Book Title: Siddhanta Sutra Samanvaya
Author(s): Makkhanlal Shastri, Ramprasad Shastri
Publisher: Vanshilal Gangaram
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010545/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhagavaddharaNaM bhUtabalidantAcAryedhyo namaH / >> siddhAMta-sUtra samanvaya [ SaTakhaNDAgama-siddhAnta rahasya samajhane kI tAlikA ] grantha- racayitA - vidyAvAridhi, bAdIma kesarI, nyAyAlaGkAra, dharmavIra zrI0 paM0 makkhanalAlajI zAstrI 'tilaka' morenA (vAliyara sTeTa) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ERARIJERREEEEEEEEEEERELESE zrIH / siddhAta sUtra samanvaya RIGIENEMIERRINTERNETRAINRITERATEHRENDRA PATWIREATREETEEHEHER zrImAna seTha vaMzIlAla gaGgArAma, kAzalIvAla, naadgaaNv| tathA BREATER ErasaATTERNE FERRENADRIEKHEREMETERINETRIEW WINTERELY zrImAna seTha gulAbacanda khemacandazAha, sAMgalI ke pradatta dravya vArA mudrita / sampAdaka-- zrImAna paM0 rAmaprasAda jI zAstrI, bambaI / R prathamavAra prathamavAra] vIra saM0 2473 [mUlya svAdhyAya MI hai APSARALERIRAMPAR sanREVEARSixalkalval Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka digambara jaina paJcAyata bambaI, [vahAramanna mRnacanda, canda hukamacanda dhArA) ajitakumAra zAstrI, proprA- aba laGka praisa mulatAna zahara Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA adhikAra aura uddAra isa paTakhaeDAgama siddha zAstrako paramAgama kahA jAtA hai, gomaTTamAra bAdi bhaneka zAkhoi.paTavaNDAgama kA ullekha paramAgama ke nAma meM hI kiyA gayA hai| yaha sidvAMta zAmA aMgaikadezajJAtA gAyoM dvArA racA gayA hai pata: anya zAstroM meM yaha apanI viziSTatA prasAraNA rakhatA hai| isI liye isA par3hane par3hAnekA parikAra syoM ko nahIM hai, kintu vItarAga manigaNa ho isake par3hane ke adhikArI haiN| yaha bAta aneka zAkhoM meM spaSTa ko gaI hai| gRhasthoM ko no vizeSa rUpa se prathamAnuyoga evaM paraNAnuyogake zAkha aura zrAvakAcAra pranthoM kA svAdhyAya karanA cAhiye, unakA mamadhika upayoga aura kanyA unhoMsa ho sakatA hai| hamane isa sambandha meM eka choTA mA TrekTa bhI "saddha na zAstra aura inake adhyayana kA adhikAra" isa nAma ma liza hai jo chapa bhI cukA hai, usameM aneka pramANoM meM yaha siddha kiyA gayA hai ki gRhasthoM ko isa siddhAntazAstra ke par3hane kA adhikAra naha hai| usI sambandha meM eka vistAta TraikTa bhI hama Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhanA cAhate the, sAmagrI kA saMgraha bhI hamane kiyA thA parantu usakA upayoga na dekhakara usameM zakti vyaya karanA phira vyartha samajhA / hamArI yaha icchA avazya thI ki ina mantroMkA jIrNoddhAra ha aura unakI hastalikhiyAM mukhya mukhya sthAnoM meM surakSina rakkhI jAMya | parantu 'vaha mudrita karAye jAkara banale bikrI ko jAMya' hama isake sabaMdhA virodhI haiM / jaba taka paramAgana-nivAMta zAkha tADapatroM meM likhe huye mUDanidrA meM virAjamAna the, taba taka unakA Adara, vinaya bhakti aura mahatva tathA unake darzana ko abhilASA samAja ke pratyeka vyakti meM samadhika pAI jAtI thI, parantu jaba se unakA mudraNa hokara unakI biko huI hai taba se unakA cAdara vinaya bhakti aura mahatva utanA nahIM rahA hai, pratyuta pravAzaya ke viparIta sAdhanAoM kA sAdhana vaha paramAgama banA liyA gayA hai, isaliye Aja bhalehI usakA pracAra huA hai parantu lAbha aura dila ke sthAna meM hAni ho abhI taka adhika pratIta huI hai / jaisA ki vartamAna vivAda aura AndAlana se prasiddha hai| hamAre tIna TrakTa siddhAMtazAstra meM siddhAMta viparIta samAveza dekha kara hameM TraikTa likhane par3he haiN| eka to vaha jisakA ullekha Upara diyA jA cukA hai| dUsarA vaha jo "digambara jaina siddhAMta darpaNa (prathamabhAga )" ke nAma se bambaI kI digambara jaina paMcAyata dvArA chapA kara prasiddha kiyA gayA hai| jisameM dravyasrImukti, sabasramukti Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kejI kAnAhAra ina tInoM bAtoMkA sapramANa evaM-yuktiyukta baNDana hai| aura tIsarA TraikTa yaha pratyakSA meM pAThakoM ke sAmane hai| siddhAMtazAstra kA avalokana bahuta samaya pahale jaba hama jenavidrI (zravaNa belagolA) hote hue mRAvidrI gaye the taba vazaM ke pUjya bhaTTAraka mahodaya jI ne hameM bar3e sneha aura bhAra ke sAtha una tAipatroM meM likhe hue siddhAna zAstroM ke darzana karAye the| pUra dIpakoM se unakA bhAratI kI gaI thii| usa samaya hameM bahuta hI pAna AyA thA aura unake zanoM se hamane ratnoM kI pratimAoM ke darzana ke samAna ho apane ko saubhAgyazAlI smjhaayaa| phira bhAja se I varSa pahile jaba parama pUjja pAcArya zAMtisAgara jI mahArAja ne apane samsta rivya muni saMva sahita bArAmatI meM cAtumAsa kiyA thA sabasagoya dharmavIra dAnavIra seurAva jI sakhArAma dosI ke sAtha hama bhI mahAgaja aura unake darzana ke liye vahAM gaye the| usa samaya parama pUjya pAcAya ma:gaja ne siddhAMta zAma ko sunAne kA mAdeza hameM liyA thaa| tA karIba pauna mAha rahakara mahArAja aura saMgha ke samakSa hasta likhita mUla pati para se (usa samaya (siddhAMta zAkha mudrita nahIM huye the ataH unakA hindI artha bhI anuvAdita nahIM thA) pratidina taH aura mamyAna meM karIba 10.12 patroM kA artha bora bhAzaya hama mahArAja ke mamanta nivezana karate the| vaha pranyAzaya sunAnA hamArA parama guru ke samakSa eka Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSya ke nAte kSayoSa rAma kI parIkSa denA thaa| vizeSa kaThina spana para jahAM hama rukakara paMkti kA prathaM vicArate the vo kuzAprabuddhi, siddhana rahasya pAcArya mahArAja svayaM usa prakaraNa gata bhAva kA saTIkaraNa karate the| vaha bAcA aura bhI kucha mamaya taka calatA parantu muni vihAra meM rukAvaTa bhA jAne meM haidarAbAda niAmamTeTa) dharma khAte ke miniSTara se milane ke jiye jAne vAle dakSiNa prAMgeya jaina DepyuTezana meM hameM bhI jAnA par3A pataH vaha siddhAMta bApana hamArA vahIM ruka gayA / ms| __japa gRsyoM ko mila zAstra par3hane kA adhikAra nahIM tama yaha vApana kasA ? aiso rAkSa kA uThanA sahana hai aura vaha bAta samAcAra patroM dvArA uThAI bho gaI hai| aura yaha kisI aMrA meM Toka bhI kI jA sakatI hai / para isa sambandha meM hamArA kahanA yaha hai ki hamArA vAcana hamArA patra khAdhyAya yA paThana pAThana nahIM thA, kintu parama guru bhAcArya mahArAmadhAdeza kA pAlana mAtra thaa| jise 90 apavAda vA vizeSa paristhiti kahA jA mAtA hai| sarva sAdhAraNa boga banyaboM ke samAna pratidina BAcAya meM siddhAMta zAstra ko bhI rakhate haiM athavA zAkha samA usakA pravacana karate haiM saba paThana pAThana bahalAtA hai aisA paThana pAThana siddhAMta zAbaba gRhasthoM ke adhiSara se ho prakAra niSiddha hai jisa prakAra ki sarvasAdhAraNasamata khule rUpa meM kSulaka ko dezalagna athavA bamoTo haTAkara na rahane kA niSedha hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 T parantu vaha apavAda to dUsarI bAta thI paramaguru kA mAtApajina mAtra thA aba to hamako isa paTakhaNDAgama siddhAMta zAba kI payAta avalokana evaM manana karanA par3A hai| yaha vizeSa paristhiti pahalI paristhiti se sarvathA vibhinna hai| yaha svatantra lAna hai, phira bhI digambara ke evaM siddhAMta ke ghAtaka samAveza evaM vaisI samajhoM ko dUra karane ke liye hameM binA icchA ke bhI ina siddhAMta zAstroM kA avalokana karanA par3A hai| anyathA paramAgama ke adhyayana kI hamArI abhilASA nahIM hai apanA kSayopazama dRr3ha zrAddhika evaM sadbhAvanA pUrNa honA cAhiye phira binA saba pranthoM ke adhyayana ke bhI samadhika bodha evaM parijJAna kiyA jA sakatA hai / adhyayana to eka nimitta mAtra hai aisI hamArI dhAraNA hai| hamane yaha bhI anubhava kiyA hai ki siddhAMta zAstra bahuta gambhIra hai unameM eka viSaya para aneka koTiyAM praznotara rUpa meM uThAI gaI haiM una saboM ke pariNAma taka nahIM pahuMca kara aneka vidvAna evaM hindI bhASA bhASo madhya kI koTiyoM taka hI vastusthiti samajha lete haiM / usa prakAra kA duruyoga bhI unakI pUrNa jAnakArI ke binA ho jAtA hai / ataH anadhikRta viSaya meM adhikAra karanA hiva kAraka nahIM hai maryAdita nIti aura pravRtti hI upAdeya evaM kalyANakArI hotI hai| isa bAta para samAja ko dhyAna denA cAhiye / - buddhi kA sadupayoga - maharSiyoM ne bhinna 2 aneka zAstroM kI racanA eka eka viSaya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko lekara kI hai| pratipAdya viSaya bahuta haiM aura ve vinara zAhoM meM varNita haiN| hamane samasta zAkhoM ko dekhA bhI nahIM hai| phira tapaH prabhAva se utpanna nirmana sUdama kSayopazama ke dhArI maharSiyoM ke dvArA race huye zAkhoM kA pratipAya viSaya atyanta gahana aura gambhIra hai, aura hamArI jAnakArI bahuta choTI aura sthAna hai| aisI avasthA meM hamArA kartavya hai ki hama una zAstroM ke rahasya ko samajhane meM apanI buddhi ko sana zAstroM ke vAkya aura padoM kImora hI lgaaveN| arzana granthAzaya ke anusAra hI buddhi kA jhugAva hameM karanA caahiye| isake viparIta apanI buddhi ko bhora una zAkhoM ke para-vAkyoM ko kabhI nahIM khIMcanA cAhiye / hamArI buddhi meM jo naMgA hai vahI ThIka hai aisA samajha kara una zAstroM ke bhAzayobhapanI samajha ke anusAra jagAne kA prayatna karI naha! karanA cAhiye / yahI buddhi kA sadupayoga hai| jaba hama isa bAta kA anubhava karate haiM ki jina bhagavatkuma. kunda svAmI kA sthAna vartamAna meM sarvopari mAnA jAtA hai| jina kI bAmnAya ke AdhAra para digambara jaina dharma kA vartamAna abhyudaya mAnA jAtA hai jaisA ki pratidina zAstra pravacana meM bolA jAtA hai maMgalaM bhagavAna vIro maMgalaM gautamo gnno| maMgalaM kundakumAyo jainadharmostu maMgalama ! se mahAna dimAja pAcArya ziromaNi bhagavatkundana svAmI bAke eka deza mAtA bhI nahIM the / aisI avasthA meM hamArA mana Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hipa gaNanA meM A sakatA hai? sira bhI hama loga apane pANDitya kA ghamaNDa kareM aura janatA ke samakSa doravANI athavA vora upadeza kahakara apanI samajha ke anusAra aisA itihAsa upasthita kareM mo zAkhoM ke pAzaya se sarvathA viparIta hai to vaha vAstava meM vidvattA nahIM hai, aura na grAhya hai| kintu apanI tuccha buddhi kA kevala durupayoga evaM janatA kA pratAraNa mAtra hai| mAjakala samAja meM katigya saMsthAyeM evaM vidvAna aise bhI haiM jo apanI samajha ke anusAra bhAnumAnika (anAjiyA) itihAsa likhakara pranya kartA-bhAcAryoM ke samaya bhAdi kA nirNaya dene aura mAge pIche ke bhAcAryoM meM kinhI ko prAmANika kinhIM ko aprAmANika ThaharAne meM ho lage hue haiN| isa prakAra ko kalpanA pUrNa khoja ko ve loga apanI samajha se eka bar3A pAviSkAra samajhate haiN| isI prakAra bhAjapA paddhati bhI bana par3I hai ki kevala 10. pRSTha kA to mUla evaM paToya hai, usake sAtha 150 pRSThoM ko bhUmikA jodakara use prasiddha kiyA jAtA hai isa bhUmikA meM graMtha aura prathakato bhASAyoM kI aisI samAlocanA kI jAtI jisase paMdha aura usake racayitA-pAcAyoM kI mAnyatA evaM prAmANikatA meM sandeha tathA bhrama spanna hotA rhe| jina vItarAga maharSiyoM ne gRhasyoM ke kalyANa kI pracura bhAvanA se una anyoM kI racanA kI hai, unake usa mahAn upakAra aura kRtajJatA kA pratiphala pAja isa prakAra viparIta rUpa meM diyA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maarhaa| yaha dekhakara hameM bahuta kheda hotA hai| isa prakAra ke pArihatya prAzaMna se samAja hita ke badale usakA tathA apanA mAhita hI hotA hai| aura jaina dharma pracAra sthAna meM upakA hAsa evaM viparyAsa hI hotA hai| o jainadharma anAdidhana se ghabhI taka yuga-pravartaka tIrthakara, gaNadhara, prAcArya, pratyAcArya paraMparA se avicchinna rUpa meM calA mArA hai| aura jisakA vastu svarUpa pratipAdaka, sahetuka akATya siddhAnta jIvamAtra ke kalyANa kA patha pradarzaka aura pUrvApara viruddha samadharma meM utta. vikRtiyAM nyunisi ke hI cina samajhanA caahiye| astu / hamane apane pUrva puNyodaya se jinavANI ke do prakSaroM kA bodha prApta kiyA hai usakA upayoga bhAgamAnukUla saralatA se tatva pahaNa aura para pratipAdana rUpa meM karanA cAhiye yahI buddhi kA sadupayoga aura aisA sadbhAva dhAraNa karane meM hI sva-para kalyANa hai| bhAzA hamAre isa namra nivedana para saMskRta pAThI tathA bhAMgalabhASA-pAThI sabhI vidvAna dhyAna deNge| zradeya dharmarasna paNDita nAnArAmajI zAstrI kA mAmAra yA mAzIrvAda isa grantha likhane ke pahale hamane isa sambandha meM jitane noTa kiye the unheM lekara hama apane kaI bhAI sAheba bhomAna dharmaratna pUjya paM0 lAlArAma jI zAstrI mahodaya ke pAsa gaye the| koM ne hamAre sabhI noToM ko dhyAna se dekhA, aura kaI bAte hameM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna zIlAna jI gaMgArAma kAzanAvAla gAva (nAmika) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAI, sAtha hI mAM ne yaha bAta bar3e pAzvayaM ke mAtha kaho ki 'jotrakANDa aura karmakANDasamacA gommaTamAra vyavedaka nirUpaNa se bharA huA hai. aura paTavaNDAgama-siddhAMta zAsra meM kahIM bhI imyavetakA bagAna nahIM hai aimA ye samajhadAra vidvAna bhI kahate haiN| yaha bahuta hI pAzcarya kI bAta hai| prstu| aneka gora saMskRta zAstroM kA anuvAda karane ke kAraNa zraddheya zAdhI jI kA jasA pasAgaraNa evaM paripakva baDhA caDhA zAsIya anubhava hai aura jaise ve samAja pratiSThita udbhaTa trivAna haiM. usI prakAra unheM pAgama e dhame rakSaNa ko bhI namarika cinA rahatI hai| prophesara mAheba ka mantavyoM satA va 3 katikI hAni samajhate haiM paranu siddhAMta sUtra meM "samjada" pada jui jAna evaM usake tAmrapatra meM sthAyI ho jAne se ve bAgama meM parItya pAne saM samAja bhara kA pahina samajhate haiM, isakA unheM adhika khaMda hai| isa liye jisa prakAra "digambara jaina siddhAMta darpaNa prathama bhAga,, nAmaka TraikTa ke likhane ke liye hameM zrAdeza diyA thaa| isI bhAnti yaha graMtha bhI unhIM ke Adeza kA pariNAma hai| anyathA hama donoM meM se eka bhI TraikTa ke likhane meM saphala nahIM ho pAte, kAraNa ki aSTa mahasrI, prameya mata mArtaNDa rAjavAtikAlaMkAra pacAdhyAyI ina granthoM ke adhyApana tathA saMsthA eva samAja sambandhI dUsare 2 aneka kAryA ke prAdhikya se hameM thor3A bhI avakAza nahIM hai| phira bhI bhAI sAhaba kI preraNA se hamane dina meM to niyata kArya kiye haiM, rAtri meM do do baje se Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 uTha kara ina deM kaToM ko likhA hai| isa prAvazyaka kArya mampAdana ke liye hama pUjya bhAI mAhaba kA prAmAra mAnane ko apekSA kA zubhAzIvAda cAhate haiN| isa granyapara prAcArya mahArAja tathA kameTI kA mantoSa aura prastAva sahAyaka mahAnubhAva seTha baMzIlAla jo nAdagAMva tathA saMTha gulAbacanda jI isa kArtika (zrI bIra nirmANa sampana 2473) kI aSTAkA meM parama pUjya cAritra cakravartI zrI 108 prAcArya shnimaag| jI mahArAja aura munirAja nanisAgara jI tathA munirAja dharmasAgara jI mahArAja ke darzanArtha hama kavalAnA (nAsikA gaye the, isI samaya vahAM para "zrI prAcArya zAntisAgara jinavANI jANI. dvAra kameTI" kA vArSika utsava bhI humA thaa| parama pUjya prAcArya mahArAja, donoM munirAja aura ukta kameTI ke samakSa hamane apanI yaha siddhAna-sUtra-samanvaya" nAmaka pradharapanA likhita rUpameM vahIM para padI thii| vivAda koTi meM pAye huye 'saMjada' zanna ke viSaya meM parama pUjya prAcArya mahArAja aura kameTI ko bhI bahuta cintA thI kameTI isa sambandha meM bharanA uttaradAyitva bhI samajhatI hai| kAraNa kameTI meM sabhI vicArazIla dhArmika mahAnubhAva hai| hamArI isa rapanA ko barAbara tIna dina taka bahuta dhyAna se suna kara bhAcArya mahArAja tathA saboM ne bahuta ha aura santoSa pragaTa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| bhAgarA ke prakhyAta zrImAna seTha maganalAla jI pATaNI mAdi anya mahAnubhAva bhI upasthita the| kameTI ne apane adhivezana meM kolhApura paTTAdhIza zrImAna pUjya bhaTTAraka jinasena svAmI kI nAyakatA meM isa bAzaya kA eka prastAva sarvamatase pAsa kiyA ki isa pranya racanA ke prasiddha hone ke pIche do mAha meM bhAvapakSI vidvAna apanA abhiprAya siddha kreN| phira yaha kameTI parama pUjya zrI 108 pAcAye zAntisAgara jI mahArAja ke AdezAnusAra sajada pada sambandhI apanA nirNaya ghoSita kara degii| astu / jinavANI jINoddhArako prabandhaka aura dRSTa kameTI ke suyogya sadasya zrImAna seTha vazIlAna jI gArAma kAzalIvAla, nAdagAMva (mAsika) nivAsAM, tathA zrImAna seTha gulAbacana jI khemacanda jI sAMgalI (kolhApura sTeTa) nivAsI bhI haiN| ina donoM mahAnubhAvoM ne isa anya ko saMjada pada sambandhI vivAda ko dUra karane vAlA evaM atyupayogI samajhakara kara svayaM yaha icchA pragaTa kI ki isa pantha ko 500 prati chapAI jAveM aura unakI chapAI tathA kAgaja meM jo kharca hogA vaha hamArI bhora se hogaa| tadanusAra yaha praya ukta donoM mahAnubhAvoM ke dravya se prakAzita ho rahA hai| donoM hI mahAnubhAva deva zAkha guru bhakta hai| dRr3ha dhAmika hai| dharma sambandhI kisI prakAra kA vinaya aura virodha donoM hI sahana karane vAle nahIM haiN| donoM hI samAja pratiSThita aura nakSAdhIza hai| zrI seTha vaMzIlAla jI kAzalIlAlA mahArASTra prAMta ke prakhyAta 'nagara seTha' kahe jAte haiN| unakI nAdagAMva meM do kapAsa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI giranI bhI cala rahI haiN| nAdagAMva myUnimAliTI ke ceyaramaina bhI pApa bahuta varSoM taka raha cuke haiN| vahAM ke sarakArI va nagara ke kAryoM meM pradhAna rUpa se bulAye jAte haiM / dhavala siddhAMta ta mrapatra lipi ke jiya mApana 1101) 30 pradAna kiye haiN| nAdava ke zAna jina mandira meM eka vaitI aura mAnastambha banavAne kA saGkalpa nApa kara cuke haiM isa kArya meM karIba 21000) 20 nagAnA cAhate haiN| zrI0 seTha gulAbacanda jI zAha sAMgalI ke prasiddha vyApArI haiN| jina dinoM bhA0 di. jaina mahAsabhA ke mukhapatra jaina garaTa ke sampAdaka aura saM0 sampAdaka ke nAte zrImAna zraddhaya dharmaratna paM0 lAlArAma jI zAstrI va hama para DaMphImezana (phaujadArI) keza bambaI aisembalI ke mambara seTha bAlacanda rAmacanda jI ema0 e0 ne dAyara kiyA thA, usa samaya inhIM bhI0 seTha galAbacanda zAha ne kevala dhame pakSa kI rakSA ke uddezya se apanA bahuta badA humA vyApAra chor3akara balagAMva meM karIba damAha rahakara hameM hara prakAra kI sahAyatA dI thI, vakIloM ko parAmarza denA sAkSiyoM ko tayAra karanA, mAdi sabhI kAryo meM ve hamAre sahAyaka rahe the| yaha unakI dharma ko lagana kA hI pariNAma hai| jisa prabhAra hama donoM bhAiyoM ne apane vyApAra kI hAni uThAkara aura bhaneka kaSToM kI kucha bhI paravA nahIM karake kevala dharmapakSa kI rakSA ke uddezya se niSpavRtti se yaha dharma sevA ko thI usI prakAra zolApura, kolhApura, pUnA mAdi (dakSiNa prAna) ke prasiddha 2 koTyAdhIza mahAnubhAvoM ne bhI dharma ciMtA se apanI zakti isa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 deza meM lagAI thii| bhArata bhara ke samAja kI AMkheM kI usa kaza kI ora lagI huI thiiN| jisa deza meM bambaI aismbalI ke bhU0 pR0 artha sabhya (phAineMsa miniSTara) aura kolhApura dIvAna zrI mAnanIya laTThe mahodaya, pharyAdI ( vipakSa) ke vakIla the usa bar3e bhArI keza meM pUrNa saphalatA ke sAtha hamArI vijaya hone meM ukta sabho mahAnubhAva aura khAsakara zrI0 seTha gulAbacancha jI zAha sAMgalI kA athaka prayatna hI sAdhaka thA / sAMgalI rAjya ke cembara Apha kAmarsa ke presIDeNTa pada para rahakara zrI0 seTha gulAbacandra jI zAha ne vahAM ke vyApArIvarga meM paryApta mAkarSaNa kiyA hai| vahAM kI vyApAra sambandhI ulajhanoM ko bhApa bar3e cAturya se dUra kara dete haiM / zrI0 zAMtisAgara anAthAzrama seDavAla 6. zrApa dRSTa kameTI ke mantrI haiN| dhavala siddhAMta tAmrapatra lipi ke liye Apane apanI bhora se 5000) aura apanI sau0 dhamaratnI zrI zrIra se 1000) ru0 diyA hai| dakSiNa uttara ke samasta siddha kSetra va atizaya kSetroM kI Apa do bAra yAtrA bhI kara cuke haiN| Apake 4 putra haiM jo sabhI yogya hai / zrI0 seTha baMzIlAla jI nAdagAMva aura zrI0 seTha gulAbacanda jI sAMgalI donoM hI aneka dhArmika kAryoM meM dAna karate haiN| zrI0 gopAla di0 jaina siddhAMta vidyAlaya morenA (gvAliyara sTeTa) ke dhauvya phaNDa meM donoM ne 1001) 1001) 60 pradAna kiye haiN| donoM ho isa prakhyAta sasthA ke suyogya sadasya haiN| isa grantha prakAzana meM bhI unhoM ne dravya lagAyA hai, itane nimitta se hI hama unakI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prazaMsA nahIM karate hai kintu ukta donoM mahAnubhAva sadaiva dharma kI citA rakhane vAle aura dharma kAmoM meM apanA yoga dana vAle haiN| svayaM dharma niSTha he pratidina paMcAmRtAbhiSeka karake hI bhojana karate haiM. yaha dharma lagana hI eka aisA vizeSa hetu hai jisase unake prati hamArA vizeSa bhAdara aura sneha hai| tathA unakA hamAre prati hai| digambaratva aura siddhAMta zAkha paramAgama ko akSuNNa rakSA kI sadicchA se unhoMne isa siddhAMta sUtra samanvaya' prantha ka prakAzana meM sahAyatA do hai, tadartha donoM mahAnubhAvoM ko dhanyavAda dete haiN| -mAnanIya bambaI paJcAyataisa prasaGga meM hama bambaI kI dharma parAyaNa paJcAyata aura uma adhyakSa mahodaya kA pAbhAra mAne binA bhI nahIM raha sakate haiN| yadi bambaI paMcAyata isa kArya meM apanI purI zakti nahIM lagAto to samAja meM siddhAMta viparIta bhrama sthAyI rUpase sthAna pA letaa| bambaI paJcAyata ke vizeSa prayatna bhora zAnti pUrNa vaidhAnika bhAndolana evaM zAstrIya Thosa pracAra se usa bhramakA bIja bhI praba ThAra nahIM sakatA hai| jisa prakAra digambara jaina siddhAMta darpaNa prathama bhAga, dvitIya bhAga, tRtIya bhAga, ina bar3e 2 tInoM TraikToMkA prakAzana bambaI paJcAyata ne karAyA hai, usI prakAra isa "siddhAMta sUtra samAya" panthakA prakAzana bhI digambarajaina paMcAyata kI borase hI ho rahA hai| isake liye hama bambaI paJcAyata ko bhUri bhUri dhanyavAda dete haiN| mAkhanalAla zAstrI "tilaka" Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 samarpaNa / zrI zAntimAgara jagadguru mAramArI, zrI vItarAga paTavarjita liMgadhArI / bhAcArya sAdhugaNa pUjita, vizvakIrti, bhaktyA namAmi tapateja sudivya mUrti || siddhAMta sUtra aru pUrNa zrutAdhikArI, zrI saMyamAdhipati bhavya bhavAbdhitArI | megaM vizuddha racanA yaha bheMTa lIje, siddhAMta rakSaNa tathA ca kRtArtha kIje / ! zrImadvizvavandya, lokahitaGkara, aneka udbhaTavidvAna tapastrI zrAvArya mAdhu ziSya samUha pariveSTita, cAritra cakravartI pUjya pAda zrI 108 AcArya ziromaNi zrI zAMtisAgara jI mahArAja ke kara kamaloM meM yaha pratya-racanA pUrNa bhakti paura zraddhAMjanika sAtha samarpita hai / caraNopAsaka - makkhanalAla zAstrI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya racayitA kA paricaya zrImAna nyAyAnagara, viNA vAridhi, vAdIma kesarI, dhamIra pariData makkhanalAla jI zAstrI se sArA jaina samAja bhalo bhAnti paricita hai| bhApakI vidvattA praviSThA aura prabhAva samAja meM prakhyAta hai mApa hamezA se hI jaina saMskRti kI rakSA eva usakA pracAra karane meM aprasara rahe haiN| Apa sAyaM sacce dhamAtmA haiN| isa samaya bhApa dvitIya pratimAdhArI zrAvaka hai| pArSa-mArgAnuksAnI mApane sarvadA jaina saMskRti kA pracAra kiyA hai, yahI kAraNa hai ki bhApako sudhAra vAdiyoM ke sAtha pranaMka baDe 2 saMgharSa nane par3e haiM, jo una sagharSoM meM mApane dharma rakSA ke sipAya aura kisI ko kucha bhI. paravA nahIM kii| isaliye bhApa sadaiva saphala huye haiN| isameM koI sandeha nahIM ki jaina samAja meM jabara bhI sAma jika yA dhArmika vicAra dhArAmoM meM mata bhara hone se saMgharSa humA hai, tabhI mApane hamezA apanA dRSTikoNa pArSa-mArgAnukUla hI rakhA aura pArSa viruddha pracAra kA sTa kara sAmanA evaM virodha kiyA hai| bhApa zrI bhAratavarSIya di0 jaina mahAsabhA ke pramukha sadasyoM meM eka hai, pApa mahAsabhA ke pramulA patra jaina gajaTa ke anekoM varSa sampAdaka rahe haiN| Apake sampAdana kAla meM jaina gajaTa bahuta bhannati patha para thA vartamAna meM bhI pApa jaina poSaka ke sampAdaka hai| antarjAtara vivAha, Rawat vivAda spaspazekhopa ina dharma viruddha bAtoM kA mApane hamesAsevI virodha kiyA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna dharmaparAyaNa seTa gulAbacaMdajI khemacaMda zAha nAMgalekara, sAMgalI (kolhApura) 20 isa grantha kI 250 pratiyoM Apa ke dravya se prakAzita ,, > > > >> >> > > > Page #30 -------------------------------------------------------------------------- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja jina jAtiyoM meM ukta prathAyeM pracalita haiM, unameM aisI koI bhI jAti nahIM hai, jo dhArmika evaM ArthikadRSTi se bar3hI car3hI ho, pratyuta ve jAtiyAM adha: patana kI ora jA rahI haiM / isI prakAra samaya 2 para Apane jo apane vicAra samAja ke sAmane rakkhe haiM, ve sabhI zastrIya evaM akATya yuktiyA~ se yukta rahe haiM / Apane patra bAdhyAyI rAjavArtika tathA puruSArtha siduSyupAya ina saiddhAntika pranthoM kI vistRta evaM gambhIra TIkAyeM kI haiN| jo ki vidurasamAja meM atotra gaurava ke sAtha mAnya samajhI gaI haiN| dehalI meM cArya-samAjiyoM ke sAtha lagAtAra chaha dina taka zAstrArtha karake Apane mahatvapUrNa vijaya prApta kI hai| usI ke sammAna svarUpa Apako jaina samAja ne "vAdobha kesarI" pazvI se vibhUSita kiyA hai| Aja se karIba 20 varSa pahile Apane zrI go0 di0 jaina siddhAMta vidyAlaya morenAko usa hAlata meM saMbhAlA thA, jaba ki isa vidyAlaya kA koI dhanI dhorI ho nahIM dIkhatA thA ApasI dalabandI ke kAraNa vidyAlaya ke kAryakartA adhyApaka varga vidyAlaya se cale gaye the / ucca padAdhikArI yogya saMcAlaka ke nahIM milane ke kAraNa vidyAlaya ke calAne meM atIva kaThinAI mahasUsa kara rahe the usa kaThina samaya meM Apane Akara vidyAlaya kI bAgaDora apane hAtha meM kI thI, aura vidyAlaya ko Arthika sakuTa se dUra kara vidyAlaya ke dhyeyake anukUla hI abhI taka barAbara vidyAlayako bhApa calA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe haiN| bIca meM isameM aneka magar3he aura vighna sabA bAvAyeM bhI khar3I kI gaI, pAntu una saba bar3I se bar3I TakkaroM se bacA kara vidyAlaya ko ucca dhArmika prAdarza ke sAtha bApane cakhAyA hai| yaha pApako hI anokhI vizeSatA hai| jo ki aneka vikaTa saToM ke Ane paramI pApa sabako apane sara jhekhate hue nirmI katA aura dRr3hatA ke sAtha kArya meM saMlagna raha rahe haiN| vartamAna meM vidyAlaya kA prabandha va par3hAI prAdi sabhI bAteM bar3e acche rUsa meM cala rahI haiM gvAliyara darabAra se bhI vidyAlayako 100) mAhavAra mila rahA hai| yaha saba pApake satata prayatna kA hI prinnaam| kaI varSoM taka bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA parInAlaya ke mantrI bhI bhApa rahe haiN| mApake mantritva kAlameM parokSAlayane thoDa hI samaya meM acchI unnati kara dikhAI thii| ___ gavAliyara sTaMTa meM bhI ApakA acchA sammAna hai, bhAmarerImajisTreTa ke pada para pApa bahuta varSoM takarA cuke haiN| vartamAna meM pApa gvAliyara gavarnameMTa kI DisTrikTa mokApha kameTI ke maipara haiN| donoM kamoM ke upalakSya meM Apako zrImAna hija hAinesa gvAliyara darabAra kI bhora se pozAkeM bheTa meM pApta huI hai| vaMza paricaya pApa cAvalI (ghAgarA) nivAsI svargIya zrImAna bAla totArAmajI ke suputra hai, mAnA jo gAMva ke atyanta pratiSThita dhAmika sajjana puruSa the unake baha putroM meM sabase baDe putrAlA rAmalAla jI the jo bAla brahmacArI rahe, 55 varSI mAyumeM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA anta ho gyaa| unake vartamAna putroM meM sabase bar3e jAnA miLUna lAla jI hai| hoMne manIgaDha meM 50 chAlAla jo se saMskRta kA adhyayana kiyA thA ve bhI bahuta dhArmika hai| sanase boTe zrImAna dharmaratna paM0 lAlArAma jI zAstrI haiM, bApane bhaneko saMskRta ke unacakoTi ke graMthoM kI bhASA TIkAyeM banAI hai| mAdi purANa kI samIkSA kI parIkSA bhAdi TraikTa bhI likhe haiM jinakA samAja ne purA bhArara kiyA hai / tathA bhaktAmara zatadvayI nAmaka saMskRta grantha kI bar3I sunasAra svatantra racanAbhI mApane ko hai| bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke sahAyaka mahAmantrI pada para bhI pApa aneka varSoM rahe haiM. jainagajaTa ke sampAdaka bhI pApa raha cuke haiN| pApa samAja meM labha-pratiSTa va udaTa vidvAna haiM aura pratyanta dhAmika haiM pApa dvitIya pratimAdhArI zrAvaka haiM, isa samaya mApa maiMnapurI meM apane kuTumbiyoM ke sAtha yate hune vahIM vyApAra karate haiN| -prAcArya sudharma sAgara jI mahArAjazrImAna paramapujya vidvadvaMdhapAda zrI 108 bhAcArya zrI dharmasAgara jI mahArAja uka dharmaratna jI ke laghu bhrAtA the, prAcArya mahArAja ne saMgha ke samasta munirAjoM ko saMskRta kA adhyayana karAyA thA, sudharma zrAvakAcAra sudharma dhyAna pradIpa, caturvizikA ina mahAna maMskRta graMthoM kI kaI hajAra zlokoM meM racanA kI hai| basamAjahiliye parama mApana bhuut| mahArAja ne Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane vihAra meM dharmApadeza dvAga jagata kA mahAna upakAra miyA hai bhApa zrutajJAnI mahAna vidvAna evaM viziSTa taponiSTha vItarAga maharSi the likhate hue harSa hotA hai ki aise sAdhuratna isI vaMza meM utpanna hue| inakI gRhastha avasthAke suputra pAyurvedAcArya paM0 jayakumAra jIva zAstrI nAgaura (mAravADa) meM svatantra vyavasAya karate haiN| inasa choTe bhAI zrImAna paNDita makkhanalAla jI zAtrI haiM aura unase choTe bhAI zrImAna vAbU zrIlA ja jI jauharI haiM jo sakuTumba jayapura meM javAharAta kA vyApAra karate haiM aura bahuta dhArmika tathA prAmANika puruSa haiN| isa prakAra padmAvatIpuravAla jAti ke pavitra gaurava kA rakhane vAlA yaha samasta parivAra kaTTara dhArmika aura vidvAna hai| isa dRDha dhArmika, cAritra-ni, vidvAna kuTumba kA paricaya likhate huye mujhe bahuta prasannatA hotii| grantha paricaya SaTakhaNDAgama jaina tatva evaM jaina vAGamaya kI vartamAna meM jar3a hai, athavA yaha kahanA cAhiye ki jIva tatva aura karma siddhAMta ba yaha siddhAMta zAla bhaduta bhaNDAra hai| isameM sandeha nahIM ki isa ke paThana-pAThana kA adhikAra sarva sAdhAraNa ko nahIM hai| kevala muni sampradAya ko ho isake paThana-pAThana kA adhikAra hai| isI mAzaya ko lekara pariData jI ne siddhAMta zAstra ke mudraNa vikraya paura gRhasyoM dvArA usake paThana-pAThana kA virodha kiyaa| ina kA yaha sujhAva mAgamAnukUna hI hai| jabase uka andhoM kA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzana huA hai, tabhI se digambara jaina dharma ko mukhya ra mAnyatAbhoM ko anAvazyaka evaM prAmANika siddha karane kA prayatna kiyA jAne lgaa| vartamAna meM digambara jaina vidvAnoM meM tIna prakAra kI vicAra dhArAyeM haiM, prAyaH tInoM prakAra ke vicAra vAle vidvAna apanI 2 mAnyatAmoM kA pAdhAra SaTakhaNDAgama ko batalAte haiM, kucha logoM kA vicAra hai ki zrImukti savanamukti tathA kebalI kabalAhAra digambara jainAgama se bhI siddha hote haiM aura isameM SaTakhaNDAgama * satsaMkhyAkSetramazana-kAlAMtara-bhAvAlpa-bahutva prarUpaNAmoM meM mAnuSI ke caudaha guNasthAnoM kA varNana pramANa meM dete haiM, parantu pAMcaveM guNasthAna se Upara kauna sI mAnuSI lI gaI hai, tathA digambara jaina bAcArya paramparA ne kauna sI mAnuSI ke caudaha guNasthAna batAye haiN| digambara jaina dharma kI aitihAsika sAmagrI evaM purAtatva sAmagrI meM kyA kahIM para dravyatrI ke mokSa kA ballekha milatA hai ? athavA kahIM para koI mukta vyatrI ko mUrti upalabdha hai ? ityAdi bAtoM para vicAra karane se yaha sthUla buddhi vAloM ko bhI saralatA se pratIta ho jAtA hai ki jahAM para mAnuSiyoM ke chaThe bhAdi guNasthAnoM kA varNana hai vaha saba bhAva ko apekSA se hI hai, na ki dravyApekSA se| __dUsarI prakAra kI vicAra dhArA vAle ve loga haiM jo dravyasI kI dIkSA, tathA mukti kA niSeSa to karate haiM aura paTaraeDAgama meM batAye gaye, mAnuSI ke caudaha guNasthAnoM ko bhAva kI apekSA se Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAte haiN| isI bhAdhAra para paTakhaeDAgama ke prathama bhAga (jIvasthAna satyarUpaNA) meM 13vaM satra meM (jisameM mAnuSiyoM kI paryApta avasthA kauna 2 se guNasthAnoM meM hotI hai isakA varNana hai) saMjada para hai, aisA kahate haiM, nyAyAlaGkAra 50 makkhanalAla jI zAstrI kA evaM unake sahayogI vidvAnoM kA yaha kahanA hai, ki 63vAM satra yoga mArgaNA aura payoti prakaraNa kA hai ataH baha dravyaveda kA hI pratipAdaka hai, isaliye usameM saMjada pada kisI prakAra nahIM ho sakatA hai, isI mutrasa yatriyoM ke mAdi ke pAMca guNasthAna hI siddha hote haiN| yaha bAta sUtrakAra ke mata spaSTa ho jAtI hai| gommaTasAra meM bhI mAnuSiyoM ke caudaha guNasthAnoM kA kathana hai| aura isa zAstra kA kAphI samaya se jaina samAja meM paThanapAThana ho rahA hai| parantu kabhI kisI ko yaha kahane kA sAhasa nahIM humA haiM ki 'digambara jainAgama granthoM meM bhI zvetAmbara mAnyatA ke anusAra dravyatriyoM ko mukti kA vidhAna hai' aura na kisI ne bAja taka yahI kahA hai ki isameM dravyaveda kA varNana nahIM hai| isakA eka mAtra kAraNa yaha hai ki usI gommaTasAra prantha meM triyoM ke uttama sahanana kA niSedha kiyA gayA hai, aura yaha gommaTasAra anya paTakhaeDAgama se hI banAyA gayA hai, paNDita jI ne apane isa gambhIra prantha meM yukti aura mAgama pramANoM se ho yaha siddha kiyA hai ki evaM satra meM saMjada pada nahIM ho sakatA hai, vaha bakAyA hai| vidvAnoM ko unake isa sapramANa rahasya pUrNa kathana para manana karanA caahiye| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . -nyAyApAra jI kA navIna dRSTikoNa nyAyAnara jI ne isa prantha meM mAdi kI cAra mAgaNAmoM ko lekara eka aisA navIna dRSTikoNa pragaTa kiyA hai jo SaTakhaeDAgama siddhAMta zAba ke dravyaveda varNana kA sphuTa rUpa se paricaya karA detA hai dhavala siddhAMta ke pahale sUtra se lekara 100 sUtroM paryata jo kramabaddha varNana dravyaveda kI mukhyatA se unoM ne batAyA hai vaha eka siddhAMta zAstra ke rahasya ko samajhane ke liye apUrva kujI hai| maiM samajhatA hUM ki yaha bAta bhAvaveda mAnane vAle vidvAnoM ke dhyAna meM nahIM pAI hogo ? yadi bhAI hotI to ve isa parakhaeDAgama siddhAMta zAkhako paveda ke kathana se sarvathA zUnya aura kevala eka bhAvaveda kA hI aMrA varNana karane vAlA adhUrA nahIM banAte? para ve isa navIna dRSTikoNa ko dhyAna pUrvaka par3heMge to mujhe pAzA hai ki ve pUrNa rUpa se usase mahamata ho jaayge| isI prakAra pAnApAvikAra meM paryAta paryApta kI mukhyatA se varNana hai aura usameM bhAvaveda dravyaveda donoM kA hI samgaveza ho jAvA hai| tathA satroM meM dravyaveda kA nAma kyoM nahIM liyA gayA hai| phira bhI usakA kavana avazyambhAvI hai, ye donoM bAteM bhI bahuta acche rUpa meM isa prantha meM pragaTa kI gaI hai| ina saba navIna dRSTikoNoM se tathA gambhIra aura sphuTa vivecana se nyAyAlahara jI kI gaveSaNA pUrNa asAdhAraNa vica aura siddhAMtamarmajJatA kA paricaya bhalI bhAMti ho jAtA hai| digambara jainadharma kI akSulya rakSA banI rahe yahI pavitra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 uddezya zrImAna nyAyAsakAra jI kA isa vidvattA pUrNa prama ke likhane kA hai, isake liye maiM paNDita jI ko bhUri 2 prazaMsA karatA hUM, ina kRtiyoM keliye samAja unakA sadaiva kRtajJa rhegaa| . rAmaprasAda jaina zAstrI, sthAna-di. jaina madira, sampAdaka-di0 jaina siddhAMta dapaNa, bhUlezvara kAmavAdevI baMbaI, (di. jaina paMcAyata bambaI) 1-1-1947 / prakAzaka ke do zabda abhI digambara jaina siddhAMta darpaNa ke tInoM bhAga bambaI kI digambara jaina paMcAyata ne hI apane vyaya se chapAkara sarvatra vinA mUlya bheje haiN| isa mahatva pUrNa prantha ko bhI bambaI paMcAyata ho apAnA cAhatI thI parantu kabalAnA meM nAdagAMva nivAsI zrImAna seTha baMzIlAla jI kAzalIvAna tathA sAMgalI nivAsI zrImAna seTha gulAbacaMda jI zAha ne anya ke viSaya ko saMyata para nirNAyaka samajhakara ise pratyupayogI samajhA aura bahuta santoSa vyakta kiyA donoM mahAnubhAvoM kI icchA thI ki vaha pranya hamAre dravya se chapA para bAMTA jaay| bambaI paMcAyata ne una donoM bhImAnoM ko sadicchA ko svIkAra kiyA hai| 240-250 prati donoM sajanoM ke dravya se bAI gaI hai| isa dharma prema pUrNa sahAyatA ke liye pacAyata eka donoM mahAnubhAvoM ko bahuta dhanyavAda detI hai| hama samajhate haiM ki jisa siddhAMta rakSaNa ke sadurezya se bambaI paMcAyata Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yH' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne isa saMjada pada sambandhI vivAda ko dUra karane ke liye apanI zakti lagAI hai aura pUrNa cinA rakhI hai upakI saphala samApti zrImAna vidvadara paM0 rAmaprasAda jI zAstrI, pajya zrI kSullaka mRrisi jI ke sahetuka lekhoM ma tathA isa "siddhAMta sUtra samanvaya" anya dvArA avazya ho jAyagI esI zrAzA hai| isa apUrva khoja ke mAtha limve gaye gambhIra prantha nimANa ke liye bambaI paMcAyata zrImAna vidyAvAridha vAdobha kesage nyAyAlaGkAra paM0 mamvanalAla jI zAstrI kI atIva kRtajJa rheNgii| sundaralAla jaina, adhyakSa di0 jaina paMcAyata bambaI / (pratinidhi-rAyabahAdura seTa juhArumala mUla canda jI) mudraka ke do vAkya dhavalA ke 66veM sUtrameM 'sanada' pada na hone ke viSaya meM vidvAna lekhaka mahodaya ne jo isa pustaka dvArA spaSTIkaraNa kiyA hai hamArI usase pUrNa sahamati hai| isa pustaka ke chApane meM saMzodhana, chapAI tathA saphAI kaha yathAzakya sAvadhAnI se dhyAna rakhA gayA hai kintu TAipa purAnA ataeva ghisA huA hone ke kAraNa aneka sthAnoM para mAtrAyeM repha mAdi spaSTa nahIM chapa sake haiN| naye TAipa kA yazasamaya prana karana kA bhagIratha prayatna kiyA gayA kintu saphalatA na milasako / pustaka kI AvazyakatA bahuta zIghra thI ataH usa purAne vAhapa sa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ho pustaka chApanI pdd'o| isa vivazatA ko pAThaka mahAnubhAva dhyA meM na rakhakara chapAI kI anivArya truTi ko samAlocanA kA viSaya na banAveMga aisI mAzA hai| -ajitakumAra jaina shaastrii| po:-prakalapresa, cUr3I sarAya mulatAna zahara / mAvazyaka nivedana isa mahatva pUrNa pranya ko dhyAna se pddh'eN| manana karane ke pIche prantha ke sambandha meM jaisI bhI bhApakI sammati ho nimna likhita pate para zIghra hI bhejane kI avazya kRpA kreN| zrImAna vidyAvAridhi nyAyAnadvAra paM. makkhanalAla jI jaina zAstro, priMsipalaH-zrI. go. di0 jaina siddhAMta vidyAlaya, morenA (gvAliyara sTeTa) nivedaka:-rAmaprasAda jI jaina zAstrI, (digambara jaina paMcAyata bambaI kI bhora se) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna vidyAvA vAdI zaga nyAyAladAra samora paM. makavana lAla jI zAstrI mAika-boya. KY.KHREVERYKIRYERY NE LOKhunu . 