Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaviracitA svopanavRtti sahitA pramANa mImAMsA [paNDitasukhalAlanirmitabhASATippaNAdisahitA] :: sampAdaka paNDita sukhalAlajI saMghavI paNDita mahendrakumAra nyAyazAstrI paNDita dalasukha mAlavaNiyA nyAyatIrtha :prakAzamA sarasvatI pustaka bhaMDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola ahamadAbAda 380001 vikramAsa 2045] punarmavraNa, 500 prati / [ 1989
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ e nstimallia // zrI jinvijyprshstiH|| m HINOORPORAIPiparwWVINTrimurom svasti zrImevapATAlyo dezo bhAratavizrutaH / rUpAhelIti sammAnI purikA tatra susthitA // sadAcAra-vicArAbhyAM prAcInamupateH samaH / zrImamadhAturasiMho'tra rAThozAyabhUmipaH / / satra zrIvRddhisiMho'bhUt rAjaputraH prasiddhimAn / kSAtradharmadhano yazca paramAraphulAmaNIH // muna-mojamukhA bhUpA jAtA yasminmahAkule / kiM vayaMle kulInatvaM tatkulAjAtajanmanaH // pasnI rAjakumArIti: tasyAmUm guNasaMhitA / cAtuya-rUpa-lAvaNya - subArasojanmabhUSitA // kSatriyANIprabhApUrNa zauryadIptamukhAkRtim / yAM vRSTvaM jano mene rAjanyakulaNA sviyam // samuH kisanasiMhAkhyo jAtastayoratipriyaH 1 raNamalla iti nyad yannAma ananIkRtam // zrIdevIhasanAmAtra rAjajyo yatIzvaraH / jyotibhaiSajyavidhAnAM pAragAmI janapriyaH // aSTottarazatAbAnAmAyuryasya mahAmateH / sa bAsId vRddhisiMhasya prIti-zravAspavaM param / / tenAyApratimapremNA sa tatsUnuH svasannidhau / rakSitaH, zikSitaH samyaka, kRto cainamatAnugaH / / baugyiAsacizorvAkye guru-tAtau divaMgatau / vimUDhena tatastena tyaktaM saba gRhAvikam // tathA ca parijhamyApa dezeSu saMsevya va bahUna narAn / vIkSito muNDito mUtvA kRtvAdhArAna supuSkarAn / / zAtAmyamekazAstrANi nAnAdharmamatAni ca / madhyaspasinA lena sasvAsasvagaveSimA // adhIlA vividhA bhASA bhAratIyA yuropajAH / anekA lipayo'pyevaM pralanUtanakAlikAH / / pena prakAzitA naikA pranyA vidvatprazaMsitAH / likhitA bAhako lekhA aitihyatathyagumphitAH / / yo bahumiH suvikassinmAla satkRtaH / jAtaH svAnyasamAjeSu mAnanIyo manISiNAm // yasya to vizruti zAsvA zrImadgAndhImahAsmanA / AhUtaH sAvara puNyapasamAtsvayamabhyayA // pure cAhammavAyAve rASTrIya shikssnnaalyH| vidyApITha itikhyAtaH pratiSThito yathA'bhavat / / AcAryatvena satroccaniyukto yo mahAtmanA / vivajanakRtazlAghe purAsasvAlyamandire // varSANAmaSTaka dhAvat sammUSya tatpadaM tataH / gatvA jarmana rASTra yasasaMskRtimadhItavAn // sata Agatya saMhalano rASTrakAyeM va sakriyam / kArAvAso'pi sammApto yena svarAjyaparvaNi // mAsasmAd vinimuktaH prAptaH zAntiniketane ! vizvavambakavIndra zrIravIndranApabhUSite / / siMdhIpAyutaM namAnapIThaM yAzritam / sthApita siMghIzrIDAsacandasya sUnunA / / zrIbahAdurasiMhena bAnacIreNa dhImatA / smRtyartha nijatAtasya janamAnaprasArakam // pratiSThitazca mastasya pave'dhiSThAtRsasake / adhyApayan varAn ziSyAn zodhayan banavAGmayam // tasyaiva preraNA prApya zrIsiMdhIkulaketunA / svapitRdheyase caiSA anyamAlA prakAzyate / / vidvajjanakRtAlAdA samichAvAnandayA savA / ciraM mandasviyaM loke jinavijayabhAratI //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anitiandialidu ho kAnda n lsdom8RNITmmmmmitim pujya paM. sukhalAlajI saMghavI dvArA sampAvita pramANamImAMsA kA dUsarA saMskaraNa prakAzita ho rahA hai hAna kara bAnanda ibA / bhAratIya barzana ke anyoM meM jisa prakAra sulanAtmaka saMskRta TippaNoM ke sAtha "sanmati prakaraNa" prakAzita huA vaha saMskRta granthoM ke sampAdana : kI maI dizA kI aura saMketa karatA thaa| usI prakAra yaha pramANamImAMsA bhI hindI TippaNoM ke sAtha jo prakAzita huI vaha bhI eka naI dizA barasAne vAlA agdha thaa| usameM pratipAdita viSayoM kI ambArzanika anyoM ke sAtha tulanA to kI hI gaI pI, uparAMta vikAra vikAsa kA itihAsa bhI pradarzita thaa| kintu usameM jo eka kamI thI vaha yaha ki paisa barthana kA Agamagata rUpa vistAra se pradarzita nahIM huA thaa| usa kamI kI pUrti karane kA prayAsa maiMne mAyAvasAra vAnika pati ko prastAvanA likhakara kiyA thA / vaha prastAvanA "bAgamayuma kA jaina darzana" nAma se prakAzita bhI huI hai| kintu usameM bhI bAmamoM kA rarIkaraNa karake jaina darzana ke vikAsakrama ko pradarzita karane kA prayatma nahIM hai / isa kamI ko dUra karane ke lie maiMne "jaina darzana kA AdikAla liyA aura use . madhya aura uttara kAla likhakara pUrNa karane kA merA irAdA thaa| kintu aba yaha kArya mujhase hone vAlA nhiiN| maI pir3I se merI prArthanA hai ki isa kArya ko pUrA kareM / / prastuta pramANabhImosA ke prakAzita hone ke bAda usake hindI aura aMgrejI meM anuvAda prakAzita hae haiN| aura usakI prastAvamA aura TippaNoM kA aMgrejI anuvAda phalakasA se "eDavAnsa sTabInA ina inDiyana zoSika eNDa meTAphisIksa" ke nAma se prakAzita huA hai| maiM yahA~ pramANamImAMsA kI dUsarI bAti ke prakAzana karane kA pujya gaNivayaM zIlacandra viSayajIne jo prayAsa kiyA usakI prazaMsA karatA hai| yaha isa lie ki abhI taka yaha pravRti dekhI gaI hai ki pUjya paMDita sukhalAlapI ke sampAdita andhoM meM se TippaNa nikAla kara kucha vidvAnoM ne grantha prakAzita kiye haiN| yahA~ aisA nahIM huaa| 3 / 1 / 88 -~-kssuddh paakhi
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........ORGirint ...... . ....... . grandhAnukama ...................... 1 - 32 1 saMketa sUcI 2 yaskiSit prAsaMgika ( zrI muni jina vijayajI) 3 sampAdana viSayaka vaktavya (zrI yaM0 sukhalAlajI) 4 bhUmikA ( mahAmahopAdhyAya zrI paM0 pramathanAtha tarkabhUSaNa) laakh ? antarikSaya ! emAlAlajI) 2 andhakAra kA paricaya ( zrI rasikalAla cho0 parIkha) 6 pramANa-mImAMsA mUla mantha kI viSayAnakramaNikA 7 bhASATippaNa kI viSayAnukramaNikA 8 pramANa-mImAMsA ( mUla prantha) 9 pramANa-mImAMsAke bhASATippaNa 10 pramANa-mImAMsA ke pariziSTa 1 pramANa-mImAMsA kA sUtra pATha 2 pramANa-mImAMsA ke sUtroM kI tulanA 3 pramANa-mImAMsAgata vizeSanAmoM kI sUcI 4 pramANa-mImAMsAgata pAribhASika zabdoM kI sUcI 5 pramANa-mImAMsAgata avataraNoM kI sUcI 6 bhASATippaNAta zabdoM aura viSayoM kI sUcI 7 bhASATippaNagata vizeSa nAmoM kI sUcI 51 - 54 1-72
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa sUcI tA0 sA-mU0 Wedneecartootniwas Release DelA mAeDAra, ahamadAbAda kI prati / jesalamerastha bhAradvAra kI tAipatrIya prati / tA. mati kA mUla / pramANamImAMsA kI punA meM mudrita prati / munitamati kA TippaNa saMghavI bhANDAra pATana kI mUlasUtra kI prati sampAdaka mu-di saM-mU0 sampA. (banArasa) (Agamodapasamiti, sUrata) ( yazovijayaprandhamAlA, kAzI) (gujarAta vidyApITha, adamadAbAda) (kAzI vidyApITha, kAzI) (yazoviSayamanthamAlA, kAzI) SHO acyuta anuyo. anekAntaja. anekAntamAdI anyayo abhidhammastha abhidharma abhidhA ayoga0 aSTaza apasa ASA Apa aura Aptapara AptamI A.ni. bhAvanihArika R T (nirNaya sAgara, baMbaI) (bhAgamodayasamiti, sUrata) RE.. ... mAsika anuyogavArasUtra anekAntajayapatAkA anekAlajayapatAkATIkA anyayogavyavachedikA, hemacandrAcArya abhidhammarapasaMmaho adhidharmakoSa amidhAnacintAmaNi ayogadhyayacchedikA, hemacandrAcArya aSTazatI, akalaka anasahalI prAcArogasUtra zrApastambatrIvastra zrAsaparIkSA prAtamImAMsA zrAvazyaka niryakti zrAvazya paribhadrITIkA uttarAdhyayana sUtra Rgveda kaThopaniSad prazastapAdabhASyaTIkA kAvyaprakAza kAmyAnuzAsana kharAinakhaNDakhAdya gommaTasAra carakasaMhitA (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA) ... ... " ( zrAgamodaya samiti, sUrata ) . ..' / gara kaTho (vijayAnagaram , kAzI) kAvyapraka kAvyAnuzA0 khaNDana gommada paramasaM0 citsukhI jaimina jaminIyanyA. (mahAvIra vidyAlaya, baMbaI) (lAjarasa, kAzI) (paramazruta prabhAvaka maMDala, obaI ) (nirNayasAgara, baMbaI) (nirNayasAgara, baMbaI) (nirNayasAgara, baMbaI) ..... jaiminIya darzana jaiminIyanyAyamAlA untal
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa sUcI (isa grantha ke hindI TippaNa) (caukhambA, kAzI) (esiyATika sosAyaTI, kalakatA) ( caukhambA, kAzI) (mAyakavADa pro. sirIja, boDA) ( TippaNa bhASATiyaNAni tastrako sAkhyatatvakaumudI tatvaSipratyakSa tatvacintAmaNi pratyakSapaNDa tattva0 tasvavaizAradI sattvasaM0 tasvasaMgraha sattvasaM 10 tasvasaMgrahapakSiA tasvAra sasthArthasUtra saadhm sasvAbhASya tattvArthamA dI sasvArthabhASya siddhasenIya TIkA vatsvArtharA tasvArtharAjakArtika tasvArthako satyArtha lokavArtika tarako tatvopakasiMha likhita tattvopachi tantramA ski tarkabhASA mokSAkarIya likhita tAtparya . nyAyavArtikatAparyaTIkA takadI gayA tarkasaMpradIpikA-gaMgA TIkA sakesamahadIpikA daza.ni. dazakAlikasUniyukti dazavai0 daghakAlimasUtra dinakarI bhyAsiddhAntamuttAvalI TIkA nandI mandIsUtra nayacakra lika mayacakravRtti likhata nyAyaku nyAyakusumAJjalI nyAyakumu0 ki zyAyamudacandra likhita nyAyama nyAyapraveza nyAyabhAva nyAyasUma vAtsyAyanabhASya nyAyamika nyAyavindu bhyAyabiTI nyAyavinduddhIkA nyAyamaka nyAyamaJjarI nyAyavA0 jyAyavArtika / bhyAyavika nyAyavinimaya likhita nyAyapiTI li. nyAyavinimayaTIkA likhita nyAyava syAyasUtra vizvanAthavRtti nyAyasA nyAyasAra nyAyasAratA0 nyAyasAratAtparyadIpikA nyAyasUtra nyAyA nyAyAvatAra nyAyAya myAyATI nyAyAvatArasiddhapiTIkA nyAyA: siTika nyAyAvatArasiddhapiTIkATipagI parI parIkSAmukha (AIsamataprabhAkara, punA) (de. lA, sUrata ) (sanAtanajainamanyamAlA, kAzI) ( gAMdhI mAdhAvA, babaI) (gUjarAta vidyApITha, ahamadAbAda ) (caukhambA, kAzI) (muni zrISukyavijayajI kI) (caukhambA, kAzI) (banArasa) (chabhUlAla jJAnacanda nArasa) (bhAgamodaya samiti, sUrata) ( zrAgamovaya samiti, sUrata) (nisAra bambaI) (zrA. sa. sUrata) ( rAmabATa jaina maMdira, kAzI) (caukhamyA, kAzI) (paM. mahendrakumAra, kAzI) (mA. zrI.si. baroDA) (cau. banArasa) ( lilinggaathaa plikaa| (vijiyAnagaram , kAzI) (caukhammA, kAzI) (50 keDAzacandra jI, kAzI) (caukhambA banArasa) (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) (jaina kompharaMsa, yaMbaI) (phUlacandra zAtrI, kAsI)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapheta sUcI pAta0 mahA purAtatva puruSArtha prakaraNapa0 pAsaala mahAbhAdhya traimAsika, puruSArthasiddhyupAya prakaraNapaJcikA pramANanayatatvAloka pramANaparIkSA pramAyApAtika pramANasaMgraha, likhita pramANasamuzcaya pramANasamuccayaTIkA pramANamImAMsA prameyakamalamArtaNDa, prameyaratnamAlA prazastapAdabhASya yahattvayaMbhUstrotra ahamadAbAda (paramabhutaprabhAvaka, baMbaI) (aukhambA kAzI) ( yazovijaya granthamAlA, kAzI) (jainasiddhAnta prakAzinI sthA, kalakattA) (zrImAn rAhula sAMkRtyAyanake aphasITa ) (zrI muni puNyavijayI) ( maisura yunivarsiTI) pramANapatra pramANavA pramANasaM pramANasa0 pramANasaTI pra0mI0 prameyaka prameyara (prastuta saMskaraNa) (nirNaya sAgara, baMbaI) (phulacandra zAstrI, kAzI) (vijiyAnagarama, kAzI) (prathamagumchakAntargaha) (mavAsa) (madrAsa) ( nirNayasAgara caMbaI) (prAnandAsama) (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) asvayaM bRhatI vRhatIpa bRhadA vRhadA yA bodhicaryA yodhicaryA0pa0 pra.zAGkarabhA0 20 bhAmatI majhima madhya0 pR0 manoratha mahAyAga mAThara milika mImAMsAzloka vRhatIpalikA, vRhadAraNyakopaniSada baaNkkhaani bodhinayavatAra niighinaaghnyji| brahmasUtrasAramAdhya bhagavatIsUna, amasUtrAMkarabhASyaTIkA majhimanikAya mAdhyamikakArikAvRtti pramANavArtika manoradhanandiTIkA vinayapiTaka-mahAvagga sAMkhyakArikA mAuravRtti milindaparaho mImAMsAzlokArtika nyAyasiddhAntamuktAvalI muNDakopaniSada yuhaasin baahaagirihmaa yazodhijayakRta dharmaparIkSA susyanuzAsana yogasUtra vyAsabhASya rakSAkarAvatArikA satyArtharAjabArtika 1 laghIyatrayI laghIyatrayI svavivRtti likhita ( nirNaya sAgara, baMbaI) (gUjarAta vidyApITha, amadAbAda) (nirNaya sAgara, baMbaI) (pAlITeksTa) ( billiyodhekA buddhikA (zrI rAhula sAMkRtyAyana) (pAlITeksTa) (caukhambA, kAzI) ( caukhambA, kAzI) (nirNaya sAgara, baMbaI ) ( nirNaya sAgara, baMbaI) mukhako yazovAdadvA0 yazovika dharma yuktyaka yogamA ratnAkarA rAjavAba laghI laghIya. laghIsvavi0 (mANikacanda anthamAlA, paMdhaI ) (caukhambA, kAzI) (yazovijaya pratyamAlA, kAzI) (mANikacandra granthamAlA, babaI)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 vidhivi0 nyAyakara vizeSA0 vizeSA0 dhR0 vimuddhi0 vedAntasAra vai0 upa0 cai0 bhUSaNa bai0 0 sU0 zAbaramA0 zAstrI0 zAkhavA0 zAkhabA0 TI0 zAstratrA0 svo0 zrIbhASya zlo0 } lokavA0 loka0 nyAyaH zvetAzva SaDva0 saMyukta0 samma sammatiTI 0 sarva0 sarvArtha sAMkhyata: sAM0 kA0 } sAMkhyakA sAMkhyasU si0 candro0 siddhAnta bindu siddhivi0 siddhivi0 TI0 sUtrakR0 sthA0 sphuTA0 syAdvAdama0 syAchAhara0 hai maza haimazaH bu hetu hetubhiH TI0li0 vidhivivekanyAyaka zikA vizeSAvazyaka mAdhya vizeSAvazyaka mApya vRhada sa vimA vaizeSikasUtra uparakAra vaiyAkaraNabhUSaNasAra vaizeSikasUtra zAvaramAdhya zAstrIpikA zAstrAta aravaagar aaokjiyaTIkA svopajJaTIkA ( lAjarasa, banArasa ) internati saMketa sUcI zvetAzvataropaniSad darzana mu saMyutanikAya sammatiprakaraNa sanmatiprakaraNaTIkA sarvadarzanasaMgraha fafa kaumudI afarnafter sakhyisUtra siddhAntacandrodaya vArtikanyAyaratnAkaraTIkA ( siddhivinizvayaTIkA likhita feat likhita sUtrakRtAGgam sthAnAsUtram sphuTArthAmadharma koSavyAkhyA arrant syAdvAdanAkara ( caukham kAzI ) yazovijaya granthamAlA, kAzI ) siddha hemacandrazabdAnuzAsana siddha hemacandrazabdAnuzAsana hetubindu likhita afiant fore ) +9 (pAlITeksTa ) ( nirNayasAgara, cambaI ) (ster, st) (khambA banArasa) ( > (aunA, kAzI ) } r " ( nirNayasAgara AtmAnanda sabhA, bhAvanagara ) > (pAlITeksTa ) ( gujarAta vidyApITha, zrahamadAbAda ) } { 37 ( abhyaMkara saMpAdita ) ( kolhApura ) (caukhambA kAzI ) > } 92 ) ( ( 3" ( kumbhakoNama ) "9 ( zramodaya, sUrata ) ( } ( bibliokA buddhikA ) (do saM0 tirI ) ( zrAtaprabhAkara punA ) ( ahamadAbAda ) ( " ( mI0 tAraka ema. e. ) ( gUjarAta vidyApITha, ahamadAbAda )
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaskiMcit prAsaMgika ___ kAlakAlasarvajJa AcArya zrI hemacaMdra sUri kI antima kRti 'pramANamImAMsA' prakSArak paNDitapravara zrIsukhalAlajI dvArA susampAdita hokara siMdhI jainapranthamAlA ke 9 ma maNi svarUpa, sahadaya sadvidya pAThakoM ke karakamala meM Aja upasthita kI jA rahI hai| paNDitajI kI isa viziSTa pANDityapUrNa kRti ke viSaya meM, isI granthamAlA meM, itaHpUrva prakAzita inake 'jainatarkabhASA' nAmaka prantha ke saMskaraNa ke prAraMbha meM jo hamane 'prAsaMgika tavya' likhA thA usake anta meM hamane ye paMktiyA~ likhI thI "isI jainatarkabhASA ke sAtha sAtha, siMghI jainamanthamAlA ke liye, aisA hI Adarza sampAdanavAlA eka asama saMskaraNa, hemacandra sUri racita 'pramANamImAMsA' nAmaka tarka viSayaka viziSTa grantha kA bho, paNDitajI taiyAra kara rahe haiM, jo zIghra hI samAptaprAya hogaa| tulanAtmaka dRSTi se darzanazAstra kI paribhASA kA adhyayana karanevAloM ke liye mImAMsA kA yaha saMskaraNa eka mahasva kI pustaka hogii| bauddha, brAhmaNa aura jaina darzana ke pAribhASika zabdoM kI viziSTa talanA ke sAtha unakA aitihAsika krama basalAnevAlA jaisA vivecana isa grantha ke sAtha saMkalita kiyA gayA hai, paisA saMskRta yA hindI ke aura kisI grantha meM kiyA gayA ho aisA hameM jJAta nahIM hai|" __isa kathana kI pratIni kramA gara pramA, ra abhyAsaka gaNa ke hAthoM meM, Aja sAmAna upasthita hai| isake viSaya meM aba aura koI adhika paricaya dene kI AvazyakatA nhiiN| bahI vAkya phira kahanA paryApta hogA ki hAtha kaMkana ko ArasI kI kyA jruurt'| isa prantha para paNDitajI ne jo TippaNa likhe haiM, hamAre alpanA abhiprAya meM to, ve hemacandrasUri ke mUlaprandha se bhI adhika mahattva ke haiN| ina TippaNoM meM na kevala hemacandrasUri ke kathana hI ko spaSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai, pratyuta bhAratIya pradhAna pradhAna darzana zAstroM ke anekAneka pAribhASika aura padArtha viSayaka kathanoM kA bar3A hI marmodghATaka aura tulanAtmaka vivecana kiyA gayA hai| kaI kaI TippaNa to tattaviSaya ke svataMtra nibandha jaise vistRta aura vivecanApUrNa haiN| ina TippaNoM ke adhyayana se bhAratIya darzanavidhA ke brAhANa, bauddha aura jaina ina tInoM viziSTa tattva nirUpaka matoM kI vibhinna tAtvika paribhASAoM meM aura lAkSaNika vyAkhyAoM meM kisa prakAra kramazaH vikasana, vardhana yA parivartana hotA gayA usakA bahuta acchA pramANa-pratiti jJAna ho skegaa| jahA~ taka hamArA jJAna hai, apanI bhASA meM isa prakAra kA zAyada yaha pahalA hI anya prakAzita ho rahA hai aura hamArA vizvAsa hai ki vidvAnoM kA yaha yatheSTha Adara pAtra hogaa| mithI jaina anyamAlA ko yaha maNi, apekSAkRta samaya se, kucha vilamba ke sAtha prakAzita ho rahI hai jisakA kAraNa paNDitajI ne apane saMpAdakIya vaktavya meM sUcita kiyA hI hai| gana varSa, prImakAla kI chuTTiyoM ke pUrA hone para, eNDitajI ahamadAbAda se bambaI hokara banArasa jA rahe the, taba akasmAta epinDIsAIda nAma kI prANaghAtaka vyAdhi ne unheM AkrAnta kara liyA aura usake kAraNa, bambaI meM sara harakisanadAsa aspatAla meM zastra kriyA karAnI pdd'ii| vyAdhi bar3I upra thI aura paNTila jI kI zarIrazakti yoM hI bahuta kucha kSINa ho rahI thI, isaliye hamAre hRdaya meM tIna bedanA aura ani AzaMkA utpanna ho gaI thI ki hemacandrasUri kI mUlakRti kI taraha inakI yaha bhASAvivRtti bhI kahIM apUrNa hI na raha jaay| lekina
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatkicit prAsaMgika sadbhAgya se paNDitajI usa dhAta se sAnanda pAra ho gaye aura phira dhIre dhIre svAsthya lAbha kara, apane prArabdha kArya kA isa prakAra samApana kara ske| hamAre liye yaha Anandadyotaka udyA pana kA prasaMga hai| se paNDitajI apane saMpAdakIya vaktavya meM, prastuta grantha ke sampAdana kArya meM hamAre protsAhana ke liye AbhAra pradarzita karate haiM, lekina isa pUrI pranthamAlA ke sampAdana meM, prAraMbha hI se hameM jo unakA protsAhana mila rahA hai usakA AbhAra pradarzana hama kisa taraha kreN| paNDitajI kI ukta pichalI vyAci ke samaya hameM to yaha zaMkA ho gaI thI, ki yadi kahIM AyuSkarma ke kSaya feast kA yaha paugalika zarIra jJAnajyoti zUnya ho gayA to phira vyAkulahRdaya hokara hama isa granthamAlA ke samUce kArya ko ThIka calA sakeMge yA nahIM-so bhI samajha nahIM sakate the| pranthamAlA ke isa sampAdana bhAra ko hAtha meM lene aura samucaya lekhana kArya meM pravRtta hone meM jitanA bAhya protsAhana hameM prathamAlA ke prANapratiSThAtA zrImAn bAbU bahAdurasiMhajI se mila rahA hai utanA hI Antarika protsAhana hameM apane ina jJAnasakhA paNDitajI se miTa rahA hai aura isaliye siMdhI jaina granthamAlA hama donoM ke samAnakartRtva aura samAna niyaMtRtva kA saMyukta jJAnakIrtana hai| aura isa kIrtana kI preraka aura protsAhaka hai videhI jJAnopAsaka bAbU DAlacandajI siMghI kI vaha puNyakAmanA, jo unake satputra aura unhoMke sadRza jJAnadipsu zrImAn bAbU bahAdurasiMhajI dvArA isa prakAra paripUrNa kI jA rahI hai| siMdhIjI kI sabhAvanA hI forest ke kSaNa zarIra ko protsAhita kara lekhanapravRtta kara rahI hai aura hamArI kAmanA hai ki isa graMthamAlA meM pafortajI ke jJAnasaurabha se bhare hue aise kaI sundara staged abhI aura prathita hokara vidvAnoM ke mana ko Amoda pradAna kareM / , bhAratIya vidyAbhavana phAlguna pUrNimA saMvat 1665 } jina vijaya
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdana viSayaka vaktavya 1. pArambha-paryavasAna siMdhI jaina-granthamAlA meM prakAzita homapAlA pramANamImAMsA kA prastukha saMrakaraNa solara hai| bahuta varSa pahale ahamadAbAda se aura pIche pUnA se, isa prakAra do bAra, pramANamImAMsA pahale sapa cukI hai| lagabhaga pacIsa varSe pUrva gujarAta se AgarA kI ora bAte hue bIca meM pAlanapura meM mere paricita muni zrI mohanavijayajI ne, jo kabhI kAzI meM rahe the, mujhase atizIghra pramANamImAMsA par3ha lii| vaha merA pramANamImAMsA kA prathama paricaya thA / usa samaya mere mana para eka praznala saMskAra par3A ki sacamuca pramANamImAMsA hemacandra ke anurUpa ho kRti hai aura usakA saMpAdana bhI vaisA hI honA cAhie / pUnA se prakAzita saMskaraNa pahale ke saMskaraNa se kucha ThIka thA; para, prathama ke ve donoM saMskaraNa atyanta hI durlabha ho gae the| idhara I. sa. 1933 kI julAI meM kAzI AnA huA aura 1935 meM hindU vizvavidyAlaya ke prAcya-vidyA vibhAga ke jaina abhyAsakrama kA punarnirmANa tathA gavarnameNTa saMskRta kAleja, banArasa meM jaina parIkSA kA praveza huaa| baMgAla saMskRta esosiezana kalakattA kI saMskRta parIkSA meM to pramANamImAMsA bahuta pahale se hI niyata thii| kAzI meM hindU vizvavidyAlaya tathA gavanmeNTa saMskRta kAleja ina donoM ke abhyAsa-krama meM bhI pramANamImAMsA rakhI gii| isa prakAra eka ora vidyArthiyoM ke lie pramANamImAMsA kI nitAMta AvazyakatA aura dUsarI tarapha purAne saMskaraNoM kI atyanta durlabhatA ne mere mana meM par3e hue purAne saMskAra ko jagA diyaa| zAkhasamRddha bhUmi para to baiThA ho thaa| hemacandrasUri ke anthoM ke ananya upAsaka rUpa se pramANamImAMsA ke saMzodhana kI ora mana bhI thA aura phira mere mana ke sahakArI bhI mujhe miLa gye| yaha saba dekha kara nirNaya kara liyA ki aba kAma zurU kara diyA jAya / chuTTI hote hI pramANamImAMsA ke janma aura rakSaNadhAma pATana meM mere sAthI aura mitra zrIdalasukhamAI ke sAtha pahu~cA aura 1935 ke maI kI pahalI tArIkha ko kAma kA zrIgaNeza huA ahamadAbAda sthita DelA upAzraya ke bhANDAra kI kAgaja para likhI huI pramANamImAMsA kI prati sAtha le gayA thaa| pATana meM to saujanyamUrti muni zrI puNyavijayajI kI badaulata saba kucha mulabha hI thaa| unake pAsa jesalamera ke bhANDAra kI tADapatrIya prati kI phoTo yo jisameM vRti sahita sUtroM ke atirikta alaga sUtrapATha bhI thA / pATana sthita saMgha ke bhANDAra meM se eka aura bhI phAgama para likhA huA mUla sUtrapAta mila gyaa| pUnAvAlI chapI huI nakala to thI hii| isa taraha do kevala bhUla sUtrapATha kI aura do vRptisahita kI kula cAra likhita pratiyoM aura mudrita pUnAvAlI prati ke AdhAra para pAThAntara lene kA kAma pATana meM hI tIna saptAha meM samApta huaa| jUna mAsa meM ahamadAbAda meM hI baiThakara una lie hue pAThAntaroM kA vicArapUrvaka sthAna nirNIta karake yathAsambhava malasUtra aura vRtti ko vizeSa zuddha karane kAtathA andhakAra ke asalI lekha ke vizeSa samIpa pahu~cane kA prayatna kiyA gyaa| usI sAla julAI-agasta se phira kAzI meM vaha kAma prArambha kiyaa| mUlanAya kI zuddhi, prApta TippaNoM kA yathAsthAna vinyAsa Adi prArambhika kAma to ho cuke the| aba purAnI bhAvanA ke anusAra tathA prApta sAmagrI ke anurUpa usa para yathAsambhava vizeSa saMskAra karane kA prabha thaa| ghara syAvAda mahAvidyAlaya ke jaina nyAyAdhyApaka paM0 mahendrakumArajI, o esa samaya nyAya-kumudacandra kA saMzodhana kara rahe the, prastuta kArya meM sammilita kara lie ge| unhoMne dhanthAntaroM se avataraNoM ke saMgraha agrom art . ................................. ..... .... ...........
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ I m apanaanemal-. 1-SEARESHARITRASTHAN YHMAyimome sampAdana viSayaka vaktavya mAdi kA kAma zurU kiyaa| 1936 ke mArca taka sAdhana sAmagrI to apekSA se adhika ekatra ho gaI thI, para aba savAla AyA usake upayoga kaa| anya granthoM se jI aura jitanA saMgraha huA vaha mUlagandha se kaI gunA adhika thA aura use jyoM kA tyoM chapavAne se ine gine vidvAnoM ke alAvA dUsaroM ko vizeSa lAbha pahu~cane kA sambhava kama thaa| dUsarI ora vaha saMgraha mahattva kA hone se chor3ane yogya bhI na thA / anta meM, aisA mArga socA gayA jisameM sAre usa saMgraha kA ucita upayoga bhI ho, pustaka kA dhyartha kada bhI na bar3he aura viziSTa vidvAnoM, adhyApako, saMzodhakoM aura vidyArthiyoM sabhI ke yogya kucha na kucha naI bastu bhI prastuta kI jAya / aura sAtha hI zAstrIya granthoM ke Upara likhane kA eka nayA prakAra bhI abhyAsakoM ke sammukha upasthita kiyA jAya / isake sAtha sAtha yaha bhI socA ki saMskRta meM likhane ko apekSA vaha hindI-bhASA meM likhA jAya jisase likhI huI vastu adhika se adhika jijJAsuoM taka pahu~ca sake, rASTrIya bhASA meM zAstrIya grandhoM kI samRddhi bhI bar3e aura agara yaha nayA sA prasthAna vidvAnoM kA dhyAna khIMca sake to vaha isa dizA meM kAma karane ke lie auroM ko bhI prerita kara sake / isa vicAra se usI sAla hindI bhASA meM TippaNa likhane kA sUtrapAta kAzI meM hI kiyA gayA jisakA antima rUpa isa pustaka ke anta meM bhASATippaNa ke nAma se prastuta hai| 1936 kI garamI meM soce hue khAke ke anusAra ahamadAbAda meM bhASA-TippaNoM kA bhamuka bhAga lisA sthiA lAyA zA; sira napA-da meM sAzI meM bAma Age bddh'aa| isa bIca sitambara-aksUbara meM kalakattA meM bhI thor3A sA likhA gayA aura anta meM kAzI meM usako samApti huii| siMghI jainagranthamAlA ke mukhya sampAvata itihAsakovida zrImAn jinavijayajI kI sUcanA ke anusAra 1937 ke prArambha meM hI maiTara kAzI meM hI chapane ko de diyA aura unakI khAsa icchA ke anusAra yaha bhI taya kara liyA ki yathAzakya isa pustaka ko 1937 ke disambara taka prakAzita kara diyA jAya / isa nizcaya ke anusAra eka ke badale do presa pasanda kiye aura sAtha hI bIca ke aneka choTe bar3e adhUre kAma pUrA karane kI tathA nayA likha lene kI pravRti bhI cAlU rakkhI jisase nirdhArita samaya Ane para malaprantha, bhASATippaNa aura kucha pariziSTa chapa ge| kucha khAsa kAraNoM se 1938 kI janavarI meM ise prasiddha karane kA vicAra banda rakhanA par3A ! phira yaha vicAra AyA ki jaba avazya ho thor3I derI honevAlI hai saba kucha anurUpa prastAvanA kyoM na likha do jAya? isa vicAra se 1938 ke mArca-aprila meM prastAvanA kA 'andhaparicaya' to likha diyA gayA / para, maiMne socA ki jaba derI anivArya hai tatra meM isa prastAvanA ko apane kucha suyogya vidvAna mitroM ko bhI dikhA dU~ jisase kucha na kucha yogya sudhAra hI hogaa| garamI meM ahamadAbAda meM tona mitroM ne ise bhASA-TipaNa sahita par3hA / zrI jinavijayajI, zrI rasikalAla parIkha aura 50 becaradAsa ina tInoM ne apanI apanI dRSTi ke anusAra rAya bhI dI aura sUcanAe~ bhIkoM para eka kAma bAkIthA jo mujhe vyAkula kara rahA thA, vaha thA granthakAra kA jIvana-lekhana / hemacandra mere mana jisane baDe hai vaisA hI unakA pUrNa jIvana likha manoratha parezAna kara rahA thaa| isake vAste kAzI kI ora yathAsamaya prasthAna to kiyA para bIca meM hI bambaI meM zarIra aTaka gayA aura usako supravRtta banAne ke liye aspatAla meM bhapasthAna karanA par3A / aneka mitroM, vidhArasikoM aura santoM ko akalpya paricaryA ke prabhAva se zarIra kI rakSA to ho gaI para kAma kI zakti bahuta kucha kSINaprAya ho gii| phira bhI 1938 ke sitambara meM kAzI pahu~ca gyaa| para granthakAra ke jIvana kA yatheSTa paricaya likhane jitanA svAsthya na pAkara Akhira meM usakA bhAra apane vidvAna mitra zrIrasika lAla parIkha ko sApA / unakA likhA huA 'andhakAra kA paricaya saMkSipta hone para bhI gambhIra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdana viSayaka vaktavya tathA aitihAsika dRSTipUta hai| zrI parIkha ne kucha hI samaya pahale hemacandrAcAryakRta kAvyAnuzAsana graMtha kA viziSTa saMpAdana kiyA hai aura usa graMtha kI bhUmikA rUpa, jo svataMtra eka graMtha ke jaisA hI bahuta vistRta, aMgrejI nibandha likhA hai usameM hemacandrAcArya ke vyaktitva ke viSaya meM unhoMne bahuta kucha vistAra ke sAtha likhA hai / ataeva unakA yaha saMkSiptalekhana vikula sAdhikAra hai / isa taraha AcArya hemacandra kI isa adhUrI kRti ke prakAzana meM bana sake utanI viziSTatA lAne kA prayatna karake use pUrNa jaisI banAne kI cirakAlIna bhAvanA bhI aneka choTe bar3e vinoM ko lAMghakara Aja pUrNa hotI hai| para mujhe svIkAra karanA cAhie ki mitroM kA sAtha na hotA yo yaha bhAvanA bhI mUlagrantha kI taraha adhUrI hI raha jAtI / 2. prati paricaya 11 prasaMskaraNa meM upayukta pratiyoM kA paricaya isa prakAra hai tA0 - jisa tADapatrIya prati kI phoTo kAma meM lAI gaI hai vaha jesalamerastha kilA gava bhAvAra kI pothI naM0 84 hai / usameM kula 137 patra haiM jinameM se 111 patroM meM mUla sUtrapATha tathA savRttika pramANamImAMsA alaga alaga haiN| bAkI ke patroM meM parIkSAmukha Adi kucha anya nyAyaviSayaka grantha haiN| isa prati kI lambAI 15 x 2" hai / prati ke anta maiM aura koI ullekha nahIM hai| isameM TippaNI hai| yaha prati do vibhAgoM meM likhI gaI hai| pratyeka pRSTha para kama se kama tIna aura adhika se adhika pA~ca paMktiyA~ haiM aura pratyeka paMkti meM 70 akSara haiM / jahA~ patra ke Ter3hepana ke kAraNa AdhI paMktiyA~ hai vahA~ 35 akSara hai| isa prati ko phoTo 22 seToM meM kI gaI hai| leTa kI lambAI caur3AI 10' x 12' hai| 0 yaha prati ahamadAbAda ke DelA upAzraya kI hai| isameM kula 33 patra haiN| isakI lambAI 10" aura caur3AI 43 hai / pratyeka pRSTha para 15 paMktiyoM tathA pratyeka paMkti meM adhika se adhika 64 akSara haiN| pratyeka patra kA madhyabhAga khAlI hai| mArjina meM bahuta hI bArIka akSaroM meM kahIM kahIM TippaNa hai jo isa saMskaraNa meM ke lie gae haiN| isa prati kA anta kA ullekha pramANamA 0 64 kI TippaNI meM chapA hai usase mAlUma hotA hai ki yaha prati saMvat 1707 meM pATana meM likhI gaI hai / - mU0 - isa prati kA vizeSa paricaya abhI mere pAsa yaha likhate samaya nahIM hai / 3. vizeSatAe~ prastuta saMskaraNa kI kucha vizeSatAe~ aisI haiM jinakA saMkSepa meM nirdeza karanA Avazyaka hai / ve kramaza: isa prakAra haiM pahalI vizeSatA to pATha-zuddhi kI hai| jahA~ taka ho sakA mUlamantha ko zuddha karane va andhakAra sammata pATha ke adhika se adhika samIpa pahu~cane kA pUrA prayatna kiyA gayA hai| sApatra aura DelA kI prati ke jahA~ jahA~ do pATha mile vahA~ agara una donoM pAThoM meM samagaLavA Ana par3I to usa sthAna meM tAiprati kA pATha hI mUla vAcanA meM rakhA hai aura DelA prati kA pATha pAThAntara rUpa se nIce phuTanoTa meM isa taraha tAiprati kA prAmANya mukhya rUpa se mAna lene para bhI jahA~ DelA prati kA pATha bhASA, artha aura pranthAntara ke saMvAda Adi ke aucitya kI dRSTi se adhika upayukta jAna par3A yahA~ sarvatra DelA prati kA pATha hI bhUla vAcatA meM rakhA hai, aura tAiprati tathA mudrita prati kA pAThAntara nIce rakhA hai| mUDa sUtrapATha kI donoM pratiyoM meM kahIM kahIM sUtroM ke bhedasUcaka cihna meM aMtara dekhA gayA hai| aise sthaloM meM una sUtroM kI vyAkhyAsaraNI dekhakara hI yaha nizcaya kiyA gayA hai ki vastutaH ye bhinna bhinna sUtra hai, yA galatI se eka hI sUtra ke do aMza do sUtra samajha liye gaye haiN| aise sthAnoM meM nirNIta saMkhyAsUcaka naMbara awar meM dekara pAye jAnevAle aura bheda nIce TippaNa rUpa se de diye gaye haiN|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... ........... ........ ....... ..... ...... sampAdana viSayaka vaktavya pAThAntara aura sUtroM kI saMkhyA ke bhedasUcaka ballekha ke uparAnta nIce tIna prakAra ke TippaNa hai| eka to DelAprati meM prApta TipaNa hai| dUsarA mudrita pUnAvAlI nakala se liyA gayA TippaNa jo gu- Tita se liyA hai| aura yogarA prakAra saMpAdaka kI ora se kiye gaye TippaNa kA hai| dipaNa saMkSipta aura virala sthaloM para hote hue bhI kahA~ kahIM bar3e mArke kA aura upayogI jAna pdd'aa| isalie yaha pUrA kA pUrA le liyA gayA hai usakI zuddhi karane kA prayatna kiyA gayA hai| phira bhI kucha sthaloM meM vaha aneka kAraNoM se saMdigdha hI raha gayA hai| dusarI vizeSatA pariziSToM kI hai| sAta pariziSToM meM se pahalA pariziSTa sirpha mUla sUtroM ke pATha kA hai| jo vidyArthI va saMzodhakoM ke lie vizeSa upayogI hai / dUsare pariziSTa meM mUla sUtroM kI ina jaina-janetara anthoM se tulanA kI gaI hai, jo grantha hemacandra kI racanA ke yA to AdhAra haiM, yA usake vizeSa nikaTa aura usake sAtha dhyAna dene yogya samAnatA vAle haiN| pUrvavartI sAhityika saMpatti, kisI bhI andhakAra ko virAsata meM, zabda yA artharUpa se jAne anajAne kaise milatI hai, isakA kucha khayAla isa pariziSTa se A sakatA hai| tIsare pariziSTa meM anya gata vizeSa nAma aura cauthe meM pAribhASika zabda diye gaye hai, jo aitihAsikoM aura koSakAroM ke lie khAsa upayoga kI vastu hai / pA~caveM pariziSTa meM anya meM Aye hue sabhI gA pakSa avataraNa sanake prApta sthAnoM ke sAtha diye haiM jo vidyArthiyoM aura saMzodhoM ke lie upayogI hai| chaThA pariziSTa saMkSipta hone para bhI bar3A hI hai| usameM bhASATippaNagata sabhI mahatva ke zabdoM kA saMgraha tathA una TippaNoM meM pratipAdita viSayoM kA saMkSipta para sAragarbhita varNana hai jo gaveSaka vidvAnoM ke vAste bahuta hI kAryasAdhaka hai| sAtaveM pariziSTa meM bhASA-TippaNoM meM prayukta grantha, granthakAra Adi vizeSa nAmoM kI sUcI hai jo sabhI ke lie upayogI hai| isa taraha ye sAto pariziSTa vividha dRSTi vAle abhyAsiyoM ke nAnAvidha upayoga meM Ane yogya hai| tIsarI vizeSatA bhASA-TippAgoM kI hai| bhAratIya bhASA meM aura khAsa kara rASTrIya bhASA meM dArzanika muhoM para aise TippaNa likhane kA zAyada yaha prathama hI prayAsa hai| darzana zAstra ke va nyAya zAstra ke kucha, paraMtu khAsa khAsa muhare ko lekara una para aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTi se kucha prakAza DAlane kA, ina TiSyaNoM ke dvArA prayatna kiyA gayA hai / yadyapi ina TippaNoM meM svIkRta itihAsa tathA tulanA kI dRSTi vaidika, bauddha aura jaina ina bhAratIya paramparAoM taka hI sImita hai| phira bhI ina tInoM paramparAoM kI avAntara sabhI zAkhA sparza karane kA yathAsaMbhava prayatna kiyA gayA hai / jina zAstrIya pramANoM va AdhAroM kA avalaMbana lekara ye TippaNa likhe gaye haiM, ve saba pramANa va AdhAra dippoM meM sarvatra akSarazaH paripUrNa na dekara aneka sthaloM meM unakA sthAna sUcita kiyA hai aura kahIM kahIM mahattvapUrNa saMkSipta zravataraNa bhI de diye haiM jisase anAvazyaka vistAra na ho, phira bhI mUla sthAnoM kA patA laga ske| cauthI vizeSatA pramANamImAMsA ke sUtra tathA usakI vRtti kI tulanA karane ke saMbandha meM hai| isa tulanA meM aise aneka jaina, bauddha aura vaidika granthoM kA upayoga kiyA hai, jo yA to pramANamImAMsA ke sAtha zabdazaH milate haiM yA arthataH; athavA jo grantha sAkSAn yA paramparayA pramANamImAMsA kI racanA ke AdhArabhUta bane hue jAna par3ate haiN| isa tulanA meM nirdiSTa granthoM kI sAmAnya sUcI ko dekhane mAtra se hI yaha aMdAJca lagAyA jA sakatA hai ki hemacandra ne pramANamImAMsA kI racanA meM kitane vizAla sAhitya kA avalokana yA upayoga kiyA hogA, aura isase hemacandra ke usa pranthapraNayanakauzala kA bhI patA cala jAtA hai jisake dvArA unhoMne aneka granthoM ke vividhaviSayaka pAThoM tathA vicAroM kA na kevala susaMgata saMkalana hI kiyA hai mapitu usa saMkalana meM apanA vidyAsiddha vyaktitva bhI prakaTa kiyA hai| pA~cI vizeSatA prastAvanA kI hai jisake anya paricaya meM, bhAratIya darzanoM ke vicAra. ........." " """
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sampAdana viSayaka vaktavya srotoM kA vargIkaraNa pUrvaka tulanAtmaka saMkSipta varNana karake usameM jaina vicArapravAha kA sthAna dikhalAyA hai tathA jaina sAhitya va vicAra pravAha ke yugAnurUpa vikAsa kA digdarzana bhI karAyA hai| pramANamImAMsA kI viziSTatA batalAne ke sAtha sAtha anekAntavAda kI mAtmA ko bhI citrita karane kA alpa prayAsa kiyA hai| prastAvanA ke 'andhakAra-paricaya' meM hemacandra ke AntarabAhya vyaktitva kA aitihAsika dRSTi se varNana hai| 4. kArya-vibhAga __ prastuta saMskaraNa se sambandha rakhane vAle kAma aneka the| una saba meM eka yAkthatA banI rahe, punarukti na ho aura yathAsaMbhaya zIghratA bhI ho, isa dRSTi se una kAmoM kA vibhAga hama logoM ne pahale se hI sthira kara liyA thA, jisakA sUcana ghArUrI hai| pAThazuddhipUrvaka pAThapAThAntaroM ke sthAna nidhana bharane kA, bhAgAdiyA nabhA prastAvanA line kA kAma mere jimme rahA / pranyAta avataraNoM ke mUla sthAnoM ko hU~Dha nikAlane kA tathA tulanA meM aura bhASATipaNa likhane meM upayogI ho sake, aise sthaloM ko jaina-jenetara anthoM meM se saMcita karane kA kAma paM0 mahendrakumArajI ke jimme rhaa| pAThAntara lene aura sArI presa kaoNpI ko vyavasthita banAne se lekara chapa jAne taka kA presa prUpha, geTa-apa Adi sabhI kAmoM kA, tathA sabhI pariziSTa banAne kA bhAra paM0 dalasukha bhAI ke Upara rhaa| phira bhI sabhI eka dUsare ke kArya meM AvazyakatAnusAra sahAyaka to rahe hI ! maiM apane viSaya meM itanA aura bhI spaSTa kara denA ucita sama. sasA hU~ ki likhavAte samaya mujhe mere donoM sahakArI mitroM ne aneka viSayoM meM kevala parAmarza hI nahIM diyA, balki mero dikhAyaTa meM rahI huI truTi yA bhrAMti kA unhoMne saMzodhana bhI kara diyaa| sacamuca meM ina donoM sahadaya va udAratA mitroM ke kAraNa hI eka prakAra ke viziSTa ciMtana meM bephika nimagna raha skaa| 5. AbhAra-darzana jina jina vyaktiyoM ko thor3I yA bahuta kisI na kisI prakAra kI sahAyatA isa kArya meM milI hai, una sabakA nAmanirdezapUrvaka jalekha na to saMbhava hai aura na Avazyaka hii| phira bhI mukhya mukhya vyaktiyoM ke prati AbhAra pradarzita karanA merA kartavya hai| ayartaka zrI0 kAntivijayajI ke praziSya sucetA muni zrI puNyavijayajI ke sakriya sAkSitva meM isa kArya kA zrIgaNeza huaa| prastuta kArya ko zurU karane ke pahale se aMta taka mAtra protsAhana hI nahIM pratyuta mArmika patha-pradarzana va parAmarza apane sadA ke sAthI zrImAn jinavijayajI se mujhe milA / bihAna mitra zrI rasikalAla parIkha bI0 e0ne na kevala adhikAra kA paricaya likhakara hI pUsa kArya meM sahayoga diyA hai balki unhoMne chape hue bhASA-TippaNoM ko tathA chapane ke pahale merI prastAvanA ko par3ha kara apanA vicAra bhI sujhAyA hai| paM0 begharadAsa ne mUla anya ke kaI prakoM meM mahasva kI zuddhi bhI kI aura prastAvanA ke sivAya pAkI ke sAre chape hue phI ko pada kara unameM dikhalAI dene vAlI azuddhiyoM kA bhI nirdeza kiyA hai| mere vidyAguru mahAmahopAdhyAya paMka bAlakRSNa mizra ne to janma japa meM pahu~cA taba taba bar3e utsAha va Adara se mere prabhoM para apanI dArzanika vidyA kA gambhIra khajAnA hI khola diyA jo mujhe sAsa kara bhASA-TippaNa likhate samaya upayogI huA hai| mImAMsAdhurINa paM0 cinmasvAmI lathA dhaiyAkaraNarUpa paM0 rAjanArAyaNa mizra se bhI maiMne kabhI kabhI parAmarza liyA hai| viduSI zrImatI hIrAkumArIjI ne tIsare Azika ke bhASA-dippaNoM kA bahuta bar3A bhAga mere kathanAnusAra likhA aura isa lekhana kAla meM jarUrI sAhitya ko bhI unhoMne mujhe par3ha sunAyA hai| sAtavA~ pariziSTa to pUrNa rUpa se hI ne taiyAra kiyA hai| mere mitra va vidyArthI muni kRSNacandrajI, zAntilAla sathA mahendrakumAra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sampAdana viSayaka vaktavya ne prUka dekhane meM yA likhane Adi meM niHsaGkoca sahAyatA kI hai| ataeva meM ina saghakA antaHkaraNa se AbhArI huuN| maiM bhikSuvara rAhula sAMkRtyAyana kA bhI kRtajJa hU~ jinhoMne pramANavArtikAdi aneka aprakAzita granthoM kA upayoga var3oM udAratA se karane diyA / isa granthamAlA ke prANapratiSThApaka, vidvamitra aura sahodarakalpa bA0 zrIbahAdura siMhajI siMdhI ke udAra vidyAnurAga va sAhitya prema kA maiM vizeSa kRtajJa hU~ jisake kAraNa, itaH pUrva prakAzita jainatarkabhASA aura prastuta grantha kA siMghI jainamanthamAlA dvArA prakAzana ho rahA hai| I0 san 1937 jUna kI pahalI tArIkha ko AbU parvata para prasaMgocita vArtAlApa hote samaya, maiMne zrImAn siMghajI se yoM hI svAbhAvika bhAva se kaha diyA thA ki yaha pramANamImAMsA kA saMpAdana, zAyada mere jIvana kA eka viziSTa antima kArya ho, kyoMki zarIrazakti dina pratidina adhikAdhika kSINa hotI jA rahI hai aura aba aisA gaMbhIra mAnasika zrama uThAne jaisI vaha kSama nahIM hai| mujhe taba isakI to koI kalpanA hI nahIM thI ki agale varSa yAni 1938 ke jUna meM, grantha ke prakAzita hone ke pUrva hI, isa zarIra para kyA kiyA honevAlI hai| khaira, abhI to maiM usa ghAta se pAra ho gayA hU~ aura mere sAhitya saMskAroM tathA vidyopAsanA kA srota bhAge jArI rahA to vakta bAbUjI kI sauhArdapUrNa preraNA aura saniSThA ke kAraNa, mukhyatayA isa srota ke pravAha kA siMdhI jaina granthamAlA ke bA~dha meM saMcita honA aura phira usake dvArA itastataH prasArita honA svAbhAvika hI hai / ataeva yahA~ para unake prati kRtajJatA kA bhAva pradarzita karanA Avazyaka aura kramaprApta hai| hiMdU vizvavidyAlaya ke prAcya vidyAvibhAga ke bhUtapUrva priMsipala tathA isa samaya hiMdUvizvavidyAlaya ke saMskRta zikSaNa ke DAirekTara mahAmahopAdhyAya paM0 zrI pramathanAtha tarkabhUSaNa ko maiMne chapI huI sArI pramANamImAMsA 1937 ke aMtima dinoM meM avalokana ke lie dI thI / ve prakhara dArzanika hone ke alAvA aitihAsika dRSTi bhI rakhate haiN| unhoMne ma prantha tathA sAre bhASA-TipaNoM ko bar3I ekAgratA va cispI se pddh'aa| jaisA maiM cAhatA thA tadanusAra unheM koI vistRta dArzanika nibandha yA aitihAsika samAlocanA likhane kA avakAza nahIM milA phira bhI unhoMne jo kucha likhA vaha mujhe gata varSa aprila meM hI mila gayA thaa| yahA~ maiM use isa vaya ke aMta meM jyoM kA tyoM kRtajJatA ke sAtha prasiddha karatA huuN| unhoMne jisa sauhArda aura vidhAnurAgapUrvaka bhASA TippaNa gata kucha sthAnoM para mujhe sUcanAe~ dIM aura spaSTatA karane ke vAste dhyAna khIMcA; etadartha to maiM unakA vizeSa kRtajJa hU~ / 6. pratyAzA cirakAla se mana meM nihita aura poSita saGkalpa kA mUrtarUpa meM sukhaprasava, do utsAhazIla taruNa manasvI sakhAoM ke sahakAra se, sahRdaya sRSTi ke samakSa Aja upasthita karatA hU~ / maiM isake badale meM sahRdayoM se itanI hI AzA rakhatA hU~ ki ve ise yogya tathA upayogI samajheM so apanA leN| isake guNa doSoM ko apanA hI samajheM aura isI buddhi se Age unakA yathAyogya vikAsa aura parimArjana kreN| agara isa kRti ke dvArA sAhitya ke kisI aMza kI pUrvi aura jijJAsuoM kI kucha jJAnatRpti huI to maiM apanI cAlIsa varSa kI vipanAko phalaent mA / sAtha hI siMghI jaina granthamAlA bho phalemahi siddha hogI / kAzI hindU vizvavidyAlaya bA0 5.3.36 } sukhalAla
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhamikA gIrvANavANInivaddheSu dArzanikamantheSu jainAcAryazrIhemacandraviracitA pramANamImAMsA bhAItasampadAye prAmANikatayA para prasiddhimupagatA varIvati / yasmin khasyanehasi pramANamImAMsAyAH prAdurbhAvaH samajani, sadAnIntaneSu dArzanikeSu nibandhakartaSu pAyeNa sarveSveva virodhisampradAyAntarebhyaH svasampradAyasya samuskarSavizeSasaMsthApanArtha samucito'nucito vA sumahAn prayAso gatAnugatikatayA para kila kAThAmadhigataH samazyata / tadetattvaM muviditamevAsti bhAratIyetihAsasataspavidA sarveSAM prekSAvatAm / jainAcAryakulapakANDasya zrImato hemacandrasyApi masyA pramANamImAMsAyAM svasampradAyasamutkarSavyavasthApanAya sampradAyAntarasiddhAntakhaNDanAya ca samupalabhyamAnaH prayatlo vizuddhadArzanikadRSTyA ramaNIyo bhavatu mA vA iti na tatra mamAsti kizcid vizeSato vakanyam / yadyapi tadAnIntanairSibhitrasampradAyAcAryapravaraiH svasvasampradAyasiddhAntasaMsthApanAya samanusRteyaM paddhatirvAzinikatattvAnAM dArya vaizathaM vA sampAdayituM prabhAti na dheti mImAMsAyA nAyamavasaraH, tathApi anayA padatyA pravartamAnaiH prAcInastasatsampradAyAcArya ravIyeSu nAnAdharmasampradAyeSu paramparTa hogAdisAnimAmimAnAdIni mUlAni na zlayIkRtAni pratyuta paripoSitAnIti sakaladharmasampradAyamahAmAnavasamAjamahAprAsAdabhittisthAnIyAnA maitrIkaruNAmuditopekSANAM cisaparikarmaNAM zathityasya bhAratIyajanatAsaMghazaktipradhvaMsakaraH samprasAraH samajani / tAhi-asyAmeva pramANamImAMsAyAM sarvajJasiddhiprasanena yadupanyasvaM , jainAcAryeNa zrIhemacandreNa, taduvAhatya madIyavakanyasyAzayaH prkttiikriyte| "pratha--- "jJAnamapratiSaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharmazca sahasiddha catuzcayam // iti vacanAt sarvajJatvamIzvarAdInAmastu, mAnuSasya tu kasyacid vidyAcaraNavato'pi tadsambhAvanIyam , yatkumArila:...... athA'pi vedadehatvAd prabhaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvazya mAnuSasya kim // " iti; AH ! sarvajJApalApapAtakin ! durvadavAdin ! mAnuSatvanindArthavAdApadezena devAdhidevAnaSikSipasi ! ye hi janmAntarArjitojitapuNyapAgabhArAH surabhavabhavamanupamaM sukhamanumya duHkhapahamanamakhilaM jIvalokamudidhIpako narakemvapi kSaNaM kSiptasukhAsikAmRtavaTayo manuSyalokamakteruH janmasamayasamakAlacalitAsanasakalasurendravandavihita janmotsavAH kirAyamANasurasamUhAhamahamikArajyasevAviSayaH svayamuznatAmatipAjyasAmrAjyazriyaM tRNavadakdhUya samatRNamaNizatrumitra yo niaprabhAvaprazamitetimarakAdijagadupadavAH zukladhyAnAnalanirdagdhaghAvikarmANa AvirbhUtanikhilabhAvAbhAvasvabhAvAvamAsikevalabaladalitasakalajIvalokamohapasarAH surAsuravinimmitA samavasaraNabhuvamadhiSThAya svasvabhASApariNAminIbhirvAgbhiH pravartitadharmatIrthAzcatustriMzadatizayamayI tIrtha PHURA S
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA nAthatvalakSmImupabhujya paraM brahma satatAnandaM sakalakarmanirmozamupeyivAMsastAn mAnuSatvAdisASAraNadharmopadezenApavadan sumehamapi leSTavAdinA sAdhAraNIkartuM pArthivatvenApavadeH ! / kiza, anavaratavanitAasambhogadurlalitavRttInA vividhahetisamUhadhArimAmakSamAlAthAyattamanaHsaMyamAnAM rAgadveSamohakaluSitAnAM brahmAdInAM sarvavittvasAmrAjyam !, yadavadAma stutI "madena mAneta manobhavena, krodhena lomena sasammadena / parAjitAnAM prasamaM surANA, pRthaiva sAmrAjyarujA pareSA / (pR012-13) ekameva virodhisampradAyAntarapradhAnatamapuruSApavarSapratipAdakaprabandhAH kumArilamAlAzAntarakSitaprabhRtibhistakSasampradAyaparamAcAthairapi svasvaraciteSu dArzanikagrantheSu likhitAH samupalabhyante zatazaH pradhAH; tathAhi--- buddhasarvajJatAnirAkaraNaprastAve zlokavArtike svayamevoktaM zrImaddhiH kumArilabha hai: "nacApi smRtyavicchedAt sarvajJaH parikasyate / vigAnAcchinnamUlasvAt kaizcideva parigrahAt 55 vistarabhayAt anyeSAmapi sampradAyAcAryANAmetAizabhASaNAni AkareSu sahasrazaH samupalabhyamAnAni nAtrodAhRtAni / tadasyA "pramANamImAMsAyAM" paramatanirAkaraNanirvanvAtizayadyotikA pAkanI zailI phuTavara pratIyamAnApi zAradapaurNamAsIsudhAkare samubhAsitakalaGkarekheva udAramatimiH zivaH sodamyA bhavatu mA vA naitAvatA gayA nyasya mahAprayojana kenApi pratyAkhyAtUM zakyate / atra ca AhetasiddhAntAnAM sunipuNadArzanikapraNAcyA yathA sUkSmatayA saMkSiptatayA ca vizleSaNaM vihita tathA anyatra duravApamiti hi nirvipratipatikaH prekSAvatA nirNayaH / tadanusAreNaiva ca kAzIhindavizvavidyAlayIya prAcyavidyA vibhAgAntargatajainadarzanazAsapradhAnAdhyApakena dArzanikapavareNa paNDitaprakANDena zrImatA sukhalAlajainamahodayena hindIbhASAmayIme kA manoramA vivRti ricaya tayA saha "pramANamImAMsA" mudraNena prakAza nItA / asyAM vitau zrImatA jainamahodayena pramANamImAMsAyAmAlocitAnA siddhAntAnAM samyakaparicayopayogino bahavo dArzanikA aitihAsikAzca jJAtavyA viSayAH samavatAritAH, tAn vilokya sajAto me nitarAM santoSaH / jainAbhyupagatasarvajJatAvAdAda bauddhAbhimatasarvajJatAvAdasya lakSaNyaM tathA cauddhajainAbhyupagatasarvajJatAvAdato naiyAyikavedAntimImAMsakAbhimatasarvajJatAvAdAnAM sArUpyaM vairUpyaM ca ityevamAdenirNaya. prasona zrImatA sukhalAlajainamahodayena yo vicArapUrvakaniSkarSaH pradarzitastenAsya vicArazailI, aitihAsikatA, kalpanAkuzalatA ca sarvathA sahRdayAnAM prezAvatAM manAMsi santoSayiSyati eveti meM suhaDho vizvAsaH / etAdRzahindIbhASAmayavivRtyA saha jaina siddhAntamanthamUnyAM jainAcAryahemacandraviracitAM pramANamImAMsAM vizuddhatayA sarvasauSThavopetatayA ca 'mudApayitvA prakAzayatA paNDitavaryeNa zrImatA sukhalAlajainamahodayena jainadarzanatattvabubhutsUnAM sahRdayAnAM kRto mahAnupakAra iti sarvathAyaM dhanyapAdamastIti savinayaM nivedayali shriiprmthnaathvrkbhuussnnshrmaa|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA grnypricy| 1 Abhyantara svarUpa / prastuta anya pramANamImAMsA kA ThIka-ThIka aura vAstavika paricaya pAne ke liye yaha anivArya rUpa se jarUrI hai ki usake bhAbhyantara aura bAhya svarUpa kA spaSTa vizleSaNa kiyA jAya tathA jaina tarka sAhitya meM aura tadadvArA tArkika darzana sAhitya meM pramANamImAMsA kA kyA sthAna hai, yaha bhI dekhA jAya / AcArya ne jisa dRSTi ko lekara pramANamImAMsA kA praNayana kiyA hai aura usameM pramANa, pramAtA, prameya Adi jina tatvoM kA nirUpaNa kiyA hai usa dRSTi aura una tatvoM ke hArda kA spaSTIkaraNa karanA yahI grantha ke mAbhyantara svarUpa kA varNana hai| isake vAste yahAM nIce likhe cAra mukhya muddoM para tulanAtmaka dRSTi se vicAra kiyA jAtA hai .....1. jaina dRSTi kA svarUpa, 2. jaina dRSTi kI aparivartiSNutA, 3. pramANa zakti kI maryAdA, 4. prameya pradezakA vistAra | 1jaina dRSTi kA svarUpa bhAratIya darzana mukhyatayA do vibhAgoM meM vibhAjita ho jAte haiM kucha to haiM vAstavavAdI aura kucha hai avAstavavAdI / jo sthUla arthAt laukika pramANagamya jagat ko bhI vaisA hI vAstavika mAnate haiM jaisA sUkSma lokotara pramANagamya jagata ko arthAt jinake matAnusAra vyAvahArika aura pAramArthika satya meM koI bheda nahIM; satya saba eka koTi kA hai cAhe mAtrA nyUnAdhika ho arthAt jinake matAnusAra bhAna cAhe nyUnAdhika aura spaSTa-aspaSTa ho para pramANa mAtra meM bhAsita honevAle sabhI svarUpa vAstavika hai, tathA jinake matAnusAra vAstavika rUpa bhI vANIprakAzya ho sakate haiM-ve darzana vAstavavAdI haiN| inheM vidhimukha, hadamityavAdI yA evaMvAdI bhI kaha sakate haiM-jaise cArvAka, nyAya-vaizeSika, pUrvamImAMsA, sAMkhya-yoga, vaibhASikasautrAntika bauddha aura mAdhyAdi vedAnta / jinake matAnusAra bA izya jagat mithyA hai aura Antarika jagat hI parama satya hai| arthAt jo darzana tya ke vyAvahArika aura pAramArthika athavA sAMkRtika aura vAstavika aise do bheda karake laukika pramANagamya aura vANIprakAzya bhAvako avAstavika mAnate haiM-ve
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA avAstavAdI haiN| inheM niSedhamukha yA anevaMbAdI bhI kaha sakate haiN| jaise zanyavAdI-vijJAnavAdI bauddha aura zAGkara vedAnta Adi darzana / prakRti se anekAntabAdI hote hue bhI jaina dRSTikA svarUpa ekAntataH vAstavavAdI hI hai / kyoMki usake matAnusAra bhI indrijanya matijJAna AdimeM bhAsita honevAle bhAvoM ke satyatva kA vahI sthAna hai jo pAramArthika kevalajJAna meM bhAsita honevAle bhAvoM ke satyatva kA sthAna hai arthAt janazatAnusAra donoM satya kI mAtrAmeM antara hai, yogyatA va guNa meM nahIM / kevalajJAna meM dravya aura unake ananta paryAya jisa yathArthatA se jisa rUpa se bhAsita hote haiM usI yathArthatA aura usI rUpase kucha draya aura unake kucha hI paryAya mati Adi jJAna meM bhI bhAsita ho sakate haiM / isI jaina darzana aneka sUkSmatama bhAvoM kI anirvacanIyatA ko mAnatA huA bhI nirvacanIya bhAvoM ko yathArtha mAnatA hai / jaba ki zUnyavAdI aura zAbara vedAnta Adi aisA nahIM maante| 2. jaina dRSTi kI aparivartiSNutA jaina dRSTi kA jo vAstavavAdisva svarUpa Upara batalAyA gayA yaha itihAsa ke prArambha se aba taka eka hI rUpa meM rahA hai yA usameM kabhI kisI ke dvArA thor3A bahuta parivartana huA hai, yaha eka bar3e mahatva kA prazna hai| isake sAtha hI dusarA prazna yaha hotA hai ki agara jaina dRSTi sadA ekasI sthitizIla rahI aura bauddha vedAnta dRSTi kI taraha usameM parivartana yA cintana vikAsa nahIM huA to isakA kyA kAraNa hai| __ bhagavAna mahAvIra kA pUrva samaya jabase thor3A bahuta bhI jaina paramparA kA itihAsa pAyA jAtA hai tabase lekara Aja taka jaina dRSTi kA vAstavavAditva svarUpa bilakula aparivartiSNu yA dhruva hI rahA hai| jaisA ki nyAya vaizeSika, pUrva mImAMsaka, sAMsya-yoga Adi darzanoM kA bhI vAstavavAditva aparivatiSNu rahA hai| bezaka nyAya vaizeSika Adi ukta darzanoM kI taraha jaina darzana ke sAhitya meM bhI pramAga prameya Adi saba padArthoM kI vyAkhyAoM meM, lakSaNapraNayana meM aura unakI upapatti meM uttarottara sUkSma aura sUkSmatara vikAsa tathA spaSTatA huI haiM, yahAM taka ki navyanyAya ke pariSkAra kA Azraya lekara bhI yazovijaya jI jaise jaina vidvAnoM ne vyAkhyA evaM lakSaNoM kA vizleSA kiyA hai phira bhI isa sAre aitihAsika samaya meM jaina dRSTi ke vAstavavAditya svarUpa meM eka aMza bhI pharka nahIM par3A hai jaisA ki bauddha aura vedAnta paraMparA meM hama pAte haiN| bauddha paraMparA zurU meM vAstavavAdI hI rahI / para mahAyAna kI vijJAnavAdI aura zunyayAdI zAkhA ne usameM AmUla parivartana kara DAlA ! usakA vAstavavAditva aikAntika avAstavavAdikha meM badala gayA / yahI hai bauddha paraMparA kA dRSTi parivartana / vedAnta paramparA meM bhI aisA hI huaa| upaniSadoM aura brahmasUtra meM jo avAstavavAditva ke aspaSTa bIja the aura jo vAstavayAditva ke spaSTa sUcana ghe una sabakA eka mAtra avAstavavAditva artha meM tAtparya batalAkara zaGkarAcArya ne vedAnta meM avAstavavAditva kI spaSTa sthApanA kI jisake Upara Age jAkara
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ R RRRRRiShTRUMEShanisonakal andesastmashettrakormatitiseasonieshstainedhiltistatuwansinossicRR Abhyantara svarUpa dRSprisRSTibAda Adi aneka rUpoM meM aura bhI dRSTi parivartana va vikAsa huaa| isa taraha eka tarapha bauddha aura bedAnta do paramparAoM kI dRSTiparivatiSNutA aura bAkI ke saba darzanoM kI dRSTi-aparivartiNutA hameM isa bheda ke kAraNoM kI khoja kI ora prerita karatI hai / sthUla jagat ko asatya yA vyAvahArika satya mAnakara usase bhinna Antarika jagat ko hI parama satya mAnane vAle avAstavavAda kA udgama sirpha tabhI saMbhava hai aba ki vizleSaNa kriyA kI parAkASThA-AtyantikatA ho yA samanvaya kI parAkASThA ho / hama dekhate haiM ki yaha yogyatA nIr3a parA aura dAla ke sivAya anya kisI dArzanika paramparA meM nahIM hai| buddha ne pratyeka sthUla sUkSma bhAva kA vizleSaNa yahAM taka kiyA ki usameM koI sthAyI dravya jaisA tatva zeSa na rahA / upaniSadoM meM bhI saba medoM kA-vividhatAoM kA samanvaya eka brama-sthira tattva meM vizrAnta huA / bhagavAna buddha ke vizleSaNa ko Age jA kara unake sUkSmaprajJa ziSyoM ne yahAM taka vistRta kiyA ki anta meM vyavahAra meM upayogI hone vAle akhaNDa dravya yA dravyabheda sarvathA nAma zeSa ho ge| aura kSaNika kintu anirvacanIya parama satya hI zeSa rahA / dusarI ora zaGkarAcArya ne aupaniSada parama ama kI samanvaya bhAvanA ko yahAM taka vistRta kiyA ki anta meM bhedapradhAna vyavahAra jagata nAmazeSa yA mAyika hI hokara rhaa| bezaka nAgArjuna aura zaGkarAcArya jaise aikAntika vizleSaNakArI yA aikAntika samanvayakartA na hote to ina dono paramparAoM meM vyAvahArika aura parama satya ke bheda kA AviSkAra na hotA / phira bhI hameM bhUlanA na cAhie ki avAstavavAdI dRSTi kI yogyatA bauddha aura vedAnta paraMparA kI bhUmikA meM hI nihita rahI jo nyAya vaizeSika Adi vAstavavAdI darzanoM kI bhUmikA meM bilakula nahIM hai / nyAya-vaizeSika, mImAMsaka aura sAMkhya yoga darzana kevala vizleSaNa hI nahIM karate bakSika samanvaya bhI karate haiM unameM vizleSaNa aura samanbaya dogoM kA samaprAdhAnya tathA samAnabalatva hone ke kAraNa donoM meM se koI eka hI satya nahIM hai ataeva una darzanoM meM avAstavavAda ke praveza kI na yogyatA hai aura na saMbhava hI hai / ataeva unameM nAmArjuna zaDarAcArya Adi jaise aneka sUkSmaprajJa vicAraka hote hue bhI ve darzana vAstavavAdI hI rahe / yahI sthiti jaina darzana kI bhI hai| jaina darzana dravya dravya ke bIca vizleSaNa karate karate anta meM sUkSmatama paryAyoM ke vizleSaNa taka pahu~catA hai sahI, para yaha vizleSaNa ke antima pariNAma svarUpa paryAyoM ko vAstavika mAna kara bhI dravya kI vAstavikatA kA parityAga bauddha darzana kI taraha nahIM karatA / isI taraha vaha paryAyoM aura dravyoM kA samanvaya karate karate eka sat tattva taka pahu~catA hai aura usakI vAstavikatA kA svIkAra karake bhI vizleSaNa ke pariNAma svarUpa dravya bhedoM aura paryAyoM kI vAstavikatAkA parityAga, brahmavAdI darzana kI taraha nahIM krtaa| kyoki vaha paryAyAdhika aura dravyAthika donoM haTioM ko sApekSa bhAva se tulyabala aura samAna satya mAnatA hai / yahI sababa hai ki usameM bhI na bauddha paraMparA kI taraha Atyantika vizleSaNa huA aura na vedAnta paraMpasa kI taraha Atyantika samanvaya / isIse jaina dRSTi kA vAstavavAdila svarUpa sthira hI rahA / JLURALIAuranewsnealinsani
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 prastAvanA 3. pramANa zakti kI maryAdA vizva kyA vastu hai, vaha kaisA hai, usameM kaunase kaunase aura kaise-kaise tattva haiM, ityAdi prabhoMkA uttara tattvacintakoM ne eka hI prakAra kA nahIM diyA / isakA sababa yahI hai ki isa uttarakA AdhAra pramANa kI zaktipara nirbhara hai aura tatvacintakoM meM pramANa kI zaktike bAre meM nAnA mata hai| bhAratIya tatvacintakoM kA pramANazaktike tAratamya saMbaMdhI matabheda saMkSepameM pAMca pakSoM meM vibhakta ho jAtA hai- 1 indriyAdhipatya, 2 anindriyAdhipatya, 3 ubhayAdhipatya, 4 AgamAdhipatya aura 5 pramANopalava aise pAMca pakSa haiM / 1. jisa pakSa kA mantavya yaha hai ki pramANa kI sArI zakti indriyoM ke Upara hI aba lambita hai, mana khuda indriyoM kA anugamana kara sakatA hai para vaha indriyoM kI madada ke sivAya kahIM bhI arthAt jahA~ indriyoM kI pahu~ca na ho vahA~ kabhI pravRta ho kara saccA jJAna paidA kara hI nahIM sakatA / sace jJAna kA agara saMbhava hai vo indriyoMke dvArA hI, vaha indri face pakSa | isa pakSa meM cArvAka darzana hI samAviSTa hai| yaha nahIM ki cArvAka anumAna yA zabda vyavahArarUpa Agama Adi pramANoM ko jo pratidina sarvasiddha vyavahAra kI vastu hai, use na mAnatA ho, phira bhI cArvAka apaneko pratyakSamAtravAdI - indriyapratyakSamAtravAdI kahatA hai; isakA artha itanA hI hai ki anumAna, zabda Adi koI bhI laukika pramANa kyoM na ho para ukA mASANa inmiyakSa ke vAda ke sivAya kabhI saMbhava nahIM / arthAt indriyapratyakSa se bAdhita nahIM aisA koI bhI jJAnayApAra agara pramANa kahA jAya to isameM cArvAka ko Apati nahIM / "ha 2. anindriya ke antaHkaraNa- mana, cita aura AtmA aise tIna artha phalita hote haiM jinameM se cittarUpa anindriyakA Adhipatya mAnanevAlA anindriyAdhipatya pakSa hai / isa pakSa bheM vijJAnavAda, zunyavAda, aura zAhara vedAnta kA samAveza hai / isa pakSa ke anusAra yathArtha jJAna kA saMbhava vizuddhacitta ke dvArA hI mAnA jAtA hai / yaha pakSa indriyoM kI satyajJAnajanana zakti kA sarvathA inkAra karatA hai aura kahatA hai ki indriyA~ vAstavika jJAna karAne meM paMgu dI nahIM afer dhokhebAja bhI avazya haiN| isake mantavya kA niSkarSa itanA hI hai ki cica, khAsakara dhyAnazuddha sAvika cirA se bAdhita yA usakA saMvAda prApta na kara sakane vAlA koI jJAna pramANa ho hI nahIM sakatA, cAhe vaha bhale hI lokavyavahAra meM pramANarUpase mAnA jAtA ho / 3. ubhayAdhipatya pakSa vaha hai jo cArvAka kI taraha indriyoM ko hI saba kucha mAnakara indriya nirapekSa mana kA asAmadhye svIkAra nahIM karatA aura na indriyoM ko paMgu yA dhokhebAja mAnakara kevala anindriya yA citrA kA hI sAmarthya svIkAra karatA hai| yaha pakSa mAnatA hai ki cAhe manakI madada se hI sahI para indriyA~ guNasaMpanna ho sakatI haiM aura vAstavika jJAna paidA kara sakatI haiN| isI taraha yaha pakSa mAnatA hai ki indriyoM kI madada jahA~ nahIM hai vahA~ bhI anindriya yathArtha jJAna karA sakatA hai| isIse ise ubhayAcipatya pakSa kahA hai| isameM sAMkhyayoga, nyAya-vaizeSika, mImAMsaka, Adi darzanoM kA samAveza hai| sAMkhyayoga indriyoM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ peedia PhommissnAI NARREARS Abhyantara svarUpa kA sAdguNya mAnakara bhI antaHkaraNa kI svatantra yathArthazakti mAnatA hai| nyAya-vaizeSika Adi bhI mana kI vaisI hI zakti mAnate haiM para pharka yaha hai ki sAMkhya-yoga AtmA kA svatantra pramANasAmarthya nahIM mAnate kyoMki ve pramANasAmarthya buddhi meM hI mAnakara puruSa yA cetana ko niratizaya mAnate haiN| jaba ki nyAya-vaizeSika Adi cAhe Izvara ke AtmA kA hI sahI para AtmA kA svatantra pramANa sAmarthya mAnate haiN| arthAt ve zarIra-mana kA abhAva hone para bhI Izvara meM jJAna zakti mAnate haiN| vaibhASika aura sautrAntika bhI isI pakSa ke antargata haiN| kyoMki ve bhI indriya aura mana donoM kA pramANasAmarthya mAnate haiN| 5. AgamAdhipatya pakSa vaha hai jo kisI na kisI viSaya meM Agama ke sivAya kisI indriya yA anindriya kA pramANasAmarthya svIkAra nahIM krtaa| yaha pakSa kevala pUrva mImAMsaka kA hI hai / yadyapi vaha anya viSayoM meM sAMkhya-yogAdi kI taraha ubhayAdhipatya pakSa kA hI anugAmI hai phira bhI dharma aura adharma ina do viSayoM meM vaha Agama mAtra kA hI sAmarthya mAnatA hai| yadyapi vedAnta ke anusAra brahma ke viSaya meM Agama kA hI prAdhAnya hai phira bhI vaha AgamAdhipatya pakSa meM isaliye nahIM A sakatA ki brahma viSaya meM dhyAnazuddha antaHkaraNa kA bhI sAmarthya use mAnya hai| 5. pramANopaplava pakSa vaha hai jo indriya, anindiya yA Agama kisI kA sAguNya yA sAmarthya svIkAra nahIM karatA / vaha mAnatA hai ki aisA koI sAdhana guNasaMpanna hai hI nahIM jo abAdhita jJAna kI zakti rakhatA ho / sabhI sAdhana usake mata se paMgu yA vipralambhaka haiN| isakA anugAmI tattvopalavavAdI kahalAtA hai jo AkhirI hada kA cArvAka hI hai| yaha pakSa jayarAzikRta. tattvopalaya meM spaSTatayA pratipAdita huA hai| ukta pA~ca meM se tIsara! ubhayAdhipatya pakSa hI jaina darzana kA hai | kyoMki vaha jisa taraha indriyoM kA svatantra sAmarthya mAnatA hai isI taraha vaha anindriya arthAt mana aura AtmA donoM kA alaga alaga bhI svatantra sAmathrya mAnatA hai| AtmA ke svatantra sAmarthya ke viSaya meM nyAya-vaizeSika Adi ke mantavya se jaina darzana ke mantavya meM pharka yaha hai ki jaina darzana sabhI AtmAoM kA svatantra pramANasAmarthya vaisA hI mAnatA hai jaisA nyAya Adi Izvara mAtra kA / jaina darzana pramANopaplava pakSa kA nirAkaraNa isa liye karatA hai ki use pramANasAmarthya avazya iSTa hai| vaha cArvAka ke pratyakSamAtra bAda kA virodha isa liye karatA hai ki use anindriya kA bhI pramANasAmarthya iSTa hai| vaha vijJAna, zunya aura brahmA ina tInoM vAdoM kA nirAsa isa liye karatA hai ki use indriyoM kA pramANasAmarthya bhI mAnya hai| vaha AgamAdhipatya pakSakA bhI virodhI hai, so isaliye ki use dharmAdharma ke viSaya meM anindriya arthAt mana aura AtmA donoM kA pramANasAmarthya iSTa hai| 4. prameya pradezakA vistAra jaisI pramANazakti kI maryAdA vaisA hI prameya kA kSetra vistAra ataeva mAtra indriyasAmarya mAnanevAle cArvAka ke sAmane sirpha sthUla yA dRzya vizvakA hI prameya kSetra rahA, jo eka BARSHHHHHHEMORERASA n ititantianthinthiactite::...:.:.12424
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yA dUsare rUpameM anindriya pramANa kA sAmarthya mAnanevAloM kI dRSTi meM anekaghA vistIrNa huaa| anindriya sAmarthyavAdI koI kyoM na ho para sabako sthUla vizva ke alAvA eka sUkSma vizva bhI najara AyA / sUkSma vizva kA darzana una sabakA barAbara hone para mI unakI apanI judIjudI kalpanAoM ke tathA paraMparAgata minna-bhinna kalpanAoM ke AdhAra para sUkSma prameya ke kSetra meM bhI aneka mata va saMpradAya sthira hue jinako hama ati saMkSepa meM do vibhAgoM meM bA~Takara samajha sakate haiN| eka vibhAga to vaha jisameM jar3a aura cetana donoM prakAra ke sUkSma tattvoM ko mAnanevAloM kA samAveza hotA hai| dUsarA baha jisameM kevala cetana yA caitanya rUpa hI sUkSma tatva ko mAnanevAloM kA samAveza hotA hai| pAzcAtya tatvajJAnakI apekSA bhAratIya tattvajJAna meM yaha eka dhyAna dene yogya bheda hai ki isameM sUkSma prameyatatva mAnanevAlA abhI taka aisA koI nahIM huA jo sthUla bhautika vizva kI taha meM ekamAtra sUkSma jar3atatva hI mAnatA ho aura sUkSma jagat meM cetana tatvakA astitva hI na mAnatA ho| isake viruddha aise tatvaha bhArata meM hote Aye haiM jo sthUla vizva ke antastala meM eka mAtra cetana tatva kA sUkSma jagata mAnate haiN| isI artha meM bhArata ko caitanyavAdI samajhanA caahie| bhAratIya tattvajJAna ke sAtha punarjanma, karmavAda aura bandha-mokSa kI dhArmika yA AcaraNa lakSI kalpanA bhI milI huI hai jo sUkSma vizva mAnanevAle sabhI ko nirvivAda mAnya hai aura sabhIne apane-apane tattva jJAna ke DhAMce ke anusAra cetana sasvake sAtha usakA mela biThAyA hai / ina sUkSma tatvadarzI paraMparAoM meM mukhyatayA cAra dhAva aise dekhe jAte haiM, jinake bala para usa-usa paraMparA ke AcAryoM ne sthUla aura sUkSma vizvakA saMbaMdha batalAyA hai yA kArya kAraNa kA mela biThAyA hai| ve vAda ye haiM-1 AraMbhavAda, 2 pariNAmabAda, 3 pratItyasamutpAdabAda aura 4 vivarvavAda / ArambhavAda ke saMkSepa meM cAra lakSaNa haiM--(1) paraspara bhinna aise ananta mUla kAraNoM kA svIkAra, (2) kArya aura kAraNa kA Atyantika bheda, (3) kAraNa nitya ho yA anitya para kAryotpatti meM usakA apariNAmI hI rahanA, (4) apUrva arthAt utpatti ke pahile asat aise kArya kI utpatti yA kiJcitkAlIna scaa| pariNAmavAda ke lakSaNa ThIka AraMbhavAda se ulaTe haiM--(1) epha hI mUla kAraNa kA svIkAra, (2) kAryakAraNa kA bAstavika abheda, (3) nitya kAraNa kA bhI pariNAmI hokara hI rahanA tathA pravRtta honA, (4) kArya mAtra kA apane-apane kAraNa meM aura saba kAryoM kA mUla kAraNa meM tInoM kAla meM astitva arthAt apUrva vastu kI utpatti kA sarvathA inkAra / pratItyasamutpAda bAda ke tIna lakSaNa haiM--(1) kAraNa aura kArya kA Atyantika bheda, (2) kisI bhI nitya yA pariNAmI kAraNa kA sarvathA asvIkAra, (3) aura prathama se asat aise kAryamAtra kA utpAda / vivartavAda ke tIna lakSaNa ye haiM--(1) kisI eka pAramArthika satya kA svIkAra jo na utpAdaka hai aura na pariNAmI, (2) sthUla yA sUkSma bhAsamAna jagat kI utpatti kA yA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ a ne... Rachnast AbhyAntara varUpa mA / a lwwsaikianimashantwalise Beegener use pariNAma mAnane kA sarvathA niSedha, (3) sthUla jagat kA avAstavika yA kAlpanika astitva arthAt mAyika bhAsamAtra / . 1 AraMbhavAda- isakA mantavya yaha hai ki paramANurUpa ananta sUkSma tattva jude-jude haiM jinake pArasparika saMbaMdhoMse sthUla bhautika jagat kA nayA hI nirmANa hotA hai jo phira sarvathA naSTa bhI hotA hai / isake anusAra ve sUkSma AraMbhaka satya anAdi nidhana haiM, apariNAmI hai / agara phera phAra hotA hai to unake guNadharmoM meM hI hotA hai| isa vAda ne sthUla bhautika jagat kA saMbaMdha sUkSma bhUta ke sAtha lagAkara phira sUkSma cetanatatva kA bhI astitva mAnA hai| usane paraspara bhinna aise ananta cetana tatva mAne jo anAdinidhana evaM apariNAmI hI hai| isa vAda ne jaise sUkSma bhUta tatvoM ko apariNAmI hI mAnakara unameM utpanna naSTa honevAle guNa dharmoM ke astitva kI alaga kalpanA kI vaise hI cetana tatvoM ko apariNAmI mAnakara bhI unameM utpAdavinAza-zAlI guNa-dharmoM kA alaga hI astitva svIkAra kiyA hai| isa matake anusAra sthUla bhautika vizva kA sUkSma bhUta ke sAtha to upAdAnopAdeya bhAva saMbaMdha hai para sUkSma cetana tarava ke saya tirpha saMyoga samaya hai| 2 pariNAmavAda-isake mukhya do bheda haiM ( a ) pradhAnapariNAmavAda aura (ba) brahmapariNAmavAda / (a) pradhAnapariNAmavAda ke anusAra sthUla vizva ke antastala meM eka sUkSma pradhAna nAmaka aisA sattva hai jo jude jude ananta paramANu rUpa na hokara unase bhI sUkSmatama svarUpa meM akhaNDa rUpa se vartamAna hai aura jo khuda hI paramANuoM kI taraha apariNAmI na raha kara anAdi amanta hote hue bhI nAnA pariNAmoM meM pariNata hotA rahatA hai| isa bAra ke anusAra sthUla bhautika vizva yaha sUkSma pradhAna tatva ke dRzya pariNAmoM ke sivAya aura kucha nahIM / isa bAda maiM paramANuvAda kI taraha sUkSma tattva apariNAmI raha kara usameM se sthUla bhautika vizva kA nayA nirmANa nahIM hotA / para vaha sUkSma pradhAna tatva jo svayaM paramANu kI taraha jar3a hI hai, nAnA dRzya bhautika rUpa meM badalatA rahatA hai| isa pradhAna pariNAmavAda ne sthUla vizva kA sUkSma para jar3a aise eka mAtra pradhAna tatva ke sAtha abheda saMbaMdha lagA kara sUkSma jagat meM cetana tasvoM kA bhI astitva svIkAra kiyaa| isa vAda ke cetana tatva ArabhavAda kI taraha ananta hI haiM para pharka donoM kA yaha hai ki AraMbhavAda ke cetana satva apariNAmI hote hue bhI utpAda vinAza vAle guNa-dharma yukta hai jaba ki pradhAnapariNAmavAda ke cetana tatra aise guNadharmoM se yukta nahIM / ve svayaM bhI kUTastha hone se apariNAmI haiM aura nirmaka hone se kisI utpAdavinAzazAlI guNa-dharma ko bhI dhAraNa nahIM krte| usakA kahanA yaha hai ki utpAdavinAzavAle guNadharma jaya sUkSma bhUta meM dekhe jAte haiM taba sUkSma cetana kucha vilakSaNa hI honA caahie| agara sUkSma cetana cetana ho kara bhI vaise guNa-dharmayukta ho taba jar3a sUkSma se unakA vailakSAya kyA rahA hai| ataeva vaha kahatA hai ki agara sUkSma cetana kA astitva mAnanA hI hai taba to sUkSya bhUna kI apekSA vilakSaNatA lAne ke liye unheM na kevala nidharmaka hI mAnanA ATTARA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA Mea c ucita hai baski apariNAmI bhI mAnanA jarUrI hai| isa taraha pradhAnapariNAmavAda meM cetana tatva Aye para ye nirdharmaka aura apariNAmI hI mAne gae / (ba) brahmapariNAmavAda jo pradhAnapariNAmavAda kA hI vikasita rUpa jAna par3atA hai usane yaha to mAna liyA ki sthUla vizva ke mUla meM koI sUkSma tatva hai jo sthUla vizva kA kAraNa hai / para usane kahA ki aisA sUkSma kAraNa jaDa pradhAna tatva mAna kara usase bhinna sUkSma cetana tatva bhI mAnanA aura vaha bhI aisA ki jo aAgalastana kI taraha sarvathA aphizcikira so yukti saMgata nhiiN| usane pradhAnavAda meM cetana tatva ke astitva kI anupayogitA ko hI nahIM dekhA barika cetana tatva meM ananta saMkhyA kI kalpanA ko bhI anAvazyaka smjhaa| isI samajha se usane sUkSma agat kI kalpanA aisI kI jisase sthUla jagata kI racanA bhI ghaTa sake aura akizcit kara aise ananta cetana tatvoM kI niSprayojana kalpanA kA doSa bhI na rahe / isIse isa vAda ne sthUla vizva ke antastala meM jaDa vetana aise paraspara virodhI do satva na mAnakara kevala eka brama nAmaka cetana tatva hI svIkAra kiyA aura usakA pradhAna pariNAma kI taraha pariNAma mAna liyA jisase usI eka cetana brahma tattva meM se dUsare jaDa cetanamaya sthUla vizva kA AvirbhAvatirobhAva ghaTa ske| pradhAnapariNAmavAda aura brahmapariNAmazada meM pharka itanA hI hai ki pahile meM jar3a pariNAmI hI hai aura cetana apariNAmI hI hai jaba dUsare meM aMtima sUkSma tatva eka mAtra cetana hI hai jo svayaM hI pariNAmI hai aura usI cetana meM se Age ke jar3a cetana aise do pariNAma pravAha cle| 3 pratItyasamutpAdavAda-yaha bhI sthUla bhUta ke nIce jaDa aura cetana aise do sUkSma tattva mAnatA hai jo kramazaH rUpa aura nAma kahalAte haiN| isa vAda ke jaDa aura cetana donoM sUkSma satya paramANu rUpa haiM, ArabhavAda kI taraha kevala jar3a tasva hI paramANu rUpa nahIM / isa bAda meM paramANu kA svIkAra hote hue bhI usakA svarUpa AraMbhabAda ke paramANu se bilakula bhinna mAnA gayA hai| AraMbhavAda meM paramANu apariNAmI hote hue bhI unameM guNadharmoM kI utpAdabinAza paraMparA alaga mAnI jAtI hai| jaba ki yaha pratItyasamutpAdavAda usa guNadharmoM kI utpAda-vinAza paraMparA ko hI apane mata meM viziSTa rUpa se dAla kara usake AdhArabhUta sthAyI paramANu dravyoM ko bilakula nahIM maantaa| isI taraha cetana tarakha ke viSaya meM bhI yaha bAda kahatA hai ki sthAyI aise eka yA aneka koI cetana tatva nahIM / alabattA sUkSma jaDa utpAda vinAza zAlI paraMparA kI taraha dUsarI caitanyarUpa utpAdavinAzazAlI paraMparA bhI mUla meM jaDa se bhinna hI sUkSma agat meM vidyamAna hai jisakA koI sthAyI AdhAra nahIM / isa vAda ke paramANu isaliye paramANu kahalAte haiM ki ve sabase atisUkSma aura avibhAjya mAtra hai| para isaliye paramANu nahIM kahalAte ki ve koI avibhAjya sthAyI dravya ho| yaha vAda kahatA hai ki guNadharma rahita kUTastha cetana tatva jaise anupayogI hai vaise hI guNadharmoM kA utpAda vinAza mAna lene para usake AdhAra rUpa se phira sthAyI dravya kI kalpanA karanA bhI nirarthaka hai / ataesa isa vAda ke anusAra sUkSma jagat meM do dhArAe~ phalita hotI haiM jo paraspara bilakula bhinna ondom CREWSeegsesseoclassesses
