Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 555555555555555555555555555 zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIlanAndhamAlAratma-45 muM. 5555555555555555555555 Wan kabhI-SaDdarzana-darpaNam 355555555555555555555555555555555555 99999999999999 ja viracitaMzrIjainadharma divAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka-zAstravizAradasAhityaratna-kavibhUSaNeti padasamalakukRtena shriimdvijysushiilsuurinnaa| 45454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545146145 tu -: prakAzikA :zrIjJAnopAsaka samiti : boTAda, saurASTra gujarAta
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImemi-lAvaNya ila suzIlAnthamAlAratma-45 muM. 555555555555555 zrI-Ddarzana-darpaNama 1555555555555559) Wan jama viracitaMzAsanasamrATa-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-mahAprabhAvazAli sva0pa0 pUjya AcArya zrImadavijayanemisUrIzvarasya paTTAlaGkAra sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAkhavizArada-kaviratna sva0 pa0 pU0 prA0 zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarasya paTTadhara-vyAkaraNaratna zAstravizArada-kavidivAkara-dezanAdakSa-pU0 prA0 zrImadvijayadakSasUrivarasya paTTadharAcArya shriimdvijysushiilsuurinnaa| - prakAzikA : zrIjJAnopAsaka samiti : boTAlanamAjajastU
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka :zrIjJAnopAsakasamityAH kAryavAhaka : zA0 hasamukhalAla dIpacanda bagaDIyA boTAda [[saurASTra] gujarAta / sampAdaka :zrIjainadharmadivAkara-tIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka pa0 pU0 prA0 zrImadvijayasuzIlasUrIzvarasya paTTadhara : vAcakazrIvinodavijayo gaNI vIra saM0 2502] nemi saM0 27 prthmaavRttiH|| [vikrama saM0 2032 mUlyam 3-8-0 nakala 1 prAptisthAmam[1] prA0 zrI vijayalAvaNyasUrIzvara jJAna mandira, boTAda [saurASTra] gujarAta / [2] sarasvatI pustaka bhaNDAra, ratanapola hAthI khAnA, ahamadAbAda (gujarAta) [3] zrI bhairUbAga jaina tIrtha saradArapurA, jodhapura maarvaadd'-(raajsthaan)| [4] zA0 UrjanalAla phatahalAla manAvata bar3A bAjAra, udayapara (mevAr3a)-rAjasthAna /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandanIyA gurudevAH zAsana samAda (M 2132 poreesawinner Salesetatundaryana
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sa....ma....pra........m * Breasesasaseesaad yatpreraNAspadavacAMsi prayuatesma, pAThonmukhAya ca tapazcaraNAya mityam / paJcAtimAnya vrata-pAlanahetu-dIkSA, zikSApradaM pramurucitumajali meM // 1 // ziSya praziSya zubhasAdhubadhAna vidhAya, ye svargatA vimala kIrtidhanAni muktvA / ye mAM sasodaramuru prati sAvadhAnAH, tebhyaH praNAmakusumAJjalimarpayAmi // 2 // yugmakam saurASTra madhyanagareSu vibhAtizoSa, boTAdanAmakapuraM prathitaM samantAt / utpadya tavajanuSeva viraktacetAH, jetA'bhavadguNigaraNAsya sadeva tasya // 3 // lAvaNyasaripa par3heH prathitasya loke, zrImadgurUpamamurupavarasyabhaktyA / modAya tatkarakuzezayayornavInaM, granthaM samarpayatisAdaradaziSyaH // 4 // vinIta : zrImatAM praziSyaH suzIlasUriH
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ +-+-+-+-+-+-+ ke prastAvanA hai +-+-+-+-+-+-+ sarvadA sarveSAM kRte saumyA zAntA ca bhAratIyA bhUmi: sarvaratnAnAM khani: janayitrI vA vidyate'to'yaM bhAratavarSaH saMpUrNasasArasya pradarzanAgAra ityevaM bhUmaNDale prasiddho'sti / tasmAdevedaM rASTraprakRteH priyatamaM niketanaM jegIyate / yata: prakRtidevyA vibhinnAyA mUrterekatra samAvezaH pUrNarUpeNa vikasito bhAvaH yatra tatra dRzyate / tadyathA-kvaciduttuGgazRGgasamanvitA himadhavalamAlA, kvaciduttAlataraGgo bhISaNonIlavarNaH salilapUrNa:samudraH, kvacidatidUrapravAhinI mahAvarttamayI vistIrNA'nekA srotasvinI, kvacidvAlukArAzinimitA vibhISikAyAH sAkSAnmUttirmarubhUmiH, kvacinmahAdurdAntahiMsrakazvApada saMkula buddhijIvidvipadajanavihInA mahAraNyAnI, kvacitsaudhamAlAparizobhitA kolAhalapUrNA sundarInagarI, kvacinnAnAvidha sundaramadhuraphalapuSpa suzobhitaM nayanAbhirAmaM suramyamupavanaM, kvacicca laghugurulatAveSTita-sumadhuravAkpakSininAdapUrNaH suvizAlavRkSarAji:, kApi zyAmalazasyaparizobhitakRSakajanaparilakSitAni vividhazasyakSetrANi, kvApi yogamagnatapasvimahAtmanAM zAntirasAspadaM tapovanamAdi sarvadA sarveSAM dRSTipathamalaGkaroti / ayamasmAkaM dezo vibhinna bhASAbhASiNAM vibhinnadharmAvalambinAM vibhinnajAtInAmAvAsabhUmirityanekajAtivarNabhASAdharmasvabhAvAcAravicAra
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhedAnAmekatrAsminneva deze'virodhena sannivezaH parilakSyate / tasmAtsaharSa bhAratavarSa pRthivImAtrasyAdarza vaktuM prabhavatyeva vicAravAn vidvAnjanaH / bhAratasyAtulezvaryeSu vimohitAH santa eva nAnAdezIyA nAnAjAtIyA vijayino janA bhArataM svakaratalagataM vidhAtuM vibhinnasamaye'nekavAramAkamyAtratyAn zAntamAnavAn utpIDitAn kAndizIkaoNzca vyadadhuH / eteSAM videzIyAnAM dasyuluNTakAnAMpuna:punarAkamaNe bharatavarSoM vidhvasto viparyasto bhUtvA dIrghakAlaM yAvaniHsvo nirIhaH zAnto'varttata / tadantare'pi asya dezasyAnupameyAni dhanadhAnyaratnAdivastUni vAraM vAraM luNTitAnyeva yAnica vaidezikA api bhramaNazIlA vicArazIlA vahavaHkhalu parivrAjakA: samaye 2 samAgatya svasvabhASAyAM samullikhya bhAratasya manomugdhakarI yazogIti jagajanAnAM purata: saMsthApya svIyAnudArataTasthabhAvAnadIdRzan / prAcInatamo'yaM dezaH purA pUrNarUpeNa samRddhaH san saMsAre sarvataH zreSTha AsIdityatra nAsti keSAmapi janAnAM vicikitsA / yadA pRthivyAH adhikAMzA dezA asabhyA mAMsabhojino'raNyacAriNo durdAntA: niSkRpA prAsan tadApi bhArataH sabhyatAyAH parAmeva kASThAmArUDhaH san svasaubhAgyena jagajanAn mugdhAn pulakitAMzcakarotismaiva yadAcedaM jagad ghoratamenAjJAnAndhakAreNa samAcchanamAsIt tadApyayaM deza:savidyAbuddhi vaibhavena nijasabhyatAyAH pUrNAlokena vizvamAlokitaM kurvan avinazvara gauraveNa mahimnAca dIptaevAsI ditizrUyate eva / dharmeSu vijJAneSudarzanajyotiSAdiSaTzAstreSu bhaiSajyatattveSu purANetihAsa zilpavANijyAdisarvaviSayeSu sarvathA sarvata: zIrSasthAnamalaJcakArAyameva
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezaH / yecAsmAkaM pUrvajA atulasAhasena dhairyeNa vikrameNa sarvazAstravaiduSyeNa tejasvitayA mana ivatayA samastasaMsAre'kSayAM kItimalabhanta yeca khalu bhAratIyAH pRthivyAM marvataH zreSThAH santaH prathitAH vimalAlokena jagadullAsitamakArSaH sasammAnaM sarvazAtrazikSA gurupadaM prApusta eva kAlacakrakRtadazA-vipariNAmena kadAcana svAdhInatAyA abhAvena vidyAyAM vuddhau vijJAne dharmeSu kIrtiSu laghutAmApnu vanto dodUyamAnamAnasA abhavannityapi nAviditaM vipazcitAm / tathApi paramapuruSArtha mokSA'mRtaprAptijijJAsayA baddhaparikarA yUropIyAH paNDitajanA: bhAratasyAnupama gaura va nidAnasaMskRtasAhitya samudramanthanamadyApi kurvantyeva / bhAratasyApUrvavidyA'dhyAtmavAda gauravANAM mahimAnaM svasvadeze muktakaNThena sapracAraM gAyanti prazaMsanti tena ca kRtakRtyAzcamatkRtA bhavantItyatra nAdhunApi keSAJcit saMzayalezaH / bhAratIyasaMskRtisaMskRtasAhityadarzanatulyamanantaratnarAjipUrNamanyatra pradeze durlabhameMveti nizcapracam tasmAdeva saMskRtazAstraprANabhUtAnyaneka darzanAni AtmasAkSAtkAra paramAnandaparANi sarvatra sarveSAM hRdayeSu padaM prApya vijayanteta rAm / tadatradhyAtmavAda-darzanagranthalekhakeSu- saptAzotyA saMskRtapadye rAcArya zrIharibhadrasUrIzvareNa SaDdarzanasamuccayanAmako nibandho vyaraci / darzana zabdArthazcAtra dRzyate-jJAyate AtmA'neneti jJAnasAmAnyaka-dRzdhAto: karaNalyuTpratyeyana ninnadarzanapadajanyajJAnaviSayaM cetanavastuvicAra pravaNAtmakaM zAstraM bhavati / tacca darzanazAstraM vicArANAM bhedena bahuvighaM prakhyAtamasti / yathA- cArvAkadarzanaM bauddhadarzanaM janadarzanaM rAmAnujadarzanaM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNaprajJadarzanaM nakulIyadarzanaM pAzupatadarzanaM vedAntadarzanaM zaivadarzanaM pratyabhijJAna darzanaM rasezvaradarzanaM jaiminIyadarzanamaulukyadarzanamakSapAdadarzanaM pANinidarzanaM pAtaJjala darzanamAdi sarvadarzana saMgrahAdau nivaddhAni santi / eteSu satsvapi paNDitAnAM paramapriyANi SaDeva darzanAni saMmatAni tadatra kecit vedAntadarzanaM mImAMsAdarzanaM sAMkhyadarzanaM pAtaJjaladarzanaM kaNAda darzanamakSapAdadarzanamitiSaTsakhyAka saMgirante / kecicca budhajanA:sautrAntika vaibhASika yegAcAra mAdhyamika (bauddha) jaina cArvAkANAmapi darzanAni matvA pUrvadarzanena SaTakena saha dvAdaza saMkhyakAni darzanAni manyante / katicanAcArya zrI haribhadrasUrIzvarAdayaH-bauddha sAMkhya mImAMsA nyAya jaina vaizeSikANAM darzanAnyeva SaDdarzanapadena prakhyApayanti-yathAbauddhaM naiyAyikaM sAMkhyaM jaina vaizeSikaM tthaa| jaiminIyaJcanAmAni-darzanAnAmamUnyaho / / A0 zrI haribhadrasUriH svaparasampradAye prakhyAto dArzanika prAsIt / tasya ca janmapaJcamyA vikramazatAbdayAH parabhAge svargArohaNaJca SaSThyAH vikramazatAbyAH pUrvabhAge'bhUditi zrUyate / tatkRta SaDdarzana samuccayasyA dhAreNavema SaDdarzanadarpaNA nAmaka granthaM vizadaM prAJjalaM susaralaJca kartu yatnavAn vidvAneSajana: pratibhAti / janajagati prasiddhatamAnAM jagadgurUpanAmnAM gurjaradezotpannAnAM zrImadvijayanemisUrIzvarANAM samudAye'STadiggajAnAmiva zAstradhurandharANAM tacchiSyANAmanyatamasya viditavyAkaraNAdivaMduSyavyAkaraNa vanavyAghropanAma
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) zrImadvijayalAvaNya sUrIzvarasya prazidhyeNa tathA vidvayaM paNDitajanAdarabharaNAkadarya-sarvazAstrajJAnavAnadakSa zrImadvijayadakSasUrIzvarasya sahovareNa paTTadhareNa ziSyeNa saralasvAntena tIrthaGkaracaritrAdyaneka granthasarjakena sadAcAravicAravaMduSyasAdhutAdiguNaH samalaGkRtenAnvarthanAmadheyazrImadvijayasuzIlasUriNA kRtaH sarvabodhagamyaH saralatamo'yaM SaDdarzana darpaNAkhyo granthaH pAThakAnAM purata: pramodAya samupasthitaH / tadanena granthenopari samuddiSTadarzanAnAM sarveSAmeva prasiddha padArthAnAM bodhaH sukhenAdhyetRNAM bhavatviti manasikRtya sajjAto granthasarjakasya prayAsaH prAzastyamaJcatyeva samantAdityalaM bahunA vijJeSu iti vidvajjAbhidheyaH / vikrama saMvat 2032 mA. (variSThAdhyApakaH) kAttika zukla pUrNimAyAma. vyA. sA. A. tarkatIrthaH so. ratna zikSA zAstrI . maGgala dine. ) grAma0 sAMDhA po. sirasIyA(parihAra) ___ ji. siitaamddh'ii| di. 18-11-1975. (samprati-jodhapurasthaH)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kArya kiJcid vaktavya kA prArambha aura pUrNAhUti ] vizva meM Astika aneka darzano vidyamAna haiM / anAstika yAne nAstika cArvAka darzana bhI vidyamAna haiN| isa meM zrAstika SaDdarzanoM kI vizeSatA vizeSa haiN| jina ke nAma nimnalikhita haiM / [1] jaina darzana, [2] bauddhadarzana, [3] sAGkhyadarzana, [4] nyAyadarzana, [5] vaizeSikadarzana, aura [6] jaiminIdarzana | echae darzanoM meM bhI jaMnadarzana advitIya, alaukika, anerA aura anokhA haiM / ye chaH darzanoM ke viSaya meM 1444 grantha ke racayitA sugRhIta nAmaveya yAkinI mahattarA dharmasUnu pa0 pU0 zrAcArya pravara zrImaharibhadrasUrIzvarajI ma0 zrI ne 'zrI SaDdarzanasamuccaya ' grantha kI racanA 87 zloka meM sundara kI haiM / isa grantha ko dekhakara mujhe bhI SaDdarzana ke sambandha meM saMskRta bhASA meM eka svatantra grantha sarjana ko bhAvanA svargIya - sAhitya samrAT - vyAkaraNa vAcaspati - zAstra vizArada - kaviratnaparama zAsana prabhAvaka - parama pUjya - paramopakArI pragurudeva AcArya pravarazrImadvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma0 sA0 kI vidyamAnatA meM huI thI / pUjyapAda pragurudeva ne bhI protsAhita kiyA thA, lekina anya anya kAryavaza se meM isa grantha kA sarjana nahIM kara sakA / vikrama saM. 2028 aura 2026 ke varSa kA cAturmAsa merA udayapura [ mevAr3a ] meM huaa| vahAM para isa grantha ko prArambha karake pUrNa kiyA / prakAzita yaha grantha meM mujhase yA presa doSAdi kAraNa se rahI huI galatI ko sudhAra ke mujha ko sUcita kreN| jisase dvitIyA vRtti meM sudhArA hove / -- granthakartA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyasahAyaka sadgRhasthoM kI zubha nAmAvalI * * [1] 351) ru0 zrImAn sva. saMghavI urjanalAlajI ke suputra phatehalAlajI aura unhIM ke suputra narendrakumAra, zAnti lAla, madanasiMha munAvata udayapura-(mevAr3a)-rAjasthAna / [2] 201) ru0 zrImAn kizanalAlajI motIlAlajI dalAla, udayapura-(mevAr3a)-rAjasthAna / [3] 201) zrImAn sundaralAla, mohanasiMha, candrasiMha, virendrasiMha, indrasiMha, narendrasiMha pitA khyAlI lAlajI dalAla, udayapura-(mevAr3a)-rAjasthAna / [4] 201) ru0 zrImAn divAnasiMha, mahendrasiMha, saMpatakumAra pitA bahotalAlajI bApharaNA, udypur-(raaj.)| [5] 201) 10 zrImAn indarasiMha, gaNapatasiMha, jorAvarasiMha pitA kanaiyAlAlajI koThArI, udypur-(raaj.)| [6] 151) ru0 zrImAn vasaMtIlAla, motIsiMha, capalota udayapura vAle, bhiilvaadd'aa-(mevaadd')-raaj0| [7] 101) ru0 zrImAn vijayasiMha pitA phUlacandajI sAmara, udypur-mevaadd'-(raajsthaan)|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana ee 'prA0 zrImadvijayalAvaNya sUrIzvarajJAnamandira' boTAda kI zrIjJAnopAsaka samiti' kI tarapha se pUrva aneka grantha prakAzita ho gaye haiM / " aba prastuta yaha ' SaDdarzanadarpaNam ' nAma kA dArzanika grantha ko prakAzita karate hue hamArI samiti ko aura hamako atyanta khuzI haiN| isa grantha ke praNetA zAsana samrAT samudAya ke suprasiddha-jainadharma divAkarazAsana ratna - tIrthaprabhAvaka - rAjasthAna dIpaka- marudhara dezoddhAraka - zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa - bAlabrahmacArI pa0 pU0 AcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUrIzvarajI ma. sA0 haiM / inhoM ne isa grantha meM SaDdarzana kA varNana saMskRta bhASA meM ati sundara kiyA hai / darpaNa meM pratibimba ko taraha yaha grantha hone se 'SaDdarzanadarpaNam ' nAma sArthaka haiN| isa grantha kA sampAdana kArya pa0 pU0 prA0 ma0 zrI ke paTTadhara pU0 upAdhyAya zrIvinodavijayajI gariNavara ma0 sA0 ne sundara kiyA haiM / isa grantha kI sundara prastAvanA likhane vAle nyAyatIrtha-vyAkaraNasAhityAcArya paNDitaprevara methila zrIsurezabhAjI ne prupha saMzodhana kArya bhI acchA kiyA hai isaliye dhanyavAda pAtra hai / isa grantharatna ke prakAzana meM dravya sahAyakoM kA AbhAra mAnate haiM / - prakAzaka
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan pa0 pU0 prAcAryadeva // zrImada vijayapuzIla sUrIzvarajI ma. sA0 Sal
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA pRSTha naM0 1-2 3-31 32-60 61-88 kramAGkAH -viSaya sUcI * maGgalAcaraNam * [1] jaindrshnm| [2] sAGkhyadarzanam / [3] akSapAda-nyAyadarzanam / [4] kAraNAda-vaizeSikadarzanam / [5] mImAMsAdarzanam / [6] bauddhdrshnm| [7] prazastiH / [8] zrIsuzIlasUrizvarASTakam / [6] zuddhipatram / 89-103 104-125 126-132 133-135 136 137-139
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ . // OM hrIM aha~ nmH|| // // vizvavandha-vizvavibhu zrIvarddha mAnasvAmine namaH // // anantalabdhinidhAna-gaNadhara zrIgautamasvAmine nmH|| // zAsanasamrAT zrImadvijayanemisUrizvaraparamagurave namaH // // sAhityasamrATa zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarapragurave namaH // zrImavijayasuzIlasUriNA viracitam zrI-SaDdarzana-darpaNam Es 19595555559) maGgalAcaraNam [ zArdUlavikrIDita-vRttam ] yatsAkSAtkRtigocaratvaniyataM vastutvamanyAdRzaM, yatsAkSAtkRtigocaratvaviyutaMnokAntamekAntagam // taM vIraM bhavahetulezaviyutaM bhuktyaGganAliGgitaM, vande pUjyatamaM vipakSaviphalaM mAnyAgamaM sarvadA // 1 // vANI kApi vicArasAramananA tattvaprathAbhAsurA, pUjyApUjyatamaijinAgamarata nityapravAhA'malA // jIyAcchrIjinadevadevagaditA SaTdarzanI saMzritA, __ mAnAnAM pravarA nayaranugatA'nekAntasiddhAntabhUH // 2 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) syAdvAdAmRtapAnalAlasadhiyAM ye kAmapUta kSamAH, yuktivrAta samarthitAgamalasad gUDhoktikAntAzayAH // tAn mAnyAn haribhadrasUripramukhAn siddhAntavAcaspatIn, jJAtAzeSamatAzayAnanupamAn zAstrArthagatyai numaH // 3 // zrImanto guravo gurorapiguro naeNmIzvarA yatkRtiH, sammatyAdikatarkazAstravivRtau modapradA dhomatAm // tIrthodvAramukhAJca dharmakaraNe zuddhaprayatnAzayAn, tAn bhUyaH praNamAmi saGgatimitAn svAnte nitAntaM sadA // 4 // lAvaNyadraviDavyayo bahuvidho yat kAvyakRtye vare, yacchAstrArthavicAramagnahRdaye no laukikI tarkaNA // taM sUripravaraM gurorapiguruM lAvaNyasUri stumo, vyAkhyAnaikavicakSaNaM sukaThina- granthodhavRttikriyam // 5 // dakSaM dharmaM pradhAnakAryakaraNe satpakSa saMsthApane, kAmakrodhamukhArisaGghadalane'pISTArtha saMvAdane // ratnaM vyAkaraNe kaat dinapati, vyAkhyAtacUDAmaNi, pUjyaM zAstravizAradaM gurumaha, zrIdakSasUri stuve // 6 // [ anuSTuba - vRttam ] jainaM sAGkhyaM cAkSapAda, kANAdaM saugataM tathA // mImAMsAbhidhamityevaM SaTdarzanamudIritam // 7 // saMkSepataH suzIlAkhyaH, sUri steSAmanukramAt // varNanaM darpaNAkhyaM sad, vacmi bAlaka bodhadam // 8 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) // atha jaina darzanam // pramANe dve nayAH sapta, sapta tattvAni vA nava // niHkSepA jainarAddhAnte, catvAraH kathitA budhaH // 6 // jinaH rAgadveSamohakrodharahitaH kevalajJAnadarzanavAn surAsurendrapUjyaH sadbhUtArthopadezakaH kRtsnakarmakSayAt paramAnandasvarUpAvAptilakSaNamokSapado devo yeSAM te jainAsteSAM rAddhAnte siddhAnte janadarzane iti yAvat, budhaiH jainasiddhAntaH, kathitAH kIrtitAH, ke ityAkAGkSAnivRtaye pramANe dve ityAdi spaSTam // pramANAdhInA hi sakalapadArthavyavastheti pramANasya prathamamuddezaH, ata eva saptatattveSu nava tattveSuvA'vazyamantabhUtasya pramANasya pRthaguddezaH, anantadharmAtmakavastvavagAhitvAt tat siddhinibandhanamapi pramANaM vidhiniSedharUpatvena parasparaviruddhAnAmanantadharmANAmekatrA'vasthAnalakSaNAvirodhanimittApekSAbhedAdhigataye vastvekadezAvagAhyabhiprAyavizeSarUpAnayAnapekSata iti pramANasahakAritvAt yasya pRthaguddezaH, pramANanayairadhigamyAnAM tattvAnAM tadanantaramazaH, tatvAnAM nAma-sthApanA-dravya-bhAvanikSepaizcatuHprakAratA suvyAkhyeyeti vyAkhyAGgatvAnnikSepasya tadanantaramuddeza iti // 6 // ___ yadyapi prakarSeNa saMzayAdhabhAvasvabhAvena mIyate paricchidyate vastu yena tat pramANamiti vyutpattyA saMzayAdyanAtmakavastunizcayakaraNaM pramANamiti sAmAnyataHpramANazabdataHpramANalakSaNa bhavagamyate, tathApi tat sannikarSendriyAdikamajJAnasvarUpameveti naiyAyikAH, nivikalpajJAnamapipramANamiti bauddhAH arthamAtravyavasAyijJAnaM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatheti mImAMsya saMvedanakasvabhAvaM jJAnaM mAnamiti pAramArthikapadArthasArthApalApino jJAnADhatAdivAdina iti tdettprmtnikrvypohaayocyte| svaparavyavasAyi syAjjJAnaM mAnaM nacAparam // utpattau paratastasya, tattvaM jJaptau svato'pi tat // 10 // atra mAnamiti lakSyam svaparavyavasAyijJAnamiti lakSaNam, tatra ajJAnarUpasya vyavahArapathAnavatAriNaH sanmAtragocarasya sva. samayaprasiddhasya darzanasya naiyAyikAdikalpitasya cendriyasannikarSAdeH prAmANyApAkaraNArtha jJAnamiti vizeSyam tacca rAddhAnte matizrutAvadhimanaH paryavakevalabhedena paJcavidhamapi grAhyam, tatra matizrutA. vadhayo bhramarUpAmatyajJAna-zrutAjJAnavibhaGgajJAnavyapadezyAH svaparavyavasAyoti vizeSaNena vyavacchedyAH, manaHparyavakevalajJAne bhramarUpe bhavata eva neti, manaHparyavasya darzanabhidA nAsti, kintu matizrutAvadhikevalAnAM darzanabhidA samasti, parantu / "sAkAraH pratyayaH sarvo vimuktaH saMzayAdinA // sAkArArthaparicchedAt, pramANaM tanmanISiNAm // 1 // " iti vacana prAmANyAtsAkAropayogarUpasya jJAnasyaiva prAmANyamiSyate, natu nirAkAropayogarUpasya darzanasyeti jJAnapadena tad vyavacchedo yukta eveti tatra asarvaparyAyaM sarvadravyaM matizrutayo viSayaH, asarvaparyAyaM rUpidravyamavadhiviSayaH, avadhijJAnasyAnanta bhAgo manaHparyAyaviSayaH sarvadravya-sarvaparyAyAH kevalaviSayaH,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ matijJAnamindriyanimittakamanindriyanimittakamiti dvividham, tadbhedA avagrahehApAyadhAraNA arthaviSayAH, tatrAvagraho'vyaktaM jJAnam, avagRhItArthavizeSAkAGkSaNamohA, Ihita vizeSanirNayo'pAyaH, tasyaiva kazcitkAlamavasthAnaM dhaarnnaa| vyaJjanasyAvagraha eva bhavati, vyaJjanAvagraho'prApyakAriNozcakSurmanaso na bhavati anyeSAM tu prApyakAriNAM sparzanAdIndriyANAM bhavati, zrutaM matipUrvakaM, tadaGgabAhyamaGgapraviSTaJca, tatra sAmAyikaM caturvizatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyAH kalpavyavahArau nizIthamRSibhASitAnItyevamAdikamanekavidhamaGgabAhyam, AcAraH mUtrakRtaM sthAnaM samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadazA antakRddazA anuttaropapAtikadazAH praznavyAkaraNam vipAkasUtram dRSTivAda ityevaM dvAdazavidhamaGgapraviSTa miti, bhava pratyayaH kSayopazamanimittazcetyevaM dvividho'vadhiH, tatra nArakANAM devAnAJca bhavapratyayo'vadhiH, nArakadevebhyo bhinnAnAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca kSayopazamamanimittaH, sa ca anAnugamikAnugamikahIyamAnakavarddhamAnakAnavasthitAvasthitabhedena SaDvidhaH, Rjumati-vipulamatibhedena manaHparyavajJAnaM dvividhamiti, kevalaM punaH paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamiti, paJcAnAmapi jJAnAnAM tattvArthAdhigamasUtrAdito vizeSajijJAsubhiradhigamaH katrtavyaH,prakRtamanusarAmaH, jJAnamapinirvikalpakapratyakSaM svalakSaNaviSayakaM pramANatayA bauddha. rupeyate tasya saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAJca pramANatvApAkaraNArtha
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyoti vizeSaNam, saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM samAropatvena sAjAtyam, samAropazca atasmistadadhyavasAyaH, atatprakAre padArtha tatprakAratAnirNayaH samAropa iti yAvat, etallakSaNAkrAntatA saMzayAditrayANAmapi, tatra "sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakoTisaMspazijJAnaM saMzayaH, yathA'yaM sthANurvA puruSo veti / viparItakakoTiniSTakUnaM viparyapaH, yathA zuktikAyAmidaMrajatamiti, kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH, yathA gacchat tRNasparzajJAnamiti, saMzayAdanAtmakatve sati nizcayatvaM vyavasAyatvamatra bodhyam, pAramArthikapadArthasArthApalApi jJAnAdvaitAdivAdimatApakaraNAya pareti, grAhakAjjJAnAdanyo'cetanassacetano vA'rthaH parapadenAtra vivakSitaH, nityaparokSabuddhivAdinAM mImAMsakadhurandharANAM bhATTAnAmekAtmasamavAya jJAnAntarapratyakSajJAnavAdinAM vaizeSikanaiyAyikAnAM matApakaraNAya sveti, sampUrNaJcedaM lakSaNavAkaya paropakalpitasyArthopalabdhihetutvAdeH pramANalakSaNatvapratikSepArtham / arthopalabdhisAdhanatvAdeH pramANalakSaNatvapratikSepe saMvAdaka zrIratnaprabhasUrivacanaM yathA"arthasya pramitau prasAdhanapaTu procuH pramANaM pare teSAmaJjanabhojanAdyapibhavedvastupramANaM sphuTam // Asannasya tu bhAnatA yadi tadA saMvedanasyaiva sA syAdityandhabhujaGgarandhragamavat tIrthya:zritaM tvanmatam // 1 // " iti, parAbhimatalakSaNavyavacchittaya evoktaM nacAparamiti, svaparavyavasAyijJAnabhinna na ca pramANamityarthaH, pramANApramANayoH paraspara viruddhadharmayogitvAt pramANasvabhAve'vaSTate taditastva
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamiti sukhAvabodham, evaJca prameyAvyabhicArijJAnaM pramANaM, prameyavyabhi cArijJAnamapramANamiti, sarvajJAnaM svaprakAzaM svasvarUpe'vyabhicAritvAtpramANameva, tena saMzayAdikamapi svasvarUpAMze pramANameva, artha eva tu vyabhicaritatvAdapramANamiti bodhyam / prAmANyamutpattau jJaptau ca jJAnAnAM svata eva, apramANyantu parata evautpattau ceti mImAMsakakadAgrahavyapohAyAha utpattAviti tasya jJAnasya, tattvaM prAmANyam, utpattau parataH sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti utpattau parata eva, prAmANyazcAprAmANyasyApyupalakSaka, tena jJAnasya prAmANyamaprAmANyaM ca jJAnakAraNagataguNadoSarUpaM jJAnasAmAnyakAraNabhinnakAraNamapekSyotpadyata ityutpattau paratastasya tattvamiti sUktam, jJaptau svato'pitat prAmANyamupalakSaNAdaprAmANyaJca, jJaptau svanizcaye, svato'pItyapinA parata ityasyAneDanam, tena prAmANyamaprAmANyazca svato'bhyAsadazAyAM nizcIyete, anabhyAsadazAyAM punaH parato nizcIyete, tatra jJAnasyAbhyAsadazAyAM prameyAvyabhicAri, taditaraccAsmIti prAma NyAprAmANyanizcayaH saMvAdaka-bAdhakajJAnamanapekSya prAdurbhavan svato bhavatItyabhidhIyate, anabhyAsadazAyAM tu tadapekSya jAyamAno'ptau parato bhavatItyabhidhIyate iti, atra mImAMsakamatasyopadarzanapurassaraM khaNDanaM ratnAkarAvatArikAdito'vaseyam // 10 // cArvAkaH pratyakSamevaikaM pramANaM, saugatavazeSiko pratyakSAnumAne dva pramANe, sAGghayaH pratyakSAnumAnAgamAkhyAni trINi pramANAnIti, naiyAyikAH pratyakSAnumAnopamAnAgamasaMjJakAni catvAri pramANAni,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ (=) arthApatyA saha tAni paJca prAbhAkarAH anupalabdhyA saha tAni SaDiti bhaTTavedAntinau, anye ca sambhavaitihyAdikamapyadhikamAmananti tatra pramANe dve ityuktau sAmAnyataH pramANasya dvitvasaGkhyAdhigatAvapi vaizeSikasaugatAbhyAM saha vailakSaNyaM nAdhigataM bhavatItyata ucyate "pratyakSa ca parokSaJcatyevaM mAnaM dvidhA matam // 11 sAMvyavahArikaM pAramArthikameva mAdyaJca // 11 // akSamindriyaM pratigatam indriyAdhInatayA yadutpadyate tatpratyakSamiti tatpuruSaH, tathAcendriyAdhInotpattikatvaM pratyakSapadavyutpattinimittaM tacamanaso'nindriyatvena tajjanyapratyakSAvyApakamiti spaSTatvameva pratyakSapada pravRtti nimittaM tadevaca pratyakSasya lakSaNam, tacca anumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzam, indriyasannikarSajanyajJAnatvantu pratyakSasya lakSaNaM na sambhavati, avyAptyativyAptyasambhavadoSarahitasyaiva lakSyatAvacchedakasamaniyatadharmasya lakSye taditarabhedAnumApakatayA lakSaNatvasyAnyatra vyavasthApitattvenAprApyakAri cakSumanojanya pratyakSAgatatvenAvyAptidoSAghAtatvAt, yathA ca cakSurmanasoraprApyakAritvaM tathopapAditaM ratnAkarAvatArikAdo, lakSyaikadezAvRttitvamavyAptiH, alakSyavRttitvamativyAptiH, lakSyamAtrAvRttitvamasambhava ityevamavyAptyAdInAM lakSaNamavaseyam, akSANAM paramakSavyApAra nirapekSaM mano vyApAreNAsAkSAdarthaparicchedakaM parokSam - anantarAbhihitaspaSTatvazUnyaM pramANaM parokSamiti yAvat, spaSTatvA'spaSTatve viSayatAvizeSe anyatra nirNIte / cakAradvayena dvayostulyakakSatvA vedanenAnyAbhimatapratyakSapramANajyeSThatA'pAkRtA, prAmANyaM prati dvayorapi vizeSAbhAvAt, ityevam = evaM prakAreNa, mAnaM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) dvidhA dviprakAram, matama, jainAcArya riSTam, na tu pratyakSAnumAnabhedeneti vaizeSika bauddha matalakSaNyaM nirvahati / tatra AdyaM pratyakSam, saMvyavahAro bAdhArahitapravRttinivRttIprayojanamasyeti sAMvyavahArika, bAhyendriyAditApekSatvAdapAramAthikamasmadAdipratyakSam, paramArthabhavaM pAramAthikaM mukhyam, AtmasannidhimAtrApekSamavadhyAdipratyakSas, evamamunA prakAreNa, cakArAdvidhAmatamityanveti, na tu laukikasanikarSajanyabhedena tad dvividham, sAmAnyalakSaNAdyalaukikasannikarSajanyatvenAbhimatajJAnasyehAkhyapramANavyApAraprabhavatvena parokSatarkasvarUpatayaiva jainairabhyupagamAt, cAkSuSamAnasapratyakSayoH sannikarSajanyatvasyaivAnabhyupagamAditi, sAMvyavahArikapratyakSamapIndriyanibandhanAnindriyanibandhanabhedena dvividham, cakSuH sparzanarasanabrANazrotrANi paJcendriyANi, tAnyupakaraNendriya-nivRttIndriyabhedena dvividhAni dravyendriyazabdavyapadezyAni, upayogendriyaM bhAvendriyam, prakRte dravyendriyamevendriyazabdena gRhyate, anindriyaM manaH, manasa indriyajanyajJAne vyApAre'pIndriyANAmasAdhAraNatvAt tena tad vyapadezaH, etad dvayamapyavagrahehApAyadhAraNAbhedAt pratyekaM caturbhedam / tatra vyaJjanAvagrahArthAvagrahabhedenAvagrahasya dvaividhyam, IhAdayo'rthasyaiva na vyaJjanasyeti / viSayaviSayisaMnipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyamavAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH, avagRhotArthavizeSAkAGakSaNamohA, IhitavizeSanirNayo'pAyaH, sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA, iti pramANanayatattvAlaGkArasUtracatuSTa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) yameSAM svarUpAvedakam / pAramArthikapratyakSaM vikalaM sakalaM ceti dviprakAram, tatra vikalamavadhimanaHparyAMyajJAnabhedena dviprakAram, tayoH svarUpaviSayAdikaM pradarzitaM prAk, pramANanayatattvAlokAlaGkAre ca "avadhijJAnAvaraNavilayavizeSa samudbhavaM bhavaguNapratyayaM rUpidravyagocaramavadhijJAnam, ' "saMyamavizuddhinibandhanAdvijJiSTAvaraNavicchedAjjAtaM manodravyaparyAyAlambanaM manaH paryAyajJAnam" iti avatArikAyAM saMyametyAdi sUtravyAkhyAnaM yathAviziSTacAritravazena yo'sau manaHparyAyajJAnAvaraNakSayopazamastasmA dubhUtaM mAnuSakSetrarvAttasaMjJijIvagRhItamanodravyaparyAMyasAkSAtkAri jJAnaM tana manaHparyAyajJAnamityarthaH, sakalaM tu kevalajJAnaM tat svarUpaviSayAdikamAveditaM prAg, pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtraM tadupadarzakamidam " sakalaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUta samastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravya paryAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam " mImAMsakaH sarvajJaM na svIkaroti tanmatasyopadarzanapurassaramapAkaraNaM ratnAkarAvatArikAdo, kevalajJAnavAn arhaneva, pramANAvirodhivAkatvena tasya nirdoSatvam, jainastadvAtirikto jagatkarttAsarvajJa Izvaro nAbhyupeyate, jagatkartuM rIzvarasya khaNDanaM ratnAkarAdyAkara granthato'vaseyam,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) kavalAhArasarvajJatvayoravirodhena kevalinaH kavalAhAraH sambhavati kevalini kavalAhArApahArapravaNA dikapaTA ratnAkarAdyupadarzitakavalAhAravyavasthApakayuktitaH prAmANikasabhAto niSkAzanIyAH, evaJca paJcavidhajJAnamadhyAdavadhyAdijJAnatrayaM pratyakSapramANa evAnta. bhUtam, matijJAnantu kizcit sAMvyavahArikapratyakSe, kizciccAnumAdau parokSe, zrutajJAnaM tu parokSapramANameveti bodhyam // 11 // parokSapramANaM yadyanumAnakasvarUpaM tadApyuktivaicitryamAnaM na tu vaizeSikasaugatAbhyAM vailakSapyam, evamanumAnAgamobhayarUpatve anumAnopamAnAgamArthApattyAdibhidAyAmapi sAGkhyanaiyAyikaprAbhAkarAdito na vizeSa iti ucyate smaraNaM pratyabhijJAnaM tarko'numAnamAgamaH // evaM paJcavidhaM jainaH parokSaM mAnamiSyate // 12 // spaSTam, tatra saMskAraprabodhajanyaM jJAnaM smaraNam taccAnubhUtArthaviSayakaM tadityAkAram, yathA tajinavimbamiti, yattu 'avyApteradhikavyApte ralakSaNamapUrvag // ythaarthaanubhvomaanmnpeksstyessyte|| // 'ityevamudayanAcAryeNAnadhigatArthAdhigantRpramANamiti mImAMsakalakSaNaM dhArAvAhikabuddhAvavyAptyA bhrame'tivyAptyA nirasya yathArthAnubhavatvaM mAnatvamiti lakSaNamurarIkRtya smaraNasya mAnatvamapAkRtam, tanna yuktam, vyAptijJAnApekSyotpattikasyApyanumAnasya svaviSayaparicchede svAtantryAt pramANatvasya sambhavena yathArthajJAnatvasyaiva pramANalakSaNatvaucityAt / 'anubhavasmRtihetukaM tiyaMgUrvatA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) sAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam,' itisUtralakSitaM pratyabhijJAnamavadhAryam, tajjAtIya evAya gopiNDaH, gosa. dRzo gavayaH, sa evAyaM jinadatta ityAdijJAnaM pratyabhijJAnam, idaM ca sthairya pramANam, atraiva naiyAyikamImAMsakAdyabhimatopamAnapramANasyAntarbhAvaH, asmAdayaM visadRzo'smAdaya hrasvodIrgha ityAdijJAnamapi pratyabhijJAnameveti / " upalambhAnupalambhasambhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanamidamasminsatyeva bhavatItyAdyAkAkSa saMvedanamUhAparanAmA tarkaH" iti sUtralakSitaM tarkapramANamavagantavyam, idaJca vyAptigrAhakaM kAryakAraNabhAvagrAhakaM vAcyavAcakabhAvagrAhakaJca, sAmAnyalakSaNapratyAsatteranaGgIkArAt tajjanyatayA'bhimataM pratyakSamapi tarkapramANajanyaM tarka eveti // yAvAn kazciddhUmaH sa sarvo vahnau satyeva bhavatIti tasminna satyaso na bhavatyevetyAdijJAnaM trkH| AdyamanvayavyAptau, dvitIyaM vyatirekavyAptAvudAharaNam / svArthaparArthabhedenAnumAnaM dviprakAram, tatra hetugrahaNasamvandhasmaraNahetukaM sAdhyavijJAnaM svArthAnumAnam yathA parvatedhUmagrahaNaM, yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahnau satyeva bhavati tasminnasati na bhavatyevetyAditarkAtmakavyAptyanubhavajanyokta vyAptismaraNaM tadubhayahetukaM parvato vahnimAnityAkArakaM parvata. rUpapakSavizeSyaka vahnirUpasAdhyaprakArakaM jJAnamanumAnam, anyathA. nupapattizcedasti tatra trayeNa kim ? // nAnyathAnupattizcedasti tatra trayeNa kim ? // 1 // iti vacanAta nizcitAnyathAnupapattyaikalakSaNo