4 RKERVERYERVERYR:: PAK ? I.ka. udara vidhAna, prabhAvaka nembaka zrIra ima siddhAnta mUtra samanvaya panya ke rAyanA zrApa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vardhamAnAya namaH siddhAnta satra samanvaya ( siddhAnta zAsa-rahasya samajhane kI tAlikA (kuMjI) T khaNDAgama rahasya aura saMjada pada para vicAra mahaMta mAsi yatthaMgamaharadevehi maMsthiyaM sarva paNamAmi bhatijuttaM sudaNANamahotrayaM sirasA // mahasidAnnamaskRtya sarisAzca bhAvataH / jinAgamamanusmRtya prabandhaM racayAmyaham / zrImatparama pUjya bhAcArya parapeNa se par3hakara bhAcArya bhUtabalI puSpadanta ne SaT khaNDAgama siddhAnta zAkhoM kI racanA kI aura unhoMne tathA samasta pAcArya eva munirAjoM ne milakara isa sidvAnta zAtroM ko samApti hone para jeSTha zakalA camI ke dina inakI pUjA kI thI tabhI se usa paMcamI kA nAma prata paMcamI pravita hogayA hai| likhita zAstra pahale nahIM the tapaMcamI se hi pane yaha kahanA to ThIka nahIM hai, bhUta pUjA (siddhAnta zAstra kI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjA ) se pratapaMcamI nAma par3A hai| re zAstra siddhanata zAstra, unakI racanA aMga-zAstroM ke ekadeza mAtA pAcAryoM dvArA kI gaI , ataH una zAstroM ke par3hane kA adhikAra gRhastha ko nahIM hai| aisA hama apane TrekTa meM prati kara cuke haiM, jaba se unakA mudraNa hokara gRhasthoM dvaar| paThana-pAThana cAlU humA hai, sabhIse aisI aneka bAteM vivAda koTi meM pA cukI haiM, jinase digambara jaina dharma kA mUna ghAta hone kI pUrI saMbhAvanA hai| anadhikRta viSaya meM adhikAra karane kA hI yaha duSpariNAma sAmane vA cukI ki 'emokAra mantra sAdi, dravya strI usI payAya se mAna jAne ko adhikAriNI hai, sabastra mokSa ho sakatI hai| kevalI bhagavAna kabajJAhAra karate haiN| ye saba bAta ukta padakhaeDAgama siddhAnta zAstra mAdi ke pramANa batAkara pragaTakI gaha, parantu gaha ina sivAnta zAstroM kA pUrA ra durupayoga kiyA gayA aura una bandanIya simAnta zAstroM ke nAma se samAja ko dhokhA diyA gayA hai| una zAstroM meM koI aisI bAta sabaMdhA nahIM pAI jA sakatI hai jisasa digambara dharma meM bAga upasthita ho / batA samAja ke viziSTa vidvAnoM ne ina saba bAtoM sapane lekhoM va TrekToM dvArA sapramANa nirasana kara diyA hai| vartamAna ke bIca rAgI maharSiyoM ne bhI apanA abhimada prasiddha karAyA hai| hamane bhI una bAtoM ke sAbana meM eka vistRta TraikTa lilAva TraikTa aura abhimata dharma-parAyaNa di.jaina bambaI paMcAyata ne Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) bahuta pAna aura dUra vyaya ke sAtha mudrita karAkara sarvatra bheja diye haiN| ye saba bAteM samAja ke sAmane pAcukA hai ataH unapara kucha bhI likhanA vyartha / / parastu vahAM para vicAraNIya zata yaha hai ki merA jAna jokamata "zetAra mAra digambara donoM sammAyoM meM koI maukhika (lAsa-mUna bhUta ) bhaMda nahI, dravya strI mokSa jA sastIbAdi bAteM zetAmbara mAnate haiM higAra zastra bhI isI bAta ko svIkAra karate " usake pramANa meM ye bAse pAcIna zAstra inhI paTa khasAga siddhAnta zAstroM ko mApAra batAte , nakA kahanAka"dhavana siddhAnta ke 63 sUtra meM saMyata para honA cAhiye aura vaha saba inya stro ke ho guNasthAnoM kA pratipAdaka, basa usa saMyata pada viziSTa sUtra se dravya strI 214 guNasthAna sikaho jAte haiN|" isa kathana ko puSTi meM prophesara sAhaba ne usa sUtra meM saMyata pada jor3ane kI bahuta icchA kI bI parantu saMzodhaka vidvAnoM meM vivAda khar3A ho jAne se ye sUtra meM to saMbhava para nahIM jor3a sake kiMtu usa sUtra ke hindI anuvAda meM bhoMne saMbada por3AhI diyA / jo siddhAnA zAstra bhora digambara jaina dharma ke sarvathA viparIta hai| inhIM prophesara sAheba ne isa yuga pAcArya pramukha sthAno kanda ko isaliye mapramANa pAyA ki pAne bArA racita zAstroM meM vyastrI pAMca guNastAna se Upara ke saMyata guNasthAna nahIM batAte haiN| mo.sosArako samajhoI nirAdhAra evaM herAmya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niragala bAta se koI bhI vidvAna sahamata nahIM hai| dUsarA pakSa aba eka pakSa samga ke vidvAnoM meM aisA bhI khar3A hogA? ki jo yaha kahatA hai ki 'SaT mANDAgama 13 sUtra meM saMjara para isa liye honA cAhiye ki vaha mUtra dravya bI kA kathana karane bAbA nahIM hai kiMtu bhAva bokA nirUpako aura bhAva veda more 14 guNasthAna batAye gaye haiN| isake viruddha samAja ke kucha manubhavI vidvAnoM evaM pUjya syAgiyoM kA aisA kAnAta bAM satra bhAva veda nirUpaka nahIM kiMtu dravya trI kAhI nirUpako mataH usameM sajada para nahIM ho sakatA hai usameM sajada para jora dene se dravyako ko mokSa evaM zvetAmbara mAnyatA saha sikharo gii| tathA zrI SaT saeDAgama sidAnta zAstra bhI usI zvetAmbara mAnyatA kA sAdhaka honese usI sampradAya kA samajhA jaaygaa| isa prakAra vidvAnoM meM samApana para vicAra na horahA thA, isI bIca meM vAna patra nimAraka kameTI dvArA niyukta kiye gaye saMzoSaka paM0 vAparajI zAstrI ne usa tAna patra meM saMbada parasa sUtra meM khudavA smaa| isa kavi se bo zvetAmbara mAnyatA dI baha digambara zAba meM paba sthAyI bana cuko bhaviSya meM kavi se digambara jainadharma para pUrA bhAvAta evaM digambara zAkhoM paraThApAva samajhanA caahiye| paM0 khApana jIko prayodhana ke sivA aisA koI adhikAra nahIM thA ki isa fara Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) zAkha ko digambara dharma ke viparIta sAdhanA kA AdhAra banA DAleM aura jaba vidvAnoM evaM syAgiyoM meM vicAra vimarSa ho rahA hai taba taka to unheM sajA para jor3ane kA sAhasa kadApi karanA ucita nahIM thA / jisa samaya pro0 hIrA lAla jI ne kevala hiMdI artha meM savyata patra jor3a kara chapA diyA thA taba pa0 va zIdhara jI (zola pura) ne yahAM taka likhA thA ki ina chape hue siddhAnta zAkhoM ko gaGgA ke gahare jala bahuta kuNDa meM DubA denA cAhiye, aura 66 " pro0 hIrAlAla jI dvArA usa sabjada pada ke hiMdI artha meM jur3A ne se ye zabda bhI unhoMne likhe the ki " aisA bhArI anartha devA | , kara jisa manuSya kI AMkhoM meM khUna nahIM utaratA hai vaha manuSya 'nahIM' pAThaka vicAra kareM ki kitanI bhayaGkara bAta pa0 banzI para jI ne usa samaya sajjada pada ko hindI anuvAda meM jor3a dene para kahI thI, parantu vicAre pro0 sA0 ne to Darate Darate usa pa ko kevala hindI meM ho oDA hai, kintu pa0 banzI para jI ke choTe bhAI 10 khUba canda jI ne to mUkha sUtra meM hI sabjada para ko jor3a kara tAMbe ke patra meM khudavA DAlA hai, jaba ve hI paM0 banzI ghara jI apane choTe bhAI dvArA isa kRti ko dekhakara ulTA kahane lage haiM, jo samAja ke praur3ha vidvAna isa saMyata zabda se digambara dharma ke siddhAnta kA ghAta samajha kara usa sAra pada ko nikalanA-nA cAhate haiM, una vidvAnoM ko 10 banzIdhara jI midhyAdRDi cora mahAzarI bika rahe haiN| hameM aisI niraMku lekhanI evaM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI pAcAvarA pahAndha mohita buddhi para kheda aura pAzcarya hotA hai jahAM ki digambara sina Agama kI rakSA kI kucha bhI paravA nahIM hai| aise vidvAnoM kA uttara denA bhI vyartha hai jo pranyAzaya ke viruddha nirAdhAra, ulTA sIdhA cAhe jaisA apanA mata ThoMkate haiN| hamArA mata to yaha hai ki pratyeka vidvAna evaM vivekI puruSa ko apanA rezya saruvA bora dRr3ha banAnA cAhiye. jisa bAgama ke mAdhAra para hamArI dhArmika maryAdAe~ evaM nidoSa bacaTya siddhAnta sadA se bakSuNNa cane A rahe haiM usa pAgama meM apanI bhASAMtA mAnamaryAdA evaM apanI samajha sUjhakeSTi koNa se kabhI koI parivartana karane kI durbhAvanA nahIM karanA cAhiye / mAgama ke emakSara kA parivartana (ghaTAnA yA bar3hAnA) bhI mahAn paap| pAgama ke vicAra meM jana samudAya evaM bahumata ba bhI koI mUlya nahIM hai| jina dinoM carcAsAgara prantha ko kucha bandhuSoM dvArA pramAsapoSita kiyA gayA thA, usa samaya hameM bahuta kheda humAyA kyoMki parcA sAgara eka saMgraha prantha hai, usa meM gommaTa sAra, rAbavArtika, mUlAdhAra pUjAsAra, bhAdi purANa mAdi zAkoM ke pramAya diye gaye haiM batAye saba apramANa ThArate haiM, isalie samana samuzya bhIra birasamAja bahumata ko vista rekhabara bhI hamane koI vimAnanI kI, aura una mahAna zAstroM ke sara basasasAra" parcA sAgara para zAmIya pramANa, isa nAma paekadainTa lisA bAbo bambaI samAja dvArA mudrita ho Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) sarvatra bhejA gayA / usa samaya hamAre pAsa samAja ke 4-5 kakSadhAroM ke patra Aye the ki eka TraikTa ko Apa apane nAma se nahIM nikAleM anyathA rAya bahAdura bAlA hulAsa rAya jI jaise teraha katha zuddhAmnAya vAle mahAnubhAvoM meM jo vizeSa pratiSThA Apa kI hai vaha nahIM rahegI, uttara meM hamane yahI likhA thA ki hamArI pratiSThA he cAhe nahIM rahe, kintu AgamakI pUrNa pratiSThA akSulyA rahanI cAhiye / hamAre nAma se nikalane meM usa TraikTa kA adhika upayoga ho skegaa| jahAM prAcArya vacanoM ko pramANa Thasa kara unakI pratiSThA mana kI A rahI hai vahAM hamArI pratiSThA kyA rahatI hai aura usakA kyA mulya hai ? bhI0 rAya bahAdara lAlA hulAsa rAya jI Adi sabhI sajjanoM kA vaisA ho dhArmika vAtsalya hamAre sAtha bAja bhI hai jaisA ki usa TraikTa nikalane se pahale thA / pratyuta carcA sAgara ke rahasya aura mahatva ko samAja aba samjha cukA hai| astu Aja bhI usI prakAra kA prasaGga mA gayA hai, sAra pada kA usa siddhAnta zAstra ke mUla sUtra meM juDa jAnA aura usa kA tAmra patra jaisI cirakAla taka sthAyI prati meM khuda jAnA bhArI anatha aura cintA kI bAta hai| kAraNa; usa ke dvArA dravya zrI ko usI payoga se mokSa siddha hotI hai yaha to spaSTa nizcita hai hI, sAtha meM saba mukti, hIna sahamana mukti, bAhya azuddhi meM bhI mukti zAdi ke bhI nipaTa aura mukti prAptikI sambhAvanA honA sahaja hogii| eka anartha dUsare anartha kA sAdhana bana jAtA hai / vaisI 1 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazA meM parama zukhmuini dharma evaM mokSa pAtranA, binA bAta ke bhI sarvatra line khagegI apavA vAstava meM kahIM bhI nahI rahegI bekhaba manapasa sinda ke sUtra meM sakhada pada joga dene se hone vAle haiN| phira to sidAnta zAba bhI digambarAcAryoM ko sampati nahI mAnI jaaygii| ataH isa siddhAnta viSAta kI pitA sehohama ko digambara jena sidAnta darpaNa (prathama bhAga) nAma kA TrekTa likhanA par3A thA jo ki mudrita hokara sarvatra bhevA jA cukIbora mAja isa TraikTa ko likhane ke liye bhI vAya honA par3A hai| zrI mAna pUjya zullaka sUri siMha jI mahArAja zrI mAna vivara 10 rAma prasAda jI zAstrI bhI isI ciMtA vaza lekha paIkTa likhane meM prayatnazIbAna cuke haiN| aura isI ciMtA barA bambaI kI dharmaparAyaNa pasAyata evaM vahAM ke pramukha kAryakartA zrI. seTha nirakhananAsa jI, seTha cAMdamala jI vakzI seTha sundara bAla jI adhyakSa pacAyata pratinidhi rAya bahAdara seTha juhAra mala mukha pada jI seTha nanasulAla jI kAlA, seTha parameSThI pAsa bImAdi mahAnubhAvahAya se lage hue hai, koM ne mora bambaI pApata ne ina samasta vizAla TraikToM ke chapAne meM aura ubhaya pakSa vinoM ko bulAkara likhita vicAra ( zAkhArtha ) karAne meM mAnasika, zArIrika evaM pArthika saba prakAra kI ki sagAI, isake liye ina saboM kA jitanA pAmAra mAnA jAya sapabor3a hai| adhika likhanA vyartha hai isI sabjada pada kI cintA meM pAnya, cAritramAvartI, paramapUjya zrI 108 mA zAntisAgara Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) jI mahArAja bhI vizeSa cintita ho gaye haiM, jo ki Agama rakSA kI dRSTi se pratyeka samyaksva-zAlI dhamotmA kA kartavya hai| jina ko isa sajada para ke haTAne ko ciMtA nahIM hai una ko dRSTi meM phira to zvetAmbara aura digambara matoM meM bhI koI maulika bheda pratIta nahIM hogA jaise ki pro0 hIrA jAjA jI ko dRSTi meM nahIM hai| yahAM para itanA spaSTa kara denA bhI Avazyaka samajhate haiM ki jitane bhI bhAva-pakSI (jo sajada pada sUtra meM rakhanA cAhate haiM ) vijJAna haiM, ve sabhI dravya strI ko mokSa honA sarvathA nahIM mAnate haiM, aura na ve zvetAmbara mata ko mAnyatA se sahamata haiM, unakA kahanA hai ki sUtra meM saMyata pada dravya veda kI apekSA se nahIM kintu bhAva bheda kI apekSA se rakha lenA caahie| parantu unakA kahanA isa liye ThIka nahIM hai ki jo bhAva veda kI apekSA ve lagAte haiN| vaha usa sUtra meM ghaTita nahIM hotI hai / vaha sUtra to kevala dravya strI ke hI guNasthAnoM kA prarUpaka hai, vahAM saMyata patra kA jur3anA digambara siddhAnta kA vighAtaka hai, Agama kA sabaMdhA lopaka hai| ve jo gomaTTasAra kI gAthAoM kA pramANa dete haiM te saba gAthAe~ bhI dravya niparUka haiN| ve unheM bhI bhAva nirUpaka batAte haiN| parantu taisA unakA kahanA mUla grantha aura TIkA grantha donoM se sarvathA bAdhita hai| yaha bAta aisI nahIM ki jo lambe caur3a pramANa zUnya lekha likhe jAne se athavA guNasthAna mArgeNA anuyoga, cUrNisUtra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccAraNasUtra mAdi saiddhAntika padoM kA nAmollekha ke pradarzana karane mAtra se yoM hI vivAda meM banI rhe| vicArakoTi meM bhAne para saboM ko samajha meM Na jAyagI / aura usa tasva ke aneka vizeSajJa jo hiMdI bhASA dvArA gomaTTasAra kA marma samajhate haiM ve bhI saba acchI taraha samajha leMge jo nirNI. bAta hai vaha bhanya. thA kabhI nahI ho sakatI / zrIpaM0 pannAlAla jI sonI, zrI0 0 phUla canda jI zAstrI prati vidvAna ina gomaTTasArAdi zAkhoM ke jAtA hai, phira bhI unake, pranyAzaya ke viruddha lekha dekhakara hameM kahanA par3atA ki yA to ve patra pakSa-mAha meM par3a kara niSpakSatA aura pAgama kI bhI paravA nahIM kara rahe haiM, aura samajhate hue bhI anyathA pratipAdana kara rahe haiM, athavA yadi enoM ne gomaTTasAra aura siddhAnta zAstroM ko kevala bhAva bhadAnarUpaka hI samamA to unheM punaH una granthoM ke pannamtatva ko gaveSaNAtmaka buka se apane dRSTikoNa ko badala kara manana karanA cAhiye / hama aisA likha kara una para koI bhAkSepa karanA nahIM cAhate haiM. parantu pranthoM kI spA kathanI ko dekhate hue aura usake viruddha saka vidvAnoM kA kathana dekhate hue upayukado ho vikalpa ho sakate haiM mataH pApa kA sarvathA abhivAya nahIM hone para bhI hameM bastu sthiti vaza isanA vilanA bhanicchA hote hue bhI mAvazyaka ho gayA hai| isaliye ve hameM kSamA kreN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) saMjada pada para vicAra / dhavala siddhAnta zAkha ke 63 meM sUtra meM saMjada pada nahIM hai kyoM ki vaha sUtra dravya strI ke ho guNasthAnoM kA pratipAdaka hai| parantu bhAvapakSI sabhI vinUna eka mana se yaha bAta kahate haiM ki samasya pada khaNDAgama meM kahIM bhI dravya veda kA varNana nahIM hai, sarvatra bhAvabheda kA hI bane hai| dravya strI ke kitane guNasthAna hote haiM ? yaha bAta dUsare pranthoM se jAnI jAsakatI hai, isa siddhAnta zAkha se do kevala bhAvaveda meM saMbhava jo guNasthAna haiM unhIM kA varNana hai / 10 pannAlAla jI sonI0 phUlacanda jI zAkhI 10 jinadAsa jI nyAya tIthe, mAhisabhI bhAvapakSI vidvAna sabasa mukhya bAta yahI batAte haiM ki samUcA siddhAMta bhAva nirUpaka hai, dravya nirupaka vaha nahI hai| sabjada pada ko 63 ve sUtra meM rakhane ke pakSa meM bhAvavedI vidvAnoM ke cAra prakhyAta hetu isa prakAra haiM 1 - samUce siddhAnta zAkha meM ( SaT khaNDAgama meM ) sarvatra bhAva veda kA hI paryAga hai, vba veda kA usameM aura gomaTTasAra meM kahIM bhI nahIM hai ? 2- prajJApAdhikAra meM bhI sarvatra bhAva-veda kA hI vacana hai kyoMki usameM mAnuSI ke codaha guNasthAna batAye gaye haiM ? 3 - yadi paTU khaNDAgama meM dravya baMda kA varNana hotA to sUtroM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) meM isa kA ullekha pAyA jAtA, parantu sUtroM meM dravya veda ke nAma se koI bhI kahIM nallekha nahIM pAyA jAtA hai| ataH SaTU khaNDAgamasiddhAnta zAba meM dravya veda kA kathana sarvathA nahIM? 4-TIkAkAroM ne jo dravya veda kA nirUpaNa kiyA hai vaha mUla kathana se viruddha hai, unhoM ne bhUna ko hai| __ ye cAra hetu pradhAna hai jo samjada pada ke rakhane meM diye jAte ina cAroM bAtoM ke uttara meM jo hama SaT khaNDAgama zAkha ke bhaneka sUtroM aura dhavalA ke pramaNoM se yaha siddha kareMge ki ta siddhAnta zAma meM aura gomaTTasAra meM dravya bheda kA bhI mukhyatA se varNana hai aura bhAva veda ke prakaraNa meM bhAvabheda kA varNana hai| upayuka bAtoM ke uttara meM hama jo pramANa deMge unhe samajhane ke liye hama yahAM para pAra tAlikAeM dete haiM, una tAlikAoM (kuMjI) se SaT khaNDAgama kI kathana paddhati, prakaraNagata sambandha aura kramabaddha vivecana kA parikhAna pAThakoM ko acchI taraha se jaavegaa| paTa khaNDAgama ke rahasya ko samajhane ke liye cAra tAlikAeM (kuJjI) pAra vAlikAeM hamane baha rasokoM meM banA dI isa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasaMyamapayoliyogAlApAca mArgaNAH / prapitAH yathApAtraM dravyabhAvapravedibhiH ||shaa gatyA sAdhaM piyAMtiH yogaH kAyazca yatra hai| dravyaradastu tatra syAbhAvazcAnyatra kevalama // 2 // paryAptAlApasAmAnyA'paryAptAlApakAkhayaH / bhopAdezeSu bhAna dravyeNApi yathAyathama // 3 // mAgeraNAsu ca yo vedo mohakarmodayena saH / sUtreSu dravya vedasya nAmollekhamtataH kathama // 5 // gatyAdimArgaNAmadhye gunnsthaansmnvyH| dehApayAvinA na syAda dravya vedaH sa eva / sUtrAzayAnurUpeNa dhavalAAyAM tathaiva c| gomaTTasAreSa sarvatra dravyavetA pitH| // 6 // (racayitA-makkhananAna zAstrI) inameM pAle joka kA gaha artha hai ki guNasthAna, saMyama, pApti, yoga, pAlApa, mora mAgeNAeM ye saba dravya aura bhAva vidhAna ke vizeSajJoM (pAcAryoM ) ne dravya zarIrakI pAtratA ke anusAra hI prarUpaNa kI hai| mAnavAroM gatiyoM meM sA jahAM zarIra hogA, jaisI paryApta (caura mA. bAMti) hogI, jaisA bAMga-kAyayoga yA mizrakAya hogA aura vaivAmAnApa-yAMta, viparyAsa, sAmAnya-hogA usI ke anusAra gulammAna aura saMyama raha skeNge| isI siddhAnta ko lekara Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) prAcAryoM ne paTa khaNDAgama meM mArgaNAmoM aura prAsApoM meM guNasthAnoM kA samanvaya kiyA hai| dRpara zloka kA artha yaha hai ki jahAM para gatiyoM kA kathana payAhiyoM ke sambandha se kahA gayA hai vahAM para dravya vada ke kathana kI pradhAnatA samajhanA cAhiye isI prakAra jahAM taka yoga mAgaMNA, aura kAya kA kathana hai vahAM taka nizcaya saM dravya veda ke kathana kA hI prAdhAnya hai| aura jahAM para gati ke sAtha paryApta kA sambandha nahIM hai tathA yoga bora kAya mAgaNAkA bhI kathana payApta ke sAtha nahIM hai vahAM kavala bhAvaveda ke kathana kI hI pradhAnatA samajhanI cAhiye / ___ ina do zlAko sa paTa khaNDAgama ke smruunn| rUpa anuyoga dvAra kA vivecana batAyA gayA hai jo dhavala siddhAnta ke prathama bhAga meM zrAdi ke 100 sUtrAM taka kiyA gayA hai| isa kathana saM-sarvathA bhAvaveda ho pada khaNDAgama meM sarvatra kahA gayA hai usameM dravyaveda kA varNana kahIM nahIM hai isa vaktavya paura samajha kA pUrNa nirasana ho jAtA hai| tIsare zloka kA artha yaha ki pAlApa ke prAcAryoM ne tIna bheda batAye hai 1-payota. 2aparyApta 3-saamaany| inameM aparyAptAlApa ke nivRtyaparyAptaka aura nabdhyaparyAtaka aisa do bheda ho jAte haiN| isa apekSA se pAlApa ke bheda haiN| basa, mAgaNA, guNasthAna, ko vIsa rupayA rUpa se inhIM cAra bhedoM meM yojanA (samanvaya) kI gaI hai|smeN Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) yathA saMbhava zabaveda aura dravyavera donoM kI vivakSA se varNana kiyA gayA hai| isa zloka se yaha bAta pragaTa ko gaI hai ki mAnApoM meM paryApta aparyAya aura sAmAnya ina tona bAtoM kI pradhAnatA se kathana / unameM jahAM taka jo saMbhava guNasthAna upayoga paryApta prANa dhAdi ho sakate haiM ve saha grahaNa kara liye jAte haiM, usa pahaNa meM kahIM dravya veda kI vivakSA pAnAtI hai, kahI para bhAvaveda kI bhA jAgI isa kathana saM vaha zaMkA aura samajha dUra ho jAtI hai joki yaha kahA jAtA hai ki "bAlApoM meM bhAvaveda'kA hI sarvatra varNana mAnuSI ke caudaha guNasthAna batalAye gaye hai" vaha zava isa naye nahIM ho sakatI hai ki pAlApoM meM hI mAnuSI kI paryAta avasthA meM pahalA dUsarA ya do guNasthAna batAye gaye haiM, bhAva kI apekSA hI hotA nA sayoga guNasthAna bhI batAyA jAtA / matA sarvatra mAlApoM meM bhAvaveda kA ho kathana hai yaha kahanA prasaGgata evaM granthAdhAra sa viruddha hai| cauthe zloka kA artha yaha ki___ mAgaNAmoM meM eka veda mArgaNA bhI hai, vahAM mohanIya karma kA bheda nokaSAya-janita pariNAma rUpa hI veda liyA gayA hai| aura kahIMgara-guNasthAna mArgaNAmoM meM dravyaveda kA grahaNa nahIM hai phira SaTa khaNDAgama sUtroM meM dravya-veda kA nAmollekha karake kAna se kiyA jAsakatA 1 arthAta eDAgama meM gaNa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAma bIra mArgaNAoM kAhI yogya samanvaya basAyA gayA hai| sana meM dravyaveda kahIM para pAyA nahIM hai| isa niye pratizata kama gaIna pati meM draSyavedoM kA nAmollekha kiyA nahIM jA sakatA hai| isa kathana se-paTa baNDAgama meM yadi dravyaveda kA prathama homo stroM meM vyabare kA unlekha hotA-isa zaMkA aura samajha kA nirasana ho jAtA hai| phira vaha zaMkA aura par3a jAtI hai ki jaba dravyaveda kA sUtroM meM nAmollekha nahIM hai taba usakI vivakSA se una meM kathana bhI sa bhAvaveda vivakSA saMhI kathana isa zaMkA kA nirasanAMcaveM nAka se kiyA gayA hai| pAMca koka kA artha hai gati, indriya kAya yoga hana mAgaNAmoM meM o guNasthAnoM kA samanvaya batAyA gayA vaha dravya zarIroM ke mAdhAra se hI bavAcA gayA hai| binA dravya zarIroM kI vivakSA kiye yaha mAyana kA hI nahIM sakatA hai aura dravya zarIra ho ya beda kA apara paryAya dravya zarIra aura dRSya donoM kA ekahI / isa se yaha bAta siddha ho jAtI hai ki dampaveda kA satroM meM nAmo morI hone para bhI sana yAna pArita ni meM pAbana garbhita ho paataa|mt eva vyorI vidyApati bhAra bogoM ke mana meM kI gii| paThe zakhokana varSaleki.. bopagobAcAra sababhArAya hai sImanusAra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) dhavalA kAra ne lATokA meM tathA gomaTTasArakAra tathA gomaTTasAra ke TIkA-kAra ne bhI sarvatra dravya-veda kA bhI nirupaNa kiyA hai / jo vidvAna yaha kahate haiM ki 'TIkAkAroM ne mUla grantha meM jo dravya vedAdi ko bAteM nahIM hai ve svayaM apanI samajha se likha do hai athavA unhoMne bhuta kI hai' aisI mithyA bAtoM kA nirasana isa zloka se ho jAnA hai| kyoMki TIkAkAroM ne jo bhI apanI TokAoM meM sUtra athavA gAya kA vizada artha kiyA hai vaha sUtra evaM gAthA ke Azaya ke anusAra hI kiyA hai| basa inhIM tAlikAoM ke AdhAra para paTakhaNDAgama, gomaTTasAra tathA unakI TIkAoM ko samajhane kI yadi jijJAsA aura grantha ke anukUla samajhane kA prayatna kiyA jAyagA to bhAvaveda cora dravyaveda donoM kA kathana ina zAstroM meM pratota hogA / hama mAge isa TreMkTa meM inhIM bAtoM kA bahuta vistRta spaSTokaraNa paTakhaNDAgama ke aneka sUtroM evaM gomaTTapAra kI aneka gAthAoM tathA unakI TAkAoM dvArA karate haiM / baT khaNDAgama ke bavalA prathama khaNDa meM varNana krama kyA hai ? paTa khaNDAgama ke jIvasthAna-satprarUpaNA nAmaka pavalA ke prathama khaNDa meM kisa bAta kA bona hai| aura vaha varNana prAraMbha se lekara aMta taka kisa krama se prandhakAra-dhAcArya bhUtabalI puSpadanta ne kiyA hai, sabase pahale isI bAta para lada denA cAhiye Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI vizeSa lakSya sattA ke pAra meM banAye gaye mana. bhUna jIva viziSTa-zarIroM ko pAtratA ke anusAra guNasthAna vicAra, aura prAdi kI cAra mAraNAmoM dvArA miniSTa kathana para denA caahiye| phira siddhAnta zAstra kA rahasya mamajha meM sahaja pA jaaygaa| usI ko hama yaha batAte haiM 14 mArgaNAoM aura 14 guNasthAnoM meM kisa 2 mArgaNA meM kauna * guNagthAna saMbhava ho sakate haiM, basa yahI bAta paTakhaNDAgama kI dhavalA TIkA ke prathama khaNDa meM ghaTata kI gaI hai| karmoM ke udaya upazama kSaya kSayopazama aura yoga ke dvArA utpanna hone vAle jIvoM ke bhAvoM kA nAma guNasthAna hai tathA karmodaya-janita jIva kI avasthA kA nAma mAraNA hai| kina ra avAthAoM meM kauna 2 sa bhAva jIva ke ho sakate haiM, basa isI ko mAgaMNAmoM meM guNasthAnoM kA saMghaTana kahate haiN| yahI bAta dhavala siddhAnta ke prathamakhaNDa meM batAI gaI hai| yahAM para itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki caudaha mAgaMNAmoM meM prAdi kI 4 mArgaNAeM jIva ke zarIra se hI sambandha rakhatI hai isaliye gati, indriya, kAya paura yoga ina cAra mArga. NAmoM meM dravya veda ke sAtha ho guNasthAna batAye gaye haiN| jaise gati mAgeNA meM cAroM gatiyoM ke jIvoM kA varNana hai, usameM nArakI tiryaca manuSya aura deva ina cAroM zarIra paryAvoM kA samAveza hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) indriya mArgeNA meM ekendriya drondriya zrAdi indriya sambandhI zarIra racanA kA kathana haiM / kAya mArgaNA meM bhauhArika vaikiyika Adi zararoM kA kathana hai, yoga mArgaNA meM zradArika kAya yoga AdArika mizra kAya yoga, kriyika kAya yoga vaikriyika mizra kAya yoga Adi vivecana dvArA zarIra kI pUrNatA aura apUrNatA ke sAtha yogoM kA kathana hai| inhIM bhinna 2 dravya zarIra ke sAtha gugAsthAna batAye gaye haiM / parantu ila se Age veda mAgaNA meM no kaSAya ke udaya svarUpa vedo meM guNasthAna batAye gaye haiM, vahAM para dravya zazera ke varNana kA koI kAraNa nahIM hai / isI prakAra kaSAya mArgayA meM kapAyodaya viziSTa jIva meM guNamthAna batAye gaye haiM, vahAM para bhI dravya zarIra kA koI sambandha nahIM hai jJAna mArgaNA meM bhI kraya zarIra kA koI sambandha nahIM hai vahAM para bhinna 2 jJAno meM guNasthAna banAye gaye haiM; isa prakAra veda, kaSAya, jJAna, Adi mArgAoM meM guNasthAno kA kathana bhAva kI apekSA se haiM vahAM para dravya zarIra kA sambandha nahIM hai| kintu Adi kI cAra mArgaNAoM kA kathana mukhya rUpa se dravya zarIra kA hI vizeSaka hai ataH vahAM taka bhAvacheda kI kucha bhI pradhAnatA nahIM hai, kevala dravyaveda kI hI pradhAnatA hai / isI bAta kA spaSTIkaraNa SaTmmaNDAgama kI jIvasthAna satprarUpaNA ke prathama khaNDa dhavala siddhAMta ke anuyoga dvAroM se Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) hama karate haiM dhavala siddhAMta meM jina mArgaNAoM meM guNasthAnoM ko ghaTita kiyA gayA hai vaha pATha anuyoga dvAroM se kiyA gyaa| ve pATha anuyoga dvAra ye hai 1-satprarUpaNA 2-dravya pramANAnugama 3-kSetrAnugama-sparzanAnugama 5. pAlAnugama 6-antarAgama 7-bhaavaanur.m.rupbhutvaanugm| ina pAThoM kA varNana kama se hI kiyA gayA hai, unameM sabase pahile satprarUpaNA anuyoga dvAra hai usakA artha dhavanAkArane vastu ke astitva kA pratipAdana karane vAlI prarUpaNA ko satprarUpaNA batAyA hai| jaisA ki 'pasthita puNa saMta asthittassaya tdevprimaannN|' isa gAthA dvArA spaSTa kiyA hai| jaisAki-satsatvamityarthaH kathamantIvitabhAvatvAta / isa vivecana dvArA dhavalAkAra ne spaSTa kiyA hai isakA artha yaha hai ki satprarUpaNA meM sat kA artha vastu kI sattA hai| kyoMki vastu kI sattA meM bhAva antabhUna rahatA hai| isase spaSTa ki-satparUpaNA anuyogadvAra jIvoM ke dravya zarIra kA pratipAdana karatA hai, dravya ke binA bhAva kA samAveza nahIM ho sakatA hai| jisa vastu ke mUla astitva kA bodha ho jAtA hai usa vasu kI saMkhyA kA parimANa dravya pramANAnugama dvArA batAyA gayA hai ye donoM anuyoga dvAra mUla dravya ke astitva aura usakI sakhyA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko batAte haiN| Age ke anuyoga dvAra usa vastu ke kSetra, sparza, kAla Adi kA bodha karAte haiM / dhavala siddhAMta ke kramavartI vivecana ko dekhane se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki dhavana sitAMta meM pahale dravyaveda viziSTa zarIroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai aura nanhI dravya zarIra viziSTa jIvoM kI gaNanA banAI gaI hai| binA mUla bhUta dravyaveda ke nirUpaNa kiye, bhAvaveda kA nirUpaNa nahIM ho sakatA hai aura usI prakAra kA nirUpaNa dhavala zAstra meM kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM dhavana siddhAMta meM pahale caudaha guNasthAnoM ke nirUpaka sUtra haiM, unake pIche 14 mArgaNAmoM kA kathana sUtroM dvArA kiyA gayA hai, isa kathana meM dravyaveda ke sivA bhAvaveda kA kucha bhI varNana nahIM hai / bhAge una 14 mArgaNAmoM meM guNasthAna paTita kiye gaye haiM, ve guNasthAna una mArgaNAoM meM usI rUpa se paTata kiye gaye haiM jahAM jo dravya zarIra meM ho sakate haiN| aura bhAge kI veda mAgaNA, kaSAya mAgeNA, jJAnamArgaNA mAdi mArgaNAmoM meM kevala prAtmIya bhAvoM kA (vaibhAvika aura svAbhAvika) hI sambandha hone se caudaha guNasthAnoM kA samAveza kiyA gayA hai| pAcArya bhUtabalI puSpadanta ne satyarUpaNA rUpa anuyoga dvAra ko hI zeSa aura Adeza arthAta mArgaNA aura guNasthAna ina yo koTiyoM meM vibhakta kara diyA hai| aura samUce grantha meM mArgaNAbhoM ko bAdhAra banAkara guNasthAnoM ko yathA sambhava rUpa se Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) ghaTita kiyA hai jaisA ki-saMta parUNa dArA duvito Nideso mogheNa prAdeseNa c| (satra 8 pRSTha 80 dhavanA) isa kathana se spaSTa ho jAtA hai ki sapaharaNA anuyoga dvAra dravya zarora nirUpaNa krnaa| kyoMki bhAtraveda dravyApita hai| dravya zarIra ko chor3akara bhAvaveda kA nirUpaNa azakya hai| inhI saba bAtoM kA khulAsA hama SaTa khaNDAgama dhavala siddhAMta ke bhaneka satroM kA pramANa dekara yahAM karate haiM bhAdeseNa diyANuvAdeNa bhatyi NirayagadI nirikvAdo maNurakSagadI devagadI siddhagadI cedi / (sUtra 24 pRSTha 101 dhavalA) arthAta mArgaNAmoM ke kathana ko vivA se pahile gati mAgaMNA meM cAroM gatiyoM kA sAmAnya kathana hai naraka gati tiryacagati manuSyagati devagati aura siddhAMta ye pAMca gatiyAM sutrakAra batAte haiN| ina meM mantima siddhagati ko chor3akara bAko cAroM hI gatiyoM kA nirUpaNa zarIra sambandha se hai / isake Age ke 25veM sUtra se lekara 2 sUtra taka cAroM gatiyoM meM sAmAnya rUpa se guNasthAna paTita kiye gaye haiM tathA sUtra 26 se lekara sUtra 39 taka pAroM gatiyoM ke guNasthAnoM kA kucha vizeSa sama viSama varNana hai gatimArgaNA meM tiryavargAta meM pAMca guNasthAna kahe haiM sUtra yaha hai tiriksA paMcasu ThANesu patthi micchAhI, sAsaNa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAiTTI sammAmicchAiTThI pasaMda sammAiThThI saMjanAsaMjavAti (sUtra 26 pR0 104 dhavala siddhAMta) artha sugama hai| isa sUtra ko dhavalA ko par3hiye kathaM punarasaMyata-sampadRSTInAmasatvamiti na tatrA'saMyatasamyagdRSTInA mutpatterasavAta tatkutovagamyata iticeta chasuheTimAsu puDhavIe joisivaNa ke varaNa savva isTosu Nedesu samupajaha sammATodu jo jiivo| prtyaarssaat| (pR0 105 dhavalA) isa dhavalA TIkA kA spaSTa artha yaha hai ki-tiryaciniyoM ke apayA: kAla meM asaMyata samyaSTi jIvoM kA prabhAva vaise mAnA jA sakatA hai ? isa zaMkA ke uttara meM kahA jAtA hai ki nahIM, yaha zaMkA ThIka nahIM kyoMki tiryocaniyoM meM bhasayata samyagdRSTiyoM ko utpatti nahIM hotI hai isaliye unake aparyAtakAla meM cothA guNasthAna nahIM pAyA jaayaahai| yaha kaise jAnA jAtA hai? uttara-jo samyagdRSTijIva hotA hai vaha prathama pRthivIko aura kara nIce ko chaha pRthiviyoM meM, jyotipo, vyantara aura bhavanavAsI devoM meM aura saba prakAra kI khiyoM meM utpanna nahIM hotaa| isa pArSavacana se jAnA jAtA hai| yahAM para utpatti kA kathana hai| aura deviyAM mAnuSI tathA ticinI tInoM (saba) prakAra kI biyoM kA spaSTa kathana hai yaha dravya strI veda kA spaSTa kathana hai| yaha artha vAkya hai| isake Age indriyAnuvAda kI apekSA varNana hai pahAsa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .(24) prakAra hai iMdiyANuvAde pasthi eiMdiyA vIiMdiyA toiMdIyA caduri. diyA paMciMdiyA kiMdiyA cedi / (sUtra 33 pRSTha 116 dhavalA) isakA artha sugama hai| yahAM para hama itanA kaha denA bhAvazyaka samajhate haiM ki usI sUtra kA hama vizeSa khulAsA kareMge jo sugama nahIM hogaa| aura unhIM sUtroM ko pramANa meM deMge jinase prakRta viSaya dravya zarIra siddhi kI upayuktatA aura spaSTatA vizeSa rUpa se hogI, yadyapi sabhI sUtra yoga mArgaNA taka dravya zarIra ke hI pratipAdaka haiM parantu sabhI sUtroM ko pramANa meM rakhane se yaha lekha bahuta adhika bar3ha jAyagA / usI bhaya se hama sabhI sUtroM kA pramANa nahIM deNge| hAM jinheM kucha bhI saMdeha hove SaTakhaeDAgama ko nikAlakara dekha leveM / mastu / Upara ke sUtra meM ekendriya se lekara paMcendriya taka jIvoM kA kathana sarvathA dravya zarIra kAhI nirUpaka hai / bhAvaveda ko vivakSA taka nahIM hai| isakA khulAsA dekhiye___ eiMdiyA vihA vAdarA suhmaa| bAdarA duvihA pajatA pa. pajacA suhumA duvihA pajattA apajattA / (sUtra 34 pRSTha 125 dhavanA) parya sugm|| ye ekendriya jIvoM ke bAdara sUkSma paryApta paura pararyAta kevala nyaveda athavA dravya zarIra kI apekSA se Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) hI kiye gaye haiN| yahAM para bhAvaveda kA koI ullekha nahIM hai / dhavalA TopA meM isa bAta kA pUrNa khulAsA hai / parantu sUtra hI spaSTa kahatA hai", taba dhavalA kA uddharaNa denA anuyogI aura lekha ko bar3hAne kA sAdhaka hogA / ataH chor3A jAtA hai| isake bhAge-- vIiMDiyA dubihA pajjanttA apajjatA, sIiMDiyA dubidA pajjantA apajjanttA / caturi diyA dubihA pajjatA bhapajjatA / paMbiMdiyA dubihA saraNI ghasaraNI / saraNI dubiddA pajjatA bhapajjatA / asaraNI duvidhA pajjattA apajjatA cedi / (sUtra 35 paSTha 126 ghabalA) artha sugama hai ye sabhI bheda dravya zarIra ke hI haiN| bhAva pakSI sabhI vidvAna isa SaTakhaNDAgama siddhAMta zAstra ko samUcA bhAvaveda kA hI kathana karane vAlA batAte haiM aura vidvatsamAja ko bhI bhrama meM DAlane kA prayAsa karate haiM ve bhaya netra stholakara ina sUtroM ko dhyAna se par3ha leveN| ina sUtroM meM bhAvaveda kI gandha bhI nahIM hai| kevala dravya zarIra ke ho pratipAdaka haiN| isake Age unhIM ekendriyAdi jIvoM meM guNasthAna batAye haiM / jo sugama aura nirvivAda haiN| yahAM unakA ullekha karanA partha hai / isake Age kAya mAgaMNA ko bhI dhyAna se par3heM kAyAvAdekha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) asthi pudavikAiyA, bhAukAiyA, te ukADyA, bAlakAiyA, vaNaphiikAiyA talakAiyA akAiyA cedi / (sUtra 36 14 132 dhavalA) artha sugama aura spaSTa hai - ye sabhI bheda dravya zarIra ke hI haiN| bhAvaveda kA nAma bhI yahAM nahIM hai| isake Age CSE puDhavikAzyA duvidhA vAdA suhamA | vAdarA dubidhA pajjattA pattA suhamA duvidhA pajjattA apajjattA mAdi / (sUtra 0-4114134- 135) artha sugama hai yaha lambA sUtra hai aura pathivIkAya Adi se lekara banaspatikAya paryaMta sAdhAraNa zarIra, pratyeka zarIra, sUkSma bAdara paryApta, aparyApta Adi bhedoM kA vivecana karatA hai| dUsarA 41vAM sUtra bhI inhIM bhedoM kA vivecaka hai| yaha vivecana bhI saba dravyaveda kA ho hai / Age inhIM pRthivI kAya aura nasa kAryoM meM guNasthAna batAye gaye hai jo sugama aura spaSTa evaM nirjivAda haiM / jinheM dekhanA ho ye 43 sutra se 45 sUtra taka dhavala siddhAMta ko dekheM / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) 632 strakA mukhya viSaya yogamArgaNA hai| - saMyatAda sUtra meM sarvathA asaMbhava hai| bhavakrama se varNana karate hue yoga mArgaNA kA vivecana karate haiM, usI boga mArgagA ke bhItara 13vAM sUtra hai| maura vaha dravyakhI ke svarUpa kA hI nirUpaka hai| kramabaddha prakaraNa ko pakSamoha zUnya sadbuddhi aura dhyAna se par3hane se yaha bAta sAdhAraNa jAnakAra bhI samajha leMge ki yaha kathana dravya zarIra kA hI nirUpaka hai| krama pUrvaka vivecana karane se hI samajhameM pAsakegA isaliye kucha sUtra krama se hama yahAM rakhate haiM ke 13vAM sUtra kheNge| ___ jogANuvAdeNa asthi maNa jogI, vaci jogo, kAya jogI cdi| (sUtra 47 paSTha 136 dhavala) artha sugama dhavalAkAra ne dravya mana aura bhAva mana ke vivecana se yaha paSTa kara diyA hai ki yaha saba kathana dravya zarIra kA hai| isake mAge manoyoga ke satya asatya mAvi cAra bhedoM kA aura unameM sambhAvita guNasthAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| usI prakAra mAge ke sUtroM meM vacana yoga ke bhedoM aura guNasthAnoM kA varNana hai| 56ve sUtra meM zaMkha ke samAna dhavana aura hasta pramANa mAhAraka zarIra varNana hai| yaha dravya zarIra kA vidhAyI spaSTa kathana hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) usake bhAge SaTakhaNDAgama dhavanavidAMta ke sUtra 16 se lekara satra 100 taka kAyayoga bhora mizra kAyayogoM ke bheda mora nanameM sambhava guNasthAnoM kA varNana hai| jo ki pudgala vipAko nAmA nAmakarma ke udaya se mana vacana kAya vargaNAmoM meM se kisI eka vargaNA ke avalambana se kama nokarma khIMcane ke liye o mAtmapradezoM kA halana calana hotA hai vo yoga hai jaisA ki pabalA meM kahA hai| vaha halana calana bhAvora meM pazakya hai| kAyayoga aura mizra kAyayoga ke sambandha sehamI sUtroM meM vaha paryAptiyoM kA bhI varNana hai jo dravyaveda meM hI ghaTita hai| bhAvaveda meM unakA ghaTita honA zakya nahIM hai| isase spaSTa rUpa se sabhI samajha lage kiyAM sUtra dravya zrI kehI guNasthAnoM kA vidhAyaka hai| vaha bhAvaveda kA sarvathA vidhAyaka nahIM hai| ata: usa sUtra meM saJjada pada sarvathA nahIM hai yaha ni:saMzaya evaM nizcita siddhAMta hai| isI mUla bAta kA nirNaya yoga mAgaNA ke sUtroM kA pramANa dekara aura paryAniyoM ke prarUpaka sUtroM kA pramANa dekara hama spaSTatA se kara dete haiM kammaiya kAyajogo vimAhagai samAvaraNANaM kevaloNaM vA. smugpaavgdaannN| (satra 60 14 146 dhavana siddhAMta) pati-kArmANa kAyayoga viragati meM rahane vAle cAroM gatiyoM ke jIvoM ke hotA hai aura kevalI bhagavAna ke samasta avasthA meM hotA hai| isa vimAgavi ke kathana se spaSTa siDI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) ki yaha varNana dravya zarIra kA hI hai| bhAge inhIM mAgaMNAmoM meM guNasthAna paTita kiye gyehaiN| yahAM vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki isI kAyayogake nirUpaNa meM prAcArya bhUtabalI puSpadanta ne paryAptiyoM kA sambandha batAyA hai jaisA ki sUtra haikAyajogo pajattaNa vi asthi, apanattANa viptthi| (satra 66 paSTha 155 dhavana) artha sugama hai itI sUtra ko dhavajJA TIkA meM prAcArya vIrasena svAmI jikhate haiM ki paryAhasyaiva pate yogAH bhavanti, ete cobhayoriti vacanamAraNya paryApti-viSayajAta-saMzayasya ziSyasya sandedApohanAtha. muttarasUtrAeyabhANAta 'cha pajattImA cha bhpjttotro|' (matra 70 paSTha 156 dhavala siddhAMta) yahAM para prAcArya vIrasana ne paryAptiyoM kA vidhAyaka satra dekhakara yaha bhUmikA pragaTa kI hai ki ye yoga paryApta jIva ke hI hote haiM aura ye yoga paryApta aparyApta jIvoM ke hote haiN| isa sUtra nirdiSTa vacana ko sunakara ziSya ko paryAptiyoM ke viSaya meM saMzaya khar3A ho gayA, usI saMzaya ke dUra karane ke liye prAcArya bhUtabani puSpadanta ne paryAptiyoM ke vidhAyaka sUtra kahe hai- sUtra meM baha paryAptiyAM bhora bahabhaparyAptiyAM banAI gaI hai| paryApti ke Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) lakSaNa ko spaSTa karate hue pavanAkAra kahate haiM ki mAhAra-zarorebhiyocchavAsaniHzvAsa-bhASAmanasAM niSpattiH parvAmitAca SaT bhavanti / arthAta mAhAra, zarIra, iMdriya, ucchavAsani:zvAsa, bhASA paura mana ina chahakI utpatti honA hI payoti hai ye paryAptayAM chaha hotI hai| isa kathana se spaSTa ho jAtA hai ki yaha paryAptiyoM kA varNana aura unameM guNasthAnoM kA samanvaya dravya zarIra se ho sambandha rakhatA hai| bhAvaveda meM ina paryAptiyoM kI utpatti kA koI sambandha nahIM hai| hAM pUrNa zarIra aura apUrNa zarIra ka sambandha se bhAvaveda bhI bhAdhAra mAdheya rUpa se ghaTita kiyA jAtA hai parantu ina payotiyoM kA mUla dravya zarIra kI utpatti aura prApti hai| ataH ina paryAptiyoM ke sambandha se jo bhAge ke sUtroM meM kathana hai vaha saba dravya zarIra kA ho hai isakA bhI spaSTIkaraNa nIce ke sUtroM se hotA haipariNamicchAiTippali jAva bhasaMjada sammAhita / sUtra 71 paMca pajatomo paMca apaJjatIyo sUtra 72 / bohaniyamaDi jAva asa riNa pcidiyaatti| sUtra 73 pattAri pajattIbho pattAri pbbtiiyo| sUtra 74 eiMpiyANaM sUtra 75 (pRSTha 156-157 dhavala) artha-baha sabhI-chahoM paryAmiyAM saMjhI midhyAdRSTi guNasthAna taka hotI hai| pathA dvIndriya jIvoM se lekara mI paMcendriya Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) jIvoM payaMta mana ko chor3akara zeSa pAMca paryAptiyAM hotI hai| tathA bhASA aura mana ina do paryAptiyoM ko chor3akara bAkI cAra paryApriyAM ndriya jIvoM ke hotI hai| ina saboM ke jaise niyana paryAptiyAM hotI haiM vaise hI prAyopiyAM bhI hotI haiN| ina chaha paryAjiyoM kI samApti cauthe guNasthAna taka hI bhUtala pugdanta ne batAI hai| isakA khulAsA dhavalAkAra ne aneka zaGkAyeM uThAkara yaha kara diyA hai ki cauthe guNasthAna se Upara paryAyAM isaliye nahIM mAnI gaI haiM ki unakI samApti cauye taka hI ho jAtI hai arthAta cauthe guNasthAna taka hI jamma maraNa hotA hai isI bAta kI puSTi meM yaha bAta bhI kahI gaI ki samyaka mathyASTi tIsare guNasthAna meM bhI ye paryAptiyAM nahIM hotI hai kyoMki usa guNasthAna meM aparyAptakAla nahIM hai parthAta tIsare mizra guNasthAna meM jIvoM kA maraNa nahIM hotA hai| isa kathana se yaha maSTa hai ki yaha paryAjiyoM kA vidhAna aura vivecana dravya zarIra se hI sambandha rakhatA hai| __ yadi dravya zarIra aura janma maraNa se sambandha ina paryAptiyoM kA nahIM mAnA jAve to cauthe guNasthAna taka hI sUtrakAra 71 sUtra dvAga inakI samApti nahIM batAte kintu 133 guNasthAnataka batAte / isI prakAra saMdhIjIva taka manako chor3akara pAMca gaira ekendriya jIva meM bhASA aura mana donoM kA prabhAva batAkara kevala pAra paryAptiyoM kA vidhAna sUtrakAra ne kiyaa| isase bhI spaSTa ki Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) yaha vivecana dravya zarIra se hI sambandha rakhatA hai| kyoMki prasaMsojova ke mana aura ekendriya jIva ke bhASA kI utpatti nahIM hotI hai| isa prakAra sarakAra ne yogoM ke bIca meM sambandha - prApta paryAptiyoM kA svarUpa aura unakA ekendriyAdi jIvoM ke bhinna 2 dravya zarIroM ke sAtha sambandha evaM guNasthAnoM kA nirUpaNa karake unI bhaudArikAdi kAyayogoM ko paryAptiyoM aura aparyAptayoM meM ghaTAyAvaha isa prakAra hai porAliya kAyajogo pajatANaM morAliya mimsa kAya bogo apjttaannN| sUtra 76 bebbiya kAyajogo pajattANaM vetriya missa kAya jogo apajjattANaM / satra 77 pAhAra kAyabogo pajattANaM pAhAra missa kAya jogo ppjtaaeN| sUtra 7 (pRSTha 158-156 dhavana) artha sugama aura spaSTa hai| ina sUtroM kI vyAkhyA meM dhavalAbara ne yaha bAta spaSTa karatI hai ki jabataka zarIra paryAti niSpA nahIM ho pAtI taba taka jIva aparyAya (nirvRtyaparyAptaka) kahA jAtA hai| isase spaSTa kiyA sabakAna dravya zarIra kI racanA aura usakI pUrNatA se sampa Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' (35) isI prakAra baiphiyika mizra meM aparyApta avasthA batAkara aparyApta avasthA meM kArmANa kAyayoga bhI batAyA gyaa| yaha bAta bhI zaroropatti se hI sambandha rakhatI hai| . pAhAra zarIra ke sambandha meM to dhavalAkAra ne aura bhI spaSTa kiyA hai kimAhArazarIrotthApaka: paryAptaH sNyttvaanythaanupptteH| (dhavalA pRSTha 156). arthAta aAhAra zarIra ko utpanna karane vAlA sAdhu paryAptaka hI hotA hai| anyathA usake saMyatapanA nahIM bana sakatA hai isakA tAtparya yaha hai ki praudArika zarIra kI racanA to usake pUrNa ho. cukI hai, nahIM to usake saMyama kaise bnegaa| kevala mAhAraka zarIra kI racanA apUrNa hone se usa apayAMta kahA gayA hai| isa se audArika dravya zarIra ko hI mAdhAra mAnakara mAhAraka zarIra kI aparyApti kA vidhAna sUtrakAra ne kiyA hai| yaha bAta khulAsA ho jAtI hai| isI sambandha meM dhavalAkAra ne yaha bhI kahA ki. bhavAvasI paryAptakA bhaudArikazarIragataSaTaparyAptyapekSyA, mAhArazarIragataparyAptiniSpatyabhAvApekSayA svpryaaptko'sau| . . (pRSTha 155) arthAna- praudArika zarIragata SaTaparyAptiyoM kI pUrNatA kI, apekSA to vaha chaThe guNasthAnavartI sAdhu paryAptaka hI hai, kintu. mAhAra zarIra gata garyAlayoM ko pUrA nahIM honese vaha aparyApta Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) vahAM para dhaSavAkAra ne-"sArika zarIragava paTapayAmi aura mAhAra zarIra gavati " ina padoM ko rakhakara yaha mA kara diyA hai ki yA boga mora payAmi sambandhI sAmya zarIra athavA dravgaveda se hI sambandha rakhA hai| mAbobasesa kA koI sambandha mamI hai| aura yahAM para bAda kI apekSA koI vicAra bhI nahIM kiyA gayA hai| isa mAge hI yoga aura pAriyoM ke samanbaya ko ghaTita ke jagadubAraka aMgaikadeza sAtA bhAcArya bhUtala puSaisa bhagavAna potiyoM ke sAtha gatimAdi mArgaNAmoM meM guNasthAnoM samanvaya dikhAte haiN| rahayA milAiDipasaMmada sammAiDihANe siyA patragA siyA apjaaygaa| (satra 78 pRSTha 160pavala) artha sugama - isa sUtra dvArA nAraThiyoM kI mAM avasthA meM mithyATi aura saMbata samyamdRSTi-pahalA aura pauSA aise do guNatvAna batAye hai| pahalA co ThIka hI hai parantu pauvA guNavAna pAsa avasthA meM prathama naraka kI apekSA se hA gayA hai| boMki sampati makara sampadarzana ke sAtha pahale narakAko sopahapAvasabhI jaina bivyamAna jAnanA hogA kA saaSikAmAkhareca varSa aura bAlI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapanA hai| yahAM para bhI vicAra karane rasoI ki narakiyoM prAmanarako sabhyAsa sahita sati lakSya karake hI yaha vAM matra kahA gayA matAvara prtipaadk| jaisA ki-samasta pIche ke sUtroM dvArA evaM paryApti aparyApti nirUpaNa ke maraNa dvArA hamane spaSTa kiyA hai| isI kA aura bhI spaSTIkaraNa isase bhAge ke sUtra meM dekhiye| mAsaesa mAiDhi sammAmichAiDiTaNe ziyamA pjnaa| r (sUtra 80 pRSTha 160 pavana siddhAMta) artha-bAkiyoM meM dUsarA aura tIsarA (pAsAdana aura miSa) guNasthAna niyama se paryApta avasthA meM hI hotA hai| isa sUtra kI vyAkhyA karate hue pavanAkAra paSTa rUpa se kahate haiM ki nArakAH niSpamasTaparyAptayaH saMtaHtAbhyAM guNAbhyAM pariNamante nAparyAnAvasyAyAm / kimiti tatra to nosate iti cettayo svavocinimitapariNAmAmAvAta sopa kimiti pornasthAditicen / svAbhAbyAta / bArANAmagni sambandhAdaramamAvAbamugavAnAM punarbhasmani samutmyamAnAnAM maparyAptAbAyAM guNazyasya satyAvirodhAniyamena paryApta iti na paTate iti cena, teSAM maraNAbhAvAta bhAve vA-na te vanopayo "NiravAze rayiyA baDira samAyA ho pirayadi jAdi No devajAdi niriksA gari magussamaliMba Adi" ityanenANa niSittvAt / vAyuSo'jamAne mismAyAmAmevA niyamAcena tevAmapamulyoravasyAt / bhasmabApa. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) mupagatadehAnAM teSAM kathaM punamaraNa miti cenna dehvikaarsyaassyurvibisynimitttvaat| anyathA vAlAvasthAtaH prApta yauvanasyApi maraNaprasasAtA (pRSTha 160-161 dhavala siddhAMta) artha-jina nArakiyoM kI chaha paryApti pUrNa ho jAtI haiM behI nArakI ina dUsare aura tIsare do guNasthAnoM ke sAtha pAraNamana karate haiN| aparyApta bhavasthA meM nhiiN| 'upayukta do guNasthAna nArakiyoM ko paryApta avasthA meM kyoM nahIM hote ? isa zahara ke uttara meM prAcArya kahate haiM ki unakI aparyApta prAsthA meM ukta do guNasthAnoM ke nimitta bhUta pariNAma nahIM ho pAte haiN| phira zaGkA hotI hai ki vasaM pariNAma bhapayAMta bhavasthA meM unase kyoM nahIM ho pAte haiM ? uttara-vastu svabhAva hI aisaa| phira zaGkA hotI hai ki nArakI bhagni ke sambandha se bhasma ho jAte haiM aura usI bhasma meM se apana ho jAte haiM sI avasthA meM paryApta avasthA meM bhI unake eka do guNasthAna ho sakate isameM kyA virodhahai athAna bepana mAdi se naSTa evaM agni meM jalAne se unakA zarIra naSTa ho jaataa| phira meM unhIM bhasma mAdi avayavoM meM utsama ho jAte hai isaliye unakI aparyApta avasthA meM eka do guNasthAna ho sakate haiM isameM koI bAdhA pratIta nahIM hotI phira jo yaha pA satra meM kahI gaI hai ki dusare tIsare guNasthAna meM nArI niyamAve Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) paryApta hI hote hai so kaise ghaTegI? paryApta avasthA kA niyama kaise banegA? uttara-yaha zaMkA ThIka nhiiN| kyoMki chedana bhedana hone evaM agni cAdi meM jalA dene bAdi se bhI nAkayoM kA maraNa nahIM hotA hai| yadi unakA maraNa ho jAya to ve phira vahAM (naraka meM) utpanna nahIM ho sakate haiN| kAraNa; aisA pAgama hai ki jinakI pAyu pUrNa ho jAtI hai aise nArakI naraka gati se nikala kara phira naraka gati meM peza nahIM hote haiN| usI prakAra ve marakara devagati ko bhI nahIM jAte haiM kintu naraka se nikalakara ve tiyaMca mora manuSyati meM hI utpanna hote haiM isa bhArSa kathana se nArako jIvoM kA naraka se nikajJakara punaH sodhA naraka meM utpanna honA niSiddha hai| ___ phira zaMkA-pAyu ke anta meM hI marane vAle nArakiyoM ke liye ho sUtra meM kahA gayA niyama lAgU honA caahiye| uttara-nahIM, kyoMki nArakI jIvoM ko apamRtyu (bhakAla. maraNa) nahIM hotI hai| nAkiyoM kA chadana bhedana agnimeM jalAne mAdi se bIca meM maraNa nahIM hotA hai kintu bhAyu ke samApta hone para hI unakA maraNa hotA hai| phira zaMkA-nArakiyoMkA zarIra agni meM sarvathA jalA diyA jAtA hai vaisI bhavasthAmeM unakA maraNa phira kaise kasA AtA para-baha maraNa nahIM hai kintu unake zarIra kA kebala Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) vikAra mAtra hai| vaha bhAyu kI vyucchita (nAza) hone meM nimitta nahIM hai| yadi bIca 2 ke zarIra vikAra ko hI maraNa mAna liyA jAya no phira jisane bAlyAvasthA ko pUrA karake yauvana avasthA ko prApta kara liyA hai usakA bhI bharaNa kahA jAnA cAhie ? bhana maraNa to Ayu kI samApti meM hI hotA hai| isa samasta kathana se yaha bAta bhalI bhAMti siddha ho jAtI hai ki dUsare tIsare guNasthAna jo nAkiyoM kI paryApta avasthA meM hI sUtrakAra bhagavata bhUtala puSpadanta re sUtra 80 meM batAye haiM ve nAkiyoM ke dravya zarIra kI hA mukhyatA se batAye haiN| isa sUtra ke annastatva kA dhavalAkAra ne savathA spaSTa kara diyA hai ki nAkiyoM kA zarIra bIca 2 meM agni se jalA diyA bho jAtA hai to bhI vaha maraNa nahIM hai aura na va unakI apayApta avasthA hai| kyoMki usa zarIra ke jana jAne para bhI nArAkayoM kI mAyu samApta na hone se unakA maraNa nahIM hotA hai| isaliye ve paryApta ho rahate haiN| isa prakAra yaha paryApta aparyApta avasthA kA samanvaya nArakiyoM ke dravya zarIra se hI sambandha rakhatA hai| aura usI paryApta dravya zarIra ko mukhyatA se nAkiyoM ke ukta do guNasthAnoM kA sadbhAva sUtrakAra ne batAyA hai| __ yadi yahAM para bhAvaveda ko mukhyatA athavA usaka virecana hotA to usa veda kI mukhyatA se hI satrakAra vivecana karate, parantu unhoM ne bhAvoM kI pradhAnatA se yahAM vivecana sarvathA nahIM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) kiyA hai kintu nAkiyoM ke dravya zarIra meM aura unakI paryApta avasthA meM sambhava hone vAle guNasthAnoM kA ullekha kiyA hai| isI prakaraNa meM paryAptiyoM ke sAtha gAna mAraNA meM 63 vAM sUtra hai| ataH jaise yahAM para nArakiyoM ke dravyazara ra (dravya veda) kI mukhyatA se sambhava guNasthAnoM kA pratipAdana sUtrakAra ne piyaa| ThIka isI prakAra bhAge ke 81 se lekara 6 prAdi sUtra meM bhI kiyA hai| vahAM bhI paryApta apayApta avasthA se sambandhita dravyaveda kI mukhyatA se mambhava guNasthAnoM kA varNana hai| vidvAnoMko kramapati, prakaraNa aura saMbaMdha mamanvaya kA vicAra karake hI anya kA rahasya samajhanA cahiye / "samasta SaTambaeDAgama bhAvaveda kA hI nirUpaka hai, dradhyaveda kA isameM kahIM bhI varNana nahIM hai vaha pranyAMtaroM se samajhanA cAhiye" aisA eka aora se sabhI bhAvapakSI vidvAn bharane lamba ra lekhoM meM likha rahe haiM so ve kyA samajhakara aisA likhate haiM ? hameM to unake vaise lekha aura pranyAzaya ke samajhane para pAzcarya hotA hai| Upara jA kucha bhI vivecana hamane sUtroM aura vyAkhyA ke mAdhAra kiyA hai usapara una vidvAnoM kA hoSTa denA cAhiye bhora panthAnurUpa hI samajhane ke liye buddhi ko upayukta banAnA caahiye| pakSa moha meM par3akara bhagavAna bhUtAla puSpadanta ne ina dhavalAdi siddhAMta zAstroM meM kisI bAta ko bor3A nahIM hai| unhoMne dravya zarIra kI pAtratA ke bhAdhAra para hI sambhava guNasthAna kA samanvaya kiyA hai| isaliye Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) yaha kahanA ki dravyaveda kA kathana isa paTakhaeDAgama meM nahIM hai use pranyAMtara se samajhanA cAhiye siddhAMta zAba ko adhUrA batAne ke sAtha vastu tatva kA apanApa karanA bhI hai| kyoMki dravyaveda kA varNana ho sarasarUpaNa anuyoga dvAra meM kiyA gayA hai jisakA ki digdarzana hamane aneka sUtroM ke pramANoM se yaha karAyA hai| usa samasta kathana kA bhAva-pakSI vidvAnoM ke nirUpaNa se lopa hI ho jAtA hai athavA viparIta kathana siddha hotA hai| manasA vacasA kAyena parama vaMdanIya ina siddhAMta zAkhoM ke mA. zayAnumAra hI unheM vastu tatva kA vicAra karanA cAhiye aisA prasaMgApAtta unase hamArA nivedana hai| bhAge bhI siddhAMta zAstra sarrANa ke anusAra potiyoM meM guNasthAnoM ke sAtha cAroM gatiyoM meM dravyaveda athavA dravya zarIra kA hI sambandha hai| yaha bAta Age ke 100 sUtroM taka taka ki paryAlayoM ke sAtha gati-ni guNasthAnoM kA vivecana barAbara isI rUpa meM hai| 1003 sUtra ke bAda veda mAgeNA kA prArambha 101 sUtra se hotA hai| usa veda mArgaNA se lekara mAge kI kathAyAdi mArgaNAmoM meM dravya zarIra ko mukhyatA nahIM rahatI hai| ataH una saboM meM bhAraveda kA vivecana hai| usa bhAvaveda prakaraNa meM mAnuSiyoM ke no aura coraha guNasthAna kA samAveza kiyA gayA hai, isa siddhAMta sarrANa ko samajhakara hI vidvAnoM ko prakasa viSaya (sabata pada ke vivAda) ko sarala buddhi se haTA dene meM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .(41) ho siddhAMta zAkhoM kA vAstavika vinaya, bantu svarUpa evaM samAja hita samajhanA cAhiye / prastu aba mAge ke sUtroM para dRSTi DAliyevidiyAdi jAva satsamAra puDhadhIye NeraiyA micchAiTTiTANe siyA panjatA siyA prAgjattA / (sUtra 82 pRSTha 152 dhavalA) artha-dUsare naraka se lekara sAta naraka taka nArakI midhyAdRSTi pahale guNasthAna ko aparyApta avasthA meM bhI dhAraNa karate hai / paryApta meM bhI karate haiN| isa sUtra kI vyAkhyA meM dhavanAkAra kahate haiMavastanoSa SaTasu pRthivotra mithyAdRSTInAmutpatteH satvAt / (pRSTha 102 dhavanA) arthAta-pahalI pathvI ko chor3akara bAkI nIce kI boM pRthiviyoM meM midhyAdRSTi jIva hI utpanna hote haiM mAH vahAM paradUsare se sAtaveM naraka taka ke nArakiyoM kI paryApta aparyApta donoM bhavasthAnoM meM pahalA guNasthAna hotA hai| yahAM para bhI dravyaveda (nAraka zarIra) ke mAdhAra para hI guNadhAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bhAge ke sUtra meM aura bhI saSTa kiyA gayA hai| dekhiye sAsaNa sammAiTi sammAmicchAiTTi pasaMjadasammAiTihANe NiyamA pnyctaa| (sUtra 3 pRSTha 162 dhavala siddhAMta) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) partha sugama haiisa sUtra ko utthAnikA meM dhavalAkAra kahate haiM zeSaguNasthAnAnAM tatra satvaM kva ca na bhavediti jAtArekasya bhavyasyArekA nirasanAthamAha / (pRSTha 162) artha-una pRviyoM ke kina 2 nArakiyoM meM (kina ra dravya zarIroM meM) zeSa guNasthAna pAye jAte haiM aura kinara nAraka zarIroM meM ve nahIM pAye jAte haiM isa zaGkA ko dUra karane ke liye hI yaha 83 vAM sUtra kahA jAtA hai / ima utthAnikA ke zabdoM para 'veSaNA karane evaM bhAva para lakSya dene se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki guNasthAnoM kA sambhava, dravya zarIra para hI nirbhara hai aura usakA mUla boja paryApti aparyApta haiN| tirikkhA micchAiTisAsaNasammAiTiasaM jadasammAThiANe siyA pajattA siyA apjttaa| (sUtra84 pRSTha 163 dhavala) artha sugama parantu yahAM para tiyaMvoM ke jo aparyApta avasthA meM bhI cauthA guNasthAna sUtra meM batAyA gayA hai vaha viryacoM ke dravya zarIra bhAdhAra para hA batAyA gayA hai isa sUtra kA spaSTIkaraNa dhavanAkAra ne isa prakAra kiyA hai__ bhavatu nAma mithyASTisAsAdanasamyagdRSTInAM tiyA paryAptAparyApvayoH satvaM tayostotpatsyavirodhAta samyagdRSyastu punameM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) tpadyante tiryagaparyAptaparyAyeNa samyagdarzanasya virodhAditi 1 na virodhaH, mAyAsyAprAmANyapasakAta / kSAyikasamyagdRSTi sevitanIrthakaraH pitasaptaprakRtiH kathaM tiryakSu duHkhabhUyamsUtpadyate iticaMnna tirazca nArakebhyo duHkhAdhikyAbhAvAta / nArabapi samyagdRSTayA notpatsyante iti cenna teSAM tatrotpattitipArakArSApalammAta / pRSTha 163 dhavalA) artha-mithyASTi aura sAsAdana, ina do guNasthAnoM kI sattA bhane hI tithaMcoM kI payApta pAra papAta avasthA meM banI rahe kyoMki tiyacoM kI payApta prApti avasthA meM ina do guNasthAnoM ke hone meM koI bAdhA nahIM pAtI hai| parama sampaSTi jIva to tiryacoM meM usanna nahIM hote haiM kyoMki tiryacoM kI aparyApta avasthA ke sAtha samyagdarzana kA virodha hai ? isa zaha ke uttara meM dhavanAkAra kahate haiM ki tiyacoM ko paryApta avasthA ke sAtha mA samyamazana kA virodha nahIM hai, yadi virodha hotA to Upara jo zvAM sUtra hai isa Apako mapramANatA ThaharegI, kyoMki niyaMcoM ko azyApta avasthA meM bhI isa sUtra meM cauthA guNasthAna batAyA gayA hai| zaGkA-jisane tIrthakara kI sevA kI hai aura jisane sAta prakRtiyoM kA kSaya kiyA hai (pratipana) aisA jJAyika samyagdRSTijIva adhika duHkha bhogane vAle tiyoM meM kaise panaho sakatA? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) uttara-aisA nahIM hai, kyoMki tiryanoM meM nArakiyoM se adhika duHkha nahIM hai| phira zakA-jaba nArakiyoM meM adhika duHkha hai to una nArakiyoM meM bhI samyagdRSTi jIva nahIM ho sakeMge ? uttara-yaha bhI zaMkA ThIka nahIM hai kyoMki nArakiyoM meM bhI samyagdarzana hotA hai| aisA pratipAdana karanevAlA mAghe sUtra pramANa meM pAyA jAtA hai maadi| isa upayukta sUtra ko vyAkhyA se zrI dhavalAkAra ne yaha bahuta khulAsA kara diyA hai ki tiryaboM ke aparyApta zarIra meM samyaka. darzana kyoM ho sakatA hai usakA samAdhAna bho mAge ko yAkhyA dvArA yaha kara diyA hai ki jisa jIva ne samyagdarzana ke prahaNa karane ke pahale mithyASTi avasthA meM tiryaca bhAyu aura naraka bhAyu kA bandha kara liyaa| usa jIva kI tithaMca zarIra meM bhI utpatti hone meM koI bAdhA nahIM hai lekha bar3ha jAne ke bhaya se hama bahuta sAvarNana chor3ate jAte haiN| isI liye bhAge ko vyAkhyA hamane nahIM nikho hai| jo cAheM ve ukta pRSTha para avatA se dekha sakate haiN| hama isa saba nirUpaNa se yaha batAnA cAhate haiM ki guNasthAnoM kI sambhAvanA evaM samA jIvoM ke dravya zarIra se ho sambandhita hai| aura dravya zarIra vahI liyA jAyagA jisa ki satra meM ullekho| tiryaca zarIra meM apAra pAsyA meM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) samyagdarzana ke sAtha jIva kisa prakAra utpanna hotA hai ? isa bAta kA itanA lambA vicAra aura hetuvAda kevala niyeca ke dravyazarIra kI pAtratA para hI kiyA gayA hai| yahAM para cauthe guNasthAna ke sambhAvita zarIra ke kathana kI mukhyatA batAI gaI hai, isa bAta zrI siddhi sUtra meM par3e huye aparyApta pada se kI gaI hai| ataH isa samasta prakaraNa meM paryApta aparyApta pada bhAvaveda kA vidhAna nahIM barate haiM kintu dravya zarIra kA hI karate haiM yaha nirvivAda nirNaya sUtrakAra kA hai| bhAva - pakSiyoM ko niSpakSadRSTi se sUtrAzaya ko vyAkhyA ke AdhAra para samajha lenA cAhiye / aura bhI khulAsA dekhiye - sammAmicchAiTThi saMjadAsaMjandra ai NiyamA pajjattA / (sUtra 85 pRSTha 163 dhavala siddhAMta) artha sugama hai| isa sUtra kI vyAkhyA karate huye dhavalAkAra ne yaha bAta sapramANa spaSTa kara dI hai ki sUtra meM jo tiyecoM ke pAMcavAM guNasthAna batAyA gayA hai vaha paryApta avasthA meM hI kyoM batAyA gayA hai, paryApta avasthA meM kyoM nahI batAyA gayA ? vyAkhyA isa prakAra hai manuSyAH midhyAdRSTavasthAyAM baddhatiryagAthuSaH pazcAt samyagdazainena sahAcA pratyAkhyAnAH kSapitasaptaprakRtayastiyukSu kinnotpate? iti cet kicAto'pratyAkhyAnaguNasya tiryagaparyAptaSa satyA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacita na, devagativyatirikagavitrapasammamAyuSoparivAnA. maNugopAdAnabulayanutpateH nakA parivi khettAI bhAgabaMdhe vihorasammataM / aNuvara mahabadAI pa nahA devAgaM mot| (gommaTasAra karmakAMDa gAthA naM0 165) __ (dhavalA pRSTha 163) artha-jina manuSyoM ne mithyASTi bhAvasthA meM tiryaca mAyu kA bandha kara liyaa| pIche sabhyarzana ke sAtha deza saMyama ko bhI prA kara liyaa| aise manuSya yadi sAta prakRtiyoM kA kSaya maraNa kareM to ratiyaMcoM meM kyoM utpanna nahIM hoMge vaisI avasthA meM una tiyecA apayAMta avasthA meM deza saMyama arthAta pauSa guNasthAna bhI pAyA jAyagA ? zAke uttara meM bhavanAkAra kahate haiM- ki nahIM pAyA jAtA kyoMki devagati ko hokara zeSa tIna gati sambandhI pAyu bampa yukta jIvoM ke aNuprograhaNa karane ko burI nahIM hotii| isake pramANa meM pavanAkAra ne gommaTasAra karmakAMDa kI gAthA kA pramANa bho divAkinAroM gatiyoM ko vAyu ke baMdha jAne para bhI samyamda. zana ho sakatA hai parantu devAya bara ko chor3akara zeSa tInoM gati sammAndhI pAyuSandha hone para yA jIva paNuba pora mahAsa koNa nIra saahai| isa kAna se do bAtoM kA khumAsA ho jAtA hai eka bAra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki paryApta aparyApta padoM kA sambandhavala dravyazarIra se / aura unI paryApta aparyApta dravya zarIra (vyaveda) sApa guNasthAnoM ko ghaTita kiyA gyaa| yahAM taka batAyA gayA ki jisa jIva ke devAyu kA bandha nahIM huvA yA usa paryAya meM nahI hogA athavA zeSa tIna mAyuSoM meM se kisI bhI bhAyu kA bandha ho cukAo to isa jIva ko usa paryAya meM araNavata aura mahAvata nahIM ho sakate haiN| yaha bAta jya zarIra kI pAtratA saM kitanA gaharA vinAmAko sambandha rkhtii| yaha bAta pAThaka vidvAna macchI taraha samajha le| dUsarI bAta dhavalAkAra ko vyAkhyA se aura gommatasAra karmakAMDa kI gAthA kA unhI ke dvArA pramANa dene meM yaha bhI acchI taraha sima ho jAtI hai ki isa pAli bhaparyApti prakaraNa meM jaisA isa paTakhaeDAgama siddhAMta zAba kA dhyaveda kI mukhyatA kA kathana hai sAlI gommaTasAra kA bhI kathana dravyareda kI mukhyatA kaa| dhavanAkAra ne gommaTasAra kA pramANa dekara donoM zAkhoM kA eka rUpa meM hI pratipAdana spaTa kara diyA hai| bhAvapakSI vidvAna apane nakhI meM paTasaeDAgama ke 136 sUtra kA vicAra karane ke liye paTakhaeDAgama mANoM ko chor3a cuke haiM loga prAyaH bahubhAga pramANa gommaTasAra hI de rahe hai aura yaha patA rahe kigommaTasAra jaise bhAvaveda kA nirUpaNa krtaahai| se paTakarAgama bhI bhAvaveda kA nirUpaNa krhai| parantu Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) aisA unakA kahanA pranyAzaya vist| isa bAta ko hama paTa. kharaDAgama se vo yahAM batA rahe hai, bhAge gommaTamAra ke pramANoM se bhI batAyaMge ki vaha bhI dravyaveda kA nirUpaNa karatA hai| aura paTavaNDAgama tathA gommaTasAra donoM ca kathana eka rUpa meNhai| jaisA ki