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ IIIII.maratiwodaempitmasamisansar Abhyansara svarUpa hokara bhI eka dUsare ke asara se khAlI nahIM / pradhAna pariNAma yA zrama pariNAma bAda se isa bAda meM pharka yaha hai ki isameM ukta donoM vAdoM kI taraha kisI bhI sthAmI dravya kA astitva nahIM mAnA jAtA / aisA zaMku yA kIlaka sthAnIya sthAyI dravya na hote hue bhI pUrva pariNAmakSaNa kA yaha svabhAva hai ki vaha naSTa hote hote dusare pariNAma kSaNa ko paidA karatA hI jaaygaa| amaryAda vara pariNAma- ninAzokha pUrva pariNAma ke astitvamAtra ke Azya se mApa hI Apa nirAdhAra utpanna ho jAtA hai| isI mAnyatA ke kAraNa yaha pratItyasamutpAdabAda phahalAsA hai| vastutaH pratItyasamutpAdavAda paramANuvAda bhI hai aura pariNAmavAda bhI / phira bhI tAriSaka rUpa meM vaha donoM se bhinna hai / 4 vivartavAda-vivartavAda ke mukhya do bheda hai (M) nityAvivarta aura (ba) kSaNikavijJAna vivrt| donoM vivartavAda ke anusAra sthUla vizva yaha nirA bhAsamAna yA kalpanAmAtra hai, jo mAyA yA vAsanAjanita hai| vivartavAda kA abhiprAya yaha hai ki jagat yA vizva koI aisI vastu nahIM ho sakatI jisameM bAhya aura Antarika yA sthUla aura sUkSma sattva alaga alaga aura khaNDita hoN| vizva meM jo kucha vAstavika satya ho sakatA hai vaha eka hI ho sakatA hai kyoMki vizva vastutaH alaNDa aura avibhAjya hI hai| aisI dazA meM o bAbatva-Antaratva, isvatva-dIrghatva, duratva-samIpattva Adi dharmadvandra mAlama hote haiM ve mAtra kAlpanika haiN| ataeva isa bAda ke anusAra lokasiddha sthUla vizva kevala kAlpanika aura pAtimAsika satya hai| pAramArthika satya usakI taha meM nihita hai jo vizuddha dhyAnagamya hone ke kAraNa apane asalI svarUpa meM prAkRta janoM ke dvArA prAza nhiiN|| nyAya-vaizeSika aura pUrva mImAMsaka AraMbhavAdI hai / pradhAnapariNAmavAda sAMkhya-yoga aura caraka kA hai / bramapariNAmavAda ke samarthaka bhartRpapazca Adi prAcIna vedAntI aura Adhunika vallabhAcArya haiN| pratItyasamutpAdavAda bauddhoM kA hai aura vivartavAda ke samarthaka zAbara vedAntI, vijJAnavAdI aura zUnyavAdI haiN| Upara jina vAdoMkA varNana kiyA hai unake upAdAnarUpa vicAroMkA aitihAsika krama saMbhavataH aisA jAna par3atA hai-zurU meM vAstavika kAryakAraNabhAva kI khoja jar3a jagata taka hI rahI / vahIM taka vaha parimita rahA / kramazaH sthUla ke usa pAra cetana tatva kI zodha-kalpanA hote hI dRzya aura jar3a jagata meM prathama se hI siddha usa kAryakAraNabhAva kI pariNAminisyatA rUpa se cetana tatva taka pahu~ca huii| cetana bhI jar3a kI taraha agara pariNAminisya ho to phira donoM meM mantara hI kyA rahA ? isa prazna ne phira cetana ko kAyama rakha kara usameM kUTastha nityatA mAnane kI ora tathA pariNAminisyatA yA kAryakAraNabhAva ko jaDa agata taka hI parimita rakhane kI ora vicArakoM ko prerita kiyaa| cetana meM mAnI jAnevAlI kUTastha nityatA kA parIkSaNa phira zurU huvA / jisameM se antatogatvA kevala kUTastha nityatA hI nahIM parika jaData pariNAminityatA bhI lata hokara mAtra pariNamana dhArA hI zeSa rhii| isa pakAra eka tarapha Atyantika vizleSaNa ne mAtra pariNAma yA kSaNikatva vicAra ko janma diyA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA taba dUsarI ora Atyantika samanvaya buddhi ne caitanyamAtrapAramArthikavAda ko janmAyA / samanvaya buddhi ne anta meM caitanya taka pahu~ca kara socA ki jaba sarva vyApaka baitanya tasva hai taba usase bhinna ar3a tattva kI vAstavikatA kyoM mAnI jAya ? aura jaba koI jar3atatva alaga nahIM taba yaha dRzyamAna pariNamana-dhArA bhI vAstavika kyoM ! isa vicAra ne sAre bheda aura jar3a jagat ko mAtra kArapanika manavAkara pAramArthika caitanyamAtravAda kI sthApanA karAI / ukta vicAra krama ke sopAna isa taraha rakhe jA sakate haiM1 jar3a mAtra meM pariNAminityatA / 2 jar3a cetana donoM meM pariNAminityatA / 3 jar3a meM pariNAminisyatA aura cetana meM kUTasthanityatA kA viveka / 4 (a) kUTastha aura pariNAmi donoM nityatA kA lopa aura mAtra pariNAmapravAha kI satyatA / (4) kevala kUTastha caitanya kI hI yA caitanyamAtra kI satyatA aura ladbhinna sabakI kAlpanikatA yA astytaa| jaina paramparA dRzya vizva ke alAvA paraspara atyanta bhinna aise jar3a aura cevana ananta sUkSma tatvoM ko mAnatI hai / vaha sthUla jagata ko sUkSma jar3a tasyoM kA hI kArya yA rUpAntara mAnatI hai / jaina paraMparA ke sUkSma jar3a tatva paramANurUpa haiM / para ve ArammavAda ke paramANu kI apekSA atyanta sUkSma mAne gaye haiM / paramANuvAdI hokara bhI jaina darzana pariNAmavAda kI taraha paramANuoM ko pariNAmI mAnakara sthUla jagata ko unhI kA rUpAntara yA pariNAma mAnatA hai / vastutaH jaina darzana pariNAmabAdI hai| para sAMkhya yoga tathA prAcIna vedAnta Adi ke pariNAmavAda se jaina pariNAmavAda kA khAsa antara hai / vaha antara yaha hai ki sAMkhya yoga kA pariNAmavAda cetana tatva se maspRSTa hone ke kAraNa jar3a taka hI parimita hai aura bhartRppazca Adi kA pariNAmavAda mAtra cetanatasvasparzI hai| jaba ki jaina pariNAmavAda jar3a-cetana, sthUlasUkSma samana vastusparzI hai ataeva jaina pariNAmavAda ko sarvavyApaka pariNAmayAda samajhanA cAhie / bhartamapaJcakA pariNAmavAda bhI sarva vyApaka kahA jA sakatA hai phira bhI usake aura jaina ke pariNAmavAda meM antara yaha hai ki bhartRprapaJca kA 'sarva' cetana azamAtra hai tadbhinna aura kucha nhiiN| jaba ki jaina kA 'sarva' ananta jar3a aura cetana tattvoM kA hai| isa taraha Arambha aura pariNAma donoM vAdoM kA jaina darzana meM vyApakarUpa meM pUrI sthAna tathA samanvaya hai / para usameM pratItyasamutpAda tathA vivarsavAda kA koI sthAna nahIM hai| vastumAtra ko pariNAmI nilya aura samAnarUpa se vAstavika satya mAnane ke kAraNa jainadarzana pratItyasamutpAda tathA vivartavAda kA sarvathA virodha hI karatA hai jaisA ki nyAya vaizeSika sAMkhya yoga Adi bhI karate haiM / nyAya-vaizeSika sAMsya-yoga Adi kI taraha jaina darzana cetanabahutvavAdI hai sahI, para usake cetana satva aneka dRSTi se bhinna svarUpa vAle haiN| jaina darzana nyAya, sAMrUpa, Adi kI taraha cetana ko na sarvavyApaka dravya mAnatA hai aura na viziSTAdvaita bhAdi kI taraha aNu
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAsa svarUpa mAtra hI mAnatA hai aura bauddha darzana kI taraha jJAna kI nidravyakadhArAmAtra / jainAbhimata samaya cetana tatva madhyama parimANa vAle aura saMkoca-vistArazIla hone ke kAraNa isa viSaya meM bar3a dravyoM se atyanta vilakSaNa nahIM / nyAya-vaizeSika aura yogadarzana mAnate haiM ki Atmatva yA cetanatva samAna hone para bhI jIvAtmA aura paramAtmAke bIca maulika bheda hai arthAt jIvAtmA kabhI paramAtmA yA Izvara nahIM aura paramAtmA sadA se hI paramAtmA yA Izvara hai kabhI jIva-- bandhanavAna nahIM hotA / jaina darzana isase bilakula ulTA mAnatA hai tAki vedAnta Adi mAnate haiM / vaha kahatA hai ki jIvAtmA aura Izvara kA koI sahaja bheda nhiiN| saba jIvAtmAoM meM paramAtmazakti eka-sI hai jo sAdhana pAkara vyakta ho sakatI hai aura hotI bhI hai / alabattA jaina aura vedAnta kA isa viSaya meM itanA antara avazya hai ki bedAnta ekaparamAtmbAdI hai jaba jainadarzana cetana bahutvavAdI hone ke kAraNa tAttvikarUpa se bahuparamAtmavAdI hai| jaina paramparA ke tasvapratipAdaka prAcIna, arvAcIna, prAkRta, saMskRta koI bhI grandha kyoM na ho para una sabameM nirUpaNa aura vargIkaraNa prakAra bhinna bhinna hone para bhI pratipAdaka dadhi aura pratipAdya prameya, pramAtA Adi kA svarUpa vahI hai jo saMkSepa meM Upara spaSTa kiyA gyaa| 'pramANamImAMsA' bhI usI jaina dRSTi se unhI jaina mantavyoM kA hArda apane DhaMga se pragaTa karatI hai| fotockassion $ 2. bAhya svruup| prastuta 'pramANamImAMsA' ke bAla svarUpa kA paricaya nimna likhita muddoM ke varNana se ho sakegA--zailI, vibhAga, parimANa, aura bhASA / pramANamImAMsA sUtrazailI kA grantha hai| vaha kaNAda sUtroM yA tattvArtha sUtroM kI taraha na daza adhyAyoM meM hai, aura na jaiminIya sUtroM kI taraha bAraha adhyAyoM meM / bAdarAyaNa sUtroM kI taraha bAra adhyAya bhI nahIM aura pAtaJjala sUtroM kI taraha mAtra cAra pAda hI nhiiN| vaha akSapAda ke sUtroM kI taraha pAMca adhyAyoM meM vibhakta hai aura pratyeka adhyAya kaNAda yA akSapAda ke adhyAya kI taraha do do AdikoM meM parisamApta hai / hemacandra ne apane jude 2 viSaya ke pranthoM meM vibhAga ke jude jude krama kA avalambana karake apane samaya taka meM prasiddha saMskRta bAGmaya ke pratiSThita sabhI zAkhAoM ke pranthoM ke vibhAga krama ko apane sAhitya meM apanAyA hai| kisI meM unhoMne adhyAya aura pAda kA vibhAga rakhA, kahIM adhyAyamAtra kA aura kahI parya, sarga kANDa Adi kA / pramANamImAMsA tarka anya hone ke kAraNa usameM unhoMne akSapAda ke prasiddha nyAyasUtroM ke adhyAya-Ahika kA hI vibhAga rakhA, jo hemacandra ke pUrva akalaha ne jaina vAGmaya meM zurU kiyA thaa| pramANamImAMsA pUrNa upalabdha nhiiN| usake mUlasUtra bhI utane hI milate haiM jitanoM kI vRtti labhya hai / ataeva agara unhoMne saba mUlasUtra race bhI ho taba bhI patA nahIM cala sakatA ki unakI kula saMkhyA kitanI hogii| upalabdha sUtra 100 hI haiM aura utane hI sUtroM kI finimumtititi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRtti hai| asima la 2, 1.6." zrI mati pUrNa hone ke bAda eka naye sUtra kA utthAna unhoMne zurU kiyA hai aura usa adhUre utthAna meM hI khaNDita labhya grantha pUrNa ho jAtA hai / mAlUma nahIM ki isake Age kitane sUtroM se vaha Ahika pUrA hotA / jo kucha ho para upalabdha anya do adhyAya tIna Ahnika mAtra hai jo svopajJa vRtti sahita hI hai / / yaha kahane kI to jarUrata hI nahIM ki pramANamImAMsA kisa bhASA meM hai, para usakI bhASA viSayaka yogyatA ke bAre meM thor3A jAna lenA jarUrI hai| isameM sandeha nahIM ki jaina vAGmaya meM saMskRta bhASA ke praveza ke bAda uttarottara saMskRta bhASA kA vaizAradha aura pAjala lekhapATava bar3hatA hI A rahA thA phira bhI hemacandra kA lekha vaizAraca kamase kama jaina vAGmaya meM to mRrdhanya sthAna rakhatA hai| vaiyAkaraNa, AlaGkArika, kavi aura koSakAra rUpa se hemacandra kA sthAna na kevala samana jaina paraMparA meM barika bhAratIya vidvaraparaMparA meM bhI asAdhAraNa rahA / yahI unakI asAdhAraNatA aura vyavahAradakSatA pramANamImAMsA kI bhASA va racanA meM spaSTa hotI hai| bhASA unakI vAcaspati mizra kI taraha napI-tUlI aura zabdADaMbara zunya sahaja prasanna hai| varNana meM na uttamA saMkSepa hai jisase vaktavya aspaSTa rahe aura na itanA vistAra hai jisase grantha kevala zobhA kI vastu banA rhe| 3. jaina tarkasAhitya meM prANamImAMsA kA sthAna / jaina sarka sAhitya meM pramANamImAMsA kA sthAna kyA hai ise samajhane ke liye jaina sAhitya ke parivartana yA vikAsa saMbadhI yugoM kA aitihAsika avalokana karanA jarUrI hai| aise yuga saMkSepa meM tIna haiM-1 Agamayuga, 2 saMskRtapraveza yA anekAntasthApana yuga, 3 nyAyapramANasthApana yug| ___ pahalA yuga bhagavAna mahAvIra yA unake pUrvavartI bhagavAna pAzcanAtha se lekara Agama saMkalanA-vikramIya paJcama-paSTa zatAbdI taka kA karIba hajAra-bAraha sau varSa kA hai| dUsarA yuga karIba do zatAbdiyoM kA hai jo karIba vikramIya chaThI zatAbdI se zurU hokara sAtavIM zatAbdI taka meM pUrNa hotA hai| tIsarA yuga vikramIya AThavIM zatAbdI se lekara aThArahavIM zatAbdI taka karIba eka hajAra varSa kA hai| sAMpradAyika saMgharSa aura dArzanika tathA dusarI vividha vidyAoM ke vikAsa-vistAra ke prabhAva ke sababa se jaina paraMparA kI sAhitya kI antarmukha yA bahirmukha pravRtti meM kitanA hI yugAtara jaisA svarUpa bheda yA parivartana kyoM na huA ho para jaisA hamane pahile sUcita kiyA hai vaisA hI aba se iti taka dekhane para bhI hameM na jaina dRSTi meM parivartana mAlUma hotA hai aura na usake bAdya-Abhyantara tAsvika mantavyoM meN| 1. Agamayuga isa yuga meM bhASA kI dRSTi se prAkRta yA loka bhASAoM kI hI pratiSThA rahI jisase saMskRta bhASA aura usake vAGmaya ke parizIlana kI ora Atyantika upekSA kA honA sahaja thA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Heasilsina jaina tarkasAhitya meM pramANamImAMsA kA sthAna jaisA ki bauddha paraMparA meM bhI thaa| isa yuga kA prameya nirUpaNa AcAra lakSI hone ke kAraNa usameM mukhyatayA svamatapradarzana kA hI bhAva hai ! rAjasamAoM aura itara vAdagoSThio meM vijaya bhAvanA se prerita hokara zAstrArtha karane kI tathA khaNDanapradhAna andhanirmANa kI pravRtti kA bhI isa yuga meM abhAva-sA hai| isa yuga kA pradhAna lakSaNa jar3a-cetana ke bheda-pramedoM kA vistRta varNana tathA ahiMsA-saMyama-tapa Adi AcAroMkA nirUpaNa karanA hai| Agama yuga aura saMskRta yuga ke sAhitya kA pArasparika antara saMkSepa se itane hI meM kahA jA sakatA hai ki pahile yuga kA jaina sAhitya bauddha sAhitya kI taraha apane mUla uddeza ke anusAra lokabhogya hI rahA hai| jaba ki saMskRta bhASA aura usameM nibaddha tarka sAhitya ke adhyayana kI vyApaka pravRtti ke bAda usakA nirUpaNa sUkSma aura vizada hotA gayA hai sahI para mAtha hI sAtha vaha itanA jaTila bhI hotA gayA ki anta meM saMskRtakAlIna sAhitya lokabhogyatA ke mUla uddeza se cyUta hokara kevala vidvadbhogya hI banatA gayA / Paymensahindi 2. saMskRtapraveza yA anekAntasthApana yuga saMbhavataH vAcA umAsvAti yA tatsahaza anya AcAryoM ke dvArA jaina vAGmaya meM saMskRta bhASA kA praveza hote hI dusare yuga kA parivartanakArI lakSaNa zurU hotA hai jo bauddha paraMparA meM to aneka zatAbdI pahile hI zurU ho gayA thaa| isa yuga meM saMskRta bhASA kelA. ... abhyAsa kI tathA usameM granthapaNayana kI pratiSThA sthira hotI hai| isameM rAjasabhApraveza, paravAdiyoM ke sAtha vAdagohI aura paramatakhaNDana kI pradhAna dRSTise svamata sthApaka anthoM kI racanA-ye pradhAnatayA najara Ate haiN| isa yuga meM siddhasena jaise eka-Adha AcArya ne jaina nyAya kI vyavasthA darzAne vAlA ekamAdha anya bhale hI racA ho para aba taka isa yuga meM jainanyAya yA pramANazAstroM kI na to pUrI vyavasthA huI jAna par3atI hai aura na tadviSayaka tArkika sAhitya kA nirmANa hI dekhA jAtA hai / isa yuga ke jaina sArkiko kI pravRtti kI pradhAna dizA dArzanika kSetroM meM eka aise jaina mantavya kI sthApanA kI ora rahI hai jisake bikhare hue aura kucha spaSTa-aspaSTa bIja bhAgama meM rahe aura jo mantavya Age jAkara bhAra. tIya sabhI darzana paraMparA meM eka mAtra jaina paraMparA kA hI samajhA jAne lagA, tathA jisa mantavya ke nAma para Aja taka sAre jaina darzana kA vyavahAra kiyA jAtA hai, vaha mantavya hai anekAnta. vAda kaa| dUsare yuga meM siddhasena ho yA samantabhadra, mallavAdI ho yA jinamada sabhI ne darzanAntaroM ke sAmane apane jainamatta kI anekAnta dRSTi tArkika zailIse tathA paramata khaNDana ke abhiprAya se isa taraha rakhI hai ki jisase isa yuga ko anekAnta sthApana yuga hI kahanA samu. cita hogA / hama dekhate haiM ki ukta AcAryoM ke pUrvavatI kisIke prAkRta yA saMskRta grantha meM na to vaisI anekAnta kI tArkika sthApanA hai aura na anekAnta mUlaka saptamanI aura nayavAda kA vaisA tArkika vizleSaNa hai, jaisA hama sanmati, dvAtriMzatvAtriMzikA, nyAyAvatAra svayaMmastotra, Asa-mImAMsA, yuktyanuzAsana, nayacaka aura vizeSAvazyaka bhASya meM pAte hai| isa yuga ke
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tarka-darzana niSNAta jaina AcAryoM ne nayavAda, savabhanI aura banekAntavAda kI prabala aura saha sthApanA kI ora itanA adhika puruSArtha kiyA ki jisake kAraNa jaina aura jainejara paraMparAoM meM jaina darzana anekAnta darzana ke nAma se hI pratiSThita huA / aura bauddha tathA prAmaNa dArzanika paNDitoM kA lakSya bhanekAnta khaNDana kI ora gayA tathA ve kisI-na-kisI prakAra se apane anyoM meM mAtra anekAnta yA saptabhaGgI kA khaNDana karake hI jaina darzana ke mantavyoM ke khaNDana kI itizrI samajhane lge| isa yuga kI anakAnta aura tabhUlaka vAdoM kI sthApanA itanI gaharI huI ki jisapara uttaravartI aneka jainAcAryoM ne anekadhA pallavana kiyA hai phira bhI usameM naI maulika yuktiyoM kA zAyada hI samAveza huA hai| do so varSa ke isa yuga kI sAhityika pravRtti meM jaina nyAya aura pramANa zAstra kI pUrvabhUmikA to taiyAra huI jAna par3atI hai para isameM usa zAstra kA vyavasthita nirmANa dekhA nahIM jAtA / isa yuga kI paramatoM ke sayuktika khaNDana tathA darzanAntarIya samartha vidvAnoM ke sAmane svamata ke pratiSThita sthApana kI bhAvanA ne jaina paraMparA meM saMskRta bhASA ke tathA saMskRtanibaddha darzanAntarIya pratiSThita andhoM ke parizIlana kI prabala jijJAsA paidA kara dI aura usI ne samartha jaina AcAryoM kA lakSya apane nijI nyAya tathA pramANa zAstra ke nirmANa kI ora khIMcA, jisakI kamI bahuta hI akhara rahI thii| .".'.' .... ...."... "ntauruttamataronment * *... 3. nyAya-pramANasthApana yuga usI paristhiti meM se aphalA jaise dhuraMdhara vyavasthApaka kA janma huaa| saMbhavataH akala ne hI pahile-pahala socA ki jaina paraMparA ke zAna, jJeya, jJAtA Adi sabhI padAvoM kA nirUpaNa tArkika zailI se saMskRta bhASA meM vaisA hI zAstrabaddha karanA Avazyaka hai jaisA AkSaNa aura bauddha paraMparA ke sAhitya meM bahuta pahile se ho gayA hai aura jisakA adhyayana anivArya rUpase jaina tArkika karane lage haiN| isa vicAra se akalA ne dvimukhI pravRtti zurU kii| eka ora to bauddha aura brAmaNa paraMparA ke mahatvapUrNa andhoMkA sUkSma parizIlana aura dUsarI ora samasta jaina mantavyoM kA tArkika vizleSaNa / kevala paramatoM kA nirAsa karane hI se akalA kA uddezya siddha ho nahIM sakatA thaa| ataeva darzanAntarIya zAstroM ke sUkSma parizIlana meM se aura jaina mata ke talasparzI jJAna se unhoMne choTe-choTe para samasta anatarkapramANa zAstra ke AdhArastambhabhUta aneka nyAya-pramANa viSayaka prakaraNa race jo diGnAga aura khAsakara dharmakIrti jaise bauddha tArkikoM ke tathA udyotakara, kumArila Adi jaise brAmaNa tArkiko ke prabhAva se bhare huve hone para bhI jaina mantavyoM kI bilakula naye sire aura svatantrabhAva se sthApanA karate haiN| akalAne nyAya-pramANa zAstrakA jaina paraMparA meM jo prAthamika nirmANa kiyA, jo paribhASAe~, jo lakSaNa va parIkSaNa kiyA, jo pramANa-prameya AdikA vargIkaraNa kiyA aura parArthAnumAna tathA pAdakathA Adi paramata-prasiddha pastuoM ke saMbaMdhameM jo jaina praNAlI sthira kI, saMkSepa meM abataka meM jaina paraMparA meM nahIM para anya paraMparAoM meM prasiddha aise tarka. zAstra ke aneka padArthoM ko jainadRSTi se jaina paraMparA meM o sAtmIbhAva kiyA tathA Agama siddha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alcoment Mahindi jaina tarkasAhitya meM pramANamImAMsA kA sthAna apane mantavyoM ko jisa saraha dArzanikoM ke sAmane rakhane yogya banAyA, vaha saba unake choTe-choTe granthoM meM vidyamAna unake asAdhAraNa vyaktitva kA tathA nyAya-pramANasthApana yuga kA ghotaka hai| ____ akalA ke dvArA pArabdha isa yuga meM sAkSAta yA paraMparA se akalA ke ziSya-paziSyoM ne hI unake sUtrasthAnIya granthoM ko bar3e-bar3e TIkAgranthoM se vaise hI alakRta kiyA jaise dharmakIrti ke andhoM ko unake ziSyoM ne / ____ anekAnta yuga kI mAtra padhapradhAna racanA ko akalA ne gadya-padya meM parivartita kiyA thA para unake uttaravartI anugAmiyoM ne usa racanA ko nAnArUpoM meM parivartita kiyA, jo rUpa bauddha aura brAhmaNa paraMparA meM pratiSThita ho cuke the| mANikyanandI akalaka ke hI vicAra dohana meM se sUtroM kA nirmANa karate haiN| vidyAnanda akalA ke hI sUkoM para yA to bhASya racate haiM yA to pacavArtika banAte haiM yA dusare choTe choTe aneka prakaraNa banAte haiN| anantavIrya, prabhAcandra aura vAdirAba jaise to akalAke saMkSipta sUktoM para itane bar3e aura vizada tathA jaTila bhASya va vivaraNa kara DAlate haiM ki jisase taba taka meM vikasita darzanAntarIya vicAra paraMparAoM kA eka taraha se jaina vAGmaya meM samAveza ho jAtA hai| dUsarI tarapha zvetAmbara paraMparAke prAcArya bhI usI aphalA sthApita praNAlIkI ora jhukate haiN| haribhadra jaise Agamika aura tArkika andhakAra ne to siddhasena aura samantabhadra Adi ke mArga kA pradhAnatayA anekAntajayapatA kA Adi meM anusaraNa kiyA para dhIre-dhIre nyAya-pramANa viSayaka svatantra anya praNayana kI pravRtti bhI zvetAmbarA paraMparA meM zurU huI / zvetAmbarAcArya siddhasena ne nyAyAvatAra racA thA / para yaha nirA prAraMbha mAtra thA / akala ne jaina nyAya kI sArI vyavasthA sthira kara dI / haribhadrane darzanAntarIya saba vArtAoM kA samuccaya bhI kara diyaa| isa bhUmikA ko lekara zAntyAcArya jaise zvetAMbara sArkika ne tarkavArtika jaisA choTA kintu sAragarbha grantha racA, isake bAda to zvetAmbara paraMparA meM nyAya aura pramANa anyoM ke saMgraha kA, parizIlana kA aura naye-naye andha nirmANa kA aisA pUra AyA ki mAno samAja meM tabataka aisA koI pratiSThita vidvAn hI na samajhA jAne lagA, jisane saMskRta bhASA meM svAsa kara tarka yA pramANa para mUla yA TIkA rUpase kucha na kucha likhA na ho| isa bhAvanA meM se hI abhayadeva kA cAdArNava taiyAra huA jo saMbhavataH taba taka ke jaina saMskRta anthoM meM sabase bar3A hai| para jaina paraMparA poSaka gUjarAta gata sAmAjika-rAjakIya samI baloM kA sabase adhika upayoga vAdIdeva suri ke kiyA / unhoMne apane grantha kA syAdvAdaratnAkara yathArtha hI nAma rkhaa| kyoMki unhoMne apane samaya taka meM prasiddha sabhI zvetAmbara digambara tArkikoM ke vicAra kA dohana apane anya meM rakha diyA jo syAvAda hI thaa| aura sAtha hI unhoMne apanI jAnIba se brAhmaNa aura bauddha paraMparA kI kisI bhI zAkhA ke mantavyoM kI vistRta carcA apane grantha meM na chor3I / cAheM vistAra ke kAraNa vaha anya pAThya rahA na ho para tarkazAstra ke nirmANa meM aura vistRta nirmANa meM pratiSThA mAnane vAle jainamata kI badaulata eka lAkara jaisA samaya mantavyaratnoM kA saMgraha bana gayA, jo na kevala tasvajJAna kI dRSTi se hI upayogI hai, para aitihAsika dRSTi se bhI bar3e mahatva kA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 prastAvanA aura yaha dizA ke Agamika sAhitya ke tatvArtha se lekara syAdvAdaratnAkara taka ke saMskRta va tArkika jaina sAhitya kI bhI bahuta bar3I rAzi hemacandra ke parizIlana patha meM AI jisase hemacandra kA sarvAzrINa sarjaka vyaktitva santuSTa hone ke bajAya eka aise naye sarjana kI ora pravRtta huvA jo taba taka ke jaina vAGmaya meM apUrva sthAna rakha sake / / dinAga ke nyAyamukha, nyAyapraveza Adi se prerita hokara siddhasena ne jaina paraMparA meM nyAya-- parArthAnumAna kA avatAra kara hI diyA thaa| samantabhadra ne akSapAda ke prAcAduka (adhyAya caturtha) ke manirAsa kI taraha Asa kI mImAMsA ke bahAne sabhI kI sthApanA meM para bhavAdiyoMkA nirAsa kara hI diyA thA / tathA unhoMne jainetara zAsanoM se jaina zAsanakI vizeSa sayuktikatA kA anuzAsana bhI yuktyanuzAsana meM kara hI diyA thaa| dharmakIrti ke pramANa afe, warfarer Adi se bala pAkara tIkSNadRSTi akalaka ne jaina nyAya kA vizeSa nizcaya-vyavasthApana tathA jaina pramANoM kA saMgraha arthAt vibhAga, lakSaNa Adi dvArA nirUpaNa aneka taraha se kara diyA thaa| akala ne sarvazatva, jIvatva AdikI siddhi ke air dharmakIrti jaise prAjJa bauddhoM ko javAba bhI diyA thA / sUkSmapajJa vidyAnanda ne Ata kI, patra kI aura pramANoM kI parIkSA dvArA dharmakIrti kI tathA zAntarakSita kI vividha parIkSAoM kA jaina paraMparA meM sUtrapAta bhI kara hI diyA thA mANikyanandI ne parIkSAmukha ke dvArA nyAyabindu ke se sUtra grantha kI kamI ko dUra kara hI diyA thaa| jaise dharmakIrti ke anugAmI vinItadeva, dharmora, prajJAkara, arceMTa Adi prakhara sArkikoM ne unake sabhI mUla granthoM para choTe bar3e bhASya yA vivaraNa likhakara unake granthoM ko paThanIya tathA vicAraNIya banAkara bauddha nyAyazAstra ko prakarSa kI bhUmikA para pahu~cAyA thA vaise hI eka tarapha se digambara paraMparA meM alaka ke saMkSipta para gahana sUkoM para unake anugAmI anantavIrya, vidyAnanda, pramAnanda aura vAdirAja jaise vizArada tathA puruSArthI tArkikoM ne vistRta va gahana bhASya-vivaraNa Adi racakara jaina nyAya zAstra ko atisamRddha banAne kA silasilA bhI jArI kara hI diyA thA aura dUsarI tarapha se zvetAmbara paraMparA meM siddhasena ke saMskRta tathA prAkRta tarka prakaraNoM ko unake anugAmioM ne TIkA granthoM se bhUSita karake unheM vizeSa sugama tathA pracAraNIya banAne kA bhI prayatna isI yuga meM zurU kiyA thaa| isI silasile meM se prabhAcandra ke dvArA prameyoM ke ma para mAdus at Har prakAza tathA nyAya ke kumudoM para candra kA saumya prakAza DAlA hI gayA thA / abhayadeva ke dvArA vayodhavidhAyinI TIkA yA vAdArNava racA jAkara saMgraha tathA pramANavArtikAlaGkAra jaise bar3e anthoM ke abhAva kI pUrti kI gaI thI / vAdi deva ne ratnAkara racakara usameM sabhI pUrvavartI jaina mantharoM kA pUrNatayA saMgraha kara diyA thA / yaha saba hemacandra ke sAmane thA / para unheM mAlUma huA ki usa nyAya pramANa viSayaka sAhitya kucha bhAga to aisA hai jo ati mahattva kA hote hue bhI eka 2 viSaya kI hI carcA karatA hai yA bahuta hI saMkSipta hai / dUsarA bhAga aisA hai ki jo hai to sarvaviSayasaMgrAhI para vaha uttarottara itanA adhika vistRta tathA zabdaSTi hai ki jo sarva sAdhAraNa ke abhyAsa kA viSaya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna 10 bana nahIM sakatA / isa vicAra se hemacandra ne eka aisA pramANa viSayaka antha banAnA cAhA jo ki unake samaya taka carcita eka bhI dArzanika viSaya kI carcA se khAlI na rahe aura phira bhI vaha pAThyakrama yogya madhyama kada kA ho| isI dRSTi meM se 'pramANamImAMsA' kA janma huA / isameM hemacandra ne pUrvavartI Agamika tArkika sabhI jaina mantamyoM ko vicAra va manana se pacA kara apane DhaMga kI vizada va apunarukta sUtrazailI tathA sarve samAhiNI vizadatama svopajJa vRddhi meM sanniviSTa kiyA / yadyapi pUrvavartI aneka jaina granthoM kA susaMbaddha dohana isa mImAMsA meM hai jo hindI TippaNoM meM kI gaI tulanA se spaSTa ho jAtA hai phira bhI usI adhUrI tulanA ke AdhAra se yahA~ yaha bhI kaha denA samucita hai ki mastuta anya ke nirmANa meM hemacandra ne pradhAnatayA kina kina anya andhakAroM kA Azraya liyA hai| niryukti, vizeSAvazyaka bhASya tathA aesrtha jaise Agamika anya tathA siddhasena, samantabhadra, akaDa, mANikyanandI aura vidyAnanda kI prAyaH samasta kRtiyA~ isakI upAdAna sAmagrI banI haiN| prabhAcandra ke mArtaNDa kA bhI isameM pUrA asara hai| agara anantavIrya sacamuca hemacandra ke pUrvavartI yA samakAlIna vRddha rahe hoMge to yaha bhI sunizcata hai ki isa grantha kI racanA meM unakI choTIsI prameyalamAlA kA vizeSa upayoga huA hai| vAdI devasUri kI kRti kA bhI upayoga isameM spaSTa hai; phira bhI jaina tArkikoM meM se ones aura arrrrrrrat kA hI mArgAnugamana pradhAnatayA dekhA jAtA hai / upayukta jaina thoM meM gAe hue brAhmaNa bauddha granthoM kA upayoga ho jAnA to svAbhAvika hI thA; phira bhI pramANamImAMsA ke sUkSma avalokana tathA tulanAtmaka abhyAsa se yaha bhI patA cala jAtA hai ki hemacandra ne bauddha-trAhmaNa paraMparA ke kina kina vidvAnoM kI kRtiyoM kA adhyayana va parizI na vizeSarUpa se kiyA thA jo pramANamImAMsA meM upayukta huA ho| diGnAga, khAsa kara dharmakIrti, dharmottara, arceTa aura zAntarakSita ye bauddha tArkika inake madhyayana ke viSaya avazya rahe haiN| kaNAda, mAsarvajJa, vyomaziva, zrIdhara, akSapAda, vAtsyAyana, udyotakara, jayanta, vAcaspati mizra, zavara, prabhAkara, kumArila Adi judI judI vaidika paraMparAoM ke prasiddha vidvAnoM kI saba kRtiyA~ prAyaH inake adhyayana kI viSaya rahIM / cArvAka ekadezIya jayarAzi bhaTTa kA tasvaipa bhI inakI dRSTi ke bAhara nahIM thaa| yaha saba hote hue bhI hemacandra kI bhASA tathA nirUpaNa zailI para dharmakIrti, dharmottara, arcaTa bhAsarvaca, vAtsyAyana, jayanta, vAcaspati, kumArila Adi kA hI AkarSaka prabhAva par3A huA jAna par3atA hai / atapaya yaha madhUre rUpa meM upalabdha pramANamImAMsA bhI aitihAsika dRSTi se jaina tarkasAhitya meM tathA bhAratIya darzanasAhitya meM eka viziSTa sthAna rakhatI hai| + $ 4 bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna arrate entrants meM pramANamImAMsA kA vasvajJAna kI dRSTi se kyA sthAna hai ise ThIka 2 majhane ke liye mukhyatayA do praznoM para vicAra karanA hI hogA | jainatArkikoM kI bhAratIya pramANaareast kyA dena hai, jo pramANamImAMsA meM niviSTa huI ho aura jisako 3
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ | Namasala prastAvanA binA jAne kisI saraha mAratIya pramANazAstra kA pUrA adhyayana ho hI nahIM sktaa| pUrvAcAryoM kI usa dena meM hemacandra ne apanI ora se kucha bhI vizeSa arpaNa kiyA hai yA nahIM aura kiyA hai to kina muha para ! 1. jainAcAryoM kI bhAratIya pramANazAstra ko dena 1. anekAntavAda-sabase pahalI aura sabase zreSTha sara deno kI cAbI rUpa jainAcAryoM kI murUmA dena hai anekAnta tathA nayavAda kA zAstrIya nirUpaNa / vizva kA vicAra karanevAlI paraspara bhinna aisI mukhya do dRSTiyoM hai| eka hai sAmAnya gAminI aura dUsarI hai vizeSagAminI / pahalI dRSTi zurU meM to sAre vizva meM samAnalA hI dekhatI hai para vaha dhIre-dhIre ameda kI ora jhukate 2 aMta meM sAre vizva ko eka hI mUla meM dekhatI hai aura phalataH nizcaya karatI hai ki jo kucha pratIti kA viSaya hai vaha tatva vAstava meM eka hI hai| isa taraha samAnatA kI prAthamika bhUmikA se utara kara aMta meM yaha dRSTi tAzvikaekatA kI bhUmikA para A kara ThaharatI hai / usa dRSTi meM jo eka mAtra viSaya sthira hotA hai, vahIM sat hai / sat tattvameM AtyaMtika rUpa se nimama hone ke kAraNa vaha dRSTi yA to medoM ko dekha hI nahIM pAtI yA unheM dekha kara bhI vAstavika na samajhane ke kAraNa vyAvahArika yA apAramArthika thA bAdhita kaha kara chor3a hI detI hai| cAhe phira ve pratItigocara hone vAle bheda kAlakRta ho arthAt kAlapaTa para phaile hue hoM jaise pUryApararUpa bIja, aMkura Adi; yA dezakRta ho arthAt dezapaTa para vitata hoM jaise samakAlIna ghara, paTa Adi prakRti ke pariNAma; yA dravyagata arthAt dezakAla-nirapekSa sAhajika ho jaise prakRti, puruSa tathA aneka puruSa / isake viruddha dusarI dRSTi sAre vizva meM asamAnatA hI asamAnatA dekhatI hai aura dhIre dhIre usa asamAnatA kI jar3a kI khoja karate karate aMta meM vaha vizleSaNa kI aisI bhUmikA para pahu~ca AtI hai, jahA~ use ekatA kI to bAta hI kyA, samAnatA bhI kRtrima mAlUma hotI hai / phalataH vaha nizcaya kara letI hai ki vizva eka dUsare se atyaMta bhinna aise bhedoM kA dhuMja mAtra hai / vastutaH usameM na koI jastavika eka tatva hai aura na sAmya hI / cAhe vaha eka tasva samagra dezakAla vyApI samajhA jAtA ho jaise prakRti; yA dravyabheda hone para bhI mAtra kAla vyApI eka samajhA jAtA ho jaise paramANu / uparyukta donoM dRSTiyA~ mUla meM hI mina haiN| kyoMki eka kA AdhAra samanvaya mAtra hai aura dUsarI kA AdhAra vizleSaNa mAtra / ina mUlabhUta do vicAra saraNiyoM ke kAraNa tathA unameM se prasphuTita honevAlI dusarI vaisI hI avAntara vicArasaraNiyoM ke kAraNa aneka muddoM para aneka virodhI bAda Apa hI Apa khar3e ho jAte hai| hama dekhate hai ki sAmAnyagAminI pahalI dRSTi meM se samaya deza-kAla vyApI tathA deza-kAla-vinirmusa aise eka mAtra sat-tatva yA brahmAdvaita kA vAda sthApita huA jisane eka tarapha se sakala maidoM ko aura tadmAika pramANoM ko mithyA batalAyA aura sAtha hI sat-tatva ko vANI tathA tarka kI pravRtti se zunya kaha kara mAtra anubhavagamya kahA / dUsarI vizeSagAminI dRSTi meM se bhI kevala deza aura kAla bheda se hI mila nahIM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramittarikestassindia kaamsas bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna balika svarUpa se bhI bhinna aise anaMta medoM kA vAda sthApita huaa| jisane eka ora se saba prakAra ke abhedoM ko mithyA batalAyA aura dUsarI tarapha se aMtima medoM ko vANI tathA tarka kI pravRtti se zanya kaha kara mAtra bhanubhayagaya batAyA / ye donoM ko aMta meM zanyatA ke tathA svAnubhavagamyatA ke pariNAma para pahu~ce sahI, para donoM kA lakSya atyaMta bhinna hone ke kAraNa ve Apasa meM bilakula hI kirAne aura paraspara viruddha dikhAI dene lge| ukta mUlabhUta do vicAradhArAoM meM se phUTane vAlI yA unase sambandha rakhane vAlI mI aneka vicAradhArAe~ pravAhita huI / kisI ne abheda ko to apanAyA, para usakI jyAti kAla aura deza paTa taka athavA mAtra kAlapaTa taka rakhI / svarUpa yA dravya taka use nahIM bar3hAyA / isa vicAra dhArA meM se aneka dravyoM ko mAnane para bhI una dravyoM kI kAlika nisyatA tathA daizika vyApakatA ke bAda kA janma huA jaise sAMkhya kA prkRti-purussvaad| dUsarI vicAradhArA ne usakI apekSA bheda kA kSetra bddh'aayaa| jisase usane kAlika nityatA tathA daithika vyApakatA mAna kara bhI svarUpataH jar3a dravyoM ko adhika saMkhyA meM sthAna diyA jaise paramANu, vimudravyavAda / advaitamAtra ko yA sanmAnako sparza karanevAlI dRSTi kisI viSaya meM bheda sahana na kara sakane ke kAraNa abhedamUlaka anekavAdoM kA sthApana kare, yaha svAbhAvika hI hai| huA bhI aisA hI / isI dRSTi meM se kArya kAraNa ke abhedamUlaka mAtra sarakAryavAda kA janma huaa| dharma-dhamI, guNa-guNI, AdhAra-Adheya Adi baMdroM ke abhedavAda bhI usImeM se phalita hue / anca ki dvaita aura bheda ko sparza karanevAlI dRSTi ne aneka viSayoM meM mevamUlaka hI nAnA yAda sthApita kiye| usane kArya kAraNa ke bhedamUlaka mAtra asatkAryavAda ko janma diyA tathA dharma-dharmI, guNa-guNI, AdhAra-Adheya Adi aneka dvaMdvo ke bhedoM ko bhI mAna liyaa| isa taraha hama bhAratIya tasvaciMtana meM dekhate haiM ki maulika sAmAnya aura vizeSa dRSTi tathA unakI avAntara sAmAnya aura vizeSa dRSTiyoM meM se paraspara viruddha aise aneka mato-darzanoM kA janma huA, jo apane virodhivAda kI AdhArabhUta bhUmikA kI satyatA kI kucha mI paravA na karane ke kAraNa eka dUsare ke prahAra meM hI caritArthatA mAnane lge| sadvAda advaitagAmI ho yA dvaitagAmI jaisA ki sAMkhyAdi kA, para vaha kArya-kAraNa ke abheda mUlaka sarakAryavAda ko binA mAne apanA mUla lakSya siddha hI nahIM kara sakatA jaba ki asadvAda kSaNikagAmI ho jaise bauddhoM kA, sthiragAmI ho yA nityagAmI ho ase vaizeSika Adi kA--para vaha asatkAryavAda kA sthApana vinA kiye apanA lakSya sthira kara hI nahIM sktaa| ataeva satkAryavAda aura asatkAryavAda kI pArasparika Takkara huii| advaitagAmI aura drutagAmI sadvAda meM se janmI huI kUTasthatA jo kAlika nisyatA rUpa hai aura vibhutA jo daizika vyApakatArUpa hai unakI-deza aura kAlakRta niraMza aMzavAda arthAt niraiza kSaNavAda ke sAtha rakSara huii| jo ki vastutaH saddarzana ke virodhI darzana meM se phalita hotA hai| eka tarapha se sAre vizva ko akhaNDa aura eka tasvarUpa mAnanevAle aura dUsarI tarapha se use niraMza aMza mAnA jAtA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 / SHRSHISH E puMja mAnanevAle apane-apane lakSya kI siddhi tabhI kara sakate the ama ve apane abhISTa tatva ko anirvacanIya arthAt anamilApya-zabdAgocara mAneM, kyoMki zabda ke dvArA nirvacana mAnane para na to akhaNDa sat tattva kI siddhi ho sakatI hai aura na niraMza bhedatattva kI / nirvacana karanA hI mAnoM akhaNDatA yA niraMzatA kA lopa kara denA hai| isa taraha akhaNDa aura niraMzavAda meM se anirvacanIyatvabAda Apa hI Apa phadila huaa| para usa vAda ke sAmane lakSaNabAdI paizeSika Adi tAki hue, jo aisA mAnate haiM ki vastumAtra kA nirvacana karanA yA lakSaNa banAnA zakya hI nahIM barika vAstavika bhI ho sakatA hai / isameM se nirdhacanIyasvavAda kA janma huA aura ve--anirvacanIya tathA nirvacanIyavAda bhApasameM TakarAne lage / isI prakAra koI mAnate the ki pramANa cAhe jo ho para hetu arthAt tarka ke sivAya kisI se antima nizcaya karanA bhayApada hai| jaba dUsare koI mAnate the ki hetubAda svataMtra bala nahIM rkhtaa| aisA bala Agama meM hI hone se vahI mUrdhanya pramANa hai| isIse ve donoM bAda paraspara TakarAte the| daivajJa kahatA thA ki saba kucha devAdhIna hai| pauruSa svatantrarUpa se kucha kara nahIM sakatA ! pauruSavAdI ThIka isase ulaTA kahatA thA ki pauruSa hI svatantrabhAva se kAryakara hai| ataeva ve donoM bAda eka dUsare ko asatya hI mAnate rahe / arthanae---padArthavAdI zabda kI aura zabdanaya-zAbdika artha kI paravA na karake paraspara khaNDana karane meM pravRtta the / koI abhAva ko bhAva se pRthak hI mAnatA to dusarA koI use bhAva svarUpa hI mAnatA thA aura ve donoM bhAva se abhAva ko pRthak mAnane na mAnane ke bAre meM paraspara pratipakSabhAva dhAraNa karate rahe / koI pramAlA se pramANa aura pramiti ko atyanta bhinna mAnate to dUsare koI usase unheM abhinna mAnate the| koI varNAzrama vihita karma mAtra para bhAra dekara usIse iSTa prApti batalAte to koI jJAnamAtra se AnandApti pratipAdana karate jaba tIsare koI bhakti ko hI parama pada kA sAdhana mAnate rahe aura ve sabhI eka dUsare kA AvezapUrvaka khaNDana karate rhe| isa taraha tasvajJAna ke va AcAra ke choTe-bar3e aneka muddoM para paraspara bilakula virodhI aise bhaneka ekAnta mata pracalita hue| una ekAntoM kI pArasparika vAda-lIlA dekhakara anekAntadRSTi ke uttarAdhikArI AcAryoM ko vicAra AyA ki asala meM ye saba bAda jo ki apanI apanI satyatA kA dAvA karate haiM ve ApasameM itane lar3ate haiM kyoM ! kyA una saba meM koI tathyAMza hI nahIM, yA saba meM tathyAMza hai, yA kisI kisI meM tathyAMza hai, yA sabhI pUrNa satya hai ! isa prazna ke antarmukha jabAba meM se unheM eka cAbI mila gaI jisake dvArA unheM sara virodhoM kA samAdhAna ho gayA aura pUre satya kA darzana huA / yahI cAbI anekAntavAda kI bhUmikA rUpa anekAntadRSTi hai / isa dRSTi ke dvArA unhoMne dekhA ki pratyeka sayuktika vAda amuka amuka dRSTi se amuka amuka sImA taka satya hai / phira bhI jaba koI eka vAda dUsare vAda kI AdhArabhUta vicAra-saraNI aura usa bAda kI sImA kA vicAra nahIM karatA aura apanI AdhArabhUta dRSTi tathA apane viSaya kI sImA meM hI saba kucha mAna letA hai, taba use kisI bhI taraha dUsare vAda kI satyatA mAlama Ralmaniumsal
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna 21 hI nahIM ho pAtI / yahI hAlata dUsare virodhI bAda kI bhI hotI hai| aisI dazA meM nyAya isI meM hai ki pratyeka vAda ko usI kI vicArasaraNI se usI kI viSaya-sImA taka hI jA~cA jaya aura isa A~ca meM vaha ThIka nikale to use satya kA eka bhAga mAna kara aise saba sarayAMzarUpa maNiyoM ko eka pUrNa satyarUpa vicAra sUtra meM piro kara avirodhI mAlA banAI jAya / isa vicAra ne jainAcAryoM ko anekAnvaSTi ke AdhAra para tatkAlIna saba vAdoM kA samanvaya karane kI ora prerita kiyaa| unhoMne socA ki jaba zuddha aura niHsvArtha cisa vAloM meM se kinhIM ko ekatvaparyavasAyI sAmyapratIti hotI hai aura kinhIM ko niraMza aMza paryavasAyI meda pratIti hotI hai taba yaha kaise kahA jAya ki amuka eka hI pratIti pramANa hai aura dUsarI nahIM kisI eka ko apamANa mAnane para tujhya yuktise donoM pratItiyA~ apramANa hI siddha hogii| isake sivAya kisI eka pratIti ko pramANa aura dUsarI ko apramANa mAnane vAloM ko bhI anta meM pramANa mAnI huI pratIti ke viSayarUpa sAmAnya yA vizeSa ke sArvaafts vyavahAra kI upapatti to kisI na kisI taraha karanI hI par3atI hai / yaha nahIM ki apanI iSTa pratIti ko pramANa kahane mAtra se saba zAstrIya laukika vyavahAroM kI upapatti bhI ho jaay| yaha bhI nahIM ki aise vyavahAroM ko upapatra binA kiye hI chor3a diyA jAya / medoM ko va unakI pratIti ko avidyAmUlaka hI kaha kara unakI upapati karegA jaba ki kSaNikatvavAdI sAmya yA ekatva ko va usakI pratIti ko hI avidyAmUlaka kaha kara aise vyavahAroM kI upapati karegA / aisA socane para manekAnta ke prakAza meM anekAntavAdiyoM ko mAlUma huA ki pratIti mamedagAminI ho yA bhedagAminI, hai to sabhI vAstavika / pratyeka pratIti kI vAstavikatA usake apane viSaya taka to hai para aba vaha viruddha dikhAI denevAlI dUsarI pratIti ke viSaya kI mamatA dikhAne lagatI hai taba yaha khuda bhI avAstavika bana jAtI hai| ameda aura meda kI pratItiyA~ viruddha isIse jAna par3atI haiM ki pratyeka ko pUrNa pramANa mAna liyA jAtA hai| sAmAnya aura vizeSa kI pratyeka matIti svaviSaya meM yathArtha hone para bhI pUrNa pramANa nahIM / vaha pramANa kA aMza avazya hai| vastu kA pUrNa svarUpa to aisA hI honA cAhie, jisase ki a fro dikhAI denevAlI pratItiyA~ bhI apane sthAna meM rahakara use avirodhIbhAva se prakAziva kara sakeM aura ve saba milakara vastu kA pUrNa svarUpa prakAzita karane ke kAraNa pramANa mAnI jA ske| isa samabhyaya yA vyavasthAgarmita vicAra ke bala para unhoMne samajhAyA ki sa- dvaita aura sad-dvaita ke bIca koI vizeSa nahIM, kyoMki vastu kA pUrNasvarUpa hI ame aura meda yA sAmAnya aura vizeSAtmaka dI hai| jaise hama sthAna, samaya, raMga, rasa, parimANa nAdi kA vicAra kiye fear ft famAka jalarAzi mAtra kA vicAra karate haiM taba eka hI eka samudra pratIta hotA hai / para usI jalarAzi ke vicAra meM jaba sthAna, samaya nAdi kA vicAra vAlila hotA hai taba hameM eka akhaNDa samudra ke sthAna meM aneka choTe bar3e nAte haiM yahA~ taka ki anta meM hamAre svAna meM jalakaNa taka nahIM rahatA usameM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 prastAvanA hokara mI phira bhI kevala koI avibhAjya rUpa yA rasa Adi kA aMza hI raha jAtA hai aura anta meM vaha bhI zumyavat mAsita hotA hai| jalarAzi meM akhaNDa eka samudra kI buddhi bhI vAstavika hai aura antima aMza kI buddhi bhI / eka isalie vAstavika hai ki vaha bhedoM ko alaga 2 rUpa se sparza na karake saba ko eka sAtha sAmAnyarUpa se dekhatI hai| sthAna, samaya Adi kRta bheda jo eka dUsare se vyAvRta haiM unako alaga 2 rUpa se viSaya karanevAlI buddhi bhI vAstavika hai| kyoMki ve bheda vaise hI haiN| jalarAzi eka aura aneka ubhayarUpa hone ke kAraNa usameM honevAlI samudabuddhi aura aMzabuddhi apane 2 sthAna meM yathArtha koI eka buddhi pUrNa svarUpa ko viSaya na karane ke kAraNa pUrNa pramANa nahIM hai| donoM milakara pUrNa pramANa hai| vaise hI jaba hama sAre vizva ko eka mAtra sat rUpa se dekheM athavA yo kahie ki jaba hama samasta bhedoM ke ekamAtra anuruprathA svarUpa kA vicAra kareM taba hama kahate haiM ki ekamAtra sat hI hai| kyoMki usa sarvagrAhI sA ke vicAra ke samaya koI aise bheda bhAsita nahIM hote jo paraspara meM vyAvRta ho / usa samaya to sAre meda samaSTirUpa meM yA eka mAtra sattA rUpa meM hI bhAsita hote haiN| aura sabhI sad-bhadvaita kahalAtA hai / ekamAtra sAmAnya kI pratIti ke samaya sat zabda kA artha bhI utanA vizAla ho jAtA hai| ki jisameM koI zeSa nahIM bctaa| para hama jaba usI vizva ko guNadharma kRtabhedoM meM jo ki paraspara vyAvRta haiM, vibhAjita karate haiM, taba vaha vizva eka sat rUpa se miTa kara aneka sat rUpa pratIta hotA hai| usa samaya sat zabda kA artha bhI utanA hI choTA ho jAtA hai| hama kabhI kahate haiM ki koI sat jar3a bhI hai aura koI cetana bhI / hama aura adhika medoM kI ora jhuka kara phira yaha bhI kahate haiM ki jaDasat bhI aneka haiM aura cetanasa bhI aneka haiN| isa taraha jaba sarvagrAhI sAmAnyako vyAvartaka bhedoM meM vibhAjita karake dekhate haiM taba hameM nAnA sat mAlUma hote haiM aura yahI sad-dvaita hai / isa prakAra eka hI vizva meM pradUva honevAlI sad-advaita buddhi aura sa- dvaita buddhi donoM apane 2 viSaya meM yathArtha hokara bhI pUrNa pramANa tabhI kahI jAya~gI jaba ve donoM sApekSa rUpa se mileN| yahI sad-advaita aura sad-dvaita bAda jo paraspara viruddha samajhe jAte haiM unakA anekAnta dRSTi ke anusAra samanvaya huA / ise vRkSa aura vana ke dRSTAnta se bhI spaSTa kiyA jA sakatA hai| jaba aneka paraspara bhina vRkSa vyaktiyoM ko usa usa vyakti rUpa se grahaNa na karake sAmUhika yA sAmAnya rUpa meM vana rUpa se grahaNa karate haiM taba una saba vizeSoM kA abhAva nahIM ho jAtA / para ve saba vizeSa sAmAnya rUpa se sAmAnyagrahaNa meM hI aise lIna ho jAte haiM mAno ve haiM hI nhiiN| eka mAtra vana hI vana naz2ara AtA hai yahI eka prakAra kA advaita huaa| phira kabhI hama jaba eka-eka vRkSa ko vizeSa rUpa se samajhate haiM taba paraspara bhinna vyaktiyA~ hI vyaktiyA~ najara AtI haiM, usa samaya vizeSa pratIti meM sAmAnya itanA antarlIna ho jAtA hai nahIM | aba ina donoM anubhava kA vizleSaNa karake dekhA jAya to yaha ki koI eka hI satya hai aura dUsarA asly| apane apane viSaya meM donoM kI satyatA hote. ki mAnoM vaha hai hI nahIM kahA jA sakatA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sap pongestaneswwwsexdesi SoTa sAmam ippitithaipipppaa pymkk amagran bhAratIya pramAvazAla meM pramANamImAMsA kA sthAna 23 hue bhI kisI eka ko pUrNa satya nahIM kaha sakate / pUrNa satya donoM anubhavoM kA samu. bita samanvaya hI hai / kyoMki isI meM sAmAnya aura vizeSAtmaka vana vRkSoM kA abAdhita anubhava samA sakatA hai| yahI sthiti vizva ke sambandha meM sad-advaita kiMvA sad-dvaita dRSTi kI bhI hai| kAlika, daizika aura deza-kAlAtIta sAmAnya vizeSa ke uparyukta advaita dvaitavAda se Age bar3ha kara eka kAlika sAmAnya-vizeSa ke sUcaka nityatvavAda aura kSaNikatvavAda bhI haiN| ye donoM bAda eka dUsare ke viruddha hI jAna par3ate haiM, para anekAnta dRSTi kahatI hai ki vastutaH unameM koI virodha nahIM / aba hama kisI tatva ko tInoM kAloM meM alaNDarUpa se arthAt anAdi-anatarUpa se dekheMge taba vaha akhaNDa pravAha rUpa meM Adi-aMta rahita hone ke kAraNa nitya hI hai / para ima aba usa akhaNDa pravAha patita tarava ko choTe bar3e ApekSika kAla bhedoM meM vibhAjita kara lete haiM, taba usa usa kAla paryaMta sthAyI aisA parimita rUpa hI najara AtA hai, jo sAdi bhI hai aura sAnta bhii| agara vivakSita kAla itanA choTA ho jisakA dUsarA hissA buddhizastra kara na sake to usa kAla se paricchinna vaha tatvagata prAvAhika aMza sabase choTA hone ke kAraNa kSaNika kahalAtA hai / nitya aura kSaNika ye donoM zabda ThIka eka dUsare ke viruddhArthaka haiN| eka anAdi-ananta kA aura dUsarA sAdi-sAnta kA bhAva darasAtA hai| phira bhI hama anekAntaSTi ke anusAra samajha sakate haiM ki jo tasva akhaNDa pravAI kI apekSA se nitya kahA jA sakatA hai vahI tattva khaNDa khaNDa kSaNaparimita parivartano va paryAyoM kI apekSA ko kSaNika bhI kahA jA sakatA hai| eka bAda kI AdhAraSTi hai anAdi-anaMtatA kI dRSTi / aba dUsare kI AdhAra hai sAdi-sAntatAkI dRSTi / vastu kA kAlika pUrNa svarUpa anAdi-anaMtatA aura sAdi-sAntatA ina do aMzoM se banatA hai| ataeva donoM sRSTiyA~ apane apane viSaya meM yathArtha hone para bhI pUrNa pramANa tamI banatI haiM jaba ve samanvita ho / isa samanvayako bacAnta se bhI isa prakAra spaSTa kiyA jA sakatA hai / kisI eka vRkSakA jIvana-vyApAra mUla se lekara phala taka meM kAlakrama se hone vAlI bIja, mUla, aMkura, skandha, zAkhA-patizAkhA, patra, puSpa aura phala Adi vividha avasthAoM meM hokara hI pravAhita aura pUrNa hotA hai / aba hama amuka vastu ko zukSarUpa se samajhate haiM taba uparyukta satra avasthAoM meM pravAhita honevAlA pUrNa jIvana-vyApAra hI akhaNDarUpa se manameM AtA hai| para jaba hama usI jIvana-vyApAra ke paraspara bhinna aise kramamAvI mUla, aMkura skandha smAdi eka eka aMza ko grahaNa karate haiM taba ve parimita kAlalakSita aMza hI hamAre manameM Ate haiN| isa prakAra hamArA mana kabhI to usa samUce jIvana-vyApAra ko akhaNDa rUpa meM sparza karatA hai aura kabhI use khaNDita rUpa meM eka-eka aMza ke dvArA / parIkSaNa karake dekhate haiM to sApha jAna par3atA hai ki na to akhaNDa jIvana-vyApAra hI eka mAtra pUrNa vastu hai yA kAlpanika mAtra hai aura na khaNDita aMza hI pUrNa vastu hai yA kAlpanika / bhale hI usa akhaNDa meM sAre khaNDa aura sAre khaNDoM meM vaha eka mAtra akhaNDa samA jAtA ho phira bhI vastu kA pUrNa svarUpa to akhaNDa aura khaNDa donoM meM hI paryavasita hone ke kAraNa donoM pahaluoM se gRhIta hotA hai| jaise ve p
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ARRAHASRANAMAHASABHARATIESLATIHAUR A donoM pahalU apanI-apanI kakSA meM yathArtha hokara bhI pUrNa tabhI banate haiM jaba samandhita kiye jaayeN| vaise hI anAdi-ananta kAlapravAha rUpa vRkSa kA grahaNa nityatva kA vyaJjaka hai aura usake ghaTaka aMzo kA grahaNa anityatva yA kSaNikatva kA dyotaka hai / AdhArabhUta nitya-pravAha ke sivAya na to anitya ghaTaka sambhava hai aura na anitya ghaTako ke sivAya vaisA nitya pravAha hI / ataeva ekamAtra nityatva ko yA ekamAtra anityatva ko vAstavika kaha kara dusare virodhI aMza ko avAstavika kahanA hI nitya anityavAdoM kI rakara kA bIja hai jise anekAntadRSTi haTAtI hai anekAntadRSTi anirvacanIyatva aura nirvacanIyatva vAda kI pArasparika Tanara ko bhI miTAtI hai / vaha kahatI hai ki vastu kA vahI rUpa pratipAya ho sakatA hai jo saMketa kA viSaya bana ske| sUkSmatama addhi ke dvArA kiyA jAnevAlA saMketa bhI madhula aMza ko hI viSaya para sakatA hai / vastu ke aise aparimila bhAva haiM jinheM saMketa ke dvArA zabda se pratipAdana karanA saMbhava nhiiN| isa artha meM akhaNDa sat yA niraMza kSaNa anirvacanIya hI hai jaba ki madhyavartI sthUla bhAva nirvacanIya bhI ho sakate haiN| ataeva samagra vizva ke yA usake kisI eka tattva ke bAre meM jo anirvacanIyatva aura nirvacanIyatva ke virodhI pravAda hai ve vastutaH apanIapanI kakSA meM yathArtha hone para bhI pramANa to samUce rUpa meM hI haiN| eka hI vastu kI bhAvarUpatA aura abhAvarUpatA bhI viruddha nahIM / mAtra vidhibhukha se yA mAtra niSedhamukha se hI vastu pratIta nahIM hotii| dudha, dudha rUpa se bhI pratIta hotA hai aura adadhi yA dadhibhinna rUpa se bhii| aisI dazA meM vaha bhAva-abhAva ubhaya rUpa siddha ho jAtA hai aura eka hI vastu meM bhAvasva yA abhAvatva kA virodha pratIti ke svarUpa bheda se haTa jAtA hai| isI taraha dharma dharmI, guNa-guNI, kArya-kAraNa, AdhAra-ASeya Adi indroM ke abheda aura bheda ke virodha kA parihAra bhI anekAnta dRSTi kara detI hai| jahA~ Aptatva aura usake mUla ke prAmANya meM saMdeha ho vahA~ hetubAda ke dvArA parIkSA pUrvaka hI nirNaya karanA kSemekara hai; para jahA~ Aptasva meM koI saMdeha nahIM vahA~ hetuvAda kA prayoga anavasthAkAraka hone se tyAjya hai| aise sthAna meM agamavAda hI mArgadarzaka ho sakatA hai| isa taraha viSayabheda se yA eka hI viSaya meM pratipAdya bheda se hetudhAda aura AgamavAda donoM ko avakAza hai / unameM koI virodha nahIM / yahI sthiti deva aura pauruSavAda kI bhI hai| unameM koI virodha nahIM / jahA~ buddhi pUrvaka pauruSa nahIM, vahA~ kI samasyAoM kA hala daivavAda kara sakatA hai| para pauruSa ke buddhipUrvaka prayogasthala meM pauruSavAda hI sthAna pAtA hai| isa taraha jude judai pahala kI apekSA eka hI jIvana meM deva aura pauruSa donoM bAda samanvita kiye jA sakate haiN| kAraNa meM kArya ko kevala sat yA kevala asat mAnane vAle vAdoM ke virodha kA bhI parihAra anekAnta dRSTi saralatA se kara detI hai| vaha kahatI hai ki kArya upAdAna meM sat bhI hai aura asat bhI ! kaTaka banane ke pahale bhI suvarNa meM kaTaka banane kI zakti hai isalie HKalicialise SHARASISARupanMARAgaiki.sniwaniNeparsawsWOMAMMinintercepmaratymargawransireaponaa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ mway 428PROBali Trim d asane MATHURMER: ...planetlantinAYEPlume-MAHASRAM-PHIMRAPAR bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna utpati ke pahale bhI zakti rUpa se yA kAraNAmeda dRSTi se kArya sat kahA jA sakatA hai| zakti rUpa se sat hone para bhI utpAdaka sAmagrI ke abhAva meM vaha kArya bhAvibhUta yA utpanna na hone ke kAraNa upalabdha nahIM hotA, isalie vaha asat bhI hai| tirobhAva dazA meM aba ki kaTaka upalabdha nahIM hotA taba bhI kuNDalAkAradhArI suvarNa kaTaka rUpa banane kI yogyatA rakhatA hai isalie usa dazA meM asat bhI kaTaka yogyatA kI raSTi se suvarNa meM sat kahA jA sakatA hai| bauddhoM kA kevala paramANu-puSa-vAda aura naiyAyikoM kA apUrvAvayavI vAda ye donoM Apasa meM TakarAte haiN| para anekAntahaSTi ne kandha kA-jo ki na kevala paramANu-puJja hai aura na anubhavavAdhita avayavoM se bhinna apUrva avayakI rUpa hai-svIkAra karake virodha kA samucita rUpa se parihAra va dono vAdoM kA nirdoSa samanvaya kara diyA hai| isI taraha anekAntadRSTi ne aneka viSayoM meM pavartamAna virodhI vAdoM kA samanvaya madhyastha bhAva se kiyA hai| aisA karate samaya anekAntavAda ke AsapAsa nayavAda aura bhagavAda Apa hI Apa phalita ho jAte haiN| kyoMki jude jude pahala yA dRSTibindu kA pRthakkaraNa, unakI viSayamaryAdA kA vibhAga aura unakA eka viSaya meM yathocita vinyAsa karane hI se anekAnta siddha hotA hai| makAna kisI eka kone meM pUrA nahIM hotaa| usake aneka kone bhI kisI eka hI dizA meM nahIM hote| pUrva-pazcima, uttara-dakSiNa Adi paraspara viruddha dizA vAle eka-eka kone para khar3e rahakara kiyA jAne vAlA usa makAna kA avalokana pUrNa to nahIM holA, para yaha ayathArtha bhI nahIM / jude jude saMbhAvita sabhI konoM para khar3e raha kara kiye jAne vAle sabhI saMbhAvita avalokanoM kA sAra samuccaya hI usa makAna kA pUrA avalokana hai| pratyeka koNa saMbhavI pratyeka avalokana usa pUrNa avalokana ke anivArya aMga hai| vaise hI kisI eka vastu yA samagra vizva kA tAvika ciMtana-darzana bhI aneka apekSAoM se niSpanna hotA hai| mana kI sahaja racanA, usa para par3ane vAle Agantuka saMskAra aura cinsya vastu kA svarUpa ityAdi ke sammelana se hI apekSA banatI hai| aisI apekSAe~ aneka hotI haiM, jinakA Azraya lekara vastukA vicAra kiyA jAtA hai| vicAra ko sahArA dene ke kAraNa yA vicAra srota ke udagama kA AdhAra banane ke kAraNa ne hI apekSAe~ dRSTikoNa yA dRSTibindu bhI kahI jAtI hai| saMbhAvita sabhI apekSAoM se-cAhe ve viruddha hI kyoM na dikhAI detI ho-kiye jAne vAle ciMtana 5 darzanoM kA sAra samuccaya hI usa viSaya kA pUrNa-anekAnta darzana hai| pratyeka apekSAsaMbhavI darzana usa pUrNa darzana kA eka eka ara hai jo paraspara viruddha hokara bhI pUrNa darzana meM samanvaya pAne ke kAraNa vastutaH aviruddha hI hai| jaba kisI kI manovRtti vizvake antargata sabhI bhedoM ko-cAhe ve guNa dharma yA svarUpa kRta ho yA vyaktitva kRta ho-mulA kara arthAt unakI ora jhuke binA hI eka mAtra akhaNDatA kA hI vicAra karatI hai, taba use askhaNDa thA eka hI vizva kA darzana hotA hai| abheda kI usa bhUmikA para se niSpanna hone vAlA 'sat' zabda ke eka mAtra akhaNDa artha kA darzana H ENamtarini. ... THE
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 astAvanA hI saMgrahanaya hai| guNadharma kRta yA vyaktitva kRta bhedoM kI ora jhukane vAlI manovRtti se kiyA jAne vAlA usI vizvakA darzana vyavahAranaya kahalAtA hai, kyoMki usameM lokasiddha vyavahAroM kI bhUmikA rUpa bhedoM kA khAsa sthAna hai| isa darzana meM 'sat' zabdako artha maryAdA akhaNDita na raha kara aneka khaNDoM meM vibhAjita ho jAtI hai| vahI bhedagAminI manovRtti yA apekSA sirpha kAlakRta bhedoM kI ora jhuka kara sirpha vartamAna ko hI kAryakSama hone ke kAraNa jaba sat rUpa se dekhatI hai aura atIta anAgata ko 'sat' zabda kI artha maryAdA meM se haTA detI hai taba usake dvArA phalita hone vAlA vizva kA darzana RjusUtra naya hai| kyoMki vaha patIH ajagata meM gAda ko zepa kara sirpha vartamAna kI sIdhI rekhA para calatA hai| ___ uparyukta tInoM manovRttiyA~ aisI haiM jo zabda kA yA zabda ke guNa-dharmoM kA Azraya binA liye hI kisI bhI vastu kA ciMtana karatI haiN| ataeva ve tInoM prakAra ke ciMtana arthanaya haiN| para aisI bhI manovRti hotI hai jo zabda ke guNa-dhamoM kA Azraya le kara hI artha kA vicAra karatI hai / ataeva aisI manovRtti se phalita artha ciMtana zabdanaya kahe jAte haiN| zAbdika loga hI surUyatA zabdamaya ke adhikArI haiN| kyoMki unhIM ke vividha dRSTi binduoM se zabdanaya meM vividhatA AI hai| __jo zAbdika sabhI zabdoM ko akhaNDa arthAt avyutpanna mAnate haiM ve vyutpatti bheda se artha bheda na mAnane para bhI liMga, puruSa, kAla Adi anya prakAra ke zabda dharmoM ke meda ke AdhAra para artha kA vaividhya batalAte haiN| unakA vaha artha-meda kA darzana zabdanaya yA sAmpratanaya hai| pratyeka zabda ko vyutpasi siddha hI mAnane vAlI manovRtti se vicAra karane vAle zAbdika paryAya arthAt ekArthaka samajhe jAne vAle zabdoM ke artha meM bhI vyutpatti bheda se bheda batalAte haiN| unakA vaha zakra, indra Adi jaise paryAya zabdoM ke arthameda kA darzana samabhinavanaya kahalAtA hai| vyutpatti ke bheda se hI nahIM, barika eka hI vyutpatti se phalita hone vAle artha kI maujUdagI aura aura-maujUdagI ke bheda ke kAraNa se bhI jo darzana arthameda mAnatA hai vaha evaMbhUtanaya kahalAtA hai| ina tArkika chaH nayoM ke alAvA eka naigama nAma kA naya bhI hai| jisa meM nigama arthAt deza rUr3hi ke anusAra amevagAmI aura bhedagAmI saba prakAra ke vicAroM kA samAveza mAnA gayA hai| pradhAnatayA ye hI sAta naya haiN| para kisI eka aMzako arthAt raSTikoNa ko abavita karake pravRtta hone vAle saba prakAra ke vicAra usa usa apekSA ke sUcaka naya hI hai| ____ zAstra meM dravyArthika aura paryApArthika aise do naya bhI prasiddha haiM para ve naya upayukta sAta nayoM se alaga nahIM haiM kintu unhIM kA saMkSipta vargIkaraNa yA bhUmikAmAtra haiN| dravya marthAt sAmAnya, anvaya, ameda yA ekatla ko viSaya karane vAlA vicAramArga dravyArthikanaya hai| naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tInoM dravyArthika hI haiN| inameM se saMgraha to zuddha abheda kA vicAraka hone se zuddha yA mUla hI dravyArthika hai jaba ki vyavahAra aura naigama kI pravRtti medagAmI hokara bhI kisI na kisI prakAra ke abheda ko bhI avalaMbita karake hI calatI hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Reace ROPo EMAmountanttis s ESS bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna isaliye ve bhI dravyArthika hI mAne gae haiM / alabattA ye saMgraha kI taraha zuddha na hokara azuddhamizrita hI dravyAdhika haiN| paryAya arthAt vizeSa, vyAvRtti yA bheda ko hI lakSya karake pravRtta hone vAlA vicArapatha paryAyArthika maya hai| RjusUtra Adi bAkI ke cAroM naya paryAyArthika hI mAne gaye haiN| abheda ko chor3akara mAtra bheda kA vicAra RjusUtra se zurU hotA hai isaliye usIko zAstra meM paryAyArthika naya kI prakRti yA mUla AdhAra kahA hai| pichala zabdAdi tIna naya usI mUla bhUta paryAyAbhika ke eka prakAra se vistAramAtra hai| __mAtra jJAna ko upayogI mAnakara usake Azraya se pravRtta vicAra dhArA jJAnanaya hai to mAtra kriyA ke Azraya se prakRta vicAra dhArA kriyAnaya hai / nayarUpa AdhAra stammoM ke aparimita hone ke kAraNa vizva kA pUrNadarzana-anekAnta bhI nissIma hai| bhinna-bhinna apekSAoM, dRSTikoNoM yA manovRttiyoM se jo eka hI tastra ke nAnA darzana phalita hote haiM unhIMke AdhAra para bhAbAda kI sRSTi khar3I hotI hai| jina do darzanoM ke viSaya ThIka eka dUsare ke bilakula virodhI par3ate hoM aise darzanoM kA samanvaya batalAne kI dRSTi se unake viSayabhUta bhAva abhAvAtmaka donoM aMze ko lekara una para jo saMbhavita vAkyabhaGga banAye jAte haiM vahI saptabhakI hai / saptabhaGgI kA AdhAra nayavAda hai / aura usakA dhyeya to samanvaya arthAt anekAnta koTi kA vyApaka darzana karAnA hai| jaise kisI bhI pramANa se jAne hue padArtha kA bodha dUsare ko karAne ke lie parArtha anumAna arthAt anumAna vAkya kI racanA kI jAtI hai| vaise hI viruddha aMzo kA samanvaya zrotA ko samajhAne kI dRSTi se bhara-vAkya kI racanA bhI kI jAtI hai| isa taraha nayavAda aura bhagavAda anekAntaDaSTi ke kSetra meM Apa hI Apa phalita ho jAte haiN| yaha ThIka hai ki vaidika paraMparA ke nyAya, vedAnta Adi darzanoM meM tathA bauddha darzana meM kisI eka vastu kA vividha dRSTioM se nirUpaNa kI paddhati tathA aneka pakSoMke samanvaya kI dRSTi bhI dekhI jAtI hai phira bhI pratyeka vastu aura usake pratyeka pahalU para saMbhAvita samagra dRSTibinduoM se vicAra karane kA Atyantika Agraha tathA una samapra dRSTibinduoM ke eka mAtra samanvaya meM hI vicAra kI paripUrNatA mAnane kA dRDha Agraha jaina paraMparA ke sivAya anyatra kahIM dekhA nahIM jAtA / isI Agraha meM se jaina tArkikoM ne anekAnta, naya aura sasamajhI vAda kA bilakula svatantra aura vyavasthita zAstra nirmANa kiyA jo pramANa zAstra kA eka mAga hI bana gayA aura jisakI jor3a kA aisA choTA bhI anya itara paraMparAoM meM nahIM banA / vibhajyavAda aura madhyama mArga hote hue bhI bauddha paraMparA kisI bhI vastu meM vAstavika sthAyI aMza dekha na sakI use mAtra kSaNabhaMga hI najara aayaa| anekAnta zabda se hI anekAnta m Sta rammam siddhAntavindu pR.115se bedAntasAra pR. 15 / udAharaNArtha dekho sAMtyapravacanamAya pU. tarkasaMgrahadIpikA pR0 175 / mahAzrama 6.3 / 2 dekho, TiSaNa pR. 61 se 3 nyAyabhASya 2. 1.18
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dRSTi kA Azraya karane para bhI naiyAyika paramANu, AtmA Adi ko sarvathA apariNAmI hI mAnane manavAne kI dhuna se baca na sake / vyAvahArika-pAramArthika Adi aneka dRSTioM kA avalambana karate hue bhI vedAntI anya saba dRdhioM ko amadRSTi se kama daraje kI yA bilakula hI asatya mAnane manavAne se baca na sake / isakA eka mAtra kAraNa yahI jAna par3atA hai ki una darzanoM meM vyApakarUpa se anekAnta bhAvanA kA sthAna na rahA jaisA ki jainadarzana meM rahA / isI kAraNa se anadarzana saba dRSTioM kA samanvaya bhI karatA hai aura sabhI dRSTioM ko apane apane viSaya meM tulya bala va ravA mAnA hai| bheda , sAmAna-vimoSa, nityatvaanityatva' Adi tatvajJAna ke prAcIna muddoM para hI sImita rahane ke kAraNa vaha anekAnta dRSTi aura tanmUlaka anekAnta vyavasthApaka zAstra punarukta, carvitacarvaNa yA navInatA zunya jAna par3ane kA ApAtataH saMbhava hai phira bhI usa dRSTi aura usa zAstra nirmANa ke pIche jo. akhaNDa aura sajIva sarvAMza satya ko apanAne kI bhAvanA jaina paraMparA meM rahI aura jo pramANa zAstra meM avalIrNa huI usakA jIvanake samama kSetroM meM saphala upayoga hone kI pUrNa yogyatA hone ke kAraNa hI use pramANazAstra ko jainAcAryoM kI dena kahanA anupayukta nhiiN| tattvacintana meM anekAnta dRSTi kA vyApaka upayoga karake janatArkikoM ne apane Agamika prameyoM tathA sarvasAdhAraNa nyAya ke prameyoM meM se jo jo mantavya tArkika dRSTi se sthira kiye aura pramANa zAstra meM jinakA nirUpaNa kiyA unameM se thor3e aise mantavyoM kA bhI nirdeza udAharaNa ke taura para yahAM kara denA jarUrI hai, jo eka mAtra jaina tArkikoM kI vizeSatA darasAne vAle haiM-pramANa vibhAga, pratyakSa kA tAtvikala, indriyaz2Ana kA vyApAra krama, parokSa ke prakAra, hetu kA rUpa, avayavoM kI prAyogika vyavasthA, kathA kA svarUpa, nigrasthAna yA jaya. parAjaya vyavasthA, prameya aura pramAtA kA svarUpa, sarvajJatvasamarthana aadi| 2. pramANavimAga-jaina paraMparA kA pramANa viSayaka mukhya vibhAga do dRSTioM se anya paraMparAoM kI apekSA vizeSa mahatva rakhatA hai| eka to yaha ki aise sarvAnubhavasiddha vailakSaNya para mukhya vibhAga avalaMbita hai jisase eka vibhAga meM Ane vAle pramANa dUsare vibhAga se asaMkIrNa rUpa meM alaga ho jAte haiM jaisA ki itara paraMparAgoM ke pramANa vibhAga meM nahIM ho paataa| dUsarI dRSTi yaha hai ki cAhe kisI darzana kI nyUna yA adhika pramANa saMkhyA kyoM na ho para vaha saba binA khIMcatAna ke isa vibhAga meM samA jAtI hai| koI bhI jJAna yA to sIdhe taura se sAkSAkArAtmaka ho sakatA hai yA asAkSAtkArAtmaka, yahI prAkRta-paMDitajana sAdhAraNa anubhava hai| isI anubhava ko sAmane rakhakara jaina cintakoM ne pramANa ke pratyakSa aura parokSa aise do mukhya vibhAga kiye jo eka dUsare se bilakula vilakSaNa haiN| dUsarI isakI khUbI yaha hai ki isameM na to cArvAka kI taraha parokSAnubhava kA apalApa hai, na bauddhadarzana saMmata pratyakSa-anumAna dvaividhya kI taraha Agama Adi itara pramANa byApAroM kA apalApa hai yA khIMcAtAnI se anumAna meM samAveza karanA par3atA hai, aura na trividha pramANavAdI sAMsya tathA prAcIna vaizeSika, dawitrivintaintitarwa ZARRIOROSCOTimes m es Samosssa pramANamImAMsA 1, 1.10 tathA TippaNa pR0 19. 50 29