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) hetuH, natu pakSasattva-sapakSasattva-vipakSasattvaitavilakSaNakaH saugatasammataH, navA pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsattvAbAdhitatvAsatpratipakSatvaitat pazcalakSaNo naiyAyikasammataH, sa zyAmaH tat putratvAt prekSyamANaitatputravadityatra hetvAbhAse'pi tat putratve niruktatrilakSaNAde: sadbhAvAt, atra pUrvapakSasamAdhAnaprakArau ratnAkarAvatArikAdito'vaseyau / apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam, tena zaGkitAdeH pratyakSAdibAdhitasyAnabhimatasya ca sAdhyatvavyavacchedaH, vyAptigrahaNasamayApekSayA dharmaH sAdhyam, prAnumAnikapratItyavasarApekSayA punaH pakSAparaparyAyassAdhyaviziSTaH prasiddho dharmI sAdhyam / vikalpataH pramANato vikalpapramANAbhyAzca miNaH prasiddhiH krameNa samasti samastavastuvedI, kSitidharakandhareyaM dhUmadhvajavatI, dhvaniH pariNatimAnityatra jJeyA, pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt, tatra parvato vahnimAniti pakSavacanaM pareNa pratijJetyabhidhIyate, dhUmAditihetuvacanam, vyutpannamiti prativAdyapekSayatajjJeyam, vyutpannasya prativAdinaH kRzAnumAnayaM pAkapradezaH satyeva kRzAnumattve ghUmavattvasyopapatteH asatyanupapatterveti pakSahetuvacanAbhyAmevAyaM pradezovahnimAnityanumAnasyodayAt, tadapyanumAnaM hetugrahaNavyAptismaraNa kAraNakameva, na dRSTAntavacanaM parapratipattaye prabhavati, nopanayanigamane'pi tathA, pakSahetuprayogAdeva tasyAH sadbhAvAt, bahiAptigrahaNArthasya dRSTAntavacanasyAntApatyavAnumAnopapattau vaiyarthyamevAmandamatiprativAdivyutpAdanArthantu dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayoktavyAni, pratibandhapratipatterAspada dRSTAntaH sAdharmyavaidharmAbhyAM dvidhA, yatra yatra dhUmastatratatra vahni ryathA mahAnasa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) iti sAdharmya dRSTAntaH agnyabhAve na bhavatyeva dhUmo yathA mahAnase iti vaidhamyaM dRSTAntaH hetoH sAdhamyadharmiNyupasaMharaNamupanayaH, yathA dhUma cAtra pradeze, sAdhyadharmiNi sAdhyadharmasyopasaMharaNaM nigamanam, yathA tasmAdagniratra / ete paJcApyavayavasaMjJayA pratItAH, paJcAvaya vavAkacaM nyAyaH, upalabdhyanupalabdhibhyAM dviprakAro hetu:, tadubhayamapi viviniSedhasiddhinibandhanam, vidhiniSedhau sadazAsadaMzau, tatrAsadaMzaH prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetaretarAbhAvAtyantAbhAvabhedena caturdhA, nivRttAveva yasya samutpattiH sa tasya prAgabhAvaH, yathA mRtpiNDanivRttAvevasamutpadyamAnasya ghaTasya mRtpiNDaH, yadutpattaukAryasyAvazyaM vipattiH so'sya' pradhvaMsAbhAvaH, yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakam, svarUpAntarAtsvarUpavyAvRttiritaretarAbhAvaH, yathA stambhasvabhAvAt kumbhasvabhAvavyAvRttiH / kAlatrayApekSiNI hi tAdAtmyapariNAma nivRttiratyantAbhAvaH, yathA cetanAcetanayoH, aviruddhopalabdhiviruddhopalabdhimedenopalabdhiheto dvaividhyam, tatrAviruddhopalabdhi hetovidhisiddhau SaDvidhatvam, viruddhopalabdhi hetoH pratiSedhapratipattau saptaprakAratvam, anupalabdhi hetorapyaviruddhAnupalabdhiviruddhAnupalabdhibhyAM dvividhatvaM tatrAviruddhAnupalabdheH pratiSedhAvabodhe saptaprakAratvaM, viruddhAnupaladhestu vidhipratIto paJcaprakAratvaM ca pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtrato'vaseyam / svajJAtayathAvasthitArthavaktRlakSaNAptavacanAvirbhUtArthasaMvedanamAgamaH, niruktAptavacanantUpacArAt kSINadoSo hyAptaH svajJAtayathAvasthitArthameva brUte, taduktam
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) 'Agamo hyAptavacanamAptiM doSakSayaM viduH // kSINadoSo'nRtaM vAkayauMna brUyAddhatvasambhavAt // 1 // ' iti laukikAlaukikabhede. nAptasya dvaividhyAt tadvacanasya dvaividhyam, janakAdiaukiko'lokikastIrthakarAdiH, varNapadavAkyAtmakaM vacanam, akArAdInAM paudgalikAnAM varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSasaMhatInAM padAnAM nirapekSasahatirUpasya vAkayasyAnityatvena tat samudAyarUpasya vedasyApyanityatvameva, tannityatvapradarzanaparANyapauruSeyatvasamarthakAni " vedasyAdhyayanaM sarva gurvadhyayana pUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunA'dhyayanaM yathA // 1 // atItAnAgatau kAlau vedakAra vijitau / kAlatvAt tadyathA kAlo vartamAnaH samIkSyate // 2 // zabde doSodbhavastAvad kaktradhIna iti sthitiH| tadabhAvaH kvacittAvad guNavadvaktRkatvataH // 3 // tad guNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntya sambhavAt / vede tu guNavAn vaktA nirNetuM naiva zakayate // 4 // tatazca doSAbhAvo'pi nirNatuM zakayatAM katham / vaktabhAve tu sujJAno doSAbhAvo vibhAvyate // 5 // yasmAdvaktarabhAvena na syu rdoSA niraashryaaH| ityAdi bhaTTavacanAni vistarataH zabdAnityatvasAdhakayuktistomAvirbhAvAnena sammatyAdAvapAkRtAni, svAbhAvikArthapratipattyanukUlazaktisamayAbhyAmarthabodhanibandhana zabdaH, asmAtpadAdayamartho boddhavya ityevaM rUpAdidaM padamamumartha bodhayatviyevaM rUpAdvA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) puruSazaGkatalakSaNasamayAdeva kevalAcchabdo'rthamavabodhayatIti naiyAyikamatasyAtIndriyAtiriktArthapratipatyanukUlazaktivyavasthApanena pratibandhakAbhAvasya svAtantrye dAhaMpratikAraNatvaM na tu dAhAnukUlazaktimattvena vahna dahiM prati kANatvamiti tadabhimatAmakaraNena ca yathAkhaNDanaM tathopapAditaM ratnAkare, zabdasyArthaprakAzakatvaM svAbhAvikaM pradIpavat, yathArthatvAyathArthatve punaH puruSaguNadoSanibandhane / vidhiniSedhobhayAtmakabahirantaH padArthapratipAdane saptabhaGgAtmakavAkyameva pragalbhate, ekatra vastuni ekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAsyaprayogaH saptabhaGgIti saptabhaGgIsvarUpapratipAdakaM pramANanayatatvAlaGkArasUtram, anantadharmAtmakasya vastunaH pratidharma vidhiniSedhAbhyAM saptadhaiva saMzayaH, tatazca saptadhaiva jijJAsA, tatassaptadhaiva pratiprAdyapuruSaparyanuyoga iti tatastadapAkaraNaparamuttaravAkyasvarUpaM saptabhaGgAtmakameva mahAvAkyam, taduktam'yA praznAdvidhiparyudAsabhidayA bAdhacyutA saptadhA dharma dharmamapekSyavAkyaracanA'nekAtmake vastuni / nirdoSAniradezideva bhavatA sA saptabhaGgI yayA jalpana jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSa kSaNAt // 1 // ' iti 1 syAdastyeva sarva, 2 syAnnAstyeva sarvam, 3 syAdastyeva syAnAstyeva sarvam, 4 syAdavaktavyameva sarvam, 5 syAdastyeva syAdavaktavyameva sarvam, 6 syAnnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam, 7 syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam ityevaM saptabhaGgAnAM samAhAra
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) lakSaNA saptabhaGgI, tatra prathamo bhaGgo vidhikalpanayA, dvitIyo niSedhakalpanayA, tRtIyaH kramato vidhiniSedhakalpanayA, caturtho yugapad vidhiniSedha kalpanayA, paJcamo vidhikalpanayA yugapad vidhiniSeSakalpanayA.ca, paSTho niSedhakalpanayA yugapad vidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA c| sarvatra syAdityanekAntAvadyotakamavyayam, tathA cAnekAntAtmake vastuni svapratipakSadharmayukte svasadbhAvo nApekSAmantareNeti syAt padopAdAnAt kathaJciditi labhyate tathA ca syAdastyevasarvamityasya sarva kumbhAdivastu sva dravyakSetrakAlabhAvarUpeNAstyeva, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa, tenApyastitve svarUpahAniprasaGgaH, syAnnAstyeva sarvamityasya paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa kumbhAdiva. stu nAstyeveti, evaM tRtIyAdibhaGgAnAmapyartho jJeyaH, bhaGgamAtre'nabhimatArtha vyAvRttyarthamavadhAraNArthakaivakAropAdAnam, taduktam 'vAkya 'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / karttavyamanyathA'nuktasamatvAt tasya kutracit // 1 // ' iti, pratiniyatasvarUpapratipattaye syAditipadaM bhaGgamAtre prayoktavyam, yatrApyasau na prayujyate tatrApi buddhimadbhiH pratIyata eva, taduktam_ 'so'prayukto'pi vA tajjJaH sarvatrArthAtpratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH // 1 // ' iti, astevetyuktau sarvaprakAreNAstitvaM nAstyevetyuktau sarvaprakAreNa nAstitvaM prasajyeteti pratiniyatAvacchedakapratipattaye syAdityupAdeyamiti yAvat, kvacid vidheH kvaciniSedhasya kvacit krameNa vidhiniSedhayoH kvacid yugapad vidhi
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) niSedhobhayAtmakAvaktavyatvasya kvacidvidhisambalitAvaktavyatvasya kaciniSedhasambalitAvaktavyatvasya kvacid kramikavidhiniSedhobhayasambalitasyAvaktavyatvasya vivakSAtaH prAdhAnyena tat tad bhaGgataH pratIte stadanyasya gauNato'vagamAd vidhipradhAna eva dhvanirityAye. kAntonekAntaH, yugapat pradhAnatayApitAbhyAmastitvanAstitvAbhyAmekasya vastuno'bhidhitsAyAM tathA pratipAdakasya kasyacicchabdasyAbhAvAt syAdavaktavyaM jIvAdivastviti yojyaM bhaGgo'tra caturthatayA darzitaH, taM tRtIyatayAkecit paThanti, syAdastyeva sarvaM, syA. nAstyeva sarvam, syAdavaktavyameva sarvamiti bhaGgatrayaM sakalAdezatayA tadanyabhaGga catuSTayaM ca vikalAdezatayA vyavaharanti, devasUrimate saptApi bhaGgAH sakalAdezAvikalAdezAzva, pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH, tadviparItastu vikalA. dezaH, itimUtradvayalakSitau tAvavadhAryo / kAlAdayazca / ___ "kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzvetyaSTaukAlAdayaH smRtAH // 1 // " iti vacanasandarzitAH, eteSAM samyaganugamanaM ratnAkarAvatArikAto vidheyam / prathamobhaGgaH samahanayena, dvitIyabhaGgo vyavahAranayena, tRtIyabhaGgo niruktanayAbhyAM, turya RjusUtranayena, paJcamaH saGgraharjusUtrAbhyAM, SaSTho vyavahAra - sUtrAbhyAM, saptamassaMgrahavyavahArarjusUtrarAtmAnamAsAdayantItyevaM viSayopadarzana tat tadavacchedakabhedasamarthanena pramANepyupayujyante nayA iti pramANa-svarUpAvedanAnantaraM nayAH sapteti nayasvarUpAvedanam, zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyAnantadharmAtmakavastuna itarAMzodAsInye vaikadezAvadhAraNAtmakapratipatrabhiprAyavizeSo nayaH, etat saMvAdakamidaM padyadvayam /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) " aho ? citraM citraM tava caritametanmunipate / svakIyAnAmeSAM vividhaviSayavyAptivazinAm / vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunayatAM / vipakSakSeptRNAM punariha vibho? duSTanayatAm // 1 // nizeSAMzajuSAM pramANaviSayobhUyaM samAseduSAM / vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH sptshrutaasngginH|| audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyu nyaa-| zvedekAntakalaGkapaGkakaluSAstesyu stadA durnayAH // 2 // " iti, vastvekadezasya na vastutvaM kintu vastvaMzatvaM, taduktaM nAyaM vastu na cA vastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nAsamudraH samudrovA samudrAMzo yathaiva hi // 1 // tanmAtrasya samudratve shessaaNshsyaasmudrtaa| samudrabahutAvA syAt tattve vAstu samudravit // 2 // iti, tatra vastvaMze pravarttamAno'bhiprAyavizeSo'pi svArthaMkadezavyavasAyalakSaNo na pramANaM nApyapramANaM kintu pramANAMzo nayaH, taduktaM" nA samudraH samudrovA samudrAMzo yathaivahi // nApramANaM pramANaM vA pramANAMzastathA nayaH // 1 // " nanu jainamata eva pramANabhinnatayA nayasyopadarzanaM nAnyatreti cet, na, matazabdavAcyasya nayAtiriktasya durvacatvAt, yatra jainamata ityucyate tatra jananaye ityapyabhidhIyate evaM vaizeSikenaye vaizeSike mate, navyanaye navyamate ityAderbahulaM darzanAt / nanu puruSAbhiprAya vizeSANAM nayAnAM puruSAnantyameva syAt kathaM saptasaGkhyatvamiti, ucyate
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) negamaH saGgrahazcaiva vyavahArarju sUtrakau // zabdaH samabhirUDhacavaMbhUtau mate tra'nayAH // 13 // atra naigamasaGgrahavyavahArA dravyAthikAH, RjusUtra-zabdasamabhirUDhavaMbhUtAH paryAyAthikA iti dravyAthikaparyAyAthikabhedena dvaividhyam evaM RjusUtrAntAzcatvAro'rthanayAH zabdAdyAstrayaH zabdanayAH, tatra parasaGgrahanegamau nizcayaH, anye vyAvahArika ityevaM dvavidhyaM nayAnAM pratipattavyam, tatra dharmayomiNo dharmamiNozva pradhAnosarjanabhAvena yadvivakSaNaM sanaikagamo naigama iti prAdhAnyena sAmAnyaviSayakabodha. vRttitve sati prAdhyanena vizeSaviSayakabodhavRtti nayatvavyApyajAtimattvaM nayatvamiti bodhyam, dharmadvayAdInAmekAntikapArthakyAbhisandhi na~gamAbhAsaH iti, tayorAkarata udAharaNAnyavaseyAni / sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH, saparo'parazca, azeSavizeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parAmarzaH parasaGgrahaH / vizvamekaM sadavizeSAditiyathA / vizeSanirAkaraNaparatve tu tadAbhAsatvam, dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manyamAnastabhedeSu gajanimolikAmavalambamAnaH parAmarzo'parasaMgrahaH / yathA dharmAdidravyANAmakyaM dravyatvAbhedAdityAdiH, tadvizeSApahavetu tadAbhAsatvam / prAdhAnyena vizeSAnavagAhiprAdhAnyena sAmAnyAvagAhimAtravRtti jAtimattvaM saGgrahasya lakSaNam / saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate so'bhiprAyavizeSo vyavahAraH, yathA yat sat tad dravyaM paryAyovetyAdiH, apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhyupagabhiprAyo vyavahArAbhAsaH, yathA cArvA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) kadarzanam / prAdhAnyena vizeSamAtrAvagAhiparAmarzamAtravRttijAtimattvaM vyavahArasya lakSaNam, prAdhAnyena sAmAnyamAtrAvagAhino naMgamasya saGgrahe, prAdhAnyena vizeSamAtrAvagAhinastasya vyavahAre cAntarbhAvamurarokRtya naigamanayo nAtirikta iti siddhasenAnuyAyinaH, prAdhAnyena vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtrAgrAhI dravye gajanimIlikAmavalambamAno'bhiprAyavizeSA RjusUtraH, yathA saugatadarzanam / kAlakArakaliGgasaGkhyApuruSopasargabhedena dhvanerarthabhedamabhimAno dravyarUpatayA'bhede tu gajanimIlikAmavalambamAno'bhiprAyavizeSaH zabdaH sa ca sAmprataityAkhyAyate, tatra kAlabhede babhUva bhavati bhaviSyati sumervAdiH, atra zabdanayo'tItavartamAnabhaviSyalakSaNakAlatrayabhedAt sumero bhaida pratipadyate, kArakabhede karoti kriyate kumbha iti, liGgabhede taTastaTItaTamiti, saGkhyAbhede dArAH kalatramiti, puruSabhede ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtaste piteti, upasargabhede santiSute avatiSThate ityudAharaNamavaboddhavyam / kAlAdibhedena dhvanerathaM bhedamevAbhimAno'bhiprAyaH zabdAbhAsaH, udAharaNaM pUrvoktamevaikAntabhedasarthanaparam / paryAyazabdeSu niruktibhedenArthabhedamabhimAno'rthagatamabhedantUpekSyamANo'bhiprAyavizeSaH samabhirUDhaH, yathA indanAdindraH zakanAcchakraH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu / ekAntArthabhedAbhidAnasteSAntadAbhAsaH, yathendraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt, karikuraGgAdizabdavat, zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchannabhiprAyavizeSa evambhUtaH, sarve zabdAH kriyA zabdA eva, paJcatayo tu zabdAnAM vyavahAramAtrAd na nizcayAdityayaM
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) nayaH svIkurute / yathendanamanubhavannindraH zakanakriyApariNataH zakra: pUraNapravRttaH purandara iti| kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipastu tadAbhAsaH, yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavadityAdiH / eteSu pUrvaH pUrvonayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH, nayAbhAsa rUpANyanyadarzanAnIti nayAbhAsA upazitAH, pramANAbhAsAstvapramANasvarUpasanniviSTA eveti na dazitAH, ratnAkarAvatArikAdito'vaseyAH, anumAnAbhAsasya hetuvastu pakSAbhAsasAdhanAbhAsadRSTAntAbhAsA granthagauravabhayAnopadarzitAH, ratnAkarAvatArikAto'vaseyAH, sapta tattvAnIti yaduktaM pramANanayAdhigamyAni tat paribhAvanAyocyatesyAt sAmAnyavizeSAbhyAM sApekSAbhyAM samanvitam // vastu jAtyantaraMtattvamutpAdavyayadhrauvyayug // 14 // anuvRtti svabhAvaM sAmAnyam anugatAkArapratItiviSayaH, taccatiryaksAmAnyordhvatAsAmAnyabhedena dvividham, tatra prativyaktisamAnAkArapariNAmaH tiyaksAmAnyam, yathA zabalazAbaleyAdipiNDeSu gotvam, pUrvAparaparyAyAnugataM dravyamudhvaMtAsAmAnyaM, yathA kaTakakaGkaNAdyanugataM suvarNam / vyAvRttasvabhAvoviziSTAkArapratItiviSayo vizeSaH, saca guNaparyAyabhedena dvividhaH, tatra sahabhAvI dharmo guNaH, yathA''tmani vijJAnavyaktizaktisukhaparispandayauvanAdayaH, kramabhAvI dharmaH paryAyaH, yathA''tmanisukhaduHkhaharSaviSAdAdayaH, tAbhyAM sAmAnya vizeSAmyAmityarthaH, nivizeSasya sAmAnyasya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) sAmAnyarahitasya vizeSasya ca khara viSANakalpatvAduktaM sApekSAbhyAmiti, samanvitaM tAdAtmyena yuktam sAmAnyavizeSobhayAsmakamiti yAvat, taduktaM / 'svato'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH // parAtmatattvAdatathAtmatattvAdvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 1 // ' iti ata eva na kevalasAmAnyAtmakaM na kevalavizeSAtmakaM, kintu sAmAnyavizeSobhayAtmakatvena jAtyantaram narasiMhavat, bhAge siMho narobhAge yo'sau bhAgadvayAtmakaH // tamabhAga vibhAgena narasiMha pracakSate // 1 // iti evaMvidhaM vastu tattvamityucyate, yacca sat tadeva tattvaM, utpAdavyayadhrauvyayuktaM ca saditi manasikRtyAha utpAdavyayadhrauvyayugiti utpAdavyayadhrauvyAtmakamityarthaH, pratikSaNaM vastu uttaraparyAyarUpeNotpadyate pUrvaparyAyarUpeNa vinazyati pUrvAparaparyAyAnugatadravyarUpeNAvatiSThate, yathA sauvarNo ghaTo yadA suvarNakAravyApAreNavinazyati tadaivamukuTAdyAkAraNotpadyate suvarNarUpeNAvatiSThate tadAnI ghaTArthinaH zoko bhavati, mukuTArthinaH pramoda utpadyate, suvarNArthinazca mAdhyasthyameva tadetadekadAkAryatrayabhAvaH kAraNatrayamantareNa na sambhavatItyekasyApekSAbhedenotpAdavyayadhrauvyAtmakatvam taduktam" ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 1 // iti, tattvasya saptavidharavaM kathamityAkAGakSAyAmucyate /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) jIvo'jIva Azravazca bandha-saMvara- nirjarAH // mokSastatvaM puNyapApe apitattvantu kecana // 16 // tatra jIvaH aupazamika kSAyika- mizrodayika-pAriNAmikabhAvAnvitaH sAkArAnA kAropayogalakSaNo'mUrttasvabhAvaH, tatra aupazamikabhAvaH sabhyaktvacAritrabhedena dvividhaH, kSAyikabhAvo jJAnadarzana-dAna lAbha- bhogopabhogavIryaM samyaktva cAritrabhedena navavidhaH, mizraH kSAyopazamikaH sa mati zrutAvadhimanaH paryAMyajJAnAtmakacatuvivajJAna-matyajJAnazrutAjJAna- vibhaGgajJAneti trividhijJAna cakSudaMzanAcakSurdazanAvadhidarzanasvarUpa trividhadarzana-dAnalabdhi-lAbhalabdhibhoga labdhapabhogalabdhivIrya labdhyAtmakapaJcalabdhi-samyaktva cAritra saMyamAsaMyamabhedenASTAdazavidhaH, audayikabhAvo nAraka-taMyaMgyonamAnuSadevabheda catuvidhagati krodha- mAna-mAyA-lobhabhedacatuvidhakaSAya strIpunnapuMsakabhedatrividhaliGga mithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatva kRSNanIla- kApota- tejaH padma-zuklalezyetibhedaSaDvidhalezyetyekaviMzatividhaH / pAriNAmiko bhAvo jIvatva bhavyatvA bhavyatvabhedena trividhaH, sAkAropayogo vizeSaviSayakaM jJAnam, anAkAropayogo darzanam, sa ca jIvaH saMsArimuktabhedena dvividhaH, tatra saMsAriNA samanaskAmanaskabhedena dvaividhyam, trasa - sthAvarabhedena ca, dravabhAvobhayavidhena manasA sahitaH samanaskaH, dravyamano rahito'manaskaH, pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH, tejovAyudvIndriyAdayastrasAH, indriyANi sparzana-rasanaghrANa-cakSuH zrotrANi, sparza-rasa- gandhavarNazabdAsteSAM viSayAH, dvIndriyAdijIvAnAM vistaratodhigamastattvArthAdhigamasUtrato vidheyaH,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) kRtsnakarmakSayalakSaNamokSAnvito muktaH, tasya prathamasamaya siddhAdi - vidhAnaM tattvArthAdito'vaseyam, ajIvaH jIvAdanyo'jIva iti paryudAsa pratiSedho'tra, tena sAkArAnAkAropayogalakSaNacaityanyAtmakaM dravyamajIvaH, sa ca dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyad galAstikAyabhedena catuvidhaH asti zabdena dhrauvyaM kAyazabdenotpAda vyayau sarvatrAvagamyate, tenotpAdavmayadhrauvyalakSaNaM sattva sudRDhanirUDhaM bhavati, jIvospyutpAdavyaya prauvyayuktatvAjjIvAstikAyazabdavyapadezyaH | guNaparyAyavad dravyamiti dravyalakSaNayogAddharmAdayazcatvArojIvAzca paJcadravyANi nityAvasthitAnyarUpANi pudgalavyatiriktAnyetAni, pudgalAstu rUpavantaH, dharmAdharmAkAzA ekadravyANi niSkriyANi ca, pudgalajIvAstvanekadravyANi kriyAvantazca astikAyetyatra kAyazabdena pradeza bahutvamavayavabahutvaM vocyata iti tatra dharmAdharmAkAzajIvAnAM pradezabahutvaM, pradezo nAmApekSikaH sarva sUkSmavastu paramANoravagrAhaH, paramANubhinnAnAM skandhAtmakAnAM pudgala nAmava yavabahutvam, pradezaH pradeziviyukto na bhavati, avayavastvavayaviviyukto'pi bhavatItyanayo vailakSaNyam, tatra dharmAdharmayorasaGghayeyapradezAH satataM vitatAvasthitAH, ekajIvasyAsaGghayeyapradezAH saGkocavikAzasvabhAvAH, tatvAdeva jAtucinnikRSTa kunthuzarIragrAhiNaH vikAzitvAditi, AkAzasyAnantAH, pradezAH AlokAkAzasamAzrayaNena, lokAkAzasyatvasaGkhyAH pradezAH saGkhyeyAH asaGkhyeyA anantAzca pradezAH, aNuvyatiriktAnAM pudgalAnAm, paramANustvAdimadhyAntyapradezarahitaH, dharmAdharmadvayAdhAraAkAzolokAkAzaH, tatra kRtsne dharmAdharmayoravagAhaH, tasyaikapradezAdiSu pudgalAnAmavagAho -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) bhAjyaH, lokAkAzapradezAnAmasaGkhyAvabhAgAdiSu pradezasaGkocavikAsAbhyAM jIvAnAmavagAhaH gatimatAM gaterapekSAkAraNaM dharmaH, sthitimatAM sthiterapekSAkAraNamadharmaH, ata eva lokAkAza eva dharmAdharmayoH sadbhAvAd gatisthitimatAM gatisthitI nAloke, avagAhopaSTambhakatvasvAbhAvAdAkAzatvantasyApi, avagAhinAM dharmAdharmajIvapudgalAnAmavagAhanimittamAkAzaH, audArika-vaikriyAhArakartajasakArmaNAkhyapaJcavidhazarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAmupakAraH, sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca pudgalAnAmupakAraH, hitAhitopadezAbhyAM parasparasyopagraho jovAnAmupakAraH, ekoyamatena dharmAstikAyAdidravyapaJcakAntabhUtavyatirikto vA kAlo'pi dravya, tasya vartanA pariNAmaH kriyAparatvAparatve copakAraH, upakAro nAma prayojanaM tena tat kAraNatvaM tallakSaNamavaseyam, eteSAmamUrtatvam / sparzarasagandhavarNattvaM pudgalAnAM lakSaNam, tatra kaThina-mRdu-guru-laghu zItoSNa-snigdha-rUkSabhedAt sparzo'STavidhaH, tikta-kaTu-kaSAyAmlamadhurabhedena rasaH paJcaprakAraH, gandhodvividhaH surabhirasurabhizca, kRSNa-nola-lohita-pIta-zuklabhedena varNaH paJcavidhaH, snigdharUkSazItoSNAzcatvAra eva sparzA aNuSu, skandheSvaSTAvapi yathAsammattvam, lavaNo madhurAntargataH saMsargajo vA matabhedenAsaMsagajatvAcitravarNo'pi naatiriktH| evaM zabda-bandha-saukSamya-sthaulya-saMsthAna bheda-tamazchAyAtapodyotavantazca pudglaaH| pudgalapariNAmAnAM zabdAdInAM prabhedAdikaM tatvArthasUtravRttito'vaseyam / aNu-skandhabhedena pudgalasya dvaividhyam, tatrAkAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) eka rasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca // 1 // iti vacanAdaNoH skandhato vailakSaNyamavaseyam / aNavo'vaddhAH vadvA eva skandhAH saGgatabhedebhya utpadyante, bhedAdevANurutpadyate, skandheSu cAkSayANAM bherasaGghAtAbhyAmutpattiranyeSAM saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAnna, dharmAdInAm zeSANAmapyutpAdavyaya ghrauvyayuktatvaM sattvaM trisUtrIvRttito'vaseyam, snigvarUkSatvAd bandho bhavati na jaghanyaguNAnAm, tathA guNasAmye sadRzAnAM bandho na bhavati, dvayadhikAdiguNAnAM tu sadRzAzAnAmapi bandha, evamanyo'pyetad viSaye vicAra stasvArthato'vaseyaH guNaparyAyavattvaM dravyasya lakSaNam, ekIyamate dravyatayA'bhyupagataH phAlo'nantasamayaH, tatra varttamAnasamayaekaH, atItAnAgatayostvAnantyamiti, Ayateyena gRhyate karma sa AzravaH, zubhAzubhakarmAdAnahetu:, kAyavAGmanaH karmayogaH, tatprakRtayazca dvAcatvAriMzat, paJcendriyANi catvAraH kaSAyAH, paJca vratAni, manovacanakAyAH, paJcaviMzatikriyAzca kAyiyAdaya iti / AzravadvAranirodhaH saMvaraH, saMdara prakRtayastu saptapaJcAzat, tathAhi IyA bhASA- eSaNA AdAnapariSTha panikAH paJcasamitayaH samyag vyApAraNAH, mano-vacanakAyAnAM tisro guptayaH kuzalAkuzala vyApArAvyApArarUpAH, kSudhApIpAsA - zIta-uSNa - DAMsa - acela - arati- strI-caryA niSadyA - zayyAAkroza-baMdha-yAcanA alAbha - roga - tuNa-sparza mala-satkAra- prajJAajJAna samyaktva-viSaye'dhizayanaM parISahA dvAviMzatiH, kSamA-mRdutAArjava tyAga tapa-saMyama satya - zauca-akiJcanatva-brahmacaryANAM pAlanaM daza yatidharmAH, anityatva-azaraNatva-saMsAra ekatva anyatva - azucitva-Azrava saMvara nirjarA- loka svabhAva-bodhidurlabha dharmabhAvanAnAM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) muhurmuhurbhAvanaM dvAdazabhAvanAH, sAmAyaka-cchedopasthApanIya parihAravizuddhaka sUkSma saMpa rAya-yathAkhyAtaMzcaraNAJcaritraM paJcavidham ityevaM saptapaJcAzatsaMkhyakatvaM saMvaraprakRtInAM bodhyam / jIva-karmaNoH parasparaM kSIranIranyAyenAnugamAt saMyogavizeSalakSaNassambandho baMdhaH, tatra jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya-AyuH nAma gotra antarAyabhedenASTavidhAni karmANi mUlabhedataH, uttaraprakRtibhedatastu aSTapaJcAzadadhikazataM bhedAnyavagantavyAni, saca bandhaH prakRtisthityanubhAga pradeza bhedAccaturdhA, 'svabhAvaH prakRtiH proktaH sthitiH kAlAvadhAraNam // anubhAgo raso jJeyaH pradezo dalasaJcayaH // 1 // ityAdivacanAt tatsvarUpamavadhAryam / baddhasya spRSTabaddhanidhattanikA citAdirUpeNAjitasya karmaNastapazva raNadhyAnajapAdibhiH kSapaNaM nirjarA, sA sakAmA kAmabhedena dvividhA, aSTavidhakarmaNAmAtyantikoM viyogo mokSaH, tadAnoM dravyaprANAbhAve'pi jJAnAdilakSaNabhAvaprANalakSaNajIvanavatvAjjIvatvaM muktasya yujyate, taduktam "yasmAt kSAyikasamyaktva - vIrya siddhatvadarzanajJAnaiH / AtyantikaiH sayukto nirdvandvenApi ca sukhena // 1 // jJAnAdayastu bhAvaprANA muktopi jIvati sa hi / tasmAt tajjIvatvaM nityaM sarvasya jIvasya // 2 // iti /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) evaM saptavidhaM tattvam, kecana AcAryAH puNyapApe'pi tattvAntaraM svIkurvanti tanmate navavidhaM tattvam tatra puNyaM satkarmapudgalam, tatprakRtayo dvicatvAriMzat, tadyathA'naratirisurAuucca, sAyaM paraghAya Ayavujo yaM / titthussAsanimeNaM, paNidivayassamava uraMsaM, iti, . puNyaprakRtivisadRzaM pApaM, mithyAtvAdIni tasya kAraNAni, tat prakRtazca dvayazItiH, tadyathA" thAvaradasacaujAI apshmsNtthaannkhgisNghynnaa| tirinarayaduguvadyAyaM vannacaunAmacautIsA // narayAu nIya assAyadyAyapaNayAlasAhiva vAsIi" iti puNyaprakRtivyatiriktAH pApaprakRtayo dva yazotiH / puNya-pApayostattvAntaratvamate'pi jIvAjIvapuNyapApAzravasaMvarabandhanirjarAmokSA navatattvAnItyevaM tattvopadezAt mokSasyaiva paramapuruSArthatvenAnte upAdAnaM sAkSAt paramparayA vA tat prayojakatvenAnyatattvAnAM pUrvamupAdAnam, samyagdarzana-jJAna-cAritrANi tu militAni tat kAraNamiti bodhyam, catvAro nikSepA ityuktaM tat kathamityAkAGkSA nivRttaye ucyateidaM vastu katividha-mitipRSTe taduttaram // ___nAmAdibhistannyasanaM nikSepatvena kItitam / / 16 // ekaikamapivastu ghaTapaTAdikaM pratyakSAdi pramANopanataM katividhaM kiyat prakArakamityevaM pareNa pRSTe praznaviSayIkRte sati, taduttaraM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) tatprazna pratividhAnaM nAma - sthApanA dravya bhAvaiH, tannyasanaM nAma jIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva ityevaM nyAsaH, nikSepatvena nikSeparUpatayA kIrttitaM jainAcAryaistavastvagamAya kathitam, tatra "yasya kasyApi dravyasya jIva iti nAma budhaiH // kriyate tattuvijJeyaM nAma jIva iti sphuTam // 17 // kASThapustAkSanikSepa citrakarmAdikaM ca yat // sthApyate jIva iti sa sthApanAjIva iSyate // 18 // guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApitamAtrakaH // dravyajIvo mato'nAdi pAriNAmikabhAvabhAga // 16 // zUnyovAjyaM matojIve'jIvoyadyeti jIvatAm // dravyajIvastadAyaM syAt, naivamiSTaM tu karhicit // 20 // aupazamikAvibhAva- yuktopaJcopayogapAn // bhAvajIvo mato jIvaH saMsArI mukta ityapi // 21 // evaM dravye'pinAmAdi-yojanA'bhimatA budhaiH // dravyadravyaM tu tatrApi pUrvavat kalpyavigraham // 22 // kecidAhu dravyadravyaM pudgaladravyamevahi // utpadyante'NavaH skandhA yasmAt saGghAtabhedataH // 23 // guNaparyAyasaMyuktaM dharmAdidravyamiSyate // bhAvadravyaM vyApakaM tat syAnikSepacatuSTayam // 24 // dravyArthikanaye iSTA nikSepA bhAvavajitAH // bhAvanikSepa evaikaH paryAyArthikasammataH // 25 // anye zabdanaye bhAvaH catvAro'rthanaye mataH // iti prAhuH pare procuH sthApanA naiva saGgrahe // 26 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) vyavahAre sthApanA no iti kecit pracakSate // RjusUtre nava dravya-mityevaM bahudhA matam // 27 // tattanmatakhaNDanaM ca dhImannyAyavizAradaH / nayopadeze prathitaM vilokayaM tacca dhIdhanaiH // 28 // ityeSa jainarAddhAntaH saMkSepeNAtra dazitaH // bhaktaghAlAvaNyasUrINAM suzIlena vipazcitA // 26 // deva-guruprasAdAca, suzIlasUriNA mudA // 26 // // iti jainadarzanam // MMELA TIN
