAtino uttara : 35ttiwArapAmyanuHInAvatighaH pa-1-2vA arthAt upapattinuM kAraNa svIkAravAthI pratiSedha thaI zakato nathI. bhAvArtha e che ke mArA pakSamAM jyAre tuM pramANa mAne che, to pachI khaMDana zAnuM thayuM ? pramANa mAnavAthI to mArA pakSanI siddhi thAya che. jo zabdamAM anityatva tuM pramANathI svIkAre che, to pachI anityatvanuM khaMDana thaI zake ja nahi. nityatva ane aniyatva baMne viruddha che. viruddha be svarUpavALo koIpaNa padArtha hoya ja nahIM. eTale tAro pakSa ApoApa khoTo Thare che. vaLI nityatvanI vyApti asparzatvamAM na hovAthI asparzatva nityatvanuM sAdhaka paNa thaI zakatuM nathI. A pramANe "upapattisamA" jAti asatya uttara tarIke Thare che. * upalabdhisamAM jAtino uttara : Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 31, naiyAyika darzana 237 vahAranAra ta ttarapratiSedha: //pa-1-28. arthAtu - bIjA kAraNathI paNa sAdhyarUpa dharmanI siddhi thatI hovAthI pUrve kahelA kAraNanuM khaMDana thaI zakatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke dhUmarUpa hetuthI agninI siddhi thAya che. AlokathI paNa agninI siddhi thAya che. ahIM baMne hetu agninA sAdhaka che. sAdhyanuM sAdhana eka ja hovuM joIe evuM kazuM avadhAraNa ame karatA nathI. je je hetumAM sAdhyanI vyApti haze te te badhA hetuo sAdhaka thaI zakaze. paNa Aloka hetu ApavAthI dhUmarUpa hetu agninI siddhi mATe khoTo Tharato nathI. mATe "upalabdhi samA' jAti asatyauttara Thare che. * anupalabdhisamAM jAtino uttara : anupamAtmavatvanupaththarahetu: //pa-1-3oll arthAt anupalaMbhasvarUpa anulabdhi hovAthI pratiSedha karanAra hetu asatya Thare che. kahevAno Azaya e che ke anupalabdhi abhAvarUpe ja hoya che. bhAvarUpa padArthamAM astitva hoya che. ane abhAvamAM nAstitva hoya che. eka ja padArthamAM astitva ane nAstitva AvA viruddhadharma saMbhavI zake ja nahIM. mATe AvaraNanI anupalabdhino viSaya abhAvarUpe ja che. e kevaLa zabdanA ADaMbarathI bhAvarUpa na ja banI zake. jeno upalaMbha thato hoya te che" ema kahevAya, jemake "manuSya." manuSyano upalaMbha thAya che mATe "manuSya che.' jeno upalaMbha na thato hoya te "nathI' ema kahevAya. jemake manuSyanuM zIMgaDuM. manuSyanA zIMgaDAno upalaMbha thato nathI, mATe manuSyane zIMgaDuM nathI ema kahevAya che. mATe anulabdhisamAM jAti asatya uttararUpa che. bIjI rIte paNa anupalabdhisamA jAti asatya uttara rUpe Thare che. jJAnavijyAnAM i mAvAbhAvasaMvevanAvidhyAtman pa-1-31. arthAt - AtmAmAM jJAnanA vizeSono bhAva ane abhAva manathI jANatA hovAthI. kahevAno Azaya e che ke jo AtmAmAM koIpaNa viSayanuM saMzayAtmaka jJAna hoya to te manathI samajI zake che. ane kahe che ke mane amuka bAbatamAM saMzaya che. te rIte jo koI viSayanuM nizcayAtmaka jJAna hoya to paNa AtmA kahe che ke mane amuka bAbatamAM nizcaya che. A pramANe pratyakSa, anumAna, zabda, smRtiAdi jJAnone paNa AtmA potAnA manathI samajI zake che. zabdauparanuM AvaraNa huM jANI zakato nathI. eTale zabda upara AvaraNa nathI evo nizcaya paNa AtmAne che. mATe AvaraNanI anupalabdhi paNa AtmA manathI nizcaya karI zake che. emAM khoTA tarkanuM jarApaNa sthAna nathI. * "anityasamA' jAtino uttara : sAyaNika pratiiiddhaH tidhyasadhaOM pa-1-33 arthAtu - jo sAdharmsathI koIpaNa hetu na banato hoya to pratiSedhakahetunI paNa siddhi thaze nahIM. pratiSedhyahetunI sAthe koIne koIpaNa aMzamAM sAdharma hovAthI. kahevAno Azaya e che ke, game tevA sAdharmathI sarvamAM sAdhyatvanuM ApAdAna karavAno hetu paNa asatya ja Tharaze. kAraNake tenA hetamAM paNa pratiSedhyamAM rahelA sattva, prameyatvarUpa dharma che ja. to e sAdharmane lIdhe prativAdino hetu paNa khoTo ja thAya che. mATe gametevA sAdhammathI hetanI siddhi athavA khaMDana thatuM nathI. paNa je hetumAM vyApti-viziSTa sAdharyu hoya tenAthI ja hetu sAdhaka athavA bAdhaka thaI zake che. bIjuM kAraNa batAve che. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 SaDdarzana samujhaya bhAga -1, zloka - 31, naiyAyika darzana "datte ya sAdhya sAdhanamAvena prajJAtiya dharmagra hetutvA tI romayathA mAvA vizeSa:" tpa-1-34 arthAt daSTAMtamAM sAdhyasAdhanabhAvathI jaNAyelA dharmanuM hetupaNuM hovAthI ane sAdharmathI ane vaidharmayathI paNa hetu sAdhaka banato hovAthI samAnatA nathI. kahevAno Azaya e che ke je dharmamAM sAdhya ane sAdhanamAM rahelI vyApti jaNAtI hoya te ja dharma hetu thaI zake che. e vyApti sAdharma sAthe hoya che. ane vaidharma sAthe paNa hoya che. sAdharmamAM je vyApti hoya te anvayavyApti ane vaidharma sAthe hoya te vyatirekavyApti. A pramANe sAdharmathI paNa hetu bane che. ane vaidharmathI paNa hetu bane che. mATe asatya hetu ane satya hetu baMne sarakhA nathI. nityasamA jAtino uttara : pratidNe nityanityavAnityatvopapaH pratidhAmAva: //pa-1-3lA arthAtu pratiSedha karavAyogya zabdamAM nitya-anityatva mAnI levAthI zabdamAM anityatvanI siddhi thavAthI zabdanA anityatvano pratiSedha thaI zakato nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke jyAre tame zabdamAM nitya anityano svIkAra karo cho, to zabda anitya thaI gayo. zuM zabdamAM niyatva ane anityatva A baMne viraddhadharma rahI zake ? anityatva e abhAvAtmaka dharma che. abhAva koI divasa paNa pratiyogIno Azraya karI rahI zakato nathI. ghaTano abhAva ghaTamAM rahI zake ja nahi. mATe abhAvarUpa dharmanA AdhAra tarIke zabdanA astitvane svIkAravAnI jarApaNa jarUra nathI. anityatva eTale nirodha athavA praasAbhAva. zabdano praasAbhAva mAnavAthI zabda anityatarIke siddha thAya che. mATe nityasamA jAti asatya uttara Thare che. "kAryasamA" jAtino uttara : vAryAkhyatve prayatnAdetutvamanupadhdhivArano patte: T-9-38aaaa arthAt - prayatnanA kAryamAM bheda hovA chatAM prakRti prayatnottarIyakatva hetu asiddha nathI, kAraNake anupalabdhinuM kAraNa na maLatuM hovAthI. kahevAno bhAva e che ke prayatnanA kArya eTale kaLamAM bheda hoya che. chatAM zatra:, nitya, pattAntarI chatvatti-A ThekANe prayatnathI zabda utpanna thAya che. emAM kazo paNa doSa nathI. zabda jo vidyamAna ane koIthI paNa DhaMkAyelo hoya to tenA (zabdanA) upararahelA AvaraNanuM jJAna thavuM joIe. jema jamInamAM vidyamAna pANInuM AvaraNa mATI hoya che, tema zabda upara koIpaNa jAtanuM AvaraNa nathI, mATe zabda vidyamAna na mAnI tenI abhivyakti mAnavI te khoTuM che. zabda to prayatnane lIdhe navo ja utpanna thAya che. ema mAnavuM ja joIe. mATe kAryasamA jAtino ahIM avakAza nathI. tethI zabdanI utpattimAM Apelo prayatnottarIyakatva hetu satya ja che. AnA saMbaMdhamAM AgaLa paNa ghaNuM kahela che. A pramANe 24 jAtio batAvavAmAM AvI che. AmAM kevaLa ubhAvana karavAmAM ja vilakSaNatA che. tethI ghaNe ThekANe upalakadRSTithI punarukti jevuM jaNAze. athavA eka jAtimAM bIjI jAti samAI jatI jaNAze. paNa doSadevAnA prakAranI sukSmatA upara dhyAna devAmAM Avaze to bheda spaSTa jaNAI Avaze. keTalAka naiyAyiko A sivAya bIjI jAtio paNa mAne che. kAraNake doSa devAnA prakAranI iyattA bAMdhI zakAtI nathI. mATe A jAtinA gaNane AkRtigaNa tarIke mAnyo che. tArA pakSamAM paNa kaMIkane kaMIka doSa hovo ja joIe. kAraNa ke saMsAramAM sarvathA nirdoSa vastu koI nathI. Ama kahI vAdInA hetamAM zaMkA lAvavI ene zAThIsamAM jAti kahevAmAM Ave che. e pramANe bIjI jAtionuM paNa ubhAvana karI zakAya che. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samunaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana bIjAvaDe jAtino prayoga karAte chate samyagu uttara ja Apavo joIe, paNa badalAmAM jAtithI uttaro ApavAvaDe khaMDana na karavuM joIe. kAraNa ke te rIte karavAthI to asamaMjasa (avyavasthA)no prasaMga Ave che. // 31 // atha nigrahasthAnamAha / / have nigrahasthAnanA svarUpane graMthakArazrI kahe che. nigrahasthAnamAkhyAtaM paro yena nigRhyate / pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedataH / / 32 / / zlokArtha je pratijJAAni, pratijJAsaMnyAsa, pratijJAvirodhAdi viziSTabhedathI para (prativAdi-vipakSa) nigRhIta karAya te pratijJAAniAdi (bAvIsa) nigrahasthAna kahela cha. // 32 // vyAkhyA-yena kenacitpratijJAhAnyAdhuparodhena paro vipakSo nigRhyate, paravAdI vacananigrahe pAtyate tannigrahasthAnam / parAjayastasya sthAnamAzrayaH kAraNamityarthaH / AkhyAtaM kathitam / kuto nAmabhedata ityAha- pratijJAhAnItyAdi' / hAnistyAgaH, saMnyAso'pahnavaM, virodho hetoviruddhatA, teSAM dvandve hAnisaMnyAsavirodhAH / tataH pratijJAzabdenetthaM sambandhaH, pratijJAyAH pakSasya hAnisaMnyAsavirodhAH pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAste AdiryeSAM te pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdayaH, Adizabdena zeSAnapi bhedAnparAmRzati, teSAM vibhedato viziSTabhedataH, yena pratijJAhAnyAdidUSaNajAlena paro nigRhyate, tannigrahasthAnamityarthaH / nigrahasthAnaM ca sAmAnyato dvividhaM, vipratipattirapratipattizca / tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiH / apratipattistu sAdhanasyAdUSaNaM dUSaNasya cAnuddharaNam / dvidhA hi vAdI parAjIyate / yathA-kartavyamapratidyamAno viparItaM vA pratipadyamAna iti vipratipattyapratipattibhedAya dvAviMzatirnigrahasthAnAni bhavanti / tadyathApratijJA hAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAsaH he tvantaraM arthAMtaraM nirarthakaM 'avijJAtArthaM 'apArthakaM 10aprAptakAlaM "nyUnaM 12adhikaM 13punaruktaM "ananubhASaNaM 15ajJAnaM 16apratibhA 1"vikSepaH "matAnujJA paryanu"yojyopekSaNaM niranuyojyAnuyogaH 21apasiddhAntaH hetvAbhAsAzca / / atrApyananubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryanuyojyopekSaNamityapratipattiprakArAH, zeSAzca vipratipattibhedAH / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana TIkAno bhAvAnuvAdaH vyAkhyA: je koI pratijJAAniAdinA uparodhathI vipakSa (paravAdi) nigRhIta karAya athavA paravAdine vacananigrahamAM pADavAmAM Ave te pratijJAAniAdine nigrahasthAna kahela che. tAtparya e che ke parAjyanA kAraNabhUta AzrayasthaLa)ne nigrahasthAna kahevAya che. (arthAt jenAvaDe paravAdino parAjaya thAya, te sthaLane nigrahasthAna kahevAya che.) nigrahasthAna nAmanA bhedathI keTalA che ? (arthAtu nigrahasthAno kayA che ?) pratijJAhAni ityAdi. hAni eTale tyAga, saMnyAsa=chupAvavuM. (vasta hovA chatAM nathI, ema kahevuM.) virodha eTale hetanI viruddhatA. A traNeno dvanda samAsa thaIne "hAnisaMnyAsavirodhA?" A pada banela che. tethI pratijJAzabdanI sAthe A prakAre saMbaMdha karavo. pratijJA eTale pakSanIhAni, saMnyAsa ane virodha che te pratijJAAnisaMnyAsavirodha ane pratijJA hAnisaMnyAsavirodhaAdimAM che jeonA te pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdi. te pratijJAAni saMnyAsa virodhAdi viziSTabhedathI anya paravAdi nigRhIta karAya te nigrahasthAna kahevAya che. AdipadathI nigrahasthAnanA A traNasivAyanA bIjAbhedo jaNAve che. nigrahasthAna sAmAnyathI be prakAre che. (1) vipratipatti nigrahasthAna, (2) apratipatti nigrahasthAna. sAdhanAbhAsamAM sAdhanabuddhi ane dUSaNAbhAsamAM dUSaNabuddhi thavI te vipratipatti kahevAya che. tathA sAdhananuM dUSaNa na batAvI zakavuM ane sAdhanamAM batAvelA dUSaNano uddhAra na karavo te apratipatti kahevAya che. Ama vipratipatti ane apratipatti ema be prakAre vAdi parAjIta karAya che. (kahevAno Azaya e che ke nigrahasthAna vastunI rajUAtane nahIM samajI zakavAthI ke viparIta samajavAthI thAya che. vastune nahIM samajavI te apratipatti ane vastune viparIta samajavI te vipratipatti.) A rIte kartavyane nahIM svIkAratAM ane kartavyathI viparIta svIkAratAM anukrame apratipatti ane vipratipattinA bhedathI bAvIsa nigrahasthAno che. te A pramANe - (1) pratijJAhAni, (2) pratijJAntara, (3) pratijJAvirodha, (4) pratijJAsaMnyAsa, (5) helvantara, () arthAtara, (7) nirarthaka, (8) avijJAtArtha, (9) apArthaka, (10) aprAptakAla,(11) nyUna, (12) adhika, (13) punarukta, (14) ananubhASaNa, (15) ajJAna, (16) apratibhA, (17) vikSepa, (18) matAnujJA, (19) paryanuyojyopekSaNa, (2) niranuyojyAnuyoga, (21) apasiddhAMta, (22) hetvAbhAsa. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana 241 A bAvIsamAM ananubhASaNa, ajJAna, apratibhA, vikSepa, paryanuyojyopekSaNa ApAMca apratipattinA bhedo che ane bAkInA vipratipattinA bhedo che. tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharmaM svadRSTAnte'bhyupagacchataH pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda aindriyakatvAddhaTavaditi sAdhanaM vAdI vadana pareNa sAmAnyamaindriyakamapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikIkRte yadyevaM brUyAtsAmAnyavaddhaTo'pi nityo bhavatviti sa evaM bruvANaH zabdAnityatvapratijJAM jahyAt / zabdo'pi nitya eva syAt / tataH pratijJAhAnyA parAjIyate 1 / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamabhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyena vyabhicAre nodite yadi bUyAdyuktaM yatsAmAnyamaindriyakaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti / so'yamanityaH zabda iti pUrvapratijJAtaH pratijJAntaramasarvagataH zabda iti pratijAnAnaH pratijJAntareNa nigRhIto bhavati 2 / pratijJAhetvorvirodha; pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnaM bhavati / guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti so'yaM pratijJAhetvorvirodhaH / yadi hi guNavyatiriktaM dravyaM na tarhi rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH / atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH, kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti / tadayaM pratijJAviruddhAbhidhAnAtparAjIyate 3 / pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktayA pratijJAmeva niDhuvAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAtka evamAha anityaH zabda iti pratijJAsaMnyAsAtparAjito bhavati 4 / TIkAno bhAvAnuvAda: have pratyekanI vyAkhyA karAya che. (1) pratijJAAniH hetu anekAntika karAdchate pratidaSTAMtadharmane svadaSTAMtamAM svIkAravuM, te pratihAni nAmarnu nisthAna cha. ma anityaH zabda aindriyakatvAd, ghaTavat / me pramA zabdamAM anityatvane siddha karatA endriyakatva sAdhanane bolato vAdi, bIjAvaDe (prativAdi vaDe) sAmAnya paNa aindriyaka che. (chatAM paNa) sAmAnya nitya che. e pramANe hetu anaikAttika karAte chate, jo e pramANe (vAdi) bole che to sAmAnyanI jema ghaTa paNa nitya thAo. A pramANe Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 32, naiyAyika darzana - bolato te vAdi nityaH zalpaH arthAt zabdanI je anityatva tarIke pratijJA karela, teno tyAga kare che ane zabda paNa nitya ja thaze ane tethI vAdi pratijJAhAnithI parAjaya pAme che. (nyAyasUtra : prativRSTAMtadharmAmyanujJA svadRSTAnte pratijJAdAniH 5-2-2 // arthAt svapakSamAM pa2pakSanA dharmano svIkAra, tenuM nAma pratijJAhAninAmanuM nigrahasthAna kahevAya che.) kahevAno Azaya e che ke (vAdie pratijJA karI ke) nityaH zaddha pendriyatpAt, ghaTavat / arthAt jema ghaTa indriyathI grAhya hovAthI anitya che, tema zabda paNa indriyathI grAhya hovAthI anitya che. A pramANe vAdie potAno pakSa sthApita karyo. tyArabAda prativAdi kahe che ke jo indriyagrAhya hovAthI zabda anitya tarIke siddha thato hoya to ghaTatva Adi sAmAnya paNa indriyagrAhya hovAthI, te paNa anityatarIke siddhi thavAM joIe. (paNa sAmAnya to nitya che.) A sAMbhaLIne vAdi vicAra karyAvinA kahe ke to ghaTa paNa nitya thaI jAo. A rIte ghaTane nitya mAnavAthI vAdie zabdane paNa nitya mAnI lIdho. kAraNake ghaTa e to vAdinuM duSTAMta che. zabdamAM anityatva siddha karavuM e to vAdino pakSa hato ane pachI zabdamAM nityatva mAnI lIdhuM, eTale mULapratijJAnI hAni thaI. eTale vAdi 'pratijJAhAni' nAmanA nigrahasthAnamAM AvI gayo. ahIM A dUSaNAbhAsamAM dUSaNabuddhi thavArUpa vipratipatti nigrahasthAna che. : (2) pratijJAntara nigrahasthAna : bIjAdvArA pratijJA karela arthano pratiSedha karAte chate, te ja dharmimAM dharmAntarane sAdhavo joIe. AvuM bolavuM te pratijJAntara nAmanuM nigrahasthAna che. arthAt pratijJA karelA arthano bIjA dvArA pratiSedha thayA pachI pratijJAta ane khaMDita thayelA arthamAM bIjuM koI vizeSaNa ApI pratijJAta arthano nirdeza karavo tenuM nAma 'pratijJAntara' nigrahasthAna che. jemake vAdie pratijJA karI ke "zabda anitya che, kAraNa ke anitya ghaTamAM jema indriyagrAhyatva che, tema zabdamAM paNa indriyagrAhyatva che." have prativAdi uparanA hetunuM khaMDana kare che ke "aindriyakatva to sAmAnyamAM paNa che, chatAM sAmAnya to nitya padArtha che. mATe jemAM aindriyakatva (indriyagrAhyatva) hoya te anitya hoya evo kazo niyama nathI." AnA uttaramAM vAdi kahe che ke "sAmAnya to sarvagata che ane ghaTa to asarvagata che. mATe asarvagata zabda asarvagata ghaTanI peThe anitya che." ahIM vAdie judI ja pratijJA karI lIdhI. "zabda anitya che" A pahelI pratijJA ane "zabda asarvagatatva vizeSaNathI yukta hovAthI anitya che." A bIjI pratijJA. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana 243 (AvI rIte bIjI pratijJA karavAno koI artha nathI. ekapratijJAne bIjIpratijJA siddha karI zakatI nathI. pratijJAne siddha karavAmATe to satya hetu Apavo joIe.) e pramANe na karavAthI vAdi judI pratijJA karI "pratijJAntara' nAmanA nigrahasthAnamAM AvI jAya che. (nyAyasUtraH pratijJAtArthapratiSathe gharSavizAt tadarthanirdezaH pratijJAntaram pa-2-3 artha spaSTa che) (3) pratijJAvirodha nigrahasthAnaH pratijJA ane hetano je virodha che, te pratijJAvirodha nAmanuM nigrahasthAna che. arthAt pratijJAta arthamAM ane hetumAM virodha hoya to te pratijJAvirodha nAmanuM nigrahasthAna che. jemake, "TUMtirijI dravya pampionantarasyAnupadhdhaH | arthAtu dravya guNathI bhinna che, kAraNake rUpAdi guNothI bhinna jaNAtuM nathI. (A be vAkyomAM paheluM vAkya pratijJA jaNAve che ane bIjuM hetu batAve che. have jo dravya guNathI bhinnapadArtha che, to te rUpAdi guNothI bhinna jaNAvavo joIe. chatAM abhinna che ema kahevuM, emAM spaSTa virodha che. (AvA sthaLomAM vAdi ke prativAdi pratijJA-virodha nAmanA nigrahasthAnamAM AvI paDe che.) jo guNathI vyatirikta (bhinna) dravya che, to rUpAdi guNothI bhinna jaNAtuM nathI ema nathI arthAtuM jaNAya che. ema kahevuM joIe.) ane vaLI rUpAdi guNothI alaga jaNAtuM nathI, to guNathI vyatirikta dravya kevI rIte ? A rIte pratijJAthI viruddha kahevAthI parAjIta karAya che. (nyAyasUtra : pratijJAtvArvirothaH pratijJAvirodha: T-2-4nA artha spaSTa che.). (4) pratijJA saMnyAsa : bIjA dvArA pakSanA sAdhanamAM dUSaNa batAvAte chate te dUSaNano uddhAra karavAnI azaktithI pratijJAno ja (pratijJAta arthano) apalApa karanArane pratijJAsaMnyAsa nAmanuM nigrahasthAna thAya che. jemake, vAdie pratijJA karI ke, "zabda anitya che, kAraNake tenuM bAhya indriyathI grahaNa thAya che" AnA upara prativAdi kahe ke "zabdavAdi sAmAnya paNa brAhya indriyathI grAhya che ane te to nitya che" A sAMbhaLIne vAdi pharIthI kahe ke "koNa kahe che ke zabda anitya che.?" A pramANe vAdi potAnA pratijJAta arthane chupAvavAno prayatna kare che. mATe te pratijJAsaMnyAsa nAmanA nigrahasthAnamAM AvI paDe che. ane tethI teno parAjaya thAya che. (nyAyasUtra pakSativege pratijJAtAryA nayanuM pratijJAsaMnyAsa: T-ra-1 / artha spaSTa che.) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnyasya vyabhicAreNa dUSite jAtimattve satItyAdi vizeSaNamupAdAno hetvantareNa nigRhIto bhavati 5 / prakRtAdAdanyo'rtho'rthAntaraM tadanaupAyikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH kRtakatvAditi hetuH / heturiti ca hinoterdhAtostupratyaye kRdantaM padam / padaM ca nAmAkhyAtopasarganipAtabhedAJcaturvidhamiti prastutya nAmAdIni vyAcakSANaH prakRtAnupayoginArthAntareNa nigRhyata iti 6 / abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda : kacaTatapAnAM gajaDadabatvAt ghajhaDhadhabhavadityetadapi sarvathArthazUnyatvAnnigrahAya bhavati sAdhyAnupayogAdvA, / yatsAdhanavAkyaM dUSaNaM vA kiMcitrirabhihitamapi parSatprativAdibhyAM boddhaM na zakyate, tat kliSTazabdamaprasiddhaprayogamatihrasvoJcAritamityevaMprakAramavijJAtArthaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / asAmarthyasaMvaraNaprakAro hyayamiti nigRhyate 8 / pUrvAparAsaMgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinaM palalapiNDa ityAdi 9 / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaMghyAvayavaviparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati svapratipattivatparapratipatterjanane parArthAnumAnakramasyApagamAt 10 / paJcAvayave vAkyaM prayoktavye tadanyatamenApyavayavena hInaM prayuJjAnasya nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / pratijJAdInAM paJcAnAmapi parapratipattijanmanyupayogAditi 11 / ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, niSprayojanAbhidhAnAt 12 / zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, anyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma, yatra sa eva zabdaH punarucAryate, yathA'nityaH zabdo'nityaH zabdaH iti / arthapunaruktaM tu, yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenodhAryate punazca paryAyAntareNocyate, yatho'nityaH zabdo vinAzI dhvaniriti / anuvAde tu paunaruktyaM na doSo, yathA hetUpadezena pratijJAyAH punarvacanaM nigamanamiti 13 / parSadA viditasya vAdinA trirabhihitasyApi yadapratyujhcAraNaM, tadananubhASaNaM nAma prativAdino nigrahasthAnaM bhavati / apratyudyArayan kimAzrayaM dUSaNamabhidadhIta 14 / parSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM, tadajJAnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana 245 aviditottaraviSayo hi kimuttaraM brUyAt, na cAnanubhASaNamevedaM jJAte'pi vastunyanubhASaNAsAmarthyadarzanAt 15 / parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhAnAma nigrahasthAnaM bhavati 16 / kAryavyAsaGgAtkathAvicchedo vikSepo nAma nigrahasthAnaM bhavati, sisAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinatti, idaM me karaNIyaM parihIyate pInasena kaNTha uparuddha ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa parAjIyate 17 / TIkAno bhAvAnuvAdaH (5) hetvattara nigrahasthAna hetu sAmAnyarUpe Apyo hoya ane pachI te hetunuM khaMDana thate chate, te hetumAM vizeSaNa ApavA icchato hoya to, tene hetvantara nAmanuM nigrahasthAna thAya che. kahevAno Azaya e che ke vAdi koIpaNa arthane siddha karavA pratijJA kare che ane te pratijJAta arthane siddha karavA mATe hetu Ape che. paNa jyAre prativAdi hetunuM khaMDana kare che, tyAre vAdi temAM kaMIka vizeSaNa umere che. te vAdinuM 'hatvantara' nAmanuM nigrahasthAna thayuM. kAraNake te mULa hetunI apUrNatA ekarIte mAnI le che. jemake, vAdi dvArA zabda anitya che, kAraNake bAhya indriyathI grAhya che. A kahevAte chate AnI sAme prativAdi kahe che ke sAmAnya paNa bAhya indriyathI grAhya che, chatAM paNa te to nitya che. A uparathI vAdi potAnA (zabdamAM anityatvane sAdhatA) mULahetumAM ekavizeSaNa umere che ke "je sAmAnyavAnuM hoya ane brAhya indriyathI grAhya paNa hoya te anitya che" arthAtu "natimatte satI bruitvI" A navo hetu Ape che. A pramANe pratijJAne siddha karavA sAmAnyavat (nAtimatva) rUpa vizeSaNa hetumAM pAchaLathI umere che. tethI hevantara vaDe vAdi nigRhIta thAya che ane te hetvantara nAmanuM nigrahasthAna che. (nyAyasUtra: vizeSo detI pratiSiddha vizeSamacchato helvantaram 1-2-ko artha upara pramANe jANavo.) (ka) arthAntara nigrahasthAnaH prakRta arthanI upekSA karIne anaupayika (asaMbaddha) arthAntaranuM kathana karatAne arthAntara nAmanuM nigrahasthAna thAya che. jemake, vAdie nityaH zabda: vakRtatva / e pramANe zabdane anitya siddha karavA kRtakatva hetu Apyo che, paNa prativAdi prastutaarthanI upekSA karIne "hi dhAtune 'tu pratyaya lAgIne kRdantapada banela che ane pada nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAtanA bhedathI cAra prakArano Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 32, naiyAyika darzana - che." A rIte varNana karIne nAmAdine kaheto prastutamAM anupayogI arthAnta2vaDe nigRhIta thAya che. kahevAno Azaya e che ke uparokta anumAnamAM zabdane kRtakatlena anitya siddha ka2vo te prakRta(mULa)prayojana che, tenA badale 'hetu' zabdanI vyAkaraNanI dRSTie siddhi karavI e asaMbaddha che. AthI arthAntara nAmanuM nigrahasthAna AvI paDe che. (nyAyasUtra : pratAvarSAvatisamvaddhArthamarthAntaram 5-2-7 / / artha spaSTa che.) (7) nirarthaka nigrahasthAna : abhidheya(artha)rahita varNonA kramAnusAra prayogamAtra karanArane nirarthaka nAmanuM nigrahasthAna thAya che. jemake anityaH zarva: TaghaTatAnAM AnaDavavatpAt dhAdhamavat / A kathana sarvathA arthathI zUnya hovAthI nigrahamATe thAya che. athavA sAdhyane (siddha karavA) mATe upayogI nahIM hovAthI nigrahamATe thAya che. (nyAyasUtra : varganirdezonnarartham II5-2-8 / / bhAvArtha spaSTa che.) (8) avijJAtArtha : je sAdhanavAkya ane dUSaNa traNavAra bolavA chatAM paNa sabhA ane prativAdivaDe jANavA mATe zakya nathI, te avijJAtArtha nAmanuM nigrahasthAna che. jemake, vAdi kliSTazabdano prayoga, aprasiddhavAkyano prayoga ke atidhImA svare aspaSTa uccAraNa kare che, tyAre sabhA ane prativAdine bodha thato nathI. AthI vAdine avijJAtArtha nAmanuM nigrahasthAna AvI paDe che. ane AvuM vAkya (uparokta kahela vAkya) bolavAmAM vAdi potAnAmAM 2heluM asAmarthya chupAvavA icche che. AthI nigRhIta thAya che. (nyAyasUtra : pariSatinimyAM triiihatamavijJAtavijJAtArtham II5-2-9 / / artha spaSTa che. prazna : nirarthaka ane avijJAtArtha nigrahasthAnomAM bheda zuM che ? uttara : 'nirarthaka'mAM arthavAcaka pada hotuM ja nathI. jyAre 'avijJAtArtha'mAM pada to arthavAcaka hoya che. paNa vAdi, sabhA ane prativAdi na samajI zake mATe aprasiddha zabdavALuM, kliSTa zabdovALuM athavA aspaSTa uccAraNavALuM vAkya bole che.) (9) apArthaka nigrahasthAna : pUrvAparane asaMgata evA padonA samuhanA prayogathI apratiSThita vAkyArtha jemAM jaNAto hoya te apArthaka nAmanuM nigrahasthAna che. jemake, dasa dADama, cha mAlapUA, kunDa, bakarAnuM cAmaDuM, mAMsanopiMDa ityAdi koI bole, to A badhAmAM pUrvAparano koI saMbaMdha na hovAnA kAraNe pratiSThita artha nIkaLato na hovAthI apArthaka nAmanuM nigrahasthAna AvI paDe che. na Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana 247 (nyAyasUtra parvAparyAyo vividdhArtha pArtham pa-ra-10 artha spaSTa che.) (10) aprAptakAla nigrahasthAna : pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana A avayavonA kramanuM ullaMghana karIne avayavanA viparyAsathI prayojAyela anumAnavAkya hoya to, te aprAptakAla nAmanuM nigrahasthAna thAya che. ahIM e jANavuM ke potAne je jJAna thayuM che, te bIjAne thAya mATe paMcAvayavayukta parArthanumAnano prayoga thAya che. paNa te kramasara prayojAya to ja bIjAnA bodhanuM kAraNa bane che ane kramanuM ullaMghana thAya to avayavanA viparyAsathI aprAptakAla nAmanuM nigrahasthAna AvI paDe che. (nyAyasUtraH vayaviparyAvanimabAsAha pApa-ra-11 / artha spaSTa che. A uparokta kramathI bhinna bIjokrama paNa nyAyasUtramAM jaNAvela che. temAM krama A pramANe che. * vAdie potAnI pratijJAne siddha karavA hetu Apavo joIe ane hetvAbhAsane dUra karavo joIe. A prathamapAda. * prativAdie vAdinA hetunuM khaMDana karavuM joIe. A bIjo pAda * prativAdie potAno pakSa siddha karavA hetu Apavo joIe ane hetvAbhAsano uddhAra karavo joIe. A trIjo pAda. * tyArabAda jaya ane parAjayanI vyavasthA karavI e cothopAda. A krama pramANe vijaya icchanArAoe kathA calAvavI joIe. A kramano bhaMga kare to paNa "aprAptakAla' nAmanuM nigrahasthAna AvI paDe che.) (11) nyUna nigrahasthAna : (svane thayela jJAna bIjAne thAya te mATe parArthanumAnanA aMgarUpa) pAMcaavayavathI yukta vAkyaprayoga karavo joIe. chatAM A pAMcamAMthI (eka) avayavathI hina vAkyano prayoga karatAne nyUna nAmanuM nigrahasthAna thAya che. arthAt vAkyanA prayoga avasare pAMca avayavomAMnA koIpaNa eka avayavathI hIna prayoga hoya to nyUna nAmanuM nigrahasthAna che. pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana A pAMca avayavo, bIjAne jJAna utpanna karAvAmAM upayogI che. temAMthI eka avayavathI hIna vAkyaprayoga nigrahasthAna bane che. (nyAyasUtra dInama tamenAviyana nyUna pa-2-1ro artha spaSTa che.) A nigrahasthAna vijaya icchArAonI kathAmAM hoya che. A bhUla paNa vijayakathAmAM gabharAvavAne lIdhe thAya che. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana (12) adhika nigrahasthAna : eka ja udAharaNa ke eka ja hetundvArA pratipAdita arthamAM bIjA hetu ke bIjA udAharaNano upanyAsa karatAne adhika nAmanuM nigrahasthAna thAya che. kAraNake bIjohetu anebIjuM udAharaNa ApavAnuM koI prayojana nathI. 248 (nyAyasUtra : hetuvAdaradhi dhim II5-2-13 // artha spaSTa che. A prasaMga jalpakathAmAM bane che ane A bIjo hetu ane bIjuM udAharaNa ApavuM te paNa gabharAvAnuM cihna che.) (13) punarukta nigrahasthAna : zabda ane arthanuM puna: kathana karavuM, tene punarukta nAmanuM nigrahasthAna kahevAya che. A anuvAdasivAya jANavuM. arthAt anuvAdamAM punaruktadoSa lAgato nathI. jyAM teno te ja zabda pharIthI uccArAya che, te zabdapunarukta nigrahasthAna che. jemake anityaH zabdo'nityaH zabdaH / jyAM artha eno e ja hoya, paNa te artha prathama anya zabdavaDe uccArAya ane vaLI te ja artha bIjA paryAyavaDe kahevAya, te arthapunarukta nigrahasthAna kahevAya che. jemake "anityaH zabdo vinAzI dhvaniH." paNa anuvAdamAM punaruktidoSa lAgato nathI. jemake nigamana. nigamanamAM hetunA upadezathI pratijJAnuM puna: kathana thatuM hoya che, te punaruktadoSarUpa nathI. kAraNake bIjAnA jJAna mATe prayojAyela hoya che. (ahIM e jANavuM ke je prathama pratijJA karI hatI te mAtra sAdhyano nirdeza hato ane pharIthI je te ja pratijJA karavAmAM Ave che, temAM hetuno saMbaMdha batAvelo hoya che. mATe te nirarthaka nathI, paNa sArthaka che. A kAraNathI anuvAdamAM punaruktidoSarUpe nathI. vaLI 3anuvAre tvapunaruta zabdAbhyAsA vizeSovapatteH / / 1-2-1 || arthAt anuvAdamAM je punaH kathana hoya che, temAM zabdanA abhyAsathI vizeSa artha jaNAto hovAthI punarukta nigrahasthAna gaNAtuM nathI.) (14) ananubhASaNa nigrahasthAna : sabhAvaDe jANelA ane vAdivaDe traNavakhata kahelA paNa arthanI sAme pratiuttara na Apavo, te ananubhASaNa nAmanuM prativAdinuM nigrahasthAna thAya che. kahevAno Azaya e che ke vAdie potAnA pakSanI sthApanA karIhoya ane pratijJAne siddha karavA hetu Apyo hoya, tenuM kathana traNavAra karyuM hoya ane sabhAe jANyuM hoya, chatAM Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana paNa prativAdi koI uttara Apato na hoya to, uttarane nahIM Apato prativAdi dUSaNanuM sthAna zuM kahe ? arthAt prativAdi dUSaNa batAvI zakato nathI, mATe mauna seve che. (nyAyasUtra : vijJAtasya pariSavA triiihatasyAyanuOAraLamananumASam II5-2-19 // artha spaSTa che.) 249 (15) ajJAna nigrahasthAna : sabhAvaDe jANelA paNa vAdinA vAkyArthane je prativAdi jANI zakato nathI arthAt ajJAna che, te ajJAna nAmanuM nigrahasthAna kahevAya che. eTale ke viSayanuM ja jene ajJAna hoya te uttara kevI rIte ApI zake ? arthAt na ja ApI zake. prazna H ananubhASaNa ane ajJAna baMne nigrahasthAnamAM prativAdi uttara Apato nathI. to baMne eka ja nigrahasthAna thavA joIe, bhinna na thavA joIe. to baMnenuM pRthaka upAdAna zA mATe karyuM che ? uttara : ajJAnanigrahasthAna ananubhASaNa nigrahasthAna nathI. kAraNake ananubhASaNamAM prativAdi vastune jANato hovA chatAM uttara Apato nathI, jyAre ajJAna nAmanA nigraha sthAnamAM prativAdi vastune jANato ja nathI. ane tethI uttara Apato nathI. baMne vaccenA A taphAvatanA kAraNe pRthak upAdAna karela che. (17) apratibhA nigrahastAna : 525kSa grahaNa ka2vA chatAM, tenA vize bolate chate, je uttaranI pratipatti na karavI tene apratibhA nAmanuM nigrahasthAna thAya che. kahevAno Azaya e che ke prativAdie vAdinA hetunuM je khaMDana karyuM hoya te vAdi samajI to zake, paNa eno have uttara zo Apavo te vAdi na samajI zake to vAdine apratibhA nAmanuM nigrahasthAna AvI paDe che ane tethI teno parAjaya thAya che. te ja rIte vAdinuM kathana samajavA chatAM teno uttara zo Apavo ? te jo prativAdine na sUjhe to prativAdi apratibhA nAmanA nigrahasthAnamAM AvI paDe che ane teno parAjaya thAya che. (nyAyasUtra : uttarasyApratipattirapratimA II5-2-19 // artha spaSTa che.) (17) vikSepa nigrahasthAna : koIpaNa kAryanuM bahAnuM kADhI kathAno viccheda karavo tenuM nAma 'vikSepa' nigrahasthAna che. kahevAno Azaya e che ke vAdi athavA prativAdi siddha karavAnI icchAvALA arthanI azakyasAdhanatA jANIne kathAno cheda kare che. arthAt vAdi ke prativAdi potAnA sAdhanane Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana siddha karavAnI potAnAmAM azakti jANIne, koIka bahAnuM kADhIne kathAno viccheda kare che. tethI te nigrahasthAnamAM AvI paDe che. Thebha hi pratiue "20 mAre 42vAnuM 4 cha, "pAnasatha. (2 // vizeSathI) kaMTha rUMdhAya che" ityAdi kahIne kathAno viccheda karatAM vikSepathI parAjIta thAya che. (nyAyasUtra : kAryavyAsaGagAta kathAvicchedo vikSepaH // 5-2-20 // artha spaSTa cha. sahI e jANavuM ke kathAno je viccheda kare te vAdi athavA prativAdi nigrahasthAnamAM sAvI ya che.) svapakSe parApAditadoSamanusRtya tameva parapakSe pratIpamApAdayato matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / cauro bhavAnpuruSatvAt prasiddhacauravadityukte bhavAnapi cauraH puruSatvAditi pratibruvannAtmanaH parApAditaM cauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate 18 / nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, paryanuyojyo nAma nigrahopapattyAvazyaM nodanIya idaM te nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'sIti vacanIyaH, tamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNena nigRhyate 19 / anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo niranuyojyAnuyogo nAma nigrahasthAnaM bhavati, upapannavAdinamapramAdinamanigrahArhamapi nigRhIto'sIti yo brUyAt, sa evamasadbhUtadoSodbhAvanayA nigRhyate 20 / siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAnto nAma nigrahasthAnaM bhavati, yaH prathamaM kiMcitsiddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate tatra ca sisAdhayiSitArthasAdhanAya vA paropalambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte, so'pasiddhAntena nigRhyate, yathA mImAMsAmabhyupagamya kazcidagnihotraM svargasAdhanamityAha kathaM punaragnihotrakriyA dhvastA satI svargasya sAdhikA bhavatItyanuyuktaH prAha anayA kriyayArAdhito mahezvaraH phalaM dadAti rAjAdivaditi, tasya mImAMsAnabhimatedharasvIkArAdapasiddhAnto nAma nigrahasthAnaM bhavati 21 / hetvAbhAsAzca yathoktA asiddhaviruddhAdayo nigrahasthAnam 22 / iti bhedAntarAnantye'pi nigrahasthAnAnAM dvAviMzatirmUlabhedA niveditA iti / tadevaM chalajAtinigrahasthAnasvarUpabhedAbhijJaH svavAkye tAni varjayanparaprayuktAni samAdadhadyathAbhimatasAdhyasiddhiM labhata iti / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana 251 TIkAno bhAvAnuvAda: (18) matAnujJA nigrahasthAna : svapakSamAM bIjAvaDe apAyelA doSano uddhAra karyA vinA badalAmAM te dUSaNane ja parapakSamAM ApatAne matAnujJA nAmanuM nigrahasthAna thAya che. jemake "vIro mavAnuM puruSatvati, prasiddhavIravat - prasiddha coranI jema, tame paNa purUSa hovAthI cora cho, kAraNake puruSa cho. ahIM prativAdie ApelA doSano uddhAra karyA vinA ja, vAdie tame paNa cora cho evuM kahyuM, to vAdie prativAdi vaDe apAyelA corapaNAnA doSanA svIkAra karI lIdhelo thAya che. kAraNake pratiSiddha manumata mavati arthAtu pratiSedha nahI karavAthI anumati (AvI) jAya che. A rIte vAdi prativAdinA matanI anujJAthI nigRhIta karAya che. (nyAyasUtraH svapakSoSAgyumana ripakSoSaka matanujJA pa-2-21 artha spaSTa che.) (19) paryanuyojyopekSaNa : nigrahasthAnamAM prApta(AvelA)no nigraha na karavo te paryanuyojyopekSaNa nigrahasthAna kahevAya che. paryanuyojya eTale nigrahasthAnamAM Avate chate avazya A kahevuM joIe ke "tame nigrahasthAnamAM AvI paDyA cho. AthI nigRhIta thayA cho." tenI upekSA karIne je nigraha karAto nathI, te paryanuyojyopekSaNa nigrahasthAnavaDe nigRhIta thAya che. kahevAno Azaya e che ke vAdi athavA prativAdi nigrahasthAnamAM Avyo hoya, chatAM "tuM amukajAtanA nigrahasthAnamAM AvI gayo che," ema na kahevuM enuM nAma paryAnuyojyopekSaNa" nigrahasthAna che. AvI rIte paraspara ekabIjAnI upekSA karatA rahevAthI jalparUpa kathAno aMta ja Ave nahi. mATe jalpakaranAra vAdi athavA prativAdi bemAMthI koIpaNa nigrahasthAnamAM AvI jAya to spaSTa kahI devuM joIe ke nigrahasthAnamAM AvI gayo che. AvuM kathana je vAdi ke prativAdi nigrahasthAnamAM na Avyo hoya te karI zake che. (nyAyasUtra: nidAnapratinighA parvanuyogyopekSam II pAvA21/l artha spaSTa che.) (20) ninuyojyAnuyoga nigrahasthAna: nigrahasthAnamAM Avyo na hoya, chatAM nigrahasthAnamAM AvI gayo che, ema kahevuM te nirayyojyAnuyoga nAmanuM nigrahasthAna thAya che. apramAdi, nigrahane ayogya evA upapannavAdine paNa tuM nigRhIta thayo che, e pramANe (prativAdi vaDe) je kahevAya che, te prativAdi A pramANe abhUtadoSanA ulkAvana vaDe nigRhIta thAya che. kahevAno Azaya e che ke vAdinA pakSamAM koIpaNa doSa na hovA chatAM prativAdi vAdine Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana bhUlAvAmAM nAkhatA taddana khoTuM ja kahe ke "tuM amuka prakAranA nigrahasthAnamAM AvI gayo che." to asatya bolanAra prativAdi pote ja "niranuyojyAnuyoga' nAmanA nigrahasthAnamAM AvI paDe che. prativAdi asatya bole che, temAM teno e hetu hoya che ke "mArA kahevA upara vizvAsa rAkhI vAdi pratijJA choDI de athavA pratijJAne siddha karavA bIjo hetu Apaze. vAdino A baMne prakArano prayatna nigrahasthAnamAM pariNamaze. ane mAro vijaya thaze." A duSTa hetu siddha na thAya, mATe zAstrakAre nirayyojyAnuyoga' nAmanuM nigrahasthAna batAvyuM che. (nyAyasUtra nipradAne nigrahasthAnamayono niranuyojAnuyoga pa-2-23/artha spaSTa che.) (21) apasiddhAMta nigrahasthAna: siddhAMtane svIkArIne niyama bhaMga karavAthI je kathAno prasaMga upasthita karavAmAM Ave che, te apasiddhAMta nAmanuM nigrahasthAna che. je pahelA koIka siddhAMta svIkArIne kathAno prAraMbha kare ane te kathAmAM siddha karavAnI icchAvALA arthane sAdhavAmATe ke bIjAnA upalaMbhamATe (svIkArela) siddhAMta viruddha kahe che, te apasiddhAMtavaDe nigRhIta thAya che. jemake, koIka (vAdi) mImAMsakonA siddhAMtane svIkArIne "agnihotra svarganuM sAdhana che." e pramANe kahe che, te vakhate prativAdi sAme pUche che ke agnihotra kriyA nAza pAmate chate svargane sAdhanAra kevI rIte thAya che ? tyAre vAdi kahe che ke jema sevita rAjA phaLane Ape che. tema A kriyAthI ArAdhAyela mahezvara phaLane Ape che. ahIM vAdine mImAMsakane anabhipreta IzvaranA svIkArathI apasiddhAMta nAmanuM nigrahasthAna thAya che. (mImAMsakonI mAnyatA che ke agnihotra kriyAdvArA "apUrva pedA thAya che. te "apUrva svargAdinuM janaka che. yAga vagerethI utpanna thanAro, svarga vagerene ApanAro koI guNavizeSa che. te guNavizeSane mImAMsako "apUrva' kahe che. "prArabdha karma" e rIte vedAntio mAne che. dharma ane adharma e apUrva ema taiyAyiko mAne che. "adRSTa te apUrva ema vaizeSiko mAne che. "puNya ane pApane" apUrva paurANiko kahe che.) (nyAyasUtra: siddhAntamampatyaniyamA vathANasoDasiddhAnta: pa-ra-24o artha spaSTa che.) (22) hetvAbhAsa nigrahasthAna : asiddha, viruddha Adi hetvAbhAso ke jenA lakSaNa AgaLa jaNAvela che, te hetvAbhAsa nigrahasthAna che. (nyAyasUtra : detrAmAsAzca yatho pa-2-2pA artha spaSTa che.) (hatvAbhAsa nigrahasthAna hovA chatAM prameya - pramANAdinI jema juduM grahaNa karyuM che, tenA kAraNo judA-judA graMthomAM bhinna-bhinna Apela che. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 32, naiyAyika darzana 253 * bhASyakAranA matamAM hetvAbhAsa vAdamAM dezanIya hovAthI pRtha grahaNa karyuM che. nyAyapAtiAnusAra (1) trayI (pratipAya dhAmi miyAmI, bha. agnihotra mAha) (2) pAta (tI, pAya, pazupadAna bhane guDa mahinA ni vi. (3) nIti (=2 / 4 nIti), (4) sAnvIkSiI nyAyavidhA. sa yAvidhA cha. nyAyazAstra AnvIkSikIvidyA gaNAya che, mATe enA prasthAnabheda jaNAvavA khAtara hetvAbhAsanuM juduM grahaNa karavAmAM AvyuM che. vRttikAranA matamAM hetvAbhAsa nigrahasthAna nathI, paNa teno prayoga ja nigrahasthAna che. A viSayamAM vizeSa te te graMthothI jANavuM) A bAvIsa nigrahasthAno uparAMta anaMta nigrahasthAno hovA chatAM paNa ahIM nigrahasthAnonA bAvIsa mUlabhedo batAvyA che. tethI A pramANe chala, jAti ane nigrahasthAnonA svarUpane jANanAra svavAkyamAM bIjAe ApelA te chalAdino tyAga karato, sArI rIte padArthane dhAraNa karato potAne icchita sAdhyanI siddhine pAme che. atrAnuktamapi kiMcinigadyate / arthopalabdhihetuH pramANam / ekAtmasamavAyijJAnAntaravedyaM jJAnaM pramANAdbhinnaM phalaM, pUrva pramANamuttaraM tu phalam / smRteraprAmANyam, parasparavibhaktI sAmAnyavizeSau nityAnityatve sadasadaMzau ca, pramANasya viSayaH pAramArthikaH, tamazchAye adravye, AkAzaguNaH zabdo'paudgalikaH, saMketavazAdeva zabdAdarthapratItirna punastatpratipAdanasAmarthyAt, dharmadharmiNorbhedaH, sAmAnyamanekavRtti, AtmavizeSaguNalakSaNaM karma, vapurviSayendriyabuddhisukhaduHkhAnAmucchedAdAtmasaMsthAnaM muktiriti nyAyasAre punarevaM nityasaMvedyamAnena sukhena viziSTAtyantikI duHkhanivRttiH puruSasya mokSa iti / / eSAM tarkagranthA nyAyasUtrabhASya-nyAyavArtika-tAtparyaTIkA-tAtparyaparizuddhi-nyAyAlaMkAravRttayaH / krameNAkSapAdavAtsyAyanodyotakaravAcaspatizrIudayanazrIkaNThAbhayatilako-pAdhyAyaviracitAH 54000 / bhAsarvajJapraNIte nyAyasAre'STAdaza TIkAH / tAsu mukhyA TIkA nyAyabhUSaNAkhyA nyAyakalikA jayantaracitA nyAyakusumAJjalitarkazca / / 32 / / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 33, naiyAyika darzana TIkAno bhAvAnuvAda: ahIM (zlokadvArA) nahIM kahela paNa kaMIka vizeSa kahevAya che. padArthano bodha thavAmAM je kAraNa hoya tene pramANa kahevAya che. (utpanna thayela jJAna) ekanA eka te ja AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI turata ja bIjI kSaNe utpanna thayelA mAnasapratyakSajJAna vaDe ja jaNAya che. paraMtu utpanna thayeluM te prathamasamavartIjJAna svayaM potAnA vaDe jaNAtuM nathI. AthI jJAna svayaM prakAzita nathI.) pramANa ane phala bhinna che. pahelA pramANa ane pachI (pramANanuM) phala hoya che. smRtinI pramANatA nathI. arthAt smRti pramANa nathI. sAmAnya-vizeSa, nityatva-anityatva, satu-asat A aMzo parasparabhinna che. pramANano viSaya pAramArthika che. aMdhakAra ane chAyA dravya nathI. AkAzano guNa zabda paugalika nathI. saMketanA vazathI zabdanA arthanI pratIti thAya che. paNa tenA pratipAdananA sAmarthyathI nahIM. dharma ane dharmimAM bheda che. sAmAnya anekamAM vRtti che. karma AtmAnA vizeSaguNa svarUpa che. zarIra, viSaya, indriya, buddhi ane sukha-du:khonA ucchedathI (AtmAnuM) AtmAmAM je avasthAnavizeSa che, te mukti kahevAya che. ema nyAyasAragraMthamAM kahelA che. vaLI nityasaMvedAtAsukhavaDe viziSTa AtmattikI(apunarbhAva) duHkhanivRtti puruSano mokSa che. (ema paNa keTalAka naiyAyiko mAne che.) akSapAdaracita nyAyasUtra, vAtsyAyanaracita bhASya (nyAyasUtra uparanuM bhASya), udyotakararacita nyAyavArtika, vAcaspatimizraracita tAtparyaTIkA, zrIudayanAcAryaracita tAtparyaparizuddhi ane zrIkaMThAbhayatilaka upAdhyAyaracita nyAyAlaMkAravRtti, A taiyAyikonA tarmagraMtho che. bhAsarvajJapraNIta nyAyasAragraMtha upara aDhAraTIkA che. temAM mukhyaTIkA nyAyabhUSaNa nAmanI nyAyakalikA ane jayaMtaracita nyAyakusumAMjalitarka che. pharI atha tanmatamupasaMharannuttaraM ca matamupakSipannAha / have naiyAyikamatano upasaMhAra karatAM ane pachInA sAMkhyamatanA pratipAdananI pratijJA karatAM naiyAyikamatasyaiSa samAsaH kathito'JjasA / sAMkhyAbhimatabhAvAnAmidAnImayamucyate / / 33 / / zlokArtha A prakAre taiyAyikamatanuM saMkSepathI vAstavika nirUpaNa karAyuM che. have sAMkhyo dvArA manAyelA padArthonuM vivecana karAya che. ll33 vyAkhyA-eSo'nantarodito naiyAyikamatasya samAsaH saMkSepaH kathita ukto'JjasA drAg sAMkhyAbhimatabhAvAnAM sAMkhyAH kApilAsteSAmabhimatA abhiSTA bhAvA ye paJcaviMzatitattvAdayaH padArthAsteSAmayaM samAsa idAnImucyate / / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 33, naiyAyika darzana iti zrI tapogaNanabhoMgaNadinamaNizrIdevasundarasUripAdapadmopajIvizrIguNaratnasUriviracitAyAM tarkarahasyadIpikAbhidhAnAyAM SaDdarzanasamuccayavRttau naiyAyikamatasvarUpaprakaTano nAma dvitIyo'dhikAraH / / 255 A najIkamAM naiyAyikamatano saMkSepa kahevAyo. have kapilaRSinA anuyAyi sAMkhyone icchita 25 tattvo (padArtho)no saMkSepa kahevAya che. II33 // // A rIte zrItapAgaccharUpa AkAzamaMDalamAM sUrya jevA tejasvI zrI devasuMdarasUrizvarajI mahArAjAnA caraNakamalanA upAsaka zrIguNaratnasUriviracita tarkarahasyadIpikA nAmanI SaDdarzanasamuccayanI TIkAmAM naiyAyikadarzananA svarUpane pragaTakaranAro bIjoadhikAra (sAnuvAda) pUrNa thAya che. II Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 33, sAMkhyadarzana atha tRtIyo'dhikAraH ||triiko adhikAra = sajya shn|| ___ athAdau sAMkhyamataprapannAnAM parijJAnAya liGgAdikaM nigadyate / tridaNDA ekadaNDA vA kaupInavasanA dhAturaktAmbarAH zikhAvanto jaTinaH kSuramuNDA mRgacarmAsanA dvijagRhAzanAH paJcagrAsIparA cA dvAdazAkSarajApinaH parivrAjakAdayaH / tadbhaktA vandamAnA OM namo nArAyaNAyeti vadanti, te tu nArAyaNAya nama iti prAhuH / teSAM ca mahAbhArate bITeti khyAtA dAravI mukhavastrikA mukhaniHzvAsanirodhikA bhUtAnAM dayAnimittaM bhavati / yadAhuste "ghrANadito'nuyAtena zvAsenaikena jantavaH hanyante zatazo brahmannaNumAtrAkSaravAdinAm / / 1 / / " te ca jalajIvadayArthaM svayaM galanakaM dhArayanti, bhaktAnAM copadizanti / "SaTtriMzadaGgulAyAmaM viMzatyaGgulavistRtam / dRDhaM galanakaM kuryAdbhUyo jIvAnvizodhayet / / 1 / / mriyante miSTatoyena pUtarAH kSArasaMbhavAH / kSAratoyena tu (cA) pare na kuryAtsaMkaraM tataH / / 2 / / lUtAsyatantugalite ye bindau santi jantavaH / sUkSmA bhramaramAnAste naiva mAnti triviSTape / / 3 / / " iti galanakavicAro mImAMsAyAm / sAMkhyAH kecidIvaradevAH apare ca nirIzvarAH ye ca nirIdharAsteSAM nArAyaNo devaH / teSAmAcAryA viSNupratiSThAkArakAzcaitanyaprabhRtizabdairabhidhIyante / teSAM matavaktAraH kapilAsuripaJcazikhabhArgavolUkAdayaH, tataH sAMkhyAH kApilA ityAdinAmabhirabhidhIyante / tathA kapilasya paramarSiriti dvitIyaM nAma, tena teSAM pAramarSA ityapi nAma jJAtavyam / vArANasyAM teSAM prAcuryam / bahavo mAsopavAsikA brAhmaNa arcirmArgaviruddhadhUmamArganugAminaH / sAMkhyAstvarcirmAnugAH / tata eva brAhmaNA vedapriyA yajJamArgAnugAH / sAMkhyAstu hiMsADhyavedaviratA adhyAtmavAdinaH / te ca svamatasya mahimAnamevamAmananti / taduktaM mATharaprAnte "hasa piba lala khAda moda nityaM bhuMkSva ca bhogAn yathAbhikAmam / yadi viditaM te kapilamataM tatprApsyasi mokSasaukhyamacireNa / / 1 / / " -zAstrAntare'pyuktam- "paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApI mucyate nAtra saMzayaH / / 2 / / " / / 33 / / TIkAno bhAvAnuvAda: have prAraMbhamAM sAMkhyamatanA anuyAyionA parijJAna mATe (temanA) liMga, veSa ane AcArane kahevAya che. traNa ke eka daMDane dhAraNa karanArA, laMgoTI paheranArA, lAla-raMgIna kapaDAM paheranArA, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 33, sAMkhyadarzana 257 zira upara zikhA-coTI rAkhanArA jaTAdhArI, mastake muMDana karAvelA, mRgacarmanuM Asana rAkhanArA, brAhmaNonA ghare bhojana karanArA athavA pAMcagrAsathI nirvAha karanArA tathA bAra akSarono jApa karanArA parivrAjako (sAMkhyamatanA anuyAyio) che. te parivrAjakone temanA bhakto "OM namo nArAyaNIya' kahIne vaMdana kare che ane parivrAjako (sAme) "nArAyaUAya nama:' kahe che. te parivrAjako jIvonI dayA mATe mukhamAMthI nikaLatA zvAsane rokavA lAkaDAnI mukhavastrikA rAkhe che. tene mahAbhAratamAM "bITA' kahelI che. teo kahe che ke... "he brahmanuM, eka hrasvAkSaranA uccAraNa karavAnA samaye nAkamAMthI nikaLatA eka zvAsavaDe seMkaDo jIvo haNAya che. AvA" teo pANInA jIvonI dayAmATe svayaM garaNuM rAkhe che. ane "garaNuM' rAkhavAno bhaktone upadeza Ape che. (te garaNAnuM mApa jaNAvatAM kahe che ke.) "30 aMgula lAMbu ane 20 aMgula pahoLuM daDha garaNuM karavuM joIe. ane tenAthI) vAraMvAra jIvone zodhavA joIe = rakSavA joIe. (1) (tathA) mIThA pANI vaDe khArA pANInA jIvo marI jAya che ane khArA pANI vaDe mIThA pANInA jIvo marI jAya che. tethI mIThA ane khArA pANIne bheguM na karavuM. (2) bhUtAnA mukhanI lALamAMthI gaLelA je biMduo che, temAM sUkSma jaMtuo hoya che. te sUkSma jIvo bhamarA jevA thAya to traNa lokamAM paNa samAtA nathI (3)" A rIte jIvarakSA aMgenI mImAMsAmAM sAMkhya parivrAjakono garaNA aMgeno vicAra che. keTalAka sAMkhyo Izvarane deva mAne che. keTalAka "sAMkhyo nirIzvaravAdi che. temAM je nirIzvaravAdio che, teonA devatA nArAyaNa che. teonA AcAryo viSNu, pratiSThAkAraka, caitanya Adi zabdothI bolAvAya che. teonA matanA vaktAo kapila, Asuri, paMcazikha, bhArgava, ulkAdi che. tethI sAMkhya, kapilaAdi nAmothI teono vyavahAra thAya che - teo bolAvAya che. kapilanuM pAramArSi paNa nAma che. tethI te pArasarSa paNa kahevAya che. sAMkhya lokonI vasati vArANasImAM ghaNI che. ghaNAmAsanA upavAsa karanArA brAhmaNo arcimArgathI viruddha dhUmamArgane anusaratA hatA. (arcimArga eTale devAyanamArga tathA dhUmamArga eTale pitRyAnamArga. te baMnenuM svarUpa anyagraMthothI jANI levuM.) paraMtu sAMkhyo arcimArgane anusaranArA hoya che. tethI ja vedapriya brAhmaNo yajJamArgane anusaranArA che. paraMtu sAMkhyo hiMsAthI bharelA vedanirdiSTa yajJothI virata adhyAtmavAdio che. teo potAnA matanA mahimAnuM 1. sAMkhyadarzanamAM kaMIka vizeSaH cha zAstromAMnuM sAMkhyazAstra eka che. tenA racanArA maharSi kapila che. sAMkhya zabdano artha thAya che jJAna. eTale prakRti, purUSa ane tenA bhedanuM je yathArthajJAna tenuM nAma sAMkhya. ane tevA jJAnano upAya batAvanAruM je zAstra tenuM nAma sAMkhyazAstra kahevAya che athavA sAMkhyadarzana kahevAya che. sAMkhyazAstranA pratipAdya viSayo purANa, karaNa ane vaidaka Adi graMthomAM jovAmAM Ave che. A zAstramAM Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 33, sAMkhyadarzana sarva jagatanuM mULa upAdAnakAraNa prakRti mAnavAmAM AvuM che. satva, rajasu, ane tamasuM e traNaguNonI sAmyavasthAnuM nAma prakRti che. bhogArthI ane ajJAnI jIvAtmAne bhoga ane jJAna thAya che. te hetuthI prakRtimAM vikSobha thayo. tethI vikSubdhaprakRtimAMthI eka padArtha banyo, tenuM nAma mahatu, mahatumAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI pAMca tanmAtrA ane agiyAra indriyo, pAMca tanmAtrAmAMthI pAMca mahAbhUto pRthvI, pANI, vAya, teja ane AkAza. e pramANe covIsa jaDa tattvo ane paccIsamo purUSa ke je cetana che. prakRti vikAriNI che ane purUSa avikAri che. eTale ke koI cetanAntara ke vikArAntaranuM upAdAna kAraNa nathI. 