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHER Mandalee o minatilmm a nsi bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna caturvidha pramANavAdI naiyAyika, paMcavidha pramANavAdI prabhAkara SaDvidha pamANavAdI mImAMsaka, saptavidha yA aSTavidha pramANavAdI paurANika Adi kI taraha apanI apanI abhimata pramANa saMkhyA ko sthira banAye rakhane ke lie itara saMkhyA kA apalASa yA use tor3a maror3a karake apane meM samAveza karanA par3atA hai| cAhe jitane pramANa mAna lo para ye sIdhe taura para yA to matyakSa hoMge yA parokSa / isI sAdI kintu upayogI samajha para jainoM kA mukhya pramANa vibhAga kAyama humA jAna par3atA hai| 3. pratyakSa kA tAcikatva-pratyeka cintaka indriya anya jJAna ko pratyakSa mAnatA hai| anadRSTi kA kahanA hai ki dUsare kisI bhI jJAna se pratyakSa kA hI sthAna U~cA va prAthamika hai| indriyA~ jo parimita pradeza meM atisthUla vastuoM se Age jA nahIM sakatI, unase paidA honevAle jJAna ko parokSa se U~cA sthAna denA indriyoM kA ati mUlya A~kane ke barAbara hai / indriyA~ kitanI hI paTu kyoM na hoM para ve antataH hai to paratantra hii| ataeva paratantra anita zAna ko sarvazreSTha pratyakSa mAnane kI apekSA svatantrajanita jJAna ko hI pratyakSa mAnanA nyAyasaMgata hai| isI vicAra se jaina cintakoM ne usI jJAna ko vastutaH pratyakSa mAnA hai jo svatantra AtmA ke Azrita hai| yaha jaina vicAra tattvacintana meM maulika hai| aisA hote hue bhI chokasiddha pratyakSa ko sAMvyavahArika pratyakSa kahakara unhoMne anekAnta dRSTi kA upayoga kara diyA hai| 1, indriyajJAna kA cyApara krama-saba darzanoM meM eka yA dUsare rUpa meM thor3e yA bahuta parimANa meM zAna vyApAra kA kama dekhA jAtA hai| isameM aindriyaka jJAna ke vyApAra krama kA bhI sthAna hai| paraMtu jaina paraMparA meM sanipAtarUpa prAthamika indriya vyApAra se lekara aMtima indriya vyApAra taka kA jisa vizleSaNa aura jisa spaSTatA ke sAtha anubhava siddha mativistRta varNana hai vaisA dUsare vacanoM meM nahIM dekhA jAtA / yaha jaina varNana hai to atipurAnA aura vijJAnayuga ke pahile kA, phira bhI Adhunika mAnasa zAstra tathA indriyavyApAra zAstra ke vaijJAnika abhyAsiyoM ke vAste yaha bahuta mahattva kA hai| 5. parokSa ke prakAra-kevala smRti, pratyabhijJAna aura Agama ke hI prAmANya-aprAmANya mAnane meM matabhedoM kA jaMgala na thA bakSika anumAna taka ke prAmANya-aprAmANya meM vipatipatti rhii| jaina tArkikoM ne dekhA ki pratyeka pakSakAra apane pakSa ko prAtyantika khIMcane meM dUsare pakSakAra kA satya dekha nahIM paataa| isa vicAra meM se unhoMne una saba prakAra ke zAnoM ko pramANakoTi meM dAkhila kiyA jinake bala para vAstavika vyavahAra calatA hai aura jinameM se kisI eka kA apalApa karane para tulya yukti se dUsare kA apalApa karanA anivArya ho jAtA hai| aise sabhI pramANa prakAroM ko unhoMne parokSa meM DAlakara apanI samanvayadRSTi kA . paricaya kraayaa| 1 TippaNa pR. 1950 29 tathA pR. 236.24 / zippaNa pU0 45paM. pramANamImAMsA 1.1.1 / viSaNa pu. 42 paM. 2110 450 / pR. 76 paM0 15 / Ramdastishtatis t icat ndianRaakhinditical
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA lindianrainik 6. hetu kA rUpa-hetu ke svarUpa ke viSaya meM matabhedoM ke aneka akhAr3e kAyama ho gaye the| isa yuga meM jaina tArkikoM ne yaha socA ki kyA hetu kA eka hI rUpa aisA mila sakatA hai yA nahIM, jisa para saba matabhedoM kA samanvaya bhI ho sake aura jo vAstavika bhI ho| isa cintana meM se unhoMne hetu kA eka mAtra abhyathAnupapatti rUpa nizcita kiyA jo usakA nirdoSa lakSaNa bhI ho sake aura saba matoM ke samApa le sAtha jo sAmya bhI ho / jahA~ taka dekhA gayA hai. hetu ke aise ekamAtra tAttvika rUpa ke nizcita karane kA tathA usake dvArA tIna, cAra, pA~ca aura cha:, pUrvaprasiddha hetu rUpoM ke yathAsaMbhava svIkAra kA zreya jaina tArkikoM ko hI hai| 7. avayavoM kI prAyogika vyavasthA-parArthAnumAna ke avayavoM kI saMkhyA ke viSaya meM bhI pratidvandvIbhAva pramANa kSetra meM kAyama ho gayA thA / ana tArSikoM ne usa viSaya ke pakSabheda kI yathArthatA-ayathArthatA kA nirNaya zrotA kI yogyatA ke AdhAra para hI kiyA, jo vastutaH sacI kasauTI ho sakatI hai / isa kasauTI meM se unheM avayava prayoga kI vyavasthA ThIka 2 sUjha AI jo vastutaH anekAntadRSTi mUlaka hokara sarvasaMgrAhiNI hai aura vaisI spaSTa manya paraMparAoM meM zAyada hI dekhI jAtI hai / 8. kathA kA svarUpa--AdhyAtmikatA-mizrita tasvacitana meM bhI sAmpradAyika buddhi dAkhila hote hI usameM se AdhyAtmikatA ke sAtha asaMgata aisI carcAe~ joroM se calane lagI, jinake phala svarUpa jazya aura vitaMDA kathA kA calAnA bhI pratiSThina samajhA jAne lagA, jo chala, jAti Adi ke asatya dAva pecoM para hI nirbhara thA / jaina tArkika sAmpradAyikatA se mukta to na the, phira bhI unakI paramparAgata ahiMsA ba vItarAgatva kI prakRti ne unheM vaha asaMgati sujhAI jisase prerita ho kara unhoMne apane tarkazAstra meM kathA kA eka vAdAtmaka rUpa hI sthira kiyA, jisameM chala Adi kisI bhI cAla bAjI kA prayoga yajya hai aura jo ekamAtra tasvajijJAsA kI dRSTi se calAI jAtI hai| ahiMsA kI AtyaMtika samarthaka jaina paraMparA kI taraha bauddha paramparA bhI rahI, phira bhI chala Adi ke prayogoM meM hiMsA dekha kara nidha ThaharAne kA tathA eka mAtra vAdakathA ko hI pratiSThita banAne kA mArga jaina-tArkikoM ne prazasta kiyaa| jisakI ora tasva-ciMtakoM kA lakSya jAnA jarUrI hai / 9. nigrahasthAna yA jaya-parAjaya vyavasthA-vaidika aura bauddha paramparA ke saMgharSa ne nigraha-sthAna ke svarUpa ke viSaya meM vikAsa sUka bar3I hI bhArI pragati sikha kI thI phira bhI usa kSetra meM jaina tArkikoM ne praveza karate hI eka aisI naI bAta sujhAI jo nyAyavikAsa ke samagra itihAsa meM bar3e mA kI aura aba taka sabase aMtima hai / vaha bAta hai jaya-parAjaya vyavasthA kA nayA nirmANa karane kii| vaha nayA nirmANa satya aura ahiMsA donoM tatvoM para pratiSThita huA jo pahale kI jaya parAjaya vyavasthA meM na the / TiSaNa pU. 80 50 3. / TipaNa pR. 14 paM. 14 / 3 niyama 5. 108.50 15 / pR5 115, 50 28 // TippaNa pR. 11950 / dinindianwwwsikseblishemam iminatan
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya pramANazAstra meM pramANamImAMsA kA sthAna 31 10. prameya aura pramAtA kA svarUpa- prameya jar3a ho yA cetana, para sabakA svarUpa jaina tArkika ne anekAnta-dRSTi kA upayoga karake hI sthApita kiyA aura sarva vyApaka rUpa se kaha diyA ki vastu mAtra pariNAmI nitya hai / nityatA ke aikAntika Agraha kI dhuna meM anubhavasiddha anityatA kA inakAra karane kI azakyatA dekha kara kucha tatva ciMtaka guNa, dharma Adi meM anityatA ghaTA kara usakA jo mela nitya-dravya ke sAtha khIcAtAnI se biThA rahe the aura kucha ava fitaka anityatA ke aikAntika Amaha kI dhuna meM anubhava siddha nityatA ko bhI jo kalpanA mAtra batalA rahe the una donoM meM jaina tArkikoM ne spaSTatayA anubhava kI AMzika asaMgati dekhI aura pUre vizvAsa ke sAtha bala pUrvaka pratipAdana kara diyA ki aba anubhava na kevala nityatA kA hai aura na kevala anityatA kA taba kisI eka aMza ko mAna kara dUsare aMza kA balAt mela baiThAne kI apekSA donoM azoM ko tulya satya-rUpa meM svIkAra karanA hI nyAya saMgata hai| isa pratipAdana meM dikhAI dene vAle vizeSa kA parihAra unhoMne dravya aura paryAya yA sAmAnya aura vizeSa grAhiNI do dRSTiyoM ke spaSTa pRthakkaraNa se kara diyA / dravya-paryAya kI vyApaka dRSTi kA yaha vikAsa jaina- paramparA kI hI dena hai / jIvAtmA, paramAtmA aura Izvara ke saMbandha meM sadguNa-vikAsa yA AcaraNa sAphalya kI STa se asaMgata aisI aneka kalpanAe~ tatva ciMtana ke pradeza meM pracalita thIM / ekamAtra paramAtmA hI hai yA usase bhinna aneka jIvAtmA cetana bhI haiM, para tattvataH ve sabhI kUTastha nirvi kAra aura nirlepa hI haiN| jo kucha doSa yA bandhana hai vaha yA to nirA zrAnti mAtra hai yA a prakRti gata hai / isa matalaba kA tattva- citana eka ora thA dUsarI ora aisA bhI ciMtana thA jo kahatA ki caitanya to hai, usameM doSa, vAsanA Adi kA lagAva tathA usase alaga hone kI yogyatA bhI haiM para usa caitanya kI pravAha-baddha pArA meM koI sthira tattva nahIM hai| ina donoM prakAra ke tava citanoM meM sadguNa-vikAsa aura sadAcAra- sAphalya kI saMgati saralatA se nahIM baiTha pAtI / vaiyaktika yA sAmUhika jIvana meM sadguNa vikAsa aura sadAcAra ke nirmANa ke sivAya aura kisI prakAra se sAmaMjasya jama nahIM sakatA / yaha soca kara jaina- cikoM ne AtmA kA svarUpa aisA mAnA jisameM eka sI paramAtma zakti bhI rahe aura jisameM doSa, vAsanA Adi ke nivAraNa dvArA jIvana-zuddhi kI vAstavika javAbadehI bhI rhe| AtmaviSayaka jaina-ciMtana meM vAstavika paramAtma-zakti yA Izvara- bhAva kA tulya rUpa se sthAna hai, anubhava siddha Agantuka doSoM ke nivAraNArtha tathA sahaja-zuddhi ke AvirbhAvArtha prayatna kA pUrA avakAza hai / isI vyavahAra - siddha buddhi meM se jIvabhedavAda tathA dehamamANavAda sthApita hue jo saMmilita rUpa se eka mAtra jaina paramparA meM hI haiN| 11. sarvajJatva samarthana - pramANa - zAstra meM jaina sarvajJa bAda do dRSTiyoM se apanA khAsa sthAna rakhatA hai / eka to yaha ki vaha jIva-sarvajJa yAda hai jisameM hara koI adhikArI kI sarvajJatva W 1 TippaNa pu0 53, 50 6 0 54. paM0 17 / 2057 20 21 / 2070 800 136. 011 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pAne kI zakti mAnI gaI hai aura dUsarI dRSTi yaha hai ki janapakSa nirapavAda' rUpa se sarvajJavAdI hI rahA hai jaisA ki na bauddha paramparA meM huA hai aura na vaidika paramparA meM / isa kAraNa se kAlpanika, akAlpanika, mizrita yAvat sarvajJatva samarthaka yuktiyoM kA saMgraha makele jaina pramANazAstra meM hI mila jAtA hai / jo sarvajJasva ke sambandha meM hue bhUtakAlIna bauddhika vyAyAma ke aitihAsika abhyAsiyoM ke tathA sAmpradAyika bhAvanA vAloM ke kAma kI cIja hai / 2. bhAratIya pramANazAstra meM hemacandra kA arpaNa paramparA prApta uparyukta tathA dusare aneka choTe bar3e tatvajJAna ke muddoM para hemacandra ne aisA koI viziSTa ciMtana kiyA hai yA nahIM aura kiyA hai to kisa kisa mudde para kisa prakAra hai jo jaina tarka zAstra ke alAvA bhAratIya pramANa-zAstra mAtra ko unakI dena kahI jA sake / isakA jabAba hama hiMdI TippaNoM meM usa usa sthAna para aitihAsika tathA tulanAsmaka dRSTi dvArA vistAra se de cuke haiN| jise duharAne kI koI jarUrata nahIM / vizeSa jijJAsu usa usa mudde ke TippaNoM ko dekha leveN| sukhlaal| granthakAra kA paricaya / bhAratavarSa ke itihAsa ko ujjvala karane vAle tejasvI AcAryamaNDala meM zrI hemacandrAcArya pratiSThita haiN| apanI janmabhUmi evaM kAryakSetra ke pradeza kI lokasmRti meM unakA nAma sarvadA aluca rahA hai| unake pIche ke saMskRta paNDitoM meM unake anthoM kA mAdara huA hai aura jisa sampradAya ko unhoMne maNDita kiyA thA usameM ve 'kalikAlasarvajJa' kI asAdhAraNa sammAnya upAdhi se vikhyAta hue haiN| niruktakAra yAskAcArya prasaMgavazAt bhAcArya zabda kA nirvacana karate hue kahate hai ki 'AcArya kyoM ! AcArya bhAcAra grahaNa karavAtA hai, athavA AcArya arthoM kI baddhi karatA hai yA buddhi bar3hAtA hai|'' bhASA zAstra kI dRSTi se ye vyutpaciyA~ satya ho yA na hoM, parantu AcArya ke tInoM dharmoM kA isameM samAveza hotA dikhAI detA hai| Aja kala kI paribhASA meM isa prakAra kaha sakate haiM ki AcArya ziSyavarga ko ziSTAcAra tathA sadvartana sikhAtA hai, vicAroM kI vRddhi karatA hai aura isa prakAra buddhi kI vRddhi karatA hai, arthAt cAritra tathA buddhi kA jo vikAsa karAne meM samartha ho vaha AcArya / isa atha meM zrI hemacandra gujarAta ke eka pradhAna 1 TippaNa pR0 27. paM0 11 2 AcAryaH kasmAt ? AcArya AcAra grAhayati, bhAcinotlAn , sacinoti buddhimiti kA-101-4, pR. 62(bau. saM. prA. miiriij)|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARADABosniamwaiaHBITERAHAL prandhakAra kA paricaya AcArya hue| yaha bAta unake jIvana kArya kA aura loka meM usake pariNAma kA itihAsa dekhane se spaSTa hotI hai| jisa deza-kAla meM AcArya hemacandra kA jIvana kRtArtha huA vaha eka ora to unakI zaktioM kI pUrI kasauTI kare aisA thA aura dUsarI ora una zaktioM ko pragaTa hone meM pUrA avakAza dene vAlA thaa| RSSBIA usicsASHARMAdit yadi jinapabhasUri ne 'purAvidoM ke mukha se sunI huI' paramparA satya ho to kaha sakate haiM ki vi0 saM0 502 (I0 sa0 446) meM lakkhArAma nAma se jo jananivAsa prakhyAta thA usa jagaha vi0 saM0 802 (I0 sa0 746) meM 'aNahila gopAla' se parIkSita pradeza meM 'cAukaDa vaMza ke motI sama vaNarAya ne 'pattaNa' bsaayaa| yaha pasana aNahillapurapATana ke nAma se itihAsa meM prasiddha huA / isa rAjadhAnI kA zAsana cAraDAoM ne aura solaMkiyoM ne dhIre-dhIre phailAyA aura isake sAtha hI sAtha bhinnamAla ( athavA zrImAla), valabhI tathA girinagara kI nagarazrIoM kI yaha nagarathI uccAdhikAriNI huii| isa usarAdhikAra meM samAdhAniyoM-kAnyakuja, ujjayinI evaM pATaliputra ke bhI saMskAra the / isa abhyudaya kI parAkASThA jayasiMha siddharAja (vi0 saM0 1150-1199), aura kumArapAla (vi0 saM0 1199-1229) ke samaya meM dikhAI dI aura paunI zatAbdi se adhika kAla (I0 sa0 1094-1173 ) taka sthira rahI / AcArya hemacandrakA AyuSkAla isa yuga meM thA, unheM isa saMskAra samRddhi kA lAbha prApta huA thaa| ve usa yuga se bane the aura unhoMne usa yuga ko banAyA ! ___ jayasiMha siddharAja ke pitAmaha bhImadeva (prathama) (I0 10 1021-65) aura pitA karNadeva ke kAla meM ( I0 sa0 1064-94) aNahilapurapATana deza-videza ke vikhyAta vidvAnoMke samAgama aura nivAsa kA sthAna bana gayA thA, aisA 'prabhAvakacarita' ke ulekhoM se mAlUma hotA hai| bhImadeva kA sAndhi-vigrahika 'vipa DAmara', jisakA hemacandra dAmodara ke nAma se usa karate haiM, apanI buddhimattA ke kAraNa prasiddha huA hogA aisA jAna par3atA hai| zaivAcArya jJAnadeva, purohita somezvara, surAcArya, madhyadeza ke brAkSaNa paNDita zrIdhara aura zrIpati ( jo Age jAkara jinezvara aura buddhisAgara ke nAma se jaina sAdhu rUpa meM 1. 5.. vividhatIrthakarUpa; saMpAdakaH muni zrI jina vijayajIH siMghI jaina-pranthamAlA / 2 dekho prabhAvakacarita ( nirgaya sAgara ) pRSTha 1.6-346 / 3 bhImadeva kI rAnI udayamatI kI vApikA-bAvar3I ke sAtha dAmodara ke kue~ kA lokoktima udisya mAtA hai| isa para se usane sundara zilpa ko utejana diyA hogA aisA pratIta hotA hai 'rANako bAya nai dAmodara kubo jeNe na joyo se jIvatA muo' ( rAnI kI bAvar3I aura dAmodara kuoM jimane na dekhA vaha jIte mUbhA) dekho pravandha cintAmaNi pR.30-14, siMdhI ana graMthamAlA aura dAmodara' una ke lie pAtraya 8,61
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 34 prasiddha hue ), jayarAzi bhaTTa ke tatvopaplava' kI 'yuktiyoM ke bala se pATana kI sabhA meM bAda karane vAlA bhRgukaccha ( bhaDoca ) kA kolakavi dharma, tarkazAstra ke praur3ha adhyApaka jainAcArya zAntisUri jinakI pAThazAlA meM 'bauddha tarka meM se utpanna aura samajhane meM kaThina aise prameyoM kI zikSA dI jAtI thI aura isa tarkazAlA ke samartha chAtra municandra sUri ityAdi paNDita prakhyAta the / 'karNasundarI nATikA' ke kartA kAzmIrI paNDita bilhaNa ne aura mavAjITIkAkAra abhayadevasUri ne karNadeva ke rAjya meM pATana ko suzobhita kiyA thA / / __ jayasiMha siddharAjake samaya meM siMha nAmakA sAMsyavAdI, jaina vIrAcArya, 'pramANanayatatvAloka' aura TIkA 'sthAdvAdaratnAkara' ke racAyatA prasiddha tArkika vAdidevasUri ityAdi prakhyAta the / 'mudritakumudacandra' nAmaka prakaraNa meM jayasiMha kI vidvarasabhA kA varNana AtA hai| usameM tarka, bhArata aura parAzara ke mahaSi sama maharSikA, zAradAdeza ( kAzmIra ) meM jinakI vidyA kA ujjvala mahotsava suvikhyAta thA aise utsAha paNDita kA, adbhuta matirUpI lakSmI ke lie sAgarasama sAgara paNDita kA aura mamANazAstra ke mahArNava ke pAraMgata rAma kA uslekha pAtA hai ( aMka 5, pR0 45) / vaDanagara kI prazasti ke racayitA prajJAcakSu, pAbATa ( poravADa ) kavi zrIpAla aura 'mahAvidvAn' evaM 'mahAmati' Adi vizeSaNayukta bhAgavata devabodha paraspara spardhA karate huye bhI jayasiMha ke mAnya the| vArANasI ke bhAva bRhaspati ne bhI pATana meM Akara zavadharma ke dvAra ke lie jayasiMha ko samajhAyA thA / isI bhAva bRhaspati ko kumArapAla ne somanAtha pATana kA gaNDa ( rakSaka) bhI banAyA thaa| inake atirika maladhArI hemacandra, gaNaratnamahodadhi' ke kartA varSamAnasuri, 'vAgbhaTTAlaMkAra ke kartA vAgbhaTTa Adi vidvAn pATana meM prasiddha the / ra ___ isa para se aisI kalpanA hotI hai ki jisa paNDita maNDala meM A0 hemacandra ne prasiddhi prApta kI vaha sAdhAraNa na thaa| usa yuga meM vidyA tathA kalA ko jo uttejana milatA thA' usase hemacandra ko vidvAn hone ke sAdhana sulabha hue hoMge, para unameM agrasara hone ke lie asAdhAraNa buddhi kauzala dikhAnA par3A hogaa| anRS SocickeBASSSSS zrI jinavijaya jI ne kahA hai usake anusAra bhArata ke koI bhI prAcIna aitihAsika puruSa viSayaka jitanI aitizya sAmagrI upalabdha hotI hai usakI tulanA meM A0 hemacandra viSayaka lampa sAmagrI vipula kahI jA sakatI hai| phira bhI AcArya ke jIvana kA surekha citra citrita karane ke lie vaha sarvathA apUrNa hai| buddhisAgara kRta ... zloka pramANa saMskRta vyAkaraNa jAbADhipura ( jAlora, mAravAda ) meM vi0 saM0 114.(i. sa. 11.)meM pUrNa huA thaa| jinezvara ne tarka Upara graMtha likhA thaa| dekho purAtatva pustaka 2, pR.81-84; kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 144-451 2 dekho kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. // 2-61 / 3 dekho, zilpakalA ke lie-'kumArapAlavihArazataka'-hemacandra ke ziSya rAmacandra kRta, jisameM kumArapAla vihAra nAmaka maMdira kA varNana hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ : andhakAra kA paricaya DA0 vyukhara ne I0 sa0 1889 meM vienA meM A0 hemacandra ke jIvana Upara gaveSaripUrvaka eka nibandha pragaTa kiyA thA; usameM unhoMne A0 hemacandra ke apane grantha 'yAzrayakAvya ' ' siddhahema kI prazasti' aura 'triSaSTizalAkA puruSacarita' meM se 'mahAvIra carita' ke atirikta prabhAcandrasUri kula 'prabhAvaka carita' (vi0 saM0 1334 I0 sa0 1278 ), merukUTa 'prabandha cintAmaNi' (vi0 saM0 1361-60 sa0 1305), rAjazekharakRta 'koza' aura upAdhyAya 'kumArapAla prabandha' kA sAdhana ke rUpa meM upayoga kiyA thaa| aba hameM inake alAvA somaprabhasUri kRta 'kumArapAla pratibodha' aura 'zatArtha kAvya', yazaHpAlakRta "moharAja parAjaya" ( vi0 saM0 1229-32 ), aura ajJAtakartRka "purAtana saMgraha" upalabdha haiN| inameM se somamabhasUri tathA yazaHpAla A0 hemacandra ke yars samakAlIna the / isa sAmagrI meM se "kumArapAla pratibodha" ( vi0 saM0 1241 ) ko bhAcArya kI jIvana kathA ke lie mukhya lAdhAra grantha mAnanA cAhie aura dUsare granthoM ko pUraka mAnanA caahie| somaprabhasUrake kathanAnusAra unake pAsa jJeya sAmagrI khUba thI, para usa sAmagrI meM se unhoMne apane rasa ke viSaya ke anusAra hI upayoga kiyA hai / isalie hama jise jAnanA jAheM aisA bahuta sA vRtAnta gUr3ha hI rahatA hai / : 4 : 'prabhAvakacarita' ke anusAra AcArya kI janmatithi vi0 saM0 1945 kI kArtika pUrNimA hai / isake bAda ke anya sabhI grantha yahI tithi dete haiM isalie isa tithi kA svIkAra karane meM koI ar3acana nahIM hai laghukyaska samakAlIna somaprabhasUri ko AcArya / ke jIvana kI kisI bhI ghaTanA kI tithi dene kI AvazyakatA pratIta nahIM huI / 'mokula', pitA '' reat cAciga ), mAtA 'cAhiNI' athavA pAhaNI ); vAsasthAna 'dhukya' ( ghandhukA ) ye bAteM bhI nirvivAda haiN| janma dhandhukA meM hI huA hogA yA anyatra isa bAre meM somamamasUri kA spaSTa kathana nahIM hai / bAlaka kA nAma 'caGgadeva' thA / vaha jisa samaya mAtA ke garbha meM thA usa samaya mAtA ne jo Azcaryajanaka svama dekhe the unakA varNana somaprabhasUri karate haiN| AcArya ke avasAna ke bAda bArahaveM varSa meM pUrNa hue grantha meM isa prakAra jo camatkArI puruSa gine jAne lage yaha samakAlIna puruSoM meM unakI jIvana- mahimA kA sUcaka hai / somaprasUri kI kathA ke anusAra: "pUrNa gaccha ke devacandrasUri vihAra karate hue dhaMdhukA Ate haiN| vahA~ eka dina dezanA pUrI hone para eka 'vaNikkumAra' dAtha jor3akara AcArya se prArthanA karatA hai 1 'kumArapAla pratibodha' pR0 3 choka 30-31 / e dekho pR0 347 zloka 848 / dekho 'kumArapAla pratiSazeSa' (vi0 saM0 1241 ) 0478
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 prastAvanA 'sucAritrarUpI jalayAna dvArA isa saMsAra samudra se pAra lagAie / ' bAlaka kA mAmA nemi guru se paricaya karavAtA hai / "devacandrasUri kahate haiM ki-'isa bAlaka ko prApta kara hama ise niHzeSa zAstra paramArtha meM avagAhana karAveMge; pazcAt yaha isa loka meM tIrthara jaisA upakAraka hogaa| isalie isake pitA caJca se kaho ki isa cakradeva ko vrata grahaNa ke lie AjJA de|" "bahuta kahane sunane para bhI pitA atisteha ke kAraNa AjJA nahIM detA, parantu putra 'saMyama grahaNa karane ke lie dRDhamanA hai / mAmA kI anumati se vaha cala par3atA hai aura guru ke sAtha khambhatistha' (khammAta ) pahu~catA hai / " somaprabhasUri ke kathana me haTanA to spaNa hai ki pitA kI anumati nahIM thI; mAtA kA abhiprAya kyA hogA isa viSaya meM vaha mauna hai / mAmA kI anumati se caMgadeva ghara chor3akara cala detA hai| somaprabhasUri ke kathana kA tAtparya aisA bhI hai ki bAlaka caMgadeva svayaM hI dIkSA ke lie dRr3ha thaa| pA~ca yA ATha varSa ke bAlaka ke lie aisI hadavA manovijJAna kI dRSTi se kahA~ taka sambhava hai isa zaMkA kA jisa taraha nirAkaraNa ho usI taraha se isa viSaya kA aitihAsika dRSTi se nirAkaraNa ho sakatA hai| sambhava hai, kevala sAhitya kI chaTA lAne ke lie bhI isa prakAra somaprabhasUri ne isa prasaMga kA varNana kiyA ho| caMgadeva kA zramaNa sampradAya meM kaba praveza humA isa viSaya meM matabheda hai| 'prabhAvaka parita' ke anusAra vi0 saM0 1150 (I0 sa0 1094 ) arthAt pA~ca varSa kI Ayu meM huaa| jinamaNDanakRta 'kumArapAla prabandha' vi0 saM0 1154 (I0 saM0 1098 ) kA varSa batalAtA hai jaba ki prabandha cintAmaNi, purAtana-prabandha-saMgraha aura prabandhakoza ATha varSa kI Ayu batalAte haiN| dIkSA viSayaka janazAstroM kA abhizaya dekheM to ATha varSa se pUrva dIkSA sambhava nahIM hotii| isalie caMgadeva ne sAdhu kA veza ATha varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1154 (I0 sa0 1098) meM grahaNa kiyA hogA, aisA mAnanA adhika yuktiyukta hai|' somasomasUri ke kathanAnusAra:--"usa somamuha'...saumyamustra kA nAma somacandra rakhA gyaa| thor3A samaya jinAgama kathita tapa karake vaha gaMbhIra zrutasAgara ke bhI pAra pahu~cA / 'duSama samaya meM jisakA sambhava nahIM hai aisA guNoSavAlA' yaha hai aisA manameM vicAra kara zrIdevacandrasUri ne use gaNadhara pada para sthApita kiyA / hema jaisI deha kI krAnti thI aura candra , dekho 'kumArapAla pratiyodha'. 27 / dekho prabhAvakArita pR. 347 zloka 848+ destrI kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 265- pramAvakacarita meM visaM. 115.(I.sa.1.94) varSa kaise AyA yaha vicAraNIya prazna hai| merA anumAna aisA hai ki dhaMdhukA meM devacandrasUri kI dRSTi aMgadeva para usa varSa meM jabhI hogI; manyacintAmaNi ke anusAra aMgadeva devacandari ke sAtha prathama kavitI AyA; vahA~ udayana maMtrI ke putroM ke sAtha usakA pAlana huA aura anta meM caruca (pravandha cintAmaNi ke anusAra cAciga) ke hAthoM hI dIkSA mahotsaba sammAna meM huaa| usa samaya caMgadeva kI Abu ATha arSa kI huI hogI / bana ko sammati prApta karane meM tIna varSa gae hoM aisA merA anumAna hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 walisonisatistsanitarikwikiwanduadi x i ANIAivasawkamsinities.. prandhakAra kA paricaya kI taraha logoM ko Ananda denevAlA thA, isalie vaha hemacandra ke nAma se prasiddha huaa| samagra loka ke upakArArtha vividha dezoM meM vaha vihAra karatA thA ataH zrIdevacandrasUri ne use kahA--'gurjara deza chor3akara anya dezoM meM bihAra mata kara / jahA~ tU rahA hai bahI mahAn paropakAra kregaa|' vaha guru ke vacana se dezAntara meM vihAra karanA chor3akara yahIM ( gurjara deza-- pATana meM) bhanyajanoM ko jAgarita karatA rahatA hai| isa varNana meM se eka bAta vizeSa ullekhanIya hai| AcArya hemacandra gurjara deza meM aura pATana meM sthira hue usase pahale unhoMne bhAratavarSa ke itara bhAgoM meM vihAra kiyA hogA aura guru devacandra kI AzA se unakA vihAra gurjara deza meM hI maryAdita huaa| __ somamamasUri kA varNana sAmAnya rUpa kA hai| AcArya kA jIvana-vRttAnta jAnanevAloM ke sAmane kahA ho aisA hai| ataeva hamAre lie pIche ke grantha aura prabandha taphasIla ke lie AdhAra rUpa hai| bhaMgadeva ke kuTumba kA dharma kaunasA hogA / / somaprabhasUri pitA ke lie itanA hI kahate hai ki 'krayadevagurujaNacco caJco ( deva aura gurujana kI arcA karanevAlA cacca ) / ' aura ke mAtA cAhiNI ke kevala zIla kA hI varNana karate haiN| mAmA nemi devacandrasUri kA upadeza munane ke lie AyA hai isa para se vaha jainadharmAnurAgI jAna par3atA hai| pIche ke anya cazca ko mithyAtvI kahate haiN| isa para se baha jaina so nahIM hogA aisA vizvAsa hotA hai| prabandha cintAmaNi ke ullekha ke anusAra paise kI lAlaca dI jAne para baha use 'zivanirmAzya' vat samajhatA hai; ataeva yaha mAhezvarI ( Ajakala kA mezrI ) hogaa| cAhinI jainadharmAnurAgI ho aisA sambhava hai| pIche se vaha jaina-dIkSA letI hai aisA prabandhoM meM ullekha hai| somacandra ko ikIsa varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1966 (I0 sa0 1110) meM sUripada milA / isa saMvatsara ke viSaya meM matabheda nahIM hai| isa samaya se vaha hemacandra ke nAma se khyAta huA / kumArapAla pratibodha ke anusAra sUriSada kA mahotsava nAgapura ( nAgora-mArabAr3a) meM humA / isa prasaMga para kharca karanevAle vahIM ke eka vyApArI dhanada kA nAma batalAyA gayA hai| itanI azpAyu meM itane mahattva kA sthAna hemacandra ko diyA gayA yaha samakAlInoM para par3e hue unake prabhAva kA pratIka hai| jayasiMha siddharAja ko bhI 'purAtanaprabandhasaMgraha' ke . avalo kumArapAla pratiyobha pR0 12. 2 dekho prabandhacintAmaNi pR. 83, 3 isa samaya medhI dhaniye prAyaH vaiSNaya hote haiN| 4 eka hI kuTumba meM bhinna bhinna dharmAnurAga hone ke ameka dRSTAnta bhArata ke itihAsa meM prasiddha hai aura do dazaka pUrva gujarAta meM ameva vaizya kuTumba aise the jinameM aisI sthiti vidyamAna thI! dekho kAvyAnuzAsana prastAvakA pu. 159 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 prastAvanA - anusAra ATha varSa kI Ayu meM rAjyAdhikAra prApta huA thA aura usane bhI aspAyu meM solaMkiyoM ke rAjya kI pratiSThA sthApita kI thii| jisakI vidyA prApti hatanI asAdhAraNa thI usane vidyAbhyAsa kisase, kahA~ aura kaise kiyA yaha kutUhala svAbhAvika hai / parantu isa viSaya meM hameM Avazyaka jJAtavya sAmagrI labdha nahIM hai / unake dIkSAguru devacandramari svayaM vidvAna the aura 'sthAnAsUtra' para unakI TIkA prasiddha hai| "triSaSTizalAkApuruSacarita' meM hemacandra kahate hai ki-"tuzmasAdAdavigatajJAnasampanmahodayaH---arthAt guru devacandra ke prasAda se zAna sampatti kA mahodaya unhe pAsa huA thaa| parantu dIkSAguru devacandra vidyAguru hoMge ki nahIM aura hoMge to kahAM taka, isa prazna kA asara nahIM miltaa| ___ 'pabhAvaka carita' ke anusAra somacandra ko ( AcArya hone se pUrva ) take, lakSaNa aura sAhitya ke Upara zIghratA se prabhutva prApta huA thA; aura 'zatasahasrapada' kI dhAraNa ki se use santoSa na huA isalie 'kAzmIradezavAsinI' kI ArAdhanA karane ke lie kAmIra jAne kI anumati guru se mAMgI para usa kAzmIra dezavAsinI grAmI' ke lie unheM kAzmIra jAnA na par3A; kintu kAzmIra ke lie prayANa karate hI khambhAta se bAhara zrIraiksa vihAra meM usa bAlI kA unheM sAkSAtkAra huA aura isa taraha svayaM 'siddhasArasvata' hue / ___prabhAvaka carita' ke isa kathana se aitihAsika tAtparya kyA nikAlanA yaha vicAraNIya hai / mujhe aisA pratIta hotA hai ki somacandra male kAzmIra na gaye hoM to bhI unhoMne kAzmIrI paNDitoM se adhyayana kiyA hogA / kAzmIrI paNDita gujarAta meM Ate jAte the yaha vimhaNa ke Agamana se sUcita hotA hai / 'mudritakumudacandra' nATaka ke anusAra jayasiMha kI sabhA meM utsAha nAmaka kAzmIrI paNDita thA / hemacandra ko vyAkaraNa likhane se pUrva vyAkaraNa anyoM kI AvazyakatA par3I thI jinheM lene ke lie utsAha paNDita kAzmIra deza meM gayA thA aura vahA~ se ATha vyAkaraNa lekara AyA thaa| jaba 'siddhahema' pUrA huA taba unhoMne use zAradA deza meM mejA thaa| isake atirikta kAvyAnuzAsana meM hemacandra jisa bahumAna se AcArya abhinava 1 prabandhoM ke anusAra jayasiMha vi. saM. 115. (I.sa.1.94 ) meM siMhAsanArUra huA / usa samaya yadi usakI Ayu ATha varSa kI mAna leM to usakA janma vi. saM. 1142 meM aura isa taraha hemacandra se Ayu meM jayasiMha ko tIna varSa kyA samajhanA cAhie / 'prabandhacintAmaNi' usakI 'bhAyu tIna varSa kI ava ki 'pusatanaprabandhasaMgraha' ATha varSa kI batAtA hai jo ki hemacandra ke 'pAzraya' meM kathita 'stambekaritrIhi' ke sAtha ThIka baiThatA hai( kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 165) / kumArapAla kA janma yadi vi. saM. 1349 (i. sa. 1.93 ) meM svIkAra kareM to hemacandra kumArapAla se cAra varSa bar3he hue dekho kAdhyAbhuzAsana prastAvanA pR. 3.1aura pR. 27 / pramANanayatasvAloka aura syAdvAparalAkara ke kartA mahAm jaina tArkika mAdidevasUri se Ayu mai hemacandra yo varSa choTe | parantu hemAnandra AcArya kI dRSTi se bhAra varSe bar3e the| saMbhava hai, digambarAcArya kumudacandra ke sAtha vAdayuddha ke samaya kSetrasari kI khyAti adhika ho-dekho kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 240, phuTanoTa / 1 dekho prabhAvakanyarita . 198-193
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarttippaakkpptttt pttpp ntmppaattttkkppttttpootippaal vaakkik kppm.. andhakAra kA paricaya gupta kA ullekha karate haiM vaha bhI unakA kAzmIrI paNDitoM ke sAtha gAda vidyA paricaya sUcita karatA hai| vi0 saM0 1166 ( I0 sa0 1110 ) meM hakIsa varSa kI Ayu meM somacandra hemacandrasUri hue yaha yuvAvasthA meM prApta asAdhAraNa pANDitya kA prabhAva hogA / tarka, lakSaNa aura sAhitya ye usa yuga kI mahAvidyAe~ zrI aura isa trayI kA pANDitya rAjadarabAra aura janasamAja meM agragaNya hone ke lie Avazyaka thaa| ina tInoM meM hemacandra ko ananya sAdhAraNa pANDitya thA yaha unake usa usa viSaya ke granthoM para se spaSTa dikhAI detA hai| AcArya hone ke bAda aura pahale hemacandra ne kahA~ kahA~ vihAra kiyA hogA ise byore se jAnane ke lie hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai| AcArya hone se pUrva gujarAta ke bAhara khUba dhUme hoMge yaha sambhava hai, parantu, Upara jaiptA kahA hai, gurukI AjJA se gurjara deza meM hI apanA kSetra maryAdita karane ke lie bAdhya hue / hemacandra aNahillapura pATana meM sabase pahale kisa varSa meM Ae, jayasiMha ke sAtha prathamasamAgama kaba huA ityAdi nizcita rUpa se jAnane kA hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai| parantu vaha rAjadhAnI paNDitoM ke lie AkarSaNa thii| isalie vidyAprApti evaM pANDitya ko kasauTI para kasane ke lie hemacandra kA AcArya hone se pUrva hI vahAM AnA-jAnA huA ho yaha saMbhava hai| ___pramAvaka carita' aura 'rabandha cintAmaNi' ke anusAra kumudacandra ke sAtha zAstrArtha ke samaya hemacandra upasthita the arthAt vi0 saM0 1981 ( I0 sa0 1125) meM ve jayasiMha siddharAja kI paNDita sabhA meM vidyamAna the| usa samaya unakI Ayu ikattIsa varSa kI hogI tathA AcAryapada mile eka dazaka bIta gayA hogaa| usa samaya hemacandra vAdI devacandrasUri jitane pratiSThita nahIM hoMge, athavA unakA vAda kauzala zAntisUri Adi kI tArkika paramparA vAle vAdidevasUri jitanA nahIM hogaa| ___ 'prabhAvakacarita' ke anusAra jayasiMha aura hemacandra kA prathama milana aNahillapura ke kisI vaMga mArga para huA thA jahAM se jayasiMha ke hAthI ko gujarane meM rukAvaTa par3I thI aura jisa prasaMga para eka tarapha se hemacandra ne 'si' ko nizaMka hokara apane gajarAja ko le jAne ke lie kahA aura zleSa se stuti kii| parantu isa ullekha meM kitanA aitihAsika tathya hai, yaha kahanA kaThina hai| siddharAja jayasiMha ke mAlavA kI aMtima vijaya ke samaya bhinna minna sampradAyoM ke pratinidhi use abhinandana dene ke lie Ae; usa samaya jaina-sampradAya ke pratinidhi ke rUpa meM ullekhanIya yaha hai ki 'kAvyaprakAza' kI sambhAvya prathama TIkA 'saMketa' gujarAta ke mANikya candra ne likhI hai| 2. kAraya prasare siddha hastirAjamazakvitam / asyantu diggajAH kiM bhUstvayaivodbhUtA battaH // 6 // 3. 'kumArapAla prabandha' hemacandra aura jayasiMha kA prathama-samAgama isa prasaMga se pUrva bhI huA thA aisA sUcita karatA hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 prastAvanA hemacandra ne svAgata kiyA thA / usa prasaMga kA unakA loka prasiddha hai| yaha ghaTanA vi0 saM0 1191-92 meM ( I0 sa0 1136 ke prArambha ) meM ghaTita huI hogI / usa samaya hemacandra kI Ayu chayAlIsa saiMtAlIsa varSa kI hogI / jayasiMha siddharAja aura hemacandra kA sambandha kaisA hogA isakA anumAna karaneke lie prathama AdhArabhUta graMtha 'kumArapAla pratibodha' se kucha jAnakArI milatI hai- "eerat ke cUr3AmaNi bhuvana prasiddha siddharAja ko sampUrNa saMzaya sthAnoM meM ve praSTavya hue / midhyAtva se mugdhamati hone para bhI unake upadeza se jayasiMha rAjA jinendra ke dharma meM anuraktamanA huaa| unake prabhAva meM Akara hI usane usI nagara ( aNahilapura ) meM ramya 'rAjavidAra' banAyA aura siddhapura meM cAra jina pratimAoM se samRddha 'siddhavihAra' nirmita kiyA / jayasiMha deva ke kahane para ina sunIndra ne 'siddhahema vyAkaraNa' banAyA jo ki niHzeSa zabda lakSaNa kA nidhAna hai| amRtamayI vANI meM vizAla unheM na milane para jayasiMhadeva ke cica meM eka kSaNa bhI santoSa nahIM hotA thA / " - kumArapAla pratibodha pR0 22 / isa kathana meM bahuta sA aitihAsika tathya dikhAI detA hai| hemacandra aura jayasiMha kA sambandha kramazaH bAr3ha huA hogA, aura hemacandra kI vidvattA evaM vizada pratipAdana zailI se ( jo ki unake granthoM meM pratIta hotI hai ) ve usake vicArasArathi hue hoNge| jayasiMha ke uttejana se hemacandra ko vyAkaraNa, koza, chanda tathA alaGkAra zAstra racane kA nimitta prApta huA aura apane rAjA kA kIrtana karanevAle, vyAkaraNa sikhAnevAle tathA gujarAta ke loka jIvana ke pratibimba ko dhAraNa karanevAle 'dvAzraya' nAmaka kAvya racane kA mana huA / iSTa devatA kI upAsanA ke viSaya meM jayasiMha kaTTara zaiva hI rahA yaha 'kumArapAla pratibodha' ke 'micchata mohiya maI' mithyAtvamohitamati vizeSaNa se hI phalita hotA hai / parantu aisA mAnane kA kAraNa hai ki dharma vicAraNA ke viSaya meM sAra grahaNa karane kI udAra viveka-buddhi se hemacandra kI carcAe~ hotI hoMgI; aura bahuta sambhava hai ki idhara dharmoM para AkSepa kie binA hI unhoMne jaina-dharma ke siddhAntoM ko samajhAkara jayasiMha ko unameM 'anurakta mana vAlA' kiyA ho / 're feetafi' ke 'sarvadarzanamAnyatA' nAmaka prabandha kA yahA~ ullekha karanA ucita hogA- "saMsAra sAgara se pAra hone kA icchuka zrIsiddharAja 'devatava', aura 'pAtratatva' kI jijJAsA se saba dArzanikoM se pUchatA hai, aura saba apanI stuti tathA dUsaroM kI nindA karate haiN| AcArya hemacandra purANoM meM se kathA kahakara, sA~r3ha banA huA pati sacI oSadhi laM pUrNakumbhI bhava // karolAni saralairdigvAraNAtoraNAnyAsa svakIvijitya jagatIM naveti siddhAdhipaH // prabhAvaka carita pR. 300 1 bhUmiM kavi svagomayaraserAsida ramAkarA / muktAsvastika mAtadhvamu a ger (ei 14, [ko0] 16 ) ke anusAra siddhapura meM jayasiMha ne carama tIrthaMkara mahAvIra svAmI kA mandira banavAyA thA / anya ullekhoM ke lie dekho kAvyAnuzAsana prastAvanA 188
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hitecasionsense mandhakAra kA paricaya khAne se jisa prakAra punaH manuSya ho sakA usI prakAra bhaktise sarvadarzana kA mArAdhana karane se svarUpa na jAnane para bhI mukti milatI hai, aisA abhiprAya dete haiN|" __ yaha 'sarvadarzanamAnyatA kI dRSTi sAmpradAyika cAturI kI thI jaisA ki DaoN0 byumhara mAnate haiM, athavA sAragrAhI viveka buddhi meM se pariNata thI isakA nirNaya karane kA koI bApa sAdhana nahIM hai| parantu anekAntavAda ke rahasyajJa hemacandra meM aisI vivekabuddhi kI sammAvanA hai kyoMki hemacandra aura anya jaina tArkika anekAnta ko 'sarvadarzanasaMgraha ke rUpa maiM bhI ghaTAte haiN| isake alAvA usa yuga meM dUsare sampradAyoM meM bhI aisI vizAlahaSTi ke vicArakoM ke dRSTAnta bhI milate haiN| prathama bhImadeva ke samaya meM zaivAcArya DAnabhikSu aura muvihita jaina sAdhuoM ko pATana meM sthAna dilAnevAle purohita somezvara ke dRSTAnta 'prabhAvaka carita' meM varNita haiM / arthAt pratyeka sampradAya meM aise thor3e bahuta udAramati mAcAmoM ke hone kI sambhAvanA hai| aisA mAnane ke lie kAraNa li. mAraya-vijaya ke bara se jayasiMha kI mRtyuparyanta usake sAtha hemacandra kA sambandha abAdhita rahA; arthAt vi0 0 1121 ke anta se vi0 saM0 1199 ke Arambha taka lagabhaga sAta varSa yaha sambandha askhalita rahA | jayasiMha kI mRtyu ke samaya hemacandra kI Ayu 54 varSa kI thii| ina sAta varSoM meM hemacandra kI sAhityaprakRti ke aneka phala gujarAta ko mile / MPARIKnomiministrTiminimitri" AcArya hemacandra kA kupArapAla ke sAtha prathama paricaya kisa varSa meM huA yaha jAnane kA koI sAdhana upalabdha nahIM hai| 'kumArapAla pratibodha' para se aisA jJAta hotA hai ki maMtrI vAgbhaTadevabAharadeva dvArA kumArapAla ke rAjya hone ke pazcAt vaha hemacandra ke sAtha gADha paricaya meM AyA hogaa| parantu, DaoN. byulhara ke kathanAnusAra sAmrAjya nimitaka yuddha pUrNa honeke anantara prathama paricaya huA hogA aisA mAnane kA koI kAraNa nahIM hai / phira bhI dharma kA vicAra karane kA avasara usa prauDhavaya ke rAjA ko usake bAda hI milA hogaa| jayasiMha ke sAtha kA paricaya samavayaska vidvAn mitra jaisA lagatA hai jaba ki kumArapAla ke sAtha guru-ziSya jaisA pratIta hotA hai| hemacandra ke upadeza se, aisA mAlUma hotA hai ki, kumArapAla kA jIvana uttarAvasthA meM prAyaH dvAdaza vratadhArI zrAvaka jaisA ho gayA hogA / parantu isa para se aisA anumAna karane kI AvazyakatA nahIM hai ki usane apane kula-deva ziva kI pUjA chor3a hI dI hogii|" dekho siddhahema--sakaladarzanasamUhAtmakasyAdvAdasamAzrayaNam - ityAdi pR. 3 aura siddharSi kI vibhUti sahita 'bhyAyAvatAra' pR. 138 / 2dekhe kAthyAnuzAsana prastAvanA pR0 283 ! 3 eka ora jisa taraca hemacandra apane grandhoM meM use 'paramAIta' kahate haiM usI taraha dUsarI ora prabhAsapATana ke 'gaNDa' bhAva bRhaspati ne vi0 saM0 1229 (I. 10 1153) ke bhadrakAlI ke zilAlekha meM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 42 prastAvanA hemacandra ke upadeza se kumArapAla ne apane jIvana meM na kevala parivartana hI kiyA kintu gujarAta ko durvyasanoM meM se mukta karane kA yogya prayAsa bhI kiyaa| jisameM bhI vizeSataH usane jutra aura madya kA pratibandha karavAyA, aura niveza ke dhanApaharaNa kA kAnUna bhI banda kiyA | hemacandra ke sadupadeza se yajJa-yAgAdi meM pazuhiMsA banda huI aura kumArapAla ke sAmantoM ke zilAlekhoM ke anusAra amuka amuka dina ke lie pazuhiMsA kA pratibandha bhI huA thA / kumArapAla ne aneka jaina-mandira bhI banavAe the jinameM se eka 'kumAra-vihAra' nAmaka mandira kA varNana hemacandra ke ziSya rAmacandra ne 'kumAra- vihAra- zataka' meM kiyA hai / 'moharAjaparAjaya' nAmaka samakAlInaprAya nATaka meM bhI ina ghaTanAoM kA rUpakamaya ullekha hai| usa samaya ke anya mahApuruSoM ke sAtha hemacandra ke sambandha tathA vartana viSayaka thor3I sI jJAtavya sAmagrI milatI hai| isa bAta ko pahale kaha hI cuke haiM ki udayana maMtrI ke ghara meM usake putroM ke sAtha bacapana meM canadeva rahA thaa| hemacandra ko sAdhu banAne meM bhI udayana maMtrI ne atyadhika bhAga liyA thA / usake bAda usake putra bAhar3a dvArA kumArapAla ke sAtha gAr3ha paricaya huA thA isakA bhI nirdeza kara cuke hai| 'prabhAva carita' 'mahAmati bhAgavata devabodha' kA ullekha hemacandra kA paraspara vidyA kI kadra karanevAlA maitrI sambandha thA / afa zrIpAla se bhI hemacandra kA gAha paricaya thA / karatA hai| usake sAtha vahanagara kI prazasti ke usa samaya hemacandra kI sAhityika pravRtti pUrNa utsAha se cala rahI thIM / siddhahema zabdAnuzAsana ke bAda kAvyAnuzAsana tathA chandonuzAsana kumArapAla ke samaya meM prasiddha ho gae the| saMskRtadvayAzraya ke antima sarga tathA prAkRta dvayAzraya kumArapAla carita bhI isI samaya likhe gae | apUrNa upalabdha 'pramANamImAMsA' kI racanA anuzAsanoM ke bAda huI / sambhava hai, vaha hemacandra ke jIvana kI antima kRti ho / yogazAstra, triSaSTizalAkA-puruSa carita nAmaka vizAla jaina-purANa, stotra Adi kI racanA bhI kumArapAla ke rAjatvakAla meM hI huI thI / inake atirikta pUrva racita granthoM meM saMzodhana aura una para svopajJa TIkAe~ likhane kI bhI pravRti calatI thI / 'prabhAvaka carita' meM hemacandra ke 'AsthAna' (vidyAsamA ) kA varNana hai vaha ullekhanIya hai| "hemacandra kA AsthAna jisameM vidvAn pratiSThita haiM, jo mollAsa kA nivAsa aura bhAratI kA pitR-gRha hai, jahA~ mahAkavi abhinava grantha nirmANa meM Akula haiM, jahA~ paTTikA (tarutI) aura paTTa para lekha likhe jA rahe haiM, zabdavyutpatti ke lie UhApoha hote rahane kumArapAla ko 'mAhezvaranRpANI' kahA hai aura saMskRta 'vAya' ke bIsaveM sarga meM kumArapAla kI zivabhaki kA ullekha hai / dekhA kAvyAnuzAsana prastAvanA pR0 331 aura 287 / 1 dekho kAvyAnuzAsana prastAvanA pR0 189 tathA pR0 155-961 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ immmmmPINPARENERAR pranthakAra kA paricaya se jo sundara lAtA hai, jahA~ purANakaviyoM dvArA prayukta zabda dRSTAntarUpa se ullikhita kie jAte haiN|" A M ATHAMATKareentinointre hemacandra ne rAjakIya viSayoM meM kitanA bhAga liyA hogA yaha jAnane ke lie nahIM jaisI zeya-sAmagrI hai| ve eka rAjA ke sammAnya mitra tulya aura dUsare ke gurusama the / rAja darabAra meM agragaNya aneka jaina gRhasthoM ke jIvana para unakA prabhAva thaa| udayana aura vAgbhaTAdi maMtriyoM ke sAtha unakA mAna sambandha thA / aisI vastusthiti meM kucha loga hemacandra ko rAjakIya viSayoM meM mahatva dete haiN| parantu rAjanItika kahI jA sake aisI eka hI bAta meM parAmarzadAtA ke rUpa se hemacandra kA ullekha 'prabandhakoza' meM AtA hai| jaise siddharAja kA koI sIdhA uttarAdhikArI na thA vaise hI kumArapAla kA bhI koI nahIM thA ! isalie siMhAsana kise denA isakI salAha lene ke lie vRddha kumArapAla vRddha hemacandra se milane ke lie upAzraya meM gayA, sAtha meM ksAha Ama nAmaka jaina-mahAjana bhI thA / hemacandra ne drohitra pratApamalla ko ( jisakI prazaMsA gaNDa bhAva bRhaspati ke zilAlekha meM bhI AtI hai ) dharma sthairya ke lie gahI dene kA parAmarza diyA kyoMki sthApita 'dharma' kA ajayapAla se hAsa sambhava hai| jaina-mahAjana vasAha Abhar3a ne aisI salAha dI ki 'kucha bhI ho para apanA hI kAma kA' isa kahAvata ke anusAra ajayapAla ko hI rAja diyA jAya / ra isake alAvA hemacandra ne anya kisI rAjakIya carcA meM spaSTataH bhAga liyA ho to usakA pramANa mujhe jJAta nahIM / siddharAja ko hemacandra kitane mAnya the isakA kumArapAla pratibodha meM saMkSepa se hI varNana hai jaba ki kumArapAla ko hemacandra ne kisa taraha jaina banAyA isake lie sArA grantha hI likhA gayA hai| grantha ke anta meM eka zloka hai..."prabhu hemacandra kI asAdhAraNa upadeza zakti kI hama stuti karate haiM, jinhoMne atIndriya jJAna se rahita hokara bhI rAjA ko prabodhita kiyA / " 'prabhAvacarita' ke anusAra hemacandra vi0 saM01229 ( I0 saM0 1173 ) meM 23 varSa kI Ayu meM divaMgata hue| / / / ...danleyapreparamananews inwwwwwm hemacandra viracita andhoM kI samAlocanA kA yaha sthAna nahIM hai| pratyeka grantha ke , anyazAbhimAgumphAkulamahAsako / paTTikApaTTasaMghAtalikhyabhAmayadapaje / / zabdayurapatave'nyonyaM kRtohApohabandhure / purANakasimaSTAntIkRtazabdake / pramovAsavidhAse'tra bhAratIpisamandire / bIhemacandrasUrImAmAsthAne susthavAdide / / prabhAvaka parita pR.314 lo- 193-94 2 isa mantraNA kA samAcAra hemacandra ke eka vidhI ziSya bAlacandra dvArA ajayapAla ko milA thaa| dekho, prabandhakoca pR. 98 / .3 "stumaMstrisandhyaM prabhumareramanyatulyAmupadhezatim / atIndiyAmavivarjito'pi yazoNimadhyacitta prabodhana / kumArapAla pratiSaH pR. 476 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA saMkSipta paricaya ke lie bhI eka eka lekha kI AvazyakatA ho sakatI hai| zabdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana, chandonuzAsana, amidhAnacintAmaNi aura dezInAmamAlA----ina granthoM meM usa usa viSaya kI usa samaya taka upalabdha sampUrNa sAmagrI kA saMgraha huA hai / ye saba usa usa viSaya ke Akara anya haiN| granthoM kI racanA dekhate hue hameM jAna par3atA hai ki ve anya kramazaH Age bar3hanevAle vidyArthIyoM kI AvazyakatA pUrNa karane ke prayala haiN| bhASA aura vizadatA ina andhoM kA mukhya lakSaNa hai| mUla sUtroM tathA usa para kI svopana TIkA meM pratyeka vyakti ko tadviSayaka sabhI jJAtavya viSaya mila sakate haiN| adhika sUkSmatA tathA taphasIla se gambhIra adhyayana ke icchuka vidyArthI ke lie bRhat TIkAe~ bhI unhoMne rakhI hai| isa taraha tarka, lakSaNa aura sAhitya meM pANDitya prApta karane ke sAdhana dekara gujarAta ko svAvalambI banAyA, aisA kaheM to atyukti na hogii| hemacandra gujarAta ke isa prakAra vidyAcArya hue| __yAzraya saMskRta evaM prAkRta kAvya kA uddeza bhI paThanapAThana hI hai| ina granthoM kI prati vyAkaraNa sikhAnA aura rAjavaMza kA itihAsa kahanA-ina do uddezoM kI siddhi ke lie hai| bAbarUpa kliSTa hone para bhI ina donoM kAnyoM ke prasaMga-varNanoM meM kavitva spaSTa jhalakatA hai| gujarAta ke sAmAjika jIvana ke gaveSaka ke lie yAzraya kA abhyAsa atyanta Avazyaka hai| pramANamImAMsA nAmaka apUrNa upalabdha anya meM pramANacarcA hai jisakA vizeSa paricaya Age diyA gayA hai| trizaSTizalAkA puruSa carita to eka vizAla purANa hai / hemacandra kI vizAla pratibhA ko jAnane ke lie isa purANa kA abhyAsa Avazyaka hai| usakA pariziSTa parva bhArata ke prAcIna itihAsa kI gaveSaNA meM bahuta upayogI hai| yogazAlA meM jainadarzana ke dhyeya ke sAtha yoga kI prakriyA ke samanvaya kA samartha prayAsa hai / hemacanda ko yoga kA svAnubhava thA aisA unake apane kathana se hI mAlUma hotA hai| dvAtriMzikAra tathA stotra sAhityika-dRSTi se hemacandra kI uttama kRtiyA~ haiN| utkRSTa buddhi tathA hRdaya kI bhakti kA unameM subhaga saMyoga hai|' ____ bhArata bhUmi aura gujarAta ke itihAsa meM hemacandra kA sthAna pramANoM ke AdhAra se kaisA mAnA jAya ! / bhAratavarSa ke saMskRta-sAhitya ke itihAsa meM to ye mahApaNDitoM kI paMkti meM sthAna pAte haiN| gujarAta ke itihAsa meM unakA sthAna vidyAcArya rUpa se aura rAjA prajA ke AcAra ke sudhAraka rUpa se prabhAva DAlane vAle eka mahAna AcArya kA hai| rasikalAla cho0 parikha SASRD -- w atta 1 dekhA DaoN. Amandarzakara dhruva kI syAvAdamajarI kI prastAvanA pR0 18 aura 24 / 1yaha lekha buddhiprakAza pu.6 the meM pR. 377para gujarAtI meM chapA hai| usIkA yaha anikala anuvAda hai -saMpAdaka /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| prmaannmiimaaNsaa| prathamAdhyAyasya prathamAhnikam / Thakwana TIPS NOTHERPAviirit... viSayaH viSayaH pramANamImAMsAyA vRttemaGgalam 1 1 prAmANyasamathanena apUrvapadasyAvRttividhAne prayojanam nupAdeyatAsUcanam 4 19 sudhANA nirmUlatvAzakSA sannirAsazca 15 dravyApekSayA paryAyApezyA ca jJAne sUtrANyeva kathaM racitAni, kathaM na gRhItamAhilAsaMbhavasamarthanam 4 20 mnu, aay'aatmH mnmu? { avagrahAdInAM brahItagrAhitvenaiva prAmApada-sUtrAdisvarUpanirdezapUrvakaM zAstra Nyasamarthanam parimANasyoktiH1 14 gRhItamAhistre'pi smRteH prAmANyA bhyupagamapradarzanam 1 anvarthanAmasUtra nagarbha zAstrakaraNastha smRtyaprAmApaye na gRhItagrAhitya prayopratijhAvacanam 1 17 jakamityatra jayantasaMvAdaH ayazamdasya arthatrayapradarzanam 1 18 5. saMzayasya lakSaNam pramANazabdasya niSaktiH zAstrasyoddezAdirUpeNa trividhaprakale 6. anadhyavasAyasya lakSaNam mImAMsAzabdena sUcanam 2 6 7. viparyayalakSaNam prAmANyanityo svataH parato vA na mImAMsAzayasya arthAntarakathanena ghaTate iti pUrvapakSaH 5 22 zAstrapratipAdyaviSayANA sUcI 2 12 8. siddhAntinA svataH parato vA prAmANya2. pramANasya lakSaNam nizcayasya samarthanam lakSaNazya prayojanakAzanam 2 21 abhyAsadazApanamatyakSe'numAne ca nirNayapadasyArthaH sArthakyaca 3 1 svataH prAmAranizvayanamarthanam 6 2 arthasya heyopAdeyopekSyatayA vivi anamyAsadazApanne pratyakSe parataH dhatvasthApanam nizcayasamarthanam arthapadasya sArthakyam vATArthaka zAbde parataH prAmANyasampasadasya sArthakyam nizcayasamarthanam 'sthanirNayo'pi pramANalakSaNe vAcyaH' naiyAyikasya pramANalakSaNasya nirAsaH 6 16 iti malaM samarthayamAnena pUrvapakSiNA bhAsarvajJokasya pramANalakSaNasya nirAsa:6 23 khasaMvedanasiddhiprakArapradarzanam 3 14 / saugatasya pramANalazaNasya nirAsaH 6 26 3. svasaMvedanamanumodamAnenApi siddhA- 9. pramANasya dveSA vibhajanam 7 7 ntinA svanirNayasya ativyApi anyathAvibhAgavAdinI mAtAnyu llikhya nirAsaH tayA lakSaNA nakSatvakathanam 4 10 / pramANavaividhya ki saugatavat pratyakSAgrahItagrAhiNI dhArAvAhika jJAnAnA numAnarUpamatAnyayA hatyAkA 5 14 dhyAvataye pramANalakSaNe 'apUrva pada 10. pratyakSaparokSarUpeNa pramANavibhAga: 16 mupAdeyamityAzaGkA akSazabdasya arthavyadarzanena pratyakSa4. gRhIsamAhiNAM dhArAvAhikamAnAnAM daividhyasUcanam
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 sU0 pramANamImAMsAyA viSayAnukramaNikA / paM0 pR0 19 20 viSayaH parokSazabdasya niruktiH sUtratacakAreNa sarvapramANAnAM sama latvasUcanA 'na pratyacAdanyat pramANam' iti lokAyatikAnAmAzaGkA 11. pratyakSevara pramANasiddhisamarthanena zaGkAnirAsa: arthAvyabhicArAt pratyakSaprAmANyavas parokSaprAmANyasiddhiH parokSaprAmANyasiddhau saMvAdakatayA dharmayukhaH parokSArthaviSaya manumAnameveti sauMgatamatasya nirAsa: amAvastu nirviSayatvAt na pramANamiti na pramANAntarbhUta iti nirdezaH abhAvaH kathaM nirviSaya ityAzaGkA 2. abhAvasya nirviSayatva samarthanena 7 prAmANyAprAmANyavyavasyAvanA paro 7 pramANasya siddhiH paracetovRtyadhigamAnyathAnupapattyA punaH tasyaiva siddhiH paralokAdiniSedhAnyathAnupapacyA pi tasyaiva siddhiH tarasamAdhAnam vastuno bhAvAbhAvo bhayAtmakatvasamartha - an sertarUpavastuno nirAkaraNadvArA abhAvapramANasya niSipayatvAviSkaraNam pratyakSapakSayoH bhAvAbhAvobhayagrAhasamarthanam tatusbhAvamA govara iti kumArasya pUrvapathaH abhAvo pratyavagocara iti kRtyA nirAsa: abhAvastu rUpatvAdazAnarUpa iti tasya prAmANyAmA vasyopasaMhAraH 12. pratyakSasya lakSaNam 14. vaizadyasya lakSaNe 15. mukhyapratyakSarUpakevalajJAnasya 7 khakSaNam Atmana: prakAzasvabhASatva siddhiH 7 L m 5 U 21 8 13 6 25 8 185 6 26 8 22 28 w 10 10 8 30 fr & 285 R 31 2 EUR 17 6 E 21 9 26 6 10 14 21 viSayaH prakAzasvabhAvatyAtmanaH sAbaraNatvasiddhiH anAderapi AvaraNasya suvarNamayat liyopapattisamarthanam amUrtaye'pi Atmana AvaraNasaMbhavaH 11 AtmanaH kUTastha nityatve dUSaNabha 11 pariNAminisyAtma samarthanam mukhyapratyakSasya tato vA siddhau pratyakSAdInAmasAmarthyAt tadasiddhi parA kumArikasyAzaGkA 16. sAdhakapramANadvArA kevalajJAnasamarthaneno zaGkAnirAsa: atizayasva prameyatva - jyotizanAvisaMdAnyathAnupattibhirhetubhiH kevalazAnazya siddhi: nodanA hi traikAlika viSayAva frer eft manyamAnena zabarasvAmanA sarvazaH svIkArya evaM iti yuktyA sarvasamarthanam siddhasaMvAdenAgamena sarvazasiddhiH pratyakSeNa effe 'bhattu yathAkathaJcidIzvarAdayaH sarvazAH, manuSyastu na' iti vada kumArika pratyAcAryasya vRSTiH 12 26 madInA rAgAdimattvaM sarvazatvaM ca kathaM syAditi virodhasya sopAsamAviSkaraNam raataar tu vipratipatya 13 19 bharece 17. bAdhakapramANAbhAvAca kevalajJAnasya siddhi: 14 8 14 10 pratyakSasyAbAdhakatama darzanam anumAnasyAcAdhakasyopadarzanam 14 21 AgamasyAcyAbAdhakatva prakaTanam ma 1 18. mukhyapratyakSatvena avadhimanaH paryAyayonirdezaH avadhijJAnasya nirUpaNam sU0 manaHparyAya nirUpaNam 19. avadhimanaH paryAyokSaNyasya nirUpaNam vikRita medasya nirUpaNam pR0 paM 10 27 kh- 11 3 mw B 11 11 11 17 11 29 14 12 1 15 15. 15 12 8 12 15. 12 Re 1 4 7 11 15 17 15. 18
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhA Samsadastisaster maarpkm pttttpptttt peein Hinvityimidiitm pramANamImAMsAyA viSayAnukramaNikA / viSayaH viSayaH pR. paM. kSetrakRtabhedasya nirUpaNam 15 21 pratipAinenoktazAnirAsaH 19 25 svAmitabhedasya nirUpaNam arthAlokyoramAve'pi jJAnotpativiSayakavabhedasya nirUpaNam 1 27 samarthanam 16 28 20. sAMvyavahArikapratyakSasya lakSaNam 16 2 saugatasaMmatasya zAnArthayorjanyajanaka maususaMmatasvasaMvedanapratyakSaprakArasya mAvasya nivAsa: sveTapratyakSe samAvecanam 16 12 saugata matasya vadurapasitadAkAra21. indriyalakSaNAnA tadbhedAnAM ca vAdasya nirAkaraNam 20 17 nirUpaNam 16 17 26. avamahasya lakSaNam indriyANAM AtmasRSTavasta - mI mAvirUyAdavaliavasya ca samarthanam 16 16 / ahasya medapratipAdanam indriyANa liharave tamanyAtmavarti- 27. IhAyA lakSaNam zAnasyAnumAnikatvAparayAnavasyApada hohayomeMdapratipAdanam 21 21 nam IhAyAH prAmANyasamarthanam 21 25 bhASendriyANAM svasaM viditatvasamartha- 28. avAyasya lakSaNam nenAnavasthAmanaprakaTanam 16 24 29. pAraNAyA lakSaNam indriyANAM niruktyantarapradacanam 16 25 dhAraNAyAH saMskarAminnatvasya kAladravyamAvendriyayoH svarUpam 16 27 parimANasya ca nirUpaNam 22 2 indriyaszAminA nirUpaNam 17 5 vaizeSikasamatasya saMskArasvarUpasya indriyasaMkhyAviSaye sArakhyastha vipati nirAsaH pattiH tAnirAsana 17 188 vRddhAcAryAraNAtvenoktAyA aviparasparamindriyANAM bhedAbhedasiddhiH 17 22 cyuterapi avAye sveSTadhAraNAyAca Atmana indriyANA bhedAbhedasiddhiH 18 1 samAvezavidhiH 22 6 dravyendriyANAmapi parasparaM svArambhaka apagrahAdImA kazcidekasvapratipApudgalebhyazca medAbhedasamarthanam 18 5 danam indriyaviSayANAM spAdiInAmapi naiyAyikasaMmatasya pratyakSalakSaNasya bhedAbhedAtmakatvanirUpaNam 18 7 nirAsaH 22 22 22. dravyendriyasya lakSaNam 18 11 prasaGgAbAAmro'prApyakAritvasiddhiH 23 3 23. lakSmadhupayogatyA mAvendriyasya baiM dharmakIbhimatapratyakSasya nirAsaH 238 vidhyaprakaTanam 18 19 mImAMsakAbhimatasya pratyakSalavAmasya lAyupayogayoH sArUpanirdezaH 18 20 nirAsa: svArthasavidi yogyatAkhena labdhI vaddhasAkhyAcAyadhasyezvarakRSNasya ca ndriyaM tatraiva yunApArAtmakatvena pratyakSalakSaNasya skhaNDanam 24 13 upayogendriyaM nirUpya yorantara 30. pramANaviSayasya lakSaNam 24 26 pradazcanam lakSaNamatAnA padAmA dhyAdattiupayogendriyasya indriyatyAbhAvA pradarzanam 25 5 zaGkA tarasamAdhAnaM ca 1 31. arthakriyAsamarthatvAt dravyaparyA24. manaso akSaNam 8 yAtmakasya vastuno viSayatvenAva manodaividhyaprakaTanam 16 17 dhAraNam athAlokApi jJAnanimittatvena 32. vastuno'rthakriyAsAmAthyarUpAtmavAcyAviti zaGkA 16 20 kasya vyavasthApanam 25 16 25. alikayoninimittatvAmAva nityakarUpadradhyAtmakavastunaH kramayoga
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 viSayaH padyAbhyAmarthakriyA karaNAbhAvasamarthanena svAbhAvapratipAdanam anityaikarUpaparyAyAtmakavastunaH kramayaugapadyAbhyAmarthakriyA karaNAbhAvasama nena savAbhAvapratipAdanam kANAdAmivasya parasparAtyanta bhinnasoreardasya nirAsa: jainAbhimate dravyaparyAyo vide dAbhedavAde virodhAdidUpaNAni tanni rAsandha vastunaH dravyaparyAyAtmakatvapakSeSi artha kriyAkaraNAbhAvAzaGkopanyAsaH 33. dravyaparyAyAtmaka vastuna: arthakriyAsAmarthya pratipAdanena uktAzaGkAyA nirAsa: 34. arthaprakAzasya pramANavyavahitaphalatvena pratipAdanama 35-37. ekajJAnagatatvena pramANaphala sU0 1. parokSasya lakSaNam 2. parokSavibhAgasya nirUpaNam smRtyAdInAM parokSapaTanam 3. smRterlakSaNam pra0 paM0 sUba 25 24 26 20 27 14 28 1 28 24 29 5 29 17 viSAmadhika dvitIyamAhnikam / 33 3 33 7 33 10 33 16 33 23 24 11 bhU smRtermAmANyapratipAdanam 4. pratyabhijJAnasya lakSaNam upamAnasya pratyabhijJAyAM samAvezaH 35 pratyabhijJAna smRtyanubhavarUpajJAnaread Heartsya saugatasya nirAkaraNam pratyabhijJAnaM na pratyakSAdanyat iti naiyAyitasya nirAkaraNam, 35. 25. pratyabhijJAyAH prAmANyapratipAdanam 36 13 5. Uhasya lakSaNam 36 20 35 16 vyAsa pratyakSAnumAnayorasAmadhye. reer seer drsAmarthyamanam zraddhaH saMmata pRSThabhAvivikalpe vyA farareries niSedhaH 36 24 27 7 ciSayaH yorabhedepi jJAnasya kartRstha vyApAratvena karmonmukhavyApAratvena ca vyavasthApyavyavasthAusers pradarya tayorbhedaNyatrasthApanam 38. avyavahitasyAjJAnanivRtirUpaphalAntarasya nirUpaNam 39. vyavahitapradarzanavyAjena IhAatri kamopajanadharmANAM pramANaphalobhayatva samarthanam 40. dAnAdibuddhInAmapi pramANaphalasvena nirdeza: 41. matAntara nirAsapUrvakaM pramANaphalayoH Percent 42. pramAturlakSaNam pramAtuH svaparAbhAsisamarthanam pramAtupariNAmasamarthanam vaizeSikamatastra UhApohavikalpe aritrarender niSedhaH yogAbhimatasya tarka saha kRtapratyace vyAdisAmarthyasya nirAsaH 6. vyArUpaNam pR0 paM0 29 26 30 12 recent nirAkaraNam 10. avinAbhAvasya lakSaNam pratyakSAnumAnayoravinAbhAvanizvaye 30 18 31 4 31 8 31 21 31 22 32 1 7. anumAnazya lakSaNam 8. svArthaM parArtha bhedAdanumAnasya vibhAgaH 39 9. svArthAnumAnasya lakSaNam 5 37 20 38 3 vyApakatA nirUpaNam 38 hi vyApyadharmatvena pratipAdanam 38 11 vyAktobhayadharmapratipAdanasya phalapradarzanam 25 16 38 22 4 **** sAdhanasya lakSaNam saugatena hetostrailakSaNyasamarthanam siddhAntanA lakSaNyasya nirAsraH 40 naiyAyikA mamatasya hetoH paJcalakSa 39 . 26 10 36 16 11 41 1 41 12
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta viSaya : refer prada kutaH pramAgAt tanizvaya ityAzaGkA 11. kAtpramANAt avinAbhAvanizcaya pramANamImAMsAyA viSayAnukramaNikA / 13. sAdhyasya lakSaNam sya pratipAdanena uktAzaGkAyAH samAdhAnam 12. svabhAvAdibhedena linasya vibha janam svabhAvaliGgasya nirUpaNam asAdhAraNa sAdhanatvAmA sanyA rer saugatasya nirAkaraNam kAraNasya liGgatvasamarthanam bitvena saMmatasya kAraNa svarUpasya nirdezaH kAryasya nirUpaNam prANAdirUpasyAsAdhAraNakArya sya samarthanam vyatirekasyaiva hetu niyAmakalpatvena nirNayaH pR0 1. parArthAnumAnasya kSaNam 2. vacane'numAnavyavahArasyopacAreNa xx 17 sUtrasyasiSAdhavitritapadasya vyAvRttipradarzanam 41 24 42 42 42 41 Tanam 6. sApabhede dvayoryugapat prayogasya Terran 7 paM0 4 11 22 ekArthAnasya pratipAdanam 44 svabhAvAdanA vidhisAdhanatva nirdezaH 45 e sUtrasyacakAreNa svabhAvAdyanupalabdheniSedhasAdhakatvasthApanam viviGgisya pratipAdanam 1 4 42 10 43 18 49 45 11 25 16 45 20 54 21 zyakaraNam 49 3. vacanAtmaka parArthAnumAnasya dvaividhya akadanam 5. 22 17. dharmiNo buddhisiddhasvasyApi sama nam buddhirmiNi saugatasyAzaGkA sanirAsazva 47 7 referrer dharmiNaH pradarzanam 47 16 18. mrAntasyAnumAnAtvanirAsaH 47 24 19. dRSTAntasyAnumAnAnaGgatve hetU44 47 27 50 dvitIyAdhyAyasya prathamAdikam / 49 20 4. thoparayanyathAnupapattibhyAM parArthAnumAnasya prayogabhedapradarzanam 49 23 5. prayogabhede'pi tAtparyAbhedasya praka 50 6 w sU0 viSayaH i paM0 45 26 asiddhapadasya vyAvattinirdeza: avAdhyapadasya phalam 45 26 14. bAdhAyA vidhAdarzanam 46 2 15. dharmasya dharmiNa sAdhyatvasama 15 nam 46 12 16. dharmiNaH pramANasiddhatvapradarzanam 46 18 buddhA eveti saugatamatasya pratikSepaH 20. dRSTAntasya lakSaNam panyAsaH cared anumAnasvarUpa vikarUpaya dUSaNam 8. 46 20 47 2 anumAnAtvAbhAve'pi lakSaNapraNayasya prayojanam 21. ntasya sAdharmya vaidharmyatayA vibhAgavacanam 22. sAdhantasya lakSaNam 23. vaidharmya dRSTAntasya lakSaNam ph 7. pratijJAyAH prayojanam pratijJAprayogasya samarthanam pratijJArthasya arthAdAnatvAt pratijJAyAH prayoge patressyamiti saugatasvAnAkA 49 48 48 9 ya pakSadharmopasaMhAravacanavat pratijJAvacanasArthakya samarthanena ukkAzaGkAyA nirAkaraNam 1 Co 48 18 48 22 49 26 50 24 51 1 anumAnamayoge vipratipattipradarzanam 52 9. svAmimapekSa prayogapradarzanena vipratipattinirAsa: 12 5.1 16. 42 51 21 K 4
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nam pramANamImAMsAyA viSayAnukramaNikA / viSayaH pR0 paM0 sU0 viSayaH pR0 0 10. bodhyamapekSya prayogapradarzanam 52 16 vacamAnarthakyasamarthanam 567 11. pratijJAyAH lakSaNam 52 24 28. dUSaNasya lakSaNam 12. hetolakSaNam 52 29 21. duSaNAbhAsasya lakSaNam 13. cadAharaNasya lakSaNam dUSaNAbhAsatvena saMmatAnAM caturvidhate. 14. upanayasya lakSaNam jAtyuttaraprayogANAM kramazo vista15. nigamanasya lakSaNam rataH pradarzanam avayavapAkazuddhiM pradAya dazAva Atyuttaraprayogasya pratisamAdhAna_ yavapayogapakaTanam 53 20 pradarzanam 62 16 16. hetvAbhAsasya vibhAgavayanam 54 3 duSaNAmAsarakhena saMmatAno chalAnA hevAbhAsamAndaprayogasya aupacAri nirUpaNam 62 22 katlapakaTanam 54 / 30. pAdasya lakSaNam hetvAbhAsasya saMkhyAntaranirAkaraNam 54 sasvarakSaNa alpavitaNDayoprayojanamiti 17, asiddhahetvAbhAvasya nirUpaNam 54 16 naiyAyikamatamAzAkya vanirAkara svarUpAsiddhasya nirUpayo saugatasthAzakSA nirAsazca 54 18 jalpavitaNDayothAntarasvAbhAvasamarthasandigdhAziyasya prarUpaNama nena vAdAtmakaikaiva katheti sveSTa18. pAcAdibhedena prasiddhabhedasya vidhA samarthanam 5 4 31. jayasva lakSaNam 19. vizeSayAsiddhAdInAM sveSTabhede 32. parAjayasya lakSaNam vantamoSaSacanam 55 14 33. nigrahasya nirUpaNam 20. vivAhetvAbhAsasya lakSaNam 55 27 34. naiyAyikasamavasya vipratipasyaanyAbhimataviruddhabhedAnAM saMgrahaH 56 6 pratipatimAtrasya parAjaya hetutvasya 21. anekAntikasya nirUpaNam 56 17 nirAkaraNam 65 13 / / anyAmimatAnakAntikamedAnAM sveSTA naiyAyikasamatAnA dvAviMzatibhedanaikAnsikentarbhAvaH 56 21 bhinAnA nimAsthAnAnAM kamayo 22. dRSTAntAmAsAnAM saMkhyAvacanam 55 9 nirUpaNam , parIkSA ca 65 20 23. sAdhyasAdhanobhayavikalatayA sAdha. 35. saugatasaMmatasya asAtha nAzavadhanA. HSTaSTAntAbhAsAnAM nirUpaNam 57 14 doSozAyanayonigrahahetutvasya parI24. sAdhyasAdhanobhayAmAsatvena vaidha kSya nirAkaraNam myaSTAntAbhAsAna rUpaNam 57 20 asAdhanAGgavacanamityasva trirUpa25. sandigdhasAdhyAdyanvayavyatirekANAM liGgASacanamityAdiprathamavyAkhyAdakSAntAmAsAnAM pratipAdanam 58 2 nasya vAhanam 2 16 26. viparItAdhayanyatirekayoISTAntA asAdhanAGgamityasya sAdhayeNa heto. bhAsayonirUpaNam 58 16 vacanahatyAdirUpavyAkhyAnAntarasya 27. apradarzitAndhayavyatirekayo niSedhaH dRSTAntAbhAsayoH pratipAdanam 58 25 adoSodAvanamitvasya prasajyapratisarvazantAmAsAnAM ananyAvyakti ghedha ityAdivyAkhyAnasya niSedhaH 74 15 rekAbhinatvena tannirUpaNe tayoH pRtha pavAkyasya lakSaNakaraNapratizA 74 27 nam paclenceMMARATickedeosuckRNANEERememilika.JANUARRIAnimlawinAAAAAAAAAANI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttttt TIT RADHURIMARSHAmlesedRRiSocia l ism mpliftellaritainamaANImm. .. bhaassaattippnnaani| prathamAdhyAya kA prthmaalik| pR. 50 naM. pRSTha paM. 1 pANini, piGgala, kaNAda aura akSapAda 15 svaprakAza ke sthApana meM prayukta yuktiyoM ke anyoM kA nirdeza 16 ke AdhAra kA nirdeza 2 yAcakamukhya umAsvAti kA paricaya 16 16 pramANa lakSaNa meM svapada kyoM nahIM rakhA digambarAcArya akalaGka ke manyoM kA nirdeza 1 11 usakA AcAryakRta khulAsA 118 4 dharmakIrvi ke kucha anyoM kA nirdeza 114 17 darzanazAstra meM jana dharmakIrti ne dhArA5.prathama sUtra kI zabda racanA ke AdhAra yAhi ke prAmANya-aprAmANya kI carcA kA aitihAsika digdarzana 121 dAkhila kI sara usake viSaya meM sabhI - sanA ''mekI dArzanikoM ne jo mantabdha pragaTa kiyA artha kiye haiM unake mUla kA aitihAsika hai usakA rahasyodghATana avalokana 211 18 sUtra 1.1. 4 kI racanA ke uddezya 7 jainaparaMparAprasiddha pAMca parameSThioM kA aura vaiziSTya kA sUcana nirdeza 1 6 16 sUtra 1.1.4 aura usakI vRtti kI hemacandrAcArya kRta prAvaNanirvacana ke viziSTatA tasvopaplava ke AcAryakRta mUla kA nirdeza / 11 avalokana se phalita hone kI saMbhAvanA 14 35 6 zAstra-pravRtti ke do, tIna, aura cAra 2. saMzaya ke vibhinna kSaNoM kI tulanA 14 22 prakAroM ke vivAda kA rahasya | hemacandra 21 prazastapAda kRta anadhyavasAya ke svarUpa dvArA isa viSaya meM kiye gae naiyAyikoM kA nirdeza ke anukaraNa kA nirdeza 3 17 22 hemacandra kRta viparya ke lakSaNa kI tulanA 15 23 10 mImAMsA zabda ke viziSTa artha kA 23 prAmANya aura aprAmANya ke svataH parataH AdhAra kyA hai ! aura usase AcArya kI carcA ke prAraMbha kA itihAsa aura ko kyA abhipreta hai usakA nidarzana 421 sa viSaya me dArzanikoM ke mantavya 11 kaNAdakRta kAraNazuddhimUlaka pramANa kA digdarzana sAmAnya lakSaNa aura usameM naiyAyika 24 parokSArthaka Amama ke prAmANya ke vaizeSika, mImAMsaka aura bauddha dvArA samarthana meM azvapAda kI taraha mantrAyukie gae uttarottara vikAsa kA tulanA veda ko dRSTAnta na karake AcArya smaka aitihAsika digdarzana / jainAcAryoM hemacandra ne jyotiSa zAstra kA dRSTAnta ke pramANa lakSagoM kI vibhinna zabda diyA hai usakA aitihAsika dRSTi se racanA ke AdhAra kA aitihAsika rahasyodghATana 28 12 avalokana / jaina paraMparA meM hemacandra ke 25. AcArya dvArA bIDa-naiyAyikoM ke pramANa saMzodhana kA avalokana 5 1 lakSaNa kA nirAsa 12 lakSaNa ke prayojana ke viSaya meM dArza- 26 jaina paraMparA meM pAI jAnevAlI Agamika nikoM kI vipratipatti kA digdarzana 86 aura tArkika hAna-carcA kA aiti13 sUtra 1.1.2 kI vyAkhyA ke AdhAra hAsika dRSTi se vistRta avalokana 16 26 kI sUcanA 816 27 vaizeSika saMmata pramANa dvitvavAda aura 14 ardhaM ke prakAroM ke viSaya meM dArzaniko pramANavitvavAda kA nirdeza 23 - ke matabheda kA digdarzana hai 5 28 pratyakSavaTaka akSazabda ke arthoM meM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ne bhASApaNAnAM viSayAnukramaNikAM / dArzanikoM ke matabheda kA digdarzana 26 bhinna-bhinna dArzanikoM ke dvArA bhinnamitra pramANa ko jyeSTha mAnane kI paraMparAoM kA varNana pR0 paM0 23 24 24 13 30 sUtra 1. 1. 11 kI AdhArabhUta kArikA kI sUcanA aura usakI vyAkhyA kI nyAyAtAra vRtti ke sAtha tulanA 31 abhAvapramANavAda ke pakSakAra aura pratipakSiyoM kA nirdeza | sUtra 1,1.12 kI vyAkhyA kI nyAyAvatAra vRtti ke sAtha tulanA 32 pratyakSa ke svarUpa ke viSaya meM bhinna 2 paraMparAoM kA varNana 33 sarvazavAda aura dharmavAda kA aitiafe se relokana | sarveza ke 1 viSaya meM dArzanikoM ke matoM kA digdarzana | sarvajJa aura dharmajJa kI carcA # atter aura bauddhoM ke dvArA dI nation rotat kA varNana 34 punarjanma aura mokSa mAnanevAle dArzanikoM ke sAmane AnevAle samAna praznoM kA tathA unake samAna mantavyo kA parigaNana 25. 3 26 1 26 11 27 12 34 10 35 samAnabhAva se sabhI dArzanikoM meM pAye jAnevAle pridAyika roga kA nidarzana 36 16 26 sUtra 1. 1. 10 ko ThIka 2 samane 37 1 37 ke liye graha dekhane kI sUcanA 16 20 27 vaktRtva Adi tuoM kI educa fores terrear ko pragaTa karanevAle AcAyoM kA nirdeza manajJAna ke viSaya meM do paraMparAoM ke svarUpa saMbaMdhI matabheda kA varNana indriya pada kI nirukti, indriyoM kA kAraNa, unakI saMkhyA, unake viSaya, unake AkAra, unakA pArasparika bhedAbheda, unake prakAra tathA unake arit referya nirUpaNa viSayaka dArzanikoM ke mantavyoM kA tulanAtmaka digdarzana 40 manake rUpa, kAraNa, kArya, dharma aura 38 21 naM0 pRkha paM0 44 12 44 26 sthAna Adi aneka viSayoM meM dArzinikoM ke matabhedoM kA saMkSipta varNana 42 14 41 AcAryati cAra pratyayoM ke mUla sthAna kA nirdeza 43 285 42 arthokakAraNatAvAda naiyAyika bauddha ubhaya mAnya hone para bhI use bauddha sammata hI samaja kara jainAnvAyoM ne jo khaNDana kiyA hai usakA khulAsA 42 tadutitAkAratA kA siddhAnta sautrAntikasamma hone kI tathA yogAcAra bauddhoM ke dvArA usake khaNDana kI sUcanA 44 jJAnopatti ke krama kA dArzanikoM ke dvArA free free rUpa se kiye gae varNana kA tulanAtmaka nirUpaNa 45 adhyavasAya, mAnasajJAna aura avagraha ke paraspara bhinna hone kI AcAryakRta sUcanA kA nirdeza | pratisaMkhyA nirodha kA svarUpa 46 avApa aura apAya zabda ke prayoga kI bhinna 2 paraMparA kA aura akalaMka kRta samanvaya kA varNana 47 dhAraNA ke artha ke viSaya meM jainAcAryo ke matabhedoM kA aitihAsika dRSTi se varNana 45 16 46 6 47 5. 4] hemacandra ne matAnusAra pratyakSa kA lakSaNa sthira karake paraparikalpita lakSaNoM kA nirAsa karane meM jisa prathA kA anukaraNa kiyA hai usake itihAsa para dRSTipAta 46. akSapAdIya pratyacasUtra kI vAcaspati kI vyAkhyA para 'pUrvAcArya kRtavyAkhyAmukhyena ' isa zabda se AcArya ne jo AkSepa kiyA hai aura jo asaMgata dikhatA hai usakI saMgati dikhAne kA prayatna 50 indriyoM ke prApyAprApyakAriruSa ke viSaya meM dArzanikoM ke matabhedoM kI sUcI 51 pratyakSalakSaNa viSayaka do bauddha paraMpa rAoM kA nirdeza aura una donoM ke aat ke nirAsa karane vAle kucha 46 14 48 14 46 7 46 23