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) // atha sAGkhyadarzanam // paJcaviMzatitattvAni kapilena mahAtmanA / mUtritAni ca tAnyeva pAtAJjalamatAnyapi // 1 // . nirIzvara-sezvarabhedena sAGghayo dvividhaH, tatra kapilamunipraNItaM nirIzvarasAGkhyadarzanaM taccasAGkhyadarzanazabdenocyate, pataJjalimunipraNItaM sezvarasAGkhyadarzanam, tatpAtaJjaladarzanamityabhidhIyate, paJcaviMzatitattvopagama ubhayorapi samAnaH, kevalamekenezvaro nAbhyupeyate apareNa so'bhyupeyata iti / padyaM spaSTam // mUlaprakRtiH prakRti-vikRtayo'tha ca sapta // SoDazakazca vikAraH puruSazca tato bhinnaH // 2 // mUlaprakRtiH sarveSAM vikRtyAtmakatattvAnAM mUlakAraNam, pradhAnanAmnA'bhidhIyate, prakRtizca sattva-raja-stamsAM trayANAM guNAnAM sAmyAvasthA, tatra sattvaM ladhu prakAzakaJca prasAdakAryAnumeyam, upaSTambhakaM calaJca toSakAryAnumeyam, toSazvAnandaH, tamo guruvaraNakaM ca dainyaduHkhakAryAnumeyam, dainyaM ca vadanavicchAyatAnetrasaMkocAdivyaGgyam, duHkhaJca AdhyAtmikAdhidevatAdhibhautikabhedena trividham, tatrAdhyAtmikaM zArIraM mAnasaM ca, vAta-pittazleSmaNAM vaiSamyanimittaM zarIram, kAmakrodha-lobha-moherSyAviSayAdarzananibandhanaM mAnasam, AdhidaivataM yakSa-rAkSasagrahAdyAvezanimittakam, mAnuSapazumRgapakSisarisRpasthAvaranimittakamAdhibhautikamiti, uktaJca-'sattvaM' laghuprakAzakamiSTamupaSTambhakaM calazcarajaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) guruvaraNakamevatamaH pradIpavaccArthato vRttiH // 1 // ' iti yathA vattinailAgnayaH parasparaviruddhasvabhAvA api dIparUpeNa pariNatAH parasparopakAriNaH santaH prakAzalakSaNamarthakriyAMkurvanti tathA lAghavopaSTambhakagauraveti parasparaviruddhasvabhAvA api sattvarajastamo guNAH sAmyAvasthAlakSaNaprakRtisvarUpatAmApannAH parasparasahakAritA bhajantaH puruSArtha nivartayanti, prakRtizca nityatvAnnakasyApi vikRtiH, prakRti-vikRtayaH sapta, mahadaGkAra-paJcatanmAtrANi saptaprakRtivikRtayaH prakRte mahattattvaM buddhirutpadyate, buddhezcAhaGkAro'haGkArAt paJcatanmAtrANi zabdasparzarUparasagandhAtmakAni indriyANi caMkAdazotpadyanta iti buddhirahaGkArakAraNatvAt prakRtiH mUlaprakRtikAryatvAd vikRtizca, ahaGkAro'pi paJcatanmAtraikAdazendriyakAraNatvAt prakRti buddhikAryatvAdvikRtiH, paJcatanmAtrebhyazca paJcabhUtAnyutpadyante yathA zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNaM, zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAd vAyuH, zabdasparzaguNaH, tadvayasahitAd rUpatanmAtrAt tejaH, zabdasparzarUpaguNaM, tattritayasahitAda rasatanmAtrAd ApaH,zabdAdicaturguNA gandhatanmAtrAcchandatanmAtrAdisahitAcchabdAdipaJcaguNA pRthivIti, paJcatanmAtrApi paJcabhUtakAraNatvAt prakRtiH, ahaGkArakAryatvAcca vikRtiriti, SoDazakazca vikAraHekAdazendriyANi paJcabhUtAni paJcatanmAtrakAryatvAd vikAro vikRtiH, tattvAntarasya kAraNasvAbhAvAcca prakRtistu na bhavati taduktaMprakRte mahAn mahato'haGkAra stasmAdguNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJcabhUtAni // 1 // iti
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) puruSazca kuTastha nityo'karttA caitanyalakSaNaH, tataH mUlaprakRtyAdi caturviMzatitattvebhyaH bhinnaH kasyApi kAraNatvAbhAvAt prakRtirna bhavati, kasyApi kAryatvAbhAvAda vikRtizca na bhavati, taduktam'mUlaprakRtiravikRti mahadAdyAH prakRti vikRtayaH sapta / atsara vikAro na prakRti naM vikRtiH puruSaH || 1 || iti atra mahacchandavAcyA buddhiH ghaTaH paTa ityAdyadhyavasAyalakSaNA, ahaM subhago'haM darzanIya ityAdyAkAro'haGkAraH, saGkalpalakSaNaM manaH, yathA kasyacid baTo grImAntare bhojanamastIti zRNvataH saGkalpaH syAt yAsyAmi kiM tatra dadhisyAduta dugdhamiti, zrotratvakcakSujihvAprANAni paJcajJAnendriyANi, vAkpANipAdapAyUpasthasaMjJakAni paJcakarmendriyANi, ubhayAtmakantu manaH, mahadAdayazva pradhAnAt pravarttamAnA na kAraNAdatyantabhedino bhavanti, kintu guNyAdinA pradhAnAtmAna eva, tathAhi yathApradhAnaM triguNAtmakaM tathA buddhayahaGkAratanmAtrendriyabhUtAtmakaM vyaktamapi triguNAtmakam, kRSNAditatvArabdhapaTAdeH kRSNAditvasyaivopalambhena kAraNaguNAnurUpaguNasyaiva kAryasya siddheH, kiJca ime sattvAdayoguNA idaM ca mahadAdivyaktamitina zakyate vivektum, kintu ye guNA stad vyaktaM yad vyaktaM te guNA ityavivekaca vobhayam, tathobhayamapyavizeSato viSayo bhogyasvabhAvatvAt sarvapuruSANAmavizeSeNa bhogyatvAt paNyakhIvat, acetanaM ca sukhadukhamohAvedakatvAt, prasavardhA ca yataH pradhAnaM buddhi sAmAnyaM ca janayati, sApyahaGkAram, so'pi tanmAtrANIndriyANi ca tanmAtrANi ca mahAbhUtAni janayantIti tasmAt traiguNyAdinA tadrUpA evaM kAryabhedAH pravarttante, taduktam 1
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) 'triguNana viveka viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavardhAma / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // 1 // ' iti, atha yadi tadrUyA eva kAryabhedAH kathaM zAstre vyaktAvyaktayo vailakSaNyopavarNanaM " hetumadanityamavyAdi, sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM, vyaktaM viparItamavyaktam // 1 // iti kriyamANaM zobheta, atra hyayamarthaH, hetumat kAraNavad vyaktameva, buddha yAdInAmeva pradhAnAdihetumattvAt, natvevamavyaktaM kutazcit yato'nityam, anyato hetumattvAsiddheretaddhetvabhidhAnamiti na paunarukta yam, tathA pradhAnapuruSau yathA vibhutvena vyAptyA varttate iti tau vyApinau navaM vyaktamiti tadavyApi, yathA ca saMsArakAle buddha haGkArendriyasaMyuktaM sUkSmazarIrAzritaM vyaktaM saMsAri, nevamavyaktaM, tasya vibhutvena sakriyatvAyogAt, buddhayahaGkArAdibhedena cAnekavidhaM vyaktamupalabhyate, nAvyaktam, tasyaikasyaiva satalokaca kAraNatvAt, AzritaM ca vyaktaM yad yatrotpadyate tasya tadAzritaH vAt, natvevamavyaktaM, akAryatvAt tasya, layaM gacchatIti kRtvA liGga ca vyakta, tathAhi pralayakAle bhUtAni tanmAtreSu lIyante, tan mAtrANIndriyANi cAhaGkAre, so'pi buddhau sA'pi pradhAne, natvevamavyaktaM kvacida vilayaM gacchati, lInaM vA'vyaktalakSaNamarthaM gamayatikAryatvAditi liGga vyaktaM, natvevamavyakta, akAryatvAt kAryonmukharUpAnupalambhena tasya kAraNaliGgatvAbhAvAcca, sAvayavaM vyakta, zabdasparzarUparasagandhAtmakairavayavairyuktatvAt nacaitramavyaktam, tatra zabdAdivyaktI - nAmanupalabdheH, tathA yathA pitari jIvati putro na svatantraH tathA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) vyakta sadAkAraNApattatvAtparatantraM, naivamavyaktam,akAraNAdhInatvAta sarvadA tasyeti na, paramArthatastAdrUpye'pi prakRtivikRtibhedena tayo aMdA virodhAt, vikArANAM svabhAvatasvaiguNyarUpeNa prakRtirUpatve'pi sattvarajastamasAmutkaTatvavizeSAn mahadAdibhedena sargavacitryasiddheH, vaidhayaM hyetannatubheda iti kAraNAtmani kAryamastIti pratijJAtaM bhavati, atredaM hetukadambamudbhAvayanti " asadakaraNAdupAdAna grahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakarakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // 1 // ' __yadyasakriyeta tadA nabhonalinamapikriyeta, nacaivaM bhavati, tasmAdyakriyate tilAdibhistailAdikArya tat tasmAt prAgapi zaktirUpeNa siddhaM, vyaktirUpeNa tu tat tadA kApilarapi neSyate iti na vyavahArabAdhaH, tathA yadyatsatkAraNe kArya bhavet tadA puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt, zAliphalArthinazca zAlibIjamevopAdadate, na kodravabIjam, zAlibIjAdiSu zAliphalAdonAmasattve ca tadvat kodravabIjAnAmapi grahaNaprasaGgaH, nacaivaM bhavati, tasmAt tatra tat kAryamastIti gamyate, tathA yadyasadeva kAryamutpadyate tadA tRNapAMzvAdeH sarvasvarNarajatAdyutpattiprasaGgaH, pUrva kAraNamukhena prasaGga uktaH samprati tu kAryamukheneti vizeSaH, na ca sarva sarvato bhavati, tasmAdayaM niyamaH tatraiva tat sadbhAvAditi gmyte| syAdetat- kAraNAnAM pratiniyateSveva kAryeSu zaktayaH pratiniyatAH tena kAryasyAsattve'pi kiJcidevakArya kriyate na nabho nalinam, kiJcidevopAdAnamupAdIyate yadeva samartham, kiJcideva
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) kutazcid bhavati natu sarva sarvasmAditi nokta prasaGga bhyaH satkAryasiddhiriti, asadetat, yataH zaktA api hetavaH kArya kurvANAH zakacakriyameva kurvanti nAzakyakriyam, asacca kArya zazaviSANavadanAdheyAtizayatvAdazakayakriyam, na ca prAgasadapi sAmagrIsampattI sadAvasthAprati tte vikriyata iti zakayakriyam, tasya vikRtAviSyamANAyAM nirupAkhyA sadrUpahAniprasaGgAt, nAsataH svabhAvAparityAge sadrUpatApattiryuktA, parityAge vA nAsadeva sadrUpatAM pratipannamiti siddhayet, anyadeva hi sadrUpamanyaccAsadrUpam, parasparapari hAreNa tayo asthitatvAt, tasmAdyadasat tadazakayakriyameva, tathA bhUtakAryakAritvAbhyupagame ca kAraNAnAmazakayakAritvamevAbhyupagataM syAta, taccAtiprasaGgApayuktamiti zaktipratiniyamAd satkArya'tiliyama ityanuttaram, etena zaktasya zakaya karaNAditi caturtho hetu khyiAtaH, "kAryasyaiva nayogAcca kiM kurvatakAraNaM bhavet / tataH kAraNabhAvo'pi vIjAde naM vikalpyate // 1 // " iti paJcamahetusamarthanasyArthaH, yathoktahetucatuSTayAdasat kAryavAde sarvathA kAryasyAyogAt ki kuvadaMbojAdikAraNaM bhavet, tathA caivaM zakayate vakta - na kAraNaM bIjAdikamavidyamAna kAryatvAda gaganAbjavat, nacaivaM, tasmAd viparyaya iti siddhaM prAgutpatteH kArya sat / syAdetat-evaM hi nAma satkArya sidhyatu, pradhAnAdeva mahadAdikArya bhedA ityetattu kathaM sidhyati, ucyate"bhedAnAM parimANAta samanvayAcchaktitaH vRttazca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvazvarUpyasya // 1 // "
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) bhedAnAM mahadAdInAM, parimANaM dRzyate-ekAbuddhi reko'haGkAraH paJcatanmAtrANyekAdazendriyANi paJcamahAbhUtAnIti, tatastat kAraNamekameSTavyaM, parimitatvenopalabhyamAnaghaTAderiva mRdAdi, tadeva pradhAnam / tathA bhedAnAM samanvayAt kAraNajAtyanuvRttidarzanAt, yajAti samanvitaM yadupalabhyate tat tanmayakAraNasambhUtam, yathA ghaTa zarAvAdayo mRjAtyanvitA mRdAtmakakAraNasambhUtAH, sukhaduHkhamohAdijAtisamanvitaM cedaM vyaktamupalabhyate, prasAdatApadanyAdikAryopalabdheH, tathAhi lAghavAbhiSvAGgAdharSaprotayaH sattvasya kAryam, sukhamiti ca sattvamevocyate, tApazoSabhedastambhodvegA rajasaH kArya, rajazcaduHkham, dainyAvaraNasAdanAvadhvaMsabIbhatsagauravANi tamasaH kArya, tamazca mohazabdenocyave, eSAM ca mahadAdInAM sarveSAM prasAdatApadanyAdikAryamupalabhyata iti sukhaduHkhamohAnAM trayANAmete sannivezavizeSA ityavasIyate, tena siddhameteSAM prasAdAdikAryataH sukhAdyanvitatvam, tadanvayAcca tanmayaprakRtisambhUtatvamiti prdhaansiddhiH| tatheha loke yo yasminnarthe pravartate sa tatra zakto yathA tantuvAyaH paTakAraNe, atovyaktotpAdanAtha pravarttamAnaM kiJcitkAraNaM zaktimadeSTavyaM, tadeva pradhAnamiti zattitaH pradhAnasiddhiH, tatheha loke kAryakAraNayo bhigAgo dRSTaH, tadyathA mRpiNDaH kAraNaM ghaTaH kArya, sa ca mRpiNDAdvibhaktaH, tathAhi ghaTo madhUdakapayasAM dhAraNasamartho na mRtpiNDaH, evamidaM mahadAdikAryamapi vibhaktamupalabhyamAnaM pradhAnaM kAraNaM sAdhayatIti tathA vaizvarUpyaM nAma trayo lokAH tadavibhAgAt pradhAnasiddhiH, tathAhi
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) pralayakAle paJcabhUtAni paJcasu tanmAtreSvavibhAgaM gacchanti, tanmAtrANIndriyANi cAhaGkAre, ahaGkArastu buddhau, buddhiH pradhAna iti, avibhAgo'viveko yathA kSIrAvasthAyAmanyatatkSIramanyad dadhIti viveko na zakayo'bhidhAtuma, tadvat pralayakAle 'idaM vyaktamidamavyaktam' iti viveko'zakayakriyata iti manyAmahe'sti pradhAnaM yatra mahadAdiliGgamAvibhAgaM gacchatIti, uktadizA kAryata upalabdherevAnupalambho na prakRterabhAvAt taduktam"atidUrAta sAmIpyAdindriyaghAtAn mano'navasthAnAt / saumyAd vyavadhAnAdabhibhavAt samAnAbhihArAcca // 1 // saukSamyAt tadanupalabdhirnAbhAvAt kAryatastadudalabdheH / / mahadAdi tacca kArya prakRtisvarUpaM virUpacca // 2 // " iti, prakRtipariNAmabhUtAyAbuddheraSTau rUpANi dharmajJAnavairAgyazvaryarUpANi catvAri sAtvikAni, tatpratipakSabhUtAni- adharmAjJAnA vairAgyAnaizvaryANi catvAri tAmasAnItyaSTau, paJcaviparyayASTAvizatyazaktinavavidhatuSTyaSTa siddha yAtmaka paJcAzad dharmavatI ca buddhiH, tatpariNAmA prakRtireva kI bhoktrI badhyate mucyate ca, puruSastu kUTasthanityaH cetano na kartA nApi bhoktA na badhyate na na mucyate taduktaM'tasmAnna naMsarati nApi mucyate kazcit / saMsarati mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 1 // ' iti, amUrtazcetano'bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akurtA nirguNaH sUkSma AtmAkapiladarzane // 1. / iti ca,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) AtmAhi svaM buddheravyatiriktaM manyate, sukhaduHkhAdayazca viSayA indriyadvAreNa buddhau saMkrAmanti, buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA, tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate, tataH sukhyahaM dukhyahamityupacaryate, uktazvapataJjalinA "zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyannatadAtmA'pitadAtmaka iva pratibhAsate" iti, mukhyatastu cicchaktiviSayaparicchedazUnyA, buddha reva viSayaparicchedasvabhAvatvAt, cicchakisannidhAnAccAcetanA'pibuddhizcetanAvatIvAvabhAsate, taduktaM"tasmAt tat saMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakatrtRtve ca tayAkarttava bhavatyudAsInaH // 1 // " iti, vAdamahArNavo'pyAha-buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhirohati, tadeva bhoktRtvamasya, na tu vikArApattiH' iti, tathAcAsuriH"vivikta dRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi // 1 // " iti, . vindhyavAsItyevaM bhogamAha 'puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 1 // " iti, IzvarazvAcetanaprerakaH kApilaneSyate acetanasya cetanAdhiSThitasyaivapravRttiriti niyamAnabhyupagamAt svabhAvAdeva prakRtiH puruSArthasiddhaye pravartate, taduktam"vatsa vivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRtti rajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // 1 // " iti,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 41 ) etanmate, pramANaM pratyakSAnumAnAgamabhedena trividham, tatra cakSurAdIndriyajanyaM jJAnaM nirvikalpakam, AlocanamityAkhyAyate, mAnasantu savikalpakam, sAdhyahetvavinAbhAvajJAnajanyaM jJAnamanumAnam, tat pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTazceti trividham kAraNa liGgakamanumAnaM pUrvavat, kAryaliGgakamanumAnaM zeSavat, tadubhayabhinnamanumAnaM sAmAnyato dRSTaH, AptazrutirAgamaH taduktam"prativiSayAdhyavasAyo'dhyakSaM trividhamanumAnamAkhyAtam / talliGgaliGgipUrvaka-mAptazrutirAptavacanaJca // 1 // " iti, uktaprakRtyAdiprakriyAyAmasmadAdyapratyakSabhUtAyAM pratyakSapUrvakAnumAnAviSayIbhUtAyAmAptazrutirakSaNAgama eva pramANam, taduktam"sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM pratItiranumAnAt / tasmAdapi cAsiddha parokSamAptAgamAt siddham // 1 // " iti, ukta paJcaviMzatitattvamajAnataH puMsaH prakRtyAsahAbhedajJAnalakSaNa saMyogAt saMsAro bhavati, prakRti DA'pi kartR svabhAvA puruSo'ka 'picetanasvabhAvaH tayo darzanakavalyAthinoraktasvarUpasaMyogAt paGga bandhayoH saMyogAdabhISTadezagamanavat saMsAra upapadyate taduktaM"puruSasya darzanArtha kaivalyArtha pradhAnasya / paGga vandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH" // 1" iti, paJcaviMzatitattvajJasya punaH prakRtipuruSabhedakhyAtau kevalajJAnaparyavasAnAyAM trividhabandhavicchedAt prakRtiviyogalakSaNo mokSobhavati, taduktaM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) "paJcaviMzatitattvajJo yatra kutrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApi mucyate nAtra saMzayaH || 1||" iti, bandhazca prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAt trividhaH, tatra prakRtAvAtmajJAnAdye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH, ye vikArAneva bhUtendriyAhaGkArabuddhI: puruSabuddhayopAsate teSAM vaikAriko bandhaH, iSTApUrte dAkSiNa:, puruSatattvAnabhijJo hISTApUrttakArI kAmopahatamanAvabuddhadhata iti / iti saMkSepeNa kApiladarzana digdarzanam, tAnyeva caturviMzatitattvAnyeva, pAtAJjalamatAnyapi pataJjalimunyanuyAyi yogAcArya matAnyapi etAvA~stu vizeSaH kla ezakarma vipAkAzayai raparAmRSTo nirmANakA yamadhiSThAya saMpradAya pradyotako'nugrAhaka zvezvaraH pataJjalinAbhyupagataH, tatra avidyA'smitA rAgadvaSAbhinivezA: kruzAH, avidyA mithyAjJAnam anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiH, asmitA buddhyAtmanorekatvena jJAnamityeke, ahaGkAra ityanye, rAgadveSau kAmakrodhau, abhinivezo maraNabhayam, yadyapi tanmate klezAdInAmantaH karaNadharmatvAt kSetrajJAnamapi tadaparAmRSTatvamastyeva, tathApi antaH karaNavattibhirapi klarezAdibhirna parAmRzyate sa bhagavAnIzvara iti vyaktaM yogabhASye iti makarandaH, karmadharmAdharmaheturbhAvanAsAdhyaM yAgahiMsAdi, vipAko jAtyAyurbhogAH, phalaparyantamAzerata ityAzayA dharmAdharmAH taM rapApamRSTaH, zarIraMkaniSpAdyavedAdinirmANArthaMkAyo nirmANakAyastamadhiSThAyopAdAya, sampradIyate guruNA ziSyAyeti sampradAyo vedastas pradyotakaH prakAzako yatovedo'nAdireva bhagavatA dyotyate, vede
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) niSpAdyatvamuccAryatvaM na tUtpAdyatvam, bhagavatazcAdRSTAbhAve'pi taccharorasAdhyaghaTAdijanyabhogajanakAdasmadAdyadRSTa reva taccharIraM niSpAdyate, anugrAhakaH zikSAdvArA ghaTAdi nirmANe kulAlAdInAmanugrahakArItyarthaH, klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa Izvara iti tat sUtram, tatra puruSavizeSa ityanena nirmANakAyamadhiSThAya sampradAya pradyotako'nugrAhakazcetyasya sUcanam, pAtAJjalayogadarzanasya samAdhivAda sAdhananirdezavAdavibhUtivAda-kaivalavAdabhedena catvAraH vAdAH, tatra prathama vAde 'atha yogAnuzAsanam // 1 // yogazcittavRttinirodhaH // 2 // sarvacittavRttinirodhatvasyAsamprajJAtasamAdhau sattve'pi samprAta samAdhAvabhAvAdabyAptiditi kliSTacittavRttinirodho yoga iti lakSaNaM jJeyam / tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam // 3 // cittavRttinirodhakAle draSTA svasvarUpe'vatiSThate / vRttisArUpyamitaratra // 4 // itaratra anyakAle, vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH // 5 // pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 6 // tatra pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 7 // viparyayo mithyAjJAna matadrUpapratiSTham // 8 // zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH // 6 // abhAvapratyayAlambanAvRtti nidraa||10|| anubhUtaviSayA sampramovaH smRtiH // 11 // vikalpanidrAsmRtiSu nyAyavizAradasyetthaM tarkaNamatra vikalpaH zabdAnnAkhaNDAlokanirbhAsaH asatkhyAtyasiddheH, kintu 'asato NAthi Niseho' ityAdi bhASyakRd vacanAt khaNDazaH prasiddhapadArthAnAM saMsargAropa eva, abhinna bhedanirbhAsAdistu nayAtmA pramANeka deza eva // 6 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) nidrAtu sarvAnAbhAvAlambanA, svapne karituragAdibhAvAnAmapi pratibhAsanAt, nApi sarvAmithyaiva, saMvAdisvapnasyApibahuzodarzanAt // 10 // ___ smRtirapyanubhUte yathArthatattAkhyadharmAvagAhinI, saMvAdavisaMvAdAbhyAM vaividhyadarzanAt iti tisRNAmuttaravRttInAM dvayoreva yathAyatha mantarbhAvAt paJcavRttyabhidhAnaM svarucitaprapaJcArtham, anyathA kSayopazamabhedAdasaGkhayabhedAnAmapi sambhavAdityAhata siddhAnta-paramArtha vidaH iti| ___ abhyAsa-varAgyAbhyAM tannirodhaH // 12 // tannirodha iti cittavRtti nirodha ityarthaH, tatrasthitau yatno'bhyAsaH / : 13 // sthitI manasaH ekasmin viSaye'vasthAne, satu dIrghakAlanairantayaMsatkArAsevitodRDhabhUmiH // 14 // sa tu abhyAsaH punaH, dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasyavazIkArasaMjJA vairAgyam // 15 // dRSTaH pratyakSAdilaukikapramANaviSayaH, kAminIkAJcanAdiH, Anuzraviko vaidikoyAgAdiH, atropAdhyAyasya parAmarzaH 'viSayadoSajanitamApAtadharmasanna yAsalakSaNaM prathamamiti, prathama vazIkArasaMjJAtmakaM vairAgyam / tatparaM puruSakhyAte guNavaitRSNyam // 16 // 'sa tattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyApUrvakaraNabhAvitAttvikadharmasanna yAsalakSaNaM dvitIyaM vairAgyam, yatra kSAyopazamikA dharmA api kSIyante kSAyikAzcotpadyante ityasmAkaM siddhAntaH ityupAdhyAyAH, dvitIyaM guNavaitRSNyArUpam / asmAkaM janAnAm, vitarkavicArA nandAsmitArUpAnugamAt samprajJAtaH // 17 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 45 ) virAmapratyayAbhyAsapUrvaH sNskaarshesso'nyH||18|| atretthamupAdhyAyazcacitam- dvividho'pyayaM adhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAvRtti kSayabhedena praJcadhoktaspa yogasya paJcabhede'vatarati vRttikSayohyAtmanaH karmasaMyogayogyatApagamaH, sthUlasUkSmAha yAtmanazceSTA vRttayaH, tAsAM mUlahetuH karmasaMyogayogyatA, sA cAkaraNaniyamena granthibhede utkRSTamohanIyabandhavyavacchedena tat tadguNasthAne tat tat prakRtyAntikabandhavyavacchedasya hetunA kramazo nivartate, tatra pRthak vavitakasavicAraikatvavitarkAvicArAkhyazukladhyAnadvayabhede samprajJAtaH samAdhiH vyattyarthAnAM samyagjJAnAt, taduktaM'samAdhireSa evAnyaiH samprajJAto'bhidhIyate / samyakaprakarSarUpeNa vRttyarthajJAtastathA // 1 // ' nirvitarkavicArAnandAsmitAni sastu paryAyavinirmuktazuddhadravyadhyAnAbhiprAyeNa vyAkhyeyaH, yannayamAlambyoktam 'kA arai ke ANaM de itthaM pi agAhe care' ityAdi, kSapakaNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasamprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM grAhyagrahaNAkArazAlinInAmavagrahAdikrame tatra samyak parijJAnAbhAvAt, ata eva bhAvamanasA saMjJA'bhAvAd dravyamanasA ca tat sadbhAvAt, kevalino saMjJItyucyate, tadidamuktaM yogabindo-'asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate vraiH| niruddhAzeSavRttyAdi tat svarUpAnuvedhataH // 1 // dharmamedyo'mRtAtmA ca bhavazatruH zivodayaH /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) sattvAnandaH parazceti yojyo'traivArthayogataH // 2 // ' ityAdi, saMskArazeSatvazcAtra bhavopagrAhikarmAMzarUpasaMskArApekSayA vyAkhyeyam, matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAt, ityasmanmata niSkarSa iti dik' iti / bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm // 16 // bhavapratyayaH bhavakAraNakaH, atra 'upazAntamohatvenoktAnAM layasaptamAnAM jJAnayogarUpasamAdhimadhikRtyedaM pravRttametadasmatmatamityupAdhyAyAH / zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 20 // . itareSAM videhaprakRtilayabhinnAnAm / tiivrsNvegaanaamaasnnH|21|| smaadhiritynuvrtte| mRdumadhyAdhimAtratvAt tato'pi vizeSaH / 22 // IzvarapraNidhAnAdvA // 23 // samAdhiH sambadhyate, klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa iishvrH||24|| pUrvamevaitadvyAkhyAtam / tatra niratizayaM sarvajJavIjam // 25 // tatra puruSavizeSa, pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt // 26 // IzvaraH smbdhyte| kAlenAnavacchedAdityanena nityamuktatvamAveditaM, tadapAkaraNaM ca kRtamupAdhyAyena / tasya vAcakaH praNavaH // 27 // tasya Izvarasya / tajjapastadarthabhAvanam // 28 // tat padena praNavasyA~kArasya parAmarzaH / tataH pratyakcetanAdhigamo'pi, antarAyAbhAvazca // 26 // tataH praNavArthabhAvanataH, pratyakcetanAdhigamaHzarIrAdivyatiriktAtma svarUpajJAnam, cakarAt tata iti sambadhyate praNavajapatadartha bhAvanato'ntarAyAbhAvo bhavati / ke antarAyA ityAkAGakSAyAmAhavyAdhistyAnasaMzaya pramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni cittavikSepAste'ntarAyAH // 30 // duHkhadaurmanasyAGga mejayatvazvAsa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47 ) prazvAsA vikSepasahabhuvaH // 31 // tat pratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 32 // tat padena cittavikSepa tat sahabhuvAM parAmarzaH / maitrIkaraNAmudito pekSANAM sukhaduHkha puNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam // 33 // upAdhyAyaiH svasiddhAntasiddhamaitryAdi svarUpamupaNitam, pracchadanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 34 // athavA prANasya pracchardanaM niSkAsanaM, vidhAraNaM gatipratibandhenaikatrAvasthApana tAmyAM cittaprasAdanaM bhavatItyarthaH, atra svamatamupAdhyAya rdazitaM yathA-'anaikAntikametat, prasahya tAbhyAM manovyAkUlIbhAvAt, 'usAsaMNa NikaMbhai' ityAdi pAramarSeNa taniSedhAcca, iti vayam' iti / viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitinibandhanI // 35 // cittaprasAdanamiti sambadhyate, evamagre'pi, vizokA vA jyotiSmatI // 36 // vItarAgaviSayaM vA cittam // 37 // svapnanidrAjJAnAlambanaM vA // 38 // yathAbhimatadhyAnAdvA // 36 // paramANuparamamahattvAnto'sya vazIkAraH // 40 // asya cittasya / kSINavRtterabhijAtasyeva maNe hota grahaNagrAhyeSu tatsthatadajanatA samApattiH // 41 // kSINavRttarityatra manasa iti sambadhyate / tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saGkIrNA savitarkA samApattiH // 42 // smRtiparizuddhau svarUpazUnyevA rthamAtranirbhAsA nirvitarkA // 43 // etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSma viSayA vyAkhyAtA // 44 // sUkSma viSayatvaJcAliGgaparyavasAnam // 45 // tA eva savIjaH samAdhiH // 46 // tA eva upadazitAssamApattaya eva / atropAdhyAyarida svasiddhAntarahasyamA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) veditam "paryAyoparaktAnuparaktasthUlamUkSmadravyabhAvanArUpANAmetAsAM zukladhyAnajIvAnubhUtAnAM cittaikAJcakAriNInAmupazAntamohApekSayA savIjatvam, kSINamohApekSayA tu nijitvamapi syAdititvAhatasiddhAntarahasyam" iti, nirvicAravaizAro'dhyAtmaprasAdaH // 47 // RtambharA nAmnI prajJopajAyate / zrutAnumAnAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt // 46 // RtambharAprajJAyAM zrutAnumAnabhinnaviSayatve hetuH vizeSArthatvAt vizeSaviSayatvAdityarthaH / tajjaH saMskAro'nyasaMskAra prtibndhii||50|| tajjaH RtmbhraaprjnyaajnyH| tasyApi nirodhe sarvanirodhAnijjaH samAdhiH // 51 // tasyApi RtambharAprajJAjanyasaMskArasyApi RtambharAprajJAsvarUpe upAdhyAyA itthamAmananti / sandhyeva dinarAtribhyAM kevalAJca shrutaatpRthg| budharanubhavo dRSTaH kevalArkAruNodayaH // 1 // * ityasmaduktalakSaNalakSitAnubhavAparanAmadheyA zAstroktAyAM dizi, tadatikrAntamatIndriyaM vizeSamavala bamAnAtattvato dvitIyApUrvakaraNabhAvisAmathyaMyogaprabhaveyaM samAdhi prajJA, iti yuktaH panthAH iti smaadhipaadH| atha sAdhananirdezapAdaH / tapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH // 1 // atropAdhyAyAH 'bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaradhva-mAdhyAtmikasya tapasaH paribR. haNArtham' ityasmadIyAH, sarvatrAnuSThAne mukhyaprarvatakazAkhasmRtidvArA tadAdipravartakaparamagurorha daye nidhAnamIzvarapraNidhAnam, taduktam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) 'asmin hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdayasthite ca tasmin niyamAt sarvArtha saMsiddhiH // 1 // ' ityAdItyasmanmatam ' iti / samAdhibhAvanArthaH kla zatanUkaratArthazca // 2 // kriyAyoga iti sambadhyate, avidyA'smitArAgadveSAbhinivezAH klezAH // 3 // avidyAkSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnodArANAm // 4 // anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA // 5 // hagadarzanazaktayorekAtmatavAsmitA // 6 // sukhAnuzAyI rAgaH // 7 // duHkhAnuzAyI dveSaH // 8 // svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH // 6 // atrAvidyAdInAM prasuptatvAdInAM ca svarUpanirvacanaM svasiddhAnusArikRtamupAdhyAya jijJAsubhiravalokanIyaMtat / te pratiprasavaheyAH sUkSmAH // 10 // te avidyAdayaH, pratiprasavaheyA iti kSINamohasambandhiyathAkhyAtacaritra heyA ityarthoM jainmtaanusaarii| dhyAnaheyAstavRttayaH // 11 // tad vRttayaH avidyAdivRttayaH / klezamUla: karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 12 // satimUle tadvipAko jAtyAyu gAH // 13 // atropAdhyAya jainarAddhAnto vistareNa pratipAdito vishessjijnyaasubhirvlokniiyH| te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 14 // te jAtyAyu gAH / pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH // 15 // heyaM duHkhamanAgatam // 16 // draSTadRzyayoH saMyogo heyahetuH // 17 // prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargAthaM dRzyam // 18 // vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi // 16 // atrI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) pAdhyAyAH-nizcayanayamatametad, yadupajIvyAha stutau mahAvAdI'bhavabIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantajitam / na ca honakalo'si nAdhikaH samatAM nApyativRttyavartase // 1 // ' iti / prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvAnabhyupagame sarvametaduktamanupapannam taduktamakalaGkana'kAryadravyamanAdisyAt prAgabhAvasya nihnve| pradhvaMsasyApalApetu tadevAnantatAM vrajet // 1 // ' tadupagame tu dravyaparyAyobhayarUpatvAda sarvatratralakSaNyena kathaJcideSAvyavasthAyujyetApIti vayaM vadAmaH' iti / draSTAhazimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH // 20 // tadartha eva dRzyasyAtmA // 21 // kRtArtha prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt // 22 // svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 23 // tasya heturavidyA // 24 // tasya saMyogasya / tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam // 25 // tadabhAvAt avidyAyA abhAvAt, tat saMyogAbhAvalakSaNaMhAnam / vivekakhyAtiraviplavAhAnopAyaH // 26 // tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA // 27 // tasya hAnopAyasya / yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH // 28 // yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni // 26 // aGgAni cittavRttinirodhalakSaNayogAGgAni, ahiMsAsatyAstyeya brahmacaryAparigrahA yamAH // 30 // jAtidezakAlasamayAnavacchinnA sArvabhaumA mahAvratam // 31 // atra yamA iti sambandhyante / atropAdhyAyAH-sarvazabdagarbhapratijJayA mahAvratAni, dezazabdagarbhapratijJayA cANuvratAnIti punaH pAramArSavivekaH, ekavacanaM cAtra sarvapratijJayA paJcAnAmapi tulyatvAbhivyaktayartham' iti / zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niymaaH||32||atropaadhyaayaaH