Upara ke pramANa se dhavalAkAra ne spaSTa kara diyA hai| aba yahAM para tiryaca yonimatI (tiryaca vyatrI) kA sUtra likhate haiM paridiya tiriksA joNiNIsumicchADi sAsaNasammATa. ThANe siyA pattiyAmo siyA apjttiyaamo| (mUtra 87 pRSTha 164 pavana) artha sugama / isa sUtra kA spaSTIkaraNa karate huye dhavalAkAra nikhate haiM ki sAsAino nArakavi siyadapi nAsAdIti vA dvayoH sAdhamyAMmAvato dRssttaaNtaanupptteH| (pRSTha 164 dhavalA) atha-sAsAina guNavAna bAlA jIva marakara jisa prakAra mArakiyoM meM sama nahI hotA hai, usI prakAra tibaMgoM meM bhI spa nahIM honA cAhiye ? tara-yaha zaba ThIka nahIM hai, baraNa nArasI pora niyoM parya nahIM pAyA aataa| isaliye nArakiyoM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) niyaMtroM meM lAgU nahIM hotA hai / isa vyAkhyA se dhavalAkAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki sAmAina guNasthAna nAkiyoM ke aparyApta dravya zarIra meM nahIM ho sakatA hai kintu tiryacoM ke dravya zarIra meM aparyApta avasthA meM bhI ho sakatA hai| aparyApta avasthA kA svarUpa sarvatra jIva ke marane jIne se hI bana sakatA hai| ataH jahAM bhI aparyApta aura paryApta vizepaNa hoMge vahAM sarvatra dravya zarIra kA hI grahaNa hogaa| yaha nizcita hai aura prakRta meM to khulAsA sUtra aura vyAkhyA se spaSTa kiyA hI jA rahA hai| sammAmicdvAiTTi asa jazsammATTha sajadA saMpradAye bimA pajAtiyAco / (sUtra 8814164 dhavalA) artha-yonimatI tiyeca sabhya midhyAdRSTi asaMyata samyakdRSTi aura saMyatAsaMyata guNasthAnoM meM niyama se paryApta hI hote h| isI kA khulAsA dhatralAkAra karate haiMkutaH tatraivAsA muspaterabhAvAt / (pRSTha 164 dhanalA artha- upayukta tIna guNasthAna titheca yonikdhI (dravyakhI) kaM paryApta avasthA meM hI kyoM hote haiM ? arthAta aparyApta vyavasthA meM kyoM nahIM hote ? isakA utara pAcArya dete haiM kina yukta guNasthAnoM vAlA broba marakara yonimatI viryaSoM meM utpanna nahIM hotA hai| isa kathana se yaha bAta siddha ho jAtI hai ki yahAM para paryApta aparyApta prakaraNa meM guNasthAnoM kA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) sadbhAva dravya zarIra se hI sambandha rakhatA hai| yahAM para bhAvaveda kI koI mukhyatA nahIM hai| paryApta aparyApta to zarIra racanA ko pUrNatA apUrNatA hai vaha bhAgaveda meM ghaTita ho hI nahIM sakatI hai yahI varNana hamane aneka sUtroM evaM unakI dhavala TokA se spaSTa kiyA hai| manuSyagati aura 6 3 veM sUtra para vicAra jisa prakAra paryApta aura aparyApta ke sambandha se narakagati diyaMcagati kA varNana kiyA gayA hai usI prakAra yahAM para sUtra kramabaddha evaM prakaraNagata manuSyagati kA varNana bhI pathApti aparyApta se sambandhita guNagthAnoM ke sadbhAva se kiyA jAtA hai manussA micchAiTThi sAsasammATTha asaM jara sammAI chuTTA siyA pattA siyA apattA / (sUtra 86 pRSTha 165 dhavala) sammA mizrA iTTi - paMjA saMja- saMjaTTa se yamA patratA / (sUtra 60 pRSTha 165 dhavala) ye donoM sUtra manuSyoM ke paryApta aparyApta saMbadhI guNasthAnoM kA kathana karate haiN| inameM pahale sUtra dvArA yaha batAyA gayA hai ki midhyAdRSTi sAsAdana aura asaMyata sabhyamTaSTi ina donoM guNasthAnoM meM manuSya aparyApta bhI ho sakate haiM aura paryApta bhI ho sakate haiM / dUsare sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki sambamidhyAdRSTi, saMbatA - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) saMsaura saMgata gurAsthAnoM meM manurupa niyama se paryApta hI hote hai| isa dvitIya sUtra kI vyAkhyA pavanAkAra ne isa prakAra kI bhavatu sarveSAmeteSAM paryAptatva mAhArazarIramutthApayatAM pramattA. nAmaniSpamAhAragataSaTaparyAptInAma / na paryAptakamotyApekSayA paryAptApadezaH duzyasatvAvizeSato'saMyatasamyagdRSTInAmapi bhAryAtatvasyAbhAvApaceH / na pa sayamotsatyavasthApekSayA tadavasthAyAM pramattasya paryAptasya paryAptasvaM ghaTate asaMyatasamyagdRzavapi tAsagAviti naiSa dossH| (pRSTha 165) artha- yadi sUtra meM banAye gaye sabhI guNasthAna bAloM ko payotapanA prApta hotA hai to homo| parantu jinakI bAhAraka zarora sampandho chaha paryAptiyAM pUrNa nahIM huI hai aise mAhAraka zarora ko uttama karanevAle pramatta guNasthAnavI jIvoM ke paryAta. panA nahIM bana sakatA hai| yadi paryApta nAmakarma ke laya kI apekSA pAhAraka zarIra ko khatma karane vAle pramatta saMyatroM ko paryAptaka kahA jAne so bhI kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki paryApta karma kA jaya pramaca saMyatoM ke samAna pasaMyA samyagdRSTiyoM ke bhI nipuMsyaparyAya mAyA meM pAyA jAtA hai iliye vahAM para bhI aparyAptapane bamabhAva mAnanA pdd'egaa| saMyama kI utpacipa bhAsthA kI apekSA pramaya saMyata ke bAhAraka ko aparyApta avasthA meM paryAptapanA bana jAtA hai yadi aisA kahA jAya so bhI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThIka nahIM hai kyoMki isa prakAra asayata samyagdRSTiyoM ke bhI aparyApta avasthA meM (samyagdarzana ko apekSA) paryAptapane kA sAmA jAyagA 1 uttara-yaha koI dopa nahIM hai kyoMki dravyArthika naya ke avalambana kI apekSA pramatta saMyatoM ko AhAraka zarIra sambandhI baha paryAptiyoM ke pUrNa nahIM hone para bhI payApta kahA hai| bhAvapakSI vidvAna dhyAna se Upara kI paMktiyoM ko par3hakara vicAra kreN| __ yahAM para jo vyAkhyA dhavalAkAra ne kI hai vaha itanI spaSTa hai ki bhAvaveda pakSabAloM kA zaktA eva sandeha ke liye koI sthAna hI nahIM rahatA hai| bahuta sundara hetupUrNa vivecana hai chaThe guNagthAna meM muni paryApta haiM kyoMki unake paudhArika zarIra pUrNa ho cuca hai isaliye vahAM para paryApta avasthA meM saMyama kA sadbhAva batAyA gyaa| parantu baThe guNasthAna meM usI prAhAra vargaNA se banane vAlA bAhAraka zarIra jabataka pUrNa nahIM hai taba taka muni ko paryApta kaise kahA jAyagA aura vahAM saMyama kaise hogA ? isake uttara meM paryApta nAmakarma kA udaya evaM vyArthika naya kA bhava. lambana mAdikAkara jo samAdhAna kiyA gayA hai usase bhalIbhAMti siDa hotA hai ki saMyata guNasthAna paTapayAptiyoM ko pUrNatA karane vAle manuSya ke dravya zarIra ke mAdhAra se hI kahA gayA hai| isI liye hamane itanI vyAkhyA likhakara isa prakaraNa kA digarzana Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAvA hai| isamA khulAsA birecana hone para bhI yo paTasArakhAgama ke samasta prakaraNa caura samAva karana ko bhArata kI apekSA bAtehai aura dravyada (mbazarIra) kI mukhyAcA niSedha karato. hone isa prakAra ko eka paryApti kAryAni sambamdhI guNasthAna pavana ko par3hA aura samajhA bhI hai yA nahIM? sUtroM ke abhibhAva se tyA vista unake dhana para mArapaye hotA hai| evaM maNussa pjttaa| (sana 1 pR. 166 dhavana) martha-jaisA sAmAnya manuSya ke liye vidhAna kiyA gyaa| sAhI paryApta manuSya ke liye samajhanA caahiye| isa sUtrakI yAkhyA meM kahA gayA ki. kaI tasya paryAptatvaM ! na dravyAkinagaNyAta modanaH paccata isyatra yayA tanduvAnAmevodanavyapadezastavA'paryAptavAvA yAmapyatra paryAptavyabahArona vidhyate iti| paryApvanAmako. . dayApekSayA kA pryaaptnaa| . bartha-jisakI zarIra paryApti pUrNa nahIM huI se paryAptaka se kahA jAegA! uttara-yaha ThIka nahIM hai kyoMki dravyAdhika naya kI * apekSA isake bhI paryAptapanA bana jAtA hai jisa prakAra bhAta paka rahA aisA karane se bAloM ko bhAta kAbA usI prabhAra jisake sabhI pattiyAM pUrNa hone vAlI hai aise jIva ke aparyApta pApA meM bhI nityapaptikAvasthA meM mI) appineca Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra hotA hai| athavA paryApta nAmakarma ke udaya kI apekSA se una jIvoM ke paryAptapanA samajha lenA caahiye| ___ yahAM para paryApta nAmakarma ke padaya se jisake chahoM paryAptiyAM pUrNa ho cukI haiM usI manuSya ko paryApta manuSya kahA gayA hai, isase yaha bAta mugamatA se hara eka kI samajha meM bhA jAtI ki paryApta manuSyoM meM guNagAnoM kA kathana dravya zarIra kI mugyatA mahI kiyA gayA hai| jisa prakAra paryApta pora azyAla ke sambandhase yaha kathana hai masI pakAra mAga ke sUtroM meM bhI samajhanA caahiye| mAnuSI (dravyatrI) ke gupasthAna masiNIma micchADi sAsaNasammAiliTANe siyA paJjasiyAmo siyA apajjattiyAno / (sUtra 62 pR0 166 dhavanAma) artha-mAnupiyoM (vyatriyoM) meM mithyASTi aura sAsAdana ye do guNasthAna payAMma avasthA meM bhI hote hai aura aparyApta avasthA meM bhI hote haiN| isa 12aura isake bhAge ke 13 veM satra ko kucha vidvAnoM ne vivAdasya banA liyA ina donoM satroM meM batAye gaye mAmuniyoM ke guNavAnoM ko dravyatrIkana batA kara bhAvI paate| parantu unakA kahanA paryApti paryApta sammAna gaye samasta pUrva sUtroM ke kAna se aura isa sUtra manase Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI sarvadhA viruddha hai| isI bAta kA khulAsA yahAM para ina sUtra kI dhavalA TIkA se karate haiM: patrApi pUrvavaparyAsAnAM paryAptavyavahAraH pravartayitavyaH / athAsyAdisyayaM nipAtaH kapabdiyasminartha vsNte| tena syAmA paryAptanAmakozyArIniSpatyapekSayA rAsyAda. paryAptAH zarIrAniSpasyapekSayA iti vaktavyama / sugamabhanyA / artha-yahAM para bhI pahale ke samAna nirSa spaparyAptakoM meM paryApane kA vyavahAra kara lenA caahiye| athavA 'syAt' para nipAta kaJcana artha meM pAtA hai| isa syAma (siyA) parake anusAra ve kathaMcina paryApta hotI hai| kyoMki paryApta nAma pharma ke samaya kI apekSA se athavA zarIra pAni kI pUrNatA kI apekSA se ve biyAM zyApta kI jAtI haiN| tathA vyakti parAMta bhI hotI hai| zarIra paryApti kI pUrNatA kI apekSA samaparyApta hAvI hai| __yahAM para dhAvAra ne "atrApi pUrSata"ye para dekara yaha batAyA ki nisAkAra pahale sUtroM meM paryApti aparyApti ke sambamba se mamumyoM kI paTaparyAptiyoM kI pUrNatA-bora apUrNatA kA aura una avasthAmoM meM prApta hone vAle guNasthAnoM kA varNana kiyA hai ThIka vaisA hI varNana yahAM parabhI kiyA jAtAmaha sihotA. kisa 13 sUtra meM bhI usI prakAra vyApAra bakavana hai jaisA kile ke sUtroM meM manuSya tiryana praadi| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA gayA hai| yahAM para dravya zarIra kisa kA liyA jAya ? yaha zaMkA khar3I hotI hai kyoMki bhAvapakSI vidvAna kahate hai ki yahAM para dravya zarIra to manuSya (puruSa) kA hai aura bhAvatrI lI jAtI hai| isa ke uttara meM itanA samAdhAna paryApta hai ki jisakA isa sUtra meM vidhAna hai usI kA dravya zarIra liyA jAtA hai| isa sUtra meM manuSya kA varNana to nahIM hai| usakA varNana to sUtra 1 E0, 61na tIna sUtroM meM kahA jA cukA hai yahAM para isa satra meM mAnuSI kA hI varNana hai isa liye usI kA dravya zarIra liyA jaaygaa| aura bhAva kA yaha prakaraNa hI nahIM hai kyoki paryApti bhapayApti ke sambandha se dravya zarIra kI niSpatti aniSpatti kI ! mukhyatA se hI smAta kathana isa prakAra se kahA gayA hai| ataH jo vidvAna isa satra ko bhAvalI kA vidhAyaka batAte haiM aura dravyatrI kA vidhAyaka isa sUtra ko nahIM mAnate haiM ve isa prakaraNa para paryApti aparyApti ke svarUpa para, sambandha samanvaya para, aura dhavalAkAra ke sphuTa vivecana para manana kreN| pUrva saMkramabaddha nirUpaNa kisa prakAra kiyA gayA hai, isa bAta para pUrA dhyAna deva pahale ke sabhI sUtroM meM dravya zarIra ko yathAnurUpa pAtratA ke bhAdhAra para hI saMbhAvita .esthAna batAye gaye haiN| isa sUtrakI dhavalA TIkA se bhI yahI bAta siddha hotI hai ki yaha ra rakI pAhI vidhAna karatA hai| yadi patrI vA vidhAyaka yaha satra / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM mAnA jAve aura bhAvalI kA vidhAyaka mAnA jAne to phira paryApta nAma karma ke udaya kI apekSA aura zarIra niSpati ko apekSA se paryAptatA kA ullekha dhavalAkAra ne jo spaSTa kiyA hai vaha paise ghaTita hogA ? kyoMki bhAvo kI vivakSA vo mAnaveda ke udayakI apekSA se arthAta nokaSAya strIveda ke udaya kI apekSA se ho sakatI hai| parantu yahAM to paryApta nAma karma kA udaya maura zarIra paryApta kI apekSA kI gaI hai| ataH nirvivAda rUpa se yaha bAta siddha ho jAtI hai ki yaha sUtra : vyastrokA ho vidhAyaka hai haThAt vivAda meM DAlA gaya ? & 3 vAM sUtra aura usakI dhavalA TIkA kA spaSTIkaraNa sammAmicchAI dvi-basaMjarasammAiTi-saMjadAsaMjadaTThANe liba mA khiyA / (sUtra 13 putra 166 dhavala siddhAMta ) artha - samyammadhyAdRSTi, asaMyata samyamTaSTi, saMyatAsaMyata ina tIna guNasthAnoM meM mAnuSI ( dravyastrI ) niyama se paryApta hI hotI hai| arthAta tIsarA, cauthA, aura pAMcavAM guNasthAna dravyastrI kI paryApta avasthA meM hI ho sakate haiN| pahale 62 ve sUtra meM dravyakhI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI paryApta avasthA meM aura aparyApta avasthA meM pahalA aura dUsarA yA do guNasthAna batAye gaye haiN| usI stra se isa sUtra meM mAnuSI ko anuvRtti maato| 12 sUtra meM iyatrI ko aparyApta avasyA ke guNasthAnoM kA varNana hai aura isa 63 veM satra meM usI dravyamro kI payAta bhavasthA meM hone vAle guNasthAnoM kA varNana hai| isa 63 veM sUtra meM par3e huye 'piyamA paviyo' niyama aura yAta prAthA ina do mora pUrA mAna mora dhyAna karanA cAhiye kyoMki ye do pada hI isa sUtra meM aise haiM jinase dravyakhI kA pakSaNa ho sakatA hai| paryApti zanda paTa pAni bhora zarIra racanA kI pUrNatA kA vidhAna karatA hai| isase dravya zarIra kI siddhi hotI hai| niyama zabda vyatro kI paryAta ravasthA meM ukta guNasthAnoM ko prApti ko bAdhatA ko sUcita karatA hai| mAnuSI zanako anu. vRtti Upara 2 veM sUtra se bAtI hai, usase yaha siddha hotA hai ki vaha dravya zarIra jo pArAma se anivArya siddha hotA hai dhyatrI kA liyA gyaa| "12 aura 13 sUtroM meM jo paryApti tathA bhapati padoM se dravya zarIra liyA gayA hai vAya manuSya kA mAna liyA jAya to kyA bApA 1 isa zaMkA samAdhAna hama 23sababiSana meM kara cuke haiM yahAM para aura bhI sara kara dete hai ki manuSya (puruSa) dravya zarIra kA nirUpaNa kara 10,11 ina tIna sUtroM meM DiyA jA cukA hai| vahAM una sUtroM meM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI paryApti aparyApti para par3e hue haiN| una padoM se sana manuSyoM ke dravya zarIrasI pUrNatA apUrNatA kA grahaNa aura una avasvAnoM meM samva ta guNasthAnoMkA vidhAna batAyA jA cukA hai| pahA 12 aura 636 satroM meM mAnuSo ke sAtha paryApti mapabAMti pada jur3e hue hai isa liye ina sUtroM dvArA paryApta nAma kama ke sadaya tathA SaTa pattiyoM evaM zarIraracanAko puratA apUrNatA kA sambandha aura samanbaya mAnuSI ke sAtha hI hogA, manuSya ke sAya nahIM ho sakatA hai| mAnuSI kA vAcyArya "mAnuSI zabda mAvalI meM bhI mAtA aura dravyatrI meM bhI pAtA hai|" mAnuSI zabda ke donoM hI vAcyArya hote haiN| isa bAta ko sabhI bhAva pakSI vidvAna svIkAra karate haiN| parantu ina 12 aura 3 3 satroM meM mAnupI zana kA vAcya-artha kevala dravyatrI hI liyA gayA hai, kyoMki mAnuSI 16 ke sAtha paryApti aparyApti pada bhI jur3e hue haiM, ve dravya zarIra kI racanA pora usakI pUrNatA apUrNatA ke ho vidhAyaka hai kyoMki yaha yogamArgaNA kA prakaraNa hai batA dravya zarIra ko chor3a kara mAvastrI kA pahaNa nahI hotA hai, aura dravya manuSya kA vidhAna satra 8t, t0, 11 ina tIna satroM dvArA kiyA jA cukA hai mataH ina 12.63 veM satroM meM bhanuSya dravya zarIra ke sAtha bhAvalI kA mahaNa kadApi siddha nahIM ho sakatA hai| isa liye saba prakAra se eka sUtroM ke padoM para Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi dene se yaha bAta bhane prabhAra nirvivAda siddha ho jAtI hai ki 62 aura 63ve sUtra dravya boke hI vidhAyaka haiN| dravya manuSya ke sAtha mAtra trI ko karanA ina sUtroM meM nahoM kI jA sakatI hai| baba 63vAM sUtra yatro kA hI vidhAna karatA hai usameM 'sanada' pada kA niveza karanA siddhAMtase vipriitii| bataH yaha mATarUpa se miTa ho cukA hai ki ve satra meM 'mama' para kA: sarvathA abhAva hai| vahAM maMyata para kisI prakAra joza nahIM jA samatA hai| yaha bAta sUtragata padoM se hI siddha ho jAtI hai| tathA usI ke anurUpa dhavanA TIkA se bhI vahI bAta siddha hotI hai| usakA digdarzana dhavanA ke pramANoM dvArA hama yahI mAte haiM___ "hue DAvariyAM khISu samyagdRzyaH triotpayanta iticena, notpayante / kutovamIyate ? bhasmAdeva pArzata / asmAdevArSAta dravyamANA nivRttiH siddhyediti cetra savAsasvArapatyAkhyAnagukhavitAnAM saMyamAnupapatteH mAvasaMyamastAsAM savAsasAmapyaviruddha ivita, na tAsAM bhAvasaMyamosti bhAvA'saMyamAvinAbhAvivasAyapAdAnAmyathAnupapatteH / kathaM punastAsu caturdazaguNasthAnAnIti cena bhAvAtrIviziSTa-manuSyagato vatsatvAvirodhAta / bhAvavedo bAdara vAghoparyatIti na vatra caturdaza guNasthAnAnAM saMbhava iticenna patrasva prApAvAbhAvAt / gavistu pradhAnA na sA pArAvinaspati dedavazeSakhAyAM gatau na tAni saMbhavantIti cema vinaSTaSi vizeSaNe pArekha vanyaparezamAdapAnamanuSyagato vatsatyAvirodhAta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyAaryAptavaparyAptipratipakSAmAvataH sugamasthAna satra battavya mati " / pRSTha 166-167 pabalA) ___ upara ve sUtra kI samasta dhavamA kA uddharaNa diyA gayA hai yahAM para hama nIce pratyeka pakti kA zabdazaH artha likhate haiM aura usa artha ke nIce (vizeSa) zana dvArA usakA khulAsA apanI bhora se karate hai huraDAvasariyAM sIpu samyagdRSTayaH kimotpadyante iticetnotpdynte| artha-huNDAvasarpiNI meM khiyoM meM samyagdaSTi jIva kyoM nahIM utpanna hote haiM ? isa zaMkA ke uttara meM prAcArya kahate haiM kinahIM utpanna hote haiN| vizeSa-yahAM para koI digambara matAnuyAyI zaGkA karatA ki jisa prakAra hueDAvasarpiNI grana meM tIrthakara mAdinAtha bhagavAna ke putriyAM paidA huI haiM, paTakhaeDavijayI bharata cakravartI kI bhI vijaya (hAra) huI hai, usI prakAra isa huraDAvasarpiNI kAna meM drabipoM meM bhI samyagdaSTi jIva paidA ho sakate haiM isameM syA bAdhA ? uttara meM bhAcArya kahate haiM ki yaha zahA ThIka nahIM hai kyoMki isa huraDAvasarpiNI kAla meM bhI dravyastriyoM meM samyagadRSTi jIva paidA nahIM ho sakate haiN| yahAM para itanA samajha lenA cAhiye ki dhavanAkAra ne mAnuSI ke sthAna meM strISu' pada diyaa| usase dravyacI kAhI grahaNa hotA hai| dUsare-sabhyasva sahita Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIramarakara dravya zrI meM nahIM jAtA hai isaliye Upara kI zA aura samAdhAna se bhI davyastrI kA hI grahaNa hotA hai| kutovasIyate / asmaadevaa''rssaan| artha-kA-yaha bAta kahAM se jAnI jAtI hai ? uttara-sImA se jAnI jAtI hai| vizeSa-isa 63veM satra meM fNayamA pasiyAno' yaha spaSTa vAkya hai, isI vAkya saM yaha siddha hotA hai ki samyakdarzana kI prApti dravyatrI kI paryApta avasthA meM hI niyama se hotI hai| yadi samyagdarzana ko sAtha lekara jIva dravyatrI meM paidA ho jAtAho to phira isa sUtra meM jo cauthA guNa sthAna niyamale payApta avasthA meM hI hotaa|' aisA prAcArya nahIM kahate, isaliye isa sUtra rUpa bhArSa sa ho siddha hotA hai ki samyagdRSTi marakara dravya zrI meM paidA nahIM hotA hai| bhasmAdeva pArSAta vyatrINAM nivRttaH siddhayana iticetra sabAsastvAna. apratyAkhyAnaguNasthitAnAM sNymaanupptteH| artha-za-sImA se dravyakSiyoM ke moha bhI siddha hogI uttara-yaha zahA bhI nahI ho sakatI, kyoMki basa sahita honese asaMyama (dazasayama) guNa,thAna meM ThaharI huI una niyoM ke saMyama dA nahI hotA hai| vizeSa-zazakAra kA yaha kahanA hai ki samyadarzana mokSa kA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa hai aura dravyaSiyoM ke isa satra meM samyagdarzana ke sAtha deza saMyama bhI batAyA gayA hai| jaba usa dravyamI ko paryApta avasthA meM samyagdarzana aura deza saMyama bhI ho sakatA hai vA bhAge ke guNasthAna bhora mokSa bho usake ho sakatI hai? isa zo uttara meM prAcArya kahate haiM ki yaha zaza bhI ThIka nahIM hai, kyoMki dravya strI vastra sahita rahatI hai isaliye vaha apratyAkhyAna (apsayata-deza saMyata) guNasthAna taka hI rahatI hai, aisI bhArapA meM usake saMyama (baTA guNasthAna) vaidA nahIM ho sakatA hai| ___ yahAM para zaMbhakAra ne dravya bI para kAkara zaMkA uThAI hai, aura uttara dete samaya prAcArya ne bhI dravyatrI mAnakara ho uttara diyA hai| kyoMki vastrasahita hone se dravyatrI ke saMpama nahIM ho sakatA hai, vaha prasaMyama guNasthAna taka hI rahatI hai yaha vyana nya strI ke liye hI ho sakatA hai| bhAvasI kI apekSA yadi 13ce sUtra meM hotI to uttara meM bhAcArya 'vastra sahita aura apratyAkhyAna guNasthita' aise pada kadApi nahIM de sakate the| bhAva khI ke to vastra kA koI sambandha nahIM hai aura isake to guNasthAna taka hote haiN| aura 14 guNasthAna tathA mokSa taka isI zAma meM batAI gaI hai| isase sarvathA spaSTa ho jAtA hai ki zava ko dravya trI kA nAma lekara hI kI gaI hai, ucara bhI bhAcArya ne dravyabI kA grahaNa mAnakara hI diyA hai| yadi 132 sUtra meM 'sanada' paharotA vo uttara meM mAnAyeM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ma sahita honA, masaMyama guNasthAna meM rahanA aura saMyama kA aspa nahIM honA' ye tIna hetu kisI prakAra nahIM de sakate the kyoMki jaba sUtra meM saMyama pada mAna liyA jAtA hai taba Upara kahe gaye donoM hetu nahIM bana sakate haiN| saMyama avasthA meM na to va mahitapanA hai| aura na pasaMyamapanA kahA jA sakatA hai tathA sUtra meM saMyama pada jaba batAyA jAtA hai| taba saMyama una mAnuSiyoM ke nahIM ho sakatA hai| yaha uttara nahIM diyA jA sakatA hai| saMyama para ke rahate huye saMyama una mAnuSiyoM ke nahIM ho sakatA hai aisA khanA pUrvApara viruddha ThaharatA hai| bhAvaveda vAdiyoM ko isa rAkSa samAdhAna evaM dhavalA ke uttara meM kahe gaye padoM para dhyAna pUrvaka vicAra karanA caahiye| bhAva-pakSI vidvAna yaha kahate haiM ki yadi sUtra meM saJjada para nahIM hotA to phira isI sUtra se dravya triyoM ke mokSa ho sakatI hai aisI zaka kisa prakAra uThAI jAtI ? bhAvapakSI vidvAnoM kI isa tarkapA ke uttara meM yaha samajha lenA cAhiye ki zahA yaha mAnakara, uThAI gaI hai ki jaba dravyastriyoM ke paryApta avasthA meM samyagdarzana aura dezayama bhI ho jAtA hai to phira paryApta manuSya ke samAna unake mokSa bhI ho sakatI hai bhAga ke saMyama guNa sthAna mI ho skeNge| yadi sUtra meM saMjada pada hotA taba to phira zava uThane ke liye koI sthAna hI nahIM thA jaise manuSya kI apekSA se kahe gaye 10-11veM sUtra meM paryAppa avasthA meM 'saMjada' para diyA gayA hai Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ 14 guNasthAna aura mokSa hone ko koI zaMkA nahIM uThAI gaI hai kyoMki saMyama pada se yaha bAta mutagaM siddha hai| usI prakAra yadi 63ve sUtra meM bhI saMyama pada hotA to phira 14 guNasthAna aura mAkSa kA honA sutarAM siddha thA, zaMkA uThAne kA phira koI kAraNa ho nahIM thaa| sUtra meM saMyama pada nhiiN| aura dravyatrI ke paryApta avasthA meM samyagdarzana aura deza sayama taka batAye gaye haiM tabhI zaMkA uThAI gaI hai jaisa paryApta anAthAmeM usake samyagdarzana aura deza sayama bhI ho jAtA hai to bhAga ke gugAsthAna bhI ho jAyaMge aura moca bhI ho jAyagI ?' phira zakA to kasI bhI kI jA sakatI hai uttara para bhI to dhyAna denA caahiye| yadi sUtra meM saMgama pada hotA to uttara meM yaha bAta kahane ke liye thor3A bhI sthAna nahIM thA ki 'vastra sahita hone se tathA asaMyama guNasthAna meM hI rahane se saMyama ko utpatti nahIM ho sktii|' jaba sUtra meM saMyamapada mAnA jAtA hai taba 'sayama nahIM ho sktaa|' aisA sUtra-viruddha kathana dhavanAkAra uttara meM kaise kara sakate the ? kabhI nahIM kara sakate the| ataH spaSTa siddha hai ki 63vAM sUtra bhAvaveda kI apekSA meM nahIM hai kintu dravya lo veda kI pradhAnatA se hI kahA gayA hai ataH usameM mayama pada kisI prakAra bhI middha nahIM ho sakatA hai| dhavalAkAra ke uttara kA dhyAna meM dene sa 13 ve sUtra meM 'saMja" pada ke astitva kI kalpanA bhI nahIM ho sakatI hai| Aga aura bhI khulAsA dekhiye Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 bhAvamaMyamastAmAM savAsasAmapi aviruddha iticena, na tAsAM bhAvasaya mohita bhAvA'sayamAvinA mAtrivastrAdyapAdAnyathA'nupapatteH artha- zaMkA una mAnuSiyoM ke vantra sahita rahane para bhI bhava rUyamatra hone meM to koI virodha nahIM hai ? uttara-aisI bhI zavA ThIka nahIM hai, unake bhAva saMyama bhI nahIM hai| kyoMki bhAva asaMyama kA avibhAvI bAda kA grahaNa hai, vaha grahaNa phira anyathA nahIM utpanna hogA / - vizezakAkAra ne yaha zaMkA uThAI hai ki yadi dravyastriyoM ke vastra rahate haiM to mI avasthA meM unake dravya sayama (nagnatA-digambara muni rUpa) nahIM ho sakatA hai to mata ho / parantu bhAvasaMyama to unake vastradhAraNa karane para bhI ho sakatA hai, kyoMki vaha to zrAtmA kA pariNAma hai vaha ho jAyagA / isake uttara meM AcArya kahate haiM ki yaha bAta bhI nahIM hai batra dhAraNa karane para una khiyoM ke bhAva saMyama bhI nahIM ho sakatA hai| kyoMki bhAva saMyama kA virodhI varU grahaNa hai| vaha vastra rUyoM kapAsa rahatA hai | isaliye unake asayama bhAva hI rahatA hai / saMyama bhAva nahIM ho sakatA hai / zrathAna binA vastroM kA parityAga kiye chaThA guNasthAna nahIM ho sakatA haiM 1 yahAM para yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki 63 veM sUtra meM jina mAnuSiyoM kA kathana hai ve vastra sahita haiM, isa liye unake dravyalAyana aura bhAva saMyama donoM hI nahIM hote haiN| isa spaSTa khulAsA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ve mAnuSiyAM dravyastriyAM hI haiN| yadi bhAvakhI kA prakaraNa aura kathana hotA to vastra sahitapanA unake kaMse kahA jAtA, jabaki bhAvI notraM guNasthAna taka rahatA hai aura yadi 63 veM sUtra meM saMyama para hotA to dhAcArya yara uttara kadApi nahIM de sakate the ki una striyoM ke dravya saMyama bhI nahIM hai aura bhAvasayama bhI nahIM hai / dUsare - yadi sUtra meM sayama pada hotA to 'dravyaMstriyoM ke isI sUtra se mokSa ho jAyagI' isake uttara meM AcArya yaha kahe binA nahIM rahate ki yahAM para bhAvatrI kA prakaraNa hai. bhAvahI kI apekSA rahane se striyoM kI mokSa kA prazna khar3A hI nahIM hotA / parantu zrAcArya ne aisA uttara kahIM bhI isa dhavalA meM nahIM diyA hai| pratyuta yaha vAra 2 kahA hai ki striyAM sahita rahatI haiM isaliye unake dravya sayama aura bhAva sayama koI sayama nahIM ho sakatA hai isase yaha bAta spaSTa khulAsA ho jAtI hai ki yaha 63 sUtra kI mAnuSI krayakhA hai aura isaliye sUtra meM saMyama pada kA sarvathA niSedha AcArya ne kiyA hai| usakA mUla hetu yaha hai ki yaha yoga mArgaNA - audArika kAyayoga kA kathana hai, zradArika kAyayoga meM paryAta avasthA rahatI hai| isaliye dravyakhAM kA hI grahaNa isa sUtra meM anivArya siddha hotA hai| ataH saMyama pada sUtra meM sarvadhA asambhava hai I isa saba kathana ko spaSTa dekhate huye bhI bhAvapakSI vidvAnoM kA sUtra meM saMyama pada batAnA Azcarya meM DAlatA hai 1 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathaM punastAmu catudaza guNasthAnAnIticena, bhAvatrIviziSTa manuSyagato tatmatvA'virodhAna / artha-zakA - una khiyoM meM phira caudaha guNasthAna kaise batAye gaye haiM? uttara-yaha zaMkA bhI ThIka nahIM hai, bhAvastro viziSTa manuSyagati meM nanaka satva kA virodha / vizepa-zaMkAkAra ne yaha zaMkA kI hai ki jaba mAra (pAcArya) khiyoM ko vasa mahita hone se dravyasaMyama aura bhAvasaMyama donoM kA unameM prabhAva batAte ho taba unake isa zAstra meM jahAM para caudaha gugAsthAna batAye gaye haiM ve kaisa baneMga? uttara meM prAcAya kahate hai ki jahAM para striyoM ke caudaha guNasthAna batAye gaye haiN| vaha bhAva strI viziSTa manuSyagati kI apekSA se batAye gaye haiN| bhAvalI sahita manuSyAta meM caudaha guNasthAna hone meM koI virodha nahIM pA sakatA hai| ___ yahAM para yaha samajha lenA cAhiye ki jaise Upara kI zaMkA aura samAdhAna meM do bAra "mammAdeva bhASAMna" isI pApa se ayAna 'isI sUtra saM' aisA ullekha kiyA gayA hai vaisA ullekha isa caudaha guNasthAna batAne vAlI zaMkA meM bhora samAdhAna meM nahIM kiyA gayA hai| yadi sUtra meM saMjada pada hotA to zakAkAra avazya kahatA ki saMjada pada rahane se isI 63ve sUtra meM caudaha guNasthAna phira kaise batAye gaye haiN| parantu aisI zaMkA nahIM kI gaI hai, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara meM bhI isa putra kA koI ullekha nahIM hai| yaha zaMkA eka sambandhita-pAzaMkA rUpa meM sAmAnya zaMkA hai jo isa sUtra se koI sambandha nahIM rkhtii| isa prakAra ko AzaMkA bho tabhI huI hai jabaki isa bhASe (mUtra) meM donoM saMyamoM kA sarvathA prazava batA. para striyoM ke banadhAraNa bhora asaMyama guNasthAna batAyA gyaa| vaisI dazA meM hI yaha zaMkA kI gaI hai phira jahAM para khiyoM ke 14 guNasthAna kahe gaye haiM ve kisa dRSTi se kahe gaye hai ? isa zakA ke samAdhAna se bhI siddha ho jAtA hai ki yaha 13vAM sUtra dravyatrI kA pratipAdaka hai / bhAvatrI ke prakaraNa (vedAnuvAda bAdi) meM hI caudaha gaNasthAna kaha gaye haiM isa sUtra meM to yoga mAgaMNA aura paryApti sambadha kA prakaraNa hone se dravyatrI kA ho kathana hai aura isIliye isa iveM sUtra meM pAMca guNasthAna batAye gaye haiN| yadi sUtra meM sajata pada hotA to jaise vedAnuvAda bhAdi bhAga ke sUtroM meM sarvatra maNussAtivedA micchATippahuDa jAva aANaTTiti / (sUtra 108) yAno mizyASTisa lekara veMguNasthAna taka' aisA kathana kiyaa| vahAM prabhRti kApara na guNasthAna sarvatra batAye gaye haiM vaise isa satra meM bhI prabhRti kahakara batA dete| parantu yahAM para vaisA kathana nahIM kiyA gyaa| jahAM prabhRti zabda se no guNasthAnoM kA kathana hai vahAM para caudaha guNasthAnoM ko koI zaMkA bhI nahIM uThAI gii| yahAM para 63vaM sUtra meM yadi sajada pada hotA to phira caudaha guNasthAna jahAM batAye gaye haiM ve kaise baneMge aiso zaMkA kA koI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa hI nahIM thaa| kyoMki sanada pada ke rahane se caudaha guNasthAnoM kA hAnA sutarAM siddha thaa| bhAvavedI vAdarakapAyAnoparyamtIti na tatra caturdaza guNasthAnAnAM mambhava iticenna patra vedasya pradhAnyAbhAvAna gatistu pradhAnA, na sA pAgada vinayAta / artha-zaGkA-bhAvaveda to bAdara kapAya se Upara nahIM rahatA hai imaliya vahAM para caudaha guNasthAnoM kA sambhavapanA nahIM ho sakatA hai? uttara-yaha zaGkA bhI ThIka nahIM hai, yahAM para veda kI pradhAnatA nahIM hai| gati to pradhAna hai vaha caudaha guNasthAna meM pahale naSTa nahIM hotI hai| vizeSa-zaGkAkAra kA yaha kahanA hai ki jaba bhAvaveda kI apekSA saM caudaha guNasthAna batAye gaye haiM esA kahate ho to bhAva veda to vAyara kapAya-tauba guNasthAna taka hI rahatA hai| veda to nauveM guNasthAna ke saMvedabhAga meM hI naSTa ho jAtA hai phira bhAvalI ke caudaha guNasthAna kase ghaTita hoMga? isake uttara meM prAcArya kahate haiM ki jahAM para bhAvatrI ke caudaha guNasthAna batAye gaye haiM vahAM para veda kI pradhAnatA nahIM hai kintu gati kI pradhAnatA hai| manuSyagati cAdaha guNasthAna taka banI rahatI hai usI apekSAse 14 guNasthAna kahe gaye haiN| vedavizeSaNAyAM gato na tAni sambhavatIticanna vinapTepi viza Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 paNe upacAreNa tadvya dezamAdadhAnamanuSyagatau tatsatvA'virodhAta / artha - zaGkA - baMda vizeSaNa sahita gati meM to caudaha guNasthAna nahIM ho sakate haiM ? uttara - yaH zaGkA bhI ThIka nahIM, vizeSaNa ke na hone para bhI upacAra se usI vyavahAra ko dhAraNA karane vAlI manuSya gati meM cIdaha guNasthAnoM kI sattA kA koI virodha nahIM hai / vizeSa - zaGkAkAra kA yaha kahanA hai ki jaba bhAvatrIveda nauveM gugAsthAna meM hI naSTa ho jAtA hai taba bhAvabaMda kI apekSA se bhI caudaha guNasthAna kaise baneMge ? uttara meM AcArya kahate haiM ki yadyapi naSTa ho gayA hai phira bhI veda ke sAtha rahane vAlA manuSyagati to hai hI hai| isaliye jo manuSyagati nauba guNasthAna taka baMda saThina thI vahI manuSyagati veda naSTa hone para bhI aba bhI hai, isaliye (gyArahaveM bArahaveM aura terahaveM guNasthAnoM meM kaSAya naSTa hone para bhI yoga ke sadbhAva meM upacAra se kahI gaI lezyA ke samAna) baMda rahita manuSyagati meM bhI codaha guNasthAna kahe gaye hang / va bhUtapUrva naya kI apekSA sa upacAra se bhAvaveda kI apekSA se kaha gaye haiN| manuSyAparyAptivaparyAptipratipakSAbhAvata: sugamasthAta na tatra vaktavyamasti / artha - aparyApta manuSyoM meM aparyApti ke pratipakSa kA abhAva hone se sugama hai, isa liye vahAM para kucha vaktavya nahIM hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa-manuSyoM ke paryApta manuSya, sAmAnya manuSya, mAnuSI aura aparyApta manuSya, ina cAra bhadoM meM anta ke aparyApta manuSyoM ko chor3a kara zeSa tIna bhadoM meM vizeSa vaktavya isa liye hai ki vahAM paryApti kA pratipakSI nivRtyaparyApta hai| parantu manuSya ke dhyaparyAptaka bhada meM usakA koI pratipakSI nahIM hai| ata: usa sambandha meM koI vizeSa vaktavya bhI nahIM hai| isa nabbyapayAptaka ke kathana se bhI kaMvala dravya veda kA hI kathana siddha hotA hai, kyoMki usameM bhAnaveda kI apekSA sa kathana banatA hI nahIM hai| basa 3 veM sUtra meM par3e huye padoM kA aura dhavanAkAra kA pUrA abhiprAya hamane yahAM likha diyA hai| artha meM dhavalA kI paMktiyoM kA ThIka zabdArtha kiyA hai aura jahAM vizeSa zabda hai vahAM hamane usI dhavalA ke zabdArtha ko vizeSarUpa sa saSTa kiyA hai| koI zabda yA vAkya hamane aisA nahIM likhA hai jA sUtra aura dhavalA ke pAkyoM se viruddha ho| pranya aura usake abhiprAya ke viruddha eka akSara likhane ko bhI hama asabhya aparAdha evaM zAla kA pravarNavAdAtmaka saba se badakara pApa samajhate haiN| isa vivecana se pAThaka evaM bhAvapakSI vidvAna zAkha-marmasparzI buddhi sagaveSaNA pUrvaka vicAra kareM ki sUtra 63veM meM "saMja" pada jor3ane kI kisI prakAra bhI gujAyaza ho sakatI hai kyA ? uttara meM pUrvApara kamati nirUpaNa, sUtra evaM dhavanA ke padoM para vicAra karanese ve Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaho ni| siddha