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 . bhASATippaNAnAM viSayAnukramaNikA pRSTha paM0 AcAryoM kA nirdeza 50 10 ke bhedAbhedavAda kA saMkSisa itihAsa 52 kalpanA zabda kI aneka arthoM meM aura guNa-paryAya tathA dravya ke bhedAbhedaprasiddhi hone kI sUcanA 51 8 vAda ke bAre meM dArzanikoM ke mantavyoM 53 jaiminI ke pratyakSa sUtra kI vyAkhyA ke kA digdarzana viSaya meM mImAMsakoM ke matabhedoM kA 57 kevala nityatva Adi bhinna 2 vAdoM ke nirdezca aura usa sUtra kA khaNDana karane samarthana meM sabhI dArzanikoM ke dvArA vAle dArzanikoM kA nirdeza 51 20 prayukta saMgha-mokSa kI vyavasthA Adi 54 sAMkhyadarzanaprasiddha pratyakSalakSaNa ke tIna samAna yuktiyoM kA aitihAsika digdarzana 57 21 prakAroM kA nirdeza aura unake kucha 58 santAna kA varNana aura usakA khaNDana khaNDana karanevAloM kI sUcanA 52 16 karane vAloM kA nirdeva 55 pramANa kI viSayabhUta vastu ke svarUpa 56 anekAntavAda ke itihAsa para dRSTipAta 61 5 tathA vastusvarUpanipradAyaka kasauTioM 6. anekAntavAda para diye jAne vAle doSoM ke bAre meM dArzaniko ke mantavyoM kA kI saMkhyA viSayaka bhinabhinna paraMparAoM digdarzana ! baudoM kI arthakriyAkArika kA aitihAsika se abalokana 65 8 rUpa kasauTI kA apane pakSa kI siddhi 61 phala ke svarUpa aura pramANa-phala ke meM AcArya dvArA kiye gaye upayoga bhedAmedavAda ke viSaya meM vaidika, bauddha kA nirdeza . 53 6 aura jaina paraMparA ke mantavyoM kA aiti. 56 vyAkaraNa, jaina tathA jainetara dArzanika hAsika dRSTi se tulanAtmaka varNana 66 7 sAhitya meM dravya zabda kI bhinna bhinna 62 AramA ke svarUpa ke bAre meM dArzanikoM ayoM meM prasiddhi kA aitihAsika siMhA ke mantavyoM kA saMkSisa varNana balokana ! jainaparaMparAprasiddha guNa-paryAya dvitIyAhika / 63 bhinna bhinna dArzanikoM ke dvArA racita usake svarUpa aura prAmANya ke bAre meM smaraNa ke lakSaNoM ke bhinna bhinna AghAse dArzanikoM ke mantavyoM kI tulanA 76 25 kA digdarzana 52 2 66 hemacandra dvArA svIkRta arcaTokta cyApti 64 adhika se adhika saMskArozodhaka kA rahasyodghATana 78 25 nimittoM ke saMgrAhaka nyAyasUtra kA nirdeza 72 16 70 anumAna aura pratyakSa ke svArtha-parArtharUpa 65 smRti jJAna ke prAmANya aura aprAmANya do bhedoM ke viSaya meM dArzanikoM kA ke viSaya meM dArzanikoM kI yuktiyoM mantavya kA aitihAsika dRSTi se tulanAtmaka 71 hetu ke svarUpa ke bAre meM dArzanikoM kI digdarzana bhinna-bhika paraMparAoM kA aitihAdhika 66 'nAkAraNa viSayaH' isa viSaya meM sautrA dRSTi se tulanAtmaka vicAra 8010 stika aura naiyAyikoM ke mantavya kI 72 hetu ke prakAroMke sara meM jainAcAryoM ke tulanA mantabyo kA aitihAsika dRSTi se 67 pratyabhijJA ke svarUpa aura prAmANya ke avalokana 83 23 bAre meM dArzanikoM ke matabheda kA 3 kAraNaliGgaka anumAna ke viSaya meM tulanAtmaka digdarzana 75 3 dharmakIrti ke sAtha apanA matabheda hone 68 ai aura tarpha zabdoM kA nirdeza tathA para bhI hemacandra ne unake liye 'sUkSma
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASATippaNAnAM viSayAnukramaNikA pR0 paM0 .. pRSTa 10 darzin vizeSaNa kA prayoga kiyA hai vyatirekaviSayaka jaina-bauddha mantavyoM kA isase dharmakIrti ke Upara unake Adara samanvaya kI sUcanA 852676 pakSa kA lakSaNa, lakSapAgata padI kA 74 'prANAdimatvAt isa hetu kI satyatA ke phala, pakSa ke AkAra aura prakAra ina bAre meM itara dArzaniko ke sAtha bAtoM meM dArzanikoM ke mantavyo kA ghauddhoM ke matabheda kA digdarzana 86 1 aitihAsika avalokana 87 26 75 hetu ke niyAmata ke bAre meM nA aura upayoga ke bAre koli kA jo mA hemacandra ne uddhRta meM naiyAyika aura jaina-bauddha mantavyoM kiyA hai usakI nirmUlatA ke bAre meM kA digdarzana 60 15 zaMkA aura samAdhAna / anvaya aura managem R RI dvitIyAdhyAya kA prathamAsika / 78 vaidika, baura aura jaina paraMparAgata niko kI vipratipatti kA aitihAsika parAryAnumAna kI carcA kA itihAsa 62 / avalokana 79 parArthAnumAna ke prayoga prakAroM ke bAre 84 dArzanikoM ke asiddhaviSayaka mantavya __meM vaidika, bauddha aura jaina paraMparA ke kA tulanAtmaka varNana 8 16 mantavyoM kI tulanA 6220 85 dArzanikoM ke viruddhaviSayaka mantavya 8pArthAnumAna meM pazca prayoga karane na kA tulanAtmaka digdarzana digdarzana 25 karane ke matabheda kA digdarzana / hema 86 anekAntika ke bAre meM dArzanikoM ke candradvArA apane mantavya kI puSTi matabhedoM kA aitihAsika dRSTi se tulanAmeM vAcaspati kA anukaraNa 63 17 smaka vivecana 1 parArthAnumAna sthala meM prayoga paripATI 7 dRSTAntAbhAsa ke nirUpaNa kA aitihAsika ke bAre meM dArzanikoM ke mantavyoM kA . dRSTi se tulanAtmaka avalokana 103 26 digdarzana 64 14 saduSaNa-dRSaNAbhAsa kA aitihAsika dRSTi 82 anumAna ke zabdAtmaka pA~ca avayavoM se tulanAtmaka vivecana ke varNana meM hemacandra kRta akSapAda ke yAdakathA kA itihAsa 115 28 anukaraNa kI sUcanA 66. nipada-sthAna tathA jaya-parAjaya vyavasthA 8 hatyAbhAsa ke vibhAga ke bAre meM dArza kA tulanAtmaka varNana 216 14 AAIIMIRAL.........IIIIIIIIIIIIIIIII vRddhi ptrk| 61 nirvikalpa ke bAre meM dAdAnikoM ke 65 hemacandra kI pramANa-phala vyavasthA ___ mantabya kI tulanA 125 1 meM unakA zaiyAkaraNatva 12 jJAna kI svaprakAzakatA ke viSaya meM 16 Atmamatvaca kA vicAra 136 11 dArzanikoM ke mantadhya 130 7 67 anumAnapramANa kA aitihAsika dRSTi 13 pratyakSa viSayaka dArzanikoM ke mantavya 132 7 se avalokana 138 1 14 pratisaMkhyAna 135 30 68 dichanAga kA hetucaka
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA svopajJavRttisahitA ||prmaa Na mI mAM saa|| ---- ------ anantadarzanaMjJAnavIryAnandamayAtmane / namo'haMte kRpAkluptadharmatIrthAya tAyine // 1 // bodhibIjamupaskartuM tattvAbhyAsena dhImatAm / jainasiddhAntasUtrANAM sveSAM vRttirvidhIyate // 2 // 31. nanu yadi bhavadIyAnImAni jainasiddhAntasUtrANi tarhi bhavataH pUrva kAni kimIyA- 5 ni vA tAnyAsamiti 1 atyalpamidamanvayukathAH / pANini-piGgala-kaNAdA-'kSapAdAdibhyo'pi pUrva kAni kimIyAni vA byAkaraNAditrANItyetadapi paryanuyukSya ! anAdaya evaitA vidyAH saMkSepavistaravivakSayA navanavIbhavanti tattatkIkAzcocyante / kiM nAnauSIH 'na kadAcidanIdRzaM jagat' iti ? yadi vA prekSasva vAcakamukhyaviracitAni sakalazAstracUDAmaNibhUtAni tatvArthasUtrANIti / 10 2. yadheyam-akalaka-dharmakIryAdivat prakaraNameva kiM nArabhyate, kimanayA sUtrakAravAhopuruSikayA ? maivaM vocA; minaruciyayaM janaH tato nAsya svecchAprativandhe laukika rAjakIyaM vA zAsanamastIti yatkiJcidetat / 63. tatra vargasamUhAtmakaiH padaiH, padasamUhAtmakaiH sUtraiH, sUtrasamUhAtmakaiH prakaraNaiH, prakaraNasamUhAtmaka AgnikaH, AjikasamUhAtmakaiH paJcabhiradhyAyaH zAstrametadaracayadA- 15 caaryH| tasya ca prekSAvatpravRtyaGgamabhidheyamabhidhAtumidamAdisUtram atha pramANamImAMsA // 1 // 64. atha-ityasya adhikArArthatvAcchAkheNAdhikriyamANasya prastUyamAnasya pramANasyAbhidhAnAt sakalazAstratAtparyavyAkhyAne prekSAvanto bodhitAH pravartitAzca bhavanti / AnantaryArtho vA atha-zabdA, zabda-kAvya-chandonuzAsanebhyo'nantaraM pramANa mImAMsyata 20 ra tattvajJAna sAmAnyajJAna vA darzanam / 1 .racitaH / 3 pretya jinadharmaprApsioMdhistasya bIja samyavasvam / 4kasya satyAni15 dhAbhinivezena / 6-7vyAkhyAne prekSA-sA /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvIndragiranitA [a0 1, A0 1, sU0 6. ityarthaH / anena zabdAnuzAsanAdimiresyaikakartakatvamAha / adhikArArthasya ca atha-zabdasyAnyArthanIyamAnakusumadAmajalakumbhAderdarzanamiva zravaNaM maGgalAyApi kalpata iti / maGgale ca sati paripanthivinavighAtAta akSepeNa zAkhasiddhiH, AyuSmaMyotakatA ca bhavati / parameSThinamaskArAdikaM tu maGgalaM kRtamapi na nivezitaM lApavArthinoM sUtrakAreNeti / 5 5. prakarSaNa saMzodithyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tat pramANa pra. mAyAM sAdhakataman , tasya mImAMsA -uddezAdirUpeNa paryAlocanam / trayI hi zAstrasya pracattiH-uddezo lakSaNaM parIkSA ca / tatra nAmadheyamAtrakIrtanamuddezaH, yathA idameva sUtram / uddiSTamyAsAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam / tad dvedhA sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNaM ca / sAmAnya lakSaNamanantarameva sUtram / vizeSalakSaNam "vizadaH pratyakSam" [1.1.13] iti / vibhA10 gastu vizeSalakSaNasyaivAGgamiti na pRthagucyate / lakSitasya 'idamitthaM bhavati nettham' iti nyAyataH parIkSaNaM parIkSA, yathA nRtIya sUtram / 66. pUjitavicAravacanazca mImAMsA-zabdaH / tena na pramANamAtrasyaiva vicArovAdhikRtaH, kintu tadekadezabhRtAnAM durnavanirAkaraNadvAreNa parizodhitamArgANAM nayAnAmapi-"pra mANanayairadhigamaH" nitvA0 1.6.] iti hi vAcakamukhyaH, sakalapuruSArtheSu muddhAbhiSiktasya 15 sopAryasya sapratipakSasya mokSasya ca / evaM hi pUjito vicAro bhavati / pramANamAtra vicArastu pratipakSanirAkaraNaparyavasAyI vAkalahamAnaM syAt / tadvivakSAyAM tu "aSa pramANaparIkSA" [pramANaparI0 pR. 1] ityeva kriyeta / tat sthitametat-pramANanayaparizodhitaprameyamArga sopAyaM sapratipakSaM mokSa vivakSituM mImAMsAgrahaNamakAryAcAryeNeti // 1 // 7. tatra pramANasAmAnyalakSaNamAha samyagarthanirNayaH pramANam // 2 // 6.8. pramANam iti lakSyanirdezaH, zeSa lakSaNam , prasiddhAnuvAdena hyaprasiddhasya vidhAnaM lakSaNArthaH / tatra yattadavivAdena pramANamiti dhammi prasiddhaM tasya samyagarthanirNayAtmakatvaM dharmo vidhIyate / atra pramANatvAditi hetuH / na ca dhammiNo hetutvamanupapatram ; bhavati hi vizeSe dhammiNi tatsAmAnyaM hetuH, yathA ayaM dhUmaH sAniH, dhUmatvAt , pUrvopalabdha25 dhUmavat / na ca dRSTAntamantareNa na gamakatvam / antarvyApyaiva mAdhyasiddheH, 'mAtmaka jIvaccharIram , prANAdimasyAt' ityAdivaditi darzayiSyate / 1 asya-zAstrasya / 2AyugmA zrInAge'smina / 3 AdeH stuti-nAmasaGgItane / 4-0thiMnA zAstrakA. De * mu.| 5 AdigrahaNAt vipryvaanbhydmaayau| 6 saGghadvAreNa bhedakathanaM vibhAgaH, yathA "pramANaM vaidhaa| pratyakSaM parokSa ca / " [1.1.2. 1015 -stu lkss-taa| 8 aGgam-avayavaH kAraNamiti yAvat / 9-0tiiys0-3|10 pariyoSitaH pramANAnAM mArgo'nekAntAtmaka vastu vH| 11 adhigamAya zAstrasya pravRttine vAkalApa / 12 jJAnadarzanacAritrarUpopAyamAhitam / 13 pratipakSa: saMsAraH / 14 pathA akala Trena (1)[iya TippaNakArastha bhrAstiH mUlAdAyattA bhaasi| vastutaHpramANaparIkSA akalaGkakRtA kintu vidyAnandakRtA -sampA 15anekAntAtmakarastusapo mAga yasya moksssy| 16 vyakipe dharmiNi, tathA vivAdAdhyAsita ghaTapratyakSa samyagarthanirNayAtmakam , pratyakSatvAditi / 17 "na dRSTAnto'numAnAnam" [1. 2. 18] iti sUtre /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaas / prmaannmiimaaNsaa| 9. tatra nirNayaH prayA'nadhyanamAyAbhikalpavarahitaM jJAnam ! nato nirNaya-padenAjJAnarUpasyendriyasabhikAdeH', jJAnarUpasyApi saMzayAdeH pramANatvaniSedhaH / 10. aryate'ryate vA artho heyopAdeyopekSaNIyalakSaNaH, heyasya hAtum , upAdeyasyopAdAtum , upekSaNIyasyopekSitum ayamAnatvAt / na cAnupAdeyatvAdupekSaNIyo heya evAntarbhavatiH aheyatvAdupAdeya evAntarbhAvaprasaktaH / upekSaNIya eva ca mUrdAbhiSikto'rthaH, 5 yogibhistasyaivAryamANatvAt / asmadAdInAmapi heyopAdeyAbhyAM bhUyAnevopekSaNIyo'rthaH; tanAyamupekSituM kSamaH / arthasya nirNaya iti karmaNi SaSThI, nirNIyamAnatvena vyApyatvAdarthasya / arthagrahaNaM ca svanirNayavyavacchedArthaM tasya sano'pyalakSaNatvAditi vakSyAmaH / 11. samyag-ityaviparItArthamavyayaM samaJcakA rUpam / tace nirNayasya vizeSaNam , tasyaiva samyaktvA'samyaktvayogena vizeSTumucitatvAt / arthastu svato na samyag nApya- 10 samyagiti sambhavyabhicArayorabhAvAna vizeSaNIyaH / tena samyag yo'rthanirNaya iti vizeSaNAdviparyayanirAsaH / tato'tivyAptyavyAyasambhavadoSavikalamidaM pramANasAmAnyalakSaNam // 2 // 612. nanu arthanirNayavat svanirNayo'pi vRddhaiH pramANalakSaNatvenokta:-"pramANaM svaparAbhAsi" [nyAyAba 0 1] iti, "svArthavyavasAyAtmaka jJAna pramANam" [tatvArtha lokayA* J8 1.10.7] iti ca / na cAsavisana, 'dhaTamahaM jAnAmi ityAdau kartRkarmavat zorapyavabhAsamAnatvAt / na ca apratyakSopalambhasyArthadRSTiH prasiddhayati / na ca jJAnAntarAt tadupalambhasammAvanam , tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalammAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalammAt tasyopalambhe anyonyAzrayadopaH / etena 'arthasyai sambhavo nopapayeta nai ce[t] jJAnaM syAt' ityApasyApi tadupalambhaH pratyuktaH tasyA api jJAyakatve- 20 nAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAt tajjJAne anavasthetaretarAzrayadoSApattestadavasthA pasbhivaH / tasmAdarthonmukhatayetra svonmukhatayApi jJAnasya pratibhAsAt svanirNayAtmakatvamapyasti / nanu anubhUteranubhAvyattve ghaTAdivaMdananubhUtitvaprasaGgaH, maivaM vocaH; jJAtutitveneva anubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / na cAnubhUteranumAnyatvaM doSaH arthApekSapAnubhUtitvAta , svApekSayAnubhAvyatvAt , svapitaputrApekSayaikasya putratvapitRtvavat viro- 25 dhAbhAvAt / na ca svAtmani kriyAvirodhaH, anubhavasiddhe'rthe virodhAsiddheH / anumAnAcca svasaMvedanasiddhi; tathAhi jJAna prakAzamAnamevArtha prakAzayati, prakAzakatvAta , pradIpavat / prathamAkSasazipAtena yat mAnam / yadyapyamadhyavasAya evaM nirvikalpaka tathApyAhatya saumatamatanirAkaraNAyAvikalpakalcebheti padam / 2-parakha 0.30 / 3 AdipadAsa, jJAtRvyApAraH / 4 aryamAnatvAta / 5 "zakaSa ......" [ haimaza. 5. 4. 90 ] iti tum / 6 yogyaH 1 7 nanu ni . -hA / 8 baDavAn / 9 sambhave sthamicAre ca vizeSaNamarthavanda bhavati / 10 nizyAtmakam / 11 khanirNayaH / 12 puruSasya / 13 mlanirNayo. palambha 1 14 anavasthAdoSeNa / 15 asyAtIlpeyarUSo vyavahAraH / 16 na cetAtakSA-Ta, / 17 artho pala bhopalambhaH / 18 aryApatizAne / 19 apittyantarasthApi jJAvArtha punarapyarthApattyantara rUpa(lya mityanaSasthA / 20 yA vAphvantarasya prastutArthApateH sAnaM tadetaretarAzrayaH / 21 karmacAna /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandrasiracitA [1mA0 1. sU0 3-7, saMvedanasya prakAzyatvAt prakAzakatvamasiddhamiti cet ; na; ajJAnanirAsAdidvAreNa prakAzakatvopapatteH / na ca nevAdibhiranaikAntikatA; teSAM bhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti na vyabhicAraH / tathA, saMvita svaprakAzA, arthapratItitvAta , ya: svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiH yathA ghaTaH / tathA, yat jJAnaM 5 tat Atmabodha pratyanapekSitaparavyApAram, yathA gocantiragrAhijJAnot prAgbhAvi gocarAntarapAhijJAnaprabandhasyAntyajJAnam , jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnamiti / saMvit svaprakAze svAcAntarajAtIyaM nApekSate, vastutvAt , ghaTavat / saMvit paraprakAzyA, vastutvAta , ghaTavaditi cetana, asyAprayojakatvAt , na khalu ghaTasya vastusvAt paraprakAzyatA api tu buddhivyatiriktatvAt / tasmAt svanirNayo'pi pramANalakSaNamastvityAzaGkayAha10 svanirNayaH sannapyalakSaNam , apramANe'pi bhAvAt // 3 // $13. sannapi iti paroktamanumodate / ayamarthana hi asti ityeva sarva lakSaNatvena vAcyaM kintu yo dharmo vipakSAzyAvarttate / svanirNayastu apramANe'pi saMzayAdau varttate; nahi kAcit jJAnamAtrA sAsti yA na svasaMviditA nAma / tato na svanirNayo lakSaNa mukto'smAbhiH, vRddhastu parIkSArthamupakSipta ityadoSaH // 3 // 15 14. nanu ca paricchinnamarthaM paricchindatA pramANena piSTaM piSTaM syAt / tathA ca gRhItagrAhiNAM dhArAvAhijJAnAnAmapi prAmANyaprasaGgaH / tato'pUrvArthanirNaya ityastu lakSaNam , yathAhu:--"svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAna pramANam" [ parIkSAmu0 1.1] iti, "taMtrApUrvArdhavijJAnam" iti ca / tatrAha grahISyamANagrAhiNa iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam // 1 // 2015. ayamarthaH-dravyApekSayA vA gRhItagrAhitvaM vipratiSidhyeta paryAyApekSayA vA ! tatra paryAyApekSayA dhArAvAhijJAnAnAmapi gRhItagrAhitvaM na sambhavati, kSaNikatvAt paryAyANAm / tatkathaM tambhivRsyartha vizeSaNamupAdIyeta ? atha dravyApekSayAH tadapyayuktam / dravyasya nityatvAdekatvena gRhItagrahISyamANAvasthayona bhedH| tatazca ke vizeSamAzritya grahISyamANagrAhiNaH prAmANyam , na gRhItagrAhiNaH ? api ca avagrahehAdInAM gRhIta25 grAhitve'pi prAmANya miSyata eva / na caiSAM bhinnaviSayatvam evaM zavagRhItasya anIha nAt, ihitasya anizcayAdasamaJjasamAyadyeta / na ca paryAyApekSayA anadhigatavizeSAvasAyAdapUrvArthatvaM vAcyam / evaM hi na kasyacid gRhItagrAhitvamityuktaprAyam / miti na ajJAtA032 AdeH sNshyaadiniraasH| 3 jJAnAntarAnapekSitavyApAram / 5 gharaviSayam / 5-"jhAnanA 2016 kevalAnvayanumAnam / 7 jJAnAtarama / dalakSaNaM vAcyaM-De / 9.0vaahikjnyaanaa3.| 10 svasya apUrvArthasya ca / 11 tthaapuu0-20| savaiti patra bhayaH (1) / 12 prAbhAkarAH / 13- hikamADe / 14 gRhItArthanAhisAna nirAsAyetyarthaH / 15.dIyate-De /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Muline KA p ni .......... . marati'.'... ' Katha...... . . .." prmaannpriikssaa|] pramANamImAMsA 1616. smRtezca pramANatvenAbhyupagatAyA gRhItagrAhitvameva satatvam / vairapi smRtairaprAmANyamiSTaM tairapyarthIdanutpAda eva hetutvenokto na gRhItagrAhitvam , yadAha-- " smRtarapramAgarama garInayAhitAkatam / ____ api svanarthajanyatvaM tamAmANyakAraNam" nyAyama * pR0 : iti // 4 // 6 17. atha pramANalakSaNapratikSiptAnAM saMzayAnadhyavasAyaviparyayANAM lakSaNamAha anubhayatrobhayakoTisparzI pratyayaH saMzayaH // 5 // 1618. anubhayasvabhAve vastuni ubhayAntaparimarzanazIlaM jJAnaM sarvAtmanA zena ivAtmA pasmin sati sa saMzayaH, yathA andhakAre dUrAdUrdhAkAravastUpalambhAna sAdhakabAdhakapramANAbhAve sati 'sthANuvA puruSo vA' iti pratyayaH / anubhayatragrahaNamubhayarUpe vastunyubhayako- 10 TisaMsparza'pi saMzayatvanirAkaraNArtham, yathA 'asti ca nAsti ca ghaTaH', 'nityazcAnityadhAramA' ityAdi // 5 // vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH // 6 // 619, durAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarzarahitaH pratyayaH anizcayAtmakatvAt anadhyavasAyaH, yathA 'kimetat' iti / yadapyavikalpakaM prathamakSaNabhAvi pareSAM pratyakSa- 15 pramANatvenAbhimanaM tadapyanadhyavasAya eka, vizeSollekhasya tatrApyabhAvAditi // 6 // atasmiMstadeveti vipryyH|| 7 // 620. yat jJAne pratibhAsate tadrUparahite vastuni 'tadeva' iti pratyayo viparyAsarUpatvAdviparyayaH, yathA dhAtuvaiSamyAnmadhurAdiSu dravyeSu tiktAdipratyayaH, timirAdidoSAt ekasminnapi candre dvicandrAdipratyayaH, nauyAnAt agacchatsvapi vRkSeSu gacchatpratyayaH, Azubhra- 20 maNAta alAtAdAvacakre'pi cakrapratyaya iti / avasitaM pramANalakSaNam / / 7 / / 621, nanu astUktalakSaNa pramANam / tatprAmANyaM tu svataH, parato vA nizcIyeta? na tAvat svataH taddhi zva(sva saMviditatvAt jJAnamityeva gRhNIyAt, na punaH samyaktvalakSaNaM prAmANyam , jJAnatyamAtra tu pramANAbhAsasAdhAraNam / api ca svatAprAmANye sarveSAmavipratiSatiprasaGgaH / nApi paratA; paraM hi taidocaragocara vA jJAnam abhyupeyeta, arthakriyAnisiM vA, 2 tidgocaranAntarIyakArthadarzana vA ? tacca sarva svato'navakRtaprAmANyamavyavasthitaM sat kathaM pUrva pravartakaM jJAna vyavasthApayet ? svato vA'sya prAmANye ko'parAdhaH pravartakajJAnasya yena tasyApi tambha syAt / na ca prAmANyaM jJAyate svata ityuktameva, paratastvanavasthetyAzaGkayAha-- 1 svarUpam / 2 ubhavenyupalakSaNam A(zyAdikoTi sparze'pi saMvAyasya sadbhAvAt / 3 ... TisaMspata-De / 5- divya 0-30 / 5 drmukaadii| 6 pramANam / tada saMviDhe0 / 7 tasya prathamajJAnasya gocase viSayo jalAdiH, sa gocaro asya dvitiiyjnyaanmm| tasya sAnasya gocaro'nyAdistadanninAbhUto dhUmAdiH / 9 puurvprvrtkjnyaane-2.| 10 tat-svataH prAmANyam /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ EERA MAAR AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 5, A0 1, sU08-11. prAmANyanizcayaH svataH parato vA // 8 // 622. prAmANyanizcayaH kvacit svataH yathA'bhyAsadazApane svakaratalAdijJAne, snAnapAnAvagAhanodanyopazamAdAvarthakriyAni se vA pratyakSajJAna nahi tatra parIkSAkA zAsti prekSAvatAm , tathAhi-jalajJAnam , tato dAhapipAsAtasya tatra pravRttiH, tatastara prAptiH, tataH snAnapAnAdIni, tato dAhodanyopazama ityetAyataiva bhavati kRtI pramAtA na punardAhodanyopazamajJAnamapi parIkSane ityasya svataH prAmANyam / anumAne tu sarvasminapi sarvathA nirastasamastavyabhicArAzaGke svata evaM prAmANyam , avyabhicAriliGgasamutthatvAt / na liGgAkAraM jJAnaM liGgaM vinA, na ca liGga liGginaM vineti / 23. kvacita parataH prAmANyanizcayaH, yathA anabhyAsadazApanne pratyakSe / nahi tat 10 athena gRhItAvyabhicAramiti tadekaviSayAt saMvAdakAt jJAnAntarAdvA, arthakriyAni - sAvA, nAntarIyArthadarzanAdvA tasya prAmANyaM nishciiyte| teSAM ca svataH prAmANyanizcayAnnAnavasthAdidausthyAvakAzaH / / 624. zAbde tu pramANe dRSTArthe'rthAvyabhicArasya du natvAt saMvAdAdyadhInaH parataH prAmANyanizcayaH; adRSTArthe tu dRSTArthagrahoparAga-naSTa-muSTayAdipratipAdakAnAM saMvAdena 15 prAmANyaM nizcitya saMvAdamantareNApyApsoktatvenaiva prAmANyanizcaya iti sarvamupapannam / 625. "arthopalabdhihetuH pramANam" iti naiyAyikAH / tatrArthoklabdhau hetutvaM yadi nimittatvamAtram / tadA tat sarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi pramANatvaprasaGgaH / atha kalekamAdivilakSaNaM karaNa hetuzabdena vivakSitam / tarhi tat jJAnameva yukta nendriya sanika(di. yasmin hi satyartha upalabdho bhavati se tatkaraNam / na ca indriyasabhikarSa20 sAmanyAdau satyapi jJAnAbhAve maiM bhavati, sAdhakatamaM hi karaNamavyavAhitaphalaM ca tadiSyate, vyavahitaphalasyApi karaNatve dadhibhojanAderapi tathAprasaGgaH / tanna jJAnAdanyatra pramANatvam , anyatropacArAt / 126. "samyaganubhavasAdhanaM pramANam" [ nyAyasA* pR. 5 ] ityatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanirAsena karaNasya pramANatvaM sidhyati, tathApyacyavahitaphalatvena 25 sAdhakatamatvaM jJAnasyaiveti tadeva pramANatveneSTavyam / 627. "pramANamavisaMvAdi jJAnam" [ pramANayA0 2. 1 ] iti saugtaaH| tatrApi yadyavikalpakaM jnyaanm| tadA na tad vyavahArajananasamartham / sAMvyavahArikasya caitat pramANasya lakSaNamiti ca bhavantaH, tatkathaM tasyaM prAmANyam ? uttarakAlabhAghino vyavahArajananasamarthAdvikalpAt tasya prAmANye yAcitakamaNDananyAyaH, varaM ca vyavahArahetovikalpasyaiva 1 linagrahaNapariNAmi / 2 tadekadezaviSa...De. / 3 nadekaviSayasaMvAdakajJAnAnnarAdInAm / 4 vAyAnAm / 5 sa - jJAnalakSa go'rthaH / tasyopalaruSatvakAraNam / 7 apilambhaH / = gaMgato vyavahAraH pryojnmsyeti| vikalpakasya /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pramANavibhAgaH / prmaannmiimaaNsaa| prAmANyamabhyupagantum ; evaM hi paramparAparizramaH parihato bhavati / vikalyasya cAprAmANye kathaM tannimitto vyavahAro'visaMvAdI ? dRSTa(zya)vikalpa(lpya yorarthayorekIkaraNena taimirikajhAnavat saMvAdAbhyupagame copacaritaM saMvAditvaM syAt / tasmAdanupacaritamavisaMvAditvaM pramANasya lakSaNamicchatA nirNayaH pramANameSTavya iti // 8 // 6.28. pramANasAmAnyalakSaNamuktvA parIkSya ca vizeSalakSaNaM cakkAmo vibhAga- 5 mantareNa tadvacanasyAzakyatvAn vibhAgapratipAdanArthamAha pramANaM dvidhA // 9 // 129. sAmAnyalakSaNasUtre pramANagrahaNaM parIkSayAntaritamiti na 'tadA' parAmRSTaM kintu sAkSAdevoktaM pramANam iti / dvidhA dviprakArameva, vibhAgasyAvadhAraNaphalatvAt / sana pratyakSamaka pramANamiti yAvI., pratyakSAnumAnAgamAH pramANamiti baizeSikAH, 10 tAnyeveti sAnyAH , sahoSamAnena catvArIti naiyAyikAH, sahAAyacyA pazceti prAmAkarAH, sahA'bhAvena paDiti bhAvAH iti nyUnAdhikapramANavAdinaH pratikSiptAH / tatpratikSepazca vakSyate // 9 // 30. tahiM pramANadvaividhyaM kiM tathA yathAhuH saugatAH "pratyakSamanumAna cha / [pramANa 0 1. 5. nyAgadhi0 1.1 1 ] iti, unAnyathA ? ityAha pratyakSaM parokSaM ca // 10 // $31. aznute akSNoti yA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAniti akSo jIvaH, aznute viSayam iti akSam-indriyaM ca / pratiH pratigatArthaH / akSaM pratigataM tadAzritam , akSANi cendriyANi tAni pratigatamindriyANyAzrityoaihIte yat jJAnaM tat pratyakSaM vakSyamANalakSaNam / akSebhyaH parato vartata iti pareNendriyAdinA cokSyata iti parokSaM 20 vakSyamANalakSaNameva / cakAraH svatripaye iyostulyavalatvakhyApanArthaH / tena yadAhu:"sakalapramANajyeSThaM pratyakSam" iti nadayAstam / pratyakSapUrvakatvAditarapramANAnAM tasya jyeSThateti cet ;na, pratyakSasyApi pramANAntarapUrvakatvopalabdheH, liGgAt AmopadezAdvA vAhayAdikamavagamya pravRttasya tadviSayapratyakSotpatteH / / 10 // 32. na pratyakSAdanyatpramANamiti laukAyatikAH / tatrAha-- 25 vyavasthAnyadhIniSedhAnAM siddheH pratyakSetarapramANasiddhiH // 11 // 633, pramANApramANavibhAgamya, parabuddheH, atIndriyArthaniSedhasya ca siddhinAnumAnAdipramANaM vinA / cArvAko hi kAzcijjJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyAca visaMvAditvena vyabhicAriNI, punaH kAlAntare tAzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM 1 "zyavikalAyAtrAkIkRtara --tatvo li. pU. 11; bRhatI50 1. 1. 5.0 53 -sampA0 / 15 2'tana shndn| 3.... "jhaM ca paro0-he. mA.mu. viSayamindri-tA -kSabhitipUrvaka.... /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI candraviracitA [a0 1, A0 1 sU0 12. pramANetara vyavasthApayet / na ca sannihitArthacalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakA bhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate / na cArya svapratItigocarANAmapi jJAnavyaktInAM paraM prati grAmANyamagrAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAdyathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM 5 prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM parapratipAdakaM ca parokSAntargatamanumAnarUpaM pramANAntarasupAsIta / 634. api ca [a]pratipitsitamarthaM pratipAdayan 'nAye laukiko na parIkSakaH ' ityunmattavadupekSaNIyaH syAt / na ca pratyakSeNa paracetovRttInAmadhigamosti / ceAvizeSadarzaerreart ca parokSasya prAmANyamanicchato'pyAyAtam / 35. paralokAdiniSedha na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum, sannihitamAtraviSayatvAttasya / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhamaste pramANAntaraM ca necchatIti DimbhavAH / 10 636. kizva, pratyakSasyApyarthAvyabhicArAdeva prAmANyaM tacArthapratibaddhaliGgazabdadvArA samunmataH parokSasyApyavyabhicArAdeva kiM neSyate ? vyabhicAriNoSi parokSasya 15 darzanAdaprAmANyamiti cet; pratyakSasyApi timirAdidoSAdapramANasya darzanAt sarvatrAprAmAprasaGgaH / pratyakSAbhAsaM taditi cet; itaratrApi tulyametadanyatra pakSapAtAt / dharmakIrtirayetadAha 8 "pramANetara sAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasaGgAvaH pratiSedhAzca kasyAcet // 1 // arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dayam" // 2 // iti / 637. yathoktasaGkhyAyoge'pi ca parokSArthaviSayamanumAnameva saugatairupagamyateH tadayuktam: zabdAdInAmapi pramANatvAt teSAM cAnumAne'ntarbhAvayitumazakyatvAt / ekena tu sarva sAhiNA pramANena pramANAntarasaGghahe nAyaM doSaH / tatra yathA indriyajamAnasAtmasaMvedana25 yogajJAnAnAM pratyakSeNa saGgrahastathA smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAnAM parokSeNa saho lakSaNasyAvizeSAt / smRtyAdInAM ca vizeSalakSaNAni svasthAna eva vakSyante / evaM paroasyopamAnasya pratyabhijJAne, arthApatteranumAne'ntarbhAvo'bhidhAsyate / / 11 / / 638. yattu pramANameva na bhavati na tenAntarbhUtena vahirbhUtena vA kiJcita prayojanam, yathA abhAvaH / kathamasyAprAmANyam ? nirviSayatvAt iti brUmaH / tadeva katham ? iti cetbhAvAbhAvAtmakatvAdvastuno nirviSayo'bhAvaH // 12 // $ 39. nahi bhAvaikarUpaM vastyasti vizvasya vaizvarUpyaprasaGgAt, nApyabhAvaikarUpaM nIrU 1 nAste0 - 0 / 2 ityatrA0De0 / 30 bhAvA0De0 / 20 30
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSalakSaNam / ] pramANamImAMsA / patvaprasaGgAt kintu smarUpeNa saccAt pararUpeNa cAsaccAt bhAvAbhAvarUpaM vastu tathaiva pramAurai prapaH / tamAha praspakSaM tAvat bhUtalamevedaM ghaTAdirna bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastuparicchindat tadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti ke viSayamAzrityAbhAlakSyaM pramANaM kyA hai| evaM parokSApyapi pramANAni bhASAbhAvarUpavastugrahaNapravaNAnyeva, anyathA'saGkIrNasvasvaviSayagrahaNAsiddheH, yadAha "ayameveti yo kSetra bhAve bhavati nirNayaH naiSa vasvantarAbhAvasaMvisvanugamAdRte // " [ ThokaNA* abhAva cho. 15.] "na tAvadindriyeNaithA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi ||1|| gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA || 2 ||" [ zlokavA * abhAva0 zrI. 18, 27] iti / 640, atha bhavatu bhAvAbhAvarUpatA vastunaH, kiM macchim 1, vayamapi hi tathaiva pratyapIpadAma / kevalaM bhAvAMza indriyasannikRSTatvAt pratyakSapramANagocaraH abhAvAMzastu 10 na tavetyabhAvapramANagocara iti kathamaviSayatvaM syAt 1, taduktam 5 iti / 141. na bhAvAMzAdabhAvAMzasyAbhede kathaM pratyakSeNAgrahaNam 1, bhede vA ghaTAdyabhAvarahitaM bhUtakaM pratyazena gRzyata iti ghaTAdayo gRhyansa iti prAptam, tadabhAvagrahaNasya tadbhAvagrahajanAntarIyakatvAt / tathA cAbhAvapramANamapi pazcAtpravRttaM na tAnutsArayituM paTieM syAt, anyathAsaGkIrNasya saGkIrNazAgrahaNAt pratyakSaM bhrAntaM syAt / vizadaH 5 [ pratyakSam // 13 // 642. api zrArya pramANapaJcakanivRtirUpatvAt tucchaH / tata evAjJAnarUpaH kathaM pramANaM bhavet ? / tasmAdabhAvAMzAtkathaJcidamimaM bhAvAMzaM paricchindatA pratyakSAdinA pramAbenAbhAnAMzI gRhIta eveti tadatiriktaviSayAbhAvAbhirviSayo'bhAvaH / tathA ca na pramANamiti sthitam ||12|| 43. vibhAgamuktvA vizeSalakSaNamAha 15 mama I0 / tadabhAvagrahaNa 0-0 / 3 vAbhAvagrahaNamapi-De0 4 anyathA sar3I0-40 5-0 vinAbhAvA0-sA pramANamiti / vibhAga0tA0 / 2 20 25 644. sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt 'samyamarthanirNayaH' iti pramAsAmAnyalakSaNamanUdya 'vizada:' iti vizeSalakSaNaM prasiddhasya pratyakSasya vidhIyate / tathA ca pratyakSaM dharmi / vizadasamyagarthanirNayAtmakamiti sAdhyo dharmaH / pratyakSatvAditi hetuH / yadvizadasamparthanirNayAtmakaM na bhavati na tat pratyakSam, yathA parokSamiti vyatirekI | 30
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryAmIhemacandravirathitA [a0 1, A0 1,20 14-16. dhammiNo hetutve'nanvayadoSa iti cet / na vizeSa dharmiNi dhamisAmAnyasya hetutvAt / tasya ca vizeSaniSThatvena vizeSeSvanvayasambhavAt / sapakSe vRtimantareNApi ca vipakSalyAsibalAdgamakatvamityuktameva // 13 // 45. atha kimidaM vaizacaM nAma ? / yadi svaviSayagrahaNam / tat prokssepyssnnm| atha / sphuTatvam tadapi svasaMviditatvAt sarvavijJAnAnAM samamityAvaskyAha pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizayam // 14 // 5 46. prastutAt pramANAd yadanyat pramANaM zabdaliGgAdizAnaM tat pramANAntaraM tamirapekSatA 'vaizadham / nahi zAbdAnumAnAdivat pratyakSaM sthotpattau zabdaliGgAdizAnaM pramANA ntaramapekSate ityekaM vaizavalakSaNam / lakSaNAntaramapi 'idantayA pratibhAso vA' iti, 10 idantayA vizeSaniSTatayA yaH pratibhAsaH samyagarthanirNayasya so'pi 'vaizadham' / 'vA'zabdolakSaNAntaratvasUcanArthaH // 14 // 647. atha mukhyasAMvyavahArikamedena dvaividhyaM pratyakSasya hadi nidhAya mukhyasya lakSaNamAha tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhya kevalam // 15 // 15648. 'tat' iti pratyakSaparAmarzArtham, anyathAnantarameva vaizayamabhisambadhyeta / dIrgha kAlanirantarasaMskAgasevitarasatrayaprakarSaparyante ekatvavitarkAvicAradhyAnabalena niHzeSatayA jJAnAvaraNAdInAM ghAsikarmaNAM prakSaye sati cetanAsvabhAvasyAtmanaH prakAzasvamAvasyeti yAvat svarUpasya prakAzasvabhAvasya sata evAvaraNApagamena 'AvibhovaH' AvibhUtaM svarUpa mukhamiva zarIrasya sarvajJAnAnAM pradhAnaM 'mukhyam' pratyakSam / tazcendriyAdisAhAyakavirahAt 20 sakalaviSayatvAdasAdhAraNatvAca 'kavalam' ityAgame prasiddham / / 49. prakAzasvabhAvatA kathamAtmanaH siddheti cet, ete bamaH-AtmA prakAzasvabhAvaH, asandigdhasvabhAvasvAta, yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsAvasandigdhasvamAvo yathA ghaTaH, na ca tathAtmA, na khalu kazcidahamasmi na veti sandigdhe iti nAsiddho hetuH / tathA, AtmA prakAzasvabhAvaH, bodRsvAta, yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsau boddhA yathA ghaTA, 25 na ca na boddhAtmeti / tathA, yo yasyAH kriyAyAH karcA na sa tadviSayo yathA gatikriyAyAH kartA caitro na tadviSayaH, JaptikriyAyAH kartA cAtmeti / 650. atha prakAzasvabhAvatva AtmanaH kathamAvaraNam ?, AvaraNe vA satatAvaraNaprasAH, naivam prakAzasvabhAvasyApi candrAkodekhi rajonIhArAmrapaTalAdimiriva zAnA 1 --kuMk kAnhe-gaNa-II 26, 27,28 / uNAdau sthAnusorUma [145] iti SaNamaparAdhaH / 2 zabdAnuDhe / 3 pratyakSasya parA-De / 4 bahumAna / 5.jhAnAvaraNIyAvInAm-hai. !
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA | 11 mukhyapratyakSasya nirUpaNam / ] varaNIyAdikarmmabhirAvaraNasya sambhavAt candrArkaderiva ca balavamAnamAyairthyAna bhAvanAdibhirviyasyeti / 651. nanu sAditvaM syAdAvaraNasyopAyato vilayaH naivam ; anAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt, tadvadevAnAderapi jJAnAvaraNIyAdikarmaNaH pratipakSabhUtaratatrayAbhyAsena vilayopapatteH / 152. na cAmUrttasyAtmanaH kathamAvaraNamiti vAcyam: amUrtAyA api cetanAzakemadirAmadanakodravAdibhirAvaraNadarzanAt / 653. athAvaraNIya tatpratipakSAbhyAmAtmA vikriyeta na vA 1 / kiM cAtaH 1 / "tapAbhyAM kiM vyomnadharmaNyasti tayoH phalam / carmopamayet so'nityaH khatulyavedasatphalaH // " iti cet; na; asya dUSaNasya kUTasthanityatApakSa eva sambhavAt, pariNAminityazrAtmeti tasya pUrvAparaparyAyotpAdavinAzasahitAnuSTutirUpatvAt, ekAnta nityakSaNika pakSayoH sarva thArthakriyAvirahAt yadAha " "arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA // " [ laghI 2.1 ] 0 15 "na tadAgamAtsidhyena ca tenAgamo dinA / " iti ||15|| 54. nanu pramANAdhInA prameyavyavasthA / na ca mukhyapratyakSasya tadvato vA siddhau kiJcit pramANamasti / pratyakSaM hi rUpAdiviSayeviniyamitavyApAraM nAtIndriye'rthe pravartitumutsahate / nApyanumAnam, pratyakSadRSTaliGgaliGgisambandhabalo [paM] jananadharmakatvAcasya / Agamastu yadyatIndriyajJAnapUrvakastatsAdhakaH tadetaretarAzrayaiH 20 iti / apauruSeyastu tatsAdhako nAstyeva / yo'pi [ zlokatrA * sU0 1 zlo0 142] "apANipAdo hArmanI grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / savezi vizna hi tasya vesA tamAhuradhyaM puruSaM mahAntam // " [ zvetAca 3.19] ityAdiH kazcidarthavAdarUpo'sti nAsau pramANam vidhAveva prAmANyopagamAt / pramANAntarANAM cAtrAnavasara evetyAzaGkayAha prajJAtizayavizrAntyAdisiddhestatsiddhiH // 16 // 1 candrAdevitA / 1 pavanaprAsasA / 3 liyasya ceti De0 mu0 / zepajanitabha0 0 mu0 / 7 , 5 4 - sahitAnu rUpa0 I0 / 5 viSaya vinirmita De0 mu0 6 zrayam-tA / 8 - 0 pAdau yama- -tA / 9 atra 'javato' ityeva samyak tasyaiva zaGkareNa vyAkhyAtasthAt / 10 vedya-zvetA / 10 25
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ PadMAJ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A0 1, sU0 16. 655. prazAyA atizayaH - tAratamya kvacidvizrAntam , atizayatvAt , parimANAtizayavadityanumAnena niratizayaprajJAsiddhathA tasya kevalajJAnasya siddhiH, tasiddhirUpatvAt kevalajJAnasiddheH / 'Adi'grahaNAta sUkSmAntaritarArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt pAritAto, molijJAnAvivAdAsyathAnupapatteA tatsiddhiH, yadAha "dhIrasyantaparokSe'rthe na ghet puMsAM kRtaH punaH / jyotijJAnAvisavAdaH zrutAcet sAdhanAntaram // " [siddhitri pU0 413AI 656. api ca-"nodanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM vimakRSTamevajAtIyakamarthamayagamayati nAnyatkiJcanendriyam" - [ zAbara bhA0 1. 1. 2. ] 10 iti vadatA bhUtAdharthayarijJAnaM kasyacit puMso'bhimatameva, anyathA kasmai vedakhikAlaviSaya. marthaM nivedayet ? / sa hi nivedayaMkhikAlaviSayatattvajJamevAdhikAriNamupAdatte, tadAha __ "trikAlaviSayaM tatvaM kasmai vedo nivedayet / akSayyAdharaNakAntAda tathA nrH||"siddhivi0 pR. 414A] iti trikAlaviSayavastunivedanA'nyathAnupapatteratIndriyakavalajJAnasiddhiH / 15657. kica, pratyakSAnumAnasiddhasaMvAdaM zAkhamevAtIndriyArthadarzisadbhAve pramANam / ya eva hi zAstrasya viSayaH syAdvAdaH sa eva pratyakSAderapIti saMvAdaH, tathAhi "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti / anyathA sarvasatvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // " iti dizA pramANasiddhaM syAdvAda pratipAdayanAgamo'rhatassarvajJatAmapi pratipAdayati, 20 yadastuma "yadIyasamyaktvapalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramAtmabhASam / kuSAsanApAzAvinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAya / " [ayoga0 21] iti / pratyakSaM tu yadyapyandriyi(ya)kaM nAtIndriyajJAnaviSayaM tathApi samAdhiyalalabdhajanmaka 25 yogipratyakSameva bAhyArthasyeva svasyApi vedakamiti pratyakSato'pi tsiddhiH| 658. atha "jJAnamatidhaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam // " iti vacanAtsarvajJatvamIzvarAdInAmastu mAnuSasya tu kasyacidvidyAcaraNavatopi tadasambhAva30 nIyam , yatkumArila:-- "mathApi vedadehasvAda brhmvissnnumheshvraaH| kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvazyaM mAnuSasya kim / / " [ lavarsa kA0 3308] 1-janmAyogi0 -he. muM0 1 2 apratighAtam /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhyapratyakSasya nirUpaNam / pramANamImAMsA / iti ; AH ! sarvajJApalApapAsakin ! durbadavAdin / mAnuSatvanindArthavAdApadezena devAdhidevAnadhikSipasi 1 / ye hi janmAntarAjitojitapuNyaprAradhArAH surabhavabhavamanupamaM mukhamanubhUya duHkhapaGkamapramakhilaM jIvalokamudidhIrSavo narakeSvapi kSaNaM kSipramukhAsikAmRtaghRSTayo manuSyalokamavateruH janmasamayasamakAlacalitAsanasakalasurendravandavihitajanmotsavAH kikarAyamANasurasamUhAhamahamikArabdhasevAviSayaH svayamupanatAmatiprAjyasAmrAjya- 5 zriyaM tRNavadavadhUya samatRNamaNizatrumitravRttayo nijaprabhAvaprazamitetimarakAdijagadupadrayAH zukradhyAnAnalanirdagdhadhAsikarmANa AvirbhUtanikhilabhAvAbhAvasvabhAvAvamAsikevalavaladalitasakalajIvalokamohaprasarAH surAsuravinirmitAM samavasaraNabhuvamadhiSThAya svasvabhASAparigAminIbhirvAgbhiH pravartitadharmatIrthAzcaturviMzatizayamayIM tIrthanAthatvalakSmImupabhujya paraM asA satatAnandaM sakalakarmanirmokSamupeyivAMsastAnmAnuSatvAdisAdhAraNadharmopadezenApa- 10 vadan sumerumapi lepdavAdinA sAdhAraNIkatuM pArthivatvenApabadeH / kiJca, anavarasavanitAGgasambhogadurlalitavRttInAM vividhahetisamUhadhAriNAmakSamAlAdyAyasamanaHsaMyamAnAM rAgadveSamohakaluSitAnAM brahmAdInAM sarvavittvasAmrAjyam !, yadavadAma stutI__ "madena mAnena manobhavena krodhena lobherne sasammadena / parAjitAnAM prasabhaM surANAM vRthaiva sAmrAjyarajA pareSAm // " 15 [ayoga- 35] 1 atirinASikAH zalabhAH zukAH khacakra paracAI, ca sagatA haitayaH smRtAH // ..mu.di. 2 garako maariH| 3 atizayAH 34.. "seSAM ca deho tarUpagandho nirAmayaH svedalavojjhitatra / zvAso'jagandho rudhirAmiSaM tu mokSIradhArAdhavala vinam // 1 // AhAranIhAravidhistvadRzyazcatvAra ete'tibhAyAH sahotyAH / kSetre sthitiyojanamAtrake'pi devatiryajanakoTikoTeH // 2 // vANI nRtikasuralokabhASA saMvAdinI yojanagAminIca bhAmaNDalaM cAra ca maulipRSThe bimbitAharpatimaNDaladhi // 3 // sAme ca gavyUtizatadaye rujA vairetayo mAyativRSTayavRSTayaH / durbhikSamanyastakacakato bhayaM syAta ekAdaza karmaghAtajAH // 4 // the dharmacaI bamarAH sapAdapIThaM mRgendrAsanabhujyalaM ca / chatratraya rasamayathyAjo'bhidhanyAse ca' cAmIkarapaGkajAni // 5 // anaya cAra caturmukhAtA caityadano'dhovadanAzca kaNTakAH / hamAnatirdunduminAda uccakairvAtAnukUlaH zakunAH pradakSiNAH // 6 // gandhAmduvarSa baTuvarNapuSpavRSTiH kcshmshrunlaaprvRddhiH|| caturthidhAmAyanikAyakoTi dhanyabhAvAdApi pAvatI // jhAlnAgindhivAdhAna manukA nitygaa| niziniyAbhanupriyAya liyAH // // " / ziyA, 1. ..... .." 4 sena yamma.i.5
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 AcAryazrI hemacandraviracitA [a0 1, A0 1 sU0 17-19. iti / athApi rAgAdidoSakAluSyavirahitAH satatajJAnAnandamayamUrtayo brahmAdayaH tarhi tAdRzeSu teSu na vipratipadyAmahe, avocAma hi "yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhiSayA yayA tayA / vItadoSa kaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo'stu te // " [ ayoga-31] 5 iti / kevalaM brahmAdidevatAviSayANAM zrutismRtipurANetihAsakathAnAM vaitathyamAsajyeta / tadevaM sAdhakebhyaH pramANebhyo'tIndriyajJAnasiddhiruktA // 16 // bAdhakAbhAvAca // 17 // 59. sunizcitAsambhavAdhakatvAt sukhAdivat tatsiddhiH iti sambadhyate / tathAhi 10 kevalajJAnabAdhakaM bhavat pratyakSaM vA bhavet pramANAntaraM vA 1 / na tAvat pratyakSam tasya faridaAdhikArAt "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA / " [ zlokavA 0 sU0 4, zlo. 84 ] sevagaNAt / 60. atha na pravartamAnaM pratyakSaM tadbhAvakaM kintu nivartamAnam tat ; hiM ( dvigyadi 15 niyata dezakAlaviSayatvena bAdhakaM tarhi sampratipadyAmahe / atha sakaladezakAlaviSayatvena; tarhi na tat sakaladezakAlapuruSa pariSatsAkSAtkAramantareNa sambhavatIti siddhaM naH sabhIhitam / na ca jaiminiralyo vA sakaladezAdisAkSAtkArI sambhavati samvapuruSatvAdeH rathyApuruSavat / atha prajJAyAH sAtizayatvAttatprakarSo'pyanumIyate tarhi tata eva sakalArthadarzI kiM nAnumIyate ? | svapakSe cAnupalambhamapramANayan sarvajJAbhAve kutaH pramANaveda20 vizeSAt ? / 661. na cAnumAnaM tadbhAvakaM sambhavatiH dharmigrahaNamantareNAnumAnApravRtteH, dhammagrahaNaM vA tadgrAhaka pramANavAdhitatvAdanutthAnamevAnumAnasya / atha vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvo na bhavati vaktRtvAt puruSatvAdvA rathyApuruSavadityanumAnaM tadvAdhakaM bhUye; tadasat yato yadi pramANaparidRSTArthavaktRtvaM hetuH tadA viruddhaH tAdRzasya vaktRtvasya sarvaza eva 25 bhAvAt / athAsadbhUtArthaM kRtvam tadA siddhasAdhyatA, pramANaviruddhArthavAdinAmasarvajJatveneSTasvAt / vaktRtvamAtraM tu sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikam jJAnaprakarSe vatvAkarSAdarzanAt pratyuta jJAnAtizayavato vakRtvAtizayasyaivopalabdheH / etena puruSatvamapi nirastam / puruSatvaM hi yadi rAgAdyadUSitaM tadA viruddham, jJAnavairAgyAdiguNayukta puruSatvasya sarvajJatAmantareNAnupapatteH / rAgAdidUSite tu puruSatve siddhasAdhyatA / puruSatvasAmAnyaM tu 30 sandigdhavipakSavyAvRtikamityabAdhakam / 1 prabhAga 2 nivartamAnam / ( taddhi ) yadi mu0 / 30 sAkSAtkaraNama 0-0 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ waministennisRATAR HEERA L EEnitionymote. mukhyapratyakSasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / 662. nApyAgamastadvAdhakaH tasyApauruSeyasyAsambhavAta; sambhave vA tadAyakasya tasyAdarzanAt / sarvajJopanavAgamaH kathaM savAdhakaH 1, ityalamatiprasaGgeneti // 17 // 663. na kevalaM kevalameva mukhya pratyakSamapi tvanyadapItyAha tattAratamye'vadhimanaHparyAyo ce // 18 // 664. sarvathAvaraNavilaye kevalam , tasyAvaraNavilayasya 'tAratamye AvaraNazyo- 5 pasamavizeSa tatrimitakaH 'avadhi:' avadhijJAnaM 'manaHparyAya: manaHparyAyajJAnaM ca mukhyamindriyAnapekSaM pratyakSam / tatrAvadhIyata iti 'avadhi:' maryAdA sA ca "rUpisava!" [tasyAH 1.28 ] iti vacanAt rUpavadrAvyaviSayA avadhyupalacitaM jnyaanmdhyvdhiH| sa dveSA bhavapratyayo guNapratyayazca / tatrAdho devanArakANAM pakSiNAmiva viyAgamanam / guNapratyayo manuSyANAM tirazvA ca / 665, manasopapasya paryAvAzvisanAnugumA pariNAmazAstadviSayaM jJAnaM 'mana:paryAyaH / tathAvidhamanaHparyAyAnyathAnupapacyA tu yahApacintanIyArthajJAnaM tat AnumAnikameva na manaHparyAyapratyakSam, yadAyuH-- "jANai bajjheNumANeNaM" [vizeSA. gA0 854 ] iti / 118 // 666, nanu rUpidravyaviSayatve kSAyopazamikatve ca tulye ko vizeSo'vadhimana:- 15 paryAyayorityAha vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAt tadbhedaH // 19 // 6.67. satyapi kazcitsAdham vizuddhayAdimedAdavadhimanAparyAyazAnayormedaH / tatrAvadhijJAnAnmanaHparyAyajJAna vizuddhataram / yAni hi manodravyANi avadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi jAnIte / 20 68. kSetrakRtazcAnayormedaH-avadhijJAnamaGgulasyAsayabhAgAdiSu bhavati A sarvalokAt , manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati / 669. svAbhikRto'pi-avadhijJAnaM saMyatasyAsaMyatasya saMpatAsaMyatasya ca sarvagatiSu bhavatiH manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasya prakRSTacAritrasya pramasAdiSu kSINakapAyAnteSu guNasthAnakeSu bhavati / tatrApi vardhamAnapariNAmasya netarasya / vardhamAnapariNAmasyApi 25 RddhiprAptasya netarasya / RddhiprAptasyApi kasyacima sarvasyeti / 70. viSayakRtazva-rUpavadravyeSvasarvaparyAyedhvavadheviSayanidhandhastadanantabhoge manaHparyAyasya iti / avasitaM mukhya pratyakSam // 19 // ................... ........................ *".*0*0*" . 1 upamA zAnamA syAt-ami0 6. 1-smpaa.| 2 aSTAdazaM ekonaviMzatitama ceti sUtradvayaM tA muka pratI bhedakami vinA ekasutrasna likhite dRshyte| kSetratara-tA- manolakSaNe /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI hemacandraviracitA [a0 1 0 1 sU0 20-21. 671. atha sAMvyavahArikamAha indriyamanonimitto'vagrahehAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam // 20 // 372. indriyANi sparzanAdIni vakSyamAgalakSaNAmi, manana karaNaM pasya tathA / sAmAnyalakSaNAnuvRtteH samyagarthanirNayasyedaM vizeSaNaM tena 'indriyamanonimittaH ' 5 samyagarthanirNayaH / kAraNamuktvA svarUpamAha - 'avagraheAvAyadhAraNAtmA' / avagrahAdayo cakSyamANalakSaNAH ta AtmA yasya so'vagrahehAvAyadhAraNAtmA / 'Atma' grahaNaM ca krameNotpadyamAnAnAmapyavagrahAdInAM nAtyantiko medaH kintu pUrvapUrvasyottarottararUpatayA pariNAmAdekAtmakatvamiti pradarzanArtham / samIcInaH pravRttinivRttirUpo vyavahAraH saMvyavahArastatprayojanaM 'sAMvyavahArikam ' pratyakSam / indriyamanonimittatvaM ca samastaM vyastaM va 10 boddhavyam / indriyaprAdhAnyAt manobalAdhAnAzcotpadyamAna indriyajaH / manasa eva vizuddhisavyapekSAdupajAyamAno manonimitta iti / Huang Jia 173. nanu svasaMvedanarUpamanyadapi pratyakSamasti tat kasmAnoktam ? iti na vAcyam ; indriyaijjajJAnasvasaMvedanasyendriyapratyakSe, anindriyajasukhAdisaMvedanasya manaHpratyakSe, yogipratyakSasvasaMvedanasya yogipratyakSe'ntarbhAvAt / smRtyAdisvasaMvedanaM tu mAna16 sameveti nAparaM svasaMvedanaM nAma pratyakSamastIti bhedenaM noktam ||20|| 74. indriyetyuktamitIndriyANi lakSayati sparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANi dravyabhAvabhedani // 21 // 675. sparzAdigrahaNaM lakSaNaM yeSAM tAni yathAsaGkhyaM sparzanAdInIndriyANi, tathAhi 20 sparzAdyupalabdhiH karaNapUrvA kriyAtvAt chidikriyAvat / tatrendreNa karmaNA sRSTAnIndriyANi nAmakarmodayanimittatvAt / indrasyAtmano liGgAni vA karmamalImasasya hi svayamarthAnupalabdhumasamarthasyAtmano'thapalabdhau nimittAni indriyANi / 676 namvevamAtmano'rthajJAnamindriyAt liGgAdupajAyamAnamAnumAnikaM syAt / tathA liGgAparijJAne'numAnAnudayAt / tasyAnumAnAtparijJAne'navasthAprasaGgaH naivam ; bhAve25 ndriyasya svasaMviditatvenAnavasthAnavakAzAt / yadvA, indrasyAtmano liGgAnyAtmagamakAni indriyANi karaNasya vAsyAdivatkartradhiSThitatvadarzanAt / 677, tAni ca dravyabhAvarUpeNa bhidyante / tatra dravyendriyANi nAmakarmodayanimi 1 indriyA 0tA0 / 2 sukhAdikha0 mu0 1 3 bhedenokam - De0 mu0 1 ityantamekaM 'bhedAni' ityantaM ca aparam iti sUtra -mU-pratI dRzyate / - 4 'indriyANi
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArika pratyakSam j prabhANlImAMsA 17 lAni, bhAvendriyANi punastadAvaraNavIryAntarAyakSayopazamanimittAni / saiSA pazcasUtrI sparzagrahaNalakSaNaM sparzanendriyaM rasagrahaNalakSaNaM rasanendriyamityAdi / sakalasaMsAriSu bhASAccharIravyApakatvAca sparzanasya pUrva nirdezaH, tataH krameNAlpAlpajIvaviSayatvAdrasanaprANacakSuH zrotrANAm / 78. tatra sparzanendriyaM tadAvaraNakSayopazamasambhavaM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM 5 zeSendriyAvaraNavatAM sthAvarANAM jIvAnAm / teSAM ca "DhI citamantamakkhAcA" [ dazavai0 4.1 ] ityAderAptAgamAtsiddhiH / anumAnAca - jJAnaM kacidAtmAne paramApakarSavat avakRSyamANavizeSatvAt parimANavat, yatra tadapakarSaparyantasta ekendriyAH sthAvarAH / na ca sparzanendriyasyApyabhAve bhasmAdiSu jJAnasyApakarSo yuktaH / tatra hi jJAnasyAbhAva eva na punarapakarSastato yathA gaganaparimANAdArabhyApakRSyamANavizeSaM parimANaM paramANau 10 terest tathA jJAnamapi kevalajJAnAdArabhyApakRSyamANavizeSamekendriyeSvatyantamapakRSpate / pRthivyAdInAM ca pratyekaM jIvatvasiddhira vakSyate / sparzanarasanendriye kRmiapAdikA - nUpuraka- gaNDUpada- zaGkha- zuktikA zambUkA jalukAprabhRtInAM trasAnAm / sparzanarasana-prANAmi pipIlakA- rohaNikA-upacikA kunthu-tubaraMka-trapuMsa-bIjeM - karpAsAsthikA zatapadI anaka-tRNapatra kASThahArakAdInAm / sparzana-rasana-prANa-cakSUMSi bhramara vaDhera-sAra- 15 makSikA puci kI- deza-mazaka-pRthika-nandyAvartta-kITaka-patanAdInAm / saha zrotreNa tAni matsya- uraga-bhujaga-pakSi-catuSpadAnAM tiryagyonijAnAM sarveSAM ca nAraka manuSyadevAnAmiti / 679. nanu vacanAdAnaviharaNotsargAnandahetavo vAkpANipAdapAyUpasthalakSaNAnyapIndriyANIti sAGkhyAstatkathaM paJcaivendriyANi 1 ; na jJAnavizeSahetUnAmevehendriyatvenAdhikRtatvAt ceSTAvizeSanimittatvenendriyatva kalpanAyAmindriyAnantyaprasaGgaH, ceSTAvi - 20 zeSANAmanantatvAt tasmAjyaktinirdezAt pazcaivendriyANi / t 7 980, teSAM ca parasparaM syAdabhedo dravyArthAdezAt syAdbhedaH paryAyAryAdezAt, abhedekAnte hi sparzanena sparzasyeva rasAderapi grahaNaprasaGgaH / tathAcendriyAntarakalpanA vaiyarthyam, kasyacit sAkalye vaikalye vAnyeSAM sAkalyavaikalyaprasaGgava / bhedaikAnte'pi teSAmekaMtra sakala (saGkalana ) jJAnajanakatvAbhAvaprasaGgaH santAnAntarendriyavat / manastasya janaka- 25 miti cet; naH tasyendriyanirapekSasya tajJjanakatvAbhAvAt / indriyApekSaM mano'nusandhAnasya janakamiti cet santAnAntarendriyApekSasya kuto na janakatvamiti vAcyam ? / pratyAsatterabhAvAditi cet atra kA pratyAsattiranyatraikadravyatAdAtmyAt 1, pratyAsatyantarasyai ca 1 rohiNikApecikA / 2 tucarakA - tA0 / tuMburaka mu0| 3 tripurA - 0 / 4 bIjakakarpA *tA0 / 5 vaThara-De0 / 6 pustitrikA - 0 / pustikA mu0 / 7 hetuni vAkye 0 / 8 0 hetUnAmevendra sA0 / 90 zrabhedAt-40 / 10 " teSAmekavalajJAnajanakatvAbhAvaprasaGgAt " tasvArtha zrIkavA0 pR0 327 / 11 sya dhyatA- 1
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI hemacandraviracitA [a0 1 0 1 sU022-25. vyabhicArAditi / etena teSAmAtmanA bhedAbhedaikAntau pravivyUDhau / AtmanA karaNAnAmabhedekAnte kartRtvaprasaGgaH, Atmano vA karaNatvaprasaGgaH ubhayorubhayAtmakatvaprasaGgo vA vizeSAbhAvAt / tatasteSAM bhedaikAnte cAtmanaH karaNatvAbhAvaH santAnAntarakaraNavadviparyayo aa pratItisiddhatvAdvAdhakAbhAvAcAnekAnta evAzrayaNIyaH / 5 81. dravyendriyANAmapi parasparaM svArambhaka daladravyemyazca bhedAbhedadvArAne kAnsa eva yuktaH, pudgaladravyArthAdezAdabhedasya paryAyAryAdezAcca bhedasyopapadyamAnatvAt / 20 18 682 evamindriyaviSayANAM sparzAdInAmapi dravyaparyAyarUpatayA bhedAbhedAtmakatva - seyam, tathaiva nirbAdhamupalabdheH / tathA ca na dravyamAtra paryAyamAtraM vendriyaviSaya iti sparzAdInAM karmasAdhanatvaM bhAvasAdhanatvaM ca draSTavyam // 21 // 10 683. 'dravyabhAvabhedAni' ityuktaM tAni krameNa lakSayatidravyendriyaM niyatAkArAH pudgalaH // 22 // 684. 'dravyendriyam' ityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / niyato viziSTo bAhya AbhyantaravAkAraH saMsthAnavizeSo yeSAM te 'niyatAkArAH ' pUraNagalanadharmANa: sparzarasagandhavarNavantaH 'pudgalAH', tathAhi zrotrAdiSu yaH karNazaSkulIprabhRtirbAhyaH pudgalAnAM pracayo yathAbhyantaraH 15 kadambagolakAdyAkAraH sa sarvo dravyendriyam, pudgaladravyarUpatvAt / aprAdhAnye vA dravyazabdo yathA aGgAramaIko dravyAcArya iti / apradhAnamindriyaM dravyendriyam, vyApAravatyapi tasmin sannihite'pi cAlokaprabhRtini sahakAripaTale bhAvendriyaM vinA sparzAdhupalabdhyasiddheH ||22|| 25 bhAvendriyaM labdhyupayogo // 23 // 685. lambhanaM 'labdhi:' jJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSaH / yatsannidhAnAdAtmA dravye - ndriyanirvRtiM prati vyApriyate tanimitta AtmanaH pariNAmavizeSa upayogaH / atrApi 'bhAvendriyam' ityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / bhAvazabdo'nupasarjanArthaH / yathaivendana dharmayogitvenAnupacaritendratvo bhAvendra ucyate tathaivendraliGgatvAdidharmayogenAnupacaritendraliGgatvAdidharmayoga 'bhAvendriyam' | 686. tatra four tAvadindriyaM svArthasaMvittAvAtmano yogyatAmAdadhadbhAvendriyatAM pratipadyate / nahi tatrAyogyasya tadutpattirAkAzavadupapadyate svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiriti / upayogasvabhAvaM punaH svArthasaMvidi vyApArAtmakam / nAvyAmRtaM sparzanAdisaMvedanaM sparzAdi prakAzayituM zaktam, suSuptAdInAmapi tatprakAzakatvaprApteH / 1 dvAviMzatitamaM trayoviMzatitamaM ca great tAnmU0 pratau dRzyate / 2 -0labdhyayogyatayA siddhaiHsA0 // 3dhAnAdvAmA 40 / dhAnAzrayAtmA mu0 / 4 prAdhAnyArthaH / 5 sparzAdi - tA0 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ AXMiDasical-trentistics DiginYA sAMvyavahArikapratyakSam / ] pramANamImAMsA 687. svArthaprakAzane vyApRtasya saMvedanasyopayogatve phalasvAdindriyatvAnupapattiriti cet / na; kAraNadharmasya kArye'nuvRtteH / nahi pAvakasya prakAzakatve tatkAryasya pradIpasya prakAzakatvaM virudhyate / na ca yenaiva svabhAvenopayogasyendriyatvam , tenaiva phalatvamipyate yena virodhaH syAt / sAdhakatamasvabhAvena hi tasyendriyatvaM kriyArUpatayA ca phalatvam / yathaiva hi pradIpaH prakAzAtmanA prakAzayatItyatra sAdhakatamaH prakAzAtmA karaNam , 5 kriyAtmA phalam, svatantratvAcca karteti sarvamidamanekAntavAde na durlabhamityala prsnggenaa|23|| 6.88. 'manonimittaH' ityuktamiti mano lakSayati sarvArthagrahaNaM manaH // 24 // 689. sarve na tu sparzanAdInAM sparzAdivat pratiniyatA evArthA gRhyante'neneti 'sarvArthagrahaNaM manaH' 'anindriyam' iti 'noindriyam' iti cocyate / sarvArtha mana 10 ityucyamAne Atmanyapi prasaGga iti karaNatvapratipAdanAthaM 'grahaNam' ityuktam / AtmA tu kati nAtibyAptiH, sarvArthagrahaNaM ca manasaH prasiddhameva / yat vAcakamukhyaH "zrutamanindriyasya / " [tatvA0 2,22 ] zrutamiti hi viSayiNA viSayasya nirdezaH / upalakSaNaM ca zrutaM mateH tena matizrutayoryo viSayaH sa manaso viSaya ityarthaH / "matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" [ tattvA0 5.27 ] iti vAcakavacanAnmatizrutajJAnayoH sarvaviSayatva 15 miti manaso'pi sarvaviSayatva siddham / 690. mano'pi paiJcendriyavad dravyabhAvamedAt dvividhmev| tatra dravyamano manastvena pariNatAni pudgaladravyANi / bhAvamanastu tadAvaraNIyakarmakSayopazamAtmA labdhirAtmanazvArthagrahaNonmukho vyApAravizeSa iti // 24 // 691. nanvatyalpamidamucyate 'indriyamanonimittaH' iti / anyadapi hi cakSujJAnasya 20 nimittamartha AlokavAsti, yadAhuH "rUpAlokamanaskAracaturyaH sampraijAyate / vijJAnaM maNisUryAzugozakRdubhya ivAnalaH // " ityatrAha nArthAloko jJAnasya nimittamavyatirekAt // 25 // 692. bAhyo viSayaH prakAzazca na cakSurjJAnasya sAkSAtkAraNam , dezakAlAdivatu vyavahitakAraNatvaM na nivAryate, jJAnAvaraNAdikSayopazamasAmayAmArAdupakAritvenAsanAdivazcakSurupakAritvena cAbhyupagamAt / kutaH punaH sAkSAtra kAraNatvamityAha-'acyatirekAt vyatirekAbhAvAt / na hi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayAnimittama , 1 nibandhaH sarvadravye - tatvA0 / 2 manopi cendri-de0 / 3 saMpravartate /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandradhiracitA [ a01, A0 1, sU015-28. api tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatireko'pi / na cAsAvarthAlokayorhetumAvesti; marumarIcikAdau jalAbhAve'pi jalajJAnasya, vRSadaMzAdInAM cAlokAbhAve'pi sAndratamatamaHpaTalaviliptadezagatavastupratipattezca darzanAt / yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittalam / nimittatve cAthakriyAkAritvena ssvaadtiitaanaagttvksstiH| 93. na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvam , pradIpAderghaTAdibhyo 'nutpannasyApi tatprakAzakatvadarzanAt | IzvarajJAnasya ca nityatvenAbhyupagatasya kathamarthajanyatvaM nAma ? | asmadA dInAmapi janakasyaiva grAmasvAbhyupagame smRtipratyabhijJAnAdeH pramANasyAprAmANyaprasaGgaH / yeSAM caikAntakSaNiko'rtho janakA prAya iti darzanam teSAmapi janyajanakayojJAnAtheyobhitrakAlatvAna grAmapAikabhAvaH sambhavati / atha na janyajanaka10 bhAvAtiriktaH sandaMzAyogolakavat jJAnArthayoH kazcid grAhyagrAhakabhAva iti matam , "bhinnakAlaM kathaM prAthamiti ced grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam" [pramANathA0 3. 247 iti vacanAt / tahiM sarvatrajJAnasya vArtamAnikArthaviSayatvaM na kathaJcidupapadyate vArtamAnika kSaNasyAjanakatvAt ajanakasya cAgrahaNAt / svasaMvedanasya ca svarUpAjanyatve kathaM grAhakatvaM 16 svarUpasya vA kathaM grAyattvamiti cintyam / tasmAt svasvasAmagrIprabhavayordISaprakAzaghaTayoriva jJAnArthayoH prakAzyaprakAzakabhAvasammavAna jJAnanimittatvamarthAlokayoriti sthitam / 694. nanvarthAjanyatve zAnasya kathaM pratikarmavyavasthA ?, tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate, tasmAdanutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAt / naivam / tadutpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva prtiniytaarthprkaashktvoppnyceH| 20 tadutpattAvapi ca yogyatAvazyAzrayaNIyA, anyathA'zeSArthasAnnidhye'pi kutathidevArthAt ka syacideva jJAnasya janmeti kautaskRto'yaM vibhAgaH / tadAkAratA tvAkArasaGkAntyA tAbadanupapannA, arthasya nirAkAratvaprasaGgAt / athena ca mUrtenAmUrtaspa jJAnasya kIdRzaM sArazyamityarthavizeSagrahaNapariNAma eva sAmyupeyA / aMta:-- ___ "ana ghaTayatnAM nahi muktvA'rtharUpatAm" [pramANa vA0 3.305 ] 25 iti ytkinycidett| 695. api ca vyaste samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm / yadi vyaste; tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya, jalacandro vA namazcandrasya grAhaka prApnoti, tadutpattestadAkAratvAcca / atha samaste; tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasajati ! jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarapUrvajJAnagrAhakatvaM prasa30 jyeta / sana yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pshyaamH|| 25 // 1 vilusa 12 kimarthanimi. sA. / 3 prakAH dAtma-tA / 4 prAdhata iti-10 / 5 sAkSA-De / tahamA svsaam-ddhe0|7-prbhvyoH prkaa-dde| 4-NAmasa evAbhyu-tA018- yA ttH-he|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArikapratyakSam / prmaannmiimaaNsaa| 6 96. 'avagrahahAvAyadhAramAtmA' ityuktImatvavAhAdIlakSayati akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH // 26 // $ 97. 'akSam' indriyaM dravyabhAvarUpam, 'arthaH' dravyaparyAyAtmA tayoH 'yogaH sambandho'natidUrAsanavyavahitadezAdyavasthAnalakSaNA yogyatA / niyatA hi sA viSayaviSapiNoH, yadAha, "puDhe suNei saI rUvaM puNa pAsae apuDhaM tu // " [ Ava* ni0 5 ] ityAdi / tasminakSArthayoge sati 'darzanam' anulikhitavizeSasya vastunaH pratipattiH / tadanantaramiti kramapratipAdanArthametat / etena darzanasyAvagrahaM prati pariNAmitoktA, nabasata eva sarvathA kasyacidutpAdaH, sato vA sarvathA vinAza iti darzanamevottaraM pariNAma pratipadyate / 'arthasya' dravyaparyAyAtmano'rthakriyAkSamasya 'grahaNam', 'samyaganirNayaH' iti 10 sAmAnyalakSaNAnuvRttenirNayo na punaravikalpakaM darzanamAtram 'avagrahaH / 698. na cAyaM mAnaso vikalpaH, cakSurAdisannidhAnApekSatvAt pratisaGgyAnenApratyAkhyeyatvAca / mAnaso hi vikalpaH pratisaGkhyAnena nirudhyate, na cAyaM tatheti na vikalpaH / / 26 // avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA // 27 // 199. avagrahagRhItasya zabdAderarthasya 'kimayaM zabdaH sAGkhaH zAGgo vA' iti saMzaye sati 'mAdhuryAdayaH zAGkhadharmA evopalabhyante na kArkazyAdayaH zArGgadharmAH' ityanvayavyatirekarUpavizeSaparyAlocanarUpA matezceSTA 'ihA' / iha cAvagrahahayorantarAle abhyaste'pi viSaye saMzayajJAnamastyeva AzubhAvAtu nopalakSyate / na tu pramANam, samyagarthanirNayAtmaka svAbhAvAt / 20 $100. nanu parokSapramANabhedarUpamUhAkhyaM pramANa vakSyate tatkastasmAdIhAyA bhedaH / ucyate-trikAlagocaraH sAdhyasAdhanayoAptigrahaNapaTurUho yamAzritya "vyAptigrahaNakAle yogI sampacate pramAtA" iti nyAyavido badanti / IhA tu vArttamAnikArthaviSayA pratyakSaprabheda ityapaunarutayam / 6101. IhA ca yadyapi yeSTocyate tathApi cetanasya seti jJAnarUpaiveti yuktaM pratyakSa- 25 bhedatvamasyAH / na cAnirNayarUpatvAdapramANatvamasyAH zaGkanIyam / svaviSayanirNayarUpasvAda , nirNayAntarAsAdRzye nirNayAntarANAmapyanirNayatvagrasaGgaH // 27 // IhitavizeSanirNayo'vAyaH // 28 // 102. IhAkroDIkate vastuni vizeSasya 'zAGkSa evAyaM zabdo na zA' ityevaMrUpasyAvadhAraNam 'avAyaH // 28 / / pariNAmikakAraNatokA-De / 2 bauddhAnAmiva / 3 aniraakaarytvaat| 4 vizaddhArthacintamena / 5- vizeSakA-De / 6 zaGka-De / svaviSaye nirNayalAt-De /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIcandraviracitA smRtiheturddhAraNA // 29 // 3103. 'te' atIvAnusandhAna hetuH pariNAmikAraNam, saMskAra iti yAvat, saGghatheyamasaGghayethaM vA kAlaM jJAnasyAvasthAnaM 'dhAraNA' / avagrahAdayastu traya antamA: / 22 [ a0 1, A0 1 sU0 29. 5 $ 104. saMskArasya ca pratyakSabhedarUpatvAt jJAnasvamuneyam, na punaryathAhuH pare"jJAnAdatirikto bhAvanArUpo'yaM saMskAraH" iti / asya jJAnarUpatve jJAnarUpa - smRtijanakatvaM na syAt, nahi sattA sattAntaramanuvizati / ajJAnarUpatve cAsyAtmadharmatvaM na syAt, cetanadharmasyAcetanatvAbhAvAt / $105. nanyavicyutimapi dhAraNAmanvaziSan vRddhAH, yadbhASyakAra:- "adhizuI 10 dhAraNA ho" [zeSaza0 gA0 180] tatkathaM smRtihetoreva dhAraNAtvamasUtrayaH ? | satyam, astyaviyutirnAma dhAraNA, kintu sAdhvAya evAntarbhUteti na pRthaguktA / avAya eva hi dIrghadIvacyutirdhAraNetyucyata iti / smRtihetutvAdvA'vicyutirdhAraNayaiva saGgRhItA / na vAmAtrAdavicyutirahitAda smRtirbhavati, gacchannRNasparzazrAyANAmavAyAnAM parizIlana vikalAnAM smRtijanakatvAdarzanAt / tasmAt smRtihetU avicyutisaMskArAcanena sa - 15 gRhItAvityadoSaH / yadyapi smRtirapi dhAraNAbhedatvena siddhAnte'bhihitA tathApi parokSapramANabhedatvAdiha nokteti sarvamavadAtam / 30 $ 106. iha ca kramabhAvinAmapyavagrahAdInAM kathaJcidekatvamavaseyam / viruddhadharmAdhyAit theater paripanthI / na cA'sau pramANapratipanne'rthe pratyarthitAM bhajate / anu-bhUpate hi khalu harSaviSAdAdiviruddhavivarttAkrAntamekaM caitanyam / viruddhadhamrmmAdhyAsAcca vibhya20 ripi kathamekaM citrapaiTI jJAname kAne kAkA lekhazekharamabhyupagamyate saugataiH, citraM vA rUpaM naiyAyikAdibhiriti ? | 6107 naiyAyikAstu- "indriyArthasanikapatnaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam " [syA0 1.1.4.] iti pratyakSalakSaNamAcakSate / atra pUrvAcAryakRta vyAkhyAvaimukhyena saGkhyAvaddhitrilocanavAcaspatipramukhairayamarthaH samarthi25 to yathA - indriyArthasannikarSotpaznaM jJAnamavyabhicAri pratyakSamityevaM pratyakSalakSaNam / 'yataH' - zabdAdhyAhAreNa ca yattado nityAbhisambandhAduktavizeSaNaviziSTaM jJAnaM yato bhavati tat tathAvidhajJAnasAdhanaM jJAnarUpamajJAnarUpaM vA pratyakSaM pramANamiti / asya ca phalabhRtasya jJAnasya dvayI gatiravikalpa savikalpa ca / tayorubhayorapi pramANarUpatvamabhidhAtuM vibhAreermerd 'avyapadezyaM vyavasAyAtmakam' iti / 6108. tatrobhayarUpasyApi jJAnasya prAmANyamupekSya 'yataH ' zabdAdhyAhAraklezenA'jJAnarUpasya sannikarSAdeH prAmANyasamarthanamayuktam / kathaM jJAnarUpAH sannikarSAdayo'rdhapari 1 vaizeSikAH / 2 vAraNA tasma-vizeSA 30dravicyutivira0-30 / 4 dIyaM jJAna 0De0 / 5 - 0rayevaM pra0 / 60rUpakaM sa0-De / 70lparka dA 1 tayo0 de0 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ HIRANI weste rnetuRemi BREAMERIES EPISATORIAciane.nettestanisatist.institua pratyakSIyalakSaNAntaranirAsaH / ] pramANamImAMsA / cchittau sAdhakatamA bhavanti vyabhicArAt ?, satyapIndriyArthasabhikarSe'rthopalabdherabhAvAt / jJAne satyeva bhAvAt , sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca taditi | 6109. satrikarSo'pi yadi yogyatAtiriktaH saMyogAdisambandhastahi sa cakSuSo'rthena saha nAsti aprApyakAritvAttasya / dRzyate hi kAcAbhrasphaTikAdivyavahitasyApyarthasya cakSuSopalabdhiH / atha prApyakAri cakSuH karaNatvAdvAsyAdivaditi brUSe tAyaskAntA- 5 karSaNopalena lohAsanikRSTena vyabhicAraH / na ca saMyuktasaMyogAdiH saMznikarSastatra kalpayituM zakyate, atiprasaGgAditi / / 6110: saugatAstu "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" [ nyAyavi0 1.4 ] iti lakSaNamavocan / "amilApasaMsargayogyapratibhAsA pratIti: kalpanA tayArahisame"- nyAyavi0 1.5,6] kalpanApoham iti| etacca vyavahArAnupayogitvAtpramANasya 10 lakSaNamanupapannam , tathAhi etasmAdvinizcityArthamarthakriyArthinastatsamarthe'rthe pravartamAnA visaMvAdAjo mA bhavanniti pramANasya lakSaNaparIkSAyAM pravartante parIkSakAH / vyavahArAnupayoginazca tasya vAyasaMsadasaddazanaparIkSAyAmiva niSphalaH parizramaH / nirvikalpottarakAlabhAvinaH savikalpakAttu vyavahAropagame varaM tasyaiva prAmANyamAsthyam , kimavikalpakena zikhaNDineti / / 16 111. jaiminIyAstu dharma prati animittatyacyAjena "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyalamanimitaM vidyamAnopalambhanatvAt" [ jaimi. 1.1.4] ityanuvAdabhaGgathA pratyakSalakSaNamAcakSate, yadAhuH "evaM satyanuvAditvaM lakSaNasthApi sambhavet / " [zlokavA. sU. 4.39] iti / byAcakSate ca-indriyANAM samprayoge sati puruSasya jAyamAnA buddhiHpratyakSamiti / 20 112. atra saMzayaviparyayayuddhijanmano'pIndriyasaMprayoge sati pratyakSatvaprasaGgAdativyAptiH / atha 'satsamprayoga' iti satA samprayoga iti vyAkhyAyate tahi nirAlambanavinamA evArthanirapekSajanmAno nirastA bhaveyurna sAlambanau saMzayaviparyayau / atha sati samprayoga iti satsaptamIpakSa eva na tyajyate saMzayaviparyayanirAsAya ca 'samprayoga ityatra 'sam' ityupasargoM varNyate, yadAha 25 "samyagarthe ca saMzabdo dusspryognidhaarnnH|| duSTatvAcchuktikAyogo vAryate rajatekSaNAt" [lokavA sU0 4. 38..] 1kAcAmrapaTa laspha-De | 2-zyArthastha-De-1-nikarSaNa dhyaa-taa0|4-0gaadisnni. -De / 5 rahita tathApoham-De. pa rahitam tayApoDam -mu. / 6 vAyasasadasana (vAyasadAna)parI -taa| 7etatsamAcamkAkasya kati yAdantA meSasyAeM kiyA palam / gardame kati romANItyeSA mUgyavicAraNA / / -mu-Ti. 8zikhahin-lAyabare vRtena mISmeNApAkRtA kAcidambAnAmnI rAjakanyA tapasA puruSatvaM prAptA / saiva zikhaNDIti saSajJavA vyvjhe| saca strIpUrvavAnindAspadam / tato bhArate yuddhe taM puraskRtyArjuno bhI jpaan| so'pi zivamhI padhAdazcatyAmnA hunH|-mu-tti0| 9 vaadtvN-mu0|10-0sNyoge dde| ..."