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 51 ) 'bhAvazaucAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti tattvadarzinaH' iti vitarka bAdhane pratipakSabhAvanam // 33 // vitarkA hiMsAdaya-kRtakArilAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnanta phalA iti pratipakSabhAvanam // 34 // ahiMsApratiSThAyAM tat sannidhau vairatyAgaH // 35 // satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 36 // astyepapratiSThAyAM srvrtnopsthaanm||37|| brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 38 / / aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH // 36 // zaucAtavAGgajugupsApararasaMsargaH // 40 // sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca // 41 // cakArAt sattvazuddha yAdIni zaucAd bhavanti / santoSAdanuttamaH sukha lAbhaH // 42 // kAyendriyasiddhirazuddhikSayAt tapasaH // 43 // svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH // 44 // samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 45 // sthirasukhamAsanam // 46 // prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm // 47 // sthirasukhamAsanaM bhavatIti saMTaGkaH / tato dvndvaanbhighaatH||48|| niruktAsanatazzItoSNAdi dvandvAbhighAto na bhavati / tasminsati zvAsaprazvAsayogativicchedaH prANAyAmaH // 46 // tasmin sati dvandvAnabhighAte sati, kathambhUtaH prANAyAma ityAkAGkSAyAmAha bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGghayAbhiH paridRSTodIrghasUkSmaH // 50 // prANAyAma iti sambadhyate, bAhyAbhyantaraviSayAkSepo caturthaH // 51 // caturthaH prANAyAmaH / tataH kSIyate prakAzAvaraNam // 52 // tataH prANAyAmAt / dhAraNAsu ca yogyatAmanasaH // 53 // cakarAt prANAyAmAditi sambadhyate / svaviSayAsamprayoge cittasvarUpAnukAra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) ivendriyANAM pratyAhAraH // 54 // tataH paramAvazyatendriyANAm // 55 // tataH pratyAhArAt / atra upAdhyAyA itthamAmananti "vyutthAtadhyAnadazAsAdhAraNaM vastusvabhAvabhAvanayA svaviSayapratipatti prayukta. rAgadvaSarUpaphalAnupadhAnamevedriyANAM paramo jaya iti tu vayam, tathoktaM-zItoSNIyAdhyayane 'jassime saddAya rUvAya gadhAya rasAya phAsAya abhisamannAgayA bhavaMti se AyavaM nANavaM veyavaM dhammavaM baMbhavaM' ityAdi, atra 'abhisamanvAgatA ityasya abhItyAbhimukhyena manaH pariNAmaparatantrA indriyaviSayA ityupayogalakSaNena, samiti samyaktvarUpeNa naite iSTA aniSTAveti nirdhAraNayA, anu pazcAt, AgatAH paricchinnA yathArthasvabhAvena yasyetyarthaH, sa AtmavAnityAdiparasparamindriyajayasya phalArthavAdaH, anyatrApyuktam "Na sakkArUva bhaTTa, cakakhu visayagabhAgayaM / rAgadosA ujetatttha, te bhikkhU parivajaye // 1 // " ityAdi, cittanirodhAdatiriktaprayatnAnapekSatvaM tu paramendriyajaye jJAneka sAdhye prayatnamAtrAnapekSatvAdeva nirUpyate, tathA ca stutikAraH'saMyatAninacAkSANi naivocchRGkhalitAni ca / ___ iti samyak pratipadA tvayendriya jayaH kRtaH // 1 // ' iti, na ca prANAyAmAdi haThayogAbhyAsazcittanirodhe paramendriya jaye ca nizcita upAyo'pi, 'UsAsaM Na NiraMbhai' ityAdyAgamena yogasamAdhAnavighnatvena bahulaM tasya niSiddhatvAt, tasmAdadhyAtmabhAvanopabRhitasamatApariNAmapravAhIjJAnAkhyo rAjayoga eva nivRttendriyasyaparamendriyajayasya copAya iti yuktam' iti / iti dvitIyaH sAdhananirbhAsapAdaH //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha tyo vitipAdAH / / dezabandhazcittasya dhAraNA // 1 // tatra pratyayakatAnatA dhyAnam // 2 // ttrdhaarnnaayaam| tadevArthamAtranirbhAsaMsvarUpazUnyameva samAdhiH // 3 // tadeva dhyAnameva / trayamekatra saMyama // 4 // ekagataM dhAraNAdhyAna samAdhi trayaM saMyama ityarthaH / tajjayAt prajJAlokaH // 5 // tajjayAt saMyamajayAt / tasya bhUmiSu viniyogaH // 6 // tasya prajJAlokasya yogabhUmiSu viniyogo bhavati / trayamantaraGga pUrvebhyaH // 7 // pUrvebhyo yamaniyamAsanaprANAyAma pratyAhArArebhyaH paJcabhyo yogasya savIjasyAntaraGga dhAraNAdhyAnasamAdhitrayamityarthaH / tadapi bahiraGga nirvIjasya // 8 // asamprajJAtayogasya dhAraNAdhyAnasamAdhitrayamapi bahiraGgamityarthaH // cyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvI nirodhakSaNa cittAnvayo nirodhapariNAmaH // 6 // tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 10 // tasyanirodhapariNAmasya / sarvArthaMkAgratayoH kSayo. dayau cittasya tataH punaH samAdhipariNAmaH // 11 // zAntoditI tulyapratyayau cittasyaikAgrata pariNAmaH // 12 / / etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 13 // zAntoditAtyapadezya dharmAnupAtI dharmo // 14 // kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH // 15 // pariNAmatrayasaMyamAdatotAnAgatajJAnam // 16 // zabdArtha pratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaGkarastatpravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJa nam // 17 // saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam // 18 // pratyayasyaparicittajJAnam // 16 // pratyayasyetyanantaraM saMyamAditi yojyam /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) na ca tat sAlambanaM tasyA viSayI bhUtatvAt / // 20 // kAyarUpa. saMyamAt tadgrAhyazaktistambhe cakSuH prakAzAsamprayoge'ntardhAnam // 1 // sopakrama nirupakrama cAkarma tat saMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA // 22 / / maivyAdiSu balAni // 23 // maitryAdiSvityatra saMyamAditi sambandhanIyam, evamagre'pi / baleSuhastibalAdIni // 24 // pravRttyA lokanyAsAsUkSmavyavahitaviprakRSTArthajJAnam / / 25 // bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt // 26 // candre tArAjJAnam // 27 // saptamyatA. nantaraM prakRte sarvatra saMyamAditi yojyam / dhra ve tad gatijJAnam // 28 // nAbhicakrekAyavyUhajJAnam // 26 // kaNThakUpe kSupipAsAnivRttiH // 30 // kUrmanADyAM sthairyam // 31 // mUrdhajyotiSisiddhadarzanam // 32 // prAtibhAvA sarvam // 33 // hRdayai cittasaMvit // 34 // sattvapuruSayoratyantAsaGkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH parArthatvAt svArthasaMyamAt puruSajJAnam // 35 // tataH prAtibhazrAvaNaveda nAdasviAdavA jAyante // 36 // tataH puruSajJAnAt / te samAdhAvupasa vyutthAne siddhayaH // 37 // te prAtibhazrAvaNavedanAsvAdavArtAH / bandhakAraNazaithilyAtpracArasaMvedanAJca cittasyaparazarIrapravezaH // 38 / / udAnajapAJjalapaGkakaNTakAdiSvasaGgautkAntizca // 36 // samAnajapAjavalanam // 40 // udAnasamAnAvAntaravAyuvizeSau / zrotrAkAzayoH sambandhasaMyamAd divyaM zrotram // 41 // kAyAkAzayoH sambandhasaMyamAlatUlasamApattezcAkAzagamanam // 42 / / bahirakalpitAvRttirmahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH // 43 // tataH mahAvidAkhyavRttitaH / sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAdbhUtajayaH // 44 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 55 ) tato'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasampattaddharmAnabhighAtazca // 45 // tataH bhUtajayAt, taddharmeti kAyadharmetyarthaH rUpalAvaNyabalavajjrasaMhananatvAni kAyasampat // 46 // | grahaNasvarUpAsmitA cayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH || 47 / / tato manojavittvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca // 48 // tataH indriyajayAt / sattvapuruSAnyathAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaJca // 46 // tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam ||50 // tadudvairAgyAdapi sarvabhAvAdhiSThAtRtva sarvajJAtRtvayovairAgyAdi / sthAnyupanimantraNesaGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt / / 51 / / kSaNatatkramayoH saMyamAd vivekajaMjJAnam // 52 // jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAt tulyayostataH pratipattiH // 53 // tulyayoH sadRzayoH kSaNatatkramayoH, tatovivekajajJAnAt / tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaMceti vivekajaM jJAnam ||54 || sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti / / 55 / / pariNAmatrayasaMyamAdinA'tItAnAgatajJAnAdyaMzvaryasya saMbhavam sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyasya sambhavaJca na yuktamityA vedayitumupAdhyAyA itthamAmananti "atredaM cintyam-aizvaryaM labdhirUpaM na samAdhirUpasaMyamajanyaM, vaicitryapratiyoginastasya vicitrakSayopazamAdijanyatvAt, ekatra trayarUpasya ca saMyamasya cittastha evopayogo bAhulyena zrAtmadravyaguNaparyAya guNanarUpasya ca tasya zukladhyAnazarIraghaTakatayA kaivalya hetutvamapi // IzvarasyAnIzvarasya vA vivekajJAnavatastadabhAvavato vA 'sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivAdyam' ityapyayuktam, vivekajaM kevalajJAnamantareNokta 1
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) zuddhisAmyasyaivAnupapatteH, 'dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSAnAsti' ityukte niyuktikatvAdAtmadarzanapratibandhakasyaiva karmaNaH kevalajJAnapratibandhakatvena tadapagame tadutpatte ravarjanIyatvAniSprayojanasyApi phalarUpasya tasya svasvasAmagrIsiddhatvAt, na hi prayojanakSati bhiyA sAmagrIkArya nArjayatIti, tadidamuktamklezapakti matijJAnAnna kizcidapi kevalAt / tamaH pracayaniHzeSa-vizuddhiprabhavaM hi tat / / 1 / .' iti, guNavizeSajanyatve'pyAtmadarzanavanamuktau tasyAvyabhicAritvaM tulyam vastuto jJAnasya sarvaviSayatvaM svabhAvaH, chadmasthasya ca vicitrajJAnAvaraNena sa pratibadhyata iti, niHzeSa pratibandhakApagame jJAne sarvaviSayakatvamAvazyakam, taduktam - 'jo jJeye kathamajJaH syAt asati prtibddhri| dAhye'gnirdAhako na syAt kathamapratibandhaka // 1 // ' iti etena 'vivekajaM sarvaviSayaka jJAnamutpannamapi sattvaguNatvena nivRttAdhikArAyAM prakRtau pravolayanAnaM nAtmAnamabhispRzatItya tmA'rthazUnyanirvikalpacidrUpaevamuktau vyavatiSThata' ityavyapAstam, cittvAvacchedenaiva sarvaviSayakatvasvabhAvakalpanAdarthazUnyAyAM citi mAnAbhAvAt, bimbarUpasya citsAmAnyasyAvivartasya kalpane'citsAmAnyasyApi tAdRzasya kalpanApatteH, vyavahArasyabuddhivizeSadharmarevopapattaH, yadicAcitsAmAnyaniSThaevAcidvivattaH kalapyate tadAnulya yAyAcidvivarto'pi citsAmAnyaniSTha evAbhyupagantuMyukto, na tu vicidvivarttAdhiSThAnameva kalpayituM yuktam, nayAdeze sarvatradravye
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) tulyaprasaratvAt, kauTasthyaM tvAtmano yaschu tisiddhaM taditarAvRtti svAbhAvikajJAnadarzanopayogavattvena samarthanIyam / nirdharmakatvaM citaH kauTasthyamityuktau tatra prameyatvAderapyabhAvaprasaGgAt, tathAca 'saccidAnandarUpaM brahma ityAderanupapattiH, asadAdivyAvRttimAtreNa sadAdivacanopapAdane ca cittvamapyacivyAvRttireva syAditi gataM cit sAmAnyenApi, yadi ca 'utpAdavyayadhrauvyayuktaMsad' iti guNasthalopadarzitarItyA sallakSaNaM sarvatropapadyate tadA saMsArimuktayorasAGkaryeNa svavibhAvasvabhAvaparyAyaistada bAdhamAnaM bandhamokSAdivyavasthAmavirodhenopapAdayatIti etajjanezvarapravacanAmRtamAvIya 'upacaritabhogAbhAvo mokSaH 'ityAdi mithyAdRgvacanavAsanAviSamanAdikAlanipItamuddhamantu sahRdayAH, adhika latAdau' iti / iti tRtIyo vibhuutipaadH|| // atha caturthaH kaivalyapAdaH // janmauSadhimantratapaH samAdhijAH siddhayaH // 1 // jAtyantarapariNAmaH prakRtyA pUrAt // 2 // nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat // 3 // nirmANacittAnyasmitAmAtrAt // 4 // prakRtibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 5 // tatra dhyAnajamanAzayaH // 6 // karmAzuklAkRSNaM yoginavividhamitareSAm // 7 // tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm // 8 // jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantarya smRtisaMskArayorekarUpatvAt // 6 // tAmAmanAditvaM cAziSo nityattvAt // 10 // hetuphalAzrayAlambanaH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 58 ) saGgatatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH // 11 // atItAnAgataM svarUpato'stya dhvabhedAd dharmANAm // 12 // atropAdhyAyAH___ dravyaparyAyAtmavAdyatrayasamAvezo yujyate nAnyathA, nimitta svarUpabhedasya pareNApyavazyAzrayaNIyatvAt, yathA cAbhUtvAbhAvAbhAvayorapi paryAyadravyasvarUpAbhyAM syAdvAda eva yuktojyathA pratiniyatavacanavyavahArAdyanyathAnupapatteriti tu zraddha gaM sacetasA' iti te vyaktamUkSmAguNAtmAnaH // 13 // pariNAmakatvAd vastutatvam // // 14 // vastusAmyecittabhedAt tayovibhaktaH pnthaaH||15|| na caikacittatantraM vastu tadapramANakaM tadA kiM syAt // 16 // taduparAgA. pekSitvAccittasya vastu jJAtA jJAtam // 17 // sadA jJAtAzcittavRttayaH tat prabhoH puruSasyApariNAmitvAt // 18 // pariNAmakatvAda vastutattvamiti sUtre upAdhyAyAH___ 'ekAnekapariNAmasyAdvAdAbhyupagamaM vinAduHzraddhAnametat' iti jJAtAjJAtatvavimarze ca jainasiddhAntarahasyAvedanamittham-jJAnasvarUpasya cittasyAtmanirdhAmatApariNAmaH sadAsannihitatvena tasya sadA jJAtatve'pinAnupapannaH, zabdAdInAM kAdAcitkasannidhAnenaiva vyaJjanA vagrahAdilakSaNena jJAtAjJatatvasambhavAt, ata eva kevalajJAne zaktivizeSeNa viSayANAM sadAsannidhAnAd jJAnAvacchedakatvena teSAM sadA jJAtatvamabAdhitamiti tu pAramezvarapravacanaprasiddhaH panthAH' iti / na tatsvAbhAsaMdRzyatvAt // 16 // ekasamayecobhayAnavadhAraNam // 20 // cittAntaradRzye buddhibuddha ratiprasaGgaH smRtisaGkarazca // 21 // citerapratisaGgamAyAstadAkArapattau svabuddhisaMvedanam // 22 // draSTudRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 23 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) atropAdhyAyAnAmitthaM svAbhiprAyaprakaTanam - vayaM tu brUmaH - agnirUpAtmake prakAze saMyogaMvinA'pi yathA svataH prakAzatvaM tathA tathA caitanye'pi pratiprANiparAnapekSatA'nubhUyamAne, anyathA'navasthAvyAsaGgAnupapattyAdidoSaprasaGgAt paraprakAzatvaM ca tasya kSayopazamadazAyAM pratiniyataviSayasambandhAdhInam, kSAyikyAM ca dazAyAM sadA tan nirAvaraNasvabhAvAdhInam, taccaitanyaM rUpAdivatsAmAnya vadaspandAtmakAnupAdAnakAraNatvena guNa iti guNyAzrita eva syAt, yazva tasya guNI sa evAtmA, nirguNatvaM ca tasya sAMsArikaguNAbhAvApekSayaiva, anyathA svAbhAvikAnantaguNAdhAratvAt, bimbabhUtacito nirlepatvAbhyupagame ca tatpratibimbagrAhakatvena buddhau prakAzasyAnupapattiH bimbapratibimbabhAvasambandhasya dviSThatvena dvayorapi lepakatvataulyAt, upacaritabimbatvopapAdane copacarita sarva viSayatvAdyupapAdanamapi tulyamiti nayAdezavizeSapakSapAtametat' iti / tadasaGkhyeyAvAsanAbhizcitramapiparArthaM saMhatyakAritvAt // 24 // vizeSadarzana AtmabhAvabhAvanAnivRttiH // 25 // tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam // 26 // tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH ||27|| hAnameSAM klazavaduktam // 28 // prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAte dharmameghaH samAdhiH // 26 // tataH zakarma nivRttiH // 30 // tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam ||31|| atropAdhyAyA:- "ayuktametat jJAnasya jJeyAMza evAvaraNasyAvArakattvAt, svarUpAvaraNe'caitanyaprasaGgAt, jJAnAnantye jJeyAnantyasyApi dhrauvyAt, uktaM ca 'suktaM cAtmaparAtmakakartR -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) karmabhAvapadam' iti dig' iti / tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm // 32 // kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirmAhyaH kramaH // 33 // puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA cittazaktiriti // 34 // atropAdhyAyAyAH- sarvatra dravyatayA'kramasya paryAyatayA ca kramasyAnubhavAt kramAkramAnuviddha. lakSaNyasyaiva sulakSaNatvAtkUTastha nityatAyAM mAnAbhAvaH, paryAya ca sthiticAturvidhyAvacitryamiti pravacanarahasyameva sayuktikamiti tu zraddha yam' iti kaivlypaadH| .. sAGghayaM kApilamIzatattvaviyutaM zeSazcapAtaJjalaM / saGkepeNamayAprapaJcavikalaM sandarzitaM darzanam // etat tattvavirmazane kRtadhiyo vAcaspaterbhASitaM / suvyaktaM kalayantu gauravabhayAna yannAtra saMgumphitam // 1 // // iti sAGkhyadarzanam // AE
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 61 ) OM // athAhapAdadarzanam // yeSAM kartA mahezo vibhurakhilamatirdeva iSTo'nya eko, jIvAzcAneka rUpA vibhava upagatA veda Iza praNItaH // sarveSAM muktibhAve sati bhavavilayaH sarvathA tanmatasya, vakSye tatvAni bAlopakRtimatirahaM jainabAlaH suzIlaH // 1 // pramANAdIni tattvAni gautamoktAni SoDazaH // __ anyAni cAkSapAdIya navyairiSTAnikalpakaH // 1 // pramANAdInotyatrAdipadAt prameyamArabhyanigrahasthAnaparyantAnA. mupagrahaH, gotamoktAni gautamamunipraNotasUtrAbhihitAni, tacca sUtram "pramANa-prameya-saMzaya-prayojana dRSTAnta-siddhAntA-vayava-tarkanirNayabAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAniHzreyasAdhigamaH // 1 // " iti, SoDaza SoDazasaMkhyakAni, anyAnica uktaSoDazabhinnAni pratiyogitvaviSayatvatattvAdIni sakhaNDopAdhyakhaNdhopAdhirUpANi ca, AkSapAdIyaH naiyAyikadezIyaH, navyaH navInaiH ziromaNiprabhRtibhiH, kalpaka: navInakalpanApravaNaH, iSTAnyabhyupagamanAni // prAcInastu nAkhaNDasakhaNDopAdhInAmatiriktatvaM kintvadhikara. gAdisvarUpatvameveti, mokSajanakajJAnaviSayatvena prameyasyAdaunirUpaNAhatve'pi sakalapadArthavyavasthApakatvena prAdhAnyat pramANasya prathamamupanyAsastato'vasarato bubhutsita prameyasya, tataH padArthavyavasthApakatayA nirUpaNIye nyAye tat pUrdhAGgatayA'bhyahitayoH saMzaya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) prayojanayormadhye'bhyahitasya saMzayasya, tataH prayojanasya, tataH parapratyAyanamUlatvena dRSTAntasya, dRSTAntamUlakonyAyaH siddhAntaviSaya iti siddhAntasya, tato'vasarataH paJcAvayavarUpasya nyAyasya, tato nyAyena sahaikakAryakAritayA tarkasya, tatastajanyatayA nirNayasya, tatazca tadanukUlatvAdvAdasya, tatazca vAdakAryanirNayakAritvAjalpasya, tato jalpakAryavijayAnukUlatayA vitaNDAyAH, kathAtraya. syApidUSaNasApekSatayA'nantaraM dUSaNeSu nirUpaNIyeSuvAde dezanIyatvarUpotkarSavatvAddha tuvadAbhAsamAnatdAbAdau hetvAbhAsAnAM, tatazca hetvAbhAsopajIvanena chalasya, svavyAghAtakatvenAtyantAsaduttaratvAt tato jAteH, kathAvasAnatvenArthAdanantaraM nigrahasthAnAnAmiti, tattvajJAnAnmithyAjJAnanAzaH tato rAgadveSAtmakadoSAbhAvaH, tato dharmAdharmAtmakapravRttyabhAvaH, tato viziSTazarIrasambandhalakSaNajanmAbhAva stato duHkhAtyantAbhAvAt tadAtmako mokSa ityevaM SoDazapadArthatatvajJAnasya mokSaprayojanam, etadarthakaJca "du khajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAyetadanantarApAyAdapavargaH" iti sUtram, pramANatvaprameyatvAdInAmindriyAdiSu saGkIrNAnAM vibhAjakatvaM yadyapi na sambhavati, sAmAnyadharmavyApyaparasparaviruddhanAnAdharmeNamipratipAdanasyavibhAgatvAt, tathApi pramANatvAdInAmasaMkIrNAnAM vibhAjatvaM bodhyam" pramANAnIha catvAri prameyA dvAdazaiva tu / saMzayohetubhedena bhinno dvedhA prayojanam // 2 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) dvidhAdRSTAta AdiSTaH siddhAntAH syu zcaturvidhAH / __ avayavAH paJcohastu tarkaH paJcavidhaH smRtaH // 3 // nirNayovAdajalpAbhyAM vitaNDeti kathAtrayam / hetvAbhAsAH paJca jJeyAH chalaM ca trividhaM matam // 4 // catuviMzatibhedAHsyutiyo'nyAniyAni tu / nigrahasthAnasaMjJAni dvAviMzatimitAni vai // 5 // iha nyAyadarzane, pramitikaraNatvaM pramANasAmAnyalaNam, tadghaTaka pramitezca yathArthAnubhavatvaM lakSaNam, smRtikarasyAnubhavasya paJcamapramANatvApattibhiyA niruktapramitilakSaNe'nubhavatvaM nivezitam, uktaJcodayanAcAryeNaavyApteradhikavyApteralakSaNamapUrvadik / yathArthAnubhavo mAnamanapekSatayeSyate // 1 // ' iti, pramitizca pratyakSAnumityupamiti zAbdabodhena catuvidhA, tatrendriyArthasannikarSajanyaM jJAnaM pratyakSam, IzvarapratyakSantu nAtra lakSyaM nityasya tasya karaNAbhAvAt, tat sAdhAraNaM tu jJAnAkaraNakajJAnatvaM pratyakSasAmAnyalakSaNam, atra bhramAtmakapratyakSavAraNAyAvyabhicArIti vizeSaNaM deyam, sannikarSazca laukikAlaukika bhedena dvividhaH, tatra laukikasannikarSaH saMyoga-saMyuktasamavAya-saMyuktasamaveta-samavAyasamavAya-samavetasamavAya-vizeSyavizeSaNabhAvabhedena SaDvidhaH, tatra prathamo dravyapratyakSakAraNaM dravyagrAhakendriyANAM cakSustvam manasAM bhavati, dvitIyatRtIyau zrotrabhinnAnAM paJcAnAmapIndriyANAM, caturthapaJcamau zrotrasya, paSThazca sarveSAmapIndriyANAM, laukikasanni
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ karSajanyaM jJAnaM laukikapratyakSan, sAmAnyalakSaNA-jJAnalakSaNAyogajabhedenAlaukikasannikarSavividhaH, tatra cakSurAdinA laukikasanni. karSeNa yat kizcada ghaTapratyakSAnantaraM ghaTatvena sakalaghaTa pratyakSa ghaTatvAdilakSaNasAmAnyaprattyAsattijanyam, cakSurindriyeNa candanapratyakSe sannikRSTe vA candane ghrANendriyeNa smRtyAdinA vA gandhopasthitau surabhicandanamiti cAkSuSaM bhavati, tatra saurabhamAnaM saurabhajJAnalakSaNasannikarSaNa, evamanyatrApi, yuktayuJjAnabhedena dvividhasya yoginaH sarvapadArtha jJAnaM yogAbhyAsajanitadharmavizeSalakSaNayogajapratyAsattyeti, SaDvidhendriyasannikarSajanyatvAt pratyakSamapi SaDvidham, tat karaNamindriyaM pratyakSapramANam, parAmarzadvArAvyAptijJAnajanyaM jJAnamanumitiH, yatra yatra dhUmastatra vahniriti sAhacaryAnimayo vyAptiH, tajjJAnaM vahnivyApyo dhUmaH iti, sAdhyavyApyahetoH pakSaNa saha vaiziSTayAvagAhi jJAnaM parAmarzaH, yathA vahnivyApyadhUmavAn parvata iti vahnivyApyadhUmaH parvate iti ca jJAnaM parAmarzaH, tataH pakSoddezyakasAdhyavidheyakajJAnamanumitiH, yathA parvatovahnimAniti parvate vahniriti vA jJAnamanumitiriti, vyAptijJAnasya pratyakSarUpatvAt sahacAradarzanarUpapratyakSajanyatvAdvA pratyakSapUrvakatvam, pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTabhedena cAnumite vaividhyam, tatra karaNaliGgaka pUrvavat, kAryaliGgaka zeSavat, kAryakAraNAbhinnaliGgakaM sAmAnyato dRSTamiti, niruktAnumitikaraNamanumAnam / pratyakSasya nirvikalpaka-savikalpakabhedena dvaividhyam, tadbhinnamanumityAdikaM sarva savikalpakameveti / atidezavAkyArthasmRtidvArA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) sAdRzyajJAnajanyaM jJAnamupamitiH, yathA gosadRzo gavaya ityatidezavAkyaM zrutvA vanaM gatasya grAmINasya gosadRzaM piNDaM pazyato'yaM gosadRzamiti jJAnamupajAyate tato'tidezavAsmaraNaM tato gavayo gavayapadavAcyaiti jJAnaM bhavati tadupamitistatkaraNaM gosadRzo'yamiti jJAnamupamAnam / padArthopasthitidvArA AptoktazabdajJAnajanyamanvayajJAnaM zAbdaboyaH, zaktilakSaNAnyataravRttijJAnasahakRtAcchabdajJAnAta padArthopasthiti bhavati, ammAt padAdayamartho boddhavya iti idaM padaM vA'mumathaM bodhayatvitivezvarasaGkataH zaktiH, zakyasambandho lakSaNA, tat pratisandhAnaM ca tAtparyAnupapattyA'nvayAnupapattyA vA bhavati, AsattiH yogyatAjJAnamAkAGkSAjJAnaM tAtparyajJAnazca zAbdabodhe kAraNaM, padArthAnAmavilambenopasthiti rAsattiH, ekapadArtheparapadArthavajJAnaM yogyatAjJAnaM, yatpadArthayoranvayabodho'pekSitastatpadayoravyavahitapUrvAparabhAvajJAnamAkAGkSAjJAnam, idaM padametadarthabodhecchayoccaritamitijJAnaM tAtparyajJAnamiti, niruktasakalakAraNasamavadhAnato nIlo ghaTa ityAdivAkayAt tAdAtmyasambandhena nIlaprakArakaghaTa vizeSyakajJAnAdirupajAyate sa eva zAbdabodhaH, tat karaNamAptokta zabdaH prAcInamate zabdapramANaM navInamate zabdajJAnaM shbdprmaannmiti|s zabda tadupajIvipramANamAtragamyArthako'dRSTArthakaH, adRSTArthakazca veda IzvarakartRkatvAt pauraSeya eveti, evaM catvAri pramANAnIti siddham / prameyAdvAdazaivaviti, saMsArahetumithyAjJAnaviSayatvaM mokSahetudhIviSayatvaMvA prameyatvaM, na tu pramA viSayatvaM tena saMyogAdInAM prameyatvena na grahaNaM, etadarthAdhigatyarthameva tu zabdasya
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ punararthakasyAnvayyavacchedakasyaivakArasyopAdAnam, Atma-zarIrendriyArtha-buddhi-manaH pravRtti-doSapretyabhAvaphala-duHrUpavargabhedena dvAdazasaGghayakAH prameyAH na tu tadadhikasaGghayakA ityarthaH, tatrAtmAjIve. zvarabhedena dvividhaH, tadubhayasAdhAraNamAtmatvaM jJAnavattvaMprayatnavattvamicchAvattvaM vA lakSaNam, viziSya tu janyajJAnAdimatvaM jIvasya, nityajJAnavattvamIzvarasyalakSaNaM bodhyam / tatra jIvAtmApratizarIraMbhinnovibhunityazca, Izvarastu jagatkartaka eva vibhunityazca / 'ceSTendriyArthAzrayaH zarIram' iti gautamIyasUtrAcceSTAzrayatvamindriyAzrayAtvamarthAzrayatvaJca pratyekaM zarIralakSaNam, antyAvaditve satIttivizeSaNaMdeyaM tenazarIrAvayave nAtivyAptiH, hAtvaJcaprayatnajanyatAvacchedakojAti vizeSaH, cakSuSmAn devadatto'yamityAdipratIterindriyAzrayatvamapi zarIre, AzrayatvaJca tatrAvacchedakatAkhyasvarUpasambandhavizeSeNeti, arthapadenAtra sukhaduHkhAnyatarasyagrahaNaM, atrApyAzrayatvamavacchedakatAkhyasvarUpasambandhena, tena sambandhena sukhAzrayatvaMduHkhAzrayatvaJca pratyekaM lakSaNam, tacchUnyakhaNDazarIre'vyAptivAraNAya sukhAdyAzrayavRttidravyatvavyApyavyA yajAtimattvaM lakSaNaM lAzajAtizca mAnuSatvacaitratvAdiH,kalpabhedena nRsiMhazarIrasyanAnAtvAnnRsiMhatvajAtimAdAya tatra lakSaNasamanvayaH, zarIrazcapArthivajalIyataijasavAyavIyabhedena caturvidham, tatra pArthivaM yonijamayonijaM ca, tatra yonijaM jarAyujamaNDajaM ca, jarAyujaM mAnuSAdI. nAm, aNDajaM saryAdInAm, ayonijaM svedajobhijAdikam, svedajAH kRmidaMzAdyAH, udbhijAstarugulmAdyAH, nArakINAM zarIramapya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) yonijam, jalIyAdizarIrANitvayonijAnyeveti / ghrANarasanacakSustvakotrANi bahirindriyANi bhautikAni / indriyatvaM zabdatarobhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanaH saMyogAzrayatvam, karNazaSkulyavacchinnA kAzalakSaNazrotrasya karNazaSkulyAjanyatvAdeva janyatvam, atra pRthivyApastejovAyvAkAzAni paJcabhUtAni bhUtatvaJca bahindriyagrahaNayogyavizeSaguNavattvam, pRthivItvAdayazcatvAro jAti vizeSAH, gandha-zItoSNAnuSNAzItasparzavizeSasamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhAH, AkAzatvantvekavyaktivRttitvAnnajAti, kintu zabdAzrayatvam / sarvavyavahAraheturjJAnaM buddhiH, tasthA jAnAmItyanubhavasiddhajJAnatvajatimatvaM lakSaNam, buddhiH prakRteH pariNAmo mahat tattvaM tasyA ghaTAdyAkArapariNAmo jJAnaM tena sahakUTasthanityasyAtmanaH sambandha Aropita upalabdhiriti sAhUmata - pratikSepakam 'buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram' iti sUtram, sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM manaH, cakSurAdiSuviSayasambaddhe Svapi - yasya sambandhAdekaM jJAnaM janayati yadasambandhAdaparaM jJAnaM na janayati tadeva cANunikhilajJAnajanakaM sukhAdisAkSAtkArAsAdhAraNakAraNaM lAghavAdekameva manaH / taduktam 'yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam iti / pravRtti ryatnavizeSaH, rAgajanyatAvacchedakajAtivizeSaH pravRttitvaM tallakSaNam, sAca vAg - buddhi-zarIrambhabhedena trividhA, tatra vacanAnukUlo yatno vAgArambhaH, zarIragocaroyatnazceSTAnukUlo vA zarIrArambhaH, tadubhayabhinno yatno buddhArambha iti, rAgadveSamohA doSAH, saviSayalaukikapratyakSaviSayatve sati pravRttijanakatvaM doSa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) tvamitilakSaNaM jJeyam / pretyamatvAbhAvo jananaM pretyabhAva iti vyutpattyA punarutpattiH pretyabhAvaH, apazcAnAdirapavargAntaH, etajjJAnaM vairAgye upayujyate / tadIya maraNazca tadIyajIvanAdRSTanAzastabIyazvaramaprANasaMyogadhvaMsastadIyaprANadhvaMso vA, tadIyotpattistu tadIyavijAtIyazarIrAdyaprANasaMyoga iti / rAgadveSamohAtmakadoSajanyadharmAdharmAtmakapravRtijanyasukhaduHkhAnyatara sAkSAtkAro mukhyaM phalam, tacca dehendriyabuddhiSu satISu bhavatIti dehendriyAdikaM gauNaM phalaM, pravRttidoSajanitatvAdatra nirvedH| bAdhanAlakSaNaM duHkhaM, bAdhanApIDAtadevalakSaNaM svarUpaM yasyeti vyutpattiH, anabhavasiddhaduHkhatvajAtimattva tasya lakSaNam, zarIrendriyArtheSu duHkhasAdhanatvAt sukhe ca dukhAnuSaGgAd duHkhavyavahAro gauNaH / duHkhAtyantavimokSo'pavargaH / duHkhAtyantavimokSo nAma svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlInoduHkhadhvaMsa iti| siddhaprameyAdvAdazavatviti / saMzayohetubhedena bhinna iti, ekasmin miNi virodhena bhAvAbhAvaprakArakaM viruddha nAnAdharmaprakArakaM vA jJAnaM saMzayaH, saca svarUpato'bhinna'pihetubhedena kAraNabhedena bhinnaH, eko. viruddhakoTidvayasahacaritadharmalakSaNasAdhAraNadharmavamijJAnajanyaH, dvitIyo viruddhakoTidvayAsahacaritadharmalakSaNAsAdhAraNadharmavarmijJAnajanyaH, saMzayaH parokSo na bhavati anumAnAdInAM nirNayaikajanakatvasvAbhAvyAditi vipratipattivAkyAt koTidvayopasthityAmAnasa eva saMzayaH, evaM jJAne prAmANyasaMzayAdviSayasaMzayaH, jJAne'pramANyasaMzayAviSayasaMzayaH, vyApyasandehAda vyApakasaMzaya iti vizeSa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzane sati saMzayo na bhavatIti sizeSAdarzanamapi saMzayakAraNam, tadidamabhipretyedaM sUtram___"samAnAnekavidhadharmopapatte vipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazcavizeSApekSovimarzaH saMzayaH' iti / dvadhA prayojanamiti 'yamarthamadhikRtyapravarttate tat prayojanamiti sUtrAnusAreNapravRttihetvicchAviSayatvaM mukhyaprajojanatvaM tadvattvAt sukhaM duHkhAbhAvazca mukhyaprayojanam anyecchAdhInecchAviSayatvaM gauNaprayojatvaM tadvattvAt sukhaduHkhAbhAvogauNaprayojanam / dvidhA dRSTAnta AdiSTa iti, vAdiprativAdinoH sAdhyasAdhanobhayaprakAraka-tadbhAvadvayaprakArakAnyataranizcayaviSayo dRSTAntaH, sa dvidhA sAdharmyadRSTAntovaidhaya'dRSTAntazca, tatra vAdiprativAdinoH sAdhyasAdhanobhayaprakArakanizcayaviSayaH sAdharmyadRSTAntaH yathA parvatovahnimAn dhUmAdityAdau mahAnasam, vAdiprativAdinoH sAdhyAbhAva-sAdhanAbhAvobhayaprakArakanizcayaviSayovaidharmya dRSTAntaH, yathA tatraivahradaH, iti naiyAyikarAdiSTa uktaH / siddhAntA syuzcaturvidhAH iti zAsritArthanizcayatvaMsiddhAnta. sAmAnyalakSaNaM, bhASye abhyupagamyamAno'rthaH siddhAnta iti, vAttikatAtparyaTokAyAM abhyupagamaH siddhAnta iti, tayo virodhApahArakamadayanAcAryavacanaM yathA 'arthAbhyupagamo guNapradhAnabhAvasya vivakSAtantratvAdAbhyupagamo'bhyupagamyamAno vA'rthasiddhAntaH' iti, vyaktayabhiprAyeNa siddhAntA iti bahuvacanam, te sarvatantra-paratantrA. dhikaraNA-bhyupagamasiddhAntabhedena caturvidhAH syuH catuHprakArAHsyuH / tatra sarvatantrAviruddhatantre'dhikRto'rthaH sarvatantra siddhaantH| samAnatantrasiddha ityasya svatantrasiddha ityarthaH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) " yat siddhAvanyaprakaraNasiddhiH so'dhikaraNasiddhAntaH" iti adhikaraNasiddhAntasvarUpAvedakaM sUtramitthaM vyAkhyAtaM vRttikRtA'yaspArthasyasiddhau jAyamAnAyAmevAnyasya prakaraNasya prastutasya siddhirbhavati so'dhikaraNasiddhAnta ityarthaH, yathA tad dvayaNukAdika pakSI kRtyopAdAnagocarAparokSajJAnacikIrSAkRtimanjanyatve sAdhyamA sarvajJatvamIzasya, evaM hetubalAdapi yathA darzana-sparzanAbhyAmekArthagrahaNAdindriyAdivyatirikta Atmani sAdhite indriyanAnAtvam, tathA ca yadarthasiddhi vinA yo'rthaH zabdAdanumAnAd vA na sidhyati so'dhikaraNasiddhAntaH' ityAdi / sAkSAdasUtritAbhyupagamo'bhyupagamasiddhAntaH, yathA manasa indriyatvamiti / avayavAH paJceti, pratijJAdyanyatamatvamavayava sAmAnyalakSaNam, uktalakSaNalakSitA avayavAH pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavAraNAya nyAyAnantargatatAdRzavAkayavAraNAya ca nyAyAntargatatve sati prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnapakSakaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyaviSayatAvilakSaNaviSayatAkabodhAjanakatve sati prakRtapakSe prakRtasAdhyabodhajanakavAkayatvaM pratijJAtvam, yathA parvato vahnimAniti pratijJA / sAdhyasAdhanaM tRtIyAntaM paJcamyantaM vA hetuvAkyaM hetuH, tasya sAdhyatAvacchedakAvacchinna sAdhyAnvitajJApakatvabodhako'vayavoheturityatra paryavasAnaM, sacodAharaNasAdhayaMta duvaidharmya-tadvayatavidhA, tatra jJAtAnvayavyAptimAtrakahetubodhako hetvavayavaH prathamaH, jJAtavyatirekavyAptimAtrakahetubodhako hetvavayavo dvitIyaH, jJAtAnvayavyatirekavyAptikahetvavayavastRtIyaH, ghaTAdau