phalinArtha nikAleMge ki ve satra meM kisI prakAra kI saMyata pada ke jor3ane kI sambhAvanA nahIM haiN| kyoMki vaha sUtra pani yatro ke ho guNasthAnoM kA pratipAdaka hai| ina sUtroM ko bhAvaveda vidhAyaka mAnane meM -aneka manivArya doSabhAvapakSI vidvAna ina sUtroM ko bhAvaveda vidhAyaka hI mAnate haiM unake vaisA mAnane meM nIce liva aneka aise dIpa utpanna hote haiM, jo dUra nahIM kiye jA sakate haiM, unhIM kA digdarzana hama yahAM karAte haiN| SadambaeDAgama ke dhavala siddhAMta kA vAM sUtra aryAma manuSya ke liye kahA gayA hai, usake dvArA prayApta manuSya ke pahanA dusarA aura cauthA ye tona guNasthAna batAye gaye haiM, parantu sabhI bhAvapano vidvAna upa mUtra kA bho bhAvada vAlA hI banAte haiM, ata: unake kathanAnusAra bhAvamanuSya kA hI vidhAyaka 86vAM sUtra ThaharatA hai| aisI avasthA meM usa vyatrI zarIra para bhAva puruSa veda kA vidhAyaka bhI mAnA jA sakatA hai| aisA mAnane se dravya jI kI aparyApta avasthA meM bhI samyagdarzana sahita utpatti siddha hotI hai| yadi yaha kahA jAya ki 8 sUtra bhAvaveda se bhI puruSa. baMda kA vidhAyaka hai aura nyaveda bhI isa satra meM dravya puruSa ho mAnanA cAhiye, jaisA ki zrI phUlacanda jI zAstrI apane lekha meM likhate haiM ki- "so mAlUma nahIM par3atA ki paNDita jI (hama) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ esA kyoM likhate haiM, yadi yaha jIva bhAva aura dravya donoM se puruSa rahe to isameM kyA mApatti hai ?" isake uttara meM hamArA yaha samAdhAna hai ki hameM usameM bhI koI Apatti nahIM ki bhAvaveda aura vyaveda donoM puruSaveda raheM parantu vastu vicAra kI dRSTi se andhakAra vahAM taka vicAra kara sUtra evaM zAkha racanA karate haiM jahAM taka koI vyabhicAra, doSa nahIM pA sake / isa veM sUtrameM bhAvaveda puruSa kA grahaNa to mAnA jAyagA kyoMki manuSya-puruSa kI vivakSA kA vidhAyaka sUtra hai parantu vaha dravya se bhI manuSya (puruSa) hI hogA. aisA mAnane meM kona sA pramANa anivArya ho jAtA hai| jabaki bhAvaveda pakSa meM viSama bhI dravya zarIra hotA hai| taba dravya kho zarIra aura bhAvaveda manuSya mAnane meM bhI koI rukAvaTa kisI pramANa se nahIM pAtI hai| vaisI dazA meM dravya bo kI aparyApta bhavasthA meM bhI cauthA guNasthAna siddha hogA isa bAta kA samAdhAna bhAvavedI vidvAna kyA de sakate haiN| ___ bhAvavedI vidvAnoM ke mata aura kahane ke anusAra yadi daveM sutra ko bhAvaveda aura dravyaveda donoM se purugveda kA nirUpaka hI mAnA AyagA to usakI aparyApta avasthA meM sayoga kevanIterahavAM guNasthAna bhI siddha hogaa| jisa prakAra pAlApAvicAra meM aparyApta mAnuSI ke pahalA dUsarA aura terahavAM ye tIna guNasthAna batAye gaye haiM usI prakAra yahAM para bhI hoNge| bhAvaveda kA bana unake mana se donoM sthAnoM meM samAna hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 bhAvado vidvAna aparyApti kA artha janmakAla meM hone vAlI zarIraracanA athavA sarIra niSpatti rUpa artha to mAnate nahIM hai| yadi apAMti kA partha ve zarIra ko apUrNatA karate haiM taba to va sUtra se ravya zarIra athavA dravyaveda ko hI siddhi hogii| kyoMki yahAM para veda mAgaMNA kA kathana to nahIM hai jo ki nokaSAya janita bhAvaveda rUpa ho kintu zarIra nAmakarma, bAMgopAMga nAmaka cora paryApta nAmakarma ke udaya se hone vAlI zarIra niSpatti kA dhn| vaha dravyaveda kI vivakSA meM hI ghttegaa| bhora jisa prakAra isa sUtra dvArA vyaveda mAnA jAyagA to 62-63 sUtroM dvArA bhI dravyatrI kA kathana mAnanA par3egA / parantu jaba ka ve loga sarvatra bhAvaveda mAnate haiM taba isa veM sUtra meM aparyApta manuSya ke sayoga kaMvalI guNasthAna bhI anivArya siddha hogaa| kyoMki samudghAta kI apekSAle bhaugarika mizra aura kArmANa kAyayogameM aparyAya avasthA mAnI gii| mata: vahAM para terahavAM guNasthAna bhI sitthogaa| parantu sUtra meM pahalA dusarA bhora pothA, ye tIna guNasthAna hI aparyApta manuSya ke batAye gaye hai 1 so kaise? isakA samApana bhAvaveda-vAdI vidvAna kyA karate hai ? so paSTa kreN| dUsarI bAta hama unase yaha bhI pUchanA cAhate haiM ki ekendriya dvImiya sa lekara paMcendriya taka sarvatra nityaparyAptaka kAmartha ve kyA karate haiN| paTakhaeDAgama meM sarvatra (100 sUtroM taka) zarIra kI anici (zarIra racanA ko apUrNatA) artha kiyA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| isa vaha mAnate haiM yA nahIM ? yadi mAnate haiM to vedamArgaNa kA kathana nahIM hone para bhI veda kI vivakSA meM unheM usa sUtra ko dravya manuSya kA vidhAyaka mAnanA pdd'egaa| yadi vaisA ve nahIM mAnane haiM no kyA ve dhavana siddhAMta ke zarIra niSpatti-maniSpatti rUpa, payAmi aparyApti ke artha kA pratyakSa-apalAra karanevAle nahIM ThahareMga: avazya tthreNge| isakA bhI svanAsA kreN| ___ jaba satra ve bhAvaveda kI hI mukhyatA mAnate haiM taba unake mata se yoga mArgaNA meM paryApti apayAmi kA artha kyA hogA ? yaha bAta bhI ve khulAsA karane kI kRpA kreN| sAtha hI yaha bhI khulAsA kara ki veda mArgagA kA prakaraNa nahIM hone para manuSya yA mAnuSI ko vivakSA meM unakI payAMta bayAna avasthA meM niyata nirdiSTa guNasthAnoM kA saGgaThana kaise hogA? hamI prakAra vAM satra paryApta manuSya kA vidhAyaka hai| aura bA guNasthAna kA vidhAna karatA hai| vaha bhI bhAvavedI vidvAnoM ke mata se bhAvaveda manuSya kAhI vidhAyaka hai taba vahAM para bhI yahI doSa pAtA hai ki bhAvavedI puruSa bhAra dravyahI zarIra mAnA jAya to caina bAdhaka ? koI nhiiN| vaisI avasthA meM dravyatro ke eka sUtra se paudaha guNasthAna niyama se siddha hoNge| yadi koI pramANa usa bAta ko rokane vAlA ho to bhAvapakSI vidvAna sabasa pahale ve hI pramANa prasiDa kareM hama una para vicAra kreNge| isa 10 satra meM bhI yadi bhAva aura dravyada donoM ho samAna hoM parvAt ekahoM to isameM bhI hameM koI pApa nahIM baisA bhI ho sakatA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai parantu aisA hI ho aura Thagada bokera tathA bhAvaveda puruSaveda aisA viSama veda nahIM ho sake isameM bhI kyA bAdhaka pramANa hai? jabaki bhAvaveda 'pAyeNa samA kahi visamA' isa gommaTasAra kI gAthA ke anusAra viSama bho hotaa| isI prakAra 26 satra meM mAnuSI kA vidhAna aparyApta avasthA kA hai usameM do guNasthAna pahalA aura dUsarA batAyA gayA hai| vahAM para bhAvaveda khode nA mAnanA hI par3agA kyoMki mAnuSI kA yathana hai| parantu bhAvavaMda aura noveda hone para bhI vahAM dravya iMca puruSada bhI ho sakatA hai isameM bhI koI bAdhA nahIM hai| basI dazA meM 12veM sUtra dvArA bhAvadI gAnupI caura vyavaMdI puruSa ke bhapayApta avasthA meM do guNasthAna hI nahIM hoMge kintu tIsarA asaMyata samyATa nAma kA cauthA guNasthAna bhI hogA usa kona roka sakatA hai ? usI prakAra bhAvabaMda strIcaMda ko aparyApta avasthA meM prayoga kevalI guNasthAna bhI anivArya siddha hogaa| phira isa mUtra meM do hI guNasthAna kyoM kahe gaye haiM ? isa para bhAvabaMdI vidvAnoM ko pUrNa vicAra karanA caahiye| ____ yahAM para bhAvavedI vidvAnoM kA yaha uttara hai ki lobera kA samaya cauthe guNasthAna meM nahIM hotA hai isake liye ve gommaTasAra karmakAMDa kI aneka gAthAmoM kA pramANa dete haiM ki aparyApta avasthA meM cauthe guNasthAna meM boveda kA upaya nahIM hotA hai, isa kI vyuchitti dUsare sAsAdana guNasthAna meM hI ho jAtI hai| yaha kAnA unakA madhUrA pUrA nahIM hai| ve eka aza apane prayojana Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 siddhi kA pragaTa kara rahe haiM dUsare ko chipA rahe haiN| dUsarA aMza yaha ki cauthe guNasthAna vAlA samyamazena ko sAtha lekara dravya strI paryAya meM nahIM paidA hotA hai| isIliye usake dravyatrI ke aparyApta avasthA meM cauthA guNasthAna nahIM hotA hai, pramANa dekhiye bhayadApurANe hi thI saDhovi ya ghammaNAraya muccaa| thI saDhayada kamasA NANu U carita tirunnaannuu| (gommaTasAra kama0 gAthA 287 pR0 413) isa gAthA kI vyAkhyA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai nivRtyapayAptAsaM yate strIvedAdayo nahi, asaMyatasya strInA'nutpattaH / paMDhavadAsyApi ca nahi, paMDhatvenApi tasyAnutpattaH / nutpatteH bhayamutsargavidhiH prAyaTanarakAyustiyaGamanuSyayoH samyaktvena samaM ghamAyAmutpatti sammavAna tena asaMyate strIvAdini patuNoM, paMDhavedini trayANAM cAnupUrvINAM udayonAsti / (go0 kame0 pR0 413-414 TIkA) isa gAthA kI vRtti kA artha paNDita-pravara ToDaramala jI ne isa prakAra kiyA hai "nivRtti-aparyAptaka masaMyata guNasthAna virSenIveda kA udaya nAhI, jAte asaMyata mari strI nAhI upaje haiN| bahuri dharmA naraka binA napusakabaMda kA bhI udaya nAhI, jAteM pUrva narakAyu gAMdhI hoha aise viryaca vA manuSya samyatva sahita mari ghamA naraka viSa hI upaje hai| yAhI te asaMyata virSe bovedI vo cAroM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mAnupUrta kA udaya nAhIM / napusaka ke naraka binA tIna bhAnupUrvo kA sadaya nAhI" isa kathana se isa bAta ke samajha meM koI sandeha kisI ko bhI nahIM ho sakatA hai ki yaha saba kathana dravyatro aura dravyanapusaka kA hai| bahuta hI puSTa evaM akATya pramANa yaha diyA gayA ki cautha guNasthAna meM pAroM bhAnupUrvI kA udaya trIvedI ke nii|| mAnupUrvI kA paya vigraha gati meM hI hotA hai| kyoMki yaha kSetra vipAkI prakRti hai| aura samyagdarzana sahita jIva marakara dravyatrI paryAya meM jAtA nahIM hai prataH kisI bhI pAnupUrvI kA udaya vahAM nahIM hotA hai| parantu pahale naraka meM, samparzana sahita marakara jAtA hai ataH yahAM narakAnupUrvo kA to udaya hotA hai zeSa tIna bhAnupUrvI kA udaya nahIM hotA hai| isa kathana saM spaSTa hai ki bhaparyApta bhavasthA meM janma maraNa evaM bhAnupUrvI kA anudaya hone saM dravyatrI kA ho grahaNa Upara ko gAthA aura TIkA saM hotaa| parantu 62veM sUtrako yadi bhAva vedakA hI nirUpaka mAnA jaataa| to vahAM janma maraNa evaM mAnupUrvI anudaya mAdi kA to koI sambandha nhiiN| phira bhAvaveda bI ke aparyApta avasthA meM boyA guNasthAna hone meM koI bAdhA nahIM hai jahAM dravya veda puruSa ho aura bhAvaveda to ho vahAM aparyApta mAthA meM cauthA guNasthAna nahIM hotA aisA koI pramANa ho to upasthita karanA cAhiye / gommaTasAra ke jitane bhI pramANa--sANe thI veda chidI, mAdi isa so aparyApta ke prakaraNa meM diye jAte haiM ve ge saba brampako Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya meM utpanna nahIM hone kI apekSA se haiN| phira yaha bAta bhI vicitra hai ki bhAryApta mAnusa kA viyato saba sA usakA grahaNa nahIM kara zarIra ko apUrNatA dravya puruSa ko batAI jAya ? yaha kauna mA haMna hai? jahAM jisako aparyApta hogI vahAM umA kA aparyApta zarIra liyA jaaygaa| yadi yaha kahA jAya ki bhAva khI gaira vyabI dAnoM rUpahI 12veM satra ko mAneMge to bhI dravya. khI kA kathana siddha hotA hai| yaha kahanA bhI pramANa zUnya hai ki dravyaveda puruSa kA hAne para bhI cauthaM guNasthAna meM aparyApta avasthA meM bhAvatrI veda kA udaya nahIM hotA hai| jabaki bhAvatrI veda ke udaya meM novAM guNasthAna hotA hai taba cauthA hone meM kyA bAdhakanA? ho to bhAvapakSI vidvAna pragaTa kareM ! ataH isa kathana se siddha hai ki vAM sUtra dravyatrI kA hI pratipAdaka hai / gommaTasAra kI upayukta 287 gAthA saM yaha bhI siddha hai ki gommaTasAra bhI dravyaveda athavA dravya zarIra kA vidhAna karatA hai| yaha nirvivAda bAta hai aura pratyakSa hai| -bhAvaveda mAnane se 632 satra meM doSaisI prakAra 63veM satra ko yadi bhAvaveda kA hI pratipAdaka mAnA jAyagA to jaise paryApta avasthA meM bhAvatrI veda ke sAtha dravya puruSa veda ho makatA, vaise dravyatrI veda bhI ho sktaa| 15 sUtra meM bhAva aura dravya samave bhI mAnA jA sakatA hai| desI avasthA meM sUtra 63veM meM 'saJjada' pada jor3ane se dravya mI ke codA guNasthAna siddha hoMge, usakA nirasana bhAvapakSI vidvAna Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 kyA kara sakate haiM 13paliye upayukta sabhI sUtra paryApta aparyApti ke sAtha guNasthAnoM kA vidhAna hone se dravyada hI vidhAyako, 12-13 sUtra bhI dravyatrI kehI vidhAyaka haiN| basA siddhAMta-sina nirNaya mAnane se na to 'saMyata' pada jor3A jA sakatA hai aura na upayukta dUSaNa ho pA sakate haiN| 63vAM sUtra dravyavedakA hI kyoM hai ? bhAvaveda kyoM nahIM ? veM satra meM jo mAnuSI pada vaha mAnuSI dravyamohInI jAtI hai| bhAvatrI nahIM lI jA sakatI hai isakA eka mUla-khAsa iMtu yahI bhAvapakSI vidvAnoM ko samajha lenA cAhiye ki yahAM para veda mAgaNA kA prakaraNa nahIM hai jisameM bhAyara kapa nokAya ke udaya janita bhAva pariNAma liyA jAya / kintu yahAM para bhAdArika kAyayoga va paryApti kA prakaraNa honese mAMgopAMga nAmakarma zarIra nAmaka gatinAmakarma evaM nirmANa prAdi nAmako udaya saM banane vAlA dravyatrI kA zarIra hI niyama sa liyA jAtA hai| yaha bAta isa 3 sUtra meM bhora 12 bhAdi pahalake sUtroM meM bhAvapakSI vidvAnoM ko dhyAna meM rakhakara hI vicAra karanA caahiye| vArapatra prati meM 'saJjada' zabda isI va satra meM 'sara' pada tAipatra prati meM batAyA jAtA hai, isa sambandha meM adhika vicAra kI pAvazyakatA nahIM hai, hama hovana do bAteM isa sambandha meM kaha denA paryApta samajhate haiN| pahalI bAta to yaha hai ki yadi vAdapatra kI pratiyoM meM 'sanada' pada Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA to bahuna khoja ke sAtha saMzodhana pUrvaka nakala kI gaI kAgajakI pratiyoM meM bhI vaha pada avazya pAyA jAnA parantu vahAM vaha nahIM hai| pRjya kSullaka mUrilii jI ne mUbidrI jAkara sabhI pratiyAM devI haiM, unakA kahanA hai ki, mUla prati meM to 'saJjada' zabda nahIM thA usake bhaneka patra naSTa ho cuke haiM, dUsarI prati meM 'maJjada' ke pahale 'Ta' bhI jur3A huA hai, tIsarI prati meM 'saJjada' zabda pAyA jAtA hai| isa prakAra azuddha evaM matra prAnayoM meM 'saJjada' zabda kA ullekha nahIM milane meM pranthAvAra bhI usakA bhastitva nirNIta nahIM hai| phira yadi tAr3apatra ko kisI prati meM vaha milatA bhA? to vaha lekha kI bhUla saM likhA gayA hai yahAM mAnanA par3egA, anyathA jo sUtroM meM dravya prakaraNa batAyA gayA hai aura sAtha hI sUtra meM 'saJjada' pada mAnane se aneka sUtroM meM upayukta doSa batAye haiM, ve saba upasthita hoMge aura aMga siddhAMta ke eka deza jJAtA bhAcArya bhUtabali puSpadaMta kI kRti bhI adhUrI evaM duSita ThaharaMgI jo ki unake siddhAMta pAraGgata evaM pratala sparzI zAna samudra ko dekhata huya asambhava hai| tAr3apatra kI prati meM 'saJjada' pada ke sadbhAvake sambandha meM prasaGga vaza itanA likhanA hI hamane payAMta samajhA hai| isa pAgake sUtroM meM paryApti bhapayApti ke sambandhase devagati ke guNasthAnoM kA kathana hai / vaha kathana 7 sUtroM meM hai / 100veM sUtra meM usakI samApti hai| una saba sUtroM evaM unakI dhavalA TIkAkA uddharaNa dene tathA una saboM kA artha karane se yaha lekha bahuta bar3ha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAyagA isaliye, hama una saba sUtroM ko chor3a dete haiN| parantu itanA samajha lenA cAhiye ki devagati ke sAmAnya aura vizeSa kathana meM jahAM paryApta bhapayoti meM sambhava guNasthAnoM kA sUtrakAra pora dhavalAkAra ne kathana kiyA hai vahAM sarvatra viSahagati, kArmaNa zarIra maraNa, uni mAda ke vivecana se yaha spaSTa kara diyA hai ki vaha saba kathana bhI dravya zarIra se ho sambandha rakhatA hai| pAThakagaNa ! eva bhAvapakSI vijJAna cAheM to sUtra 15 se lekara sUtra 100 taka sAta sUtroM evaM unako dhavala TIkA ko mudrina anya meM par3ha leveM, udAharaNArtha eka sUtra hama yahAM dete haiN| sammAmicchAiTTiANe NiyamA pjttaa| (sUtra 66 pRSTha 168 dhavala siddhAMta) artha mugama hai| isako dhavalA TokA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai| ki kathaM ? tenaguNena saha teSAM magNAbhAvAna apayAMprakAle'pi samyamithyAtvaguNasyotpatterabhAvAna / isakA artha yaha hai ki deva tIsare guNa. sthAna meM niyama saM paryApta hai, yaha kyoM ? imaka uttara meM kahate haiM ki tItara guNasthAna meM maraNa nahIM hotA hai| tathA aparyApta kAla meM bhI isa guNasthAna kI utpatti nahIM hotI hai. yahAM para sarvatra guNasthAnoM kA kathana janma maraNa aura paryApta dravya zarIra ke bhAdhAra para hI kahA gayA hai / isake sivA SaTakhaeDAgama ke 14veM sUtra ko dhavanA meM 'sanatkumArAdupari na biyaH samutpadyanta saudharmAdAviva tadutpattyapratipAdAna vatra sINAmabhAva kathaM teSAM devA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmanupazAMtatatsaMtApAnAM surumiticenna tahakIkA sauSamakalpopapatte: (pR0 166 dhavalA) rtha-sanatkumAra svarga se lekara Upara biyAM utpanna nahIM hotI hai, kyoMki saudharma aura IzAna svarga meM devAMganAmo ke utpanna hone kA jisa prakAra kathana kiyA gayA hai. usa prakAra bhAge ke stroM meM unakI utpatti kA kathana nahIM kiyA gayA hai isaliye vahAM biyoM ke prabhAva rahane para jina ko sammandhI tApa zAMta nahIM humA hai aise devoM ke una binA sukha kase ho sakatA hai ? uttara--nahI kyoMki sanatkumAra bhAdi kalpa sambandhI triyoM kI sauvarma bhora IzAna svarga meM utpatti hotI hai| isa dhavalA ke kathana se yaha 'dravyAtriyoMkAhI kathana hai bhAvazrI kA kisI prakAra sambhava nahIM ho sakatA hai| yaha bAta spaSTa kara dI gaI hai| phira pAzcarya hai ki 'samUce SaTakhaNDAgama meM bhAvaveda kA kathana hai, dravyavera kA nahIM hai| yaha bAta sabhI bhAvapakSI vidvAna apane lekhoM meM bar3e jora se likha rahe haiM? kyA unakI dani spaSTa pramANoM para nahIM gaI hai ? isake pahale ticinI ke prakaraNa meM 'samba hatyIsu' aisA mArSa pATha dekara bhI dhavanAkAra ne kara diyA hai ki debiyA, mAnuSiyAM aura niyaginiyAM ina tInoM prakAra kI dravyAtriyoM kI utpatti kA baha vidhAna hai jaisA ki ghabanA pRSTha 105 meM likhA hai| hama pIche usakA uddharaNa he cuke haiN| phira isI pavanA meM devoM aura devAMganAmoM ke parasara pravI. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra kA barNana bhI kiyA gayA hai| yathA sanatkumAra mahendrayoH sparzaprabhIcArAH tatratana devA devAMganAspazanamAtrAdeva parAM prItimupalabhante itiyAbam tathA devyopi / (dhavalA pR 166 ) arthAta sanatkumAra aura mAhendra ina do svargo meM svaza prathIcAra hai| una strargoM ke deva devAMganAoM ke sparza karane mAtra se cayanna proti ko pAtra ho jAte haiM usI prakAra detriyoM bhI una devoM ke sparzamAtra se bhI prApta ho jAtI haiM / yaha saca dravyaveda kA bilakuja khulAsA varNana hai / dravyapulliMga dravyakIniMga ke binA kyA sparza sambhava hai ? ataH isa dravyaveda STa vidhAna kA bhI bhAvapakSI vidvAna sarvathA niSedha evaM nopa kaise kara rahe haiM ? so bahuta Azcarya kI bAta hai / - mUla bAta - zrI paTakhaNDAgama ke jI prasthAna satprarUpaNA dvAra meM jo gati, indriya, kAya aura yoga ina cAra mArgaNAtroM meM guNasthAnoM kA kathana hai| vaha saba dravaveda athavA dravyazIra ke hI bhAzrita hai, usI prakAra paryApti aura aparyApta ke sAtha guthasthAnoM kA kathana bhI dravyaveda athavA dravyazarIra ke Azrita haiN| kyoMki paTaparyApriyoM kI pUrNatA aura apUraNatA kA svarUpa dravya zarIra racanA sivA dUsarA nahIM ho sakatA hai, isaliye sUtrakAra AcArya bhUtabali puSpadannane tathA dhavakAkAra AcArya vIrasena ne ukta cAroM mArgaNAoM evaM paryAptiyoM aparyAptiyoM meM jo guNasthAnoM kI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhAvanA aura sadbhAva batAyA hai, vaha imyaveda athavA dravyazarIra ko mukhyatA se hI batAyA hai| vahAM bhAvaveda kI apekSA se koI kathana nahIM hai| basa yahI mUla bAta bhAvapakSI vidvAnoM ko samajha lenA cAhiye, isa samajha lenepara phira '63vAM sUtra dravyatrI kA hI vidhAna karatA hai| aura desI avasthA meM usa sUtra meM 'saJjada' pada nahIM ho sakatA hai / anyathA dravyatrI ke caudaha guNasthAna aura mokSa kI prAni honA bhI siddha hogA, jo ki hona saMhanana evaM vastrAdi kA sadbhAva hone se sarvathA asambhava hai| ye saba bAteM bhI unakI samajha meM sahaja zrA nAyagI, isI mUla bAta kA dikhAne ka liye hamane una cArA mArgaNAmoM meM aura paryAptiyoM meM guNasthAnoM kA digdarzana isa lekha (TraikTa) meM karAyA hai| kevala 63ve sUtrakA vivecana kara dene se vizeSa spaSTIkaraNa nahIM hotA, aura saMyata pada kI bAta vivAdameM DAla dI jAtI / ataH na uddharaNoM ke denesa lekha avazya bar3ha gayA hai parantu aba saMyatapada ke viSaya meM vivAda kA thor3A bhI sthAna nahIM rahA hai| 100ve sUtra meM isa dravya zarIra athavA dravyaveda ke vidhAyaka yoga nirUpaNa aura paryAptiyoM ke kathana ko samApta karate huye dhavalAkAra svayaM spaSTa karate haiM evaM yoganirUpaNAvasara eva catasRSu gatiSuparyAptAparyAptakAlaviziSTAsu sakalaguNasthAnAnAmabhihitamastitvam / zeSamAgaNAmu bhayamaya kiniti nAbhidhIyate iticeta nocyate, anenaiva gatArthasvAta gaticatuSTayavyatiriktamArgaNAbhAvAt / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pRSTha 170 dhavalA) artha-isa prakAra yoga mArgaNA ke nirUpaNa karane ke avasara para hI paryApta aura aparyAptakAla yukta cAroM gatiyoM meM sampUrNa guNasthAnoM kI sattA batA dI gaI hai| zahA-bAkI ko (jo veda ka.pAya bhAdi mAgeNAmoM kA pAge vivecana kareMge una) mArgaNAoM meM yaha viSaya (pAni aparyApti ke sambandha se) kyoM nahIM kahA jAtA hai? uttara-daliya nahIM kahA jAtA hai ki isI kathana se sarvatra gatA ho gayA hai| kyoMki pAroM gatiyoM ko chor3akara bhaura koI mAgagAyeM nahIM hai| isa prakaraNa samApti ke kathana saM dhavalAkAra ne yaha bAta siddha kara dI hai ki bhAga kI veda kaSAyAdi mArgaNAoM meM paryAptiyoM aura apayAmiyoM ke sambandha meM guNasthAnoM kA vivecana nahIM kiyA hai / ataeva ina vedAdi mArgaNAmoM meM dravyazarIra kA varNana nahIM hai kintu bhAvaveda kA ho varNana hai| aura bhAvaveda kA kathana hone se una mArgaNAmoM meM bhAvaso kI vivakSA meM caudaha guNasthAna batAye gaye haiM / dhavalAkAra ke isa kathanase aura payApti aparyApti saM sambandhita guNasthAnoM ke vidhAyaka sUtroM ke kathana se yaha bAta siddha ho gaI ki paTakhaeDAgama siddhAMta zAstra meM kevala bhAvavera kAhI kathana nahIM hai jaisA ki bhAvaveda-vAdI vidvAna banA rahe haiM kintu usa meM cAra mArgaNAmoM evaM paryApta prApti ke vivecana taka dravyavaMda kAhI mukhya rUpa se kathana hai aura usa prakaraNa ke Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudu samApta hone para bedAdi mArgAoM meM bhAvaveda kI mukhyatA se hI kathana hai / vedAdi mArgaNAoM meM kevala bhAvaveda hI kyoM liyA gayA hai ? usakA bhI mukhya hetu yaha hai ki veda mArgadA meM nokaSAya rUpa karmodaya meM guNabhthAna batAye gaye haiN| kaSAya mAgaMNA meM kaSAyodaya janita karmakSya meM guNasthAna batAye gaye haiM, jJAna mArgaNA meM matijJAnAdi (AvaraNa karma bhedoM meM) meM gurusthAna batAye gaye haiM, isI prakAra saMyama darzana lezyA bhavyatva samyaktva sahitva AhArasva ina sabhI mArgaNAoM ke vivecana meM 101 sUtra se lekara 177 taka 77 sUtroM meM aura una sUtroM kI dhavalA TIkA meM kahIM bhI paryApta apayApti, zarIra racanA, Adi kA ullekha nahIM hai / pAThaka aura bhAvavedI vidvAna prantha nikAlakara machI taraha dekha leveM yahI kAraNa hai ki ve vedAdi mArgaNAe~ bhAtroM kI hI pratipAdaka haiM dravya zarIra kA unameM koI sambandha nahIM hai| isaliye una vedAdi mArgaNAmoM meM mAnuSiyoM ke nava maura caudaha guNasthAna batAye gaye haiM / itanA spaSTa vivecana karane ke pIche aba hama una vekhAdi mAga - NAoM ke vidhAyaka sUtroM aura unakI dhavalA TIkA kA uddharaNa denA vyartha samajhate haiM / jinheM kucha bhI mAzaGkA ho ve prantha sola kara pratyeka sUtra ko aura bhavalA TIkA ko dekha lekheM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 - bhAvapacI vidvAnoM ke lekhoM kA uttarayadyapi hamane Upara bhI paTakhaNDAgama jIvasthAna - sala. rUpaNa - dhavala siddhAMta ke aneka sUtra aura dhavalA ke uddharaNa dekara yaha bAta nivivAda evaM nirUpa meM siddha kara dI hai ki eka siddhAMta zAstra meM dravyaveda kA bhI bana hai| aura hameM sUtra meM dravya kA kAhI kathana hai ataH usa sUtra meM 'saMjada' pada jor3ane se dravya kI ke caudaha guNasthAna siddha hoMge, tathA usI bhava se usake mokSa bhI siddha hogI / ataH usa sUtra meM 'sakuda' pada sabaithA nahIM ho sakatA / isa vizada evaM sapramANa kathana se una samasta vidvAnoM kI saba prakAra kI zaGkAoM kA samAdhAna bhale prakAra ho jAtA hai ja ki isa paTakhaNDAgama siddhAMta zAstra ko kevala bhAvaveda kA ho nirUpaka batAte haiM tathA use dravyaveda kA nirUpaka sabaMdhA nahIM batAte haiM unhoMne jitane bhI pramANa gommaTasAra Adi ke bhAvaveda kI puSTi ke liye diye haiM ve saba dravyaveda vidhAyaka pramANa haiM / una pramANoM se hamAre kathana kI hI puSTi hotI hai| aura yaha kabhI trikAla meM bhI nahIM ho sakatA hai ki ghaTakhaNDAgama ke viruddha gommaTasAra kA vivecana ho| kyoMki gommaTasAra bhI to zrI SaTakhaNDAgama ke AdhAra para hI usakA saMkSipta sAra hai / bhAvapakSI vidvAna usa gommaTasAra ke bhI samasta kathana meM dravyaveda kA abhAva batAte huye kevala bhAvaveda kA pratipAdaka use batAte haiM so unakA yaha kahanA bhI gommaTasAra ke kathana ko dekhate huye pratyakSa bAdhita hai / madaH unake lekhoM kA uttara hamAre vidhAna se sutarAM ho Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai| aba managa denA vyartha pratIta hotA hai| aura hamArA lekha bhI bahuta bar3ha jaayaagaa| phira bhI unake santoSa ke liye evaM pAThakoM kI jAnakArI ke liye bhAvapakSI vidvAnoM kI unhIM bAtoM kA uttara yahAM dete haiM jo khAsa 2 haiM aura viSaya ko sparza karatI haiN| bhAvapakSI vidvAnoM meM cAra vidvAnoM ke lekha hamAre dekhane meM pAye haiM, bhI0 50 panAlAla jI sonI, paM0 phUlacanda jI zAkhI, 50 jinadAsa jI nyAyatIrtha, aura paM. baMzIdhara jI sonApura / inameM nyA patIrtha paM0 jinadAsa jI ke lekha kA sapramANa aura mahetuka uttara hama jaina bodhaka ke sampAdaka ke nAte usameM de cuke hai| mAge ke unake lekhoM meM kAI vizeSa bAta nahIM hai / 60 baMzIdhara jI nekhoM kA uttara denA vyartha hai, usakA hetu hama isa lekha maM pahale likha cuke haiM, usake sivA unake lekha sAra zUnpa, hetu. zUnya evaM sambana rahate haiN| prataH pahale ke do vidvAnoM ke lekhoM ko mukhya 2 bAtoM kA sakSita uttara yahAM diyA jAtA hai| zrI. paM0 pamAlAna jI sonI mahodaya kA eka lekha to madanagaja kizanagar3ha se nikalane vAle khaNDelavAna jaina hitecchuke tA. 16 agasta 1946 mA meM pUrA chapA hai / usa lekha kA bahubhAga kajevara to manuSya gati ke varNana, ATha anuyoga dvAra, padaya udIraNa satva bhAviSaya, manuSya ke cAra bheda, dravya sI aura mAnuSI (bhAvasI) ke guNasthAnoM meM bheda, dhAdi niyamita bAtoM ke nAmallekha se hI bharA humaahai| vaha eka caubIsaThANA jaisI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parcA hai, vaha koI zaGkA kA viSaya nahIM hai| aura hamArA usa kathana se koI matabheda bhI nahIM hai| hAM, unhoMne jo sata saMkhyA pAdi pATha anuyogoM kA nAma lekara manuSyagati ke cAroM bhedoM meM caudaha guNasthAna batAye haiM so yaha bAta banakI paTakhaNDAgama siddhAMta zAsana se kucha bhavoM taka viruddha par3atI hai, kyoMki ukta siddhAMta zAsa meM pratipAdita pATha anuyogadvAra meM jo satmarUpaNA nAma kA pahalA anuyoga dvAra usake anusAra jogati, indriya kAya aura yoga ina Adi kI cAra mArgaNAoM meM tathA isI yoga mArgaNA se sambandhita paryApti aparyAptiyoM meM guNasthAnoM kA samanvaya batAyA gayA hai vaha dravyaveda athavA dravyazarIra kI mukhyatA se batAyA gayA hai / vahAM para satprarUpaNA manuyoga dvAra se paryApta mAnuSI ke pAMca guNasthAna hI batAye gaye hai, caudaha nahIM batAye gaye haiM, aura na caudaha guNasthAna ukta cAra mArgaNAmoM meM tathA paryApta avasthA meM mAnuSI ke siddha hI ho sakate haiM jaisAki hama apane lekha meM spaSTa kara cuke haiM, phira jo sana dvAra se jo mAnuSI ke caudaha guNasthAna sonI jI ne binA kisI pramANa ke anuyogoM kA nAmollekha karate huye eka pakti meM kAra DAle haiM vaha unakA kathana bAgama viruddha par3atA hai| isI prakAra unhoMne bhAge calakara 13veM sUtra ke saada pada rahita aura saJjara para sahita, ye do vikalpa uThAkara mAnuSI ke caudaha guNasthAna batAte huye usa sUtra meM saJjada pada kI puSTi kii| vaha bhI siddhAMva zAba se viruddha hai| yaha bAta hamane apane pUrva lekha meM bahuta spaSTa kara dI hai ki satra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraNI nirdiSTa paryApta vidhAna se 13 sUtra meM saMyata pada siddha nahIM ho sakatA hai| kyoMki vaha dravyatrI kAhI pratipAdaka ukta kama vidhAna se siddha hotA hai| ___ 12 aura 63 sUtroM meM pAye huye payAMta aparyApta padoM kI vyAkhyA karate huye sonI jI svayaM likhate haiM-"isaliye ina do guNasthAnoM meM manuSyANayAM paryAptaka aura aparyAptaka donoM taraha kI kI gaI hai| yaha khyAna rahe ki garbha meM pAne para antamuhUrta pazcAta zarIra paryA'ta ke pUrNa ho jAne para paryAptaka to jIva ho jAtA hai parantu usakA zarIra sAta mahIne meM mATha mahIne meM aura nau mahIne meM pUrNa hotA hai|" isakemAge doMne garbhasrAva, pAta aura janmakA svarUpa nirUpaNa kiyA hai| isake mAge likhA hai ki "tInoM avasthAmoM meM baha jIpa cAhe manuSya ho cAhe manuSyaNI ho payAMtaka hotA hai." isa kathana se yaha bAta unhIM ke dvArA siddha ho jAtI hai ki 12 aura 3 satroM meM jo paryAptaka aura paryApta para mAnuSiyoM ke sAtha bage huye haiM ve una mAnuSiyoM ko dravyatrI siddha karate hai, na kibhaavsii| kyoMki garbha meM pAnA bhora mantamuhUrta meM zarIra paryApti pUrNa honA cAdi sabhI bAteM mAnuSiyoM ke dravya zarIra kohI vidhAyaka haiN| pAge sonI jI ne isI sambandha meM yaha bAta kI hai ki sUtra meM saMyata pada nahIM mAnA jAtA hai vo boke pAMca guNasthAna ho siddha hoNge| parantu mAnuSI caurA guNasthAna bhI batAye hai Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbata pada sUtra meM dene se siddha ho jAte haiN| isake liye hamArA yaha samAdhAna hai ki isa satra meM paryAptaka pada ke nirdeza se mAnuSI se dravya sIba ho.prANa hai| anyathA ApakI vyAkhyA- 'garbha aura antarmuhUrta meM zarIra kI pUrNatA kI kaise banegI aura dravya zarIra ke kAraNa pAMca guNasthAna hI strI ke isa sUtra dvArA mAnanA ThIka hai| saMyata para denA yahAM para dravya strI kA mota sAdhaka hogaa| parantu bhAge vedAdi mAgeNAmoM meM jahAM yoga aura paryAptiyoM kA sambandha nahIM hai tathA kevana bhauyika bhAvoM kA ho guNasthAnoM ke sAtha samandhaya kiyA gayA hai vahAM para mAnuSI ke (bhAvatrI) ke caudaha guNasthAna batAye ho gaye haiM unameM koI kisI ko virodha nahIM hai| aura vahAM para una satroM meM hI bhanivRtti karaNa evaM prayoga kevalI para par3e ye haiM, isaliye yahAM 63 sUtra meM saMyata para jor3e binA bhAva mAnuSI caudaha guNasthAna kese siddha hoNge| aisI mArA karanA bhI vyartha ThaharatI hai| yahAM yadi una sUtroM meM bhayoga kevalI mAdi pada nahIM hote to phira kahAM se anuci mAnegI aisI zaza bhI hotii| yadi evaM sUtra meM saMyata para diyA jAyagA to yaha bhArI doSa avazya pAvegA ki dravyatrI ke guNasthAnoM kA paTakhaeDAgama meM koI satra nahIM rhegaa| jo ki siddhAMta zAsake adhUrepana sUbA hogaa| aura aMge-dezamAvA bhUtabani puSpAjImI kA mo yojaka hogA phira paryApti aparyApta padoM kA nivezahI saMyata pada kA sama sUtra meM sarvathA vAdhaka hai| bhavA pahalA pAThahI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 TIka hai / saMyata pada viziSTa pATha usa sUtra meM siddha nahIM hotA hai| mAge calakara sonIjI ne dravyAnugama kA yaha pramANa diyA hai masiNIsu sAsaNasammATippahuDi jAva bhajoga kevajitti davyaramANeNa phevddiyaa-sNkhejaa| dravya pramANAnugama / isa pramANa se unhoMne mAnuSiyoM ke prayoga kevalo taka 15 guNasthAna hone kA pramANa diyA hai| so ThIka hai, isameM hameM koI virodha nahIM hai, kAraNa yahAM paryAniyoM kA sambandha aura prakaraNa nahIM hai patA bhAvalI ko apekSA kA kathana hai| sUtra meM 'majogakehitti' pATha hai ataH binA pUrva kI anuvRtti ke satra se hI bhAvalI ke paudaha guNasthAna batAye gaye haiN| isa prakAra unhoMne kSetrAnugama kA-'maNusagadIe maNusamaNusa pajatamAsaNIsu micchAiTTiyADi jAva pajogakevalI devar3ikhette ? logassa asNkhejdibhaage|' yaha pramANa bhI diyA hai usase bhI mAnuSI ke caudaha guNasthAna batAye haiM, so yahAM para bhI hamArA vahI uttara hai| sUtrakAra ne bhAratro kI apekSA se yahAM bhI payogI payata guNasthAna kSetra kI apekSA batAye haiN| isameM hameM kyA bhApati ho sastI hai| jabaki zarIra racanA kI niSpatti rahita bhAva mAnuSI kA yaha kathana hai| sonI jo ke isa dravya pramANAnugama pramANa ke prasA meM kaheM itanA aura batA denA cAhate haiM ki usa dravya pramANAnugama dvAra meM bhI paTasaraDAgama siddhAMta zAma meM dravya manuSya draliyAM mAdi kI saMkhyA btaaii| pramANa ke liye eka yo satroM bAbA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 uddharaNa denA paryApta hai| magurUsa rajjattesu mirulAiTThi dabvapamANeNa kevaDiyA, koDAkoDAkoDI ubari koDAkoDAkoDI hehadoraNaM vaggANa sataraM baggANaM heo / (sUtra 45 pRSTha 127) paTakhaNDAgama jIvasthAna dravyapramANAnugama isa sUtra dvArA paryApta manuSyoM meM se midhyAdRSTi manuSyoM kI sakhyA dravya pramANa se batAI gaI hai / isI sUtra kI vyAkhyA meM dhavalAkAra ne paryApta manuSyoM kI saMkhyA vahI batAI hai jo go-mmaTasAra jIvakAMDa meM unatIsa aGka pramANa dravya manuSyoM kI banAI gaI hai| usI meM se Upara ke guNasthAna bAloM kI saMkhyA ghaTAkara midhyAdRSTiyoM kI saMkhyA batAI gaI hai| manuSya paryApta aura saMkhyA kA ullekha sUtra meM diyA gayA hai / gommaTasAra jIvakAMDa kI gAthA 156 aura 157 dvArA Body seDho huI aMgula mAdima tadiyapadabhAjide gUNA / sAmaNNa maNusarAsI paMcamaka divasamA puraNA // * (isa gAthA meM) paryApta manuSyoM kI saMkhyA batAI gaI hai| yahI pramANa dhavalAkAra ne Upara ke sUtra kI vyAkhyA meM isa rUpa se diyA hai berUtrastha paMcamanaggeNa baTTamavAM guNide manussa pajjattarAsI