25 tattva mUla prakRti (24) mahatuM (buddhi) aMhakAra(sAtvika, rAjasutAmasa) satva: pradhAna (2) pAMca jJAnendriya (3) pAMca karmendriya, (4) mana AMkha kAna nAka jIma tvaka vAMku pANI pAI pAya(gudA) upastha(liMga) tama: pradhAna 2ja: pradhAna (1) pAMca tanmAtrA rUpa rasa gaMdha sparza zabda pAMca mahAbhUta (pRthvI, apa, teja, vAyu, AkAza) pAMca mahAbhUtomAM tamoguNa vadhAre che. buddhimAM sattvaguNa vadhAre che. pAMca jJAnendriyamAM sattvaguNa vadhAre che. pAMca karmendriyamAM rajoguNa vadhAre che. satva ane rajasuM e baMne sarakhe aMze jemAM hoya ane tamasu jemAM gauNa hoya che, evA satva-rajasu ubhayapradhAna ahaMkArano aNu, mana athavA aMta:karaNarUpe pariNAmane pAme che. purUSa be prakAranA che. eka to anAdikarmanA saMbaMdhane lIdhe bhinna bhinna zarIradvArA jIvana bhogave che. tethI jIva evI saMjJA dhAraNa kare che. jIvAtmA eka nahIM asaMkhya che. bIjo Izvara che, te eka ja che. Izvara prakRtinA sarva sarUpa ane virUpapariNAmane potAnA sAnidhyathI satata gatimAna rAkhe che. Izvara atIndriya che. tethI pratyakSAdi pramANo temAM asiddha che. tethI zAstramAM lakhyuM che ke suMdharasiddha "eTale je pratyakSAdipramANathI ApaNe ghaTapaTAdisthUla ane sukSmapadArtho jANI zakIe chIe, te pramANonI gati IzvaramAM nathI. AthI Izvarano abhAva nathI, paNa ene jANavAnI sAmagrI alaukika che. mATe keTalAka bhrama rAkhe che ke sAMkhyazAstra nirIzvaravAdi che. samAdhi ane suSuptimAM jIvAtmAnuM svarUpa brahma sAthe sarakhAvyuM che. Izvarane sarvakartA ane sarvajJAtA paNa mAnela che. paraMtu sAMkhyakArikAkAra IzvarakRSNa ane sAMkhyatattvakamudikAra vAcaspatimizra Adi paMDitoe Izvarano anaMgIkAra karyo che, paNa te teonuM mantavya che. maharSi kapilanuM nathI. vivekajJAna meLavI prakRtinA sarvavikArothI mukta thavuM e jIvAtmAnI mukti. rajoguNanuM pariNAma ja du:kha che. ane teno AghAta jIvAtmAne thAya che. e AghAtano atyaMta nAza paNa thaI zake che. ane teno upAya vivekajJAnathI atirikta nathI. te jJAnAra ji: ane te jJAna A zAstramAM batAvelA upAyothI maLI zake che. mATe zAstra saprayojana che. sAMkhya zabdano artha pRthakkaraNa prakriyAmAM keTalAka (sAmAnyata: 25) tattvonI gaNatrI kare che. tethI A darzananuM nAma Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-33, sAMkhyadarzana 259 sAMkhya (saMkhyA parathI) paDyuM ema keTalAkanuM mAnavuM che. tenA samarthanamAM mahAbhAratano zloka paNa ApavAmAM Ave che"sNkhyaaN prakarvate caiva prakRtiM ca pracakSate / tattvAni ca caturviMzat tena sAMkhyAH prakIrtitA / / " paraMtu saMkhyAgaNatrI eTalo ja artha phalita thato nathI, paNa bIjo artha "vicAraNA' ema paNa thAya che. tattvono barAbara vicAra karanAra darzana te sAMkhyadarzana kahevAya che. A uparAMta koI vastunA viSayamAM targatadoSo tathA guNonI chaNAvaTa karavI tene paNa saMkhyA kahevAya che. jemake.. "IvAnAM pujanAM rAmAnaM jIvamAta: tirthamipretya sA kSetryapadhAryatAm (mahAbhArata) paraMtu vizeSataH sAMkhya zabda AtmajJAnanA arthamAM paNa vaparAyelo jovA maLe che. bhagavadgItAmAM A arthamAM eka karatAM vadhAre vAra sAMkhya zabdano prayoga thayelo ja che. sAMkhyadarzananuM hArda puruSa-prakRti-vivekamAM raheluM che. tethI saMkhyA zabda samU+khyA dhAtumAMthI banelo che. ane teno artha samyakukhyAti=samyakajJAna karavo vadhAre ucita che. tattvavicAra : vyApaka arthamAM vicArIe to prathama parIkSaNe ema lAge che ke samastavizvamAM mukhyatve be tattvo astitvamAM che. eka jaDa ane bIjuM cetana. vizeSa parIkSaNa karatAM A baMnne tattvo eka bIjAthI nirapekSa che ke Azrita che athavA to baMnemAMnuM koIpaNa eka ja mULatattva che ane bIjuM to mAtra tenuM rUpAMtara che. evA prazno paNa ubhA thaze. dArzanikonA manamAM AvA vicAro vAraMvAra dhoLAyA kare che. ane temaNe potapotAnI rIte temano ukela zodhavAmAM prayatno paNa karyA che. e prayatnono niSkarSa nIce pramANe darzAvI zakAya. (1) jaDa e ja pAramArthika tattva che. A vizva tevA bhUtonuM ja baneluM che. temanA sAMkhyamAM caitanya nAmano guNa pedA thAya che, tene svataMtra mAnavAnI AvazyaktA nathI. A mata bhUtacetanyavAdio-cArvAkono mAnavAmAM Ave che. (2) A je kaMI che te caitanya sivAya bIjuM kAMI ja nathI. caitanyamAM jaDatA saMbhave nahIM. tethI jene ApaNe jaDa mAnIe chIe te vAstavamAM jaDa nathI. paraMtu caitanyanuM svarUpa che athavA to te caitanyathI bhinna hoya evo AbhAsa mAtra ja che. A vicAradhArA kevalacaitanyavAdi arthAt adyatavedAntInI che. (3) jaDa ane caitanya e be nitAnna bhinna tattvo che. tethI ekanA guNadharmo bIjAmAM kadI paNa saMbhavI zake nahIM. tethI bemAMthI koIpaNa ekane ja sAcuM tattva mAnI zakAya nahIM. baMnneno saMyoga thaI zake, paNa samizraNa nahIM. A mata tavAdi vicAradhArAno ane temAM vizeSata:sAMkhyano che. (4) jaDa ane caitanya banne bhale rahyA, paraMtu baMne svataMtra nathI. e banne para paNa eka niyAmakatattva che. te tattva te Izvara. sAMkhya vicAradhArAnI ATalI prazcAdabhU joyA pachI ApaNe sAMkhyakArikAnA AdhAre tenA mukhyatattvone saMkSepamAM joIe. te tattvono vicAra nIcenA cAra prakAre karI zakAya che. (1) evuM tattva ke je anAdi hoya, jenuM kAraNa na hoya, paNa pote anyanuM kAraNa hoya. A tattva te prakRti -mULa prakRtiavyakta ke pradhAna. (2) evAM tattvo ke je koInuM kArya hoya ane sAthe sAthe tattvonuM kAraNa paNa hoya. A tattvone prakRti-vikRti kahevAmAM AvyA che. te sAta che - mahatuM, ahaMkAra, pAMca tanmAtrA. (3) evAM tattvo ke je koInuM mAtra kArya ja hoya, anya koInuM kAraNa na hoya. A tattvone mAtra vikAra kahevAya che. temanI saMkhyA 17 che - mana sAthe agIyAra indriyo ane pAMcamahAbhUto. (4) evuM tattva ke je koInuM kAraNa (prakRti) paNa na hoya ane kArya (vikRti) paNa na hoya. arthAt je anAdi ane avikAra hoya, A tattva caitanya purUSa che. prakRti vizvamAM ApaNe vividha padArtho joIe chIe. temanA parasparanA bheda paNa joIe chIe, paNa jyAre te kevI rIte banyA teno uttarottarakramamAM vicAra karIe che arthAta jyAre kAryamAMthI kAraNa tarapha AgaLane AgaLa jaIe chIe Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 33, sAMkhyadarzana tyAre A bheda ogaLatA jAya che. dA.ta. vividha prakAranA ghaDA, tAvaDI vagerenA kAraNano vicAra karIe to e sarve mATI sudhI pahoMcatA ogaLI jAya che. ane aMte eka evI kakSAe pahoMcIe chIe ke jyAM AkRti-rUpa-ke avasthA paNa adazya thaI jAya che. eka sUkSmasthiti prApta thAya che. tenAthI AgaLa vadhAtuM nathI. tene vyaktadazAmAM pANI paNa zakAtuM nathI. te mULatattva te ja avyakta prakRti che. A vyaktano svIkAra karyA vinA cAle tema nathI. A rIte prakRti sarvanuM ahetamatu kAraNa che. tethI te sarvavyApI ane anaMta che. uparAMta te nitya, niSkriya. eka. anAzrita, aliMga, niravayava, svataMtra, triguNa, viSaya, sAmAnya, acetana ane sarvadharmi paNa che. prakRtinA astitvane siddha karavA mATe nIcenI dalIlo apAya che. (1) jagatanA sarvapadArtho parimita che, tethI tenuM koI kAraNa haze. (2) bhinna bhinna lAgatA tattvone eka sUtramAM bAMdhanAra, eka samanvaya karanAra tattva paNa hovuM joIe. (3) zeSatattvomAM thatA pariNamanano AdhAra, tenA mULa strotanI zakti ja hovI joIe. (4) kArya-kAraNasaMbaMdhanA AdhAre paNa chevaTe mULa kAraNa sudhI pahoMcavuM joIe, temaja (5) kArya aMtatogatvA potAnA mULakAraNamAM ja lIna thaze. prakRtinA vikAro aneka che. paraMtu prakRti eka che. avyaktaprakRtimAMthI pragaTa thayela vyaktasRSTi prakRti sAthe keTalIka bAbatomAM samAna hovA chatAMya ghaNI rIte tenAthI judI paNa paDe che. A samagra sRSTino AdhArastaMbha prakRti ja che. koI caitanya jaDamAM pariNamatuM nathI. A prakRti Adi kAraNa hovAthI mULavikRti-sUkSma hovAthI avyakta ane sarvakAryono AdhAra hovAthI pradhAna kahevAya che. jema te vyaktithI bhinna che, tema purUSathI paNa bhinna che. purUSa cetana che. prakRti acetana che. te dazya che. to purUSa dRSTA che. te saguNa che, to purUSa nirguNa. purUSanA bhoga ane apavarga mATe ja te kArya kare che. svarUpanI dRSTie prakRti e sattva, rajas ane tamas e traNa guNonI sAmyavasthA ja che. A traNa guNonA vaiSamyanA kAraNe prakRtimAMthI sRSTi-sarjana thAya che. A sarjana prakRti sadaza ke asadaza hoya che. (tagra vArtaprativirujprasRtteiraza (gau.kA.8) prakRtimAM e guNa caMcala hoya che, te sthira rahI zake nahIM. tethI kriyA to AtmA ja kare. tethI prakRtimAM pariNAma satata cAlato hoya che. prakRtine tethI to svata: pariNAminI kahevAya che. sAmyavasthAmAM guNomAM vaiSamya nathI hotuM; tethI A pariNAma enuM eja hoya che. tene sadazapariNAma kahevAya che. vaiSamyAvasthAmAM te pariNAma bhinna bhinna prakAranuM hoya che. tethI tene asaduza kahevAmAM Ave che. prakRtinI sAmyavasthAmAM je kSobha thAya che, te purUSanA viziSTasaMyogane lIdhe ane purUSa mATe thAya che. tethI prakRtimAMthI mahatu ahaMkAra vagere je sarga udbhave che, tene mATe anya kAraNanI AvazyakatA rahetI nathI. prakRtinA AvA svarUpane puruSathI bhinna che, ema sAcI rIte samajanAra mATe prakRtinI lIlA zAMta thaI jAya che. guNavicAra prakRtinuM svarUpa te traNa guNanI sAmyavasthA ja che, ema ApaNe joyuM. eTale ke A traNa guNonI kalpanA ane tenuM nirUpaNa e sAMkhyadarzananuM AgavuM pradAna che. sarvabhautika ane mAnasikatattvonuM caramakAraNa A traNa guNo ja che. teo bhale guNo kahevAya. paNa nyAya, vaizeSikonA guNo sAthe tenuM jarA paNa sAdazya nathI. vijJAna bhikSunA mata pramANe A guNo sUkSmadravya che, kAraNake temane guNa che. purUSanA prayojano mATe temanI pravRtti hovAthI, e saMdarbhamAM gauNa hovAthI temane guNa kahevAmAM AvyA che athavA prakRtinI racanAmAM teo sUtra(guNadorA) rUpe rahe che. tethI te guNa che athavA purUSone sAMsArikatAmAM bAMdhI rAkhe che, tethI paNa temane guNa kahevAmAM Ave che. guNo vikAro dvArA anumAnathI siddha karAya che te indriyagamya nathI. guNonuM kSetra vyApaka che. tethI mAtra bhautikaracanA pUratuM ja athavA to mAtra mAnasika avasthAnA ghAtaka tarIke ja tenuM nirUpaNa karavuM apUrNa raheze. teno vyApa baMne kSetramAM che. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 33, sAMkhyadarzana 261 sRSTi e vAstavikatA che. mAtra zunya ke AbhAsa nathI. tenA rUpo paLe paLe prakaTa thAya che. ane tethI pratyekapadArtha potAnI vastu lakSitadraSTAnA anubhavamAM lAve che. temAM rahelo nakkara jaththo te potAnI sImAomAM baMdhAI sthalarUpe dekhAya che. tyAre tene tAtvika kahevAmAM Ave che. paraMtu anubhava ene darzAve che ke A sthUlatA sthira nathI. samaya ane saMjogo tenAmAM dhImuM ke jhaDapI parivartana lAvyA kare che. A parivartana te rajoguNa che. A pUla jaththo ane parivartana vastunA astitvanA saMdarbhamAM che. tethI te baMnenI pAchaLa vastunI sattAne paNa svIkAravI rahI. ane tenuM nAma che satvaguNa. vaLI koIke kahyuM che ke tamasu, 2jasu, ane satvaguNone A saMdarbhamAM ja anukrame parimiti, gati ane vyavasthita kahyA che. satvane laghu ane prakAzaka, rajasne upaSTatmaka ane cala tathA tamasUne guruvaraNa zA mATe kahyA che te AnAthI spaSTa thAya che. paraMtu guNonuM sAmrAjya ahIM ja samApta thatuM nathI. manamAM uThatAvicAro ke vRttio paNa triguNanI AvRtti che. bhautikasRSTi ane mAnasikasRSTi e baMne A traNaguNanA vividha tAratamyabharyA kramacaya ke upacayane lIdhe ja zakya bane che. bhautikasRSTino koIpaNa padArtha A traNa guNono banelo che. tethI te traNa prakAranI vRtti utpanna karI zake che. sukhanI, du:khanI ane mohanI. eka suMdara strI priyatamanA manamAM sukhanI, sapatnInA manamAM duHkhanI ane anya koI niSphaLa premInA manamAM mohanI lAgaNI utpanna karI zake che. tethI ja satta-rajasa ane tamane anukrame prIti, aprIti ane viSAdAtmaka kahyA che. A traNaguNo AMtarajagata ane bAhyajagatanI saMvAditA sarje che. teo sAthe ja hoya che. temanuM svatva teo jALave che. paNa koIpaNa guNa taddana ekalo ja raheto nathI. teo anyonyano abhibhava karI zake che. eTale ke ekaguNa bAkInA be karatAM vizeSa pramANamAM pragaTa thaI zake che. ane ema thAya to ja vaiSamya thayuM gaNAya ane to ja sargaprakriyA cAlI zake. paraMtu sAthe teo anyonyAzraya, anyonyajanana, ane anyonyamithuna vRttivALA paNa che. dekhItI rIte teo parasparavirodhI lAge che. paNa temanuM dhyeya eka ja che (purUSArtha) ane tethI teo sAthe rahIne potapotAnI rIte kArya karI zake che. jema vAta, pita ane kapha traNeya zarIramAM sAthe rahI kArya kare che tema. A traNeya guNomAM rajasUvizeSa dhyAna kheMce tevo guNa che. teno svabhAva ja cala che. satva guNa zAMta, laghu ane prakAza yukta che. rajoguNano to siddhAMta ja gatizIlatA che. tenI gatizIlatA evI tIvra che ke satva, ane tamane paNa joDAvuM paDe che. tenI madadathI ja satva, tamane abhibhUta karI pragaTe che ke tamasuM, sattvane abhibhUta karI potAnuM pota prakAze che. A traNe guNo aneka che. eka satvaguNa, eka rajasuguNa ane eka tamoguNa ema nathI. teo aneka che. tethI kAryamAM yugapa vaividhya saMbhavI zake che. teo pote vattAochA pramANamAM abhibhUta thAya che. paNa svarUpane tajatA nathI. koIpaNa guNa bIjA guNamAM pariNamato nathI. satva haMmezAM sattva ja rahe che ane tema bAkInA be paNa potAnuM astitva jALavI rAkhe che ane temano nAza paNa nathI. ane temane utpanna karI zakAtA nathI. ane jyAre sAmyavasthA prApta kare che tyAre tene prakRti kahevAya che. satkAryavAdaH skUla dekhAtA kAryanA kAraNanI zodha karatAM karatAM sUkSma ane avyakta kAraNa sudhI sAMkhya pahoMce che. A kAraNanI zodhanI pAchaLa be mAnyatAno svIkAra rahelo che. (1) kArya ane kAraNa vacce mAtra avasthAbheda ja che. vAstavamAM to kArya e kAraNanuM ja sthUlarUpa che. e rIte baMnemAM tAdAbhya che. ane (2) kArya e navI vastu nathI. zUnyamAMthI kaMI ja sarjI zakAya nahIM. eTaluM ja nahIM paNa game te vastumAMthI paNa, tenAthI taddana bhinna guNadharmavALI vastu paNa utpanna karI zakAya nahIM. kAryanI utpatti jema nathI, tema Akasmita paNa nathI. kAraNa ja kAryarUpe AvirbhAva pAme che. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 33, sAMkhyadarzana sAMkhyanI A vicAradhArAne satkAryavAda mAnavAmAM Ave che. satkAryavAdane siddha karatAM pAMca kAraNo che. sAMkhyakArikAmAM kahyuM che ke 262 asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zavatasya zayArAt ArAmAvAzca sArtham IIsAM.kA.9|| arthAt kArya 'sat' (kharekhara astitvamAM)che, kAraNa ke (1) asat utpanna thaI zake nahIM. (2) kAraNa sAthe (kAryano) cokkasa prakArano saMbaMdha hoya che. (3) dareka kArya dareka kAraNamAMthI utpanna thatuM nathI. (4) je utpanna ka2vA kAraNa samartha hoya tene ja te utpanna karI zake. (5) kArya kAraNano ja svabhAva dharAve che. sAMkhyadarzana pramANe kArya haMmezAM kAraNamAM apragaTarUpe raheluM ja hoya che. te koI taddana navuM ja utpanna thayeluM nathI. te jyAre kAraNamAMthI pragaTa thayuM hoya tema lAge che, tyAre tene kArya evuM nAma ApavAmAM Ave che. Ama kArya tenA kAraNamAM pahelethI ja sat hatuM. tethI tenA A siddhAMtane satkAryavAda kahevAya che. nyAya-vaizeSiko AnAthI juduM mAne che. temanA mata pramANe kArya pUrve hatuM ja nahIM (asat), paraMtu pachIthI kAraNamAMthI utpanna thayuM. temanA A siddhAMtane asArthavAva kahevAmAM Ave che. jyAre bauddhonA mata pramANe asat mAMthI sat utpanna thAya che. vedAntamatAnusAra kAraNa e ja sat che. kArya e to mAtra AbhAsa che. - kAraNanA vivarta che. bauddha, vedAnta, nyAya-vaizeSika ane sAMkhyadarzananA mato anukrame A pramANe che "akSata: sAyate rUti, "sya tato vivartaH hrArthanAtaM na vastu sat" tyapare / banyuM tu 'sato'sAAyate kRti' 'sata: sAyane' iti vRddhAH * kArya ane kAraNa baMnne sat che. eTaluM ja nahIM paNa sat evuM kArya sat evA kAraNamAM raheluM paNa che. tema nIcenAM pAMca kAraNothI siddha karavAmAM Ave che. (1) gatavuM - arAt : jeno saMpUrNa abhAva hoya (annat) te kadI paNa utpanna thaI zake nahIM, ema kahI zakAya nahIM. koIne koI svarUpe te pUrve astitva dharAvatuM ja haze. dA.ta. nIlarUpa ne hajAra upAya vaDe pILuM karI zakAtuM nathI, kAraNake 'nIla' mAM pItano saMpUrNa abhAva che. athavA to retImAMthI tela upajAvI zakAtuM nathI. (2) 3pAvAnapraddaLAt :- koI cokkasakAryanI utpatti mATe koI cokkasa upAdAnano AdhAra levAmAM Ave che. dA.ta dahIM meLavavA mATe dUdhano ja upayoga thAya che. pANIno upayoga koI karatuM nathI athavA to vastra banAvavAnI icchAvALA loko taMtuone ja le che. jo kArya potAnA kAraNamAM na hota to amukanA utpAdana mATe amuka ja vastu levAnI jarUra na raheta. to pachI mATImAMthI paNa vastra banAvI zakAta ane retImAMthI tela meLavI zakata. (3) sarvasambhavAmAvAt :- koIpaNa padArtha anya koIpaNa padArthamAMthI banI zake tema nathI. jo kArya ane kAraNa vacce koI saMbaMdha svIkAravAmAM na Ave to pachI koIpaNa vastubIjI koI vastumAMthI banI zakata. jemake ghAsa, dhULa ke retImAMthI suvarNa banI zakatuM nathI, pratyeka padArthanI utpatti nizcittamaryAdA ane niyamone AdhIna rahIne ja thAya che ane A maryAdAnuM kAraNa e ja ke kArya kAraNa sAthe pahelethI ja sambaddha che. : (4) zavattasya zavacArAt H jema koIpaNa kArya koIpaNa kAraNamAMthI utpanna thaI zakatuM nathI, tema koIpaNa kAraNa paNa koIpaNa kAryane utpanna karI zakatuM nathI. paraMtu pratyekakAraNa amuka ja kArya utpanna karavAnI zakti dharAve che. dA.ta. sUrya sUryakAntamaNimAMthI agni utpanna karavAnI zakti dharAve che, paNa te caMdrakAntamaNimAMthI zItaLa jaLa utpanna karI zakato nathI. (1) jAramAvAt : kArya, kAraNano ja svabhAva dharAve che. kArya e kAraNathI tattvataH bhinna nathI. kAraNathI nitAnta Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga-1, zloka-33, sAMkhyadarzana 263 bhinna kArya, e ja kAraNamAMthI utpanna thatuM nathI. suvarNanI vIMTI sUvarNa sivAya anya koI padArthamAMthI banI zakatI nathI. uparanAM pAMca kAraNo ema darzAve che ke kArya pahelethI ja sUkSmapaNe potAnA kAraNamAM vidyamAna hoya che. kAraNanA pramukha guNadharmo temAM pahelAM ja hoya che. yogyasamaya AvatAM kArya svakAraNamAMthI kAryarUpe pragaTa thAya che. advaita vedAnta mAne che ke kArya kAraNamAM pUrve avasthita hoya che te sAcuM. paraMtu kArya kAraNathI bhinna paNa che ane pAchuM satya paNa che ema mAnavuM barAbara nathI. kAraNa e ja satya che je kArya jevuM lAge che te kAraNanuM pariNAma nathI paNa AbhAsa che. kAraNake samagravizvanuM kAraNa eka ja che; te brahma che. brahma sivAya bIjuM kAMI ja satuM nathI. brahmamAMthI nAma rUpAtmaka jagata utpanna thatuM dekhAya che. te AbhAsa che - bhrama che - vivarta che. rajumAM sarpano vivarta thAya che. tema ja ahIM samajavuM joIe. taiyAyikoe satkAryavAdano virodha karI asatkAryavAdane yathArtha TharAvavA prayatno karyA che. tenuM khaMDana vAcaspatimitre 9mI kArikAnI kaumudImAM kareluM che. teno sAra ema kADhI zakAya ke mULatattvanI dRSTie kArya ane kAraNa vacce tAdAbhya hovuM Avazyaka che, paraMtu avasthA ane prayojananI dRSTie e baMne vacce bhinnatA paNa che. chatAM e baMne nitAnna bhinna che, tema kahI zakAya nahIM. ghaDAthI pANI bharI zakAya che. mATInA jaththAthI nahIM, paNa tethI ghaDo ane mATI bhinna che ema nathI kahI zakAtuM. A satkAryavAda sAMkhyanI prakRti ane temAMthI pariNamatI sRSTinI sarjana-prakriyAno AdhAra che. mULa-prakRtimAMthI pariNamatuM vyaktaprakRtinI sAthe tAttvikasAmya paNa dharAve che. ane AMzIkavaiSamya paNa dharAve che. eTaluM ja nahIM paNa vyaktanA AdhAre avyakta evI mULa prakRtinuM astitva paNa satkAryavAdanA AdhAre ja siddha thaI zake che. temaja prakRtithI nitAnnabhinna evuM puruSanuM astitva siddha karavAmAM paNa satkAryavAda ja kAraNabhUta che. kAraNake satkAryavAda pramANe cetana ke jaDa ekabIjAnuM pariNAma thaI zake nahIM. sRSTivikAsa mULaprakRti-traNa guNa ane satkAryavAdanA siddhAMtonA AdhAre ja sAMkhyadarzanamAM sRSTivikAsanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. prAraMbhamAM prakRti triguNanI sAmyavasthAmAM hatI. tethI A vizva astitvamAM nahotuM AvyuM. pachIthI purUSanA sAmIpyathI temAM kSobha utpanna thayo ane traNe guNomAM vaiSamya utpanna thayuM. ane tethI A vizvasarjanano AraMbha thayo. pralayakALe tattvo temanA mULakAraNamAM maLI jAya che ane e pratisargamAM punaH prakRtimAM sAmyavasthA pravarte che. tyAre paNa caMcaLa rajoguNa pariNamana to karyA ja kare che. paNa te sadazapariNamana hovAthI sthiti yathAvat ja rahe che. sargaprakriyAmAM guNonI abhibhAvakapravRtti pradhAna hoya che. A pravRtti svabhAvika ane svataMtra hoya che. temAM koI bAdhyatattvanA mArgadarzananI ke niyamananI jarUra paDatI nathI. to paNa A prakriyA game tema nathI. paraMtu tenA cokkasa niyamonA AdhAre thAya che. A sargaprakriyAmAM avyakta vyaktamAM AvirbhAva pAme che. avizeSa vizeSamAM, aliMga liMgamAM ane sadaza visadazamAM pariName che. sAMkhyadarzana pramANe sargaprakriyAmAM judA judA tattvono AvirbhAva yogyakramamAM thAya che. skUla dravyamAMthI bIjA aneka sthUladravyo thaI zake. mATIne pANInA ke anya tevA padArthanA saMyojanathI bIjI anekavastuo banAvAya, paraMtu teno samAveza sargaprakriyAmAM thato nathI. paMcamahAbhUta e sAMkhyamate sargaprakriyAnI chellI kaDI che. sAmyAvasthAmAM kSobha thavAthI prakRtinA sAttvikaaMzamAMthI sarvaprathama mahatuM ke buddhitattvano AvirbhAva thAya che. buddhinuM vizeSalakSaNa adhyavasAya (nizcaya) che. te sAttvika hovAthI purUSanuM pratibiMba jhIlI zake che. sarva bauddhika prakriyAno AdhAra buddhi che. mana ane indriyo paNa buddhi mATe ja kArya kare che. buddhimAM sattvaguNa mukhya che, rajas ane tamasu gauNa che. paraMtu e guNomAM pratikSaNapariNamana thavAthI pachI temAM ahaMkAratattvano AvirbhAva thAya che. triguNane lIdhe sAtvika (vaikArika), rAjas (tejasa) ane tAmasa (bhUtAdi) ema Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka-33, sAMkhyadarzana traNa prakArano thAya che. abhimAna e ahaMkAranuM lakSaNa che. buddhimAM jyAre icchAzakti praveze che, tyAre tene ja A ahaMkAra kahevAmAM Ave che. ahaMkAra akartA purUSamAM kartApaNAno adhyAta Arope che. sAttvika ahaMkAramAMthI pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya ane mana AvirbhAva pAme che. ane tAmasu eTale ke bhUtAdi ahaMkAramAMthI pAMca tanmAtrAo ArvibhAva pAme che. rAjas ahaMkAra baMnemAM sahAya kare che. A mata vAcaspatimizrano che. paraMtu vijJAnabhikSu saheja juduM mAne che. temanA mata pramANe sAtvika ahaMkAramAMthI mana ane bAkI dasa indriyo rAjas ahaMkAramAMthI AvirbhAva pAme che. vAcaspati ane vijJAnabhikSu e baMnenA mate tanmAtrAo to tAmasu ahaMkAramAMthI AvirbhAva pAme che. paraMtu yogasUtra uparanA vyAsabhASya pramANe ahaMkAra ane pAMca tanmAtrAo e chae savizeSatattvo che. ane mahamAMthI udbhave che. zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha e pAMca tanmAtrAomAMthI AkAza, vAyu, teja, jaLa, ane pRthvI e pAMca mahAbhUtono ArvibhAva thAya che. paMcabhUto vizeSa kahevAya che. kAraNake temane vizeSaguNo che. A pAMca bhUtomAMnuM pratyeka bhUta eka tanmAtrAmAMthI udabhavyuM che ke eka karatAM vizeSatanmAtrAomAMthI e aMge judA judA mata pravarte che (te AgaLa upara batAvAmAM Avaze.) nyAya-vaizeSikadarzana pramANe AkAza sivAyanA cAra mahAbhUto temanA sUparamANuomAMthI utpanna thAya che. pratyeka drivyanA paramANuo alaga-alaga hoya che. temaja paramANuomAM ja je te dravyanA vizeSaguNo paNa rahelA che. sAMkhyadarzanano mata AnAthI bhinna che. te saheje samajI zakAya tema che. skUlamahAbhUto paramANurUpe hoya che. paNa te anAdi ke svataMtra nathI. temano udbhava tanmAtrAmAMthI thAya che. sAMkhyamAM jene tanmAtrAo kahI che tene kadAca nyAyavaizeSikamAM guNa sAthe sAmya haze. paraMtu taiyAyiko-vaizeSikonA matamAM dravyamAM rUpa, rasa vagere utpanna thAya che. tyAre tenAthI viparIta sAMkhyadarzanamAM te tanmAtrAomAMthI bhUto udbhave che. bhUtomAMthI sthUlabhautika padArtho bane che. zarIra paNa temAMthI ja bane che, zarIra uSamaja (jaMtu vagere), aMDaja (pakSI vagere), jarAyuja (manuSyo vagere), udibhaja (vanaspati), saMkalpaja ane sAMsaddhika ema cha prakAranA che. anyadarzanomAM jene jIvazakti (Lifesorce) mAnavAmAM Ave che. te prANa sAMkhyadarzanamAM koI alaga tattva nathI. paNa mana, buddhi ane ahaMkAra e aMta:karaNanI ja vRttio che. A traNa indriyo ane tanmAtrA sAthe maLI aDhAra tattvonuM eka liMga zarIra banAve che - sarje che. bhotikadehanA mRtyu sAthe liMga zarIra tenAthI chuTuM paDI vivekakhyAti na thAya tyAM sudhI navA zarIro dhAraNa karyA kare che. dizA ane kALa paNa sAMkhyadarzanamAM svataMtra tattvo nathI. paNa AkAzanI upAdhi mAtra che. A rIte upara sAMkhyadRSTie je sarganuM varNana karyuM, te sargane be prakArano mAnavAmAM Ave che. bhAvasarga ane pratyayasarga (= buddhisarga). A sarga buddhi, ahaMkAra, mana, dasa indriyo maLI tera (13) kAraNono banelo che ane dharmaadharma vagere ATha bhAvo pramANe tenuM niyamana thAya che. ane liMgasarga ke tanmAtrasarga, temAM tanmAtra ane bhUtono samAveza thAya che. prakRtinI A sargaprakriyA tattvAntaraprakriyA paNa kahevAya che. temAM prakRti sahita 24 tattvono samAveza karavAmAM Ave che. temAM buddhi, ahaMkAra ane tanmAtrA prakRtivikRti ane 11 indriyo ane paMcabhUto e 10 vikAro kahevAya che. (sRSTinA vikAsakramano cArTa AgaLa Apela che.) eka puruSa : acetana evI prakRtinI sargazIlA jANyA pachI evo prazna saheje thAya che ke zA mATe A badhuM thAya che ? prakRti pote jaDa che. tene AmAM koIpaNa prakArano anubhava thAya e zakya nathI. vaLI A badhuM karanAra koI anya niyAmakatattva hoya tema to sAMkhyadarzana mAnatuM nathI. to tene akasmAta mAnI levo ? sAMkhyadarzana Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 33, sAMkhyadarzana 265 kahe che ke, A sRSTivyApAra mAtra akasmAta ja che ema nathI. te koI cokkasa prayojanathI thAya che ane te prayojana che, purUSanA bhoga ane apavarga. puruSa khAtara prakRti A sargavyApAranI kriyA kare che. puruSa prakRtithI nitAnA viparIta che. te cetanya che. nirguNa che. vivekI che. prakRti prasavadharmi che. puruSa aprasavami che. prakRti sakriya che. puruSa niSkriya che. prakRti vikArI che. puruSa avikArI che. tethI te kUTastha nitya che. prakRtinI lIlAno te mAtra sAkSI ke bhoktA ja che. te zuddha caitanya che. te kevala te ja che. sarvavizeSaNothI rahita nyAyavaizeSikonA AtmAmAM dharma-adharma vagere guNo kalpavAmAM Ave che. mAtra mokSAvasthAmAM ja te guNo kharA paDe che. paraMtu sAMkhyonA purUSamAM koIpaNa guNanuM astitva svIkAravAmAM AvyuM nathI. paLe paLe pariNamana pAmatA jagavizvanI sAme te eka nizcala avikArItattva tarIke rahe che. tenuM pratibiMba jaDabuddhine prakAzita kare che. cetanavatu lAgatI buddhi ja pachI kriyAvatI bane che. mAnava-jJAnanA sarvaprakAro A rIte purUSanA kAraNe ja zakya bane che. purUSanuM astitva AgaLa kArikAnAarthanA varNanamAM Avaze. puruSa eka nathI aneka che. sarvapuruSo anaMta che. avikArI, sarvavyApI ane nitya che. puruSa bahutva mATe dalIlo A pramANe chejanma, maraNa, jJAna vagere bAbatomAM bhinna bhinna vyaktio vacce taphAvata hoya che. jIvomAM ekI sAthe eka ja pravRtti thatI jovAmAM AvatI nathI. temaja jIvAtmAomAM tAratamya jovA maLe che. tethI purUSo aneka che. vizeSa sAMkhyakArikAnA varNanamAM jaNAvela che. sAMkhyano A puruSabahutvavAda tenA dvaitavAdanA anubaMdhamAM che. buddhitatva aneka che. tenA para paDatA purUSanA pratibiMbathI vaividhya udbhave che. A vaividhya purUSanI anekatAthI ja zakya bane che. * puruSa-prakRti saMyoga : puruSa-prakRti saMyoga e bahucarcita samasyA banI gaI che. acetana prakRtimAM vaiSamya AvyuM ane sRSTisarjana thayuM e purUSane mATe kadAca thayuM haze. paNa kevI rIte zakya banyuM, e paNa eka prazna che. acetana potAnI jAte ja pravRtti karI zake nahIM. puruSanuM sAmIpya jaDane cetana banAvI zake nahIM. sAMkhya kArikAmAM nIce pramANe kahevAmAM AvyuM che. tasmAttatsaMyogAdacetanaM cetanavadiva liGgam / gurRtya pi tathA vartava mavatyuilasInaH sA20 sAMkhya kArikAll. ane tethI tenA puruSanA) saMyoganA kAraNe acetana (mahadAdi) liMga sacetana jevuM lAge che ane guNomAM kartRttva hovA chatAM udAsInapuruSa kartA jevo thAya che. bhAvArtha: ApaNe joyuM ke puruSa ane prakRti tAtvika rIte ja parasparathI atyantabhinna che. eka cetana che, to anya jaDa. eka nirguNa-akartA ane mAtra dRSTA che. to anya triguNAtmaka, vikArazIla ane tethI anyanA darzanano viSaya che. paraMtu e baMne paraspara koIpaNa rIte saMbaMdha ja dharAvatA nathI tema nathI. ApaNane thatA sRSTinA anubhavomAM e ubhayano sahayoga che. prakRti bhale jaDa rahI paNa tenuM eka mahattvanuM tattva che. sattva (buddhi)no dharma che prakAza. paNa e prakAza svayaMbhU nathI. te puruSanA sAnidhyathI prakAzita thAya che ane pachI prakAzanuM parAvartana kare che. A parAvartita prakAza prakRtino hoya tevo bhAsa thAya che ane tethI te acetana hovA chatAM jANe ke cetana hoya tema lAge che. (tat saMvat avetana cetanAvayava jim) prakRtimAM rajoguNa che. te cala che. pravRttizIla che. rajasunA kAraNe prakRtimAM kriyA thAya che ane tethI guNo ja kartA che. paNa e kriyA paNa cetana purUSanA sAnidhyamAM thAya che. tethI akartA hovA chatAMye purUSa jANe ke kartA che evI bhrAnti thAya che. puruSane brAntithI kartA mAnavAmAM Ave che. te samajAvavA TIkAkAro judA judA dRSTAMta Ape che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 34, sAMkhyadarzana varNana karatAM kahe che ke - "khUbahaso, khUbapIo, lADa-AnaMda karo, khUba khuzIthI mauja karo, roja icchAnusAra bhogone bhogavo, (paraMtu, jo tame kapilamatane jANyo che, to vilaMbavinA mokSasukhane pAmazo." bIjA zAstramAM paNa kahyuM che ke prakRti vagere 25 tattvano jANakAra, game te AzramamAM rahe, bhale te zikhA rAkhe, bhale mastake muMDana karAve ke jaTA rAkhe, paraMtu mukta thAya che, temAM saMzaya nathI." atha zAstrakAraH sAMkhyamatamupadarzayati / have zAstrakAraparamarSi sAMkhyamatane jaNAve che. sAMkhyA nirIdharAH kecitkecidIvaradevatAH / sarveSAmapi teSAM syAttattvAnAM paJcaviMzatiH / / 34 / / zlokArtha keTalAka sAMkhyo nirIzvaravAdi che. (to) keTalAka sAMkhyo Izvarane devatA mAne che. te sarve paNa sAMkhyonA tattvonI saMkhyA 25 che. ll34ll. yathA acaurazcauraiH saha gRhItazcaura ityavagamyate / yathA'gnisaMyogAta lohaM gaNirityucyate / anuSNAzIto ghaTaH zItAbhiradbhiH saMspRSTaH zIto bhavati; agninA saMyukto uSNo bhavati / tatvavaizAradI TIkAmAM paM. vAcaspatimizra samajAve che ke sannidhAnathI cittanuM pratibiMba buddhitattvamAM paDe che. ane tenA lIdhe buddhivRtti cetanamAM pariName che. purUSa akartA che. paraMtu prakRtimAM (buddhimAM) pratibiMba pADavAnI yogyatAne lIdhe, te paNa jJAtA ke bhoktA hoya ema lAge che. vijJAnabhikSudvividha chAyApattino siddhAMta rajU kare che. te pramANe puruSanI chAyA jyAre buddhimAM paDe che, tyAre buddhinI ane te dvArA prakRtinI chAyA paNa purUSamAM paDe che ane tethI buddhi jema caitanyano anubhava karatI lAge che. ema purUSa paNa bhoktA hoya tema lAge che. AnA saMdarbhamAM prAcInasAMgAcArya AsUrino mata nIcenA zlokamAM jovA maLe che. vivikte dRkpariNato buddhau bhogo'sya kathyate / prativimvodayaH svaccho yathA candramaso'mbhasi / / arthAt puruSa asaMga che. to paNa caMdranuM pratibiMba jalamAM paDe tyAre jalane kAraNe te paNa svaccha ke caMcala lAge che. te ja rIte buddhinA dakarUpamAM pariNata thavAthI te purUSa bhoga bhogavato hoya tema lAge che. syAdavAda maMjarImAM vidhyavAsano zloka Apelo che. te nIce pramANe che. puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH roti sannidhyAhupadhaH Ti yathA | arthAt purUSa avikArI che. paNa sphaTikamAM jema raMgIna puSpanuM pratibiMba paDatA te paNa raMgIna lAge, tema mana (buddhi!) sAnidhyane kAraNe purUSamAM pratibiMbita thAya che. A rIte puruSa ane prakRtinA saMbaMdhane judI judI rIte samajAvavAmAM Avyo che. ekano bIjAmAM ke ubhayanuM ekabIjAmAM pratibiMba paDe che. ane tethI acetanane cetanano ane cetanane acetananA dharmono adhyAsa thAya che. ema mAnavAmAM AvyuM che. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuchaya bhAga - 1, zloka-34, sAMkhyadarzana 267 vyAkhyA kecitsAMkhyA nirgata Izvaro yebhyaste nirIdharAH, kevalAdhyAtmaikamAninaH, kecidIzvaradevatAH-Izvaro devatA yeSAM te tathA, teSAM sarveSAmapi nirIdharANAM sedharANAM cobhayeSAmapi tattvAnAM paJcaviMzatiH syAt / sAMkhyamate kila duHkhatrayAbhihatasya puruSasya tadupaghAtahetustattvajijJAsotpadyate / AdhyAtmikamAdhidaivikamAdhibhautikaM ceti duHkhatrayam / atrAdhyAtmikaM dvividhaM, zArIraM mAnasaM ca / tatra vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittaM yaduHkhamAtmAnaM dehamadhikRtya jvarAtIsArAdi samutpadyate tacchArIram, mAnasaM ca kAmakrodhalobhamoherSyAviSayAdarzananibandhanam, sarvaM caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA, AdhibhautikamAdhidaivikaM ceti / tatrAdhibhautikaM mAnuSapazupakSimRgasarIsRpasthAvaranimittaM, AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyAvezahetukam / anena duHkhatrayeNa rajaHpariNAmabhedena buddhivartinAbhihatasya prANinastattvAnAM jijJAsA bhavati duHkhavighAtAya / tattvAni ca paJcaviMzatirbhavanti / / 34 / / / TIkAno bhAvAnuvAdaH 2403 saijyo zvarane mAnatA nathI. mAtra meM adhyAtmane mAne cha. (nirgata Izvaro yebhyaste nirIzvarAH-sA vyutpattithI nirIzvara za6 banyo che.) vAnI bhAzaya me 2015 sabhyo Izvarane devatA mAnatA nathI. Izvara sRSTinuM sarjana karatA nathI. keTalAka sAMkhyo Izvarane devatA mAne che, te sezvaravAdi kahevAya che. te sezvaravAdi ane nirIzvaravAdi baMne paNa sAMkhyonA tattvonI saMkhyA paccIsa (25) che. sAmatamAM (manAya che ke, traNa prakAranA duHkhothI pIDAtA puruSane te du:khonA vighAtanA kAraNarUpa tattva-jijJAsA utpanna thAya che. te duHkhanA traNa prakAra mA prabhArI che. (1) mAdhyAmi huma, (2) mAvi hu:5 mAne (3) mAghamaunis du:5. mAdhyAtmi hu: 52nu cha. (1) zArI2i7, (2) mAnasi.7. dwi vAta-pitta-nI viSamatAthI AtmAne zarIrane Azrayine tAva, atisAra Adi je du:kha utpanna thAya che, te zArIrikaduHkha kahevAya che. A duHkhatrayAbhighAtAjjijJAsA tadabhighAtake hetau / sAMkhya kArikA || ki punastadduHkhatrayam ? tadAha - AdhyAtmikam, Adhibhautikam, Adhidaivikam / tatra prathamaM dvividhaM zArIraM mAnasaM ca / tatra zArIraM vAtapittazleNaNAM dehadhAtUnAM vaiSamyAt yad duHkhamAtmAnaM dehagadhikRtya jvarAtIsArAdi pravartate / mAnasaM priyaviyogAdapriyasaMyogAJca dvividham / etadA dhyAtmika duHkhamabhihitam / AdhibhautikaM tu bhUtAnyadhikRtya yatpravartate mAnupapazupakSisarIsRpasthAvaranimittam / AdhidaivikaM tu divamadhikRtya yatpravartate zItoSNavAtavarNAdikam / evametaitribhirduHkhairabhihatasyAsurisagotrasya vrAhmaNasya jijJAsA samutpannA / sAMkhya kArikA mAThara vRttio Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 35, sAMkhyadarzana kAma, krodha, lobha, moha, irSyA, viSayAdarzanane kAraNe (manamAM) utpanna thatuM duHkha mAnasika du:kha kahevAya che. A vAta-pittAdinI viSamatA ke kAma-krodhAdi vikAro aMdarane aMdara utpanna thAya che, bahAra dekhAtA nathI. mATe te AdhyAtmikaduHkha kahevAya che ane A AdhyAtmika du:kha AMtara upAyathI sAdhya che. bAhya upAyathI nahi. bAhya upAyathI sAdhya duHkha be prakAranuM che (1) Adhibhautika ane (2) Adhidaivika. manuSya, pazu, pakSa, mRga, sarIsRpa, A trasa ane sthAvarajIvone nimitte je du:kha Ave te Adhibhautika kahevAya che. yakSa, rAkSasa tathA bhUtAdinA vazanA kAraNe je duHkha Ave te Adhidaivika. A traNe du:kho rajoguNanA pariNAma che. buddhimAM thavAvALA A duHkhothI jyAre jIva abhihita thAya che, tyAre te duHkhonA vighAtamATe tattvonI jijJAsA thAya che. (izvarane jagatakartA mAnanAra (sezvaravAdi sAMkhyo)nI mAnyatA che ke Izvara jagatanuM sarjana prakRtimAM kSobha karavAdvArA kare che. ahIM koIkane prazna thAya ke Izvara paramakRpALu che, to jIvo ne duHkha zA mATe Ape che ? tyAre sezvaravAdi sAMkhyo uttara Ape che ke jyAM sudhI jIvane duHkha na Ave, tyAM sudhI mokSanI jijJAsA thatI nathI ane duHkhatrayanA vighAtanI paNa jijJAsA thatI nathI, tethI Izvara teone duHkha Ape che.) tattvo paccIsa che. 34o. atha tattvapaJcaviMzatimeva vivakSurAdau sattvAdiguNasvarUpamAha / have paccIsatattvone ja kahevAnI icchAvALA graMthakArazrI prAraMbhamAM sattvAdi traNaguNanA svarUpane kahe che. sattvaM rajastamazceti jJeyaM tAvadguNatrayam / prasAdatApadainyAdikAryaliGga krameNa tat / / 35 / / zlokArdha sattva, rajasu ane tamasU A traNa guNo che. prasAda, tApa tathA dInatA Adi kAryothI teonuM kramasara anumAna thAya che. tAvacchabdaH avadhAraNe (prakrame) tathaivaM jJAtavyaM / teSu paJcaviMzatau tattveSu sattvaM sukhalakSaNaM, rajo duHkhalakSaNaM, tamazca mohalakSaNamityevaM prathamaM tAvadguNatrayameva jJeyam / tasya guNatrayasya kAni liGgAnItyAha-"prasAda" ityAdi / tatsattvAdiguNatrayaM krameNa pratApacArivAni | prasava -prasannatA, tA :-saMtApa, phrenca-vInavavanAdiheturvissnnnntaa, dvandve prasAdatApadainyAni, tAni AdiH prakAro yeSAM kAryANAM tAni Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 35, sAMkhyadarzana 269 prasAdatApadainyAdIni, prasAdatApadainyAdIni kAryANi liGga-gamakaM-cihnaM yasya tatprasAdatApadainyAdikAryaliGgam / ayaM bhAvaH / prasAdabuddhipATavalAghavaprasavAnabhiSvaGgAdveSaprItyadayaH kAryaM sattvasya liGgam / tApazoSabhedacalacittatAstambhodvegAH kAryaM rajaso liGgam / dainyamohamaraNasAdanabIbhatsAjJAnAgauravAdIni kAryaM tamaso liGgam / ebhiH kAryaiH sattvAdIni jJAyante / tathAhi-loke yaH kazcitsukhamupalabhate sa ArjavamArdavasatyazaucahIbuddhikSamAnukampAprasAdAdisthAnaM bhavati, tatsattvam / yaH kazciduHkhamupalabhate, sa tadA dveSadrohamatsaranindAvaJcanabandhanatApAdisthAnaM bhavati, tadrajaH / yaH kaJcitkadApi mohaM labhate, so'jJAnamadAlasyabhayadainyAkarmaNyatAnAstikatAviSAdonmAdasvapnAdisthAnaM bhavati, tattama iti / sattvAdibhizca parasparopakAribhitribhirapi guNaiH sarvaM jagadvyAptaM vidyate, paramUrdhvaloke prAyo deveSu sattvasya bahulatA, adholoke tiryakSu nArakeSu ca tamobahulatA, nareSu rajobahulatA, yaduHkhaprAyA manuSyA bhavanti / yaduktam (sAMkhyakArikA 54) "UrdhvaM sattvavizAlastamovizAlazca mUlataH sargaH / madhye rajovizAlo brahmAdistambaparyantaH / / 1 / / " atra brahmAdistambaparyanta iti brahmAdipizAcAnto'STavidhaH sarga iti / / 35 / / TIkAno bhAvAnuvAda: ___eobhA 'tAvata' zabda bhArtha cha.te ||||2-te 5thyAsa tatvomAM sattva. supas135 cha, rajasu duHkhasvarUpa che ane tamasu mohasvarUpa che. e pramANe sauprathama traNaguNo jANI levo. prazna te traegumne ( pAna) siMgo yA cha ? uttara : prasAdathI sattvaguNa, tApathI rajasuguNa tathA dainyathI tamasuguNanuM anumAna thAya che. rajasuguNane jANavAnuM liMga tApa=saMtApa che. ane tamasaguNane jANavAnuM liMga dainya=dIna vacananA kAraNarUpa dInatA che. (ahIM prathama dvandrasamAsa thaI, pachIthI bahuvrIhi samAsa thaIne 'prAsAdatApadainyAdikAryaliGgam' 56 baneTa cha.) kahevAno Azaya e che ke prasAda-prasannatA, buddhinI paTutA, lAghava=laghutA-nirAbhimAnapaNuM, anabhinkaMga=anAsakti, aSa=dveSarahitatA, prIti Adi kAryo sattvaguNanA liMgo che. ta5=saMtApa, zoSa=zarI2-665 sUI 4j, me=LUTanIti, yitanI yaMyasatA, stambha koInI saMpatti joI stabdha thaI javuM, udvega=kaMTALo vagere kAryo rajasUguNanA liMgo che. (A) // 4 // 2- e[na sai. 1. mA42vRtti .21 tathA sAMjyasaM. pR.11 752 / bhaNe cha. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 35, sAMkhyadarzana dainya=dInatA, moha=mUDhatA, maraNa, sAda=bIjAne duHkha pahoMcADavuM, bIbhatsa=bhayAnakatADaravApaNuM, ajJAna=murkhatA ke viparIta jJAna, agaurava-svAbhimAnazUnyatA Adi kAryo tamasUnA liMgo che. A (upara sUcavelA) kAryo vaDe sajvAdi guNo jaNAya che. jemake lokamAM koIkavyakti sukhane prApta kare che, te Arjava=saraLatA, mAdava=nirabhimAnatA, satya, zauca mana-vacana-kAyAnI pavitratA, hI=lokalajjA, kSamA, anukaMpA, prasannatAdinuM sthAna thAya che. A ja sattvapradhAna puruSanI oLakhANa che. je koIvyakti du:khane prApta kare che, tyAre te dveSa, droha, matsara=irSyA, niMdA, vaMcana=bIjAne ThagavuM, baMdhana, tApAdinuM sthAna thAya che, te ja rajasupradhAna puruSano paricaya che. je koIka vyakti jyAre paNa mohane pAme che, tyAre te ajJAna, mada, ALasa, bhaya, dainya, akarmaNyatA nAstikatA, viSAda, unmAda, bhayaMkara svapna AvavA vagerenuM sthAna thAya che, te ja tamasupradhAna vyaktinI oLakhANa che. tathA parasparaupakAri evA traNe paNa sattvAdi guNo vaDe saghaLuMye jagata vyApta che. (to) paNa urdhvalokamAM prAya: devomAM sattvanI bahulatA hoya che. adholokamAM tiryaMco ane nArakomAM tamo guNanI bahulatA che ane mANasomAM rajoguNanI bahulatA hoya che. jethI manuSyo prAyaH duHkhI hoya che. jethI sAMkhyakArikA-54mAM kahyuM che ke "brahmathI mAMDIne stamba=sthAvaraparyanta, A samasta sRSTi udgalokamAM (utkRSTacaitanyavALA devomAM) sattvaguNapradhAna, mUla-adholokamAM (apakRSTacaitanyavALA pazu-nAraka AdimAM) tamo pradhAna, madhyalokamAM (madhyamacaitanyavALA mANasomAM) rajopradhAna che. (1)" brahmathI stambaparyanta samastasRSTimAM brAhma, prAjApatya, aindra, paitra, gAdharva, yakSa, rAkSasa tathA pizAca A ATha prakAranI daivisRSTi che. (sarganuM varNana karatAM sAMkhyakArikAmAM kahyuM che ke liMga zarIranI AsapAsa bhUto je sthUlazarIranI sRSTi sarje che, te bhUtAdi sarga traNa prakArano che. (1) devasarga, (2) tigmonisarga, (3) manuSyasarga. temAM devasarga upara kahyA pramANe ATha prakArano che. tiryaMcayonisarga pAMca prakArano che. (i) pazu (grAmya athavA kharIvALA prANIo. jemake gAya vagere.) (ii) mRga (vanamAM rahenArA athavA kharI vinAnAM haraNa vagere), (ii) pakSIo, (iv) sarIsRpa (peTe cAlanAra sarpa vagere) ane (V) sthAvara (vRkSa vagere.) manuSyasarga eka ja prakArano che. sAMgAcArya zrI gauDanI mAnyatA che ke devasarga, manuSyasarga, sthAvara temaja jaMgama ema be Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 36, sAMkhyadarzana 271 prakArano tiryaglonisarga-ema kula cAra sarga che. te pratyekanA abhautika, liMga, bhAva ane bhUta ema cAra prakAra che. AthI kula 17 sarga thayA.) rUpA eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnA'vyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA / / 36 / / zlokArdha sattvAdi traNaguNonI sAmyavasthAne prakRti kahevAya che. tene pradhAna, avyakta zabdo vaDe (paNa) bolAya che. tenuM svarUpa nitya hovAthI nityasvarUpikA paNa kahevAya che. vyAkhyA-eteSAM-sattvAdiguNAnAM yA samA-tulyapramANA avasthA-avasthAnaM, sA sattvAdInAM samAvasthaiva prakRtirucyate / kileti pUrvavArtAyAm sattvarajastamasAM guNAnAM kvaciddevAdI kasyacidAdhikye'pi mithaH pramANApekSayA trayANAmapi samAnAvasthA prakRtiH kIrtyata ityarthaH / pradhAnA'vyaktazabdAbhyAM vAcyA, sA ca prakRtiH pradhAnamavyaktaM cocyate nAmAntarAbhyAm / nityam-apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM kUTasthaM svarUpaM yasyAH sA nityasvarUpikA'vicalitasvarUpetyarthaH / ata eva sAnavayavA sAdhAraNyazabdAsparisArUpAgandhAvyayA cocyate / maulikyasAMkhyA hyAtmAnamAtmAnaM prati pRthak pRthak pradhAnaM vadanti, uttare tu sAMkhyAH sarvAtmasvapyekaM nityaM pradhAnamiti prapannAH / / 36 / / TIkAno bhAvAnuvAda A sattvAdiguNonI samAna=tulya avasthAne ja prakRti kahevAya che. "vitra pahelA kahelI vAtano saMketa kare che. (arthAtu pUrve kahyA pramANe) sattva, rajasu ane tamasuguNonuM anukrame devomAM, manuSyomAM ane tiryaMco-nArakomAM adhikapaNuM hovA chatAM paNa paraspara pramANanI apekSAthI sattvAdi traNeguNonI samAna avasthAne prakRti kahevAya che. te prakRtipradhAna ane avyakta zabdo vaDe paNa kahevAya che. arthAt prakRtinA pradhAna ane avyakta bIjA nAmo ja che. vaLI te prakRti apracuta (avinAzi), anutpanna (utpattirahita) ane sthira eka phUTastha svabhAvavALI che. arthAt tenuM svarUpa kuTastha che. arthAt avicalita svarUpavALI che. AthI ja te prakRti avayavarahita, sAdhAraNa, zabdazUnya, sparzarahita, rasarahita, rUparahita, gaMdharahita ane avyaya=avinAzi kahevAya che. mUlasAMkhyo pratyeka AtmAne pRthaka-pRthaka prakRti hoya che tema kahe che. paraMtu pachInAM sAMkhyo sarva AtmAomAM eka nityapradhAna(prakRti)ne svIkAre che. (kahevAno Azaya e che ke - mUla sAMkhyonI mAnyatA e che ke sarganA prAraMbhathI ja pratyeka puruSane potAnI pRthapha-pRthapha prakRti hatI, te sarganA prAraMbhamAM te te puruSa sAthe saMyoga pAme che ane tyAM sRSTinuM sarjana thAya che. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 37, sAMkhyadarzana pachI jyAre pralaya thAya che, tyAre te ja prakRti sAmyAvasthAmAM AvI jAya che tathA pharIthI jyAre sargano prAraMbha thAya che, tyAre te te puruSane te te (pradhAna=) prakRtino saMyoga thAya che. jyAre puruSa vivekakhyAti dvArA AtyaMtikI prakRtinA saMyogano viyoga kare che, tyAre mokSa pAme che. jyAre uttara(pAchaLa)nA sAMkhyo ema mAne che ke sarva AtmAone eka svarUpavALI ja prakRti hoya che.) / / 36 / / 272 prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirjAyate / ataH sRSTikramamevAha / prakRti ane AtmAnA saMyogathI sRSTinuM sarjana thAya che. AthI have sRSTinA kramane ja kahe che. tataH saMjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaMkArastato'pi syAttasmAtSoDazako gaNaH / / 37 / / zlokArtha: prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che. tene mahAna paNa kahevAya che. buddhimAMthI ahaMkAra utpanna thAya che ane ahaMkAramAMthI soLagaNonI utpatti thAya che. (2) prakRti : prAniyAsthitizI mUtendriyAtmaruM moApavarnArtha dRzyam / / pAtaMjala yogadarzana 2-18 II arthAt purUSanA bhoga ane apavarga mATe bhUta ane indriyarUpe pariNAma pAmatA, prakAza, kriyA ane sthitirUpa svabhAvavALA sattva, rajasa ane tamasa e traNaguNarUpa prakRti dRzya che. (puruSa draSTA che.) arthAt prakAzasvabhAvavALuM sattva che. kriyAsvabhAvavALuM rajas che ane sthitisvabhAvavALuM tamasa che. tethI A samastapadono e artha thayo ke sattva, rajas ane tamarUpa A dravyonA prakAzAdi guNo sarga samaye uddhRtarUpe hoya che. paNa pralayasamaye te rUpe rahetA nathI. pRthvI, ap, teja, vAyu ane AkAza e pAMca sthUlabhUta che. ane gaMdhatanmAtrA, rasatanmAtrA, sparzatanmAtrA, zabdatanmAtrA, rupatanmAtrA e pAMca sUkSmabhUta che. bhUta kula 10 che. indriya paNa sthUla ane sukSmarUpe che. tyAM sthUla indriyamAM pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya tathA mana ema 11nuM grahaNa karavuM. ane sukSma-indriyamAM mahad (buddhi) ane ahaMkAranuM grahaNa karavuM. kharuM jotAM bhUta ane indriya e sattvAdi dravyanAM kAryarUpa che. tathApi A zAstramAM satkAryavAdano siddhAMta che. tethI kAryano kAraNathI vastuta: abheda ja mAnyo che. A niyamathI bhUta, indriyarUpa pariNAmo (kAryo) potAnA pariNAmIrUpa (kAraNarUpa) guNatrayathI atirikta nathI, paNa te rUpe ja che. e batAvavA A sthaLe bhUta ane indriyane e guNatrayanuM svarUpa ja kahyuM. eka evo niyama che ke je guNo kAryamAM hoya te tenA upAdAnakAraNamAM avazya hovA joIe. eTale ke je guNavALuM kArya hoya te guNavALuM tenuM kAraNa hovuM joIe. bhUta ane indriyamAM spaSTa rIte prakAza, kriyA ane sthiti e traNe guNo dekhAya che. tethI A niyama pramANe A guLovALA bhUta ane indriyarUpa jaDa kAryono sadbhAva kyAre hoI zake ke jyAre enA kAraNamAM e traNe guNo hoya tyAre, tethI kAryaliMgI anumAnathI prakAzAdi dharmavALA kAraNanI arthAt sattvAdi triguNAtmaka prakRtinI siddhi thAya che. mahatattvathI mAMDI pRthvI AdinA sthUlaaNuo paryanta je pariNAma pAme che tathA jenA e pariNAmo Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 37, sAMkhyadarzana 273 draSTAnA bhoga ane apavargarUpa prayojanane laIne thAya che, te sattva, rajasuM ane tamasuM e traNaguNa te dazya-prakRti che. zaMkA : A bhoga ane apavarga to buddhinA vRttirUpa che. tethI buddhimAM rahelA che. to pachI purUSanA e be prayojana kevI rIte kahevAya ? ane tethI jo sattvAdidravyo A prayojana mATe mahatuM vagere rUpe pariNAma pAmatAM hoya, to pachI e dravyane svataMtra A zAstramAM mAnyAM che te ayogya Tharaze ? samAdhAna: kharuM jotAM to bhoga ane apavarga buddhithI ja karAyelAM che. tathApi upacArathI puruSaniSTha che. ema kahevAya che. jema lazkarathI karAyelo jaya-parAjaya lazkaramAM ja rahelo che, chatAM paNa lazkaranA svAmIne lazkaranI sAthe abhedarUpe gaNIne loko e jaya-parAjayano rAjAmAM upacAra kare che. te rIte bhoga ane apavarga mATe samajavuM. zaMkA : prayojanane laIne jo sattvAdi pariNAma pAmatAM hoya to prakRti svataMtra na kahevAya ne ? samAdhAnaH dharmAdi nimitto pradhAnAdi prakRtinA pravartaka hetu nathI. paNa e nimitto to mAtra kheDUtanI mAphaka pratibaMdhane dUra kare che. pradhAna, mahatuM, ahaMkArAdi upAdAnakAraNarUpa prakRtinI pravRtti to potapotAnA svabhAvathI ja thAya che. e pravRttine kaMI dharmAdi nimitto karAvatAM nathI. e pravRtti pratikSaNe niraMtara thavI e to prakRtino svabhAva che. to paNa e svabhAvane AcchAdana karI rAkhanAra pratibaMdhakarUpa adharmAdi prApta thAya che. to tenI nivRtti mAtra dharmAdi kare che. e nivatti thaI eTale e prakatio potapotAnA svabhAvathI potAnI meLe ja pravRtti kare che. dA.ta. kheData eka khADAmAMthI vividha kyArAomAM jaLa laI javuM hoya che. tyAre kheDUta nIcI nIcI pALa bAMdhe che. e sthaLe kheDUta kaMI jaLano pravartaka heta nathI. jaLano evo svabhAva che ke e haMmezAM nIce pradezamAM jAya che. te kheDUta pratibaMdha dUra karI Ape che pANI potAnuM kAma kare che. te ja pramANe prakRtino svabhAva potapotAnA vikArarUpe pariNAma pAmavAno che. e svabhAva adharmAdi nimitte AcchAdita thayelAM hoya che. dharmAdi nimitto te AcchAdanane dUra kare che. tyArapachI prakRtio potAnA svabhAva pramANe pariNAmane pAme che. e ja pramANe puruSArtharUpa nimitta mATe paNa te rIte jANavuM. kAraNake svataMtrapadArtha hoya te parataMtrano pravartaka thaI zake. je jAte parataMtra che, te anyano pravartaka thAya nahi. jemake daMDa-cakrAdi nimitto, je jAte parataMtra che te ghaTanA prayojaka nathI. ane ema hovAthI ja daMDa-cakrAdino abhAva hoya che. tathApi yogInA saMkalpamAtrathI ghaTanI utpatti thAya che. temaja je kArya hoya che te kAraNanuM prayojaka thatuM nathI. jema ghaTa mRttikAnA kAryarUpa hovAthI mRttikAno prayojaka nathI. A niyamAnusAra dharmAdharma ane purUSArtha e baMne prakRtinAM kAryarUpa che ane tethI prakatine adhIna hovAthI parataMtra che. have jeo sezvaravAdi che. te kahe che ke Izvara prakRtinI pravRttivirodhI je sAmyavasthA che, teno saMkalpathI bhaMga kare che. ane prakRti potAnA svabhAvathI ja sarSAraMbhe potAnI meLe ja pariNAmane pAmatI cAlI jAya che. kALAdipadArtho dharmAdharmane udbhUta kare che. tathA tenA dvArA dharmAdhimaMdirUpa pratibaMdhanI nivRtti kare che. eTale prakRtio potAnI meLe ja pariNAmane pAme che. AthI sarva nimitto prakRtinA prayojaka hetu nahi hovAthI prakRti svataMtra che. prakRtinI avasthAvizeSaH vizeSa, avizeSa, liMga mAtra ane aliMga e cAra sattvAdi guNatrayarUpa prakRtinI avasthAvizeSa che. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 - vizeSa : kevaLa vikA2padArtho te 16 che. pAMca mahAbhUta, pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya tathA jJAnendriya ane karmendriya e ubhayarUpa mana-A soLa kevaLa vikAro hovAthI vizeSa che. - | | - - te SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 37, sAMkhyadarzana pRthvI Adi paMcabhUta jagatanA sthUlapadArthonA upAdAnakAraNarUpa che e vAta sAcI che, to paNa pRthivyAdi gu karatAM jagatanA sthUlapadArtho adhikapsyUla gaNAtA nathI. tethI e padArtho bhinna tattvarUpa nathI. AthI A tattvo anyatattvanA upAdAnakAraNa nathI. tethI te kevaLa vikAra che ane tethI e tattvo vizeSa che. vizeSano artha e ja ke zAnta, ghora ane mUDha e vizeSovALA kevala vikArarUpa padArtho. Ama hovAthI pAMca tanmAtrA je zabda-sparzAdi vizeSavALI che tathA tAmasa ahaMkAranA vikArarUpa che ane chatAM pRthvIAdi paMcabhUtarUpa bhinnatattvanA upAdanakAraNa che. tethI kevaLa vikArarUpa nathI. AthI teno samAveza vizeSamAM thato nathI. sAMkhyakArikAmAM kahyuM che ke - 'voDastu vira:' A vacanathI 16 padArtho ja vikArarUpa kahyAM che. zrIgarbhApaniSadamAM paNa UTI pratayaH pokaza: viAraoNH - ATha prakRti che ane 16 vikAro che ema kahela che. avizeSa : avizeSa eTale zAMta, ghora ana mUDharUpa vizeSathI rahita, liMgamAtra ane aliMgathI bhinna sattvAdinAM kAryarUpa padArtho. A padArtho che pAMca tanmAtra ane ahaMkAra. - - - ahIM pRthvI gaMdhatanmAtrArUpa avizeSano, apU rasatanmAtrArUpa avizeSano, teja rUpatanmAtrArUpa avizeSano, vAyu sparzatanmAtrArUpa avizeSano tathA AkAza zabdatanmAtrArUpa avizeSano vikAra che. pAMcajJAnendriya, pAMcakarmendriya tathA mana e 11 karaNo darzana-zravaNAdi vizeSathI rahita ane abhimAnamAtra dharmavALA ahaMkArarUpa avizeSanA vikAro che. temAM sattvapradhAna ahaMkAranA vikArarUpa jJAnendraya che. raja: pradhAna ahaMkAranA vikArarUpa A dase indriyanA arthane viSaya karanAra mana che. Ama A 16 tattvo vikAra che. e siddha thAya che. eTaluM ja nahIM e 16 tattvomAMthI koIpaNa anya tattvanuM upAdAnakAraNa nathI. tethI e 16 tattvo kevaLa vikArarUpa che. ahIM ahaMkAramAM zravaNa-darzanAdithI rahita abhimAnamAtra dharmavALA sAtvika, rAjas ane tAmas aNuonuM grahaNa thAya che. e aNuo jJAnendriya, karmendriya, mana tathA pAMca tanmAtrAnA upAdAna kAraNarUpa che tathA jAte liMgamAtra parvanA vikArarUpa che. Ama hovAthI e aNuo zAMta, ghora, mUDharUpa vizeSo, je kevala vikAromAM ja udbhUta thayelA hoya che, tenAthI rahita che, liMgamAtra ane aliMgathI vadhAre sthUla hovAthI bhinnatattvarUpa che tathA sattvAdinAM kArya che. tethI te sattvAdi mUla prakRtinA avizeSaparvamAM Ave che. zabda tanmAtrA eTale zAntAdi vizeSathI rahita, zabdamAtra dharmavALuM, AkAzanA aNunA upAdAnakaraNarUpa dravya. sparzatanmAtrA eTale zAntAdi vizeSathI rahita, zabda ane sparza e be dharmavALuM, vAyunA aNunA upAdAnakAraNarUpa dravya. rUpatanmAtrA eTale zAntAdi vizeSathI rahita, zabda, sparza ane rUpa e traNa dharmavALuM, taijasa aNunA upAdAnakAraNarUpa dravya. rasatanmAtrA eTale zAntAdithI rahita, zabda, sparza, rUpa ane 2sa e cAra dharmavALuM, jalanA upAdAna kAraNarUpa dravya. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga-1, zloka -37, sAMkhyadarzana 275 gaMdhatanmAtrA eTale zAntAdithI rahita, zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha e pAMca dharmavALuM, pRthvInA aNunA upAdAnakAraNarUpa dravya. A pAMca tanmAtrA kahevAya che. A pAMce tanmAtrAo sarva ekasarakhI rIte tAmasu ahaMkAranA kAryarUpa che. temaja A tanmAtrA AkAzAdi pAMcabhUtarUpa bhinna tattvonA upAdAnakAraNarUpa che. tethI A tanmAtrA kevala vikArarUpa nathI ane tethI zAntAdithI rahita che. tathA liMgamAtra ane aliMgathI bhinna che. tethI avizeSa che. Ama pAMca tanmAtrA ane ahaMkAra avizeSa che. (3) liMgamAtra : liMgamAtra eTale vyaMjakamAtra, arthAt je saMpUrNa jagatane abhivyakta thayeluM dekhADe che tathA jenAmAM anya kazo vyApAra nathI. evuM satvAdi guNonuM kArya. A kArya te mahatatatva che. sarganA AraMbhe prakRtino kSobha thavAthI je AdyavikAra sattAne pAme che. te kArya brahmanI upAdhirUpa tattva, avizeSa ane vizeSa e sarvapariNAmonuM AdhArabhUta hovAthI mahatu kahevAya che. jyAre pralaya thAya che, tyAre jagatanI sarvavastuo saMskArasahita pradhAnamAM lIna thAya che. sargakALa prApta thavAthI prakRti, je pralayasamaye sAmyAvasthAmAM hoya che te lobha pAme che. e kSobha pAmavAthI je prathamavikAra astitvamAM Ave che arthAt e kSobhapAmelI prakRti ja mahatuM che. e mahat liMgamAtra che, kemake e prakRtinI kSobha pAmelI avasthArUpa hovAthI AkhA jagatane potAmAM abhivyakta kare che. tathA enAmAM bIjo kazo vyApAra hoto nathI. jyAre e mahattattvamAMthI ahaMkArAdi utpanna thAya che, tyAre ja abhivyaktithI atirikta vyApAra thAya che. tethI mahatutattvanI utpattinA samaye abhivyaktithI anya kazo vyApAra hoto nathI. tethI yogya rIte liMgamAtra kahevAya che. e mahatatattva cha avizeSonuM paNa kAraNa che. arthAta e ja tattva sthalatAne pAmatAM cha avizeSarUpe pariNAma pAme che. emAM eTalo pharaka che ke ahaMkAra A mahattattvano sAkSAt pariNAma che ane tanmAtrA avizeSa e ahaMkAra dvArA thatA pariNAmo che. tethI A tattva cha avizeSanI mAphaka prakRti vikRtitattva che. (4) aliMga: aliMga eTale koInuM baMjana karanAra nahI te, arthAt sattvAdiguNonI sAmyavasthA. A sAmyavasthAne ghaNe prasaMge zAstromAM prakRti paNa kahI che. temaja avyakta, avyAkRtavagere paNa enAM ja nAmo che. kAraNake sAmyAvasthA dekhAya tevI nathI. eTale ke e avasthAmAM kazAnI abhivyakti nathI. temaja nAma ane rUpa baMne sphaTa nathI. A aliMga vA prakati sadAkALa ekasarakhI rIte rahetI nathI, paNa sargakALa prApta thavAthI e anyarUpe pariNAma pAme che. tethI pUrva dharmane tyaje che tathA anyadharmanuM grahaNa kare che. Ama hovAthI e prakRti sat kahevAtI nathI. kemake je vastu traNe kALe ekasarakhI rIte vidyamAna rahe te ja satuM che. temaja A prakRti zazazRMganA jevI asatu paNa nathI. ethI asaMtu kahevAya tema paNa nathI. Ama hovAthI A prakRti (ane tenA kAryarUpa saMpUrNa jagata) satu asatuthI anirvacanIya kahevAya che. AdityapurANamAM kahyuM che ke -- nApA na durupa mAthA naivIyAtivA sakhyAmane dhyAne A prakRti ja sevanuM mULa kAraNa che, tathApi e paNa guNonI sAmyavasthArUpa hovAthI guNothI atirikarUpe to guNanA dharmarUpa che. ane tethI ene guNonA parvarUpa kahevAmAM doSa nathI. A cArene guNanA parva kahyAM, tyAM joke e cAre ekasarakhI rIte sattvAdiguNomAM parvarUpa che. tathA aliMgaparva ane itara traNa parvamAM eka moTo bheda e che ke aliMgaparva nitya che ane anya traNa parvo anitya che. aliMgaparva nitya hovAnuM kAraNa e che ke e parvamAM koI nimitta nathI. arthAt sattvAdiguNonI e Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-37, sAMkhyadarzana svabhAvasiddha avasthA che ane mahatuM vagere parva nimittavazAt thAya che. e nimitta e purUSArthanI siddhi che. sukha, du:khAbhAva ane vivekakhyAti e purUSArtha che. e purUSArtha mahatuM vagerenuM nimita che. bhoga ane apavargarUpa purUSArthanI siddhi sargakALe ja thAya che. pralayakALa thatI nathI. kemake pralayakALe to bhoganuM je karaNa arthAt buddhi tathA indriyo, te A prakRtimAM samAyA che. eTaluM ja nahIM, paNa je abhimAnInuM aNuM, te paNa e samaye nathI. tethI pralayakALe sukha ane vivekakhyAtinI siddhi nathI. e spaSTa che. temaja pralayakALe je du:khAbhAva hoya che te to karmajanyadravya tathA abhimAnIvagere dravyanA rUkSa thavAthI thayelo hoya che. tethI e paNa A sAmyavasthAmAM nimittarUpa nathI. tAtparya e che ke koIpaNa puruSArthanI siddhi A avasthAmAM ghaTatI nathI. tethI A avasthAnuM purUSArtha nimitta nathI. ane anyanimittanI to prApti ja AvatI nathI. A avasthA nitya ane anya traNaparva anitya. prazna : aliMga avasthAmAM koI nimitta nathI e vAta sAcI, tathApi sargakALa prApta thAya che. tyAre e avasthA maTI mahatuM vagere pariNAmo thAya che. arthAt sargasamaye A avasthAnuM nAma paNa nathI rahetuM, to pachI te nitya kema kahevAya ? uttara : jyAre pralaya thAya che tyAre te te bhAganA (sRSTinA) aMtyAvayavIthI mahatu sudhInA sarvatattvo potapotAnA vizeSone choDI de che. eTale saMpUrNa dravya sAmyavasthAne pAme che. arthAt aliMgarUpa thaI rahe che. puna: jyAre sargakALa prApta thAya che, tyAre e sAmyavasthAvALA dravyamAM kSobha thAya che. e kSobha e dravyamAtramAM nathI thato, paNa mAtra eka dezamAM ja thAya che. eTale ke jema sarva dudhanuM dahIM bane che, tema aliMganA eka dezamAM ja vikAra utpanna thAya che. ane anya deza to sAmyavasthA rUpe jemano tema sthita thAya che. A avaziSTa raheluM sAmyavasthAvALuM dravya poSakadravyarUpe e vikAranI sarvataH rahe che ane tethI e AvaraNa paNa kahevAya che. A ja pramANe mahatuM tattva paNa saMpUrNa aMze ahaMkArarUpa pariNAmane pAmatuM nathI. eno eka dezamAtra e rUpe pariNAma pAme che. bAkI rahelo pradeza mahattajvarUpe ja rahe che. je ahaMkAranA poSakadravyarUpeAvaraNarUpe cAle che. Aja rIte ahaMkAra ane tatmAtrA tathA paMcamahAbhUta e sarva mATe samajavuM. A rIte poSakadravyarUpe rahelAM AvaraNo badhAM maLI ATha che. (1) aliMga, (2) mahatu, (3) ahaMkAra, (4-8) pAMca tanmAtrA. (je ATha AvaraNomAM je tanmAtrAvALuM AvaraNa che, temAM ja pAMcabhUtomAM AvaraNono samAveza karyo che.) AthI siddha thayuM ke sargakALe paNa AvaraNarUpe aliMganI sthiti hoya che. tethI sargakALe e aliMgano kevaLa abhAva thAya che e asatya che. arthAtu e aliMga sattvAdinI svabhAvasiddha avasthA hovAthI tathA sargakALe paNa astitvamAM hovAthI nitya che. vaLI A aliMgaavasthA e guNonI mAphaka ane purUSanI mAphaka nitya gaNavI ghaTatI nathI. kAraNake guNo pralayasamaye ane sargasamaye sadA sarvadA saMpUrNa vidyamAna hoya che. temaja purUSa sadA sarvadA ekarUpe rahelo che. tethI guNo ane purUSa jevuM nityatva to aliMgamAM nathI. tathApi aliMgaparva paNa sadA sattAvALuM hovAthI nitya kahevuM ayogya nathI. prakRtinA bIjA nAmo: * guNatraya sarvajagatanA kAraNarUpa hovAthI prakRti kahevAya che. * sukha, duHkha ane moha dharmavALA hovAthI sukhaduHkhamohAtmaka kahevAya che. * rAjAnA amAtyanI mAphaka purUSanA sarva artha sAdhanAra hovAthI pradhAna kahevAya che. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 37, sAMkhyadarzana *saMpUrNa kAryo enI aMdara rahe che, tethI pradhAna kahevAya che. * jagatane moha karAvanAra hovAthI mAyA kahevAya che. 277 * paramANu paNa kahevAya che. * sAMkhyamatamAM je sezvaravAdi che, temanA IzvaranuM svarUpa batAvavAmAM Ave che. te pAtaMjala yogadarzananA AdhAre batAvela che. varu vipAzaraparAmRTTa: puruSavizeSa ghara:" ||1-24 sUtrArtha : avidyAdi kleza, dharmAdharmarUpa karma,jAti vagere klezakarmanAM phalarUpa vipAka, tathA dharmAdharmanA saMskAra-e sarvanA traNe kALavize vastuta: tathA upacArathI paNa thatA saMsargathI rahita, svarUpe zuddha citizaktisvarUpa niratizaya aizvaryavALA Izvara che. (kleza : kriyAyogathI dUra thatA klezo pAMca prakAranA che. (1) avidyA, (2) asmitA, (3) rAga, (4) dveSa, (5) abhiniveza. A pAMca klezomAM avighA bAkInA cAranI jananI che. A badhA klezonI cAra avasthAo che (1) prasupta=sutelAnI mAphaka kAma na karatAM, paDI rahelA paNa jAge evI hoya. (2) tanu=pAtaLAzithila hoya. (3) vicchinna=trUTaka-trUTaka vartanAra hoya. (4) udArapaNe vicAranAra hoya. A sarvenuM vizeSasvarupa anyagraMthothI jANI levuM. Izvara A sarvenuM svarUpata: zuddha citizaktirUpa che. topaNa tene ekacitta hoya che. e citta zuddhasattvA mAyAnA zuddhAMzanuM baneluM che. ane tethI yogInA cittathI vilakSaNa che. yogInuM citta prayatna karI zuddhAMzavALuM bane che. ane IzvaranuM to anAdikALathI zuddhAMzavALuM ja hoya che. e cittanA yogathI IzvaramAM jJAnazakti tathA kriyAzakti hoya che. e cittanI sAthe Izvarane bIjAjIvonI mAphaka avidyAnimittaka svasvAmibhAva saMbaMdha nathI, paNa jagatarUpa pravAhamAM kheMcAtA purUSone jJAnAdiupadezadvArA uddhAra karavAnI icchArUpa nimittathI Izvare e cittanuM grahaNa karyuM che. Ama hovAthI jema strI vagere vezane te rUpe jANI grahaNa karanAra zailUSa (nATakanuM pAtra), tethI baMdhanane pAmato nathI. tema e cittarUpa mAyAne mAyArUpa jANIne potAnI icchAthI grahaNa karanAra Izvara paNa enAthI baMdhanane pAmato nathI. Izvara potAnI icchAthI eka cittanuM grahaNa kare che, ema kahevAmAM icchAthI anantaracittanuM grahaNa ane cittavinA icchAno abhAva hovAthI cittanA grahaNanI anaMtara icchAo hovA chatAM anyonyAzrayadoSa Avato nathI. kAraNake sarga anAdi che. jo sargane prAraMbha hota to e praznano avakAza raheta ke Izvare prathama cittanuM grahaNa kevI rIte karyuM ? paNa tema to che nahIM. jagatapravAha-sargapravAha anAdi che, tethI eka sarganA saMhArasamaye A pralayano avadhi Ave, eTale sargAntaranI sRSTi thavAnA samaye mAre amuka zuddhAMzavALuM cittasattva grahaNa karavuM che. evo saMkalpa karI Izvara sRSTino saMhAra kare che ane saMkalpanI vAsanAvALuM thaI citta paNa te samaye pradhAnamAM-prakRtimAM lIna thaI jAya che. tyAra pachI pralayakALa puro thaI rahe, tyAre jema rAtrIe suto mANasa savAre vahelA uThavAnA nizcaya sAthe sUve, to te nizcayanA baLathI TAImasara UThI jAya che, tema pUrvasarganA avadhie karelA praNidhAnarUpa daDhasaMkalpavALA IzvaranuM citta te saMkalpavazAt A sarganA prAraMbhamAM Izvarane prApta thAya che. ane tyArabAda e citta vaDe jagatanI utpatti, jJAnAdino brahmAne upadeza vagere Izvara kare che. puna: e sargano avidha AvatAM pUrvavat praNidhAna kare che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 37, sAMkhyadarzana tathA te praNidhAnavazAt puna: navA sarganA AraMbhe e cittanI prApti thAya che. ema anAdikALathI praNidhAna ane cittanuM grahaNa thatuM hovAthI bIjAMkuravat cAlyA ja kare che. prazna : Izvarane prakRSTasattvavALuM citta che, emAM zu pramANa che ? javAba : vaikSata soDAmayat, tavAtmAnuM svayamajuruta | 278 svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca yaH sarvajJaH sarvavidaH / / A vedanI zrutithI Izvarane prakRSTacitta che te siddha thayuM. (sUtramAM ekavacanathI te vyakti52ka che ane te vyakti eka ja che eTale ke Izvara eka ja che.) prazna : IzvaranuM jJAna kevA prakAranuM che javAba : taMtra niratizayaM sarvajJavInam // 1-25|| arthAt sarvajJapaNAnuM bIja je atizavALuM jJAna te IzvaramAM niratizaya che. eTale ke IzvaramAM niratizaya eTale enAthI utkRSTa nahi tevuM jJAna che. uttara H ahI sUtramAM je kahyuM che ke sarvajJatAno jJApaka hetu je sAtizaya jAtIyajJAna te IzvaramAM niratizaya che. arthAt amaryAda avasthAne pAmyuM che. tyAM sAtizaya jAtIyajJAna sarvajJAtAnuM A pramANe jJApana kare che. jJAna sAtizaya hovAthI koIsyaLe paNa niratizaya thavuM joIe, kemake lokamAM ApaNe joIe chIe ke je je guNa sAtizaya hoya che - jevuM ke parimANa - te kvacit paNa niratizaya thAya che. parimANanuM je aNuttva, mahattva rUpa sAtizaya joIe chIe, tenI purUSamAM kASThAprApti che, kAraNake puruSa vibhu hovAthI cit kASThAne pAmavuM joIe. jJAna sAtizaya che te ApaNe jANIe chIe. bALaka karatAM moTa! purUSamAM vadhAre hoya che. tenAthI yogImAM vadhAre hoya che ane tenAthI uttamasAdhanAvALA yogIne vadhAre hoya che. A rIte jJAna sAtizaya siddha thAya che. tethI parimAmanI mAphaka kvacit niratizayavALuM hovuM joIe. jyAM jJAna niratizaya thAya che, tyAM sarvajJatva che e spaSTa che. prazna : e sarvajJapadArtha te buddha, arihaMta vagere haze ke mahezvara, paramakAruNIka jagatanA adhiSThAta. vagere saMjJAvALA Izvara haze ? A vizeSajJAna anumAnanI zaktinI bahAra hovAthI zAstrapramANathI thAya che. liMgapurANamAM kahyuM che ke loke sAtizayitvena jJAnaizcarye vilokite / zive nAtiyitvena sthita gAturyanISiLaH / / arthAt 'lokamAM jJAna ane aizvarya je atizayavALAM dekhAya che, te paramAtmAvize niratizayane pAmelA che." ityAdi vacanathI jagatanA adhiSThAtA mahezva2mAM jJAnanI niratizayatA kahI che. zaMkA : Izvarane jagatanA adhiSThAtA arthAt jagatanA utpanna karanArA mAnyA te yogya nathI. kAraNake zAstramAM Izvarane AptakAma kahyA che tathA bhagavAna hovAthI AruDhavairAgyavALA kahyA che. tethI Izvarane koIpaNa svArtha ghaTato nathI, ane svArthavinA jagatanI sRSTirUpa kriyA ghaTatI nathI. sAMkhyasUtramAM "svopArAvadhiSThAnaM chovat" e sUtrathI e ja arthanuM bodhana karyuM che ke lokamAM je svArthanemATe pravRtti jovAmAM Ave che. tema jagatasarjanarUpa kriyAnA kartA Izvarane mAnIe to te pravRtti svArthane mATe hovI joIe. tyAM Izvara nitya mukta hovAthI bhoga athavA apavarga e baMnemAMthI koIpaNa svArtha emane hovo ghaTato nathI. kadAca parArthapravRtti mAnIe to paramakAruNika IzvaranI e pravRtti itarapurUSonA sukhane mATe hovI joIe. ane tema hoya to nAnAvidha duHkhothI bharelA A jIvalokanI sRSTi IzvarakRta ghaTe nahIM. temaja kAMto Izvara karmanI apekSArAkhIne sRSTikare athavA to karmanI apekSA rAkhyAvinA. tyAM jo karmanI apekSA vinA sRSTi Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga-1, zloka-37, sAMkhyadarzana 279 kare che ema laIe to IzvaramAM vaiSamyanaIzya doSonI prApti Ave che. ane karmanI apekSA rAkhI sRSTi kare che ema mAnIe to sRSTi mATe karma ane Izvara ema be kAraNo mAnavArUpa gaurava Ave che. sAMkhyasUtramAM kahyuM che ke nathI saMpatti karmanA siddhiH - A sUtramAM uparano artha ja kahyo che. vaLI lokamAM jyAM jyAM pravRtti thAya che, tyAM tyAM rAgano sadubhAva jovAmAM Ave che. tethI pravRtti ane rAga vacce kArya-kAraNabhAvasaMbaMdha dekhAya che. tethI jo IzvaranI jagatasRSTirUpa pravRtti mAnIe to IzvaramAM rAga mAnavo paDaze. tenAthI Izvara kleza-karmAdithI rahita che - A siddhAMta asatya Tharaze. sAMkhyasUtramAM kahyuM che ke - rAta nariddhi nitiripatra | A sUtrathI e ja artha kahyo che. AthI sarvathA Izvara jagatakartA nathI e prApta thAya che. samAdhAna : IzvaranA sadbhAva mATe AgaLa kRtipramANo ApI gayA chIe. eTale pramANamAvat ra tsiddhiH | pramANano abhAva hovAthI Izvara siddhi nathI e kahevuM ayogya che. e IzvaranI pravRtti nitya hovAthI temAM prayojananI kharuM jotAM jarUra nathI. je pravRtti kadAcitnI hoya che, tyAM ja mAtra prayoganamarNi manokapi na pravartita - vinA prayojane maMdapurUSo paNa pravRtti karatA nathI. e laukIkanyAya prApta thaI prayojana hovAnI pharaja pADe che. IzvaranI jagatasarjanarUpa pravRtti nitya che. tethI te pravRttimAM koIpaNa svArtha ke parArtharUpa prayojananI jarUra nathI. A mukhya samAdhAna che. chatAM paNa pravRttimAM prayojana mAnIe to AptakAma Izvarane svArtha to saMbhavato nathI. tethI parArtha e ja mAtra prayojana che. jo parArtha ja prayojana hoya to Izvara jIvone du:kha zA mATe bhogavAve ? eno uttara e che ke du:kha bhogavyA vinA parArthanI prApti thatI nathI. jIva duHkha bhogave pachI ja ene sukhanA sAdhananI jijJAsA thAya che ane jijJAsAthI ja jJAna thAya che. jJAnathI pravRtti ane pravRttithI vivekakhyAti thAya che. ane du:khanubhava vinA vivekakhyAtinA sAdhanarUpa vairAgyanI siddhi thatI nathI. A be kAraNe du:kharUpa saMsAranI sRSTi paramakAruNika tathA sarvanA sukhane icchanArA paramezvara ja kare che te siddha thAya che. Izvare jagatamAM du:kha zA mATe utpanna karyuM. e to prazna ja nathI. kemake duHkha e prakRtimAM raheluM ja hovAthI Izvare utpanna karyuM che e asiddha che. tethI duHkharUpa jagatanI sRSTi IzvarathI thaI zake e yogya che. tema chatAM Izvara puruSone vinA kAraNe duHkha deto nathI; pratyeka purUSanA kanusAra temane sukhaduHkha Ape che. ane tethI karIne vaiSamya-dhUNya doSo IzvaramAM AvatA nathI. prazna : to Izvara ane karma e mAnavAnuM gaurava Avaze ne ? javAba: gaurava Ave che ema kahevuM ayogya che, kAraNa ke nyAyasiddhagaurava doSarUpa nathI. jaDakarma potapotAnI meLe potAno kALajANI pakvathaI phala Ape e kalpanAmAM apUrvatA che. prazna : koIpaNa pravRttinuM kAraNatAvacchedaka rAga7 che, AthI jagatasarjananI pravRttinuM kAraNatAvacchedaka rAgata thaze. AthI Izvara jagatakartA nahIM mAnI zakAya. uttara: lokamAM pravRtti karanArA purUSomAM rAga che. AthI pravRtti ane rAgano kAryakAraNasaMbaMdha Tharato nathI. kema ke jo mAtra AvA sAhacaryathI kAryakaraNabhAvano nirNaya thato hoya to avidyA tathA sukhano paNa kAryakAraNasaMbaMdha Thare, kAraNa ke lokamAM jyAM jyAM sukha jovAmAM Ave che, tyAM tyAM sarvasthaLe avidyAnuM astitva paNa jovAmAM Ave che. jo muktapurUSomAM e niyamano vyabhicAra che, ema kaho to pravRtti ane Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 37, sAMkhyadarzana - rAganI nityavyApti paNa eja sthaLe vyabhicarita Thare che. tethI sarvarIte siddha thAya che ke IzvaramAM jagatasarjanarUpa pravRttimATe rAga hovo joIe te asiddha che. ane tethI Izvara jagatanA sraSTA athavA adhiSThAtA je mAnyA che te sarvAMze yogya che. e Izvara pUrva pUrva sargamAM utpanna thayelA brahmA vagerenA paNa guru che. kAraNake Izvara kAlakRtaparicchedathI rahita che. arthAt Adi ane aMtathI rahita che. arthAt anAdisiddha padArtha che ane tethI A sarganA brahmAdinA upadeSTA che. ema atIta, anAgata brahmAdinA paNa upadeSTA che, kAraNake e mahezvara te vakhate paNa te ja rUpamAM hoya che. brahmAdi dviparArdhAdikAlathI avacchinna che. tethI potapotAnA AyuSyanA avadhie potapotAnA kAraNamAM zame che. Izvara kAraNarahita ane aMtarahita hovAthI brahmAdinA nAza samaye paNa te ja rUpamAM sthita thAya che. punaH sargakALa Ave che, tyAre e IzvaranA saMkalpAnusAra prakRtimAM kSobha kare che tathA tyAra pachI 'tatvanenerita viSamatva prayAti' e zrutImAM kahyA pramANe prakRtinA guNanuM vaiSamya thAya che. e vaiSamya thavAthI anukrame zrIsadAziva, viSNu ane brahmA utpanna thAya che. te sarve potapotAnA AyuSyano avadhi AvavAthI nAzane pAmelA hatA. ane tethI vedAdinA jJAnathI rahita thayA hatA. temane te sarva vakhatamAM paNa jemanA tema sthira rahenArA mahezvara vedAdino upadeza kare che. tethI brahmAdinA guru athavA upadeSya mahezvara che. je arthamAM saMketa hoya te zabda arthano vAcaka thaI zake A niyama che. e artha ane zabda vacce vAcyavAcakabhAva saMbaMdha che. e saMbaMdhanuM jJAna saMketathI thAya che. sarganA AraMbhamAM Izvara vedAdinI vyavasthA mATe go Adi zabdanI zaktine go Adi arthamAM ja niyamita karI sthApe che. tathA pralayamAM jemanuM jJAna jatuM rahyuM che tevA purUSone te zaktino prakAza kare che. vaLI Izvara sarvajJa ane nitya hovAthI pUrvapUrvanA sargamAM je je zabdo je je arthamAM hatA te te zabdo, te te arthamAM niyamita kare che. tethI Izva2saMketamAM bheda paDato nathI. * sAMkhyakArikAnA AdhAre sAMkhyamatamAM vizeSa kahevAya che. du:vatrayAmidhAtAjJiAsA 'tavupayAtaje' to / dRSTe sA'pArthA cet naikAntA'tyantato'bhAvAt / / 9 / / - trividha du:khavaDe du:khI thavAthI tenA nAza mATenA upAyane jANavAnI icchA (-jijJAsA) thAya che ane tenA nAza mATe laukika upAyo nathI. dareka dharmanI pravRtti du:khanA nAza mATe ja thAya che, tema ahIM paNa ekamAtra duHkhano vinAza karavA mATe prakRti ane purUSanA bhedanuM jJAna karavAnuM che. te zAstradvArA karI zakAya che. tenA mATe prakRti ane purUSanuM jJAna hovuM joIe. ane teno saMyoga kaI rIte thayo te jANavuM paDe ane te baMneno viyoga kaI rIte thAya te paNa jANavuM paDe. tyArabAda du:khanA AtyaMtikanAza mATe purUSArtha thAya ane vivekakhyAti prAptakaravI te paramapurUSArtha che. (kArikA-1) dRSTavadAnuzrAvikaH sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH / tadviparItaH zreyAn vyaktAvyaktajJavijJAnAt / / 2 / / (AnuzrAvika) vedamAM kahelA upAya paNa laukika jevA ja che. kAraNake upAya azuddhi, kSaya ane atizayathI yukta che. tenAthI ulaTo (eTale ke zuddha, akSaya ane ekasarakho upAya)che te ja zreya che ane te che vyakta, avyakta ane jJa(purUSa)nuM vijJAna. (kArikA-2) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga -1, zloka-37, sAMkhyadarzana trividhadu:khanA prakAro batAvela che. AthI ahIM batAvela nathI. gurumukhe zravaNa karIne jene yAda rAkhavAmAM Ave che te veda. joke vedamAM vedAntano (upaniSadono) samAveza paNa thaI jAya che. paraMtu ahIM to mAtra vedanA karmakAMDa bhAga ja abhipreta che. vedamAM aneka prakAranA yajJonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. yajJa yAgathI zAzvata ane saMpUrNa sukha maLI zake tema nathI. kAraNake temAM nIcenA traNa prakAranA doSo rahelA che. (1) avizuddha : eTale azuddhi, yajJamAM pazuonI hiMsA thAya che ane hiMsA du:kha ja Ape che. paMcazikhAcArya kahe che ke alpapramANamAM mizraNa yajJanA pariNAme je mukhya phaLa maLe che te to puNya ja che. paNa temAM hiMsA thaI che. tethI gauNa phaLarUpe thoDuM pApa paNa maLe che. e apApano pelA puNya sAthe je saMsarga thAya che, te thoDI azuddhi upajAve che ane pApano parihAra karavA prAyazcita paNa karavuM paDe che. (2) kSaya: svargamAM zAzvata sukha nathI. yajJa-yAgathI svarganuM sukha maLe, paNa te kSaya pAmavAvALuM che. (3) atizaya judA judA yajJanA phaLa judA judA hoya che, jemake jyotiSTahoma yajJa karavAthI svarga maLe, paNa vAjapeyAdi yajJo karavAthI svarganuM rAjya maLe che. A prakAranI sthitine "atizaya' kahI che. ane mAnavIno svabhAva tulanA karavAno hoya che. potAnA karatAM anyanI sthiti vadhAre sArI che, te vicAra tenAmAM duHkha upajAve che. A rIte azuddhi, kSaya ane atizayathI yukta hovAthI vaidika upAyo paNa laukika upAyanI jemaja zAzvata ane saMpUrNa duHkhamukti ApavAmAM niSphaLa ja nivaDe che. - mUlaprakRtiravikRtirmahAdAdyAH prakRtivikRtayaH' sapta / pozavastu "vizAro' ra "prakRtine "vivati' puruSaH TrUpA mULa prakRti e avikArI che. mahatuM vagere sAta (tattvo) prakRti paNa che ane vikRti paNa che. soLa tattvo to kevaLa vikAra ja che. purUSa prakRti paNa nathI, temaja viti paNa nathI. (kArikA-3) A kArikAmAM mukhya traNa tattvonA jJAnanuM sUcana karavAmAM Avela che. avyakta, vyakti ane jJa. uparanA paccIsa tattvomAM sAmAnya rIte mULa prakRtine avyakta kahevAmAM Ave che. mahaddI mAMDI pAMca mahAbhUta sudhInA trevIsa tattvone vyakta mAnavAmAM Ave che. ane avyakta ane vyaktathI nirALA evA purUSane '' tarIke oLakhavAmAM Ave che. A jagatane ApaNe saMsAra evA nAmathI oLakhIye chIe ane saMrati ta saMsAra: | je parivartana pAmyA kare che tenuM ja nAma saMsAra che ema mAnavAmAM Ave che. paraMtu parivartana e to eka prakAranI gati che - avasthA che. parivartana konuM? evo sahaja prazna thAya che. parivartana koIkamAM thAya che. ane jemAM parivartana thAya che, temAMthI kAMIka navI sthitinuM nirmANa paNa thAya che. jemake mATImAM parivartana thavAthI ghaDo banyo. Ama mATI e parivartanano AdhAra banyo. A parivartanane lIdhe mATI potAnA ja svarUpa evA ghaDAnuM kAraNa banI ema kahI zakAya. A parivartana kAraNa-kAryanI eka paraMparA sarje che. paraMtu A paraMparAnA cheDethI zarU karI kArya-kAraNanI dizAmAM AgaLane AgaLa jaIe to chevaTe eka biMdu Avaze, ke jyAMthI AgaLa javuM zakya nathI. ane eka evuM kAraNa jaNAze ke je anya koI kAraNanA parivartananuM nahIM hoya. sarvaprapaMcanuM e ja maLakAraNa. je koIno paNa vikAra nathI, evuM avikatitattva ane tene sAMkhyamata mUjhivati e nAme oLakhe che. A mULaprakRtinuM koI kAraNa mAnIe to anavasthAdoSa Ave. ane A mULa prakRtinA koI vikAra nathI, tethI tene avikRti kahI che. paraMtu keTalAka evA tattvo paNa che ke jeo koIne pariNamAve ane svayaM paNa pAchA koInuM pariNAma hoya. temane Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 37, sAMkhyadarzana prakRtivikRti kahevAmAM Ave che. jyAre keTalAka tattvo mAtra vikAra ja hoya-temane vikAra kahevAmAM Ave che. ane ekatattva evuM paNa che ke koInuM pariNAma paNa nathI ane potAmAM koIne pariNamavA detuM paNa nathI. dRSTamanumAnamAptavacanaM sarvapramANasiddhatvAt / trividhaM pramANamiSTaM prameyasiddhiH pramANAddhi / / 4 // pratyakSa, anumAna ane zabda (AptajananuM vacana) e traNaprakAranA iSTapramANo che. kAraNa ke temAM (anya) sarvapramANo samAI jAya che. prameyanI siddhi pramANathI thAya che. (kArikA-4) 25 tattvo prameya che ane tenI siddhi uparokta traNa pramANothI thAya che. jenA vaDe yathArthajJAna eTale ke pramA-thAya che te pramANa. naiyAyiko paNa pramANanuM Aja rIte lakSaNa Ape che. pramA eTale evA prakAranI cittavRtti ke je asaddigdha hoya, tathA saMzaya, viparyaya ane smRtithI mukta hoya. TuMkamAM kahIe to cittane thato nirbhrAnta yathArthaanubhava e ja pramA. vAcaspatimizra mAtra cittavRtti pAse aTakatA nathI, paNa teo AgaLa kahe che ke cittavRtti dvArA, purUSane je jJAna(bodha) thAya tenuM nAma pramA. prathama dRSTie A sAcuM paNa lAge. kAraNake ghaDo AMkhadvArA citta 52 bhale potAnI chAyA pADe, paNa anubhava to "huM ghaDAnA jJAnavALo thayo' ema ja thato lAge che. paNa A barAbara nathI. sAMkhyadarzanapramANe purUSa udAsIna che. te anubhavothI para che. tene pramAtA paNa kahI zakAya nahIM. tyAre pachI ahIM zuM samajavuM ? eno khUlAso e che ke caitanya evA puruSanuM pratibiMba cittavRttimAM paDe che. pariNAme cittavRtti vastuno AkAra dhAraNa kare che ane tethI A pratibiMbane kAraNe purUSa anubhava kare che, tevo bhrama thAya che. bIjI rIte joIe to acetanacittavRtti svayaM koI anubhava karI zake nahIM. tethI caitanyanA pratibiMba dvArA ja teno vyApAra zakya banyo che. (pramANonI bAbatamAM darzanakAronI mAnyatA) - cArvAka mAtra pratyakSano ja svIkAra kare che. - vaizeSika ane jaina be pramANa mAne che. vaizeSika pratyakSa ane anumAna A be. jaina pratyakSa ane parokSa. ema be mAne che. - mAdhvapaMtha pratyakSa ane zabda bene ja svIkAre che. - naiyAyiko pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda e cAra mAne che. - mImAMsako (prabhAkara) arthApatti sahita pAMca mAne che. - mImAMsako (kumArila) abhAvane sAthe gaNIne 6 mAne che. - advaitadarzana paNa abhAva ane anupalabdhi pramANa svIkAre che. A rIte cha pramANa mAne che. - paurANiko uparanA cha mAM saMbhava ane aitihya umerI ATha pramANo svIkAre che. - keTalAka tAMtriko gheTA nAmanuM navamuM pramANa mAne che. - anyakeTalAka pratibhA nAmanuM dasamuM pramANa mAne che. sAMkhyadarzananA traNa pramANomAM uparanA badhA pramANono samAveza thAya che. AthI traNathI vadhAre pramANa nathI ema sAMkhyadarzana mAne che. prativiSayAdhyavasAyo dRSTaM trividhamanumAnamAkhyAtam / talliGgaliGgipUrvakam AptazrutirAptavacanaM tu / / 5 / / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka - 37, sAMkhyadarzana 283 ke indriyathI thato pratyekaviSayano nizcaya te pratyakSapramANa che. anumAna traNa prakAranuM che. ane te liMga(=hetu) ane liMgI (sAdhya)nA saMbaMdha para AdhArita che tathA zraddheyakRti te zabdapramANa che. (kArikA-5) AnA vize vizeSa AgaLa jaNAvela che. tethI ahIM jaNAvAtuM nathI. sAmAnyatastu dRSTAta atIndriyANAM pratItiranumAnAt / tasmAdapi cAsiddhaM parokSamAptAgamAt siddham / / 6 / / ke atIndriyapadArthonuM jJAna sAmAnyatodaSTa anumAnathI thAya che. tenAthI paNa je siddha na thaI zake tevA parokSa padArthanuM jJAna ApyazAstrathI thAya che (kArikA-1) indriyathI gamya na hoya tevA pradhAna ane purUSa vagerenI pratIti sAmAnyatodaSTa' anumAnathI thAya che. adidUrAt sAmIpyAt indriyaghAtAnmano'navasthAnAt / saumyAd vyavadhAnAt abhibhavAt samAnAbhihArAya / / 7 / / atidUra hovAthI, (ati)najIka hovAthI, IndriyamAM hAnithavAthI, mana sthira na rahevAthI, (ati)sukSma hovAthI, koI AvaraNa (vacce) AvavAthI (koI baLavAna kAraNane lIdhe), abhibhUta thavAthI ke samAna vastumAM bhaLI javAthI padArthanI pratIti thatI nathI. (kArikA-7) kahevAno Azaya e che ke mAtra indriyathI ja jemanuM grahaNa thaI zake te ja padArtho astitva dharAve che evuM nathI. ghaNIvAra eka yA bIjA kAraNe indriyo padArthone grahaNa karI zakatI nathI. A kArikAmAM AvA AThakAraNo ( pramANe batAvela che. AcAryonI mAnyatA: A ATha kAraNo uparAMta vAcaspatimizra navamuM kAraNa paNa umere che. padArthamAM aprakaTarUpe rahela tenI bhAvi avasthAnI upalabdhi thatI nathI. dA.ta. dUdhamAM dahIM sUkSmarUpe raheluM che ja. paNa te joI zakAtuM nathI. mATharavRtti bIjAcAra kAraNono umero kare che. tyAre candrikA A kAraNo haju paNa vadhArI zakAya ema sUcave che. pataMjalInA bhASyamAM cha kAraNo darzavyA che. tenuM uparanA AThakAraNo sAthe ghaNuM sAmya che. sovanI mAne che ke vijJAna ane moDAvasthAnA e be alaga darzAvavAnI jarUra nathI. kAraNa ke mana paNa eka indriya ja che. jayamaMgalA A ATha kAraNone nIce pramANe cAra vibhAgomAM vaheMce che. (1) dezadoSa - atidUra, atinajIka (2) indriyadoSa - indriyaghAta, mananuM anavasthAna (3) viSayadoSa - saumya (4) arthAntaradoSa - vyavadhAna, abhibhava, samAnAbhihAra. saukSmyAttadanupalabdhirnA'bhAvAt kAryatastadupalabdheH / mahAdAdi taya kArya prakRtisarupaM virupaM ca / / 8 / / te (mULa prakRti)nI upalabdhi tenI sukSmatAne lIdhe thatI nathI - nahIM ke tenA abhAvane lIdhe, kAraNake tenA kAryathI tenI upalabdhi thAya che. mahad vagere (tatvo) tenuM kArya che. ane prakRtinA jevuM paNa che ane tenAthI juduM paNa che (kArikA-8). sAtamI kArikAmAM prakRti ane purUSa indriyagocara nathI te batAvyuM. A kArikAmAM atIndriya hovA chatAM astitva Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka -37, sAMkhyadarzana che te batAve che. te prakRti(mULa) sUkSma hovAnA kAraNe indriyagocara banatI nathI. uparanI kArikAmAM Avela sUkSma karatAM ahIM juduM che. sukSma, vyakti ane avyakta cokkasa arthamAM vAparavAmAM AvyuM che. sAmyavasthAmAM mULa prakRti avyakta hoya che. tethI ApaNI dRSTimaryAdAmAM AvatI nathI. paNa sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNa e traNenA saMgharSathI je anekapadArtho utpanna thAya che, te ApaNI indriyanA viSaya thAya che. eTale vyakta. te AkRtithI vyakta thAya. rUpathI ke gaMdhathI athavA koI pratyakSaguNathI vyakta thAya. A rIte prakRti avyakta ane sukSma hovAthI tenI upalabdhi thatI nathI. AthI teno abhAva mAnavAnI jarUra nathI. tenI upalabdhi anumAnathI thAya che. koIpaNa kArya hoya to tenuM kAraNa paNa hovuM joIe. vyakta padArtho badhA kArya che. tethI sAMkhyanA satkAryavAda pramANe te sarvenuM mULarUpa evI prakRti hovI joIe, ema siddha thAya che. A vyakta kArya keTaleka aMze kAraNa evI avyakta prakRti sAthe samAnatA dharAve che ane keTaleka aMze vaidharma paNa dharAve che. asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAzca satkAryam / / 9 / / ne kArikA-9mAM sAMkhyanA satkAryavAdane siddha karavA pAMca kAraNo ApyA che. te AgaLa AvI gayela che. tethI ahIM batAvAtA nathI. artha spaSTa che. hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM, viparItabhavyaktam / / 10 / / kArikA-10mAM vyakta ane avyaktanuM svarUpa batAvela che te paNa AgaLa AvI jAya che. te joI levuM. triguNamavivekI viSayaH sAmAnyamacetavanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn / / 11 / / vyakta ane pradhAna (e baMne) traNa guNathI yukta, avivekI, viSaya, sarvane upalabdha, acetana temaja prasavadharmI che. purUSa tenAthI ulaTo che ane (kaMIka aMze) temanA jevo paNa che (kArikA-11). kahevAno Azaya e che ke vyakta ane pradhAna nIcenA dharmovALA che. (1) triAnam satva, rajasuM ane tamasu e traNa guNothI yukta che. sAMkhyamata pramANe A guNo koInA dharma nathI. paraMtu sukhAdi dharmavALA dharma che. A samastajagata A traNa guNano ja vistAra che. AnA vize AgaLa ghaNuM kahevAyela che. (2) avivekIH viveka eTale vibhinnatattvo vacceno bheda spaSTa karavo te ane A viveka jenAmAM hoya te vivekI' kahevAya. pradhAna ane vyaktimAM AvA prakArano viveka zakya nathI. baMne kAraNa-kAryasaMbaMdhathI yukta che. ane satkAryavAda pramANe baMne ekabIjAthI nitAnta bhinna thaI zake tema nathI. tema mahadAdi potAne pradhAnathI taddana bhinnarUpe grahI zake tema nathI. ane pradhAna pote paNa potAne alaga karI zake tema nathI. tethI A arthamAM baMne avivekI che. viveka e cetanano dharma che. pradhAna ane vyakta e baMne acetana hovAthI viveka karI zake tema nathI. tethI te avivekI che. vAcaspati mizra "avivekI'no eka bIjo paNa artha Ape che. mahad vagere ekalA pote kaMIja utpanna karI zakatA nathI. teo sarva sAthemaLIne ja kriyA karI zake che. ane e rIte teo parasparamAM bhaLelA hovAthI avivekI che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga- 1, zloka -37, sAMkhyadarzana nitya (3) viSaya baMne, jJAnanA viSaya thaI zake che. (4) sAmAnya sarvanA jJAnanA viSaya thaI zakavAnA lIdhe te sarvasAdhAraNa hovAthI sAmAnya che. gauDa, mAThara, jayamaMgalA ane candrikA tene samajAvavA daSTAMta Ape che ke, mUlyavAhIvA, joke candrikA AgaLa kahe che ke guNAtmaka hovAthI te sAmAnya che. (5) acetana: buddhi(maha) vagere sarvatattvo acetana che. vAcaspati kahe che ke bauddho bhale buddhine cetana mAnatA hoya, paNa vAstavamAM to buddhi pote ja jaDaprakRtinuM kArya hovAthI cetana hoI zake nahIM. A rIte pradhAna (avyakta) paNa acetana ja che. ane buddhi vagerene utpanna kare che. tethI tene cetana mAnavAnI jarUra nathI. kAraNa ke jaDamAMthI jema ghaDo utpanna thaI zake che, tema tenI paNa utpatti saMbhavI zake che. (3) prasavadharmiH Ama baMne potapotAnA kAryane utpanna kare che, tethI te prasavadharmi che. purUSa AnAthI ulaTo che. te trizuLa che. kAraNa ke te nirguNa che. te vivekI che. aviSaya che. - asAdhAraNa che - cetana che ane aprasavadharmI che. purUSa sukha, du:khano anubhava kare che, mATe cetana che. paraMtu sukha, du:kha vagere AtmAmAM rahe che te mata nyAyadarzanano che, sAMkhyano nahIM te yAda rAkhavuM. A ja rIte te cetana che eTale caitanyano AdhAra che ema nahIM kahI zakAya, te svayaM caitanya che. vyakta avyakta puruSa hetuma ahesumatu ahetumatuM anitya nitya avyApi vyApi vyApi sakriya niSkriya niSkriya aneka Azrita anAzrita anAzrita liMga aliMga aliMga sAvayava niravayava niravayava parataMtra svataMtra svataMtra. A rIte purUSa vyakta ane avyaktanuM sAdharma ane vaidharma che. prItyaprItiviSAdAtmakAH prakAzapravRttiniyamArthAH / anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca gaNAH / / 12 / / (traNa)guNo (anukrame) sukha, duHkha ane mohavALA che. temanuM prayojana (anukrame) prakAza, pravRtti ane niyamana - te che. temaja (A guNo) paraspara, abhibhava, Azraya, utpatti ane sahacAranI vRttivALA che. (kArikA-12) ahIM yAda rAkhavuM ke sAMkhyadarzana pramANe A traNa guNo nyAya-vesaiSika darzanamAM pratipAditaguNo jevA nathI. te dharmo nathI paNa dharma che. A guNa prakRtithI bhinna nathI, tethI temane prakRtinA dharmo paNa kahI zakAya nahIM. teo prakRtinuM ja svarUpa che. pratyekaguNamAM keTalAka dharmo che te batAvAya che. sava : prIti, laghu, prakAzaka, sukha, RjutA, mRdutA, satya, zauca, lajjA, buddhi, kSamA, dayA, jJAna, prasAda, titikSA, saMtoSa vagere. eka aneka Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka-37, sAMkhyadarzana rajasaH aprIti, upaSTanmana, cala, duHkha, dveSa, droha, matsara, niMdA, utkaMThA, tiraskAra, zaThatA, vaMcanA, baMdha, vadha, chedana, zoka, azAnti, yuddha, AraMbharUcitA, tRSNA, saMga, kAma, krodha Adi. tamasa viSAda, guru, AvaraNa, moha, ajJAna, mada, Alasya, bhaya, dainya, akarmaNyatA, nAstikatA, svapna, nidrA vagere. A rIte guNonuM svarUpa samajAvyuM. have tenuM prayojana paNa spaSTa kare che. satva e prakAza mATe che. arthAt vastumAtramAM rahelA satune mULatatvane prakAzita kare che. ane te rIte tene buddhi sAthe sIdho saMbaMdha che. sattvaguNa laghu che. prakAzanI jema ja haLavo che. tenI vRtti sarjanavyApAra karavAnI che. ane tene gati arthe che rajoguNa. kAraNake rajoguNanuM dhyeya ja pravRtti che. paraMtu A gatine avarodhanAra - tenuM niyamana karanAra - ane e arthamAM nIce laI javAnI vRttivALuM baLa te tamoguNa che. sattvanI taddana sAmI dizAmAM tamoguNa rahelI che. jo te ADo na Ave to rajoguNa paDelo che. jo te ADo na Ave to ja rajoguNa sattvaguNanI sargakriyAmAM prayojI zake. A traNaguNo paraspara abhibhava kare che. eTale ke kyAreka rajoguNa ane tamoguNane dAbI daI sattvaguNa pragaTa thAya che. to kyAreka sattva ane tamo guNane dAbI daI rajoguNa avasthita thAya che. kyAreka anya bene dAbI daI tamoguNa vizeSa bahAra Ave che. temaja te traNeya paraspara Azraya ApanAra che. joke Azraya eTale AdhAra ApanAra ema nathI. paraMtu parasparane sahakAra ApanAra che, ema samajavAnuM che. che temaja A traNe guNo utpattikriyAmAM paraspara sahAya karanAra che. utpatti eTale koI taddana a-pUrvanI utpatti nahIM. paraMtu je te rUpamAM parivartana karavuM te. A uparAMta A guNo anyonya mithunavRttivALA hoya che. ekabIjAnI sAthe joDAyelA hoya che. satvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM ghalaM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH pradIpavadyAvArthato vRttiH / / 13 / / - sattvaguNa laghu, prakAzaka ane iSTa che. rajoguNa utsAhotpAdaka ane asthira che. tamoguNa bhAre ane AcchAdaka che. teo dIpakanI jema eka ja artha (prayojana mATe kriyA (vRtti) kare che.) bhAvArtha satvaguNa laghu ane prakAzaka manAyo che. rajoguNa uttejaka ane cala che. tamoguNa guru ane AvaraNarUpa che. temanI kriyAo dIpakanI jema eka ja prayojana mATe hoya che. kahevAno Azaya e che ke dIpakamAM jema vATa, tela ane jyota traNeya parasparathI bhinna che. eTaluM ja nahIM paNa virodhI paNa che. to paNa prakAzanI kriyAmAM teo eka sAthe joDAya che. ema traNa guNomAM samajavuM. A uparAMta vAcaspatimizra bIjuM udAharaNa Ape che ke kevI rIte vAta, pitta, kapha paraspara viruddha guNa dharAvatI dhAtuo hovA chatAM paNa zarIranA dhAraNa, poSaNa vageremAM sahAyabhUta thAya che. tevI ja rIte A guNo paraspara viruddha hovA chatAM paraspara sAthe vasIne temanuM prayojana siddha kare che. A traNeya guNanA sukha, duHkha ane moha jevA virodhI dharmo hovA chatAM paNa temanuM kArya eka sAthe thaI zake che. te samajAvatAM vAcaspatimizra eka rUpayauvanakulasampanna strInuM udAharaNa Ape che A strI tenA patine sukha Ape che. sapatnIne duHkha Ape che. ane koI anya purUSane moha pamADe che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 37, sAMkhyadarzana - 287 paraMtu gauDa, mAThara ane jaya sattva guNane upara kahelA strInA dRSTAMtathI, rajoguNane kSatriyanA dRSTAMtathI ane tamoguNane vAdaLAnA udAharaNathI samajAve che. rUpauvanakula sampanna strIe sattvaguNanA prakAranI che. kSatriya te rAjas che. te svAmI ke ziSTone sukha Ape che. zatruone duHkha ane duSTone moha pamADe che. zyAmala vAdaLa te tAmas che. garamIthI saMtApa pAmanArane sukha Ape, kheDUtone pravRttimAM joDe ane virahi premIone moha pamADe che. guNonA AvA prakAranA mizraNathI jagatanA vaividhyano paNa khUlAso ApI zakAya che. avivekyAdeH siddhinaiguNyAttadviparyayAbhAvAt / kAraNaguNAtmakatvAtkAryasya'vyaktamapi siddham / / 14 / / bhAvArtha : avivekapaNuM vagere dharmonI siddhi traNaguNo hovAnA lIdhe thAya che. kAraNa ke (avivekIpaNuM vagere dharmo)nA virodhI (evA purUSa)mAM temano abhAva che. ane kAryamAM kAraNanA guNo hoya che. tethI avyakta paNa siddha thAya che. (A kArikAne samajavA mATe 11mI kArikAmAM je vAta karelI te yAda karavI paDaze. 