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 71 ) prameyatvAdisAdhane vAcyatvAdityAdiH prathamaH, pRthivyAmitarabhedasAdhane gandhavattvAdityAdi dvitIyaH, parvatAdau vahnayAdi sAdhane dhUmAdityAdi stRtIya iti / dRSTAntakathanayogyAvayava udAharaNam, avayavAntarArthAnanvitArthakAvayavatvaJca yogyatAvacchedakam, tacca sAdharmyavaidhAbhyAM dvidhA, tatra sAdhyasAdhanavyAptyupadarzakamudAharaNaM sAdharyodAharaNam yathA yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasam iti, sAdhyasAdhanavyatirekavyAptyupadarzakamudAharaNaM vaidhayodAharaNam yathA yo na vahnimAn sa na dhUmavAn yathAhUda iti / prakRtodAharaNopazitAnvaya-vyatireka vyAptyanyataraviziSTahetuviziSTa pakSaviSayakabodhajanako'vayava upanayaH, sacAnvayi-vyatirekibhedAd dvividhA, tathAcAyamityupasaMhAraH prathamaH,na tathetyupasaMhAroH dvitIyaH, prathamasya vahnivyApya dhUmavA~zcAyaM parvata ityarthaH, dvitIyasya vahnayabhAvacyApakIbhUtAbhAvapratiyogidhUmavA~zcAyaM parvata ityarthaH / hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam vyAtiviziSTa pakSadharmahetukathanapUrvakasAdhyavizaSTapakSapradarzakaH, pyAptapakSadharmahetujJApyasAdhyaviziSTapakSabodhako vA nyAyAvayabo nigamanam tasya tasmAt tathetyupanyAsaH vahnivyApyadhUmavattvAt parvato vahnimAniti tadarthaH : paJceti kathanAd dazAvayavAdavyudAsaH, tasmin vAde, pratijJAdipaJcakasahitAH prayojana-jijJAsA-saMzaya-zakyaprApti-saMzayavyudAsAH paJcadarzitAH, tatra prayojanaM hAnAdibudhdayaH, tat pravattikA jijJAsA, tajjanakaH saMzayaH zakaya prAptiH pramANAnAM jJAnajananasAmarthya, saMzayavyudAsastarka iti, eteSAM nyAyAghaTakatvAnna nyAyAvayavatvamiti bodhyam /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) " hastu tarkaH paJcavidhaH smRta iti, yaH khalu vyApakAbhAvavattayA nirNIte dharmiNi vyApyAropeNa vyApakAropAtmaka Uha saH tarkaH, athavA tvaM mAnasatvavyApyajAtivizeSastarkayAmItyanubhavasiddhaH, tadeva tarkasya lakSaNam, yathA parvato yadi nirdahniH syAnnidhUmaH syAditi, atra nirdhUmatvaM nirvaMhnitvavyApakaM tadabhAvo dhUmastadvat tayA nizcite parvate nirvahnitvAropAnnirdhUmatvAropa iti / ayaJca tarkoviSayaparizodhakaH kvacida vahnavinA'pighUmo bhaviSyatItivyabhicArazaGkAnivatrttakastu dhUmo yadi vahnivyabhicArIsyAda vahnijanyo na syAdityevaM na rUpastarkaH / asyaiva vyabhicArazaGkA nivartakatvena vyAptigrahe'pekSA, yatra tu vyabhicArazaGkA nodeti na tatra tarkApekSeti, sa cAyaM AtmAzrayAnyonyAzrayacakrakAnavasthA. tadanyabAdhitArthaprasaGgabhedena paJcavidhaH paJcaprakAraH smRtaH, tatra svas svApekSitve'niSTaprasaGga AtmAzrayaH, sa cotpatti sthitijJaptidvArA tredhA, yathA yadyayaM ghaTaetad ghaTavRttiH syAt tadetad ghaTAnadhikaraNakSaNottaravarttI na syAt, yadyayaM ghaTaetadghaTavRttiH syAdetad ghaTavyApyo na syAt, yadyayaM ghaTaetad ghaTajJAnAbhinnaH syAt jJAnasAmagrIjanyaH syAt, etad ghaTabhinnaH syAditi vA sarvatrApAdyam, tadapekSyApekSitvanibandhano'niSTaprasaGgo'nyonyAzrayaH, so'pi pUrvavat traividhyam / avyavasthita paramparAropAdhInAnISTaprasaGgo'navasthA, yadi ghaTatvaM ghaTajanyatvavyApyaM syAtkapAlasamavetatvavyApyaM na syA diti, tadanya bAdhitArtha prasaGgastu dhUmo yadi vahnivyabhIcArIsyAd vahnijanyo na syAdityAdiH / prathamopasthitatvotsargavinigamanA virahalAghavagauravAdikantu prasaGgAnAtmakatvAnna tarkaH, kintu ,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 73 ) pramANasahakAritvarUpasAdharmyAt tathA vyavahAra iti / nirNaya iti, 'visRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH' iti sUtrAt sAdhanopAlambhAbhyAM sandihyArthasyAvadhAraNaM tadabhAvAprakArakaM tat prakAraka jJAnaM nirNaya iti nirNayalakSaNaM yadyapi labhyate tathApi tadabhAvaprakArakaM jJAnaM nirNaya ityarthakamarthAvadhAraNaM nirNaya ityeva lakSya lakSaNapratipAdakaM vacanam, vimRzyetyAdikaM tu jalpavitaNDAsthalI yanirNayamadhikRtya, taduktaM bhASye zAstre vAde ca vimarzavarjamiti / vAdajalpAbhyAM vitaNDeti kathA trayamiti vAdo jalpo vitaNDA ceti kathA trayaM trividhA kathetyarthaH, tatra vAdaH " pramANatarkasAdhanopAlambha: siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigrahovAda:' iti sUtralakSitaH, pakSapratipakSauvipratipattikoTI, pramANatarkasAdhanopAlambhaH ityasya pramANatarkarUpaprakArakAnAhAyajJAnaviSayakaraNaka sAdhanadUSaNakarambita ityarthaH etacca jalpavizeSAtivyAptivArakaM, siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH iti vizeSaNadvayazva vAde nigrahasthAnavizeSa niyamArtham tathA ca pramANatvatarkatvaprakArakAnA'hAryajJAnaviSayakaraNaka sAdhanadUSaNakarambitatve sati siddhAntAviruddhatve sati pazcAvayavopapannatve sati vipratipattikoTisAdhanodRzyakoktipratyuktirUpavacanasandarbhatvaM vAdatvamiti paryavasitam, atra svabubhutsavaH prakRtoktikA apilambhakA yathA kAlasphUrtikA nAkSepakA yuktisiddhapratyetAro'dhikAriNaH, anuvidheyastheyasabhya puruSavatI janatAsabhA vItarAgakathatvena vAde nAvazyakI anuvidheyo rAjAdiH, stheyAn madhyasthaH //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 74 ) __ 'yathoktopapanna chalajAtini grahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH iti sUtralakSito jalpaH, yathoktopapanna ityatra yathokteSu yadupapanna tenopapanna iti madhyamapadalopIsamAsaH, pramANatarkatvaprakArakajJAnaviSayakaraNakasAdhanopAlambhavattve sati paJcAvayavopapannatve sati chalajAtinigrahasthAnakaraNakasAdhanopAmbhayogyo vipratipattikoTi sAdhanabAdhanaparavacanasandarbhatvaM jalpatvamiti, etena ubhayapakSasthA. panAvatI vijigISukathAjalpaitilakSaNamapi jJApitaM bhavati, atra cAyaM kramaH __ vAdinA svapakSasAdhanaM prayujya nAyaM hetvAbhAsastallakSaNAyogAditi sAmAnyato nAyamasiddha ityAdi vizeSato vA, prativAdinA syasyAjJAnAdi nirAsAya paroktasambhavAdeva lAbhe ucyamAna grAhyANAmaprAptakAlArthAntaranirarthakAnAmalAme uktagrAhyANAM pratijJAhAni pratijJAntara-pratijJAvirodha-pratijJAsanna yAsa-hetvantarAvinAtArthavikSepa-matAnujJA-nyUnAdhika-punarukta-niranuyojyAnuyogApasiddhAntA. nAmalAbhe paryanuyojyopekSaNasya madhyasthodbhAvyatvAdevAnupanyAsAha. tayA yathAsambhava hetvAbhAsena paroktaM dUSayitvA svapakSa upanyasanoyaH tato vAdInA tRtIyakakSAzritena paroktamanudyasvapakSadUSaNamuddhRtyA. nuktigrAhyocyamAnagrAhyahetvAbhAsAtiriktoktagrAhyANAmalAme hetvA bhAse na yathAsambhavaM pratipakSavAvinaH sthApanA dUSaNIyA, anyathA kramaviparyAse aprAptakAlam, anavasare dUSaNodbhAvane ca niranu yojyAnuyogaH, yathA tyakSasi cet pratijJAhAniH, vizeSayasiceddhatvantaramityAdi, pratijJAhAnyAdivaddhatvAbhAsAnAmuktagrAhyatvA.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 ) vizeSe'pyarthadoSatvenApradhAnatvAccaramamanusandhAnamiti vRttikRtaH / 'sa pratipakSasthApanAhInAvitaNDA' iti sUtralakSitA vitaNDA / atra tacchabdena jalpaMdezo vijigISukatheti parAmRSyate na jalpastasya sthApanAdvayavattve na pratipakSasthApanAhInAtvAsambhavAt, tathA ca pratipakSasthApanAhonAvijigISukathAvitaNDeti paryavasitam, svapakSasAdhanAbhAve'pi parapakSakhaNDane na jayasyaivoddezyatvAdatra pravRttyupapattiH, athavA parapakSakhaNDanenaiva svapakSasiddha devasiddhiriti tasya sAdhanAbhAve'pi na pravRttyanupapattiriti / hetvAbhAsAH paJca jJeyA iti, pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsattvAbAdhitatvAsatpratipakSavaitatpazcarUpopapanno heturgamako bhavati, ye ca pazcarUyopapanno na bhavanti athApi hetuvadAsAsante te hetvAbhAsAH arthAt paJcarUpopannatvAbhAvesati tadrUpeNa bhAsamAnatvaM hetvAbhAsatvaM duSTahetutvamiti, hetuvadAbhAsante yaiste hetvAbhAsA iti vyutpattyA doSA apihetvAbhAsAH, teSAMlakSaNantu anAhAryAprAmANyajJAnAnaskanditanizcayavRttitvaviziSTa yadrUpAvavacchinnaviSayatAvyApikA bhavati prakRtAnumitistat karaNAnyatarapratibandhakatA, prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinna prakAratAkatve sati prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyanirUpitavyAptiviziSTa prakRtahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpita prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkAnumititva vyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatA vA, tadrUpavattvaM doSatvam, svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhena tadrUpaviziSTavattvaduSTatva
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 76 ) mitiparyavasitam, doSasvarUpA ca hetvAbhAsA vyabhicAra-virodhA. siddhi satpratipakSabAdhabhedena paJcaprakArAH duSTahetavo'pi sa vyabhibhicAra-viruddhAsiddhasatpratipakSabAdhitabhedena paJcaprakArAjJeyAH, 'savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAtotakAlAhetvAbhAsAH' iti sUtreNa duSTahetUnAmeva vibhajanam atra prakaraNasamaH satpratipakSaH, sAdhya samo'siddhaH, atItakAlo bAdhita iti / tatra vyabhicAro'nekAntaH, anaikAntikaH savyabhicAraH, vyabhicArasya vyAptijJAnapratibandhakajJAnaviSayatvaM lakSaNam, sAdhAraNyAsAdhAraNyAnupasaMhArabhedena vyabhicArasyatraividhyAt savyabhicAro'pi sAdhAraNAsAdhANAnupasaMhAribhedena trividhaH, tatra sapakSavipakSavRttiH sAdhAraNAnekAntikaH, sapakSo nizcitasAdhyavAn, virakSo nizcitasAdhyAbhAvavAn, yathA zabdo nityo niHsparzatvAdityAdau niHsparzatvahetuH, tasya sapakSe AkAzAdau vipakSe ca rUpAdau vRttaH, viruddhAtivyAptivAraNAyaivAtra sapakSavRttitvaM nivezitaM, sAdhyavadanyavRttitvaM sAdhyAbhAvavavRttitvameva vA vyAptijJAnapratibandhakajJAnaviSayatvAd vyabhicAraH, vastutoviruddhagatatve'pi na kSatiH upadheyasaGkare'pyupAdherasAGkaryAt, sapakSavipakSavyAvRtto'sAdhAraNAnakAntikaH yathA zadvo nityaH zabdatvAdityAdau zabdatvahetuH / asAdhAraNyasya sAdhyasamAnAdhikaraNyavirodhitvena sAdhyasAmAnAdhikaraNyaghaTitavyAptijJAnapratibandhakajJAnaviSayatve na dUSaNatvam / anupasaMhArI ca kevalAnvayidharmAvacchinnapakSakaH, yathA sarva nityaM prameyatvAdityAdi, atra ca pakSatAtiriktasAdhyasahacAragrahasthalAbhAvAt pakSe ca sAdhyasandehAda vyAptigraho na bhavatIti,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 77 ) navyamate sAdhyavadavRttitvamasAdhAraNyaM tasya sAdhyanizcayAghaTitatvena nityadoSatvaM, na tu prAcInamata ivAnityadoSatvam, anupasaMhArI ca kevalAnvayi sAdhyakaH, tasyAtyantAbhAvApratiyogisAdhyakatvarUpasya jJAnAd vyatirekavyAptigrahapratibandho dUSakatAbIjamiti / sAdhyAbhAvavyApto hetuviruddhaH, yathA vahnimAn hradatvA. dityAdau, etasya sAdhyAbhAvAnumiti sAmagrItvena sAdhyAnumiti pratibandho dUSakatAbIjam, pakSarmikahetumattA nizcayaviziSTahetudharmikasAdhyAbhAvanizcayatvena pakSami kasAdhyavattAbuddhiprati pratibandhakatvam / na ca satpratipakSAvizeSaH, tatra hetvantaraM sAdhyAbhAvasAdhakam iha tu hetureva sAdhyAbhAvasAdhakaH sAdhyasAdhakatvena svayopanyasta ityazakti vizeSonnAyakatvena vizeSAditi / satpratipakSastu sAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH, etasyAnumitipratibandho dUSakatAbIjam, yathA hrado vahnimAna dhUmAdityAdau vaha nyabhAvavyApyajalavAn hrado doSaH, ekajJAnaviSayatvasambandhena tadvattvAd dhUmasya duSTatvamiti navyamatam, prAcInamate tu svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvavyApyapratihetuttAparAmarzakAlIna sAdhyavyApyavattAparAmarza viSayaH prakRta hetuH sat pratipakSa iti, etanmate parasparapratibandhAdubhayAnumitipratibandhaH phalam / ___ " sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAtsAdhyasamaH" iti sUtralakSito'siddhaH, sAdhyena vahninA'viziSTaH sAdhyatvAt tathA sAdhyaM sAdhanIyaM tathA heturapi cetsAdhyasamaityucyate, ata evAsiddha iti vyavahriyate iti sUtrArthaH, ayaJcAzrayAsiddha-svarUpAsiddha-vyAptvAsiddhabhedAt
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 78 ) trividhaH, . AzrayAsiddhi-svarUpAsiddhi-vyApyatvAsiddhayazca doSAH, tatra pakSatAvacchedakAbhAvavAn pakSa AzrayAsiddhiH, yathA kAJcanama. yaparvato vahnimAn dhUmAdityAdau kAzcanamayatvAbhAvavAna parvataH, ayazcAnumitiparAmarzapoH pratibandhakaH / hetutAvacchedakAvacchinnAbhAvavAn pakSaH svarUpAsiddhiH, yathAhrado dravyaM dhUmAdityAdau, ayaM ca parAmarzapratibandhakaH / sAdhye sAdhyatAvacchedakAbhAvaH sAdhane sAdhanatAvacchedakAbhAvazca vyApyatvAsiddhiH, tatra prathamaH parvataH kAJcanamayahnimAnityAdau kAJcanamayatvAbhAvavAn vahniH, ayaJcAnumiti parAmarzayoH pratibandhakaH, dvitIyazca parvato vahnimAn kAJcanamayadhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvAn dhUmaH, ayaJca parAmarza prtibndhkH| sAdhanatAvacchedake vyApyatAnavacchedakatvamapi vyApyatvAsiddhiH, yathA parvato vahnimAn nIladhUmAdityAdau nIladhUmatvaM gurutayA na sAdhyasambandhitAvacchedakamiti, AzrayAsiddhayAdyanyatamatvaJcAsiddhisAmAnyalakSaNamiti bodhyam / "kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH" iti sUtralakSito bAdhitaH, kAlAtyaye sAdhanakAlAtyaye pakSe sAdhyAbhAva pramAkAle iti yAvat apadiSTaH prayukto hetuH kAlAtIta ityucyate, kAlAtIta eva bAdhita iti kathyate, sAdhyAbhAvavAn pakSo bAdhaH, yathA vahniranuSNaH kRtakatvAdityAdau, 'na ca bAdhe pakSe hetusattve vyabhicAraH, pakSa hevabhAve svarUpAsiddhiritivyabhicArasvarUpA siddhayantarasyaiva do miti vAdhyaM tadapratisandhAnena bAdhasya doSatvAvazyakatvAta, upadheyasaGkare'pyupArasakarAt, utpattikAlAvacchinno ghaTo
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 76 ) gandhavAnityAdI sAdhyAbhAvavatpakSatAvacchedakAvacchinna pakSarUpabAvasyavasattvAd bAdhasyAnumiti pratibandhaH phalaM, vyabhicArasvarUpAsiddha yoH parAmarza pratibandha ityevaM kArya bhedAcca / chalaM ca trividhaM matamiti, vaktRtAtparyAviSayArthakalpanena dUSaNAbhidhAnaM chalam, vaktRtAtparyAviSayatvaM vizeSye vizeSaNe saMsarga vA, yathA nepAlAdAgato'yaM navakambalavattvAdityatra navasaGkhyA paratvakalpanayA'siddha yabhidhAnam, prameyaM dharmavAdityatra puNyatvArthakalpanayA bhAgAsiddha yabhidhAnam. vahnimAna dhUmAdityatra dhUmAvayave vyabhicArAbhidhAnam / vAk chala-sAmAnyachalopacArachalabhedena trividhaM, naiyAyikarabhimatamityarthaH, tatra zaktyaikArthazAbdabodhatAtparyakazabdasya zaktyA'rthAntaratAtparyakalpanayA dUSaNAbhidhAnaM vAkchalam, yathA nepAlAdAgato'yaM navakambalavattvAdityukte kuto'sya navasaGghayakAH kambalA iti, evaM gauviSANotyukte kuto gajasya zRGgam, zveto dhAvatIti zvetarUpavadabhi prAyeNokte zveto na dhAvatItyabhidhAnamityAdikaM jJeyam / sAmAnyaviziSTasambhavadarthAbhiprAyegoktasyAtisAmAnyayogAdasambhavadarthakatvakalpanayA dUSaNAbhidhAnaM sAmAnyacchalam, yathA brAhmaNo'yaM vidyAcaraNasampanna ityukte brAhmaNatvena vidyAcaraNasampad sAdhayatIti kalpayitvA paro vadati kuto brAhmaNatvena vidyAcaraNasampada bAlye vyabhicArAditi / zaktilakSaNayorekataravRttyAprayukta zabde tadaparavRtyA yaH pratiSedhaH sa upacArachalam, yathA maJcAH krozanti nIlo ghaTa ityAdI maJcasthA eva krozanti na tu maJcAH, evaM ghaTasya kathaM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) nIlarUpAbhedaH, evam ahaM nitya iti zaktayA prayukte amukasmAdutpannastvaM kathaM nitya iti pratiSedho'pyupacArachalam, vAdyabhipretArthasyAdUNaNena chalasyAsaduttaratvam / na ca zliSTalAkSaNika prayogAd vAdina evAparAdha iti vAcyaM tat tadarthabodhakatayA prasiddhasya zabdasya prayoge vAdino'naparAdhAt, anyathA parvatorvAhnimAnityukte parvato'yaM kathamavahnimAnityAdidUSaNenAnumAdyucchedaH syAditi / catuviMzatibhedAH syurjAtaya iti / " sAdhamyavaidhamrmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAti: iti sUtroktaM lakSaNaM sAdhamyamAtreNa vaidharmya mAtreNa vA duSaNAbhidhAne'vyAptamiti chalAdibhinnadUSaNAsamarthamuttaraM svavyAghAtakamuttaraM vA jAtiritilakSaNa eva sUtrasya tAtparyam vyaktayAnekatvAjjAtaya iti bahuvacanam, "sAdharmya - vaidhamryotkarSApakarSavarNyAvayaM vikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNa hetvarthApattyAvizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryaM samAH " iti sUtra darzita catuvizatiprakArA jAtayaH syurityarthaH, sUtre'ntasthitasa mAzabdena sahapratyekaMsAdharmyAdizabdAnAmanvayAt sAdharmya samAvaidharmya sametyAdirItyAcaturviMzatisaMkhyakA jAtayo jJAtavyAH, tatra sAdharmyeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA, yathA anityaH zabdaH kRtakatvAda ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnaM nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavaditi, vizeSa hetvabhAvazcAtra nimittamevamagre'pi / " vaidharmyeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA, anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavadityatraiva prayoge sa eva hetu vaidharmyeNa prayujyate nityaH zabdo
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 81 ) niravayavatvAt, anityaM hi sAvayatraM dRSTaM ghaTAdi, utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jaatii| tatraiva prayoge yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhavediti zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTaH kRtakaHsanna zrAvaNo dRSTa evaM zabdo'pi syAditi zrAvaNadharmamapakarSati / vardhyAvAbhyAM pratyavasthAnaM vAvarNyasame jaatii| varSyAva?sAdhyadRSTAntadharmoviparyasyan vAvarNyasame prayuGkte, 'yathAvidhaH kRtakatvAdiH zabdadharmo na tAdRg ghaTa dharmaH, yAhagghaTa dharmo na tAhag zabdadharma iti, sAdhyadRSTAntadharmI tulyau karttavyau, atra tu viparyAsaH, ghaTasya hyanyAdRzaM kumbhakArAdijanyaM kRtakatvaM,zabdasya hi tAlvoSThAdivyApArajanyamiti / dharmAntaravikalpanena pratyavasthAnaM vikalpasamAjAtiH, yathA kRtakaM kiJcidanityaM bhaviSyati ghaTAdi, kizcinnityaM zabdAdIti, sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamAjAtiH, yathA kRtako yadi yathA ghaTastathA zabdaH prAptaH tahi yathA zabda stathA ghaTa iti zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyo bhavet, tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt, na cedevaM, tathApi vailakSaNyAt sutarAmadRSTAnta iti / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAna prAptyaprAptisame jAtI / yathA yadetatkRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tat kiM prApya sAdhayati aprApya vA, prApya cet dvayo vidyamAnayo reva prAptirbhavati na sadasatoriti dvayozca sattvAta kiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA, aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGgAditi / atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamAjAtiH, yathA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 82 ) yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM, kRtakatve idAnoM ki sAdhanaM, tat sAdhane kiM sAdhanamiti / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamAjAtiH, yathA'nityaH zabdaHprayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAha yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTaH evamAkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTam, kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi, na cedamanakAntikatvodbhAvanam, bhaGga yantareNa pratyavasthAnAditi / anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamAjAtiH yathA anutpanna zabdAkhye miNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate, tadevaM hetvAbhAvAdasiddhiranityatvasyeti / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiH pUrva mudAhRtA saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAti bhavati, yathA kiMghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabdaH uta tadvaidhAdAkAzasAdhAnniravayavatvAnnitya iti / dvitIyapakSotthApanabuddhayA prayujya mAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati, tatraivAnityaH zabdaH kRtakatvAditi prayoge nityaH zabdaH zrAvaNatvA. cchabdatvavaditi / traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthAnamahetusamAjAtiH, yathA hetuH sAdhanaM tat sAdhyAt pUrvapazcAt sahavAbhavet, yadi pUrvam, asati sAdhye tat kasya sAdhanam, atha pazcAt sAdhanam, pUrva tahi sAdhyam, tasmiMzca pUrvasiddha kiM sAdhanena, atha yugapat sAdhyasAdhane, tahi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti / arthApattyA pratyavasthAnamApattisamAjAtiH, yadyanityasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate nitya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 83 ) sAdhAnnitya iti, asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdhamya niravayavatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamAjAtiH, yathA yadizabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate, tahi samAnadharmayogAt tayo ravizeSe tad tadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti / upapatyA pratyavasthAnamupapattisamAjAtiH, yathA yadi kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvaM, niravayavatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati, pakSadvayopapattyA'nadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam / upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamAjAtiH, yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte pratyavatiSThate- na khalu prayatnAnantaroyakatvamanityatve sAdhanam, sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate, upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvaM vinApi vidyudAdAvanityatvaM, zabde'pi kvacid vAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye tathaiveti / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamAjAtiH, tathA tatraiva prayatnAlantarIyakatvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI na prayatnakAryaH zabdaH, prAguccAraNAdastyevAsau AvaraNayogAt tu nopalabhyate, AvaraNAnupalamme'pyanupalambhAnnAstyeva zabda iti cet, na, AvaraNAnupalambhe'pyanupalambha sadbhAvAt, AvaraNAnupalabdhezcAnupalambhAdabhAvaH, tadabhAve cAvaraNopalabdhe rbhAvo bhavati, tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zadvasya prAguvAraNAdagrahaNamiti prayatnakAryatvAbhAvAnnityaH zabda iti /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 84 ) sAdhyadharmanityAnityatvavikalpanena zabdanityatvApAdanaM nityasamAjAtiH, yathA anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA nityAveti, yadyanityA, tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA apAyAnnityaH zabdaH, athAnityatAnityaiva, tathApi dharmasya nityatvAt tasya ca nirAzrayasyAnupapatte sttadAzrayabhUtaH zabdo'pi nitya eva bhavet, tadanityatve tad dharmanityatvAyogAdityubhayathA'pi nityaH zabda iti / ___ evaM sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH yathA ghaTasAdhamyaMmanityatvena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt, atha padArthAntarANAM tathAbhAve'pi nAnityatvaM hi zabdasyApi tanmAbhUditi, anityatvamAtrApAdanapUrvaka vizeSodbhAvanAJcAvizeSasamAto bhinna yaM jAtiH / prayatnakAryanA. nAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kaarysmaajaatiH| yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAha-prayatnasya dvarUpyaM dRSTaM, kizcidasadeva tena janyate yathAghaTAdikam, kiJcitsadevAvaraNavyudAsAdinA'bhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlAdi, evaM prayatnakArya nAnAtvAdeSaHprayatnena zabdo vyajyate janyate veti saMzaya iti, saMzayApAdanaprakArakabhedAcca saMzayasamAtaH kAryasamAjAtibhidyate iti yuktamuktaM caturvizatibhedAH syurjAtaya iti // anyAni yAni tu nigrahasthAnasaMjJAni dvAviMzatimitAni vai iti, anyAni chalajAti bhinnAni, yAni dUSaNAni tu punaH, yat tacchabdayo
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 85 ) nityasambandhAt tAnItyanuktamapyunnIyate tAni dUSaNAni nigrahasthAnasaMjJAni nigrahasthAnavyapadezyAni, vai nizcayena, dvAviMzatimitAni dvAviMzatisaMkhyakAni, ___ "vipratipattiraprattipattizca nigraha sthAnam" iti sUtreNa vipratipattyavipratipatyanyataronnAyakadharmavattvaM nigrahasthAnatvamiti lakSaNaM sUcitam, " pratijJAhAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodhaH pratijJAsanna yAso hetvantaramarthAntaraM nirarthakamapArthakramaprAptakAlaM nyUnamadhikaM punarukta mananubhASaNamajJAnamapratibhAvikSepo matAnujJAparyanuyojyopekSaNaM niranuyojyAnuyogo'yasiddhAnto hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni" iti sUtropadarzitAnidvAviMzatisaMkhyakAni nigrahasthAnAni, tatra svapakSe parapakSadharmAnujJA pratijJAhAniH, seyaM pakSahetudRSTAntasAdhyatadanyahAnibhedAt paJcadhA / yatra zabdo'nityaH kRtakatvAdityukte pratyabhijJayA bAdhitaviSayo'yamityuttarite astu tarhi ghaTa eva pakSa iti, tatra pakSahAniH, tatraiva aindriyakatvAditi heto ranakAntikatvamiti pratyukte astu kRtakatvAditi heturiti hetuhAniH parvatovahnimAndhUmAdayogolakavadityukte dRSTAnta sAdhana vikala iti pratyukte astu tarhi mahAnasavaditi dRSTAntahAniH, atra va siddhasAdhane ca pratyukta astu hi indhanavAniti sAdhyahAniH, anyahAnistu vizeSaNahAnyAdiH, yathA tatra va nIladhUmAdityukta - samarthAvizeSaNatvena pratyukte astu tahi dhUmAditi heturityAdi / pratijJAtArthasya pratiSedhe kRte vizeSaNAntara viziSTatayA tat kathanaM pratijJAntaram, pratijJAtArthasyetyupalakSaNaM hetvatiriktArthasyeti
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) tenodAharaNAntaropanayAntarayoH pratijJAntaratvena saGgrahaH, yathA zabdo'nitya ityukte dhvanau bAdhena pareNa pratyukte varNAtmakaH zabdaH pakSa iti pratijJAntaram, pratijJAhetvo virodhaH pratijJAvirodhaH, yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti, atra yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH,atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatirikta dravyamiti / pakSa pratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsanna yAsaH, svAbhihitasya pratiSedhe kRte sati tat parijihIrSayA pratijJAtArthApalApa- pratijJAtArthApalApaH pratijJAsanna yAsa iti tat paryavasAnam, yathA zabdo'nityaH aindriyakatvAdityukte sAmAnye vyabhicAreNapareNa pratyukteka evamAha zabdo'nitya iti / paroktadUSaNoddidhIrSayA tatra va hetau pUrvoktahetutAvacchedakAtiriktahetutAvacchedakaviziSTavacanaM hetvantaram, yathA zabdo'nityo bAhyendriyapratyakSatvAdityukte sAmAnye'nakAntikatvena ca pratyukte sAmAnyavattve satIti vizeSaNam / prakRtopayuktamarthamupekSyAsambaddhArthAbhidhAnamarthAntaram yathA zabdo'nityaH kRtakatvAdityuktvA zabdo guNaH sa cAkAzasyetyAdi / avAcakapadaprayogo nirarthakam yathA javagaDadazAditulyavarNakramanirdezaH, pariSatprativAdibhyAM trirabhihitamapyavijJAtavijJAtArtham, asya avahitAvikalavyutpannapariSat pativAdibodhAnukUlopasthityajanakavAcakavAkyaprayogo'vijJAtArthamitiparyavasitam, asya tredhA sambhavaH asAdhAraNatantramAtraprasiddham atiprasaktayogamanapekSita rUDhikam zliSTamiti, tatrAdyaM bauddhaprasiddha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 87 ) rUpaskandhAdivacanam, dvitIyaM-kazyapatanayadhRtiheturayaM trinayanasamAnanAmadheyavAn tat ketumttvaadityaadi| tRtIyaM shvetodhaavtiityaadi| paurvAparyAyogAdapratisambaddhArthamapArthakam, asya abhimatavAkyArthabodhAnukUlAkAGkSAdizUnyabodhajanakapadatvamapArthakatvamityatra paryavasAnam yathA daza dADimAni SaDpUpA ityAdi / 'avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam' idaM ca sUtramitthaM vyAkhyAtaM vRttikRtA___ avayavasya kathaikadezasya viparyAso vaiparotyaM, tathA ca samayabandhaviSayIbhUtakathAkramaviparItakrameNAbhidhAnaM paryavasannam, tatrAyaM kramaH vAdinA sAdhanamuktvA sAmAnyato hetvAbhAsA uddharaNIyA ityekaH pAdaH, prativAdinazca tatropAlambho dvitIyaH pAdaH, prativAdinaH svapakSasAdhanaM tatra hetvAbhAsoddharaNazceti tRtIyaH pAdaH, jayaparAjayavyavasthA caturthapAdaH, evaM pratijJAhetvAdInAM kramaH, tatra sabhAkSobhavyAmohAdinAvyastAbhidhAnamaprAptakAlamamiti / ___ svadarzanasiddha yatkizcidavayavazUnyAvayavAbhidhAnaM nyUnam, saugatasyodAharaNopanayAvayavadvayavAdinaH pratijJAdyavayavAnabhidhAne. 'pina nyUnam, pratijJAdyavayavapaJcakAbhyupagantu naiyAyikasya tu tathAnabhidhAne bhavatyeva tat / hetUdAharaNAdhikamadhikam, yathA dhUmAdAlokAtmahAnasabaccatvaravaditi / niSprajojanaM zabdArthayoH punarabhidhAnaM punaruktam anuvAdastu saprayojanatvAnna tat, samAnArthakapUrvAnupUrvIkazabdaprayogaH zabdapunaruktaM yathA ghaTo ghaTa iti, samAnArthakabhinnAnupUrvIkazabdaprayogo'rthapunaruktam, yathA ghaTaH kalasa iti / vijJAtasya pariSadA tribhirabhihitasyApyanuccAraNamananubhASaNam, tadidaM caturdhA- ekadezAnuvAdAt, viparItAnuvAdAt, kevaladUSaNo.