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 AcAryazrIhemacandraviracivA [a0 1, A0 1, sU0 30-32. iti; tathApi prayogasamyaktvasyAtIndriyatvena prtykssaanvgmytvaatkaayto'vgtirvktvyaa| kArya ca jJAnam na ca tadavizeSitameva prayogasamyaktvAvagamanAyAlam / na ca tadvizeSaNaparamaparamiha padamasti / saMtAM samprayogaiti ca varaM nirAlambanavijJAnanivRttaye, 'sati' iti tu hamArA mAndAidAm / 6113. yepi "tatsaMprayoge puruSasthendriyANAM buddhijanma satpratyakSa paviSayaM jJAna tenaM samprayoge indriyANAM puruSasya buddhijanma satpratyakSaM yadanyaviSayaMjhAnamanpasamprayoge bhavati na tatpratyakSam / " [ zAvarabhAga 1.1.5 ] ityevaM tatsatorvyatyayena lakSaNamanavadyamityAhuH, teSAmapi kliTakalpanaiva, saMzayanAnena vyabhi cArAnivRtteH / tatra hi yadviSayaM jJAnaM tena samprayoga indriyANAmastyeva / yadyapi cobha10 yaviSayaM saMzayanAnaM tathApi tayoranyatareNendriyaM saMyuktameva ubhayAvamarzitvAca saMzayasya yena saMyuktaM cakSustadviSayamapi tajjJAnaM bhavatyeveti naativyaaptiprihaarH| avyAptizca cAkSuSajJAnasyendriyasamprayogajavAbhAvAt / aprApyakAri ca cakSurityuktaprAyam / 6114. "zrotrAdivRsiravikalpikA pratyakSam" iti vRddhasAvyAH / atra zrotrAdInAmacetanatvAttavRtteH sutarAmacaitanyamiti kathaM pramANatvam 1 / cetanasaMsargAtacaita15 nyAbhyupagame varaM cita evaM prAmANyamabhyupagantuM yuktam / na cAvikalpakatve prAmANyamastIti yatkiJcidetat / __115. "prativiSayAdhyavasAyo dRSTem" [sAMkA05] iti pratyakSalakSaNamitIzvarakRSNaH / tadapyanumAnena vyabhicAritvAdalakSaNam / atha 'pratiH' Abhimukhya vartate tenAbhi mukhyena viSayAdhyavasAyaH pratyakSamityucyate tadapyanumAnena tulyam ghaTo'yamitivadaya 20 parvato'gnimAnityAbhimukhyena pratIteH / atha anumAnAdivilakSaNo abhimukho'dhyavasAya: pratyakSam ; tarhi pratyakSalakSaNamakaraNIyameva zabdAnumAnalakSaNavilakSaNatayaiva tasiddheH / 116. tatazca parakIyalakSaNAnAM duSTatvAdidameva 'vizadaH pratyakSam' iti pratyakSalakSaNamanavadyam / / 29 / / 6117. pramANaviSayaphalapramAtRrUpeSu caturyu vidhi tatvaM parisamApyata iti viSayA25 dilakSaNamantareNa pramANalakSaNamasampUrNamiti viSayaM lakSayati pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 30 // 6118. pratyakSasya prakRtatvAttasyaiva viSayAdau lakSayitavye 'pramANasya iti pramANasAmAnyagrahaNaM pratyakSavat pramANAntarANAmapi viSayAdilakSaNamiheva vaktuM yuktamavizeSAttathA ca lAghavamapi bhavatItyevamarthame / jAtinirdezAca pramANAnAM pratyakSAdInAM 'viSayaH gocaro 'dravyaparyAyAtmakaM vastu' / dravati tAMstAn paryAyAn gacchati iti dravyaM dhauvyalakSaNam / 1satA sampra-sA. dde| 2 tenaiva sampra0 -mu-pA0 1 3 tatsarvatonya0-ai. 1 ...kalpasve--De / 5 dRSTamati prala-tA. / 6 vidheSu ityapi paThituM zakye tAn pratI 10 ..mazrajAti-De /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikamasutranslamyumcinemamisal i nawatestendi m prameyasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / 25 pUrvottaravivartavaya'nvayapratyayasamadhigamyamUrkhatAsAmAnyamiti yAvat / pariyantyutpAdavinAzadharmANo bhavantIti paryAyA vivAH / taca te cAtmA svarUpaM yasya tat dravyaparyAyAtmakaM vastu, paramArthasadisyarthaH, yavAcakamukhyaH-"utpAdadhyayauvyayukta sada" tattvA0 5.29 ] iti, pAramarSamapi "upanei vA pigameha vA dhuvei vA" iti / 6119. tatra 'dravyaparyAya' grahaNena dravyaikAntaparyAyaikAntavAdiparikalpitaviSayacyu- 5 dAsaH / 'Atma'grahaNena cAtyantavyatiriktadravyaparyAyavAdikANAdayogAbhyupagataviSayanirAsaH / yacchIsiddhasenaH"dohiM vi nahi nIyaM sasthamulUeNa tahavi mittN| ja savisayapahANataNeNa annobaniraviva" || [sanma0 3, 45] tti // 30 // 120. kutaH punaIcyaparyAyAtmakameva vastu pramANAnAM viSayo na dravyamAtraM paryAya- 10 mAtramubhayaM vA svatantram ? ityAha __ arthakriyAsAmarthyAt // 31 // 6121. 'arthasya' hAnopAdAnAdilakSaNasya 'kriyA niSpattistatra 'sAmarthyAn', dravyaparyAyAtmakasyaiva vastunArthakriyAsamavetyAdisyathaH / / 31 // 6122, yadi nAmavaM sataH kimityAha ___ tallakSaNatvAstunaH // 32 // 6123. 'tad' arthakriyAsAmadhyaM 'lakSaNam' asAdhAraNa rUpaM yasya tat tallakSaNaM tasya mAvastasvaM tasmAt / kasya ? / 'vastunaH' paramArthasato rUpasya / ayamarthaH-arthakriyArthI hi sarvaH pramANamanveSate, api nAmetaH prameyamarthakriyAkSamaM vinizcitya kRtArthoM bhaveyamiti na vyasanitayA / sayadi pramANaviSayo'rtho'rthakriyAkSamo na bhavettadA nAsau pramANaparIkSaNa- 20 mAdriyeta / yadAha "arthakriyA'samarthastha vicAraiH kiM tadarthanAm / paNDasya rUpavairUpye kAminyAH kiM parIkSayA 1 // " [ pramANaghA0 1.2 1: ] iti / hu124, tatra na dravyaikarUyo'rtho'rthakriyAkArI, sahyapracyutAnutpannasthiraikarUpaH kathamarthakriyAM kurvIta krameNAkrameNa vA ?, anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra 25 na krameNa sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAna , kAlakSepiNo vA'sAmarthyaprApteH / samartho'pi tattatsahakArisamadhAne taM samartha karotIti cet / na tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttitvAta, "sApekSamasamartham" [pAta0 mahA0 3. 1. 8 ] iti hi kiM nAzrIpIH / na tena sahakAriNo'pekSyante'pi tu 1 prauvyANAM yogH| 2 annanira0-mu0 / aNuNAnira0-De / 3 nirapekSI nayau / 4 ekatriMzattama dvAtriMzattamaM ca sUtradvayaM saM- mU. pratau bhedakavi vinA sahaiva listhitaM dRzyate --sampA0 / 5 - kiyArthasama hai| 1- svAdvA bastunaH-se-mU / 7pramANAnveSaNabhAbanAyAm / 8 bdaahu:-taa| 9 mAmaye pr.--taa| 15 eetinooraibpvidiuantirandan.dadatdeakistatuicsandasant........immatt.tandendindin...
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 AcAryazrI hemacandraviravitA [a0 1 0 1 sU0 32. kAryameva sahakAriSvarasvabhavat tAnapekSata iti cet; tatkiM sa bhAvo'samarthaH ? | samarthacet; kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate na punarjhaTiti ghaTayati ? / nanu samarthamapi bIjamilArjalAdisahakArisahitamevAGkuraM karoti nAnyathAH tat kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta, na vA ? | no cet sa kiM pUrvavanodAste / upakriyeta cet sa tahiM tairupakAro 6 bhinno'bhinna vA iti iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA / bhede sa kathaM tasyopakAraH 1, kiM na sahyavindhyAderapi / / tatsambandhAttaspAyamiti cet / upakAryopakArayoH kaH sambandhaH 1 / na saMyogaH dravyayoreva tasya bhAvAt / nApi samavAyastasya pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyatasamvandhisambandhatvaM yuktam tactre vA tatkRta upakAro'syabhyupagantavyaH tathA ca satyu10 pakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhisambandhatvam / niya~tasambandhisamba afa enarrer vizeSaNavizeSyabhAvo heturiti cet; upakAryopakArakabhAvAbhAve tasyApi pratiniyamahetutvAbhAvAt / upakAre tu punarbhedAbhedavikalpadvAreNa tadevAvartate / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / > 15 $ 125, nApyakrameNa / na hyeko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIryugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikram | kurutAM thA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt ? / karaNe vA kramapakSaaint doSaH / akaraNe'narthakriyAkAritvAdava stutvaprasaGgaH - ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhivalAt vyApaka nivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati tadapi svavyApyaM sasvamityasan dravyaikAntaH / 20 25 6126. paryAyaikAntarUpo'pi pratikSaNavinAzI bhAvo na krameNArthakriyAsamarthoM dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyApti'dezakramaH kAlakramacAbhidhIyate / na caikAntavinAzini sAsti / yadAhu: "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayaorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // " 6127. na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati, santAnasyA'vastusvAt / vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazvidvizeSaH / athAkSaNikatvam ; susthitaH paryAyaikAntavAdaH ! yadIhu: I 1 kAryANi / 2 bIjamilAdi0-40 / 3 kriyeta iti De0 / 40 nyAra0De0 5 niyatasamba dhikRtaH / 6 samavAyasya / 70-tvam sambandhave De0 8 niyatasambandhinopaoNjopakArayoH sambandhastatH samavAya iti vizeSaNavizeSyabhAvaH / kalAzabdenAMzAH | 10 sa hi kAlAntarabhASinIH kriyA ityAdiko grantha AvartanIyaH / 11 tadapyarthakriyAkAritvaM vyApakaM nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayati / 12 kartari SaSThI / 13 paryAyaikAntavAde / 140tvaM na su00 15 yaduktam - De0 /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA | "athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uSTa bho ! phalitAMstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // " [ nyAyama0 pR0 464 ] iti / 27 $ 128. nApyakrameNa kSaNike'rthakriyA sambhavati / sa hoko rUpAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayan yadyekena svabhAvena janayettadA teSAmekatvaM syAdekasvabhAvajanyatvAt / 5 atha nAnAsvabhAvairjanayati - kiJcidupAdAnabhAvena kiJcit sahakAritvena te tarhi svabhAvAsvasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA 1 / anAtmabhUtAzcet; svabhAvahAniH / yadi tasyAtmabhUtAH tahiM tasyAnekatvaM svabhAvAnAM caikatvaM prasajyeta / atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda hRSyate; tahiM nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkaryaM camA bhUt / athAkramAt kramiNAmanutpattenaivaimiti cet; ekAnaMza- 10 kAraNAt yugapadanekakAraNasAdhyAnekakAryavirodhAt kSaNikAnAmapyakrameNa kAryakAritvaM mA diti paryAyaikAntAdapi kramAkramayorvyApakayonivRtyaica vyApyA'rthakriyApi vyAvartate / aurat aurat vyApakAnupalabdhivanaiva nirtata ityasna paryAyaikAnto'pi / " $ 129. kANAdAstu dravyaparyAyAnubhAvapyupAgaman pRthivyAdIni guNAdyAdhArarUpANi dravyANi, guNAdayastvAveyatvAtparyAyAH / te ca kecit kSaNikAH kecidyAvavya- 15 bhAvinaH kecibhitya iti kevalamitaretaraviniluThitaidharmidharmAbhyupagamAtra samIcInaviSayavAdinaH / tathAhi - yadi dravyAdatyantavilakSaNaM samvaM tadA dravyamasadeva bhavet / sattAyogAt sabhyamastyeveti cet; asatAM sattAyoge'pi kutaH saccam ?, satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpa bhAvAnAmastyeveti cet; tahiM kiM zikhaNDinA sattAyogena ? / sattAyogAt prAk bhAvo na sannApyasana, sattAsambandhAttu sanniti cet; vAmAtrametat, sadasa- 20 dvilakSaNasya prakArAntarasyAsambhavAt / api ca paidArthaH sattA yogaH' iti na tritayaM cakAsti | padArthasattayozca yogo yadi tAdAtmyam, tadanabhyupagamabAdhitam / ata eva na saMyogaH samavAyastvanAzrita iti sarve sarveNa sambadhnIyAna vA kiJcit kenacit / evaM dravyaguNakarmaNAM dravyatvAdibhiH dravyasya dravyaguNakarmasAmAnyavizeSaiH pRthi - vyatejovAyUnAM pRthivItvAdibhiH, AkAzAdInAM ca dravyANAM svaguNairyoge yathAyogaM 25 sarvamabhidhAnIyam, ekAntabhinnAnAM kenacit kathaJcit sambandhAyogAt ityaukyapakSespi viSayavyavasthA duHsthA | " 10tA tathA 0De0 / 2 bIjapUrAdau / 3 yugapadekAntA0 4 nityasyaikarUpasyApi krameNetyAdiko prantho na ghaTate / 5 na hi ekaza upAdAnasvarUpo'nyatha sahakArisvarUpo bhavanmate'sti / 6 - meNAkAri0 - hai / 7 --- lubhAvapyanyupA0--0 / vRddhAdayaH / ghaTarUpAdayaH / 10 ApyarUpayA (pA)dayaH [ jalAdiparamANurUpAdInAM nityatvAt ] 110 mina0 / 120 De0 13 anabhyupagamAtvAt eva / 14 saMyogo hiM bravyayoreva / 15 AderguNatkarma / 16 kenanvita samba0tA0 mu0 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [ a0 1, A. 1, sU0 32--35. 6130. nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunastadavasthameva dausthyam ; tathAhi-dravyaparyAyayoraikAntikabhedAbhedaparihAreNa kathaJcidbhedAbhedavAdaH syAdvAdibhirupeyate, na cAsau yukto virodhAdidoSAt-vidhipratiSedharUpayorekA vastunyasambhavAnnIlAnIlavana 1 / atha kenacidrUpeNa bhedaH kenacidamedaH; evaM sati medasthAnyadadhikaraNamabhedasya cAnyaditi vaiyadhi5 karaNyam 2 // yaM cAtmAnaM purodhAya bhedo yaM cAzrityAbhedastAvapyAtmAnau bhinnAbhinnA vanyathaikAntavAdaprasaktistathA ca satyanavasthA 3 / yena ca rUpeNa bhedastena bhedazcAbhedazca yena cAbhedastenApyabhedazca bhedazceti saGkaraH 4 / yena rUpeNa bhedastenAbhedo yenAbhedastena bheda iti vyatikaraH 5 bhedAbhedAtmakatve ca vastuno viviktenAkAreNa nizcetumazakta saMzayaH 6 / tatazcApratipattiH 7 iti na viSayavyavasthA 8 / naivam ; pratIyamAne vastuni 10 virodhasyAsambhavAt / yatsannidhAne yo nopalabhyate sa tasya virodhIti nizcIyate / uthalabhyamAne ca vastuni ko virodhagandhAvakAzaH nIlAnIlayorapi yadyekatropalambho'sti tadA nAsti virodhaH / ekA citrapaTIzAne saugomAlAmAlayAvirodhAmabhyupagamAt , yogaizcaikasya citrasya rUpasyAbhyupagamAt, ekasyaiva ca paTAdezcalAcalaraktAraktAvatAnA tAdiviruddhadharmANAmupalabdheH prakRte ko virodhazaGkAvakAzaH / etena vaiyadhikaraNyadoSo'pya15 pAstA, tayorekAdhikaraNatvena prAguktayuktidizA prtiiteH| yadapyanavasthAnaM dUSaNamupanyastam / tadapyanekAntabAdimatAnamijhenaiva, tanmataM hi dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaparyAyAvara bhedA acaninA tayorevAbhidhAnAda , dravyarUpeNAbhedaH iti dravyamevAbhedaH ekAnekAsmakatvAvastunaH / yau ca sataravyatikarau to mecakamAnanidarzanena sAmAnyavizeSa dRSTAntena ca parihatau / atha tatra tathApratibhAsaH samAdhAnam ; parasyApi tadevAstu 20 pratimAsasthApakSapAtitvAt / nirNIte cArthe saMzayo'pi na yuktaH, tasya sakampapratipati rUpatvAdakampapratipasI durghaTatvAsa / pratipanne ca vastunyapratipattiriti sAhasam / upalabadhyamidhAnAdanuphlambho'pi na siddhastato nAbhAva iti dRSTeSTAviruddha dravyaparyAyAtmaka pasviti ||32 // .. 131, nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunaH kathamarthakriyA nAma ? / sA hi kramA25 kramAbhyAM vyAptA dravyaparyAyaikAntavadubhayAtmakAdapi vyAvartatAm / zakyaM hi vastumubhayAtmA bhAvo na kameNArthakriyAM kartuM samarthA, samarthasya kSepAyogAt / na ca sahakAryapekSA yuktA, dravyasyAvikAryatvena sahakArikRtopakAranirapekSatvAt / paryAyANAM ca kSaNikatvena pUrvAparakAryakAlApratIkSaNAd / nApyakrameNa, yugapaddhi sarvakAryANi kRtvA punarakurvato'nartha ...bhedAbhedarUpayoH / svabhASam / 1 yugapakubhayaprAptiH samaraH / 4 paraspara viSayagamana vyatikaraH / 5. chAyevAtapasya / 6 parokadRSTAnta baSayamAha / 7 yogaH pratyAhArAdista banyadhIte vA yogaH "syadhIte" / haimazaH 6. 2..115.] ityam / 8 citrarUpasma ekasmA'nayayitA'bhyupagamAt / ekasyaiva paTA0 - / 10 vijJAnasyaikamAkAraM nAnAkArakarambitam / 15 damaparyAyAtmA / 12 prathamadvitIyakAya(meyoH kAlaH 1
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......1007-04 prapingaravarTTEENETIH pramAphalasya nirUpaNam / prmaannmiimaaNsaa| kriyAkAritvAdasattvam , kurvataH kramapakSabhAvI dossH| dravyaparyAyavAdozva yo doSaH sa ubhayavAde'pi samAna: ___"pratyeka yo bhavehoSo kyobhIke kathaM na saH?" iti vacanAdityAhapUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNepariNAma nAsyArthakriyopapattiH // 33 // 6 132. 'pUrvottarayoH' 'AkArayoH vivartayoryathAsaGkhthena yo 'parihArasvIkArauM' tAbhyAM sthitiH saiva 'lakSaNam' yasya sa cAsau pariNAmaca, tena 'asya' dravyaparyAyAtmakasyArthakriyopapadyate / 6133, ayamarthaH-na dravyarUpaM na paryAyarUpaM nobhaiyarUpaM vastu, yena tattatpakSabhAvI 10 doSaH syAt , kintu sthityutpAdavyayAtmakaM zabalaM jAtyantarameva vastu / tena tattatsahakArisannidhAne krameNa yugapaTTA tAM tAmarthakriyAM kurvataH sahakArikRtAM copakAraparamparAnupajIvato bhinnAbhinnopakArIdinodanAnumodanApramuditAtmanaH ubhayapakSabhAvidoSazaGkAkalakA kondizIkasya bhAvasya na vyApakAnuyalagdhivalenArthakriyAyAH, nApi tayAthaisatvasya nivRttiriti siddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu pramANasya viSayaH // 33 // 15 134. phalamAha-- phalamarthaprakAzaH // 34 // 6135. 'pramANasya' iti vartate, pramANasya 'phalam' 'arthaprakAzaH' arthasaMvedanam arthArthI hi sarvaH amAtetyarthasaMvedanameva phalaM yuktam / nanvevaM pramANameva phalasvenoktaM syAt, omiti cet , tarhi pramANaphalayorabhedaH syAt / tataH kiM syAt ? pramANaphalayorakye 20 sadasatpakSamAvI doSaH syAt , nAsaMtaH karaNatvaM na sataH phalatvam / satyam , astyayaM doSo janmani na vyavasthAyAm / yadAhuH "nAsato hetutA nApi sato hetoH phlaasmtaa| iti janmani doSaH sthAd vyavasthA tu na doSabhAg // " iti // 34 // 6 136. vyavasthAmeva darzayati __ karmasthA kriyA // 35 // 6 137. karmonmukho jJAnavyApAraH phalam // 35 // 1.kSaNena pari0 - sN-mR0|2- nAsya kriyo -saM-mU / 3 svatannadravyaparyAyarUpam / 4 AderupakAryupakArayoH sambandhaH / 5 "kAnvizIko bhayahase"-abhi. ci. 3.3.1 6 mAkamI vyApako tayoH / 7.0pyasya saakdde0| 8arthakiyAkSama vastu avArthazabdenocyate / 9 avidyamAna pramANasya / 10 phalAt pramANasyAbhedo bhavanmate / tatazca phalasya sAdhyatvenAsatyAt pramANasyApyasattvaprasamaH / , 25 asaMJca na karaNaM bhavati sisvAmIkArAt 1 lathA, pramANAta phalasya yadyamedaH tadA pramANasya sasvAt phalamapi sadeva sthAdvidyamAnasya cana] phandasvaM sAbhyasyaiSa phalatvAbhyapagamAt / 11 paJcapriMzasamapatriMzatamaya sUtrayaM tA-ma pratI medakanciI vinA sahaiva likhita dRshyse-smpaa|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ SMANAween ARWNigahelihinkisikisodcitishBasti M AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A. 1, sU0 36-42. 16 138. pramANa kimityAha __kartRsthA pramANam // 36 // 139. kartRvyApAramullikhana bodhaH pramANam // 36 // 6140, kathamasya pramANatvam ? / karaNaM hi tat sAdhakatamaM ca karaNamucyate / 5 avyavahitaphalaM ca tadityAha tasyAM satyAmarthaprakAzasiddheH // 37 // 141. 'tasyAm' iti karvasthAyAM pramANarUpAyo kriyAyAM 'satyAm' 'arthaprakAzasya' phalasya 'siddhaH' vyavasthApanAt / ekajJAnagatatvena pramANaphalayorabhedo, vyavasthApyavya vasthApakabhAvAttu bheda iti bhedAbhedarUpaH syAdvAdamabAdhitamanupatati pramANaphalabhAva 10 itIdamakhilapramANasAdhAraNamavyavahitaM phalamuktam / / 37 / / 6142. avyavahitameva phalAntaramAha ajJAnanivRttirvA // 38 // 6143, pramANapravRtteH pUrva pramAturvivakSite viSaye yat 'ajJAnam tasya 'nizrutiH' phalamityanye ! yadAhuH "pramANaspa phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasthAdAnahAnadhIH // " [nthAgrA0 28] iti // 38 // 6144. vyavahitamAhaavagrahAdInAM vA kramopaMjanadharmANAM pUrva pUrva pramANa muttaramuttaraM phalam // 39 // 206145, avagrahehAbAyadhAraNAsmRtipratyabhijJAnohAnumAnAnAM krameNopajAyamAnAnAM yadyat pUrva tattatpramANa yadyaduttaraM tattatphalarUpaM pratipattavyam / avagrahapariNAmavAn syAtmA IhArUpaphalatayA pariNamati itIhAphalApekSayA avagrahaH pramANam / tato'yIhA pramANamavAyaH phalam / punaravAyaH pramANaM dhAraNA phalam / IhAdhAraNayoonopadiAnatvAt jJAnarUpatozreyA / tato dhAraNA pramANaM smRtiH phalam / tato'pi smRtiH pramANaM pratyabhijJAnaM phalam / yriwrivirstwwwmarathisoninhironics 16 1 karmasthA pra. - tA-bhU0 / 2 tathAhi karmasthA kartRsthA cet (sthA ca ) kriyA pratIyate tathA (2) jJAnasyApi / tathAhi valigatA tAvat kAciddAhikA zaktirabhyupeyA yabyApArAt kASThAni dagdhAni bhavanti tathA kAgatA dAikiyA kAcidasti yasyAstAni bhasmIbhavanti / evamanyatrApi jnyaanaarthiibhiivniiym| 1...phala sdi-dve0|4 vastutaH aikye'pi jJAnonmukho'rthaprakAzaH arthonmukhI pakSAnamittiH iti bhedaH / 15 adhyyhitm| 6 -pajananadhI...-bhU / 7-0dharmaNAm tA.14 ekonacalAriMzasama catvAriMzasama ca snAiyaM tA- mU pratau medAMcAI vinA sahaiva likhitaM dRzyate sampA0 / 9 IhAyAzcaTArUpalAt dhAraNAyAca saMskArarUpAvAt ajJAnatvamiti para abhisandhiH ! 10 zAnamupAdAna ayonisyopAdanaM vA /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAturlakSaNam / ] prmaannmiimaaNsaa| tato'pi pratyabhijJA pramANamUhaH phalam / so' pahaH garanumAna garamiti pramANaphalavibhAga iti // 39 // 6146. phalAntaramAha hAnAdibuddhayo vA // 4 // 147, hAnopAdAnopekSAbuddhayo vA pramANasya phalam / phalabahutvapratipAdanaM sarveSAM 5 phalatvena na virodho vaivakSikatvAt phalasyeti pradipAdanArtham // 40 // 6148. ekAntabhinnAbhinnaphalavAdimataparIkSArthamAha pramANAdbhinnAbhinnam // 41 // 149, karaNarUpatvAt kriyArUpatvAca pramANaphalayorbhedaH / abhede pramANaphalabhedavyavahAsanupapatteH pramANameva vA phalameva vA bhavet / apramANAdhyAzyA pramANavyavahAraH, 10 aphalAnyAzyA ca phalavyavahAro bhaviSyatIti cet naivama ; evaM sati pramANAntarAjyAvRsyA'pramANavyavahAraH, phalAntarAjyAvRtyA'phalavyavahAro'pyastu, vijAtIyAdiva sajItIyAdapi vyaavRtttvaadvstunH| 6150. tathA, tasyaivAtmanaH pramANAkAreNa pariNatistasyaiva phalarUpatayA pariNAma ityekamamAtrapekSayA pramANaphalayorabhedaH / bhede vAtmAntaravacadanupapattiH / atha yatraivAtmani 15 pramANaM samavetaM phalamapi tatraiva samavetamiti samavAyalakSaNayA pratyAsacyA pramANaphalavyavasthitiriti nAtmAntare tatprasaGga iti cet / na samavAyasya nityatvAdhyApakatvAnniyatAtmavatsarvAtmasvapyavizeSAnna tato niyatapramAtRsambandhapratiniyamaH tat siddhametat pramANAtphalaM kathacidinnamabhinnaM ceti // 41 // 6151 pramAtAraM lakSayati svaparAbhAsI pariNAmyAtmA pramAtA // 42 // 6152. svam AtmAnaM paraM cArthamAbhAMsayituM zIlaM yasya sa 'svaparAbhAsI svonmukhatayA'rthonmukhatayA cAvabhAsanAt ghaTamahaM jAnAmIti karmakartakriyANAM pratIteH, anyatarapratItyapalApe pramANAbhAvAt / na ca paraprakAzakatvasya svaprakAzakatvena virodhaH pradIpayat / nahi pradIpaH svaprakAze paramapekSate / anenaikaanssvaabhaasipraamaasivaadimtniraasH| 25 svaparAmAsyeva 'AtmA pramAtA' / 20 1- pekSayA yu0-saa0|2 arthaprakAzAdInAm / 3-0kssittvaat-taa| anya pramANAt 14- latyavya. -hai|6 pramANAntarAn / 7 yadhaikAtmagatasya pramANasya sambandhi dvitIyAtmagataM kara na bhavatti tathaikAtmagatayorapi mA bhdsyntmedsyobhvpkssyorpyvishisstttvaat| -tAraM kathayati- etatsanAnantaraM tA-mU. pratI evaM likhitaM vartate-"ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya prathamamAlikam / saM-bhU0 pratI tu -dhyAyasyAyAcikam / 10 bauddhasya /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A0 2, sU0 1-3. 153. tathA, pariNAma uktalakSaNaH sa vidyate yasya sa 'pariNAmI' / kUTasthanitye hyAtmani harSaviSAdasukhaduHkhabhogAdayo vivartAH pravRttinivRttidharmANo na varteran / ekAntanAzini ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau syAtAm , smRtipratyabhijJAnanihitapratyunmArgaNaprabhR. tayazca pratiprANipratItA vyavahArA vizIryeran / pariNAmini tUtpAdazyapadhauvyadharmaNyAtmani 5 sarvamupapadyate / yadAhu: "yathAhe kuNDalAvasthA vyapaiti tadanantaram / sambhavasyAvAvasthA sarpatvaM svanuvartate // tathaiva nityacetanyasvarUpaspAsmano hi na / niHzaSarUpavigamaH sarvasthAnugamo'pi vA // kiM svasya vinivartante sukhaduHkhAdilakSaNAH / avasthAstAzca jAyante caitanyaM svanuvartate / / syAtAmatyantanAze hi kRtanAzAkRtAgo / sukhaduHkhAdibhogazca naiva syAdekarUpiNaH // na ca kartavamoskRtve puMso'vasthA smaashrite| tato'vasthAvatastatvAt kartevApnoti ttphlm||" tistra kA0 3.2 3.220] iti anenaikAntanityAnityavAdavyudAsaH / 'AtmA' ityanAtmavAdino vyudasyati / kAyapramANatA khAtmanaH prakRvAnupayogAnnokteti susthitaM pramAtalakSaNam // 42 // 10 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstavRtezca | maay'aakaant mkhmndir - r w wwram- - -PHHHHHHHHHLA 1 ekAntanAzinI (1) 2 avasthAyAH / 3 vtstaatyaatuu-he| syAma nasatyA-tattvasa0 kA22714ekatvAt / 5-0kam / zreyaH-sA /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha dvitIyamAhnikam // 61. ihoddiSTa pratyakSaparokSalakSaNe pramANadvaye lakSitaM pratyakSam / idAnIM parokSalakSaNamAha avizadaH parokSam // 1 // 62. sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt 'samyagarthanirNayaH' ityanuvartate / tenAvizadaH samyagarthanirNayaH parokSapramANamiti // 1 // 63. vibhAgamAha smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAstadvidhayaH // 2 // 4. 'tad' iti parokSasya parAmarzastena parokSasyaite prakArA na tu svatantrANi pramAgAntarANi prakrAntapramANasaGkhyAvighAtaprasaGgAt / 5. nanu svatantrANyeva smRtyAdIni pramANAni ki nocyante ?, kimanena draviDa- 10 maNDakabhakSaNanyAyena ? / maivaM bocA, parokSalakSaNasaGgRhItAni parokSapramANAnna vibhedavaniH yathaiva hi pratyakSalakSaNasagRhItAnIndriyajJAna-mAnasa svasaMvedana-yogijJAnAni saugatAnAM na pratyakSAdatiricyante, tathaiva hi parokSalakSaNAkSiptAni smRtyAdIni na mUlapramANasaGkhyAparipanthInIti / smRtyAdInAM pazcAnA dvandvaH // 2 // 66. tatra smRti lakSapati 15. vAsanodbodhahetukA tadityAkArA smRtiH // 3 // 67. 'vAsanA' saMskArastasyAH 'udbodhaH' prabodhastaddhetukA tannibandhanA, "kAlamasaMkhaM saMkhaM ca dhAraNA hoi nAyavyA" vizeSA0 gA0 333 ] iti vacanAcirakAlasthAyinyapi vAsanA'nuhuddhA na smRtihetuH, AvaraNakSayopazamasadRzadarzanAdisAmagrIlabdhaprabodhoM tu smRti janayatIti 'vAsanobodhahetukA' ityuktam / 20 asyA ullekhamAha 'tadityAkArA' sAmAnyoktau napuMsakanirdezastena sa ghaTaH, sA paTI, tat kuNDalaiMmityullekhavaMtI matiH smRtiH / 68. sA ca pramANam avisaMvAditvAt svayaM nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt / nanvanubhUyamAnasya viSayasyAbhAvAbhirAlambanA smRtiH kathaM pramANam / naivam , anubhUtenArthena sAlambanatvopapatteH, anyathA pratyakSasyApyanubhUtArthaviSayatvAdaprAmANyaM 25 prasajyeta / svaviSayAvabhAsanaM smRterapyaviziSTam / vinaSTo viSayaH kathaM smRterjanakaH ?, tathA 1 atra prathamaM dvitIya va sUtradvayaM tA.. pratau bhedakahiTuM binA sahaiva likhitaM dRshyte-smpaa| 2-0mijohA.-saM-mU0 / 3 dhAraNA 4 smRtijananAbhimusyam / 5-0dhA anusmR-su-paa0| 6 abhyAsadazApalAyAM guNanAdau sahityAkArAmAcAt prAdhikamidam / 7 kupaDami0-30 / 8-0vattI sma-De / 9 avisaMvAditvamasyA [a] siddhamiti cedityAha / 10 yadhanubhUtenArthena sAlambanatve'pi smRveraprAmANyamAtiSThase tadA pratyakSasyApi kiM nAprAmANyaM bhavediti ekoddezena tasyApi nirAlambanatvAt / 11 anubhUtaviSaya /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A02, sU0 4. cArthAjanyatvAnna prAmANyamasyA iti cet tat kiM pramANAntare'pyarthajanyatramavisaMvAdaheturiti vipalabdho'si ? / maivaM muhaH, yathaiva hi pradIpaH svasAmagrIvalalabdhajanmA ghaTAdimirajanito'pi tAn prakAzayati tathaivAvaraNakSayopazamasavyapekSendriyAnindriyabalalabdha janma saMvedanaM viSayamavabhAsayati / "nAnanukRtAnvayavyatirekai kAraNam nAkAraNaM 6 viSayaH" iti tu pralApamAtram , yogijJAnamyAtItAnAgatArthagocarasya tadajanyasyApi prAmANyaM prati vipratipatterabhAvAt / kiMca, smRteraprAmANye'numAnAya datto jalAJjaliH, tayA cyApteraviSayIkaraNe tadutthAnAgogAtaH liGgagrahagA-sambandhasmaraNapUrvakamanumAnamiti hi sarvavAdisiddham / tatazca smRtiH pramANam , anumAnaprAmANyAnyathAnupapatteriti' siddham / / 3 // 109. atha pratyabhijJAnaM lakSayatidarzanasmaraNasambhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatprati yogItyAdisaGkalanaM pratyabhijJAnam // 4 // 10. 'darzanam' pratyakSam , 'smaraNam' smRtistAbhyAM sambhayo yasya tattathA darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanAjJAnaM 'pratyabhijJAnam / tasyollekhamAha-'tadevedam', sAmAnyanirde15 zena napuMsakatvam , sa evAyaM ghaTA, saiveyaM paTI, tadevedaM kuNDamiti / 'tatsadRzaH' gosa. suno gavayaH, 'tadvilakSaNa:' govilakSaNo mahiSA, 'tatpratiyogi' idamasmAdalpaM mahat dUramAsannaM vetyAdi / 'Adi'grahaNAt "romazo danturaH zyAmo vAmanaH pRthulocnH| yastatra cipiTaghANasta kSetramaSadhArayaH / / " [ nyAyama0 pR. 143 ] "payombubhedI haMsaH syAtpadapA~dhamaraH smRtH| saptaparNastu vidbhirvijJeyo viSamacchadaH / / paJcavarNa bhavetne mecakArUyaM pRthustAnI / yuvatikazRGgo'pi gaNDakaH prikiirtitH||" ityevamAdizabdazravaNAtathAvidhAneva caitrahaMsAdInaklokya tarthA satyApayati yadA, tadA 25 tadapi saMkalanAjJAnamuktam , darzanasmaraNasambhavatvAvizeSAt | yathA vA audIcyena kramelaka 1 arthajanyatvAt jJAnasya prAmANyAbhyupagame marumarIcikAdI alajhAnamapyarthajanyatvAt pramANaM syaat| atha pratimAsamAnArthajanya pramANa miSyate tadAnumAna na syAt pramANam / anumAna anarthasAmAnya pratimAsi, na ca vena janyam , bhavanmate sAmAnyasyAvastutvAt / yat pramANaM tadanarthajanya tadarthaja)meveti ativyApti ( veti dhyAtirapi budhA svasaMvedanapratyakSeNa vyabhicArAt taddhi svAtmaviSayaM na ca lena janyam / 2 cyAteragrahaNe'grahaNa svprmaanntvaat| 3riti / / atha mu.pA / 4 ciyastAbhyAmapi yathedamasmANimityAdi pratyamijJAnaM darzanAdeva smaraNarahitAt / tasmAt bhinnamityAdikaM kevalAdeva smaraNAt prtybhijnyaanm| 5mazeyena gRhasthitena gavA sadazo'yaM gaSaya ityAdikam atra TipaNakAreNa ubhayakAraNakatvaM udAitam-sampA-] / 6 ekatvasAda zyavasAyAvinAyavadanaM saGkalanA / 7 - padai-mu / 8 tathA vava sasyADe / 9 saMkalanamude / 1. atra udIrayena iti sucAru /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Filionetiamisamana.JIM 35 16 pratyabhinAyA nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / nindatoktam 'dhikarabhamatidIrghavAnI' pralamboSTha kaThoratIkSNakaNTakAzinaM kutsitAkyaksanivezamazadaM pazUnAm iti / tadupazcatya dAkSiNAtya uttarApathaM gatastAdRzaM vastUpalamya 'nUnamayamartho'sya karabhazabdasya iti [ yaMdavaiti ] tadapi darzanasmaraNakAraNakatvAt saGkalanAjJAnaM pratyamikSAnam / 5 11. yeSAM tu sAdRzyaviSayamupamAnAkhyaM pramANAntaraM teSAM bailakSaNyAdiviSayaM 5 pramANAntaramanuSajyeta / yadAhu~H "upamAnaM prasiddhArthasAdhamyAt sAdhyasAdhanam / tadevamyota pramANaM kiM syAt saMjJipratipAdanam // " kadhIya. 3...] "idamarUpaM mahad dUramAsanaM mAMzu neti caa|| ruyApanAtA soNe zikalpAsAdhanAntaram / / " [ladhIya 0 3. 12] iti| 10 12. atha sAdharmyamupalakSaNaM yogavibhAgo vA kariSyata iti cet / tI kuzalaH sUtrakAraH syAt , sUtrasya lakSaNarahitatvAt / yadAhuH-- "alpAkSaramasandigdhaM sArayavizvatomukham / astobhamanavayaM ca mUtraM mUtravido viduH // " astobhamanadhikam / 13. nanu 'tat' iti smaraNam idam' iti pratyakSamiti jJAnadvayameva, na tAmyAmanyat pratyabhijJAnAkhyaM pramANamutpazyAmaH / naitadhuktam , smaraNapratyakSAbhyAM pratyabhijJAviSayasyArthasya grahItumazakyatvAt / pUrvAparAkArakadhurINaM hi dravyaM pratyabhijJAnasya vissyH| na ca tat smaraNasya gocarastasyAnubhRtaviSayatvAt / yadohe: "pUrvamamitamAtre hi jAyate sa iti smRtiH| sa evAyamitIyaM tu pratyabhijJApratirekiNI / " [ tasvasaM0 kA* 453 ] nApi pratyakSasya gocaraH, tasya vartamAnavirvatamAtravRtittvAt / na ca darzanasmaraNAbhyAmanya jJAnaM nAsti, darzanasmaraNocarakAlabhAvinI jJAnAntarasyAnubhUteH / na cAnubhUyamAnasyApalApo yuktaH atiprasaGgAda / / 14. nanu pratyakSamevedaM pratyabhijJAnam ityeke / naivam , tasya sabhihitavArtamA- 25 nikArthaviSayatvAt / "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate catarAdinA" [ zlokamA sUtra 4 zlo0 84 ] iti mA sma vismaraH / tato naatiitvrtmaanyorektvmdhykssjnyaangocrH| atha smaraNasaha 1-0prIyapratA0 / 2- maksada -mu0 -0mapazabda-hai. / 3 nikRSTam / 4 tAtparya pR. 198 // 5 badAha-tA / 6 sAhazyasAdhanam / 7 dii| , apekSakA alpamahadAdivyApArAH / 9 akSanirapekSaM mAnasa hAnaM vikalpaH / 10 pramANAntaraM naati| 11 upamAna miti sUtrAvayavayogaH / 12 upamAnaM dvidhA sAdharmyato dharmyatazceti vibhAga: 1 13 pUraNArthavAdinipAtarahitamastIbham / 24 tadevedamipatraikatvaM viSayaH, gosahazo gavaya itmatra tu sAhazyam / 15 bdaai-taa|16 pUrvavatamA--pA 17 puurssamitmaatraaddhikaa| 18-spa tasya vinA-De / 19 tasyeti pratyakSasya / 20 vivataH pariNAmaH paryAyaH iti yAvat / 11-0manyavADe / 22 vaizeSikAdayaH / caharAdIndriyasambandhi 24 sahAyam / 20
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [101, Ava 2, sU05. kRtamindriyaM tadekatvaviSayaM pratyakSamupajanayatIti pratyakSarUpatAsya gIyata iti cet / na, svaviSayaviniyamitamUrterindriyasya viSayAntare sahakArizatasamavadhAne'pyapravRtta / nahi parimalasmaraNasahAyamapi cakSurindriyamaviSaye gandhAdau pravarSate / aviSayAtIvavartamAnAvasthAvyApyekaM dravyamindriyANAm / nApyadRSTasahakArisahitamindriyamekatvaviSayamiti 5 vaktuM yuktam uktAdeva hetoH / kiMca, adRSTasavyapezAdevAtmanastavijJAnaM bhavatIti varaM vaktuM yuktam / dRzyate hi svamavidyodisaMskRtAdAtmano viSayAntare'pi viziSTajJAnotpatiH / nanu yathAJjanAdisaMskRtaM cakSuH sAtizayaM bhavati tathA smaraNasahakRtamekatvAviSayaM maSiSyati / naivam , indriyasya svaviSayAnatilabdhanenaivAtizayopalabdheH, na viSayAntaragrahaNa rUpeNa / yadAha bhaTTA10 "yazcAppatizamonAhAsa mAnAtinAyanAt / dUrasUkSmAdiSTau sthAt na rUpe shrotrNsitH|| [ zlokabhA0 sUtra 2 ko0 114] iti / tat sthitametat viSayabhedAtpratyakSAdamyatparokSAntargataM pratyabhijJAnamiti / 615. na caitadapramANam visaMvAdAbhAvAt / kacidvisaMvAdAdaprAmANye pratyakSasyApi tathA prasaGgo durnivAraH / pratyabhijJAnaparicchinnasya cAtmAdInAmekatvasyAmAce pandhamo16 zranyavasthA nopapadyate / ekasyaiva hi baddhatve bhuktaM ve ca baddho duHkhitamAtmAnaM jAnan muktisukhArthI prayateta / bhede tvanya eva duHkhyanya eva sukhIti kA kimartha vA prayateta / tasmAtsakalasya dRSTAdRSTavyavahArasyaikatvamUlatvAdekatvasya ca pratyabhijJAyacajIvitatyAGgavati pratyabhijJA pramANamiti // 4 // 16. athohasya lakSaNamAha20 upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnam UhaH // 5 // 17. 'uplmbh|' pramANamAtramatra gRhyate na pratyakSameva anumeyasthApi sAdhanasya sambhavAt , pratyakSavadanumeyeSvapi vyApteravirodhAt / 'vyAptiH' vakSyamANA tasyA 'jJAnam tadgrAhI nirNayavizeSa 'uuhH'| 618.na cAyaM vyAptigrahaH pratyakSAdeveti vaktavyam / nahi pratyakSaM yAvAn kazcid 25 dhUmaH sa dezAntare kAlAntare vA pAvakasyaiva kArya nArthAntarasyetIyato vyApArAn kartuM samartha sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAca / 19. nApyanumAnAt , tasyApi vyAptigrahaNakAle yogIva pramAtA sampadyata itye1 sthaviSayamArtabhAnikarUpAdau / 2 viSayAntare gandhAdau / 3 adRSTaM bhAgyaM karmetyarthaH / 4 viSayAntarApratipAdetoH / 5-yaasN0-he.| 6 mahi saMskRtamapi cakSurgandhAdigrahaNe zatam / svaviSaya / dUrasUkSmAdidarzanena cakSuSo'tizayo bhavati, na avaNastha, ruupvissyessvaapaaraat| nahi ruye zrautrI vRti: sNkaamti| 10 viSayabhedAdityayaM hetuH / 11 yathA sa evaM nigro akSyate (1) / 12 sa evAyamiti / 13- sve sati ca-De / 14.sya inabhya-De / 15 zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM hi sAdhanam pratyayabhedavitvenAnumeyam / 16 bASpAdibhAvena sandirAmAne dhUme'gneranumeyasyApi sAdhanastvaM ykssyte|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Uhasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA | 37 vaMbhUtabhArAsamarthatvAt / sAmayai'pi prakRtamevAnumAnaM vyAptigrAhakam, anumAnAntaraM vA 1 | satra prakRtAnumAnAt vyAptipratipattAvitaretarAzrayaH / vyAptau hi pratipanAyAmanumAnamAtmAnamAsAdayati, tadAtmalAbhe ca vyAptipratipattiriti / anumAnAntarAtu vyAptipratipattAvanavasthA tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prakRtAnumAnavyAptigrAhakatvAt / tathyAptigrahaztha yadi strata eva tadA pUrveNa kimaparA denAnumAna pate / mAreNa caida: 5 tarhi yugasahasreSvapi vyAptigrahaNAsambhavaH / 20. natu yadi nirvikalpakaM pratyakSamavicArakam tarhi tatpRSTabhAvI vikalpo vyAptiM grahISyatIti cet; naitat nirvikalpakena vyApteragrahaNe vikalpena grahItumazakyatvAt nirvikalpaka gRhItArthaviSayatvAdvikalpasya | atha nirvikalpaka viSayanirapekSo'rthAntara gocaro vikalpaH sa tarhi pramANamapramANaM vA ? | pramANatve pratyakSAnumAnAtiriktaM pramANAntaraM 10 titikSitavyam / aprAmANye tu tato vyAptigrahaNazraddhA SaNDhAcanayadohadaH / etenai- "anu lambhAt kAraNadhyApakAnupalambhASa kAryakAraNavyApyavyApakabhAvAvagamaH" iti pratyuktam, anupalambhasya pratyakSavizeSatvena kAraNavyAvakAnupalambhayova liGgatvena tarjanitasya tasyAnumAnatvAt, pratyakSAnumAnAbhyAM ca vyAptigrahaNe doSasyAbhihitatvAt / $ 21. vaizeSikAstu pratyakSakale nohApohavikalpajJAnena vyAptipratipattirityAhuH / 15 teSAmapyadhyakSa kalasya pratyakSAnumAnayoranyataratve vyApteraviSayIkaraNam, tadanyatve va pramANAntaratvaprasaktiH / atha vyAptivikalpasya phalatvAma pramANatvamanuyoktuM yuktam : na, etatphalasyAnumAnalakSaNaphalahetutayA pramANatvAvirodhAt sannikarSaphalasya vizeSaNajJAnasyeva vizeSyajJAnApekSayeti / 6 22. yogAstu tarkasahitAt pratyakSAdeva vyAptigraha ityAhuH / teSAmapi yadi 20 na kevalAt pratyakSAvyAptigrahaH kintu tarkasahakRtAt tarhi tarkAdeSa vyAptigraho'stu / kimasya tapasvinI yazomArjanena, pratyakSasya vA tarkaprasAdalabdhavyAptigrahApalApakRtaghnatvAropeNeti / / atha tarkaH pramANaM na bhavatIti na tato vyAptigrahaNamidhyate / kutaH punarasya na pramANatvam, avyabhicArastAvadihApi pramANAntarasAdhAraNo'styeva ? | vyAptilakSaNena viSayeNa viSa 10 zrayam - 02-02Se na pratya0 de0 / 3 etenAnupalambhAt kArya0 - De0 / 4 (1) na upalambhAt pratyakSAt / nAnumAnAt / nAtra dhUmo'gnerabhAvAdityanupalambhaH // 1 // nAtra zizapA vRkSAbhAvAt // 2 // " dhUmAdhI [:] afgfenri dhUmazAnamadhIstayoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranyaH // " 5 (1) nAstyatra anupalambhAt satratyakSAnupalambhAdityarthaH strabhAvAnupalambho hi dhUmAdhIrityulekhalakSaNaH kAryakAraNavyAgyaserenitararaarparti tatastasmAdapi bhavati sa bauddhamate / 6 (?) kAryakAraNasthAvagamo vyApakAnupalambha TryApyavyApakatvasyAnupalambhAt tubhayasya kintu sopyUhAdeveti / 7 nirAkRtam / anumAnatvena / 9 yaddhi linAjAyate jJAnaM tadanumAnameva / 10 pratyakSasya hi phalaM pratyakSamanumAnaM vA / tatra pratyakSa ghaTo'yamiti anumAnaM tu abhiratra dhUmAditi / 11 agrahaNamityuktayukteH / 12 pratyakSaphalatveneti hi uktam / 13 phalasyApyanu0- munyA0 / 14 sAmAnyajJAna vizeSajJAnam (1) / 15. vizeSyajJAnaM vizeSaNajJAnaM pramANam (!) | 16 vyApyabhyupagame vyApakaprasaJjane tarkaH / 17 "vyApakaM tadatanniSTaM vyApyaM tanniSThameva ca / sAyaM vyApakamityAhuH sAdhanaM vyApyamucyate // " " prayoge'svayavasyevaM vyatireke vipaya~yA / " 18 sveda-0 / 19 prameyAdhInA pramANavyavasthA /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A.2, sU06--9. yavatvamapi na naasti| tasmAt pramANAntarAgRhItavyAptigrahaNapravaNaH pramANAntaramhaH // 5 // 6 23, vyApti lakSayativyAptikalA mAre sati bhAva evaM vyApyasya vA tatraiva bhAvaH // 6 // 5 24. 'vyAptiH' iti yo vyAmoti yazca vyApyate tayorubhayodharmaH / tatra yadA vyApaka dhairmatayA vivakSyate tadA 'vyApakasye gamyasya 'vyAya' dharme 'sati', yatra dharmiNi vyAyamasti tatra sarvatra 'bhAva evaM vyApakasya svagato dharmo vyAptiH / tatazca vyApyabhAvApekSA vyApyasyaivaM vyAptatApratItiH / natvevamavadhAryate-vyApakasyaiva vyApye sati bhAva iti, hetva bhAvaprasaGgAt avyApakasyApi mUrtatvAdestatra bhAvAt / nApi-vyApye satyevetyayadhAryate, 10 prayatnAnantarIyakatvAderahetutvApatteH, sAdhAraNazca hetuH syAnnityatvasya prameyeSveva bhAvAt / 25. yadA tuvyApyadharmatayA vyAptirvivakSyate tadA 'vyApyasya yA' gamakasya 'tatraiva' vyApake gamye sati yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva 'bhAvaH' na tadabhAve'pi vyAptiriti / atrApi naivamavadhAryate-vyApyasyaiva tatra mAtra iti, hetvabhAvamasaGgAdavyApyasyApi taMtra bhAvAt / nApi-vyApyasya taMtra bhAva eveti, sapakSakadezavRtterahetutvaprAH sAdhAraNasya ca 16 hetutvaM syAt, prameyatvasya nityeSyavazyaMbhAvAditi / 626. vyApyavyApakarmatAsaGkIrtanaM tu vyApterubhayatra tulyadharmatayaikAkArA pratItirmA bhUditi pradarzanArtham / tathAhi-pUrvatrIyogavyavacchedenAvadhAraNam uttaratrAnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikAkAratA vyApleH ? / taduktam "lile liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / 20 niyamasya viparyAse'sampandho linggaalingginii|" iti // 6 // 6 27. atha kramaprAptamanumAna lakSayati sAdhanAtsAdhyavijJAnam anumAnam // 7 // 1 agnyAdiH / 2 dhUmAdiH / 3 paryataH (1) / 4 agnitayA / 5 agnirUpasya sAdhyasma / 6 dhUme / 7 pardatAdau / dhUmaH / 9 nanu byAsmayadharmAvizethe kathaM vyAptatApratItiH hetoreva, na.vyApakasyApi, hetoreva hi byAptatAM smaranti tathA cAhu:-"dhyAto hetunidhaiva sA" [hetu, 1] ityaashddkyaah---ttshceti| 1.-pekSayA 30 / 11 vyApyasyaiva pratIti:-tA0 / 12-0syaiva bhyApyatApratIti: mu.| 13 cyApa kena sAdhya yena kI sthApyamAvo vyApyavaM helostadA (dopekSate dhyAptatApratItiH / 25 apanetutvaM syAt () / 15 [avyApakasyApi hetosatvAdestatra parvate bhAvAt / 16 kRtakatvAdeH apa hi tyApyasya satyameva nAsti vidyudAdimA bhyabhicArAt / vidyudAdo vyApakatvama( kama )nityastra prayatnAnantarIyakalAdivinAyasti iti / 17 sAdhAraNa hetvAbhAso'samyag hetuH syAditi / 18prvtaado| 19 vyApyasya dhUmasya hetuna sthAt 1 vyAptI satyAM hetubhASaH / vyAptisvIhazI kutrApi nAsti / 20vyApakasyApi bastatra parvate bhAvAt / 21 yatra bhyAeko'sti satra 22 ubhayati sAdhye sAdhane c| 23 bhAva eva / 24 vyApakarmave / 25 liGga evaM liGgI lihini sati itaradbhavatyeveti viparyAsa: 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAlimA PARATEST Hasina svArthAnumAnasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / 28. sAdhanaM sAdhyaM ca vakSyamANalakSaNam / dRSTAdupadiSTAdvA 'sAdhanAt yat 'sAdhyasthA 'vijJAnam samyagarthanirNayAtmakaM tadanumIyate'neneti 'anumAnam' liGgagrahaNasampandhasmaraNayoH pazcAt paricchedanam // 7 // tat dvidhA svArtha parArthaM ca // 8 // 29. 'tat anumAnaM dviprakAra svArtha-parArthabhedAt / svavyAmohanivartanakSamam 5 svArtham / paralyAmohanivartanakSamam 'parArtham // 8 // 630. mana sArtha lamayati-- svArtha stranizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAt sAdha nAt sAdhyajJAnam // 9 // 631. sAdhyaM vinA'bhavanaM sAdhyAvinAbhAvaH svenAtmanA nizcitaH sAdhyAvinA- 10 bhAveM evaikaM lakSaNaM yasya tat 'svanizcitasAdhyAvinAmAvaikalakSaNam tasmAttathAvidhAt 'sAdhanA' liGgAt 'sAdhyasya' liGgino 'zAnama' 'svArtham' anumAnam / iha ca na yogyatayA liGgaM parokSArthapratipatteraGgam , yathA bIjamazrasya, aMdRSTAd dhUmAdorapratipattaH, nApi sva- . niva(svaviSa)yajJAnApekSaM yathA pradIpo ghaTAdeH, dRSTAdapyanizcitAvinAbhAvAdapratipatteH / tasmAtparokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya vyApAra iti nizcita grahaNam / 15 32. nanu cAsiddhaviruddhAnakAntikahetvAbhAsanirAkaraNArtha hetoH pakSadharmatvam , sapakSe saccam , vipakSAd vyAvRttiriti trailakSaNyamAcakSate bhikSavaH / tathAhi anumeye dharmiNi liGgasya sacameva nizcitamityeka rUpam / atra satvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSakadezAsiddho nirasto yathA anityAni pRthivyAdIni bhRtAni gandhavatvAt / atra pakSIkRteSu pRthivyAdiSu caturSu bhUteSu pRthivyAmeva gandhavacam | sattvavacanasya pathA- 20 skRtenaivakAreNAsAdhAraNo dharmo nirastaH / yadi yanumeya eva satvamityucyeta zrAvaNatvameva hetuH syAt / nizritagrahaNena sandigdhAsiddhaH sarko nirastaH / sapakSe eva sattvaM nizcitamiti dvitIyaM rUpam / ihApi satvagrahaNena viruddho nirstH| sa hi nAsti spksse| ekkAreNa sAdhAraNAnakAnti, sa hi na sapaze eva vartate kiM tu vipakSepi / sazvagrahaNAt pUrvamavadhAraNakaraNena sapakSAvyApino'pi prayatnAnantarIyakatvAdehetutvamuktam, pazcAdavadhAraNe 25 dRSTipathamAgatAt / 2 parArthAnumAne kathitAt / 3 anena ataH pazcAdarthatA / 4 svasmAyida khArya yena svayaM pratipayate / 5 parasmAthidaM parArtha yena paraH prtipdyte| -zcitaM saa0-10| 7-bhAka-se -agnihAnaM prati dhamasya yogyatA zaratavizeSo'masyeta para rohi dhamo dhUmava gamayati nAdRSTra iti / 9 etena dhUmo dhUmavazvena nizcitAvinAbhAvasya gamako nAnyathA ityAveditam / 10 yathA'nilyaH zabdaH bAhuSasthAt ghaTavadityatra zande cAkSuSatvamasiddham / 11 sazvapadA'yataH / 12-shraavnnmev-dde.| 13 yayA'nisyaH zabdaH zrAvaNAlAdityanityatve sAdhye zrAvaNatameva hetupaTe vyabhitraratIti / 14 dhUmo bAyo vA iti sandehe dhUmAdemnisAdhanam / 15 manena satvavacanena sAdhAraNo'pi nirasyate / 16 nirasta iti saMbandhaH / 17 yathA anityaH zandaH prayatnAnantarIyakavAt ghaTavat / aTe prayavAnantarIyakatvaM vidyate, ne vidyuti param , tathApi prayatnAnantarIyakatvasya hetutvaM sapakSakadezatvAt /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 AcAryazrI hemacandraviracitA [a01, 02, sU0 9-13. hi ayamarthaH syAt sapakSe sazvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetuH syAt / nizcitavacanena sandigdhAnyo'naikAntiko nirastaH yathA sarvajJeH kazvidvatkRtvAt, vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe sandigdham / vipakSe tvatvameva nizcitamiti tRtIyaM rUpam / tatrAsavagrahaNena virudvasya nirAsaH / viruddho hi vipakSe'sti / evakAreNa sAdhAraNasya vipaka5 dezavRtternirAsaH, prayatnAnantarIyakatve hi sAdhye'nityatvaM vipakSaikadeze vidyudAdAvasti, AkAzAdau nAsti / tato niyamenAsya nirAso'saccazabdAt / pUrvasminnavadhAraNe hi ayamarthaH syAt vipakSa eva yo nAsti sa hetuH tathA ca prayatnAnantarIyakatvaM sapakSe'pi nAsti tato na hetuH syAttataH pUrva na kRtam / nizcitagrahaNena sandigdhavipakSavyAvRttiko 'naikAntiko nirastaH / tadevaM vairUpyameva hetorasiddhAdidoSaparihArakSamamiti tadevAbhyupagantuM 10 yuktamiti kimekalakSaNakatveneti ? | 6 33. tadayuktam, avinAbhAvaniyamanizcayAdeva doSatrayaparihAropapatteH / avinAbhAvo vanyathAnupapannatvam / tacAsiddhasya viruddhasya vyabhicAriNo vA na sambhavati / trairUpaye tu satyapyavinAbhAvAbhAve hetoragamakatvadarzanAt, yathA sa zyAmo maitratanayatvAt itara maitraputravadityatra / atha vivacAniyamavatI vyAvRttistatra na dRzyate tato na gama15 katvam tarhi tasyA evAvinA bhAvarUpatvAditararUpasadbhAve'pi tadabhAve hetoH svasAdhyasiddhiM prati gamakatvAniSTa seva pradhAnaM lakSaNamastu / tatsadbhAve'pararUpadvayanirapekSatayA Treatures, yathA santyadvaitavAdino'pi pramANAni iSTAniSTasArdhena dUSaNAnyathAnupapapateH / na cAtra pakSadharmatvaM sapakSe satyaM cAsti, kevalamavinAbhAvamAtreNa gamakatvopapatiH / nanu pacadharmatA'bhAve zvetaH prAsAdaH kAkasya kAryyAdityAdayo'pi hetavaH 20 prasajyeran naivam, avinAbhAvabalenaivApakSadharmANAmapi gamakatvAbhyupagamAt / na ceha so'sti / tato'vinAbhAva eva hetoH pradhAnaM lakSaNamabhyupagantavyam sati tasmimasatyapi trailakSaNye hetorgamakatvadarzanAt / na tu trairUpyaM hetulakSaNam avyApakatvAt / tathA ca sarva kSaNikaM satvAdityatra mUrddhAbhiSikte sAdhane saugataiH sapakSe'sato'pi hetoH sadhvasya gamakatvamiSyata eva / taduktam , 66 25 "anyathAnupapannatvaM yatra tatra prayeNa kim ? | nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra prayeSa kim 1 / / " iti / 1 sapa darzanamanvayaH / 2 mImAMsakaM pra jaino / 3 sarvasya sarvasya sapakSatvAt / 4 anityo ghaTaH kRtakatvAt zabdavat / kRtakatvaM zabde'sti nAkAzAdau 5 yathA prathAnantarIyakaH zabdo anityatvAt ghaTavat / 6 kSe tvasti eva / 7 yathA asarvajJo'yaM vaktRtvAt / = anaikAntikasya / 9 pUrvasminumAne / 10 pakSadharma pakSa savalakSaNaM rUpadvayaM / 11 vipakSA niyamAvatyA vyAvRtterabhAve / 12 vipakSAniyamavatyA vyA se: / 13 zUnyAdvaitavAdinaH / 14 tanmave pramANalakSaNaH pakSo'pi nAsti kutaH pakSazratA / 150papate:mu-pA0 / 16 sa zyAmo maitrAtanayatvAdityAdau /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ A minormer gA monetary RRORRRRRR 10 avinAmAvasya nirUpaNam / ] prmaannmiimaaNsaa| 34. etena paJcalakSaNakatvamapi naiyAyikoktaM pratyuktam , tasyApyavinAbhAvaprapaJcatvAt / tathAhi-trairUpyaM pUrvoktam , anAdhitaviSayatvam , asatpratipakSatvaM ceti paJca rUpANi / tatra pratyakSAgamavAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvaM bAdhitaviSayatvaM yathA'nuSNastejovayavI kRtakatvAt ghaTavat / bAmaNena surA peyA driya dravyatvAt kSIravat iti / tabhiSedhAdabAdhitaviSayatvam / pratipakSahetubAdhitatvaM satpratipakSatvaM yathAnityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH / / atra pratipakSahetuH-nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheriti / taniSedhAdasatpratipakSatvam / tatra yAdhitaviSayasya satpratipakSasya cAvinAbhAvAbhAvAdavinAbhAvenaiva rUpadvayamapi saGgrahItam / yadAha-"vAdhAvinAbhASayorvirodhAt" [ hetu pari0 4] iti / api ca, svalakSaNalakSitapakSaviSayatvAbhAvAt tadoSeNaiva doSadvayamidaM caritArtha kiM punarvacanena / tat sthitametat sAdhyAvinAbhauvakalakSaNAditi / / 9 / / 6 35. tatrAvinAbhAvaM lakSayati-- sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 10 // 6 36. "sahabhAvinosAmadhyadhAmayoH phalAdimatayo rUparasayoH vyApyavyApakayoga ziMzapAtvavRkSatvayoH, 'kramabhAvino' kRttikodayazakaTodayayoH, kAryakAraNayozca dhUmadhUmadhvajayoryathAsaGghayaM yaH 'sahakramamAvaniyama:'-sahabhAvinoH sahabhAvaniyamaH kramamA- 15 vinoH kramamAvaniyamaH, sAdhyasAdhanayoriti prakaraNAlabhyate saH 'avinAbhAvaH // 10 // 37. athaivavidho'vinAbhAvo nizvitaH sAdhyannatipatyaGgamityuktam / samizvayazca kutaH pramANAt 1 / na tAvat pratyakSAt , tasyaindriyakasya sannihitaviSayaviniyamitavyApAratvAt / manastu yadyapi sarva viSayaM tathopIndriyagRhItArthagocaratvenaiva tasya prvRttiH| anyathAndha-badhirArdhabhAvaprasaGgaH / sarvaviSayatA tu sakalendriyagocarArthaviSayatvenaivocyate 20 na svAtantryeNa / yogipratyakSeNa tvavinAbhAvagrahaNe'numeyArthapratiyattireva tato'stu, kiM tapasvinA'numAnena ? | anumAnAtvavinAbhAvanizcaye'naivasthetaretarAzrayadoSaprasaGga ukta eva / na ca pramANAntarameva vidhaviSayagrahaNapravaNamastItyAha UhAt tannizcayaH // 11 // 38. 'UhAt'tarkAduktalakSaNAttasyAvinAbhAvasya 'nizcayaH // 11 // 39. lakSitaM parIkSitaM ca sAdhanam / idAnIM tat vibhajati-- 1 sAthyamanumeyamiti yAvat / 2-tadharma-De / 3 tAtya * pR. 340. / 4-sya tatprA-De / 5 yadAhuH taa0| 6 pkssdossaavevaitii| sAbhyasAdhanayoH / 8 khanizcita ityanena nizcitaH san / 9 pratyakSaprAdhabAyArthApekSayA sukhAdazca ekseva gRhAti / 10 manasava sarvendriyArthagrahaNAt / 11 agnyAdi / 12. patirapi tato-De / 13 anumAnato tyavinAmAvanizcaye tasyApyanumAnasyAvinAbhAvanizvaye kamanumAnAsaraM cintym(1)| sthApi anyadityAdyanavasthA / itaretarAdhayastu anumAnAdavinAbhAvanizcayo avinAbhAce va nizcite anumAnotthAnamiti /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A.2, sU0 12. svamAyaH kAraNa kAryAlamApi virodhi ceti paJcadhA sAdhanam // 12 // 40. svabhAvAdIni catvAri vidheH sAdhanAni, virodhi tu niSedhasyeti pazcavidham 'sAdhanam / 'svabhAvaH' yathA zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM zrAvaNatvaM vaa| 5 641. nanu zrAvaNatvasyAsAdhAraNatvAt kathaM vyAptisiddhiH 1 / viparyaye bAdhaka pramANavalAt savasyeveti brUmaH / na caivaM satvameva hetuH tadvizeSasyotpattimatva-kRtakatvaprayatnAnantarIyakatva-pratyayabhedabheditvAderahetutvApatteH / kiMca, kimidamasAdhAraNatvaM nAma / yadi pakSa eSa vartamAnatvam / tat sarvasmin kSaNika sAdhye saJcasyApi samAnam / sAdhyadharmavataH pakSamyApi sapakSatA cet / iha kaH pradveSaH 1 / pakSAdanyasyaiva sapakSatve loha10 lekhyaM vacaM pArthivatvAt kASTravadityatra pArthivatvamapi lohalekhyatAM vane gamayet / anyathA nuSapacerabhAvAnneti cet idameva tarhi hetulakSaNamastu / apakSadharmasyApi sAdhanatvApattiriti cet / astu yadyavinAbhAvo'sti, zakaTodaye kRttikodayasya, sarvajJasadbhAve saMvAdina upadezasya gamakatvadarzanAt / kAkasya kAyaM na prAsAde dhAvalyaM vinAnupapadyamAnamityanekAntAdagamakam / tathA, ghaTe cAkSuSatvaM zabde'nityatAM vinApyupapadyamAnamiti / 16 tama zrAvaNatvAdirasAdhAraNo'pyanityatA vyabhicarati / nanu kRtakatvAcchabdasyAnityatve sAdhye paryAyavad dravye'pyanityatA prAmoti | naivam , paryAyANAmevAnityatAyAH sAdhyatvAt , anuktamapIcchAviSayIkRtaM sAdhyaM bhavatIti kiM smai prasmarati bhavAn ? / nanu kutakatvAnityatvayostAdAtmye sAdhanavat sAdhyasya siddhatvam , sAdhyayaca sAdhanasya sAdhyatvaM prasajati / satyametat , kiM tu mohanivartanArthaH prapogaH / yadAha20 "sAderapi na sAtatvaM vyaamohaayo'dhigcchti| sAdhyasAdhanakasya taM prati syAnna doSabhAk / / " 6 42. kAraNa yathA vASpabhAvena mazakavartirUpatayA vA sandiAmAne dhUme'gniH, viziSTamegho maMtirvA vRSTauM" / kathamayamAbAlagopAlAvipAlAGganAdiprasiddho'pi nopalabdhaH sUkSmadarzinApi nyAyavAdinA ? / kAraNavizeSadarzanAddhi sarvaH kAryArthI pravartate / sa tu 25 vizeSo jJAtavyo yo'vybhicaarii| kAraNatvanizcayAdeva pravRttiriti cet / astvasau 1 anityatvaviparIte nityatve azzrAvyarUpaH pUrva zabdaH pazcAt kathaM ubhAraNAt zrAthyo jAta iti bAdhaka pramANaM tasmAbhityatve'ghaTamAna zrAvaNa tvamanitya vyavasthApayati / 2 sasthamakiyAkAritvam / tathA mitmapakSa evaM ghaTata iti zrAvaNatvamapi sattvamAyAtam / 3-*tutvopapatteH-ptA. / 4 gamye( yazakaTodayAbhAve kRttikodayAt / 5 kazcit puruSaH sarvabhAvasAkSAtkartA'sti avisaMvAdijyotirmAnAnyathAnupapateH / yo nityaH yAkSuSasthAdityasminnanumAne zabdAnityatA vinA'pi bhaTAdI cAkSuSatvamupapadyate ityanyatropapadyamAnaM sadasyAnityatA na sAdhayati / sma visma -De / 8 anityatvam / karaNam-mu-pA0 / 1. mazavarti-- / 11 ayaM dhuumo'gneH| 19 vRSTi binI vishissttmeghossteH| 13 gamyAyAM vRSTI / 14 riraah| 15 amikalakAraNam /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanasya nirUpaNam / ] prmaannmiimaaNsaa| liGgavizeSanizcayaH pratyakSakRtaH, phale tu bhAvini nAnumAnAdanyanivandhanamutpazyAmaH / kacid vyabhicArAta sarvasya hetorahetutve kAryasyApi tathA prasaGgaH1 bASpAdekAryatvAbheti cet / atrApi yat yato na bhavati na tat tasya kAraNamityadoSaH / yathaiva hi kiJcit kAraNamuddizya kizcitkAryam , tathaiva kizcit kAryamuhizya kiJcit kAraNam / yadvadevAjanaka prati na kAryatvam , tadvadevAjanyaM prati na kAraNatvamiti nAnayoH kazcidvizeSaH / api / ca rasAdekasAmagranumAnena rUpAnumAnamicchatA nyAyavAdineSTameva kAraNAsya hetutvam / yadAha "ekasAmagyadhInasya rUpAde rasato gtiH| hetudharmAnumAnena dhUmendhanAvikAravat / / " pramANayA0 1. 10] iti / 43. na ca vayamapi yasya kasyacit kAraNasya hetutvaM amaH / api tu yasya 10 na mantrAdinA zaktipratibandho na yA kAraNAntaralaikalyamtarna ko vijJAyata iti cet / asti tAvadviguNAditarasya vizeSaH / tatparijJAnaM tu prAyaH pAzurapAdAnAmapyasti / yadAhu:--- "gmbhiirgrjitaarmbhnirbhingirighraaH| svnggsddhijtaasnggaapishnggosugvigrhaaH||" [nyAyama. 4. 125] 16 "rokhaambgvlvyaakhsmaakhmaalinsvissH| vRSTiM vyabhicarantIha naivaMmAyAH pyomucH||" [ nyAyamA pR0 126 ] iti| . 644. 'kAryam' yathA dhRSTau viziSTanadIpUraH, kazAnau dhUmaH, caitanye praannaadiH| pUrasya vaiziSTayaM kathaM vijJAyata iti cet ; uktamatra naiyAyikaH / yadA :"mAvartavartanAzAliSizAlakaluSodakaH / kolvikttaasphaalrphuttphencchdaangkitH|| bhdubhlshvaalphlshaadlskul| madIpUravizeSo'pi zakyate na na veditum // " [nyAyama0 pR. 130] iti dhUmaprANAdInAmapi kAryatvanidhayo na duSkaraH / yadAhu~H "kArya ghUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| sabhaSastabhAve'pi hetumattAM bilakRyet // [ pramANavA. 1. 35 ] 13 25 1 pratyakSataH -mu-pA0 / 2 nAvazyaM kAraNAni kAryanti / 3 kArya gmnN| 4 yadAhuH -taa| 5 yathA dhUmAdamirjAyate tathAgnirindhana( ? )vikArakartA dAhako'pi jJAyate / artha raso viziSTasAmanISA( mAn vaiziSTyasyAnyathAnupapariti kAraNA( kAryA )dviziSTasAmagrIjJAnaM tasmAzca rUpAdijanakaravAnam / 6 hetuH kAraNa tasya dharmo rUpAdijanakatvaM tasyAnumAnaM tasya lilAt paricodaH / 7 sahakArikAraNam / 8 sAkasyamapratibaddhasvabhASaca / 9 haladharAdInAmapi / 1. prANAdi pU0 taa0| 15 kartha shaayde|| 12 yadAha sA 23 - sphuTaH kena-De * 6 14 zADmala le| 15 zakyate na nive-je| 25 padAha -taa| 17 kAryadharmaH kAraNe sati bhavanam , kAraNA'bhAve vA'bhavanam /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [ a0 1, A02, sU0 12, 13, 45. kAraNAbhAve'pi kAryasya bhAve AhetutvamanyahetusvaM vA bhavet / ahetutve sadA sattvamasatvaM vA bhavet / anyahetutve dRSTAdanyatoSpi bhakto na dRSTajanyatA anyAbhAve'pi dRSTAdbhavato nAnyahetukatvamityahetukataiva syAt / tatra coktam-"yastvanyatotrI bhavannupalabdho na tasya dhUmasvaM hetubhedAt / kAraNaM ca pahidhUmasya ityuktam / " 5 api ca "agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva sH| pradhAnamisvabhAvo'saudhUmastatra kathaM bhavet // " [pramANavA0 1. 37] iti / 46. tathA cetanAM vinAnupapadyamAnaH kArya prANAdiranumApayati tAM zrAvaNatvamivAnityatAm , viparyaye bAdhakavazArasattvasyevAsyApi cyAtisiddherityuktaprAyam / tanna 10 prANAdirasAdhAraNo'pi cetanA vyabhicarati / . 647. kiMca, nAnbayo heto rUpaM tadabhAve hetvAbhAsAbhAvAt / vipakSa eva san viruddhaH, vipakSepi-anaikAntikaH, sarvajJatve sAdhya vaktRtvasyApi vyatirekAbhAva evaM hetvAbhAsatve nimittam , nAnvayasandeha iti nyAyavAdinApi vyatirekAbhAvAdeva hetvA bhAsAvuktau / asAdhAraNo'pi yadi sAcyAbhAve'samiti nizcIyeta tadA prakArAntarA16 bhAvAtsAdhyamupasthApayamAnaikAntikA sAt | api ca yadyanbayo rUpaM sthAt sadA yathA vipakSaikadezavateH kazcidanyatirekAdagamakatvam , evaM sapakSakadezakRtterapi syAt kathadinanvayAt / yadAha--- "rUpaM yacanSayo hetoyatirekavadiSyate / sa sapakSobhayo na syAdasapakSobhayo yathA // " 20 sapakSa eva satvamanvayo na sapakSe satvameveti ceta; astu, sa tu vyatireka evetyasmanmatamevAGgIkRtaM syAt / vayamapi hi pratyapIpadAma anyathAnupapattyekalakSaNo heturiti / 648. tathA, ekasminnarthe dRSTe'dRSTe kA samavAyyAzritaM sAdhanaM sAdhyena / tacakIrthasamavAyitvam ekaphalAdigaMtayo rUparasayoH, zakaTodaya-kRttikodayayoH, candrodaya-samu. dravRyo, vRSTi-sANDapipIlikAkSobhayoH, naagvlliidaah-ptrkothyoH| tatra 'ekArthasamavAyI' 25 raso rUpasya, rUpaM vA rasasya nahi samAnakAlabhAvinoH kAryakAraNabhAvaH sambhavati / F49. nanu samAnakAlakAryajanakaM kAraNamanumAsyate iti cet / na tarhi kAryamanumitaM syAt / kAraNAnumAne sAmarthyAt kAryamamumitameva, janyAbhAve janakatvAbhAvA 1 ahetukatvam 1 2 agneranyo heturasya / 3 vA anya -. / vA bhAvayet anya. -gu-paa| valmIkasya / 5na kevalaM sapaze kintu vipksse'pi| 6sapakSe ubhaya sazcamasarva vA yasya / 7samavAyAtima-tA0 / 8 idaM phalaM viziSTarUpavat vidhiSTirasaratvAt / idaM namaHkhaNI bhASizakaTodarya kattikodayayasyAt / ayaM kAla: samudrasimAn candrodayavasvAca / evam apre'pi kAlo dhau / 9.0gtruup-he| 10 kAryarUpAekAraNaM jhAyave / taca kIdRzam / / samAnakAlaM yatkArya rasalakSaNa tabarakamanumIyate /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Moon kareMPARAMERESERVICHAR 15 sAdhyasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA diti cet ; hantaiyaM kAraNaM kAryasyAnumApakamityaniSTamApadyeta / zarkaTodayakattikodayAdInAM tu yathA'vinAbhAvaM sAdhyasAdhanabhAvaH / yadAha- "ekArthasamavAyastu yathA yeSAM tathaiva te / gamakA gamakastanna zakaTaH kRsikoditaH // " ekmanyeSvapi sAdhaneSu vAcyam / nanu kRtakatvAnityatvayorekArthasamavAyaH kasmAnne / pyate ?; na, tayorekatvAt / yadAha "bAcantApekSiNI sattA kRtakasthamanityatA / ekaiva hetu: sAdhyaM ca ayaM naikAzrayaM tataH // " iti / 50. svabhAvAdInAM caturNA sAdhanAnAM vidhisAdhanatA , niSedhasAdhanatvaM tu / virodhinaH / sa hi svasannidhAnenetarasya pratiSedhaM sAdhayati anyathA virodhaasiddhH| 10 6 51. 'ca'zabdo yata ete svabhAvakAraNakAryadhyApakA anyathAnupapannAH svasAdhyamupasthApayanti tata eva tadabhAce svayaM na bhavanti, teSAmanupalabdhirapyabhAvasAdhanItyAha / satra svabhAvAnupalabdhiyathA mAtra ghaTaH, draSTuM yogysyaanuplbdhH| kAraNAnupalabdhiryathA mAtra dhUmo'gnyabhAvAta | kAryAnupalabdhiyathA nAtrAprativaddhasAmathAni dhUmakAraNAni santi dhUmAbhAvAt / vyApakAnupalabdhiryathA nAtra ziMzapA vRkSAbhAvAta / 52. virodhi tu pratiSedhyasya tatkAryakAraNavyAyakAnAM ca viruddha viruddhakArya ca / yathA na zItasparzaH, nApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni, na romaharSavizeSAH, na tuSArasparzaH, agnedhUmAveti prayoganAnAtvamiti / / 12 / / 5 53. sAdhanaM lakSayitvA vibhajya ca sAdhyasya lakSaNamAha siSAdhayiSitamasiddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH // 13 // 20 54. sAdhayitumiSTaM "sipAdhayiSitam / anena sAdhayitumaniSTasya sAdhyatvavyavacchedaH, yathA vaizeSikasya nityaH zabda iti| zAstroktatvAdvaizeSikeyAbhyupagatasyApyAkAzaguNatvAdena sAdhyatvam, tadA sAdhayitumaniSTatvAt / iSTaH punaranukto'pi pakSo bhavati, yathA parArthAzcakSurAdayaH saJcatatvAcchayanAzanAyaGgakadityatra parArthA ityAtmArthAH / buddhimatkAraNapUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityatrA'zarIrasarvajJapUrvakatvamiti / 25 55. 'asiddham' ityanenAnadhyavasAya-saMzaya-viparyayaviSayasya vastunaHsAdhyatvam , na siddhasya yathA zrAvaNaH zanda iti / "nAnupalabdhe na nirNIta nyAyaH pravartate" [nyAyabhA0 1.1.iti hi sarvapArSadam / . 6 56. 'avAdhyam' ityanena pratyakSAdivAdhitasya sAdhyatvaM mA bhUdityAha ! etat sAdhyasya lakSaNam / 'pakSaH' iti sAdhyasyaiva nAmAntarametat // 13 // 1 zakaTodaye pratyakSa sati kRttikodayasthApi pratyakSAvAra nAnumAnatastadagamaH / 2 ekArthasamAyinoM dhyApakA iti| 3 anyathAnupapanasAdeva / 4dhUmAbhAvAdvA -saa| kArya yathA -23 / 6 parArthA buddhi hai / 7 - pUrva kSiA he / 8 ityAha / ___30
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * *....... PRIMADIRA M m msmammmmmmm m mmm H MIRMIRMWAR : -................. AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A02, sU0 14-19. 657. abAdhyagrahaNacyakccheyAM bAdhA darzayati pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanapratItayo bAdhAH // 14 // $ 58. pratyakSAdIni tadviruddhArthopasthApanena bAdhakatvAt 'rAdhA' / tatra pratyakSabAdhA yathA anuSyo'niH, na madhu madhuram , na sugandhi vidalanmAlatImukulam , acAkSuSo 5 ghaTA, azrAvaNaH zabdaH, nAsti bAhirartha ityaadi| anumAnabAdhA yathA saroma hastatalam , nityaH zabda iti vA / atrAnupalammena kUtakatvena cAnumAnabAdhA / AgamabAdhA yathA pretyA'mukhaprado dharma iti / paraloke sukhapradatvaM dhamasya.sarvAgamasiddham / lokabAdhA yathA zuci naraziraskapAlamiti / loke hi narazikapAlAdInAmazucitvaM suprasiddham | svavaca navAghA yathA mAtA me bandhyeti / pratItibAdhA yathA acandraH zazIti / atra zazinazca10 ndrazabdavAcyattvaM pratItisiddhamiti pratItibAdhA // 14 // 6 59. atra sAdhya dharmaH, dharmadharmisamudAyo veti saMzayavyavacchedAyAha-- sAdhyaM sAdhyadharmaviziSTo dharmI, kvacittu dharmaH // 15 // 60. 'sAdhyam' sAdhyazabdavAcyaM pakSazabdAbhidheyamityarthaH / kimityAha 'sAdhyadharmeNa oNnatyatvAdinA viziSTo dharmI zabdAdiH / etat prayogakAlApekSaM sAdhyazabdavA16 cyatvam / 'kacittu' vyAptigrahaNakAle 'dharma' sAdhyazabdenocyate, anyathA vyApteraghaTanAt / nahi dhUmadarzanAt sarvatra parvato'bhimAniti vyAptiH zakyA kartuM prmaannvirodhaaditi||15|| dharmisvarUpanirUpaNAyAha dharmI pramANasiddhaH // 16 // $ 61. 'pramANe pratyakSAdimiH prasiddho 'dharmI' bhavati yathAgnimAnaya deza iti / atra 20 hi dezaH pratyakSeNa siddhH| etena-"sarva evAnumAnAnumayavyavahAro budhyArUDhena dharmaminyAyena, na bahiH sadasavamapekSate" iti saugataM mataM pratikSipati / nahIyaM vikalpabuddhirantarbahirvA'nAsAditAlambanA dharmiNaM vyavasthApayati, tadaivAstavatve tadAdhArasAdhyasAdhanayorapi vAstavatvAnupapatteH tabuddheH pAramparyeNApi vastubyavasthApakatvAyo gAt / tato vikalpenAnyena yA vyavasthApitaH parvatAdiviSayabhAvaM bhajanneva dharmitAM prati26 padyate / tathA ca sati pramANasiddhasya tharmitA yuktaiva // 16 // saathy| 2kRtakatvAviti hetuH| 3 vividharasaprabhavasvAt anekarasasaMyogavat / 4 lakadezasvAt patravat / 5rUpAdatyantavyatiriktasvAt vAyuvat / yathAvasthena rUpezApratibhAsamAnatvAt yadasti tapathAvasthitarUpeNApratibhAsamAnamapi nAsti yathA jhAnam / 7 zarIrAvayavatvAt bAhuvat / vavyAstrIsamAnAratvAt / candrazandavAcyaH zazIna bhavati AkAzoditatvAt sUryavat / 10.0lApikSyaM -taa| . 11 sAdhanam / 11 sAcyam / 13 - meyasya 840-taa.| 14 dhrminnH| 15 sadhI AdhAro ayoH / 11 sadaburvikalpajJAnasyA117mivikalpakaM prApta viSayama, tavikarUpo'pi prAptaviSaya iti| evNlkssnnpaarmprynnaassi| 15 nirviklpen| 19 vikalpasya viSayabhASam / .......................