hodi Adi / (pRSTha 120 bhadakSA) isake anusAra dhavalAkAra ne pRSTha 126 meM - 762281625 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14264337563543650336 yaha 26 aGka pramANa paryApta manuSyoM kI saMkhyA batAI hai| aura yahI rAzi gommaTasAra ko eka 154 gAthA meM batAI gaI hai| donoM kA pAThaka milAna kara leveM / yaha saMkhyA dravya manuSyoM kI hai| ___ isa prakAra gommaTasAra aura paTakhaNDAgama donoM hI dravya manuSyoM kI saMkhyA batAte haiN| dravyastriyoM kI saMkhyA bhI isIprakAra donoM meM samAna batAI gaI hai use bhI dekhiye pajattamaNussANaM ticautto mANusINa parimANaM / sAmaNNA punnnnuunn| maNuva apajattagA hoti // artha-paryApta manuSyoM kA jitanA pramANa hai usameM tIna caupAI (3) dravyatriyoM kA pramANa hai| isa gAthA meM jo mAnuSI pada hai vaha dravyalI kAhI vAcaka hai| isa gAthA kI TIkA meM spaSTa nikhA humA yathA paryAptamanuSyarAzeH tricaturthabhAgo mAnuSINAM dravyastrINAM parimANaM bhvti| go0jI0 TIkA pRSTha 384 isa TIkA meM mAnuSINA pada bAge dravyastrINAM pada saMskRta TIkAkAra ne spaSTa diyA hai| usakA hindI artha paNDita pravara ToDaramala jI ne isa prakAra kiyA hai paryApta manuSyani kA pramANa kasA vAtra cyAri bhAga kIjiye bAmeM vona bhAga pramANa manuSyaNI dravyatrI jaannii| (go0jI0 TIkA pRSTha 384) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo dravyAtriyoM kA pramANa phAra gommaTasAra dvArA batAyA gayA hai vahI pramANa dravyakhiyoM kA SaTa vaeDAgama ke dravya pramANAnugama meM batAyA gayA hai dekhiye maNusiNIsu micchAidvidacapamANeNa kevaDiyA ? koDA-- kohAkoDorA upari koDAkoDAkoDorA hedo chAI bagANa muri sataeha baggANa hetRdo| (sUtra 48 pRSTha 130) SaTakhaNDAgama dravyAnugama ettasta suttassa vAkhANaM maNusapajatta suttavakkhANeNa tulla / isaka Age jo mAnupiyoM kI saMkhyA dhavanAkAra ne sUtra nirdiSTa koDAkoDI Adi padoM ke anusAra batAI hai vaha vahI hai jo gommaTasAra meM dravyatriyoM kI batAI gaI hai| isI prakAra sambaTTasiddhivimANavAsidevA davapamANaNa kaDiyA sNgvejaa| (sUtra 73 pRSTha 143 dhavala) isa sUtra meM sarvArtha siddhi ke devoM kA saMkhyA batAI gaI hai| vaha dravya zarIrI devoM kI hai| isI sUtra ke nIce vyAkhyA meM pavanAkAra likhate haiM maNusiNo rAsodo viuNamettA hati / isakA artha hai ki sarvArthasiddhi ke deva manupiNiyoM ke pramANa se ti guneheM yahaoNpara mAnuSI dravya strI kA vAvaka hai / gAmmaTasArameM. samasagaguNapaDivaeNe sagasagarAsIsu pramaNide vaamaa| (gAthA 41 pR1 1013) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa gAthA kI TIkA meM saMskRta TIkA ke AdhAra para-60 ToDaramala jI likhate haiM ki bahuri sarvArtha siddhi vikheM ahamidra sa asaMyata ho haiM te dravyatrI manuSiNI tina te tiguNa vA koI prAcArya ke mata kara sAta guNa haiN| paTakhaNDAgama aura gommaTasAra donoM meM dravya kathana hai aura eka rUpa hai| -gommaTasAra mI dravyaveda kA vidhAyaka haiisI prakAra gommaTasAra meM gati Adi pratyeka mArgaNA ke kathana ke aMta meM jo usa mArgaNA vAle jIvoM kI saMkhyA batAI hai vaha dravyaveda athavA jIvoM ke dravya zarIra ko apekSA se hI batAI hai| jinheM isa hamAre kathana meM sandeha ho ve gommaTasAra jIvakAMDa nikAlakara dekha leveM / lekha bar3ha jAne ke bhaya se yahAM pramANa nahIM diye jAte haiN| isI prakAra SaTakhaNDAgama ke dravya pramANAnugama meM dradhyajIvoM kI saMkhyA batAI hai| bhAvaveda vAdI vidvAna apane lekhoM meM eka mata hokara yaha bAta kaha rahe haiM ki SaTakhaNDAgama siddhAMta zAsana aura gommaTasAra donoM meM dravyaveda kA kathana nahIM hai bhAraveda kA hI kathana una donoM meM hai| parantu yaha bAta pratyakSa bAdhita hai| hama upara spaSTa kara cuke haiM, aura bhI dekhiye iMdiyANuvAdeNa eiMdiyA vAdarA suhumA pajattA bhapajatA dazca pamANeNa kevaDiyA bhnnNtaa| (sUtra 74 pR0 153) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavala dravya pramANAnugama tathA ca beIdiya teiMdiya paridiyA tasseva pajattA apajattA dadhapamANeNa ke vaDigA asNkhejaa| (sUtra 77 pRSTha 155) dhavala dravya pramANAnugama prathaM donoM sUtroM kA sugm|| sUtra kI vyAkhyA meM dhavalAkAra likhate haiM etya apanattavayaNaNa apaJcattaNAma kammodayasahida jIvAghetavA / aeNahA pajattaNAma kammodaya sahidaNabatti bharajattA vi apajatta vayaNaNa gahaNappasaMgAdI / evaM pajattA itivRtte pajjataNAma kammodaya sahida jIvA ghettavA bhaeNahA pajjavaNAma kammodaya sahida Nivyatti apajjattANaM ghnnaannuvttaadaa| viti caridiyatti buttaM vIiMdiya tIiMdiya paridiya jAdiNAma kammodaya sahidajIvANaM gahaNaM / (pRSTha 156 dhavanA) artha-yahAM para sUtra 77 meM Aye huye apayAMta vacana se papayApta nAmakame ke udaya se yukta jIvoM ko grahaNa karanA cAhiye anyathA paryApta nAmakarma ke udaya se yukta nityapayAptaka jIvoM kA bhI aparyApta isa vacana se grahaNa prApta ho jAyagA / isIprakAra paryApta aisA kahane se paryApta nAmakarma ke udaya se yukta jIvoM kA mahaNa karanA cAhiye anyathA praryAptanAmakarmake udayase yukta nitya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 paryAptaka jIvoM kA grahaNa nahIM hogaa| dIdriya, trIdriya aura caturidriya aise jo sUtra meM pada haiM unase dvIMdriya mAti. zrIyijAti aura caridriyajAti nAmakarma ke udaya saMyukta jIvoM kA grahaNa karanA caahiye| ___ yahAM para jaba sarvatra nAmakarma ke udaya se race gaye dravya zarIra aura jAti nAmaka ke udaya se racI gaI dravyandriyoM kA jIdoM meM vidhAna kiyA hai taba itanA saha vivecana hone para bhI 'paTambaeDAgama meM kevala bhAvaveda kA hI kathana hai duvyaveda kA kathana pranyAMtaroM se dekho' aisA jo bhAvapakSI vidvAna kahate haiM vaha kyA isa SaTakhaNDAgama ke hI kathana se sarvathA viparIta nahIM ThaharatA hai ? avazya ThaharatA hai| yahAM para to bhAvaveda kA koI vikalpa ho khar3A nahIM hotA hai| kevala dravyazarIrI jIvoM kI saMkhyA dravyapramANAnugama hAra se batAI gaI hai| sonI jI prabhRti vijJAna vicAra kreN| sonI jI ne dravyapramANAnugama kA pramANa apane lekha meM diyA hai isIliye prasaGgavaza hameM ukta prakaraNa meM itanA khunAsA aura bhI karanA pdd'aa| sabhI manuyoga dvAroM meM dravyaveda bhI kahA gayA hai| jisa prakAra Upara satprarUpaNA aura dravyamANAnugama ina do anuyoga dvAra meM dravyaveda kA sphuTa kathana hai| isI prakAra anya sabhI anuyoga dvAroM meM bhI dravyaveda kA varNana hai| unameM se kevala bor3e se uddharaNa hama yahAM dete haiM bhAiseNa gadiyANuvAdeNa pirayagadIye airaeesu milA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idvipaDi jAva asaMjada sammAiTiti kevaDi khette logassa asaMkhajjAda bhaage| (sUtra 5 pRSTha 28 kSetrAnugama) idiyANuvAdeNa ediyA bAdarA suhamA pajjattA apajjattA kehi khette, sbnoge| __ (sUtra 1 pR0 51 kSetrapramANAnugama) kAyANuvAdeNa puDhavikAyA pAukAthiyA, te ukAiyA, bAukAyayA bAdarapuDhavikAiyA Adi (yaha sUtra bahuta lambA hai) (sUtra 22 pRSTha 44 kSetrAnugama) bhatraNavAsiya vANa catara jAdisigadevesu miccAiTTi sAsaNasammAdiTThIhi kevaDiyaM khettaMgosidaM / logassa asNkhedibhaago| (sUtra 46 pRSTha 114 rzanAnugama) bIiMdiya tIiMdiya paridiya tamseva pajjatta prapattaehi kaMvaDiyakhataM phosiMda nogasa asNkhedibhaago| (sUtra 58 pRSTha 121 spazAnugama dvAra) maNusma apajanA kevaciraM kAlAdo hoti pANajI paDuba jaharaNeNa khuddaashvgghnnN| (sUtra 83 pRSTha 110 kAmAnugama vAra) samvasiddhi vimAevAsiyadevesu bhasaMjadasammATThI kevaciraM kAlAdohoti pANAjIva paDuna sambadA / (sUtra 105 pRSTha14 kAlAnugama dvArA) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ekajIvaM paDuna jahaeNa mukkaseNa tettIsaM sAgarovamANi / (106 sUtra pRSTha 164 kAlAnugama dvAra) kAyANuvAdeNa puDhadhikAino NAmakadha bhavadi ? (sUtra 18) puDhavikAiyaNAmAe udaee. sUtra 16 pRSTha 35 svAmitvAnugama) bhAukAIno NAma kathaM bhavati ? sUtra AukAiya NAmAe udaeNa sUtra 21 teukAI proNAma kadhaM bhavadi ? sUtra 22 tesakAiya NAmAe udaeNa sUtra 23 bAukAIyo NAma kadhaM bhavadi ? sUtra 24 vAukAiya NAmAe udaeNa sUtra 25 (pRSTha 36 svAmitvAnugama dvAra) mANada pANada pAraNa acchuda kalpavAsiya devANamaMtaraM kevaciraM kAlAdohodi? sUtra 24 jahaeNaNa mAsapudhattaM (25 sUtra pR067 antarAnugama dvAra) vaNAdikAiya NigodajIva vAdarasuhama pajjata bhapajjattANa mantaraM kevaSiraM kAlAdo hodi ? (sUtra 50 pRSTha 101 antarAnugama dvAra) jahaeNeNa khuddaabhvgghnnN| (satra 51 pRSTha 102 antarAnugama dvAra) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 iMdiyAtrA deNa eiMdiyA vAdarA suhumA pajjattA apajattA yimA asthi / (sutra 7 pRSTha 120 bhaGga vicayAnugama) vediya teIdiya cauridiya pacidiya pajjattA pattA khiyamA asthi / tyovA magussA goraiyA asakheja guNA devA asaMkheja guNA savtratthovA maNussiraNIzro marumA asaMkhejja guNA iMdiyA vA deNa savvatthovA paMcidiyA cariM diyA bisesAhiyA tIMdiyA visesAhiyA bIindiyA visesAhiyA~ pANAvaraNIyaM saraNAvaraNIyaM bedaNIyaM mohaNIyaM sUtra 8 pR0 120 bhaGga vicayAnugama dvAra) sUtra 2 sUtra 3 sUtra 4 sUtra 8 sUtra 6 sUtra 16 sUtra 17 sUtra 18 sUtra 16 pRSTha 262 (alpabahutvAnugama dvAra) bhAra pAmaM sUtra 5 sUtra 6 sUtra 7 sUtra 8 sUtra 6 sUtra 10 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ godaM satra 11 aMtarAyaM cedi satra 12 NANAvaraNIyassa kammarasa paMcapayaDImo sUtra 13 (05-6 jIvasthAna cUlikA) maNusA maNusa pattA micchAhI saMkhenjavAsA isA / maNusA maNusahi kAlagada samANAdi gadImo gacchati ? (sUtra 141 cUlikA) pacAri gomo gaccheti NirayagaI tirikkhanaI maNusagaI. devagaI cedi / (satra 152 pRSTha 234 cUliya) girasepsa macchatA saba hirayesu gcchti| 143 sUtra virakkhesu gacchattA saba tirikkhesu gcchti| 144 sUtra maNusesu gacchacA sandha maNussesu gcchti| 145 satra devesu gacchaMtA bhavaNavAsippaDa jAva NavagevajabimANabAsiya devesu gcchti| (146 sUtra pRSTha 235 vidha) ina samasta sUtroM ko dhavalA TokA meM aura bhI spaSTa kiyA gayA hai| ina saba usaraNoM kA ullekha karane se bahuta bar3ha jaaygaa| saMkSepa se miga 2 anuyoga dvAroM ke sUtra vahAM diye gaye haiN| ina satroM se dravyadeva evaM dramba zarIra kA sahavirocana pAya pAsa hai| bhAvavedI vidvAna sabhI anuyoga gharoM ko mAranera nistakahI pAte haiN| bAraparva hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 sonI jI ne jo ra!javAtika kA pramANa diyA hai vaha bhI unake abhISTako siddha nahIM kara sakatA hai, kAraNa khiyoM ke sAtha paryApta zeSa jor3akara bArika meM caudaha guNasthAna batAye jAte taba tI unakA kahanA avazya vicAraNIya hotA parantu isa eka hI vAkya meM 'bhAva liMgApekSA dravya liMgApekSeNa tu na yAni ye do pada par3a huye haiM jo viSaya ko spaSTa karate huye paryAzeSako dravyapuruSa ke sAtha hI jor3ane meM samartha haiN| rAjavAtikakAra ne to eka hI vAkya meM bhAva aura dravya donoM kA kathana itanA spaSTa kara diyA hai ki usameM kisI prakAra kA koI saMdeha nahIM ho sakatA hai| unhoMna jIva koparyAta avasthA ke strI bhAvaveda meM caudaha guNasthAna aura aura prati pIpekSA se adi ke pAMca guNasthAna spaSTa rUpa se banA diye haiN| phira bhAvapakSI vidvAna kisa vyakta evaM ati bAta kA lakSya kara isa rAjavArtika ke pramANa ko bhAvaveda kI siddhi meM upasthita karate haiM so samajha meM nahIM jAtA ? zrI rAjavAnikakAra ne aura bhI krayastrIbaMda kI puSTi Age ke vAvaga dvArA rASTa rUpa se karadI hai dekhiye aparyApta bhaye samyayatvena saha strIjananAbhAvAt / isakA yaha artha haiM ki mAnuSI kI aparyApta avasthA meM zAda ke do guNasthAna hI hote haiM kyoMki smyagdarzana ke sAtha hI paryAya meM jIva paidA nahIM hotA haiN| yahAM para kI paryAya meM jaba paidA hone kA niSedha kiyA gayA hai taba mAnuSI zabda kA artha rUpa se dravyastrI hI rAjavArtikakAra ne aparyApta avasthA meM bata Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.6 diyA hai| ataH bhAvapakSa kI siddhi ke liye rAjavArtika kA kathana anupayogI hai| somI jI ne rAjArtika kI paMkti kA artha apane pakSa kI. siddhi ke liye, manaH kaligata bhI kiyA hai jaisA ki ve likhate haiM"yahAM bhASya meM paryApta mAtra mAnuSiyoM meM caudaha guNagthAnoM ko sattA kahI gaI hai aura aparyApta bhAra mAnupiyoM meM do guNasthAnoM kii|" yahAM para 'aparyApta bhAva mAnuSiyoM meM do guNasthAnoM kI' ima meM 'bhAva' pada unhoM ne adhika jor3a diyA hai jo bhASya meM nahIM hai cora viparIta partha kA sAdhaka hotA hai| rAjavArtika ke vAkya meM 'aparyAptikAsu' kevala itanA hI pada hai usameM bhAva pada nahIM hai| kintu 'bI jananAbhAvAna' isa vAkya sa rAjAkakArane dravyavaMda bAlI bI kA ho grahaNa kiyA hai| bhAvaveda strI kA janma se koI sambandha nahIM hai| parantu sonI jI ne artha meM vyaveda strI ko to bora hI diyA hai aura bhAvaveda strI kA ullekha zakya na honepara bhI usakA ullekha apane mana se kiyA hai| isI prakAra bhASya meM devana 'apAMtikAsu' pada hai parantu sonI jI ne usake artha meM donoM hI prakAra kI aparyApta mAnuSiyoM meM bhAga ke do guNasthAna hote haiN| aisA donoM hI prakAra kI' pada manaH kahipata jor3a diyA hai| jo ucita nahIM hai| sUtra meM bonhoMne 'paramAdevArSAta dravyamINa nitiH siyata kAkara saMjara pAkI mAzajhA ThAI hai usakA samAdhAna Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 hama isI lekha meM pahale kara cuke haiN| bhAvAnugama dvAra kA ullekha kara ko mAnuSI ke sAtha saMjada pada diyA gayA hai yaha bhAvasokA bodhaka hai parantu 62 63va sUtroM meM bhaudArika aura praudArika mizra kAyayoga tathA tadantargata paryAti aparyApti kA prANa hai, inhI ke sambandha se una donoM sUtroM kA kathana hai isaliye vahAM para dravya strI veda kA hI prahaNa hone se sanada pada kA grahaNa nahIM ho sakatA hai| bhAge sonI jI ne eka hAsyotpAdaka bhAzA uThAI hai ve likhate hai.. "063 kI manupiNiyAM kevala duvyastriyAM haiM thor3I dera ke liye aisA bhI mAna leM para jina sUtroM meM mAnupiNiyoM ke caudaha guNasthAnoM meM dravya pramANa, caudaha guNasthAnoM meM kSetra, sparza, kAla, alpabahutva kahe gaye haiM ve manupiNiyAM dravyakhiyAM haiM yA nahIM, yadi haiM to unake bhI mukti hogii| yadi ve dravyAkhayAM nahIM hai to 133 sUtra ko manuSiNiyAM dravyatriyAM hI haiM yaha kaise ? nyAya to sarvatra eka sA honA caahiye|" yaha eka vicitra zaGkA aura takaMNA hai, uttara meM hama kahate haiM ki-prasaMkI tiryaca ke mana nahIM hotA hai parantu saMjhI tiryaca ke mana hotA hai| aisA kyoM ? athavA bhavya manuSya ko mokSa A samatA bhavya nahIM jA sakatA hai aisA kyoM ? jAtikAca pada saMkho prasaMjhI donoM jagaha hai| aura manuSya pada bhI madhya abhavya donoM jagaha hai phira itanA bar3A bheda kyoM? nyAya to Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 donoM jagaha mamAna honA cAhiye, mono jI hamArI isa tarkaNA prAzaGkA kA jo uttA de vahIM unheM pAne samAdhAna ke liye samajhanA cAhiye / kapUra eka sA hone para bhI vyaktiyoM kI choTo bar3I pravAyA aura unake irAde (paMzA) meM bhaMda hone meM bhitra 2 dhArAmoM ke AdhAra para kama yAnA sajA dI jAtI hai / eka saGgIna kogadArI mukadameM meM chaha mAha kI sajA aura 200) 20 jurmAnA karane kA eka sAtha saMkaNDa japa kA adhikAra hone para bhI imane bhI praniTI meM dA zrArAdhiyoM ko kana jyAdA sajA svayaM dI hai aura Upara kanyA pAlaya saM raha kiye jAne para bhI hamArA liyA huA yi (paMjA) hAI kATa se bahAla (mAnya) rhaa| prataH pAtratAnusAra hA nyAya hotA hai| yadi satra eka sA nyAya mAna liyA jAya tara tA 'anyara nAro caupaTa rAjA, TakA sera bhAno TakA sera khAnA bAnA hAla ho jaaygaa| ijiye sonI jI kI bAta kA yahI sana yAna hai ki jahAM jaisA pAtra aura vidhAna hai vahAM sA ho pAe karanA cAhiya / haraba-ve sUtroM meM apAta paryAta ke samaya se triyoM ke dravya zarIra kA ho grahaNa hotA hai| anyatra jAMtriyoM ke caudaha guNasthAna banAye gaye haiM vahAM kavala bhAvatriyoM kA pakSaNa hotA hai| vAMbiyoMka sAtha paryApti prAyAti kA sambandha nahIM hai| basa isIliye sarvatra ituvAda sahita yathoSita nyAyakA pUrNa vidhAna hai| bhAge sonI jI ne binA kisI pramANa ke kahA hai ki paTakharaDAgama meM bhASadedoM ko pradhAnatA hai myaveda to bhAgamAMtaroM ke Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bala se jAnA jAtA hai| ina saba bAtoM kA paripUrNa evaM sapamANa samabAna hama isI Traka meM pahale acchI taraha kara cuke haiN| yahAM viSTa-pepaNa karanA vyartha hai| bhAga nigAva vanaya vedAce nAdi cAgoahi' isa pramAga se batAyA hai ki dravyatriyoM aura napusako vAloM ke vastrAdi kA tyAga nahIM hai, usake binA saMyama hotA nahIM hai prA. arthAta se yaha bAta bhAgamAMtaroM se jAnI jAto hai ki chaThe prAdi mayata sthAnoM meM eka dravya puruAveda ho / parantu mAnI jI ko rAta samajha lenI cAhiye / ki yahAM para arthApatta aura bhAganAMtara meM jAnane kI koI AvazyakatA nahI hai| mI pAgama meM yAtriyoM ke saMyatAsayata taka hI guNasthAna batAye gaye haiM unake sayata guNasthAna nahIM hai. isIliye to vana tyAga kA mabhAva hetu diyA gayA hai| isa sphuTa kathana meM bhAgamAMtara se jAnane kI kyA bAta hai. ? hAM 62 sUtra meM sanada para jor3a dene se hI pranya viSayAMma aura bhAgamAMtara se jAnane Adi kI aneka midhyAmaMjhaTeM aura basnu vaiyarItya paidA huye binA nahIM rhegaa| tathA 633 mRtra meM saJjada pada kI sattA svIkAra kara lene para nikaTa bhaviSya meM aisA sAhitya prasAra hogA jo zvetAMbaroM digambara ke maumika bhadoM ko meTakara siddhAMta-vighAta kiye binA nahIM rahegA isa bAta ko sonI jI prabhRti vidvAnoM ko dhyAna meM nAnA caahie| . basa 16 gata 1646 ke khaNDelavAna jaina hiteccha meM chape Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 huye sonI jI ke lekha kA uttara Upara diyA jA cukA hai| aba unake ukta patra ke 16 sitambara aura 1 akTUbara ke lekhoM kA saMkSipta uttara yahAM diyA jAtA hai jo ki hamako dhyAna dinnAkara unhoMne likhe haiN| ___ sonI jI ne likhA hai ki- "gatyaMtara kA yA manuSyagati kA hI koI bhI samyagdRSTi jIva marakara bhAratI dravya manuSyo meM utpana hovA ho tabhI usake paryApta avasthA meM cauthA pasaMyata samyagdRSTi guNasthAna ho sakatA hai anyathA nhiiN|" isake liye ve nIce pramANa dete haiM-jesi bhAvoM itthi vedodabaM puNa purisa vedo tevi jIvA saMjamaM parivati davityivedA sajamaNa paDiyajati sacelattAdo / bhAvitthi vedANaM daveNa pudANaM pi saMnadANaM NAhArariddhi samupadi davabhAveNa purisa. vedANameva samupajadi / dhavala / ina paMktiyoM kA artha sonI jI ne kiyA hai| yahAM hama to yaha rAva unase pUchate haiM ki upara to pApa aparyApta avasthA meM bhAva bI aura dravya puruSa meM sabhyagdRSTi ke utpanna hone kA niSeSa karate hai aura usake pramANa meM jo dhavala ko paMki mApane dI hai usase bhAhArakazcaddhi kA niSepa hotA hai, na ki bhAvanI dravyapuruSa meM sampaSTike marakara paidA honekA / bAta dUsarI aura pramANa dusarA yaha vo manuSita evaM prAya hai| bhAva jIveda ke sadaya meM dravya puruSa saMyamo avasthA meM chaThe gupasthAna meM mAhArakaddhi nahIM hotI hai yaha to isaliye ThIka hai, ki baThe guNasthAna meM sthUla Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda rahatA hai vahAM bhAvasI veda ke umaya meM muniyoM ke bhAvoM meM kucha malinatA mA jAtI hai. mataH mAhArakaddhi nahIM paidA hotI pAna jaba dravya manuSya ke aparyApta avasthA meM cauthA guNasthAna hotA hai isa avasthA meM bhAvalI veda kA udaya usameM kyA bAbA de sakatA hai? jabaki bhAvasro veda ke udaya meM vAM guNAdhAma taka ho jAtA hai| yadi bhAvatrI vedI dravya manuSya kI aparyApta pravAyA meM samyagdRSTi ke utpanna hone kA kahI para niSedha ho to kRpA kara batAiye, Upara jA pramANa mApane diyaa| usase to saMyama aura bhAhArakaRddhi kA hI nibaMdha siddha hotA hai| bhAgabAnI jI ne manupiNI bhI bhAvanI hotI hai isake sita karane kejiye dhavala kA yaha pramANa diyA hai bhaNumiNImu pasaJjadasammATThINaM upavAdo tyi pamattetemA. hAra mAgyAdA sthi| dhavana kI ina paMktiyo kA artha unhoM ne yaha kiyA hai kibhAvamAnuSo ke pramatta guNasthAna meM tejaH samudghAta bhaura mAhAraka samudrAta kA niSedha kiyA gayA hai unhIM meM pasaMyata samyagdRSTiyoM ke upapAda samudghAta kA niSedha kiyA gagA hai yadi monI jI ke parthAnusAra yahI mAnA jAya ki dravya puruSa bhAvatrI kI aparyApta avasthA meM samyagdRSTi paidA nahIM hotA hai, to phalataH yaha artha bhI siddha hogA ki dravyatrI bhAvapuruSa ke to aparyApta avasthA meM samyagdRSTi paidA hotA hai| aba sarvatra bhAvavata kI mukhyavA se hI kapana hai to vyatrI ko bhapayAMta avasthA meM paTakhaeDAgama se Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 yaha artha prantha ke saGgata nahIM hai kintu mAhAra samudvAtakA sambandha jor3akara bhAnumAnika (aMdAjiyAM) hai| vAstavika artha Upara kI dhavalA kA yahI Toka hai ki unya mAnuSiyoM meM zramaM yata samyakahaTiyoM kA upapAda nahIM hotA hai| aura bhAvamAna piyoM meM te. samudghAta tathA mAhAraka samudrAta pramatta guNasthAna meM nahI hotA hai| Upara kA vAkya dravyatriyoM ke liya aura nIce kA vAra bhAvariyoM ke liye hai| aisA artha ho ThIka hai isake do hetu hai eka to yaha ki vAkya meM upado patthi yaha pada hai, isakA aza janma hai| janma dravya veda mahI sambhava hai, bhAvaveda meM savA asambhava hai| yaha vAta sarvathA hetu saMgata aura nya saGgata nA hai ki mAnupI meM tA upapAda kA niSedha kiyA jAya aura binA kisI pada aura vAkya ke usakA artha yamanuSya meM liyA jaay| mataH upara dhavalA kA dhavala vAkya vyahI ke liye hI hai / isakA dUsarA hetu yaha hai ki usa Upara ke vAkya ke bAda pamatte tejAhAra samugyAdA sthi' isa dUsare vAkya meM pamatte' yaha pada dhavalAkAra ne diyA hai isase spaSTa ho jAtA hai ki yaha kathana bhAvaveda kI apekSA se hai aura pahalo paMkti kA kathana vyaveda ko apekSA se hai| yadi donoM vAkyoM kA artha bhAvalI hI kiyA jAtA to phira dhavalAkAra pamatte para kyoM dete 1 bhAlApAdhikAra meM sarvatra yathAyogya evaM yathA sambhava sambandha samanvaya karane ke liye sarvatra byaveda aura bhAvaveda ko apekSA se varNana kiyA gayA hai| yadi sonI jI donoM vAkyoM kA bhAvalI hI ThIka samajhate haiM to Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve aisA koI pramANa upasthita kareM jise 'bhAvatrI veda-viziSTa dravya puruSa ko aparyApta avasthA meM sampaSTiIva maragara nahI Ata hai| yaha bAta siddha ho / aisA pramANa unhoMne yA dUsare vidvAnoM ne bAja taka eka bhI nI batAyA hai jitane bhI pramANa gommaTa mAra ke ve pragaTa kara rahe hai ve saba dradhyakI ko aparyApta samasyA meM sAyaSTi ke nahI hone ke hai hamane jo artha kiyaa| usake liye hama yahAM pramANa bhI dete haiM tya sayavedo itthIvedo eumAthi duga puvvatta puraNa jogaga badusu hANesu jaannejo| (go0 2.0 gA017 pR0656) isakI sAMkRta TIkA meM liyA hai-'bayata kAyakamibhakAraNayogayoH zrIvido nAsti, prayatasya kIDavanupaH punaH asaMyatIdArika-mizrayoge pramattAhArakAraca sopaMDhavevI nasA iti shaasvym'| isa mAthA aura saMskRta TIkA se yaha bAta sarvathA khulAsA ho jAtI hai ki cauthe gue sthAna meM kriyika mijha aura kArmANa yoga meM jIveda kA udaya nhii| kyoMki pasaMyada marakara kI meM yA nahIM hotaa| cora bayata ke mauvArika mibha yoga meM tathA pramatta ke mAhAraka aura bAhAra mizra yoga meM kI aura napusaka vedoM kA udaya nahIM hai| isa kathana se hamArAyana spara ho jAtA aura sonI jI kA kathana maya se vista par3atA hai| 'manuSaNInAM bhI bhAvaniyAM hotI hai| aisA jo sonI jI jagaha 2 bavAte haiM so aisA vohama bhI mAnate haiN| mAnuSI rAma Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvatI aura dravyatrIronoM meM bhAvA hai| jahAM zaraNa ho bahAmA alagAyA jAtA hai| bhAge pasAra sonI jI gommaTasAra jIvakAMDa kI-morAlapAte aura mile sAsabasamme ina do gAthAboMba pramANa dekara yaha batA rahe haiM ki bovera porana sakave ke jaya vAne asaMyana sampaSTi meM prodArika mizra kAyayoga nahIM hotaa| kintu vaha veda ke ujya meM hI hotA hai| sI yaha paurArika mima yoga kA kathana to dravyatrI ko apanA se hI bana sakatA hai / unakA pramANa hI unake mAnavya kA bAraka hai| bhAge unhoMne prAkRta paJca saha kA pramANa dekara vahI bAta duharAI hai ki ye guNasthAna meM bhautArika mitra yoga meM sIvara kA utya nahIM hai bana pukA pI.daya hai / so isa bAta meM bhApatti kisako hai? yaha sonI jI kAmamANa bhI svayaM unake mantavya kA ghAtaka hai / kyoMki una saba pramANoM se 'dravyatI kI aparyApta avasthA meM samyagdRSTi marakara apama nahIM hotA yahI bAta siddha hotI hai, na ki bonI bIre manAmpAnusAra bhAkhosidi / bhAratI kAlo banma maraNa hI nahI kara sITa se bhaugarika mizrayoga kase banegA ise sonIpohAya mo, badi meM hamAre kAna meM zahomo go mAra vizeSaNoM se vicAra leveN| bhAge prabhAba bhI kAThagola sadApurogIkovi smgaae| bosaMhaparemaso gAyaka primvirvaae| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 gAthA 27 go0 ma0 isa gAthA kA pramANa dekara monI jI ne batAyA ki pasaMyasa samyagdRSTi kI aparyApta avasthA meM bIvera kAya nhii| aura pahale naraka ko bor3akara nasAveda kA bhI samaya nhii| . sonI jI ke ina pramANoM ko dekhakara meM 20 sAmAna jI dRnIkRta hijana bodhaka kA smaraNa ho gayA hai, usameM hamoMne jitane pramANa sacitta puSpa phala pUjana, saraparcana pAhile nidha meM diye haiM ve saba pramANa savitta puSpa phala pUjana mAdi ke sAdhaka hai|hmeN pAraparya hotA hai ki hone va pramANa kyoM diye| unhoMne pramANa to nana bamtuSoM ke sAdhaka diye haiM, parantu athai sana kA unhoMne ulTA kiyaa|joki sana pramANoM se saIyA viparIta par3atA hai| aise hI pramANa bhImAna pAmAna jI sonI de rahe haiN| ve bhAvIkI siddhi cAhate haiM, unake diye huye pramANa dravya. kIya vikArate haiN| logomsAra kI gAthA kA artha saMkUna TIkA aura parita prabara TobaramA bI. hindI anuvAdameM pAThaka pada le|hm upayuka gAthA kA khulAsa maya rokA aura 60 ToDaramana bI ke hindI anuvAda sahita isa TrekTa meM pAle bikha cure haima: yahAM adhika ba nahIM bhAge sonIbIne gommaTasAra jI ke pAsapAdhikAra kA pramANa dekara yaha pAyA 'manupikI ye prasthAna meM eka paryApta mAtrApAgavAmI vikira Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAMta isI bAta ko puSTa karatA hai ki gatyaMtara kA samyagdRSTi jIva apane sAya bIve! kA apanI lAtA hai / isaniye aparyAptAlA: nahIM hotA hai, ve pramANa dene haiM mRso, maNu tiye maNupiNi bhApani pajate / monI jI ke isa pramA. setI yahI bAta sidra hotI hai kisA hI marakara kA sAra meM na jAtA hai / isaliye prAjAgavikAra ke Ayu banA ye cIra guNavAna meM dravyasI ke eka paryAtanApa hI prAcArya nenikana siddhAMta cakI ne batAyA hai| isa gAyA kI TokA meM likhA hai ki 'tathApi yoninadasaMyaMta paryAvAlApa evaM yonimonAM paMcaragupasthAnAduragananAsabhAta pritIyopazamasamyamvaM naasti| (go0 jI0 gAthA vahI sonI jI ke diye huye pramANa kI.14 pR1 1153 TIkA) TIkAkAra limbane haiM ki-mAnyAdi tIna prakAra ke manuSyoM kedaha guNasnAna hote haiN| para vo bhI yonimatI manuSya (syabI) ke pasaMyana meM eka payAMzAlApahI hotA hai, tathA yoni. manI pAMcave guNasthAna se kAra nahIM jAto isajiye usake hito. yopazama sammAna nahIM hotA hai| yaha saba yajI kAhI vicAra hai| isa bAta kA aura bhI khulAsA isI bAjAgavibara ko .12vI gAthA se ho jAtA hai| bA-- pariva joNiziko puraSo sesevi puraNodu / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ go. jo0 bhAlApAdhikAra gAthA 717 pRSTha 1152 TIkA isa gAthA kI saMskRta va hindI TIkA meM spaSTa likhA ki'yonimasaMyate paryAptAlApa evaM baddhAyukasyApi samyagdRSTeHkhIrayoranutpatteH' yaha kathana niyaMca ko kI apekSA se hai| phira bhI mAjI ke samAna hai / aura dravyatrI kA nirUraka hai kyoMki mAyucA kara lene para bhI samyamhaSTi kAtrI aura chaha pravidhiyoM meM paMtAnahIM hotA hai| yaha iMtu diyA hai, Age sAno jA ne aparyAnikAsu bhAye samyastvena saha bIjanAbhAvAta" yaha rAjavArtika kA pramANa 'bhAvaveda boveda ke udaya meM dravya manuSya ke mAdi ke do guNagdhAna hote haiN| isa bAta kI siddhi meM diyA parabhu yaha pramANa bhI sonI jI ka mantavya ke viruddha karabo ke guNasthAnA kA ho vidhAna karatA hai, yahAM para kIda ke udaya kI bAta bhI pAlakadeva ne nahIM likhA hai kintu samyaktva ke sAtha kI payAya meM janma nahIM hotA hai aisA spaSTa likhA hai| ina pramANoM ko dete huye sonI jI likhate haiM "isaniye bhAvakI vya manuSya ke bhopa. yApta bavasthA meM pahalA aura duusr| ye doko guNasthAna hote hai yaha bAta sonI jI upara ke pramANoM se siddha karanA cAhate haiM, parantu ve saba hI aparyApta avasthA ko siddha karate haiM aura sI avasthA meM samyam lene kA niSedha karate haiN| yaha bAta hama bahuta spaTa kara cuke haiN| mAge sonI bI ne hamase prazna kiyA hai ki "mAyake aura Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 manuSyAta kyA cIja hai| yadi vaha, bhAvakI dravya manuSya hai / to isa kathana aura usake guNasthAnoM kA ullekha jaba dravyapuruSa meM mAtI AyagA phira yaha zahA samAdhAna kyA prAkAza meM ur3atI huI viDiyA ke liye humA1" isa prazna ke sara meM itanA karanA hI parvAta hai ki yadi dravya puruSa ke sAtha yevala bhAvakI kA hai| samAnyatA nA to pRthaka ra varNana mora kA samAdhAna nahIM karanA par3atA usI meM panta bhUta ho jaataa| parantu vahAM to dRzyapara sAba kamI bhAvapuruSa kabhI bhAvanI, kabhI bhAva napusaka aise tIna vikalpa bane huye hai. isamaya unako bhitra 2 zikSA se mitra nirUpaNa karanA pAgoM ko bhAvazyaka hogyaa| parantu 12-13 satroM meM bahIna vikalpa nahIM hai hAlIveka jaya kI apekSA hai| yadi vahAM una sUtroM ko bhAvaveda-pradhAna mAnA jAyagA to dRSya puruSa sAtha prANa hogA. pora -60-61 soM meM mila jAyagA yaha zApAdayastha raataahai| bhAge sonI kI ne hamase dUsarA prazna kiyaa| vaha eka vicArabIcakoTi bolate haiM ki "parita jI! jinakA zarora giifcako -.