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 88 ) ktayA, stambhena c| pariSadA vijJAtasya vAdinA tribhirabhihitasyApyavijJAnamajJAnam, idazca kiMvadasi budhyata eva netyAdyAviTakaraNena jJAtuM zakayate / uttarAheM uttarApratipattirapratibhA / asambhavatkAlAntarakatvenAropitaM kAryavyAsaGgamudbhAvyakathA vicchedo vikSepaH / svapakSadoSAbhyupagamAt parapakSadoSaprasaGgo matA. nujJA, yathA cauro bhavAn puruSatvAt prasiddha cauravadityukte bhavAnapi cauraH puruSatvAditi bannAtmanaH parApAdita cauratvadoSamabhyupagatavAniti matAnujJayAnigRhyate / nigrahasthAna prAptavatto nigrahasthAnAnubhAvana paryanuyojyo. pekSaNam, etacca madhyasthenevobhAvyaM, vAde svayamasyodbhAvanamapi yuktam / anigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyogo niranuyojyAnuyogaH, upapannavAdinamapramAdinamanigrahAhaMmapi nigRhIto'sItiyo bUyAta sa etena nigRhyte| siddhAntamabhyupetyAniyamAt kathAprasaGgo'pasiddhAntaH, asya kathAyAM svIkRtasiddhAntapracyavo'pasiddhAnta ityatra paryavasAnam, yathA sAGkhayamatenAhaM vadiSyAmItyabhyupetyArabdhAyAM kathAyAmAvibhAve'navasthA doSaparihArAyAvirbhAvasyAsatoyadyutpatti svIkaroti tadA'nena nigRhyate / hetvAbhAsAstu puurvmevlkssitaaH| mokSAGgasya kathAGgasya, tattvamAtrasya darzanam / AkSapAdaM suzilena, bhAvitaM bhAvyatAM budhaiH // 1 // // iti nyAyadarzanam //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 58 ) // atha kAraNAdadarzanaM // 5 // vaizeSikadarzanAparAbhidhAnam // padArthAnugame kAntaM kANAdaM darzanaM varam / dravyAdibhissaptattva - vizvatattvaprakAzakam // 1 // anantAnAM padArthAnAM pratyekaM vaktumazakyAnAmapi saptabhirdravyatvAdibhivibhajAkadhamairanugame etAvanta eva padArthA nAto'dhikAsantItyevamanugame kAntaM manoharam, kANAdaM kaNAdamunibhASitaM, darzanaM vaizeSikadarzanAbhidheyam, varaM nyAyadarzanApekSayA zreSTha, tatra SoDazapadArthAnAmabhidhAne'pi tadanantarbhUtAnAM bahUnAM padArthAnAM sadbhAvAt idantu dravyAdibhiH saptatattvaH dravya-guNa-karma- sAmAnyavizeSa- samavAyAbhAvAkhyaiH saptapadArthaH nirukta saptapadArthanirUpaNaiH, vizvatattvaprakAzakam samastapadArthajJAnaMpratyalam / yadyapi 'athAto dharmaM vyAkhyAsyAmaH // 1 // yato'bhyudayaniHzreyasasiddhi sadharmaH ||2|| tad vacanAdAmnAyasya prAmANyam // 3 // ' iti sUtratrayAntaraM "dharmavizeSaprasUtAdravyaguNa-karmasAmAnyavizeSa-samavAyAnAM padArthAnAM sAdhamyavaidhamrmyAbhyAM tattvajJAnAnniH zreyasam // 4 // iti sUtra N prANinAya kaNAdaH, tatra SaNNAmevopadarzanaM natu saptamasyAbhAvasya, tathApi 'kAraNAbhAvAt kAryAbhAvaH iti na tu kAryAbhAvAtkAraNAbhAvaH ' ityAdi sUtraNato'bhAvo'pi tat sammata eveti bodhyam / dravyANi navasaMkhyAni caturviMzatikAH guNAH // karmANi paJcasAmAnyaM trividhaM parikIrtitam // 2 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) anantAzca vizeSAssyu - rasamavAyo na bheda bhAk // abhAvo dvividho nAnye padArthAH mAnagocarAH ||3|| dravyANi nava saMkhyAnIti, samavAyikAraNatvaM guNavattvaM guNakarmabhinnatve sati sAmAnyavattvaM dravyasya lakSaNam, dravyatvajAtimattvamapi dravyasya lakSaNam, samavAyasambandhena bhAvakAryamprati tAdAtmyasambandhena dravyaM kAraNamiti, samavAyasambandhAvacchinna kAryatvAva cchinnakAryatAnirUpitatAdAtmya sambandhAvacchinna dravyaniSThakAraNatA kiJciddharmAvacchinnA kAraNatvAt ghaTaniSThakAryatAnirUpitakapAlaniSThakAraNatAvadityanumAnena dravyatvajAtisiddhiH, anyUnAmatiprasaktadharmasyaivAvacchedakatvamiti niyamena pRthivItvAde nyUM vRttitvAt sattAdezcAtiprasaktatvAnnoktakAraNatAvacchedakatvamiti bodhyam / niruktalakSaNavanti dravyANi pRthivIjalatejovAyvAkAzakAladigAtmano bhedena navasaMkhyakAni navasaMkhyAvanti / gandhavattvaM pRthivyAlakSaNaM, gandhasamavAyikAraNatAvacchedakatayA pRthivItvajAtistatra siddhayati pASANAdAvapi gandho'styeva yad dravyaM yad dravyadhvaMsajanyaM tat tadupAdAnopAdeyamitiniyamAt pASANadhvaMsajanye pASANabhasmani pASANopAdAnopAdeye gandhAnurodhena pASANopAdAne gandhasyAvazyakatvena tataH pASANe'pi gandhotpattisambhavAt, anupalambhastvanutkaTatvenApyupapadyate, tatra SaD vidho rasaH, saptavidho varNazca, pAkajo'nuSNAzItasparzastatra, sAnityA'nityA ca nityA paramANurUpA, tadanyA'nityA, saivAvayavavatI, tasyAH zarIrendriyaviSayabhedena traividhyam, pArthivaM zarIraM yonijamayonijaM ca, indriyaM ghrANaM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) rUpAdiSu madhye gandhasyaiva grAhakatvena tasya pArthivatvaM sidhyati, dvayaNukAdibrahmANDastu vissyH| zItasparzavattvaM jalasya lakSaNaM, janya. zItasparza janarutAvacchedakatayA janyajalatvaM tadavacchinnajanakatAvacchedakatayA paramANusAdhAraNaM jalatvaM siddhayati, tatra madhuro rasaH, abhAzvarazuklarUpaJca, nityAnityAdibhedaH pRthivIvat, kintu zarIramayonijaM varuNaloke prasiddham indriyaM rasanaM, rUpAdiSu madhye rasasyai va vyajakatvAt tasya jalIyatvaM sidhyati, sarit samudrAdi vissyH| uSNasparzavatvaM tejaso lakSaNaM, janyoSNasparzasamavAyikAraNatA vacchedakatayA janyatejastvaM tadavacchinnasamavAyikAraNatAvacchedakatayA paramANusAdhAraNaM tejastvaM sidhyati, bhAzvarazuklarUpantatra, nityAnityAdibhedo jalavat, indriyaM cakSuH, tasya rUpAdiSu madhye rUpasyaiva vyaJjakatvAt taijasatvaM sidhyati, vahnAdi viSayaH / apAkajAnuSNAzotasparzavatvaM vAyo lakSaNam, apAkajAnuSNAzItasparzasamavAyikAraNatAvacchedakatayA vAyutvaM sidhyati, tasya paramANuvRttitvaM pUrvavat, tejasa iva nityAnityAdibhedaH, dehavyApi svagindriyam, tasya rUpAdiSu sparzasyaiva vyaJjakatvena vAyavIyatvaM siddhyati prANAdi maMhAvAyuparyanto viSayaH / zabdavizeSaguNakamAkAzam, ekameva, ata eva tatrAkAzatvaM na jAtiH, bhotrendriyaM tasya, tasyopAdhibhedAnnAnAtvam kAlikaparatvAsamavAyikAraNasaMyogAzrayaH, sa caikopyupAdhibhedAt kSaNalavadaNDamuhUtrtadinapakSamAsAdivyavahAra viSayaH, kAlikasambandhena jagatAmAzrayazca, daizikaparatvAparatvAsamavAyikAraNasaMyogAzrayatayAdisidhyati sApyekA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 92 ) nityA / vibhutvaJcAkAzakAladizAM samAnamevaM paramamahattvamapi digekA'pyupAdhibhedAt praaciiprtiicyaadivypdeshmshnute| kAladizorapyekavyaktikatvAt kAlatvadikatvena jaatii| jJAnAdiguNavAnAtmA, sa jIvezvarabhedena dvividhaH, tatra janyajJAnavattvaM jIvasya lakSaNam, jIvAH pratizaroraM bhinnA vibhavo nityAzca, zarorendriyAdInAM caitanyAbhAvAccharIrendriyAdyadhiSThAtRtayA teSAM siddhiH, nityajJAnavAnIzvaraH, so'pivibhunityazca, kintve ko jAtaH kartA, taduktatvena vedasya pauruSeyatvam, nityasya svarUpayogya ve phalAvazyambhAva iti niyamAGgIkAre sukhaduHkhasamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhamAtmatvaM jIvamAtragatam, ukta niyamAnaGgIkAre tadIzvaragatamapIti bodhyam / sukhaduHkhAdisAkSAtkAraNamindriyaM manaH, tat saMyuktatvAt kiJcidindriyaM jJAnaM janayati tadasaMyuktatvAcA paramindriyaM jJAnaM na janayatItyato'NumanaH tacca patizarIraM bhinnamiti tadgataM manastvasAmAnyaM sambhavatIti, suvarNasyatejasyantarbhAvAnavasaMkhyAni dravyANIti siddham / catuviMzatikA guNA iti, karmabhinnatve satyasamavAyikAraNatvaM dravyakarmabhinnatve sati sAmAnyavattvaM guNatvajAtimattvaJca guNasya lakSaNam, dravyakarmabhinna sAmAnyavati yA kAraNatA sA kizciddharmAvacchinnA kAraNatvAt kapAlaniSThakAraNatAvadityanumAnena gunntvjaatisiddhiH| ukta lakSaNalakSitAguNAH rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANa pRthaktvasaMyogavibhAgaparatvabuddhisukhaduHkhecchAdvaSayatna gurutvadravatvasnehasaMskAradharmAdharmazabdabhedAcaturvizatikAH caturvizatisaMkhyakA ityrthH|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) "rUparasagandhasparzAH saMkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnAzca guNAH" iti sUtre ca zabdena sacitAgurutvAdayaH sapta, rUpAdayaH prayatnAntAzca saptadaza kapThata uktA iti caviMzatisaGkhyakatvaM guNAnAM kaNAdAnumatameveti bodhyam, tatra cakSurmAtragrAhyo guNotyaM, zuklanolapItaharitaraktakapizacitrabhedena saptavidhaM, pRthivIjalatejovRtti, pRthivyAM saptavidhaM, jale abhAzvarazuklarUpaM, tejati bhAzvara zuklarUpamiti, atra yenendriyeNa yad gRhyate tadgatA jAti stadabhAvazcate. nendriyeNa gRhyata iti niyamAdrUpatvAderapi cakSurmAtragrAhyatvAt tadvAraNAya guNa iti, evamagre'pi, rasanagrAhyoguNorasaH madhurakaTukaSAyAmlatiktalavaNabhedena SaDvidhaH, pRthivIjalavRttiH, pRthivyAM SaDvidho'pi, jale madhura eva / nANagrAhyoguNo gandhaH suramyasurabhibhedena dvividhaH pRthivImAtravRttiH, tvagindriyamAtragrAhyaguNaH sparzaH, sa ca zItoSNAnuSNAzItabhedAt trividhaH, pRthivIjalatejovAyuvRttiH pRthivIvAyvoranuSNAzItasparzaH, jale zItasparzaH, tejasyuSNasparzaH, pRthivyAM pAkajA rUparasagandhasparzA anityA eva, jale rUparasasparzA apAkajA nityagatA nityAH, anityagatA anityAH, evaM tejovAyvorapi, etanmate paramANAveva pAkajAH, nyAyamate'vayavinyapi, gaNanavyavahArahetuH sakhyA, navadravyavRttitaH, ekatvAdiparArddhAntA tatra nityadravyagatamekatvaM nityam, anityagatamekatvamanityatvam, dvitvAdiparArdhAntA apekSAbuddhijanyA tannAzAnazyati apekSAbuddhizvAnekakatvabuddhiHprathamakSaNe'yameko'yameka ityapekSAbuddhiH dvitIyakSage
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 94 ) dvitIyotpattiH tRtIyakSaNa dvitvatva nirvikalpakaM caturthakSaNe'pekSA. buddhinAzo dvitvapratyakSaM ca paJca rakSaNe dvitvanAzo dvitvaviziSTa pratyakSaJca, evaM tritvaadrepyutpaadvinaashau| mAnavyavahArAsAdhAraNakAraNaM parimANaM navadravyavRtti, mahaddIrghANuhrasvabhedena caturvidham, tadapi pratyekaM paramamadhyamabhedena dvividhaMdvividham, tatra paramamahaddo AkAzAdidravyacatuSTayattina paramANuhrasve paramANumanovattinI, enacatuSTayamapi nityagatatvA. nityam, madhyamamahaddI vyaNukAdyavayavivattinI, madhyamANuhrasve dvayaNukattinI, etaccatuSTayamanitya mevAzrayanAzannazyati / saGkhyA janyaM parimANajanyaM, pracayajanyatvaMca, tatra dvayuNukaparimANaM paramANudvitvajaM, vyaNukaparimANaM dvayaNukatritvajaM, ghaTAdiparimANaM kapAla. parimANajaM, tUlakAdiparimANaM pracayajanyamiti / pRthag vyavahArA. sAdhAraNakAraNaM pRthaktva navadravyavRtti, ekapRthaktvAdi parArdha. pRthaktvaparyantam, saMkhyAvannityatvAdikamasya jJeyam / saMyuktavyavaH hArAsAdhAraNakAraNaM saMyogaH navadravyavRttiH, sacaikakarmajanyobhaya. karmajanyasaMyogajasaMyogabhedAt trividhaH, tatrAdyaH, pakSikriyayA pakSitarusaMyogaH, dvitIyo malladvayakriyAbhyAM malladvayasaMyogaH tRtIyaH kapAlatarusaMyogAd ghaTasaMyogaH, kriyAyA abhAvAdavayavAbhAvAcca vibhudvayasaMyogo na bhavati, saMyogazcAvyApyavRttiH, yatrakAvacchedena saMyogo vidyate, tadA tatraivAnyAvacchedena tadabhAvo'pi, paramANuniSThasyApi saMyogasya digAdayo'vacchedakAH karmajasaMyogo'bhighAto nodanaJca, AdyaH zabdahetuH, dvitIyaH shbdaahetuH| saMyoganAzako
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) vibhaktavyavahArAsAdhAraNakAraNaM vA guNo vibhAgajavibhA / bhedena trividhaH, pakSikriyayA pakSita ruvibhAga AdyaH, malladvaya kriyayA malladvayavibhAgo dvitIyaH, tRtIyastu kAraNamAtra vibhAgajanyaH, kAraNAkAraNavibhAgajanyazca tatra kapAladvaya vibhAgAt kapAlAkAzavibhAgaH prathamaH, hastataruvibhAgAccharIrataruvibhAgo dvitIya iti, saMyogavibhAgAvanityAveva / parAparavyavahAranimitte paratvAparatve, vaizike kAlike ca pRthavIjalatejovAyumanovRttinI / tatra dezikaparatvaM mUrtasaMyogabhUyastvajJAnajanyaM dUratvamiti vyapadizyate, daMzikamaparatvaM mUrttasaMyogAlpIyastvajJAnajanyamantikatvamiti vyapadizyate, tayorAzrayeNa saha dika saMyogo'samavAyikAraNam / kAlikaparatvaM divAkaraparispandabhUyastvajJAnajJAnajanyaM jyeSThatvamiti vyapadizyate, divAkaraparispandAlpIyastvajJAnajanyamaparatvaM kaniSThatvamiti vyapadizyate, tayorAzrayeNa saha kAlasaMyogo'samavAyikAraNam, eSAmapekSA buddhinAzAnnAzo bhavatIti / sarvavyavahArAsAdhAraNa kAraNaM buddhirjJAnam, anubhUtismRtibhedena dvividham, tatra saMskAramAtrajanyaM jJAnaM smaraNam, yathA sa ghaTaH sa devadatta ityAdi, tatra pUrvAnubhavaH karaNam, smRtibhinna N jJAnamanubhavaH, sa pratyakSAnumitibhedena dvividhaH upamitizAbdayoranumitAvanta rbhAvAt, ata evopamAnazabdayorna pramANAntaratvam, tayoranumAnapramANAntarbhAvAt, pratyakSAnumitI ca nyAyadarzananirUpaNe nirUpite eva, zabdapramANasyAnumAnagatArthatvamittham, daNDena gAmAnayetyAdilaukikapadAni yajetetyAdi vaidikapadAni vA patAparyaviSayasmArita padArthasaMsargapramApUrva kANi AkAG -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) kSAtimatpadakadambatvAt, ghaTanAnayetyAdi padakadambakavat, yadvA ete mithaH saMsargavantaH yogyatAdimatpadopasthApitatvAt, tAdRza padArthavat, dRSTAntareNa sAdhyasiddhiriti / upamAnapramANasyAnumAnagatArthatvamittha gavayavyaktipratyakSAnantaraM gavayapadaM gavayatvapravRttinimittakam, yadvA gavayapadaM sapravRttinimittakaM sAdhupadatvAditya. numAnena pakSadharmatAbalAdgavayatvapravRttinimittakaM siddhayatIti / pramAbhramabhedenApi jJAnasya dvaividhyam, tatra tadvati tat prakAraka jJAnaM pramA, yathA rajate idaM rajatabhitijJAnam, tadabhAvavati tat prakArakaM jJAnaM bhramaH, tasya saMzayaviparyayabhedena dvaividhyam, tatraikasmin dharmiNi viruddha tat tadabhAvakoTi dvayAvagAhi jJAnaM saMzayaH, yathA'yaMsthANuna veti / tadabhAvavati tat prakArako nizcayo viparyayaH, yathA zuktAvidaM rajatamiti, tadabhAvAprakArakatat prakArakajJAnaM nizcayaH, pramAyAM guNaH bhrame ca doSaH kAraNam, saMpAdivRtijanakatvena prAmANyaM visaMvAdhipravRttijanakatvena cAprAmANyamanumIyata iti paratogrAhyatvameva prAmANyAprAmApyayoriti / anyecchAnadhInecchA. viSayo guNaH sukhaM dharmajanyam / anya dveSAnadhInadveSaviSayo guNo duHkham adharmajanyam / icchAkAmaH, sA phalecchopAyecchAbhedena dvividhA, tatra sukhaviSayiNI duHkhAbhAvaviSayiNovecchA phalecchA, tatra phalajJAnaM kAraNam, phalasAdhanecchA upAyecchA, tatreSTa sAdha. natAjJAnaM kAraNaM, saiva kRtisAdhyatvaprakArikAcikIrSetyabhidhIyate, tasyAzca kRtisAdhyatAjJAnamapikAraNam, dveSaH krodhaH, sa phaladveSopAya. dveSAbhyAM dvidhA, tatra phaladvaSe phalajJAnaM kAraNaM, upAya dvaSe
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 97 ) dviSTasAdhanatAjJAnaMkAraNam / yatnaH prayatnaH, sa ca pravRtti nivRttijovanayoniyatnabhedena trividhaH, tatra balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAviSayakakRtisAdhyatAviSayakajJAnaM cikIrSApAdAnapratyakSaM ca pravRttaukAraNam, ata eva pravartakatvAnurodhena vidherapibalavadaniSTAnanubandhISTa sAdhanatvamarthaH, nivRttimprati dveSadvArAdviSTasAdhanatAjJAnaM kAraNaM, jIvanayoniyatnastu zarIre prANasaJcAre kAraNam atIndriyazca, tena kAryeNAnumeyaH / AdyapatanAsamavAyikAraNaM gurutvaM pRthivIjalavRtti, tannityagataM nityam anityagatamanityam / AdyaspandanA samavAyikAraNaM dravatvaM pRthivIjalatejovRtti, sAMsiddhikanamittika bhedena tad dvividham, tatrAdyaM jale, vahnisaMyogAdinimittajanyaM dvitIyaM tu ghRtAdipRthivISu suvarNAditejassu ca, jalaparamANo dravattvaM nityam, anyatrAnityam / cUrNAdipiNDIbhAvaheturguNaH sneho jalamAtravRttiH, nityagatonityo'nityagatastvanityaH, tailAbhyantarajale sprkRsstttvaadhnaanukuulysmpaadyti| saMskArakhividho vega-sthitisthApaka bhAvanAbhedAta, tatra vegaH pRthivojalatejovAyumanassuvartate, sa kamaMjavegajabhedAd dvividhaH, tatra zarAdaunodanajanitena karmaNA vego janyate, tena ca pUrvakarmanAzAdutaraM karma, evamuttarottaramapi, yatra vegavatAkapAlena janite ghaTe vego janyate sa vegajovega iti, sthitisthApakaH kSitI, keSAzcin mate pRthivyAdi catuSTaye, atIndriyo'sau, AkRSTazAkhAdInAM yat pUrvadezagamanaM tatra hetuzca, sa upekSAnAtmakanizcayajanyaH, smaraNe pratyabhijJAne ca kAraNaM, pratyabhijJAnaM ca saMskArasahakRtendriyajanyaM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68 ) jJAnaM pratyakSavizeSa eva yathA so'yaM ghaTaH so'yaM devadatta ityAdi, caramaphalanAzyo'yaM, kvacid rogAdinAzyaH, kvacit kAlAdinAzyaH, saMskAramAtraM janyameva / sarveSAmahikapAratrikANAM sukhAnAmasAdhAraNakAraNaM dharmojIvavRttiH, gaGgAsnAnAdiyAgAdivyApAraH karmanAzAjalasparzAdinAzyazca, taduktamAcAryeNa 'ciradhvastaM phalAyAlaM na karmAtizayaM vinA' iti / duHkhAsAdhAraNakAraNamadharmo niSiddhakarmajanyaH prAyazcittAdinAzyo jIvavRttiH dharmAdharmoM mithyAjJAnajanyavAsanAjanyau tattvajJAnAda vinazyataH, bhogAdapi vinazyataH iti / zrotrendriyagrAhya guNaH zabdaH AkAzavRttikhyApyavRttizca, sa dhvanivarNabhedena dvividhaH, tatra mRdaGgAdimayo dhvaniH, vAyukaNThasaMyogAdijanyaH kAdirvarNaH, kadambagolakanyAyena vIcItaraGganyAyena vA zrotradezotpannasya zabdasya grahaNaM bhavati na tu mRdaGgAdi dezotpannasya, utpannaH kovinaSTaH ka ityevamutpAdavinAzapratItyA zabdasyAnityatvameva, soyaM ka ityAdipratyabhijJAnaM tu tadevauSadhimityAdi pratyabhijJAnavat sAjAtyA. valambanamiti / atra sparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvavegA navaguNA vAyau, rUpadravatvasahitA ete ekAdazaguNAH tejasi, rasasnehagurutvasahitA ete caturdazaguNA jale, sneha honA gandhayuktA ete caturdazaguNAH pRthivyAm, saMkhyAdipaJcakaM buddhyAdiSaTkaM dharmAdharmI bhAvanA cetyevaM caturdazaguNA jIvAtmani, saMkhyAdipaJcakaM dikakAlayoH, saGghAdipaJcakaM zabdazcetiSaDguNA AkAze, saMkhyAdi paJcakaM jJAnecchAprayattAzcetyevamaSTau guNA Izvare,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) saGghayAdipaJcakaM paratvAparatve vegazcetyaSTau guNA manasi / buddhayAdiSaTkaM rUpAdicatuSTayaM snehasAMsiddhikadravatvAdRSTabhAvanAzabdA guNAH, etad bhinnAssAmAnyaguNA iti, anye'pi guNagata vizeSAsUtrabhASyavRttyAdito jJeyAH / karmaNi pazceti, guNabhinnatve satyasamavAyikAraNatvaM dravyaguNabhinnatve sati sAmAnyavattvaM saMyogavibhAgobhayanirUpitAsamavAyikAraNatvaM karmatvajAtittvaM vA karmaNo lakSaNaM, karmavajAtistu pratyakSasiddhA, ukta lakSaNalakSitAni karmANi utkSepaNApakSepaNAkuzcanaprasAraNagamanabhedena paJcaprakArANItyarthaH, tatra Uvadeza saMyogAnukUlaM karmotkSepaNam adhodezasaMyogAnuklamapakSepaNam, avayavAnAM parasparasannikRSTadezasaMyogAnukUlaM karmAkuJcanaM, viprakRSTadezasaMyogAnukUlaM karma prasAraNam, etaccatuSTabhinna karmagamanam, bhramaNarecanasyandanova'jvalanatiryaggamanAnAM gamana evAntarbhAvAnakarmAdhikagham tadetatkarmapaJcakaM pRthivIjalatejovAyumanovRtti, karmavattvamevaiteSAM mUrttatvaM na tu tajjAti tatvena saha sAGkaryAt, bhUtatvaM ca bahirindriya grAhyavizeSaNaguNavattvaM tadAzrayatvAt pRthivyAdIni paJcabhUtAni / sAmAnyaM trividhaM parikItitamiti, nityatve satyanekasamavetatvaM sAmAnyasya lakSaNam, anugatapratItiniyAmakatayA kAryakAraNabhAvAvacchedakatayA, zabdapravRttinimittatayA ca sAmAnya sidhyati, dravyaguNakarmasu dravyaM sat gaNaH san karma saditi yadiyaM sadityanugatapratItistasyA viSayavidhayAniyAmakamekamavazyamabhyupeyaM tadeva sattvam, dravyatvAdikaM kAraNatAvacchedakatayA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 100 ) ghaTatvAdikaM ca kAryatAvacchedakatayA siddhayati, guNatvaM caturviMzatiguNeSu guNapadapravRttinimittatayA siddhayatIti, vyaktyabheda-tulyasvasaGkarAnavasthArUpahAnyasambandhAzca jAtibAdhakAH, tatra ekavyaktimAtravRttitvalakSaNavyaktayabhedAdAkAzatvakAlatvadikatvAdIni na sAmAnyAni, svabhinnajAtisamaniyatatvaM jAtibhedasya bAdhakaM tena yadeva ghaTatvaM tadeva kalazatvakumbhatvAdi, parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyesati sAmAnAdhikaraNyaM sAGkarya, taba jAtitvabAdhaka, tena pRthivItvAdinA sAGkaryAdindriyatvAdikaM na jAtiH, bhUtatva. mUrtatvayorekasya jAtitvasAdhakapramANAbhAve sAGkaryAdubhayaM na jAtiH yadi ca karmajanakatAvacchedakatayA mUrttatvaMjAtirupeyate tadA tat sAGkaryAd bhUtatvaM na jAtiH, ghaTAdiSvanugatapratItyAdibalAd ghaTatvAdijAtInAM siddhau ghaTatvAdiSu jAti tirityanugatapratItyA jAtitvasya sakalajAtigatasya sAmAnyasyopagame tat sAdhAraNyena jAtirityanugatapratIti balAdanyasya sAmAnyatvasya jAtitayopagame tatrApyukta dizAjAtyantarasya sAmAnyatvasya prasaktayAnavasthAnaM syAdataH sAmAnyatvaM na jAtiH, nityadravyANAM paramANvAdInAM vyAvartakatayA svato vyAvRttAnAmanantAnAM vizeSANAM siddhau teSu vizeSatvajAtarupagame jAtimatAM kiJcidrUpeNaivavyAvRttiriti svato. vyAvRttatvasya vizeSAsAdhAraNarUpasya hAnissyAdato vizeSatvaM na jAtiH, samavAyasambandhena vRttitvalakSaNasambandhasyAbhAvasvarUpA. sambandhAt samavAyAbhAvo na jAtI, taduktam 'vyakterabhedastulyatvaM sngkro'thaa'nvsthitiH|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 101 ) rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgahaH // 1 // ' iti, tadetat sAmAnyaM param, aparaM, parAparaJcati trividhaM vaizeSikaH parikItitam, tatra sarvasAmAnyApekSayA'dhikadezavRttitvarUpaparatvavatsattvaM dravyaguNakarmavRtti, sarva sAmAnyApekSayA nyUnadezavRttitvalakSaNAparatvavad ghaTatvAdi, dravyatvapRthivItvAdikaM tu ghaTatvAdyapekSayA'dhika. dezavRttitvAta sattAdyapekSayA nyUnadezavRttitvAt parAparamiti / anantAzca vizeSAH syuriti, sadbhinnatve sati ekavyaktimA. asamavetatvaM vizeSatvam, ghaTapaTAdInAM parasparaviruddha ghaTatvapaTatvAdimattvAd bhedaH, dvayaNukAdInAJca vibhinnAvayavArabdhatvAbhedaH, paramANyAdInAM ca nitya dravyANAM vibhinna vizeSavatvAdeva parasparaM bhedaH, vizeSAzca svata eva vyAvRttA, nityadravyANAmAnantyAt tad gatAnAM vizeSANAmapyAnantyamiti / samavAyo na bhedabhAgiti, nityasambandhatvaM samavAyasya lakSaNam, ayutasiddhayoravayavAvayavino guNaguNinoH kriyAkriyAvato jAtivyaktyo nityadravyavizeSayozca sambandhe samavAyaH, na bhedabhAg ayaM na bhedaM vibhinna prakAratvaM bhajati, kintu lAghavAdeka eva samavAyaH, guNakriyAdiviziSTabuddhi vizeSaNavizeSyasambandhaviSayA viziSTabuddhitvAt daNDI puruSaiti viziSTa buddhivadityanumAnena lAghavAdekasyaiva samavAyasyasiddhaH, sambandhapratyakSe yAvat sambandhipratyakSasya hetutvAt samavAyasambandhinAmatIndriyANAmapi paramANvAdInAM sadbhAgat samavAyo nAdhyakSagocara iti / abhAvo dvividha iti, dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvavattvamabhAvasya lakSaNam, saMsargAbhAvAnyonyAbhAvabhedena sa dvividhaH,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 102 ) tatrAnyonyAbhAvabhinnAbhAvaH saMsargAbhAvaH, sa prAgabhAvadhvaMsAtyantAbhAvabhedena trividhaH, tatra anAdi, sAntaH prAgabhAvaH, sAdirananto dhvaMsaH, etau svapratiyogisamavAyikAraNarvAttanau, kapAle ghaTo bhaviSyati kapAle ghaTo nazyatIti pratIteH tAdAtmyAnyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo'tyantAbhAvonityaH, yathA bhUtale saMyogena ghaTo nAstIti, saMyogasambandhAvacchinna ghaTatvAvacchinna ghaTaniSTha. pratiyogitAkAtyantAbhAvavad bhUtalamityuktapratItiparyavasAnam, yena sambandhena yena dharmeNa yatra pratiyogIvarttate tatsambandhAvacchinna taddharmAvacchinna tanniSThapratigogitAkAbhAvo na tatra varttate tatsambandhAvacchinna taddharmAvacchinna tanniSThapratiyogikAbhAvo na varttata iti pratiyogitAvacchedakaviziSTa pratiyoginA samamasya virodhaH, nAnye padArthA mAnagocarA iti niruktasaptapadArthabhinnAH padArthA pramANaviSayA netyarthaH / parimANDalyannipadArtha sAdharmyaM kAraNatvaM na padArthAntaraM kintvanyathAsiddhizUnyatve sati niyata pUrvavattatvaM tat tatrAnyathAsiddhayaH paJca granthAtare darzitAH, kAraNatvaM trividhaM samavAyikAraNatvamasavAyikANatvaM nimittakANatvaM, ceti, yatra kAraNe yat kAryaM samavAyasambandhenotpadyate tat samavAyikAraNaM, avayavino'vayavAH samavAyikAraNaM, yatra dravye ye guNA yAni ca karmANyutpadyante tadravyaM teSAM guNAnAM karmaNAJca samavAyikAraNaM, samavAyikAraNe samavAya svasamavAyisamavetatvAnyatarasambandhena vRttikAraNasamavAyikAraNam, jJAnAdikaM na kasyApyasamavAyikAraNamiti tadbhinnatvamatradeyam, bhAvakAryamAtrasya samavAyikAraNaM ,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 103 ) dravyameva, guNakarmaNorevAsamavAyikAraNam, janyadravyamAtrasyAsamavAyikAraNamavayavasaMyogaH, evaM pAkajarUpa rasagandhasparzAnAM vilakSaNatejaH saMyogo'samavAyikAraNaM, Atma vizeSaguNAnAmAtmamanassaMyogo'samavAyikAraNam, naimittikadravattvasyAsamavAyikAraNaM tejaH saMyogaH ityAdI sarvatra samavAyikAraNe samavAyasambandhana vRttisvAdasamavAyikAraNatvam, avayavarUpAdInAmavayavirUpAdimprati svasamavAyi samavetatva sambandhena samavAyikAraNe vRttitvAdasamavAyikAraNatvaM bodhyam, samavAyikAraNatvAsamavAyikAraNatvabhinna kAraNatvaM nimittakAraNatvam, tadetat kAraNatvaM kAraNasvarUpaM kAraNatAvacchedakasvarUpaMvAnAtiriktam, evaM pratiyogitvAdikamapi pratiyogyAdisvarUpameva, sAdRzyamapitabhinnatvesati tadgata bhUyodharmavattvaM dharmavizeSasvarUpameva, nAtiriktaM, dAhAdikamprati utteja. kAbhAvaviziSTapratibandhakAbhAvasya kAraNatvAdeva maNyAdisamava. ghAnedAhAnutpatta stadasamavadhAnedAhotpattezca sambhAvAnna zaktihA nukUlA'tiriktAsamasti, tamastvAlokavizeSAbhAva eveti yuktaM nAnye padArthAmAnagocarA iti, etanmate virodhAsiddhivyabhicArA. aya eva hetvAbhAsAH, taduktam "aprasiddho'napradezo'sanpradezo'sanasandigdhazcAnayadezaH" ata eva pakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvAni troNyevaheturUpANIti // vaizeSikamataM samyaga suzIlena vibhAvitam // saMkSepato'sya vistAro jJeyo bhASyAdito budhaiH / / 1 // // iti kANAdadarzanam //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 104 ) // atha mImAMsAdarzanam // pUrvottaravibhedena mImAMsAdvividhAmatA // ___ AdyA karmapradhAnA'ntyA jJAnaprAdhAnyamAzritA // 1 // pUrvamImAMsottaramImAMsAbhedena mImAMsA dvividhA, tatra pUrvamImAMsA karmapradhAnA, jaiminimunipraNItA, uttaramImAMsA jJAnapradhAnA vedavyAsena sUtritA, tatra pUrvamImAMsAyAM dharmavivekAyAgAdau "athAto dharma jijJAsA // 1 // " iti dharmajijJAsAMsUtrayAmAsa, vedAdhyanAnnataraM dharmavicArazAsramidamArambhaNIyamiti tadarthaH, dharmazca codanAlakSaNo'rthodharma iti sUtre codanApadasya vedaparatvAda vedapratipAdyaH prayojanavadartho dharma iti yAgAdireva, vedasya sarvasya dharmatAtparyakatvena dharmapratipAdakatvAt, yAgAdizca yajeta svargakAma ityAdi vAkyena svargamuddizya puruSaM prati vidhIyate, nathAhi yajetetyatrAstyaMzadvayaM yajidhAtuH pratyayazca, pratyaye'pyastyaMzadvayamAkhyAtatvaM liGatvaMca, tatrAkhyAtatvaM dazalakArasAdhAraNaM litvaM puliGmAtre, ubhAbhyAmapyaMzAbhyAM bhAvanaivocyate, bhAvanAnAmabhavitu bhavanAnukUlo bhAvayitu ApAravizeSaH, sA dvidhA zAbdIbhAvanA ArthIbhAvanA ceti, tatra puruSapravRttyanukUlo bhAvayitu vyApAravizeSaH zAbdobhAvanA, sA ca liGazenocyate, liDzavaNa'yaM mAM pravartayati matpravRtyanukUlavyApAravAniti pratIteH, sa ca vyApAra vizeSo laukikavAkye puruSaniSTho'bhiprAyavizeSaH, vaidikavAkye tu puruSAbhAvAlliGAdizabdaniSTha eva, ata eva zAbdIbhAvaneti vyavahriyate,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 105 ) sA ca bhAvanAMzatrayamapekSate sAdhyaM sAdhanamitikartavyatAM ca, kimbhAvayet kena bhAvayet kathaM bhAvayediti, tatra kimbhAvayedityA. kAGkSAyAM vakSyamANAMzatrayopetA ArthIbhAvanA sAdhyatvenAnveti, ekapratyayagamyatvena samAnAbhidhAnazruteH, kena bhAvayedityAkAGkSAyAM liGAdijJAnaM karaNatvenAnveti, tasya ca karaNatvaM na bhAvanotpAdakatvena, tat pUrvamapi tasyAH zabde sattvAt, kintu bhAvanAjJApakatvena zabdabhAvanAbhAvyanirvartakatvena vA, kathambhAvayedityAkAGkSAyAmarthavAdajJApyaprAzastyamiti karttavyatAtvenAnveti, prayojanecchAjanitakriyAviSayavyApAra ArthIbhAvanA, sA cAkhyAtatvAMze nocyate AkhyAtasAmAnyasya vyApAravAcittvAt, sApyaMzatrayamapekSate sAdhyaM sAdhanamitikartavyatAM ca, kimbhAvayet kena bhAvayet kathaM bhAvayediti, tatra kimbhAvayedityAkAGkSAyAM svargAdiphalaM sAdhyatvenAnveti, kena bhAvayedityAkAGkSAyAM yAgAdiH karaNatvenAnvaMti, kathambhAvayedityAkAGkSAyAM prayAjAdhaGgajAtamitikartavyatAtvenAnveti, apauruSeyaM vAkyaM vedaH, sa ca vidhimantranAmadheya niSedArthavAdabhedAtpaJcavidhaH, tatrAjJAtArtha jJApako vedabhAgo vidhiH, sa ca tAdRzaprayojanavadarthavidhAnenArthavAn yAdRzaM cAthaM pramANAntareNAprAptaM vidhatte, yathA agnihotraM juhuyAt svargakAma iti vidhiH mAnAntareNAprApta svargaprayojanavaddhomaM vidhatte, angihotrahomena svargambhAvayediti vAkyArthabodhaH, yatra karmamAnAntareNa prAptaM tatra vaduddezena guNamAtraM vidhatte, yathA daghnAjuhotItyatra homasyAgnihotraM chuhuyAdityanena prAptatvAddhomoddezena dadhimAtravidhAnaM danA homaM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) bhAvayediti / yatra tUbhayama prAptaM tatra viziSTaM vidhatte, yathA somena yajetetyatra somayAgayoraprAptatvAt somaviziSTayAgavidhAnam, soma pade matvarthalakSaNayA somavatAyogeneSTambhAvayediti vAkyArthabodhaH / vidhizcaturvidhaH utpattividhiviniyogavidhiradhikAravidhiH prayogavidhizceti, tatra karmasvarUpamAtrabodhakovidhirutpattividhiH, yathA'gnihotraM juhotIti, atravidhau karmaNaH karaNatvenAnvayaH, agnihotrahomeneSTambhAvayediti / aGgapradhAnasambandhabodhako vidhi viniyogavidhiH, yathA dadhnAjuhotIti, sa hi tRtIyayApratipannAGgabhAvasya dadhno homasambandhaM vidhatte dadhnAhomaM bhAvayediti, guNavidhI ca dhAtvarthasya sAdhyatvenAnvayaH, kvacidAzrayatvenApi, yathA dadhnendriyakAmasya juhuyAdityatra dadhikaraNatvenendriyaM bhAvayet, tacca kinnipThamityAkAGkSAyAM sannidhiprAptahomamAzrayatvenAnveti / etasya vidheH sahakAribhUtAni SaT pramANAni zrutiliGgavAkprakaraNasthAnasamAkhyArUpANi, etat sahakRtenAnena vidhinA paroddezapravRtakRtisAdhyatvarUpaM parArthyAparaparyAyaM jJApyate, tatra nirapekSo ravaH zrutiH sA ca trividhA vidhAtrI abhidhAtrI viniyoktrIca, tatrAdyA liGAdyAtmikA, dvitIyA vrIhyAdi zrutiH, yasya ca zabdasya zravaNAdeva sambandhaH pratIyate sA viniyoktrI, sA'pi trividhA, vibhaktirUpA, ekAbhidhAnarUpA, ekapadarUpAceti, tatra vibhaktizrutyA'GgatvaM yathA-vrIhibhi yajeteti tRtIyAzrutyA brIhINAM yAgAGgatvam, tadapi puroDAzaprakRtitayA, yathA pazorhadayAdirUpahaviH prakRtitayA yAgAGgatvam, aruNayA ekahAyanyA gavA somaM krINAtItyasmin
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 107 ) vAkye aruNasyApi tRtIyAzrutyA kiyAGgatvam, tadapi gorUpadravyaparicchedadvArA, na tu sAkSAt, amUrttatvAt, brohIna prokSatIti prokSaNasya bIhyaGgatvaM dvitIyAzrutyA, taca prokSaNaM navrIhisvarUpArtham, tasya tena vinApyupapatteH, kintavapUrvasAdhanatvaprayuktam, vrIhonaprokSya yAgAnuSThAne pUrvAnupapatteH, evaM sarveSvaGgaSvapUrvaprayuktamaGgatvabodhyam, evamimAmagRbhNanzanAmRtasyetyazvAbhidhAnImAdatte ityatra dvitIyayA zrutyA mantrasyAzvAbhidhAnyaGgatvam, yadA havanIyeSu juhoto. tyAhavanIyasya homAGgatvaM sptmiishrutyaa| evamanyo'pi vibhaktizrutyA viniyogo jJeyaH, pazunA yajetetyAkhyAtAbhihitasaMkhyAyA ArthIbhAvanAGgatvaM samAnAbhidhAnazruteH, ekapadazrutyA ca yAgAGgatvam, kartR paricchedadvArAbhAvanAGgatvaM kartAcAkSepalabhya iti / seyaM zrutiliGgAdibhyaH pravalA, liGgAdiSu na pratyakSo viniyojakaH zabdo'sti, kintu kalpyaH, yAvaccataviniyojakaH kalpyatetAvat pratyakSayA zrutyA viniyogasya kRtatvena teSAM kalpakatvazakteAhatatvAt, ata evendranA liGgAnendropasthApanArthatvaM, kintu aindrayA gArhapatyamupatiSThata ityatra gArhapatyamiti dvitIyAzrutyAgArhapatyopasthApanArthatvam / zabdasAmarthya liGgam, yadAhuH- 'sAmarthya sarvabhAvAnAM liGgamityabhidhIyate' iti, sAmathyarUDhireva, tena samAkhyAto nAbhedaH, yaugikazabdasamAkhyAto rUDhyAtmakaliGga zabdasya bhinnatvAt, tena bahirdevasadanaMdAmIti mantrasya kuzalavanAGgatvaM, na tUlayAdilavanAGgatvam, tasya bahirdAmotiliGgAt talalavanaM prakAzayituM samarthatvAt, evamanyatrApi liGgAdviniyogo draSTavyaH, tadidaM liGga vAkyA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 108 ) dibhyo balavat, ata eva syonante sadanaM kRNomIti mantrasya puroDAsasadanakaraNAGgatvaM sadanaM kRNomIti liGgAt, na tu vAkyAt / samabhivyAhAro vAkayam, samabhivyAhArazca sAdhyasvAdivAcakadvitIyAdyabhAve'pi vastutaH zeSazeSivAcakapadayoH sahoccAraNam, yathA yasya parNamayI juhUrbhavati na sa pApaM zlokaM zRNoti, atra parNatAjuhvoH samabhivyAhArAdeva parNatAyA juhavaGgatvam / seyaM parNatA'nArabhyAdhItA'pi sarvaprakRtiSvevAnveti, na vikRtiSu, tatra codakenApi tat prApti sambhavAtpaunaruktacApattaH, yatra samagrAGgopadezaH sA prakRtiH, yathA darzapUrNamAsAdiH, tat prakaraNe sarvAGgapAThAt, yatra na sarvAGgopadezaH sA vikRtiH, yathA sauryAdiH, tatra katipayAnAmatidezena prAptatvAt, anArabhya vidhiH sAmAnyavidhiH, tadidaM vAkyaM prakaraNAdibhyobalavat, ata eva indrAgnI idaM havirityAde rekavAkyatvAdarzAGgatvaM, na tu prakaraNAdarzapUrNamAsAGgatvam / ubhayAkAGkSAprakaraNam, yathA prayAjAdiSu samidho yajatItyAdau vAkye phalavizeSasyAnirdezAt samiyAgena bhAvayediti bodhAnantaraM kimityupakAryAkAGkSA, darzapUrNamAsavAkaye'pi darzapUrNamAsAbhyAM svarga bhAvayediti bodhAnantaraM kathamityupakArakAGkSA, itthazcobhayathA prayAjAdInAM darzapUrNamAsAGagtvam, etacca prakaraNaM dvividhaM mahAprakaraNamavAntaraprakaraNaJceti, mukhyabhAvanAsambandhiprakaraNaM mahAprakaraNam, aGgabhAvanAsambandhiprakaraNamavAntaraprakaraNamiti, etad jJApakaH sandazaH, ekAGgAnuvAdena vidhIyamAnayorapyaGgayorantarAlavihitatvaM sandezaH / tadidaM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) prakaraNaM kriyAyA eva sAkSAd viniyojaka, dravya guNayostu tad dvArA, idaJca sthAnAdibhyo balavat, ata evAkSadivyati rAjanyamiti devanAdayo dharmA abhiSecanIyasannidhau paThitA api sthAnAnnatadaGga, kintu prakaraNAdrAjasUyAmiti, deza sAmAnyaM sthAnam, tadvividhaM pAThasAdezamanuSThAnasAdezyaM ceti, sthAnaM kramazcetyanantaram / pAThasAdezyamapi dvividhaM yathA sannidhipATho yathAsaGghayapAThazceti, tatrandrAnamekAdazakapAlaMnirvapet, vaizvAnaraM dvAdazakapAlaM nirvapedityevaM kramavihiteSu indrAgnIrocanAdi vetyAdInAM yAjyAnuvAkyamantrANAM yathAsaGghayaM prathamasya prathamaM dvitIyasya dvitIyamityevaMrUpo viniyogo yathAsaGghaya pAThAt, vaikRtAGgAnAM prAkRtAGgAnuvAde na vihitAnAM sandazapatiAnAM vikRtyarthatvaM sannidhipAThAt, pazudharmANAmagnISomIyArthatvamanuSThAnasAdezyAt, tacca sthAnaM samAkhyAtaH pravalam, ata eva zundhanamantraH sAnnApyapAtrAGgaM pAThasAdezyAt, na tu pauroDAzikamiti samAkhyayApuroDAzayAtrAGgam, samAkhyA yaugikaH zabdaH, sA ca dvividhA vaidiko laukikI ca, tatra hotuzcamasabhakSaNAGgatvaM hotRcamasa iti vaidikasamAkhyayA, adhvaryostat tat padArthAGgatvaM laukikayA AdhvayaMvamiti samAkhyayA, iti / tadevaM nirUpitAni saGkSapataH zrutyAdIni SaT pramANAni / etat sahakRtena viniyogavidhinA sabhidAdibhirUpakRtyadarzapUrNamAsAnyAM yajetetyevaMrUpeNa yAni niyojyante tAnyaGgAni dvividhAni siddharUpANi kriyArUpANi ceti, tatra siddhAni jAtidravyasaGkhyAdoni, tAni ca dRSTArthAnyeva, kriyArUpANi ca dvividhAni, guNa