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyasva nirUpaNam / ] 9 63. apavAdamAha - pramANamImAMsA / 4 buddhisiddho'pi // 17 // 64. naikAntena pramANasiddha eva dharmI kiMtu vikalpabuddhiprasiddho'pi dharmI mavati / 'api' zabdena pramANa- buddhibhyAmubhAbhyAmapi siddho dharmI bhavatIti darzayati / tatra buddhisiddhe dharmiNi sAdhyadharmaH sasvamasavaM ca pramANabalena sAdhyate yathA asti 5 sarvajJaH, nAstiSaSThaM bhUtamiti / 65. natu dharmiNi sAkSAdasati mAtrAbhAvobhayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikAntikatvenAnumAnaviSayatvAyogAt kathaM savAsavayoH sAdhyatvam / tadAha"nausiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / freat insbhAvastha sA sasA sAdhyate katham ? // " [ pramANavA0 1.192 - 3] iti / 10 66. naivam, mAnasapratyakSe bhAvarUpasyaiva dharmiNaH pratipannatvAt / na ca tatsiddhau tatsvasyApi pratipatvAd vyarthamanumAnam, teMdamyupetamapi vaiyAtyAdyo na pratipadyate taM pratyanumAnasya sAphalyAt / na ca mAnasajJAnAt kharaviSANAderapi sadbhAvasabhAvanAto'tiprasaGgaH, tajjJAnasya bAdhakapratyayaviSThAvitasattAkavastuviSayatayA mAnasa- 15 pratyakSAbhAsatvAt / kathaM tarhi SaSThabhUtAderdharmitvamiti cet : dharmiprayogakAle rAdhakapratyayAnudayAtsavasambhAvanopapatteH / na ca sarvajJAdau sAdhakapramANAsavena sarvaisaMzItiH, sunizcitA'sambhavadvAdhakapramANatvena sukhAdAviva sadhvanizcayAttatra saMzayAyogAt / 67. ubhayasiddho dharmI yathA anityaH zabda iti / nahi pratyakSeNAvagdarziriniyaitadigdezakAlAvacchinnAH sarve zabdAH zakyA nidhetumiti zabdasya pramANabubudhyu- 20 bhayasiddhatA tenAnityatvAdidharmaH prasAdhyata iti // 17 // 68. nanu dRSTAnto'pyanumAnAGgatayA pratItaH / tat kathaM sAdhyasAdhane evAnumAnAmukte na dAntaH ?, ityAha ne dRSTAnto'numAnAGgam // 18 // 69. 'dRSTAntaH' vakSyamANalakSaNo nAnumAnasya 'aGgam' kAraNam // 18 // 170, kuta ityAha sAdhanamAtrAt tatsiddheH // 19 // 6 71. dRSTAntarahitAtsAdhyAnyathAnupapattilakSaNAt 'sAdhanAt' anumAnasya sAdhyapratipattilakSaNasya bhAvAna dRTAnto'numAnAGgamiti / bhrama bhavati ki De0 / 2 avisaMvAdijyotirjJAnAnyathAnupapatteH / 3 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / 4 hetUnAm / 5 dharmiNi / 6 heturubhagadharmaH / 7 viruddhadharmo mu0 / viruddho'dharmo De0 / 8 sattA sArvazI / 90 / 10 dharmiNaH / 11 saJcam / 12 viSayANAm / 13 sandehaH / 14 sutAdivaca sama 15 prabhAtRbhiH / 16 0raniyatadigdarzibhirniyatadizyeza 0 / 17 ki siddham ? / 18 asAdhya isitA / 19 aSTAdazame konaviMzatitamaM ca sUtradvayaM vA mU0 pratI bhedakAciraM vinA sadhaiva likhitaM dRzyate / attarai dvayorekatvaM sucAru bhAti - sampA0 / #-47, 25
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 1, A0 2, sU0 20. 72. sa hi sAdhyapratipattau vA, avinAbhAvagrahaNe vA, vyAptismaraNe vopayujyeta 1 / ma tAvat prathamaH pakSA, yathoktAdeva hetoH saadhyprtisstrupptteH| nApi dvitIyaH, vipakSe bAdhakAdevAvinAbhAvagrahaNAt / kiMca, syaktirUpo dRSTAntaH / sa kathaM sAkalyena cyApti gamayet ? / vyasyantareSu cyAptyartha dRSTAntAntaraM bhRgyam / tasyApi vyaktirUpatvena 5 sAphalyena cyAleranadhArayitumazakyatvAdaparAparadRSTAntApakSAyAbhanavasthA syAt / nASi tRtIyaH, gRhItasambandhasya sAdhanadarzanAdeva vyAptismRteH / agRhItasambandhesya dRSTAnte'pyasmaraNAt upalabdhipUrvakatvAt smaraNasyeti // 19 // 673. dRSTAntasya lakSaNamAha sa vyAptidarzanabhUmiH // 20 // 10 74. 'sa' iti dRSTAnto lakSyaM 'jyAptiH lakSitarUpA 'darzanam' parasmai pratipAdanaM tasya 'bhUmi'Azraya iti lakSaNam / 5 75 nanu yadi dRSTAnto'numAnAGgaM na bhavati tarhi kimartha lakSyate ? / ucyate / parArthAnumAne voyAnurodhAdApavAdikasyodAharaNasyAnujJAsyamAnatvAt / tasye ca dRSTA ntAbhidhAnarUpatvAdupapamaM dRSTAntasya lakSaNam / pramAturapi kasyacit dRSTAntadRSTayahi15 AptibalenAntAptipratipattirbhavatIti svArthAnumAnaparvaNyapi dRSTAntalakSaNaM nAnupapanam / / 20 // 676. tadvibhAgamAha se sAdharmyavaidhAbhyAM vadhA // 21 // $ 77. sa dRSTAntaH 'sAdhamryeNa' anvayena 'vaidhamryeNa ca vyatirekeNa bhaktIti 20 dviprakAraH // 21 // 78. sAdharmyadRSTAntaM vibhajatesAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH // 22 // 79. sAdhanadharmeNa prayukto na tu kAkatAlIyo yaH sAdhyadharmastadvAn 'sAdharmyadRSTAntaH' / yathA kRtakatvenAnitye zabde sAdhye ghaTAdiH // 22 // 25 ,80. vaivarmyadRSTAntaM vyAcaSTe sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidhaya'dRSTAntaH // 23 // 181sAdhyadharmanivRzyA prayuktA na yathAkathazcita yA sAdhanadharmanivRttiH tadvAn 'vaidharmyadRSTAntaH / yathA kRtakatvenAnitye zande sAdhye AkAzAdiriti // 23 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstaseca ___ prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAlikam / / bhrAntaH / 2 vartamAnasya hetoH| puMsaH / 4 ghusaH / 5 sati / 6 darzanam / 7 ziSya / 8 anumasyamAnatvAt / 9 udAharaNasya / 10prstaave| 11 tA-mU-saM-mU-pratyoH savRsikatAipanIyasUtre ca 'sa' mAsti / 12 sAdhanameva dharmaH / 13 kRtaH / 12 sAghyo dharma-De / 15 ityAcAryazrIhemacandra viraMcitAyA pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAdikam / prathamo'dhyAyaH samAptaH-tA-mU-1 ityA dvitIyA kim / prathamAyaH -saM-mU /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ C areer en Wave // atha dvitIyo'dhyAyaH // 61. lakSitaM svArthamanumAnamidAnIM kramaprAptaM parArthamanumAnaM lakSayati yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham // 1 // 32. 'yathoktam' svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNa yat 'sAdhanam tsyaabhidhaanm| abhidhIyate parasmai pratipAdhate aneneti 'abhidhAnam' vacanam , tasmAjAtaH samyagarthanirNayaH 'parArtham' anumAnaM paropadezApekSaM sAdhyavijJAnamityarthaH // 1 // 63. nanu vacanaM parArthamanumAnamityAhastaskathamityAha vacanamupacArAt // 2 // 4. avetanaM hi vacanaM na sAkSAtpramitiphalaheturiti na nirupacaritapramANabhAvabhAjanam , mukhyAnumAnahetutvena tUpacaritAnumAnAbhidhAnapAtratA pratipadyate / upacArazrAtra kAraNe kAryasya / yathoktasAdhanAmidhAnAt tadvipayA smRtirutpadyate, smRtezcAnumA- 10 nam, tasmAdanumAnasya paramparayA yathoktasAdhanAbhidhAnaM kAraNam, tasmin kAraNa bacane kAryasyAnumAnasyopacAraH samAropaH kriyate / tataH samAropAta kAraNa vacanamanumAnazabdenocyate / kArye vA pratipAdakAnumAnajanye bacane kaarnnsyaanumaansyopcaarH| vacanamaupacArikamanumAnaM na mukhyamityarthaH / __5. iha ca mukhyArthabAdhe prayojane nimice copacAraH pravartate / tatra mukhyA- 15 'rthaH sAkSAtmamitiphalaH samyagarthanirNayaH pramANazabdasamAnAdhikaraNasya parArthAnumAnazabdasya, tasya bAdhA, vacanasya nirNayatvAnupapatteH / prayojanam anumAnAvayavAH pratijJAdaya iti zAstre vyavahAra eva, nirNayAtmanyanaze tdvyvhaaraanusspceH| nimittaM tu nirNayAtmakAnumAnahetutvaM vacanasyeti // 2 // tad dvedhA // 3 // 66. 'tat vacanAtmakaM parArthAnumAnaM 'devA' dviprakAram // 3 // 67. prakArabhedamAha tathopapattyanyathAnupapattibhedAt // 4 // 1 prathama dvitIyaM ca sUtradvayaM tA-mU0 pratI maidakadinaM vinA sahaiva likhitaM dRshyte| 2 yathA uktam / 3 anumAnazabdavAcyatAm / 4 mukhyaarthsyopcaarH| 5 - zabdaH samA -De / 3 agnirmANavaka isa ityA mukhya dAhakatyam , parjanIyatvabudbhiH prayojanam , zAbdapravRttI nimittamupatApakatvam / 7 parAbhumAne / 8 puurvokk0| 9 prvRttau| READLIBRARAULIARRIORSMSUTRAEBARidiodaundiseUANIABARis2.30DRAweisaduintHAIslandaaiadede
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI hemacandraviracitA ( a0 2 0 1 sU0 58. 18. ' tathA ' sAdhyaM satyeva 'upapattiH' sAdhanasyetyekaH prakAraH / 'anyathA sAdhyAbhAve 'anupapattiH 'ceti dvitIyaH prakAraH / yathA abhimAnayaM parvataH tathaiva dhUmavacvopapateH, anyathA dhUmaaangeeta | etAvanmAtrakRtaH parArthAnumAnasya bhedo na pAramArthikaH sa iti bhedapadena darzayati // 4 // 5 69. etadevAha nAnayostAtparye bhedaH // 5 // 10. 'ne' 'anayo:' tathopapazyanyathAnupapattirUpayoH prayogaprakArayoH 'tAtpaye' 'paraH zabdaH sa zabdArthaH' ityevaMlakSaNe tatparatve, 'bheda:' vizeSaH / etaduktaM bhavati anyadabhidheyaM zabdasyAnyatprakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate, 10 prakAzyaM tvabhinnam, anvaye kathite vyatirekagatirvyatireke cAnvayagatirityubhayatrApi sAdhanasya sAdhyAvinAbhAvaH prakAzyate / na ca yatrAbhidheyabhedastatra tAtparyabhedo'pi / nahi pIno devadatto divA na bhuGkte, pIno devadatto rAtrau bhuGkte ityanayorvAkyayorabhidheyabhedo'stIti tAtparyeNApi bhetavyamiti bhAvaH ||5|| 611. tAtparyAbhedasyaiva phalamAha- 15 20 50 25 ata eva nobhayoH prayogaH // 6 // 12. yata eva nAnayostAtparye bhedaH 'ata eva nobhayoH' tathopapacyanyathAnupapasyoryugapat 'prayogaH' yuktaH / vyAtyupadarzanAya hi tathopapacyanyathAnupapattibhyAM hetoH prayogaH kriyate / vyAtyupadarzanaM caikayaiva siddhamiti viphalo dvayoH prayogaH / yadAha"tostathopapasyA vA syAtprayogo'nyathApi vA / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti // " [ nyAyA0 17 ] 13. nalu yadyekenaiva prayogeNa hetorvyApyupadarzanaM kRtamiti kRtaM viphalena dvitIyaprayogeNa tarhi pratijJAyA api mA bhUt prayogo viphalatvAt / nahi pratijJAmAtrAt cidarthaM pratipadyate, tathA sati hi vipratipattireva na syAdityAha - viSayopadarzanArthaM tu pratijJA // 7 // 14. 'viSayaH' yatra tathopapattyanyathAnupapa vA hetu: svasAdhyasAdhanAya prArthyate, tasya 'upadarzanam' parapratItAvAropaNaM tadarthe punaH 'pratijJA' prayoktavyeti zeSaH / 1 agnimattve satyeva / 2 0 iti 0 0 3 0 pratI 'na' nAsti / 4 maH zabdasya parArthastat tAsparyamiti bhAvaH / 5 yaH paraH prakRSTo'ryo'sya / 6 zabdasyArthaH tA0 / 7 (1) yastayopapattyA vidhirvAyyaH secretaryear tu niSedhaH / niThi (?) zeSaH / & sUtrArthasya 10 kacidarthaM tA0 / 11 pratikSAmAtrAdapratipatteH / 12 viSaya prada0 -tA-0 / 13 svasAdha0De0 /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ H TROPRABBREARRBRBResite praarthaanumaanniruupnnm|] pramANamImAMsA 615. ayamartha:--parapratyAyanAya vacanamuJcArayatA prekSAvatA tadeva pare bodhayitavyA yadubhutsante / tathAsatyanena bubhutsitAbhidhAyinA pare bodhitA bhavanti / na khalyavAn pRSTo gavayAna avANaH praSTurakhadheyavacano bhavati / anabadheyavacanazca kathaM pratipAdako nAma ? yathA ca zaikSobhikSuNAcacakSe-bhoH zaikSa, piNDapAMtamAhareti / sa evamAcarAmItyanabhidhAya yadA saMdartha prayatate sadA'smai krudhyati bhikSuH-A: ziSyAbhAsa bhikSukhe- 5 8, asmAnavadhIrayasIti vibruvANaH / evamanityaM zabdaM bubhratsamAnAya anityaH zabda iti viSayamanupadarya yadeva kizciducyate--kRtakatvAditi bA, yat kRtakaM tadanityamiti vA, kRtakatvasya tathaivopapatteriti vA, kRtakatvasyAnyathAnupapatteriti vA, tat sarvamasyAMnapezitabhApatito'sambaddhAbhidhAnabudhyA tathA cAnavahito na bodhumarhatIti / 616. yat kRtakaM tat saryamanityaM yathA ghaTaH, katakazca zabda iti vacanamarthasAmaye- 10 naivApekSitazabdAnityatvanizcAyakamityavadhAnamatreti cet / na, parasparAzrayAt / avadhAne hi satyato nizcayaH, tasmAMcAvadhAnamiti / na ca parSatprativAdinau pramANIkRtAdinI yadetadvacanasambandhAya prayatiSyete / tathAsa~ti na hetvAdhapekSeyA~tAm, tadavacanAdeva tadarthanizvayAt / anityaH zabda iti svapekSite ukte kuta ityAzavAyAM kRtakatvasya tathaivopapatteH kRtakatvasyAnyathAnupapattervetyupatiSThate, tadidaM viSayopadarzanArthatvaM pratijJAyA iti // 7 // 15 617. nanu yat kRtakaM tadanityaM yathA ghaTA, kRtakaca zabda ityukte gamyata etad anityaH zabda iti, tasya sAmarthyalabdhatvAt , tathApi tadvacane punaruktatvaprasaGgAt, "aryAdApatrasya svazabdena punarvacanaM punaruktam" nyAyasU0 5. 2. 15] | Aha ca-- DiNDikarAga parityajyAkSiNI nimIlya cintaya sAvat kimiyatA pratItiH myAsaveti, bhAve kiM prapaJcamAlayA" [ hetu0 pari0 1 ] isyAhagamyamAnatve'pi sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya dharmiNi pakSadharmopasaMhAravat tadupapattiH // 8 // 18. sAdhyameva dharmastamyAdhArastasya sandehastadapanodAya-yaH kRtakaH so'nitya ityukte'pi dharmiviSayasandeha eva-kimanityaH zabdo ghaTo veti ?, tannirAkaraNAya gamyamAnasyApi sAdhyasya nirdezo yuktaH, sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAkyodhanAya pakSadharmopa- 25 2n 1 bhaikSAzam / 2 - pAnamA-he. / 3 karogi / piNDapAnArtham / 5 -- ti buvA.-sA0 / 6 nindana / 7 zabdalakSaNam / 8 pratipAdyasya / prathamataH / 10 asAvadhAnaH 111 vacanAt / 12-0% ni: / 23 anizcayAt / 14 pramANIkRto vAdI yakAbhyAm / 15 vAdi 0 / 19 pramANIkRtamAditve'pi sati / 17 parSaprativAdinI / 18 tahamdana yAdI / 24 tadvacanA0 sA0 / 20 sAmarthAt / 21 DiNDiko nAma rastroM mUSaka vizeSaH / tadvata rAga ratimAna netragatA parityajya meM vimliikRtyetyrthH-mu-tti| DiNDikA hi prathamanAmalikhane vivAda kurvanti / 22 nirmaaty-hai||23- yatA maduktena praka-De-125anityatvasya / 25 pratItibhAve / 16 siSAdhayiSitadharmaviziSThasya dharmiNaH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU09-15. saMhAravacanavat / yathA hi sAdhyadhyAtasAdhanadarzanena tadAdhArAvagatAvapi niyatadharmisambandhitApradarzanArtham-kRtakazca zabda iti pakSadharmopasaMhAravacanaM tathA sAdhyasya viziSTadharmisambandhitAvabodhanAya pratijJAcanamapyupapadyata eveti // 8 // 619. nanu prayoga prati vipratipadyante vAdinaH, tathAhi-pratimAhetUdAharaNAnIti / vyavayavamanumAnamiti sArathAH / sahopanayena caturavayavamiti mImAMsakAH / sahanigamanena paJcAvayavamiti naiyaayikaaH| tadevaM vipratipasau kIzo'numAnaprayoga ityAha etAvAn prekSaprayogaH // 9 // 20. 'etAvAn' evaM yaduta tathopapatyAnyathAnupapanyA yA yuktaM sAdhanaM pratijJA ca / 10 'prekSAya' prekSAvate pratipAdyAya tadavodhanArthaH 'prayogaH' na tvadhiko yathAhuH sAGkhyAdayaH, nApi hIno yathAhuH saugatA:-"viduSAM vAcyo hetureva hi kevala!" [pramANavA. 1. 28 ] iti // 9 // 21. nanu parArthaprakRtaiH kAruNikairyathAkazcit pare pratibodhayitavyA nAsadhavasthopanyAsairamISA pratibhAbhaGgaH karaNIyaH, takimucyate etAvAn prekSaprayogaH 1, ityA15 zatha dvitIyamapi prayogakramamupadarzayati bodhyAnurodhAtpratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcApi // 10 // 622. 'yodhyA ziSyastasya 'anurodhaH tadavodhanapratijJApAratantryaM tasmAt, pratizAdIni pazcApi pryoktvyaani| etAni cAvayavasajhayA procyante / yadakSapAdaH-"pratijJA hetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" nyAyasU. 1. 1. 32] iti / 'api' zabdAt prati20 jJAdInAM zuddhayazca paJca bodhyAnurodhAt prayoktavyAH / yacchrIbhadrabAhusvAmipUjyapAdAH"katthA pacAvayavaM dasahA thA sabdahA Na paDiku ti||" [ daza.ni. 5.] $23. tatra pratijJAyA lakSaNamAha ___ sAdhyanirdezaH pratijJA // 11 // 2524. sAdhyaM sipAdhayiSitadharmaviziSTodharmI, nirdizyate aneneti nirdezo vacanam, sAdhyasya nirdezaH 'sAdhyanirdezaH' 'pratijJA' pratijJAyate'nayeti kRtvA, yathA ayaM pradezo'gnimAniti // 11 // 6 25. hetuM lakSayati sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH // 12 // 1 tathAhi-je / 2 sAmAnyataH sAdhanadharmAdhArAbava(ga)tiH / 3 ... bAnapaca-De0 / 4 yadAhaH-De / 5 samAyahetubhAvI hi haTAte sdvedinH| khyApyete" / 6 pare bodha. -De 0 / 7 pareSAm / pratimataH-De / pratItibhana: -muka -vAn prbo-taa|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ utterm natilipitatauntosotitalirkantadiution AABMiladies BMAHORisitties parArthAnumAnanirUpaNam / pramANamImAMsA / 626. sAdhanatvAbhivyaJjikA vibhaktiH paJcamI tRtIyA vA tadantam, 'sAdhanasya' uktalakSaNasya 'vacanam' hetuH / dhUma ityAdirUpasya hetutvanirAkaraNAya prathamaM padam / avyAptavacanahetutvanirAkaraNAya dvitIyamiti / sa dvividhastathoSapattyanyathAnupapattibhyAm , tadyathA dhUmasya tathaivopapattedhUmasyAnyathAnupapatteceti // 12 // 27. udAharaNaM lakSayati dRSTAntavacanamudAharaNam // 13 // 628, 'dRSTAntaH' uktalakSaNastatpratipAdaka 'vacanam' 'udAharaNam tadapi dvividhaM dRSTAntabhedAt / sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntastasya vacanaM sAdhayoM dAharaNam , yathA yo dhUmavAn so'gnimAn yathA mahAnasapradezaH / sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidhaHdRSTAntastasya vacanaM vaidhayodAharaNam , yathA 10 yoninidhimAn sa dhUmanivRttimAn yathA jalAzayapradeza iti // 13 // 29 upanayalakSaNamAha dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH // 14 // 630. dRSTAntaparmiNi "vistasya sAdhanadharmasya sAdhyadharmiNi yaH 'upasaMhAraH saH 'upanayaH' u4saMhriyate'nenopanIyate'neneti vacanarUpaH, yathA dhUmavAMdhAyamiti // 14 // 15 31. nigamanaM lakSayati sAdhyasya nigamanam // 15 // 632. sAdhyadharmasya dharmiNyupasaMhAro nigamyate pUrveSAmavayavAnAmartho'neneti 'nigamanam', yathA tasmAdagnimAniti / 633. ete nAntarIyatvapratipAdakA vAkyaikadezarUpAH pazcAvayavAH / eteSAmeva 20 zuddhayaH paJca / yato na zaGkitasamAropitadoSAH pazcApyavayavAH svAM svAmanAdInavAmarthaviSayAM dhiyamAdhAtumalamiti pratijJAdInAM taM taM doSamAzA tatparihArarUpAH paJcaitra zuddhayaH prayoktavyA iti dazAvayavamidamanumAnavAkyaM bodhyAnurodhAt pryoktvymiti||15|| 634. iha zAstre yeSAM lakSaNamuktaM te tallakSaNAbhAve tadAmAsAH suprasiddhA eva / yathA pramANasAmAnyalakSaNAbhAve saMzayaviparyayAnadhyavasAyAH pramANAbhAsAH, saMzayAdila- 25 kSaNAbhAce saMzayAdyAbhAsAH, pratyakSalakSaNAbhAve pratyakSAbhAsam, parokSAntargatAnAM smRtyAdInAM svasvalakSaNAbhAce tattadAbhAsatetyAdi / evaM hetUnAmapi svalakSaNAbhAve hetvAbhAsatA 1 tadantasA-De / 2 avyAptasya hetocanaM tasya hetutvam / / - cane he.... / 4 vistRtasya / 5 vipramRtasya-De / 6 prastute dhAmaNi Taukyate sAdhanadharmaH / 7 upasaMhAravya(vyutpatirupanayamyutpattiH / 8 nivIyate / prayojanam / 10 sA(nA)-tarIyako'vinAmAcI sAdhanalakSaNo'rthaH / 11-phatvaM prati .... De0 / 12 zakvitAH sandigdhAH samAropitAzca doSA eSAm / 13 samarthaH / 14 tataspa0-30 / 15.., tahaDe / 16 - bhAsaH paro. -mu.|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU016-20. sutraanaiv| kevalaM hetvAbhAsAnAM saGkhyAniyamaH prativyaktiniyataM lakSaNaM ca nepatkarapratipattIti tallakSaNArthamAha ___ asiddhaviruddhAnekAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 16 // 335. ahetavo hetubadAmAsamAnAH 'hetvAbhAsA' asiddhaadyH| yadyapi sAdhanadoSA 5 ecaite aduSTe sAdhane sadabhAvAt tathApi sAdhanAbhidhAyake hetAvupacArAt pUrvAcAyairabhihitAstatastatprasiddhibAdhAmanAyadbhirasmAbhirapi hetudoSatvenaivocyanta iti / 636, 'trayaH' iti saGkhyAntaravyavacchedArtham / tena kAlAtIta-prakaraNasamayorvyavacchedaH / tatra kAlAtItasya pakSadoSeSvantarbhAvaH / "pratyakSAgamapAdhitakarmanirdezAna taraprayuktaHkAlAsyayApadiSTaH" iti hi tasya lakSaNamiti, yathA anuSNastejo'vayavI 10 kRtakatvAt ghaTavaditi / prakaraNasamastu na sambhavatyeva nadyasti sambhavo yathoktalakSaNe anumAne prayukte'dRSite vaoN'numAnAntarasya / yattadAharaNam-anityAzabdaH pakSasapakSayoranyataratvAt ityekenokte dvitIya Aha-nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAditi / tadatIvAsAmpratam / ko hi caturaGgAsabhAyAM vAdI prativAdI vaivaMvidhamasambaddhamanunmatto'bhi dadhIteti // 16 // 16 637. tatrAsiddhasya lakSaNamAhanAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti satvasyAsiddhau sandehe vA'siddhaH // 17 // 638. 'asan' avidyamAno 'nAnyathAnupapannaH' iti sattvasyAsiddhau 'asiddhaH' hetvAbhAsaH svarUpAsiddha ityarthaH / yathA anityaH zabdazcAkSuSatvAditi / apakSadharmatvA20 dayamasiddha iti na mantathyamityAha-'nAnyathAnupapannaH' iti / anyathAnupapattirUpahetu lakSaNavirahAdayamasiddho nApakSadharmatvAt / nahi pakSadharmatvaM hetorlakSaNaM tadabhAve'pyanyathAnupapattibalAddhetutvopapattarityuktaprAyam / bhaTTo'pyAha "pitrova brAhmaNasvena putramANatAnumA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // " iti / 25 139. tathA anizcitasavaH sandigdhasasvaH 'nAnyathAnupapannaH' iti sattvasya sandehe pyasiddho hetvAbhAsaH sandigdhAsiddha ityarthaH / yathA pASpAdibhAvena sandihyamAnA dhUma 1 ISatkarA sukarA pratItiryasya / 2 pUrvAcArya / 3 kAlamatIto'tikrAntaH / 4- dhitamini-De / 5-0Site cAnu taa0|6 sadI maivaM0-De017 syAsiddhAvapi siddho hela-tA. 18 pakSadhamatAM vinApyanyathAnupapanatvenaiva heturbhavati / yathA parvatasyopari vRSTo megho nadIpUrAmyayAnuphparityAdAbhityAzajhyAha / ayaM putrI pANaH pitrotrANatvAdisi putre prANatAyA anumAnam /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ shivinitiatekura 5- ATERIEa ANTARAMAMACHA R hetvAbhAsasya nirUpaNam 1] pramANamImAMsA / latAmisiddhAvupadizyamAnA, yathA cAtmanaH siddhAvapi sarvagatatve sAdhye sarvatropalabhyamaunaguNatvam, pramANAbhAvAditi // 17 / / 640. asiddhaprabhedAnAha vAdiprativAdyubhayabhedAccaitanedaH // 18 // 41. 'vAdI pUrvapakSasthitaH 'prativAdI' uttarapakSasthitaH ubhaya dvAyeva vAdiprativA- 5 dinau / ta dAdasiddhasya 'meda' / tatra vAsiddho yathA pariNAmI zabda utpasimasyAt / ayaM sADyasya svayaM vAdino'siddhaH, tanmate utpattimatvasthAnabhyupetatvAt , nAsadutpayate nApi sadvinazyatyutpAdavinAzayorAvirbhAvatirobhAvarUpatvAditi tasiddhAntAt / vetanAstaravaH sarvatvagapaharaNe maraNAt / atra maraNaM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNaM taruSu bauddhasya prativAdino'siddham / ubhayAsiddhastu cAkSuSatvamuktameva / evaM sandigdhAsiddhI- 16 'pi vAdiprativAdyubhayabhedAt trividho boddhavyaH / / 18 // 642, nanvanye'pi vizeSyAsiddhAdayo hetvAbhAmAH kaizcidizyante te kasmAmoktA ityAha-- vizeSyAsidhAdImAvAntaSiH // 19 // 643. 'emveva' vAdipratibAdhumayAsiddheSveva / tatra vizeSyAsiddhAdaya udAhiyante / 15 vizeSyAsiddho yathA anityaH zabdaH sAmAnyavarace sati cAkSuSatvAt / vizeSaNAsiddho yathA anityaH zabdazrAkSuSatve sati sAmAnyavizeSavasvAt / bhAgAsiddho yathA anityaH zabdaH prayanAnantarIyakatvAt / AzrayAsiddho yathA asti pradhAna vidhapariNAmitvAt / AzrayaikadezAsiddhI yathA nityAH pradhAnapuruSezvarAH akRtakatvAt / vyarthavizeSyAsiddho yathA anityaH zabdaH kRtakatve sati sAmAnyavazvAt / vyarthavizeSaNAsiddho yathA anityaH 20 zabdaH sAmAnyavasve sati kRtakasvAt / sandigdhavizeSyAsiddho yathA adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH puruSatve satyavAnyanutpamatattvajJAnatvAt / sandigdhavizeSaNAsiddho yathA adyApi rAgAdiyuktaH kapilA sarvadA tavajJAnarahitatve sati puruSatvAdityAdi / ete'siddhabhedA yadAnyataravAdhasiddhatvena vivakSyante tadA bAthasiddhAH prativAyasiddhA yA bhavanti / yadobhayavAyasikatvena vivakSyante tadomayAsiddhA bhavanti / / 19 // 44. viruddhasya lakSaNamAhaviparItaniyamo'nyathaivopapadyamAno viruddhaH // 20 // Meaning: 25 PanjaRRODAMORE - -- - - - -- 1 rakSA dhAma he| 2 AramA sarvagataH sarvatrorala amAnaguNatvAt / --guNatvaM sandigdham / -stA / ceta hai / 5 na kevalaM svarUpAsiddho / 6"AhitAmmyAdiSu" [hemaza , 3.1.153] bhAmA vyavacchimaH / 8 bhAge ekadeze asikhaH ayanAnantarIyakatvasya gajite abhAvAt / sAmAnya vyavachina / 10 namAyikasya / 11nanu sAmAnyayAce satIti vizeSaNaM pravaMsAbhAvavyavacchedArtha bhaviSyavAti, naivam , bauddhanImAsako bAriprativAdinI stastayozca mate'bhAca evaM nAstIti / 12 iSadAdivyapadAya puruSaraye satItyuktam / 13 sAdhyaM vinaivopapadyamAno viparItaniyamatvAt /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrImacandraviracitA [a0 2, A0 1 sU0 1-24. 645. 'viparItaH' yathoktAdviparyasto 'niyamaH' avinAbhAvo yasya sa tathA tasyaivopadarzanam 'anyathaivopapadyamAnaH' iti / yathA nityaH zabdaH kAryatvAt, parArthAzrakSurAdayaH sAtatvAcchyanAzanAdyaGgatvAdityatrA saMhatapArArthye sAdhye cakSurAdInAM saMhatatvaM viruddham / buddhimatpUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityavAzarIrasarvajJakartRpUrvakatve sAdhye kAryatvaM viruddha5 sAdhanAdviruddham / 56 46. anena ye'nyairanye viruddhA udAhRtAste'pi saGgRhItAH / yathA sati sapakSe aare bhedAH / pakSavipakSavyApako yathA nityaH zabdaH kAryatvAt / pakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA nityaH zabdaH sAmAnyavantve satyasmadAdivAhyendriyagrAhyatvAt / pacai - kadezatirvipakSavyApako yathA nityA pRthvI kRtakatvAt / pakSavipakSaikadezaSRttiryathA 10 nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / asati sapakSe catvAro viruddhAH / pakSavipaicaarrest yathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prameyatvAt / pakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdo bAhyendriyagrAhmatvAt / pakSaikadezavRttirvipakSavyApako yathA AkAza vizeSaguNaH zabdo'paidAtmakatvAt / pakSavipakSaikadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / eSu ca caturSu viruddhatA, pakSaikadezavRttiSu caturSu punara15 siddhetA virurddhatA cetyubhayasamAveza iti / / 20 / / 647, anaikAntikasya lakSaNamAhaniyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'naikAntikaH // 21 // 48. 'niyemaH' avinAbhAvastasya 'asiddhau' 'anaikAntikaH' yathA anityaH zabdaH prameyatvAt, prameyatvaM nitye'pyAkAzAdAvastIti / sandehe yathA asarvazaH kazvid rAgAdimAn 20 vA vaktRtvAt / svabhAvaviprakRSTAbhyAM hi sarvajJatvavItarAgatvAbhyAM na vaktRtvasya virodhaH siddhaH, na ca rAgAdikArya vacanamiti sandigdho'nyayaH / ye cAnye'nyairanaikAntikamedA udAhRtAsta uktalakSaNa evAntarbhavanti / pakSatrayacyApako yathA anityaH zabdaH prameyatvAt 1 saapyaavinaabhaavlkssnnaat| 2 sAdhyaviruddhenAvinAbhAvAt / 3 AtmArthAH / 40nAsanA0 0 / 5saGghAtatvam / 6 pada sAdhakatvAdasya / 7 kArya hi pakSe zabde vipakSe cAnitye ghaTAdI dRSTam / # anityeSu ghaTAdiSu heturasti dvarANukAdiSu sukhaduHkhAdiSu nAsti iti / & paramANurUpAya geori kRtakatvaM nAsti kAryarUpAyAM asti iti pakadezakhitA / 10 dezazabdo ( de )prayatnAnantarIrajagti prayakSAnantarIyakatvaM nAsti iti pacaikadezaH / 11 zabdamantareNAnyasya vizeSaguNasyASsambhavAt sapakSAbhAvaH 12 saMyogAdayaH sAmAnyaguNAH / AkAzasaMyogAdidhu bAMdhendriyamAtvamasti na mahasvAdiSu / 13 meghAdidhvanI nAgapadAtmakatvamiti paJcaikadezavasitA, saMyogAdiSu averseda | 14 vipakSepramAnantarIyakatvamasti mahatve tu nAsti / 15 pakadeze vidyamAnatvAt / 16 tA vetyu tA. 170 mAdeza - tA0 / 18 na kevalaM sAnye sati sAdhyaM vinApityApararthaH (vinApi ityaperarthaH ) 160 yena saha 20 pramANaparicchedyatvAt /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Antidian R IMARE Desasuwan dRSTAntAbhAsanirUpaNam / ] pramANamImAMsA pakSasapakSavyApako vipakSakadezavRttiryathA gaurayaM viSANitvAt / pakSavipakSavyApaka sapakSaikadezatiryathA nAyaM gauH viSANitvAt / pakSanyApakaH sapakSavipakSakadezavRtciryathA anityaH zabdAH pratyakSatvAt / pakSakadezavRttiH sapakSavipakSavyApako yathA na dravyANyAkAzakAladigAtmamanAMsi kSaNikavizeSaguNarahitatvAt / pakSavipakSakadezavRttiH sapakSavyApI yathA na dravyANi dikAlamanAMsi amUrtatvAt / pakSasapakSaikadezativipakSavyApI yathA 5 dravyANi dikAlamanAMsi amUrtatvAt / pakSatrayaikadezattiryathA anityA pRthvI pratyakSatvAditi // 21 // . 49. udAharaNadoSAnAha __ sAdharmyavaidhAbhyAmaSTAvaSTau dRSTAntAbhAsAH // 22 // 650, parArthAnumAnaprastAvAdudAharaNadoSA evaite dRSTAntaprabhavatvAt tu dRSTAntadoSA 10 ityucyante / dRSTAntasya nasAyaMvaidharmAdena dvividhalyA prakAra adhAvaSTau' dRSTAntabadAmAsamAnAH 'dRSTAntAbhAsAH' bhavanti / / 22 / / / 51, tAnevodAharati vibhajati caamUrtatvena nitye zabde sAdhye karma-paramANu-ghaTAH sAdhyasAdhanobhayavikalAH // 23 // ___15 652. nityaH zabdaH amUrtatvAdityasmin prayoge karmAdayo yathAsaGkhyaM sAdhyAdivikalAH / tatra karmavaditi sAdhyavikalA, anityatvAt pharmaNaH / paramANuvaditi sAdhanavikalA, mUrtatvAt paramANUnAm / ghaTavaditi sAdhyasAdhanobhayavikalA, anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasyeti / iti zreyaH sAdharmyadRSTAntAbhAsAH // 23 // vaidhamryeNa paramANukarmAkAzAH sAdhyAdyavyatirekiNaH // 24 // 20 53. nityaH zabdaH amUrtatvAdityasminnetra prayoge 'paramANukarmAkAzA sAdhyasAdhanobhayAvyatirekiNo dRSTAntAbhAsA bhavanti / yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati yathA paramANuriti sAdhyAcyatirekI, nityatvAt paramANUnAm / yathA karmati sAdhanAcyAvRttaH, amUrtatvAt karmaNaH / yathAkAzamityubhayAvyAvRttA, nityatvAdamUrtatvAcAkAzasyeti praya evaM vaidharmyadRSTAntAbhAsAH // 24 // 25 HTHHTHHTHIM 1 azvAdau vidhANitaM nAsti mahiSAdau tvasti iti vipakSakadezavRtitvam / 2 gavatvAt / 3 arja dRSTvA vati / mahiSAdAvasti azvAdau tu nAsti / 5 vyaNukAdi meM pratyakSaM baTAdikaM tu pratyakSam / 5 nityaM sAmAnya pratyakSamAkAze tu na / 6 AtmAkAzau sukhazabdAdhikSaNikavizeSaguNayuktI, [ vivakSAH ] pRthivyAdayaH / bhuvo gandhaH smaghA sneho'kssnnikvishessgunnau| 7 AkAzo'mUrtaH pRthivI mUrtA / paramANurUpA pRthivIna prasthanA kAryarUpA tu prati pakSaka dezaH ], ajoSaNukeca sapakSeSu pratyakSatvAbhAvaH, nityeSu sAmAnyAdiSu pratyakSatvam , khetuna / 9 ayo'pi saamu-paa|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 58 54. tathA vacanAdrAge rAgAnmaraNadharmakiJcijjJatvayoH sandigdhasAdhyAdyanvayavyatirekA rathyApuruSAdayaH // 25 // 55. sandigdhasAdhyasAdhanobhayAnvayAH sandigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekAca traya6 vayo bhAsA bhavanti / ke ityAha - rathyApuruSAdayaH' / kasmin sAdhye 1 / 'rAge' 'maraNadharma kiJcijjetvayoH' ca / kasmAdityAha - 'vacanAt ' 'rAgAt' ca / tatra sandigdha dharmAnvayo yathA vivakSitaH puruSavizeSo rAgI vacanAda radhyApuruSavat / sandigdhasAdharmAvayo yathA maraNadharmA'yaM rAgAt rathyApuruSavat / sandigdhobhayadharmAnvaya yathA kiJcijJo'yaM rAgAt rathyApuruSavaditi / eSu paracetovRttInAM duradhigamatvena sAtha10 te rayApuruSe rAgakiJcijjJatvayoH savaM sandigdham / tathA sandigdhasAdhyavyatireko yathA rAgI vacanAt rathyApuruSavat / sandigdhasAdhanavyatireko yathA maraNegharmAsyaM rAgAt rathyApuruSavat / sandigdhobhayavyatireko yathA kiJcijjJo'yaM rAgAt rathyApuruSavat / evaM pUrvavat paracetoranyayatvAdvaidharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiJcijyatvayorasavaM sandigdhamiti / / 25 / / 656. tathA AcAryazrI hemacanTraviracitA [a0 2 0 1 sU0 25-29. 25 viparItAnvayavyatirekau // 26 // 657. 'viparItAnvayaH ' 'viparItavyatirekaH' ca dAntAbhAsau bhavataH / tatra viparItAntrayo yathA yat kRtakaM tadanityamiti vaktavye yadanityaM tat kRtakaM yathA ghaTa score | fariaoratso yathA anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vaktavye 20 kRtakatvAbhAve na bhavatyevAnityatvaM yathAkAza ityAha / sAdhanadharmAnutrAdena sAdhyadharmasya vidhAnamityanvayaH / sAdhyadharmavyAvRtyanuvAdena sAdhana dharmavyAdhRtividhAnamiti vyatirekaH / tayoranyathAmA viparItatvam / yadAha- "sAdhyAnuvAdAliGgasya viparItAnyo vidhiH / svabhAve FerirdhyaM vyatirekaviparyaye // " iti // 26 // apradarzitAnvayavyatirekau // 27 // 158. 'apradarzitAnvayaH' 'apradarzitavyatirekaH ca dRSTAntAbhAsau / etau ca 1-0 dharmatyaki0De0 / 2 sAdhyayoH / 3 yathAsaMkhyena / 4 yo yo rAgI na bhavati sa sa vApi na bhavati / rathyAnare harse prakAreNa mUrtaravAdinA vacanAbhAve nizvite rAgitvaM sandite / 5 maraNApavAdinaM sAkhyaM prati jaino dakti / 6 prayogeSu / OM bhAvo vi0-08-0nvaye vi0tA0 6 kathayati / 100paryaya i0-0 /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAARRAYARIHAR I sA 16 dUSaNanirUpaNam / pramANamImAMsA / pramANasyAnupadarzanAdbhavato na tu vIpsAsarUvadhAraNapadAnAmaprayogAta , satsvapi seSvasati pramANe tayorasiddheriti / sAdhyavikalasAdhana vikalomayavikalAH, sandigdhasAdhyAnvayasandigdhasAdhanAnvayasandigdhobhayAnvayAH, viparItAndhayaH, apradarzitAnvayazcetyaSTau sAdharmyadRSTAntAbhAsAH / sAdhyAvyAsasAdhanAcyAvatobhayAcyAvRttAH, sandigdhasAdhyavyAvRttisandigdhasAdhanacyAvRttisandigdhobhayacyAvRttayaH, viparIsadhyatirekaH, apradarzitavya- 5 tirekazvetyazAveva vaicaryadRSTAntAbhAsA bhavanti / / 59. nanvananyayAvyatirekAvapi kaizcid dRSTAntAbhAsAyukto, yathA rAgAdimAnayaM vacanAt / atra sAdharmyadRSTAnte Atmani rAgavacanayoH satyapi sAhitye, vaidhaHdRSTAnte copalakhaNDe satyAmapi saha nivRttau prativandhAbhAvenAnvayavyatirekayorabhAva ityananvayAvyatireko / tau kasmAdiha noktau 1 / ucyate-tAbhyAM pUrve na bhiyanta iti sAdha- 10 yaMvaidhAbhyAM pratyekamaSTAveva dRSTAntAbhAsA bhavanti / yadAhuH-- "liGgasyAnandhayA aSTAvaSTAyavyatikiNaH / nAnyathAnupapannatyaM kathaMcit khyApayantyamI // " iti // 27 // $ 60, avasitaM parArthAnumAnamidAnI tantrAntarIyakaM dUSaNaM lakSayati sAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNam // 28 // 61. 'sAdhanasya' pasarthAnumAnasya ye asiddhaviruddhAdayo 'doSAH pUrvamuktAstepAmudbhAvyate prakAzyate'neneti 'udbhAvanam' sAdhanadopodbhAvakaM vacanaM 'dUSaNam' / uttaratrAbhUtagrahaNAdiha bhUtadoSodbhAvanA dUSaNeti siddham / / 28 // $ 62. dUSaNalakSaNe duSaNAbhAsalakSaNaM sunAnameva medapratipAdanArtha tu tallakSaNamAha-- abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi // 29 // 20 // 63. avidyamAnAnAM sAdhanadoSANAM pratipAdanAnyadUSaNAnyapi dUSaNavadAmAsamAnAni 'dUSaNAmAsAH' / tAni ca 'jaatyuttraanni| jAtizabdaH sAdRzyavacanaH / uttarasadRzAni jAtyuttarANi uttarasthAnaprayuktatvAt / uttaramazAni jAtyuttarANi / jAtyA sAdRzyenottarANi jAtyuttarANi / tAni ca samyaggheto hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti topatacApratibhAse hetupratibimbanamAyANi pratyavasthAnAnyanantatvAtparimakhyAtuM na 25 zakyante, tathApyakSapAdarzitadizA sAdhayAdipratyavasthAnabhedena sAdharmyavaidhayoMrakarSApakarSavardhyAvarNyavikalpamAdhyaprAtyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNAhetva - pityavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamarUpatayA cturviNshtirupdynte| 1 cyAptigrAhakasya kahAkhyasya / 2 yat yat kRtkm| 3 yatkRtakaM tatsarvam / 4 yat Rtaka sadanityameva / 5 anvayadhyatirekayoH / 6-klmndir-he|| 7 tAdAtmyatadutpattilakSaNasambamdhAbhAvenA bhUtAdoSa.....-De 0 / 9 saMjhAzabdo'yam / 1..kAryasarUpatA / NEETINHANNEL misasurthi
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ elasannaissessines RNAMORORSECOROYALYAGDXXAdvayXXIPRINTOXOWYNAVNAYatrimonymTRAM Nokiassetmletessolut -13050000N AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU.. 29. 664. tatra sAdharmyaNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam--nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAsti vizeSaheturghaTasAkSAt kRtakatvAdanityaH zabdo na puna rAkAzasAdhayAmiravayavatvAmitya iti 1 | caidharyeNa pratyavasthAnaM vaidhaya'samA jAtiH / 5 yathA anityaH zabdaH kRtakatvAdityatraiva prayoge sa eva pratihetu(dharyeNa prayujyate-- nityaH zabdo niravayavatvAt , anityaM hi sAvaMyavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSaheturghaTasAdhayatkRitakatvAdanityaH zabdo na punastadvaidhAniravayavatvAmitya iti 2 / utkapoSakaSobhyAM pratyavasthAnamutkopakarSasame jaatii| tatraiva prayoge dRSTAntadharma kazcit sAdhyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayuGkte-yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo 10 ghaTavadeva mRto'pi bhavatu / na cenmRto ghaTabadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntaro tkarSamApAdayati 3 / apakarSastu ghaTaH kRtakA sambazrAvaNo dRSTa evaM zabdopyastu / no ced ghaTabadanityo'pi mAbhUditi zabde zrAvaNavadharmamapakarSatIti 4 / vAvAbhyAM pratyavasthAnaM vAvarNyasame jAtI / khyApanIyo varNyastaviparIto'vaNyaH / sAvatA vaNyAvaNyoM sAdhyadRSTAntadharmo viparyasyan vAvarNyasame jAtI prayuGkte-yathAvidhaH 15 zabdadharmaH kRtakavAdina tAdRgghaTadharmo yAdRgghaTadharmo na tAk zabdadharma iti 5-6 / dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH / yathA kRtakaM kizcinmRdu dRSTaM rAGkavazayyAdi, kizcitkaThinaM kuThArAdi, evaM kRtakaM kizcidanityaM bhaviSyati ghaTAdi kiJci nityaM zabdAdIti 7 / sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAna sAdhyasamA jAtiH / yathA-yadi yathA ghaTastathA zabdaH, prAptaM nahi yathA zabdastathA ghaTa iti / zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi 20 sAdhyo bhavatu / tataza na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAtsutarAmadRSTAnta iti 8 / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAna prAptyaprAptisame jaatii| yathA yadetat kRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatki prApya sAdhayatyaprApya vA prApya cet / dvayorvidhamAnayoreva prAptirbhavati, na sadasatoriti / dvayozca sancAt kiM kasya sAdhyaM sAdhanaM yaa19| aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGgAditi 10 / atiprasaGgApAdanena pratyayasthAnaM 25 prasaGgasamA jaatiH| yathA yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM kRtakatva idAnIM kiM sAdhanam / tatsAdhane'pi kiM sAdhanamiti ? 11 pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jaatiH| yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTavadityukte jAtivAdyAha-yathA ghaTaH prayalAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTam , pakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi / na cedamanaikAntikatvoDAvanam , bhaGgathantareNa pratya 1 jenaH uttaraM te niravayavayaM prakSAsiddha sAdhanabikalazca dRSTAntaH, jJAnenAnekAntiko'pi / 2 atrApi jJAnenAkAntikaH / 3 sAzyadharmadRSTAntadharmayovaidhamApAdayan / 4Ina sAdhvadharbhaka sAntasyAvaryabhUtasya samasyApane na dRSTAnta sthAyiti vayasamA jAtiH / 5 avAryarUparaSTAstAaSTambhena sAdhanasthA'vayarUpatvamAyAtamityavazyasamA jaatiH| 6yATaka bagha...mu...pA. 1
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUSaNAbhAsanirUpaNam / ] pramANamImAMsA | 61 sthAnAt 12 | anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamA jAtiH / gathA anutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate / tadevaM hetvabhAvAdasiddhiranityatvasyeti 13 / sAthafeer veer at yA jAtiH pUrvamudAhRtA saiva saMzayenopasaMhiyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / yathA kiM ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabda uta tadvaidharmyAdAkAzareat fararara iti 1 14 / dvitIyA prayujyamAnA 5 saiva sAdharmyasamA baidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati / tatraiva anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge - nityaH zabdaH zrAvaNatvAcchandevavaditi udbhAvanaprakAra medamAtre sati nAnAtvaM draSTavyam 15 / traikAlyAnupapacyA hetoH pratyavasthAnamahetusamA jAtiH / yathA hetuH sAdhanam / tat sAdhyAtpUrvaM pazcAt saha vA bhavet ? / yadi pUrvam asati sAdhye tat kasya sAdhanam 1 | atha pazcAtsAdhanam ; pUrvaM tarhi sAdhyam, tasmiMzra pUrvasiddhe 10 kiM sAdhanena ? | atha yugapatsAdhyasAdhaneH tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti 16 / arthApacyA pratyavasthAnamarthApattisamA jAtiH / yadyanipasAdhamrmyAtkRtakatvAdanityaH zabdaH, arthAdApadyate nityasAdhamryAnnitya iti / asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdharmya niravayavatvamityuddhAvanaprakArabheda evAyamirti 17 / avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yathA yadi zabdapaTayoreko dharmaH 15 kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti 18 / upapasyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / yathA yadi kRtakatvopa pasyA zabdasyAnityatvam, niravayavatvopapasyA nityatvamapi kasmAnna bhavati ? / pakSadvayopaparayA'nadhyavasAya paryavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam 19 / upalastor pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvA- 20 diti prayukte pratyavatiSThate na khalu prayalAnantarIyakatvamanityatve sAdhanam ; sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate / upalabhyate ca prayajJAnantarIyakatvena vinA'pi vidyudAdAvanityatvam / zabde'pi kacidvAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye tathaiveti 20 / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / yathA tatraiva prayatnAnantarIyakasvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI na prayalakAryaH zabdaH prAgucAraNAdassyaivAsAbAva- 25 raNayogAta nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnAstyeva zabda iti cet na, AvaraNAnupalambhepyanupalambhasadbhAvAt | AvaraNAnupalabdhezvAnupalambhAdbhAvaH / tadabhAve cAraNopalabdherbhAvo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prayereNAdagrahaNamiti prayatnakAryasthAbhAvAnityaH zabda iti 21 / sAdhya b 1 tathaivAni 0-0 / 2 jainaM prati dRSTAntaH sAdhyavikalastena hi zabdatvasya nityAnityatvasyAbhyupetatvAt vyAptirapya siddhA / 3 udbhAvanaM pra0 sa0 / 4 tasmin pUrva siddhe hai0 / 5-- jJAvanaM pra0De0 / 6 atra kamevozaram / 7-0tyaivAvara 0 - 0 / cet A00 9 atrosaram -- pratyayamevabheditvAta a(?)prayatnAnantarIyakatvaM vizitazabdasva siddhameva dravyasya (1) prayatnena zabdoM vivakSito janyata eva na tu vyajyate /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 SarswammHowwwmawwarossadoessomgadaraseoRARSH N EEDOCES S AcAyatrAhamacandrAvarAyatA [a0 2, A0 1, sU0 29-200 dharmanityAnityatvavikalpena zabdanityatvApAdanaM nityasamA jAtiH / yathA anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati-yeyamanityatA abdasyocyate sA kimanityA nityA veti / yadyanityA; tadiyamavazyamapAyinItyAMnatyatAyA apAyAnityaH shbdH| athAnityatA nityaiva ; tathApi dharmasya nityasvAsasya ca nirAzrayasyAnupapacestadAzraya5 bhUtaH zabdo'pi nityo bhaveda , sadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda iti 22 / sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jaatiH| yathA ghaTena sAdharmyamanityena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate, tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthAntarANAM tathA bhAve'pi nAnityatvam / tarhi zabdasyApi tanmA bhUditi / anityatvamAtrApAdanapUrvakavize10 podbhAvanAcAvizeSasamAto mibhayaM jAtiH 23 / prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayalAnantarIyakavAdityukte jAtivAdyAhaprayatnasya dvairUpyaM dRSTam-kizcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdi, kizcitsadevAvaraNavyudAsAdinA'bhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlAdi, evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatna zabdo vyajyate janyate veti saMzaya iti / saMzayApAdanaprakAramedAca saMzayasamAtaH kArya15 samA jAtirbhidhate 24 / / ___665, tadevasuddhApanaviSayavikalpamedena jAtInAmAnantye'pyasaGkIrNodAharaNavivakSayA caturvizatirjAtibhedA ete darzitAH / pratisamAdhAnaM tu sarvajAtInAmanyathAnupapasilakSaNAnumAnalakSaNaparIkSaNameva / na hyaviplutalakSaNe hetAvevaMprAyAH pAzupAtAH prabhavanti / kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayozca dRhapratibandhatvAcAvaraNAdikRtaM zabdAnupala20 mbhanamapi tvanityatvakRtameva / jAtiprayoge ca pareNa kRte samyaguttarameva vaktavyaM na pratIpaM jAtyuttaraireva pratyavastheyamAsamaJjasya prasaGgAditi / / ___66. chalamapi ca sampaguttaratvAbhAvAAtyuttarameve / uktaM hyetadudbhAvanaprakArabhedenAnantAni jAtyuttarANIti / tatra parasya vadavo'rthavikalpopapAdanena vacanavighAta zchalam / tatridhA vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti / tatra sAdhAraNe zabde prayukta 25 vakturabhipretAdarthAdarthAntarakalpanayA taniSedho vAkchalam / yathA navakambalo'yaM mANa vaka iti nUtanavivakSayA kathite paraH saGkhyAmAropya niSedhati-kuto'sya naba kambalA iti / sambhAvanayAtiprasanino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tabhiSedhaH sAmAnyacchalam | yathA aho nu khalbasau bAmaNo vidyAcaraNasampanna iti brAhmaNastutiprasaGge kavidvadati-sambhavati brAmaNe vidyAcaraNasampaditi / tat chalavAdI AhmaNatvasya hetutA80 mAropya nirAkurvaabhiyukta-yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampad bhavati, vrAtye'pi sA bhavet 1- tyaiva na tathA. -dde,| 2 dinazvarasvamAyAyAmanisyatAyo nityAnityatvavikalpanA meM ghaTata eka anyathA kRtakatvasyA'pi kRtakatvaM pRcchayatAm / 3 jaina pratisAdhyatA naiyAyika pratyabhityattasya zabdakRtakasvena byAsiISTA vymiyaast)|4-0kssnnhetprii...|5-,mev |-dde / 6-pratAvAntara-De /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA | 63 nAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnamupacAra - cchalam / yathA mazvAH krozantIti ukte paraH pratyavatiSThate - kathamacetanAH maJcAH krozanti maJcasthAstu puruSAH krozantIti / tadatra chalatraye'pi vRddhavyavahAraprasiddhazabdasAmarthyaparIkSaNameva samAdhAnaM veditavyamiti // 29 // 67. sAdhanadUSaNAbhidhAnaM ca prAyo vAde bhavatIti vAdasya lakSaNamAhatanvasaMrakSaNArthaM prAnikAdisama sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH // 30 // 6 668. svapakSasiddhaye vAdinaH 'sAdhanam' tatpratiSedhAya prativAdino 'dUSaNam / prativAdino'pi svapakSasiddhaye 'sAdhanam' tatpratiSedhAya vAdino 'dUSaNam' / tadevaM vAdinaH sAdhanadUSaNe prativAdino'pi sAdhanadUSaNe dvayorvAdiprativAdibhyAm 'vadanam' abhidhAnam 10 'vAda:' / kathamityAha- 'prAnikAdisamakSam' / prAnikAH samyA:-- "sva samayapara samayajJAH kulajAH pacayepsitAH kSamiNaH / vAdapatheSvabhiyuktAstulAsamAH prAznikAH proktAH // " ityevaMlakSaNAH / 'Adi' grahaNena sabhApativAdiprativAdiparigrahaH, seyaM caturaGgA kathA, ekasyApyasya vaikalye kathAtvAnupapateH / nahi varNAzramapAlanakSama nyAyAnyAthavya - 15 sthApaka pakSapAtarahitatvena samadRSTi sabhApatiM yathoktalakSaNAMca prAnikAn vinA vAdiprativAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau / nApi duHzikSitakutarkalezavAcAlabAlizajanaviplAvito gatAnugatiko janaH sanmArga pratipadyeteti / tasya phalamAha 'tasaMrakSaNArtham' | 'ta' zabdena tattvanizvayaH sAdhujanahRdayaviparivartI gRhyate, tasya rakSaNaM durvidagdhajanajanitavikalpakalpanAta iti / 20 11 9 69, nanu tavarakSaNaM jalpasya vitaNDAyA vA prayojanam / yadAha - "tabAvyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe bhIjapraroha saMrakSaNAtha kaNTakazAkhAparicaraNavat' [ nyAyasU0 4.1.50 ] iti na vAdasyApi nigrahasthAnatratvena tattvasaMrakSaNArthatvAt / na cAsya nigrahasthAnavatvamasiddham ! " pramANatarkasAghanopAlambhaH siddhAntAMviruddhaH pakacAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho bAda " 25 [ nyAyasU0 1. 1. 1 ] iti vAdalakSaNe siddhAntAviruddha ityanenApasiddhAntasya paJcAvayavopapadma ityanena nyUnAdhikayorhetvAbhAsapaJcakasya vetyaSTAnAM nigrahasthAnAnAmanujJAnAt teSAM ca nigrahasthAnAntarogalakSaNatvAt / ata eva na jalpavitaNDe kaye, vAdasyaiva tatvasaMra kSaNArthatvAt / 7 $ 70. nanu " yathoskopa patracchalajAtinigrahasthAna sAdhanopAlambho jalpaH " 30 1-0kSaNe tayorvA0De0 / 2 ityevaMtvala0 hai 0 /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A01, sU0 31-34. [ nyA0 1. 2. 2 ], "sa pratipakSasthApanAhInI vitaNDA' nyA. 6. 2. 3] iti lakSaNe bhedAalpavitaNDe api kathe vidyate eva ; na pratipakSasthApanAhInAyA vinaNDAyAH kAtyAyogAt / caitaNDiko hi svaipakSamabhyupagamyAsthApayan yatkicidvAdena parapakSa meva dUSayan kathamavadheyavacanaH 1 / jalpastu yadyapi dvayorapi vAdiprativAdinoH sAdhano5 pAlambhasambhAvanayA kathAtvaM labhate tathApi na bAdAdarthAntaram , vAdeneva caritArthatvAt / chalajAtinigrahasthAnabhyastvayogAdacaritArtha iti cet na, chalajAtiprayogasya dUSaNAbhAsatvenAprayojyatvAt , nigrahasthAnAnAM ca vAdepyaviruddhatvAt / na khalu kharTacapeTAsukhabandhAdayo'nucitA nigrahA jalpe'pyupayujyante / ucitAnAM ca nigrahasthAnAnAM vAde'pi na virodho'sti / tatra vAdAt alpasya kazcid vizeSo'sti / lAbhapUjA10 khyAtikAmitAdIni tu prayojanAni tasvAdhyavasAyasaMrakSaNalakSaNapradhAnaphalAnubandhIni puruSadharmatvAdvAde'pi na nivArayituM pAryante / 671. nanu chalajAtiprayogo'saduttaratvAdvAde na bhavati , jalpe tu tasyAnujAnAdasti bAdajalpayorvizeSaH / yadAha "du:zikSitakutakApAlezavAcAlitAnanAH / zakyA kimanyathA jetuM vitaNDATopapaNDitAH // gatAnupatiko khokA kumArga tatpratAritaH / mA gAdilicchalAdIni mAha kAruNiko muniH" // iti / [ nyAyama0 pR. naivam / asaduttaraiH parapratikSepasya kartumayuktatvAt / na anyAyena jayaM yazo dhanaM yA mahAtmAnaH samIhante / atha prabalaprativAdidarzanAt tAye dharmadhvaMsasambhAvanAt / 20 pratibhAkSayeNa samyaguttarasyApratibhAsAdasaduttarairapi pAMzubhirivAvakiranekAntaparAjayAdaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti cet ; na, asyApacAdikasya jAtyuttaraprayogasya kathAntarasamarthanasAmAbhAvAt / bAda eva dradhyakSetrakAlabhAvAnusAreNa yadyasaduttaraM kathaMcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta / tasmAalpavitaNDAnirAkaraNona vAda evaikaH kathAprathAM labhata iti sthitam / / 30 / / / 25672. vAdazca jayaparAjayAvasAno bhavatIti jayaparAjayayorlakSaNamAha.. svapakSasya siddhirjayaH // 31 // 673. vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasya siddhiH sA jyH| sA ca svapakSasAdhanadoSaparihAreNa parapakSasAdhanadoSodbhAvanena ca bhavati / svapakSe sAdhanamabruvannapi prati 1- hInA vi.- 0 / 2"prayojanam (haimA0 6. 4. 115) itIkaNa / 3-0 ko'pi sva-tA / 4 pratyapi / 5 yazca tat kidhica tasya vAdaH / 6 tRNavizeSa 4 7 anusArINi 1 8 chalAdIn ninA / tasya prativAdino jaye 1 10 cet asthA--tA- 1 11 parihArodvAnamAbhyAM samastAbhyAM na vyastAbhyAm iti bhArthaH /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ nigrahasthAnasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / vAdI vAdisAdhanasya viruddhatAmudbhAvayan vAdinaM jayati, viruddhatodbhAvanenaiva svapakSe sAdhanasyoktatvAt / yadAha-"viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH" iti // 31 // asiddhiH parAjayaH // 32 // 74. vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasya siddhiH sA 'parAjaya' / sA ca sAdhanAbhAsAbhidhAnAt , samyaksAdhane'pi vA paroktadUSaNAnuddharaNAdbhavati // 32 // 5 75, nanu yadyasiddhiH parAjayaH, sa tarhi kIdRzo nigrahaH 1, nigrahAntA hi kathA bhavatItyAha sa nigraho vAdiprativAdinoH // 33 // 676, 'saH' parAjaya etra 'vAdiprativAdino' 'nigrahaH' na vadhabandhAdiH / athavA sa eva svapakSAsiddhipaH parAjayo nigrahahetutvAnnigraho nonyo yathAhuH paire-"viprati- 10 patsirapratipasi nigrahasthAnam" [nyAyasU. 1. 2. 19 ] iti / / 33 / / 6.77. tatrAha na vipratipatyapratipattimAtram // 34 // 78. viparItA kutsitA vigarhaNIyA pratipattiH 'vipratipatti:-sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiH / apratipattistvArambhaviSaye'jArambhaH sa ca sAdhane 15 . duSaNaM dhaNe coddharaNa tayorakaraNam 'aprtipttiH| dvidhA hi vAdI parAjIyate-yathAkartavyamapratipadyamAno viparItaM vA pratipayamAna iti / vipratipatyapratipattI eva 'vipratipasyapratipattimAtram' 'na' parAjayahetuH kintu svapakSasyAsiddhireveti / vipratipakSyapratipakyozca nigrahasthAnatvanirAsAt tadbhedAnAmapi nigrahasthAnatvaM nirastam / 79. te ca dvaaviNshtirbhvnti| tadyathA-1 pratijJAhAniH, 2 pratijJAntaram , 20 3pratijJAvirodhaH, 4 pratijJAsaMnyAsaH, 5 hetvantaram , 6 arthAntaram , 7nirarthakam , 8 avijJAtArtham , 9 apArthakam , 10 aprAptakAlam , 11 nyUnam , 12 adhikam , 13 punaruktam , 14 ananubhASaNam , 15 ajJAnam , 16 apratibhA, 17 vizeSaH, 18 matAnujJA, 19 paryanuyojyopekSaNam , 20 niranuyojyAnuyogaH, 21 apasiddhAntaH, 22 hetvAbhAsAzcati / atrAnanubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryanuyojyopekSaNamitya- 25 pratipattiprakArAH / zeSA vipratipattibhedAH / . 680, tatra pratibAhAnerlakSaNam-"pratiSTAnadharmAnujJA svadRSTAnte pratijJA1 viruddhahe * -- De0 / 2 prayastriMzattamaM caturbhizattamaM ca sUtradvayaM sahaiva linitaM saM-mU. pratI / 3.dhaadi| a. -2018-. rUpapa . - 15 dezatADanAdi / 6 paro-De- 8 pratidRSTAntasya sAmAnyasya dharmo nityatvam / 8-dharmAbhyanuzA-mu kaappkmskkppppppptttt .. ArabhamANaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU0 34. hAniH" [nyAyasU0 5.2. 3.] iti sUtram / asya bhASyakArIyaM vyAkhyAnam-"sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthitaH pratiSTAntadharma svadRSTAnte'nujAnan pratijJA jahAtIti pratijJAhAniH / yathA anisyaH zabdA aindriyakasvAd ghaTavadityukta paraH pratyavatiSThate-sAmAnyamaindriya nityaM dRSTaM kasmAna tathA zabdo'pItyevaM 5 svaprayuktahattorAbhAsatImavasyannapi kadhAvasAnamakRtvA pratijJAtyAgaM karoti-- yandriyakaM sAmAnya nityam , kAmaM ghaTo'pi nityo'ssviti / sa khalvayaM sAdhanasya dRSTAntasya nityatvaM prasajan nigamanAntameva pakSaM jahAti / pakSaM ca paristhajan pratiyAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAt pakSAsyati"[ nyAyabhA0 5, 2. 2] / tadetadasaGgattameva, sAkSAd dRSTAntahAnirUpatvAt tasyAH tatraivaM dharma10 parityAgAt / paramparayA tu hetUpanayanigamanAnAmapi tyAgaH, dRSTAntIsAdhutve tepAmapyasAdhutvAt / tathA ca pratijhAhAnirevetyasaGgatameva / vArtikakArastu vyAcaSTe-"dRSTazvAsAyansesthitasvAdantazceti dRSTAnta pkssH| svadRSTAntaH svpkssH| pratidRSTAntA pratipakSaH / pratipakSasya dharma svapakSe'bhyanujAman pratijJA jahAti yadi sAmAnyamaindriyakam nispaM zabdo'pyevamastviti" [ nyAyacA05. 2. 2] / 15 tadetadapi vyAkhyAnamasaGgatam, itthameva pratijJAhAneravadhArayitumazakyatvAt / na khalu pratipakSasya dharma svapakSe'bhyanujAnata evaM pratijJAtyAgo yenAyameka evaM prakAraH pratijJA hAnau sthAt , adhikSepAdimirAkulIbhAvAt prakRtyA sabhAbhIrutvAdanyamanaskatvAdervA nimittA[va] kizcita sAdhyatvena pratijJAya tadviparItaM pratijAnAnasyApyupalambhAt puruSa bhrAnteranekAraNakatvopapatteriti 1 / 20 81. pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamamida dhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAna bhavati / anityaH zabdaH aindriyakavAdityukta tathaiva sAmAnyena vyabhicAre nodite yadi brUyAt-yuktaM sAmAnyamaindriyakaM nityaM saddhi 1 vArasyAyanam / 2 vAtsyAyanabhAgye tu-"sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthive pratidRSTAntadharma svAnte'bhyanujAnapratimA ahAtIti pratimAhAniH / nidarzanam--ndriyakavAda nityaH zabdo ghaTavaditi kRte'para AhaTalamendriyakatva sAmAnya nitye kasmAnna tathA zabda iti pratyavasthite idamAha-yayaniya sAmAnya nitya kAma ghaTo nityoritvati / sa khalvayaM sAdhakarUpa dRSTAntasya nityatvaM prasaJjayanigamanAntameva pakSaM jahAti / parza jaharapratijJA jahAtItyucyate prtijnyaashrytvaatpksssyeti|"-nyaaybhaa05.2,2-mu-tti|prtivaadinaa prynuyojitH| 4baadii|5-yuktsy helo -he. 1 6 anekAntikatvena / 7 prasajana -De / prasajjanan. mu0|8abhyupgt pakSam 1 8 tasyAH pratijJAhAneH / 10 dRSTAnve / 11 - *ntsaadhutve-taa| 12 nyAyapAtike tu-"dRSTavAsAvante vyavasthita iti dRdhAntaH svazcAsau dRzansaveti svadRSTAntazabdena pakSa ekAbhidhIyate / pratidRSTAntazadhdena ca pratipakSaH pratipakSacAsau syaanttheti| etaduktaM bhvti| parapakSasya yo dharmastaM svapakSa evAnujAnAtIti yathA anityaH zabdaH aindriyakaravAditi dvitIyapakSabAdini sAmAnyena pratyavasthite idamAha-yadi sAmAnyamendriya nitya iSTamiti zabdo'pyevaM bhvviti|" -nyAyavA0 5.2.1-mu-tti| 13 anto nigamanam tatra ca sthitaH ekaH pakSaH pratijJAyAH punarvayanam / 14 dRSTAntaH sa pakSaH prtissttaantH-dde| 15 nimitatvAt-De / 16-. kAraNatvo.--. / ecalmlatewellentindiativecial commidio R
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ nigrahasthAnasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / sarvagatamasarvagatastu zabda iti / so'yam 'anityaH zabdaH' iti pUrvapratijJAtaH pratijJAntaram 'asarvagataH zabdaH' iti kurvan pratijJAntareNa nigRhIto bhavati / etadapi pratijJAhAnivanna yuktam , tsyaapyneknimitttvopptteH| pratijJAhAnitazcAsya kathaM bhedaH, pakSatyAgasyobhayatrAvizeSAt ? / yathaiva hi pratidRSTAntadharmasya svadRSTAnte'bhyanujJAnAt pakSatyAgastathA pratijJAntarAdapi / yathA ca svapakSasiddhayarthaM pratijJAntaraM vidhIyate tathA zabdAnityavasi-6 dhartha prAntiyazAH rAmacandro piriyo'stu' ityanujJAnam , yathA cAbhrAntasyedaM viruSyate tathA pratijJAntaramapi | nimittabhedAca tadbhede aniSTanigrahasthAnAntarANAmadhyanuSAH syAt / teSAM ca tatrAntarbhAva pratijJAntarasyApi pratijJAhAnAvantarbhAvaH syAditi 2 / / 82. "pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodhaH" nyAyasU, 5. 2, 4] nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasthAnupalabdheriti / so'yaM 10 pratijJAhetvovirodhaHyadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH 1, atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti ?, tadayaM pravijJAviruddhAbhidhAnAt parAjIyate / tadetadasaGgatam / yato hetunA pratijJAyAH pratijJAtve niraste prakArAntarataH pratijJAhAnirekyamuktA syAt , hetudopo vA viruddhatAlakSaNaH, na pratijJAdoSa iti 3 / 683. pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktyA pratijJAmeva niyAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAbhuddhAvitAyAM yadi bayAna-ka evamAha-anityaH zabda iti-sa pratijJAsaMnyAsAn parAjito bhavatIti / etadapi pratijJAhAnito na bhidyate, hetoranaikAntikatvopalambhenAtrApi pratijJAyAH parityAgAvizeSAt 4 / 84. avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato henvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnyasya vyabhicAreNa dakSile-'jAtimazve sati' ityAdivizeSaNamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati / idamapyatiprasRtam , yato'vizeSoktaM dRSTAnte upanaye nigamane yA pratipiddhe vizeSamicchato dRSTAntAdyantaramapi nigrahasthAnAntaramanupajyeta, tavApyAkSepasamAdhAnAnAM samAnatvAditi 53 685. graMkRtAdarthAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAna bhavati / yathA anityaH zabdaH / kRtakatvAditi hetuH / heturiti hinote tostupratyaye kRdantaM padam / padaM ca nAmAkhyAtanipAtopasargA iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyate / etadapyarthAntaraM nigrahasthAnaM samatheM sAdhane dUSaNe vA prokte 1 pUrva pratiH / 2 - "tatopa0 - 30 / 3 yadA prativAdinA akRte'pi prati]jJA[tA]pratiSedhe AzayayAya)bocyate'sayaMmatastu zabda iti tadA anyanimittakatvaM pratijJAntarasya / 4 - 7vazAlacchabdora-De / 5-- * mumvara:-he / 1 iti prati0-De0 / 7. evya-tA. / iti hetvantaram / ha prkRtaarthaadrthaamtrm-dde| 1. padaM bhAma - tA0 / 11 pratyayamAmA0 ... De.. /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU0 34. nigrahAya kalpeta, asamarthe vA ? na tAvatsamartha; svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi dopAbhAvAlokavat / asamarthe'pi prativAdinaH pakSasiddhau tet nigrahAya syAdasiddhau vA ? | prathamapakSe tatyakSasiddharevAsya nigraho na tvato nigrahasthAnAt / dvitIyapakSe'pyato na nigrahaH, pakSasiddharubhayorapyabhAvAditi 6 / / B 686. abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH kacaTatapAnAM gajaDadabatvAd ghajhadadhabhavaditi / etadapi sarvathArthazUnyatvAbhigrahAya kalpeta, sAdhyAnupayogAdvA ? / tatrAdyavikalpo'yuktaH, sarvathArthazUnyazabdasyatrAsambhavAta , vrnnkrmnirdeshsyaapynukaavnnaarthnaarthvvoppteH| dvitIyadhikalye tu sarvameva nigrahasthAnaM nirarthakaM syAt sAdhyasiddhAvanupayogitvAvizeSAt / kizci10 dvizeSamAtreNa bhede vA khAdakRta-hastAsphAlana-kakSApiTTitAderapi sAdhyAnupayogino nigrahasthAnAntaratvAnuSaGga iti / 687. yat sAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA virabhihitamapi paripatprativAdibhyAM boddhaM na zakyate tat avijJAtAthai nAma nigrahasthAnaM bhavati / atredamucyate-vAdinA trirabhi hitamapi bAkyaM paripatpativAdibhyAM mandamatitvAdavijJAtam, gUDhobhidhAnato cA, dutocA15 raadvaa| prathamayakSe satsAdhanavAdino'pyetavigrahasthAnaM syAta, tatrApyanayormandamatitvenA vijJAtatvasambhavAt / dvitIyapaze tu pavAkyaprayoge'pi tatprasaGgaH, gUMDhAbhidhAnatayA pariSatprativAdinormahAprAjJayorapyavijJAtatvopalambhAt / athAbhyAmavijJAtamapyetat vAdI vyAcaSTe gUDhopanyA madhyAtmanaH sa eva cyAcaSTAm , avyAkhyAne tu jayAbhAva evAsya, na punanigrahaH, parasya pakSasiddherabhAvAt / dutoccArepyanayoH kathaJcit jhAnaM sambhavatyeva, 20 siddhAntadvayaveditvAt / sAdhyAnupayogini tu vAdinaH pralApamAtre tayoravijJAnaM nAbizAtArtha varNakramanirdezavat / tato nedamavinAtArtha nirarthakAdbhidyata iti 8 // 688. pUrvAparAsaGgatapadasamUhaprayogAdagnatiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA daza dADimAni paDapUpA ityAdi / etadapi nirarthakAna bhidyate / yathaiva hi gajaDadabAdau varNAnAM nairarthakyaM tathA~tra padAnAmiti / yadi punaH padanairarthakyaM varNa25 nairarthakyAdanyatvAtrigrahasthAnAntaraM tarhi vAkyanairarthakyasyApyAbhyAmanyatvAnnigrahasthAnAntaratvaM syAt padayatpaurvAparyaNA'prayujyamAnAnAM bAkyAnAmapyanekadhopalabhyAt__ "zaGkhaH kadalyAM kadalI ca bhayo tasyAM ca bheyA sumahavimAnam / tacchalabherIkadalIvimAnamunmasagalapratimaM babhUva / / " ityAdivat / pakSAntaram (1) antaram / 2..siddhirena - dde| antarAt / 4 bhedena rakhAda De. bhede vA padakRta - mu-paa0| 5gRhAnI zabdAnAmabhidhAnam / 6 satsAdhanepi / 7 avijJAtatvaprasaGgaH / prahelikAdikam / patravAkyam / 10 lAdhyavAzyam / 11 bhiddhAbhAvedi. ... 30 / 12 atha nipravAdI evaM brUyAt vAdinaH pralApamAtram avijJAtasya lakSaNam ityAzaSyAyAmAha (2) / 13 kartari SaSThI ma (1) 15-shaamaa-taa| 15 saathyaanupyogitvaat| 16 varNapadanairarthakvAbhyAm /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ TARA......52-60dnManan intHinition arietisatanA PURAHMACARKARKamichestinatmanirinaa.bativi00:00 ... ....................... nigrahasthAnasya nirUpaNam / pramANamImAMsA / $ 81. yadi punaH padanairarthakyameva vAkyanararthakyaM paDhasamudAyAtmakatvAt tasya; tarhi varNanararthakyameva padanararthakyaM syAt varNasamudAyAtmakatvAt tasya / varNAnAM sarvatra nirarthakatvAt padasyApi tatprasaGgandheta : tarhi padasthApi nirarthakatvAt tatsamudAyAtmano vAkyasyApi nairarthakyAnuSaGgaH / padasyArthavatvena(vace capadArthApekSayA; [vArthApekSayA] varNasyApi tadaistu prakRtipratyayAdivata: na khalu prakRtiH kevalA padaM pratyayo vA / nApyanayora- 5 narthakatvam / abhivyaktArthAbhAvAdanarthakatye; padasyApi tat syAt / yathaiva hi prakRtyarthaH pratyayenAbhivyajyate pratyayArthazca prakRtyA tayoH kevalayoraprayogAt tathA devadattastiSThatItyAdiprayogespAyantapadArthasya tyAdyantapadArthasya ce styAdyantapadenAbhivyakta kevalasyAprayogaH / padAntarApekSasya padasya sArthakatvaM prakRtyapekSasya pratyayasya tadapekSasya ca prakRtyAdivarNasya samAnamiti 9 / 10 90. pratijJAhetRdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGghayAvayavaviparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAne kramasyApyatvAt / etadapyapezalam , prekSAvatAM pratipattRRNAmavayavakramaniyama vinApyarthapratipatyupalambhAt / nanu yathApazabdAcchrutAcchabdasmaraNaM tato'rthapratyaya iti zabdAdevArthapratyayaH paramparayA tathA pratijJAdyayayavavyutkramAta tatkramasmaraNaM tato vAkyA- 15 rthapratyayo na punastadhurakramAta ityayasArama, evaMvidhapratAtyabhAvAt / yasmAddhi zabdAduzcaritAt yatrArthe pratItiH sa eva tasya vAcako nAnyaH, anyathA zabdAttatkramAcApazabda tavyatikrame ca smaraNaM tato'rthapratItirityapi vaktuM zakyeta / evaM zabdAnvAkhyAnayarthyamiti cet, naivam , baudino'niSTamAtrApAdanAta apazabde'pi cAnvAkhyAnasyopalambhAt / saMskRtAcchandAsatyAt dharmo'nyasmAdadharma isi niyame cAnyadharmA- 20 dharmopAyAnuSThAnavaiyadhya dharmAdharmayozvApratiniyamaprasaGgaH, adhArmike ca dhArmike ca tacchabdopalambhAt / bhavatu vA tatkramAdarthapratItistathApyarthapratyayaH krameNa sthito yena vAkyena vyutkramyate tabhirarthakaM na tvaprAptakAlamiti 10 // 691. pazcAvayave vAkye prayoktavye tadanyatamenApyavayavena hInaM nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAta, pratijJAdInAM ca pazcAnAmapi sAdha- 25 nalAt / ityapyasamIcInam , pazcAvayavaprayogamantareNApi sAdhyasiddharabhidhAnAt pratijJAhetuprayogamantareNaiva tasiddherabhAvAt / atastaddhInameva nyUnaM nigrahasthAnamiti 11 / 92. ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA yadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati nisspryojnaabhidhaanaat| etadapyayuktam , tathA 1 daza dADimAni SaDapUpA ityatra tu padAnAmeva bhairarthakyam na vAkyasya kiyAyA azrAvaNasvAt (ashrvnnaat)|2-0kssyaa tsyaapi-de|3 arthavatvam / 4 prkRtiprtyyyoH| 5ca stUpadyanta - saa| yathApi zabdA, -De kamavAdinaH satyAdharmo-De-haadhArmike dhArmika... /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU0 34. vidhAdvAkyAMt pakSasiddhau parAjayAyogAt / kathaM caivaM pramANasaMplavo'bhyupaigamyate / abhyupagame vA'dhikabhigrahAya jAyeta / pratipattidAyasaMvAdasiddhiprayojanasadbhAvAna nigrahaH; ityanyatrApi samAnam , hetunodAharaNena cai(kai)kena prasAdhite'pyarthe dvitIyasya hetoradAharaNasya vA nAnarthakyam , tatprayojanasadbhAvAt / na caivamanavasthA, kasyacit kacibhirAkAsatopapatteH 6 pramANAntaravat / kathaM cAsya kRtakavAdI svAthikakapratyayasya vacanam , yaskRtakaM tadanityamiti vyAptau yattadvacanam dhRttipadaprayogAdeva cArthapratipasau vAkyaprayogaH adhikatvAbhigrahasthAnaM na syAt / tathAvidhasyApyasya pratipattivizeSopAyatvAttaneti cet / kathamanekasya hetoradAharaNasya vA tadupAyabhUtasya vacanaM nigrahAdhikaraNam 1 / nirarthakasya tu vacanaM nirarthakatvAdeva nigrahasthAnaM nAdhikatvAditi 12 / 10693. zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavatyanyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate / yathA anityaH zabdaH anityaH zabda iti / arthapunaruktaM tu yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoktaH punaH paryAyAntareNocyate / yathA anityaH zabdo vinAzI dhvaniriti / anuvAde tu paunarutyamadoSo yathA-- "hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam" [ nyAyasa. 1.1.39 ] iti / 15 avArthapunaruktamevAnupapannaM na zabdapunaruktam , arthabhedena zabdasAmye'pyasyAsambhavAt yathA "hasati hasati svAminyuorudatyatiroditi, kRtaparikaraM svedoDAri pradhAvati dhAvati / guNasamuditaM doSApetaM praNindati nindati, dhanalavaparikrItaM yantraM prakRtyati nRtyati // " [dAdanyAyaH pR.1] 20 ityAdi / tataH spaSTArthavAcakaistairevAnyairyA zabdaiH sabhyAH pratipAdanIyAH / tadapratipAdaka zabdAnAM tu sakRt punaH punAbhidhAnaM nirarthakaM na tu punaruktamiti / yadapi arthAdApatrasya svazabdena punarvacanaM punaruktamuktaM yathA asatsu megheSu vRSTinaM bhavatItyukte arthAdApadyate satsu bhavatIti tat kaNThena kathyamAnaM punaruktaM bhavati, arthagatyarthe hi zabdaprayoge pratIte'the kiM teneti / etadapi pratipannArthapratipAdakatvena vaiyarthyAbhigrahasthAna 25 nAnyathA | tathA vedaM nirarthakAna "viziSyateti 13 / 694. parSadA viditasya vAdinA birabhihitasyApi yadapratyuccAraNaM tadananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, apratyuccArayatna ) kimAzrayaM dRssnnmbhiddhtiiti(ddhiiteti)| atrApi kiM sarvasya vAdinoktasyAnanubhASaNam uta yanAntarIyikA sAdhyasiddhistasyeti / tatrAdhaH pakSo'yuktaH, paroktamazeSamapratyucArayato'pi dUSaNAvacanAcyAghAtAt / yathA sarvama 30 nityaM sattvAdityukte-saccAdityayaM heturviruddha iti hetumevocArya virudbhutodbhAvyate--kSaNa 1.... vidhAtA vAkyA... tA" / 2 hetvantara yuktAt / 3 - pagamyate bAdhikAzi0 ... 3.0 14... .canaca. .he / 5kRtakAnilamiti vRttipadam / 6 ... / patra... De. 17-0rukamA dde| --. .sya sambha+ - '. 1 6 doSopetam .. 20 / 10 vizeSye 0 ..De / 11 uta yatlAntarImikA - tA / uta prayatnAnantarIyikA -dde|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Healingan nigrahasthAnasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / kSayAyekAnte sarvathArthakriyAvirodhAt sancAnupapatteriti ca samayate / tAvatA ca paroktahetordUSaNAkimanyocAraNena ? / ato yanAntarIyikA sAdhyasiddhistasyaivApratyuccAraNamananubhASaNa prativyam / atha sUcitumasamarthaH zAstrArthaparijJAnavizeSavikalatvAt / tadAyamurApratipattereya tiraskriyate na punarananubhASaNAditi 14 / ___695. parSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnaM nAma / nigrahasthAnaM bhavati / aviditocaraviSayo hi kottaraM brUyAt / / na cAnanubhASaNamevedam , jJAtespi vastunyanubhApaNAsAmarthyadarzanAt / etadapyasAmpratam, pratijJAhAnyAdinigrahasthAnAnAM bhedAbhAvAnuSaGgAt , tatrApyajJAnasyaiva sambhavAt / teSAM tatprabhedatve vA nigrahasthAnapratiniyamAbhAvaprasaGgaH, paroktasyA'rdhAjJAnAdibhedena nigrahasthAnAnekatvaprasaGgAt 15 / 696. parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhA nAma nigraha- 10 sthAnaM bhavati / eSApyajJAnAnna bhidyate 16 / 697. "kAryavyAsalAt kathAcicchedo vikSepa:" [myAasU0 5. 2. 19] nAma nigrahasthAnaM bhavati / siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinati'idaM me karaNIyaM parihIyate, pInasena kaNTha uparuddhaH' ityAdhabhidhAya kathAM vicchindana vikSepeNa parAjIyate / etadathyajJAnaMto nArthAntaramiti 17 // 15 698, svapakSe parApAditadoSamanuvRtya tameva parapakSe pratIpamApAdayato matAnunA nAma niprahasthAnaM bhavati / cauro bhavAn puruSatvAt prasiddhacaurabadityukte-bhavAnapi coraH puruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditaM cauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnuzayA nigRhyate / idamapyajJAnAna bhidyate / anaikAntikatA vAtra hetosa hAtmIyahetogatmanavAnaikAntikatAM dRSTvA prAha-bhavatpakSe'pyayaM doSaH samAnastvamapi puruSo'sItyanaikAntikatva- 20 mevoddhAvayatIti 18 / 99. nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / paryanayojyo nAma nigrahopapattyAvazyaM nodanIyaH 'idaM te nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'si ityevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNena nigRhyate / etaca 'kasya nigrahaH' ityanuyuktayA pariSadoddhApanIyaM na svasAvAtmano doSaM vighRNuyAta 'ahaM 25 nigrAdhastvayopekSitaH' iti / etadapyajJAnAtra bhidyate 19 / 100, "anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo niranuyojyAnuyogaH" [ nyAyasU0 '.. 2. 22 ] nAma nigrahasthAnaM bhavati / upapatravAdinamapramAdinamanigrahArhamapi 'nigRhIto'si' iti yo brUyAtsa evAbhUtadoSodbhAvanAbhigRhyate / etadapi nAjJAnAdvayatiricyate 20 / 30 RAAMIma. TAMANANA tAvatA paro-De / 2 medA -. / 3 -mato na miyte| sva.-mu-pA04-rAsmIyenaiva - 21 puruSo bhavasI0 - 30 / 6-0sthAnAmiyo -mu-pA0 /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 10 AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU0 35. 101 "siddhAntamabhyupetyAniyamAskathAprasaGgo'pasiddhAntA" nyAyama0 5. 2. 23 ] nAma nigrahasthAnaM bhavati ! yaH prathamaM kazcit siddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate / tatra ca sipAdhayipitArthasAdhanAya paropAlambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyate / etadapi prativAdinaH pratipakSamAdhane satyeva nigrahasthAna 5 nAnyatheti 21 / 6102 "hetvAbhAsAzca yathoktAH" [nyAyamU0 5, 2. 24 ] asiddhaviruddhAdayo nigrahasthAnam / atrApi viruddhahetUdbhAvanena pratipakSasiddhenigrahAdhikaraNatvaM yuktam , asiddhAyuddhAcane tu pratiyAdinA pratipakSasAdhane kRte tadyuktaM nAnyatheti 22 // 34 / / 103. tadevamakSapAdopadiSTaM parAjayAdhikaraNaM parIkSya saugatAgamitaM' tan parIkSyate naupyasAdhanAGgavacanAdoSodbhAvane // 35 // 6104. svapakSasyAsiddhireva parAjayo 'na' 'asAdhanAGgavacanam' 'adoSodbhAvanam' ca / yathAha dharmakIrtiH "asAdhanAGgavacanamadoSodAvanaM vyoH| nigrahasthAnamanyAtuna yuktamiti nessyte||" -viAdanyAyaH kA0 1] 15 105. atra hi svapakSaM sAdhayan asAdhayan vA vAdiprativAdinoranyataro'sAdha nAGgavacanAdadoSodbhAvanAdvA paraM nigRhAti / prathamapakSe svapakSasiddhyavAsya parAjayAdanyodbhAvanaM vyartham / dvitIyapakSe asAdhanAGgavacanAdyudbhAvanepi na kasyacijayaH, pakSasiddharubhayorabhAvAt / 6106. yacAsya vyAkhyAnam-sAdhanaM siddhistadaGgaM trirUpaM liGgaM tasyAvacanam20 tUSNImbhAvo yatkiJcidbhASaNaM vA, sAdhanasya vA virUpaliGgasyAGgaM samarthana vipakSe bAdhakapramANopadarzanarUpaM tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnamiti tat paJcAvayavaprayogavAdino'pi samAnam / zakyaM hi tenApyevaM vakta siyaGgasya pazcAvayavaprayogasyAvacanAt saugatasya vAdino nigrahaH / nanu cAsya tadavacane'pi na nigrahaH, pratijJAnigamanayoH pakSadharmopasaMhArasAmarthena gamyamAnatvAt , gamyamAnayozca bacane 25 punarutatvAnuSaGgAta , tatprayoge'pi hetuprayogamantareNa sAdhyAprisiddha, ityapyasata, pakSadharmopasaMhArasyApyevamavacanAnuSaGgAt / atha sAmAgamyamAnasyApi yat sat tat sarva caNikaM yathA ghaTaH, saMzca zabda iti pakSadharmopasaMhArasya vacanaM hetorapakSadharmatvenA - mitaM parI. - taa.| 2 nAsAdha - saamuu| 3 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsA dvitIyasthAdhyAyasya kriyanti sUtrANi // zrIdAmAtanayAya namaH // zubhaM bhavatu dekhakapATakAya sadA ||ch -se-mu.| 4-0pi kasya -taa| pU-pi nipraDe / 6 ekssdhrmopkssdhmpisN0pksspaapkssdhopm-mu0| 7hetunA prayo0-tA. 8-pye yaca ..3- ivacanahe. ...30 / 10.0kSadharmatve tvasi. -De / Belawwwssswww
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANTRA MAHARiddline nigrahasthAnasya nirUpaNam / ] pramANamImAMsA / siddhatvavyavacchedArtham ; tarhi sAdhyAdhArasandehApanodArtha gamyamAnAyA api pratijJAyAH, pratijJAhetUdAharaNopanayAnAmekArthatvapradarzanArthaM nigamanasya vacanaM kiM na syAt ? / nahi pratijJAdInAmekArthatyopadarzanamantareNa saGgatatvaM ghaTate, minaviSayapratijJAdivat / nanu pratijJAtaH sAdhyasiddhau hetvAdivacanamanarthakameva syAt , anyathA nAsyAH sAdhanAGgateti cet, tarhi bhavato'pi hetutaH sAdhyasiddhau dRSTAnto'narthakaH / syAt , anyathA nAsya sAdhanAGgateti samAnam / nanu sAdhyasAdhanayorvyAptipradarzanArthatvAt nAnarthako dRSTAntaH, tatra tadapradarzane hetoragamakatvAt / ityadhyayuktam , sarvAnityatyasAdhane saccAdedRSTAntAsambhavato'gamakatvAnuSazAda / vipakSavyAcyA satvAdergamakatve yA sarvatrApi hetau tathaiva mamakatvaprasaGgAt dRSTAnto'narthaka evaM syAt / vipakSavyAvRttyA ca hetuM samarthayan kathaM pratikSA pratikSipet / / tasyAzyAnabhidhAne ka hetuH sAdhyaM vA 10 vartate 1 / gamyamAne pratijJAviSaya eveti cet ; tahiM gamyamAnasyaiva hetorapi samarthanaM sthAna tuktasya / atha gamyamAnasyApi hetormandamatipratipatyartha vacanam / tathA pratijJAvacane ko'paritoSaH / 6107. yazcedamasAdhanAGgamityasya vyAkhyAnAntaram-sAdharyeNa hetorvacane vaidhaHvacanam , vaidhayeNa ca prayoge sAdharmyavacanaM gamyamAnatvAt punaruktamato na sAdhanAGgam ; 15 ityapyasAmpratam . yataH samyaksAdhanasAmarthena svapakSaM sAdhayato vAdino nigrahaH syAt , asAdhayato vA / prathamapakSe na sAdhyAsa pratibandhivacanAdhikyopAlambhamAtrepAsya nigrahaH, avirodhAt / nanvevaM nATakAdighoSaNato'pyasya nigraho na syAt satyametata, svasAdhyaM prasAdhya mRtyato'pi doSAbhAvAzlokavat , anyathA tAmbUlabhakSaNabhrakSepa-khAdakRta-hastAsphAlanAdibhyo'pi satyasAdhanavAdino'pi nigrahaH syAt / atha 20 svapakSamaprasAdhayato'sya tato nigrhH| nanvatrApi kiM prativAdinA svapakSe sAdhite vAdino vacanAdhikyopAlambho nigraho lakSyeta, asAdhite vA ? | prathamapakSe svapakSasiyaivAsya nigrahAvacanAdhikyoDAyanamanarthakam , tasmin satyapi pakSasiddhimantareNa jayAyogAta / dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH parAjayaprasaGgo jayaprasaGgo vA syAta, svapakSasiddherabhAvAvizeSAt / 25 __108. nanu na svapakSasiyAsiddhinibandhanau jayaparAjayau, tayorjJAnAjJAnanibandhanatvAt / sAdhanavAdinA hi sAdhusAdhanaM jJAtvA vaktavyam , dUSaNavAdinA ca dUSaNam / tatra saudharmyavacanAdvaidharmyavacanAdvA'rthasya.pratipattau tadubhayavacane vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasAdhanAGgavacanasyoDAvanAt sAdhusAdhanAjJAnasiddheH parAjayaH / prativAdinastu taddapaNajJAnanirNayAjayaH syAt / ityapyavicAritaramaNIyam , yataH sa prativAdI satsAdhana- 80 vAdinaH sAdhanAbhAsavAdino vA vacanAdhikyadoSamudbhAvayet / tatrAdyapakSe vAdinaH kathaM sAdhusAdhanAjJAnam , tadvacaneyatAjJAnasyaivAbhAvAt / / dvitIyapakSe tu na prativAdino dUSaNajJAnamaSThite sAdhanAbhAsasyAnudbhAvanAt / tadvacanAdhikyadoSasya jJAnAt duSaNalo 2.kArthapratiprada -mu / kApratijJAprada0 - De012 sAdharmyavacanAdvArthasya - he / 3- tadana. ...