-1satra meM mA gaye aura jina kA zarIra bombA 12-13 satra meM ho gaI pataH pApA se kisameM praviza jinaba zarIraaanifa aura naafaat sivilomocina vizeSa hai| vATasaragamakAra kI gatI venara Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ imottara meM saMkSepa meM hama itanA likhanAhI paryAya samajhate kivAcAyoM ne jisa prakAra puruSa aura strIverako pradhAnatA se nibarasatroM dvArA spaSTa videSana kiyA hai vaisA vivecana napusada kI pradhAnatA se nahIM kiyA hai| isakA mukhya hetu vaha pratIta hotA hai ki jisa prakAra purA aura bIda bAbA liMga caura yAni niyata pina sarvajana sikha hai aura pratyakSA hai| isa prAramasamra kA koI niyata cikita damba rUpa nahIM pAyA jAtA hai kyoMki ekadriya se lekara diya jIvoM taka sabhI napusakaza hai| vRkSa banaspatiyoM meM tathA endriya se lekara pIlI jIroM meM koI niyata mAkAra nahIM hai isajiye niyata pina nahIM hone se napuMsakaveda kI pradhAnatA se varNana karanA pazamyo / jahAM bhASada aura dravyoga meM eka niyata zarIra rUpa hai vahAM nakoM kA kathana sUtra dvArA kiyA hai| saMkhyA bhI ginAI gaI hai gaisa nAvyoM kii| manuSyoM meM puruSa mosamAna kopakamiyama vina vyakta nahAne se dravya napusakotra pRSaka nidezakoM dvArA nahIM kiyA gayA hai| paTasarasagama kAra kI gavato vo sambhava nhii| bartamAna ina vidvAnoM kI samajha kI kamI aura bahuta bhArI gAtI bazya hai jo mahAn bhASAyoM kI eka TIkAkAroM ko galatI samajha lete haiN| pAge sonI jI ne satra meM saMvA zama zenA nAve samma meM pAlA TIyoM para Apoha kiyA hai, hama saMpata rAma ke viSaya meM pa vana isI kyo bosoM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 para kara cuke hai ataH jahAM saba bAtoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| aba yahAM punaH likhanA anupayogI hogA / zrImAn paM0 kulacanda jI zAstrI ke lekha kA uttara / jaina sandeza - 0 22 agasta 1646 ke hU me zrImAna 50 phUla banda jI zAstrI mahodaya kA lekha hai| isa lekha meM gommaTasAra karmakAMDa kI gAthAoM kA pramANa dekara yahAM siddha kiyA gayA hai ki dravya manuSya ke bhI bhAva zrIveda kA udaya ho to bhI usa da ke udaya ke sAtha aura mizra meM cauthA guNasthAna usake nahIM hotA hai| isakI siddhi meM "sAthI vedavidI, maryAdezAdeja dubha 'sAta chidA bhayadevaNija, "ina gAthAoM kA pramANa unhoMne diyA hai parantu ye pramANa dravyakI ke hI sambandha se haiM, samyag jIva marakara samyagdarzana ke sAtha aparyApta avasthA meM dravyakhI.. nahIM hotA hai, isI pI siddhi ke vidhAyaka ye gommaTasAra karmakAMDa ke pramANa hai / yaha bAta kI0 paM0 pannAlAla jI sonI ke lekhoM ke uttara meM pIche hI spaSTa kara cuke haiM, usI ko punaH yahAM likhanA pipeSaNa ye hogaa| ina prANo se yaha bAta yA siddha nahIM hotI hai ki bhASakI veda vidhi dravya manuSya kI aparyApta avasthA meM samyagdRSTi jova paidA nahIM hotA hai| aisA koI pada ho to uka zAko jo pragaTa kreN| hama to kIvenAnutpannatyAta kollena annAbhovAt ityAdi pramANoM se aura cAro dhAnupUviyoM ke anudaya hone meM spaSTa para huI hai ki0 36 hAye dravyastrI ke hI sambandha se hai| madaH hamane jo cApa 62-63 ' Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 ht-10-11 satroM meM apane lekhoM meM pAI pAlo / sapakoI samAdhAna bhAvapakI ridvAnoM kIbora se nahI maare| zAkhImI ne jo yaha bAta fematse paTasarasAgama pAyAbhUta mAsibhI sainika anyoM meM bAdhArmikampoM meM manuritI rAma kA prayoga boveda ke jaya ko apekSA se kiyA gayA he mUla pramoM meM ko meM adhyayana vivakSitInahI sAda para yAvAM saba bhI bhAvalokabhapezA se hI nimita hupA hai|" ina pAyo ke uttara meM hama itanA zAstrI jI se pUchate haiM ki 'mUla manthoM meM sarvatra bhAvI liyA jAtA hai myaveda nahI liyA jaataa| yaha bAta mApane kisa mApAra se kahI koI pramANa vo denA cAhiye / jo pramANa gommaTasAra diyA hai saba vyasIho vipAdaka mSA unakA sapAna kareM ki isa hetu sake dravya nahIM ki bhAvaveka hai| binA pramANa mApakI bAta mAnya nahIM ho sakatA hai| isa viparIta hama isa TraikTa meM paTakhaeDAgama gommaTasAra mora rAmavAsika ke pramANoM se vaha bAta bhalI bhAMti siddha kara cuke haiM ki strIvara zAdi vedoM kA saMghaTana dravyazarIroM meM hI kiyA gayA hai| dravya zarIroM ko paryAptatA, aparyAptavA bhASAra parI guNasthAnoM kA bavAsambhava samanbaya kiyA gayA hai| isa TraikTa pAne se mAra parva sarahakoNa ko samajha leNge| mApane cora dusare mamI bhAvapakI vizanoM ne sarahakoNa ko samajhAnIyA paNamoha meM pahara samajha bhI bhrama paidA kiyArahavAsamA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bogI mAneM / mUla pranya aura TIkA manyoM ke pramANoM ko dekhate huye aura unake viruddha pApa bogoM kA vaktavya par3hate huye hameM itanA paTu satya likhanA par3A hai isaliye pAra loga hameM kSA' kreN| hamArA irAdA pApa para yA dUsare vidvAnoM para pAkSepa karane kA sarvathA nakintu bastusthiti batAne kA hai / 12-63 satra aura 81.60-61 ye saba sUtra bhAvApI mukhyatA nahIM rakhate hai kintu ve paveta athavA vyazarIra kI mukhyatA rakhate haiM aura dravya zarIra bhI vahAM kI niyA jAtA hai jahAM jisa ve kI apekSA se kathana hai / aisA nahIM hai ki kathana to mAnuSI kI aura dravya zarIra manuSya kA liyA jaay| jisa kA kathana hai usI ko aparyApta paryApta avasthA aura dRSya zarIra grahaNa karanA siddhAMta.. vivi hai| isI bAta kI sidi hama una satroM kI vyAkhyA aura prakaraNa meM aneka pramANoM se saSTa kara cuke haiN| mAge 60 phUlapAko zAstrI ne dhavana ke 5veM satrA pramANa dekara yaha batAyA hai ki vahAM para strIveda viziSTa tiyaMcoM kA paharA hai / pramANa yaha haistrIviziSi vizeSagatipAdanArthamAha' ghabamA 14327 itanA vikara ve nikhAte hai ki isI ke samAna sA sUtra hI pAle manuSyoM ke sambandha meM hai, vyAdhiyoM ke samAnya rAtrI jI se hama yaha pUchate haiM ki uparoSapanA pati Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hovera viziSti aura sAre samAna 11 satragata mAnupI bhAvastrI hI hai, imbatrI nahIM hai vaha pAsa bhApa kisa bhAdhAra se karate hai strIveda viziE to hama bhI mAnate haiM isameM kyA virodhI? paranu sana strIveda viziSTa vAsoM kA dravyAvara sone kI divyapuruSa zarIra isI sila vo bApa nahIM kara sake haiM isake viparIta hama to yaha siddha pA cuke haiM ki ve strIbaMda-viziSTa koSa vyastrI ra pAte ho / godArika mima evaM paryAta aparyApta sambandhita honese vahAM ina strIveda bAloM kA dravya puruSa zarIra nahIM mAnA jA sakatA hai| bIrasena svAmI ne mAnApAdhikAra meM mAnuSI ke aparyApta avasthA meM cauthA guNasthAna nahIM batAyA hai yaha ko mApana likhanA hai vaha bhI hameM mAnya hai kintu pApa se bhAvakhI vera kahate hai hama vyastrI vedI prAdhAra se saMbatAte haiN| mApane apanI bAta ko siddhi meM koI pramANa evaM dekha nahIM diyA hai, hama sapramANa siTa kara cuke haiN| mAge mApane ko gommaTasAra ke pAlApAdhikAra kA mukhoI maNusanie'-yaha pramANa dekara manuSyaNI ke ye guNasthAna meM eka paryApta pAlApa ko batAyA hai vo ThIka meM isa bAgama meM koI virodha nahIM hai parantu bhApa ko sArtha vApasI karate haiM bara mAgama-viruddha pAtA hai usakA bhaya 'prayasI' bhI hai pramANa ko sonI jI ne diyA hai upakA carama Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maheka upara kara cuke haiM ataH phira duArAnA vyartha hai| mAkhApAdhikAra ke sambandha meM eka bAta kA hama dhyAna dilA denA cAhate haiM ki baudahamArgaNA, caudAguNasthAna, vaha paryApti parA prANa, nagara saMjJAyeM aura upayoga na bIsoM rUgNAbI kA paSA sambhava paraspara samanvaya tI mAnApAdhikAra meM kiyA aavaahai| isa liye vahAM para damya gaira bhAva rUpa se bhitra 2 vivahA nahIM jAtI phitu yA sammana ja. taka jo pramya caura bhAva rUpa meM bana sakatA hai vahAM taka una sabako sahA kara ginAyA jAtA hai / isaliye mAnApArikAra meM bI vara ke sAtha codA guNasthAna bhI batAye gaye haiM aura sAtha kI bIvara papayAMta pAlApa meM tIthe guNasthAna niSedha bhI kara diyA hai vaha cauthA guNasthAna lIvara ke paryApta meM to ho sakatA hai / isI se dravyakI ke guNasthAnoM ba pari ho jAtA hai| pAlApAvira pRthaka 2 vivepana nahI parasA usakA nAma hI bhAmApa hai / isaliye boveda ke sAtha paryApta samasyA meM bhArada se sambhava hone vAle pauraha guNasthAna bhI isameM pavA diye gaye haiN| aura bhI vizeSa bAta yaha hai ki pAlApa sonakahe gaye hai sa sAmAnya, dUsarA paryApta, tIsarA aparyApta / isameM aparvAta mAsApake do bhara piye gaye hai| sabhI pApoM sAba guNasthAna, mArgaNA, pANa, saMsA, payoga cAhi paTAye gaye hai| jaisA ki Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 mAmaeNaM patrasamasa cedi tirikSa mAlA dujhiyamAtra nahI miyata peri| (go0 jI0 gAws) atha para kiyA jA cukA hai| ina bheo mApAra para bAlApa bedoM kI apekSA se pRSaka 2 dravya zrI dravya puruSa meM gurusana birAna se nahIM kahe jAte haiM jisase ki dravya bI. pAMca guNazAna bagaye jaate| jaisA ki bhAravedI pariztoM kA bhAmApAdhikAra ke nAmollamba se prabhAkiyA jAtA hai| kintu payAMta manuSya ke sambandha ke sAtha vahAM taka guNasthAna sakate saba ginAye jAte haiN| isIliye soveda kelaya meM paryApta manuSya ke 14 guNasthAna banAye gaye haiN| bhAvaveda kI dRSTi se bhI bhI 14 guNasthAna ginAye gaye haiN| bhAmApAdhikAra kI isa kuzI ko - paryApta aparyApta aura sAmAnya matInoM viSayA ko-samajhanene se phira koI prazna khar3A nahIM hotA hai| jaisemAgaNAmoM meM bAdi kI cAra mAgaMNAyeM mora yogamanvaya yaha paryAptiyAM dravya zarIra ko hI nirUpako yaha bAta samajha lene para 12.32 sUtroM aura saMyA pAkeSabhAvakA nirNIta sivaMta samajha meM thA bAtA hai ThIka usI prakAra mAtApAdhikAra ko upayuka kutrI ko dhyAna meM lene se vyaso pAMca guNasthAna kyoM nahIM kahe gaye, bhAvanA ke 14 guNavAna kyoM banAye gye| ye saba prAna phira nIte haiN| 'pAsApAdhikAra dvArA bhAvakI silinI resa Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhAvapakSI vidvAna barAbara likha rahe haiM parantu bhAlApAdhikAra se donoM vedoM kA sanAva siddha hotA hai dekhiyemasiNi pamatavirade mAhAradugaMtu Nathi NiyameNa / (go0 jI0 gAthA 715 pRSTha 1154) isakA artha saMskRta TIkA meM isa prakAra likhA hai "dravyapuruSa--bhAvanI-mApramavirate pAhArakatadaMgopAMganAmodayaH niyamena nAsti / " tathA pa-bhAvamAnuSyAM caturdaza guNasthAnAni dravyamAnupyAM pati shaasdhym| isakA hindI artha 20 ToDaramana jI ne isa prakAra kiyA hai dRSya puruSa aura bhAvaso aisA manuSya pramattavirata guNasthAna hoi tAke bAhAraka para mAhAraka mAMgopAMga nAmakarma kA umaya niyama kari nAhI hai| bahuri bhAva manuSiNI vi caudaha guNagyAna dravya manuSyaNI viSe pAMca hI guNasthAna hai| saMskRta TIkAkAra aura pariNata prabara ToDaramala jI ko isane mahAna panya kI TIkA banAne kA pUrNASikAra siddhAMta rAsyatA ke nAte prApta yA sabhI samoMne mUla gAthAghoM kI saMskRta hindI vyAkhyA kI hai| isaliye mone rokAyeM 'mUla pranya ko binA samajhe pranyAzaya virAmI hai| aiso pAta jo koI karate haiM ve hamArI samajha se vastu svarUpa kA apalApa karane kA vikAsa karate haiN| mUla meM aura rIkA. moM meM koI bheda nahIM hai| jinheM bheda pratIta hotaa| vaha unakI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 samArokA hI doSamastu / isa pAlApAdhikArase bhI bhAva beda nirUpaNa ke sAtha havya kI siddhi bhI ho jAtI hai| pari mera kI siddhi nahIM hotI to bodeva ke sarapa meM aura parine naraka ko borakara zeSa narakoM ke napusakare ke udaya meM aparyApta bhAmApa meM cauthe guNasthAna kA prabhAva aura unake pAMtAlApa meM hI samApa kaise batAyA jAtA 1 pata: pAlApAdhikAra se sabaMyA bhAvavekI siddhi kahanAbhavikAra biktii| yadi'mAnAdhikAra meM bhAvara kAhI kAna hai, myara kA nahIM hai| aisA mAnA jAya to nIce jilA zeSa bhAtAhai- satyarUgNA-anuyoga dvAra vA mAsApa meM zrI kI bhapayAMta pavAyA meM midhyAva aura sAmA dana ye doho guNasthAna batAye gaye haiM jaisA ki pramANa haivivera mapajattANaM bhaeNamANe bhAstha ve guNakRSNAmi / ___ (pRSTha 137 pavana sikhAMta) yadi bhAnApAdhikAra meM dravyaveda kA para.na nahIM to khIra ko aparyApta avasthA meM midhvAtva sAsAdana pora sayogavanI aise tIna guNasthAna pabalAkAra batAte jaisA ki unhoMne gatimApa meM batAyA hai yathAvAsiMcava apanattArNa bhaeNamANe asthi tiriNa gunnhaannaanni| (pRSTha 258 dhavana siddhAMta) aisA bheda kyoM jabaki sarvatra bhAvara kAtIvana hai|is liye yaha samajha lenA cAhiye ki vAsApoM meM paryApta aparyApta vidhAna kI hI mukhyatA hai unameM sammA guNasthAna dravya aura mAra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 donoM rUpa se banAye gaye hai / vastu / paM0 phUlacanda jI zAstrI kA yaha bhI kahanA hai ki 'dravya mo badala jAtA hai parantu bhAgaveda nahIM badalatA,' sAtha hI ve yaha bhI milate haiM 'dramyastrI ke mukti jAne kI carcA kucha zatAbdiyoM se hI cala par3I hai| tabhI se TIkA aura uttara kAlavartI granthoM meM dravyavedoM kA bhI ullekha kiyA jAne lagA hai'| zAstra jI ne ina bAtoM kI siddhi meM koI Agama pramANa nahIM diyA hai| ataH aisI bAjakala kI itihAsI khoja ke samAna aTakatapaccU kI bAtoM kA uttara denA hama anAvazyaka samajhate haiM / pArtha viparyAsa nahIM ho, isake liye do zabda kaha denA hI pAna samajhate hai ki yadi dravyaveSa badala jAtA hai vo gommaTasAra, rAjahArdika Adi sabhI pranthoM meM jo janma se lekara basa bhava ke cama samaya taka davyaveda eka hI batAyA gayA hai aura bhAvadeda kA parivartana batAyA gayA hai vaha saba kathana evaM ve saba zastra isa ko ke sAmane mithyA hI tthhreNge| jaisA ki likhA hai bhavaprathamasamayamAdikRtvA tadbhavacaramasamayaparyaMta dravyapuruSobhavati tathA bhavaprathama samayamAriM kRtvA vanacaramasamayaparyaMtaM dravbatI bhavati / (go0 jI0 pRSTha 261) yaha TIkA gommaTasAra ko 'sAmoda vesa bande pAyeya smaakvismaa'| isa gAthA ko hai| isI prakAra anyatra bhI hai| bhAgopAMga nAmakarma ke udaya se hone vAlA zarIra viziSTa cinha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vaha zarIra kA hI eka uzaMga , vaha bAla jAtA hai yaha prazasya bAta hai| bhale hI aMgulI Adi ke samAna vaha bhI kATA jA sakatA hai parantu yoda badala nahI sakatA, isa mamsa meM eka prasiddha udAharagA jo phanaTaga nivAsI zrImAna maMTha tilakacaMda vagAva zAha konane mayaM apn|| zrAgvAMga racA hai hameM abhI kavalAnA meM ima TUTa kA munAta mamaya batAyA hai use hama pahat pragaTa kara dene haiM-koregAMva (zolApura) meM eka godAvarI nAma ko vAmagA kanyA thI. usakA eka bara ka mAtha vivAha hA gayA taba aneka vikalpa bar3e hone meM ghara vAloM ne jAMca karAI, mAlama humA ki usake koI cima nahIM hai kintu eka dina hai jisame laghu-zA hotI hai| DAkTara meM pAparezana karAyA gayA, Upara kI svacA nikAla jAne meM isake puruSagi pragaTa hA gyaa| phira usa godAvarI kA nAma gopAlarAva pdd'aa| bhora kimI kanyA ke sAtha usakA vivAha bhI ho gayA hai. vaha bhI maujUda hai| paM0 phUlapana jI zAstrI ke mana meM to umakA vyajiMga barana gayA samajhanA caahiye| godAvarI meM gopAlagava nAma bhI badala gayA hai| parantu bAta hama viparIta hai ! bAmnava meM niga nahIM baralA hai, puruSaliMga utpatti se ho thA parantu racanA vizeSa se Upara svacAmA jAne meM vaha vyaniga liga humA thA / bhAparezana (nIrA jagane se hone baha damyAcamA pragaTa ho gyaa| __ jinheM sandeha hove koregAMva bAkara usa mopAlarAva ko abhI dekha sakate hai| isI prakAra ke nimittoM se pAtrakala dravyabera Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 badalane kI bAta bhI kahI jAne lagI hai / parantu ye saba bhItarI khoja- zUnya evaM bam zUnya bhrAmaka bAte haiN| asambhava kabhI sambhava nahIM ho sktaa| garbha se pahale aneka nAmakamoM kA udaya zurU ho jAtA hai| kahIM ke anusAra zarIra racanabhyaM hotI hai|' dravyaveda calane kI thiyonI sunakara DAravina kI viyorI ke samAna hI upasthita vidvAnoM ko vahAM bahuta haMsI bAI yo astu / bhAvaveda saMcArI bhAva hai use ve nahIM badalane vAlA batAte haiM jabaki nokapAya karmadiya janita vaibhAvika bhAva sadaiva badalatA rahatA hai| isIprakAra dravyakhI kI mukti kI carcA abhI kucha samaya se hI batAI jAtI hai yaha bAta bhI digambara jainAgama se sarvathA bAdhita hai / kAraNa jaba ka dravya puruSa aura dravyakhI manAdi se cale jAte haiM, dravyastrIka uttama saMhanana nahIM hotA hai yaha bAta bhI anAdi se 4 taba usako mukti kA niSedha banAi-siddha evaM sarvaza pratipAdita hai / Age paM0 phU. caMda jI zAstrI likhate haiM ki "yadi koI prazna kare ki "jIvakAMDa se dravyastrI kI mukti kA niSedha batAyo vo Apa kyA kareMge ? bAta yaha hai ki mUla pranthoM meM bhAgaveda kI apekSA se hI vivecana kiyA jAtA hai|" isake uttara meM yaha bAta hai ki gommaTasAra eka grantha hai usake do bhAga hai| 1- pUrvabhAga 2- uttara bhAga / jIvakAMDa aura karmakAMDa aise koI do grantha nahIM hai| dravyazrI kI mukti kA niSedha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmara kI isa nIce kI gAthA ho jAtA hai antimatiyANaNaspurako pukammabhUmimahilA / bArimatigamahaNaNaM Nasthisya ji // go0 10 gA0 32 isa gApA panupAra karmabhUmiko vyatriyoM pakSima tIna saMhananoM kA hI upaya honA, prAdi ke tIna sahanana unake nahIM hote hai / aisA jineya ne kahA hai| isa gommaTasAra ke pramANa meM tIna bAna siddha hotI hai| 1-imyasI mokSa nahI jA sktii| 2-gomaTamAra meM bhArata kA kathana hai yaha bAta bArita ho jAtI hai| kyoMki hama gAthA meM dravyamI mahinA paraspaSTa ullekha milatA hai|3 ucyatrI kI mukti ke niSedha kathana ko anAditA middha hotA hai| kAki zrI nemindra siddhAMta kArtI kahate haiM ki vyako pAdira tIna saMhanana nahIM hote haiM yA bAna jinendrava ne kahI hai| aura mukti kI prApti uttama saMhanana hI hotI sA sUtra haiacamasaMhananAyakApaSitAniyo dhyAnamAhUtAna (tasvArthasatra) zukna dhyAna uttama saMhanana vAloM kI hI hotA hai aura zukna dhyAna vinA muki nahI ho sakatI hai| yaSiyoM uttama saMhanana hone basathA nipeya hai / isIliye saveza pratipAdita paramarA se mAgama meM damba bI ko mukti kA nipaMdha hai| isase eka hI mUba anya gommaTasAra meM dravyatrI ke moDa jAne paniSa siddha hotA hai| jaise vastrArtha sUtra darAmayAba Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM mokSa tatva kA varNana hai| yahAM para yaha prazna karanA vyartha hogA ki tasvArtha sUtra ke chaTha adhyAya meM koI saMbara nirjarA aura mokSa tasa kA vidhAna banAne kA sahI ? uttara meM yahI kahanA hogA ki tasvArtha sUtra meM ukta tInoM kA svarUpa avazya hai| isI prakAra gAmmaTasAra eka mRta pAya hai usameM dravyahI ko mokSa kA niSedha pAyA jAtA hai| jAyakAMDa pUNa anya nahI hai vaha usakA eka bhAga hai| dAnA minA pUrNa anya hotA hai| bhAga zAmI jI evaM dUsare vidvAna (bhAvapakSI) kahate haiM ki yI pAMca guNamyAna hote haiM yaha bAta caraNAnuyoga kA viSaya hai isaniya caraNAnayoga mAnoM meM use samajha lenA cAhiye paTAvaeDAgama kara gAnuyoga zAma hai ataH usameM dravyakhI ke pAMca guNastha nAkA vagana nahIM hai| ina vidvAnoM kA aisA kahanA kevala isaniya hai ki 63 sUtra meM saMyata zabda jur3A hubhA rahanA cAhiya kyoMki usake haTa jAne se hAla ke pAMca guNAsthAna isI satra se siddha ho jAte haiM . mala apApAya bhUnAna puna kA kathana aura paTabahAgama zAkha adhUrA evaM bhaneka sUtroM meM doSAdhAyaka mamajhA jAve, parantu unakI pAsa raha jAnI cAhiye / hama pUchate haiM ki dravyanI ke pAMca guNasthAna paraNAnayoga zAstroM se kasa jAne jA sakate haiM ? una zAsoM meM to nA , naki sAyaka bhAvabhava, muniyamahAsa, paramAriyAga patInAgiinarUpaNa vratoM ke bhava prabhaMTa mAdi bAThoM ko varNana pAyA jAtA hai, 'gRhamadhyanugArANA pArivAti Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rjnyaaNg| isa bhASAya samantama svAmI vidhAna se sumi / phira niyaMtroM ke pAMca guNasthAna, nArakiyoM ke pAra guNasthAna devoM pAra guNamyAna aura inako aparyAta bhavasthA guNasthAna to parakhaerAgama se jAne jAya aura bA jAmanA karaNAnuyoga kA pigamamajhA jAya, manuSya ke vA guNasthAnoM kA jAnanA bhI isI paTambara DAgamasa miDa ho jAya, vana vyatIka pAMca guNasthAna ko isa paTabADAgama meM nahIM jAne jAMya, aura bala dravyabIke guNamyAna hI caragAnagIga kA viSaya batAyA jAya, bAkI tInoM ganiyo ra guyAna karagAnuyoga kA viSaya mAnA jAya bhIra vaha paTavaeDAgama meM hI jAnA jAya ! yaha kAI saMhatuka evaM zAma sammana yAna to nahIM hai, kevala saMyata para jusa bane liye tu zunya takaNA mAtra hai| anyathA ve viAna prakaTa ko ki kevala damyAcI hI guNasthAna caraNAnuyogakA viSaya kyoM 1 bAkI ganiyoM ke guNasthAna usa viSaya kyoM nahIM ? kevala dRSyasI ke guNampAnoM kA karaNAnuyoga se niSedha kara hameM to mA vidita / ki pApalAMga bhI yAtrI ko mokSa kA sAkSAta pAtra, hIna saMhanana meM bhI banAnA cAhate haiM / ApakA bamA bhAva nahIM hone para bhI pApakA yaha paraNAnuyoga kA vidhAna hI davya zrI ke liye mAMga kA vidhAna kara rahA hai| yadi pAra bhAvahI ke sAye huye posa guNasthAnoM ko eka bAra caraNAnuyoga kA viSaya kaha dekheM to kama me kama yaha yuti no pApa de sakeMge ki kodaha guNasthAna vAstava meM to puruSakahI ti hai| zrI vA mAsA paraka kamodaya mAtra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 haiN| paranu kasI ke pAMca guNaszana karaNAnuyoga se vihita hai| ve usake bAvika basnubhUta hai| ataH unakA vidhAna pakhaNDAgama meM avazya hai| isa prakAra zrImAna paM0 phUlacara jI zAstrI mahodaya ke lekhoM kA bhI samAdhAna ho cukaa| ye sabhI bhAvapakSI vidvAna va matra meM saMjada para kA rahanA bhAvazyaka batAte haiM, bhAra isI ke jiya paTavaNDAgama siddhAMta ke sUtroM kA artha barala rada haiM hama unase yaha pUchane haiM ki 63vAM sUtra jaba baudArika kAyayoga mAgeNA kA hai nA vaha bhAvalI kA pratipAraka kisa prakAra ho sakatA hai ? ki bhAvalI tI nokaSAya khodake udaya meM hI ho sakatI hai, vaha bAta veda mAgaNA meM siddha hogii| yahAM to paurika kAyayoga mArgaNA kA prakaraNa hai aura usIre sAtha paryAni nAmakarma ke samaya meM hone vAlI SaTaparyAniyoM kI pUrNatA kA samanAya hai| isa mA meM mAnuSI ko zikSA meM sivA duvyara ke bhAva ko mukhya zikSA mA kaise sakatI hai? yadi yahIM para bhAvalI ke ko mukhya vivakSA mAna kI jAya to phira vedamAgaNA meM vedAnuvAda kyA kathana hogA 1 paTasaeDAgama pavana siddhAMta vAnuvAda prakaraNa ke sUtroM ko dekhiye unameM kahIM bhI "pajatA patratA' ye para nahIM hai| isaliye satra 101 se kara pAgesAmAnaNAmoM kA kathana bhASA kI pradhAnatA se hai| dampa zarIra ke prANa kAraNa yoga aura paryApti mukhya pAna nahIM hai| parantu satra meM to bauzArika kAyayoga Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 aura pani kA prakaraNa hone se mAnuSI ke dravya zarIra kAhI masya grahaNa hai| aura isI ke sAtha guNasthAnoM kA samanvaya ataH 63ve sUtra meM saMyata kA prahaNa kisI prakAra siddha nahIM hotA hai| hamAre isa sahetuka rivana para ukta vidvAnoM ko nipaTa se zAMtipUrvaka vicAra karanA caahiye| dravya veda kA kramabaddha unlekha kyoM nahIM? bhAvapakSI so vidvAna eka mata meM yaha bAta likha hai ki 'gomaTamAra aura paTabaEITR siddhAMta zArU meM saba bhASakera kAhI vaNana hai, ina zAkhAMma dRzyora kA ullekha kahI bhI na yahAgama satroM meM cAra gommaTamAra ko gAthAnoM meM jyane kA varNana kahIM bhI nahIM milatA hai isameM yaha bAta lihatA ki ukta proM meM maya varNana bhAva kA hI kiyA gyaa| aisA sAkI vidvAnoM kA pratyeka lekha meM mukhya hetu se khnaa|| parantu unakA yaha kahanA ina prayoM ke anta manana se hI anyathA emA nahIM krte| isa sambA meM pahalI bAta to hama yAmamA denA cAhate haiM ki paTavaeDAgama karAyatA pApAya pramukha bhUtAni puSmanta ne mavaMtra jitanA bhI vivecana kiyA hai bAkrama paddhati se hI kiya hai| binA kisI nizcita kama vidhAna aise mahAna zAboM kI mahatva pUrNa racanA nahIM bana sakatI hai| unhoMne bIsalapaNAmoM kAhIrana zAboM meM pratipAdana kiyA hai| unameM bhI gayA aura guSasthAna re ko mukhya hai| sAmAyika aura mAvika Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bhAvoM kA vivecana unhoMne guNasthAnoM dvArA batAyA hai aura jIva ko zarIra mAdi vAdha pravasthA gati iMdriya, kAyayoga aura tadantagsa payApti bhAdi ina mAgaNAmoM dvArA btaayii| aura inhI mAgaNA aura guNasthAnoM kA prAdhArAdheya sambandha se paraspara samanvaya kiyA hai| basa isI krama se sAmAnya vizeSa rUpa se satra vivepana una parama vItarAgI aMgadeza mAnI maharSiyoM ne kiyaa| aba vidhAra yaha kara lenA cAhiye ki caudaha mAgaMgA zrI meM dravyabaMda kahAM para pAyA hai so bhAvapakI vidvAna batAve ? nAmAM. lakha se vyavaMda kA varNana caudaha mAgaNAmoM meM kahIM bhI nahIM pAyA hai| yadi yaha kahA jAya ki baMda mAgaNAnA pAI hai umameM dravyavaMda kA varNana kyoM nahIM kiyA gayA? to isake uttara meM yaha samajha lenA cAhiye ki veda mAgeNA nApAya purada vaMda napusakaveda maya se hotI hai jaisA ki satra varNana hai| usameM dravyaveda ko koI viSakSA ho nahIM hai| manaH ina pranyoM meM bhAvabaMda kI vivakSA aura usakA ullekha to miltaa| dravyaveda kA ullekha cora vivakSA kahane kA mArgaNAmoM meM koI vidhAna nahIM hai| ataH kamakka virecana se bAhara hone se satroM meM usakA ullekha pAcAyoM ne guNasthAnoM meM ghaTita nahIM kiyA hai : kintu dravya veda se hone pAso byavasthA aura usa vyavasthA se sampanna rakhane vAle guNasAnoM ne bhASAyoM ne bora diyA hai so pAta bhI nahIM hai, dravyadeva asvalpa gati meM, indriyoM meM, kAya meM, boga meM aura parvAti meM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA jAtA hai| isI prakAra nAmakarma ke bhoM meM bhI dravyoM sa ullekha vyaveda ke nAma se nahIM hai paranAmamme ke pAMgozaMga, nirmANa, zarIra inake viziSTa bhadoM aura unamaya meM hone bAlI normANa vagaMNAmoM se hone vAlI zarIra racanA meM ema. bera garSita hote haiN| isaliye dravyoM kA svatantra ullekha mArgamAmA ke krama vidhAna meM nahIM mAne se nahIM kiyA hai| pAnu gati, iMdriya, kAya aura yoga mArgaNAmoM ke banagata vyaveda pA jAtA hai| ina paTasaesagama aura gommaTasAra zAkhoM meM jo guNasthAnoM kA samAya kiyA gayA hai vaha gati mAdi mAgaNAmoM ke dvArA jIvoM meM dravya zarIroM meM hI kiyA gayA hai| aura dravya zarIra dravya kI puruSoM ke rUpa meM pAyA jaataa| pata: dravyaveda kA prANa avazyaMbhAvI svata:ho jAtA hai| yadi dravyadedoM athavA dravyazoroM kA satyabhara vikSita nahIM hoto phira guNasthAnoM kI niyata maryAdA amuka gati meM, pamuka yoga aura amuka pani aparyAti meM isane guNasthAna hote haiM athavA amuka guNasthAna amuka gati meM, amuka yoga meM, amuka avasthA (paryApta apAMta) meM nahIM hote haiM yaha bAta se fea ho sakatI hai| guNasthAnoM kA samAya ivya zarIroM ko lekara gatvAvivAdhAra se kahA gayA hai isajiye dravyadoMbaprAya vinA na moDa kiye gati aura zarIra sambandhI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai| isI kA khulAsA hama gommaTasAra kI ve mArgaNa. kI eka liyoM se yahAM kara dete hai purisirichasaMDhavedodayeNa purilicchi shyobhaave| NAmodayeNa dave pAeNa samAvisamA // (go0 jI0 gAthA 271 pR0561 TIkA) patha-puruSa kI napuMsaka udaya se puruSa kI napusakabhAva hotA hai| aura nAmakA ke umaya se puruSa kI napuMsaka ye dravya veda ta hai| prAyaH ya bhAvaveda bhora myavara samAna hote haiM bhayAna jo dravyadalAtA hai vahI bhAra hAtA hai pora kabIra para viSama bhI hote haiN| dradhyabaMda dusarA bhora bhAvavaMda dUsarA aisA bhI hotA hai| isa upara kI gAthA meM hI dravyaveda kA paE unlekhamA gayA hai| bhAvapakSI vijJAna kA yaha kahanA ki sarvatra bhAvavA kAhI banI isa mUla manya se sabaMSA bAdhita ho jAtA hai / isI gAyA kI saMskRta TIkA isa prakAra hai| puNsIDAsyatrivedAnAM pAritramohabhedanopAvAvona evena bhAve vitpariNAma yathAsaMsya puruSA ko paTaraca jIvo bhavati / nirmANanAmakamodayayuccaMgopAMganAmakakroipodavena dravye puladravyayavizeSe punaH bhopaDapa bhavati / ina pakSiyoM meM bhAvayeta bareda donoM basAriyA gAha isa rUpa meM kiyA gyaa| purAvera aura Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 napuMsaka rUpa cAritra mohanIya ke bheda hArUpa nokapAya karma ke udaya meM jo puruSa khI napusakarUna mAmA ke bhAva hote haiM unho ko puveda khobe napuMsaka veda kahA jAtA hai| yaha to bhAvaveda kA kathana hai| dravyaveda kA isa prakAra hai-nirmANa nAmakarma ke upaba bhAMgopAMga nAmakarma vizeSa ke udaya se pula paryAya vizeSa jo dravya zarIra hai vahI puruSa bI napuMsaka dravyaveda rUpa kahalAtA hai 1 yaha tInoM kA strarUpa dravya bhAvaveda rUpa se kahA gayA hai pratyeka kA isa prakAra hai puvedozvena zriyAmabhilASa maithuna jhAkAMto jIva: bhAtrapuruSo bhavati / pu'vedodayena nirmANanAmakarmodaya-yuktAMgopAMganAma karmo yatrazena zmazrukUcaMziznAdi-nigAMkita zarIraviziSTaze jIvo bhavaprathamasamayamAdi kRtvA carama-samayaparyataM dravyapuruSo bhavi / B arthAta- puruSa beda karma ke udayase nirmANa nAma karma ke udaya se yukta mAMgopAMga nAma karmodaya ke bazase jo jIva kA mUcheM dAr3hI liMgAdika cinha sahita dravyazarora hai vahI dravyapuruSa kahA jAtA hai aura vaha dravyapuruSa janma se lekara maraNa paryanta taka rahatA hai| isI prakAra bhAgastrI dravyakI, bhAvanapuMsaka dravyanapuMsakake bhinna bhinna basa gommaTasArakAra ne aura TIkAkAra ne isI prakaraNa meM batAye hai parantu lesa bar3hane ke bhaya se eka puruSaveda kA bhAva aura dravyaveda hamane yahAM uddhRta kiyA hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 isase yaha siddha hotA hai ki vyaveda koI zarIra se bhinna padArtha nahIM hai| bo zarIranAma mAMgopAMga nAmakamai nirmANa me mAdi ke unya se jIva ke zarIra kI racanA hotI hai jisameM gatikama kA udaya gI pradhAna kAraNa hai| vahI dravyazarIra jIva kAya veda kahA jAtA hai| ataH gati mArgaNA meM paurArika kAya yoga aura paryAta sAtha jahAM guNasthAnoM kA samanvaya riyA jAtA hai vahAM vaha dravyazarIra athavA dravyaveda ke sAtha aisA samajhanA caahiye| parantu jaise bhAvaveda kA ullekha hai se dravyaveda kA nhiiN| kyoMki bera mArgaNA meM nokaSAyodaya rahatA hai| dravya kisI mAgaMdA ma nI hai aura vaha kisI nAma kI meM bhI nahIM hai| ata eva usakI vivakSA zAstrakAroM ne nahIM kI hai| paranu usakA prANa, sambandha caura samanvaya adhinAbhAvI hai| paTakhaNDAgama aura gommaTasAra meM dravyara ke kapana ko samajhane ke liye yahI eka pantastatva athavA kujiihai| isake sivA dravyaveda kA khulAsA varNana bhI gommaTasAra mana meM yaha bAta bhI hama batA cuke haiN| eka dosaraNa yahAM para bhI dete haipIpusaMsaroraM jANaM zokama dskmNtu| (go0. 76 pRSTha 67) noveva kA nokame kIThaya zarIra, puruSakA mokme dravya puruSa zarIra hai| napusakavedAnomanapuMsaka bshriir| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 yaha gommaTasAra mUba gAvA dambarabavidhAna karatI hai| pamtimatiya saMhaNaNagramo puNa kammabhUmimahinANaM / (go000 gA0 32 12 25 TI0) smabhUmi kI mahilAmoM (dravyAkhayoM) navIna saMhanana hote haiN| yaha bhI dravyako basTa kathana / / mUba praya hai| aura bhI dekhiye pAhArayajogA camaka hoti eka samammi / pAhAramissogA sattAvIsA dussaM / / (go0 jI0 gA0 270 1 584) eka samaya meM saskRSTa hala meM 4 mArakara yoga pAne ho sakate haiM tathA pAhAraka mitrakAya vAloM kI saNyA eka samaya meM 27 hotI hai| yaha kathana chaThe guNasthAnavI mAhAraka prayoga dhAraNa karane vAle vyazarIra dhAraka muniyoM ko| isa gAyA meM bhAva parI gambabhI nahIM cala dravyazarIra kAhI kavana hai| bAra bhI gemiyA khalu saMDhA pariye tiNi hoti sNmukhaa| saMtA surabhogabhumA pulicI begA / (gojI. gA0 1314214 TI.) nArasana napusaka hI hote hai| manuSya niyaMtroM meM tInoM pAte haiN| sammana aura napusakatI hote hai| deva aura mogabhUmi ke bIca honI aura puruSavezahI hote hai| yahAM para dravya mora bhAvadevadonoM liye gaye hai| zeSa sAlikA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 * hai ki 'dravyato bhAvasazva / arthAta karmabhUmi ke manuSya diya boMko chor3a kara bAkI ke jor3oM ke veda bhAgaveda eka hI hai dravyaveda ke jiye to TokA pramANa hai parantu kevala bhAvaveda ke liye bhAtrabAdiyoM ke pAsa kyA pramANa hai ? aura bhI sAhiya sasahasamekaM vAraM ko sUyameka mekkaMca | joyaNa sadassIha pamme viyate mahAmaM // (go 0jI0 nA0 65 pR. 217 To0) kamala, hIndriya, zrIndriya caturindriya mahAmatsya ina jIvoM ke zarIra ko avagAhanA se kucha adhika eka hajAra yojana kI avagAhanA kamala kI, dvIdriyazaMkha kI bAraha yojana, cIMTiyoM kI zrIndriyoM meM tIna kosa kI, caundriya meM bhramara kI eka yojana pariyoM meM mahAmatsya kI avagAhanA eka hajAra yojana lambI / isI prakAra mAMge anya jIvoM ke zarIra ko avagAhanA basAI gaI hai| yaha saba dravya zarIra kA hI mirUpaNa hai| bhAva kA kucha nahIM hai| cora bhI potajarAyujacaNDa ajIvANaM gambhadevaNizyANam / upapAda sevAeM samucchrayAyaM tu viSiSTham // (go0 jI0 gA0 64 ) isa gAthA meM svedaja, jarAyuja aNDaja, devanArakI, aura bAkI samasta saMsArI jIvoM kA garbha, upapAda aura sammRSTana janma batAyA gayA hai| yaha saba dravyazarIra kA hI varNana hai| bhAva kA nahIM hai| isI prakAra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kummuNasa joNIye isa gAthA meM kisa yoni meM dhena jIva paidA hote haiM yaha pAyA gayA hai ye saba kathana imyake kI mukhyatA rkhtaa| pajjatamaNussANaM tiparatyo mANusINa parimANam / (go0 auSa0 gA0 15) . isa gASA meM yaha batAyA gayA hai ki jisanI paryApta manuSyoM kI rAzi usa meM tIna cauthAI liyA hai| TIkAkAra ne mAnuSI kA bathai dravyatrI hI kiyA hai| likhA 'mAnupIe dhyatrINAmiti / ' isase bahuta sAra hai ki gommaTasAra mana meM vyaveda kA kathana bhii| isI prakAra pratyeka mAgaMNAmoM ke dravya zarIra dhArI nIboM kI saMkhyA batAI gaI hai| ina saba prakaraNoM ke kathana se yaha pAsa bhale prakAra siho jAtI hai| ki gommaTasAra yA paTasaeDAgama meM dravya bhAvadonoM kA kathana hai| kevala bhArata kA kathana batAnA pranya ke eka bhAga kA hI kahA jaaygaa| aSavA vaha mayana anya viruddha tthhregaa| kyoki eka donoM meM TramyaverakI aura bha.paveda kI pAvidhAna hai| gommaTasAra isI siddhAMta zAstra kA saMpipta sAra hai| gommaTasAra anya kI bhUmikA meM yaha bAta nisIIka jaba cAmuNDAya bhAcArya nemicandra siddhAMta pakravartI paraNa nikaTa pahuMcethe tabarevAcArya mahArAja siddhAMta zAstra pANyAva kara rahe the, unhoMne cAmuNako rekhate hI hasiyada zAma Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vA kara liyA jaba cAmuezarAya ne pUchA ki mahArAja aisA kyoM kiyA maiM bhI to isa zAstra ke rAsya ko jAnanA cAhatA hU~ taba prAcArya mahArAja ne kahA ki isa siddhAMta zAstra ko vItarAga maharSi hI par3ha sakate hai gRhasthoM ko isake par3hane kA adhikAra naha hai| jaba pAmueDarAya kI abhilASA usake viSaya ko jAnane kI duI to siddhAMta cakravartI bhAcArya nemicandra ne una siddhAMta zAsa ko saMkSipta sAra lekara gommaTasAra prantha kI racanA kii| 'gommaTa' pAmukharAya kA apara nAma hai| usa gommaTa ke liye jo sAra so gommaTasAra aisA yathAnuguNa nAma bhI unamone rakha diyaa| isaliye jaba gommaTasAra anya usI paTavaNDAgama siddhAMta kA saar| taba gommaTasAra meM to sarvatra dravyoda evaM dravya shriiroN| varNana pAyA jAya parantu jisa siddhAMta zAstra se yaha sAra niyA gayA hai usameM dravyaveSa badrI bhI kathana nahIM batAyA jAya aura vaha pranyAMtaroM se jAnA jAya yaha bAta kisI buddhimAna kI samajha meM pAne yogya hai| -TokAkAra aura TIkApanyoM para bhasama mAropa ina bhAvapakI vidvAnoM ke lekhoM meM yaha bAta bhI hamAre dekhane meM bAI, kimala pranyoM meM vyaveda aura bhAbara vedo bhera nahIM milate haiM, jaba se sI mukikA vidhAna dravyahI paraka kiyA jAne lagA hai saba se dobA pranyoM meM yA vara basavatI pannoM meM drampavedoM kA bhI ullekha kiyA jAne lagA hai| hamAta paM. Apana bI vinaMta zAso mahodaya ne shikaa| sonI jI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 mahodaya to yahAM taka likhate haiM ki "vyakhiyAM kinakI mukhyatA se gommaTasAra ke TIkAkAroM ne 'myastrINAM vA myamanuroNAM' aisA artha likha diyA hai etAvatA gommaTasAra 1 prakaraNaka gAthA paJatamasANaM tipattho mANusINa primaanne| ke hote huye bhI dravya prakaraNa nahIM hai. aura isa vajaha se nahI dhavalA kA prakaraNa dravya prakaraNa hai." mAge sonI jI kA milanA kitanA adhika kAra prAza 9 kA viruddha hai ise 'da loniya___ "gommaTasAra mRla meM bhI manuSyaNI para hai, sUtra meM bhI manupiNI para hai. sUtra TIkAkAra bAsana svAmI manuSyaNI ko mAnupiNI kI likhate haiM, yAtrI yA yamanuSyaNI natI nikhate, kinnu gAmmamAra ke TIkAkAra manuniNI ko rupanI dravyamanupiNI aisA jikhate haiN| yaha na no virodha hai aura na hI isa eka samma cha dhavalA kA prakaraNa hI dravya prakaraNa hai|" monI bhI ne ina paMniyoM ko limbasAra mula prabhyoM meM aura rIkAkAroM meM pasAra virodha dikhalAyA. itanA hI nI mone gommaTasA ke TIkAkAra ko mUla mantha samira TIkA karane yAnaM ThaharA diyA hai yaha TIkAkAra para bahuta bhahA, 16 mAkSepa hai| sono kI vidvAna haiM to bahuta samajha kara mayArita vAta banA cAhiye / sonI bhI yahAM taka kite hai ki "TIkAkAra yasthI isa eka zama ke pochapavalA kA prakaraNa dRSya prakaraNa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nahIM ho sakatA hai." unheM samajhanA cAhiye ki yaha siddhAMta hai eka bAta meM ho to ulTA sIdhA ho jAtA hai| dravya zrI isa eka bAta meM kI to dravyastriyoM kI sAkSAta mona prApti ruka jAtI hai| isa eka pAnI paravA nahIM kI jAya to ve bhI usI paryAya se mokSa jA sakatI hai? bhApa bhI to 'saJjada' isa eka bAta ko rakhanA cAhate haiN| rAma eka bAta meM hI to kAlI ko mokSa siddha ho sakatI hai| eka ba ta tA lambA hai eka 'na' aura eka anusvAra meM bhI ulTA lI jAtA hai| phira bApa to yahAM taka bhI likhate haiM ki gommaTamAra kA veda mANA nAma kA prakaraNa bhI - prakaraNa meM yaha bhI bhAva pAraNa gommaTasAra meM grAmodayeNa evaM ina sAta akSaroM ke fhar baMdoM kA sAmAnya aura vizeSa