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) karmANi pradhAnakarmANi ca, etAnnayeva sannipatyopakArakANi ArA. dupakArakANi cocyante, karmAGgadravyAdhuddezena vidhIyamAnaM karma sannipatyopakArakam, yathA'vaghAtaprokSaNAdi / dravyAdyanuddizya kevalaM vidhIyamAnamArAdupakArakaM, yathA prayAjAdi, ArAdupakArakaM ca paramApUrvotpattAvevopayujyate, sannipatyopakArakaM tu dravyadevatAsaMskAradvArAyAgasvarUpe'pyupayujyate / prayogatrAzubhAvabodhako vidhi: prayogavidhiH, sacAGgavAkayaMkavAkyatApannaH pradhAnavidhireva, sahi sAGgaM pradhAnamanuSThApayan vilAbe pramANAbhAvAdavilambAparaparyAya prayogaprAzubhAvaM vidhatte, prayogavidhireva svavidheyaprayogabhAvasidhyarthaM niyatakramamapi padArthavizeSaNatayA vidhatte, tatra kramonAmavitativizeSaH, paurvAparyarUpo vA, tatra SaT pramANAni / zrutyarthapAThasthAnamukhyapravRttyAkhyAni vistrennaanytroprvaanntaani| kamajanyaphalasvAmyabodhako vidhi radhikAravidhiH, sa ca yajeta svargakAma ityaadiruupH| prayogasamavetArthasmArakAmantrAH, teSAM ca tAdRzArthasmArakatvenaivArthavadattvaM, na tu taduccAraNamadRSTArtha sambhavati dRSTaphalakatve adRSTa phalakalpanAyA anyAyyatvAt / na caiva sati naiyarthyam, mantraireva smarttavyamiti niyama vidhyAzrayaNAt, nAnAsAdhanasAdhya kriyAyAmekAdhanaprAptAvaprAptasyApara sAdhanasya prApako vidhiniyamavidhiH, taduktat'vidhiratyantamaprAptau, niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra prAptau, parisaGghayeti gIyate // 1 // iti / nAmadheyAnAM ca vidheyArthaparicchedakatayA'rthavattvam yUthA udbhidA yajeta pazukAma ityatrodabhicchazbdo nAmadheyam, tena ca
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 111 ) vidheyArtha paricchedaH kriyeta / puruSasya nivarttakaM vAkya niSedhaH, niSedhavAkayAnAmanartha hetu kriyAnivattaM katvenaivArthavattvAt / prAzastyanindAnyatara paraM vAkayamarthavAdaH, tasya ca lakSaNayA prayojanavadarthaparyavasAnam, tathAhi arthavAdavAkayaM hi svArthapratipAdane prayojanAbhAvAdvidheyaniSedhyayoH prAzastya ninditatve lakSaNayA pratipAdayati, svArthamAtraparatve AnarthakayaprasaGgAt, AmnA yasya hikriyArthatvAt na ceSTApattiH, svAdhyAyo'dhyetavya ityadhyayana vidhinA sakalavedAdhyayanaM karttavyamiti bodhayatA sarvavedasya prayojanavadarthaparyavasAyitvaM sUcayato pAttatvenAnarthakayAnupapatteH, sa dvividho vidhizeSo niSedhazeSazceti ta vAyavyaM zvatamAlabheta bhUtikAma ityAdividhizeSasya vAyurvaikSepiSThAdevatetyAde vidheyArtha prAzastyabodhakatayA'rthavattvam, barhiSi rajataM na deyamityAdiniSedhazeSasya sorodIdyadarodIttadrasya rudratvamityAdeniSedhasya ninditatvabodhakatayA'rthavatvam, sa punastridhA, taduktam ''virodhe guNavAdaH syAdanuvAdo'vadhArite / bhUtArthavAdastaddhAnAdarthavAdakhidhAmataH // 1 // iti / asyArthaH pramANAntaravirodhe satyarthavAdo guNavAdaH, yathAssfasyo yUpa ityAdi, yUpe AdityAbhedasya pratyakSabAdhitatvAdAdityavadujjavalatvarUpaguNo'nena lakSaNayA pratipAdyate, pramANAntarAvagatArthabodhako'nuvAda:, yathA'gnihimasya bheSajamityatra himavirodhitvasyAgnau pratyakSAvagatatvAt, pramANAntaravirodhatat prAptirahitArthabodhako vAdo bhUtArthavAdaH, yathendro vRtrAya vajramudayacchadityAdi /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) taditthaM karmapradhAnatvaM pUrvamImAMsAyA upadazitam, atra prAbhAkarAH pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattayaH paJca pramANAni manyante, bhATTAH punaranupalabdhirapyadhika pramANAmiti SaTa pramANAni svIkurvanti, sarvajJaM na kaJcanamurIkurvanti / sarvajJo dRzyate tAvan nedAnImasmadAdibhiH / dRSTo na caikadezo'stiliGga yovA'numApayet // 1 // ityAdipadyasandarbheNa bhaTTa na sarvajJakhaNDanamAviSkRtamiti prabhAkaramate bhramAtmakaM jJAnaM nAsti zuktirajatayostatpratyakSasmaraNayo)dAkhyAtireva, jJAnaM ca svaprakAzaM prAmANya ca svAzrayeNaiva gRhyata iti svato grAhyam padAnAmitarAnvitajAtAvevazaktiH tatrAnvaye kubjazaktiH, dvAramityAdau na pidhehItyAdipadAdhyAraH kinvarthAdhyAhArAdevAnvayabodhaH, kArakaM ca sarvaM kriyayavAnveti, nIlaM ghaTamA nayetyAdau nIlakarmakatvAde rAnayanAdikriyayA sahaiva pUrvamanvayabodhaH, nIlaghaTAbhedAnvayabodhastu pASTikaH, nityakarmaNAM paNDApUrvameva phalam, dravyaguNakarmasAmAnyasaMkhyAsamavAyasAdRzyazaktayo'STau padArthAH, abhAvastu padArthAntaraM na bhavati, kintu tat tadadhikaraNajJAnameva, taduktaM "dRSTastAvadayaM ghaTo'tra nipatana dRSTastathA mudgaro, dRSTA karparasaMhatiH paramito'bhAvo na dRSTo'paraH / tenAbhAva iti zrutiH kvanihitA kiMvA'tra tat kAraNaM, svAdhInAkalazasya kevalamiyaM dRSTA kapAlAvalI // 1 // " iti anyatrApi "gurudhiyamabhAvasya sthAne sthAne'bhiSiktavAn / prasiddha eva loke'smin buddha bandhuH prabhAkaraH // 1 // " iti prabhAkarasyopahAsaH kRtaH, anvitAbhidhAnavAdazceti /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 113 ) bhaTTamate jJAnamatIndriyaM, jJAnajanyajJAtatA pratyakSA, talliGgakAnumAnaM yathA jJAnasya grAhaka tathA tadgataprAmANyasyApIti prAmANyaM svato grAhya, jAtAvevazaktiH vyaktayastvAkSepalabhyAH, yatra ca naikamapi padaM tatrApyanvayabodhaH, padArthAM evAnvayabodhaJjanayanti, ata eva 'pazyataH zvetamArUpaM heSAzabdaJca shRnnvtH| khuravikSepazabda ca zveto'zvo dhAvatIti dhIH // 1 // ' iti, padAdhyAhAra evAbhimataH, tena dvArabhityAdau pidhehItyAdikriyApadAdhyAhAra AvazyakaH, abhihitAH padArthA anvayabodhaJjanayantItyabhihitAnvayavAdaH, dravyaguNakarmasAmAnyarUpAzcatvAraH padArthAH, abhAvastvadhikaraNasvarUpaeveti, murArimizra mate'nuvyavasAye na jJAnaM tad gata prAmANyaJca gRhyata iti prAmAgyaM svatogrAhyamiti pUrvamImAMsAmatasaMkSepaH / athottaramImAMsA etanmate saccidAnandAdvayaM brahmaiva paramArthasana, ajJAnamavidyAmAyAdizabdavAcyaM sadasadbhyAmanirvacanIyaM sattvarajastamoguNAtmakaM jJAnavirodhibhAvAtmakaM brahmaviSayakaM ca, samaSTirUpaM vyaSTirUpaM ca, ajAmekAmityAdizruteH samaSTi rUpamekaM, sattvapradhAnasamaSTirUpAvidyopahitaM caitanyaM sarvajJatvasarvezvaratvAdiguNakaM, antaryAmijagatkAraNamIzvara iti ca vyapadizyate, asyevaM samaSTiH sakalakAraNatvAt kAraNazarIraM Anandamaya kozaH suSuktiriti, vyaSTirUpaJca tadanekaM, indromAyAbhiH pururUpaIyate ityAdi zruteH, vyaSTirUpAcAvidyAmalinasattvapradhAnA, tadupahitaM caitanya malpajJatvAnIzvaratvAdiguNakamajJa ityucyate, prAjJo'yaM, asyeyamahaGkArAdikAraNatvAt kAraNazarIramAnandamayakozaH suSuptiH sthUlasUkSmazarIralayasthAnaJca / anayo yaSTi samaSTayo vanavRkSayorivAbhedaH,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) etadupahitayorIzvaraprAjJayorapi vanavRkSAvacchinnA kAzaporivAbhedaH, eSa sarvezvara iti zruteH, anayorajJAnatadupahitacaitanyayorAdhArabhUtamanupahitacaitanyaM turIyam, 'zivamadvaitaM caturthaM manyante' iti zruteH, idameva turIyaM zuddhaM caitanyamajJAnAditadupahitacaitanyAbhyAmaviviktaM sat 'savaM brahmaiva' ityAdeH 'tattvamasi' ityAde rvA mahAvAkyasya vAcyaM, viviktaM sallakSyamiti cocyate, idaJcAjJAnamAvaraNa vikSepazaktidvayavat, tatrAvaraNazaktirAcchAdanasAmarthyam, anayA''vRtasyAtmanaH karttRtvAdikaM rajjossarpatvamiva, vikSepazaktizca yathA rajjavajJAnaM svAvRtarajjau sarpAdikamutpAdayati, evamajJAnamapi svAvRtAtmani gaganAdiprapaJcamutpAdayati yena tAdRzasAmarthyam, taduktaMm 'vikSepazaktiliGgAdi brahmANDAntaM jagatsRjet' iti, zaktidvayavajJAnopahitacaitanyaM svapradhAnatayA nimittaM svopAdhipradhAnatayA copAdAnaM bhavati, tatastamaH pradhAnazaktimadajJAnopahitacaitanyAdAkAzam zrAkAzAd vAyuH, vAyoragniH, agne rApaH, addbhyaH pRthivI cotpadyate, " etasmAdAkAzaH sambhUtaH" ityAdizruteH, eteSu jADyAdhikayadarzanAdetatkAraNasya tamaH prAvAnyam, sattvarajastamAMsthapi kAraNaguNakrameNaiteSvAkAzAdiSutpadyante, etAnyeva paJcabhUtAni tanmAtrANyapaJcIkRtAni cocyate, etebhyaH sUkSmazarIrANi sthUlabhUtAni cotpadyante, sUkSmazarIrANi saptadazAvayavAni liGgazarIrANi, avayavAjJAnendriyapaJcakaM buddhimanaso karma ndriyapaJcakaM vAyupaJcakaJcati, zrotratvakcakSujihvAghrANAni jJAnendriyANi, etAnyAkAzAdInAM sAttvikAMzebhyo vyastebhyaH pRthak pRthagutpadyante,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 115 ) buddhinizcayAtmikAnta karaNavRttiH, saGkalpavikalpAtmikAnta karaNavRtti manaH, etayoreva cittAhaGkArayorantarbhAvaH, ete ca gaganAdigata sAttvikAMzebhyo militebhya utpadyate / eSAM prakAzAtmakatvAt sAtvikAMzakAyaMtvam, iyaM buddhirjJAnendriyaiH sahitA satI vijJAnamayakozo bhavati, ayaM kartRtvabhoktRtvAbhimAnitvena lokadvayagAmI vyAvahAriko jIva ityucyate, manastukarmendriyassaha mnomykoshH| karmendriyANi vAkpANipAdapAyUpasthAni, etAnyAkAzAdInAM rajozebhyo vyastebhyaH pRthak pRthagutpadyante, vAyavaH prANApAnodAnasamAnavyAnAH, ete cAkAzAdigatarajoMzebhyo militemya utpadyante, idaM prANAdipaJcaka karmendriyasahitaM prANamayakoza ucyate, asya kriyAtmakatvena rajozakAryam, eSu kozeSu vijJAnamayo jJAnazaktimAn kartRrUpaH, manomaya icchAzaktimAn kartRrUpaH, prANamayaH kriyAzaktimAn kAryarUpaH, etat kozatrayaM militaM sUkSmazarIramucyate, atrApyakhilasUkSmazarIramekabuddhiviSayatayA vanavajalAzayavad vA samaSTiH, anekabuddhiviSayatayA vRkSavajjalavad vAvyaSTiH, samaSTayupahitaM caitanyaM sUtrAtmAhiraNyagarbhaH prANa iti cocyate, sarvatrAnusyUtatvAjjAnakriyAzaktimadupahitatvAcAsyaiSA samaSTiH, sthUlaprapaJcApekSayA sUkSmatvAt sUkSmazarIraM vijJAnamayAdikozatrayaM jAgradvAsanAmayatvAt svapno'ta eva sthUlaprapazcalasthAnam, etad dvayaSTayupahitaM caitanyaM tejasaH, tejomayAntaH karaNopahitatvAt, aspApIyaM vyaSTiH, sthUlazarIrApekSayA sUkSmatvAdihetoreva sUkSmazarIraM vijJAnamayAdikozatrayaM jAgradvAsanAmayatvAt svapnaH sthUlazarIra
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) layasthAnam, etau sUtrAtmatejasAvidAnI manovRttibhiH sUkSamaviSayAnanubhavataH, "praviviktabhuk tejasaH" iti zruteH, atrApi vyaSTisamaSTayostadupahitasUtrAtmatai jasayo va vRkSavattadavacchinnAkAzava. cAbhedaH, evaM sUkSmazarIrotpattiH,sthUlabhUtAni ca paJcIkRtAni, paJca. karaNantvAkAzAdipaJcakamekaikaM dvidhAvibhajyasamaM teSu dazasu bhAgeSu prAthamikAn paJcabhAgAn pratyeka caturthA samaM vibhajya teSAM caturNA caturNA bhAgAnAM svasvadvitIyabhAgaparityAgena bhAgAntareSu saMyo. janam, trivRtkaraNazruteH paJcIkaraNasyApyupalakSaNatvAnnAsyA prAmANyam, paJcAnAM pazcAtmakatve tulye'pi svArdhabhAgetarASTamabhAgAbhyAM vaiziSTayAt tadvyapadezaH ityAkAzAdInAM niytvypdeshvyvsthaa| tadAnImAkAze zabdo'bhivyajyate, vAyau zabdasparzI, agnau zabdasparzarUpANi, apsu zabdasparzarUparasAH, pRthivyAM zabdasparzarUparasagAMdhAH, etebhyaH paJcIkRtezyaH caturdazAnAM lokAnAM tadantargatAnAM sthUlazarIrANAznotpattiH, zarIrANi manuSyapakSiyUkAvRkSAdInAM jarAyujANDajasvedajodbhijAkhyAni, atrApi caturvidhasthUlazarIramekAnekabuddhiviSayatayA samaSTiryaSTica, etat samaSTayupahitaM caitanyaM vaizvAnara iti virADiti cocyate, asyaiSA sthUlazarIramannavikAratvAdannamayakozaH, sthUlabhogAyatanatvAnjAgarazva, etadvayaSTayupahitaM caitanyaM vizvaH, amyApyeSA sthUlazarIramannavikAratvAdihetorannamayakozo jAgradityucyate, tadetau vizvavaizvAnarau digvAtArkavaruNAzvibhiH kramAnniyantritena zrotrAdIndriyapaJcakena kramAcchabdasparzarUparasagandhAnagnIndropendrayamaprajApatibhiH kramAnniyantri
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 117 ) tena vAgAdIndriyapaJcakena kramAdvacanAdAnagamanavisargAnandAMzcandrAcyutacaturmukhazaGkaraH kramAniyantritena manobuddhacahaGkAracittAkhyenAntarindriyacatuSkeNa kramAt saGkalpanizcayAhaGkAryaracittAMzca sthUlaviSayAnanubhavataH, " jAgaritasthAnobahiH prAjJa ityAdizruteH, atrApyanayoH sthUlavyaSTisamaSTayostadupahitayo vizvavaizvAnarayozca pUrvavadabhedaH, evaM paJcIkRtebhyo bhUtebhyaH sthUlaprapaJcotpattiH / eSAM sthUlasUkSmakAraNaprapaJcAnAmapi samaSTireko mahAna prapaJco bhavati, etadupahitaM vaizvAnarAdIzvaraparyantaM caitanyamapi pUrvavadekameva, ayamarthAdhyAropaH, evaM pratyagAtmani cArvAkAdyabhimataH sthUlazarIrAdyadhyAropo'pi draSTavyaH / athApavAdo nAma rajjuvivartasarvasya rajjumAtratvavadvastuvivartasyAvastuno'jJAnAdeH prapaJcasya vastumAtratvam, tathAhi bhogAyatanacaturvidhazarIra-bhogyarUpAnnAdi-tadAzrayacaturdazabhuvana-tadAzrayabrahmANDAdi sarva kAraNIbhUtapazcI kRtabhUtamAtraM bhavati, zabdAdiviSayasahitAnipaJcIkRtabhUtajAtAni-sUkSmazarIrajAtaM caitat sarva kAraNarUpApazcIkRtabhUtamAtraM bhavati, etAni sattvAdiguNasahitAnyapaJcIkRtAnyutpattivyutkrameNetatkAraNabhUtAjJAnopahitacaitanyamAtraM bhavati, etadajJAnamajJAnopahitacaitanyaM cezvarAdikametadAdhArabhUtAnupahitacaitanyaturIyabrahmasamApanna bhavati, AbhyAmadhyAropApavAdAbhyAM tattvaM padArthAvapi zodhitau staH, ajJAnAdisamaSTitadupahitasarvajJatvAdiviziSTacaitanyatadanupahitacaMtanyalakSaNatrayasya taptAvaH piNDavadekatvenAvabhAsamAnasya tat padavAcyArthatvAt, ajJAnAdivyaSTitadupahitAsarvajJatvAdiviziSTatadanupa
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 118 ) hitacetanyalakSaNatrayasya ca prAgvadekIbhUtasya tvaMpadavAcyArthatvAt, etadupahitAdhArAnupahita pratyagAnanda turIya caitanyasya ca tasvaM padalakSyArthatvAt, atra tattvamasIti vAkayaM sambandhatrayeNAkhaNDAthaM bodhayati, sambandhatrayaM nAmapadayoH samAnAdhikaraNyaM, padArthayo vizeSaNavizeSyabhAvaH, padArtha pratyagAtmalakSaNayo lakSyalakSaNabhAvazca taduktaM - " sAmAnAdhikaraNyaM ca, vizeSaNa vizeSyatA / lakSyalakSaNasambandhaH, padArtha pratyagAtmanAm // 1 // iti, tatra samAnAdhikaraNyasambandhastAvadyathA-soyaM devadatta iti vAkaye tat kAlaviziSTadevadatta vAcakazabdasyaitat kAlaviziSTa vAcakAyaM zabdasya caikasmin piNDe tAtparya sambandhaH, tathA tattvamasItivAkaye parokSatvAdiviziSTa caitanya vAcaka tatpadasyAparokSatvAdiviziSTacaitanya vAcakatvapadasya caMkasminnarthe tAtparyasambandhaH, vizeSaNavizeSyabhAvastu yathA tatra sa zabdArthaM tatkAla viziSTa devadattasyAyaM padArthaitatkAlaviziSTadevadattasya cAnyogyabhedavyAvarttakatayA, tathA'trApi vAkaye tat padArthaparokSatvAdiviziSTa caitanyasyatvaMpadArthAparokSatvAdiviziSTa caitanyasya cAnyonyabhedavyAvattaMkatayA draSTavyaH / lakSyalakSaNabhAvastu yathA tatra sa zabdAya zabdayostadarthayorvAviruddhatat kAletat kAlaviziSTa parityAgenAviruddhadevadattena saha lakSyalakSaNabhAvastathA'trApi tatvampadayostadarthayo rvA parokSatvAparokSatvAviziSTatva parityAgenAviruddhacaitanyena saha lakSyalakSaNabhAvaH, iyameva bhAgalakSaNetyucyate, asmin vAkaye nIlamutpalamiti vAkya iva vAkyArtho na saGgacchate, tatra guNa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) dravyavAcino nIlotpalapadayozzuklapaTAdivyAvartakatayA'nyonyavizeSaNavizeSyabhAvasaMsargasyAnyatarasya tadekayasya vA vAkayArthatvopapattAvapyatra tat padArthaparokSatvAdiviziSTacaitanyatvaM padArthAparokSatvAdiviziSTacaMtanyayoranyavyAvartakatayA vizeSaNavizeSyabhAvasaMsargasya viziSTekayasya vA pratyakSAdipramANavirodhena vAkayArthatvAnupapatteH, tadihalakSaNA''vazyako, sA ca gaGgAyAM ghoSa ityatreva na jahatI, tatra gaGgAghoSayorAdhArAdheyabhAvAnupapattyA vAkayArthabAdhAt taM parityajya tat sambandhitIralakSaNAyA yuktatve'pyatra parokSAparokSacaitanyakatvasya vAkayArthasya bhAgamAtra virodhAdaviruddhabhAgaparityAgenAnyalakSaNAyA ayuktatvAt, na ya gaGgApadaM svArthaparityAgena tIrapadArthamiva prakRte tatpadaM tvaM padaM vA svArthaparityAgena tvaM padArtha tat padArtha vA lakSayatviti kuto na jahallakSaNeti vAcyam, tatra tIrapadAzravaNena tadarthapratIto lakSaNayA tat pratItyapekSayAmapi prakRte tattvaM padayoH zrUyamANatvena tadarthapratIto lakSaNayA punaranyatarapadenAnyatarapadArthapratItyapekSAbhAvAt, nApi zoNo dhAvatItivadajahallaNApyatra saMbhavati, tatra zoNaguNagamanalakSaNaya vAkyArthasya viruddhatvAt tadaparityAgena tat sambandhi yat kiJcillakSaNAyAmapi virodhAparihArAt, na ca tat padaM tvaM padaM vA svavAcyArthaviruddhAMzaM parityajyAM zAntarasahitaM tat padArtha tvaMpadArthavA lakSayatu kutaH prakArAntareNa bhAgalakSaNAGgIkAra iti vAcyam, ekena padena svArthAntaromayalakSaNAyA asambhavAt, padAntareNa tadartha pratIte lakSaNayA punaH pratItyapekSAyA abhAvAca, tasmAdyathA so'yaM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 120 ) devadatta iti vAkayaM tadarthovA tat kAlaitatkAla viziSTadevadattalakSaNasya vAkarcArthasyAMze virodhAda viruddhatatkAlai tatkAlavizi zaM parityajyAviruddha devadattAMzamAtre lakSayati, tathA tattvamasIti vAkacaM tadartho vA parokSatvAparokSatvaviziSTa caitanyaikayalakSaNasya vAkayArthasyAMze viruddhatvAdviruddhaM parokSatvAparokSatvAMzaM parityajyAviruddhaM cidaMzamAtraM lakSayatItyabhyupeyam, evaM tattvamasIti vAkayArthe bodhite'haM brahmAsmIti vAkayAdadhikAriNo'haM nityazuddhabuddhamukta satyasvabhAvaparamAnandAdvayaM brahmAsmItyatyakhaNDAkArAkAritA cittavRttisadeti, sAtucit pratibimbasahitA satIpratyagabhinnamajJAtaM parabrahmaviSayIkRtyatadgatAjJAnameva bAdhate, tadA paTakAraNatantudAhe paTadAhavadakhilakAraNe'jJAne bAdhite tat kAryasyAkhilasya bAdhitatvAt tadantarbhUtA'khaNDAkArakAritA cittavRttirapi bAdhitA bhavati, tat pratibimbitaM catanyamapyAdityaprabhayA tadavabhAsanAsamarthadIpaprabhAvat svayaM prakAzamAnapratyagabhinna parabrahmAvabhAsanAnarhatayA tenAbhibhUtaM sat svopAdhibhUtAkhaNDavRtte rbAdhitatvAddarpaNAbhAve mukhapratibimbasya mukhamAtratvavat pratyagabhinnaM parabrahmamAtraM bhavati, evaM sati " manasaivAnudraSTavyaM " yanmanasAnamanute' ityanayoravirodhaH, vRttivyApyatvAGgIkAreNa phalavyApyatvapratiSedhAt, taduktam"phalavyApyatvamevAsya zAkhakRdabhinivAritam // brahmaNyajJAna nAzAyavRttivyAptirapekSitA // 1 // " iti, "svayaM prakAzamAnatvAnnAbhAsa upayujyate" iti ca ghaTATijaDapadArthAkArAkAritacittavRttistadajJAtaghaTAdiviSayIkaraNena tadajJAnanirasana purassaraM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 121 ) svagatacidAbhAsena jaDaM ghaTAdikamapi bhAsayati, dIpaprabhAmaNDalamiva tamaHsthaM ghaTAdikaM viSayIkRtya tadgatamonirasa pUrvaM svaprabhayAghaTAkimityasti vizeSaH, etadakhaNDacidekAkAravRtteH zamAdiguNAnAMcAbhyAsAdevasvarUpavizrAntirbhavati, na tu sakRjjJAnamAtrAt / taduktaM vasiSThena " na yAvatsamamabhyastau jJAnasatpuruSakramau / eko'pinaitayostAvat puruSasyeha sidhyati // 1 // " iti yAvadyAvadantarmukhaH sannAtmatattvaM pazyati tAvat tAvacchamAdimAn na bhavati 'yAvadyAvadantarmukhaH san zamAdimAn bhavati tAvat tAvadAtmatatvamIkSate' ityanubhavasiddhatvAnivikalpacidedAkAkArAntaH karaNavRttyAvRttilakSaNajJAnAbhyAsena sahaiva satpuruSakramasaMjJitaM zamAdyupetAtmavicAra mAvarttayedityetadarthaH, zamAdayaH- "zama-damoparati- titikSA-samAdhAnazraddhAH ' tatra zamaH zravaNAdivyatiriktaviSayebhyo manovinigrahaH, dama bAhyendriyANAM tadvyatiriktaviSayebhyo nivartanam / uparati vihitAnAM karmaNAM samAdhivyAkSepakatve vidhinA parityAgaH / titikSA zItoSNAdidvandvasahiSNutA / nigRhItasya manasaH zravaNAdau tadanuguNaviSaye ca samAdhiH samAdhAnam / guruvedAdivAkayeSu vizvAsaH zraddhA / zravaNa-manana-nididhyAsana samAdhyanuSThAnAni AtmavicAraH, zravaNaM nAma SaDbhiliGgarazeSavedAntAnAma dvitIyavastuni tAtparyAvadhAraNam, liGgAni tu upakramopasahArAbhyAsApUrva tAphalArthaM vAdopapatyAkhyAni, prakaraNapratipAdyasya tadAdyantayo rUpAdanamupakramopasaMhArau yathA chAndogye SaSThe prakaraNe "pratipAdyasyAdvitIyavastuna ekamevAdvitIyamityAdAvetadAtmyamityante ca
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 122 ) "" pratipAdanam " / prakaraNapratipAdyasya tanmadhye paunaH punyena pratipAdanamabhyAsaH, yathA tatraiva "advitIyavastunastattvamasIti navakRtvaH pratipAdanam' prakaraNapratipAdyasya pramANAntarAviSayIkaraNam / phalantu prakaraNapratipAdyArthajJAnasya tadanuSThAnasya vA tatra zrUyamANaM prayojanam, yathA tatra " AcAryavAn puruSoveda tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye, atha ca sampatsye" iti advitIyavastu jJAnasya tat prAptiH prayojanaM zrUyate / prakaraNapratipAdyasya prazaMsanamarthavAdaH, yathA tatra " yenAzrutaM zrutaM bhavati, amataM mataM, avijJAtaM vijJAtam " ityadvitIyavastuprazaMsanam / prakaraNapratipAdyArthasAdhane tatra zrUyamAnA yuktirupapattiH, yathA tatra " yathA saumya ekena mRtpiNDena sarvaM mRnamayaM vijJAtaM syAt vAcArambhavaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam" ityAdAvadvitIyavastusAdhane vikArasya vAcArambhaNamAtratvaM yuktiH zrUyate // mananaM tu zrutasyAdvitIyavastuno vedAntAnuguNayuktibhiranavaratamanucintanam // vijAtIyadehAdipratyayatiraskAreNAdvitIyavastusajAtIyapratyayapravAho nididhyAsanam / samAdhidvividhaH savikalpako nirvikalpakazca, Adyo jJAtRjJAnAdivikalpalayAnapekSatA'dvitIye vastuni tadAkArakAritAyA vRtteravasthAnaM, mRnmayagajAdibhAne'pi mRjjJAnavada dvaitabhAve'pyadvetavastubhAnAbhyupagamaH, taduktamabhinIye 7 "dRzi svarUpaM gaganopamaM varaM yat tad vibhAtaM tvajamekamakSaram // alepakaM sarvagataM yadadvayaM tadeva cAhaM satata vimuktaH // 1 // | " iti / anyastu jJAtRjJAnAdivikalpalayApekSayA'dvitIyavastuni tadAkArA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 123 ) kAritAyA vRtte ratitarAmekobhAvenAvasthAnam, tadA jalAkArA kArita lavaNAnavabhAse jalamAtrAvabhAsavada dvitIyavastvAkArAkAritacittavRttya navabhAse'dvitIyavastumAtramavabhAsate, tatazvAsya suSuptena bhedaH, ubhayatra vRttyabhAne samAne'pi tad vRtti sadbhAvAsadbhAvamAtreNa tayo |dopapatteH, asyAGgAni " yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayaH" tatra "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahAH yamAH" 'zauca-santoSa-tapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH / ' padmakasvastikAdInyAsanAni, recaka-kumbhakapUrakAH prANAyAmAH, indriyANAM svaviSayebhyo nivartanaM pratyAhAraH, advitIyavastunyantarindriyadhAraNaM dhAraNA / tatraiva vicchidyavicchidyAntantarindriyavRttipravAho dhyAnam / samAdhistu savikalpa eva / asya nivikalpasyAGgino laya-vikSepa-kaSAya-rasAsvAdalakSaNAzcasvAro vighnA bhavanti, layastAvadakhaNDavastvanavalambanena cittavRtte nidrA, tadavalambanena cittavRtta ranyAvalambanaM vikSepaH, layavikSepAbhAve'pi cittavRttaM rAgAdivAsanayA stabdhIbhAvAdakhaNDavastvalambana kaSAyaH, samAdhyArambhasamaye vyutthAne vAsavikalpakAnandAsvAdanaM rasAsvAdaH / etadvighnacatuSTayarahitaM cittaM nirvAtadopavadacalaM sadakhaNDacaitanyamAnaM yadA'vatiSThate tadA nirvighnasamAdhirityucyate, taduktaM-"laye saMbodhayeccittaM vikSepaM samayet punaH / sakaSAyaM vijA. nIyAt samAdhyAptaM na cAlayet // 1 // nAsvAdayedrasaM tatra niHsaMjJaprajJayA bhavet // " iti, " yathA dIpo nivAtasthoneGgatesopamAsmRtA" iti ca, uktasvarUpAkhaNDabrahmajJAnena tadajJAnabAdhanadvArA tat kArya
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 124 ) saJciH karmasaMzayaviparyayAdInAmapi bAdhitatvAdakhilasambAdharahito vyutthAnasamaye mAMsazoNitamUtrapurISAvibhAjanena zaro reNAdhyAdibhAjanenendriyeNAzanoyA pipAsAzokamohabhAjanenAntaH karaNena pUrvapUrvavAsanayA kriyamANAni bhuJjAno'pi ca jJAnAviruddhArabdha phalAni pazyannapi na pazyantIndrajAlavat 'sa cakSuracakSurivasa. karNo'karNaH' ityAdizruteH IdRzazca brahmaNo jIva mukta ityucyate, asya jJAnAt pUrva vidyamAnAnAmAhAravihArAdInAmanuvRttivacchubhavAsanAnAmevAnuvRtti bhavati, zubhAzubhayoraudAsyaM vA, taduktaM"vuddhAdvaitasatattvasya, yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tattvadRzAM caitrakobhedo'zucibhakSaNa // 1 // " iti, tadAnImamAnitvAdIni jJAnasAdhanAnyadveSTutvAdayaH sadguNAzvAsakAlaravadanuvartante, taduktaM" utpannA mAvabodhasya adveSTutvAdayo guNAH / __ azeSato bhavantyasya natusAcanarUpiNaH // 1 // " iti, kiMbahunA ayaM dehamAtrAmAtrArthI sukhaduHkhalakSaNAnyArabdhaphalA. nyanubhavannantaH karaNAbhAsAdInAmavabhAsakaH saMstadavasAne pratyagA. nandaparabrahmaNi prANelone'jJAnatatkAryasaMskArANAmapi vinAzAta paraM kaivalyamAnandekarasamakhilabhedapratibhAsarahitamakhaNDaM brahmAvatiSThate, "na tasya prANA utkrAmani atatraiva samavalIyante vimuktaJca vimucyate' iti shruteriti| etan mate trividhaM sattvaM pAramAthika vyAvahArika, prAtItikaJca, AdyaM brahmaNastrikAlAbAdhyatvAt, dvitIyaM mUlAvidyA tat kAryANAM, tRtIyaM zuktayajJAnAdikAryANAM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 125 ) zukti rajatAdInAM pramANAni ca pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApatyanupalabdhyAkhyAni, prAmANyaM cateSAM svatogrAhyamaprAmANyazca parataH, vedazcApauruSeyaH, anirvacanIyatAvAdo dRSTisRSTivAdAdayo bahubhedA anyatropadazitA ityuttaramImAMsA saMkSepaH // zrImallAvaNyasUrINAM praziSyeNa sudhomatA // __ suzolena suzIlena mImAMsAdvayamIritam // 1 // suzIlasUriNA nAmnA, SaTdarzanasya varNane / mimAMsAdarzanaM prokta-mimaM saMkSepato'tra hi // 2 // // iti pUrvottaramImAMsAdarzanam // Wan
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126 ) OM // atha bauddhadarzanam // sarvadarzanasiddhAntavijJalAvaNyasUritaH // prAptajJAnalavo bauddhaM darzanaM vajmi sAmpratam // 1 // caturNAmAryasatyAnAM, duHkhAdInAM pradarzakam // darzanaM sarvabhAvAnAM kSaNikatvasamarthakam // 2 // arthakriyAkAritava, sattA nAkSaNikAzritA // kurvadrUpatvamAtraNa hetutAnAnyadharmataH // 3 // pratyakSamanumAnaJca, mAnaM dvadhA nacAparam // kalpanApoDhamabhrAntaM, pratyakSaM nirvikalpakam // 4 // trirUpaliGgajanitamanumAnaM tu lingginH|| dvAvevAvayavau nAnye, nAmajAtyAdayo matAH // 5 // caturNAM catuH saMkhyakAnAm, AryasatyAnAm AryasatyasaMjJakAnAM, duHkhAdInAM duHkha-samudaya-mArga-nirodharUpANAM, pradarzakaM prakarSaNa jJApakaM, sarvabhAvAnAM sarvapadArthAnAM, kSaNikatvasamarthaka kSaNikatvasAdhakayuktiprakarakarambitaM, darzanaM bauddhadarzanam / atra vijJAna-vedanA-saMjJA-saMskAra-rUpa-skandhabhedena paJcaskandhA duHkham, tatra sarvaNikatvajJAnaM vijJAnaskandhaH, taduktaM yatsat tata kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime, sattAzaktirihArthakarmaNi mite siddheSu siddhAzca (na) saa||
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 127 ) nApyekaivavidhA'nyadApiparakRnna kriyA vA bhaveda, dvedhA'pikSaNabhaGgasaGgatiritaH, sAdhyava vizrAmyati // 1 // iti, pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhAsukhaduHkhAnubhavarUpo vedanA skAdhaH, tathA ca bhikSubhikSAmaTazcaraNa kaNTake lagne prAha "ita ekanavate kalpe, zaktayA me puruSo htH|| tena karma vipAkena, pAde viddho'smibhikSavaH // 1 // ' iti, saMjJAskandhonAma nAmaskandhaH, sarvamidaM sAMsArika sacetanAcetanasvarUpaM vyavaharaNaM saMjJAmAtra nAmamAtram, nAtrakalatraputramitrabhrAtrAdisambandho ghaTapaTAdipadArthasArtho vA pAramArthikaH, tathA ca tat sUtra " tAnImAni bhikSavaH saMjJAmAtra vyavahAramAtra savRtimAtram, atIto'ddhA, anAgato'ddhA, sa hetuko vinAzaH, sahetuko vinAzaH, AkAzaM, pudgalAH" iti // ihabhavaparabhavaviSayaH santAnaH padArtha nirIkSaNaprabuddhapUrvabhavAnubhUtasaMskArasya pramAtuH sa evAyaM devadattaH' 'saiveyaM dopakalikA' ityAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraskandhaH, taduktaM "yasminna vahi santAne, AhitA karmavAsanA // phalaM tatraiva sandhatte, kArpAse raktatA yathA // 1 // " iti, rUparasagandhasparzANupracayo rUpaskandhaH, boddhamate hyavayavinAM ghaTAdInAM yuktijAlerapAkRtatvAt paramANava tAttvikAH, yathaikasya kozasya dUre'pratyakSatve'pi tat samUhasya pratyakSatvaM. tathaikaparamANo. rapratyakSatve'pi tat samUhasya pratyakSatvaM, ghaTAdeH paramApracaya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 128 ) rUpatve'pieko mahAndhAnyarAziritivadeko mahAn ghaTa iti pratyayopapattiH, adRzyaparamANupuJja hai' zyaparamANupuJjasyotpattyA pratyakSatvamupapadyate / iti duHkhanAmadheyamArthasatyam, AtmAnAtmIyasvabhAvAkhyo rAgadveSamohAnAM gaNasmasto yato loke samudeti tat samudayanAmAryasatyam // vizvatrayavivaravatrttamAnAnAM ghaTapaTAdInAM dvitIyAdikSaNeSu sa evAyaM sa evAyamityAdyullekhena ye saMskArAjJAnasantAnA utpadyate te kSaNikA:, ityevaM kSaNikAH sarvasaMskArA ityAkArikAvAsanA mAganAmArya satyam / sarvakSaNikatva- sarvanairAtmyavAsanArUpo nirodhonAmArthasatyam, taduktaM - "cittameva saMsAro rAgAdiklezavAsitaM // tadeva vinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // 1 // " iti 1 1 nirupaplava cittasantAno'pavarga iti niSkarSaH / etat tattvasaMlagnAni dvividhAni dvAdazAyatanAni tadyathA sparzanAdoni paJcendriyANi sparzAdyAH pazvaviSayAH vittaM dharmasyAyatanaM caitasthAnamityevaM dvAdazAyatanAni / tathA jAti-jarA-maraNa-bhavopAdAna- - tRSNA-vedanAsparza-SaDAyatananAma-rUpa-vijJAna saMskArA-vidyA-rUpANi dvAdazAyatanAnIti / arthakriyeti, etanmate arthakriyAkAritvamevasattvam, tacca kramayaugapadyAbhyAM vyAptaM, akSaNike ca krameNArthakriyAkAritvaM na saMbhavati, yadyadAyatsamarthaM tat tadAtatkarotyeveti niyamena prathamakSaNa eva svAkhilakAryasamarthatvAt svAkhilakAryANyutpAdayet kAraNamiti dvitIyakSaNe karaNIyAbhAvAnnakuryAt kimapIti, yadi prathamakSaNe yat kiJcit kAryaM pratyeva samartha kAraNaM, tadAnIM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126 ) kAryAntarampratyasamarthamiti tadAnIM na dvitIyaM kArya karoti dvitIyakSaNe punastatkAryampratisAmarthyAt tat karotItyevaM krameNa kAryakAritvamupapadyate'kSaNika iti, tadA sAmarthyAsamayalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAt tayo bhaMda eveti yasya prathamakSaNe yatkAryakAritvaM tadanyasyaiva dvitIyakSaNe tadanyakAryakAritvamiti naikasya krameNa kAryakAritvasambhavaH, svayamasamarthasya na sahakAryapekSaNenApi sAmarthyasambhavaH, samarthasya punaH kiM punaH sahakAryapekSayeti sahakArisamavadhAnAsamavadhAnAbhyAmapi na karaNAkaraNasaMbhavaH, yugapat sakalakAryakAritve ca yadyatkAyaM karaNIyaM tat sarva prathamakSaNa eva saMvRttamiti dvitIyakSaNe kAryakAritvalakSaNaM sattvantasya na syAdityakSaNikAt kramayogapadyalakSaNavyApakanivRttyA nivartata evArthakriyAkAritAlakSaNAsattA kSaNika evAvatiSThate, nanvevamakuramprati bIjatvena kAraNatvaM na syAt bIjatvasya kuzUlasthAbIje'pisattayA tato'GkukAryAnutpAdAdityata Aha kurvadrUpatveti aGkuramprati akurakuvaMdrUpatvatvenaiva bIjasya kAraNatvaM sahakAri madhyamadhyAsonamevabojamakurakurvadrUpamiti tato'kuramutpadyate, nAnyadharmataH bIjavAdidharmeNa bIjAdInAM nAGakurAdikaM pratijanakatvaM, tena kuzUlastha bIjAdito'GkurAyabhAve'pi na kSatiH / pratyakSamiti, etanmate pratyakSamanumAnazcetyevaM pramANaM, dvadhA dviprakArakam, aparamupamAnAdikaM na pramANaM, upamAnasya zabdArthayo zaktirUpasambandhagrAhakatvenaiva prAmANyamupeyate, na cecchAvizeSarUpAyAH zakteH saMsargatAsambhava, iti tad grAhakatayopamAnapramANakalpana