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 SansaATRILOKATHA M AcAryazrIhemacandraviracitA [a0 2, A0 1, sU0 35. 'sAviti cet / sAdhanAbhAsAjhAnAdadUSaNazo'pIti naikAntato yAdinaM jayet , tadadoSoDAvanalakSaNasya parAjayasyApi nivaaryitumshkteH| atha vacanAdhikyadoSodbhAvanAdeva prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsodbhAvanamanarthakam / nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanA tasya parAjayasiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prakalpeta ? / atha vacanAdhikyaM 6 sAdhanAbhAsaM vodbhAvayataH prativAdino jayaH, kathamevaM sAdharmyavacane vaidharmyavacanaM vaidharmyavacane vA sAdharmyavacanaM parAjayAya prabhavet / kathaM caivaM bAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahavaiyathya na syAta, kvacidekatrApi pakSe sAdhanasAmathyajJAnAjJAnayoH sambhavAta ? na khalu zabdAdau nityatvasyAnityatvasya yA parIkSAyAmekasya sAdhanasAmathrya jJAnamanyasya cAjJAnaM jayasya parAjayasya vA nibandhanaM na bhavati / yugapatsAthanAsAmarthyAne ca 10 vAdiprativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAdavizeSAt / na kasyaciditi ceta : tarhi sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNaH sAdhanasAmarthyAjJAnasiddheH prativAdinazca bacanAdhikyadoSoDAvanAttadoSamAtrajJAnasiddherna kasyaciJjayaH parAjayo vA syAt / nahi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi, kutazcinmAraNazaktI vedane'pi viSadravyasya kuSThApanayana zaktI saMvedanAnudayAt / tatra tatsAmarthyajJAnAjJAnaniyandhanau jayaparAjayo vyavasthApa15 yituM zakyau, yathoktosuGgAt / kSasisisipivamAnau tu to niravadyau pakSa pratipakSaparigrahavaiyaryAbhAvAt / kasyacit kutazcit svapakSasiddhau sunizcitAyAM parasya tatsiddhathabhAvataH sakRJjayaparAjayagrasaGgAt / 6109. yajhedamadoSobhAyanamityasya vyAkhyAnam-prasajyapratiSedhe doSodbhAvanAbhAvamAtram-adoSodbhAvanam , paryudAse tu doSAbhAmAnAmanyadopANAM codbhAvanaM prativAdino nigraha20 sthAnamiti-tat vAdinA'doSavati sAdhane prayukte satyanumatameva yadi vAdI svapakSaM sAdha yenAnyathA| vacanAdhikyaM tu doSaH prAgeva prativihitaH / yathaiva hi paJcAvayavaprayoge vacanAdhikya nigrahasthAna tathA vyavayavaprayoge nyUnatApi syAdvizeSAbhAvAt / pratijJAdIni hi paJcApyanumAnAGgam ---"pratijJAhetRdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" nyAya sU0 1.1.32] ityabhidhAnAt / teSAM madhye'nyatamasyApyanabhidhAne nyUnatAkhyo doSo. 25 'nupajyata eva "hInamanyatamenApi nyUnam" nyAyasU0 5.2.12] iti vacanAt / tato jayetaravyavasthAyAM nAnyanimittamuktAnimittAdityalaM prasaGgena // 35 / / 6110. ayaM ca prAguktazcaturaGgo vAdaH kadAcityatrAlambanamadhyapekSate'tastallakSaNamanAvazyAbhidhAtavyaM yato nAvijhAtasvarUpasyAsyAvalambanaM jayAya prabhavati na cAvijJAtasvarUpa parapatraM bhettuM zakyamityahi 1 naikAntato jayet - 30 / 2 -bhAsaM codbhA0 - De0 / 3 jayati katham - ii-| 5-sya nivatA05-mAtre jJA. -tA / 6 viSayadra. - tA / 7-siddho nithi-dde|8-ky sabhA ni-De -mAne prA-De / 10 // // zrIH pachAmAlam // mahAdhIH // zrI // - sA / --mityaahH| ityAcAryazrI 5 zrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstavRtezca dvitIyasyAdhyAyasya prathamAhika samAtam ||shrii| saMvan 17.4 varSe mArgazIrSamAse kRSNatRtIyAyAM puNyatithI ravivAsare zroaNahilapurapasanamadhye pustake likhittamidaM ||ch| zubhaM bhavatu / zrIkalyANamastu // 1 // zrI ||9||ch||ch // -- hai / ESHAMARAVAHEAmAREAMMAHARLES.APPLIBRARI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ BRARAMAIRA S pramAyasImArAnA eatheirmwareilim // bhA pA Ti ppa NA ni // mannmarrintiwar ehilewafashisthumsemiatimementatamann......... 10 haimI pramANamImAMsA vizayate'tha ttippnnaiH| aitima-tulanAspRgbhI rASTrabhASopajIvibhiH / / pR0 1. paM0 2. 'tAyine -tulanA-"praNamya zAstre sugazAya tAyine ...pramANasa0 1. 1. "nAyinAmiti svAdhigatamArgadezakAnAm / yadukkama-'sAya: svadRSTamAkti:' ( pramANavA0 2, 145.) iti dat vidyane yeSAmiti / athavA sAyaH saMtAnArthaH |"-bodhicryaa 50 pR0 75 pR01.06. 'pANini-pANini kA sUtrAtmaka prAdhyAyI zabdAnuzAsana prasiddha hai| piGgala kA chandaHzAstra prasiddha hai| kazAda aura akSapAda krama se dazAmyAyI vaizeSikasUtra aura patrAbhyAyI nyAyasUtra ke praNetA haiN| 40 1. 60 6. 'vAcakamukhya'--umAsvAti aura unake tatvArthasUtra ke bAre meM dekho merA likhA gujarAtI tasvArthavivecana kA paricaya / 01. paM0 11. akakhaI-prakalaGka ye prasiddha digambarAcArya haiN| inake pramAbasaMgraha, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya, laghIyatrayI prAdi jainanyAyaviSayaka bhaneka prakaraNa prantha hai| inakA samaya IsavIya aSTama zatAbdI hai| pU. 1.50 11. 'dharmakIti-dharmakIrti ( I0 sa0 625 ) bauddha tArkika haiN| inake pramANavArtika, hetuvindu, nyAyavindu, vAdanyAya prAdi prakaraNamanya haiN| pR0 1. paM0 12. 'nAsya svecchA'---sulanA-"vacanaM rAjakIya vA vaidika vApi viyate / " zlokavA sU0 4. zlo* 235 / pR0 1. paM0 14. 'varNasamhA-dulanA-"zAstra puna: pramANAdivAcakapadasamUho dhyUhaviziSTaH, padaM punarvarNasamUhaH, padasamUhaH sUtram , sUtrasamUhaH prakaraNam, prakarabasamUha prAjJikam, mAhikasamUho'dhyAyaH, pancAbhyAyo gAnam |"nyaayvaa0 pR0 1 pR0 1.50 17. 'aya pramANa-mAratIya zAkha-racanA meM yaha prathAlI bahusa pahile se calI pAtI hai ki sUtraracanA meM pahilA sUtra aisA banAyA jAya jisase anya kA 16 20
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyAH [101.10 18 viSaya sUcita ho aura jisameM prantha kA nAmakaraNa bhI pA jAya / jaise pAsavAla yogazAkha kA prathama sUtra hai 'atha yogAnuzAsanam, jaise akalaMka ne 'pramANasaMgraha' grantha ke prArambha meM 'pramANe iti saMgrahaH' diyA hai, jaise vidyAnanda ne 'pradha pramANaparIkSA' isa vAkya se hI 'pramAvaparIkSA kA prArambha kiyA hai| mA0 hemacandra ne usI praNAlI kA anusaraNa 5 pharake yaha sUtra racA hai| 'pratha' zabda se zAstrArambha karane kI paramparA prAcIna aura vividha viSayaka zAsagAminI hai| jaise "prathAta darzapUrNamAsI vyAkhyAsyAmaH" ( Apa0 zrI. sU0 1. 1. 1.), "atha zabdAnuzAsanam" (pAta. mahA.), 'prathAta dharmajijJAsA' (jaimi0 sU0 1. 1. 1 ) ityAdi / prA. hemacandra ne apane kAvyAnuzAsana, chandonuzAsana kI taraha isa grantha meM bhI vahI 10 paramparA rakkhI hai| pR0 1. paM0 18. 'atha-ityasya-atha zabda kA 'adhikAra' artha prAcIna samaya se hI prasiddha hai aura use prasiddha prAcAryoM ne liyA bhI hai jaisA ki hama vyAkaraNabhASya ke prArambha meM "prathetyayaM zabdo'dhikArArtha:" ( 1. 1. 1. pR0 6 ) tathA yogasUtrabhASya meM (1.1.) pAte haiN| isake sivAya usakA 'Anantarya artha mI prasiddha hai jaisA ki zavara ne apane 13 mImAMsAbhASya meM liyA hai| zaGkarAcArya ne 'Ananvaya' artha to liyA para 'adhikAra' artha ko prasaGgata samajhakara svIkRta nahIM kiyaa| zaGkarAcArya ko atha zabda kA "maGgalA artha lenA iSTa thA, para eka sAtha sIdhe taura se do artha lenA zAstrIya yukti ke viruddha hone se unhoMne Ananyarthika 'atha' zabda ke zravaNa ko hI mata mAnakara 'maGgala' artha liye binA ho, 'maGgala' kA prayojana siddha kiyA hai| yogabhASya ke aura zAGkarabhASya ke prasikha 20 TIkAkAra bAcaspati ne tasvadezAradI aura bhAmatI meM zaGkarokta 'prathAzabdazruti kI maGgalaprayo anasA- mRdaGga, zaGkha prAdi dhvani ke mAMgalika kSaNa kI upamA ke dvArA -puSTa kI hai aura sAtha hI jalAdi anya prayojana ke vAste lAye jAnevAle pUrNa jalakumbha ke mAMgalika darzana kI upamA dekara eka artha meM prayukta 'praya' zabda kA arthAntara binA kiye hI usake zravaNa kI mAGgalikatA darasAI hai| Resistoyetups h itading t ......... 1"satra loke'yamayazabdo vRttAdanantarasya prakriyAoM dRSTaH-.--zAparabhA0 1.1.1. 2 "taprAthazabda: prAnantaryArthaH parigRhyate mAdhikArArthaH, brahmajijJAsAyA anadhikAryatvAt , maGgalasya ca vAsyArthe samanvayAbhAvAt / arthAntaraprayukta evaM prathazabda'; zrutyA maGgalaprayojano bhavati"--- pra0 zAsakarabhA0 1.1.1. 3 "adhikArArthasya cAyazabdasyAnyArtha nIyamAnodakumbhadarzanamiva zravaNaM maGgalAyopakalpata iti mantavyama-tatvayai01.1, sana ceha maGgalamayazabdasya pAcya vA lakSya thA, kintu mRdabhyanivadatharAmdazravaNamAtrakAryam / tathA ca 'prokAravAyazabdazca dAveto bramaNaH purA kara miyA viniyA~tI tasmAnmAnalikAvubhau // ' arthAntarevAnantaryAdiSu prayukto'tharAbdaH anyA zraSaNamAtreNa veNugosAdhvanivanmaGagalaM kurvan , maGagalaprayojano bhavati anyArthamAnIyamAneAdakumbhadarzanavat" - bhAmatI 1.1.1.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR. 2. 50.] bhASATippadAni / mA0 hemacandra ne uparyukta sabhI paramparAoM kA upayoga karake apanI bhyAlyA meM 'pratha' zabda ko adhikArArthaka, bhAnantaryArthaka aura maMgalaprayojanavAlA batalAyA hai| unakI upamA bhI zabdazaH vahI hai jo vAcaspati ke uka granthoM meM hai| pR0 2. 50 3. zrAyuSma'-tulanA- "maGgalAdIni hi zAstrANi pracance vIrapuruSANi va bhavanti, AyuSmatpuruSANi yAdhyetArazca siddhArthA yathA syuriti-pAsa. mahA0 1.1.1. pR02.50 4. 'parameSThi-jaina paramparA meM mahat, siddha, prAcArya, sapAdhyAya aura sAdhu aise zrAtmA ke pAMca vibhAga lokotsara vikAsa ke anusAra kiye gaye haiM, jo paMcaparameSThI kahalAte haiN| inakA namaskAra parama maMgala samajhA jAtA hai "eSa pazcanamaskAraH sarvapApakSayaraH / maGgalAnAM ra sagA prathA bhapati majalAm / / " 10 pR0 2. 50 5. 'makarSaNa-vAtsyAyana ne apane nyAyabhAdhya meM ( 1. 1, 3.) 'pramANa zabda ko karaNArdhaka mAnakara usakI nirukti ke dvArA 'pramANa' kA lakSaNa sUcita kiyA hai| vAcaspati mizra ne bhI sAMkhyakArikA kI ( tattvako0 kA* 4 ) apanI vyAkhyA meM 'pramANa' kA lakSaNa karane meM usI nirbayanapaddhati kA avalambana kiyA hai| prA. hemacandra bhI 'pramANa zabda kI usI taraha nirukti karate haiN| aisI hI niruti zabdazaH 'parIkSAmukha kI vyAkhyA 15 pramayaratnamAlA ( 1. 1.) meM dekhI jAtI hai| pR. 2. paM. 6. 'trayI hi'-upalabhya anyoM meM saba se pahile vAsyAyanabhASya meM hI zAstrapravRtti ke viSaya kI carcA hai aura tInoM vidhAoM kA svarUpa bhI batalAyA hai| zrIdhara ne apanI kaMdahI'2 meM usa prAcIna vibhya ke kayana kA prativAda karake zAstrapravRtti ko za lasaNarUpa se vividha sthApita kiyA hai aura parIkSA ko aniyata kahakara use vidhya meM se 20 kama kiyA hai| zrodhara ne niyatarUpa se dvividha zAlapravRtti kA aura vAtsyAyana ne trividha zAsaprasi kA kathana kiyA isakA samaya spaSTa hai| zrIdhara kakhAdasUtrIya prazastapAdabhASya 1 "trividhA cApa zAstrasya pravRttiH uddezo lakSaNaM parIkSA crit| tatra mAmadheyena padArthamAtra. syAbhidhAnaM uddeshH| tatroddiSTasya tattvavyavacchedako dho lakSaNam / lakSitasya yathAlakSaNamupapadyate na veti pramANairatradhAramA parIkSA. nyAyabhA0 1.1.2. 2 "anuddiSTeSu padArtheSu na teSAM lakSaNAni pravartante niviSayatvAt / alakSiteSu ca savaratItya. bhAvaH kAraNAbhAvAt / ataH padArthavyutpAdanAya pravRttasya zAstrasyobhayathA pravRtti:-uddazI lakSaNa' ca, parIkSAvAstu na niymH| yatrAbhihite lakSaNe pravAdAntaradhyAkSepAt tatvanizcadhA na bhavati tatra parapakSanyudAsArtha priikssaavidhirdhikriyte| yatra tu lakSaNAbhidhAnasAmarthyAdeva tattvanizcayaH syAt tatrAyaM vyayoM nArthate / yo'pi hi vividhA zAstrasya pravRttimiti tasyApi prayojanAdInAM nAsti priikssaa| tat kasya hetAlakSaNamAtrAdeva meM pralIyante iti / evaM cedarthapratItyanurodhAt zAstrasya pravRttinaM vizva / nAmadheyena padArthAnAmabhidhAnamuddezaH / uddiSTasya svaparajAtIyavyAvarta kA dharmo lakSaNam | lakSitasya yathAlakSa vicAra: parIkSA -- kandalI pR026.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyAH [ pR0 2. paM07 ke vyAkhyAkAra 1 vaha bhASya tathA usake AdhArabhUta sUtra, padArthoM ke uddeza evaM lakSaNAtmaka haiM, unameM parIkSA kA kahIM bhI sthAna nahIM hai jaba ki vAtsyAyana ke vyAkhyeya mUla nyAyasUtra hI svayaM uddeza, lakSaNa aura parIkSAkrama se pravRtta hai| trividha pravRtivAle zAstroM meM avara aNDana-maNDana praNAlI avazya hotI hai-jaise nyAyasUtra usake bhA 5 Adi meM dvividha pravRttivAle zAstroM meM buddhipradhAna sthApanapraNAlI mukhyatayA hotI hai jaise kaNAdasUtra, prazastapAdabhASya, tasvArthasUtra, usakA bhASya Adi / kucha grantha aise bhI haiM jo zraddhApradhAna hone se unheM mAtra kevala uddezamAtra haiM jaise jainAgama sthAnAMga, dharmasaMgraha Adi / dhAraNAyogya samajhanA cAhie / to hemacandra ne vAtsyAyana kA ho padAnugamana karIba-karIba unhIM ke zabdoM meM 10 kiyA hai| 4 15 zAstrapravRtti ke caturtha prakAra vibhAga kA prazna uThAkara anta meM udyotakara ne nyAyavArtika meM aura jayanta ne nyAyasahajarI meM vibhAga kA samAveza uddeza meM hI kiyA hai aura I prA0 hemacandra ne bho vibhAga ke bAre meM vahI trividha pravRtti kA hI pakSa sthira kiyA hai prazna uThAyA hai aura samAdhAna bhI vahI kiyA hai| pR0 2 0 7 'uddisya' - 'lakSaNa' kA lakSaNa karate samaya A0 hemacandra ne 'asA usakA spaSTIkaraNa navyanyAyapradhAna tarkasaMgraha dhAraNadharma' zabda kA prayoga kiyA hai / ko TIkA dIpikA meM isa prakAra hai 44 etadUSaNatraya ( avyApatyativyApatyasaMbhava ) rahito dharmo lacaNam / sAnAdimama | a warsarartrdharma ityucyate / yathA goH lacyatAvacchedakasama niyatatvamasA 20 dhArayatvam " pR012 | pR0 2. paM0 12. 'pUjitavicAra' - vAcaspati mizra ne 'mImAMsA' zabda ko pUjitavicAraares kahakara vicAra kI pUjitatA spaSTa karane ko bhAmatI meM likhA hai ki-jisa vicAra kA phala parama puruSArtha kA kAraNabhUta sUkSmatama arthaniya ho vahI vicAra pUjita hai / A0 hemacandra ne vAcaspati ke usI bhAva ko vistRta zabdoM meM pallavita karake apanI mImAMsA' 25 zabda kI vyAkhyA meM utArA hai, aura usake dvArA 'pramANamImAMsA anya ke samaya mukhya pratipAdya viSaya ko sUcita kiyA hai, aura yaha bhI kahA hai ki- 'pramANamImAMsA' grantha kA uddezya kevala pramANoM kI carcA karanA nahIM hai kintu pramAzA, naya aura sopAya bandha-moca ityAdi paramapuruSArthopayogI viSayoM kI bhI carcA karanA hai / 1 "trividhA cAsya zAstrasya pravRttirityuktam, uddiSTavibhAgazca na trividhAyAM zAstrapravRttAvantabhavatIti / tasmAduddiSTavibhAgo yuktaH; na; uddiSTavibhAgasyAdeza evAntarbhAvAt / kasmAt ? / lakSaNasAmAnyAt / samAnaM lakSaNa nAmadheyena padArthAbhidhAnamuddeza iti / " nyAyavA0 1. 1. 3. nyAyama0 pR0 12. paramapuruSArtha hetubhUtasUkSmatArthanirNayaphalatA ca 2 " pUjitavicAro mImAMsAzabdaH / vicArasya pUjitatA"-bhAmatI0 pR0 27.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ PAEROBBERA pR0 2. paM0 20.] bhASATippaNAni ! __pR. 2 paM0 20. samyagartha-pramANasAmAnyalakSaNa kI sArkika paramparA ke apalabdha itihAsa meM kaNAda kA sthAna prathama hai| unhoMne "aduSTaM vidyA" (9. 2. 12) kahakara pramANasAmAnya kA lakSaNa kAraNazuddhimUlaka sUcita kiyA hai| abhapAda ke sUtroM meM lakSaNakrama meM pramAgasAmAnyalakSaNa ke abhAva kI truTi ko vAtsyAyana ne 'pramANa' zabda ke nirvacana dvArA pUrA kiyaa| usa nirvacana meM unhoMne kaNAda kI taraha kAraNazuddhi kI / tarapha dhyAna nahIM rakkhA para mAtra upalabdhirUpa phala kI para naz2ara rakhakara "upalabdhihetutva" ko pramANasAmAnya kA lakSaNa vasallAyA hai| vAtsyAyana ke isa nirvacanamUlaka lAkha meM AnevAle doSoM kA parihAra karate hue vAcaspati mizrara ne 'arthapada kA sambandha jor3akara aura 'upalabdhi' pada ko jJAnasAmAnyabodhaka nahIM para pramANarUpazAnavizeSarodhaka mAnakara pramANasAmAnya ke lakSaNa ko paripUrNa banAyA, jise udayanAcArya ne kusumAJjali meM 'gautama- 10 nayasammata' kahakara apanI bhASA meM paripUrNa rUpa se mAnya rakkhA jo pichale sabhI nyAyavaizeSika zAstroM meM samAnarUpa se mAnya hai| isa nyAya-vaizeSika kI paramparA ke anusAra pramANasAmAnyalakSaNa meM mukhyatayA tIna bAteM dhyAna dene yogya hai 1-kAraNadoSa ke nivAraNa dvArA kAraNazuddhi kI sUcanA / 2-viSayabodhaka artha pada kA lakSaNa meM praveza / 3-lakSaNa meM sva-paraprakAzasva kI carcA kA prabhAva tathA viSaya kI apUrvatA-anadhigatatA ke nirdeza kA abhAva / __ yadyapi prabhAkara aura unake anugAmI mImAMsaka vidvAnoM ne 'anubhUti mAtra ko hI pramANarUpa se nirdiSTa kiyA hai tathApi kumArila evaM unakI paramparAvAle anya mImAMsakoM ne nyAya-vaizeSika tathA bauddha donoM paramparAmoM kA saMgrAhaka aisA pramAza kA lakSaNa racA hai; 300 jisameM 'aduSTakArArabdha' vizeSaNa se kaNAdakathita kAraNadoSa kA nivAraNa sUcita kiyA aura 'nidhitva' tathA 'apUrvArthatva' vizeSaNa ke dvArA bauddha paramparA kA bhI samAveza kiyaa| 15 U n tilkpp pp pppppp ctisithinriirrittiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii' 1 "upalabdhisAdhanAni pramANAni iti samAkhyAbhirvacanasAmAt bauddhadhvaM pramIyate anena iti karaNArthAbhidhAno hi pramANazabda:"-kyAyamA0 1.1. 3. 2 "upalabdhimAtrasya arthAdhyabhicAriNa: smRranyarUpa pramAzabdena abhidhAnAt" tAtparyapR021. 3 "aAryAnubhayo mAnamanapekSataSyate // mitiH samyaka paricchittiH tadvattA ca pramAtRtA / tadayogavyavacchedaH prAmANyaM gautame mate ||"-nyAyaku04.1.5. 4 "anubhUtizna naH pramANam" bRhatI 1.1, 5, 4 5 "zrautpacikagirA doSaH kAraNasya nivAryate / abAdho'vyatirekeNa svatastena pramAgatA || sarvasyAnupalabdhe'rthe prAmANyaM smRtiranyathA "-zlokacA autpa0 zlo010, 11. "etacca vizeSaNatrayamupAdAnena sUtrakAreNa kAraNadoSavAdhakajJAnarahitam agRhAtagrAhi jJAnaM pramANam iti pramANalakSaNa suucitm| -zAnadI0 pR0 123, "anadhimatArthaganta pramANam iti bhaTTamImAMsakA pAhuH"-sicandro pR0 20. 6 "ajJAtAzApake pramANam iti pramANasAmAnyalakSaNabha |'.--prmaanns. TI0 pR0 11.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyAH [pR. 2. paM0 20 "tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANa lokasammatam // " yaha zloka kumArilakatsaka mAnA jAtA hai| isameM do bAteM khAsa dhyAna dene kI hai1-lakSaNa meM anadhigatabodhaka 'apUrva' pada kA arthavizoSaNa rUpa se praveza / 2-sva-paraprakAzatva kI sUcanA kA prabhAva / bauddha paramparA meM dilnAgara ne pramANasAmAnya ke lakSaNa meM 'svasaMvitti' pada kA phala ke vizeSa rUpa se niveza kiyA hai| dharmakItira ke pramANavArtikavAle lakSaNa meM vAtsyAyana ke pravRtisAmarthya kA sUcaka tathA kumArila Adi ke nidhitva kA paryAya 'adhisaMvAdityA vizeSa dekhA jAtA hai aura unake nyAyavinduvAle lakSaNa meM diGnAga ke arthasArathya kA 10 ho nirdeza hai ( nyAyadhiH 1. 20.) / zAntarakSita ke lakSaNa meM dinAga aura dharmakIrti donoM ke prAzaya kA saMgraha dekhA jAtA hai "viSayAdhigatidhAtra pramANaphalamicyate / svavitirvA pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi kA ||"-tttvsN 0 kA0 1344. isameM bhI do bAte' khAsa dhyAna dene kI hai15 1-abhI taka anya paramparAoM meM sthAna nahIM prApta 'svasaMvedanavicAra kA praveza aura ladvArA zAmasAmAnya meM sva-paraprakAzatva kI sUcanA / / asaGga aura basubandhu nai vimAnavAda sthApita kiyaa| para diGa nAga ne usakA samarthana bar3e joroM se kiyaa| usa vijJAnavAda kI sthApanA aura samarthanapaddhati meM hI svasaMviditatva yA svaprakArAsva kA siddhAnta sphuTadhara huA jisakA eka yA dUsare rUpa meM anya dArzanikoM para 20 bhI prabhAva par3A--dekho Buddhist Logic vol. i. P. 12 2-mImAMsaka kI taraha spaSTa rUpa se 'anadhigasArthaka jJAna kA hI prAmANya / zvetAmbara digambara donoM jaina paramparAoM ke prathama tArkika siddhasena aura samantabhadra ne apane apane lakSaNa meM sva-paraprakAzArthaka sva-parAvabhAsaka' vizeSaNa kA samAna rUpa se niveza kiyA hai| siddhasena ke lakSaNa meM bAdhavivarjita' pada usI artha meM hai jisa artha meM mImAMsaka 25 kA vAyavarjita' yA dharmakIrti kA 'avisaMvAdi' pada hai| jaina nyAya ke prasthApaka akalaMka' 1 "svasaMvittiH phalaM dAtra tadrUpAdarthanizcayaH 1 viSayAkAra evAsya pramANaM na mIyate ||"prmaanns01.10. pramAgAmavisaMvAdi jnyaanmkriyaasthitiH| avirsabAdanaM zAbdeSyabhiprAyanivedanAta prayA. emA0 2.1. . 3 "pramANaM svaparAmAsi jJAna bAdhavivarjitam |"..-nyaayaa0 1. "tattvajJAna pramANaM te yugapatsarvabhAsa. nam |"-aaptmii0 101. "svaparAyabhAsaka yayA pramANaM muni buddhilakSaNam"-10 svayaM0 63. 4 "pramANamaksiMvAdi zAnam , anadhigatAryAdhigamalakSaNatvAt / ": aSTaza0 aSTasa pR0 175. tadurUm-"siddha mana parApekSu siddhau svapararUpayAH / tat pramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam / " nyAyadhika TI.li. pR. 30. utta kArikA siddhivinizcaya kI hai jo akalaMka kI hI kRti hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSamittaisaswwws 02.50 20] bhASATippaNAni / ne kahIM 'anadhigatArthaka' aura "avisaMvAdiH donoM vizeSaNoM kA praveza kiyA aura kahIM 'svaparAvabhAsaka vizeSaNa kA bhI samarthana kiyA hai| prakalaMka ke anugAmI mASikyAnandI' ne eka hI vAkya meM 'maha' tathA 'apUrvArtha pada dAkhila karake sikhasena-samantabhadra kI sthApita aura akalaMka ke dvArA vikasita jaina paramparA kA saMgraha kara diyaa| vidyAnanda ne akalaMka tathA mAzikyanandI kI usa paraMparA se alaga hokara kevala siddhasena aura samansamadra kI vyAkhyA / ko apane svArthavyavasAyAtmaka' jaise zabda meM saMgrahIta kiyA aura 'anadhigata' yA 'apUrva pada jo akalaMka aura mANikyanamdI kI vyAkhyA meM haiM, unheM chor3a diyaa| vidyAnanda kA vyavasAyAtmaka' pada jaina paramparA ke pramANa lakSaNa meM prathama hI dekhA jAtA hai para vaha prakSapAdare ke pratyakSalANa meM kho pahile hI se prasiddha rahA hai| sammati ke TokAkAra abhayadeva ne vidyAnanda kA hI anusaraNa kiyA para 'vyavasAya ke sthAna meM nirNAti pada rakkhA | vAdI5 10 devasUri ne to vidyAnaMda ke hI zabdoM ko doharAyA hai| mA0 hemacandra ne uparyuka jaina-jainetara bhinna bhinna paraMparAoM kA bhaucitya-anaucitya vicAra kara apane lakSaNa meM kevala 'samyaka', 'artha' aura 'nirNaya ya tIna pada rks| apayukta jaina paramparAnI ko dekhate hue yaha kahanA par3atA hai ki prA. hemacandra ne apane lakSaNa meM kATa-choTa ke dvArA saMzodhana kiyA hai| unhoMne 'sva' pada jo pUrvavartI sabhI jainAcAryoM ne lakSaNa meM samiviSTa kiyA thA, nikAla diyaa| 15 'avamAsa', 'dhyavasAya mAdi padoM ko sthAna na dekara abhayadeva ke 'nirNAti pada ke sthAna meM 'nirNaya' pada dAkhila kiyA aura umAravAti, dharmakIrti tathA bhAsarvajJa ke samyaka6 pada ko prapanAkara apanA 'samyaganiyA nAma nirmita kiyA hai| prAdhika tAtparya meM koI khAsa matabheda na hone para bhI sabhI digambara-zvetAmbara prAcAryoM ke prabhAkhalasaca meM zAbdika bheda hai, jo kisI aMza meM vicAravikAsa kA sUcaka 20 aura kiso aMza meM tatkAlIna bhinna bhinna sAhitya ke abhyAsa kA pariNAma hai| yaha bheda saMkSepa meM cAra vibhAgoM meM samA jAtA hai| pahile vibhAga meM 'sva-parAvabhAsa' zabdavAlA siddhasena-samantabhadra kA lakSaNa mAtA hai jo saMbhavata: bauddha vijJAnavAda ke sva-parasaMvedana kI vicArachAyA se khAlI nahIM hai, kyoMki isake pahile pAgama andhoM meM yaha vicAra nahIM dekhA jAtA / dUsare vibhAga meM prakalaka-mAsikyanandI kA lakSaNa prAtA hai jisameM 'avisaMvAdi', 'anadhigata' 25 aura 'apUrva' zabda Ate haiM jo prasaMdigdha rUpa se bauddha aura mImAMsaka pranyoM ke hI haiN| tIsare ASURPRIYAKHABARooting"""""" 1 "svApUrthivyavasAyAtmaka jJAna pramANam / parI0 1.1 2 tatsvAyavyavasAyAtmazAnaM mAna mitiiytaa| lakSaNena galArthatvAt vyayaM manyavizeSaNam ||"- sasvArtha zloka 1, 10.77, pramANapa0 pR. 53. 3 "indriyArthasannikarpotpannaM jJAnabhavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmaka pratyakSam |'-syaay sU0 1.1.4. 4 "pramANe svArthaniNatisvabhAva zAnam |"-snmtittii0, pR051. 5 "svaparavyavasAyi jJAna pramANam"-pramANana.1.2. 6 "samyagdarzanazAnacaritrANi mekSimArga: / taravArtha0 1.1. "samyamAna pUrvikA sarva puruSArtha. middhiH |"---nyaayvi0 1.1. samyaganubhavasAdhana pramANam 1*-yAyasAra kara
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAdyamImAMsAyAH [10 2.50 21 mAya vibhAga meM vidyAnanda, abhayadeva aura devasari ke larukha kA sthAna hai jo vastutaH siddhasena samantabhadra ke lakSaNa kA zabdAntara mAtra hai para jisameM prabhAsa ke sthAna meM 'syavasAya' yA 'ni:si| pada rakhakara vizeSa artha samAviSTa kiyA hai| antima vibhAga meM mAtra prA0 hemacandra kA samaya hai jisameM , 'apUrva, 'AIR: mAdi rUpa ubhAra pariSkAra kiyA gayA hai| 02. paM0 21. 'prasiddhAnuvAdena'-lattaNa ke prayojana kI vibhinna carcAoM ke antima tAtparya meM koI bheda nahIM jAna par3atA tathApi unake DhaMga jude jude aura bodhaprada haiN| eka aura nyAya-vaizeSika zAstra haiM aura dUsarI aura bauddha tathA jainazAla haiN| sabhI myAya-vaizeSika andhoM meM lakSaNa kA prayojana itarabhedazApana' badalAkara lakSaNa ko 'vyatirekihetu' mAnA 10 hai aura sAtha hI vyavahAra' kA bhI prayojaka basalAyA hai| bauddha vidvAna dharmottara ne prasiddha kA anuvAda karake aprasiddha ke vidhAma ko lakhakha kA prayojana vistAra se pratipAdita kiyA hai. jisakAra devasari ne bar3e vistAra tathA prATopa ke sAtha nirasana kiyA hai| prakalaMka kA mukAva vyAkti ko prayojana mAnane kI ora hai, parantu pA0 hemacandra ne dharmottara ke kathana kA Adara karake aprasiddha ke vidhAna ko lakSavArtha In batalAyA hai| pR0 2. paM0 23. 'bhavati hi-hemacandra ne isa jagaha jo 'lakSya' ko pakSa banA kara lakSaNa' siddha karanevAlA 'hetuprayoga kiyA hai vaha bauddha-jaina granthoM meM eka sA hai| RAMA SARAMARTHREnmaravAra 1"toddiSTasya satyavyavacchedako dho lakSaNam" yAyabhA0 1.1.2. "lakSaNasya itaramyavaccheda hetutvAt"... nyAyavA01.1.3. "lakSaNaM nAma vytirkihetuvcnm| taddhi samAnAsamAnajAtIyebhyo padya lakSya vyavasthApayati "-hAraparya0 1.1.3. "samAnAsamAjAtIyavyavacchedo lakSaNArtha:-nyAyama pR065."lakSaNasya vyavahAramAtrasAratayA samAnAsamAnajAtIyavyavacchedamAtrasAdhanasvena cAnyAbhAvapratipAdanAsAmadhyAt" kandalI0pU0. "dhyAnasvaiva lakSaNasve vyAvRttI abhidheyatyAdau ca alibyAsivAraNAya sandri bhatvaM bhramavizeSaNa deyam / vyavahArasyApi lakSaNaprayojanatve da na deyam, vyAvRtterapi vyavahArasAdhanasyAt / - dIpikA pR0 13. "vyAvRtti-vahAro vA lakSaNasya prayeAjanam 1"-tarkadI. gaMgA pR0 16, "manu lakSaNamidaM vyatirakiliGgabhitarabhedasArthaka vyavahArasAdhakaM vA |"vai0 upa0 2.1.1. 2"tatra pratyakSamanUdya kalpanApodalyamabhrAntatvaM ca vidhIyate / yattadbhavalAmasmAkaM cArtheSu sAkSAtkArijJAnaM prasiddha tatkalpanApoTAprAntatvayuktaM drazya / na caitanmantavyaM kalpanApoDhAbhrAntatvaM caMdaprasiddha kimanyat pratyakSaspa jJAnasya rUpamavaziSyate yatpratyakSazabdavAcyaM sadanUyateti ? / yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAvyatheSu sAkSAtkArijJAna pratyakSazabdavAcyaM sarveSAM siddhaM tadanubAdena kalpanADhAbhrAntattvavidhiH " , TI01.4. "zravAI dharmAttara:-sAkSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye lakSyamanya lakSaNameva vidhiiyte| lakSya hi prasiddha bhavati talastadanuvAdham, lakSayAM puna: aprasiddhamiti tadidheyam / ajJAta zApana vidhirityabhidhAnAt / siddhe tu lakSyalakSaNabhAve lakSaNamanUdya lakSyamezya vidhIyate itiH tadetadavandhuramA cyavanakSaNasyApi prasiddhirna hina siddhati kutastasyAyazAtatvanibandhano vidhirapratibaddhaH siddhyet / " syAdvAdara0 pR0 20. 3 "gharasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / " tattvArtharA0pR052.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mobiswar pR0 3, 50 3.] bhASATippayAni / aura 'vizeSa' ko 'pakSa' banAkara 'sAmAnya' ko hetu' manAne kI yukti bhI eka jaisI hai| pR. 3.50 1. 'tatra nirNayA-tulanA-"vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNa nirNaya:-..nyAyasU0 1. 1. 41 / pR. 3. paM0 3. 'ayaMte ayate'-prameya-artha ke prakAra ke viSaya meM dArzanikoM kA mata. bheda hai| nyAya vaizeSika paramparA ke sabhI pradhAna prAcAryo 2 kA mata heya-upAdeya-upekSaNIya. rUpa se tIna prakAra ke artha mAnane kA hai| bauddha dharmottara upekSaNIya ko iya meM antarbhAvita karake do hI prakAra kA artha mAnatA hai jisakA zabdazaH anusaraya digambara tArkika prabhAvandra ne mANikyanaMdI ke sUtra kA yathAzruta artha karake kiyA hai| devasari kI sUbaracanA meM te mANikya nandI ke sUtra kI yathAvat chApa hai phira bhI svapijJa vyAkhyA meM devasUri ne dharmo- 10 sara ke mata ko prabhAcandra kI taraha svIkAra na karake vividha artha mAnanevAle nyAya-vaizeSika pakSa ko hI svIkAra kiyA hai, jaisA ki sammaviTIkAkAra (pR. 466 ) ne kiyA hai| 1 simyazAna pramANAM pramANatvAnyathAnupapatte:"-pramANapa0 pR01. nyAyakumu0li.pR036. prameyaka. 1. 1. "tatsambhavasAdhakasya pramANatvAkhyasya hetoH sadbhAvAt / canu yadeva pramANa dhamitvenAtra nira. dezi kathaM tasyaiva henutpamapapannamiti cet ; nanu kimasya hetutvAnupapattau nimittam-ki dhamitvahetutvayovirodha: / kiM mA pratizcA) ke vezatvam / yadA'nandhayatvam / tatrAdyapade'yamabhiprAya:-dharmANAmadhikaraNaM dharmoM tadadhikaraNastu dhrmH| tato yAna pramANa dharmi kartha hetu: / sa cet ; kathaM dhami, hetodhamatvAt dharmadharmiNozkyAnupapattaH / tadayuktam / vizeSa dhamira vidhAya sAmAnya hetumabhidatA doSAsambhayAt / pramANaM hi pratyakSaparIkSavyaktilakSaNaM dharmi | pramANatvasAmAnyaM hetuH| tato nAva sarvathaikyam / kathazcidaivayaM tu bhavati na dharmadharmibhAva viruNaddhi / pratyuta tatprayojakameva, tadantareNa dharma dhrmibhaave'tiprsnggaat|"syaadvaadr0 pR. 42, 42. prameyara0 1.1 "nanu pratyavizegI dharmI sAmAnya sAdhana miti na patikAryakadezatAprapANabArsikAlaGkAra pR062| 2 pradIramAnamartha kamamAjizAsate ? / te tatvatA zAtaM dAsyAmi yopAdAsya upekSiSye veti / tA etA hAnopAdAnApekSAyuddha yastatvazAnasyArthastadarthamayaM jijJAsate"-nyAyamA0 1.1.32. "puruSApekSayA tu prAmANye candratArakAdivijJAnasya puruSAnapekSitasya aprAmANyaprasaGgaH / na cAtidavIyastayA tadarthasya hepatavA tadapi puruSasyApekSitama , tasyopekSaNIyaviSayatvAt / na cokSaNIyamapi anupAdeyatvAt heyamiti nivedaviSyane" / 1. 1. 3. pR. 103 -tAtparya pR0 21. nyAyamaH pR0 24. "pramitirmuNadoSamAdhyasthyadarzanam / guNadarzanamupAdeyatvajJAnam, dopadarzanaM hepatvajJAnam, mAdhyasthyadarzanaM na heyaM nAgadeyamiti jJAna pramiti: "kandalI pR0 166 / 3 "puruSasyArtha: ayaMta ityarthaH kAmyata iti yAvat / heyo'rthaH upAdeyo vaa| heyo hAthoM hAtumiSyate upAdeyopyupAdAtum / na ca heyopAdeyA-pAmanyo rAzirasti / upekSaNIyeA khAnupAdeyatvAt heya eca-nyAyanika TI0 1.11 4 "hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANa tato jJAnameva tat"-parI 1. 2. "ayaMte amilabhyate prayojanArthimirityartho heya upAdeyazca / upekSaNIyasyApi parityajanIyatvAt heyatvam , upAdAnakriyA pratti akarmabhAvAt nApAdeyatvam hAnakiyAM prati viparyayAt tasvam / tathA ca lokA badali-ahamanena upekSaNIyadevena parityakta iti"-prameyaka0 pR02 A. "abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSama hi pramANam ato
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 20 25 pramANamImAMsAyAH [ 503, paM0 4 A0 hemacandra ne bhI usI trividha artha ke pakSa ko hI liyA hai para usake sthApana meM naI yukti kA upayoga kiyA hai F pR0 3 04. 'na cAnupAdeya' - tulanA- 'nanu koyamupekSaNIyo nAma viSaya: 1 / sahi upekSIyatvAdeva nopAdIyate sa tarhi va anupAdeyatvAditi / naitad yuktam, upe kSaNIya viSayasya svasaMvedyatvena pratyAkhyeyatvAt / 10 heyopAdeyayeorasti duHkha-mItinimittatA / yatnena hAneopAdAne bhavatastatra dehinAm // yatnasAdhyadvayAbhAvAdubhayasyApi sAdhanAt / tAbhyAM visadRzaM vastu svasaMviditamasti naH || upAdeye ca viSaye dRSTe rAgaH pravartate / itaratra tu vidvepastatrIbhAvapi durlabhau || yattu anupAdeyatvAt ya eveti tadaprayojakam na tvaM bhavati yadetad napuMsakaM sa mAnavAn / strI vA napuMsakaM anuMstvAditi / khIpuMsAbhyAmanyadeva napuMsakam, topalabhyamAnatvAt / evamupekSaNIyo'pi viSayo heyopAdeyAbhyAmarthAntaram, tatheopalambhAditi / yadetat tRNAdi cakAsti pani gacchataH / nIvAdivat tatra na ca kAkodarAdivat / / " yAyama0 10 24-25. pR0 3. paM0 6 'sabhyam - tulanA - "tatra samyagiti prazaMsArthI nipAtaH samavateva bhAvaH " tasyAzramA 1. 1. pR0 3. paM0 11. 'saMbhava'-tulanA "saMbhavavyabhicArAbhyAM svAdvizeSAmarthavat / na zaityena na cASNayena kvApi viziSyate / / " 0020 "saMbhavavyabhicArAbhyAM vizeSaNavizeSyayoH / vizeSa loke yatheApi tathekSyatAm ||" - vR0 0 0 2012. "saMbhave vyabhicAre ca vizeSa yuktam- "0 TI0li0 pR0 61. pR0 3. paM0 16. ' na cAsAvasan A0 hemacandra ne 'svaprakAza' ke sthApana aura aikAntika 'paraprakAzakatva' ke khaMDana meM bauddha, prabhAkara, vedAnta Adi sabhI 'svaprakAzavAdiyoM kI yuktiyoM kA saMgrAhaka upayoga kiyA hai| | jJAnamevedam " pramANana0 1 3 / abhimatAnanimavayorupalakSaNatvAdabhimatAnabhimato bhayAbhAvazyamAna upekSayo'nyatrArthI lakSayitavyaH / gocara: svabhimataH / piyo'nabhimataH / rAgadvepAinAlambanaM 1 zRNAdirupekSaNIyaH / tasya carvekSaka pramANaM tapekSAyAM samarthamityarthaH || " syAdvAdara0 1.2 /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR. 4. paM0 16.] bhASATippaNAni / pra. 3. paM0 16. 'baTamahaM jAnAmi tulanA- ghamahamAtmanA veni| karmakt kata karaNakriyApratIte: |-prii. 1.8, 6. pR0 3. paM0 17. 'na ca apratyakSopalambhasya -tulanA-"sadAha-dharmakIrsi: 'apratyakSo.' nyAyatri0 TI0 li. pR0 106 B; pR0 542 B. "aprasiddhopalambhasya nArtha vittiH prasiddhayati" taraNasaM 0 kA 2074. pR0 3. paM0 22 'tasmAdonmukha'-tRlanA--"svAnmukhatayA pratibhAsane svastha vyavasAyaH / arthasyeva tadunmukhatayA / " parI0 1, 6, 7. pR0 5.50 10. 'svanirNaya-pA0 hemacandra ne apane lakSa meM 'sva' pada jo pUrvavartI sabhI jainAcAryoM ke lakSaNa meM vartamAna hai ise jaba nahI rakhA taba unake sAmane prazna upasthita huA ki kyA prAcIna prAcAryasaMmana svaprakAzastra' iSTa na hone se 'sva'pada kA tyAga karate 10 ho yA anya kisI dRSTi se 1 / isakA uttara unhoMne isa sUtra meM diyA ki jJAna to 'svaprakAza hI hai para vyAvasaka na hone se lakSaNa meM usakA praveza anAvazyaka hai| aisA karake apanA vicArasvAtaMtrya unhone dikhAyA aura sAtha hI vRddhoM kA khaNDana na karake svApadaprayoga kI unakI dRSTi dikhAkara unake prati Adara bhI vyakta kiyaa| . pR. 4. paM0 15 'nanu ca paricchinamadhama-nRlanA-"adhigasa cArthamadhigamayatA pramANena 13 piSTaM pidaM syAt / -nyAyavA * pR0 5. pR0 4. paM0 16, 'dhArAvAvijJAnAnAma-bhAratIya pramANazAstroM meM smRti ke prAmANya-aprAmANya kI carcA prathama se hI calI pAtI dekhI jAtI hai para dhArAvAhika sAno ke prAmANya-prAmANya kI carcA saMbhavata: bauddha paramparA meM dharmakItti bAda dAkhila huii| eka bAra pramAmazAstroM meM praveza hone ke bAda to phira vaha marvadarzanavyApI ho gaI aura 1) isake pakSa-pratipakSa meM yuktiyA~ tathA vAda sthira ho gaye aura khAsa-khAsa paramparAe~ bana gii| vAcaspati, zrIdhara, jayanta, udayana Adi sabho' bhyAya-vaizeSika darzana ke vidvAnoM ne 'dhArAvAhikA jJAna kA adhigatArthaka kahakara bhI pramANa hI mAnA hai aura unameM 'sUpamakAla. kalA' ke bhAna kA niSedha hI kiyA hai| annapatra unhoMne pramANa lakSa meM 'anadhisa' 25 prAdi pada nahIM rakkhe / 1 "anadhigatArthagantRtva ca dhAgavAhikAyajJAnAnAmadhigatAgAcagaNaH lokasiddhapramANabhAvAnAM prAmANyaM vihantIti naadriyaamhe| na ca kAlabhedenAnAdhigatagocaratvaM dhArAvAhikAnAmiti yuktam / paramasUkSmANAM kAlakalAdibhedAnAM pizilalocanarasmAdazairanAkalanAt / na cAyanava vijJAna nopadarzitasvAdarthasya pravartitatvAt purupasya prApitatyAyottarevAmaprAmAravanaMba jAnAnAmili vAthyam / nAMha vijJAnatyArthaprApa pravartanAdanyad, na ca pravartanamarthapradarzanAdanyat / tasmAdarthapradarzanamAdhyAgarameva jJAnaM pravatta ke prApakaM ca / pradarzana ca pUrvavaduttareSAmapi vijJAnAnAmabhinnamiti katha pUrvameva mAra nottarANyApa |'-taarpry0 pR021. kandalI pR0 61. nyAyama0 pR. 22. nyAyaku04.1 /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAyamImAMsAyA: [pR0 4. paM0 16 R TwimmiNSARNIRMER i t mImAMsaka ko prabhAkarIya aura kumArilIya dono paramparAmoM meM bhI dhArAvAhika jJAnoM kA prAmANya hI svIkAra kiyA hai| para donoM ne usakA samarthana bhinna-bhinna prakAra se kiyA hai| prabhAkarAnugAmI zAlikanAtha' 'kAlakalA' kA bhAna binA mAne hI 'anubhUti' hone mAtra se unheM pramANa kahate haiM, jisa para nyAya-vaizeSika paramparA kI chApa spaSTa hai| 5 kumArilAnugAmI pArthasArathira, 'sUkSmakAlakalA' kA bhAna mAnakara hI unameM prAmANya kA upapAdana karate haiM kyoMki kumArilaparamparA meM pramANalakSaNa meM 'apUrva' pada hone se aisI kalpanA binA kiye 'dhArAvAhika' jJAnoM ke prAmANya kA samarthana kiyA nahIM jA sktaa| isa para bauddha aura jaina kalpanA kI chApa jAna par3atI hai| bauddha-parampaga meM yadyapi dharmosara ne spaSTatayA 'dhArAvAhika' kA ullekha karake to kucha 10 nahIM kahA hai, phira bhI usake sAmAnya kathana se usakA mukAva dhArAvAhika ko apramANa mAnane kA hI jAna par3atA hai| hetubindu kI TokA meM arcada ne 'dhArAvAhika ke viSaya meM apanA mantavya prasaMgavaza spaSTa batalAyA hai| usane yogigata 'dhArAvAhika' jJAnoM ko to 'sUkSma kAlakalA' kA bhAna mAnakara pramANa kahA hai| para sAdhAraNa pramAtAnoM ke dhArA vAhikoM ko sUcamakAlabhedamAhaka na hone se apramAza hI kahA hai| isa taraha bauddha para15 parA meM pramAlA ke bheda se 'dhArAvAhika' ke prAmANya-aprAmANya kA svIkAra hai| RINAMRATARISMS a i A m ssipatientistrea MHTRATIsarakalaSONAMOHAM lAvara 1 "dhArAvAhika ravijJAnAni smRtipramANAdaviziSTAni kathaM prmaannaani?| satrAha-anyonyanirapekSAstu dhaaraavaahikbuddhyH| cyApriyamANe hi pUrva vijJAnakAraNakalApa uttareSAmavyutpattiriti na pratItita utpattito vA dhArAvAhikavijJAnAni parasparasyAtizerata iti yuktA saghAmapi pramANatA |"-prkrnny pR0 42-43. vRhatIpa0 pR0 103. 2 minnevaM dhArAvAhikeSuttareSAM pUrvagRhItArthaviSayakatvAdaprAmANyaM syAt / tasmAt 'anubhUtiH pramANam' iti pramANalakSaNam / ., tasmAt yathArthamagRhItagrAhi jJAna pramANamiti vaktavyam / dhArAvAhiketra'yuttarottareSAM kAlAntarasambandhasyAgrahItasya grahaNAd yukta prAmANyam / sanadhi kAlabhedo'lisUtramatyAnna parAmRSyata iti cet : aho sUkSmadazI devAnAMpriyaH ! yo hi samAnaviSayamA vijJAnadhAravA ciramavasthAyoparataH seo'nantarakSaNasambandhitayArtha smarati / tathAhi-kimatra ghaTo'vasthita iti pRdhaH kathayati-asmin kSaNe mayo phalabdha iti / tathA prAtarArabhyaitAvatkAlaM mayApalabdha iti / kAlabhede pagRhIte kathamevaM vadet / tasmAdasti kAlabhedasya praamrshH| tadAdhikyAca siddhamuttareSAM prAmANyama / -zAstradI0 pR0 124-126. 3 "ata eva anadhigataviSayaM pramANam / yenaiva hi zAnena prathamamadhigato'rthaH tenaiva pravartitaH puruSaH prApitazcArthaH tatraivArthe kimanyena jJAnena adhika kAryam / tato'dhigataviSayamapramANana " nyAyabi0 TI0. pR03. "yadaikasminneva nIlAdivastuni dhArAvAhInIndriyazAmAnyutpadyante tadA pUrveNAbhibhUyogakSemattvAt uttareSAmindriyajJAnAnAmapAmANyaprasaGgaH / na caivam , ato'nekAnta iti pramANasaMplavavAdI darzayannAha pUrvapratyakSakSaNena ityAdi / etat pariharati-tad yadi pratikSaNaM kSaNavivekadarzino'dhikalyAcyate tadA bhinnopayogitayA pRthak prAmANyAt naanekaantH| zratha sarvapadAyavekatvAdhyAyasAyinaH sAMdhyabahArikAn puruSAnabhipretyAcyate tadA sakalameva nIlasantAnamekama sthirarUpaM tatsAdhyA cAkiyAmekAtmikAmadhyavasyantIti prAmANyamAnvuttareSAmaniSTamedeti kuto'nekAntaH ? --hetu. TI.li. pR0 36 B-A. .....singhvane.veoodia.duismilestinidiandesiasi .