11mI kArikAmAM vyakta ane avyaktanuM sAmya ane te baMnethI purUSanuM vaidharma darzAvavAmAM AvyuM che. vyakta ane avyakta vacce cha lakSaNo samAna che (1) vivetva, (2) traimukhya, (rU) viSayatA, (4) sAmAnya, (ba) zvetatva, (6) prattavarmitA, paraMtu A cha ye lakSaNo te baMnemAM che tenI sAbIti zuM ? tenI sAbIti kArikA 14mAM batAvAya che. aviveti vagere cha lakSaNo siddha thaI zake tema che. kAraNa ke je vyakta che temAM sattva, rajas ane tamas e traNeya guNa temanA sukha, du:kha ane mohanA mAdhyamathI rahelA ApaNe sahuM anubhavI zakIe chIe. tethI vyakta to triguNAtmaka che, te pratyakSathI ja siddha thaI jAya che. vaLI jyAM traiguNya hoya tyAM bAkInA pAMcano viparyaya (abhAva) hoya evuM eka dRSTAMta paNa maLI zake tema nathI. tema vyaktamAM to A cha lakSaNonuM astitva sahelAIthI siddha thaI zake che. vAcaspatimizra kahe che ke viveti vagereno jyAM saMpUrNa abhAva hoya, tyAM traiguNyano paNa abhAva che. jemake purUSamAM. purUSa triguNathI para che. ane tenAmAM bAkInA pAMcalakSaNo paNa nathI. paraMtu avyakta(pradhAna)vize tema kahI zakAya tema nathI. kAraNake te to triguNAtmaka che ja ane tethI bAkInA pAMca lakSaNo paNa temAM siddha thAya che. vyakta ane tenA upara darzAvelA cha lakSaNo to spaSTa anubhavI zakAya che. teno viniyoga 'avyaktamAM paNa karavAmAM Avyo che. paraMtu prazna e che ke 'avyakta' nAmanu koI svataMtratattva astitva dharAve che kharuM ? jyAM sudhI e siddha na thAya tyAM sudhI uparanA cha lakSaNono temAM viniyoga karavo nirarthaka che. kArikA-14nA uttarArdhamAM 'avyakta'nA astitvane siddha kare che. pratyekakAryanuM koI kAraNa avazya hoya che. vyakta e kArya che. tethI tenuM paNa koI kAraNa hovuM joIe. ane sAMkhyanA satkAryavAda pramANe kAraNanA guNo kAryamAM paNa hovA joIe. eTale kAryanA guNa joIne tevA sajAtIyaguNavALuM kAraNa paNa anumAna karI zakAya ane e mujaba uparanA cha lakSaNathI yukta vyakta evA kAryanA AdhAre tevA ja lakSaNovALA avyaktane paNa siddha karI zakAya che. paraMtu uparanI dalIlathI kAraNanA guNa kAryamAM hoya teTaluM ja siddha thaI zake che. tethI jo avyaktane vyaktanuM kAraNa mAnIe to vyaktanA keTalAka dharmo avyaktamAM che ema siddha thaI zake. paNa vyaktanuM kAraNa avyakta ja che, te Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-37, sAMkhyadarzana kema siddha karI zakAya ? vyaktanuM kAraNa vyakta kema na hoI zake ? jemake nyAyamata pramANe vyakta evI sthUlasRSTinuM kAraNa paramANuone mAnavAmAM AvyA ja che - to ahIM paNa tema kema na hoI zake Ano javAba pachInI be kArikAo Ape che. bhedAnAM pariNAmAtsamanvayAcchaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaidharupyasya / / 15 / / kAraNamastyavyaktam, pravartate triguNataH samudayAzca / pariNAmataH salilavat pratiprattiguNAzraya vizeSAt / / 16 / / bhAvArtha: avyakta kAraNa che, kAraNake (1) (mahadAdi) bhedo parimita che. (2) temano samanvaya thAya che. (3) (kAraNanI) zaktithI (tene anurUpakAryanI) pravRtti thAya che. (4) kAraNa ane kArya vacce vibhAga thAya che. ane (5) (pralayasamaye) vizvarUpa evA kArya)no (tenA kAraNa evA pradhAnamAM) laya thAya che. (ane A pradhAna) traNa guNo vaDe temanA samizraNathI (judA judA Azraya levAthI judA-judA svAdane prApta karanAra) jaLanI jema pratyekagaNano vizeSarIte (=mukhya tarIke) Azraya levAthI (judA judA) pariNAma pAmIne pravRtti kare che. A kArikAomAM mULa prakRtinA astitvane anumAnathI siddha karavAmAM AvyuM che. vyakta evA kAryanA kAraNarUpe prakRtinA astitvano svIkAra nIcenA pAMca bAbatothI siddha thAya che. (1) mevAnAM rAma mahadAdi bhedo parimita che mahathiI mAMDIne paMcamahAbhUto sudhInA sarvatattvo kArya che. te prakRtinA ghaTako che, mATImAMthI ghaTa vagere judI judI vastuo banelI joI zakAya che. ghaTavagere vastuo sImita paNa che. ghaTa cokkasa jagyA ja roke che. te sarvatra nathI. te parimita che. mahad vagere paNa e rIte parimita che bIjI rIte joIe to ghaTa, zakorUM vagere mATInI vastuo svataMtra utpanna thaI nathI. te mATImAMthI banI che. te mATInuM pariNAma che-teno vikAra che. tethI temanuM kAraNa zodhatAM zodhatAM ApaNe tenA upAdAna mATI sudhI pahoMcIe chIe. e ja rIte mahad vagerenuM kAraNa zodhatAM zodhatAM ApaNe mULa prakRti sudhI pahoMcIe chIe. te koIno vikAra nathI. te eka ane bhedavihIna che. jo te paNa bhedayukta hoya to tenA bheda alaga alaga joI zakAta. ane tene paNa vikAra kahI zakAta. paNa tema nathI. tethI te A sarvavikAronuM mULa kAraNa che. te vikAra nathI, te tenA vikArothI judI paNa che ane e rIte te vyakti paNa nathI arthAt avyakta che. (2) samanvayAt - bhinnAnAM samAnarupatA samanvayaH satkAryavAda pramANe kArya ane kAraNamAM keTaleka aMze samAnatA paNa joI zakAya che. tethI kAryathI zarU karI A samAnatA zodhatAM zodhatAM ApaNe jema jema AgaLa jatA jaIzuM, tema tema bhinnatA ghaTatI jatI ane samAnarUpatA vadhatI jatI hoya tema pratIta thaze. chevaTe eka evI sthiti Avaze ke jyAM bhedamAtra gaLI jaI mAtra samarUpatA ja raheze. tenAthI AgaLa javAnI jarUra jaNAze nahIM. tene ja ApaNe anyanirapekSa evuM aMtima kAraNa kahIe chIe. vIMTI ane kaMkaNa, e vaccenI bhinnatA jyAre suvarNa sudhI pahoMcIe chIe tyAre gaLI jaIne mAtra suvarNa ja rahe che ane te ja kAraNa che. mahad vagere sukha, dukha, moha vagerenI samAnatA pratIta thAya che. te dizAmAM AgaLa vadhatAM chevaTe prakRti sudhI pahoMcAze. ane tethI te prakRti A sarvanuM avyakta evuM kAraNa che. (3) ji: pravRa - vArAtiH zArthavRtta Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga-1, zloka-37, sAMkhyadarzana 289 kAraNamAMthI kArya utpanna thAya che, te kevI rIte thAya che teno vicAra karIe to jaNAI Avaze ke kAraNamAM nihita suguptazakti ja kAraNane kAryamAM parivartita kare che. ethI ema paNa samajI zakAze ke pratyekakArya tenA yogya evA kAraNamAMthI ja utpanna thAya che. tela telIbIyAMmAMthI ja nIpaje-retImAMthI nahIM. A rIte triguNAtmaka mahad vagere satva-rajaju ane tamorUpa prakRtithI utpanna thAya che, ema siddha karI zakAya che ane e rIte prakRti e ja kAraNa che tema siddha thaI zake. evI zaMkA karavAmAM Ave ke A avyaktaprakRtinuM paNa koI kAraNa kema na hoI zake?te paNa koI anya zaktinuM pariNAma hoya to ? teno javAba vAcaspati Ape che ke prakRti paNa koI zaktinuM pariNAma hoya evuM koI pramANa nathI. avyaktaprakRtinI zaktithI ja kArya pravRtta thAya che. avyakta mATe paNa anyazaktinI kalpanA karavAnI jarUra nathI. temaja avyaktanuM vyaktimAM pariNamana thavAthI avyaktanA potAnA svarUpane bAdha Avaze. ema paNa mAnavuM jarUrI nathI. dIpakanA prakAze anyapadArtho prakAzita thAya che. paraMtu tethI dIpakane paNa anyadIpakanA prakAzanI jarUra che ema koI mAnatuM nathI. (4) jAryakAravimAniH vAcaspati vibhAgano artha AvirbhAva ema kare che. jema kAcabAnA zarIramAMthI tenA aMgo bahAranI bAju nIkaLe che ane pAchA temAM samAI jAya che. athavA jema mATI ke suvarNanA piMDamAMthI ghaTa ke mukuTa vagere Avirbhata thAya che. tevI ja rIte tanmAtrAmAMthI pRthvI vagere, ahaMkAramAMthI tanmAtrA, mahamAMthI ahaMkAra ane avyaktamAMthI mahad Avirbhata thAya che. paraMtu jayamaMgalA, mAThara ane gauDa vibhAgano arthabheda ema kare che. kAraNa ane kArya vacce bheda hoya che. mATI e kAraNa che, ghaDo e kArya che. ghaDAmAM pANI bharI zakAya, mATImAM nahIM. Ama te baMneno bheda spaSTa che. (5) garimA thaza: vAcaspati, gauDa, mAThara sarve vimAna eTale "maLI javuM' - laya pAmavuM evo ja artha kare che vAca. kahe che ke jema kArya kAraNamAM Avirbhata thAya che. tema pAchuM pralayasamaye temAM maLI paNa jAya che. vaizvarUpa eTale kAryanuM nAnApaNuM - vaividhya. mahad vagere jyAre tenA mULa kAraNa evI prakRtimAM laya pAmI jAya che, tyAre pachI vaividhya rahetuM nathI. kaMI ja vyakta nathI rahetuM, avyakta evI prakRti ja rahe che. A rIte avyaktaprakRtine vyaktinuM kAraNa siddha karyA pachI e avyaktamAMthI vyakta kaI rIte AvirbhAva pAme che ane dRzyamAnajagatamAM je anekavidha padArtho dekhAya che, temAM prakati kayo bhAga bhajave che te kArikA - 19mAM samajAvyuM che. pravartata tripatiH samudaDha - vAcaspati trizuLata: ane samudrayAt e be zabdo dvArA guNonI be prakAranI pravRtti samaje che. pralayakALa traNe guNo sAmAvasthAmAM hoya che. guNo to pariNAma-svabhAvavALA hovAthI adhikArazIla rahI zakatA nathI. tethI A avasthAmAM sattva, rajasu ane tamasu potapotAnA rUpamAM ja pariName che. A prathama prakAranI pravRtti thaI. paraMtu jyAre sRSTisarjanano prAraMbha thAya che, tyAre A sAmyavasthA tUTe che. tyAM viSamAvasthA Ave che tenuM nAma 4 samudaya. traNeyaguNo ekabIjA sAthe judA judA pramANamAM samudaya pAme che ane sarjanano prAraMbha thAya che. eka ja prakRtimAMthI A sarvasarjana thAya che. paNa temAM je vaividhya dekhAya che. tenuM kAraNa A traNa guNonuM vattAochApaNuM che. koI eka ja guNa svataMtra rIte kaMI karI zake nahIM. bIjA benI sAthe rahIne ja te pravRtti thAya che Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 37, sAMkhyadarzana ane temanA milanamAM te tAratamya che. tene pariNAme ja nAnApaNuM sarjAya che. A vAta pANInA dRSTAMtathI spaSTa kare che. AkAzamAM 2hela vAdaLAmAMthI pANI to ekasarakhuM ja paDe che. teno svAda paNa eka ja prakArano hoya che. paNa judA judA vRkSanA mULamAM siMcAI te te phaLomAM te judA judA rasamAM pariName che. te ja pramANe eka ja pradhAnamAMthI AvirbhAva pAmI samasta jagata vividha rUpovALuM bane che. A rIte bAhyarUpe dekhAtI A sRSTinI vividhatAnA mULamAM to avyaktanI ekatA ja rahelI che. eka ja sAcuM ane ekamAtra kAraNa che. anyasarva tenA vikAra che. je vikAra che, te vyakta che. paNa je avikArI che te ja avyakta che. saGghAtaparArthatvAt triguNAdivirpayAdadhiSThAnAt / puruSo'sti bhoktRbhAvAtkaivalyArthaM pravRttezca / / 17 / / bhAvArtha : puruSanuM (astitva siddha thaI zake che.) kAraNa ke (1) saMghAta pAmelA (jaDa) padArtho anyanA upayoga mATe hoya che. (2) triguNa vagere dharmothI te viparIta dharmovALo che. (3) adhiSThAnarUpa che. (4) (tenAmAM) bhoktApaNAno bhAva che ane (5) kaivalyamATe pravRtti thatI jovAmAM Ave che. (1) saMkrAMtaparArdhatvAt : sahAtAnAM parArdhatvAt - saMghAta eTale jemAM anekavizeSonuM sammizraNa thayuM che te. koI ekavastu samajavAno prayatna karIzuM to temAM aneka anyavastuonuM mizraNa bhaLeluM jovA maLaze. have saMghAta pote potAnA upayoga mATe nathI te samajI zakAya che. lAkaDuM, pATI, skru ane gAdi vagere vastuonA mizraNathI banela palaMga bIjAnA suvAne mATe hoya che. arthAt para-artha che. ApaNe AgaLa joyuM tema avyaktaprakRti prAraMbhe to traNaguNanI sAmyAvasthAmAM ja hoya che. ane tyAre kAMI sarjana thatuM nathI. paNa jyAre guNomAM kSobha thAya che, tyAre temAMthI kramazaH trevIzatattvo pragaTe che. A sarvane ApaNe saMghAta kahI zakIe. prakRtidvArA thatuM pariNamana prakRtithI bhinna evA purUSamATe thayuM che. zayana-Asana vagere 52thI jema temanA upayoga karanAra anyanuM anumAna thaI zake che. te ja pramANe avyavi saMghAta parArtha eTale ke purUSa mATe che. ema paNa anumAna thaI zake che. (2) trizuLaviparyayAt : AgaLa joyuM tema avyaktanI sAmyAvasthAmAM je pariNamana thAya che, tenAthI bhinna evA anya mATe (purUSa mATe) thAya che. to A anyatattva tenAthI bhinna eTale tenA guNadharmothI rahita paNa hovuM jarUrI che. tethI purUSa triguNathI rahita che. Ama triguNathI rahita evApurUSanuM astitva siddha thAya che. (3) dhiSThAnAt : jema 2tha vagerene niyamana karanAra adhiSThAtA hoya che. te ja pramANe mahadAdinA adhiSThAtA evA puruSano paNa svIkAra karavo rahyo. zaMkA : rathano sArathi to sakriya che. paraMtu purUSa nirguNa hoI niSkriya che. tethI te adhiSThAtA kevI rIte hoI zake ? samAdhAna : evo koI niyama nathI ke sakriya ja kriyA karAvI zake. keTalIkavAra mAtra sAmIpyathI paNa kriyA thAya che. jemake lohacuMbakanI samIpatA lokhaMDamAM kriyA utpanna kare ja che. (4) momAvAt : A triguNAtmaka jagata bhogya che. tethI teno koI bhoktA Avazyaka che. ApaNane sahune evI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-37, sAMkhyadarzana pratIti thAya che ke ApaNe A jagatano anubhava karI rahyA chIe. e anubhava karanAra svayaM anubhavathI judo che. te ja bhoktA che ane jagata tenA anubhavanuM pAtra-bhogya che. te ja cetana-purUSa che. paLe paLe parivartana pAmatA A jagatane ane tenA mULa kAraNa avyaktaprakRtino anubhava kare che. ahIM purUSa buddhidvArA bhoktA bane che te yAda rAkhavuM. A uparathI samajI zakAya che ke purUSa e caitanyathI yukta evuM koI tattva nathI, paNa svayaM caitanya che ane e zuddhacaitanya bhogathI para che. sAMkhyamata pramANe caitanyanuM pratibiMba sattva para paDe che ane tethI tattva (buddhi) jagatano anubhava kare che. e rIte jotAM cetanayukta buddhi ane caitanya e baMneno bheda spaSTa thAya che. zaMkA cArvAka jevA bhUtacaitanyavAdI evI zaMkA kare che ke jo ema ja hoya to prakRtine ja bhoktA zA mATe na mAnavI? teno ja aMza evI buddhi koInuM pratibiMba jhIle ane pachI anubhava kare, evI lAMbI prakriyAnI zI jarUra che?khAMDanI cAsaNI ke evA ghaNA padArthomAM ubharo ke Atho jAte ja nathI Avato ? anubhava paNa prakRtimAM A rIte svata che. ema mAnavuM vadhAre Ucita nathI ? samAdhAnaH Atho Avyo che tema koNa anubhave che? dUdhanuM dahIM thAya che, paNa zuM dUdhane tenuM jJAna che ? jene anubhava thayo hoya te, eTaluM jJAna to cokkasa dharAve che ke "mane anubhava thaI rahyo che.' - jaDa padArthomAM A bhAna svataMtra rIte saMbhavI zake nahIM. anubhavanI asaro paNa anubhava karanAramAM joI zakAya - jemake "huM sukhI chuM." "huM duHkhI chuM." AthI mAtra prakRtine bhogya ane bhoktA mAnavAnuM ucita nathI. te mAtra bhogya che. purUSa bhoktA che. (6) vArtha pravRtta - kevalya eTale mokSa. kaivalyaprApti e ja agatyano purUSArtha che ane mokSa meLavavo e ja parama dhyeya che. A du:khamAMthI mukta thavA je icche che, te pote e duHkhasvarUpa prakRtithI agala ja thaI zake. ane te ja cetana AtmA che. purUSa che. paraMtu e mATenI pravRtti koNa kare che? purUSa nahIM, kAraNa ke te to asaMga che. zuddha caitanyane du:kha saMbhave nahIM. baMdhana paNa nahIM. tethI mokSa meLavavApaNuM paNa tenA mATe nathI. anubhava to buddhimAM pratibiMbIta thayelA cetanano che ane tethI temAMthI chUTakArano prayatna pradhAna eTale ke prakRtie karavAno che, ema mAThA ane gauDa mAne che. paraMtu vAcaspati A pravRtti zAstronI ane maharSionI che ema mAne che. jananamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapatpravRtezca / puruSabahutvaM siddhaM traiguNyaviSayayAzcaiva / / 18 / / bhAvArtha purUSa aneka che, tema paNa siddha thAya che. kAraNa ke (1) janma-mRtyu ane indriyonI judI judI cokkasa prakAranI vyavasthA che. (2) sarva (prANIo)nI pravRtti (eka ja samaye) ekasarakhI hotI nathI. ane (3) pratyeka dehadhArI jIvamAM traNe guNanI bhinna bhinna vyavasthA dekhAya che. bhAratIya SaDradarzanomAM pratyekadarzane eka yA bIjArUpe AtmAnA astitvane svIkAryuM che. prANImAtramAM A AtmA vase che. te vize paNa matabheda nathI. paraMtu AtmA eka che ke pratyekazarIramAM bhinna bhinna hovAthI aneka che. e carcAno mukhyaviSaya rahyo che. vedAMtIo eka ja AtmA che, ema kahe che. tyAre nyAya-vaizeSikamatamAM aneka che tema svIkAravAmAM AvyuM che. sAMkhyamata purUSa bahutvano che. te pramANe AtmA aneka che ane te aneka kayA kAraNothI che te samajAvavAmAM AvyuM che. (1) jo AtmA eka ja hoya to sarva dehadhArIo eka sAthe ja janma pAmata, ane jIvanakALa daramyAna sarvanuM eka Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 SaDdarzana samudaya bhAga-1, zloka-37, sAMkhyadarzana sarakhuM ja vartana hota. ahIM "AtmA'nA janma-maraNanI vAta nathI. te to ajanmA ane avinAzI che. paraMtu AtmAnA sthUlazarIra sAthenA saMparka ane tyAgane ja maraNa mAnavAmAM Ave che. paraMtu vedAMtIo mAne che ke uparanA kAraNathI AtmAne aneka mAnavAnI jarUra nathI. AtmA eka ja che, paNa upAdhibhedathI te aneka lAge che. jema eka ja AkAza upAdhibhedathI ghaTAkAza, maThAkAza vagere rUpe dekhAya che, tema ja ahIM samajavuM joIe. A pUrvapakSane sAMkhya uttara Ape che ke jo nAnAtvane upAdhibhedathI svIkAravAmAM Avaze to te siddhAMta sarvatra svIkAravo paDaze. jo zarIra e AtmAnI upAdhi che to hAtha, paga vagere avayavo e zarIra(saMghAta)nI upAdhio che. tethI A avayavono AvirbhAva janma ane nAza maraNa gaNavA paDaze. ane pachI janma-maraNanI vyavasthA nahIM rahe. vaLI eka akhaMDa AtmAmAM UpAdhibhedathI jo nAnApaNuM svIkAravAmAM Ave to paNa AtmAmAM viruddhadharmonuM AropaNa karavuM paDe te Ucita nathI. temaja aMta:karaNa vagerene nAnAprakAraka mAnIe to paNa pratyeka antaHkaraNamAM eka ja AtmA hovAthI temane parasparaviruddha anubhavo thaI zake nahIM. zaMkA: zrutimAM to AtmA eka mAnavAmAM Avyo che. samAdhAna : jyAM AtmAne eka mAnavAmAM Avyo che, tyAM tene jAtirUpe eka mAnela che. A vAta sAMkhyasutra 1 154mAM karela che ke "nAtakRtivirodho nAtiparatvAn - advaitapratipAdaka zrutino virodha thato nathI. kAraNa ke, te pado jAtiparaka che." A rIte AtmAnA anekatvamAM zrutino paNa virodha nathI.(2) jo AtmA eka hoya to sarvanI pravRttio ekasamaye ane ekasarakhI thavI joIe paNa evuM nathI. koI sArA kAryo kare che. te ja samaye bIjA koI tethI viparItakArya karatA ja hoya che. uttama, madhyama, ane adhamapravRttio ekasamaye thatI jovA maLe che. tethI purUSa bahutva siddha thAya che. (3) keTalAka prANIomAM sattvaguNa mukhya pravartato dekhAya che. keTalAkamAM rajoguNa to keTalAkamAM tamoguNa. A rIte traNaguNonA tAratamyano bheda eka ja AtmAmAM saMbhavI na zake. tethI paNa puruSa bahutva siddha thAya che. tasmAzca viparyAsAtsiddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM mAdhyasthaM draSTutvamakartRbhAvazca / / 19 / / bhAvArtha e triguNAdithI viparIta dharmo hovAthI puruSanuM sAkSIpaNuM, kevalya, madhyasthapaNuM, draSTApaNuM ane akartutva siddha thAya che. puruSa traNeya guNothI mukta che. te nirguNa che. ane tethI te - (1) sAkSI che. kAraNake triguNarahita hovAthI tene koI kriyA karavAnI rahetI nathI. tene koI viSayamAM svArtha nathI. jagatamAM cAlatI parivartananI ghaTamALA te mAtra joyA kare che. te draSTA che. te svayaM parivartanothI mukta che. (2) Aja rIte purUSamAM kevalya paNa siddha paNa thAya che. kevalya eTale du:khano saMpUrNa ane zAzvata abhAva. sukha, du:kha ane moha e to traNe guNono ja svabhAva che. purUSa to tenAthI para che ane tethI tenuM kevalya svAbhAvika che. tene baMdhana nathI. te va8 purUSa che. (3) A vanya ne lIdhe tenAmAM mAdhyambataTasthatA che, te paNa siddha thAya che. (4-5) triguNathI rahita hovAthI te akartA che. mAtra draSTA ja che. e paNa samajI zakAya che. tasmAttatsaMyogAdacetanaM ghetanAvadivaliGgam / / guNakartRtve'pi tathA karteva bhavatyudAsInaH / / 20 / / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 1, zloka -37 sAMkhyadarzana 293 bhAvArtha tethI A saMyogane kAraNe acetana (mahAdAdi) liMga sacetana jevuM lAge che ane guNomAM kartutva hovA chatAM udAsInapuruSa kartA jevo thAya che. purUSa ane prakRti tAtvikarIte ja parasparathI atyaMtabhinna che. eka cetana che ane anya jaDa che. eka nirguNa-akartA ane mAtra draSTA che, to anya triguNAtmaka, vikArazIla ane tethI anyanA darzanano viSaya che. paraMtu e baMne paraspara koIpaNa rIte saMbaMdha dharAvatA ja nathI tema nathI. ApaNane thatA sRSTinA anubhavomAM e ubhayano sahayoga che. prakRti bhale jaDa rahI, paraMtu tenuM eka mahatvanuM tattva che sattva (buddhi).sattvano dharma che prakAza. paNa e prakAza svayaMbhU nathI. te purUSanA sAnidhyathI prakAzita thAya che ane pachI prakAzanuM parAvartana kare che. A parAvartita prakAza prakRtino hoya tevo bhAsa thAya che ane tethI te acetana hovA chatAM jANe ke cetana hoya ema lAge che. (tat saMyo - gata cetanAvadiva liGgam) prakRtimAM rajoguNa che. te cala che, pravRttizIla che. rajane kAraNe prakRtimAM kriyA thAya che ane tethI guNo ja kartA che. paNa e kriyA paNa cetanapurUSanA sAnidhyamAM thAya che. tethI akartA hovA chatAM e purUSa jANe ke kartA che evI bhrAnti thAya che. puruSasya darzanArthaM kaivalyArtha tathA pradhAnasya / paMgvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH / / 21 / / bhAvArtha: purUSano (pradhAnanA) darzana mATe tathA pradhAnano (purUSanA) kevalya mATe, ema baMneno saMyoga AMdhaLA ane laMgaDAnA saMyoganA saMyoganI jema thAya che. ane te saMyogamAMthI sRSTinuM sarjana thAya che. kArikAno bhAva spaSTa che. ane vizeSa AgaLa paNa jaNAvela che. prakRtermastito'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaHpaJcabhUtAni / / 22 / / bhAvArtha : prakRtimAMthI mahAnuM, temAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI soLa tattvono samudAya, te soLamAMnA pAMca(=sanmAtrA)mAMthI pAMcabhUto (utpanna thAya che) A kArikAne vize AgaLa kahevAI gayuM che. vizeSa kahevAya che. nyAya-vaizeSiko A zabdavagerene guNo mAne che ane AkAza vagere dravyomAM te samavAya saMbaMdhathI rahe che tema svIkAre che. pRthvI vagere dravyo prathama pragaTa thAya che ane pachI temanA guNo Ave che - evo temano mata che. A pAMca tanmAtrAmAMthI pAMcabhUto kevI rIte utpanna thAya che te vize TIkAkAro bhinna bhinna mata dharAve che. gauDa mAne che ke pratyekasanmAtrA eka eka mahAbhUtane ja utpanna kare che. zabdatanmAtrAmAMthI AkAza, sparzatanmAtrAmAMthI vAyu, rUpatanmAtrAmAMthI teja, rasatanmAtrAmAMthI jaLa ane gaMdhatanmAtrAthI pRthvI utpanna thAya che. paraMtu vAcaka ane candrikA pratyeka mahAbhUta kramazaH eka karatAM vadhAre tanmAtrAnA saMyogathI racAya che, evo mata pradarzita kare che. e rIte zabdatanmAtrAmAMthI AkAza, zabda ane sparzatanmAtrAmAMthI vAyu, zabda, sparza ane rUpa tanmAtrAmAMthI teja; zabda, sparza, rUpa ane rasa tanmAtrAmAMthI jaLa, ane zabda, sparza rUpa, rasa ane gaMdha tanmAtrAmAMthI pRthvI utpanna thAya che. A saMdarbhamAM vedAMtIonI paMcIkaraNa paddhatino paNa paricaya karI laIe. temanA mata pramANe pratyeka mahAbhUtomAM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 SaDdarzana samudyaya bhAga-1, zloka-37 sAMkhyadarzana pAMceya tanmAtrAo hoya che. paraMtu temAM ekatanmAtrA mukhya hoya che. te 1/2 bhAga roke che. ane bAkInI tanmAtrAo 1/8 bhAga roke che. adhyavasAyo buddhirdharmo jJAnaM virAgaM aizvaryam / sAtvikametadkapaM tAmasamasbhAd viparyastam / / 23 / / bhAvArtha nizcaya e buddhi (mahatu)nuM lakSaNa che. dharma, jJAna, vairAgya ane aizvarya e tenuM sAtvikasvarUpa che ane tenAthI viparIta (adharma, ajJAna, rAga ane anaizvarya) e tenuM tAmasarUpa che. sAMkhyasUtramAM buddhinuM lakSaNa bAMdhatAM kahe che ke adhyavasAyo vRddhi sAra-13 adhyavasAya buddhinuM lakSaNa che ane adhyavasAya eTale nizcaya. joke nizcaya e ja buddhi nathI. nizcaya e buddhino vyApAra che. nizcaya karavo e buddhinuM kArya che. nizcaya e vRtti arthAt dharma che. ane buddhi dharma che. eTale ahIM buddhine adhyavasAya dharma-dharmI vaccenA abhedopacArathI kahevAmAM Avela che. mahAna ane buddhi uparAMta tenA mati, brahmA, khyAti, prajJA, sannati, smRti evA paNa nAma che. abhimAno'haGkArastasmAd dvividhaH pravartate sargaH / ekAdazakazca gaNastanmAtrapaJcakazcaiva / / 24 / / bhAvArtha abhimAna e ahaMkAranuM lakSaNa che. emAMthI be prakAranI sRSTi udbhave che. (1) agiyAra indriyono samudAya ane (2) pAMca tanmAtrAo. buddhino vyApAra nizcaya che ema joyuM. A nizcayano koI AdhAra paNa hovo joIe. "meM A nizcaya karyo athavA huM jANuM chuM' e rIte ja e thaI zake. A "huM" paNuM che, tene abhimAna kahevAmAM Ave che. e eka prakAranI AtmalalitA che. ane A prakAranI astimativALuM je buddhinuM prAdurbhata rUpa che, tenuM ja nAma ahaMkAra che. sAttvika ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahadhakArAt / bhUtAdestabamAtraH sa tAmasastaijasAdubhayam / / 25 / / bhAvArtha sAttvika evA "vakRta' ahaMkAramAMthI agiyArano samudAya utpanna thAya che. "bhUtAdi' ahaMkAramAMthI tanmAtrAo utpanna thAya che. ane tethI te tAmasuM che. ane (rAjas evA) "tejasa' ahaMkAramAMthI UbhayanI utpatti thAya che. A kArikAmAM ahaMkAranA traNa svarUpo darzAvyA che. sAttvika, rAjas ane tAmasuM. sAttvika ahaMkArane vakRtaahaMkAra kahevAmAM Ave che. rAjas ne taijasu ane tAmasune bhUtAdiahaMkAra evA nAma ApavAmAM AvyA che. yukTIriyALi vadhu zo-mAna-rasanatva dhyAnA vAk-pANa-pAda-pAyUpasthAni karmendriyANyAhuH / / 26 / / bhAvArtha cakSu, zrotra, ghANa, rasanA ane tvacA e(pAMca) jJAnendriyo che. vANI, hAtha, paga, malotsarganI indriya ane jananendriya e (pAMca)karmendriyo che. ubhayAtmakamatra manaH saGkalpakamindriyaM ca sAdhAt / gaNapariNAmavizeSAnAnAtvaM bAhyabhedAzca / / 27 / / kArikA-27: mana ubhayayAtmaka (baMne prakAranI indriyonA svabhAvavALuM) che. te saMkalpadharmavALuM che. ane sAdharmane lIdhe te indriya che. guNonA viziSTa prakAranA pariNAmone lIdhe indriyonuM vaividhya ane bAhyabhedo saMbhave che. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 37 sAMkhyadarzana mana UbhayAtmaka che. sarvaindriyo jJAnendriya ane karmendriya baMne sAthe teno saMparka rahe che. kAraNa ke mananA saMyoga vinA koIpaNa indriya pravRtta thaI zakatI nathI. 295 mananuM asAdhAraNalakSaNa 'saMkalpa' che. saMkalpano artha gauDa. Ape che ke - pravRtti ttpatti arthAt dvividha indriyonI pravRttionuM niyAmaka che. paraMtu vAca. mizra bIjIrIte samajAve che saMkalpayati = vizeSaNavizeSyabhAvena vivecayatIti - indriyo padArthono sannikarSa pAme che. paraMtu te padArtho zuM che tenA svarUpa vagerenI spaSTatA hotI nathI. pratyakSanI prathama bhUmikA 'vaM vizcit' e prakAranI nirvikalpa hoya che, paraMtu nirvikalpapratyakSano vyavahAramAM upayoga thaI zakato nathI. tethI savikalpapratyakSa thavuM joIe. 'A kaMIka che' tenA badale 'A ghaTa che.' vagere nAma, jAti, dharma ane kriyAthI yuktapadArtha samajAya te jarUrI che. A savikalpakatA e mananuM kArya che. manane indriya kahI che. kAraNa ke te anya dasa indriyo sAthe sAdharma dharAve che. sarva indriyonI jema mananuM paNa upAdAna sAttvika ahaMkAra che. ahIM eka prazna thAya ke A agiyAra indriyo jo sAttvika ahaMkAramAMthI ja utpanna thaI hoya, eTale ke tenuM upAdAna eka ja hoya to pachI te sarvamAM bhinnatA kema dekhAya che ? ekamAMthI utpanna thavA chatAM nAnAtva kema che ? teno javAba A pramANe che. muLaparigAvizeSAt yAghamevAt haiM / traNaguNanI pravRtti purUSanA upabhoga mATe che. A upabhoga zabdavagere viSayonA anubhavarUpe thAya che. eTale A guNo amukarIte vikAra pAme to zabdadvArA anubhava thAya. bIjIrIte vikAra pAme to rUpadvArA ane e rIte pAMce prakA2nA anubhavo thaI zake che. eka indriya pAMceya anubhava karAvI zakatI nathI. AthI A bAhyaviSayonI vividhatAne kAraNe indriyomAM nAnAtva che. tema spaSTa thAya che. saMjvaLa eTale savikalpapratyakSa nakkI karavuM ema nahIM, paNa ahaMkArane - thayelA pratyakSano anubhava karAvavo. ahaMkAra ane buddhi 'huM ghaTanuM jJAna meLavuM chuM.' ema jyAre anubhava kare che. tyAre mana paNa te kriyAmAM bhAgIdAra bane che. mAtra cakSu ja padArthane jotuM nathI. mana paNa temAM bhAga bhajave che. A arthamAM te indriyathI juduM paDe che. ane bIjI rIte A jJAnanuM karaNa hovAthI indriya paNa kahI zakAya. zabdAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH / vacanAdAnaviharaNotsargAnandAzca paJcAnAm / / 28 / bhAvArtha : rUpa vagere (pAMca viSayo)nuM mAtra AlocanakaravuM e pAMca jJAnendriyanuM kArya che. bolavuM, levuM, cAlavuM, malatyAga ane AnaMda e pAMce karmendriyanuM kArya che. svAlakSaNyaM vRttistrayasya saiSA bhavatyasAmAnyA / / sAmAnyakaraNavRttiH prANAdyA vAyavaH paJca / / 29 / / bhAvArtha : (ahaMkAra, buddhi ane mana) e traNanA je potapotAnA lakSaNo (khAsadharmo) che. te ja temanI vizeSatA che. ane prANa vagere pAMca vAyuo e temanA sAmAnyadharmo che. buddhi, ahaMkAra ane manane potapotAnA asAdhAraNadharmo che. jemake buddhinuM lakSaNa adhyavasAya che. ahaMkAranuM lakSaNa abhimAna. ane mananuM lakSaNa saMkalpa che. tevI ja rIte buddhIndriyonA paNa potapotAnA vizeSadharmo che. ane A sarvamAM sAmAnyatattva te pAMca prANonuM hovuM te. mukhyataH te pAMca prANa, prANa-apAna-samAna-udAna ane vyAna e nAme prasiddha Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka-37 sAMkhyadarzana che. temAM prANa zarIrane dhAraNa karanAra baLa che. te nAsIkAthI mAMDI hRdayamAM vase che. adha:saMraNa dvArA malotsargavagere kriyA zakya banAvanAra te apAna che. nAbhIthI hRdayanI vacce raheto samAna vAyu rasone zarIramAMnA yogya sthaLoe pahoMcADe che. kaMThathI mastaka sudhI ke nAbhithI mastaka sudhI urdhvagamana karato vAyu te udAna ane samasta zarIramAM raheto vAyu te vyAna che. yugapaJcatuSTayasya tu vRttiH kramazazca tasya nirdiSTA / dRSTe tathApyadRSTe trayasya tatpUrvikA vRttiH / / 30 / / bhAvArtha dazya(=pratyakSa)padArthamAM (mahAnuM, ahaMkAra, mana ane jJAnendriyo-A) cAreyanI vRttio ekasAthe athavA to kramaza: thatI darzAvAI che. temaja adazya(anumAna vagerethI prApta thatAM)padArthamAM mahAnuM, ahaMkAra ane mana e) traNa (=aMtakaraNanI)nI paNa te ja pramANe (=ekIsAthe athavA kramaza:) vRtti thAya che. daSTamAM cAreyanI vRtti be prakAre che. yuvat eTale ke ekI sAthe ane kramazaH eTale ke kramapUrvaka. vAcaspati dRSTAMta Ape che ke gADha aMdhakAramAM vidyutano camakAro thAya ane acAnaka ja vAgha dekhAya, to tarata ja indriyonuM Alocana, buddhino adhyavasAya, ahaMkAranuM abhimAna ane manano saMkalpa e cAreya vRtti ekIsAthe ja thAya che. ane thoDA prakAzamAM prathama dUrathI koIka AkRti dekhAya, pachI manathI saMkalpa ane ahaMkArathI kramaza: nizcita thAya che. ke A mane luMTavA Avato cora ja che. Ama ahIM cArenI kramaza: vRtti dekhAya che. adaSTanA grahaNamAM paNa A be prakAranI vRtti thAya che. paraMtu ahIM indriyosIdhI rIte vastunA saMparkamAM AvatI nathI. tethI buddhi, ahaMkAra ane mana e traNane ja A dvividha vRtti thAya che. ahIM anumAna ke zabdathI prApta thatA jJAnano nirdeza che. eTale indriyonA sIdhA saMparkanI AvazyakatA nathI. paNa tethI indriyono ahIM bilakula upayoga ja nathI ema nathI. paraMtu teoe adaSTa mATenI bhUmikA pahelAM racI dIdhI hoya che. ane adaSTanA grahaNamAM paNa yugapatuM ane kramaza: vRtti thAya che. temAM anumAnamAM siMha-garjanA sAMbhaLatAM ja A siMha che, ema ekI sAthe ja traNeya aMta:karaNanI vRtti thAya che ane AkhA pradezamAM paNa "A prANI te gAya che. ema tarata ja tenuM grahaNa thAya che. pitRpitA-phapratAno ghAtu' A vAkya sAMbhaLI konA pitRone piMDa arpavo, ema zaMkA thayA bAda, vicAryA pachI potAnA ja pitRone piMDa Apavo ema yajamAna kramaza: nirNaya kare che. svAM svAM pratipadyante parasparAkUtahetUkAM vRttim / puruSArtha eva heturna kenacit kAryate kAraNam / / 31 / / bhAvArtha : (karaNo) parasparanA saMketathI prerAIne potapotAnI kriyA kare che. temanI A kriyA purUSanA mATe ja hoya che. anya koI karaNane kriyA karAvatuM nathI. karaNaM trayodazavidhaM tadAharaNadhAraNaprakAzakaram / kAryaJca tasya dazadhA''hArya dhArya prakAzyaJca / / 32 / / bhAvArtha AharaNa, dhAraNa, ane prakAza karanArA A traNa karo tera prakAranAM che. (pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya, mana, buddhi ane ahaMkAra) ane temanuM AhArya, dhArya ane prakAzya evuM kArya (pratyeka) dasa dasa prakAranuM che. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, zloka - 37 sAMkhyadarzana7 297 vAcaspatinA mate karmendriyo AharaNa, buddhi, ahaMkAra ane mana dhAraNa tathA buddhIndriyo prakAzita karavAnuM kArya kare che. jyAre mAThara pramANe sarve indriyo AharaNa kare che. ane ahaMkAra ane buddhi anukrame dhAraNa ane prakAzana kare che. A kAraNonuM je kArya che te paNa tethI AhArya, dhArya ane prakAzya thayuM. kArya dasa prakAranuM che. A dasa prakAra kayA te vize paNa TIkAkAromAM ekamAtya nathI. gauDa. pramANe pAMca buddhIndriyanA zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha e pAMcaviSayo ane pAMca karmendriyanA vacana, AdAna,viharaNa, utsarga ane AnaMda e pAMca viSayo, ema kula dasa prakAranuM kArya thayuM. yuktino paNa A ja mata che. vAcaspati A dasa prakArane AhArya, dhArya ane prakAzya - e pratyekanA saMdarbhamAM samaje che. te pramANe karmendriyonuM kartavya AharaNa che. tethI tenuM kArya tenA pAMcaviSayo thayA. A viSayo divya ane manuSya e bannenA alaga alaga gaNatAM dasa thAya. e ja rIte aMta:karaNanA viSaya evA pAMcaprANa ke je dhArya che. te paNa divya ane manuSyanA bhedathI dasa prakAranA thAya. ane buddhIndriyonA pAMcaviSaya ke je prakAzya che, te paNa divya-manuSya bhedathI dasa prakAranA thaze. antaHkaraNaM trividhaM dazadhA bAhyaM trayasya viSayAkhyam / sAMpratakAlaM bAhyaM trikAlamabhyantaraM karaNam / / 33 / / bhAvArtha (mana, buddhi ane ahaMkAra-e prakAre) aMtaHkaraNa traNa prakAranuM che. ane pAMca jJAnendriya ane pAMca karmendriya ema) bAhyakaraNa dasa prakAranuM che. bAhyakaraNa e aMta:karaNano viSaya bane che. bAhyakaraNano vyApAra vartamAnakALamAM ja thAya che. aMta:karaNano traNeyakALamAM hoya che. kArikAno bhAvArtha spaSTa che. atre eTaluM yAda rAkhavuM ke sAMkhyadarzanamAM kALane temaja dizAne svataMtrapadArtho mAnavAmAM AvyA nathI.vaizeSiko kALane svataMtra padArtha mAne che. temanA mate kALa eka che ane upAdhi bhede te bhUta-bhaviSya-vartamAna vagere prakAre aneka lAge che. paraMtu vAcaspati kahe che ke kAla svayaM ja upAdhi che. padArtha nathI. tethI tenI upayogitA mAtra vyAvahArika ja che. tAttvika nathI. buddhIndriyANi teSAM paJca vizeSAvizeSaviSayANi / vAga bhavati zabdaviSayA zeSANi tu paJcaviSayANi / / 34 / / bhAvArtha: (bAlvendriyo paikI) pAMca jJAnendriyo vizeSa (=pAMca mahAbhUto) ane avizeSa (=pAMca tanmAtrAo) viSayavALI che. ane pAMca karmendriyomAMthI) vANIno viSaya zabda che. paraMtu anya cAra(karmendriyo) pAMceya viSayavALI che. ahIM vAca. ane gauDa kahe che ke devo ane yogIo mATe tanmAtrAo indriyo dvArA pragaTa thAya che ane te zAMta, ghora ane mUDha bhAvarahita hoya che. jyAre sAmAnya manuSyo mATe te sthUlaviSayo pragaTa kare che ane te zAMtavagere bhAvothI yukta hoya che. - sAntaH karaNA buddhiH sarva viSayamavagAhate yasmAt / tasmAt trividhaM karaNaM dvAri dvArANi zeSANi / / 35 / / bhAvArtha : (mana ane ahaMkAra e baMne) aMta:karaNa sAthe buddhi sarvaviSayone grahaNa kare che. tethI trividha aMtaHkaraNa e dhAri(mukhya) che ane bAkInI indriyo dvAro (gauNa) che. ete pradIpakalpAH parasparavilakSaNA guNavizeSAH / kRtsnaM puruSasvArtha prakAzya buddhau prayacchanti / / 36 / / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka 37 sAMkhyadarzana - bhAvArtha : A (mana ane ahaMkAra sahita 12 indriyo) parasparaviruddha lakSaNo ane viziSTaguNovALI che (chatAM paNa) dIpakanI jema purUSamATe prakAza pADI tene buddhi AgaLa laI jAya che. bAhyakaraNo padArthane grahaNa karI, temane mana pAse 2ju kare che. mana ahaMkAranI sAthe maLI, tene buddhi pAse upasthita kare che ane tyAM ja prakAza thAya che - padArthanuM jJAna thAya che-adhyavasAya thAya che. A rIte sattvapradhAna buddhi sarvakaraNomAM mukhya che, kAraNake padArthanuM jJAna tyAM ja prakAzita thAya che. buddhisivAyanA bArakAraNo ke je guNonA ja vikAra che. ane potapotAnA vizeSalakSaNo dharAve che. te potAnA sarvaviSayo purUSamATe dIpakanI jema prakAzitakarIne buddhine soMpe che. sarvaM pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH / saiva ca vizinaSTi punaH pradhAnapuruSAntaraM sUkSmam / / 37 / / bhAvArtha : buddhi purUSanA sarvaviSayonA upabhogane sAdhI Ape che. temaja pachIthI te ja (buddhi) pradhAna ane purUSa vacceno sukSmabheda karI dekhADe che. tethI (te ja mukhya che.) tanmAtrANyavizeSAstebhyo bhUtAni paJca paJcabhyaH / ete smRtA vizeSAH zAntA ghorAzca mUDhAzca / / 38 / / bhAvArtha : tanmAtrAo 'avizeSa(=sUkSma)' kahevAya che. te pAMcatanmAtrAomAMthI pAMcabhUto utpanna thAya che. temane vizeSa kahevAmAM Ave che. teo zAMta, ghora ane mUDha che. sUkSmA mAtApitRjAH saha prabhUtaistridhA vizeSAH syuH / sUkSmAsteSAM niyatA mAtApitRjA nivartante / / 39 / / bhAvArtha : vizeSo traNa prakAranA che - (1) sukSma zarIro, (2) mAtApitAthI utpanna thayela zIro ane (3) mahAbhUto. te paikI sUkSmazarIro niyata - (arthAt niyamathI amukasamaya sudhI rahenArAM) ane mAtApitAthI utpanna thayelAM zarIro (mRtyu samaye) nAza pAme che. parvotpannamasaktaM niyataM mahadAdisUkSmaparyantam / saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM liGgam / / 40 // bhAvArtha : Adi sargamAM utpanna thayeluM, asakta (avyAhata=koInAthI rokI na zakAya tevuM) mahad vagerethI mAMDI sukSma (tanmAtrAo) sudhInA (aDhAra) tatvonuM baneluM (sthUlazarIranA abhAvamAM) upabhoga karavA asamartha evuM (dharmAdharma, jJAnAjJAna, vairAgyAvairAgya, aizvarya-anaizvarya evA ATha) bhAvothI adhivAsita thaI liMga (zarIra), (sthUlaza2I2omAM) saMsaraNa kare che. 5 citraM yathA''zrayamRte sthANvAdibhyo vinA yathAcchAyA / tadvad vinA vizeSairna tiSThati nirAzrayaM liGgam / / 41 / / bhAvArtha : jema AzrayavinA citra ane thAMbhalA vagerevinA chAyA na rahI zake, tema vizeSa(sthUlazarIra athavA sukSmaza2I2)nA AzrayavinA liMga rahI zakatuM nathI. puruSArthahetukamidaM nimittanaimittikaprasaGgena / prakRtervibhutvayogAnaTavad vyavatiSThate liGgam / / 42 / / bhAvArtha : puruSanA (bhoga ane apavargarUpI) prayojana mATe (pravRtta evuM) liMgazarIra nimitta (dharmAdi ATha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka -37 sAMkhyadarzana 299 bhAvo ke je kAraNa che) ane naimittika (sthUlazarIra ke je kArya)nA prasaMgathI tathA prakRtinA vibhupaNAnA yogathI naTanI mAphaka varte che. sAMsiddhikAzca bhAvAH prAkRtikA vaikRtikAzca dharmAdyAH / dRSTAH karaNAzrayiNaH kAryAzrayiNazca kalalAdyAH / / 43 / / bhAvArtha : dharma vagere (ATha) bhAvo-sAMsiddhika eTale prAkRtika(=janmajAta, svAbhAvika) ane vaikRtika(=prayatnasAdhya) (ema be prakAranA) che. te (bhAvo) karaNa (buddhi)nA Azraye rahelA jovA maLe che ane garbhapiMDa vagere kArya (=skUlazarIra)nA Azraye rahe che. dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamadhastAda bhavatyadharmeNa / jJAnena cA'pavargo viparyayAdiSyate bandhaH / / 44 / / bhAvArtha : dharmathI urdhvagati ane adharmathI adhogati thAya che. jJAnathI mokSaprApti thAya che. ane tenAthI viparIta(=ajJAna)thI baMdhana maLe che. vairAgyAt prakRtilayaH saMsAro bhavati rAjasAdazagAt / aizvaryAdavighAto viparyayAt tadviparyAsaH / / 45 / / bhAvArtha : vairAgyathI prakRtimAM laya thAya che. rAjasUAsaktithI saMsAra thAya che. aizvaryathI avighAta (icchAnI nirvibe pUrti) thAya che ane tenAthI viparIta (=anaizvarya)thI vidhdha thAya che. eSa pratyayasargo viparyayAzaktituSTisiddhAkhyaH / guNavaiSamyavimardAt tasya bhedAstu paJcAzat / / 46 / / bhAvArtha: A buddhisarjita saMsAra viparyaya, azakti, tuSTi ane siddhithI oLakhAya che. guNonI viSamatAne lIdhe temanA (paraspara)vimardathI tenA pacAsabhedo thAya che. paJca viparyayabhedA bhavantyazaktizca karaNavaikalyAt / aSTAviMzatibhedA tuSTirnavadhA'STadhA siddhiH / / 47 / / bhAvArthaH viparyayanA pAMcabheda che. indriyonI khoDane kAraNe azakti aThThAvIsa prakAranI che. tuSTi navajAtanI ane siddhi AThajAtanI che. bhedastamaso'STavidho mohasya ca dazavidho mahAmohaH / tAmisro'STAdazadhA tathA bhavatyandhatAmisraH / / 48 / / bhAvArtha: (viparyayanA pAMcabheda-tamasu, moha, mahAmoha, tAmisa ane aMdhatAmisa. temAMthI anukrame) tamasUnA ATha, mohanA paNa ATha, mahAmohanA dasa, tAmisanA aDhAra ane aMdhatAmisanA paNa aDhAra prakAro che. pahelo bheda - tamasu eTale avidyA. avyakta, maha6, ahaMkAra ane pAMca tanmAtrAne anukrame puruSa mAnavAthI AThaprakArano thAya che. bIjo bheda - moha eTale asmitA. aNimA vagere je ATha siddhione ja jIvananuM aMtima dhyeya mAnavAthI moha thAya che. pratyekasiddhinA saMdarbhamAM vicAratAM e ATha prakArano thAya che. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU00 SaDdarzana samuzcaya bhAga-1, zloka - 37 sAMkhyadarzana trIjo bheda - te mahAmoha eTale rAga. indriyonA viSayo pAMca che. te manuSya ane devonA ema gaNIe to daza thAya. temAM Asakti rAkhavAthI A mahAmoha thAya che. te dasa prakArano che. cotho bheda - te tAmisa eTale dveSa. upara je deva ane manuSya ema be prakAre pAMca viSayo gaNAvyA, te daza temaja AThasiddhione lIdhe je dveSa ke saMgharSa thAya. te A rIte 18 prakArano che. pAMcamo bheda - aMdhatAmilsa ke abhiniveza paNa upara varNavela viSayo ke siddhio nahi rahe ke mRtyu teno aMta lAvaze, evA bhayane kAraNe aDhAraprakArano thAya che. Ama kula 62 prakAranA viparyaya thayA. ekAdazendriyavadhAH saha buddhivadharazaktiruddiSTA / saptadaza vadhA buddheviparyayAttuSTisiddhInAm / / 49 / / kArikA-49 (nava) tuSTi ane (ATha) siddhinA viparyayathI buddhimAM sattaraprakAranI khAmI Ave che. tenI sAthe agiyAraindriyonI khAmI bhaLIne kula aThThAvIsa prakAranI azakti gaNavAmAM AvI che. varSa (zrotradoSa), chatA (tvagudoSa), anyatve (netradoSa), naDatA (svAda paratve rasanAdoSa), niprA (ghANadoSa), pUchatA (vAgdoSa), koLuM = ThuMThA hovuM, hAthanI zaktinA abhAvarUpIdoSa, kurgha (=saMgaDA hovuM), caM (napuMsakatAdoSa), 3varta (vAyudoSa) ane madratA (manano doSa) - A agiyAraazaktio thaI. A sarvane buddhivadha paNa kahevAya che. AdhyAtmikyazcatasraH prakRtyupAdAnakAlabhAgyakhyAH / bAhyA viSayoparamAt paJca nava tuSTayo'bhimatAH / / 50 / / kArikA-50 : prakRti, upAdAna, kALa ane bhAgya e cAra prakAranI AdhyAtmika ane (pAMca)viSayonA zamanathI thatI pAMca prakAranI bAhya ema navaprakAranI tuSTi mAnavAmAM AvI che. jyAre potAnI buddhinI koI AMtarIka samajaNane lIdhe manuSya saMtoSa anubhave che. tyAre tenI A tuSTi AdhyAtmika kahevAya che. te cAra prakAre saMbhave che. prakRti, upAdAna, kAla ane bhAgya. (1) prakRti - mULaprakRtinA triguNAtmakaprapaMcane samajyA pachI badhuM ja jANI lIdhuM che, ema saMtoSa thAya ane pachI mokSa meLavavAno koI prayatna na karavAmAM Ave to te A prakati nAmanI taSTi thaI. (2) upAdAna : tattvonuM puruM jJAna meLavyA vinA jo jJAnanA sAdhana-upAdAna evA saMnyAsane grahaNa karI saMtoSa mAnavAmAM Ave to te te 35Alana tuSTi thaI. , (3) 4 - jyAre yogya samaya Avaze tyAre mokSa prApta thaI jaze. vizeSa prayatnonI jarUra nathI, ema mAnI saMtoSa mAnavo te kAla nAmanI tuSTi thaI. (4) mA - jo bhAgyamAM haze to mokSa maLI jaze. ema mAnI saMtoSa pAmavo te bIjA nAmanI tuSTi, zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha A pAMcaviSayo che. A viSayono upabhoga du:khamaya ja che. temAM koI sAra nathI, ema samajI vairAgya keLavI uparama pAmavAmAM Ave che. A upara pAMca prakAranA che. arjana, rakSaNa, kSaya, bhoga ane hiMsA. bhogonA upabhoga mATe padArtho ke padArthonI prApti mATe dhananuM arjana karavuM paDe che. arjanamAM koIne koInI sevA karavI paDe che. te du:kha che. ema mAnI arjanano tyAga karavo te prathama uparama. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka-37 sAMkhyadarzana 301 prAptavastunuM rakSaNa karavAmAM ghaNI muzkelIo che. ema samajI temAMthI mana pAchuM vALavuM e bIjo uparama che. upabhoga karavAthI dhanavagere kSaya pAme che. ane tethI duHkha thAya che, mATe temAM uparamakaravo te trIjo prakAra. sukha bIjAne duHkha ApyAvinA-hiMsA karyAvinA maLatuM nathI. mATe tenAthI virAma pAmavuM te pAMcamoprakAra. Ama nava prakAranI tuSTi thaI. UhaH zabdo'dhyayanaM duHkhavighAtAtrayaH suhRtprAptiH / dAnaM ca siddhayo'STau siddheH pUrvo'GakuzastrividhaH / / 51 / / kArikA-pa1 : (1) uha, (2) zabda, (3) adhyayana, (4-7) trividhaduHkhano vighAta, (7) mitraprApti, (8) dAna(=pavitratA) e AThasiddhio che. pUrve kahela traNa (viparyaya, azakti ane tuSTi) te, A siddhi paranA aMkuzo che. na vinA bhAvailiDagaM na vinA liGgena bhAvanirvRttiH / liGgAkhyo bhAvAkhyAstasmAd dvividhaH pravartate sargaH / / 52 / / kArikA-para : (dharma vagere) bhAvovinA liMgazarIra saMbhavI zakatuM nathI. ane liMgazarIravinA bhAvonI niSpatti saMbhavatI nathI. tethI liMga ane bhAva nAmanI be prakAranI sRSTi pravarte che. - aSTavikalpo daivastairyagyonazca paJcadhA bhavati / / manuSavauvavidha: samAnato bhautiva: sa: tArU nA kArikA-pa3 : devasRSTi AThaprakAranI, tiryagu yoni pAMca prakAranI ane manuSyasRSTi ekaprakAranI, ema saMkSepamAM (caudaprakAranI) bhautikasRSTi thaI. bAhma, prajApatya, aindra, paitra, gAndharva, yakSa, rAkSasa ane paizAca A AThaprakArano devasarga che. pazu (grAmya athavA kharIvALA gAya vagere), mRga (vanamAM rahenArAM, kharI vinAnAM haraNa vagere), pakSIo, sarIsRpa ane sthAvara A pAMca tiryaguyoninA prakAra che. urdhvaM sattvavizAlastamovizAlazca mUlataH sargaH / madhye rajovizAlo brahmAdistambaparyantaH / / 54 / / kArikA-54 : satyapracuraloka UMce, tamasupracuraloka nIce ane rajasUmacuraloka madhyamAM AvelA che. A pramANe brahmavagerethI mAMDIne ghAsanI aNI (stamba) sudhInI sRSTi rahelI che. tatra jarAmaraNakRtaM duHkhaM prApnoti cetanaH puruSaH / liGgasyAvinivRttestasmAd duHkhaM svabhAvena / / 55 / / kArikA-55H temAM jyAM sudhI liMgazarIranI nivRtti na thAya, tyAM sudhI cetanaevo puruSa jarA-maraNathI thatA duHkhano anubhava kare che. tethI sRSTimAM) duHkha svabhAvathI ja che. ityeSa prakRtikRto mahadAdivizeSabhUtaparyantaH / / pratipuruSavimokSArthaM svArtha iva parArtha ArambhaH / / 56 / / kArikA-paka: A pramANe mahavagerethI mAMDIne vizeSa (=sthUla)bhUto sudhIno sarga prakRtie ja racyo che. (ane) te pratyekapurUSanA mokSamATe che. (tethI) anya (para)mATe hovA chatAMya jANe ke sva-arthe hoya tema lAge che. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 37 sAMkhyadarzana vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya / / 57 / / kArikA-57 : jema vAcharaDAnI vRddhimATe acetana dUdha vahe che, tema purUSanA mokSamATe pradhAna(prakRti)nI pravRtti thAya che. autsukyanivRtyarthaM yathA kriyAsu pravartate lokaH / puruSasya vimokSArthaM pravartate tadvadavyaktam / / 58 / / kArikA-58 : jema loko potAnI utsukatAnI nivRtithAya mATe kriyAmAM pravRtta thAya che, tema avyakta (pradhAna) purUSanA mokSamATe pravRtta thAya che. raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathAnRtyAt / puruSasya tathA'tmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH / / 59 / / kArikA-pa9 : jema nartakI raMgabhUmipara potAnI kaLAdarzAvI nRtyamAMthI nivRtta thAya che. tema prakRti purUSapAse potAne pragaTa karI nivRtta thAya che. nAnAvidhairupakAriNyanupakAriNaH puMsaH / guNavatyaguNasya satastasyArthamapArthakaJcarati / / 60 // kArikA-60 : guNavALI ane upakArakaranArI prakRti, nirguNa ane anupakArI evA purUSamATe aneka prakAranA upAyovaDe ni:svArthabhAve kArya kare che. prakRteH sukumArataraM na kiJcidastIti me matirbhavati / yA dRSTAsmIti punarna darzanamupaiti puruSasya / / 61 / / kArikA-61 : prakRtithI vadhAresukumAra anya koIpaNa nathI, ema mAro mata che. (IzvarakRSNa AcAryano mata che.) huM (pUrNarIte) jovAI gaI chuM, ema lAgatAM ja te pharIthI purUSanI dRSTie paDatI nathI. tasmAnna badhyate'ddhA na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH / / 62 / / kArikA-62 : tethI kharekhara to koIpaNa(purUSa) nathI baMdhanapAmato ke nathI mokSapAmato ke nathI saMsAra pAmato. kintu vividhaprakAranA AzrayovALI prakRti ja baMdhAya che, mokSapAme che ke saMsa2NapAme che. rupaiH saptabhireva tu badhdhrAtyAtmAnamAtmA prakRtiH / saiva ca puruSArthaM prati vimocayatyekarupeNa / / 63 / / kArikA-63 : potAnA sAtarUpo (jJAna sivAyanA sAtabhAvo) vaDe prakRti pote ja potAne bAMdhe che. ane te ja (prakRti) purUSamATe ekarUpathI (=jJAnathI) (potAne) choDe che. jJAnasivAyanA sAta baMdhananA kAraNa che. ane jJAna mokSanuM kAraNa che. evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nA'hamityaparizeSam / aviparyayAd vizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam / / 64 / / kArikA-64 : A pramANe tattvAbhyAsathI 'huM-nathI', mAruM kAMI nathI (temaja) 'mArAmAM huM paNa nathI' evuM saMpUrNa, nirbhrAnta hovAthI vizuddha kevalajJAna utpanna thAya che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 37 sAMkhyadarzana tena nivRttaprasavArthavazAt saptarupavinivRttAm / prakRtiM pazyati puruSaH prekSakavadavasthitaH svacchaH / / 65 / / kArikA-6pa : A rIte (purUSanA) prayojanane vazathavAthI prasavadharmamAMthI nivRtta thayela ane (dharmAdi) sAta bhAvomAMthI muktathayelI prakRtine svacchapurUSa prekSakanI jema (udAsIna) rahIne jue che. dRSTA mayetyupekSakako dRSTA'hamityuparamatyanyA / sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya ||66 || 303 kArikA-66 : 'meM ene joI lIdhI che' ema nizcaya thavAthI eka (purUSa) upekSAvRtti dhAraNa kare che. (ane) 'huM jovAI gayI chuM.' ema mAnIne bIjI (prakRti) virAma pAme che. pachI baMneno saMyoga hoya to paNa sRSTi (sarga)nuM prayojana rahetuM nathI. samyagjJAnAdhigamAt dharmAdInAmakAraNaprAptau / tiSThati saMskAravazAt cakrabhramivad dhRtazarIraH / / 67 / / kArikA-67 : (pachIthI) samyajJAna prApta thayuM hovAthI dharmavagere (saMsAranuM) kAraNa banatA nathI. to paNa saMskAravaza thaIne, jema kuMbhAranA cAkanuM bhramaNa cAluM rahe che, tema purUSa zarIra dhAraNakarI rAkhe che. prApte zarIrabhede caritArthatvAt pradhAnavinivRttau / aikAntikamAtyantikamubhayaM kaivalyamApnoti / / 68 / / kArikA-68 : (pachIthI) zarIra chUTIjatAM prayojana pUrNathayela hovAthI prakRti (pravRttimAMthI) nivRtta thAya che ane tethI (purUSa) ekAntika ane Atmantika evuM ubhayaprakAranuM kaivalya prApta kare che. * sAMkhyadarzanakAro purUSane anAdikALathI baMdhanamAM hoya che tema mAnatA nathI. paNa purUSa ane prakRtinA ajJAnamUlaka saMyoganA kAraNe purUSa baMdhanamAM AvI paDyo che. je loko jIvAtmAne svabhAvathI ja baMdhana mAne che teonA matanuM khaMDana kare che. na svamAvato vaddhasya mokSasAdhanopavevidhiH // 1-7 sAMkhya sUtra II arthAt svabhAvathI baMdhAyelane mokSanA sAdhananA upadezanuM vidhAna nathI. kahevAno Azaya e che ke svabhAvathI ja baMdhana mAnavAmAM Ave to tene duHkhanivRttinAM sAdhanono upadeza ka2vo vyartha che. kAraNake je vastumAM je guNa ke doSa svAbhAvika hoya tenI nivRtti thaI zakatI nathI. agnimAM uSNatA svAbhAvika hovAthI agnine koIpaNa kAraNathI uSNatArahita karI zakAto nathI. guNI jyAM sudhI rahe che, tyAM sudhI teno svAbhAvikaguNa rahe che. jyAre agni nAza pAme che, tyAre ja tenI uSNatA paNa nAza pAme che. athavA uSNatAnA nAzanI sAthe ja agnino nAza thAya che. A u52thI ema siddha thAya che ke jo jIvAtmAnAM baMdhana svAbhAvika hoya to baMdhananA nAza sAthe ja jIvAtmAno nAza thavo joIe. paNa ema manAtuM nathI. kAraNake baMdhanano nAza thavA chatAM AtmAnuM astitva rahe che. mATe AtmAnAM baMdhana svAbhAvika nathI. pUrvapakSa : svAbhAvikabaMdhananI nivRtti paNa thaI zake che. zuddhapavavIkhavavyet IIsAM.pU. 1-10 // arthAt sapheda vastra mAphaka, bIja mAphaka, Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 37 sAMkhyadarzana kahevAno Azaya e che ke jo koI evI zaMkA kare ke kApaDano raMga svabhAve sapheda che. chatAM paNa tene kALo ke lAla raMga devAthI teno sapheda raMga dUra thAya che, tema ja bIjamAM aMkara utpannakaravAnI zakti svAbhAvika che. chatAM tene rokavAthI tenI svAbhAvika aMkurajananazakti dUra karI zakAya che, tema svAbhAvikabaMdhananI paNa nivRtti tattvajJAnathI karI zakAya che. uttarapakSa (sAMkhya) zaktino AvirbhAva ane tirobhAva hovAthI azakyano upadeza thaI zakato nathI. kahevAno Azaya e che zaktino AvirbhAva ane tirobhAva thAya che. tethI ukta be udAharaNothI azakya vastunA upadezanI siddhi thatI nathI. saphedavastramAM kALo ke lAla raMga devAthI saphedaraMgano tirobhAva (aprakaTatA) thAya che, tethI dhobI pAse dhovaDAvavAthI athavA anya upAyathI te raMga dUra karI pAcho raMga lAvI zakAya che. bIjamAM paNa aMkurajanananI zaktino tirobhAva ja thAya che; kAraNake te zakti paNa pAchI lAvI zakAya che, mATe svAbhAvikazaktino nAza thato nathI. e kAraNathI AtmAmAM baMdhana svAbhAvika mAnavuM te yogya nathI. je loko kALane baMdhananuM kAraNa mAne che, tenuM sAMkhyo nirAkaraNa kare che. jo vAkAto vyApino nityastha sarvasavasthAt ll1-12 sAM. sU|i arthAt kAlanA saMbaMdhathI baMdhana thatuM nathI. vyApaka ane nitya hovAthI, sarvasAthe saMbaMdha hovAthI. kahevAno bhAva e che ke kALa baMdhananuM kAraNa nathI. kAraNa ke kALa vyApaka ane nitya hovAthI, teno sarvavastu sAthe saMbaMdha che. muktajIvAtmAone paNa kALa sAthe saMbaMdha che, tethI jo kALane baMdhananuM kAraNa mAnIe to, teo paNa kALanA saMbaMdhamAM AvI baddha thaI jAya, mATe kALane baMdhananuM kAraNa mAnavuM e yogya nathI. deza, karma paNa baMdhananA kAraNa nathI, ema sAMkhyo mAne che. sAkSAtaprakRti paNa baMdhananuM kAraNa thaI zakatI nathI. kAraNake prakRtirUpa kAraNathI baMdhana thAya che, jo ema kaho to tene paNa parataMtratA che. arthAt jo kaho ke prakRti pote ja sAkSAtuM baMdhananuM kAraNa che to te ThIka nathI, kAraNake te paNa parataMtra che. AtmAno ajJAnamUlaka prakRti sAthe je saMyoga che, te ja saMyogane AdhIna thaI prakRti baMdhanakAraka thAya che, sAkSAt nahIM. arthAt ajJAnamUlaka saMyoga ja baMdhananuM mukhya kAraNa che. prakRti to gauNa paDI jAya che. jo prakRti koInI paNa apekSA rAkhyA sivAya baMdhanakAraka hoya to te sarve muktaAtmAo sAthe paNa hovAthI temane paNa baddha kare. ane pariNAme koIpaNa mukta thaI zake ja nahi. mATe prakRti sAkSAt baMdhanakAraka nathI. - have bauddhoe mAnelA baMdhananAM kAraNo prAmANika na hovAthI temanuM khaMDana sAMkhyo kare che. bauddhomAM eka vijJAnAdvaita mAnanAra saMpradAya che. tenuM mAnavuM che ke kSaNikavijJAnonI paraMparA ja badhuM jagata che. bAhya je sRSTi dekhAya che te khoTI che. ane prakRti jevuM kazuM jaDa jagatanuM upAdAnakAraNa nathI. AtmAmAM je baMdhana che, tenuM kAraNa paNa avidyA ja che. tenuM khaMDana karAya che - nAvidyAtoDa thavastunA vanyAyo ll1-20-sAMsUrI arthAt avidyAthI paNa baMdhana thaI zakatuM nathI. avasurUpa hovAthI tenAthI baMdhanano yoga thaI zake nahIM. avidyAthI paNa baMdhana thaI zakatuM nathI. kAraNa ke teonA matamAM vidyA=jJAna ane avidyA=jJAnano abhAva. have je avidyA ke je abhAvasvarUpa che, te baMdhanakAraka kevI rIte thaI zake? doraDAmAM kadAcit koIne sApano bhrama thAya ane bhUlathI teno sparza kare ane te ema samaje ke mane sApa karaDyo che. chatAM paNa tene sApanuM viSa caDhatuM nathI. kAraNake tenA zarIramAM sApanA viSano abhAva che. A uparathI samajI zakAya che ke abhAva sukha ke duHkha karI zakato nathI. mATe avidyA ke je jJAnano abhAva che te baMdhanakAraka thaI zake nahi. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 37 sAMkhyadarzana 305 vaLI avidyAne vasturUpa mAnavAmAM siddhAntanI hAni thAya che, kAraNake teonuM evuM mAnavuM che ke vijJAnanI eka sarakhI paraMparA che te ja kAryakAraNAtmaka sarvajagata che. vijJAnabhinna koIpaNa bIjIvatu ja nathI, mATe siddhAntanI hAninA bhayathI teo avidyAne vasturUpa mAnI zake nahi. vaLI kSaNikavijJAna ane saMtativAdI bauddho sadazavijJAnonI paraMparA mAnavAthI jJAnanuM heta to svIkAre che ane tene sajAtIyaata kahe che. paNa avidyAne jJAnabhinna bhAvarUpa padArtha mAne to temane vijAtIyata mAnavuM paDe, kAraNake jJAna ane jJAnabhinna bhAvarUpa padArtha e be sajAtIyaDhata na kahevAya. jJAnano sajAtIya padArtha bIjuM jJAna thaI zake. jJAnathI vilakSaNa koI bIjo padArtha jJAnano sajAtIya na kahevAya. mATe vijAtIyatanA bhayathI teo avidyAne vastusvarUpa mAnI zake nahIM. pUrvapakSa (bauddha) jo avighAne sat rUpa ke asatu rUpa paNa mAnavAmAM na Ave eTale ke sat ane asat rUpathI judA prakAranI avidyA che, ema mAnavAmAM Ave to ataatatvarUpa doSa paNa Ave nahi. mATe avidyA sat ane asat rUpathI bhaMga thAya nahi. ane vijAtIya to judA ja prakAranI che ane te ja avidyA baMdhanakAraka che, ema mAnavAmAM Ave to zo doSa. uttarapakSa (sAMkhya) sat ane asatuthI vilakSaNa koIpaNa padArtha ja nathI. keTalAka padArtho satvarUpa che ane keTalAka asaturUpa che. trIjo koIpaNa prakAra ja jaNAto nathI ke jemAM avidyAno samAveza karI zakAya, mATe evI avidyA mAnavAmAM koIpaNa pramANa nathI. pUrvapakSa (boddha): maharSikaNAda jema che ja padArtho mAne che. ane maharSi gautama soLa ja padArtho mAne che. tema ame parimita padArthavAdI nathI, mATe amArA matamAM koI evopaNa padArtha che ke je bhAva ane abhAvarUpathI bhinna che. jagatuM anaMta ane vicitra che. mATe evA padArthanA hovAmAM kazo saMdeha nathI, tema asaMbhava paNa nathI. uttarapakSa (sAMkhya)H bhale tame parimitapadArtho na mAno, chatAM paNa je padArtha mAnavAmAM koIpaNa pramANa ke yukti nathI, teno svIkAra karI zakAya nahIM. jo tame pramANazUnya padArthano svIkAra karazo to te apramANika hovAthI tame bALaka ane gAMDA mANasa peThe lekhAzo. - kSaNikavijJAnavAdi boddhanA matamAM vAsanA paNa baMdhananuM kAraNa thaI zakatI nathI. te samajAvAya che. pravAharUpe anAdi je viSayonI vAsanA che, te paNa bauddhonA matamAM baMdhananuM kAraNa thaI zake nahi, kAraNake emanA matamAM vAsanA paNa kSaNika che. have vAsanA baMdhananuM kAraNa na thavAmAM sAMkhya hetu Ape che. jenuM pratibiMba pADavuM hoya te ane jemAM pratibiMba pADavuM hoya te, e baMne jo eka ja ThekANe hoya to ja pratibiMba paDI zake che. zarIranI aMdara rahelI kSaNikavijJAnanI paraMparAmAM bahAranA viSayonuM pratibiMba paDI zake nahIM, mATe bauddhamata pramANe vAsanA baMdhananuM kAraNa thaI zakatI nathI. vaLI jo AtmAne vyApaka mAnI aMdara ane bahAra sarvatra che. ema mAno to paNa, sukha, du:khanI vyavasthA thaI zakaze nahi, kAraNa ke je kSaNikavijJAnamAM pratibiMba paDe che te bIjIkSaNamAM vAsanA sAthe ja nAza pAme che, to have vAsanA sivAya du:khanI vyavasthA kevI rIte thaI zake. boddha : kSaNikavijJAnomAM evuM adRSTa kAraNa che ke je eka vijJAnamAMthI bIjAmAM ane bIjAmAMthI trIjAmAM jAya che. ane ene laIne ja sukhaduHkhanI vyavasthA thAya che. sAMkhya : adaSTakAraNa mAnavAthI paNa sukhadu:khanI vyavasthA thaI zakaze nahi, kAraNake pUrvavijJAnamAMthI uttaravijJAnamAM tame mAneluM adRSTakAraNa tyAre ja jaI zake ke, jyAre pUrvabhAvi ane pazcAdrabhAvi be vijJAno Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 SaDdarzana samudaya bhAga-1, zloka-37 sAMkhyadarzana eka sAthe eka ja samayamAM rahe, paNa e tamArA matamAM banavAnuM nathI, kAraNake tame ekakSaNa karatAM vadhAre sthiti koInI mAnatA ja nathI. baMne ekasamayamAM ekasAthe bhegAM na thAya, tyAM sudhI ekabIjAno upakAra karI zakatAM nathI. sapheda vastrane jo lAla raMga Apavo hoya to raMgadravya ane vastra baMne eka ja vakhate ane eka ja ThekANe saMyukta thAya to ja vastrane raMga daI zakAya anyathA nahIM. bIjo doSa e che ke jene tame adaSTakAraNa mAno cho tene paNa kSaNikasiddhAMtanA bhaMganA bhayathI kSaNika ja mAnazo to te sthira na hovAthI sukhaduHkha kevI rIte ApI zakaze ? ane jo sthira mAnazo to pratijJAno bhaMga thaze, mATe kSaNikavAdamAM upakAryopakAraka bhAva siddha thato nathI. ane te kAraNathI sukha-du:khanI vyavasthA paNa thaI zakatI nathI. bauddha : jema tamArA matamAM garbhamAM putra na hovA chatAM mAtApitA garbhAdhAnAdi saMskAra kare che ane tenuM phaLa bhAvi putrane maLe che, tema amArA matamAM paNa bhAvivijJAnano pUrvavijJAna sAthe kazo paNa saMbaMdha na hovA chatAM, pUrvavijJAna uttaravijJAnanAM phaLa utpanna karI zakaze. ane upakAryopakArakabhAva paNa banI zakaze. sAMkhya tamArI vAta ThIka nathI. kAraNake garbhamAM sthira eka AtmA che ke je garbhAdhAna Adi saMskAronuM phaLa bhogave che. jo garbhamAM AtmA na hoya to temAM je zarIranI racanA thAya che te thaI zake nahi, kevaLa garbhAdhAnasaMskAra vakhate putranuM astitva nathI, chatAM paNa te vakhate mAtAnA zubha athavA azubha vicAro hoya che, mAtAmAM sthira hovAthI jyAre garbhamAM putrAtmA Ave che, tyAre te vicAronuM saMkramaNa thAya che. amArA matamAM AtmA asthira nathI.tathA je saMskAra kare che te paNa asthira nathI, mATe amArA udAharaNathI tame tamArAM kSaNikakAryomAM upakAryopakArakabhAva siddha karI zakazo nahi, A uparathI siddha thAya che ke kSaNikavAdamAM vAsanA baMdhananuM kAraNa thaI zakatuM nathI. pUrvapakSa: (bauddha): je satuM hoya che te arthakriyAkAra hoya ja che. je arthakriyAkAra hoya te kAM to kramathI badhI kriyAo kare che ane kAM to eka sAthe badhI kriyAo kare che. have jo sahu ekasAthe badhI kriyAo karI le to te uttarakSaNamAM kriyA na karavAthI satu rahI zake nahIM. ane jo kramathI kriyAo kare to je prakAravALA thaIne pUrva kriyA karI te ja prakAravALAthI uttarakriyA thaI zake nahIM. mATe temAM judA prakAra jarUra Avavo joIe. ane judA prakAra AvavAthI te satumAM jarUra pharaphAra thaze. ane tethI te kSaNika banaze. e pramANe vicAra karatAM saMsAramAM sarvavastu kSaNika ja lAge che. koIpaNa sthira nathI. AtmA paNa sthira nathI ane baMdhana paNa sthira nathI. sAMkhya : Aje joelI vastune jyAre be divasa pachI joIe chIe tyAre ApaNe kahIe chIe ke "A te ja vastu che ke je meM be divasa pahelAM joI hatI" evuM je jJAna thAya che, tene pratyabhijJA kahevAya che. vastune kSaNika mAnatAM pratyabhijJA thaI zake nahi. sthiravastumAM ja pratyabhijJA thaI zake che. pratyabhijJArUpa hetuthI kSaNikavAdanuM khaMDana thAya che. ane sthiravAdanI siddhi thAya che. prathamakSaNamAM joelI vastu bIjISaNamAM nAza pAme che ane trIjISaNamAM tatsadaza bIjI ja vastu utpanna thAya che; to pachI cothI kSaNamAM "A te ja vastu che ke je meM pahelI kSaNamAM joI hatI" AvI pratyabhijJA kevI rIte thaI zake? arthAt na ja thaI zake. tethI kSaNikavAda asatya che. vaLI anumAnathI paNa kSaNikavAda asatya Thare che. jemake eka vastu pramANamAM nAza pAmI che, to bIjIkSaNamAM te nAza pAmelI vastuthI bIjI vastu kevI rIte banaze?bhAvanuM kAraNa abhAva kadI paNa thaI zakatuM nathI tathA eka kSaNika vastu bIjI kSaNika vastunuM kAraNa kadI paNa thaI zake nahi, mATe kSaNikavAda mAnavAmAM koIpaNa pramANa nathI. vaLI kSaNikatA siddha karavAne koI dRSTAMta paNa maLI zakatuM nathI. satpadArthano kyAre paNa nAza thato ja nathI, to pachI kSaNikatA satpadArthamAM kevI rIte AvI zake ? kAraNa ke "nAsato vidyate mAvo nAmevo vidyatta saMta" arthAtu abhAvano kyAre paNa bhAva thato nathI ane bhAvano kyAre paNa abhAva thato nathI. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka-37 sAMkhyadarzana 307 kSaNikatAvAdi bauddhonA matamAM kAryakAraNabhAva paNa banI zakato nathI, te A pramANe - duniyAmAM je kAryakAraNabhAva prasiddha che, tene tame kevI rIte mAno cho ? zuM eka sAthe utpanna thayelA padArthono kAryakAraNabhAva mAno cho ke kramathI utpanna thayelA padArthono ? jo ame ekasAthe utpanna thayelA padArthono kAryakAraNabhAva mAnIe chIe AvuM kahezo to, te banI zake nahIM, kAraNake gAyane ekasAthe be zIMgaDAM utpanna thAya che. temAMthI kayA zIMgaDAne kayA zIMgaDAnuM kAraNa mAno cho ? arthAt koIne koInuM kAraNa ke kArya mAnI zakazo nahIM, kAraNa ke te banne ekasAthe ja utpanna thayAM che. kAryanI apekSAe kAraNa pahelethI ja haMmezAM vidyamAna hovuM joIe. alaMkAranuM kAraNa sonuM ke rUpuM pahelethI ja vidyamAna hoya to ja sonI alaMkAra ghaDavA mATe taiyAra thAya che. A uparathI siddha thAya che ke kAraNa ane kAryanI utpatti eka sAthe hotI nathI. vaLI bauddhamatamAM "kramika utpanna thayelA padArthono paNa kAryakAraNabhAva banI zakato nathI te A pramANe che - pUrva kSaNika vastano je vakhate nAza thAya che, te vakhate uttara kSaNika vastu vidyamAna hotI nathI, mATe pUrvekSaNa ane uttarakSaNano saMbaMdha thaI zakato nathI, tethI kArya-kAraNabhAva banI zakato nathI. bauddhonA kSaNikavAda pramANe ekavastu naSTa thayA pachI bIjIvatu utpanna thAya che. have je vastu nAza pAmI che, teno uttaravasta sAthe saMbaMdha kevI rIte thaI zake ? jo sUtara baLI jAya athavA koIpaNa rIte nAza pAme to temAMthI kApaDa kyAre paNa banI zakatuM nathI. abhAvamAMthI bhAvanI utpatti kyAre paNa koIe joI nathI. mATe bauddhonA mata pramANe kramikavastuomAM paNa kAryakAraNabhAva banI zakato nathI. have upAdAnakAraNanI asiddhi tathA bIjA doSo paNa bauddhanA matamAM batAve che. te A pramANe - pUrvavastunI vidyamAnatA vakhate uttaravastu sAthe saMbaMdha na hovAthI, anvaya ane vyatireka e baMneno vyabhicAra hovAthI paNa kAryakAraNabhAva thaI zakato nathI. kahevAno Azaya e che ke jenA hovAthI je hoya te anvaya kahevAya che. jema sUrya hovAthI divasa hoya. ane jenA abhAvathI jeno abhAva hoya te vyatireka kahevAya che. jema sUryanA abhAvathI divasano abhAva hoya che. e anvaya ane vyatirekano abhAva che. tethI upAdAna-upAdeyabhAva eTale kAryakAraNabhAva banI zakato nathI. vastranuM upAdAnakAraNa sUtara che, e pramANe anvayavyatirekathI jANI zakIe chIe. jemake sUtaranA hovAthI ja vastra hoya che. ane sUtaranA abhAva thayA pachI vastra rahetuM nathI. kSaNikatAvAdinA matamAM e pramANe anvaya ane vyatireka na hovAthI kAryakAraNabhAva banI zakato nathI. vijJAnavAdanuM khaMDanaH bAhyapadArthanI pratIti thavAthI kevala vijJAna ja che, evuM siddha thaI zakatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke vijJAnathI atirikta viSayo (padArtho) paNa jovAmAM Ave che. dUdhanI jene jarUra che, te dajhaNI gAyane ja zodhe che. ane tene meLavI dUdha dohI katArtha thAya che. paNa dugdhArthI mANasa koI tattvavettA pAse jaI tattvajJAna zIkhato nathI. tethI siddha thAya che ke jJAna ane artha judA ja che, eka nathI. mATe kevaLa vijJAna ja mAnavuM e bAdhita ane pramANazanya che. vaLI kevaLa vijJAna mAnavAmAM A paNa doSa che. vijJAvAdI bauddhatara vidvAno jene AtmA, parvata, samudra vagere mAne che, te badhAne jo vijJAnavAdI vijJAna ja mAnatA hoya to jema "huM AtmA chuM" AvI pratIti thAya che. tema "huM ghaTa chuM", "huM parvata chuM", "huM samudra chuM" AvI vavI joIe, kAraNake badhuM vijJAnasvarU5 to che ja, paNa tevI pratIti thatI nathI. mATe bAhyapadArtha mAnavA ja joIe. jo ema kahezo ke "A ghaTa che." ityAdi pratIti thavAmAM ghaTa AdinI vAsanA kAraNa che, to teno uttara e che ke tamArA matamAM ghaTaAdi bAhyapadArtho to hatA ja nahIM, to evI vAsanA thaI kyAMthI ? mATe bAhyapadArtha ane vijJAna baMne mAnavAM joIe. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 SaDdarzana samujhaya bhAga- 1, zloka - 37 sAMkhya darzana vyAkhyA : vyAkhyA-tataH prakRterbuddhiH saMjAyata utpadyate, sA ca gavAdau puro dRzyamAne gaurevAyaM nAzvaH, sthANurevAyaM na puruSa iti viSayanizcayAdhyavasAyarUpA mahAniti yakA procyate mahadAkhyayA yAbhidhIyate / buddhezca tasyA aSTau rUpANi / dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni, adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni pUrvapakSa (vijJAnavAdI boddha) : zuM svapnanA daSTAMtathI ane dazyatvahetuthI bAhyapadArthonuM mithyAtva siddha nathI thaI zakatuM? jemake "dazya svAkhika padArtha peThe, pRthvI, parvata Adi padArtho paNa dazya hovAthI mithyA che." uttarapakSa (sAMkhya): bAhyapadArthano jo abhAva mAnavAmAM Ave to vijJAnano paNa abhAva thavAthI to sarvano abhAva ja thAya. kahevAno Azaya e che ke jo bAhyapadArthano svIkAra na karo to, vijJAna paNa siddha thaI zake nahi. kAraNa ke viSaya sivAya jJAna kyAre paNa thaI zakatuM nathI. hAthI che to hAthInuM paNa jJAna che; paNa jo hAthI na hoya to tenuM jJAna paNa hoya nahi. AkAzakusuma nathI, tethI tenuM jJAna paNa nathI. svapnanA dRSTAMtathI bAhyapadArthanA apalApanI je AzA rAkhI che te to mAtra durAzA ja che. kAraNa ke svAkhika arthano jAgrata avasthAmAM bAdha thAya che; paNa jAgrata avasthAmAM anubhavAtA padArthono kaI avasthAmAM bAdha thAya che ? zuM svapna avasthAmAM paNa evuM jJAna thAya che ke meM je saritusamudrAdi padArtho jAgrata avasthAmAM joyA che te khoTA che ? chatAM paNa sthAnikapadArthonI jema bAhyapadArthone khoTA mAno to svapnamAM jema bhojananI tRpti thatI nathI, tema jAgradevasthAmAM paNa bhojanathI tRpti na thavI joIe. jo ema kahezo ke pratIti thAya che, tethI bAhyapadArtho khoTA che, to vijJAnanI paNa pratIti thavAthI tene paNa khoTuM zA mATe mAnatA nathI? jo vijJAnane paNa khoTuM mAnazo to sarva zUnya ja thaze. mATe bAhyapadArthono apalApa karI zakAya nahI. pUrvapakSa (zUnyavAdi bauddha)H zunya ja tattva che. padArtha nAza pAme che. vinAzanI vastudharmatA hovAthI arthAt padArtho nAza pAme che, tethI sarvapadArtho mithyA che. nAza thavo e vastuno dharma che, jyAre nAza e vastuno svabhAva che, to teo satya kevI rIte hoI zake ? mATe zUnya ja eka tattva che. uttarapakSa (sAMkhya): ajJAnI mANasono e kevaLa mithyAvAda ja che. kahevAno Azaya e che ke - bhale kAryadravyano nAza thAya, tethI te teno svabhAva kahI zakAya nahIM. svabhAva to haMmezAM vastu sAthe joDAyelo ja rahe che. darekavastu kaMI haMmezAM nAza ja pAmatI rahetI nathI. eka vastu je kSaNamAM bane che, te ja kSaNamAM teno nAza mAnavAmAM Ave to vastu kyAre paNa banI zake nahIM. pariNAme saMsAramAM koIpaNa jAtanI pravRtti ja thaI zake nahi. mATe nAza kvacit ane kadAcituM thAya che. mATe nAza naimittika che, svAbhAvika nathI. sAMkhyazAstrakAranA matamAM koIpaNa padArtha nAza pAmato ja nathI, "ghananAza pAmyo" teno artha e ja ke te kAraNamAM avyaktarUpa pAmyo. jo sarvazUnyatA ja mAno to zUnyatA siddha karavAnuM pramANa joIze. ane pramANane azUnya mAnavAthI sarva zunyatAvAda khoDo thaze. vagara pramANe zunyatA siddha mAnazo to vagara pramANe ame mAnelA bAhyapadArtho paNa siddha ja che. vaLI bAhyArthakSaNikavAdamAM tathA kSaNikavijJAnavAdamAM je doSo ApyA che, te badhA A zUnyavAdane lAgu paDe che. zUnyatAmAM paNa pratyabhijJAAdi kazuM thaI zakatuM nathI. mATe A pakSa paNa tyAjya che jo tame duHkhanivRttine zUnyatArUpa mAno to paNa, mokSanI siddhi thatI nathI. kAraNa ke duHkhanivRttino AdhAra AtmArUpa koIpaNa padArtha tamArAmatamAM nathI. duHkha nivRttine sukharUpa mAno to paNa mokSanI siddhi nathI. kAraNake tamArA matamAM, sukha jevuM kazuM nathI, mATe bauddhamatamAM mokSa tathA baMdhananI koI vyavasthA ja nathI. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka 38-39 sAMkhyadarzana catvAri tAmasAnIti / tato'pi buddherapyahaMkAraH syAdutpadyate / sa cAhaM subhagaH, ahaM darzanIya ityAdyabhimAnarUpaH / tasmAdahaGkArAtSoDazako gaNa utpadyate SoDazasaMkhyAmAnamasya SoDazako gaNaH samudAyaH / / 37 / / 309 TIkAno bhAvAnuvAda : prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che. arthAt sAme rahelI gAyamAM, 'A gAya ja che, azva nathI' tathA sAme 2helA sthANumAM, "A sthANu ja che, puruSa nathI-' AvA viSayanA nizcayanA adhyavasAyasvarUpa buddhi utpanna thAya che. te buddhinA ATha rUpo (guNo) che. (te A pramANe che(1) zuzruSA = sAMbhaLavAnI icchA. (2) zravaNa = sAMbhaLavuM te. (3) grahaNa = zAstranA arthone grahaNa karavA. (4) dhAraNA : grahaNa karelA zAstrArthanI avismRti. (5) vijJAna: grahaNa karelA zabdArthano saMzaya-viparyaya ke aspaSTabodhathI bhinnabodha. (6) uha : vijJAtArthamAM (jANelA arthamAM) tathAvidha AlaMbanone vize vistArathI pUrvAparamAM (anusaMdhAnathI) vicAraNA. (7) apoha : vicArelaarthamAM anupapattino parihAra. (8) abhiniveza : vijJAna, apoha ane uhathI vizuddha arthamAM 'A Ama ja che' tevo nizcaya. (sAmAnyajJAnane uha kahevAya che. vizeSajJAnane apoha kahevAya che). : dharma, jJAna, vairAgya ane aizvarya-A cAra sAttvikarUpo che. tenA pratipakSabhUta adharma, ajJAna, viSayAbhilASA ane anaizvarya A cAra tAmasikarUpo che. te buddhimAMthI paNa ahaMkAra utpanna thAya che. te ahaMkAra 'huM suMdara chuM' 'huM darzanIya chuM' ityAdi abhimAnasvarUpa che. te ahaMkArathI soLano samudAya utpanna thAya che. II37nA atha SoDazasaMkhyaM gaNaM zlokadvayenAha have ahaMkArathI utpanna thatA soLanA samudAyane be gAthA dvArA kahe che. sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca paJcamam / paJca buddhIndriyANyatra tathA karmendriyANi ca / / 38 / / pAyUpasthavacaH pANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJca rUpAditanmAtrANIti SoDaza / / 39 / / yuSmam / / zlokArtha : sparzana, rasana, ghrANa, cakSu ane zrotra A pAMca buddhIndriyo=jJAnendriyo che. pAyu(malasthAna), upastha (mUtrasthAna), vacana (uccAraNa sthAna), hAtha tathA paga A pAMca karmendriyo che. rUpa,2sa, gaMdha, zabda, sparza A pAMca tanmAtrA che ane mana-A soLano samudAya che. / / 38-39 / / vyAkhyA sparzanaM-tvak, rasanaM-jihvA, ghrANa nAsikA, cakSuH- locanaM, zrotraM ca zravaNaM paJcamam, etAni paJca buddhIndriyANyatra SoDazake gaNe bhavanti / svaM svaM viSayaM budhyanta iti Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka - 38-39 sAMkhyadarzana kRtvendriyANyeva buddhIndriyANi procyante / tathAhi-sparzanaM sparzaviSayaM budhyate, evaM rasanaM rasaM, ghrANaM gandhaM, cakSu rUpaM, zrotraM ca zabdamiti / tathAzabdaH paJcetipadasyAnukarSaNArthaH / paJcasaMkhyAni karmakAraNatvAtkarmendriyANi ca, kAni tAnItyAha - "pAyUpasthavacaHpANipAdAkhyAni" / tatra pAyudaM, upasthaH-strIpuMzcidvayaM, vacazcehocyate'neneti vacaH, uraHkaNThAdisthAnASTatayA vacanamuyArayati, pANI pAdau ca prasiddhau, etairmalotsargasaMbhogavacanAdAnacalanAdIni karmANi sidhyantIti karmendriyANyucyante / tathAzabdaH samucaye / ekAdazaM manazca, mano hi buddhIndriyamadhye buddhIndriyaM bhavati, karmendriyamadhye karmendriyam, taJca tattvArthamantareNApi saMkalpavRtti / tadyathA-kazcidvaduH zrRNoti "grAmAntare bhojanamasti" iti, tatra tasya saMkalpaH syAt "tatra yAsyAmi tatra cAhaM kiM guDadadhirUpaM bhojanaM lapsya utazcidadhi kiM vA kimapi na" ityevaMrUpaM mana iti / tathAhaMkArAdanyAnyaparANi rUpAditanmAtrANi sUkSmasaMjJAni paJcotpadyante / tatra rUpatanmAtraM zuklakRSNAdirUpavizeSaH, rasatanmAtraM tiktAdirasavizeSaH, gandhatanmAtraM surabhyAdigandhavizeSaH zabdatanmAtraM madhurAdizabdavizeSaH, sparzatanmAtraM mRdukaThinAdisparzavizeSaH iti SoDaza / ayaM SoDazako gaNa ityarthaH / / 38-39 / / TIkAno bhAvAnuvAda: mahI socanA samudAyamA sparzana tvayA, rasanA , prAnasi.1, yakSa=in, zrotra zravaNa. A pAMca buddhIndriyo - jJAnendriyo che. pota-potAnA viSayano bodha karatI hovAthI ja te indriyone buddhIndriyo=jJAnendriyo kahevAya che. jemake 05-38 // uttarArdhamA tathA' za06 che te 'buddhIndi.' 54nI mAga 278 'paJca' zahane 'karmendiya' 56 sAthe 34 bhATe che. pAMyasaMdhyA yAnuM ||29jopaathii. bhandriya upAya che. te pAMca karmendriyo kaI che ? pAya, upastha, vaca:, pALi ane pAda A pAMca karmendriyo che temAM pAyu eTale gudA (malavisarjananuM sthAna), upastha eTale strI ane puruSanuM cihna, vaca: eTale chAtI, 6, bhasta, svAbhUsa, Eid, nAsi.t, mI ane tAsu mA mA sthAnI, te mA6 sthAnothI kyana Gthyaa2|5 cha, pAhi bheTa DAya ane 'pAda' bheTa 5 // prasiddha che. A pAya, upastha, vaca:, pANi ane pAda e pAMcathI anukrame malotsarga, mUtrotsarga-saMbhoga, vayana, mAhAna, yAlaj vagaire yo siddha thAya che.tathA bhandriyo vAyacha. A5-38mA tathA' Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 40 sAMkhyadarzana 311 zabda samuccayArthaka che. A rIte daza thayA-agIyAramuM mana che. mana jyAre buddhIndriya sAthe hoya, tyAre buddhIndriyarUpa banI jAya che ane karmendriya sAthe hoya, tyAre karmendriyarUpa banI jAya che. te mana vAstavika arthavinA paNa saMkalpAtmaka che. jemake.. koIka baTuka brAhmaNa ziSya sAMbhaLe che ke "bIjA gAmamAM bhojana che" tyAM te baTukane saMkalpa thAya che ke "tyAM huM jaIza, tyAM huM zuM guDa-dadhirUpa bhojanane prApta karIza ke dadhi prApta karIza ke kaMIpaNa prApta nahi karuM ? AvuM saMkalpAtmaka mana thAya che. tathA ahaMkArathI sUkSma saMjJAvALI pAMca tanmAtrAo utpanna thAya che. temAM zukla, kRSNAdi rUpavizeSane rUpatanmAtrA kahevAya che. tIkhA, kaDavA vagere rasavizeSane rasatanyAtrA kahevAya che. surabhiAdi gaMdhavizeSane gaMdhatanmAtrA kahevAya che. madhurAdi zabdavizeSane zabdatanmAtrA kahevAya che, mRdu, kaThinavagere sparzavizeSane sparzataknAtrA kahevAya che - A rIte A soLano samudAya che. ll38-39 atha tanmAtrebhyaH paJcabhUtAnyutpadyanta ityaahhave pAMcatanmAtrAmAMthI pAMcabhUto utpanna thAya che te kahe che rUpAttejo rasAdApo gandhAbhUmiH svarAnnabhaH / sparzAdvAyustathaivaM ca paJcabhyo bhUtapaJcakam / / 40 / / zlokArtha : rUpatanmAtrAmAMthI tejabhUta, rasatanmAtrAmAMthI jalabhUta, gaMdha tanmAtrAmAMthI pRthvIbhUta, svara(zabda) tanmAtrAmAMthI AkAza tathA sparzatanmAtrAmAMthI vAyu utpanna thAya che. A rIte pAMcatanmAtrAmAMthI pAMcabhUta utpanna thAya che. jo ____ vyAkhyA-rUpatanmAtrAtsUkSmasaMjJAttejo'gnirutpadyate, rasatanmAtrAdApo jalAni jAyante, gandhatanmAtrAtpRthivI samutpadyate, svarAcchabdatanmAtrAdAkAzamudbhavati, tathA sparzatanmAtrAdvAyuH prAdurbhavati, evaM ca paJcabhyastanmAtrebhyo bhUtapaJcakaM bhavatIti / / 4 / / TIkAno bhAvAnuvAdaH sUkSmasaMkSaka rUpatanmAtrAmAMthI agni utpanna thAya che. rasatanmAtrAmAMthI pANI utpanna thAya che. gaMdhatanmAtrAmAMthI pRthvIta--AtrAno prAdurbhAva thAya che. zabdatanmAtrAmAMthI AkAzano uddabhava thAya che tathA sparzatanmAtrAmAMthI vAyuno prAdurbhAva thAya che. A pramANe pAMcatanmAtrAmAMthI bhUtapaMcaka utpanna thAya che. Iloil evaM caturviMzatitattvarUpaM niveditaM sAMkhyamate pradhAnam / anyastvakartA viguNazca bhoktA tattvaM pumAnnityacidabhyupetaH / / 4 / / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 41 sAMkhyadarzana zlokArdha : A pramANe sAMkhyamatamAM covIsa tattvarUpa pradhAna nAmanA mULatattvanuM nirUpaNa karAyuM. pradhAnathI bhinna puruSatattva che. te akartA, viguNa, bhoktA tathA nitya cetana che. vyAkhyA-evamamunoktaprakAreNa sAMkhyamate caturviMzatitattvarUpaM pradhAnam / prakRtirmahAnahaMkArazceti trayaM, paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, manazcaikaM, paJca tanmAtrANi, paJca bhUtAni ceti caturviMzatitattvAni rUpaM svarUpaM yasya taJcaturviMzatitattvarUpaM pradhAnaM prakRtiniveditam / tathA coktam (sAMkhyakArikA 33) "prakRtermahAMstato'haMkArastasmAdgaNazcaSoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAtpaJcabhyaH paJca bhUtAni / / " atra prakRtirna vikAraH, anutpannatvAt / buddhyAdayazca sapta pareSAM kAraNatayA prakRtayaH, kAryatayA ca vikRtayaH ucyante / SoDazakazca gaNo vikRtireva kAryatvAt / puruSastu na prakRtirna vikRtiH, anutpAdakatvAdanutpannatvAJca / tathA cevarakRSNaH sAMkhyasaptatau (kArikAyAM) (3) "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikArona prakRtirna vikRtiH purU: II9 (aa" rUti || TIkAno bhAvAnuvAda: A kahelA prakArathI sAMkhyamatamAM covIsa tattvasvarUpa pradhAna che. prakRti, mahAna, ahaMkAra A traNa, pAMca buddhIndriyojJAnendriya, pAMca karmendriyo, eka mana, pAMca tanmAtrAo, pAMca bhUto, e pramANe covIsa tattvo jenuM svarUpa che te covIsatattvorUpa pradhAnanuM nirUpaNa karAyuM che. tathA 22mI sAMkhyakArikAmAM kahyuM che ke "prakRtimAMthI mahAna, mahAnamAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI soLano samudAya ane te soLanA samudAyamAMthI paNa pAMcabhUto utpanna thAya che." arthAt prakRti=pradhAna 24 tattvarUpa che. (ahIM kArikAmAM soLanA samudAyamAMthI pAMcabhUtonI utpatti batAvI che. paraMtu te soLasamudAya aMtargata pAMcatanmAtrAmAMthI pAMcabhUtonI utpatti thAya che tema jANavuM.) ahIM prakRti koIno vikAra nathI. arthAt koInA kAryarUpa nathI. kAraNake prakRti koInAthI utpanna thatI nathI. mahAna (buddhi), ahaMkAra ane pAMcatanmAtrAo, A sAta kAryanA utpAdaka kAraNo hovAthI prakRti che ane kAraNothI utpanna karyo hovAthI vikRti paNa kahevAya che tathA upara jaNAvelo soLano samudAya kAraNothI utpanna) kAryo hovAthI vikRti ja che. paraMtu puruSa koI kAryanuM utpAdaka kAraNa na hovAthI prakRti nathI ke kAraNothI utpanna thanAra kArya paNa na hovAthI vikRti paNa nathI. tethI ja zrI IzvarakRSNa sAMkhyasaptatimAM kahyuM che ke... "mUlaprakRti Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga-1, zloka - 41 sAMkhyadarzana 313 vikRti nathI, mahAna Adi sAta, prakRti ane vikRti bane che. soLano samudAya vikRti ja che. puruSa prakRti ke vikRti paNa nathI." tathA mahAdAdayaH prakRtervikArAste ca vyaktAH santaH punaravyaktA api bhavantIti svasvarUpAdbhazyantyanityatvAt / prakRtistvavikRtA nityAbhyupagamyate / tato na kadAcidapi sA svasvarUpAdmazyati / tathA ca mahadAdikasya prakRtezca svarUpaM sAMkhyairitthamUce (sAMkhyakArikA 20) / "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM, vyaktaM viparItamavyaktam / / 2 / / " iti / / tatra hetumatkAraNavanmahadAdikaM, anityamityutpattidharmakatvAduGyAdeH, avyApIti pratiniyataM na sarvagaM, sakriyamiti saha kriyAbhiradhyavasAyAdibhirvartata iti sakriyaM-saMcaraNakriyAvaditi yAvat, anekamiti trayoviMzatibhedAtmakaM, AzritamityAtmopakArakatvena pradhAnamavalambya sthitaM, liGgamiti yadyasmAdutpannaM tattasminneva layaM kSayaM gacchatIti liGgam / tatra bhUtAni tanmAtreSu lIyante, tanmAtrANIndriyANi manazcAhaMkAre, sa ca buddhau, sA cAvyakte, taccAnutpAdyatvAnna kvacitpralIyate sAvayavamiti zabdasparzarUparasagandhAtmakairavayavairyuktatvAt, paratantramiti kAraNAyattatvAdityevaMrUpaM vyaktaM mahadAdikam / TIkAno bhAvAnuvAda: mahAnaAdi prakRtinA vikAro vyakta hote chate avyakta paNa hoya che. AthI potAnA svarUpathI bhraSTa thatA hovAthI anitya che. prakRti kyArepaNa vikAra=kAryarUpa hotI nathI ane nitya hoya che. tethI te kyAre paNa potAnA svarUpathI bhraSTa thatI nathI. mahAnaAdi ane prakRtinuM . svarUpa sAMgovaDe A pramANe sAkhakArikAmAM kahevAyuM che - vyaktakArya hetuma, anitya, savyApi, samiya, ane, mazrita (||29||shrit), siNg||29|| dIna thavAvANu, sAvayava bhane parataMtra hoya che. avyakta kAraNa tenAthI viparIta hoya che." have darekapadonI vyAkhyA kare che(1) vyakta hetuma che. arthAt mahAnaAdi kAraNavat che. arthAt jenuM koI kAraNa che tevA mahAnaAdi che. (kahevAno Azaya e che ke vyaktano AvirbhAva svataMtrarIte thayo nathI. paraMtu avyaktane lIdhe thayo che. avyakta e vyaktinuM kAraNa hovAthI vyakti hanuman che) (2) vyakta anitya che. kAraNake utpanna thAya che. jemake buddhi Adi arthAt buddhiAdi utpanna Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 SaDdarzana samudyaya bhAga-1, zloka - 41 sAMkhyadarzana thatA hovAthI anitya che, tema vyakta paNa utpanna thatuM hovAthI anitya che -(kahevAno Azaya e che ke jenuM koI kAraNa hoya te kArya kahevAya ane kArya utpanna thayeluM hovAthI, utpanna thatA pUrve te A ja svarUpe astitva dharAvatuM nahotuM ema spaSTa thAya che. te ekavAra vinAza paNa pAmI zake potAnA svarUpane tyajI paNa zake che. A rIte vyakta anitya paNa che. ahiM yAda rAkhavuM ke sAMkhyamata pramANe koIpaNa vidyamAnapadArthono AtyaMtikavinAza thaI zakato nathI. vinAza eTale potAnA mUlakAraNamAM maLI javuM te. vyaktinI anityatA paNa A ja arthamAM samajavI.) (3) vyakta avyApI che. arthAtu vyakta pratiniyatadezavartI che, sarvagata nathI. (kahevAno Azaya e che ke vyakti pratiniyata=maryAditadezakALavALuM che. sarvajagyAe janAra nathI. je utpanna thayuM che te dezakAlanI maryAdAvALuM che, te vyaktane avyApI kahyuM. paraMtu mahAnatattva to sarvavyApI che. tethI sarvavyaktatattvone avyApI kahevAmAM doSa Avaze. sAMkhyAcArya zrIvaMzIdhara A viSayamAM khUlAsA kare che ke - mahAnavagerene ja vyApaka kahevAmAM AvyA che. teo potAnA kAraNamAM vyApaka hoI zake nahi ane eTalA aMze paNa teo avyApI che. mahavAle svasvakAraNAvyApakatvAdupacaritavyApakamityarthaH] (4) vyakta sakriya che. arthAt adhyavasAyaAdi kriyAone karatuM hovAthI te sakriya che. arthAt saMcaraNakriyAnI jema vyApAravAnuM che. kahevAno Azaya e che ke - je avyApI hoya che te sImAbaddha hovAthI kriyA karI zake che. zrIvAcaspati mizrae kahyuM che ke sakriyaM=parispanDavata ane parispandra = praveza ni:sarapatirupa kriyA - sAmAnya rIte AvavAjavAnI kriyAne parispada kahevAya che. ahiM buddhi vagere vyaktatattvo ekadeha choDI anyadeha dhAraNa kare che. mATe parispandavALA che ane tethI sakriya che. A viSayamAM sAMkhyAcAryomAM matabhedo che. zrIjayamaMgalAnI mAnyatA pramANe kriyA eTale saMsaraNa. te pradhAna saMsArane sarje che, chatAM paNa sarvavyApI hovAthI niSkriya che, ema mAne che. zrI vijJAnabhikSu A mata svIkAratA nathI. sRSTinuM sarjana prakRtimAM thatA kSobhanA kAraNe ja thAya che ane eTale aMze prakRti paNa sakriya ja che. tethI kriyAno artha adhyavasAyAdirUpa karavo. koI cokkasa kArya utpanna karavAnA prayatnane ja kriyA mAnavI. prakRti to sarvakAryonuM sAmAnyakAraNa hovAthI sakriya nahi rahe. paraMtu zrI bAlArAma A matano virodha karatAM kahe che ke gamanAgamananI kriyA pradhAnamAM nathI. tethI ja sakriya nathI, ema mAnavuM samucita che. upara TIkAmAM zrI izvarakRta sAMkhyakArikAnA AdhAre varNana karAyuM che.) (5) vyakta aneka che. kAraNake te 23 bhedasvarUpa che. (A viSayamAM zrIgauDapAda kahe che ke... vyaktimAM buddhi, ahaMkAra, pAMcatanmAtrA, agIyAraindriyo ane pAMcabhUtono samAveza thAya che. AthI te aneka che.) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 41 sAMkhyadarzana 315 (zrI vAcaspatimizra A viSayamAM kahe che ke.. mane-pratipuruSe yuddhavinAM medAn - pratyeka puruSamATe alaga-alaga buddhivagere hovAthI te aneka che. zrI udAsIna balarAma tene vadhAre spaSTa karatAM kahe che ke mane chatve sanAtItvamema ! arthAtu A sarvapadArthone potapotAno varga che. arthAt aneka che. vAstavamAM to jagatamAM je vastunI vividhatA dekhAya che, te A vyaktane ja AbhArI che ane tenuM sUcana anekamAMthI grahaNa karI zakAya che.) () vyakta AzritabhAgamAM nimitta hovAnA kAraNe AtmAne upakAraka hovAthI pradhAnarUpa kAraNane AdhIna che. (kahevAno Azaya e che ke zrI vAcaspatimizra ane zrI gauDapAda baMnenA matAnusAra vyakta potAnA kAraNanuM Azrita che. kAraNake kArya haMmezAM kAraNanA AdhAre rahe che. A rIte buddhi e pradhAnane Azraye rahela che. ahaMkAra buddhinA Azraye rahela che. indriya ane tanmAtrAo ahaMkAranA Azraye rahela che tathA pAMcamahAbhUto tanmAtrAnA Azraye rahela che. joke A rIte artha karavAthI "tuma' ane 'zrata vacce khAsa bheda raheto nathI. te bheda samajAvavAno prayAsa karatAM zrI jayamaMgalA kahe che ke hetuna' mAM kAryanI utpattinuM sUcana che, jyAre "zrita' mAM tenA AdhAranuM sUcana che. zrI caMdrikA "zritam' eTale "vRttima" ema sUcave che. ane zrIvijJAnabhikSu teno artha "avayavomAM Azrita" ema kare che.) (7) vyakta kAraNamAM lIna thavAvALuM che. arthAt je jenAthI utpanna thAya che, te temAM laya=kSayane pAme che, te liMga kahevAya che. te liMgavALuM vyakti che. tyAM bhUto tanmAtrAmAM lIna thAya che. tanmAtrA, dasaindriyo ane mana ahaMkAramAM lIna thAya che. ahaMkAra buddhimAM lIna thAya che. te buddhi avyaktamAM lIna thAya che. te avyakta utpanna thatuM na hovAthI kyAMya paNa lIna thatuM nathI. (zrI gauDapAda "&iA'no artha karatAM kahe che ke layayukta pralayakAle potAnA kAraNamAM lIna pAmI javAnA svabhAvavALuM vyakta che.) (8) vyakta sAvayava che. arthAt zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha svarUpa avayavothI yukta hovAthI vyakti sAvayava paNa kahevAya che. (A viSayamAM aneka matabheda che. zrIvAcaspati mizra saviyava'no artha samajAvatAM kahe che ke jemAM avayava ane avayavI vacceno saMyogasaMbaMdha hoya te sAvayava - "sAvayavam - avayavananuM avayavamiza: saMzleSa: - mizra saMyo ta vAva' jema pRthvI, jala vagereno ekabIjAmAM saMyogasaMbaMdha ja svIkAravAmAM Avyo che, samavAya saMbaMdha nahi. kAraNake samavAyasaMbaMdha to tAdAbhya sUcave che. pradhAna ane buddhivacce samavAya saMbaMdha che. saMyogasaMbaMdha nahi. tethI tyAM "saviyavam' pada lAguM paDatuM nathI. Avo zrIvAcaspati mizrano mata che. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 41 sAMkhyadarzana zrI zarmA kahe che ke te rIte samajIzuM to buddhi ane ahaMkAravacce paNa samavAyasaMbaMdha ja che, te darzAvI zakAya ane tethI tene paNa sAvayava nahi kahI zakAya. tethI vAcaspatino artha saMtoSakAraka nathI. zrIgauDa kahe che ke... zabda, sparza, rasa, rUpa ane gaMdha avayavo che. tenI sAthe rahevAthI vyakta "sAyava' che. paraMtu zrIsovAnI kahe che ke pratyekavyaktimAM A pAMceya sAthe ja hoya tevuM banatuM nathI, tenI sAme DaoN. zarmA kahe che ke rUpAdi pAMceya pradhAnamAM paNa sUkSmarUpe to rahelAM ja hoya che. zrI candrikA ane zrImAThara kahe che ke je guNothI yukta hoya te sAvayava. A vividha artho pUrNatayA saMtoSakAraka lAgatA nathI. vAstavamAM to vyaktadvArA A dazyamAnajagatanuM svarUpa sUcita karavAmAM AvyuM che ane jagatanA padArtho utpanna thayelA che. tethI te bhAgonA eTale ke avayavanA banelA che. evo Azaya sAvayava padamAMthI tAravavo vadhu yogya lAge che.) (9) vyakta parataMtra che. kAraNake kAraNone AdhIna che. (zrI gauDa parataMtra' no artha A pramANe kare che - "je potAnAthI utpanna na thAya, paNa bIjAthI utpanna thAya te parataMtra." vyakta dvArA nirdiSTa thatA trevIse tattvo uparanA tattvanA Azraye rahela che. jo ke buddhivagere tattvo ahaMkAra vagere tattvonI utpattimAM svataMtra che. to paNa prakRtinI sahAya ke zaktivinA teo kaMI ja karI zakatA nathI. eTale A arthamAM parataMtra che.) ___ avyaktaM tu prakRtyAkhyam, etadviparItamiti / tatra viparItatA suyojyaiva / navaraM pradhAnaM divi bhuvyantarikSe ca sarvatra vyApitayA vartata iti vyApitvaM tasya, tathAvyaktasya vyApakatvena saMcaraNarUpAyAH kriyAyA abhAvAniSkriyatvaM ca draSTavyamiti diGmAtramidaM darzitam / vizeSavyAkhyAnaM tu sAMkhyasaptatyAdestacchAstrAdavaseyamiti / atha paJcaviMzatitamaM puruSatattvamAha-"anyastvakartA" ityAdi / prakRtezcaturviMzatitattvarUpAyA anyastu pRthagbhUtaH, punarakartA viguNo bhoktA nityacidabhyupetazca pumAnpuruSastattvam / tatrAtmA viSayasukhAdikaM tatkAraNaM puNyAdikarma ca na karotItyakartA,, AtmanastRNamAtrakubjIkaraNe'pyasamarthatvAt / karvI tu prakRtireva, tasyAH pravRtisvabhAvatvAt / tathA viguNaH sattvAdiguNarahitaH, sattvAdInAM prakRtidharmatvAdAtmanazca tadabhAvAt / tathA bhoktA anubhavitA / bhoktApi sAkSAnna bhoktA, kiM tu prakRtivikArabhUtAyAM hyubhayamukhadarpaNA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 41 sAMkhyadarzana kArAyAM buddhau saMkrAntAnAM sukhaduHkhAdInAM puruSaH svAtmani nirmale pratibimbodayamAtreNa bhoktA vyapadizyate, buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayata iti vacanAt / yathA japAkusumAdisannidhAnavazAtsphaTike raktatAdi vyapadizyate, tathA prakRtyupadhAnavattvAtsukhaduHkhAdyAtmakAnAmarthAnAM puruSasya bhojakatvaM yuktameva vyapadizyate / vAdamahArNavo'pyAha"buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati, tadeva bhoktRtvamasya, na tvAtmano vikArApattiriti" 317 TIkAno bhAvAnuvAda : avyaktaprakRti vyaktathI viparIta che. avyaktamAM viparItatA A pramANe che - (1) pradhAna (avyakta) koInAthI utpanna thatuM nathI, tethI tenuM koI kAraNa nathI. AthI te ahetumatu che. (2) pradhAna anAdi hovAthI nitya che. (3) pradhAna sarvatra vistareluM hovAthI vyApI che. (4) pradhAna niSkriya che, kAraNake sarvavyApI hovAthI temAM kriyA saMbhavI zake nahi. joke temAM pariNAmarUpI kriyA thAya che, paraMtu gati nathI. (5) pradhAna (avyakta) eka ja che; kAraNake anekavyaktanuM te ekamAtra kAraNa che. (6) avyakta anAzrita che, kAraNake e koInuM kArya nathI. (7) avyakta aliMga che. kAraNake pralayakALe koInAmAM laya pAmatuM nathI. (8) avyakta anavayava che, kAraNake temAM zabda vagere avayavo skUlarUpe rahetA nathI athavA to te kRtaka nathI - utpanna thayela nathI. (9) avyakta svataMtra che. kAraNake koIne AdhIna nathI. pradhAna devaloka, pRthvIloka ane aMtarikSa sarvatravyApIne rahe che. AthI pradhAna vyApI che. Ama te pramANe pradhAna (avyakta) vyApaka hovAnA kAraNe (tenI) saMcaraNarUpa kriyAno abhAva che. tethI avyaktane niSkriya jANavuM. A pramANe mAtra A viSayamAM dizAsUcana kareluM jANavuM. A (uparokta) navadvAronI vizeSavyAkhyA sAMkhyazAstra sAMkhyasaptatimAMthI jANI levI. have paccIsamA puruSatattvane kahe che - 'anyattvar'-covIsa tattvarUpa prakRtithI bhinna, akartA, viguNa, bhoktA ane nityajJAnavALuM puruSatattva che. tyAM AtmA=puruSa viSayasukhone ane viSayasukhonA kA2Na evA puchyAdikarmone karato nathI, mATe akartA che. kAraNake AtmAmAM taNakhalA mAtrane toDavAnuM sAmarthya nathI. paraMtu prakRti ja kartA che. kAraNake prakRti pravRttinA svabhAvavALI che. AtmA sattvAdi traNaguNathI rahita hovAthI viguNa che. sattvAdi traNaguNo prakRtinA dharmo che ane AtmAmAM sattvAdi traNa guNono abhAva che. tethI AtmA viguNa che. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 SaDdarzana samujhaya bhAga-1, zloka - 41 sAMkhya darzana AtmA bhoktA che. arthAt anubhava karanAra che. AtmA viSayono sAkSAtubhoktA nathI. paraMtu prakRtinA vikArarUpa buddhidaparNamAM sukha-duHkhAdinuM pratibiMba paDe che ane te buddhidarpaNa baMne taraphe (bAjuM) pAradarzI che. tethI tenI baMne taraphamAM pratibiMba paDe che. AthI buddhidarpaNamAM pratibiMbita sukha-du:khAdinI chAyA atyaMtanirmala puruSamAM paDe che. Ama puruSanA svacchasvarUpamAM buddhi-pratibiMbita sukha-du:khanI chAyA paDavI te ja puruSano bhoga che. tevA ja bhoganA kAraNe puruSa bhoktA kahevAya che. buddhidvArA adhyavasita arthono puruSa anubhava kare che-AvuM pUrvAcAryonuM kathana che. jema japAkusumanA sannidhAnathI sphaTikamAM rakta Adi raMgono vyapadeza karAya che, tema ja prakRtinA saMsarganAkAraNe svacchapuruSamAM paNa sukha-du:khAdinA bhoknatvano vyapadeza karAya che. vAdamahArNavano paNa mata che ke buddhirUpI darpaNamAM saMkrAnta thayelA arthanA pratibiMbano svacchapuruSarUpa dvitIyadarpaNamAM adhyAroha thavo te ja sukha-duHkhAdino bhoga che ane tevuM pratibiMba paDavuM te ja puruSanuM bhoknatva che. AthI pratibiMbanA prati adhyAroha sivAya puruSano bIjo koI bhoga nathI. AthI AtmAmAM vikAranI paNa Apatti nathI. tathA cAsuriH-"viviktedRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibamvodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi / / 1 / / " va(vi)ndhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe-"puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH(dheH)sphaTikaM yathA / / 2 / / " iti tathA nityA yA cicetanA tayAbhyupetaH, etena puruSasya caitanyameva svarUpaM, na tu jJAnaM, jJAnasya buddhidharmatvAdityAveditaM draSTavyam / kevalamAtmA svaM buddheravyatiriktamabhimanyate, sukhaduHkhAdayazca viSayA indriyadvAreNa buddhau saMkrAmanti, buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA, tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate, tataH sukhyahaM duHkhyahaM jJAtAhamityupacaryate / Aha ca pataJjali:-"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati, tamanupazyannatadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate" [yoga bhA0 2/20] iti / "buddhizcAcetanApi cicchaktisannidhAnAcetanAvatIvAvabhAsate" iti / pumAnityatra jAtyapekSayaikavacanam, tenAtmAneko'bhyupagantavyaH, janmamaraNakaraNAnAM niyamadarzanAddharmAdipravRttinAnAtvAzya / te ca sarve'pyAtmAnaH sarvagatA nityAzcAvaseyAH / uktaM ca-"amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane / / 1 / / " iti / / 41 / / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samudaya bhAga - 1, zloka - 41 sAMkhyadarzana 319 TIkAno bhAvAnuvAdaH AcArya Arie paNa kahyuM che ke - "jema svaccha pANImAM candramAnuM pratibiMba udaya pAme che, tema buddhithI bhinna caitanyanuM buddhimAM pratibiMba paDavuM, te ja bhoga kahevAya che." kahevAno Azaya e che ke caMdramAnuM pratibiMba jema jalano ja vikAra che, caMdramAno nahi, tema buddhimAM paDatuM puruSanuM pratibiMba paNa buddhino ja vikAra che, AtmAno nahi. A ja AtmAno bhoga che. vaLI vidhyavAsI A pramANe kahe che - "puruSa to avikArI ja che, paraMtu acetanamana potAnA sAnidhyathI puruSane svatulya vikArI banAve che. jemake japAkusuma vagere upAdhio potAnA sAnidhyathI svaccha=nirmalasphaTikane svatulya raktAdi banAvI de che. tema nirmala puruSane paNa mane potAnA sAnidhyathI svatulya banAvI de che." nityacetanA(caitanya) ja puruSanuM yathArtha svarUpa che. AthI puruSanuM svarUpa caitanya ja che, jJAna nahi. kAraNa ke jJAna buddhino dharma che. mAtra AtmA potAne buddhithI abhinna mAne che. sukha-duHkhAdi viSayonuM indriyadvArA buddhimAM saMkramaNa thAya che. buddhi baMne bAju pAradarzaka darpaNa jevI che. tethI buddhimAM caitanyazakti pratibiMbita thAya che. tenAthI "huM sukhI chuM." ane "huM duHkhI chuM, "huM jJAtA chuM." Avo upacAra thAya che. (kahevAno Azaya e che ke buddhi baMne bAju pAradarzI darpaNa samAna hovAthI jema ekabAju sukha-duHkhAdinuM pratibiMba paDe che. tema ja bIjIbAju puruSanA caitanyanuM paNa pratibiMba paDe che. Ama caitanya ane sukhAdi viSayanuM ekasAthe pratibiMba paDavAthI ja puruSa potAne "huM jJAtA chuM' huM sukhI chuM.' ityAdi mAnavA lAge che.) pataMjalie paNa kahyuM che ke "puruSa to zuddha che. (chatAM paNa) buddhisaMbaMdhI pratyaya arthAt sukha-duHkhAdi jJAnavRttine jue che, tethI buddhinA adhyavasita arthone joto taddasvarUpa na hovA chatAM taddasvarUpa pratibhAsita thavA lAge che. arthAt jJAtRtvAdi dharmothI rahita puruSa paNa jJAtRtvAdi dharmothI sahita hoya tema lAge che." tathA "buddhi svayaM acetana hovA chatAM paNa, puruSanI caitanyazaktinA sAnidhyathI buddhi paNa cetanavatI pratibhAsita thAya che." zlokamAM ' mAM ekavacanaprayoga karyo che, te puruSatvajAtinI apekSAthI karyo che. paraMtu vyaktinI apekSAthI to puruSo aneka che. kAraNa ke eka puruSanA mRtyu pachI bIjA puruSano janma dekhAya che tathA eka sukhI ane eka duHkhI dekhAya che. AthI dharma-adharmAdinI vyavasthA (pravRtti) anekaprakAre dekhAtI hovAthI puruSo paNa aneka che, tema siddha thAya che. te sarve paNa AtmAo sarvagata ane nitya jANavA. kahyuM che ke "sAMkhyadarzanamAM Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 SaDdarzana samudaya bhAga - 1, zloka - 42 sAMkhyadarzana mAtmA abhUta, yetana, mooil, nitya, sarvagata, mAya, AztA, ni[u bhane sUkSma bhanAyeto cha." // 41 // tattvAnyupasaMharannAhatattvono 5sNh||2 42di 3 cha ... paJcaviMzatitattvAni saMkhyayaivaM bhavanti ca / pradhAnanarayozcAtra vRttiH paMgvandhayoriva / / 42 / / zlokArtha: A pramANe saMkhyAthI paccIsa tattvo che. pradhAna ane puruSanuM vartana vizvamAM laMgaDA ane aMdhanA jevuM che. __vyAkhyA-cakAro bhinnakramaH, evaM ca saMkhyayA paJcaviMzatitattvAni bhavanti / nanu prakRtipuruSAvubhAvapi sarvagatau mithaHsaMyuktau kathaM vartete ityAzaMkyAha-pradhAnetyAdi' / pradhAnapuruSayozcAtra vizve paMgvandhayoriva vRttirvartanam / yathA kazcidandhaH sArthena samaM pATaliputranagaraM prasthitaH, sa sArthazcaurairabhihataH / andhastatraiva rahita itazcetazca dhAvan vanAntarapaGgunA dRSTo'bhihitazca "bho bho andha mA bhaiSIH, ahaM paGgurgamanAdikriyAvikalatvenAkriyazcakSurtyA sarvaM pazyannasmi, tvaM tu gamanAdikriyAvAnna pazyasi" / tato andhenoce"ruciramidam, ahaM bhavantaM skandhe kariSyAmi, evamAvayorvartanamastu" iti / tato'ndhena paGguSTutvaguNena svaM skandhamadhiropito nagaraM prApya nATakAdikaM pazyan gItAdikaM cendriyaviSayamanyamapyupalabhyamAno yathA modate, tathA paGgukalpaH zuddhacaitanyasvarUpaH puruSo'pyandhakalpAM jaDAM prakRti sakriyAmAzrito buddhyadhyavasitaM zabdAdikaM svAtmani pratibimbitaM cetayamAno modate, modamAnazca prakRtiM sukhasvabhAvAM mohAnmanyamAnaH saMsAramadhivasati / / 42 / / TIkAno bhAvAnuvAda : yojanA pUdhimA 2so 'ca' minimama cha.'bhavanti' pachI 28 / 'ca' ne evaM pachI ThoDavo (tethI artha A rIte thaze-) ane A pramANe saMkhyAthI paccIsa tattvo che. zaMkAH sarvagata prakRti ane puruSa baMne paNa (bhinnasvabhAvavALA hovA chatAM) parasparasaMyukta ma 23 cha ? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga -1, zloka - 43 sAMkhya darzana 321 samAdhAna : vizvamAM pradhAna ane puruSanuM vartana laMgaDA ane aMdha jevuM che. jema koIka aMdhe sArthanI sAthe pATalIputra nagara tarapha prasthAna karyuM. te sAthe coro vaDe luMTAyo. tyAre aMdha sArthathI rahita ekalo paDI gayo ane vanamAM pharatAM pharatAM vananI aMdara laMgaDAne joyo ane te laMgaDA vaDe kahevAyuM che. he aMdha tuM gabharAIza nahi, huM pAMgaLo hovAthI gAmanAdi kriyA karI zakato nathI, paraMtu AMkhathI badhuM ja jouM chuM. ane huM joI zakato nathI, paraMtu gamanAdi kriyAvAnuM che." tyAre aMdha vaDe laMgaDAne kahevAyuM ke - "khUba sArI vAta karI, huM tamane khabhA upara besADIza. (ane huM rasto batAvIza.) A pramANe eka rasto batAvAnuM ane eka cAlavAnuM, e rIte ApaNA baMnenuM vartana thAo" tethI aMdhavaDe jovAno guNa hovAthI pAMgaLAne potAnA skandha upara Aropita karIne, nagarane prApta karIne nATakAdine jotA, ane gItAdi indriyonA viSayone tathA anyane paNa prApta karatA je pramANe AnaMda kare che, te pramANe pAMgaLAtulya zuddhacaitanyasvarUpa puruSa paNa aMdha tulya sakriya ane Azrita evI jaDaprakRtino saMsargapAmIne buddhinA adhyavasita zabdAdi viSayone, potAnA svacchasvarUpamAM pratibiMbita karIne te viSayAdine) anubhavato AnaMda kare che ane AnaMda karato prakRtine ja mohathI sukhanA svabhAvavALI mAnato (prakRtinA skandha upara caDhIne) saMsAramAM paribhramaNa kare che. 4rI __ tarhi tasya kathaM muktiH syAdityAha to pachI te puruSanI mukti kevI rIte thAya che ? (AvI zaMkAno javAba ApatAM) kahe che prakRtiviyogo mokSaH puruSasya bataitadantarajJAnAt / mAnatritayaM vAtra pratyakSa vi zaddhim karU . zlokArtha : puruSa-prakRtinA vivekajJAnathI puruSano je prakRtithI viyoga thAya che, te puruSano mokSa kahevAya che. sAMkhyadarzanamAM pratyakSa, anumAna ane zAbda ema traNa pramANo che. 43 vyAkhyA-bateti pRcchakAnAmAmantraNe, etayoH prakRtipuruSayoryadantaraM vivekastasya jJAnAtpuruSasya yaH prakRterviyogo bhavati, sa mokSaH / tathAhi-"zuddhacaitanyarUpo'yaM puruSaH paramArthataH / prakRtyantaramajJAtvA mohAtsaMsAramAzritaH / / 1 / / " tataH prakRteH sukhaduHkhamohasvabhAvAyA yAvana vivekena grahaNaM tAvanna mokSaH, prakRtervivekadarzane tu pravRtteruparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mokSa iti / mokSazca bandhavicchedAdbhavati, bandhazca prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAttrividhaH / tathAhi-prakRtAvAtmajJAnAt ye prakRtimupAsate, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 43 sAMkhya darzana teSAM prAkRtiko bandhaH / ye vikArAneva bhUtendriyAhaMkArabuddhIH puruSabuddhyopAsate, teSAM vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH, puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA badhyata iti / "iSTApUrtaM manyamAnA variSThaM, nAnyacchreyo ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena mUtvA, rUma oruM hInatara vA vizakti F9 II" [mukha. /ra/10] ti | vanyAro pretyasaMsaraNarUpaH saMsAraH pravarttate / sAMkhyamate ca puruSasya prakRtivikRtyanAtmakasya na bandhamokSasaMsArAH, kiM tu prakRtereva / tathA ca kapilAH / "tasmAnna badhyate naiva mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH / / 1 / / " [sAMkhakA. 62] iti / navaramamI bandhamokSasaMsArAH puruSe upacaryante / yathA jayaparAjayau bhRtyagatAvapi svAminyupacaryete tatphalasya kozalAbhAdeH svAmini saMbandhAt, tathA bhogApavargayoH prakRtigatayorapi vivekAgrahAtpuruSe saMbandha iti / / TIkAno bhAvAnuvAda: zlokamAM vata' praznakArane javAba ApatAM AmaMtraNamAM bolAya che. A puruSa ane prakRtinA vivekajJAnathI puruSano je prakRtithI viyoga thAya che, te mokSa kahevAya che. jemake... "paramArthathI A puruSa zuddhacaitanyasvarUpa che, paraMtu prakRtithI huM bhinna chuM. ema jANato na hovAthI mohathI (prakRtinA saMyogathI) saMsAramAM paribhramaNa kare che." tethI sukha-duHkha-mohanA svabhAvavALI prakRtithI (puruSa bhinna che) Avo viveka jyAM sudhI prApta thato nathI, tyAM sudhI mokSa thato nathI. paraMtu (puruSathI bhinna) prakRtino viveka thatAM, prakRtinI pravRtti zAMta thaI jAya che ane puruSanuM zuddhacaitanyasvarUpamAM avasthAna thAya che. te ja mokSa che. mokSa baMdhanA vicchedathI thAya che. baMdha traNa prakArano che. (1) prAkRtika, (2) vaikArika, (3) dAkSiNa. temAM jene prakRtimAM AtmajJAna thAya che. arthAt je prakRtine potAnI mAne che, te prakRtinI upAsanA kare che, teone prAkRtikabaMdha thAya che. jeo vikArone arthAt bhUta, indriya, ahaMkAra, buddhirUpa vikArone puruSa mAnIne upAsanA kare che, teone vaikArikabaMdha thAya che. zrutivihita yajJAdi karmo tathA vAva-kuvA-taLAva Adi iSTApUrtakarma karavAmAM dAkSiNa baMdha A A varNana yoga0 bhAva 2/18 mAM jovA maLe che. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuyaya bhAga - 1, zloka - 43 sAMkhyadarzana 323 thAya che. puruSa tattvane nahi jANato, sAMsArika sukhonI icchAthI upahata thayelA manavALo iSTApUrta karmo kare che. te dAkSiNabaMdhathI baMdhAya che. kahyuM che ke... je mUDha mANasa iSTApUrtakarmane ja zreSTha mAnI, anya kalyANakArIkArya nahi karato, iSTApUrtakarmathI prApta thayelA sukRtathI devalokamAM jAya che, paraMtu pachIthI manuSyalokamAM ke tenAthI hIna tiryaMcalokamAM janma le che." baMdhathI paralokamAM janma levo, ityAdi janma-maraNAdirUpa saMsAra paribhramaNa cAle che. sAMkhyamatamAM je prakRti ke vikRtisvarUpa nathI te puruSano baMdha, mokSa ke saMsAra mAnyo nathI. paraMtu baMdha, mokSa ane saMsAra prakRtinA ja mAnyA che. sAMkhyoe kahyuM che ke "tethI koI puruSa baMdhAto nathI, mukta thato nathI, saMsAramAM paribhramaNa karato nathI. paraMtu bahusvarUpavALI prakRti baMdhAya che, mukta thAya che ane saMsAramAM paribhramaNa kare che" ATaluM cokkasa che ke prakRtinA baMdha, mokSa ane saMsArano puruSamAM upacAra karAya che. jema sainikono jaya-parAjaya svAmino jaya-parAjaya kahevAya che. kAraNake tenA phaLabhUta dhanAdinI prApti svAmIne thAya che. tema bhoga-apavarga prakRtinA hovA chatAM paNa vivekanA abhAvathI puruSamAM bhoga-apavargano upacAra thAya che. arthAt bhoga-apavarga prakRtigata hovA chatAM bhedajJAna na hovAthI bhoktA puruSa-bhoktA kahevAya che. tenA kAraNe puruSamAM saMsArI ane muktano vyapadeza thAya che. atra pramANasya sAmAnyalakSaNamucyate- arthopalabdhihetuH pramANaM' iti / athottarArdhe mAnatritayaM ca-pramANatritayaM ca, atra-sAMkhyamate / kiM tadityAha-pratyakSa-pratItaM, laiGgaanumAnaM, zAbdaM-cAgamaH / cakAro'trApi saMbandhanIyaH / tatra pratyakSalakSaNamAkhyAyate'zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSaM' iti / zrotraM tvak cakSuSI jihvA nAsikA caiti paJcamI' iti / zrotrAdInIndriyANi, teSAM vRttirvartanaM pariNAma iti yAvat, indriyANyeva viSayAkArapariNatAni pratyakSamiti hi teSAM siddhAntaH / avikalpikA nAmajAtyAdikalpanArahitA zAkyamatAdhyakSavadvyAkhyeyeti / IzvarakRSNastu "pratiniyatAdhyavasAyaH zrotrAdisamuttho'dhyakSam" [ ] iti prAha / anumAnasya tcidaM lakSaNam - A "indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastUparAgAt tadvipayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSama" / / yo. sU. vyAsa bhA0 pR0 27 / / "kApilAstu zrotrAdivRtteH pratyakSatvamicchati" / / pramANasamu0 pR. 64 / / |nyaay vA0 pR0 43 / / "vArpagaNyasyApi lakSaNamayuktamityAha - zrotrAdivRttiriti / / " nyAyavA0 tA0 TI pR 155 / / nyAyamaM0 pR 100 / / tatvopa061 / / B A varNana sAMkhya kAvya - 5 tathA mAThara vRtti pR. 13 upara jovA maLe che. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, zloka - 43 sAMkhyadarzana pUrvaccheSavatsAmAnyatodRSTaM ceti trividhamanumAnamiti / tatra nadhunnatidarzanAduparivRSTo deva ityanumIyate yattatpUrvavat / tathA samudrodakabinduprAzanAccheSaM jalaM kSAramanumAnena jJAyate, tathA sthAlyAM sikthaikacampanAccheSamannaM pakkamapakkaM vA jJAyate tatzeSavat / yatsAmAnyato dRSTaM talliGgaliGgipUrvakam, yathA tridaNDardazanAdadRSTo'pi liGgI parivrAjako'stItyavagamyate, iti trividham / athavA talliGgaliGgipUrvakamityevAnumAnalakSaNaM sAMkhyaiH samAkhyAyate / zAbdaM tvAptazrutivacanam, AptA rAgadveSAdirahitA brahmasanatkumArAdayaH, zrutirvedaH teSAM vacanaM zAbdam / TIkAno bhAvAnuvAda: have pramANanuM sAmAnyalakSaNa kahevAya che. "arthanI (padArthanI) upalabdhi (jJAna)nA kAraNane pramANa kahevAya che." zlokanA uttarArdhamAM traNa pramANanuM sUcana karyuM hatuM, te have kahe che. pramANa traNa che. prazna kayA traNa pramANo che? uttaraH (1) pratyakSa, (2) anumAna ane (3) Agama, A traNa pramANo che. temAM (prathama) pratyakSapramANanuM lakSaNa kahe che- "nAma-jAti vikalpothI rahita zrotrendriya vagere indriyonI vRttine pratyakSa kahevAya che." tyAM zrotra, tva, cakSu, jillA ane nAsikA A pAMca indriyo che. te pAMca indriyonA pariNAmane ja pratyakSa kahevAya che. sAMkhyono viSayAkAra pariNata indriyone ja pratyakSapramANa mAnavAno siddhAMta che. TUMkamAM nAma-jAti Adi kalpanAthI rahitavRtti nirvikalpaka che. A nirvikalpakapratyakSanuM vyAkhyAna bauddhamatamAM karelI pratyakSanI vyAkhyA pramANe samajI levuM. IzvarakRSNa pratyakSanuM lakSaNa A rIte karyuM che - "zrotrAdi indriyothI utpanna thayela pratiniyata adhyavasAyane pratyakSa kahevAya che. arthAtu pratyekaviSayanI prati indriyonA vyApArane pratyakSa pramANa kahevAya che." (sAMkhyasUtramAM pratyakSanuM lakSaNa A rIte karyuM che - indriya ane arthanA saMbaMdhathI je jJAna utpanna thAya, te pratyakSajJAna kahevAya che. pratyakSajJAnamAM indriya ane artha baMnenI vidyamAnatAnI AvazyakatA che. tethI pratyakSajJAna artha ane indriya ubhayanuM phala che.) have anumAnanuM lakSaNa batAve che - anumAnanA traNa prakAra che. (1) pUrvavatu, (2) zeSavatuM, (3) sAmAnyatodaSTa. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, zloka - 43 sAMkhyadarzana 325 temAM nadInA unnatinA darzanathI arthAt pUranA kAraNe pANIthI bharelI nadInA darzanathI uparItana vistAramAM varasAda paDyo haze, tevuM anumAna thAya che. te pUrvavatuanumAna kahevAya che. samudranA ekabiMdune cAkhavAthI pANI khAruM che tevuM jJAna thavAthI, samudranA zeSapANImAM khArAzanuM anumAna karavuM te zeSavatuM anumAna kahevAya che athavA jamavA besatI vakhate thALImAM rahelA ekacokhAnA dANAne dabAvatAM, bAkInAcokhAnA dANA pakva che ke apakva che ? tenuM anumAna thAya che, te zeSavatuanumAna kahevAya che. liMgapUrvaka liMginuM jJAna thAya te sAmAnyatodaSTa anumAna kahevAya che. jema ke tridaMDarUpa liMganA darzanathI adaSTa paNa parivrAjaka liMginuM jJAna thAya che, te sAmAnyatodaSTa anumAna che. A rIte traNa anumAnanA prakAra che. athavA sAMkho vaDe anumAnanuM sAmAnya lakSaNa kahevAya che ke - "liMga ane liMginA saMbaMdhane grahaNa karI liMgathI liMginuM jJAna karavuM te anumAna." Apta ane zruti (vada)nA vacanone zAbda(Agama)pramANa kahevAya che. rAga-dveSathI rahita brahma, sanakumAra vagere AptapuruSo che. zruti eTale veda. te AptapuruSa tathA zrutinA vacanone zAbdapramANa kahevAya che. atrAnuktamapi kiMciducyate / cicchaktirviSayaparicchedazUnyA nArthaM jAnAti, buddhizca jaDA na cetayate, sannidhAnAttayoranyathA pratibhAsanam, prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirupajAyate, prakRtivikArasvarUpaM karma, tathA traiguNyarUpaM sAmAnyam, pramANaviSayastAttvika iti / atra trayo guNAH sattvarajastamAMsi / tataHsvArthe "NyonandAde" iti NyaH, yathA trayo lokAtrailokyaM, SaDguNAH SADguNyam, tatastraiguNyaM rUpaM svabhAvo yasya sAmAnyasya tat traiguNyarUpamiti / pramANasya ca phalamittham / pUrvaM pUrva pramANamuttaraM (uttaraM) tu phalamiti / tathA kAraNe kAryaM sadevotpadyate'sadakAraNAdibhyo hetubhyaH / taduktam A A vAta sAMkhya kAi mATe vR0 kAi - 3mAM karI che. A "iha loke sadeva sadbhavati / asataH kA(ka)raNaM nAsti / yadi syAttadA sikatAbhyastailaM, kUrmaromabhyaH paTaprAvaraNam, vandhyAduhitRbhUvilAsaH, zazavipANaM, khapuSpaM ca syAt / na cAsti tasmAdanumIyate pradhAne prAgutpattergahadAdikamastyeva / upAdAnagrahaNAt / iha loke yo yenArthI sa tadupAdAnagrahaNaM karoti / tannimittamupAdatte / tadyathA dadhyarthI kSIrasyopAdAnaM kurute / yadi cAsatkAryaM syAttadA dadhyarthI udakasyApyupAdAnaM kuryAt, na ca kurute, tasmAt mahadAdi kAryamastIti / kiM va sarvasambhavAbhAvAt / iha loke yad yasmin vidyate tasmAdeva tadutpadyate / yathA tilebhyastailaM, dano ghRtam / yadi cAsatkArya syAttadA sarvaM sarvataH sambhavettatazca tRNapAMzuvAlukAdibhyo rajatasuvarNamaNimuktApravAlAdayo jAyeran / na ca jAyante tasmAtpazyAgaH sarvasambhavAbhAvAdapi mahadAdi kArya pradhAne sadeva sadbhavatIti / atazcAsti - zaktasya zakyakaraNAt / iha loke zaktaH zilpI karaNAdi - kAraNopAdAnakAlopAyasaMpannaH zakyAdeva zakyaM karma Arabhate nAzakyamazakyAt / tadyathA - zaktaH kumbhakAraH Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, zloka - 43 sAMkhyadarzana (sAMkhyakArikA 9)-"asadakA(ka)raNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAJca satkAryam / / 1 / / " iti / / atra sarvasaMbhavAbhAvAditi, yadyasatkArya syAttadA sarvaM sarvatra bhavet / tatazca tRNAdibhyo'pi suvarNAdIni bhaveyuH, na ca bhavanti, tasmAtkAraNe kAryaM sadeva / tathA dravyANyeva kevalAni santi, na punarutpattivipattidharmANaH paryAyAH ke'pi, AvirbhAvatirobhAvamAtratvAtteSAmiti / sAMkhyAnAM tarkagranthAH SaSTitantroddhArarUpaM, mATharabhASyaM, sAMkhyasaptatinAmakaM, tattvakaumudI, gauDapAdaM, AtreyatantraM tyaHi TrUT TIkAno bhAvAnuvAdaH mULamAM nahi kahelI keTalIka vizeSabAbatone kahevAya che - caitanyazakti zabdAdi viSayono pariccheda karatI nathI. arthAt arthane jANatI nathI. (paraMtu padArthone jANanArI buddhi che.) te buddhi jaDa che ane te saMcetana (saMvedana) karI zakatI nathI. caitanyazakti ane buddhinA sannidhAnathI baMneno svabhAva viparIta thaI jAya che. arthAt caitanyazakti viSayono pariccheda karatI thaI jAya che- arthane jANatI thaI jAya che. tathA jaDa jevI buddhi cetanAvALI banI jAya che. prakRti ane puruSanA saMyogathI ja sRSTinuM sarjana thAya che. puNya-pApa karmaprakRtinA vikAra svarUpa che tathA traNaguNavALuM pradhAna sAmAnya che. arthAt sarvatra anugata che. pramANanA viSayabhUta bAhyartha tAttvika(vAstavika) che. kAlpanika nathI. ahIM traNa guNa sattva, rajas ane tamasuM che. svArthamAM "thonandrA" sUtrathI "zya" pratyaya lAgIne triguNanuM ja traguNya banela che. jemake traNalokane railokya ane paguNa ja SAguNya kahevAya che. tema traguNya samajI levuM. traguNyarU5 sAmAnya che. pUrva pUrva pramANa che. uttara uttara phala che. (arthAt sakirthone pramANa mAnazo, tyAre nirvikalpakajJAna phala thaze. ane nirvikalpakajJAna pramANa mAnazo, tyAre savikalpakajJAna phala thaze.) sAMkhyakArikAmAM kahyuM che ke... "vAra kArya savotvadyate, mArapAMkhyio hetuthva: | zakyAdeva gRtpiNDAta zakyadaNDacakrasUtrodakavidalatalAdibhiH saMpanno ghaTazarAvodaJcanAdInyArabhagANo dRSTaH / na ca maNikAdi, azakyatvAttAvatA piNDena tasya / yadi punaH karaNaniyamo na syAt / iha loke yallakSaNaM kAraNaM tallakSaNaM kAryaM syAt / yathA kodravebhyaH kodravAH.vrIhibhyo brIhayaH syuH / yadi cAsatkAryaM syAt tadA kodravebhyaH zAlInAmapi niSpattiH syAta / na ca bhavati / tasmAtkAraNabhAvAdapi pazyAmaH pradhAne mahAdAdi kAryamastIti / sAdhitamevametaiH paJcabhirhetubhiH sata kAryam / / " - sAMkhyakA0 H0 vR0 2 || Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, zloka - 44 sAMkhyadarzana 327 kAraNamAM kAryanI sattA hoya che. AthI kAraNamAM vidyamAna kArya ja utpanna thAya che. kAraNake asakArAdi pAMcakAraNo che. te pAMcakAraNo batAvatAM sAMkhyakArikAmAM kahyuM che ke... "(1) asat kAraNa banI zake nahi. (2) kAraNa sAthe (kAryano) cokkasa saMbaMdha hoya che. (3) dareka kArya dareka kAraNamAMthI utpanna thatuM nathI. (4) je utpanna karavA kAraNa samartha hoya, tene ja te utpanna karI zake che. (5) kArya kAraNano ja svabhAva dharAve che. A pAMca kAraNathI (kAraNamAM vidyamAna kArya ja utpanna thAya che, tevo) satkAryavAda (sAMgovaDe) svIkArAyelo che." (A viSayamAM TIppaNImAM vistArathI varNana karyuM che. te joI levuM.) jo kAraNamAM avidyamAna (asa) kArya utpanna thatuM hoya to sarvatra sarvane sarva utpanna karI zakaze. arthAt tRNAdithI suvarNAdi paNa utpanna thaze, paraMtu evuM nathI. tethI kAraNamAM vidyamAna kArya utpanna thAya che, tevo siddhAMta nizcita thAya che. tathA mAtra dravyo ja hoya che. paraMtu utpatti ane vinAza svarUpa koIpaNa paryAyo hotA nathI. paraMtu AvirbhAvane ja utpattiparyAya ane tirobhAvane ja vinAzaparyAya kahevAya che. sAMkhyadarzananA SaSTitaMtranA puna: saMskaraNarUpa mADharabhASya, sAMkhyasaptati, tattvakaumudI, gauDapAdabhASya, AtreyataMtra ityAdi graMtho che. II4all sAMkhyamatamupasaMjihIrSanuttaratra jainmtmbhidhitsnnaahhave sAMkhyamatano upasaMhAra karatAM, jainamatanuM nirUpaNa karavAnI pratijJA karatAM kahe che ke. evaM sAMkhyamatasyApi samAso gadito'dhunA / jainadarzanasaMkSepaH kathyate suvicAravAn / / 44 / / zlokAI A rIte sAMkhyamatano paNa saMkSepa kahevAyo. have pramANasiddha jainamatano saMkSepa kahevAya che. I44 vyAkhyA-evamuktavidhinA sAMkhyamatasyApi na kevalaM bauddhanaiyAyikayorityapizabdArthaH / samAsaHsaMkSepo'dhunA gaditaH / jainadarzanasaMkSepaH kathyate / kathaMbhUtaH suvicAravAn-suSThu sarvapramANairabAdhitasvarUpatvena zobhanA vicArAH suvicArAste vidyante yasya sa suvicAravAn, na punaravicAritaramaNIyavicAravAniti / anenAparadarzanAnyavicAritaramaNIyAnItyAveditaM mantavyam / yaduktaM paraireva-"purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH / / 1 / / " [manu0 12/110] parairhi Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, zloka - 44 sAMkhyadarzana doSasaMbhAvanayaiva svamatavicAraNA nAdriyate / yata uktam - " asti vaktavyatA kAcittenedaM vicAryate / nirdoSaM kAJcanaM cetsyAtparIkSAyA bibheti kim / / 1 / / " iti ata eva jainA jinamatasya nirvRSaNatayA parIkSAto nirbhIkA evamupadizanti / sarvathA svadarzamapakSapAtaM parityajya mAdhyasthyenaiva yuktizaH sarvadarzanAni punaH punarvicAraNIyAni teSu ca yadeva darzanaM yuktiyuktatayAvabhAsate yatra ca pUrvAparavirodhagandho'pi nekSyate, tadeva vizAradairAdaraNIyaM nAparamiti / tathA coktam - " pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuttimadavanaM yasya tasya hArya: parigraha: ||9||" / / chotattvanirNaya - 38 || ||44|| " . 328 iti zrItapogaNanabhoGgaNadinamaNizrIdevasundarasUripAdapadmopajIvizrIguNaratnasUriviracitAyAM tarka- rahasyadIpikAbhidhAnAyAM SaDdarzanasamuccayavRttI sAMkhyamatarahasyaprakAzano nAma tRtIyo'dhikAraH / / TIkAno bhAvAnuvAda : A prakAre mAtra bauddha-naiyAyikamatano ja nahi, paraMtu sAMkhyamatano paNa saMkSepa kahevAyo. have jainamatano saMkSepa kahevAya che. te jainamata kevA prakArano che ? jainamatanuM sarvapramANothI abAdhitasvarUpa hovAnA kA2Ne suMdara vicArovALo che. paraMtu avicArita 2maNIyavAtothI bharelo nathI. AnAdvArA sUcita thAya che ke anyadarzano mAtra avicAritapaNe ramaNIya che. arthAt jainadarzana pramANathI abAdhita che ane anyadarzana pramANathI bAdhita che. anyadarzano avicArita ramaNIya che. kAraNake bIjAo vaDe kahevAya che ke... "purANa, mAnavadharma-manusmRti Adi-aMga-upAMga sahita veda tathA AyurvedazAstra, A cAra AzAsiddha hovAthI (parIkSAvinA) pramANa mAnIlevAnA ane temAM koI tarka karavo nahi. arthAt hetuo dvArA tenuM khaMDana karavuM nahi." anyadarzanonA AcAryovaDe (potAnA matamAM) doSonI saMbhAvanA hovAthI potAnA matanI vicAraNA mATe taiyAra thatA nathI. jethI kahyuM che ke... "amArA vaDe temanA matamAM koIka asaMgatio kahevA yogya che. paraMtu temanA vaDe vicA2NA ka2vAnI taiyArI ja nathI. jo temano mata nirdoSa che, to parIkSA mATe zA kAraNe gabharAya che ?" AthI ja jainamata nirdoSa hovAnA kAraNe jaino parIkSAthI gabharAtA nathI ane parIkSA karavA upadeza Ape che. (AthI) sarvathA svadarzanano pakSapAta choDIne madhyasthapaNAthI seMkaDo yuktiovaDe sarva darzanone Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 vAraMvAra vicAravA joIe. vicAraNAnA aMte te darzanomAM je darzananI vAto yuktiyukta lAge ane jemAM pUrvApara vAtonA virodhanI gaMdha paNa na dekhAya, te ja matano paMDito vaDe Adara karavo joIe, anyamatano nahi. tethI ja pU.A.bha. haribhadrasUrijI mahArAjAe kahyuM che ke vIra paramAtmAmAM mane pakSapAta nathI ke kapilAdi anyadarzananA praNetAomAM zreSa nathI. paraMtu jenuM vacana yuktiyukta hoya tenA vacanano parigraha (svIkAra) karavo joIe." ne A rIte zrItapAgaccharUpI gaganamaMDapamAM sUryasamAna tejasvI zrIdevendrasUri mahArAjAnA caraNakamalasevI zrI guNaratnasUri mahArAjA viracita tarkarahasya dIpikA nAmanI padarzana samuccaya graMthanI vRttimAM sAMkhyamatanA rahasyane pragaTa karanAra tRtIya adhikAra sAnuvAdasAnaMda pUrNa thayo. te X -- X -- XX X Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU0 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa - 1, vedAMta mata - pariziSTa - 1 / vedAMta-mata) lokAyata mate'pyevaM saMkSepo'yaM niveditaH / vedAntinAM matasyAsau kathyamAno nizamyatAm / / 1 / / A pramANe lokAyata matano saMkSepa kahyo. have vedAMtIonA matano saMkSepa kahevAmAM Ave che. vedAntinaH punaH prAhuradvaitamatavAdinaH / brahma satyaM jaganmithyA jIvo brahmaiva nAparaH / / 2 / / advaita matane mAnanArA vedAMtIo ema kahe che ke brahma ja satya che, jagata mithyA che, jIva brahmasvarUpa ja che. brahmathI judo nathI. anirvAcyA hi mAyAtra yA vivartavidhAyinI / vikSepAvArazaktibhyAM sahitAdhyAsakAraNam / / 3 / / vedAMta-matamAM anirvacanIya svarUpA mAyA 'vivartInuM kAraNa mAnavAmAM AvI che ane te mAyA vipazakti ane AvaraNa zaktithI yukta che. tethI ja vaitano adhyAsa (=bhrama) utpanna kare che. AvArazaktirmAyAyAH proktA kartRtvakAraNam / zaktirvikSeparUpA ca prapaJcajananI matA / / 4 / / mAyAnI AvaraNa zakti kartRtva-bhostRtva-sukha-duHkhAdino adhyAsa utpanna kare che ane vikSepa zakti A dazyamAna prapaMcanuM kAraNa bane che. sarvasattvAnusyUtaM ca brahmavaikaM ca nirguNam / sadAzuddhaM svataHsiddhaM tadbhinnaM vidyate na sat / / 5 / / dareke dareka prANImAM anusUta (parovAyela = joDAyela) "brahma' tattva ja sat che. te triguNAtIta che. sadAne mATe zuddha che ane svayaM siddha che. tenAthI bhinna koI sahu padArtha nathI. zravaNAnmananAJcaiva nididhyAsAnniraMtaram / samAdherapyanuSThAnAt prApyate brahma nizcayam / / 6 / / zravaNa, manana, nididhyAsana ane samAdhinA anavarata anuSThAnathI AtmAnA brahma svarUpano sAkSAtkAra thAya che, temAM koI zaMkA nathI. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 1, vedAMta mata 331 pramANAdivyavasthA ca mImAMsAsamaMtA matA / abhidheyArthatAtparyaM paryAlocyaM subuddhibhiH / / 7 / / vedAMta-matamAM pramANonI vyavasthA mimAMsA darzananI jema ja che. (vedAMta-matano saMkSepa pUrNa thayo.) buddhimAna puruSoe abhidheya arthanA tAtparyano vicAra karavo. vairAgyaratinAjJena vedAntamataprakriyA / saMkSiptA pUritAhyatra bodhAya svAlpamedhasAm / / 8 / / -: vedAMtadarzana :vedAMta' eTale vedono aMtabhAga, vedonA pUrvabhAgamAM yajJAdi karmonA maMtro che ane uttara bhAgamAM AtmajJAnanA maMtro che. tene upaniSad maMtro kahevAya che. upaniSado vedanA aMtamAM che. tethI vedAMta che ane upaniSad maMtronI ekavAkyatA sthApavA mATe racAyelA siddhAMto te vedAMta darzana' che. bAdarAyaNa RSinAM "brahmasUtro" vedAMtano mUlAdhAra che. vedAMtane uttaramImAMsA paNa kahevAya che. pUrvamImAMsAnI jema ja vedAMtamAM koI devavizeSa Izvara tarIke saMmata nathI. upaniSadonAM tamAma vAkyonuM tAtparya eka ane pratyagabhinna brahma' tattvamAM che. A vedAMtano kendravartI vicAra che. brahmanI ja ekamAtra sattAno svIkAra ane brahma sivAya tamAma padArthanI sattAno asvIkAra karavAne kAraNe A darzana "advaitavAdI" darzana tarIke prasiddha che. daita=bheda, advaita-abheda. tamAma tattvonA brahma sAthe abhedanuM pratipAdana advaita siddhAMtamAM karavAmAM Ave che. brahmasUtro para ghaNAM bhASyo racAyAM che ane dareka bhASyakAre vedAMtane alaga alaga rIte samajAvavAno yatna karyo che. temanA pramukha siddhAMtano nAmamAtrathI ullekha atre prastuta che : nAma bhASya siddhAMta (1) zaMkara zArIrakabhASya nirvizeSAdvaita (2) bhAskara bhAskarabhASya bhedabheda zrIbhASya viziSTAdvaita (4) madhva pUrNaprajJabhASya (5) nimbArka vedAMtapArijAtabhASya vaitAdvaita (3) rAmAnuja Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 1, vedAMta mata () zrIkaMTha zaivabhASya zaivaviziSTAdvaita (7) zrIpati zrIkarabhASya vIrazaivaviziSTAdvaita (8) vallabha aNubhASya zuddhAdvaita (9) vijJAnabhikSu vijJAnAmRtabhASya avibhAgAdvaita (10) baladeva goviMdabhASya anityabhedabheda uparokta matomAM AcArya zaMkarano "nirvizeSAdvaita-mata vadhu pracalita che. advaitavAdane samajavA keTalAka anya siddhAMto khyAlamAM rAkhavA jarUrI che. (1) AtmA svayaMsiddha che. tenI siddhi mATe koI pramANanI jarUra nathI. (2) AtmA jJAna=jJapti svarUpa che. (3) jJAtA ane jJAna bhinna bhinna nathI. (4) jJAnanA viSayabhUta padArthonuM svataMtra astitva nathI. jagatamAM dekhAtI vastuonuM AkAra sahita svarUpa je utpattizIla ane vinAzazIla che, te satya nathI. kAraNa ke satya haMmezAM trikAlAtIta hoya che. tamAma padArthonuM mULa upAdAna svarUpa je sadA avinAzI che, te ja satya che ane te eka ja che. A tattvanuM nAma ja "brahma' che. brahma jagatanI utpatti, sthiti, layanuM kAraNa che. sat, cit ane AnaMdasvarUpa che. te triguNAtIta che. jIva ke jagatanA koI guNa tenI para Aropita nathI. te traNa prakAranA bhedathI mukta che. bhedanA traNa prakAra che : (1) vijAtIya bheda (2) sajAtIya bheda (3) svagata bheda. manuSya ane pazunI jAti bhinna che, mATe te be vacce vijAtIya bheda che. bhAratIya manuSya ane videzI manuSya vacce dezakRta sajAtIya bheda che ane pratyeka manuSya anya tamAma manuSyothI ane vastuothI judo che. "svagata bhedane kAraNe. dRzyamAna jagatamAM daitanI pratIti "mAyAne kAraNe thAya che. mAyA eTale ajJAna. jema agninI dAhaka zakti che, tema mAyA brahmanI ja eka zakti che. te satuM paNa nathI, asatu paNa nathI. sadasatuM paNa nathI. sadasad bhinna paNa nathI. tenA svarUpanuM nirvacana karavuM zakya nathI, te sattva, rajasu, tamasu A traNa guNAtmaka che ane jJAnanI virodhinI che. A mAyAne ja samaSTi samUhanA abhiprAyathI eka ane vyaSTinA abhiprAyathI aneka kahevAmAM Ave che. samaSTi ajJAnanI utkRSTa upAdhi che te vizuddha che, kAraNake sattvaguNa pradhAna che. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga- 1, pariziSTa - 1, vedAMta mata 333 utkRSTopAdhirUpa caitanyane Izvara kahevAya che. te badhAM ja kAryonuM kAraNa che, mATe tene kAraNe zarIra kahevAya che. sAttvika hovAthI AnaMdamayakoSa kahevAya che. samaSTimAM badhAM ja kAryono uparama thAya che. tethI "suSupti' kahevAya che. vyaSTi ajJAnanI nikRSTa upAdhi che. temAM rajasu ane tamasuthI abhibhUta-malina sattvanI pradhAnatA hoya che. A upAdhiyukta caitanya prAjJa kahevAya che. pra=prakRSTa ajJa=ajJAnI. alpajJa ane anIzvara. A upAdhi paNa kAraNa zarIra - AnaMdamaya koSa ane suSupti svarUpa che. ajJAnanI be zakti che. AvaraNa ane vikSepa. AvaraNa zakti eTale vastunA mULa svarUpane DhAMkI devAnI zakti ane vikSepa zakti eTale eka vastu para anya vastuno Aropa karavAnI zakti . AvaraNa zaktine kAraNe kartutva-bhostRtva-sukha-duHkhAdi bhAvono anubhava thAya che. | vikSepazakti prapaMcane utpanna kare che. te tamaHpradhAna hoya che. tamaH sahita ajJAnopahita caitanya AkAzanI utpattinuM kAraNa bane che. AkAzathI vAyu, vAyuthI agni, agnithI jala, jalathI pRthvI utpanna thAya che. temAM sattva, rajasu, tamasU pragaTe che. A pAMca bhUtone 'tanmAtra' kahe che. temAMthI ja sUkSma zarIra ane skUla zarIranI utpatti thAya che. bhUtotpattinI 'paMcIkaraNa' prakriyA vedAMtamAM vistArathI jovA maLe che. sUkSma zarIranA sattara avayavo che. pAMca jJAnendriya, buddhi ane mana, pAMca karmendriya ane pAMca vAyu. jJAnendriya, mana ane buddhi aMtaHkaraNa che ane aMtaHkaraNAvacchinna caitanyane vyAvahArika jIva kahevAya che. je Ihaloka-paralokamAM gamana kare che. jJAnendriyo sahita buddhi vijJAnamaya koSa' bane che. jJAnendriya sahita mana manomayakoSa' bane che. pAMca vAyu (prANa, udAna, apAna, samAna, vyAna) karmendriya sAthe maLIne prANamaya koSa bane che. vijJAnamayakoSamanomayakoSa+prANamayakoSa A traNe koSa maLIne sUkSma zarIra bane che. temAMthI sthUla zarIranI utpatti thAya che. vyaSTi upahita caitanya jyAre skUla zarIrAdimAM praveze tyAre "vizva bane che. A samagra vizva vastutaH AtmasvarUpa nathI. paNa adhyAropane kAraNe AtmarUpa bhAse che. A adhyAropanI nivRtti mATe zravaNa, manana, nididhyAsana ane samAdhyanuSThAna apekSita che. sAdhana catuSTaya saMpanna pramAtA brahmavid guru pAse niraMtara zravaNAdinuM anuSThAna kare to Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa - 1, vedAMta mata tenA bhramanI nivRtti thAya che ane advaitano anubhava thAya che. (1) nityAnitya vastuviveka, (2) Ihaloka paraloka saMbaMdhI phaLanA upabhogano virAga (3) samAdi cha guNonI prApti (zama, dama, uparati (=karmatyAga), titikSA (sahanazIlatA), samAdhi ane zraddhA A cha guNo) che. (4) mumukSA=mokSanI IcchA. A cAra guNonA sevanapUrvaka zravaNAdi sevavA joIe. pramANanI bAbatamAM vedAMta ane mImAMsA darzanano mata eka ja che. (pU. mu. zrI vairAgyarati vi. ma. sA. dvArA anuvAdita paDradarzana samuccaya (sAnuvAda) mAMthI sAbhAra svIkAra) Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga -1, pariziSTa - 2, yogadarzana 335 - pariziSTa - 2 - yogadarzana yogadarzananA praNetA maharSi pataMjali che. sAMkhyadarzana ane yogadarzananI dArzanika vicAradhArA eka ja che. sAMkhyadarzana je 25 tattvone mAne che, te ja 25 tattvone yogadarzana mAne che. pharakamAtra eTalo ja che ke sAMkhyadarzana nirIzvaravAdI che, jyAre yogadarzana samAdhinI siddhi mATe Izvarane mAne che. - 25 tattva - prakRti (24) (1) puruSa mahad buddhi) ahaMkAra (1) pAMca tanmAtrA (2) pAMca jJAnendriya (3) pAMca karmendriya (4) mane _T T IT. I T rU5 rasa gaMdhasparza zabda AMkha kAna nAka jIbha tvaka vAka pALI pAda pAyu upastha (gudA) (liMga) paMca mahAbhUta pRthvI apU taijas vAyu AkAza puruSa ane prakRtinuM svarUpa sAMkhyadarzanamAM joyuM che. prakRti ane puruSanA saMyogathI ja saMsAra che. jyAre prakRti ane puruSanuM bhedajJAna thAya, tyAre saMyoganI viniryukti thatAM AtmAno mokSa thAya che. prakRti ane puruSanA bhedajJAna mATe yoga' jarUrI che. A yoga, tenA sAdhano, tenAthI prApta thatI siddhionuM vizada varNana yogazAstrano pratipAdya viSaya che. pAtaMjala yogasUtramAM IzvaranuM svarUpa batAvatAM kahyuM che ke - klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH / / / 1-24 / / - avidyAdi kleza, dharmAdharmarupa karma, jAti vagere klezakarmanA phalarupa vipAka tathA dharmAdharmanA saMskArarupa Azaya - A sarveno trikAla viSayaka vastuta: tathA upacArathI thatA saMsargathI rahita zuddhacitizakti svarupa niratizaya aizvaryavALA Izvara che. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 2, yogadarzana yoganuM svarUpa batAvatAM pAtaMjala yoga sUtramAM kahyuM che ke... ttivRttinirodhaH II9-2ii. cittavRttinA nirodhane yoga kahevAya che. arthAt cittanI vRttiono nirodha te yoga. arthAt cittavRttinI saMskArazeSarupa avasthA. sattva, rajasu, tamasu, A traNa dravyonuM baneluM dravyavizeSa citta kahevAya che. jJAnanA atyaMtara kAraNa ahaMkAra, buddhi ane mana rU5 aMta:karaNane ja citta kahevAya che. joke citta traNa dravyonuM baneluM che. to paNa temAM sattvanI pradhAnatA hovAthI buddhi tattva kahevAmAM doSa nathI. indriyoe buddhi samakSa upasthita karelA viSayonA AkAramAM buddhinuM pariNata thavuM te ja vRtti che. (buddhinI viSayAkAra pariNati.) A cittanI vRttionA nirodhane yoga kahevAya che cittanI pAMca avasthAo che ane vRttinA pAMca bheda che. temAM (citta vRttionA) nirodhano A krama che - akliSTa vRttiothI kliSTa vRttino virodha karavo ane para vairAgya = zreSTha koTInA vairAgyathI aliSTa vRttino paNa nirodha karavo. kliSTa vRttio avidyArupa mithyAjJAnane Azraye rahelI che. arthAt kliSTa vRttiono viSaya mithyAjJAna che. akliSTa vRttiono viSaya satyajJAna che. satyajJAnathI mithyAjJAnano nAza thatAM kliSTa vRttio nAza pAme che. akliSTavRttiono udaya thAya che. ane Aja jIvanmukta avasthA che. para vairAgyathI akliSTavRttiono paNa nirodha thAya che. svarupamAM avasthAna thAya che. te videhamukta avasthA che. videhamukta avasthAnI prApti sAdhakanuM dhyeya che. temAM sahAyaka yoga che. citta ane tenI vRttione oLakhIye, tyAre ja tenA nirodhano upAya prApta thAya che. ane upAya dvArA nirodha karatAM yoga prApta thAya che. tethI prathama vRttinA pAMcabheda pAMtajala yogasUtramAM kahyA che te kahevAya che - pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 1-7 // - pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti A pAMca vRttio che. yathArtha vRttine pramANa kahevAya che. tenA traNa bheda che. pratyakSa, anumAna ane Agama. ayathArtha vRttine viparyaya kahevAya che. asatya padArthonA jJAnane vikalpa kahevAya che. pAMca paikInI A prathama traNa vRttio jAgrata avasthAnI che. (A ja vRttio phala ApavAne taiyAra thayelA sUkSma saMskArathI skUre che, tyAre svapnAvasthA thAya che. tethI svapnanI paNa A prathama traNa vRttio che.) Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa - 2, yogadarzana jAgrata an svapnavRttinA abhAvanA kAraNarupa tamane viSaya karanAra vRttivizeSane nidrA kahevAya che. (pAM.yo.sU.-1-10) 337 (jAgrata ane svapna avasthAmAM vividha viSayonuM jJAna thAya che. tethI te avasthAmAM sattva ane rajas nuM prAdhAnya hoya che. sattvano guNa prakAza ka2vAno che. rajano guNa cittane caMcala banAvI viSayo tarapha laI javAno che. AcchAdana karavAno guNa to tamamAM che. tethI nidrAmAM tamas guNanI pradhAnatA ghaTe che.) pramANAdithI anubhava karAyelA viSayanuM kAlAMtare (te viSaya upasthita thayelo na thayo hoya to paNa) grahaNa thavuM te smRti. (pAMtajala yogasUtramAM smRtinI vyAkhyA karatAM kahyuM che ke 'je vRtti anubhUta grAhya viSayanuM tathA grAhyAkAra vRttinuM ja mAtra grahaNa kare te vRtti smRti che.) tamAma vRttio be prakAranI hoya che. kliSTa ane akliSTa. kleza sahitanI vRttine kliSTavRtti kahevAya che. kleza rahita vRttine akliSTavRtti kahevAya che. kleza eTale duHkhanAM kAraNo. kleza pAMca che. (1) avidyA (2) asmitA (3) rAga (4) dveSa (5) abhiniveza. avidyA eTale ulaTuM jJAna. te avighA cAra rIte vartatI jovA maLe che. (1) anitya vastuomAM nityapaNAnuM bhAna. (2) apavitra vastuomAM pavitrapaNAno nizcaya (3) du:kha ane duHkhanA sAdhanomAM sukha mAnavuM. (4) anAtma vastuomAM AtmA mAnavo. pachInA asmitA Adi cAra klezonuM mULa kAraNa avidyA che. prakRti ane puruSanA atyaMta abhedano bhrama te asmitA che. arthAt prakRti ane puruSanuM ekapaNuM ke buddhinA sukha-du:khane puruSanA mAnavA te asmitA. TuMkamAM prakRtinA pariNAmarupa buddhi ane AtmAnI ekAtmatA te ja asmitA. eka vAra anubhavelA sukhathI 'A mane gamyuM' evA saMskAra cittamAM sthira thayA pachI te ja sukhanuM sAdhana puna: upasthita thatAM 'mAre A joIe' - AvI jhaMkhanA thAya che te rAga. rAgathI viparIta dveSa che. potAnApaNAnA Agrahane abhiniveza kahevAya che. (A dveSanuM lAcAra svarupa che.) athavA abhiniveza eTale maraNano bhaya. A pAMce klezo karmAzayanuM mULa che. tene kAraNe ja janma-janmAMta2mAM AyuSya ane bhoga rUpa vipAka bhogavavA paDe che. (A pAMce klezo kriyAyogathI pAtaLA paDe che. vivekakhyAtithI dagdha thAya che ane pachI Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa - 2, yogadarzana asaMprajJAtayogathI cittano nirodha thatAM temano paNa nirodha thAya che) cittajanya vRttiono tenA kAraNamAM laya karavo tene nirodha kahevAya che. nirodhano upAya batAvatAM pAtaMjala yogasUtramAM kahyuM che ke.. ' lakhyArvirALyAkhyAM trirodha II1-12aa. - abhyAsa ane vairAgyathI cittajanya vRttiono nirodha thAya che. cittane ekAgra avasthAmAM sthira karavA punaH puna: prayatna karavo te abhyAsa che. daSTa ke adRSTa sukhonI tRSNAno abhAva vairAgya che. pAtaMjala yogasUtramAM abhyAsanI vyAkhyA karatAM kahyuM che ke tatra sthito thatoDa: II1-13 - temAM (nirodhanA be upAyamAM) cittanI prazAntavAhitA rupa sthitinA sAdhanomAM yatna = anuSThAna karavuM te abhyAsa kahevAya che. (cittanI rAjas ane tAmasuM rahita avasthAne prazAntavAhitA kahevAya che. te sthiti mATeno puruSArtha karavo te abhyAsa kahevAya che. cittanI asthiratAmAM kAraNabhUta tAmasI ane rAjasI vRttio che.) vairAgyanI vyAkhyA karatAM kahyuM che ke. vRSTInuzraviviSayatRI vazIkAra saMjJA vairAya |1-1pa - laukika ane vaidika viSayo prati (arthAt laukika viSayo ane svargIya sukhAdi saMbaMdhI viSayo prati), je vazIkAra saMjJArUpa tRSNAno abhAva te vairAgya. vairAgyanA be prakAra che. (1) para ane (2) apara. jAgatika viSayonI tRSNano abhAva apara vairAgya che ane prakRtinA guNonI tRSNAno abhAva para vairAgya che. abhyAsa ane vairAgya uparAMta Izvara praNidhAnathI paNa yoga siddha thAya che. Izvarane potAnAM samasta kAryonuM samarpaNa karavuM te ja tenuM praNidhAna che. "om" kAra Izvarano vAcaka che. praNidhAnathI prasanna thayelA Izvara vikSepo ane aMtarAyone dUra karI yoganI prasAdI Ape che. 'cittavRttinirodha" yoganuM sAmAnyalakSaNa che. vizeSalakSaNa pramANe yoganA be prakAra che. saMprajJAta yoga ane asaMprajJAta yoga. (tenuM vizeSa svarUpa AgaLa joIzuM.) cittanI pAMca avasthAo che. (1) kSiptAvasthA, (2) mUDhAvasthA, (3) vikSiptAvasthA, (4) ekAgrAvasthA, (5) niruddhAvasthA. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 2, yogadarzana 339 liptAvasthA sattvapradhAna che, paNa temAM rajas nuM prAbalya che. vikSiptAvasthA paNa sattva pradhAna che, temAM 2jasu prabala nathI. mUDhAvasthA tama: pradhAna che. A traNa avasthAo samAdhimAM anupayogI che. "ekAgra" ane "niruddha" avasthAmAM samAdhino udaya thAya che. jyAre anya tamAma vRttiono nirodha karIne citta dhyeya para ekAgra bane arthAt dhyeya sivAya tamAma vRttiono virodha kare tyAre ekAgra bane che. tene ja saMprajJAta samAdhi kahe che. dhyeya vRttino paNa nirodha thavAthI niruddha avasthAmAM asaMprajJAta samAdhino udaya thAya che. jo ke citta pradhAnapaNe sattvaguNanuM kArya hovAthI prakAzadharmavALuM che. to paNa jyAre pradhAnapaNe te rajoguNa ane tamoguNathI saMskRSTa thAya che, tyAre aNimAdi aizvaryane tathA zabdAdi pAMca viSayone ja priya mAne che. ane tethI saMnihita ane vyavahita viSayo tarapha ja rajoguNathI prerAyeluM rahe che. AvuM rajoguNathI viSayo tarapha DhaLeluM citta lipta kahevAya che. jyAre citta tamoguNanA samudrakathI kRtyAkRtyane nahi jANatuM adharma, ajJAna, avirati, ane aizvarya tarapha kheMcANavALuM thAya che tyAre mUDha kahevAya che. sattvaguNanA AdhiyathI jenuM moharupa AvaraNa dUra thayuM che ane tethI sarva viSaya vize vRttivALuM thayuM che tathA rajoguNanA lezathI, saMyukta hovAthI je dharma, jJAna, vairAgya ane aizvaryayukta hoya che te cit vikSipta kahevAya che. zuddha sAttvika thavAthI jyAre citta eka ja viSayamAM ghaNA lAMbA kALa paryata nirvAta sthaLe rahelA dIpakanI mAphaka acaMcala thAya che, tyAre ekAgra kahevAya che. A avasthAmAM rajoguNano leza mAtra na hovAthI citta potAnA svabhAvasiddha prasAdAdirUpe sthita thAya che. ane tethI sattvarUpa buddhi tathA puruSarUpa AtmA ke je atyaMta vilakSaNa che te baMnenA bhedajJAnarUpa vivekasAkSAtkArarUpa vRtti banI rahe che. arthAt te citta jyAre dharmamegharUpa samAdhine ja mAtra priya mAnIne sevatuM hoya che, tyAre te ekAgra kahevAya che. TuMkamAM ekAgra cittamAM vivekasAkSAtkArarUpa vRtti akhaMDitapaNe cAlatI rahe che. jyAre viveka sAkSAtkArarUpa vRtti sahita cittanI tamAma vRttiono nirodha thAya che, tyAre citta niruddha kahevAya che. arthAt vRttimAtranA abhAvayukta saMskArazeSa citta niruddha kahevAya che. A pAMce bhUmikAomAM yatkiMcit vRttinirodha to che. to paNa pAMcamAMthI chellI be bhUmikAmAMno vRttinirodha ja ahIM grAhya che. kAraNake vRttinirodha ja jIvanmukti ane videhamukti pamADanAra che. ekAgrabhUmikAmAM je vRtti nirodha che tene saMprajJAta yoga Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 2, yogadarzana kahevAya che. niruddha bhUmikAmAMnA vRttinirodhane asaMprajJAtayoga kahe che. saMprajJAta yoga yathArthatattvane prakAze che. avidyAdi klezone kSINa kare che. karmabaMdhanane zithila kare che tathA cittane pUrNanirodhanI abhimukha kare che. Ama saMprajJAta yogathI tattvajJAna tathA jIvanmukti phala prApta thAya che. tathA vRttinirodha thavAthI tajUjanya duHkhanA bhoganI nivRtti maLe te saMprajJAta samAdhinuM phaLa che. temAM dhyeyano sAkSAtkAra thAya che. "samApatti thAya che. saMprajJAtayogamAM vivekakhyAtirUpa je ekavRtti aniruddha hoya che, teno paNa paravairAgyathI nirodha thavAthI citta saMskArazeSa banI potAnA kAraNomAM laya pAmI jAya che. arthAt vRttionA AzrayabhUta cittano paNa nAza thAya che. A asaMprajJAta avasthA che. ahIM prArabdha karmano nAza thatAM mokSa maLe che. A avasthAmAM puruSa potAnA svarupamAM avasthita rahe che. puruSanA svarUpAvasthAnamAM heturUpa cittanI saMskArazeSa avasthA asaMprajJAta yoga che. te asaMprajJAtayogathI videhamukti maLe che. abhyAsa ane aparavairAgyanI siddhi karavAthI prApta thatA saMprajJAtayoga (samAdhi)nA cAra prakAra che. (1) savitarka samAdhi, (2) savicAra samAdhi, (3) sAnaMda, (4) sAmita. (1) jemAM skUla viSayone AzrayIne anitya-du:kha azuci - anAtmatA rUpanI bhAvanA bhAvavAmAM Ave ke savitarka samAdhi (2) jemAM sUkSma (tanmAtra) viSayone AzrayIne anityAdi bhAvanA karavAmAM Ave te savicAra samAdhi. (3) sUkSma tattvano sAkSAtkAra karyA pachI indriyomAM dhAraNAdinI pravRtti thAya tene sAnaMda samAdhi kahevAya che. (vAcaspatimizranuM kahevuM che ke sAttvika ahaMkArathI utpanna thayelI indriyo, ke je sattva pradhAna hoya che. ane sattva ja AnaMdarUpa hovAthI je AnaMdarUpa upacArathI kahevAya che. tevI sattvapradhAna indriyomAM dhAraNAdinI pravRtti thAya tene AnaMda samAdhi kahevAya che.) (4) asmitA vRttinI dhAraNA - dhyAnanI pravRttine sAmita samAdhi kahe che. (athavA asmitA eTale grahI AtmAnI sAthe ekabhAvane pAmeluM buddhisatva. jyAre grahItu AtmAnI sAthe ekabhAvane pAmelA buddhisattvanI bhAvanA karavAmAM Ave che, tyAre te Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 2, yogadarzana 341 bhAvanAnA paripAka dazAe yogine te tattvano sAkSAtkAra thAya che. temaja jyAre puruSarupa AtmAne dhyeya laIne bhAvanA karavAmAM Ave, tyAre te bhAvanAnI paripAka dazAe yogIne te tattvano sAkSAtkAra thAya che. te sAkSAtkAra ke je cittavRttinA nirodharupa yoganuM phala che. te nirodharupa yogane sAmita samAdhi kahevAya che.) samAdhinI sAdhanA mATe yoganAM ATha aMgo sahAyaka bane che. yama-niyama-Asana prANAyAma-pratyAhAra-dhAraNA-dhyAna-samAdhi A ATha yogAMgo che. ahiMsA-satya-acaurya-brahmacarya ane aparigraha A pAMca yama che. zauca-saMtoSa-tapasvAdhyAya-Izvara praNidhAna A niyamo che. mana-vacana-kAyanI pavitratAne zauca kahevAya che. game tevI avasthAmAM saMprApta vastuthI atirikta vastuno lobha na karavo te saMtoSa che. icchAnirodha te tapa che. (yogadarzana anusAra) "phona' praNava pUrvakanA maMtrano jApa karavo te svAdhyAya. potAnA samasta kAryo izvarane arpaNa karavA te Izvara praNidhAna. Asana eTale zarIranA saMsthAna vizeSa prANAyAma = zvAsa-prakhvAsanI gatino viccheda karavo. pratyAhAra = indriya nigraha dhAraNA = padArthanA je dezamAM (mastaka vi.) dhyeyanuM ciMtana karavuM hoya tyAM cittane sthira karavuM. dhyAna = dhyeyamAM cittanI ekAgratA. samAdhi = dhyAnamAM jyAre dhyAtA-dhyaya-dhyAnano bheda vilIna thaI jAya te avasthA samAdhi che. yama-niyama-Asana-prANAyAma ane pratyAhArathI deha-indriya ane prANano nigraha thAya che. dhAraNA-dhyAna-samAdhithI cittano nigraha thAya che. dhAraNA, dhyAna, samAdhinI ekatra pravRttine "saMyama' kahe che. saMyamathI anekavidha siddhio prApta thAya che ane nirodha thavAthI guNo puruSArthazUnya banI potapotAnA kAraNamAM vilIna pAmI jAya che. phaLasvarupe puruSa svarupamAM pratiSThita banI kevalya prApta kare che. A ja vAta karI pAMtajalayogasUtranI samApti thAya che. puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarupa-pratiSThA vA citizaktiriti / / 4-34 / / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 3 - pariziSTa - 3 / bauddhadarzananI aTAra nikAyA bauddhadarzananI aDhAra nikAya vize matabheda che. kAraNa ke kathAvastu' graMthanA racayitA tissa' viravAdi che. ane "aSTAdaza nikAya graMtha" nA racayitA 'vastumitra' sarvAstivAdi che. dRSTinI bhinnatAnA kAraNe AlocanAno bheda thayo che. paraMtu baMnemAM prAya: eka samAna siddhAMtono nirdeza karelo che. : "kathA vastu' graMthAnusAra nikAyonuM vibhAjana : buddhasaMgha (1) mahAsaMdhika (2) sthaviravAdi (3) gokulikI (4) eka-vyavahArika (5) prajJaptivAdi (6) bAhulika (7) caityavAdi (9) vRjiputraka (vAtsIputrIya) (8) mahIzAsaka (15) dharmottarIya (10) sarvAstivAdi (11) dharmaguptika (17) bhadramANika (12) kAzyapIya (17) zALAgArika (13) sAMkrAnti (18) sammitIya (14) sUtravAdi (sautrAntika) : aSTAdaza nikAya graMthAnusAra nikAyonuM vibhAjana : buddhasaMgha (1) sthaviravAdi 13 mahAsaMdhika (3) vAtsIyaputra (4) dharmottarIya (14) zi.cilUna (19) lokottaravAdi (5) bhadrayANIya (prajJaptivAdi !) (6) samitIya (15) aitIya (17) eka vyavArika (7) pANAgArika (18) gokulika (8) sarvAstivAdi (8) mahIzAsaka (11)kAzyapIya (12) sautrAnika (10) dharmagupta (2) haimavat | Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 4 saMketa-vivaraNa 343 - 7 - pariziSTa - 4 / / saMketa-vivaraNam / / anuyoga0 :: anuyogadvArasUtram anekAntavAdapra0 : anekAntavAdapravezaH, ta0 zloka0 tattvasaM0 : tattvArthazlokavArtikam, : tattvasaMgraha anekAntajayapa0 : anekAntajayapatAkA, pra0 dvi0 bhA, tattvasaM0pa0 : tattvasaMgraha paJjikA amara0 : agarakoza, tattvopa0 : tattvopaplavasiMha ayogavya0 : ayogavyavacchedadvAtriMzatikA, tantraraha0 : tantrarahasyam, aSTaza0, aSTasaha0 : aSTazatI (aSTasahayantargata), tantravA0 : tantravArtikam Aptapa0 : Apta parIkSA, ti0pa0 : tiloyapaNNatI, AptamI0 taitti0 : taittirIyasaMhitA, : AptagImAMsA (aSTasahasrayantargata), : Avazyakaniyukti malayagiriTIkA, A0 malaya0 dravyasaM0 : dravyasaMgraha, puruSasU0 sAyaNabhA0: [purupasUkta sAyaNabhApyayukta) dhavalA0 : dhavalA TIkA, kAlalo0 : kAlalokaprakAzaH, dharmasaM0 : dharmasaMgrahiNIvRttiH, kevalibhu0 : kevalibhuktiprakaraNam, nandi0 malaya0 nayavi0 : nandisUtragalayagiriTIkA, : nayavivekaH, kSaNabha0 si0 : kSaNabhaGgasiddhiH, nyAyakumu0 : nyAyakugudacandra, gacchA0vR0 go0 karma :: gacchAcAraprakIrNakavRttiH, : goggaTasAra karmakANDa, nyAyakusu : nyAyakusugAJjali caraka saM0 : caraka saMhitA, nyAyakali0 : nyAyakalikA catuHza0 : catuHzatakam, : tattvapradIpikA citsukhI, nyAyadI0 : nyAdIpikA, citsu0 jainatarkabhA0 nyAyamaM0 : nyAyagaJjarI, . : jainatarkabhApA . jainatarkavA0 : jaitarkavArtikam nyAyamaM0 pramANa0 : nyAyagaJjarI pramANaprakaraNam, nyAyamaM0 prame0 : nyAyagaJjarIprameyaprakaraNam, ta0vA0 : tattvArthavArtikam, ta0sU0 : tattvArthasUtra (sarvArthasiddhayantargata) nyAyamuktA0dina0 : nyAyaguktAvalI dinakarI, nyAyalI0 : nyAyalIlAvatI ta0 sU0bhA0 : (tattvArthAdhigama) tattvArthasatrabhASya, nyAyavA0 : nyAyavArtikam Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa - 4 saMketa-vivaraNa nyAyavA0 tA0 TI0 : nyAyavArtikatAtparyaTIkA, praza0 bhA, vyo0 : prazastapAdabhApya vyogavatITIkA, nyAyasAraH : nyAyasAraH pAta0 mahAbhA0 : prazastapAdabhApyakandalI TIkA nyAyAvatA0 : nyAyAvatAraH, vRhatkalpa0 malaya0 : vRhatkalpabhApyam, vR0 sarvajJasi0 : vRhatsarvajJasiddhiH (laghIyayatrayAdi saMgrahAntargataH), nyAyabhA0 : nyAyabhApyam nyAyavi0 vi0 : nyAyavinizcayavivaraNa,prathamabhAga, bRhadA0 : vRhadAraNyakopanipat, nyAyavi0 : nyAyavinduH nyAya vi0 TI0 : nyAyavinduTIkA brahmasU0 zAM0 bhA0 : brahmasUtrazAMkarabhASyam, brahmasU0 zAM0 bhA0 ratnaprabhA : brahmasUtrazAMkarabhASyam bodhicaryA0 paM0 pR0 : vodhicaryAvatAraH. nyAyasU0 .: nyAyasUtram nyAyabhA0 : nyAyabhApya, bhaga0 : bhagavatIsUtram, prabhAkaravi0 : prabhAkara vijaya, bhagavadgI0 prakaraNa paM0 : prakaraNapaMjikA, : bhagavadgItA, : ganusmRti, manu0 prajJA0 malaya0 : prajJApanAsUtragalayagiriTIkA, mahAbhA0 : gahAbhAratam, pra0 vArtikAlaM0 : pragANavArtikAlaMkAraH, pra0 vA0 svavR0 TI0: pragANavArtikasvavRttiTIkA. mAdhyamika0 vR0 : mAdhyamikavRttiH, mI0 zlo0 : mImAMsAzlokavArtikam, pramANavA0 : pragANavArtikaga, mI0 zlo0 upamAna0: gIgAMsAzlokavArtikaga pramANasamu0 : pragANasugaJcayaH mI0 zlo0 pratyakSasU0: gIgAMsAzlokavArtikaga, pramANapa0 : pragANaparIkSA, muNDaka0 : guNDakopanipat, pramANamI0 : pragANagIgAMsA, mUlAcA0 : gUlAcAra, pramANasaM0 : pragANasaMgraha, maitrA0 : maitrAyaNyupaniSad, prameyaka0 : prameyakagalagArtaNDa, yaza0 : yazastilakara, prameyaratnamA0 : prageyaratnagAlA, yuktayanuzA0 : yuktayanuzAsana, prava0 TI0 :: pravacanasAraTIkA (jayasenIyA) yogada0 vyAsabhA0 : yogadarzanavyAsabhApyA, praza0 bhA0, kanda : prazastapAdabhApyakiraNAvalI yogabhA0 : yogadarzanavyAsabhApyaga praza0 kira0 : prazastapAdabhASyakiraNAvalI TIkA, yogabhA0 tattvavaizA0: yogabhApyasya tattvavaizAradITIkA, Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa- 4 saMketa- vivaraNa yogasU0 vyAsabhA0 : yogasUtravyAsabhASyag : ratnakaraNDa zrAvakAcAra, : ratnAkarAvatArikA, : rAjavArtika, ratnaka0 ratnAkarAva0 rAjavA0 vAdanyAyaH : vAdanyAyaH, vidhivi0 : vidhiviveka, vidhivi0 nyAyakaNi0: vidhiviveka TIkA nyAya kaNikA, vivaraNapra0 vizeSA0 visuddhi0 vaize0 sU0 vaize0 upa0 vyA0 pra0 zAvarabhA0 zAstradI0 zAstravA0 zAstravA0 zlo0 zvetA0 Sar3a0 bRha0 SaTprA0 TI0 saptabhaMgIta0 : vivaraNaprameyasaMgrahaH, : vizepAvazyakabhApyam, : visuddhimaggo, : vaizeSikasUtram, : vaizeSikasUtrasya upaskAraH, : vyAkhyAprajJapti, : zAvarabhASyam : zAstradIpikA, : zAstravArtAsamuccayaH, : zAstravArtAsamuccayaH, : zvetAzvataropanipad : paDdarzanasamuccayavRhadvRtiH, : paTprAbhRtaTIkA, : saptabhaMgitaraMgiNI, sarvada0 sarvada0 sarvavedAntasi0 sarvArthasi0 sanmati0 TI0 saMkSepazA0 TI0 sAMkhyakA0 sAMkhyapra0 bhA0 sAMkhya0 mAThara0 sAMkhyatattva kau0 sAMkhyasa0 sAMkhyasU0 vi0 siddhivi0 TI0 saundara0 sthA0 sUtra0 strIbhu0 syA0 maM0 syA0 ra0 hetuvi0 haima0 : sarvadarzana, : sarvadarzanasaMgrahaH, : sarvavedAntasiddhAntasaMgraha: (prakaraNa saMgrahAntargata), : sarvArthasiddhiH, : sanmatitarkaTIkA, : saMkSepazArIrakaTIkA. : sAMkhyakArikA, : sAMkhyapravacana bhASyam : sAMkhyakArikA gATharavRtti, : sAMkhyatattvakaumudI, : sAMkhyasaMgrahaH : sAMkhyasUtravipaNam, : siddhivinizcayaTIkA, : saundaranandagahAkAvyag : sthAnAMgasUtram : sUtrakRtAMga, strImuktiprakaraNam, : syAdvAdamaJjarI, : syAdvAdaratnAkaraH, : hetuvinduTIkA, : haigakozaH, 345 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuccayabhUmikA pariziSTa - 5 [zrIjaina AtmAnaMdasabhA dvArA vi.saM. 1974mAM pratAkAre prakAzita pU.A.bha. zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA kRta bRhavRtti yukta pU.A.bha. haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA viracita Sadarzana samuccaya graMthanA prAraMbhamAM A bhUmikA jovA maLe che. tyAMthI laIne ame ahIM pariziSTa tarIke mUkela che. A bhUmikAnA kartA anuyogAcArya pU. mu. zrI dAnavijayajIgaNivaryanA ziSyaratna 5. bhu. zrI prebhavizyaka bha.sA. che.] 346 SaDdarzanasamuccayabhUmikA | jJAtAraM jJeyavastUnAm, bhettAraM karmabhUbhRtAM / pramANAdipraNetAram, zakrapUjyaM jinaM stuve / / 1 / / suprasiddhaM hyetat zemuSIzAlizekharANAM suhRtsajjanAnAM yadutAsyAM bhAratabhUmau suvikhyAtakhyAtitarAstattvavettAraH suvizAlazemuSIzAlino'sAdhAraNasAmarthyasampannAH zrImaddharibhadrasUrivarA abhUvan / prakAzayanti ca paripUrNatayA zrImatAM teSAM vicitratarAM vidvattAM prAptaparAkASThAM paropakAraparAyaNatAM ca, zAstravArttAsamuccaya- anekAntajayapatAkA-dharmabindu - lalitavistarAdicatuzcatvAriMzadadhikacaturdazazatasaGkhyAkAsteSAmeva prabandhAH / yeSAM mahimnA samAsAdayanti zivasadmasamprApteranukUlasAdhanAni zivazarmAbhilASiNa: / visphUrjannizcayavyavahArakathAkallolakolAhalakampitakuvAdikacchapakule sphUrjatsuyuktisaritsvAmini syAdvAdasumaryAdAsuzAlinyasmin samayaratnAkare pravezAya tIrthabhUmipratimasyAsya SaDdarzanasamuccayAkhyaprabandhasya praNetAro'pi eta eva sUri sArvabhaumAH / eteSAM pUjyapAdAnAM sattAsamayAdikaM tu paJcAzaka - dharmasaGgrahaNyAdiprabandhaprastAvanAto'vaseyaM jijJAsubhiH / nibandhe'smin boddha- naiyAyika - sAGkhya- jaina- vaizeSika- jaiminIyAkhyAni yadvA bauddha- naiyAyikasAGkhya- jaina- jaiminIya- cArvAkAkhyAni SaDdarzanAni niruupyaanyckrire| anenAsya nAmApi sAnvayaM nirmitavantaH / mukhyatayA jainadarzane dravyArthika-paryAyArthikAkhyanayadvayam, etadavAntaravibhAgAssapta, tatra naigamasaGgraha-vyavahArAkhyAstrayaH prathamanayakakSApraviSTAH, RjusUtra - zabda -: - samabhirUDhaivambhUtAkhyAH catvAro dvitIyanayakakSApraviSTAH, etatsaptanayAtmakaM kevalaM jainadarzanameva / zeSANi tvekaikanayAvalambIni, ata evAtra vakSyamANamanyatra ca niruktaM jainadarzanasya sarvadarzanAtmakatvaM saJjAghaTIti / tathA cAnuyogadvAravRttau maladhArizrImaddhemacandrasUrayaH "taizca parasparasApekSeH samuditaireva sampUrNaM jinamataM bhavati, naikaikAvasthAyAm" iti / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA 347 sAmprataM katamaM darzanaM kaM nayamavalambya nirgataM tadeva prakaTayate, tatra sAmAnyavizeSagrahaNazIlAbhyAM saGgrahavyavahArAbhyAM naiyAyika-vaizeSakadarzane nirgate, yatra naigamAbhiprAyeNa naiyAyika - vaizeSike pravRtte ityuktaM syAt, tatra saGgrahavyavahArAntarIbhUtasyApi naigamanayasya svAtantryApekSaNAjjAtavyam, ata eva "ubhayamapi parasparavibhaktaM dravyaparyAyarUpamekatra vidyata ityabhiprAyeNa naigamo'zuddha-dravyArthikaprakRtiH" iti sammativRttyuktamapi snggcchte| zuddhasaGgrahanayAdbrahmavAdidarzanaM nirgataM, tathA coktaM sammatau- "dabaTThiyanayapayaDI suddhasaMgahaparuvaNAvisaUM / " tatra jaiminIyA mImAMsakA'paranAmadheyAH zabdAdvaitavAdinaH, teSAM mate zabda eva brahma sarveSAM zabdAnAmarthAnAM ca prakRtiH, vedAntinastu sarveSAM bIjabhUtaM cidbrahmeti vadanti / ___ sAGkhyadarzanasya nirgamanaM tu azuddhAdvyavahAranayAt / nanu sAGkhyadarzane kartRtvaM, nirguNatvaM, vyApakatvaM cAtmanyabhyupagatatvenobhayatra zuddhitaulyena kathaM tayobhinnaprakRtikatA ? na copacaritabhoktRtvamAtmanyabhyupagatatvena vedAntadarzanApekSayA'zuddhatvaM sADhayasyetyArekaNIyam, vedAntadarzane'pi vikalpitavijJAnAdiguNAnAmAtmanyabhyupagatatvena pratyuta sAGkhyadarzane kartRtvabhoktRtvAdInAM prAtibhAsikaM zuddhatvaM, vedAntadarzane'ntaHkaraNadharmANAM kartRtvaM, taJca paramArthato'sadapi vyavahAratassaditi sthUlavyavahAranayAvalambanatvenAzuddhatvaM tathA coktaM-zrImatryAyAcAryanayopadeze - "pratyutAtmani kartRtvaM, sAGkhyAnAM prAtibhAsikaM / vedAntinAM tvanirvAcyaM, mataM tadvyAvahArika / / 1 / / " iti kiJca, vyavahAro hi kAraNAnantaramevAsatkAryotpattimicchati, satkAryavAditvena sAGkhyastu na tathA, kSaNikA'satkAryAbhyupagantRtvena vyavahArAbhyupagantRtvamapi na nodyaM, tadabhyupagame'pi vastutastadanabhyupagamena vyavahArAtikrAntatvAt, api ca caturdazapUrvadharazrImadbhadrabAhusvAmipAdainamaskAraniryuktau naigamAbhiprAyeNa sAGkhyadarzanapravRttiruktA, tathA ca tadgranthaH - "uppatrANupano, ittha nayA''inigamassa'Nupano / sesANaM upanno, jai katto ? tivihasAmittA / / 1 / / " evaM sati vedAntasAvayayoH zuddhAzuddhasaGgrahavyavahArAbhyupagantRtvaM na syAt, tathA ca sammatyA samaM virodhApattiH / ___ atra samAdhi:, dRSTisRSTivAdAtmakamaulavedAntadarzanApekSayA sammatau tathA pratipAditaM, tanmate jAgarUkavyavahArasyApi svapnapratimatvena vyavahArakaNasyApyanaGgIkArAt, tasmAt parasparaviruddhakalpanAkoTiklezaparAmRSTahadayAnAM vedAntinAM namaskAraniryukto vyavahArAbhAsatvasamarthane'pi na kSatiH / naigamoktistu saGgrahavyavahArAntarbhUtatvena naigamasyeti draSTavyaM, pratijIvaM janmamaraNAdivyavasthAvyavaharaNAt sAvanyasya vyavahAraprakRtikatA / tathA ca nirUpitaM nyAyAcAryernayopadeze___ "sAGkhyazAstre ca nAnAtma-vyavasthAvyavahArakRt / ityetAvatpuraskRtya vivekaH sammatAvayam / / 1 / / " iti / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuzzayabhUmikA ata eva satkAryatvAdyaMze vyavahAraprakRtikatvAbhAve'pi sakalazAstraprayojanabhAgitvenAtmana eva mukhyoddezena nayacintAyAH prastutatvAnna doSa iti / yattu "advaitavAdidarzanAnyakhilAni sAGkhyadarzanaM caitadAbhAsatvena pratyeyam" ityAdinA saGgrahAbhAsatvena sAGkhyoktiH - sA satkAryatvAdyaMze vyavahAraprakRtikatvAbhAvanibandhaneti sambhAvyate / RjusUtra-zabda-samabhirUDhevambhUtebhyaH krameNa sautrAntika-vaibhASika-yogAcAra-mAdhyamikAkhyAzcatvAro bauddhadarzanabhedAssamutpatrAstatsvarUpaM ca saGkhapataH-- "artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate, pratyakSo nahi bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAzritaH / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam / / 1 / / " ityanena kAvyena jJAtavyam / yadyapi vacanabhedAdabhiprAyabhedAdvA darzanabhedAH bhUyAMsassambhavituramarhantIti / "jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hu~ti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA ceva parasamayA / / 1 / / " iti / anayA prAkRtAryayA sphuTamavasIyate / etena jainadarzanasya bhedAnAM saptazatI ityAkArikA yA sarvadarzanasaGgrahabhASAntarabhUmikAkAroktiH sA'pi nirastA'vasAtavyA, saptanayAnAM saptazatabhedavattvAt, nayAnAM ca parasamayatvamatra spaSTatayA saGkalitam, tathA'pyasmin prabandhe prarUpitaSaDdarzanamadhye'ntarbhUtatvenaivaiteSAmatra darzanaSaTkaM prarUpitamata eva "sarvadarzanavAcyArthaH sajhepeNa nigadyate" ityAkArikA yA prabandhapraNetRpratijJA sA'pi paripAlitA bhavatIti / atha suvikhyAtavedAntadarzanopekSA na yujyate "pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya, tasya kArya: parigrahaH / / 1 / / " iti pratijJayApi suprasiddhaprasiddhitAmeteSAM mahAtmanAm / yadyucyate SaDeva darzanAnItyuktivyAhatibhayena tadupekSaNaM, tadapi na kSodakSama, tasyAstvanyarItyA'pi nirvAhAt, vastunaH zUnyavAditvena tasyAnirUpaNamiti cet ? jaiminIyadarzanasyApi nirUpaNaM nirarthakaM tattvaviSaye tasyApi tatsAmyAt, satyametat, paraM svamAstikatvena khyApayadapi sarvajJAbhAvaM khyApayatIti jJApanArthakatvena tanirupaNasyAvazyakatvAt svasaMdRbdha zAstravArtAsamucaye vedAntadarzanasya savistaraM nirUpitatvAJca tadupekSaNaM yujyata eveti sambhAvyate / etena - A granthano to uddeza ja e che ke sarvadarzanomAM jainasyAdvAda paramadarzana che ema batAvavuM ane te rIte zrIharibhadrAcArye yathArtha rIte siddha karI batAvyuM paNa che, jo ke mane potAne to ema nizcaya che ke vedAntadarzananuM yathArthAvalokana karyuM hota to evI kuzAgrabuddhinA paMDitane potAnA keTalAka vicAra pheravavAnuM kAraNa malata. kema ke temanI pratijJA ja evI che ke "mAre zrIvIrano pakSapAta nathI, kapilAdino dveSa nathI, jenuM vacana sayuktika jaNAya teno saMgraha karavAno nizcaya che." "astu e vArtAnI carcA atra prakRti nathI." Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samunayabhUmikA 349 iti yaH SaDdarzanabhASAntarabhUmikAkArollekha: so'pi nirAkRto mantavyaH, ajJAtamUlakatvAdetadullekhasyeti / eteSAM SaNNAM darzanAnAM madhye vastuto jainadarzanamevAstikatvaM bibharti, AstikatvaM cAtra sarvajJapraNItatattvAnAM samyagnirNayavattvaM, tacAvagatasvaparasamayarahasyAnAM samyagdRzAM / jJAnAvaraNIyakarmodayasahakRtadarzanamohanIyodayajanyAjJAnatvasyaiva pratibandhakatAvacchedakatvena jJAnAvaraNIyakarmodayamAtrajanyamajJAnaM tu samyagdRzAM na pratibandhakaM, mithyAtvapradezodayajanyapravacanasaMzayarUpasyAjJAnasya ca pratibandhakatve'pi pratibandhakasahakRtottejaka iva "tameva sajhaM" ityAdyAlambanarUpAstikatvottejakaprabhAvAnna pratibaddhaM sAmarthyam / svaparasamayAnabhijJAnAmekAntena jinoktatattvazraddhAnavatAmArhatAnAm "yajjinaiH prajJaptaM tadeva satyam" iti dravyasamyaktvavatAmapi bhAvasamyaktvAbhAvaH / "niyameNa saddahaMto chakkAe bhAvauMna saddahai / haMdi apajjesuvi saddahaNA hoi avibhattA / / 1 / / " iti gAthAvyAkhyAne sammativRttau spaSTatayA pratipAditaH, ___nAstikatvaM coktavaiparItyaM, mASatuSAdau tu gurupAratantryeNArhatpraNItatattvAnAM samyagnirNayasadbhAvAnnAtiprasaGgaH / yadvA zAsanabAIkAntazraddhAnaM tat, tenaikAntajinoktatattvazraddhAvatsvapi nAtivyAptiH / cArvAkabhinnadarzanAbhyupagantRtvamAstikatvamiti tu laukikAnAM rUDhiH, tAmabhipretyaiva "evamAstikavAdAnAM kRtaM sakSepakIrtanam" iti kathanaM nibandhanirmAtRbhiH, "asti paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya AstikaH" iti zrImaddhemacandrasUripAdaizca 'siddhaheme' AstikazabdavyutpattirakAri, sarvasAdhAraNatvAdanayoH nibandhayoriti / yatra ca cArvAkamuddizya "nAstikastu pApIyAn" ityuktaM taddharmyapekSayA draSTavyam, tathA ca nirUpitavanto zrImanyAyAcAryA: - dhayaMze nAstiko hyeko, bArhaspatyaH prakIrtitaH / dharmAMze nAstikA jJeyAH, sarve'pi paratIrthikAH / / 1 / / " iti / atra kecidvedAnabhyupagantRtvaM nAstikatvamiti nirUpayanti, tatra yauktikaM / "nAsti paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya" ityAbAlagopAlavikhyAtanAstikazabdavyupattyA samamapi virodhAt / / na ca jainadarzanavyatiriktadarzanAnAM tattvadRSTyA nAstikatvapratipAdanenArhaddarzanasya prAguktaM sarvadarzanAtmakatvaM kathaM saJjAghaTIti ? na hi pratyekamasat samudAyeSupalabhyata iti vAcyama, pratyekamasato'pi samudAyeSu sadbhAvAt, tathAhi-pratisindhusalilazIkareSvadRzyamAno'pi saritpatiH samuditeSu teSu dRzyata eva tathA ca zrIsiddhasenapAdA: - "udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / 1 / / " Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samujhayabhUmikA yadvA zeSadarzanAnAmAstikatve'pi na kSatiH, dharmadharmyubhayAbhyupagamApekSayaivAtrAstikatvavyavaharaNAt / ata eva samuditAH syAtpadalAJchitAssarve'pi nayA: pramANarUpatAM bibhrati / tathA ca syAdvAdamaJjaryAM zrImanmalliSeNasUraya: "syAtpadalAJchitAnAM nayAnAmeva pramANavyapadezabhAktvAt" anyatrApi ca - "nayAstava syAtpadalAJchanA ime, rasopavidvA iha lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH / / 1 / / " nanu yanmithyAdarzanasamUhamayaMtatkathamApnoti samyagrUpatAM ? nahi kAlakUTakaNAnAM samUho'mRtarUpatAmAsAdayatIti cet ? na, parasparanirapekSANAM saGgrahAdinayAtmakAnAM sAvayAdidarzanAnAM mithyAtmakatve'pi sampAditasaMskAravizeSasya hAlAhalalavasamUhasyAmRtAtmakatvavat parasparasApekSANAM samAsAditAnekAntasvarUpANAM teSAM samyagrUpatAprApteH / zrUyate hi loke'pi viSAdayaH parasparasaMyogavizeSasamA-sAditamAhAtmyA: gadavatAmAtmasAtkurvatAmagadarUpatAmAsAdayanti, kutracinmadhuramapi nAlikeraphalAmbhaH karpUrasaMyogAd viSAyate, tathA samyakazAstramapi mithyAdarzanasaMyogAnmithyArUpaM bhavati / na hi pratyakSasiddhe paryanuyogo'rhati, anyathA citrabhAnorapidAyadahanazaktyAdiparyanuyogApatte / ata eva nirapekSAnaigamAdayo durnayA:, sApekSAstu sunayAH / tathA coktamanuyogadvAravRttau "tadevamete nijanijArthapratipAdanaparA vipratipadyante nayA:, ete ca parasparaM nirapekSAH, durnayAH saugatAdisamayavat, parasparasApekSAstu sunayAH" iti / tathA ca stutidvAtriMzikAyAM ratnaprabhasUraya: - aho citraM citraM, tava caritametanmunipate ! svakIyAnAmeSAM, vividhaviSayavyAptivazinAM / vipakSApekSANAM, kathayasi nayAnAM sunayatAM, vipakSakSeptRNAM punariha vibho ! duSTanayatAm / / 1 / / " paJcAzati ca - "niHzeSAMzajuSAMpramANaviSayIbhUyaM samAseduSAM, vastUnAM niyamAMzakalpanaparAH sapta zrutAsaGginaH / audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayAzcedekAntakalaGkapaGkakaluSAste syustadA durnayA: / / 1 / / " atra malayagiricaraNAstu nayadurnayavyavasthA daigambarI natvasmadIyA ityAhuH, tathA tadgranthaH - "nayo durnayaH sunayazceti digambarI vyavasthA, natvasmAkam, nayadurnayayorAvizeSAt / syASThabdena vivakSitadharmoparAgeNa kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacArAdvAnantadhAtmakavastupratipAdane pramANavAkyasyaiva vyavari teH, ata eva syAcchabdalAJchitatayaiva sarvatra sAdhUnAM bhASAvinayo vihitaH, avadhAraNI bhASAca niSiddhA, tasyA nayarUpatvAt, nayAnAMca sarveSAM mithyAdRSTitvAt, tathA cAnusmaranti "savveNayA micchAvAyiNo"tti, naca saptabhaGgAtmakaM pramANavAkyaM, ekabhaGgAtmakaM ca nayavAkyamityapi niyantuM zakyaM, saptabhaGgAyAH saptavidhajijJAsopAdhinimittatvAt, na ca tAsAM sArvatrikatvaM, ko jIva ? iti prazne lakSaNamAtrajijJAsayA "syAd jJAnAdilakSaNo jIvaH" iti pramANavAkyarUpasyottarasya siddhAntasiddhatvAt, syAtpadasya cAtrAnanta Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samunayabhUmikA 351 dharmAtmakatvadyotakatvena prAmANyAGgatvaM, dyotakatvaM cAtropasampadAnakI zaktirlakSaNA vetyanyadetat, tatra ca zrutapadapratipAdyadharmAze laukikI viSayatA syAtpadadyotyA anantadharmAtmakatvAMzecalokottareti vizeSaH" iti / tattvArthavRttyabhiprAyo'pyevameva sambhAvyate tathA ca tadgranthaH- "pramANaM samyagjJAnaM, nayAstu mithyAjJAnaM, ata Aha "evaM sabve'vi nayA micchAdiTThi" apare tu varNayanti parasparApekSA naigamAdayo nayA iti vyapadizyante, adhyavasAyA te, parasparApekSairyajjJAnaM samastavastusvarupAvalambanaM janyate, tadanavagata vastuparicchedAbhyupeyatvAt pramANam, ye punaH naigamAdayo nirapekSAH paraspareNa te nayAbhAsA" iti nyAyAcAryAstu "nayadunayavibhAgo na daigambara eva hemasUribhirapi - "sadeva satsyAtsadititridhArtho mIyeta durnItinayapramANaiH" ityAdi vibhajyAbhidhAnAt, Akare nayatadAbhAsAnAM vyakterbodhitatvAJca / avadhAraNI ca bhASA ekAntavAdAtmakaiva niSiddhA na tu nayarUpApi, tasyAH pramANaparikaratvena tatrAvadhAraNItvasya nizcAyakatvarUpabhASAlakSaNAnvayenaiva siddhAntasiddhatvAt" ityAdinA vistarataH saGgirante, yadyapyatrApAtamAtreNa matabhedo dRzyate tathApyapekSAtaH sUkSmadhiyA vicAryamANAM na kiJcidvirodhAvahaM pratibhAti, ata evaitadabhiprAyamabhipretya nayopadeze nyAyAcAryaniruktaM pramANalakSaNaM, vairAgyavirodhitRSNocchedakAnityatvabhAvanoddezena pravRttasya bauddhadarzanasya, rAgadveSAdivividhanibandhananAnAsambandhadhImalaprakSAlanasvastaTinIjIvanapratimaikatvabhAvanoddezena pravRttasya vedAntadarzanasya, zeSadarzanAnAM ca tattadbhAvanoddezena pravRttAnAM sunayatvoktizca saGgacchate, evaM prAmANyasya svataH parataH prakAzatvavicAre bauddhoktayuktayupanyAsena sammativRttyukta: mImAMsakamatanirAso'pi saGgatimaJcati / tathAca tatsthalam "na cedaM preryam, yadi jinazAsanaM jinapraNItatvena siddhaM nizcitaprAmANyamabhyupagamanIyam, anyathA prAmANyasyApyanabhyupaganIyatvAditiprasaGgasAdhanamatra pratipAdyatvenAbhipretam, tatkimiti bauddhayuktayAhatena tvayA svata: prAmANyanirAso'bhihitaH, yataH sarvasamayasamUhAtmakamevAcAryeNa pratipAdayitumabhipretam, yadvakSyatyasyaiva prakaraNasya parisamAptau yathA"bhadaM micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavau saMviggasuhAhigammassa / / 1 / / " ityAdinA'yamevArtho bauddhayuktyupanyAsena samarthitaH, anyatrApyanyamatopakSepeNAnyamatanirAse'yamevAbhiprAyo draSTavyaH / sarvanayAnAM parasparasApekSANAM samyagmatatvena viparItAnAM viparyayatvenAcAryasyeSTatvAt / " iti / tasmAtrayAnAmatigabhIratvena sarvatrApekSAta eva syAdvAdinAM suvyavasthetyalaM pallavitena / SaDadhikArAtmake'sminibandhe SaDapi darzanAni deva-tattva-pramANabhedainidhA vibhaktAni / tatra sArdhakAdazazlokapramite prathamAdhikAre maGgalAbhidheyasambandhaprayojanarUpacatuSTayanirUpaNam, SaDdarzananAmanirUpaNaM, sugatamatAbhipretatattvanirUpaNaM cAkAri / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA sArdhekaviMzatikAvyamite dvitIyAdhikAre naiyAyikamataM nyarUpi / ekAdazavRttaparimitena tRtIyAdhikAreNa sAGkhyadarzanasvarUpaM samadarzi / / ___ AhetadarzananirUpake caturdazazlokapramite caturthAdhikAre vRttadvayena sAtizayaM devAdhidevasvarUpanirvarNanaM, ekavRttena navatattvanAmanirUpaNaM, vRttadvayena ca jIvAjIvapuNyAkhyatattvatrayalakSaNaM niravarNi / __ yadyapyatra mUloktajIvalakSaNe jIvasya dehaparimANatvaM sAkSAttayA nopAttaM, tathApi "vivRttimAn" iti vizeSaNena spaSTatayopalabhyate / tathAhi-vi-vividhaM varttanaM-vRttiH narAmarAdiparyAyAnusaraNaM tadvAn, yadvA vi-viziSTA-svadehavyApinI vRttirasyAstIti vivRttimAn / etena naiyAyikAdibhirvikalpitamAtmano vibhutvaM pratiSidhyate, vibhutve hi nAnAtmavyavasthAnupapattiH, nabhasi nAnAghaTAdisaMyogavadekAtmanyapi nAnAmana:saMyogena jIvabhedavyavasthopapatteH / na ca jananamaraNAdinotpadyamAnA jIvabhedavyavasthA durnivAreti pralapitavyam, tasyA ekasminnapyAtmani ghaTAkAzAdisaMyogajananavinAzavat nirvAhasambhavAt / athA'stunAma tasyA nirvAhaH, paramanAdisaMsiddhAyA bandhamokSavyavasthAyAstu viccheda eva syAt, ekasminnAtmani tayovirodhAt, iti cet ? nanvevaM nabhasyapyekaghaTasaMyoge sati ghaTAntarasaMyogAbhAvAnupapatti: ? nabhasi tu pradezabhedopacAreNa naitaddoSasyAvakAza iti cet ? Atmanyapi pradezabhedopacAreNa na bandhamokSavyavasthAvicchedaH, tasmAdvibhutve nAnAtmavyavasthA'nupapanneti / anumAnaJcAtra-AtmA na vibhuH, sarvatra tadguNAnupalambhAt ghaTavat / etena "buddhyadhikaraNaM dravyaM vibhu, nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAt AkAzavat" ityanumAnamapi nirAkRtamavaseyam, AtmanaH zarIrapariNAmavattayA vibhutvavyAghAtAt, "AtmaikatvaparimANe na yogye" iti vRttikAravacanaM tu pramANavirodhitvenApramANaM, zabdasya guNatvaM tvasyaiva granthasya vRttikRdbhiH svayameva nirastatvena dRSTAntasya sAdhanazUnyatvAJcha / adRSTaM svAzrayasaMyukta AzrayAntare kArabhate, ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAt, vegavadityanumAnamapyasundaram, AtmavartyadRSTasya svAzrayasaMyogaghaTitasambandhena AzrayAntare kArambhakatve nagarAntarvatinAM kanakakAminyAdInAmapyAkarSaNaprasaGgAt / nanvevaM sati dezAntaravartiparamANUnAM yugapatsaMyogAsambhavAdAdyakAbhAvaH, tadabhAvAzAntyasaMyogAbhAvaH, tadabhAvAttannimittazarIrAbhAvaH, tatastatsambandhAbhAvaH, tatassarveSAM sarvadA nirupAyanirvRtiH syAt iti cet ? na, vicitrazaktimattvena bhAvAnAM vinaivAzrayasaMyogaM adRSTasya kAryajanakacAt nahi yadyena saMyuktaM tattaM pratyevopasarpatIti zakyate vaktum, lohAkarSake'yaskAnte vyabhicArAt / adRSTavizeSAt pratiniyataparamANUnAmevAkarSaNasambhavena nAcaraNIyA cetasi asaMyuktAkarSaNe yAvatparamANvAkarSaNasambhavena na jAne kiyatparimANaM bhaviSyati zarIramiti camatkRtiH / ekasminnapi ghaTe rUpAdibhede'pi ghaTAbhedavatparimANabhede'pi nAtmabhedopapattiH, ato na vidyate parimANabhedasya dravyabhedaniyatatvenAtmabhedopapattirityAzaGkAyA avakAzo'pi / na ca mUrte mUrtapravezasya virodha ityapi kSodakSamama, manasa iva virodhAsambhavAt / evaJcAcetanatvApattirityapi na nigaditavyam, sahacAramAtradarzanena vyAptyagrahAt / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA 353 anyathA vibhutvapakSe'pyAkAzavadacetanatvApattissyAdAtmanaH / nanvekAntenAvibhutve anekAntavyAhatiriti cet ? na, vyaktyapekSayaiva vibhutvaM niSidhyate, na tu zaktatyapekSayA, zaktayA tvasmAbhirapyAtmanaH vibhutvasya svIkRtatvAt / tathA coktaM mahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNibhiAyakhaNDakhAye - "zaktatyA vibhuH sa iha lokamitapradezo, vyaktyA tu karmakRtasauvazarIramAnaH / yatraiva yo bhavati dRSTaguNa: sa tatra, kumbhAdivadvizadamityanumAnamatra / / 1 / / " iti / na ca mUrttatve sAvayavatvaM, tattve ca paTAdivat kAryatvaprasaGga ityapi jalpanIyam / kAryatvasyApi kathaJcidiSTatvAt / kathaJcinityatvasyApi svIkRtatvena nAsti kRtahAnAkRtAbhyAgamarUpadoSasyApi pravezasthAnaM, na hi ghaTAdAvapi prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogArabdhatvaM dRSTaM, yena prAkprasiddhasamAnajAtIyAvayavArabdhatvaprasaktiH syAt / na ca paTAdau tathopalabdhe'pi sarvatra tathA kalpayituM zakyate, anyathA kASThe lohalekhyatvadarzanena vajre'pi tatprasaktiH syAt / vajre lohalekhyatvaM tvanubhavavirodhIti cet ? atrApyevameva / sAvayavatvamatra pradezavattvam, natvavayavArabdhatvam / na cAtmapradezAH pravibhaktAH, zrRGkhalAvaya-vAnAmiva teSAM parasparAjahadvRttitvAt, te ca pradezAH pRthak pRthag na cetayeran, kintu kathaJcidavayavA-bhinno'vayavI cetayate / Atmatvamapi kathaJcidavayavAbhinnAvayavinyeveti dhyeyam / atra kAryatvamapi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmavattvaM / atrAtmapradezAnAM pradIpavat saGkocavikAzazAlitvenaiva lokapradezaparimitAste kathaM sammIyerana-kITAdizarIre ? iti cintA'pi na samutpAdanIyA cetasi / na cAzaGkanIyaM dRSTAntavaiSamyamapi, pradIpasyApi kathaJcitrityatvasya svIkArAt / atha teSAM saGkocavikAzazAlitvenANutvaprasaGga iti cet ? na, jaghanyato'pi zarIrAvagAhanAyA: zarIranAmakarmodayavartitvena aGgulAsaGkhyeyabhAgamitatvAt / ata evANumAtrApyavagAhanA kathaM na bhavatIti praznasya nAstyavakAza: / nanu muktAvasthAyAM tu bhaviSyatyeva Atmano'NutvaparimANaprasaktiH, tanimittazarIrAbhAvAditi cet ?, na, tatrApi caramazarIrasya nimittatvAt, tathA coktavanta: kuvAdikarikaNThIravA: zrImadyazovijayavAcakavaryA nyAyakhaNDakhAye - "AtmA svakarmakRtazarIrasamAnAvagAhanAkaH tadavacchinnabhogavattvAdityatra tAtparyaM, svakarmakRtatvaM ca svakarmanirUpitapratiyogyanuyogibhAvasambandhAzrayakRtatvaM tena svakarmakSayakRtatribhAgahInacaramazarIrAvagAhanAvasthitakSINasakalaklezazAlini siddhe nAvyAptiH / " etena (brahmasUtraM pR. 562) "evaM cAtmA'kAtya' m / / 34 / / " (zAGkarabhASyaM pR. 562) "yathaikasmin dharmiNi viruddhadharmAsambhavo doSaH syAdvAde prasaktaH, evamAtmano'pi, jIvasyAkA~maparo doSa: prasajyeta / katham ? zarIraparimANo hi jIva ityArhatA manyante / zarIraparimANatAyAM ca satyAmakRtsno'sarvagataH paricchinna Atmetyato ghaTAdivadanityatvamAtmanaH prasajyeta / zarIrANAM cAnavasthitaparimANatvAnmanuSyajIvo manuSyazarIrapariNAmo bhUtvA punaH kenacitkarmavipAkena hastijanma prApnuvanna kRtsnaM Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 SaDdarzana samuJcaya bhAga-1, pariziSTa -5, SaDdarzana samunayabhUmikA hastizarIraM vyApnuyAt / puttikAjanma ca prApnuvanna kRtsnaH puttikAzarIre sammIyeta / samAna eSa ekasminapi janmani kaumArayauvanasthAvireSu doSaH / syAdetat-anantAvayavo jIvastasya ta evAvayavA alpe zarIre saGkaceyurmahati ca vikaseyuriti / teSAM punaranantAnAM jIvAvayavAnAM samAnadezatvaM pratihanyate vA na veti vaktavyam / pratighAte tAvannAnantAvayavAH paricchinne deze sammIyeran / apratighAte'pyekAvayavadezatvopapatteH sarveSAmavayavAnAM prathimAnupapatterjIvasyANumAtratvaprasaGgaH syAt / api ca zarIramAtraparicchinAnAM jIvAvayavAnAmAnantyaM notprokSitumapi zakyam // 34 / / atha paryAyeNa bRhaccharIrapratipatto kecijIvAvayavA upagacchanti tanuzarIrapratipattau ca kecidapagacchantItyucyeta tatrApyucyate - (brahmasUtraM pR. 563) "na ca paryAyAdapyavirodho vikArAdibhyaH // 39 // " (zAGkarabhASyaM pR. 563) na ca paryAyeNApyavayavopagamApagamAbhyAmetaddehaparimANatvaM jIvasyAvirodhenopapAdayituM zakyate / kutaH ?, vikArAdidoSaprasaGgAt / avayavopagamApagamAbhyAM hyanizamApUryamANasyApakSIyamANasya ca jIvasya vikriyAvattvaM tAvadaparihAryam / vikriyAvattve ca carmAdivadanityatvaM prasajyeta / tatazca bandhamokSAbhyupagamo bAdhyeta, karmASTapariveSTitasya jIvasyAlAbuvatsaMsArasAgare nimagnasya bandhanocchedAdUrdhvagAminaM bhavatIti / kiJcAnyat / AgacchatAmapagacchatAM cAvayavAnAmAgamApAyadharmavattvAdevAnAmatvaM zarIrAdivat / tatazcAvasthitaH kazcidavayava Atmeti syAt / na ca sa nirUpayituM zakyate'yamasAviti / kiJcAnyat / Agacchantazcaite jIvAvayavAH kutaH prAdurbhavantyapagacchantazca va vA lIyanta iti vaktavyam ? nahi bhUtebhyaH prAdurbhaveyubhUteSu ca nilIyerana, abhautikatvAjjIvasya / nApi kazcidanyaH sAdhAraNo'sAdhAraNo vA jIvAnAmavayavAdhAro nirUpyate pramANAbhAvAt / kiJcAnyat / anavadhRtasvarUpazcaivaM satyAtmA syAt, AgacchatAmapagacchatAM cAvayavAnAmaniyataparimANatvAt / ata evamAdidoSaprasaGgAna paryAyeNApyavayavopagamApagamAvAtmana Azrayitu zakyate / athavA - pUrveNa sUtreNa zarIraparimANasyAtmana upacitApacitazarIrAntarapratipattAvakALaprasaJjanadvAreNAnityatAyAM coditAyAM punaH paryAyeNa parimANAnavasthAne'pi srota:-santAnanityatAnyAyenAtmano nityatA syAt / yathA raktapaTAnAM vijJAnAnavasthAne'pi tatsantAnanityatAtadvadvisicAmapItyAzaGkaya tena sUtreNottaramucyate / santAnasya tAvadavastutve nairAtmyavAdaprasaGgaH / vastutve'pyAtmano vikArAdidoSaprasaGgAdasya pakSasyAnupapattiriti / / 35 / / " (brahmasUtraM pR. 564) "antyAvasthitezcobhayanityatvAdavizeSaH / / 36 / / " (zAGkarabhASyaM pR. 564) "api cAntyasya mokSAvasthAbhAvino jIvaparimANasya nityatvamiSyate jainaiH / tadvatpUrvayorapyAdyamadhyamayorjIvaparimANayornityatvaprasaGgAdavizeSaprasaGgaH syAt / ekazarIraparimANataiva syAnopacitApacitazarIrAntaraprAptiH / athavA'ntyasya jIvaparimANasyAvasthitatvAtpUrvayorapyavasthayoravasthitaparimANa eva jIva: syAt, tatazcAvizeSeNa sarvadaivANurmahAn vA jIvo'bhyupagantavyo na zarIraparimANaH / atazca saugatavadArhatamapi matamasaGgatamityupekSitavyam / / 36 / / iti SaSThamekasminnasambhavAdhikaraNam / / " iti brahmasUtra-zAGkarabhASyoktiH / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samujhayabhUmikA 355 (advaitabrahmasiddhipAThaH pR. 117) "evamanaikAntAsiddhivadAtmanaH sAvayavatmapyanupapannameva / tathAhi / sAvayavatvena madhyamaparimANavattvam / tatazcAnityatvaM ghaTAdivat tatazca kRtahAnyakRtAbhyAgamaprasaGgazca / tatazca pravRttyanupapattiriti / kiJca manuSyakAyaparimANo hi jIvaH na hastikAyaM kRtsnaM vyAptumarhati / alpatvAt ityAtmanaH kRtsnazarIrAvyApitvAdakAtya'm / tathA hastizarIraM parityajya yadA karmavazAt puttikAzarIraM prApnoti tadA na tatra kRtsnaH sambhavatIti na zarIraparimANatvamAtmanaH / kaumAre ca svalpaparimANo jIvaH tAruNye sthavire ca na kRtsnaM zarIraM vyApnuyAt / nanu yathA pradIpo ghaTamahAhodaravarti saGkocavikAzavAn evaM jIvo'pi anantAvayava: puttikA-hastidehayo: - iti cet / na / teSAmanantAnAM jIvAvayavAnAM samAnadezatvapratighAto'sti na vA ?, nAdyaH / anantAvayavAnAM paricchinne deze saMmAtumazakyatvena dehAvahirapi jIvopagatiprasaGgAt / na dvitIyaH, ekAvayavadezatvenApi samAnadezatvopapatteH / sarveSAmavayavAnAM ca prathimAnupapattiH / tato jIvasyANumAtratvaprasaGgAt / nAtra pradIpadRSTAntaH sambhavati-nazvarAH pradIpAvayavAH / pradIpazcAvayavI pratikSaNamutpattinirodhadharmA / dAntikasyAtmano nityatvAbhyupagamAt / AnantyaM ca jIvAvayavAnAmanupapannataram / zarIramAtraparicchinnAnAM tadasambhavAt / nanu bRhattanudehAvAptAvayavopagamApagamAbhyAM jIvasya dehaparimANatA na viruddhA-iti cet / na / vikAravattvaprasaGgAt / tathAhi / avayavopagamApagamAbhyAM hyanizamApUryamANasyApakSIyamANasya ca jIvasya vikriyAvattvam / na ca-samudbhavattanityamiti vAcyam / vikriyAvattvena carmAdivadanityatvaprasaGgAt / Atmano'nityatve cAyukto bandhamokSAbhyupagamaH / bandhamokSAnvayino'bhAvAt / kiJca AtmatvamavayavAnAM vA avayavino vA ? Aye kiM AgamApAyinAM sarveSAmavayavAnAmAtmatvaM hInasya vA kasyacidavayavasya ? na prathamaH, AgacchatAmapagacchatAM cAvayavAnAmAgamApAyidharmatvena anAtmatvAt zarIrAdivat / AgacchatAmapagacchatAM ca teSAmaniyataparimANatvAdapyanavadhRtasvarUpatvApattezca / avayavaprAdurbhAvopAdAnatvaM layAdhAratvaM ca mahAbhUtAnAM vA vyatiriktasya vA kasyacit ? nAdyaH / jIvasyAbhautikatvenAsambhavAt / nAparaH / pratijIvamasAdhAraNasya sAdhAraNasya vA avayavAntarasya vA nirUpaNe pramANAbhAvAt / nApi dvitIyo hInakalpaH / ayamasAviti vizeSato'jJAtasya tasyAtmajJAnAbhAvAdapavargAsiddhiH / kiJca / sAvayavAtmavAdino mate jIvAvayavAH kiM pratyekaM cetayeran tatsamUho vA ? Aye teSAM pratyekaM caitanye bahUnAM cetanAnAmekAbhiprAyatvaniyamAbhAvAt kadAcidviruddhadikkriyatve zarIramunmathyeta / dvitIye tu-hastizarIrasya puttikAdehaprAptau dvitrAvayavazeSo jIvo na cetayate / vigalitabahusamUhitayA puttikAzarIre samUhasyAbhAvAt / santAnisantAnabhAvasya nityatvAnityatvaprasaGmApAdya bauddhaM pratyeva pUrva vistareNa nirAkRtatvAt ca / nanu-astu tarhi nityo'NuparimANo evAtmAiti cet, na / yugapatsarvAGgINasukhAdisAkSAtkAro na syAt na ca pradIpaprabhAnyAyena tatprabhAsthAnApanena jJAnenaiva sAkSAtkAraH sambhavati iti vAcyam / prabhApi kiM tasya guNo vA svarUpaM vA ? nAdyaH Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA guNaguNibhAvasya samavAyAdhInatvAt tasya ca pUvameva dUSitatvAt / agre naiyAyikAdikaM pratyativistareNa dUSyamANatvAJca / na dvitIyaH / madhyamaparimANatvApattyA aNutvabhaGgaprasaGgAt / na hi gRhamaNDalavartipradIpaprabhAkasyacidatIndriyA bhavati / indriyagocaratve tu sAvayavatvApatteranubhavasiddhatvAt / evaM ca sati asminnapi darzane na guruzabdAbhidheyasiddhiriti / tasmAdasaGgatamevArhataM digambaradarzanamityalamasambhASyamANasambhASaNeneti dik / ' iti advaitabrahmasiddhikAroktiH / (sarvadarzanasaGgrahapAThaH pR. 37) "tathA jIvasya dehAnurUpaparimANatvAGgIkAre yogabalAdanekaparigrAhakayogijIveSu pratizarIraM jIvavicchedaH prasajyeta, manujazarIraparimANo jIvo mataGgajadehaM kRtsnaM praveSTuM na prabhavet / kiM ca gajAdizarIraM parityajya pipIlikAzarIraM vizata: prAcInazarIrasatrivezavinAzo'pi prApnuyAt / na ca yathA pradIpaprabhAvizeSaH prapAprAsAdAdyudaravartisaGkocavikAzavAMstathA jIvo'pi manujamataGgajAdizarIreSu syAdityeSitavyaM, pradIpavadeva savikAratvenAnityatvaprAptI kRtapraNAzAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / evaM pradhAnamallanibarhaNanyAyena jIvapadArthadUSaNAbhidhAnadizA'nyatrApi dUSaNamutprekSaNIyam / tasmAnityanirdoSazrutiviruddhattvAdidamupAdeyaM na bhavati / tadyuktaM bhagavatA vyAsena-naikasminna sambhavAditi / " iti sarvadarzanasaGgrahakAroktizca khnndditaa| "api ca zarIramAtraparicchinnAnAM jIvAvayavAnAmAnantyaM notprekSitumapi zakyaM" etadapi bhASyakAravacaH svasya syAdvAdamatAnabhijJatAsUcakam, jIvapradezAnAmasaGghayasaGkhyAkatvasya svIkRtatvAt / zeSamuktaprAyam / atra ca yadanuktaM tadanabhyupagamamAtreNa nirastamiti dhyeyam / sUtrasUtrabhASyakhaNDanoktikhaNDitatvena bhAmatInAmakabhASyavRttau vAcaspatimizroktiH, kalpatarunAmakabhAmatIvRttAvamalAnanda-sarasvatyuktiH, kalpataruparimalanAmakalpataruvRttAvapyayadIkSitoktizca khaNDitA jJAtavyA, sUtrasUtrabhASyA-nusAritvAt tAsAmuktInAmiti / jIvAzca trasasthAvarabhedena dvividhAH tatra dvIndriyAdayastrasA:, sthAvarAstu pRthivyaptejovAyuvanaspatibhedena paJcavidhAH, teSAM jIvasattAyA asyaiva granthasya vRttikRdbhiranumAnapurassaraM prasAdhitatvena nAsti tadviSaye AlocanA'vakAzaH / muktAstu sakalakarmapaGkavinirmuktAH / nA'nAdisiddhAH / ajIvatattvavyAkhyAprasaGge dharmAstikAya-adharmAstikAya-AkAzAstikAya-pudgalAstikAya-kAlabhedena paJcadhA vyAkhyAtamajIvatattvaM / tatra lokavyApi-nityamavasthitamarUpi-gatyupagrahakAri-dravyaM dharmapadavAcyaM, tasya astayaH-pradezA asaGkhyakAH, teSAM kAya:-samUhaH dharmAstikAya:, svato gatipariNata-jIvapudgalAnAM gatAvapekSakAraNamityarthaH / evamevAdharmAstikAyo'pi / navaraM sthityupagrahakArI / AkAzA'stikAyo'pyevameva / navaraM lokAlokavyApI anantapradezI avagAhanopakArazca / atra loka: dharmAdharmAkAzapudgalajIvAkhyapaJcAstikAyAtmakaH / AkAzadravyamevAsti yatra so'lokaH / varNagandharasasparzavantaH pudgalAH, teSAM astayaH-pradezA: saGkhyAtAsaGkhyAtAnantasaGkhyAkAH, teSAM kAya:-samUhaH pudgalAstikAya: Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA 357 sa paramANuskandhabhedena dvividhaH, te paramANavaH skandhAzca kathaJcitrityAH kathaJcidanityAzca / paramANUnAmekAntanityatve teSAM kAryatAnupapatteH, paramANvabhinnAnAM skandhAnAM caikAntAnityatve paramANUnAmapi kSaNikatvApatteH / atra ghaTAdiskandhopapattirapi na vaizeSikavat paramANuSu kriyA, tato vibhAga ityAdikrameNa, dRSTavirodhAt / vartanAlakSaNaH kAlaH / tIrthakaratvAdizubhaphalasampAdakA: zubhakarma-pudgalA: puNyam / iti tattvatrayaM vRttadvayavRttau saprapaJcaM prapaJcitam / nArakatvAdyazubhaphalasampAdakA azubhakarmapudgalA: pApam / zubhAzubhakarmAgamanadvAramAzravaH / Asravati karma yena (mithyAtvAviratikapAyayogAnyatamena) iti vyutpatteH / Atmana: karmopAdAnahetubhUtapariNAmanirodhaH saMvaraH / saMvriyate AcchAdyate AsravadvArANi yeneti vyutpatteH / kSIranIravat jIvakarmapudgalAnAM parasparamAzleSaH bandhaH / yadvA yena jJAnAvaraNIyAdirUpeNa karmaNA badhyate pAratantryamApAdyate AtmA sa bandhaH, sa caturdA, prakRtisthitirasapradezabhedAt / iti tattvacatuSTayI vRttadvayena vyAkhyAtA / yadyapyatra bandhatattvAdhikAre jJAnAvaraNIyAdibhedena aSTavidhaM karma vistarabhayena nAlekhi vRttikRtA, "karmagranthAdavaseyam" iti copAdezi, tathApi advaitabrahmasiddhikArazrIsadAnandIyamudgaraprahAraM pratiroddhaM vajraprahArodbhAvanAya, bhAmatIvRttikArazrIvAcaspatimizrAdInAmatijaDimasaMsUcanAya ca vyutpattimAtreNa karmASTakasvarUpaM pratanyate / tathAhi - jJAyate paricchidyate vastvanenAsmAdasmin veti jJAnaM, jJaptirvA jJAnaM sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodha ityarthaH / Aviyate AcchAdyate'nenetyAvaraNam, yadvA AvRNoti AcchAdayati iti AvaraNaM, mithyAtvAdisacivajIvavyApArAhatakarmavargaNAnta:pAtI viziSTapudgalasamUha ityarthaH, jJAnasyAvaraNaM jJAnAvaraNam / tathA dRzyate'nenAsmAdasmin veti darzanaM, dRSTiA darzanaM, sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmanyagrahaNAtmako bodha ityarthaH, tasyAvaraNaM darzanAvaraNam / tathA vedyate sukhaduHkhasvarUpatayA'nubhUyate yattavedyam, yadyapi sarvaM karma vedyata eva, tathApi paGkajAdipadavat vedyazabdasya rUDhiviSayatvAt sAtAsAtarUpameva karma vedyamityucyate, na zeSam / mohayati jAnAnamapi prANinaM sadasadvivekazUnyaM karotIti mohanIyam / tathA eti gacchatyanena gatyantaramityAyuH, yadvA eti Agacchati pratibandhakatAM svakRtakarmAvAptanarakAdidurgaternirgantumanaso'pi jantorityAyuH, yadvA yAti bhavAdbhAvAntaraM saGkrAmatAM jantUnAM nizcayenodayamAgacchatItyAyuH / yadyapi sarvaM karma udayamAyAti, tathApi vidyate AyuSo vizeSaH, yataH zeSaM karma baddhaM sat kiJcittasmin eva bhava udayamAyAti, kiJcittu pradezodayabhuktaM janmAntare'pi svavipAkata udayaM nAyAti, AyuSi tvayaM nAsti prakAraH, baddhasya tasminneva bhave'vedanAt, janmAntarasaGkrAntau tu svavipAkato'vazyaM vedanAt, iti viziSTasyaivodayAgamanasya vivakSitatvAt tasya cAyuSyeva sadbhAvAt, tasyaivetanAma, athavA'yAntyupabhogAya yasminudite sati tadbhavaprAyogyANi sarvANyapi zeSakarmANi ityAyuH / tathA nAmayati gatijAtiprabhRtiparyAyAnubhavanaM prati pravaNayati jIvamiti nAma / tathA gUyate zabdyate uccAvacaiH zabdairAtmA yasmAttadgotram / tathA jIvaM dAnAdikaM ca antarA vyavadhAnApAdanAyaiti gacchatItyantarAyamiti / jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIya-antarAyAkhyANi catvAri karmANi Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuzzayabhUmikA ghAtIni, vedanIya-Ayu:-nAma-gotrAkhyANi catvAri ca karmANi aghAtIni / samyagjJAna-darzanacAritrAdirUpaM svaviSayaM sarvato dezato vA yathAyogaM nanti yAni tAni ghAtIni / hantavyAbhAvAna kimapi pranti yAni tAnyaghAtIni / baddhasya karmaNaH parizATo nirjarA / kRtstrakarmakSayo muktiH, yadvA karmakSayadvArA jJAnakriyAsAdhyaH paramAnanda eva muktiriti ekena vRttena tattvadvayanirUpaNaM kRtamityevaM paJcavRttoktAni navatattvalakSaNAni savistaraM vivecitAni / eSaiva AhatI tattvaviSayiNI prakriyA / ___ etena (advaitabrahmasiddhipAThaH pR. 106) "astikAyazabdaH pAribhASikaH aniyatapadArthavAcI / jIvazcAsAvastikAyazceti karmadhArayaH / natu niyatasattvaM anekAntavAdasvIkArAt / evamaparatrApi / atrApi tu paramANava evAvayavyArambhakrameNa vaizeSikAdivajjamadArabhante / tatra dehamAtraparimANaH caitanyamAtrasvarUpa: satatordhvagamanasvabhAvaH sAvayavo jIvAstikAyaH / sa punastrividhaH / baddho, mukto, nityasiddhazca iti / atra arhanmuninityasiddhaH / nityasAdhanairmuktatvAt / itare kecana sAdhanairmuktAH / anye tu baddhA iti bhedH| pudgalAstikAyaH SoDhA / pRthivyAdIni catvAri bhUtAni, sthAvaraM jacamaM ceti / taptazilArohaNakezaluJcanAdizAstraprabhavayA bAhyaceSTArUpayA samyakpravRttyA hyAntaro apUrvAkhyo dharmo'numIyata ityaso dharmAstikAyaH / satatordhvagamanaM jIvasya svabhAvaH, dehe