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 130 ) mayuktam / tAdAtmyatadutpattyoreva vAstavikI saMsargatA, zabdasyAI na samaM tAdAtmyatadutpattyorabhAvAnna kazcit sambandhastadabhAvAJca nArthabodhajanakatvaM zabdasya, taduktaMvikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRshntymii||1|| iti, kalpanApoDhamabhrAntamiti lakSaNaM, pratyakSamiti lakSyam, nirvikalpakamiti tat spaSTIkaraNam, zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanAtayA rahitaM, bhrAntirahitaM ca jJAnaM pratyakSaM, tannivikalpakam, savikalpakantu na pratyakSaM, tad viSayatayA'bhimatAnAM sAmAnyAvayavyAdInAmabhAvAt, tat khaNDanayuktayo'nyatropadarzitAH / trirUpeti, pakSasatva-sapakSasatva-vipakSAsattvaitadrUpatrayavaddhatu. janitaM yat sAdhyasya jJAnaM tadanumAnabhityarthaH, parvatovahnimAn dhUmAdityAdau dhUmasya parvatarUpapakSavRttitvamahAnasarUpasapakSavRttitva-hradarUpavipakSAvRttitvaitadrUpatrayayogAd vahnirUpasAdhyavyApyatvena tajjJAnAt parvato vahnimAnitijJAnamanumAnam, etasya vikalpA. tmakatvAt sAkSAt svalakSaNarUpArthasambandhAbhAve'pi paramparayA svalakSaNarUpArthasambandhAdeva prAmANyamiti bodhyam, dvAvevAvayavAviti, yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasamiti sAdharyodAharaNaM, yo na vahnimAn sa na dhUmamAn yathA hrada iti vaidhodAharaNam, dhUmavAzcAyamityupanayaH ityevamudAharaNopanayAvevAvayavau bauddhasammatI, nAmajAtyAdayo'nyepadArthA na bauddhasammatAH, jAtyAdInAM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 131 ) tadabhimatakhaNDanayuktayo'jyatroparvANatAH iti, bauddhAssautrAntikavaibhASika-yogAcAra mAdhyamikabhedena catvAraH, tatra sautrAntikaH svalakSaNAtmakaM kSaNikaM bAhyamartha svIkaroti kintu nityamasAvapratyakSa eva, jJAnAkArAnyathAnupapatyA tu sakalpyate, saMvAditva prAmANamarthapramAkatvaJca saMvAdaH, sAkAra jJAnameva pramANa, svasaMviditazcat, nirvikalpakazca tat saMvedanaM, nirvikalpakasya ca svAnurUpa sa vikalpakotpAdanena prAmANyaM, taduktaM "yatraiva janayedenAM tatraivAsya prmaanntaa||' iti, tena kSaNakSayasvargaprApaNazaktayAde nivikalpakasya pratyakSasya bhAve'pi svAnurUpavikalpAjananAnna prAmANyam ata evArthakriyAkAritvAdiliGgana kSaNikatvasyAnumAnaM tatra pramANamiti, nairAtmyajJAnaM muktikAraNaM, yato nairAtmyabhAvanAto jJAnasantAnocchedalakSaNo mokSo bhavatIti, vaibhASikamate jJAnaM nirAkArameva, bAhyArthajJAnayorekakAlInasAmagrIdvayasadbhAvato yugapadevotpatti stata eva tayo viSayaviSAyibhAvaH, kSaNikatvAdyabhyupagamastu sautrAntikavat / yogAcAramate sAkAravijJAnamAtrameva tattvaM tasyaivAkAravizeSAH ghaTapaTAdayaH, na tu bAhyo'rthaH samasti, caitramaitrAdayo vijJAnasantAnarUpA eva, pravRttivijJAnasantAnAlayavijJAnasantAnabhedena vijJAnasantAno dvividhaH, tatra ghaTapaTAdyAkAravijJAnasantAnaH pravRttivijJAna santAnaH, ahamahamityAkArajJAnasantAna AlayavijJAna AtmasthAnIyaH suSuptAvapyanuvartate, sa eva sarvavAsanAdhArabhUtaH, tad vizuddhirevApavarga iti|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132 ) mAdhyamikamate tu sarva zUnyamiti, zuddhAM saMvidaM mAdhyamikosbhyupagacchatIti kecit / etanmatacatuSTayapratipAdakaM prAcAM padyamidam "arthojJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate, __ pratyakSo na hi bAhyavastuvisaraH sautrAntikarAzritaH // yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante vata madhyamA kRtadhiyaH svasthAM parAM saMvidam // 1 // " suzIlasUriNA nAmnA, SaDdarzanasya darpaNe // saMkSepato'traproktaM vai, prasiddha bauddhadarzanam // 1 // // iti bauddhadarzanam // Supp ONE
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 133 ) prazastiH 5 [upajAtivRttam ] zrI AdinAthaM jinazAntinAthaM, zrIneminAthaM prabhupArzvanAtham / devAdhidevaM vibhuvarddhamAna, stuve sadA'haM jinapaJcakaM // 1 // [ anuSTuba-vRttam ] zrIvorasya jinendrasya, zAsanAdhipateH prabhoH / vijayate sadA vizve, paTTadharmadhurandharam // 2 // tatra svAmI sudharmAkhyo, gaNIndraH shrutkevlii| nirgranthanAmakaM gaccha-matanoda bhuvi nirmalam // 3 // koTizaH sUrimantrasya, jApAt susthitsuurinnaa| koTigaccha matisvaccha, prakhyAtaM jagatItale // 4 // candraM candrojavalaM bhUyaH, styshorshmishobhitH| gacchaM cA'nucakAra zrI candrasUrIzvaro mahAn // 5 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 134 ) samantAd vanavAsIti, sAmantabhadrasUripaH / svacchaM gacchaM vitene ca, tadanu bhadrakRd bhuvi // 6 // sarvadevAkhyasUrIzaH, sarvazreyaskaraM kalam / vaTagacchaM pavitraM ca, vizAlaM tadanu vyadhAt // 7 // zrImedapATabhUpApta-mahAtapApadai bhuvi / zrIjagaccandrasUrIzai-stapAgaccha-pravattitaH // 6 // paramparAgate svaccha, tapAgacche'tra bhuutle| yavanAkabare leza-pratibodhakarA varAH // 6 // dhIra-vIratva-hIratva-gabhIratvAdibhUSitAH / jagadguruvarAH khyAtAH, saJjAtA hIrasUrayaH // 10 // pratApi-senasUrIzairdakSaH . zrIdevasUribhiH / vAdIsiMhakalpaiH zrI-siMhasUrIzvaraiH kramAt // 11 // ullAsite tapogacche, vRddhivijayakArakAH / zrIvRddhivijayA jAtA, vRddhicandrAkhyakhyAtikAH // 12 // teSAzca zAntamUrtInAM, paadaabj-mdhupopmaaH| sarvazAsanasamrAjo, vibhrAjo jJAnarazmibhiH // 13 // sattIrthoddhArakAH prauDhAH, sarvatantra-svatantrakAH / sUripaJcakaprasthAna-paJcakA rAdhakAH kila // 14 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 135 ) sabrahmacAriNaH zrImana misUrIzvarA varAH / kSamAdhirAcitA jAtA - statpaTTAmbarabhAskarAH // 15 // saptalakSAdhikazloka - mitasya saMskRtasya ca / sAhityasya sukarttAraH, kRtIzA brahmacAriNaH // 16 // zAntAH sAhityasamrAjo, vibhrAjo jJAnajyotibhiH / khyAtA vyAkaraNe vAca - spatayaH kaviratnakAH // 17 // zAstravizAradA jAtA, lAvaNyasUrizekharAH / teSAM paTTadharA mukhyAH khyAtAH zAkhavizAradAH || 18 || kavidivAkarA dakSAH, sadvyAkaraNaratnakAH / dakSasUrIzvarA jAtAH, saralA brahmacAriNaH // 16 // paTTadhareNa teSAzva suzIlasUriNA kila / rAjasthAne hi prakhyAte, medapATe pradezake // 20 // zrIudayapure braGge, dIkSAbhUmau mijasya vai / zrIsaGghasya hi vijJaptyA, varSAsthita prakurvatA // 21 // grahAkSigaganAkSi [ 2026] zrI vaikrame vatsare vare / saMkSiptaM saMskRtaM hi 'SaD darzanadarpaNa' kRtam ||22|| yAvanmeru- svayambhU -zrI- puSpadanta - mahIsthitAH / bhUyAt tAvadidaM vizve, svapara hitakArakam // 23 // // zrIrastu bhadraM bhavatu zrIsaGghasya //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136 ) / zrIsuzIlasUrIzvarASTakam / / racayitA-bIkAnera nivAsI zA0 nemicandajI pugaliyA (terApanthI) [ anuSTub-vRttam ] zrImatAM pUjya-pAdAnAM, bIkAnerapure zubhe / AgamanamapUrva vai, dhanyaM puNyaM zubhaM sadA // 1 // dIkSito janako yasya, dIkSito jyeSTha-sodaraH / dIkSitA bhaginI ladhvI, suzIlo dIkSitaH svayam // 2 // nAmnA tathA svabhAvena, suzIlaH zobhate mahAn / saralAtmA zIla-sampannaH, stutyo nityaM navaiH stavaiH // 3 // sUrIzaH zAntamUttizca, jainadharmadivAkaraH / anekAnAM ca pranthAnAM, nirmAtA svayameva hi // 4 // sAdhakaH siddhimArgANAM, bhavyAnAM bhavatArakaH / vArako duSTadoSANAM, sarvaSAM sukhakArakaH // 5 // catvAriMzattamo bhavyo dIkSA-smRti-mahotsavaH / bhaktipUrvaM samAyoji, saGghanA'tra pramodataH // 6 // sukhapUrva cirAyuH syAt-kurvat-dharmaprabhAvanAm / aGgIkarotu sarveSAM, kAmanAM doSazAmakam // 7 // aSTakaM guruvaryANAM, guNAnAM gumphitaM myaa| nemicandreNa jainena, kevalaM siddhi-hetave // 6 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhaM zuddhama sUrizvara - sUrIzvara - sAGkhyaM--sAMkhyaM kAGakSaNa - kAGkSaNavijJiSTA - viziSTA neva - arhanneva - 4 31 pRSThe saptamapaGkitaH paraM deyaM - 18 pratyakSa- pratyakSaM 8 5 savyavahAro --saMvyavahAro- 8 2 tatvAlaGakAra-tattvAlokAlaMkAra -6-22 10 10 evAya- evAyaM - 12 sadazAsadaMzau- sadazAsadaMzau- 14 15 19 20 20 25 25 sahati -saMhati nizeSAMza - nizzeSAMza SnayA: - nayAH - prAdhyanena - prAdhAnyena zuddhi-patram pRSThe paMktI azuddha maya-vyaya satva-satvaM bAdhyam - vodhyamdvayazIti-yazItiH 1 6 zuddham 17 2 6 6 vyAkhyAtuM kriyate yatnaH kApilaM darzanaM punaH kuTastha :- kUTastha: 1 ghami-dharma 1 vacitrya - vaicitrya 4 kurda - kubaMda varAgbhyAM - vairAgyAbhyAM pRSThe paMktau 34 35 36 37 44 45 45 47 47 47 mavalanava-mavalamba 48 46 sasiddhA - svasiddhAntAnudraSTadRzyayoH - draSTRdRzyayo: - 46 saMyama-saMyamaH - 53 paJcabhede - paJcamabhede - vetyarthAnAM - vRttyarthAnAM - cittavikSepa-cittavikSepa: pracchadana- pracchardana rida-ridaM 6 6 rasaGkhyeya-rasaMkhyeya 25 16 | hRdayaM - hRdaye saMsagajatvA - saMsargajatvA - 26 16 26 16 26 11 17 6 3 & 2 22 14 10 20 4 54 11 4 18 jjavalanam-jjvalanamsthAnyupanimantraNetyAdiH - 55 ra pratibandhaka - pratibandhaka: 56 13
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhaM zuddham pRSThe paMktau azuddhaM zuddham pRSThe paMktI tadasaMkhayeyA-tadasakhyeya- 56 14 | gaNaHsan-guNaHsan- 66 20 paSThazca-SaSThazca- 63 22 athAto-athAto- 104 7 jatimatvaM-jAtimatvaM- 67 10 | vedAdhyayAnnataraM-vedAdhyayanAnantaraM104,8 sAGkhamata-sAMkhyamata- 67 12 nathAhi-tathAhi- 104 12 zarIrAmbha-zarIrArambha- 67 16 / niSedArtha-niSedhArtha- 105 16 vuddhArambha-vuddha yArambha- 67 21 angihotra-agnihotra- 105 16 anabhava-anubhava- 68 10 tubhagama-tubhayamvyabhIcArI-vyabhicArI- 72 21 | kintavapUrva-kintvapUrva- 107 4 vAdInA-vAdinA vAkayam-vAkyam 108 3 vAvina:-vAdinaH- 74 16 juhabaGgatvaM-juhvaGgatvaM 108 6 duSaNAbhi-dUSaNAbhi vAkaye'pi-vAkye'pi- 108 17 caturviMzati-caturviMzati divyati-dIvyati- 106 2 sazayA-saMzayA sAdeza-sAdezyaSaDapUpA-SaDapUpA- 87 5 | nuvAde na-nuvAdena- 106 10 bhAve-rbhAve- 88 17 sandazapatinAM-sandezapatitAnAM-106 11 saptatvaM-saptatatvaM | etAnnayava-etAnyeva- 110 1 syurasamavAyo-syussamavAyo-60 1 vAkayaiva-vAkyaka- 110 7 nyUvRttitvAt-nyUnavRttitvAt-60 10 / vAkaya-vAkyaM- 111 3 jAta:kartA-jagataHkartA- 62 6 zvata-zveta 111 10 dvaSayatna-dveSayatna- ha2 22 dujjavalatva-dujjvalatva 111 16 patAparya-tAtparya- 65 22 | pramANAmiti-pramANamiti 112 3 kSAtimat-kSAdimat- 66 1 / prAmANya ca-prAmANyaJca- 112 8 mithaHsaMsargavantaH- 66 2 padArthAM-padArthAkarmaNipaJca-karmANipaJca- 66 5 zRNavataH-zRNvataH- 113 5 4
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhaM zuddham pRSThe paMktI jazuddha zuddham pRSThe paMktI vyasAyena-vyavasAyena- 113 10 | cittavRta-citavRte- 123 14 samaSTayo:-samaSTyoH 113 23 | bhakSaNa-bhakSaNe- 124 10 rajjavajJAnaM-rajjvajJAnaM- 114 / 6 adveSTatvAdayo-adveSTutvAdayo 124 13 taduktam-taduktam- 114 10 utkrAmanai-utkrAmanti- 124 16 jJAnopahita-dajJAnopahita- 114 12 mimaM-midaM- 125 / 8 paJcakazcati-paJcakaJceti- 114 21 mAtraNa-mAtreNa- 126 7 kAntakaraNa-kAntaHkaraNa-115 1 dvadhA-dvedhA 126 8 samaSTayu-samaSTyu - 115 15 vaddhA-vaddha: 127 3 lasthAnam-layasthAnam- 115 16 paramA pracaya-paramANu pracaya- 127 21 dvayaSTayu-vyaSTyu- 115 paramANava-paramANava:- 127. 16 vAkayArthasya-vAkyArthasya- 1176 kozasya-kezasya- 127 20 lakSaNaya-lakSaNayA gaNasmasto-gaNaH samasto- 128 4 taptAva:-taptAya: bhadra eveti-bheda eveti- 126 4 caitanyakaya-caitanyakya- 120 21 kusUlasthA-kusUlastha- 126 13 vAkayArtha-vAkyArtha- 120 tato'GakukAryA-tato'GakurakAryA12614 vAkayArtha-vAkyArthe- 120 7 kalpanA nayA-kalpanA tayA-130 7 vAkayAda-vAkyAda saMvAditva-saMvAditva- 131 4 catanya-caMtanya- 120 13 | prAmANa-pramANaM- 131. 5 tadtamo nirasa-tadgatatamonirasana121 2| saMviditaJcat-saMviditaHzcatat 131 6 vAkayeSu-vAkyeSu- 121 16 viSaya viSAyi-viSayaviSayi 13,114 sahArAbhyAM-saMhArAbhyAM- 121 18 | candrojjavalaM-candrojjvalaM- 133 14 tadAdyantayA-tadAdyantayo- 121 20 | stapAgaccha-stapAgaccha:- 134 6 rUpa pAdana-rupa pAdana 121 21 doSa zAmaka-doSa zAmikAm 136-17 satata-satataM- 122 21 tatrava-tatrava- 123 10 -
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM prakAzita hone vAle granthoM kI nAmAvalima [1] suzIlanAmamAlA (saMskRta koSa ) [2] suzIla lekha saMgraha ( vibhAga pahalA) [3] madirA pAnano niSedha [4] prabhu mahAvIra jIvana saurabha ( dvitIyAvRttiH) * 2*
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI pArzvanAthAya namaH // zrI jainadharmadivAkara, tIrthaprabhAvaka, marudharadezoddhAraka rAjasthAna dIpaka prazAntamUrti pa0 pU0 prAcAryadeva zrImad vijayasuzIla sUrIzvarajI ma0 sA0 kI sevA meM samarpita * abhinandana-patra * he ! paramazAsana prabhAvaka pUjya AcAryadeva ! rAjasthAna kI zuSka tathA durgama bhUmi meM vicaraNa karanA va ajJAnAMdhakAra tale dabe jIvoM ke jIvana patha ko jJAnAloka se Alokita karanA kitanA duSkara kArya hai| 15 varSoM se Apako isI pradeza meM vibhinna dharma prabhAvanA karanA aura dharma prakAza se isa pradeza ko Alokita karanA kaThina parIkSA hai| ApakA jodhapura cArtumAsa apanI eka vizeSatA rakhatA hai / gata 25 varSoM bAda isa nagara meM mahAn AgamazAstra pUjya zrI bhagavatIsUtra aura bhAvanAdhikAra meM zrI vikrama caritra ke zravaNa kA lAbha yahAM ke zrIsaMgha ko prApta hue hai| isake sAtha hI aneka kArya jo yaha prathama vAra hI ApakI nizrA meM yahAM hue haiM / ApakI nizrA meM hI pU0 sAdhvI siddhazIlA zrI ma0 sA0 kI baDI dIkSA, utsAhI pU0 bAlamuni zrI jinotama vi0 ma0 sA0 evaM pU0 pAMca sAdhvIjI ma0 ke zrI uttarAdhyayana sUtra ke yoga, pU0 mu0 zrI arihaMta vi0 mA0 sA0 evaM pU0 sAMdhvIjI puSpA zrI jI ma. sA. kI aThThAI, zrI namaskAra mahAmantra ke navadina ke ekAsaNe zrI gautamasvAmI gaNadhara
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) mahArAja kA chaTha, dIpakatapa, paMcaraMgItapa zrI zaMkhezvara pArzvanAtha ke ama, akSaya-nidhitapa, prathama vAra zrI arhad abhiSeka pUjana tathA zrI vIzasthAnaka mahA pUjana Adi yahAM hue haiM / ApakI hI pAvana nizrA meM prathama bAra 'charI' pAla saMgha jodhapuragAMgAMNI kA nikalA tathA usa prasaMga para dUsarA saMgha eka mahAnubhAva ne nikAlane kI vahAM ghoSaNA kI vAstava meM yaha eka bahuta hI mahatva pUrNa kArya huA hai / he prakAza puJja ! jodhapura meM prAja se cAra varSa pUrva ApakA Agamana jaisalamera pratiSThA ke bAda huA thA / zrI saMgha kA saubhAgya thA ki ApakI nizrA meM zrI bhairUbAga pArzvanAtha jaina tIrtha meM 11 jinabimba kI pratiSThA kA bhavya samAroha sampanna ho sakA / ApakI anavarata sAdhanA kA hI yaha pratiphala hai ki hama yahAM ekatra hue haiM aura zAsana prabhAvanA pUrvaka zAnadAra pratiSThA mahotsava sampanna ho pAyA hai| varSoM se isa jaina kriyA bhavana meM mandirajI kI AvazyakatA va kamI hameM khaTaka rahI thI vaha pUrI ho gaI hai| usake preraNAstrota Apa hI rahe haiM / Apake sneha, kRpA aura jJAna ke samakSa koI bhI saMkIrNatA bAdhA bana kara nahIM AtI / Apake vyaktitva kA prabhAva jaina evaM jainetara samAja ke vyaktiyoM para samAna rUpa se parilakSita hotA hai / Apake prabhAvazAlI vyaktitva kI aneka aisI vizeSatAyeM hai jo samakSa kisI bhI zraddhAlu ko vinata praNata hone ke liye vivaza kara
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ detI hai / isa pratiSThA samApana ke sAtha hI Apake varada hasta se samaya bAda zrI mutAjI ke mandira kI pratiSThA kArya hone vAlA hai| he ananya sAdhaka ! Apake cintana pradhAna pravacana, saumya vyaktitva, madhura vANI, gambhIra prakRti aura snehasikta vyavahAra jaina samAja ke rUkhe sUkhe jIvana ko zAnti, zItalatA aura navajIvana pradAna karate hai| ApakA jodhapura cAturmAsa zrI jaina saMgha ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhA jaavegaa| aisA aitihAsika cAturmAsa yahAM pahale kabhI nahIM huA hai| he dharmaniSTha tapodhana ! Apako janma ke sAtha hI dharma kI vasiyata kauTumbika paramparA ke sAtha meM milI thii| ApakA sampUrNa parivAra hI pravajyA ke paramapAvana patha para agrasara hokara jainazAsana ko alaMkRta karane meM saphala rahA hai / usI krama meM rAja thAna ke suprasiddha jhIloM va phavAroM ke nagara udayapura meM vi0 saM0 1688 mArgazIrSa kRSNA 2 ko sva0 sAhitya samrAT zAstra vizArad pa pU0 AcArya bhagavAn zrImad vijayalAvaNya sUrizvarajI ma. sA0 ke pAvana kara kamaloM se dIkSA grahaNa kI / apane parama gurudeva va pragurudeva kI pAvana nizrA meM Apane jaina va jainetara darzana granthoM kA niSThA pUrvaka adhyayana kiyA va jaina AgamoM kA vidhi pUrvaka yoga aura abhyAsa kiyaa| Apane Aja dina taka 60 choTe bar3e granthoM kA nirmANa va saMpAdana kArya kiyaa| vartamAna meM bhI Apane sAhitya kA sarjana kiyA hai, vaha presa meM hai tathA zIdhra hI prakAzita ho rahA hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) hai zilpa kalA premI ! zilpa kalA ke Apa ananya upAsaka rahe haiN| zrI jaisalamera tIrtha, kAparaDAjo tIrtha, muchAlA mahAvIra tIrtha, bAmaNavADajI tIrtha, jAvAla meM zrI mahAvIra kInistambha, nADola meM siddhacakra mandira, pAvApurI mandira va khImela meM bhI pAvApurI mandira, pAlI meM bhavya mandira Apake zilpa premI hone kA paricaya dete haiN| Apa zrI ne rAjasthAna meM karIba 32 pratiSThAye, 11 uparAnta charIpAla saMgha karAye haiN| he zAsana ratna ! Aja Apako zAsana ratna kI upAdhi se vibhUSita kara samAja ne apane Apako dhanya mAnA hai / hama jodhapura zrI jaina saMgha ke loga zraddhA ke sAtha Apake samakSa namana karate haiN| hamArA kauTiza: vandana ho| anta meM ___Apase sAdara savinaya vinatI hai ki isa zuSka bhUmi meM vicaraNa kara apane sadupadezoM se dharma saritA kI bAr3ha lAkara ise nava pallavita kreN| zAsana deva Apako dIrghAyu kreN| sthAna-jodhapura (kriyA bhavana) zrI vIra saM0 2502 vikrama saM0 2032 mArgazIrSa zukla 11 mauna ekAdazI, hama haiM Apake abhinandanakartA ravivAra-dinAMka 14-12-75 / zrI jaina saMgha, jodhapura (rAja.) 3599999999999
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5555555555555555555555555555 paramazAsanaprabhAvaka meM pUjyapAd AcAryadeva zrImavijayI suzIlasUrIzvarajI ma0 sA0 ke varada haste kI gaI aJjanazalAkA tathA pratiSThAdi kI kramazaH noMdha [vi0 saM0 1616 se 2032 taka kI ] (1) vi0 saM0 1919 naizAkha zuklA-6 * andora [mAravAr3a] rAjasthAna / andora grAma ke jina mandira meM mUla nAyaka zrIpArzvanAthaprAdi jinabimboM kI prtisstthaa| vi0 saM0 2020 jyeSTha zuklAgUDhA bAlotAn [mAravAr3a] rAjasthAna / gUDhA grAma meM zrI RSabhadeva bhagavAn ke caraNa pAdukA kI pratiSThA dAdAvAr3I meN| vi0 saM0 2022 paizAkha zuklA-5 sAdar3I (mAravAr3a)-rAjasthAna / sAdar3I meM zrI cintAmariNa pArzvanAtha jina mandira meM tathA nUtana banI huI covIza derI meM 151 jinabimboM kI prtisstthaa|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) (4) vi0 saM0 2022 vaizAkha zuklA-8 muchAlA mahAvIra tIrtha (mAravAr3a) rAjasthAna / zrImuchAlA mahAvIra tIrtha meM 51 jinabimboM kI prtisstthaa| vi0 saM0 2022 jyeSTha (naizAkha) kRSNA-6 dharaNI (mAravAr3a)-rAjasthAna / dharaNI grAma meM zrI AdinAthajina mandira meM do bhagavAna kI prtisstthaa| vi0 saM0 2022 jyeSTha zuklA-3 khuDAlA (mAravAr3a) rAjasthAna / khuDAlA meM zrImAn mukundacaMdajI ke gRhamandira kI prtisstthaa| vi0 saM0 2022 jyeSTha zuklA-6 khImela (mAravAr3a) rAjasthAna / khImela meM zrI nagIbAI bAvanajinAlaya ke vibhAga meM sahasrapharaNA zrIpArzvanAthAdijinabimboM kI anyjnshlaakaa| vi0 saM0 2023 paizAkha zuklA-10 zrI nUtana samavasaraNa jina mandira meM caumukhI sahasrapharaNA zrI pArzvanAthAdijina bimboM kI prtisstthaa| vi0 saM0 2023 jyeSTha zuklA-3 zrI kAparaDAjI tIrtha (mAravAr3a) rAjasthAna / zrI kAparaDAjI meM zrI nUtana samavasaraNa jina mandira meM zrI RSabhAdi cAra jinabimboM kI prtisstthaa| vi0 saM0 2023 ASADha (jyeSTha) kRSNA-13 kolaratIrtha (mAravAr3a) rAjasthAna / kolara meM prAcIna zrI RSabhadevajina mandira ke zikhara para nUtana daNDa sthApana tathA dhvjaaropnn|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) (10) vi0 saM0 2023 aSADha zuklA-13 sirohI (mAravAr3a) rAjasthAna / sirohI meM jIrNoddhAra kiye hue prAcIna zrI zAntinAtha jina mandira meM mUlanAyaka zrI zAntinAtha bhagavAn prAdi jinabimboM kI prtisstthaa| (11) vi0 saM0 2025 jyeSTha (vaizAkha) kRSNA -6 pATaNa, uttara gujraat| pATaNa ke maNIyAtI pADA meM AmUlacUla jIrNoddhAra kiye hue zrI RSabhajina mandira meM mUlanAyaka zrI RSabhadeva bhagavAn prAdi jina bimboM kI prtisstthaa| (12) vi0 saM0 2026 vaizAkha zuklA-11 maraNorA (mAravAr3a) rAjasthAna / maNorA ke jina mandira meM zrI RSabhadeva bhagavAna kI prtisstthaa| (13) vi0 saM0 2027 phAlguna zuklA-4 zrI jaisalameratIrtha (mAravAr3a) rAjasthAna / zrI mahAvIra bhavana ke jinamandira meM zrIdharmanAtha bhagavAn Adi jinabimboM kI prtisstthaa| (14) vi0 saM0 2027 phAlguna zuklA-4 zrI jaisalamera nagara ke prAcIna zrI zItalanAthajina maMdira meM mUlanAyaka bhI zItalanAtha bhagavAn Adi jinabimboM kI prtisstthaa|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) vi0 saM0 2027 phAlguna zuklA-4 zrI jaisalamera nagara ke prAcIna zrI pArzvanAthajina mandira meM mUlanAyaka zrI pArzvanAtha bhagavAn Adi jinabimboM kI prtisstthaa| (16) vi0 saM0 2027 vaizAkha zuklA-8 jodhapura (mAravAr3a) rAjasthAna / zrI bharubAga tIrtha meM zrI sImandharasvAmI-yugamandhara svAmI bAhusvAmI-subAhusvAmI prAdi 11 jina bimboM kI prtisstthaa| (17) vi0 saM0 2027 jyeSTha zakkA-10 nAMdAraNAtIrtha (mAravAr3a) rAjasthAna / zrI nAMdAraNA tIrtha ke do maMjila ke jina mandira meM nice meM nUtana mUlanAyaka zrI munisuvrata svAmI jina bimboM kI tathA upara meM prAcIna mUlanAyaka zrI zAntinAtha bhagavAn kI prtisstthaa| (18) vi0 saM0 2028 vaizAkha zuklA-5 rAnI sTezana para AmUlacUla jIrNoddhAra kiye hue do maMjila ke zrI zAntinAtha jina mandira meM mUla nAyaka / zrI zAntinAtha bhagavAn Adi 12 jinabimboM kI prtisstthaa| (16) vi0 saM0 2026 mAgazara zuklA-10 lakaDavAsa (mevAr3a) rAjasthAna / lakar3avAsa grAma kA mandira meM mUlanAyaka zrI zAntinAtha bhagavAn Adi jinabimboM kI prtisstthaa| vi0 saM0 2026 mAgha zuklA-5 (vasanta paMcamI) bilAr3A (mAravAr3a) rAjasthAna / bilAr3A nagara meM aJjanazalAkA tathA mUlanAyaka zrIvimalanAtha bhagavAn Adi jinabimboM kI prtisstthaa| (20)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ (21) vi0 saM0 2026 mAgha zuklA-13 baDIrUpAhelI (mAravAr3a) rAjasthAna / baDIrUpAhelI grAma meM jina mandira meM zrI pArzvanAtha bhagavAn prAdi jinabimboM kI prati tthaa| (22) vi0 saM0 2026 vaizAkha zuklA-3 (prakSaya tRtIyA) udayapura (mevAr3a) rAjasthAna / udayapura nagara ke caugAnajI ke saba jina mandiroM para dhajA-daMDa caDhAye / prAvatI cauvIzI ke prathama tIrthakara zrI padmanAbha bhagavAn ke agyAraha meM zrI zatabalagaNadhara bhagavaMta kI mUrti tathA sva0 pa0 pU0 zAsanasamrAT zrImadvijayanemisUrIzvarajI ma. kI vizAlakAya mUttiko prtisstthaa| (23) vi0 saM0 2026 vaizAkha zuphA-15 udayapura (mevAr3a) rAjasthAna / udayapura nagara ke bhopAlapurA meM zrImAn chogAlAlajI parakAjI sirohIyA ke gRhamandira meM zrIpArzvanAtha bhagavAn Adi jina bimboM kI prtisstthaa| (24) vi0 saM0 2026 jyeSTha zukla:-4 guDalI (mevAr3a) rAjasthAna) guDalI grAma meM jina mandira meM mUlanAyaka zrI prAdIzvara bhagavAn prAdi jinabimboM kI prtisstthaa| (25) vi0 saM0 2030 mArgazIrSa zuklA-5 udayapura (mevAr3a) raajsthaan| ..
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayapura nagara meM hAthIpola zrI jaina dharmazAlA ke nUtana jina mandira meM mUla nAyaka zrIvAsupUjya svAmI kI tathA do zrI pArzvanAtha jina bimboM ko prtisstthaa| (26) vi0 saM0 2030 vaizAkha zuklA-7 zivagaMja (mAravAr3a) rAjasthAna / zivagaMja nagara meM zrImAna saMtuSTinAmaka zrI munisuvratasvAmI jina prasAda meM zrI zaMkhezvara-jIrAvalA-aMtarIkSa-nAgezvaracintAmariNa-pArzvanAtha jinabimboM kI, zrI puMDarIkasvAmI tathA zrIsudharmAsvAmI kI evaM zrI padmAvatIdevI kI prtisstthaa| (27) vi0 saM0 2030 jyeSTha (vaizAkha) kRSNA-2 jAvAla (mAravAr3a) rAjasthAna / jAvAla grAma kI ambAjI kI vAr3I meM mUla nAyaka zrI RSabhadeva jina mandira ke zikhara para nUtana daNDa dhajA sahita cddhaaye| zAsan samrAT guru mandira meM sva0 pa0 pU0 prA0 zrImadavijayodayasUrIzvarajI ma. sA. kI mUtti, stra. pa. pa0 prA0 zrI madavijayalAvaNyasUrIzvarajI ma0 sA0 kI mUtti, tathA sva0 pU0 munirAja zrI candraprabhavijayajI ma. sA. kI mUtti ina tInoM mUttiyoM ko prtisstthaa| (28) vi0 saM0 2030 ASADha (jyeSTha) kRSNA -7 / khImela (mAravAr3a) rAjasthAna / khImela grAma meM zrI zAntinAtha jina mandira meM zAsanadevI zrI cakrezvarIdevI kI pratiSThA /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) (29) vi0 saM0 2030 aSADha zuklA-3 koselAva (mAravAr3a) rAjasthAna / koselAva grAma meM zrI munisuvratasvAmI jina mandira ke ghumaTa para iDA-kalaza kI sthaapnaa| (30) vi0 saM0 2031 phAlguna (mAgha) kRSNA-3 pAlI (mAravAr3a) rAjasthAna / pAlI nagara meM do maMjila ke trIzakharI zrI zAntinAthajana mandira meM prAcIna zrI zAntinAtha bhagavAn prAdi jina bimboM kI prtisstthaa| (31) vi0 saM0 2031 vaizAkha zuklA-13 guDA-endalA (mAravAr3a) rAjasthAna / guDA-endalA grAma meM jina mandira meM zrI suvidhinAtha tathA zrI kunthunAtha bhagavAn ko mUtti kI evaM nUtana chatro meM zrI RSabhadeva bhagavAn ke caraNa pAdukA kI prtisstthaa| (32) vi0 saM0 2031 jyeSTha zuklA-3 lugAvA (mAravAr3a) rAjasthAna / luNAvA grAma meM nUtana zrI vAsupUjyasvAmI jina mandira meM mUlanAyaka zrI vAsupUjya svAmI bhagavAna prAdi jina bimboM kI prtisstthaa| (33) vi0 saM0 2.32 mArgazIrSa zuklA-10 dinAGka 13-12-75 / , jodhapura (mAravAr3a) rAjasthAna / jodhapura nagara meM tapAgacchIya zrI jaina dharma kriyA bhavana meM nUtana zrI zAzvata jina samavasaraNa mandira meM RSabhAnana,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrAnana-vAriSeraNa-varddhamAna ye cAroM zAzvata jinabimboM kI, zrI vAsupajyasvAmI tathA pArzvanAtha jinabimboM ko prtisstthaa| (34) vi0 saM0 2032 migasara zuklA-10 dinAMka 13-12-75 / jodhapura (mAravAr3a) rAjasthAna / jodhapura nagara meM zrI tapAgaccha upAsarA khetarapAlo cotarA ke jina mandira meM nUtanaparikara yukta zrI pArzvanAtha jina bimba kI prtisstthaa| (35) vi0 saM0 2032 mAgha zuklA-7 dinAGka 7-2-76 / jodhapura (mAravAr3a) rAjasthAna / jodhapura nagara meM nAgorI daravAjA ke bAhara muhatAjI kA zrI pArzvanAtha jina mandira meM prAcIna mUlanAyaka zrI pArzvanAtha bhagavAnprAdi nava jina bimboM kI prtisstthaa| (36) vi0 saM0 2032 phAlguna zuklA 2 dinAGka 3-3-76 / khImela meM zrI nUtana pAvApurI mandira meM zrI mahAvIra svAmI jina bimba kI, zrI gautamasvAmI tathA zrI sudharmAsvAmI Adi kI pratiSThA / pcuvtu
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ NARARIRATRAIzArA . adhyAtmayogI pUjya zrI mAnandaghamajI mahArAja racita OM zrInaminArthAjanastavana // 122222222222222 [rAga-AzAvarI] . (dhana dhana samprati sAco rAjA.........e deshii|) . SaT darisaNa jina aMga bhaNI je, nyAsa SaDaGga jo sAdhe re / namijinavaranA caraNa upAsaka, SaT darisaNa ArAdhe re // SaT darisaNa0 [1] jina sura pAdapa pAya vakhANu, sAGkhaya joga doya bhede re / AtamasattA vivaraNa karatAM, laho duga aGga akhede re / / SaT darisaNa* [2] bheda abheda saugata mImAMsaka, jinavara doya kara bhArI re / lokAloka avalambana bhajIe, gurugamathI avadhArI re|| SaT darisaNa0 [3] lokAyatika kukha jinavaranI, aMza vicArI jo kIje re| tattva vicArasu dhArasa dhArA, gurugama viNa kema pIje re // SaT darisaNa* [4]
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) jaina jinezvara vara uttama aGga, antaraGga bahiraGge re / akSara nyAsadharA ArAdhaka, ArAdhe dharI saGge re / / jinavaramA saghaLAM darisaNa che, darzane jinavara bhajanA re | sAgaramA saghaLI taTinI sahI, taTinImAM sAgara bhajanA re // SaT jina svarUpa thai jina ArAdhe, te sahI jinavara hove re / bhRGgI ilikAne caTakAve, te bhRGgI jaga jove re || cUrNI bhASya sUtraniryukti, vRtti paraMpara anubhava re 1 samaya puruSanAM aGga kahyAM e, je chede te durbhava re / SaT darisa0 [5] mudrA bIja dhAraNA akSara, nyAsa aratha viniyoge re / je ghyAve te navi vaMcI je, kriyA avaMcaka bhoge re || darisaNa0 0 [6] SaT darisaNa0 [7] SaT sarisa0 [ 8 ] SaT darisaNa0 [ 6 ] zruta anusAra vicArI bolu, suguru tathAvadhi na mile re / kiriyA karI navi sAdhI zakIe, viSavAda citta saghaLe re / SaT darisaNa0 [10] te mADe ubhA kara joDI, jinavara Agala kahIe re 1 samaya caraNa sevA zuddha dejo, jema Anandaghana lahIe re / / SaT darisa0 [11]
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrakaH-prakAza priNTarsa, jAlorI geTa, jodhapura (rAjasthAna)