sArUpa bhAvavedoM se sambandhita" ina 'NAmodayeNa dadhvaM' sAna baharoM kA bhApakI samajha meM koI mUlya hI nahIM mAlUma hotaa| ye sAta para mUmapranyo , TIkA hI nhiiN| phira bhI bhApa pAMkha movara bar3e sAhasa se kaha rahe haiM ki gAmmaTasAra sArI bhAvoM se hI sambandhita hai ? pApako isa bAta para bahuta mArga pAraparya hotA hai mUlAdha meM pAye huya poM ko dekhate huye bhI una para koI vicAra nahIM karanA pratyuta unase viparIta khala bhASAhI eka bAta samRce anya meM batAnA aura sAva mAra mAtra kahakara una vidhAna kA niSedha kara denA, hamArI samajha se aisI bAta sonI bhIko zomA natI devii|| pesA bane se samasAmanya sabipramANatA eva amAnyatA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThaharatI hai| phira isI gommaTasAra mUla inya meM 'tho pusaTasarI' gaira kammabhUmi mahilANa' mAdi aneka vidhAna dragveda ke liye spaSTa mAye haiM, kyA una saboM para pAnI phera kara somI jI kevala bhAvaveda bhAva hI gommaTasAra bhara meM batAnA cAhate haiM jo ki mUla pranya se bhI sarvathA bAdhita hai ? ve mArgaNA bhAva prakaraNa isameM hameM koI virodha nahIM hai paranta gommaTasAra ke kartA bAcArya nemicandra siddhAMta cakravartI ne vyavaMda kA bhI vidhAna mommaTasAra meM kiyaa| moMne bahuta sA kathana vyaveda ke prAdhAra para bhI mAgaNAmoM meM kiyA hai| yaha grantha seTa hai| -asIma pakSapAtamAge calakara sonI jI svayaM likhate haiM "matAsamajhalIjiye dhavalA kA aura mommaTasAra kA prakaraNa eka hI hai vaha dravya prakaraNa nahIM hai donoM ke hI prakaraNa bhAva. prakaraNa hai| pavanA meM aura gommaTasAra TIkAmoM meM virodha bhI nhiihai|" ina dAyoM se pAThaka 2 #pa se samajha leMge ki yahAM para sonI jI dhavalA TAkA meM aura gommaTasAra TIkA meM koI virodha nahIM batAte haiN| aura donoM kA eka hI prakaraNa batAte haiN| parannu pAThakoM ko unakI isa zarta para pUrA dhyAna denA cAhiye ki donoM meM bhAva prakaraNa ho, dravya prakaraNa nhiiN| tabhI donoM meM koI virodha nahIM hai| aisA karate haiN| yadi damba prakaraNa gomarasAra meM TIkAkara ne likhA diyaa| yA mAnuSI kA artha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhoMne 'dhyakSINAM' bhAri hAse nikhAhai to gommaTasAra TopakAra kA kathana mUla gommaTasAra se bhI viruddha mora dhavalA se bhI viruddha hai| isa pakSapAta kI bhI koI bhAva prakaraNa mAnane para donoM meM cora mana meM bhI koI virodha nahIM kintu dravya prakaraNa mAnane para pRgviraadh| vipitrI pUrvApara viruddha sAdhana evaM samarthana: paranu gAmnaTanAra mRla meM kI aura usakI vIka meM bhI Davya * far evaM yatrI adi kA vidhAna spaSTa liant jaMsA ki ima Upara uddharaNa dekara khulAsA kara cuka haiN| so avasthA meM sonI jI lakhAnusAra mana meM bhI paTakhaNDAgama se vizeSa rNgaa| aura TIkAkAra kA bhI dhavalA se virodha tthhrNgaa| para paTakhaeDAgama gommaTasAra bAra dhavalA TIkA tathA gomaTasAra kA, ina saboM meM kahIM koI virodha nahIM hai, prakaraNoM meM yathAsthAna bhora yathAsambhava bhayara mAra bhAva kA nikaraNa bhI saboM meM / dhavalAkAra ne yadi mAnupI kA artha mAnupI hI likhA aura gomaTasAra ke TIkAkAra ne mAnuSI kA artha dravyabI bhI nikhA? togenoM meM koI virodha nahI / / yadi dhavanAkAra usa prakaraNa meM bhAva mAnuSI jita dete yA dravyamAnuSI kA niSedha kara dete tara to vAstava meM virodha ThaharavA so kahIM nahIM hai| jahAM jesA prakaraNa bAMsA drazya yA mAlikA gyaa| isI prakAra gomnaTasAra mana meM jahAM vyastrI rAma nahIM bhI likhA aura TImakAra ne jisa diyA hai vo bhI prakaraNa gata bar3I artha hai| TIkAkAra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne mRtaka saSTIkaraNa hI kiyA hai| yahI samajhanA caahiye| apanI bAta kI siddhi ke lie mahAna zAkhoM meM aura unake rayitA siddhAMta rahasya sAdhikAra TIkAkAroM meM virodha batAnA bahuta bar3I bhUna aura sarvathA anucita hai| pAge monI jI striyoM kI saMkhyA ko aya svIkAra bhI karate hai-- __"tathA duvyastriyAM adhika haiM aura bhAvaniyAM bahuta hI thor3I hai isa bAta ko (pAheNa mamA kA vimamA) yaha gommaTasAra ko gAthA kahatI hai, umajiye adhika ko mugyatA ko lekara gommaTasAra ke TIkAkAroM ne dravyastrINAM yA dravyamanuSya stroNAM aisA barSa likha diyA hai, tAvatA gommaTamAra kA prakaraNa ukta gAthA ke hote huye bhI dravya prakaraNa nahIM hai|" ina paktiyoM dvArA mAnuSiyoM kI saMkhyA dravyastriyoM kI saMkhyA hai aisA sonI jI ne svIkAra bhI kiyA aura umajha liye gAmmaTasAra mUla gAthA kA (pAhaNa samAvisamA) yaha bhI diyA hai aura isI ke mRta ke anusAra TIkAkAra ne inyatrI jyamanuSyahI likhA hai yaha bhI ThIka batAyA hai| itanI sapramANa aura sahetuka vyakI kI mAnyatA ko pragaTa karate huye bhI sonI kI yahayaM bhI likhate haiM ki "sAvatA gommaTasAra kAkaraNa eka gAthA ke hote huye bhI dravya prakaraNa nahIM hai" hamako unake isa gAra pakSAta pUrNa parasara viruddha kathana para mArapayaM hogaa| kyoM 50ii , aba gAthA batA sI aura usI ke anusAra Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 TIkAkAra ne dravyakI yA dravyamanuSyaNI likhA hai to phira bhI usake hote huye bhApa usa prakaraNa ko dravya prakaraNa kyoM nahIM mAnoge ? kyA yaha koI baccoM kI bAta cIta hai ki 'hama to nahIM mAneMge' yaha zAkhoM ke pramANa kI bAta hai| isI para dravyakI ko mokSa kA niSedha evaM vastu nirNaya hotA hai| isI kI mAnyatA meM samyagdarzana kI Atmastha gaveSaNA kI jAtI hai| isI kI manyata' dhamAnyatA meM mukti va saMsAra kAraNoM kA bhAva hotA hai 1 - TIkAkAroM kI prAmANikatA aura mahatA - jina TIkAkAroM ne paTakhaNDAgama siddhAMta zAstra, gommaTasAra jIvakAMDa tathA gommaTasAra karmakAMDa jaisa siddhAMta rahasya se paripUrNa jIvasthAna, karmaprakRti prarUpaka mahAna gambhIra evaM atyaMta gahana pratyoM kI sAdhikAra TIkAyeM kI haiM unakI prAmANikatA aura mahattA kitanI aura kaisI hai isI bAta kA digdarzana karA denA bhI Avazyaka ho gayA hai / bhagavadvIrasena svAmI ne SaTakha eDAgama sUtroM kI TIkA kI hai unakI prAmANikatA aura mahattA agAdha hai, unake viSaya meM sonI jI kA koI bhI AkSepa nahIM hai / parantu gompaTasAra ke TIkAkAroM para avazya AkSepa hai, isajiye unake viSaya meM thor3A sA digdarzana yahAM karAyA jAtA hai| gommaTasAra ke cAra TIkAkAra hai- pahale TIkAkAra zrImata cAmuNDarAyo, dUsare kezavavarNI, tIsare mAcArya abhayacandra siddhAMta cakravartI, aura cauthe pAvaDara ToDaramala jI / cAvatarAva jI AcArya nemiSa siddhAMta cakravartI ke Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAna paTTaziSya the| prAcArya nemicandra siddhAMta pakravartI ne jaba gommaTasAra kI racanA kI thI tabhI unake sAmane hI unake ziSya cAmuMDarAya ne isa gommaTamAra kI TokA karNATaka vRttirIyo, yaha TIkA panoMne apane guru mana pandha gommaTasAra ke rayitA bhASAyeM nemiSandra siddhAMta cakravartI ko dikhAkara unase pAsa bhI karA lI hogI yaha nizcita hai| tabhI to gommaTasAra kI racanA ka aMta meM prAcArya nemicandra siddhAMta pavatI ne yaha gAthA lilo hai| gomahamuttanihaNa gommaTarAyeNa jA kayAdamI somo cirakAla emeNa ya vIrama ho / (go00 gA0672) artha-gommaTasAra anya ke gAthA sUtra likhane ke samaya jisa gomaTarAya ne (cAmubArAya ne) dezI bhASA karNATaka vRti banAI hai vaha aura mArtaNDa nAma se prasiddha cAmuNDarAya pirakAma taka jayavaMta rho| ___ yaha 172vI gAthA gommaTasAra kI sabase khIra ko gAyA isameM ca.muMbarAya kI TIkA kA ullekha kara prAcArya ne miSana siddhAMta cakravartI ne unheM vIra mArtaNa nAma se pukArakara cirAga jIne kA bhAvapUNa bhAzIrvAda diyA hai| isase pahalI pAMca gAvAgoM meM bhI prAcArya mahArAja ne cAmuNDarAya ke mahAna guNoM ko aura unake samudra tulya jJAna kI bhUri 2 prazaMsA kI hai| isase yaha pAta sahaja hara eka kI samajha meM mAne yogya hai ki pApAya Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemicandra siddhAMta pAvartI ne cAmugaerAya kI samasta TIkAko avazya dhyAna se dekhA hogaa| aura yaha bhI paricaya milatA hai ki mitamA mUla anya prAcArya mahArAja banAte hoMge unIhI usakI TIkA cAmubArAya banA dete hoNge| aura vaha tidina prAcArya mahArAjako raSTi meM pAtI hogii| isakA pramANa yahI hai ki pAcArya mahArAja ne usa karNATaka vRtti TIkA ko dekhakara kI gommaTasAra ko samApti meM muNDarAyI usa TIkA kA ullekha karamazAna diyaa| isase bahuta spaSTa ho jAta hai ki mUla nya kA jo abhiprAya hai usI ko cAmuNDarAya ne bulAmA karA hai| yadi unakI TokA mUla pratha se viruddha hotI aura bhAcArya mahArAja kA abhiprAya mAnuSI pada kA artha bhAvalo hotA aura cAmuMDarAya jI, TIkA meM dravyakI karate to bAcA nemicandra siddhAMta pakravartI se pAzya sudharavA dete| itanI hI na vintu bhAcArya mahArAja se nirNaya karake hI unhoM ne hara eka bAta nahI hogii| kyoMki cAmuMDarAya jI koI svatantra TokAkAra nahIM the bintu mA. mahArAja ke ziSya the ata: jo mUlapanyoTIzAsI hapa meM ttiishhai| tathA usa TopA se kezavavarNI ne sAta TIkA banAI hai| bAgamuNDarAya kI karNATIvRtti kI saMskana TokA rApIhata) anuvAda hai taba usako bhI vahI prAmANikatA hai govAmuMDarAya kI TIma kI hai| tIsarI saMskRta TIkA mAyopinI nAma kI vaha zrImata abhayapana siddhAMta kAhI kI pAI hai| isa kArapitA zrIabhayapadravI fasia Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 cakravartI the aura unako TokA bhI kezaba varNoM kI TIkA se milanI hai| TIkAkAroM ke isa paricaya se yaha bAta haraSTa ho AtI hai ki mUla prampa kaura usakI TIkA meM koI antara nahIM hai, cauthI TIkA paNDita prabara ToDaramala jI kI hindI anuvAda rUpa hai| unhoMne ruskRta TIkA kA hI hindI anuvAda kiyA hai isaliye usameM bha koI vizeSa sambhava nahIM hai| isake siyA eka bAta yaha bhI hai ki ye sabhI TIkAkAra mahA vidvAna the| siddhAMta zAstroM ke pUrA pAra the| aura jina zAstroM kI unhoMne TokA rabI hai unake atastasya ko manana kara cuke the to unakI TIkA karane ke ve adhikArI bane the| jahAM mAnuSI zabda kA artha bhAvaveda hai vahAM bhAvarUpa aura jahAM usakA artha krayaveda hai vahAM strI unhoMne kiyA hai| isajiye mUla grantha meM kabala mAnuSI pada hone para bhI haraSTatA ke jiye TIkAkAroM ne dravyastrI artha samajha kara hI kiyA hai| vaha TIkAkAroM kA kiyA huA nahIM samajhakara mUla grantha kA ho samajhanA cAhiye / 'vaktuH pramANu- tU vanapramANama' isa nIti para sonI jI dhyAna deMge aisI AzA hai| TIkAkAroM kI nijI kalpanA kahane vAle evaM unakI bhUla batAne vAle dUsare vidvAna bhI isa vivecana para lakSya deMge "TIkAkAroM ne aisA likhA hai mUsa meM yaha bAta nahIM hai" isa prakAra kI bAteM hameM sahana nahIM huI haiM usa prakAra ke kathana se TIkA granthoM meM zraddhA kI kamI evaM ulaTI samajha ho sakatI hai isa liye itanA likhanA hamane Avazyaka * samajhA / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sono jI kI pUrvApara viruddha bAteM satra mApadakA prabhAva sonIdhI svbsaate| paM0 pannAlAla jI sonI mAja apane lambe lekhoM meM samUce paTasArakhAgama siddhAnta zAstra meM kevala bhAvavekahI kapana banA rahe haiN| nyaveda kA usameM kahIMbhI varNana nahIM hai aisA ve bAra bAra nirhe|| isI prakAra ve pAlApArikAra meM bhI kevala bhAva kAhI kathana batAte haiN| bhAjapavalA siddhAna satra ko bhAvavara vidhAyaka batAte huye usameM "saMyata" zabda kA honA mAvazyaka batA rahe haiN| / parantu bhAja se kevala kucha mAsa pahile upayukta bAtoM ke sabaMdhA pirIta una bAtoM ko sapramANa puSTi ve svayaM kara cuke haiM jima vidhAna hama apane isa lekha meM kara rahe hai| mAzcarya isa bAta kA hai ki jina pramANoM se ve bhAja bhAvaveda kI puTikara rahe haiM, mI pramANoM se pAle meM vyaveva kI puSTi kara cure haiN| aipI dazA meM hama nahIM samajhaM ki pAgama hI badala gayA hai yA sonI jIko mavibhrama ho cukA hai| anyathA unake jane meM pUrvApasa virodha evaM svavacana bAdhitapanA kisa prakAra mAtA ? jo bhiiho| yahAM para sonI jI sanaddharaNoM ko hama dete hai jinheM. mone digambara jasita paNa pustaka dvitIya bhAga meM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 sonI jI ne dhavala siddhAnta ke 62 aura 63 meM sUtroM ko likhakara unakA artha bhI likhA hai, usa artha ke nIce ve likhate haiM fr "yatra vicAraNIya bAta yahAM para yaha hai ki ve manuSiNiyAM dravyamanuvidhiyAM hai yA bhAva manuSiNiyAM / bhAvamanuziyAM to haiM nhiiN| kyoMki bhAva to vedoM kI apekSA se hai, unakA yahAM paryAptatA aparyAptatA meM koI adhikAra nahIM hai| kyoMki A deza meM paryAptatA bhatA ye do bheda hai nhiiN| jisa taraha ki kodhAdi kaSAyoM meM paryAptatA aparyAptatA ye do bheda nahIM hai| isa liye spaSTa hotA hai ki ye dravya manuSiNiyAM haiN| Adi ke da guNasthAnoM meM paryApta aura paryApta bhAga tIna guNasthAnoM meM paryApta, isa taraha pAMca guNasthAna kahe gaye haiN| isase bhI spaSTa hotA hai ki ye yamanuSiNiyAM haiN| bhAvamanuSiziyAM hotIM to unake nau yA caura guNasthAna kahe jAte / kintu guNAsthAna pAMca hI kahe gaye haiN| (di0 jaina siddhAnta darpaNa dvitIya bhAga pRSTha 150 ) pAThakagaNa sonIo ke 62 aura 63 sUtroM ke artha ko dhyAna se par3ha legeM / unhoMne sahetuka isa bAta ko spaSTa kara diyA hai ki paTarAgama ke sUtra 62 aura 13 meM jo mAnuSiyAM haiM ve dravyasiyAM ho haiM aura unake pAMca hI guNasthAna hote haiN| bhAja -ve bandI prANoM se 62-63 sUtroMko bhAvaveda kA vidhAyaka batAte hune chana sUtroM meM kahI gaI mAnuSiNiyoM ko bhAva- manuSi Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kaha rahe hai| aura unake caudaha guNasthAna batA rahe hai| aura dravyahI ke pAMca guNasthAnoM ko pranthAntaroM se jAna lenA cAhiye aisA likha rahe haiN| Upara apane lekha meM ve pAMca guNasthAna isI 13 sUtra meM susiddha batA rahe haiN| sonI jI koI bAta to nahIM hai jo paripaka nahIM kintu eka prauda vidvAna hai| parantu ne pahana lekhoM meM usI bAta kI puSTi kara rahe haiM jisadhe hamane isa TrekTa meM kI hai bhAjakucha mAsa ke pIche unakI samajha meM usa kathana saMsA viparIta parivAna dekhakara hameM hI kyA sabhI pAThakoM ko mAramaya hue binA nahIM rhegaa| mAsu mAge ve likhate haiM vedoM meM do satra bhASada kI apekSA se kathana riyA hai parantu manuSiNI meM kahIM dravya kI apekSA aura kahI bhAravedI apekSA kathana hai aise avasara para sandeha ho jAtA hai, isa sandeza ko dUra karane ke liye vyAkhyAna se, vivaraNa se, TIkA se vizeSa. pratipati (niya) hotA hai| tadanusAra TIkA mantroM se aura anya pranyoM se sandeo dUra kara liyA jAtA hai| TIkA pranyoM meM spaSTa kahA gayA kimAnuSiNI bhAvaliMga kI papesA dA guNasthAna hote hai aura vyaniMga kI apekSA se pAhile pAMca guNasthAna hote haiN|" isa dhana se sodhe jI TIkA nyoM ke kathana ko mubAre anusAra pramANa paba aihai parantu bhAmareTIkAmacoM ko mUla praba pakSapAte haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 Age dhaura mI pahire "isake Upara ke (yahAM para 63vAM sUtra sonI jI ne likhA hai) naM0 62 sUtra meM malusiyIsu zabda hai, usako anuvRtti naM0 63 sUtra meM jAtI hai, isa manuSiNI zabda ko yadi bhApa dravyasI mAneM to bar3I khuzI kI bAta hogii| kyoMki yahAM mAnuSiNI ke pAMca hI gulazana kahe haiN| pAMva guNasthAna bAlI mAnuSika dravyazrI hotI hai|" (digambara jaina siddhAMta darpaNa pR0 153) Upara kI paMktiyoM se spaSTa hai ki sonI jI 63meM sUtra meM sAda pada nahIM batAte haiM aura usako dravyastrI kA hI pratipAdaka batAte haiM aura usa sUtra ko pAMca guNasthAnoM kA vidhAyaka hI batAte haiM / Aja ye 63veM sUtra ko bhAvako kA kathana karane vAlA batA rahe hai| isa pUrvApara viruddha kathana kA aura isa prakAra kI samajhadArI kA bhI kucha ThikAnA hai ? pAThakagaNa soca leM ki prophesara hIrAlAla jI ko hI matibhrama nahIM hai kintu sonI jI jaise vidvAnoM ko bhI matibhrama hogayA hai / anyathA pUrvApara viruddha bAteM bhAgama ke viSaya meM kyoM ? mAge sonojI saMkhyA ko bhI dravyaniyoM kI saMkhyA batAte haiM"pajjacama zuru prANaM viSa utyo mA gukhIe parimANaM" isa gAthA ko dete hue sonI jI likhate haiM: "yaha naM0 158 kI gAthA kA mANusIya zabda kA artha kezavana pUrA hai isameM jAne hube kI kannar3a TIkA ke anusAra Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Chu saMskRta TIkAkAra nemicandra " dravyakIyAM" aura kezava ke guru abhaSacandra saiddhAntI 'dravyamanuSya strIyAM' aisA karate hai" isIprakAra - 'viguNa sattaguNA vA sambaTTA mAsusI pmaannaado| isa gAthA ko dekara sonI jI likhate haiM ki "isa gAthA kI TIkA meM mAnuSI zabda kA cayeM manuSyakI kiyA gayA hai yaha manuSya strI yA mAnuSI zabda dravya kI hai| kyoMki sarvArthasiddhi ke devoM kI saMkhyA dravyamanuSya kI kI saMkhyA se tigunI athavA sAtagunI hai / " (di0 jaina siddhAnta dUpaNa pRSTha 150 ) yahAM para sonI jI ne yaha saba saMkhyA dravyakhayoM kI svayaM svIkAra kI hai| aura gommaTasAra ko bhI dravyaveda kA kathana karane vAlA strIkAra kiyA hai| TIkA ko bhI pUrNa svIkAra kiyA hai| kintu cAja ne ukta kathana se sarvathA viparIta kaha rahe haiN| Upara ke kathana meM sonI jI ne kezavavarNI kI kannar3a TIkA anusAra saMskRta TIkAkAra nemicandra ko likhA hai parantu kama TIkA ke racayitA kezavabarphI nahIM haiM kintu bha0 cAmudaharAya jI haiM aura usI kannar3a TIkA ke anusAra saMskRta TIkA ke racayitA kezavanaya haiN| jaisA ki gommaTasAra gomasuta lihaNe gomaTara | ye jA kayA desI / so gamo cirakAlaM gAmeNa va bora masaMkhe // isa gAthA se spaSTa hai| sonI jI ne kezavavarNoM ko kamma TIkA racayitA batAyA hai vaha galata hai| mastu / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bAgesonI jInAdhikArI-borDa masatiye isa gAyatako rihate hai. "ponimAsaMpate paryAptAlApa evaM yonimata pasaMpata meM eka pryaashaakhaaptaa| yahAM yonimata barSa imbamAnuSI aura mAmamAnupI donoM hai|" (vijana sikSaNa vi0 bhAga 10 156) . isanesameM sonI bhI bAlApAdhikAra ko dravyahI aura bhASa ko donoM kA nirUpaka svIkAra karate hai| bAra yahA bAma hamane nikIka pAlApAdhikAra meM yathA sambhaba vyaya bhAvara zenoM liye jAtA hai| parantu mAtra ve pakSa-moI meM itane gahare sana gaye kimAnApAdhikAra ko pala bhASA nilAka patA rahe haiN| bhAge aura pahiye sonI jI paTasANDAgama ke "maNussA siveza" isa 108 sUtra ko likha kara likhate haiM "isa sUtra meM dravyamanuSya tIna veda pAne kahe gye|" "satra naM. 108 meM masyA para dravyamanuSyakA suSako" (pR.naM. 148) isa lekha meM sonI jI ko paTasAraDAgama ke mukha sUtroM meM bhI imyoda ke darzana ho parantu pAla ke netroM meM kareM samace paTasaeDAgama meM kevala bhAradaho dIkha rahA hai pahale lesa meM ne yaha khulAsA jisa "manusmA kA artha bhAva manubanI hai" (1146) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 isa paMcise ve paTakhaNDAgama meM bhAvaveda kA svayaM khaNDana bhI kara rahe haiM / isake Age digambara jaina siddhAnta darpaNa dvitIya bhAga ke pRSTha 178 aura 176 meM umbhoM ne paTakharaDAgama ke sUtra 13 meM kI dhavalA TIkA kA pUrA uddharaNa diyA hai aura artha bhI kiyA hai anta meM yahI likhA hai ki yaha 13 vAM sUtra dravyakhI kA hI vidhAna karatA hai aura usake pAMca ho guNasthAna hote haiN| isa se unhoM ne 13 meM sUtra meM 'saMjaya' pada kA sapramANa evaM sahetuka khaNDana kiyA hai| hama yahAM adhika uddharaNa denA vyartha samajhane haiM jinheM dekhanA hove digambara jaina siddhAnta darpaNa dvitIya bhAga meM sonI jI kA pUrA lekha par3ha leveN| hamane to yahAM kucha uddharaNa dekara ke sonI jI kI pUrvApara viruddha lekhanI aura samajha kA digdarzana karA diyA hai| isase pAThaka sahaja samajha leMge ki ina bhAvapacI vidvAnoM kA korA haThavAda kitanA bar3hA huA hai| ve siddhAnta zAstra aura gommaTasAra ke prArNo kA pahale pranbhAzaya ke anukUla artha karate the aba ve usake viruddha artha kara rahe haiM yaha bAta sonI jI ke diye hue uddharaNoM se hamane spaSTa kara dI hai| ina vidvAnoM ko digambarasya evaM siddha-vighAta kI paravA (cintA) nahIM hai kintu isa samaya unheM kevala apanI bAta ko rakSA kI cintA hai| unakI aisI samajha aura vicAra zatrI kA ho jAnA khedajanaka bAta hai| bhAgama ke viSaya meM haThavAda varSo ? zrImAna prophesara hIrAlAla jI ema0 e0 ne jaba dravyastrI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 mukti cAdi kI bAta pragaTa kI thI. digambara dharma ke usa sabhA viparIta bAta kA samAja ke aneka vidvAnoM ne bharane lekhoM vA TraikToM dvArA khaNDana kara diyA hai| vizya samApta ho cukA prophesara sAhaba kA aba bhI mata kucha bhI ho parantu ve bhI ina khaNDanoM ko dekha kara cupa baiTha gye| parantu aba phira naye rUpa zAstroM se siddhi kI viparIta se hI strI mukti kI bAta paM0 khUbacanda jI dvArA dhavala siddhAnta meM sada pada jor3akara tAMbe meM dabA dene se hI khar3I huI hai| isa sambandha meM bhAja pratyeka samAcAra patra isI maMgA kI carcA se bhAga rahatA 1 bambaI meM vidvAnoM meM paraspara vicAra vinimaya (likhita zastrArtha) bhI ho cuke haiN| AmdAlana paryAta bar3ha cukA hai| parama pUjya cAritra cakravartI zrI 108 zrAcArya zAhida sAgarajI mahArAja ko isa viSaya kI vinA khar3I ho gaI hai| saMjada' zabda kevala tIna akSaroM kA hai, usake sUtra meM rakhane yA nahIM rakhane meM utanA hI prabhAva par3egA jitanA midhyAstra aura samyaktra ke rahane nahIM rahane meM par3atA hai| ve donoM bhI kevala tIna 2 akSaroM ke hI hai| saMgata zabda ke jor3ane para dravyAtrI mukti, kI siddhi zetAvara manyatA siddha hotI hai, nahIM rakhane se vaha nahIM hotI hai| isaliye usake rakhane kA virodha kiyA jA rahA hai| siddhAnta-vidhata nahIM ho yahI virodha kA kAraNa hai anyathA siddha na zAstroM kI sthAyI rahA ke jiye to tAmra patra para likhe jAne kI yojanA hai vaha saba vyartha hI nahIM kintu viparIta sAbaka daMgo Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra yahAM itanA hai ki saMghada zava jo paba bor3A jA cunA hai use haTA diyA jaay| usa panne ko ganavA ra dasaga tAmrapatra khuvAyA jaay| parama pUjya pAcArya masaroja samaya jA khupacanda bhI se yaha carcA huI taba zrApArya mahArAjako padoMne 1 uttara diyA ki "padi tAMbe kI prati se saMjAzana nikAlA jAyagA to maiM usI dina se usake saMzodhana kA kAma karanA boradaMgA" bhAcArya mahArAja kI isa uttara se kheda bhI hamA aura do prakAra kI ciMtA ho gii| yadi sara pada bAle patra ko pravi se haTAkara naSTa karAyA jAtA hai to sazoSana kA pAla bamasakatA hai, aura yadi sarazana jur3A rahatA hai to mithyAtva laharupanI kI mukti kI siddhi siddhAMtazAboM se siTI / mahArAja yaha bhI kara cuke haiM ki vidhAna loga apanI vida nahIM chor3ate haiN| paM0 khapacanda jI jaba bhAvArya mahArAja ko upayuka uttara re hai taba hamArI bAta para dhyAna deMge yaha kaThina hai| pira bhI banAte hama unase do zaba kaha denA cAhate haiM pAhemAne pAnahI bApa bhAgamaviSaya meM bhI itanA karate hai ki yadi sakhara para pAsA patra haTAyA gayA to meM bama bor3adaMgA so aigA iyoM! bApa pAsa yadi aise pravAsa pramAra hai jinase sArAma kArakhAnA bAvazyaka hai vo kareM bAbA bApane svosisanI giyAvarSase yahIbApane sAzanakosabakaH mahAcarAvita mA prho|| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 Apako dharanA sapramANa bakavya praddhi karanA paramAvazyaka thA, parantu dUsare vidvAna to kucha likhate bhI haiM, Apa sabathA cupa haiM aura kAma chor3a dene kI dhamakI de rahe haiN| ainI dhamarI to cAgama ke viSaya meM koI nispRha bhrama karane vAlA bhI nahIM de sakatA hai| dhApakA kartavya to yahI honA cAhiye ki Apa svayaM mahArAja kI sevA meM yaha prArthanA kareM ki saada zabda para jo vivAda samAja meM khar3A ho gayA hai use Apa dUra kara dIjiye aura zAkhAdhAra se jo nirNaya bhApa deMge use mAnane meM hameM koI bhApati nahIM hogI / aisA kahane se Apako bAta jAtI nahIM hai kintu saratamA prayoga hogii| vidvatA kA upayoga aura mahasya ha meM nahIM ki Agama kI rakSA meM hai / cAcArya mahArAja pUrNa samadarzI uddhaTa vidvAna, siddhAMta zAstra ke rahasya evaM nizcaya sabhyamTaSTi hai. bhItarAga maharSi hai| Tha de jo nirNaya deMge bhAgama ke anusAra hI deMge, cArako mahArAja ke niyAMya meM kisI prakAra se mAzaGkA bhI nahIM karanA caahiye| jaisA ki - paM0 vaMzIvara o ne "yadi zrAcArya zAMtisAgara jI sAda pada ke viruddha nirNaya deMge to dUsare cAcArya dUsarA nikha~ba deMge to kisakA mAnya hogA" aivI sarvathA anucita evaM bhA bAta rakhakara apanI bhAzA rakhakara manovRtti kA paricaya diyA hai| Apa viveka se kAma leveM aura apane bar3e bhAI ke samAna kaI bAta nahIM kahakara isa vivAda ko miTAne evaM bhAgama kI rakSA karane meM parama pUjya bhAcArya mahArAja se hI nirNaya mAMgeM badhA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake diye gaye nirNaya ko zirodhArya kreN| kAma chor3ane kI bAta chor3a deveM / yadi paM0 baca jI hamAre samayopita evaM vasta-patha pradarzaka zabdoM para vicAra kareMge to acchI bAta hai kyoMki unakI bAta kI rakSA se prAgama kI rakSA bahuta bar3o evaM digambaratva kI mala bhiti hai / usake mAmane ve apanI bAta kI rakSA cAheM yaha na vo viveka hai aura na aisA ho sakatA hai| mAgama meM bahumata bhI mAnya nahIM ho sakatA hai| katipaya vyaktiyoM ke matoM ko prasiddha karanA evaM kisI sAmudAyika zakti ke mata ko cAhanA, ye saba bAteM bhI niHsAra haiN| bhAgama ke viSaya meM bahumata kA koI mUlya nahIM hai| isameM to prAcAryavacana hI mAnya hote haiM / ata: vyAnna samudAya kA bahumata saMsada pada ke bAre meM batAnA vyartha hai| jaise yaha bAta vyartha hai isI prakAra yaha bAta bhI vyartha evaM mArahIna hai ki prA0 mahArAja ko isa saMjara pada ke jhagar3e meM nahIM par3anA cAhiye / aise jhagar3e to gRhasthoM ke liye hI upayukta evaM adhikRta bAta hai| sAdhunoM ko ina vivAda kI bAtoM se kyA prayojana hai ? phira paNDitoM kA mata bhava hai| beho bhApasa meM saMjada para rakhane, nahIM rakhane kA nirNaya kareM, yA bhA0 di0 jaina mahA sabhA isa mAmale ko nibaTa sapasI hai? bhAdi jo bAteM sunI jAtI hai ve saba bhI vyartha evaM pavAraNa sarIkhI hai kyoMki yaha bastu svarUpa se viparIta samAha hai| niya dene ke bAvArya mahArAja ho adhikArI hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 saMjada pada kA vivAda siddhAMta zAstra sambandhI hai, ata: isake nirNaya kA adhikAra paramapUjya cAritra pakavatoM zrI 108 pAcArya zAMtisAgara jI mahArAja ko hI hai| kAraNa ki ve vartamAna ke samasa sAdhugaNa evaM prAcArya para dhAriyoM meM mapiri ziromaNi hai, isa bAta ko hama hI kele nahIM karate haiM ki samasta vidvatpamAja, dhanika samAja evaM samasta sAdhuvarga bhI eka mata se kahatA hai| unakA viziSTa tapoSala, agAdha pArihasya, asAdhAraNa viveka, paramazAMti, siddhAMta zAstra rahasyamatA, evaM sarvopari prabhAva jaisA usameM hai vaisA vartamAna sAdhu aura dUsare pAcAyoM meM nahIM hai| yaha eka pratyakSa siddha nirNIta bAtamataH adhika kucha bhI isa viSaya meM nahIM likhakara hama itanA hI likha denA paryApta samajhate haiM ki bhAcArya zAMtisAgara jI mahArAja isa samaya zrI bhagavatkundakuna svAmI haiN| ataH sanada para kA nirNaya dene ke liye parama bhAcArya zAMtisAgara jI mahArAja hI eka mAtra adhikArI haiN| unakA diyA humA nirNaya bhAgama ke anusAra hI shegaa| dUsare-yaha koI laukika vyavahAra sambandhI bAta nahIM hai, lena rena pArikA koI mApasI jhagar3A nahIM hai, jisakA nirNaya gRhastha kareM, aura bhAcArya mahArAja bIca meM nahIM pA kintu yaha bala zAstra sambandhI nirNaya hai| usameM bhI para vijJAna satra para nirNaya denA hai| gRhasthoM ko vo usa siddhAMva zAstra ke par3ane kA bhI adhikAra nahIM mAne to isakA nirNaya dene ke Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikArI hI nahIM Thaharate haiN| bastu / bhAcArya mahArAja kI sevA meM nivedana isa prayako samApta karane se pahale hama vizvavandha pUjyapAda pAritrapakravartI zrI 108 pAcArya mahArAjako sevAmeM yaha nivedana karanA cAhate hai ki yadi bhApa satra meM saMjada para ke rahane se sivAya kApAta samajhate haiM vo bhApake pAdeza se mApake nAvapameM banI huI tAmrapatra kameTI ko sUcita kara turana hI usa vAnapatrakopanagarA deva pisa meM yaha saMjada pada khudavA diyA gayA hai| yadi pApakI aisI icchA ki 'saMjara para kA nikAlanA bAparayako phira bhI abhI palatA humA kAma na kA jAya, isa liye bama pUrA hone para kucha varSa poche use haTA diyA jAyagA' saba hamArA yaha namra nivAla mApake paraNoM meM hai ki aisA vilaMba siI prakAra bhI ucita evaM gama hone kI bAta nahIM hai| baraNa eka vidvAn viparIta mithyA pAta kisI ko bhUna se gari paramAgama meM mAmilara dI gaI hai taba use jAnate hue bhIrAne dene banavAnA meM parItya hone kI sambhAvanA hai| isane cAndolana, vicAra saMgharSa aura sapramANa sarAna karane para bhI paricamIbaha pada jur3A rasa to phira janatA ko samajha evaM saMskAra saMvidhoTi meM hue vinA nahI reNge| yA kAla hone se phira pavika dalabandI kA rUpa bama ho jAne se sA haTAnA bhI duHsAdhya hogaa| aura logoM ko aisA vicAra bhI hogA ki disaMbara para bhAgamavASita evaM viparIta siddhAnta kA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poSakAno use usa samaya kyoM nahIM haTAyA gayA barasa para bhArI mAMdolana uThA thA, kyA va mahArAja ko jAnakArI nahIM thI, pIpI to yaha sudhAra usI samaya karanA thApAko phira lambA kAla hone se aisI bAteM bhI nahI ho sakatI hai ki kAraNa phira saMjada zama ko haTAnA sarvathA azakya ho jaaygaa| vaisI avasthA meM prophesara sAhaba bahamantabya ki "siddhAnta zAstra se dravyamI kI mukti evaM svetAmbara mata mAnyatA anivArya vidotI hai" sthAyI ho jaaygaa| kAma calane ke pralobhana se eka siddhAMva-vimarIva pAva paramapAgama meM lambe samaya taka rahane do bAya yaha bhI vo ThIka nahIM hai| cAhe kAma ho cAhe vaha ruka jAya para vijJAna viSaya para mUbasUtra ma turaMta haTA denA honyAyocita evaM prathama kartavya hai| hamArI do aisI samajha hai| hamAre saMyuka hetuSoM evaM sammAvi bAtoM para mahArAja bhyAna deMge aisI hamArI namra prArthanA hai| trama calane ke sambandha meM hamArA yaha kahanA hai ki vartamAna meM bisa rUpa meM bama parIvaha barAbara khavA aigA aisI mAzA hai| yadi trizuNiva bhamakatA dene para bhI aba supAramAse camaka bAvagA to phira mI mahArAva pAdeza evaM unako paramAgama rakSA kI sadicchA se hone vAle isa pavitra varSa ahoI bAdhA nahIM pA skegii| pratyuta nisArise pitA mI bama phala dive isa stutya paramArtha jo karane vAle bhI amezina taiyAra hovAMyage, mahAgabajeSApAsamiya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra ke jIrNoddhAra kArya meM koI ciMtA kA sAmanA nahIM karanA par3egA aisA bhI hameM bharosA hai| parantu kArya kA pralobhana siddhAMta viSAta ko sahana karA deve yaha bAta bhale hI thor3e samaya ke liye ho to bhI vaha anucita evaM agrAhya hai| jaise aneka dinoM kA poSita evaM pINa zarIra kA dhArI atyanta mazaka sAdhu bhI binA nadhAbhakti evaM nirantayaya zuddhi saprekSaNa ke kabhI bhojana grahaNa nahIM kara sakatA hai| usI prakAra koI bhI paramAgaga zraddhAnI, usa meM sAmila kI gaI siddhAMta viparIta bAta ko athavA lage huye bhavarNavAra ko binA dUra kiye kabhI cupa nahIM baiTha sakatA hai| isa samasyA para dhyAna dilAte huye hama cAritra cakravartI parama pUjya zrI 108 prAcArya mahArAja ke caraNoM meM yaha nivedana karate haiM ki ve zoghra hI aisI samucita vyavasthA karAne kA nAmrapatra nirmAraka kameTI ko bhAdeza de| jisase digammaratva eva paramAgama siddhAMta zAstra kI rakSA bhakSuNNa banI rhe| basa itanA hI sadurezya hamArA isa mandha racanA kA hai| -anya nAma aura usakA upayogaisakA nAma hamane siddhAMta sUtra samanvaya' rakkhA hai| vaha isaliye rakkhA hai ki isa nindha racanA se sajada' pada 156 satra meM sarvadhA nahIM hai yaha nirNaya to bhalI bhAMti ho hI jAtA hai| sAtha hI isa paTakhaNDAgama meM kevala bhArata nahIM, usameM ibyoramA niruNa bhI hai, pAda kI kAra mArgaNAmI kA bona vedAhi mArgaNAmoM se sarvathA bhima bogamAyAma Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sampandha paryApti ke sAtha avinAbhAvI pAnApAdhikAra kA ni rUpaNa paryApta aparyApta kI apekSAsemA vahAM dravya bhAva dona vedoM kA yathA sambhava samanvaya kiyA hai| ityAdi sabhI vize raSTikoNa bhI isa racanA se sahaja samajha meM pA jaayge| prata isa racanA ko TraikTa nahIM samajhanA cAhiye, kintu siddhAMta zAha meM khacita kiye gaye sUtroM kA guNasthAna mAgaNAmoM meM yathAyogya samanvaya samajhane liye athavA SaTakhaeDAgama siddhAMta zAstra kA rahasya samajhane ke liye eka upayogI anya samajhanA caahiye| isIliye isa pranya kA nAma "siddhAMta sUtra samAya" yaha yathArtha raksA gayA hai| yapi anya racanA adhika vistRta eva bar3I hai| sAtha hI paTakhaeDAgama-siddhAMta zAstra jaise mahAna gambhIra paramAgama ke sUtroM kA vivepana hone se yaha bhI gambhIra ravaM kliSTa hai| phira bhI ise sarana banAne kA pUrA prayatna kiyA hai| isaliye upayoga vizeSa lagAne se sarva sAdhAraNa bhI ise samajha skeNge| vidvAnoM ke liye vo kucha kahanA hI nahIM hai| ve to isakA paryAlocana kreNge| hamArA una svAdhyAyazIna mahAnubhAvoM se vizeSa kara gommaTasAra kI hindI TIkA kA manana karane vAle sajanoM se bhI nivedana hai ki ve vizeSa upayoga pUrvaka isa pranya kA rakabAra pAcopAMta (pUrarA) svAdhyAya avazya kreN| HORRORaar Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 || antya maGgala // zrImacchIdharaveza sUrizvatAdaMge ke dezaprabhuH, yAvapi tatsamAvabhavatAM siddhAMta pAraMgatau / SaTkhaNDAgamanAmakaM suracitaM tAbhyAM mahAzAstrakam. jIyAcandradivAkarAviva sadA siddhAMtazAstraM vi // sotArAma sutenAsau lAlArAmAnujena ca / 'prabandho racitaH zreyAn makkhanalAlazAstriyA // zubhaMbhUbAta / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- Page #216 -------------------------------------------------------------------------- Page #217 -------------------------------------------------------------------------- _