sthitistu tatpratibandhakakarmAdhInA ityArhataM mataM, tasmAjIvasya dehAvasthAnena adharmo'numIyate ityadharmAstikAya: / AkAzAstikAyazca dvedhA / lokAkAzo'lokAkAzazceti / tatra upari caturdaza bhuvaneSu sthitAnAM lokAnAM antarvI lokAkAza: teSAmapyupari mokSasthAnamalaukikAkAzaH / tadevaM jIvAjIvapadArtho paJcadhA prapaJcitau / paJcAstikAyabhedAt / anantaraM Asrava-saMvara-nirjarA: trayaH pravRttilakSaNAH prapaJjyante / tatra dvidhA pravRttiH / samIcInA mithyA ca / tatra mithyApravRttirAzravaH / Azravatyenana jIvo viSayeSu ityAzrava indrisaGghAtaH / aNyantAt 'Azrava' zabdo 'AsrAva' iti syAt / apare tu kartAramabhivyApya Asravati AgacchatIti karmANi AsravamAcakSate / seyaM mithyApravRttiH anarthahetutvAt / saMvara-nirjarau ca samyakpravRttI / "AsravasrotasAM dvAraM saMvRNotIti saMvaraH / Asravo bhavahetuH syAt saMvaro mokSakAraNam / / 1 / " iti jinoktaH / sa ca saMvaraH zamadamaguptisamitipravRttirUpaH / tatra bAhyendriyanigrahaH zamaH / antarindriyanigraho damaH / kAyavAGmanonigraho dRDhataro guptiH / bhUmigatajantuhiMsAparihArAya prahRte mArge samyagAdityarazmiprakAze sati nirIkSya saJcaraNaM niyatAhAraniSevaNAdiH samitiH / nirjarastvanAdikAlapravRttakaSAyakaluSapuNyA'puNyaprahANahetustaptazilArohaNakezalucanAdiH / sa hi niHzeSaM puNyA'puNyaM sukhaduHkhopabhogena jarayatIti nirjaraH / evamAsrava-saMvara-nirjarAsrayo'pi padArthAH sakSepeNa nirUpitAH / anantaraM bandho nirUpyate / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA 359 bandho'STavidhaM karma / tatra ghAtikarma caturvidham / jJAnAvaraNIyam 1 darzanAvaraNIyam 2 mohanIyam 3 AntarIyakam 4 ceti / tatra samyakjJAnaM na mokSasAdhanam / jJAnAdvastusiddho zuktirajatAdijJAnebhyo'pi satyarajatAdisiddhiprasaGgAt / AzAmodakAdijJAnebhyo'pi modakAdisiddhiprasaGgAJca / iti viparyayo jJAnAvaraNIyaM karmocyate 1 / ArhatadarzanAbhyAsAna mokSa iti jJAnaM darzanAvaraNIyaM karma 2 / bahuSu vipratiSiddheSu tIrthakarairupadarziteSu mokSamArgeSu vizeSAnavadhAraNaM mohanIyaM karma 3 / sanmokSamArgapravRttAnAM tadvighnakaramaizvaryAdikamastviti jJAnaM AntarIyakam 4 / tAnyetAni zreyohantRtvAd ghAtikarmANyucyante / aghAtIni ca karmANi catvAri / AyuSkaM 1 gotrikaM 2 nAmikaM 3 vedanIyaM 4 ceti / tatra zukra-zoNitavyatikare jAte militaM tadubhayaM svarUpaM AyuSkam 1 / tasya AyuSkasya dehAkArapariNAmazaktiotrikaM 2 zaktimati tasmin bIje kalalAkhyadravAtmakAvasthA bubudAtmatAyAzcArambhaka: kriyAvizeSo nAmikam 3 / sakriyasya bIjasya teja:pAkavazAdISadghanIbhAvaH zarIrAkArapariNAmaheturvedanIyam 4 iti / anye tu vidhAntareNa karmApTakamAhuH / jainamate jJAna-darzana-sukha-vIryaguNakasya jJAnAdiguNAnAM mokSadazAyAmAvirbhaviSyatAM saMsAradazAyAM pratighAtakAni pravAhAnAdIni pAparUpANi catvAri ghAtikarmANi, zarIrasaMsthAnAdivarttakAni karmANyaghAtIni iti tadetatkarmASTakaM puruSaM banAtIti bandhaH / evaM bandhapadArthaM nirUpya mokSapadArtho'pi nirUpyate / 'arhanmuniprAptirmuktiH' iti kecit / 'vigalitasamastaklezatadvAsanasya anAvaraNajJAnasya sukhaikatAnasyAtmana: upari dezAvasthAnaM mokSaH' ityapare / anye tu - anAdikAlapravRttazarIrAvasthitiprayuktabandhamuktau satatordhvagamanaM jIvasya mokSaM manyante / dRSTaM cordhvagamanaM baddhamuktasya / yathA paJjaramuktasya zukasya / yathA vA dRDhapaGkaliptasya jalanimajane prakSINapaGkalepasya zuSkAlAbuphalasya nizchidrasyeti / " iti advaitabrahmasiddhikAroktamudgaraprahAraH / (zaGkarabhASyavRttiH pR. 559) "jIvAstikAyastridhA-baddho mukto nityasiddhazceti / pudgalAstikAya: SoDhA-pRthivyAdIni catvAri bhUtAni sthAvaraM jaGgamaM ceti / dharmAstikAya: pravRttyanumeyo'dharmAstikAya: sthityanumeyaH / AkAzAstikAyo dvedhA-lokAkAzo'lokAkAzazca / tatroparyuparisthitAnAM lokAnAmantarvI lokAkAzasteSAmupari mokSasthAnamalokAkAza: / tatra hi na lokA: santi / tadevaM jIvAjIvapadArthoM paJcadhA prapaJcitau / AsravasaMvaranirjarAstrayaH padArthAH pravRttilakSaNA: prapaJyante / dvidhA pravRttiH samyagmithyA ca / tatra mithyApravRttirAzravaH / samyakpravRttI tu saMvaranirjarau / Asravayati puruSaM viSayeSvitIndriyapravRttirAzravaH / indriyadvArA hi pauruSaM jyotirviSayAn spRzadrUpAdijJAnarUpeNa pariNamata iti / anye tu karmANyAzravamAhuH / tAni hi kartAramabhivyApya sravanti kartAramanugacchantItyAsravaH / seyaM mithyApravRttiranarthahetutvAt / saMvaranirjarau ca samyakpravRttI / tatra zamadamAdirUpA pravRtti: saMvaraH / sA hyAnavasrotaso dvAraM saMvRNotIti saMvara ucyate / nirjarastvanAdikAlapravRttikaSAyakaluSapuNyApuNyaprahANahetustaptazilArohaNAdiH / sa hi ni:zeSaM puNyApuNyaM sukhaduHkhopabhogena jarayIti nirjaraH / bandho'STavidhaM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuccayabhUmikA karma / tatra ghAtikarma caturvidham / tadyathA-jJAnAvaraNIyaM darzanAvaraNIyaM mohanIyamantarAyamiti / tathA catvAryaghAtikarmANi / tadyathA-vedanIyaM nAmikaM gotrikamAyuSkaM ceti / tatra samyagjJAnaM na mokSasAdhanaM na hi jJAnAdvastusiddhiratiprasaGgAditi viparyayo jJAnAvaraNIyaM karmocyate / AItadarzAnAbhyAsAna mokSa iti jJAnaM darzanAvaraNIyaM karma / bahuSu vipratiSiddheSu tIrthakarairupadarziteSu mokSamArgeSu vizeSAnavadhAraNaM mohanIyaM karma / mokSamArgapravRttAnAM tadvighnakaraM vijJAnamantarAyaM karma / tAnImAni zreyohantRtvAdghAtikarmANyucyante / aghAtIni karmANi, tadyathA vedanIyaM karma zukrapudgalavipAkahetuH, tadvi bandho'pi na niHzreyasa: paripanthi, tattvajJAnAvighAtakatvAt / zukrapudgalArambhakavedanIyakarmAnuguNaM nAmikaM karma, tadvi zukrapudgalasyAdyavasthAM kalalabudbudAdimArabhate / gautrikamavyAkRtaM tato'pyAdyaM zaktirUpeNAvasthitam / AyuSkaM tvAyu: kAyati kathayatyutpAdanadvAretyAyuSkam / tAnyetAni zukrapudgalAdyAzrayatvAdaghAtIni karmANi / tadetat karmASTakaM puruSaM badhnAtIti bandhaH / vigalitasamastaklezatadvAsanasyAnAvaraNajJAnasya sukhaikatAnasyAtmana upari dezAvasthAnaM mokSa ityeke / anye tUrdhvagamanazIlo hi jIvo dharmAdharmAstikAyena baddhastadvimokSAdyadUrdhvaM gacchatyeva sa mokSa iti ta ete sapta padArthA jIvAdaya: sahAvAntaraprabhedairupanyastAH / " iti bhAmatIvRttikArazrIvAcaspatimizroktiH / ___ 'astIti kAyante zabdyanta ityastikAyA: / ke gai zabde / arhan nityasiddhaH / itare kecitsAdhanairmuktAH / anye baddhAH / pravRttyanumeya iti / samyagmithyAtvena pravRttidvaividhyaM vakSyati / tatra dharmAstikAyaH samyakpravRttyanumeya ityarthaH / zAstrIyabAhyapravRttyA hyAntaro'pUrvAkhyo dharmo'numIyata ityarthaH / adharmeti / urdhvagamanazIlo hi jIvastasya dehe'vasthAnenAdharmo'numIyata ityarthaH / bandhamokSau phale / pravRttI tu samIcyasamIcyau tayoH sAdhane te darzayati-Asraveti / AsrAvayati gamayati / bandho'STavidhamiti / yadyapi pUrvokta Asravo'pi bandhaH, tathApi taddhetutvAdayamapi bandha ityarthaH / atiprasaGgAditi / AzAmodakAdijJAnebhyo'pi modakAdisiddhiprasaGgAdityarthaH / vipAkaheturiti / zarIrAkAreNa pariNAmahetuH / tara karma vedanIyaM zarIradvAreNa tattvavedanahetutvAditi zukrazoNitavyatirekajAte militaM tadubhayasvarUpamAyuSkam / tasya dehAkArapariNAmazaktiotrikam / zaktimati tasmin bIje kalalAkhyadravAtmakAvasthAyA bubudAtmatAyAzcArambhakaH kriyAvizeSo nAmikam / sakriyasya bIjasya teja:pAkavazAdISaddhanIbhAva: zarIrAkArapariNAmaheturvedanIyamiti vibhAga: / kAyatIti kaigai zabde ityasya rUpam" iti kalpatarunAmakabhAmatIvRttivRttikArAmalAnandasarasvatyoktizcAsmAduktavajraprahAreNocchvasitumapi na zaknoti / tata ekena vRttena cAritrayogyatA, ekena jJAnAdiyogenaiva muktibhAjanatA, ekena pramANadvayaM pramANaviSayazca, ekena pramANadvayalakSaNaM, ekena vastuno'nantadharmAtmakatvaM, ekena jainadarzanasya pUrvAparavirodhavirahitvaM ceti pratipAditam / kanakakumbhadRSTAntena vastuno'nantadharmAtmakatvapratipAdanena vyAsAdayo'pi pratyuktAH draSTavyAH / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samucaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samudyayabhUmikA 361 te hyevaM pralapanti nahi parasparaviruddhayoH sattvAsattvayoH yugapat ekasmin ghaTAdau sambhava:, parasparaparihAreNa sthitatvAt / tathA ca teSAM vacanaM - "naikasmintrasambhavAt" iti vyAsavacanaM (pR. 559) "(zAGkarabhASyam pR. 559) nirastaH sugatasamaya: / vivasanasamaya idAnIM nirasyate / sapta caiSAM padArthAH sammatA jIvAjIvAstravasaMvaranirjarAbandhamokSA nAma / saGkSapatastu dvAveva padArtho jIvAjIvAkhyau / yathAyogaM tayorevetarAntarbhAvAditi manyate / tayorimamaparaM prapaJcamAcakSate paJcAstikAyA nAma, jIvAstikAya: pudgalAstikAyo dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyazceti / sarveSAmapyeSAmavAntaraprabhedAn bahuvidhAn svasamayaparikalpitAn varNayanti / sarvatra cemaM saptabhaGgInayaM nAma nyAyamavatArayanti / syAdasti, syAnAsti, syAdasti ca nAsti ca, syAdavaktavyaH, syAdasti cAvaktavyazca, syAnAsti cAvaktavyazca, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / evamevaikatvanityatvAdiSvapImaM saptabhaGgInayaM yojayanti / atrAcakSmahe-nAyamabhyupagamo yukta iti / kutaH ? ekasminnasambhavAt / na hyekasmin dharmiNi yugapatsadasattvAdiviruddhasamAveza: sambhavati zItoSNavat / ya ete sapta padArthA nirdhAritA etAvanta evaMrUpAzceti te tathaiva vA syurnava vA tathA syuH / itarathA hi tathA vA syuratathA vetyanirdhAritarUpaM jJAnaM saMzayajJAnavadapramANameva syAt / nanvanekAtmakatvaM vastviti nirdhAritarUpameva jJAnamutpadyamAnaM saMzayajJAnavatrApramANaM bhavitumarhati / neti brUmaH / niraGkazaM hyanekAntatvaM sarvavastuSu pratijAnAnasya nirdhAraNasyApi vastutvAvizeSAtsyAdasti syAnAstItyAdivikalpopanipAtAdanirdhAraNAtmakataiva syAt / evaM nirdhArayiturnirdhAraNaphalasya ca syAtpakSe'stitA syAJca pakSe nAstiteti / evaM sati kathaM pramANabhUta: saMstIrthakaraH pramANaprameyapramAtRpramitiSvanirdhAritAsUpadeSTuM zaknuyAt ? kathaM vA tadabhiprAyAnusAriNastadupadipTe'rthe'nirdhAritarUpe pravarteran ? aikAntikaphalatvanirdhAraNe hi sati tatsAdhanAnuSThAnAya sarvo loko'nAkulaH pravartate nAnyathA / atazcAnirdhAritArthaM zAstraM praNayanmattonmattavadanupAdeyavacana: syAt / tathA paJcAnAmastikAyAnAM paJcatvasaGkhyAsti vA nAsti veti vikalpyamAnA syAttAvadekasmin pakSe pakSAntare tu na syAdityato nyUnasaGkhyAtvamadhikasaGkhyAtvaM vA prApnuyAt / na caiSAM padArthAnAmavaktavyatvaM sambhavati / avaktavyAzcenocyeran / ucyante cAvaktavyAzceti vipratiSiddham / ucyamAnAzca tathaivAvadhAryante nAvadhAryanta iti ca / tathA tadavadhAraNaphalaM samyagdarzanamasti vA nAsti vA, evaM tadviparItamasamyagdarzanamapyasti vA nAsti veti pralapanmattonmattapakSasyaiva syAtra pratyAyitavyapakSasya / svargApavargayozca pakSe bhAva: pakSe cAbhAvastathA pakSe nityatA pakSe cAnityatetyanavadhAraNAyAM pravRttyanupapattiH / anAdisiddhajIvaprabhRtInAM ca svazAstrAvadhRtasvabhAvAnAmayathAvadhRtasvabhAvatvaprasaGgaH / evaM jIvAdiSu padArtheSvekasmin dharmiNi sattvAsattvayoviruddhayodharmayorasambhavAtsattve caikasmindharme'sattvasya dharmAntarasyAsambhavAdasattve caivaM sattvasyAsambhavAdasatamidamArhataM mataM / etenaikAnekanityAnityavyatiriktAvyatiriktAdyanekAntAbhyupagamA nirAkRtA mantavyAH / " iti zaGkarasvAmivacanaM / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuccayabhUmikA atrocyate - " sapta caiSAM padArthAH sammatA" ityAdi " imaM saptabhaGgInayaM yojayanti" ityantaM tu samIcInaM, saptabhaGgI svarUpaM ca nyAyAcAryoktamidaM " ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAyaM saptavidhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApitasaptavidhajijJAsAmUlasaptavidhapraznAnurodhAdupapadyate / tatra syAdastyeva sarvamiti prAdhAnyena vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / syAtkathaJcit svadravyakSetrakAlabhAvApekSayetyarthaH / asti hi ghaTAdikaM dravyataH pArthivAditvena, na jalAditvena, kSetrataH pATaliputrakAditvena, na kAnyakubjAditvena, kAlataH zaizirAditvena, na vAsantikAditvena, bhAvataH zyAmAditvena, na raktAditvena / evaM syAnnAstyeva sarvamiti prAdhAnyena niSedhakalpanayA dvitIyaH / na cAsattvaM kAlpanikaM sattvavattasya svAtantryeNAnubhavAt / anyathA vipakSAsattvasya tAttvikasyAbhAvena hetostrairUpyavyAghAtaprasaGgAt / syAdastyeva syAnnAstyeveti prAdhAnyena kramikavidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / syAdavaktavyameveti yugapatprAdhAnyena vidhiniSedhakalpanayA caturthaH / ekena padena yugapadubhayorvaktumazakyatvAt / zatRzAnacau sadityAdau sAGketikapadenApi krameNArthadvayabodhanAdanyataratvAdinA kathaJcidubhayabodhane'pi prAtisvikarUpeNaikapadAdubhayabodhasya brahmaNApi durupapAdatvAt / syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti / " " atrAcakSmahenAyamabhyupagamo yuktaH ekasminnasambhavAt, na hyekasmin dharmiNi yugapat sadasattvAdiviruddhayoH samAvezaH sambhavati zItoSNavat" etattu na samIcInaM, yato nahi vayaM ekasmin dharmiNi yena rUpeNa sattvaM tenaiva rUpeNAsattvaM pratipAdayAmaH yenoktadoSaH syAt, kintu svadravya-kSetra - kAla - bhAvAdyapekSayA sattvaM paradravyakSetrakAlabhAvAdyapekSayA cAsattvaM pratipAdayAmaH, yadi pararUpeNApi sattvaM syAt tarhi svarUpameva jahyAt tadanyasvarUpavat tathA cAhuH anekAntajayapatAkAyAM zrImaddharibhadrasUripAdA. "yatastatsvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa sadvarttate paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa cAsat tatazca sacAsaca bhavatyanyathA tadabhAvaprasaGgAt / tathAhi yadi tat yathA svadravya-kSetra - kAlabhAvarUpeNa sadevaM paradravyAdirUpeNApi syAt, tatazca tadghaTavastveva na syAt, paradravyAdirUpeNApi sattvAt, tadanyasvAtmavat, tathA yadi yathA paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNAsadevaM svadravyAdirUpeNApi syAt itthamapi tadvaTavastveva na syAt svadravyAdirUpeNApyasattvAt kharaviSANavadityevaM tadabhAvaprasaGgAt sadasadrUpaM tadaGgIkarttavyamiti / tathA ca taddravyataH pArthivatvena sat nAbAditvena tathA kSetrata ihatyatvena, na pATaliputrakAditvena, tathA kAlato ghaTakAlatvena na mRtpiNDAdikAlatvena tathA bhAvataH zyAmatvena na raktatvAdineti, anyathetararUpApattyA tatsvarUpahAniprasaGga iti" / kiJca yadapekSayA svarUpasattvaM tadapekSayA pararUpeNApi 362 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuJcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuJcayabhUmikA 363 sattvaM tarhi sarvaM vizvaM ekarUpatAmApAdyeta tathA sati vidyA'vidyAjaDacaitanyadvaitAdvaita-sadasadekAnekanityAnityasamalanirmalasAdhyasAdhanapramANaprameyapramukhapadArthasAthaikyaprasaGgena pratyakSavirodho durddhara eva syAt / kiJcaivaM brahmaNo'pi svarUpeNa sattvamiva mAyArUpeNApi sattvaM syAt / tasmAt ekasmin dharmiNi pratIyamAnayoH sattvAsattvayoH na virodhaH, kharaviSANavat tasyAnupalambhasvarUpatvAt / nanu pararUpeNAsattvaM pararUpAsattvameva, ghaTAbhAvarUpe bhUtale bhUtalaM nAstIti vaktuM yathA na zakyate tathaiva paTarUpAbhAve ghaTe ghaTo nAstIti vaktuM na zakyata iti cet ? na, vikalpAsahatvAt tathAhi-paTarUpAsattvaM paTAdidharmaH ghaTAdidharmo vA ? na paTAdidharmaH, svasvarUpavyAhatiprasaGgAt / na ca svasvarUpaM svasmin nAstIti vAcyaM, tasya svasvarUpavirodhitvAt paTadharmasya ghaTAdyAdhAratvAyogAzca anyathA vitAnAdyAkArasyApi ghaTAdhAratvaprasaGgAt, dvitIyapakSasvIkAre tu siddhaM na: samIhitamato nAsti vivadiSApi / tasmAt akAmenApi bhavatA bhAvadharmayogAt bhAvatvamiva abhAvadharmayogAt abhAvAtmakatvamapyaGgIkaraNIyam, anyathA abhAvadharmayogAdyathA asanniti pratyayo na syAt, tathA bhAvadharmayogAt sanniti pratyayo'pi na syAt / evaM sati paTAbhAve ghaTe ghaTo nAstIti prayogo nAnupapannaH / na ca vaktavyaM paTarUpAsattvaM ghaTaniSThAbhAvapratiyogitvameva tadeva ca paTadharmaH, evaM satyapi pararUpAsattvasya ghaTadharmasyAvyAhatiH, yathA ghaTAbhAvaH bhUtaladharmaH, tata: ghaTasya bhAvAbhAvAtmakatvamaviruddhamiti / nanu tathApi ghaTo nAsti paTo nAsti ityeva vaktumucitam, abhAvabodhakavAkyasya pratiyogipradhAnatvAt yathA bhUtale ghaTo nAsTItyabhAvapratipAdanaparaM vAkyaM pravarttate na tu bhUtalaM nAstIti, evaM paTAbhAvapratipAdanavAkyasyApi tathA pravRttiH, anyathA kapAladazAyAM kapAlaM bhaviSyatIti prayogaprasaGgo'pi iti cet ? evameva, vyavahArAnurodhenaiva zabdaprayogasiddheH / nanvekavastunaH bhedAbhAvena yatsvarUpeNa sattvaM tadeva pararUpeNAsattvaM yadeva pararUpeNAsattvaM tadeva svarUpeNa sattvamiti sattvAsattvAbhyAM kuta ubhayarUpateti cet ? avacchedakabhedenaikasminnapi vRkSe kapisaMyogatadabhAvasattvavanimittabhedeneti brUmaH / tathA ca - vAcakendraviracite bhASArahasye - "bhiNNaNimittattaNau, Na ya tesiM haMdi bhaNNai viroho / vaMjayaghaDayAIyaM, hoi NimittaM pi iha cittaM / / 1 / / " iti / nanvekasmin vastuni sattvAsattvayoH pratItimithyeti cet ? na, bAdhakAbhAvAt, virodha eva bAdhaka: ityapi na vaktavyam, anyonyAzrayaNAt, api ca nanu ko'tra virodha: sahAvasthAnalakSaNa: ? vadhyavadhakabhAvalakSaNa: ? pratibadhyapratibandhakarUpo vA ?, nAdyaH, yadyaddezAvacchedena yadyatkAlAvacchedena svarUpAdibhidharmiNaH sattvaM tattaddezAvacchedena tattatkAlAvacchedena pararUpAdibhirasattvasyAnupalambhAbhAvAt / dvitIyastu sabaladurbalAnAmahinakulAdInAmeva pratItaH, na sattvAsattvayoH samabalatvAttayoriti / tRtIyo'pi pratibandhakamaNicitrabhAnvAdInAmeva sambhavati, nA'stitvanAstitvayoH, yataH svarUpeNAstitvakAle'pi Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samucayabhUmikA pararUpeNa nAstitvasyAnubhavAt / etena parasparaparihArasthitilakSaNo'pi virodho nirasta iti / " ya ete sapta padArthAH" ityArabhya "saMzayajJAnavadapramANa" mityantamapi zaGkarasvAmivacanamavicAritameva ramaNIyam, jIvAdipadArthAnAM svaparasvarUpAbhyAM tathA'tathArUpanirNayajJAnasadbhAvAt / "niraGkuzaM hi anekAntatvaM " ityAdi " anirdhAraNAtmakataiva syAt" ityantamapi tuccham, nirNayasyApi svaparasvarUpAbhyAM nirNayAnirNayatvasya svIkRtatvAt / 364 "evaM nirdhArayiturnirdhAraNaphalasya ca" ityAditaH " mattonmattavat anupAdeyavacanaH syAt" ityantaM tu svonmattatAkhyApakameva, pramAtRphalayorapi svapararUpAbhyAM astitvanAstitvasvIkArAt, ata eva zrImattIrthAdhipatInAM yathArthavaktRtvena tadupadiSTe'rthe eva pravRttiH jJAtaparamArthAnAm / evaM paJcAstikAyAnAM paJcatvasaGkhyA svarUpeNAstitvabhAvaM bibhattiM SaDtvAdipararUpeNa ca nAstitvabhAvamapi bibhartti aTa eva " tathA paJcAnAmastikAyAnAM paJcatvasaGkhyA vikalpyamAnA syAt" ityAdita: "nyUnasaGkhyAtvamadhikasaGkhyAtvaM vA prApnuyAt" ityantamapi pratyuktamavaseyam / " na caiSAM padArthAnAmavaktavyatvaM sambhavati avaktavyAzcet nocyeran ucyante cAvaktavyAzceti vipratiSiddhaM ucyamAnAH tathaivAvadhAryante na vAvadhAryanta iti ca " etadapi mithyAprajalpitam, jIvAdivastUnAM naikAntenAvaktavyatvamAcakSmahe yenoktadoSaH syAt, kintu kathaJcit, yataH sarve'pi zabdAH pradhAnatayA na sattvAsattve yugapat pratipAdayanti tathA pratipAdane teSAM zaktyabhAvAt, "ucyamAnAzce" tyAditaH " prayatata" ityantasya tu nirastaprAyatvena na punaH prayAsyate / etena (advaitabrahmasiddhipAThaH pR. 112) "ghaTasya vivakSAyAM syAdasti 1 niSedhavivakSAyAM syAnnAsti 2 krameNa vidhiniSedhayorvivakSAyAM syAdasti ca nAsti ceti vaktavyam 3 yugapadastitva-nAstitvayorvidhiniSedhayorvivakSAyAM vAcaH kramavarttitvAt ubhayaM yugapadvAcyam / azaktitaH 'ubhayaM yugapadvaktuM na zakyate ' iti tu vaktuM zakyaM tatkathaM ca vaktavyaM ? ityapekSAyAM syAdavaktavya iti 4 Adyo'stitvabhaGgo'ntyenAsattvena saha yugapadavAcya iti vivakSAyAM syAdasti cAvaktavyazceti 5 / antyasya cAsattvasya Adyena sattvena saha yugapadavAcya iti vivakSAyAM syAnnAsti cAvaktavyazceti 6 / krameNa vidhiniSedhAdhInasamucitarUpazca syAdasti ca nAsti cetyevaMrUpaH tRtIyo bhaGgaekaH sattvena saha vA yugapadavAcya iti vivakSAyAM syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti saptamo bhaGgo bhavati / athavA paJcamAdibhaGgAnAM caturthabhaGgAtphalato bhedAbhAvamAzaGkaya prakArAntareNa vyAkhyAyate tatra sattvaikAntapakSaH sAGkhyAdyabhimataH satkAryavAdaH / tatra pUrvapakSiNA sattvaM nirvaktumazakyamityucyate / etatpUrvapakSavivakSAyAM syAdasti cAvaktavyazceti paJcamo bhaGgaH / anekAntavAdaH zUnyavAdyabhimato'sadvAdaH / tatra asattvaM nirvaktumazakyamiti pUrvapakSavivakSAyAM syAnnAsti cAvaktavyazceti SaSThobhaGgaH / krameNa sadasattvapakSeo vaizeSikAdyabhimato ghaTAdInAM madhye satAM pUrvaM pazcAca prAgabhAva - pradhvaMsa- pratiyogitvarUpamasattvamiti I tatra sadasattvaM nirvaktumazakyamiti pUrvapakSavivakSAyAM syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti saptamo bhaGgaH / tattatpUrvapakSibhiryatsattvAdikaM nirvaktumazakyamityucyate tadapi syAt / evaM ca - 'ghaTaH san, ghaTo'san' / / ityekasyaiva sadasattvayoH Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuyayabhUmikA 365 pratyakSatvAt kAlabhedopAdhikalpanAyAM tu kAlasyApi sannasan iti pratyayAttatrApi tatkalpanAyAmanavasthAnAt pratyakSameva vastUnAmanaikAntyam / evamekatvanityatvAdiSvapi padArthAnAM sattvAdivyavasthA vAstavI na sambhavatIti na ca vedAntamatapraveza iti vAcyam / vyavahAreSvanirvacanIyAnAM mAyikAnAM vyAvahArikasattAGgIkArAt, paramArthatastu tadadhiSThAne nirvikalpake trividhaparicchedazUnye brahmaNi nityazuddha-buddha-muktasvabhAve vakSyamANe kalpitatvAGgIkArAya tanmatapravezAnApatteH, tasmAt saptabhaGgInyAyasya tarkasiddhatvAt saptapadArtheSu tatpratipAdanaM nyAyyamiti cet ? cirakAlapizAcA-viSTonmattapralapanametat, taduktaM - tiSThannayaM nagnatanuryatastato jalpannanaikAntamasaGgataM bahu / nUnaM pizAco'yamamuSya siddhaye mitAkSarairmantravaraH prayojyate / / 1 / / iti / tatra 'pudgalasaMjJakebhyo'NubhyaH saGghAtA bhavanti' iti yaduktaM tatsarvaM pUrvoktAnuvAdanirAkaraNenaiva nirAkRtam / jIvAdipadArthAnAM prasiddhAnAM tu tatparimANabandhamokSa-vyavahArAdivyavasthA / sA tu krameNaiva nirAkriyate / tathAhi / tatra yadyapi kAlopAdhisattvA'sattvapratItAvapi upAdhyantarakalpanena vyavasthA nopAdhito vyavasthApayituM zakyate / tathApi sattvAsattvabhedAdInAM ghaTakapAlAdiSu sAmAnyavizeSAdiSu ca vyavasthayaivAnyonyA'sAGkaryeNaiva pratyakSavyavahArayoH pratyakSatvAt na vyAvahArikamekAntatvamapanhotuM zakyate / anakAntike ca na kasmin dharmiNi paramArthasati paramArthasatAM yugapatsadasattvAdInAM dharmANAM parasparaviraharUpANAM samAvezaH sambhavati / zItoSNAdivadasambhavAt / aikAntike tu yadasti vastu tatsarvadA sarvatra sarvathA sarvAtmanA'styeva nirvacanIyarUpeNa yathA asmanmate pratyagAtmA / yattu kvacitkenacidAtmanA astItyucyate yathA'smatprapaJco'nirvAcyaH / tattu vyavahArato yAvad brahmajJAnamastyeva na tu paramArthata:-iti kimanupapatram ? tava tu sattvAsattvayorvastudharmatve'sattvadazAyAmapi vastvanuvRttyApAtAt / vastusvarUpatve ca sarvadA sattvAsattvaprasaGgena bhagnenApi ghaTena madhudhAraNaprasaGgAt tathA ca pravRttyAdyanupapattirapi / asmAkaM tu pravRttinivRttI vyAvahArikasattvenaiva bhaviSyataH / na ca vyAvahArikaviSayatvamAtreNa satyatvam zukti-marumarI cikAdiSu rajatatoyAdibhirapi vAstavatvaprasaGgAt / na cAbAdhitalaukikadRDhatarapratItiviSayatvena satyatvam / dehAtmavAdasyApyabAdhitatvena tAttvikatvApatteH / vivekinA dehAtmAbhimAnasya vicAreNa bAdhAt-iti cet / tarhi prapaJcasyApyanantasya tulyatvamiti na satyatvAvakAzaH / tasmAdekatra viruddhadharmadvayasamAvezAsambhavAdanakAntikasya vyavahArato vastuto vA asambhavaH / aikAntikatvagga ca ghaTAdiSu tattvato yoge'pi vyavasthayaiva dRSTavyavahAradRSTervyAvahArikatvasiddhiH / api ca sattvAsattvayoH parasparaviruddhatvena samuccayAbhAve vikalpaH / na ca-vastuni vikalpaH sambhavati / tasmAt sthANurvA puruSo veti jJAnavat saptatva-paJcatvanirdhAraNasya phalasya nirdhArayituzca pramAtuH tatkaraNasya pramANasya tatprameyasya ca paJcatva-saptatvasya sadasattvAdisaMzaye sAdhusamarthitamAtmanastIrthakaratvaM digambaravRSabheNeti / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 SaDdarzana samudyaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuchayabhUmikA ato yadasti tadastyeveti niyamavanmanmahe / yastu kathaJcidAste prapaJcaH sa ca vikalpitaH tatra ca heyopAdeyAdivibhAgA'siddhiH / nirdhAraNasya ca ekAntasattve sarvatra nAnaikAntavAdaH / kiJca / saGkSiptAnAM prapaJcitAnAMca padArthAnAM sarvairvA zabdaiH vAcyatvaM kenacidveti vikalpya ghaTAdestacchabdavAcyatve'pi stambhAdizabdAvAcyatvAt / na ca dvitIyamabhigamyate nAdya iti vAcyam / padArthAnAmavAcyatvAsambhavAt / avaktavyAzcet kenApi zabdena na ucyeran / ucyante cAvaktavyAzceti viruddham / nanu sattvAdirUpeNa nirdhAraNAbhAvAt ucyamAnAnAmapi syAdavaktavyatA-iti cet / na / ucyamAnAzca tathaivAvadhAryante nAvadhAryanta iti ca / svargApavargayozca pakSe bhAva: pakSe'bhAvazca tasyaiva nityatA cAnityatA ca vadato mattonmattavadanupAdeyavacanatvAt / api ca arhannityamukto'nAdisiddhaH / jIvaH kazcidanuSThAnAnmukta anyastadabhAvAdvadhyate / evamArhatamate nizcitasvabhAvAnAM jIvAnAM tathAtvamasti naveti vikalpyamAne syAdasti syAnAstItyavyavasthAyAM zAstrAvadhRtasvabhAvatvAsambhavAttadaprAmANyaprasaGgaH / iti / kiJca / ghaTAdInAmapi parasparaM saGkIrNatvAt odanArthI agnibhakSaNe pravarteta / jalArthI mRdAnayane ca pravarteta / na ca tatra bhedasyApi sattvAt na tathA pravRttiH iti vAcyam / abhedasyApi ca sattvena pravRtterAvazyakatvAt / " iti advaitabrahmasiddhikAroktiH (sarvadarzanasaGgrahapAThaH) "tadetadArhatamataM prAmANikagarhaNamarhati na kasmin vastuni paramArthe sati paramArthasatAM yugapatsadasattvAdidharmANAM samAvezaH sambhavati / na ca sadasattvayoH parasparaviruddhayoH samuzcayAsambhave vikalpaH kiM na syAditi veditavyaM kriyA hi vikalpyate na vastviti nyAyAt / na cAnekAntaM jagatsarvaM herambanarasiMhavaditi dRSTAntAvaSTambhavazAdeSTavyam / ekasmin deze gajatvaM siMhatvaM vA'parasminnaratvamiti dezabhedena virodhAbhAvena tasyaikasmin deza eva sattvAsattvAdinA'nekAntatvAbhidhAne dRSTAntAnupapatteH / nanu dravyAtmanA sattvaM paryAyAtmanA tadabhAva ityubhayamapyupapannamiti cenmaivaM, kAlabhedena hi kasyacitsattvamasattvaM ca svabhAva iti na kazciddoSaH / na caikasya hrasvatvadIrghatvavadanekAntatvaM jagata: syAditi vAcyaM pratiyogibhedena virodhAbhAvAt / tasmAt pramANAbhAvAdyugapatsattvAsattve parasparaviruddha naikasmin vastuni vaktuM yukte / evamanyAsAmapi bhaGgInAM bhaGgo'vagantavyaH / kiM ca sarvasyAsya mUlabhUtaH saptabhaGgInayaH svayamekAnto'nekAnto vA, Adye sarvamanekAntamiti pratijJAvyAghAtaH / dvitIye vivakSitArthAsiddhiH / anekAntatvenAsAdhakatvAt / tathA ceyamubhayataH pAzA rajjuH syAdvAdinaH syAt" ityAdi sarvadarzanasaGgrahakAroktizca nirAkRtA / atra zAGkarabhASyAdisthapAThAH teSu teSu mudritapustakeSu yathA dRSTAstathaiva virAmAdibhirasaMskRtA upanyastA atastadzuddhiviSaye na kAryoM vAcakairvyAmohaH / vaizaSikanAgni paJcamAdhikAre navabhirvRttaiH vaizeSikadarzanasvarUpaM saGkhapatassamadarzi / SaSThe'dhikAre dazabhirvRttajaiminIyadarzanasvarUpaM sandarya naiyAyikaiH sAkaM vaizeSikANamabhedamAninAM matApekSayA vRttadvayena SaDdarzanasaGkhyAM samApUrya ca vRttASTakena nAstikamataM pradarzitam / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 5, SaDdarzana samuzayabhUmikA 367 etAni sarvANyapi darzanAni savistaraM varNitAni vRttikRdbhiriti suvyaktaM bhaviSyati granthavAcakAnAM granthAvalokaneneti / asya dve vRttI vidyete, ekA mANibhadrIyA dvitIyeyaM tarkadIpikAnAmnI zrImadguNaratnasUrisandRbdhA / etadvRttipraNetRNAmapratimapratibhAprAgbhArAdharIkRtapurandaragurUNAM zrImadguNaratnasUrIzvarANAM sattAsamaya : 1466 vaikramika iti svakRtakriyAratnasamuayaprazastyantargatena - "kAle SaDrasapUrva-1466 vatsaramite zrIvikramArkAdgate, gurvAdezavazAdvimRzya ca sadA svAnyopakAraM param / granthaM zrIguNaratnasUriratanotprajJAvihIno'pyamUM, nirhetUpakRtipradhAnajananaiH zodhyastvayaM dhIdhanaiH / / 1 / / " amunA padyena prakaTameva pratIyate / eteSAM pUjyapravarANAM suvihitanAmadheyA: ke guravaH ? ityAdikaM jijJAsubhistu vAdigokulaSaNDhakAlIsarasvatyAdyanekabirudavibhUSitasahasrAvadhAnadhAraka-zrImanmunisundarasUriviracitagurvAvalito'vaseyam / (purA mudvite'pyasmin prabandhe azuddhatvaM bhrAntikArakANyakSarANi cAvalokya zrImajinazAsanasarojavikAzasahasrabhAnu-nyAyAmbhonidhi-zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTapUrvaparvataziraHzrRGgArasahasrarazmizrImadvijayakamalasUrIzvarasadupadezasudhAsaMsiktasya goghAnivAsi-zreSThivarya-jayacandrAtmaja-jIvaNacandrasya dravyasAhAyyena AtmAnandapariSadA'yaM punarapi mudrApitaH / asya granthasya saMzodhanakarmaNi ca samavagatasamagrasiddhAntasAra-vAcakavaryazrImadvIravijayapAdAmbhojabhRGgAyamANA vAsavavanditavIravibhuvacanavAsitacetaskA asmadguruvaryA anuyogAcArya-zrImaddAnavijayagaNina evAyAsamAbhejuriti / khaNDanoktimizrAyAmasyAM bhUmikAyAM matibhrameNa mayA yat sarvavitsamayottIrNamuktaM syAt tasya kSamA yAcamAnenaiva viramyate anuyogAcArya-zrImaddAnavijayagaNipatkajacaJcarIkAyamANena - muni-premavijayena / ) Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 SaDdarzana samuzaya bhAga - 1, pariziSTa - 6, laghuSaDdarzana samuzaya ___ - paziSTa - 5 prAcIno'jJAtakartRko laghuSaDdarzanasamuJcayaH / jainaM naiyAyikaM bauddhaM, kANAdaM jaimanIyakam / sAGkhyaM SaDdarzanIyaM, [ca] nAstikIyaM tu saptamam / / 1 / / [jainamata] jainadarzane arhan devatA, jIvAjIvau tathA puNyaM, pApamAzravasaMvarau / bandho vinirjarA mokSo, nava tattvAni tanmate / / naiyAyikamata pratyakSaM parokSaM ceti pramANadvayam, nityAnityAdyanekAntavAdaH, samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH, sakalakarmakSaye nityajJAnAnandamayazca mokSaH / naiyAyikAH pAzupatA jaTAdharavizeSAH / teSAM darzane Izvaro devatA, pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkani-rNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAni SoDaza tattvAni, pratyakSamanumAnamupamAnamAgamazceti catvAri pramANAni, nityAnityaikAntavAdaH, AtmAdiprameyatattvaM, jJAnaM mokSamArgaH, SaDindriyANi, SaD viSayAH SaD buddhayaH sukhaM duHkhaM zarIraM cetyekaviMzatiH(ti) pratibhedabhinnasya duHkhasyAtyantocchedazca mokSaH / [bauddhamata] bauddhA raktapaTA bhikSukAH / teSAM darzane buddho devatA, duHkhasamudayamArganirodharupANi Aryasatya-jJAni catvAri tattvAni, pratyakSamanumAnaM ceti dve pramANe, kSaNikaikAntavAdaH, sarvakSaNikatvasarvanairAtma(tmya)vAsanA mokSamArgaH [sa] vAsana(nA) kleza(sa)mucchede pradIpasyeva jJAnasantAnasyocchedazca mokSaH / [vaizeSikamata kaNAdasya cAcAryasyedaM kANAdaM jaTAdharavizeSavaizeSikadarzanam / tatra Izvaro devatA, dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavA-yAkhyAni SaT tattvAni, pratyakSamanumAnamAgamazceti pramANatrayam, nityAnityaikAntavAdaH, AtmanaH zravaNamanananida(di)dhyAsana-sAkSAtkAro mokSamArgaH, buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArarUpANAM navAnAM vizeSaguNAnAmatyantocchedaH mokSaH / [jaiminimata] jaimanIyaM bhaTTadarzanam / tatra sarvajJo devatA nAsti kintu nityavedavAkyebhya eva tattvanizcayaH, Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, pariziSTa - 6, laghuSaDdarzana samuzaya / 369 pratyakSamanumAnamupamAnamAgamo-'rthApattirabhAvazceti SaT pramANAni, nityAdya(T)nekAntavAdaH, vedavihitAnuSThAnaM mokSamArgaH, nityaniratizayasukhAvirbhAvazca mokSaH / sAMkhyamata sADayadarzanaM marIcidarzanam / tatra keSAJcit kapila eva (devatA), paJcaviMzatistattvAni, tathA hi - AtmA prakRtirmahAnahaGkAraH, gandharasarUpasparzazabdAkhyAni paJca tanmAtrANi 9, pRthivyaptejovAyvAkAzAkhyAni paJcabhUtAni 14, ekAdaza cendriyANi, tatra ghrANarasanacakSustvakzrotramanAMsi SaD buddhIndriyANi 20, pAyUpasthavacaHpANipAdAkhyAni paJca karmendriyANi 25, pratyakSamanumAnamAgamazceti pramANatrayam, nityaikAntavAdaH, paJcaviMzatitattvajJAnaM mokSamArgaH, prakRtipuruSavivekadarzanAd nivRttAyAM prakRtau puruSasya svarUpAvasthAnaM mokSaH / nAstikamata nAstikAH kApIla(pAli) kAH / teSAM darzane nAsti sarvajJaH, na jIvaH, na dharmAdharmI, na ca tatphalam, na paralokaH, na mokSaH, tathA ca tanmatam - etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadanti bahuzrutAH / / pRthivyaptejovAyavazcatvAryeva bhUtAni, pratyakSamevaikaM pramANam, pRthivyAdibhUtasaGghAta eva zarIram, madyAGgeSu madazaktiriva caitanyaM tatra jAyate / ete ca naiyAyikAdipravAdA anantadharmAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdi dharmAvadhAraNAt zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayA ucyante, yathA - 'nitya eva zabda:' ityAdi / durnayabalaprabhAvitasattAkA hi khalvete pravAdAH, tathA hi - naigamanayadarza-nAnusAriNau naiyAyikavaizeSiko, saGgrahanayAnusAriNaH sarve'pi mImAMsi(sa)kavizeSA advaitavAdAH sAyadarzanaM ca, vyavahAra-nayAnusAriNaH prAyazcArvAkA nAstikAH, RjusUtranayAnusAriNo bauddhAH, zabdAdinayAvalambino vaiyAkaraNAdayaH / ta eva ca pravAdA anantadharmAtmakeSu] vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanApravaNAH zeSadharmasvIkAratiraskAraparihAreNa pravartamAnA nayA ucyante, yathA 'anityaH zabdaH' ityAdi / parasparasApekSaM sarvanayamayaM tu jinamatam, yathA 'syAdanityaH zabda' ityAdi / ata evocyate . parasparApekSasarvanayanirmitamArhatam / mataM pramANaM syAdvAdi zreyaM zreyArthibhirbudhaH / / 1 / / . ... zrI laghuSaDdarzanasamuzaya samAptaH / / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, pariziSTa - 10, uddhRtavAkyAnukramaNikA I - - pazizaSTa - 7 / / uddhRtavAkyAnukramaNikA / / [ Ika caM. / DhUM. ] [A apekSyeta paraH kazcidyadi | AraNyametatsavitAstagAgataH [] agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH pr-vaa-3|279] (7/53) (27-28/205) (gaitryu0 6 / 3] (71/629) abhAvo'pi pramANAbhAvalakSaNo agnipomIyaM pazumAlabheta [zA0 bhA0 1 / 1] (76/742) ita ekanavate kalpe [ ] (58/662) aitareya aa06|13] (58/672) amUrtazcetano bhogI [ ](41/319) | ita ekanavatau kalpe [ ] (5/41) ajJo janturanIzAnoH ayogaM yogagaparaiH indriyArthasannikarpotpannam [mahA bhA0 vana0 31] (1/20) [pra0 vaa04| 190](9/99) ajJo janturanIzAnaH nyAyasU0 1 / 1 / 4] (17/149) | arthApattirapi dRSTaH [gahAbhA0 vanapa0 30 / 28] (13/143) iSTApUrtaM ganyamAnA variSTham [zAvarabhA0 111 / 5] (75/739) atarkitopasthitameva sarvaga guNDaka- 12110] (43/322) [AcA0 2 191919 4] (1/24) artho jJAnasamanvitaH [ ](11/133) iSukAranaraH kazcit [ ] (48-49/ atasgistadgraho bhrAntiH [ ] (10/115)| asti vaktavyatA kAcit [ 1 (44/328) 455) atidUrAtsAgIpyAt [](48-49/445) | asti hyAlocanA jJAnam atIndriyANAmarthAnAm [ ] (69/724) gI0 zlo0 pratya0112] (5/47) IryAbhApaipaNAdAna- [ ] (44/330) ato'nekasvarAt (hema0 7 / 2] (1/26) asyedaM kArya kAraNaM saMyogi athApi divyadehatvAt [ ] (68/721) adhastiryak tathordhva ca vaize0 suu09|219] (67/709) upamAnagapi sAdRzyAt [ zAvara bhA0 (ta0 bhA0 107 ](52/485) asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt 1 / 1 / 8] (74/736) anteSu bhavA antyAH [sAMkhyakA0 9] (43/326) [praza0 bhA0 pR0 168] (65/703) / asiisaya kiriyANaM sUtrakR0 andhe tagasi gajAmaH [ ](58/672) mA 119119/17) UrdhvagauravadhargANo anyadapi caikarUpaM tat [1(52/502) / AgrahI bata ninIpati ta0 bhA0 1017] (52/485) anugAturayagaparAdho | yuktim [ ] (87/764) nAnugAnasya [ 1(17-18-19/172) UrdhvasattvavizAla: [sAMkhyakA0 54] (35/269) anuvAdAdaravIpsA [ ] (82/758) [A) anekAni sahasrANi [1(58/672) AtAni sati parasaMjJA UrmipaTakAtigaM rUpaga apsu sparzaH zIta eva [ ](48-49/429) [pra.va. 1/29/221] (53/502) / nyAyama0 prage0 pR0 7] (52/493) apsu gandho rasazcAno | AtAzarIrendrayArthabuddhiH [mI0 zlo0 abhAva zlo0 6](73/744)/ nyAyasU0 1 / 1 / 9] (24/187).. apavartyate kRtArtha kevaligukti AtagA sahaiti manasA [ ] (17/154) [tri0 tA0 5 / 12] (67/714) zlo0 16] (45-46/386) AdhArabhasmakaupIna [ ] (12/137) | ekAdaza jine aputrasya gati sti| (58/672)| AnandaM brahmaNo rUpam [ ](52/493) [ ta0 sU0 9 / 18] (46/388) Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, pariziSTa - 10, ughRtavAkyAnukramaNikA 371 - gA [o eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH / (55/572) zloka 5] (76/744) | tatpUrvakaM trividhamagugAnam [ ] (17-18ekaM cettatkathaM citram 19/162) [praza0 ka0 pR0 30] (57/619) tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham | gatAnugatiko lokaH nyAyama0 nyAyasU0 eraNDayantrapeDAsu | 4 2 150] (29/207) | pramA0 pR, 11] (30/210) [ta0 bhA0 1017] (52/485) tato'pyUrdhvagatistepAm [ta0 bhA0 107] eSAmaindriyakatve'pi guNadarzI paritRpyanH (52/485) mI0 zlo0 codanA [pra0va0 1219-221] (52/502) tadanantaramevordhvag [ta0 bhA0 1017 sU0 zlo0 13] (71/730) guNaparyayavadravyam tadvettyadhIte [hega0 6 / 2](52/485) [ ta0 sU0 5 / 38] (48-49/442) tadA tannityagAnandam [ ] (52/493) ovekaH kArikAM vetti [ ] (1/39) [] taducchede ca tatkArya nyAyaga0 | ghaTagaulisuvarNArthI pro0 pR0 7] (52/493) kaiNaM bhaMte davvA paNNattA [ ] (48- [AptamI0 zlo0 59] (57/583) tapasA nirjarA ca 49/485) ghrANAdito'nuyAtena [ ](33/256) ta0 sU0 9.3] (47/391) karmakSayAddhi mokSaH [ ] (52/502) tapAMsi yAtanAzcitrAH [ (81/754) kaH kaNTakAnAM prakaroti jAtireva hi bhAvAnAM [ ](7/53) tasmAdyatsgaryate tat [gI0 zlo0 upa0 [vuddhaca0 9162] (1/21) jAvaiyA vayaNapahA zlo0 3] (55/532) kvacit [haima0 5 1 171] (1/9) / [sangati0 3 / 47 ] (1/15) tasmAna vadhyate naivagucyate kAraNameva tadantyam [1 (48-49/450)|je egaM jANai [ ] (55/572) ||sAMkhyakA0 62] (43/322) kAlAbhAve ca garbhAdi jesu anAesu tao [ ] (55/572) tasmAnmAnuSalokavyApI [] [zAstravA0 zlo0 167] (1/17) jo tulasAhaNANaM [ ] (50/472) |(48-49/445) kAla: pacati bhUtAni mahAbhA0 jJAtasaMvandhasyaikadeza [zAbara bhA011115tAsevAvidhatthaM hArIta saM0] (1/17) 1 (73/735) jJAnamapratighaM yasya [ ] (13/143) [vizepA0 gA0 13] (1/5) kiMca kAlAdRte naiva tAdrUpyeNa ca dharmatvam [gI0 zlo0 codanA jJAnamapratidhaM yasya (mahAbhA0 [zAstravA0 zlo0 166] (1/17) sU0 zlo0 14] (71/730) vana pa0 30] (1/19) kulAlacakre dolAyAm tAvadeva calatyartho [ ](26/199) jJAnAdayastu bhAvaprANA [ ] (52/487) [ta0 bhA0 10 17] (52/485) jJAnagapratidhaM yasya [gahAbhA0 trairUpyaM pAJcarUpyaM vA [ (57/628) ko dukkhaM pAvijjA [ ] (45-46/332) vana pa0 30] (1/19) kSaNikAH sarvasaMskArAH jJAnAdayastu bhAvaprANA [ ] (52/487) dAdhendhanaH punarupaiti [ ] (1/23) jJAnigo dhargatIrthasya [ ] (45-46/334) [siddha0 dvA0] (45-46/334) kSIre dadhibhavedevam jJAnino dharmatIrthasya [ ] (52/520) dAdhe vIje yathAtyantaga (tattvArthAdhi0bhA0 gI0 zlo0 abhAva0 107] (45-46/334) Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 SaDdarzana samujhaya bhAga - 1, pariziSTa - 10, ughRtavAkyAnukramaNikA 27) dazahastAntaraM vyono [ ](68/721) |na zraddhayava tvayi purANaM gAnavo dharmaH [gnu012|110] duHzikSitakutAMza - [ayogavya. zlo. 29) (1/14) purupa evedaM sarvaga (44/327) (nyAyaga0 pragA0 pR0 11] (30/210) |na svadhunI na phaNigo [ ] (12/135)| | Rk0 10 / 10 / 2] (67/714) (1) devAgaganabhoyAna-[Apta gI0 zlo0 11 na hyAbhyAgarthaparicchidya [ ](8/63) |20) (68/721) na hyarthe zabdAH santi [ ](10/115) purupo'vikRtAtIva [ ](41/318) nahi vai sazarIsya | prakRtergahAMstato'haMkAraH devAgaganabhoyAna- [Aptago0 1 / 1] (1/ [chAndo0 8 / 12 / 1] (52/493) [sAMkhyakA0 33] (41/312) na hiMsyAtsarvabhUtAni [ (58/671) pratyakSagevaikaM pragANA [ ] (48-49405) dvAdazAGgagapi... [ ] na hiMsyAtsarvabhUtAni [ ] (58/671) pratyakSAderagutpattiH [gI0 zloka0 abhAva0 (53/523) | zlo0 11] (76/742) nAkAraNaM vipayaH [ ](58/660) / gAnyo'nubhAvyo vuddhayAsti [pra0 vA0] pratikSaNaM vizarAvo [ ](11/131) dharmAdharganimitto hi 2 / 327] (10/119) pratiniyatAdhyavasAyaH [ ](43/323) [nyAyaga0 pra0 pR0 7] (52/493) pradhvaste kalaze zuzoca tanayA gaulI gAnvayaH sa hi bheditvAt [ ] (57/628) gAnagukRtAnvayavyatirekag [](9/111) sagutpAdite [ ](57/583) ga kAlavyatirekeNa [zAstravA0 nAnagukRtAnvayavyatirekam [](58/660) | prApaNazaktiH prAgANyag [ ](8/63) zloka0 165] (1/17) nAstitA payaso dani gI0 zlo0 abhAva0 pramANapaJcakaM yatra [ ](45-46/363) na ca syAd vyavahAro'yag [gI0 zlo0 zlo0 6] (76/744) pragANapaTakavijJAto gI0 zloka abhAva0 zlo02] (76/744) nityadravyANyutpativinAzayo [] arthA0 zlo0 1] (55/534) na cAvastu na ete syu gI0 zlo0 abhAva0 (65/703) prasiddhasAdhAryAtsAdhya-sAdhanA (nyAyasU0 zlo0 4] (76/744) . | nityaM sattvagasattvaM vA (pra0 vA0 3 134] | 111 / 6] (23/185) na nargayuktaM vacanaM hinasti (vasi0 dharga0 (48-49/408) 16 / 36] (58/672) | niyatenaiva rUpeNa vadaryAH kaNTakastIkSNanagaraH siMharUpatvAt [ ](57/628) [zAstravA0 zlo0 173] (1/20) lokatatva 2 / 22] (1/21) gagu tasyAgavasthAyAm nyAyaga0 nivartakaM nigitam [ ](48-49/442) | vandhaviprayogo gokSaH [ ] (47/391) prage0 pR0 7] (52/493) [pa] vandhu naH sa bhagavAn na pratyakSaparokSAbhyAga pakSapAto na ge vIre lokatattva ni0 zlo (lokatatva 1 32] (1/14) [pra0 vA0 2 / 63] (9/112) 38] (1/14) 44/328) | vAhyo na vidyate ghoM na mAMsabhakSaNe dopo paJcaviMzatitattvajJaH [ ] (33/256) . pra0 vA0 2 / 327] (10/119) [ganu0 5156] (58/672) payovrato na dadhyatti [Apta bhI0 zlo060] gavi atthi gANusANaM taM [ ](58/487) (57/583) vuddhidarpaNasaMkrAntam [ ](41/317) na vai hiMsro bhavet [ ](58/671) pudgalatthikAe[ ](48-49/465) |vuddhayadhyavasitagarthaga [ ](41/317) Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuccaya bhAga - 1, pariziSTa 10, uddhRtavAkyAnukramaNikA - buddhastu sugato dharmadhAtuH [abhidhAna0 2 / 146] (4/45) buddhizcAcetanApi [ ] (41/318) pRthivyApastejo vAyuriti [] (84/761) [bha] bhAge siMho naro bhAge [ ] ( 57 /628) [ma] gatiH smRtiH saMjJA [ta0 sU0 1 [13] (55/540) gaNipradIpaprabhayoH [pra0 vA0 2 / 57] (10/121) ganaM bhoyaNaM bhuccA [ ] ( 4/44). gayAkazyAgAka [ ] (72/751) mayUrANDarase yadvat [ ] (57/628) mahokSaM vA gahANaM vA [ yAjJa0 smR0 199 (58/671) [ya] ya eva zreyaskaraH [ zAvara0 bhA0 1/1/2] (71/730) yathA tathAyathArthatve [pra. vA0 2 / 58 ] ( 10/122) yathAstiryagUrdhva [ta0 bhA0 10 / 7] (52/485) yathA sakalazAstrArthaH [pra0 vArtikAla0 2 / 227] ( 45-46 / 382) zlo0 3] (76 / 744) yadA jJAnaM pramANaM tadA [ nyAyabhA0 1|1|3] (17/158) griyante giSTatoyena [ ] ( 33 / 256) guktistu zUnyatAdRSTeH [pra0 vA0 1256] (11/132) mukhyasaMvyavahAreNa [sangatitarka TIkA pR0 59](55/547) lakSi (kSa) tikarIgAhu [ ] (57/600 ) mUlaprakRtiravikRtiH [sAMkhyakA0 3] (41 / 312) gRtAnAmapi jantUnAm [ ] ( 58 / 672) gRhI zayyA prAtarutthAya peyA [ ] ( 4/44 ) yena yena hi bhAvena [ gRlepasaMganigokSAt [ta0 bhA0 107] (52/485) yathoktalakSaNopapannaH [ nyAya sU0 1 2 2 |] (29/207) yadyathaivAvisaMvAdi [sangatitarka TIkA, pR0 59 ] ( 55/547) yadyadevayato yAvat [zAstravA0 zlo0 174] (1/20) ] yadvAnuvRttivyAvRtti mI0 zlo0 abhAva0 virodhAdekamanekasvabhAva [ nyAya ga0 pra0 pR0 7] ( 52 / 493) yAvajjIvetsukhaM jIvet [ ] (81/754) yugapadayugapatkSipram [ ] ( 48-49 / 462) ] (12/135) [ra] rAgo'GganAsaGgagataH [ 373 332) rUpAdayastadarthAH [ ] (17-18-19/ 150) [la] likhitaM sAkSiNo bhuktiH (yAjJava0 smR0 2 / 22) (55/ 535 ) lUtAsya tantugalite [ [va] vartata idaM na vartata [ ] ( 48-49/462) | vartanA pariNAmaH kriyA ] (45-46/ ] (33/256) [ta0 sU0 5 / 22] (48-49/448) varaM vRndAvane vAsaH [ ] (52/491 ) vastu (stva) saMkarasiddhizca [gI lo0 abhAva0 zlo0 5] (76 / 744) [pra0 vA0 4 / 191] (9/19) yasmAtkSAyikasamyaktva [ ] ( 52 / 487) vItarAgaM smaran yogI [ ] ( 12/135) yaH pazyatyAtmAnam vyakterabhedastulyatvag (pra0va0 1 | 219-221] (52 / 502 ) [praza0 kiraNa0 pR0 33] (65/699) yAvadAtmaguNAH sarve vyavacchedaphalaM vAkyag pra0 vA0 4 / 192] (9/100) [21] vivikte dRkpariNaNI [ ] (41/318) [praza0 kanda0 pR0 30] (57 /619 ) vizeSaNavizeSyAbhyAg | zavdajJAnAdasaMnikRSTe [zAvara bhA0 9 19 14] (74/736) zavdavandhasaukSgyasthaulya [ta0 sU0 5 / 24] (48-49/450) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 SaDdarzana samuzcaya bhAga - 1, pariziSTa - 10, uddhRtavAkyAnukramaNikA ziraso'vayavA nignA gI0 zlo0 abhAva0 satsaMprayoge sati dvAtriMza0] (58/658) zlo0 7] (76/744) [[gI0 sU0 1 / 1 / 4] (73/734) suvivecitaM kArya zuddho'pi purupaH pratyayam |sadvidyamAne satyeca kAraNaM ca [ ] (17-18-19/172) (yoga bhA0 2 / 20] (41/318) / [anekArtha 1 / 10] (1/8) |suragaNa suhaM samaggaM [ ] (52/487) | sadakAraNavannityam zuddhacaitanyarUpo'yam [ (43/321) |surAsuranarendrANAm [ ](52/487) vize0 sU0 4 19 19](61/682) zUnyamidaM [ ](11/132) sparzarasagandhavarNavantaH saptadazaprAjApatyAnpazUna zaivAH pAzupatAzcaiva [ ] (12/137) [ta0 sU0 5 / 23] (48-49/450) taitti0 saM0 1 / 4](58/672) smRtyanumAnAgamasaMzaya0 zaivIM dIkSAM dvAdazAbdIg [ ] (12/135) sa pratipakSasthApanAhInaH nyAyabhA0 11 16] (17-18-19/ zrutvA vacaH sucaritaM nyAyasU0 1123] (29/207) 165) [lokatattva0 1 32] (1/14) samyagjJAnadarzana svaparavyavasAyi - [ ](54/526) zrUyatAM dharmasarvasvam ta0sU01191(54/524) svabhAvataH pravartante [cANakya 117] (58/672) | saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA [ta0 bhA0 107] (52/485) |svasvabhAvajamatyakSam / ] [ ](52/ zreyo hi purupaprItiHca (gI0 zlo0 codanA (gI0 pratyakSa0 sU0 zlo0 84](68/721)| |487) zlo0 191] (71/730) sarvagetadidaM brahma zrotraM tyak cakSupI jitA (43/323) |chando0 3 / 14 / 1] (67/714) | sarvavyaktipuniyataMkSaNekSaNe [1 (57/580) hyaH zvo'dha saMprati [ ] (48-49/462) SaTtriMzadalAyAmam [ ](33/256) sAgIpye ca vyavasthAyAm [ ] (4/45) |hasa piva lala khAda moda [ ] (33/ paTzatAni niyujyante [ ](58/671) | siddhassa suho rAsI [ ](52/487) |256) | sukhamAtyantikaM yatra [ ](52/493) hiraNyagarbhaH sarvajJaH [ ] (45-46/789) sunizcitaM naH paratantra sa eva yoginAM sevyaH [ ] (12/135)| hetumadanityamavyApi [sAMkhyakA0 20] (41/313) Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzana samuzaya bhAga- 1, pariziSTa - 11, gAthAvarNAnukramikA 375 zloka ata eva purA aparokSatayA AkSapAdamate AcArya ziSya utkSepAvakSepa etAni nava etAvAneva eteSAM yA evaM caturviMzati evaM sAMkhyamata kAryAt kAraNA kimetaditi kSaNikAH sarva caitanya lakSaNo jAtayo nigraha jinendro devatA jIvAjIvau jainadarzana jaiminIyAH tataH saMjAyate 7 - pariziSTa - 8 / / / zrI SaDdarzana - samuzcayagAthAvarNAnukramikA / / zloka tattvAni SoDazA tathAbhavyatva tatra jJAnAdi tatra dravyaM tatra paraM tatra pratyakSa tatra bauddhamate tasmAdatI tasmAdadRSTa darzanAni SaDevA duHkhaM saMsAriNaH dRSTAMtastu dRSTAnto'pya dRSTArthAnupa devatAviSayo dravyaM guNa nigrahasthAna naiyAyikamatasyai naiyAyikamatAda nodanAlakSaNo Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 SaDdarzana samuzaya bhAga-1, pariziSTa - 11, gAthAvarNAnukramikA zloka pApaM tadviparItaM. pAyUpastha piva khAda ca pRthvI jala pRthvyAdi pUrvavaccheSa paMcaviMzati paMcendriyANi prakRtiviyogo pratijJAhetu pratyakSamanumAnaM pratyakSamanumAnaM pratyakSaM kalpanA naM. | zloka yaJca sAmAnya yathA kAkAdi yenotpAda rupANi pakSa rupAttejo rolaMvagavala lokAyatamate lokAyatA vijigiSu vyavasAyAtmakaM zAvdamApto zAbdaM zAzvata paD-darzana sattvaM raja sad darzanaM samudeti saMvarastannirodha sAdhyavRtti sAMkhyA nirI surAsureMdra sparzanaM rasana sparzarasa hetvAbhAsA pratyakSaM ca pramANaM ca pramANapaMcakaM pramANe dve ca prasiddhavastu vaddhasya karmaNo vuddhiH sukha vauddhaM naiyAyika vauddha rAddhAMta ya ihAyuta * * * Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU.A.zrI vijaya hAyasRSTi saMed prAkRta graMthamALA tailli 1 Sanmang (079) 25352072 safmaNe prakAzana ISBN 81 - 87163 - 63 -1