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pR0 4. paM0 16. bhASA TippaNAni / aba jaina tarkoM meM 'dhArAvAhika' jJAnoM ke prAmANya aprAmANya ke viSaya meM do paramparAe~ hai - digambarIya aura zvetAmbarIya | digambara paramparA ke anusAra 'dhArAvAhika' jJAna tabhI pramANa haiM jaba ve kSaNabhedAdi vizeSa kA bhAna karate hoM aura viziSTapramAjanaka hote ho / ve aisA na karate ho taba prabhAga nahIM haiN| isI taraha usa paramparA ke anusAra yaha bhI nA cAhie ki viziSTapramAjanaka hote hue bhI 'dhArAvAhika' jJAna jisa dravyAMza meM 5 viziSTapramAjanaka nahIM haiM usa aMza meM ve pramANa aura vizeSAMza meM viziSTapramAjanaka hone ke kAraNa haiM arthAt eka jJAna vyakti meM bho viSaya bheda kI apekSA se prAmANyAprAmANya hai / akalaGka ke anugAmI vidyAnanda aura mANikyanandI ke anugAmI prabhAcandra ke channal kA pUrvApara avalokana ukta natIje para pahu~cAtA hai| jainAcAryo kI taraha nirvivAda rUpa se 'smRtiprAmANya' kA samarthana freenanda pane-apane pramANa kyoMki anya sabhI karanevAle prakalaGka aura 10 ke samAna 'anadhigata' aura 'apUrva pada rakhate haiM taba una padoM kI sArthakatA ukta tAtparya ke sivAya aura kisI prakAra se batalAI hI nahIM jA sakatI cAhe vidyAnanda aura prabhAcandra kA svatantra mata kucha bhI rahA ho / 1 bauddha faare frelpa aura smRti donoM meM, mImAMsaka smRti mAtra meM svatantra prAmANya nahIM mAnate / isalie unake mata meM to 'anadhigata' aura 'apUrva' pada kA prayojana spaSTa hai / para jaina paramparA ke anusAra vaha prayojana nahIM hai / paramparA ke sabhI vidvAna eka mata se dhArAvAhijJAna ko smRti kI taraha pramANa mAnane ke hI pakSa meM haiN| ataeva kisI ne apane pramANalacaNa meM 'anadhigata' 'apUrva Adi jaise pada ko sthAna hI nahIM diyA / itanA hI nahIM, balki unhoMne spaSTarUpeNa 2 yaha kaha diyA ki cAhe jJAna gRhItamAhI ho taba bhI vaha pragRhotagrAhI ke samAna hI pramANa hai / unake vicArAnusAra gRhItamAhitva prAmANya kA vidhAyaka nahIM, prataeva unake mata se eka arrates jJAnavyakti meM viSayabheda kI apekSA se prAmANya-aprAmANya mAnane kI z2arUrata nahIM aura na to kabhI kisI ko apramANa mAnane kI z2arUrata hai I 1 "hItamagrahIta vA svArtha yadi vyavasyati / tanna leoke na zAstreSu vijahAti pramANatAm ||"tsvaarthlo0] 1. 10. OM pramAntarAgRhItArtha prakAzitvaM prapaJcataH / prAmANyaM ca gRhItArthagrAhityapi kathaMcana ||" vAlo0 1.13.64 / gRhItagrahaNAt tatra na smRtezcetpramANatA / dhArAvAtyacavijJAnasyaivaM labhyeta phena sA ||" svArthazlokavA0 1. 13. 14. "jamvevamapi pramANasaM lavavAditavyAghAtaH pramANapratipanne'rthe pramANAntarApratipattirityaceodyam / zrarthaparivitivizeSasadbhAve tatpravRtterapyabhyupagamAt / prathamapramAne vastunyAkAravizeSaM pratipadyamAnaM pramANAntaramapUrvArthameva vRkSo nyodha ityAdivat / -- prameyaka0 pR0 16 / 2 " yad gRhItAhi jJAnaM na tatpramANaM yathA smRtiH, gRhItagrAho va pratyakSabhAvI vikalpa iti vyApakaviruddhIpalabdhi-saravasaM0 pa0 kA0 1268 |
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pramAthAmImAMsAyA: [pR04, paM018 zvetAmbara AcAryoM meM bhI prA0 hemacandra kI khAsa vizeSatA hai kyoMki unhoMne gRhIta. mAhI aura proSyamANamAhI donoM kA samatva dikhAkara sabhI dhArAvAhijJAnoM meM prAmANya kA jo samarthana kiyA hai vaha svAsa mArke kA hai / pR0 4. paM0 18. 'tatrApUrvArtha-tulamA-hetu vi0 TI0 li. pR0 87. pR0 4.50 18 grahISyamANa'-'bammadhigata' yA 'apUrva' pada jo dharmottara akalaMka, mANikyanandI prAdi ke lakSavAkya meM hai usako A0 hemacandra ne apane lakSagana meM jaba sthAna nahIM diyA taba unake sAmane yaha prazna AyA ki 'dhArAvAhika' aura 'smRti Adi zAna jo adhigatArthaka yA pUrvArthaka haiM aura jinheM apramAyA samajhA jAtA hai unako pramANa mAnate ho yA apramAga ? / yadi apramANa mAnate ho to samyagartha nirNayarUpa lakSaNa ativyApta ho jAtA hai| 10 ataeva 'anadhigata' yA 'apUrva pada lakSamA meM rakhakara 'prativyApti kA nirAsa kyoM nahIM karate hai| isa prazna kA uttara isa sUtra meM prA. hemacandra ne ukta zAna kA prAmANya svIkAra karake hI diyA hai| isa sUtra kI prAsAdika aura arthapUrNa racanA hemacandra kI pratibhA aura vicAravizadatA kI yotikA hai| prastuta artha meM itanA saMzcima, prasanna aura sayuktika vAkya abhI taka anyatra dekhA nahIM gyaa| pR. 4. paM0 20. 'dravyApekSayA-yadyapi nyAyAvatAra kI TIkA meM siddharSi ne bhI anadhigata vizeSamA kA vaNDana karate hue dravyaparyAya rUpa se yahA~ jaise hI vikalpa uThAye haiM tathApi vahA~ pATha vikalpa hone se eka taraha kI jaTilatA prA gaI hai / A0 hemacandra ne apanI prasanna pAra saMkSipta zailI meM do vikalpoM ke dvArA hI saba kucha kaha diyA hai| saravopatatra 'prantha ke bhavalokana se aura prA. hemacandra ke dvArA kiye gaye usake abhyAsa ke anumAna se eka bAta 20 kalpanA meM prAtI hai| vaha yaha ki prastuta sUtragata yukti bhAra zabdaracanA donoM ke skurA kA nimitta zAyada prA. hemacandra para par3A huA tasvopaplava kA prabhAva hI ho| pR0 5.50 * 'zranubhayAtra-saMzaya ke upalabhya lakSaNoM ko dekhane se jAna par3atA hai ki kucha to kAraNamUlaka haiM aura kucha svarUpamalaka / mAda, pakSapAda aura kisI bauddha-vizeSa ke 1. "tatrApi so'dhigamyo'rthaH kiM dravyam, uta paryAyA vA, dravyavizidhaparyAyaH, paryAyaviziSTa vA dravyamiti, tathA ki sAmAnyam, utta vizeSaH, prAhIsvit sAmAnyaviziSTa vizeSaH, vizeSaviziSTaM vA sAmAnyam ityaSTI pakSAH / bhyAyA0 siTI0pU013. 2. "anye tu anadhimatArthagantRtvena pramANalakSaNamabhidadhati, te spayuktavAdino draSTavyAH / kathamayukta. pAditA teSAmiti cet, ubhyate--vibhinakArakotpAdilaikArthavijJAnAnAM bathAvyavasthitaikArthagrahItirUpatvAvizeSepi pUrvotravijJAnasya prAmANya mottarasya ityatra niyAmakaM vaktavyam / atha yathAvasthitArthahItirUpatvAvizeSepi prolpadravijJAnasya prAmAzyamupapadyate na prathamopsaravijJAnasyaH tadA anenaiva nyAyena prathamasthApyamAmAra prasattama, gRhItArthagrAhityAvizeSAt / -tasvI0 li. pU. 30.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR. 5. paM0 17.] bhAvATippayAni bacAva kAraNa bhUla hai| yesUri kI laya bhArata aura svarUpa ubhayamUlakara hai jaba ki mA0 hemacandra ke isa lakhANa meM kevala svarUpa kA nidarzana hai, kAraNa kA nhiiN| pR0 5.50 6. 'sAdhakabAdhaka'-tulanA-"sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt tatra saMzosi:laghI0 sthavi0 1. 4. aSTaza0 kA0 3, "seyaM sAdhakabAdhakapramANAnupapasI satyAM samAnadharmopajabdhivinazyadavasthAvizeSasmRtyA sahAvinazyadavasthayakasmin kSaNe satI saMzayajJAnasya heturiti / siddham / tAtparya 0 1. 5 23. "na hi sAdhakabAdhakapramANabhAvamavadhUya samAnadharmAdidarzanA. devAso"-nyAyaku pR.8. pR0 5.50 13. 'vizeSA'-pratyakSa-anumAna ubhaya viSaya meM zramabhyavasAya kA svarUpa batalAte hue prazastapAda ne likhA hai ki ananyasAyopi pratyakSAnumAnaviSaya eva sjaayte| satra pratyasaviSaye tAvat 10 prasiddhArtheSvaprasiddhArtheSu vA dhyAsanAdanArthatvAvara kimityaalopnmaatrmndhyvsaayH| yathA bAhIkasya panasAdiSvanabhyavasAyo bhavati / tatra sattAdravyatvapRthivItvavRkSatvarUpavarakAdizAkhApapezo'dhyavasAyo bhavati / panasatvamapi panaseSvanuvRttamAnAdibhyo jhyAvRttaM pratyattameva kevalaM tUpadezAbhASAdvizeSasajJApratipasina bhavati / anumAnaviSaye'pi nArikeladvIpavAsinaH sAsnAmAtradarzanAt ko na khalvayaM prANI syAdityanabhyavasAyo bhavati |"-prshst. pR. 182, 16 usI ke vivaraNa meM zrIdhara ne kahA hai ki-"seyaM saMjJAvizeSAnavadhArahAtmikA pratItiramadhyavasAya; "kandalI. pR0 183. prA0 hemacandra ke lakSaNa meM vahI bhAva samiviSTa hai| pR0 5.50 15-'pareSAm'-tulanA--"pratyakSaM kalpanApoDaM nAmajAsthAdhasaMyutam" pramANasamu01.3. "satra pratyakSa kalpanApADhaM yajahAnama rUpAdI nAmajAtyAdikalpanArahitaM tadasamakSa 20 prati vartate iti pratyakSam"-nyAyapra0 pR0 7. "kalpanApohamabhrAntaM pratyakSamA nyAyavi0 1.4. pR 5. paM0 17, 'atasmin-prA. hemacandra kA prastuta lakSaNa kaNAda ke lakSaNa kI taraha kAraNamUlaka nahIM hai para yogasUtra aura pramAmayatatvAloka ke lakSaNa kI taraha svarUpamUlaka hai| ____25 1. "sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca saMzayaH" " ca dRSTavat" "yathAmAdRSTavA" "vidyA'vidyAtazca saMzayA-vaizeSa sU0 2. 2. 17-20. "samAnA'nekadharmottevipratipaserupalamadhyanupalabdhyavyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH"-nyAyasU0 1. 1. 23. "anye tu saMzayalakSaNamanyathA vyAcakSate-sAdharmyadarzanAdvizeSopalipsorthimazaH saMzaya iti"-sthAyavA0-1.1.23. "bauddhAbhimataM saMzayalakSaNamupanyasyati / anye sviti / tAraparya0 1.1.23. 2. "sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakATisaMspazi jJAna saMzayaH |"-prmaannn0 1, 12. 3. indriyadoSAt saMskAradoSAcAvidyA" vaize0 sU06. 2. 10. 4. "viparyayo mithyAzAnamatadpapratiSThA / yogasU01.8 pramANana01.10, 11.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ TAMINORIHINmst pramANamImAMsAyAH [ 305. paM. 16pR5. paM0 18. 'timirAdidoSAta-tulanA--"sayA rahi simirAzubhramakhanIyAnasaMkSobhAdhanAhitavibhrama zAna pratyakSam"-nyAyavi0 1. 6. "timiram azA vilakaH indriyagatamidaM vibhramakArayam / zrAzubhramaNamalAtAdeH / mandaM bhramyamAse asmAtAdI na cAmtirutpadyate vadarthamAzubhahaNena vizeSyate bhramaNam / etaruca viSayagataM vibhramakAraNam / mAvA gamana 5 nauyaanm| gacchantyA nAvi sthitasya gacchadRzAdibhrAmitarutpadyate iti yAnagrahaNam, esapa bAyAzrayasthitaM vibhramakAraNam / saMzobhA vAtapittazleSmaNAm / vAtAdiSu hi somaM gateSu jvalitastambhAdibhrAntisatpathave, etaca adhyAtmagataM vibhramakArasam / nyAyayi0 TI0 1.6. i mamm gpune M pR0 5. paM0 22. 'tatprAmANyaM tutulanA--"tathAhi vijJAnasya tAvatprAmANyaM svato vA 10 nizcIyate parato vA? / na tAvat pUrvaH kalyaH na khalu vijJAnabhanAtmasaMvedanamAtmAnamapi gRhAti prAgeva tatprAmANyam | nApi vijJAnAntaram / tat vijJAnamityeva gRhIyAma punarasthAvyabhicAri. tvam / sAnatvamAtraM ca sadAbhAsalAdhAramAmiti na svataH prAmANyAvadhAraNam / evena saMvedananaye'pi avyabhicAragrahaNaM pratyuktam / nApi parasaH / paraM hi tadgocaraM vA jJAnamabhyu paMtheta, arthakriyAnirbhAsa vA jJAnAntaram, tadgocaranAntarIyakAntagdarzana vA? | taba sarva 15 svatA'navadhAritaprAmANyamAkulaM sat kathaM parda' pravartake zAnamanAlaye / svatA vArasya prAmANye kimaparAddhaM pravartakazAnena, yena rimapi tantra syAt / nava prAmANyaM jJAyate svata ityAveditam / 'tAparya 1. 1. 1. pR. 1. paM0 1. 'prAmANya'-...darzanazAstroM meM prAmANya aura aprAmANya ke 'svataH 'parata:' kI carcA bahuta prasiddha hai| aitihAsika dRSTi se jAna par3atA hai ki isa carcA kA 5) mUla vedoM ke prAmANya mAmane na mAnanevAle do pakSoM meM hai| jaba jaina, bauddha Adi vidvAnoM ne veda ke prAmANya kA virodha kiyA saba vedaprAmANyavAdI bhyAya-vaizeSika-mImAMsaka vidvAnoM ne verdA ke prAmANya kA samarthana karanA zurU kiyaa| prArambha meM yaha carcA 'zabda'pramAgdha taka hI parimita rahI jAna par3atI hai para eka bAra usake tArkika pradeza meM prAne para phira vaha vyApaka bana gaI aura sarva jJAna ke viSaya meM prAmANya kiMvA aprAmANya ke 'svata:' 'parata:' OM kA vicAra zurU ho gyaa| isa carcA meM pahile mukhyatayA do pakSa par3a gye| eka to veda-aprAmANyavAdI jainabauddha aura dUsarA vedaprAmANyavAdI naiyAyika, mImAMsaka praadi| veda-prAmANyavAdiyoM meM bhI usakA samarthana bhinna-bhinna rIti se zurU huaa| IzvaravAdI nyAya vaizoSika darzana ne veda kA prAmANya IzvaramUlaka sthApita kiyaa| jaba usameM vedaprAmANya parata: sthApita kiyA enimARHAIRMALADMAAmanyIMAJHASAWAIIAHuniyliyu... IIIIII IIIIIIIIIIII II II III 1. "autikasta zajhadasyAna mambandhastasya jJAnamupadezo'vyatirekazcAye 'nupaladhai tat pramANa bAdarAyaNAsthAnapekSayAt" jaimi0 sU0 1.1.5. "tatmAta tat pramANama anapekSatvAt / nakha sati pratyayAntaramapekSitavyam, purupAntaraM dhASi; svayaM pratyayo hyasau |"-shaabrbhaa0 1.1. 5. vRhatI01.1.5. "savijJAnaviSayamidaM nArapratIyatAm / pramANatvApramANatve svataH ki paraso'yacA ||"-zlokavA coda0 zlo033.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8080sement 06.50 1.] bhASATippaNAni / 15 . Prast ..........npreneumodamak... gayA saba bAkI ke pratyakSa prAdi saba pramANoM kA prAmANya bhI 'pha' ho siddha kiyA gayA aura samAna yuti se usameM aprAmANya ko bhI 'parataH' hI nizcita kiyaa| isa taraha mAyAmAsa dogoM kA hI nAmazeSika sammata hue| mImAMsaka IzvaravAdI na hone se vaha tanmUlaka prAmANya to veda meM kaha hI nahIM sakatA thaa| asaeba usane vedaprAmANya svata: mAna liyA aura usake samarthana ke vAste pratyakSa prAdi sabhI zAnoM , kA prAmANya svata: hI sthApita kiyA / para usane aprAmANya ko to 'parata:' hI mAnA hai| yadyapi isa carcA meM sAMkhyadarzana kA kyA mantavya hai isakA koI ullekha usake upalabdha pracoM meM nahIM milatA phira bhI kumArila, zAntarakSita aura mAdhavAcArya ke kathanoM se jAna pakSatA hai ki sakhyidarzana prAmANya-aprAmANya donoM ko 'svasa. ho mAnane vAlA rahA hai| zAyada usakA sadviSayaka prAcIna sAhitya maSTaprAya humA ho| ujha pAcAryoM ke pranthoM meM 10 ho eka aise pakSa kA bhI nirdeza hai jo Thoka mImAMsaka se praladara hai arthAt vaha aprAmANya ko svataH hI aura prAmANya ko 'parata:' hI mAnatA hai| sarvadarzana saMgraha meM-saugatAzcarama svata: (sarvada0 pR0 376 ) isa pakSa ko bauddhapakSa rUpa se varNita kiyA hai sahI, para savasaMprai meM jo bauddha pakSa hai vaha bilakula judA hai| saMbhava hai sarvadarzanasaMgrahanirdiSTa bauddhapakSa kisI anya bauvizoSa kA rahA ho| zAntarasila ne apane bauddha mantavya ko spaSTa karate hue kahA hai ki-----prAmANya aprAmANya abhaya 'svata:', 2-bhaya 'paratA', 3-donoM meM se prAmANya svamA aura aprAmANya parasaH, tathA -praprAmANya svataH, prAmANya parasa:-ina pAra pakSoM meM se koI bhI bauddhayata nahIM hai kyoki ve cAro pakSa niyamavAle haiN| bIlupasa praniyamavAdI hai mardhAt prAmANya ho yA aprAmANya donoM meM koI svata:' to koI 'parataH aniyama se hai| abhyAsadazA meM to svata:' samajhanA 20 cAhie cAhe prAmANya ho yA praprAmANya / para anabhyAsadazA meM 'parata:' samajhanA cAhie / 1 "pramAgato'rthapratipanI pravRttimAmAdarthavat pramANam'-jyAyabhA0 pR0 / tAtparya0 1.1.1 / ki vijJAnAnAM prAmANyamaprAmANyaM ceti dvayamAra svataH uta ubhaSamari parata: zrAhostridaprAmANyaM svataH mAmANya tu parata: utasvit prAmANyaM svata: aprAmArAvaM tu parata iti / tatra parata patra vedasya prAmArayamiti vakSyAma: 1...sthitametadarthakriyAzAnAt prAmANyanizcaya iti / tadidamuktam / pramANato'pratipattI pravRttisAmadhyAMdaryavat pramANamiti / tasmAdaprAmANyamami parokSAmityatA iyamapi parata ityeSa eva pakSaH zreyAn / nyAyapra0 pR0 160-174 1 kandalI pR0217-220! mAyAH paratantratvAt sarmapralayamambhavAt / tadanyasminnanAzcAsAna vidhAntarasambhava: .."-syAyaku0 2.1 // tasvaci pratyakSa pR0 183-233 / 1 "svata: sarvapramANAnAM prAmAyaNamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH katu manyena zakyate ||"-lokyaa. sU02. shlo057| 3 zlokavA0 sU0 3. mo0 85 / "nidAhu svata: / " lokavA0 sU0 2."zlo0 343 tasvasaM0 10 kA0 2011. "pramANatvApramANatve svata: sAMkamA samAzritA::"-sarvada0 jaimi0pU0276 / 5 "nAdi bauddha rapAM caturNAmekatameA'pi pksso'bhiisstto'niympksssthessttsvaat| tathAhi umayamadhyetat kizita svata: kiMcit parata: iti pUrvabhupavarNitam / ata eva pkssctussttyopnyaas'pyyuktH| zcamasyApya - niyamapakSasya saMbhavAt / tasvasaM0 pa0 kA0 3123 / ... .... .........
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyA: [106.50 14 RIMARoma jaina paramparA ThIka zAntarakSisakathita bauddhapakSa ke samAna hI hai| vaha prAmANyaaprAmANya donoM ko abhyAsadazA meM 'svataH' aura amabhyAsadazA meM 'parasaH' mAnatI hai| yaha mantavya pramAgAna yatasvAloka ke sUtra meM bhI spaSTatayA nirdiSTa hai| yadyapi prA. hemacandra ne prastuta sUtra meM prAmANya-praprAmANya donoM kA nirdeza na karake parIkSAmukha kI taraha kevala prAmANya ke svata;-parataH kA hI nirdeza kiyA hai tathApi devasUri kA sUtra pUrNatayA jaina paramparA kA dyotaka hai| jaise---"tatprAmANyaM svataH parasazceti / " parI0 1. 13. ! "tadubhayamutpattI parata eSa saptau tu svata: paratazyosi-pramANana0 1.21 // isa svata:-parata: kI carcA kamazaH yahA~ taka vikasita huI hai ki isameM utpatti, zani aura pravRtti donoM ko lekara svataH parata: kA vicAra bar3e vistAra se sabhI darzanoM meM prA 100 gayA hai aura yaha vicAra pratyeka darzana kI anivArya carcA kA viSaya bana gayA hai| aura isa para pariSkArapUrNa tasvacintAmaNi, gAdAparaprAmANyavAda prAdi jaise jaTila andha bana gaye haiN| pR0 6. paM0 14. 'aSTArthe tu'...aAgama ke prAmANya kA jaba prazna aAsA hai saba usa kA samarthana khAsa khAsa prakAra se kiyA jAtA hai / prAgama kA jo bhAga parokSArthaka nahIM hai usake prAmANya kA samarza ne saMvAda sAdiyA mukara hai para asakA jo bhAga parosArthaka, 15 vizeSa parokSArthaka hai jisameM carmanetroM ko pahu~ca nahIM, usake prAmANya kA samarthana kaise kiyA jAya ? / yadi samarthana na ho sake saba to mAre mAgama kA prAmANya DUbane lagatA hai| isa prazna kA asara sabhI sAMpradAyika vidvAnoM ne diyA aura apane-apane bhAgoM kA prAmANya sthApita kiyA hai| mImAMsaka ne vedoM kA hI prAmANya sthApita kiyA hai para vaha 'apauruSeyatvA yukti se, jaba ki unhIM vedoM kA prAmANya bhyAya-vaizeSika ne anya prakAra se 20 sthApita kiyA hai| makSapAda vedoM kA prAmANya prAptaprAmANya se vasalAte haiM aura usake dRSTAnta meM ve kahate haiM ki jaise veda ke eka aMza mantra-Ayurveda mAdi yathArtha hone se prabhAva hai vaise hI bAko ke amya aMza bhI samAna prAptaprasIta hone se pramANa haiM-"mantrAyurvedaprAmANyAca tatprAmANya prAptaprAmANyAsa / yAyamU0 2. 1. 66 / 28 prA. hemacandra ne prAgamanAmANya ke samarthana meM akSapAda kI hI yukti kA anugamana kiyA hai para unhoMne mantra-Ayurveda ko dRSTAnta na banAkara vividhakAryasAdhaka jyotiSa-gaNita zAstra ko hI dRSTAnta rakhA hai| jaina prAcAryoM kA mantra-mAyurveda kI apekSA jyotiSa zAsa kI ora vizeSa mukAva itihAsa meM jo dekhA jAtA hai usake prA. hemacandra apavAda nahIM hai / ___ yaha mukAva prAcIna samaya meM bhI kaisA thA isakA eka namUnA hameM dharmakIrti ke 30 andha meM bhI prApya hai| dharmakIti ke pUrvakAlIna yA samakAlIna jaina AcArya apane pUjya tIrthakaroM meM sarvasva kA samarthana jyotiSazAstra ke upadezakatvahetu se karate the isa matalaba kA jainapaca dharmakIti ne jaina paramparA meM se lekara khaNDita yA dUSita kriyA hai-"pratra TAMAREE 1 prabheyaka pu. 38 B-44 B.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107. paM07.] bhASATippakhAni / vaidhayodAharaNam-yaH sarva prAsto pani mAdikAmupadhAna tadyathA RSabhavala. mAnAdirivi / " nyAyadhi. 3. 131 / isakA aitihAsika aMza aneka dRSTi se jaina paramparA aura bhAratIya darzanoM kI paramparA para prakAza DAlanevAlA hai| pR06.50 16. 'propalabdhihetu: prA0 hemacandra ne pramAkhasAmAnya ke lakSaNa kA vicAra samApta karate hue darzanaprasiddha baNDanapraNAlI ke anusAra kevala nyAya-bauddha paramparA ke, sIna ho lakSaNadhAsyoM kA nirAsa kiyA hai| pahile aura dUsare meM nyAyamarI aura pAyasAra ke mantavya kI samIkSA hai| tIsare meM dharmakIrmi ke mata kI samIyA hai jisameM zAmsarahisa ke vicAra kI samIkSA bhI prA AtI hai| sulanA--"Apalabdhihetuzca pramAsam |"bhaaybhaa0 2. 1. 12 / carakasa pR0 266 / pR. 6.50 18 'atha ka karmAdi'tulanA--"apara punarAvakSase-sAmamo nAma samudi. 10 tAni kArakAyi teSAM varUpyamahadayaGgamam, praca ca hAni pRthagavasthitAni karmAdibhAvaM majante / praya ca tAnyeva samudihAni karakhobhavantoti ko'yaM nayaH / tasmAt kA karmavyatiriktamayabhi. cArAdivizeSaNakArthapramAjanaka kArakaM kraamucyte| sadeva ca tRtIyayA zyapadizanti / ...... tasmAt kartRkarmavivakSayA saMzaviparyayarahitArthabodhavidhAyinI boSAyodhasvamAtrA sAmagrI pramANamiti yuktam / " nyAyama * pR0 14-15 / / pR0 6. paM0 27 'sAMpacArika'-tulanA-"mAsyavahArikasyedaM pramANasya lakSavam , 'pramANamaSisaMvAdi zAnam' iti / " tatvasaM 0 50 kA 2681, 282 / pR0 1. paM0 28 'uttarakAlabhAvino-tulanA-"nanu ca yadyavikalpaka pratyakSaM kathaM vena vyavahAraH, tathAhi idaM sukhasAdhanaM irda duHkhasyeti yadi nizcinAti tadA tayoH prAptiparihArAya pravartase-- "avikalpamapi jhAnaM vikalpotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGga taddvAreNa bhavatyataH // sadvAreNeti / vikalpadvArekhAvikalpakamapi nizcaya hetulena sakalavyabahArAja bhavati / tathAhi pratyakSa kalpanApotamapi sajAtIyavijAtIyavyAvRtamananAdikamartha sadAkAranirbhAsotyasitaH prischinddutpdyte| saca niyatarUpavyavasthitavastuprAhityAdvijAtIyavyAvasthAkA- 23 rAnugatatvAya nava vastuni vidhipratiSedhAvAvirbhAvayati-analo'yaM nAsau kusumassavakAdiriti / kSayopa vikalpayoH pAramparyeva vastuni pratibandhAda[vi]saMvAdiye'pi na prAmANyamiSTam / harayavikalpyayorekasvAbhyavasAyena prvRtterndhigtvsturuupaadhigmaabhaavaat| tasvasa 050 kA0 1306 // ma. 1. prA0 1. sU0 -10 pR0 7. jaina paraMparA meM jJAna carcA do prakAra se hai-pahanI prAgamikavimAgAzrita aura dUsarI tArkikavibhAgAzrita | jisameM mati, zruta mAdi rUpa se 30 vibhAga karake carcA hai vaha prAgamivibhAgAzrita aura jisameM pratyakSa pAdirUpa se pramAkhoM kA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyAH [ 7. 07 farm rake carcA hai vaha taarkikvibhaagaashrit| pahalI varSA kA amizrita udAharaNa hai Avazyaka niyukti aura dUsarI carcA kA zramizrita udAharaNa hai nyAyAvavAra / jaina paraMparA meM prAcIna aura maulika carcA to Agamika vibhAgAzrita hI hai| sArkikafabhAgAta carcA jaina paraMparA meM kaba aura kisane sarvaprathama dAkhila kI, ise nizcitarUpa se kahanA abhI saMbhava nahIM / sthAnAna aura bhagavatI ye donoM gaMgAdharakRta samajhe jAnevAle gyAraha meM se haiM aura prAcIna bhI avazya haiN| unameM yadyapi tArkika vibhAga kA nirdeza spaSTa hai tathApi yaha mAnane meM koI virodha nahIM dIkhatA ki sthAnAMGga bhagavatI meM vaha tArkika vibhAga niryutikAra sAhu ke bAda hI kabhI dAkhila huA hai kyoMki Avazyaka niyuki jo bhadrabAhukRta mAnI jAtI hai aura jisakA Arambha hI jJAnacarcA se hotA hai usameM prAgamika vibhAga 10 hai para tArkika vibhAga kA sUcana taka nahIM hai| jAna par3atA hai niyukti ke samaya taka jaina AcArya yadyapi jJAnacarcA karate to the zrAgamika vibhAga ke dvArA hI, phira bhI ve darzanAntarapratiSThita pramANacarcA se bilkula anabhijJa na the| itanA ho nahIM balki prasaGa dekhakara ve darzanAntarIya prabhAvazailI kA upayoga evaM usameM saMzodhana bhI kara lete the / ataeva usI bhadrabAhu kI kRti mAnI jAnevAlI dazavaikAlika niyukti meM hama parArthAnumAna kI carcA pAte haiM 15 jI avayavAMza meM ( gA0 50 ) darzanAntara kI parArthAnumAnazailI se anokhI hai| jAna par3atA hai sabase pahile prArtharakSita ne, jo janma se brAhmaNa the aura vaidika zAstroM kA abhyAsa karane ke bAda hI jaina sAdhu hue the, apane grantha anuyogadvAra ( pR0 211 ) meM pratyakSa, anumAnAdi cAra pramANoM kA vibhAga jo gautamadarzana ( nyAyasU0 1.1.3 ) meM prasiddha hai, usako dAkhila kiyA / umAsvAti ne apane svArtha sUtra ( 2.10-12 ) meM pratyakSa-parokSa 20 rUpa se jisa pramANadvayavibhAga kA nirdeza kiyA hai vaha khuda umAsvAtikaka hai yA kisI anya AcArya ke dvArA nirmita huA hai isa viSaya meM kucha bhI nizcita kahA nahIM jA sakatA / jAna par3atA hai Agama ko saMkalanA ke samaya pramANacatuSTaya aura pramASadvayavAle donoM vibhAga sthAnAGga tathA bhagavatI meM dAkhila ho gye| Agama meM donoM vibhAgoM ke saMniviSTa ho jAne para bhI jaina AcAryoM kI mukhya vicAradizA prasAdvayavibhAga kI ora 25 hI rahI hai| isakA kAraNa spaSTa hai aura vaha yaha ki pramANacatuSTayavibhAga asala meM nyAya darzana kA hI hai, ear umAsvAti ne use 'nayavAdAntare' ( tatvArthamA 1.6 ) kahA hai jaba ki pramANavibhAga jainAcAryoM kA svopajJa hai| isI se sabhI jaina tarkapranthoM meM usI vibhAga ko lekara pramANa carcA va jJAna carcA kI gaI hai| prA0 demacandra ne bhI isI sababa se usI prabhAvibhAga ko apanAyA hai / 20 00 heU 1 "duvihe nANe patte taMjadA pathakkhe cetra parokakhe caiva / " sthA0 2. pR0 46 A. "zrA he paM0 0 pacakkhe, aNumANe, grovamme, Agame / " sthA0 4. pR0 234 A. "se ki va pamANe 1 / pamANe ca utrihe parate, taM jahA - paccakhe ....... jahA gadAre tahA yavva' | 2 bhaga0 zu0 5. 30 3. bhAga 2. pR0 211 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ NA .. Belope0 bhASATippaNAni / 50 7.50 .] Narstinatin... Rashtanisimilaisividiositio n S iraiminatinatier -100.......... nyAya vaizeSika Adi sarvapradhAna vaidika darzanoM ke prabhAva ke kAraNa bauddha bhikSu to pahile hI se apanI piTakocita mUla maryAdA ke bAhara bAdabhUmi aura taduSita tarka-pramANavAda kI ora jhuka hI gaye the| kramaza: jaina bhikSu bhI vaidika aura bauddhadarzana ke sarkavAda ke asara se bharI na raha sake ataeva jaina prAcAryo meM jaina paramparA meM zAnavimA kI bhUmikA ke apara pramANavibhAga kI sthApanA kI aura prativAdI vidvAnoM ke sAtha usI pramANavibhAga ko lekara goSTI yA carcA karane lge| Aryarahita ne pratyakSa-anumAna prAdirUpa se caturvidha pramANavibhAga darzAte samaya pratyakSa ke varNana meM ( anuyo0 40 211 } indriyapratyakSarUpa matijJAna kA aura AgamapramANa ke varNana meM zrutajJAna kA spaSTa samAveza sUcita kara hI diyA thA phira bhI prAgamika-tArkika jaina AcAryoM ke sAmane barAbara eka prazna prAyA hI karatA thA ki anumAna, napamAna, arthApatti prAdi darzanAntaraprasiddha pramANoM ko jainajhAmaprakriyA mAnatI hai 10 yA nhiiN| agara mAnavI hai to dhanakA svatantra nirUpaNa yA samAveza usameM spaSTa kyoM nahIM pAyA jAtA hai| isakA javAba jahA~ taka mAlUma hai sabase pahile mAsvAti ne diyA hai (tasvArthamA0 1.12 ) ki ve anumAnAdi darzanAmtarIya sabhI pramANa mati, asa jinheM hama parokSa pramANa kahate haiM usI meM antarbhUta haiN| umAsvAti ke isI avAma kA akSaraza: anusaraNa pUjyapAda ne ( sarvArthasi0 1.12 ) kiyA hai| para usameM koI nayA vicAra yA vizeSa spaSTatA 10 nahIM kii| caturvidha pramANa vibhAga kI apekSA vividha pramAvibhAga jaina prakriyA meM vizeSa pratiSThA pA cukA thA aura yaha humA bhI yogya / alapatra nandIsUtra meM usI dvividha pramANavibhAga ko lekara jJAnacarcA vizeSa vistAra se huii| nandokAra meM apanI zAnacarcA kI bhUmikA to racI vividha pramANavibhAga para phira bhI unhoMne ArakSita ke caturvidha pramAgA- 20 vibhAgAzrita varNana meM se mukhyatayA vo tasva lekara apanI carcA kii| inameM se pahilA tatva se yaha hai ki loka jisa indriyajanya jJAna ko pratyakSa samajhate va kahate haiM aura jise jainetara sabhI tArkiko ne pratyakSa pramANa ho mAnA hai, usako jaina prakriyA meM bhI pratyakSa pramANa kahakara pratyakSa pramANa ke do bheda kara diye / mandIsU 3) jisase eka meM umAsvAtikathita avadhi Adi mukhya pramANa rahe aura dUsare meM indriyajanya jhAna bhI pratyakSarUpa se rhe| 25 dUsarA tazva yaha hai ki jise darzanAntara Agama pramANa kahate haiM vaha vastutaH zrutajJAna hI hai aura parokSa prabhAva meM samAviSTa hai| yapi prAgamika zAnacarcA calatI rahI phira bhI jaina vicAraprakriyA meM tArkikatA bala pakar3ane lgii| isI kA phala nyAyAvatAra hai| usameM dvividha pramANavibhAga lekara tArkika zailI se jJAna kA nirUpaNa hai / usakA mukhya uddezya jaina prakriyAnusArI anumAna-nyAya 80 ko batalAnA....yaha hai| hama dekhate haiM ki nyAyAvatAra meM parokSapramANa ke bheda ke varNana ne hI mukhya jagaI rokI hai phira bhI isameM yaha nahIM kahA hai ki jaina prakriyA parokSapramANa ke amuka aura itane hI mAnatI hai jaisA ki Age A kara anya prAcAryoM ne kahA hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 [ pR0 7. pramANamImAMsAyAH jinabhadra kSamAzramaNa ne apane prati vistRta bhASya meM dvividha pramANa vibhAga meM Agamika pakSa jJAnavibhAga kA tarkapuraHsara samAveza batalAyA aura AryarakSitasthApita tathA nandIkAra dvArA strIkRta indriyajanya- noindriyajanya rUpa se dvividha pratyakSa ke varNana meM AnevAle usa fara saafraka aura pAramArthika pratyakSa aisA nAma dekara sabase pahale parihAra kiyA- "mobhayaM jaM taM saMvavahArapazcakakhaM |"--vizeSA0 bhA0 gA0 5- jise prativAdI pArkiMga jaina sArkinI ko bhAvale bhiyA gharate the| virodha isa taraha batalAyA jAtA thA ki jaba jainadarzana asa-AtmAzrita jJAna ko hI pratyakSa kahatA hai taba usakI prakriyA meM indriya jJAna kA pratyakSarUpa se sthAna pAnA viruddha hai / kSamAzramamAjI ne yaha saba kucha kiyA phira bhI unhoMne kahIM yaha nahIM batalAyA ki jaina prakriyA parokSa prabhAga ke itane bheda 10 mAnatI hai aura ve amuka haiM / isa taraha abhI taka jaina paraMparA meM zrAgamika jJAna carcA ke sAtha hI sAtha, para kucha pradhAnatA se pramANacarcA ho rahI thI, phira bhI jaina tArkikoM ke sAmane dUsare prativAdiyoM kI ora se yaha prazna bAravAra AtA hI thA ki jaina prakriyA agara anumAna, Agama Adi darzanAntara prasiddha pramANoM ko parokSa pramAgArUpa se svIkAra karatI hai to use yaha spaSTa karanA 15 Avazyaka hai ki vaha parokSa pramANa ke kitane bheda mAnatI hai, aura haraeka bheda kA sunizcita paM0 lakSaNa kyA hai ? | jahA~ taka dekhA hai usake AdhAra se niHsaMdeha kahA jA sakatA hai ki ukta prazna kA Rare sabase pahile bhaTTAraka aphalaGka ne diyA hai| aura vaha bahuta hI spaSTa tathA sunizcita hai| akalaGka ne apanI laghoyalayo meM batalAyA ki parokSa pramANa anumAna, pratyabhijJAna, 30 mara, tarka aura Agama aise pA~ca bheda haiN| unhoMne ina bhedoM kA akSaya bhI spaSTa bA~dha diyA / hama dekhate haiM ki makalaGka ke isa spaSTokaraNa ne jaina prakriyA meM Agamika aura tArkika jJAna carcA meM bArabAra khar3o honevAlI saba samasyAoM ko sulajhA diyA / isakA phala yaha huA ki aGka ke uttaravartI digambara zvetAmbara sabhI tArkika vasI akalaGkadarzita rAste para hI calane lge| aura unhIM ke zabdoM kI eka yA dUsare rUpa se lekara yatra tatra vikasita kara 25 apane apane choTe aura bRhatkAya granthoM ko likhane laga gye| jaina tArkikamUrdhanya yazo fare ne bhI usI mArga kA avalambana kiyA hai / yahA~ eka bAta jAna lenI cAhie ki jina akalaka ne parokSa pramANa ke bheda aura unake lakSaNoM ke dvArA darzanAntaraprasiddha anumAna, zrarthApati, upamAna Adi saba pramANoM kA jaina prakriyAnusArI nirUpaNa kiyA hai vehI prakalaGka rAjavArttikakAra bhI haiM, para unhoMne apane vArzika meM darzanAntaraprasiddha una pramAyoM kA 30 samAveza yatrayI ke anusAra nahIM para tasvArthasAdhya aura sarvArthasiddhi ke anusAra kiyA hai aisA kahanA hogaa| phira bhI ka bhASya aura siddhi kI apekSA akalaGka ne apanA 1 "jJAnamA matijJA cintA cAbhinivezanam / prAnAmayojanAcche bhutaM zabdAnuyojanAt / aat0 3 1. svaSi0 3. 1 / 2 "sUrA -akalaGkana vArttikakAreNa" siddhi ci0 TI0 pR0 254. B. !
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASATippaNAni / 23 prakAra kucha dUsarA hI batalAyA hai ( raajaa0054)| akalaGka ne parokSa pramANa ke pAMca bheda karate samaya yaha bhyAna avazya rakkhA hai ki jisase umAsvAti Adi pUrvAcAryoM kA samanvaya viruddha na ho jAya aura Agama tathA niyukti Adi meM matijJAna ke paryAyarUpa se prasiddha smRti, saJjJA, cintA, abhinibodha ina zabdoM kI sArthakatA bhI siddha ho jAya / ast kAraNa hai ki akalaGka kA yaha parokSa prabhAga ke paMca prakAra tathA unake lakSaNa kathana kA prayatna avApi sakala jaina sArkikamAnya rahA / A0 hemacandra bhI apanI mImAMsA meM parAca ke ho bhedoM ko mAnakara nirUpaNA karate haiN| 3 .] 07. paM0 17. " pR0 7. paM0 10 vaizeSikA : '- prazastapAda ne zAbda- upamAna Adi pramANoM ko anumAna meM hI samAviSTa kiyA hai| ataeva uttarakAlIna tArkiko? me vaizeference se pratyakSaanumAna do hI pramANoM kA nirdeza kiyA hai / svayaM kaNAda kA bhI "etena zAbda vyAkhyAtam- 10 vaize0 sU0 1, 2. 3- isa sUtra se bar3hI abhiprAya hai jo prazastazada, zaGkara mizra Adi ne nikAlA | vidyAnanda prAdi jainAcAryoM ne bhI vaizeSikasammata pramANadvitva kA hI nirdeza ( pramANapa pR0 66 ) kiyA hai taba prazna hotA hai ki prA0 hemacandra vaizeSikamata se prabhAtraya kA kathana kyoM karate haiM ? / isakA kala nahIM hai ki vaizeSikasammata pramAtritva kI paramparA bhI rahI hai jise bhA: hemacandra ne liyA aura pramAkhadvitvavAlI paramparA kA nirdeza 15 nahIM kiyaa| siddharSikRta nyAyAvatAravRti meM ( 306) hama usa pramANatritvavAlo vaizeSika paramparA kA nirdeza pAte haiN| vAdideva ne to apane ratnAkara ( pR0 313, 1041 ) meM vaizeSikasambhavarUpa se dvitva aura tritva donoM pramAyasaMkhyA kA nirdeza kiyA hai| pR0 7. paM0 11 'sAGakhyA :- tulanA sAMkhyakA0 4 | paM0 11' naiyAyikA: ' tulanA-nyAyasU0 1.1.3 3 4 pR0 7. pR0 7. prakaraNapa0 pR0 44. paM0 12 20 prAbhAkarAH ' tulanA - "tatra paJcavidhaM mAnam... iti gurormatam - pR0 7. paM0 12 ' bhADA - pulanA-"ata: paheMva pramANAni - zAstrI0 pR0 246 // pR0 7. paM0 17 ' aznute 'pratyakSa zabda kI vyutpatti meM 'a' pada kA 'indriya' artha mAnane kI paramparA sabhI vaidika darzanoM tathA bauddha darzana meM eka sI hai| unameM se kisI darzana 25 meM 'R' zabda kA zrAtmA artha mAnakara vyutpatti nahIM kI gaI hai / darzane' ke anusAra indriyAzrita jJAna hI pratyakSarUpa se phalita hotA hai| aura tadanusAra unako indriyAzrita pratyakSa mAne jAnevAle IzvarIya jJAna Adi ke viSaya meM pratyakSa kA prayoga upacarita hI mAnanA par3atA I ataeva vaidika-ata 1 "zabdopamAnayanika pRthaka prAmANyasidhyate / "muktAvalI kA0 140 / voww
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyA: [105.90 18jaina paramparA meM 'a' zabda kA 'AtmA' martha mAnakara vyutpatti kI gaI hai| sadanusAra usameM indriyanirapekSa kevala prAsmAzrita mAne AnevAle zAnoM ko hI pratyakSa pada sA mukhya artha mAnA hai aura indriyAzrita zAna ko vastutaH parokSa hI mAmA hai| usameM pramapada kA indriya artha lekara bhI vyutpatti kA AzrayamA kiyA hai para vaha anyadarzanaprasiddha / paramparA tathA lokavyavasAta ke saMgraha kI prati se| ma ra pAzA ke anusAra indriyAzrita jJAna meM pratyakSa pada kA prayoga mukhya mahoM para gAya hai| indriya sApekSa jJAna ko mukhya pratyakSa mAnanevAle ho yA bhAtmamAtra sApena ko para ke sabhI pratyakSa ko sAkSAtkArAtmaka hI mAnate va kahate haiN| pR0 7.50 18. 'asaM pratigatama-tulamA-"anasyAratasya prativiSayaM vRti: pratyakSam"10 nyAyamA 0 1.1 / "pratyakSamiti / pratigasamAzritamakSam / pAyabi0 TI0 1.3 // pR07. paM0 21. 'pakAraH-tulanA-"cakAraH pratyakSAnumAnayostulyabastatvaM samuzcinAti" nyAyavi0 TI0 1. 3. nyAyA0 siTI Y016 / / pR0 7. paM0 23. 'jyeSThateti'-pramANoM meM jyeSTharama-ajyeSThatva ke viSaya meM tIna paramparAeM haiN| nyAya aura sAMsya paramparA meM pratyakSa kA jyeSThatva aura anumAnAdi kA usakI apekSA 15 ajyeSThatva sthApita kiyA hai| pUrva utsaramImAMsAra meM apauruSeya mAgamavAda hone se pratyakSa kI apekSA mI prAgama kA jyeSTharava svAkAra kiyA gayA hai| bauddha paramparA meM pratyaza-anumAna donoM kA samabalatva basalAyA hai| jaina paramparA meM do pakSa dekhe jAse hai| prakalaGka aura tadanugAmI vidhAnanda ne pratyakSa kA hI jyeSThatva nyAyaparamparA kI taraha mAnA aura sthApita kiyA hai, aba ki sabhI .-.......... ......- -- - - ..raman 1 "akSaNoti dhyAnAti jAnatItyakSa AramA, tameva prAptakSayopazama prakSINAvamA vA pratiniyata vA pratyakSama / -sarvAtha.1.121 jIko zrarano asthavAvarAbhovaNaguNariyo jeNu / saMpaI vaDhUMda nANa' jaM paccakravaM tathaM livihaM |"-vishessaa0 bhA0 mA086 "tathA bhagavAn bhadrabAhuH jIzro zrakyo ta paI jaM baTTaI taM tu hoi pacakravaM / paraso pugNa akkhassa baTTanta ra pArokde / / ' nyAyA0 Ti0 pR0 15 // "zrAdau pratyakSagrahaNa prAdhAnyAt .........tatra ki zabdasvAdAnupadezo bhavatu aAhosthit pratyakSasyeti ? / pratyakSaroti yuktama / ki kAraNa hai| sarvapramANAnA pratyakSapUrvakatvAt iti |-nyaayssaa0 1. 1.3 sAlayatA kA05 | nyAyama0pU065, 106 / 3 ca jyecapramANapratyakSavirodhAdAmnAyasyaiva tadapekSasyAprAmANyamupcaritArthatvaM ceti yuktam / naakhaab niraapaadhaay', baagnaa mnHsimaakhnr'y' lngkaa mdinaabaadaamubhAsatI pR06| arthasaMvAdakatve ca samAne jyeSThatA'sya phaa| tadabhAve tu naiva syAt pramANamanumAdikam / tasvasaM0 kA046 / nyAyavi0 TI0 1.3 / 5 aza0 zraSTasa0 pR000|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ posmatam 25 pU08.50 20.? bhASATippaNAni / zvetAmbara prAcAryo 1 ne pratyakSa-parokSa donoM kA samavalana bauddha paramparA kI taraha svIkAra kiyA hai| pR07. paM0 26. 'vyavasthA-isa sUtra meM cArvAka ke prati pramANAntara kI siddhi karate hue dhIna yuktiyoM kA prayogA . hemacandra ne kiyA hai jo dharmakIrti ke nAma se uddhRta kArikA meM spaSTa hai| vaha kArikA dharmakIrti ke usaravartI samI bauddha, vaidika aura jaina / andhoM meM pAI jAtI hai| vRtti meM tInoM yuktiyoM kA jo vivecana hai vaha siddharSi kI nyAyAvatAravRtti ke sAtha zabdaza: milatA hai| para vAtparyaTokA aura sAMkhyasastrakaumudI ke vivecana ke sAtha usakA zabdasAdRzya hone para bhI arthasAhazya hI mukhya hai| "sa hi kAzcit pratyasavyaktIrarthakriyAsamarthArthaprApakatvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyA- 10 rataviparItatayA vyabhicAriNIzva, tata: kAlAnsare punarapi sAdRzetaraNa pratyakSavyaktInAM pramANatetarate samAyakSIta "nyAyA0 mi0 TI0 pR. 18 // "pRSTaprAmANyAprAmANyAzAnanyasAdhayeNa hi kAsAdhivyaktInAM prAmANyamaprAmAya bara viddhiiv| dRSTa sAdharmya sAnumAnameveti kathaM tenaiva tasyAprAmANyam / api cAnumAnamapramANamiti bAkyaprayogo'zaM vipratipanna sandigdhaM va puruSaM pratyarthavAn, na ca para- 15 puruSavartinI dehadharmA api saMdehAjJAnaviparyAsA gauravAdivat pratyakSatA bocyante, ma ca nadapanAla pratIyanne, vacamasyApi pratyakSAdanyasyAprAmANyopAmAt / puruSavizeSamanadhikRtya tu vacanamanarthakaM prayukajAnA nAyaM laukikara na parIkSaka ityunmasavadanavadheyavacana: syAt |"-taapry0 1.1.5 // mAnumAnaM pramANamiti vadatA lokAyatikenA'pratipannaH sandigdho viparyasto vA puruSaH kathaM pratipadyesa / na ca puruSAntaragatA prajJAnasandehaviparyayAH zakyA arvAgDazA pratyane 20 pratipasum / nApi mAnAntaraNa, anabhyupagamAt / pramatradhRtAjJAnasaMzayaviparyAsastu yaM kazcitpuruSaM prati pravartamAno'navadheyaka dhanatayA prekSAvadhi manmanavadupekSyeta / tadananAjJAnAdayaH para. puruSavartinA'bhiprAyabhedAvadhanabhedAdvA liGgAnumAvaNyAH, ityakAmenApyanumAna pramAimabhyupeyam / sAMkhyata* kA05 ! Parin................ .... pR08.50 20,'arthasyA'saMbho tulanA-tasvasaM 050 pR. 775 | vidhivi. nyAyaka0 pR. 163 / 25 siddhivi0 TI0 li. pR0 155 A, aSTasaha 0 pR0 115 / sanmatiTI0 pR.17, 73, 555 / nyAyavika TI0 li. pR.6A. 1 nyAyA0 siTI0 pR016| syAddhAdara pR0 260 / . 2 kandalI pU0 255 pramANapa0 pR066| prameyaka pR046| sthAdvAdara, pR0 261 / nyAyasAratA0 pR058| 1000RNAMONUPAL andsamniwandwwwwwwmun
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 pramANamImAMsAyAH [ pR0 8. paM0 26 pR0 8. paM0 30. 'bhAvAbhAvA' - prabhAvapramAthA ke pRthak astitva kA bAda bahuta purAnA jAna par3atA hai kyoMki nyAyasUtra aura usake bAda ke sabhI dArzanika prathoM meM to usakA khaNDana pAyA hI jAtA hai para adhika prAcIna mAne jAnevAle kaNAdasUtra meM bhI prazastapAda kI vyAkhyA ke anusAra usake khaNDana kI sUcanA I vicAra karane se jAna par3atA hai ki yaha pRthaka abhAvamAbAda mUla meM mImAMsaka paramparA kA ho honA cAhie / bhya sabhI dArzanika paramparAe~ usa bAda ke viruddha haiM / zAyada isa virodha kA mImAMsaka paramparA para bhI asara par3A aura prabhAkara usa bAda se sammata na rhe| aisI sthiti meM bhI kumArila ne usa bAda ke samarthana meM bahuta jora lagAyA aura sabhI tarakAlIna virodhiyoM kA sAmanA kiyA / prastuta sUtra ke vivecana kA nyAyAvadAra TIkA ( pR0 21 ) ke sAtha bahuta kucha zabdasAmya hai / 26 a0 1 0 1 sU0 13-14 0 8 pratyakSa ke svarUpa ke viSaya meM sAmAnyarUpa aata paramparAe~ haiM / bauddha paramparA nifoners ko hI pratyakSa mAnatI hai| nyAyavaizeSikAdi vaidika paramparAe~ nirvikalpaka salpika donoM ko pratyakSa mAnatI hai / jaina tArkika paramparA sAMkhyayoga darzana kI taraha pratyakSapramANarUpa se afreen 15 ko hI svIkAra karatI hai i A0 hemandra me dhasa parA ke anusAra nirvikalpaka ko adhyavasAya kahakara pramANAsAmAnya kI koTi se hI bahirbhUta rakkhA hai| raft pratyakSa ke lakSa meM vizada yA sphuTa zabda kA prayoga karanevAle jaina tArkika meM se pahale akala hI jAna par3ate haiM tathApi isa zabda kA mUla bauddha sapathoM meM 1 nyAyasU0 2.2.2 / 2 "abhAvo'pi anumAnametra tree kArya kAraNabhAve liGgam etramanutpanna kArya kAraNA sadbhAve liGgam / " praza0 pR0 225 / bai0 sU0 6.2.5 / 3 zAparabhA0 1.1.5 / 4 ti ceyaM prasiddhimImAMsakAnAM SaSThaM kileda pramANamiti keyaM tahiM prasiddhiH 1 / prasiddhivaizyanprasiddhivat / "bRhatI pR0 120 / "yadi tAvat kecinmImAMsakAH pramANAmyatvaM manyante tatazca vayaM ki kurmaH / " bRhatI0 pR0 123 | prakaraNa0 pR0 118-125 / 5 "bhAvo vA pramANena svAnurUpeNa mIyate / prameyatvAdyathA bhAvastasmAdbhAvAtmakAtpRthak // " zlokavA0 prabhAva0 zlo0 55. / nyAyapra0 pR0 7 / 6 "pratyakSa kalpanApoI nAmanAtyAdyasaMyutam / pramANasa0 1.3 / nyAyavi0 1.4 / 7 " dvayI pratyakSajAtiH avikalpika savikalpakA ceti / tatra ubhayI indriyArthasannikarSotpannaM zAnamavyabhicArIti lakSaNena saMgrahItApi svazabdena upAntA tatra vipratipatteH / tatra avikalpikAyAH padam zravyapadezyamiti sakkilpikAyAzca vyavasAyAtmakamiti / " - tAtparya0 pR0 125 / praza0 pRthva 186-185 / prameyaka0 1.3 / syAvAdara0 1. 7. 2 sAMkhyataH kA0 5 / yogabhA0 1. 7. /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajistanivisionaom 1012.50 14. maavaattippnnaani| hai kyoki prakalaGka ke pUrvavartI dharmakIrzi prAdi bauddha sArkikoM ne isakA prayoga pratyakSasvarUpanirUpaNa meM kiyA hai| prakalayU ke bAda se jaina paramparA meM bhI isakA prayoga rUr3ha ho gyaa| vaizaya kiMvA spaSTatva kA nirvacana tIna prakAra se pAyA jAtA hai| prakalaGka ke-"anumAnAyatirekeSa vizeSapasibhAsanam" ( latrI 1. 4 )-nirvacana kA devanAre aura yazovijayajI ne anugamana kiyA hai| jaina tarphavAsika meM (pR065) 'idanvayA' athavA 'vizeSaksayA' pratibhAsa-5 vAle eka hI nidhana kA sUcana hai| mAsikyanandI ne ( parIkSA mu. 2.4) "pratItyatarAvyavadhAna aura vizeSa pratimAsa donoM prakAra se vaizaya kA nirvacana kiyA hai jise prA. hemacandra ne apanAyA hai| 40. paM0 26. 'pratyakSa dharma-tulanA--" vijJAnAtmakaM pratyakSa pratyakSatvAta... parmiyo hetutve'nambayaprasajma iti vetana, vizeSa dharmiga kRtvA sAmAnya hetu avaat doSA'- 10 saMbhavAsa-pramANapa0 pR0 67. prameyara0 2.3. memperintender 50 1, mA0 1. sU0 15-17, pR0 10. loka aura zAstra meM sarvaca zabda kA rupayoga, yogasiddha viziSTa pratIndriya jJAna ke sambhava meM vidvAnoM aura sAdhAraNa logoM kI abA, jude jude dArzanikoM ke dvArA apane apane mantavyAnusAra bhinna bhinna prakAra ke viziSTa zAnarUpa artha meM sarvaza jaise padoM ko lAgU karane kA prayatna aura sarvazarUpa se mAne jAne. 16 bAle kisI vyakti ke dvArA hI mukhyatayA upadeza kiye gaye dharma yA siddhAnta kI anugAmiyoM meM vAstavika pratiSThA-itanI bAteM mAvAna mahAvIra aura buddha ke pahile bhI thI---isake pramANa maujUda haiN| bhagavAna mahAvIra aura buddha ke samaya se lekara Aja taka ke karIba DhAI haz2Ara varSa ke bhAratIya sAhitya meM to sarvajJatva ke asti-nAstipakSoM kI, usake vividha svarUpa tathA samarthaka aura virodhI yuktivAdoM kI, kramazaH vikasita sUkSma aura haramatara spaSTa evaM manA- 20 varUjaka carcAeM pAI jAtI haiN| sarvajJatva ke nAssipacakAra mukhyatayA sIna haiM-hArvAka, prajJAnavAdI aura puurvmiimaask| usake asvirakSakAra tara aneka darzana haiM, jinameM nyAya vaizeSika, sAMsya yoga, vedAnta, bauddha aura jaina darzana mukhya haiN| cArvAka indriyAmya bhautika lokamAna ko mAnatA hai isalie usake mata meM pratIndriya 27 bhAsmA thA usakI zaktirUpa sarvajJatva prAdi ke lie koI sthAna hI nahIM hai| prajJAnavAdI kA abhiprAya mAdhunika vaijJAniko kI saraha aisA jAna par3atA hai ki jJAna aura pradIndriya bAna kI bhI eka pratima sImA hotI hai| zAna kitanA hI uThaca kathA kA kyo na ho para mA kAlika sabhI sthUla sUkma bhAvoM ko pUrNa rUpa se jAnane meM svabhAva se hI asamartha hai| pratyakSaM kalpanAporTa .1 "na pikalpAnubaddhasya spaSTArthapratibhAsitA |"-prmaannmaa 3, 283 / vedhate'tiparisphuTam 1" tasvasaM0 kA0 1234
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pramANamImAMsAyAH [pR0 10.50 14arthAt anta meM kucha na kucha ajJeya raha ho jAtA hai| kyoMki zAna kI zakti hI svabhAva se parimita hai| vedavAdI pUrvamImAMsaka nAtyA, punarjanma, poTa bhAdi pratIndriya padArtha mAnatA hai| kisI prakAra kA pratIndriya jJAna hone meM bhI use koI bhApatti nahIM phira bhI vaha apauruSeyavedavAdI hone ke kAraNa veda ke apauruSeyatva meM bAdhaka aise kisI bhI prakAra OM ke pratIndriya mAna ko mAna nahIM sktaa| isI kamAtra abhiprAya se usane veda-nirapekSa sAkSAt dharmajJa yA sarva ke astitva kA virodha kiyA hai| veda dvArA dharmAdharma yA sarva padArtha jAnanevAle kA niSedha nahIM kiyaa| bauddha aura jaina darzanasammata sAkSAt dharmaza vAda yA sAkSAt sarvazavAda se beda ke apauruSeyatva kA kevala nirAsa hI abhipreta nahIM hai balki usake dvArA do meM aprAmANya 10 batalAkara vedabhinna AgoM kA prAmANya sthApita karanA bhI abhipreta hai| isake vikata jo nyAya-vaizeSika prAdi vaidika darzana sarvajJavAdI haiM unakA tAtparya sarvajJavAda ke dvArA veda ke apAruSeyatvavAda kA nirAsa karanA avazya hai, para sAtha hI usI vAda ke dvArA veda kA pauruSeyatva batalAkara usIkA prAmANyasthApana karanA bhI hai| nyAya-vaizeSika darzana IzvaravAdI haiN| ve Izvara ke jJAna ko nisyara-utpAda-vinAza1: rahita aura pUrNa-traikAlika sUcama-sthUla samaprabhAvoM ko yugapat jAnanevAlA-mAnakara sadvArA use sarvajJa mAnate haiN| Izvaraminna prAtmAnoM meM ve sarthajJasya mAnate haiM sahI, para sabhI prAtmAnoM meM nahIM kintu yogI AtmAoM meN| yogiyoM meM bhI sabhI yogiyoM ko ve sarvajJa nahIM mAnave kintu jinhoMne yoga dvArA vaisA sAmarthya prApta kiyA ho sirpha unhIM ko 3 / nyAya-baizeSika malAnusAra yaha niyama nahIM ki sabhI yogiyoM ko vaisA sAmarthya avazya prApSa ho / isa mana meM 20 jaise meoca ke vAste sarvazatvaprApti anivArya zarta nahIM hai vaise yaha bho siddhAnta hai ki mAkha. 1"codanA hi mUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUrumaM vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamartha zamnotyavagamayituma, nAnyat kiJcanendriyam"-zAyaramA 1.1.2 | "nAnena vacaneneha sarvazasvanirAkriyA / bacanAta . ityevamapavAdA hi sNshritH|| yadi ghaDabhiH pramANaiH syAt sarvazaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvazI yena kalyate // bhUnaM sa cakSuNNa sarvAn rasAdIn pratipadyate / " zlokayA coda0 zloka 110-2 / "dharmazalyaniSedhazca kevalo'trIpayudhyate / sarvamanyadvinAnastu puruSaH kena vAryate ||"-tsvsN0 kA0 3128 / yaha zloka tastrasaMgraha meM kumArila kA kahA gayA hai pR044| 2maca buddhIlAprayatnAno nityatve kazcidvirodha: dRSTA hi guNAnAmAzrayame dena yI gatiH nityatA pAdInAmapi bhaviSyatIti / "... kandalI pR0601"etAdRzAnumitI lAghavajJAnasahakAreNa zAnicchAkRtiSu nityatvamekatvaM ca bhAsate iti nityaikatvasiddhiH / " -dinakarI pR0 26 / 3 vai0 sU0 1. 1.11-13 / "asmadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhotena manasA syAtmAnnarAkAzadikkAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSeSu samavAye cAvitayaM svarUpa darzanamutpadyate / viyuktAnAM punazcatuSTayasanikAMdyogajadharmAnupahasAmayAt sUkSmavyavahitavipraSTeSu satya. kSamutpadyate |"-prsh0 pU0187 vai0 sU0.1.11.13 / 4 "tadevaM dhiSaNAdInAM mavAnAmapi muultH| guNAnAmAtmano yamaH seA'pavargaH prakIrtitaH " nyAyamA pR0 508. /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0 10. paM0 14 ] bhASAvini / 26 prApti ke yogiyoM kI nAke ko pUrNa jJAna zeSa nahIM rahatA, kyoMki vaha jJAna IzvarajJAna kI taraha nitya nahIM para yogajanya hone se anitya hai / sAMkhya, yoga? aura vedAnta darzanasammata sarvajJatva kA svarUpa vaisA hI hai jaisA nyAyavaizeSikasammata sarvajJatva kA / yadyapi yogadarzana nyAya-vaizeSika kI taraha Izvara mAnatA hai tathApi vaha nyAya-vaizeSika kI taraha vetana AtmA meM sarvajJatva kA samarthana na kara sakane ke kAraNa viziSTa buddhizvara meM hI IzvarIya sarvajJarava kA samarthana kara pAtA hai| sAMkhya, yoga aura vedAnta meM bauddhika sarvazatva kI prApti bhI mokSa ke vAste anivArya vastu nahIM hai, jaisA ki jaina darzana meM mAnA jAtA hai| kintu nyAya-vaizeSika darzana kI taraha vaha eka yogavibhUti mAtra hone se kisI-kisI sAdhaka ko hotI hai| , sarvavAda se sambandha rakhanevAle haz2AroM varSa ke bhAratIya darzanazAstra dekhane para bhI 10 yaha patA spaSTarUpa se nahIM calatA ki amuka darzana hI sarvazavAda kA prasthApaka hai| yaha bhI fare se kahanA kaThina hai ki sarvajJatva kI carcA zuddha tatracintana meM se phalita huI hai, yA sAmpradAyika bhAva se dhArmika khaNDana-maNDana meM se phalita huI hai / yaha bhI pramANa batalAnA sambhava nahIM ki Izvara, brahmA mAdi divya AtmAoM meM mAne jAnevAle sarvajJatva ke vicAra se mAnuSika sarvajJatva kA vicAra prastuta huA, yA buddha-mahAvIrasadRza manuSya meM 15 mAne jAnevAle sarvajJatva ke vicAra prAndolana se Izvara, brahmA mAdi meM sarvajJatva kA samarthana kiyA jAne lagA thA deva-manuSya abhaya meM sarvekSatva mAne jAne kA vicArapravAha paraspara nirapekSa rUpa se pracalita huA ? | yaha saba kucha hote hue bhI sAmAnyarUpa se itanA kahA jA sakatA hai ki yaha carcA dharma-sampradAyoM ke khaNDana-maNDana meM se phalita huI hai aura pIche se usane tatvajJAna kA rUpa dhAraNa karake tAsvika cintana meM bhI sthAna pAyA hai| aura vaha taTastha 20 Rafast a facAraNIya viSaya bana gaI hai / kyoki files jaise purAtana aura prabala vaidika darzana ke sarvazatva sambandhI asvIkAra aura zeSa sabhI vaidika darzanoM ke sarvazatva sambandhI svIkAra kA eka mAtra mukhya uddezya yahI hai ki veda kA prAmANya sthApita karanA jaba ki jaina, bauddha Adi manuSya sarvajJatvavAdI darzanoM kA eka yaha uddeza hai ki paramparA se mAne jAne vAle vedaprAmANya ke sthAna meM itara zAstroM kA prAmANya sthApita karanA aura vedoM kA aprAmANya | 26 jaba ki veda kA prAmANya- aprAmANya hI asarvajJabAda, deva sarvajJavAda aura manuSya- sarvajJavAda kI carcA aura usakI dalIloM kA ekamAtra mukhya viSaya hai taba dharma-saMpradAya ko isa tasvacarcA kA utthAnaboja mAnane meM sandeha ko kama se kama avakAza f "tArakaM sarvaviSayaM sarvathA viSayamakramaM ceti viveka jJAnam ||" yogasU0 3.54 / 2 "nirdhUtarajastameomalasya buddhisattvastha pare vaizAradye parasyAM vazIkArasaMjJAyAM varttamAnasya satpuruSAnyatAkhyAtimAtrarUpapratiSThasya... sarvajJAtRsvam, sarvAtmanAM gugNAnAM zAntAditAvyapadezyadharmatvena vyavasthitAnAmakamopArUDhaM vivekajaM jJAnamityarthaH / " yogabhA0 3. 46 / 3 " prApta vivekajajJAnasya amAptavivekajajJAnasya vA saravapuruSayeAH zuddhisAmye kaivalyamiti / "--- yogasU0 3.55 /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyAH [ pR0 10. paM014 5 friendhurI kumArila ne dharmajJa aura sarvajJa donoM vAdoM kA nirAkaraNa bar3e Aveza aura yuktivAda se kiyA hai ( mImAMsArakhI0 sU0 2. zlo0 110 se 143 ) vaise hI bauddhapravara zAntarakSita ne usakA javAba ukta donoM vAdoM ke samarthana ke dvArA bar3I gambhIratA aura spaSTatA se diyA hai ( tasva0 pR0 4 ) / isalie yahA~ para eka aitihAsika prazna hotA hai ki kyA aura sarvajJa dono bAda alaga-alaga sampradAyoM meM apane-apane yuktibala para sthira hoMge, yA kisI eka bAda meM se dUsare vAda kA janma huA hai 1 / abhI taka ke cintana se yaha jAna yer hai ki dharma aura sarvaza donoM vAdoM kI paramparA mUla meM alaga-alaga hI hai| bauddha sampradAya dharmavAda kI paramparA kA avalambI khAsa rahA hogA kyoMki khuda buddha ne ( majyima0 cUla-mAlukyaputtasuta 2.1 ) apane ko sarvakSa usI artha meM kahA hai jisa 10 artha meM dharmajJa yA mArgaza zabda kA prayoga hotA hai / buddha ke vAste dharmazAtA, dharmadezaka Adi vizeSaNa paTakapranthoM meM prasiddha haiM / 1dharmakIrti ne buddha meM sarvazatva ko anupayogI aaree hair after ho sthApita kiyA hai, jaba ki zAntarakSita ne prathama dharmajJatva sikara tray se sarvajJa ko bhI svIkAra kiyA hai / 30 sarvajJabAda kI paramparA kA avalambI mukhyatayA jaina sampradAya hI jAna par3atA hai kyoMki 15 jaina AcAryoM ne prathama se hI apane tIrthakaroM meM sarvajJasya ko mAnA aura sthApita kiyA hai / aisA sambhava hai ki jaba jainoM ke dvArA prabalarUpa se sarvazatva kI sthApanA aura pratiSThA hone lagI taba bauddhoM ke vAste buddha meM sarvajJatva kA samarthana karanA bhI anivArya aura Avazyaka ho gayA / yahI sababa hai ki bauddha tArkika pranthoM meM dharmajJavAdasamarthana ke bAda sarvekSavAda kara samarthana hone para bhI usameM vaha jora aura ekatAnatA nahIM hai, jaisI ki jaina tArkika panthoM meM hai / 20 mImAMsaka (zlo0 sU0 2 zlo0 110-143. 0 kA0 3124-3246 pUrva ) kA mAnanA hai ki yAgAdi ke pratipAdana aura usake dvArA dharmAdharmAdi kA, kisI puruSavizeSa 18 haiyopadevata svasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamAviSTo na tu sarvasya vedakaH || turaM pazyatu vA mA vA tvamiSTaM tu pazyatu " pramANavA0 2. 32.33 / 2 svargApavargAsahetujJo'stIti yamyate / sAnnAnna kevalaM kintu sarvazo'pi pratIyate / / " tasvasaM0 kA0 3306 | "mukhya hi tAvat svargamokSasabhyApaka hetRzatvasAdhanaM bhagavato'smAbhiH kriyate / yatpunaH azeSArthaparizAtRtvasAdhanamasya tat prAsaGgikamanyatrApi bhagavatI jJAnapravRtteH bAdhakapramANAbhAvAt sAkSAdazeSArtha parijJAnAt sarvajJo bhavan na kenacid bAdhyate iti, ato na preAvatAM tatpratikSepo yuktaH / " tara0 pa0 pR0 863 | 3 se bhaga ahaM jise kevalI sampannU sanyabhAvadarisI sadevamaguvAsurasta logassa pajjAe jAgara, 0 AgaI gaI ki cayaj uvavAyaM sutaM pIyaM ka paDiseviyaM zrAvikammaM rokammaM laviya kahiya momAsaya sambaloe savvajIvANaM savvabhAvAI jArAmAge pAsamA evaM ca yaM vihr|" zrAcA0 zra0 2. cU0 3. pR0 425 A. "taM nattha jaMna pAsa bhUyaM bhavyaM bhavissaM ca" Ava0 ni0 mA0 127 / bhagava 01. u0 32 // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'nyAdiriti sarvazasasthitiH // " AptamI0 kA 5 / "yaiH svecchAso vayate tanmatenApyasau na virudhyate ityAdarzayannAha yadyadityAdi --- yadyadicyuti zrotu N vA tattadvetti niyogataH / zaktirevaMvidhA tasya prahIyAvarayo tyasau / " - taravale0 kA0 2628 / mili0 3. 6.2 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 10. paM0 14.] mApATippaNAni / kI apekSA rakkhe binA hI, svatantra vidhAma karanA yahI veda kA kArya hai| isI siddhAnta ko sthira rakhane ke vAste kumArila meM kahA hai ki koI bhale hI dharmAdharmabhinna anya saba vastu sAkSAta jAna sake para dharmAdharma ko vedanirapekSa hokara koI sAkSAt nahIM jAna sakatA, cAhe vaha jAmanevAstA buddha, jina Adi jaisA manuSya yogI ho, cAhe vaha brahmA, vidyA prAdi jaisA deva ho, cAhe vaha kapila, prajApati Adi jaisA RSi yA avatArI ho| kumArila kA hai kahanA hai ki sarvatra sarvadA dharmamAdA eka sI hai, jo sadA sarvatra ekarUpa veda dvArA vihita mAgame para hI saGgata ho sakatI hai| buddha prAdi vyaktiyoM ko dharma ke sAkSAta pratipAdaka mAnane para vaisI maryAdA siddha ho nahIM sakatI kyoMki buddha Adi upadezaka kabhI nirvANa pAne para nahIM bhI rhte| jIvitadazA meM bhI be saba kSetroM meM pahu~ca nahIM skte| saba dharmopadezako kI ekavAkyatA bhI sambhava nhiiN| isa taraha kumArila sAkSAt dharmajhatva kA niSedhara karake 10 phira sarvastra kA bhI saba meM niSedha karate haiN| vaha purANokta pramAdi devoM ke sarvajJatva kA martha mo, jaisA upaniSadoM meM dekhA jAtA hai, kevala prAtmajJAna paraka karate haiN| buddha, mahAvIra Adi ke bAre meM kumArila kA yaha bhI kathana hai ki ve vedajJa brAhmaNa jAti ko dharmoMpadeza na karane aura vedavihIna mUrkha nagada rada ko ko paheza ma hAmaH sevAmAso evaM veda dvArA dharmajha bhI nahIM the| yuddha, mahAvIra Adi meM sarvazaravaniSedha ko eka prabala yukti 15 kumArila ne yaha dI hai ki parasparavirukhabhASI buddha, mahAvIra, kapila mAdi meM se kise sarvajJa mAnA jAya aura phise na mAnA jAya ? / ataeva unameM se koI sarvaza nahIM hai| yadi ve sarvajJa chaste to sabhI vedavatU aviruddhabhASI rakhe, ityaadi| Himthis 1 "nahi atIndriyArthe vacanamantareNa avagatiH sambhavati, tadidamuktam-azA hi tat puruSeNa zAdamRte racanAt'-zASaramA0 1.1.2 / zlo0 nyAya0 pR076 | 2 "kukhyAdiniHsUtatvAzca nAzvAso dezanAsu naH kinnu buddhamaNItAH syuH kima kaizcid durAtmabhiH / adRzyaH vipralambhArtha pishaacaadibhiriiritaaH| evaM vaiH kevalaM zAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUramAtodi viSaya jIvasya parikalpitam // " -mAyA sU02. zloka 136-41 / "yattu vedavAdibhireva kaizciduktam-- nitya ekA'yaM vedaH prajApateH prathamamArSazAnenAvabuddho bhavatIti tadapi sarvajJaradeva nirAkAmityAha-nityati"..loka nyAyaka sU02, 1531 "zrathApi vedatvAt brhmvissnnumheshvraaH| sarvajJAnamavAdadAtmAzya mAnuSasya kim ||"-tsvsN0 kA0 3208, 3213-14 / 3 "zAnaM vairAgyamaizvaryamiti yApi dazAvyayaH / zaGkaraH zrUyate so'pi zAnavAnAtmavittayA 11.-- tasvasaM kA0 3206 / "zAkyAdivacanAni tu katipayadamadAnAdivacanavarja sarvANayeSa samastacaturdaza vidyAsthAnaviruddhAni trayomArgabyusthiA vidyAcaraNaiza buddhA dimiH praNItAni / yIbAya bhyazcaturthavarNabhiratrasitaprAyebhyo vyAmU. vebhyaH samarpitAnoti na vedamUlatvena saMbhAvyante / santra vA pR0 116 / tasva saM0 kA0 3226-27 / 5 "sarvazeSu ca bhUyaHsu viruddhaarthiipdeshissu| tulyahetuSu sarveSu ko mAmaiko'kvAyatAm // sugato yadi sarvazaH kaphlio neti kA prmaa| adhobhAvapi sarvahI matabhedaH tayoH katham ||"-stsysN0 kA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ eaction R SASRANSamasoosinopsistomeran pramAbamImAMsAyAH [10 10, paM0 14zAntarakSita ne kumArila tathA anya sAmaTa, yajhaTa prAdi mImAMsakoM kI dalIloM kA bar3o sUkSmatA se savistara khaNDana (sayasa * kA0 3263 se ) karate hue kahA hai ki-veda svayaM hI bhrAnta evaM hiMsAdi doSayukta hone se dharmavidhAyaka ho nahI sktaa| phira usakA prAya lekara upadeza dene meM kyA vizeSatA hai 16 buddha ne svayaM hI zAnubhava se anukampAprerita 5 hokara prabhyudaya niHzreyasAdhaka dharma balajhAyA hai| mUrkha zUdra Adi ko upadeza dekara to usane apanI karuNAvRtti ke dvArA dhArmikatA hI prakaTa kI hai| vaha mImAMsakoM se pUchatA hai ki jinheM tuma brAhmaNa kahate ho una kI brAhmaNatA kA nizcita pramANa kyA hai| pratIsakAla bar3A lambA hai, striyoM kA mana bhI capala hai, isa dazA meM kauna kaha sakatA hai ki prAbhAya kahalAne vAlI sammAna ke mAtA-pitA zuddha nAma hI rahe ho aura kabhI kisI vijAtIyatA kA 10 mizraNa huA na ho| zAntarakSisare ne yaha bhI kaha diyA ki sacce prAmatha aura zramagya buna zAsana ke sivA saya kimI dharma meM nahIM hai ! kA0 3586-62) / anta meM zAmtarasita ne pahile sAmAnyarUpa se sarvasva kA sambhava siddha kiyA hai, phira se mahAvIra, kapila Adi meM asambhava batalAkara kevala buddha meM hI siddha kiyA hai| isa vicArasaraNI meM zAntarakSita kI mukhya yukti yaha hai ki vitta svayaM hI prabhAvara ataeva svabhAva se prajJAzIla hai| 18 klezAvaraNa, zeyAvaraNa mAdi mala Agantuka haiN| nairAramyadarzana jo eka mAtra sasyazAna hai, isake dvArA prAvaraNoM kA kSaya hekara mAnAyala se anta meM sthAyI sarvajJatA kA lAbha holA hai| aikAntika adhikaravazAna, nairAsyadarzana Adi kA anekAntopadezI RSama, parvabhAnAdi meM tathA Atmopadezaka kapilAdi meM sambhava nahIM prataeka unameM prAvaraNamaya dvArA sarvajJatva kA bhI sambhava na hoN| isa taraha sAmAnya sarvazava kI siddhi ke dvArA anta meM domNAINAHANALAYAL A MMedalsode - 1 "karuNAparatantrAstu sAratatvanidarzinaH / sarvApavAdaniHzaGkAzcaka : sarvatra dezanAm // yathA yathA ca maukhyAdidoSaduSTo bhavejanaH / tathA tathaida nAthAnAM dayA neSu pravartate-" savasaMka kA0 3571.2 / 2 "pratItaca mahAn kAlo yoSitAM cAticApalam / tadbhavatyapi nizcetu brAhmaNatvaM na zakyate / / atIndriyapadAthajJo nahi kazcit smstissH| tadandhayavizuddhiM ca nityo vedopi noktavAn // " tasvasaM kA03578-20| 3"ye ca ghAhitApavAda brAhmaNAH paarmaarthikaaH| abhyaslAmalanairAtmyAste munereya zAsane // ihaiva amaratena caturdA prikiiryte| zUnyAH parapravAdA hi amagauAhmaNaistathA // tazvasaM kA 3586-0. "pratyakSIkRtanairAtmyena dAlabhate sthitima tadviruddhala bA dIpte pradIpa timiraM yathA tazvasaM. kaa03338| "evaM klezAvaraNaprahArA prasAdhya jJa yAvaragAhAra pratipAdayannAha sAkSAtkRtivizeSAditi ----sAkSAtkRtivizeSAca vASa nAsti syaasnH| sarvazatyamata: siddhaM sarvAvaramAmuktiH |-tsvsNkaay 3336 / "prabhAsvaramidaM cirta tasyadarzanasAtmakam / prakRtyaiva sthita yasmAt malArasvAgantavo mtaaH|" sasyasakA03435 / pramANabA0 3.20 / 5 "idaM ca brddhmaanaadraatmyshaanmiidRshm| na samastyAtmavRSTau hi vinaSTAH sarvatIrthakAH / / syAhAdAkSaNikasyA(tyA)dipratyakSAdimA(dhitam / bavAyuktamukta yaiH syuH sarvajJAH kathaM nu te // " tasvasaM0 3325-26 / Im m ernmigmine
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Founiysia 10 10.50 16.] bhASATippaNAni / PATRA san anya tIrthadUroM meM sarvazarava kA asambhava batalAkara kevala sugata meM hI usakA astitva siddha kiyA hai aura usI ke zAstra ko prAha batalAyA hai| zAntarakSita kI taraha pratyeka sAMsya yA jaina prAcArya kA bhI yahI prayatna rahA hai ki sarvajJatva kA sambhava avazya hai para de sabhI apane-apane tIrthoM meM hI sarvajJatva sthApita karate hue anya tIroM meM usakA nitAnta asambhava batalAte haiN| jaina prAcAryoM kI bhI yahI dalIla rahI hai ki anekAnta siddhAnta zrI satya hai| usake yathAvat darzana aura AcaraNa ke dvArA hI sarvajJatva labhya hai| anekAnta kA sAkSAtkAra va upadeza pUrNarUpa se aSabha, varddhamAna mAdi ne hI kiyA ataeva ve hI sarvajJa aura unake upadiSTa zAkha ho nirdoSa va grAhya hai| siddhasena hoM yA samantabhadra, akalata ho yA hemacandra sabhI jainAcAryoM ne sarvasiddhi ke prasaGga meM vaisA hI yuktivAda aklambita kiyA hai jaisA bauddha 10 sAMkhyAdi prAcAryoM ne| antara sirpha itanA hI hai ki kisI ne nairAmyadarzana ko to kisIra ne puruSa prakRti Adi tatvoM ke sAkSAtkAra ko, kisI meM dravya-guNAdi cha: padArtha ke tattvajJAna ko kisI ne kevala prAtmajJAna ko yathArtha kahakara usake dvArA apane-apane mukhya pravartaka tIrthaGkara meM ho sarvazarada siddha kiyA hai, jaba jainAcAryoM meM anekAntavAda kI yathArthatA dikhAkara isake dvArA bhagavAn RSabha, barddhamAna Adi meM hI sarvajJatva ] sthApita kiyA hai| jo kucha ho, itanA sAmpradAyika bheda rahane para bhI sabhI sarvajJavAdI darzanoM kA, samyagjJAna se mithyAjJAna aura tajanya klezoM kA nAza aura taddvArA jJAnAvarA ke sarvathA nAza kI zakyatA Adi tAtvika vicAra meM koI matabheda nhiiN| pR.10.5015. 'dIrghakAla'-tulanA-"sa tu dIrghakAlanarantaryasarakArAsevito dRddhbhuumiH|"yogsuu. 1, 14 / pR0 10. paM0 16. "ekatvavitarka' tulanA-'pRthaktvaikatvavitarkasUcamakriyApratipAtivyu. paratakriyAnivRttIni !" "avicAraM dvitIyam / " tasyArtha6. 41, 44 / "vitarkavicArAnandA'. smitArUpAnugamAs saMprajJAtaH / " "satra zabdArthajJAnavikarUpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH / "nirvicAravaizAraNyAtmaprasAda: / / yogasU0 1. 15, 42, 47, 48 / "se kho ahaM brAhmaNa "advitIyaM zivadvAra kudRSTInAM bhayaMkaram / vineye yA hitAyokta nairAtmyaM tema tu zaphuTam ||"trvsN kA0 33221 evaM tatvAbhyAsAnAsmi ma me nAhamityArizeSam / aviparyayAdvizuddhaM kevalamutpadyate zAnam ||"-- saaNkhykaa064| 3 "dharmavizeSaprasUtAt dravyaguNakarmasAmAnyavizeSamayAyAnAM padArthAnAM sAdhayaMvaidhayyAMcyA tatvajJAnAniHzreyasam "-vai0 sU0 1.1.4 / .4 "Atmano kA are darzanena zravaNena mAyA vizAnena idaM sarva viditam |"-bRhdaa0 2.4, 5 / svamatAmRtabAlyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / prAptAbhimAnadagdhAna sveSTa Tena pAvate. AptamI0 kA07] ayoga kA028 /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAyAH [ pR0 10. paM0 23 fafada kAmehi vividha prasalehi dhammehi savitarka savicAraM vivekajaM pItisukhaM paThamakAnaM upasaMpaja vihAsiM; tikkavicArAnaM vRpasamA akSaM saMpasAdana cetasA ekodibhAva bhavitakke avicAraM samAdhi pItisukhaM dutiyakAnaM upasaMpaNa vihAsi / 1 majjhima 0] 1. 1. 4 / 10 10. paM0 23. 'na khalu kazcidahamasmi' - tulanA- " nahi jAtu kazcidatra saMdigdhe 5 vA nAhaM veti na ca viparyasvati nAhameveti" brahma0 zAGkarabhA0 10 2 / sukhI pR0 22 / " 10 34 15 kharATana0 pR0 48 pra0 10 10 24. 'bAdadhRtvAt'-tulanA " prabhAsvaramidaM citaM tattvadarzanasAtmakam / prakRtyaiva sthitaM yasmAn malAstrAgantavo matAH // " - tavasaM0 10 3435 | 50 10. paM0 27. 'atha prakAza' - punarjanma aura mokSa mAnane vAle sabhI dArzanika dehAdi jar3abhinna Atmatatva ko mAnate haiN| cAhe vaha kisI ke mata se vyApaka ho yA kisI ke mata se adhyApaka, koI use eka mAne yA koI aneka kisI kA mantavya kSaNikatvaviSayaka ho yA kisI kA nityasvaviSayaka para sabhI ko punarjanma kA kAraNa ajJAna Adi kucha na kucha mAnanA hI par3atA hai / wara aise sabhI dArzanikoM ke sAmane ye prazna samAna haiM- janma ke kAraNabhUta tava kA zrAtmA ke sAtha sambandha kaba huA aura vaha sam kaisA hai ? | agara vaha sambandha anAdi hai to anAdi kA nAza kaise ? | eka bAra nAza hone ke bAda phira vaisA sambandha hone meM kyA ar3acana ? ina praznoM kA uttara sabhI adhunarAvRSirUpa mAtra mAnanevAle dArzanikoM ne apanI-apanI judI judI paribhASA meM bhI vastuta: eka rUpa se hI diyA hai / 20 sabhI ne AtmA ke sAtha janma ke kAraNa ke sambandha ko anAdi hI kahA hai| sabhI mAnate haiM ki yaha batalAnA sambhava hI nahIM ki amuka samaya meM janma ke kAraNa mUlata kA AtmA se sambandha huA / janma ke mUlakAraNa ko ajJAna kaho, avidyA kaho, karma kaho yA aura kucha para sabhI svasammata amUrta Atmatatva ke sAtha sUkSmatama mUrtasva kA eka aisA vilakSaNa sambandha mAnate haiM jo avidyA yA ajJAna ke astitva taka hI rahatA hai aura 25 phira nahIM / ataeva sabhI dvaitavAdI ke mata se amUrta aura mUrta kA pArasparika sambandha nirvivAda hai| jaise ajJAna anAdi hone para bhI naSTa hotA hai vaise vaha anAdi sambandha bhI jJAnajanya ajJAna kA nAza hote hI naSTa ho jAtA hai| pUrNajJAna ke bAda doSa kA sambhava na hone ke ntra jJAna Adi kA udaya sambhAvita hI nahIM ataeva amUrta mUrta kA sAmAnya sambandha mokSa dazA meM hone para bhI vaha ajJAnajanya na hone ke kAraNa janma kA nimitta bana nahIM 30 sakatA / saMsArakAlIna vaha prAtmA aura mUrta dravya kA sambandha ajJAnajanita hai jaba ki Hraatain sambandha vaisA nahIM hai / sAMkhyayoga darzana AtmA-puruSa ke sAtha prakRti kA, nyAya-vaizeSika darzana paramANuoM kA, brahmavAdI avidyA-mAyA kA bauddha darzana viza-nAma ke sAtha rUpa kA, aura jaina darzana 3
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 12. 50 5.] bhASATippamAni / mamamI jIba ke sAtha kamarmANuoM kA saMsArakAlIna vilakSaNa sambandha mAnate haiN| ye saba mAnyatA punarjanma aura mokSa ke vicAra meM se hI phalita huI hai| pR0 10. paM0 27. 'atha prakAzasvabhAvatva'-tulanA-"ataeva klezagaNeo'tyantasamuddhato'pi nairAtmyadarzanasAmarthyamasyonmUlayitumasamarthaH / bhAgantukapratyayakRtatvenADhatvAt / nairAsmyajJAnaM tu svabhAvatyAta pramANasahAyatvAca bahavaditi lulye'pi virodhitve prAtmadarzane prati echo chayavasthApyate |......naapi tAmrAdikAThinyAdivat punarutpati sambhavA doSANAm , sadvi rodhinairAtmyadarzanasyAtyansasAmyamupagatasya sadA'napAyAt / sAmrAdikAThinyasya hi yo virodho vahnistasya kAdAcitkasamihitatvAt kAThinyAdestadabhAva eva bhavataH punastadapAyAduspaviryuktA / natvevaM malAnAm / apA'pi vA mArgasya bharamAdibhiranekAntAnAvazya punarutpatisambhavo doSANAm, tathAhi-kASThAderagnisambandhAsmasAbhUtasya tadapAye'pi na prAsanarUpA- 1) nuvRttiH, tdvdossaannaampiitynaikaantH| kizvAgantukatayA prAgapya samarthAnA malAnA pazcAssAsmIbhUtaM tannarAtmya bAdhitu kutaH zaktiH, nahi svabhAvo yatnamantareNa nivartayitu zamyate / na ca prAdhyaparihartavyayorvastunorguNoSadarzanamantareNa prejAyA hAtumupAdAtu vA prayano yuktaH / na ca vipakSa sA( na cAviparyastA ? tmanaH puruSasya doSeSu guNadarzanaM pratipakSe vA doSadarzanaM sambhavati, praviparyastasvAt / nahi nirdoSa bastvaviparyastadhiyo duSTasvenopAdadate, nApi duSTaM 15 guNavasvena ---tasvasaM0 pa0 pR0 873-4 / 10.11. paM0 6. 'amAyA api-nulanA--"amUrtIyA api cetanAzamaMdirAmadanako. dravAdibhirAkaraNopapatta: |"-prmevr0 pR0 56 / 10. 11. paM0 6. 'varSAtapA'-nulanA-"taduktaM-varSAtaphA"---gamatI 2. 2. 26 / nyAyama pR0.11.50 17. 'nanu pramANAdhInA-nulanA ."prameyasiddhi pramANAddhi / ...pArasyakA0 4 / pR0 11.50 27. 'vidhAveva-tulanA-jami0 1.2.13 pR0.12. paM0 1. 'prajJAyA atizaya -tulanA.-"yadidamatItAnAgatapratyutpanna pratyekasamucayAtIndriyagrahaNamalpaM batiti sarvajJavIjam, etaddhi vardhamAna yatra niratizayaM sa srvshH| asti kASThAprApti: sarvajJavIzasya sAtizayatvAt parimANavaditi, yatra kASThAprAptiAnasya sa sarvajJa: ma 25 * puruSavizeSa iti / ...yogamA0 1. 25 / tattvavai0 1. 25 / pR0.12. paM0 3. mUkSmAntarita-tulanA-zrApnarmA0 kA0 5 / pR. 12. paM0 4. 'jyotiAna' tulanA "grahAdhigatayaH sarvAH sukhaduHkhAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kima sAkSAtkRtaM jagat / AtmA yo'sya pravaktAyamparAlIDhasatpathaH / nAtyakSaM yadi jAnAti nopadeSTuM pravartate //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ AR A pramAyAmImAMsAyA; [pR0 12, paM0 14. . zAkhe duravagAhAryatattvaM rASTra hi kevalam / jyotirmAnAdivat sarpa svata eva praNebhiH / / -nyAyayi0 3. 28, 75, 80 / "jyotirjJAna jyotizAstram, mAdizabdAdAyurvedAdi saMga savayathA jyoti:zAvAdI sattA saSTa haisadarzanasya samarthitasyAt badvadanyadapi sarva sataha mevAnyathA tadvikyAnupadegAliGgAnanvayavyatirekAvisamhAdizAsaprAyanAnupapasaH / -nyASika TI0 li. pR0. 563 / 10. 12. paM0 17. sarvamasti'-gulanA-sthAdvAdama kA. 14 / "sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAt na cena vyavatiSThate ||"-praaptmii0 kA0 15 / / "svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake ! vastuni jJAyate kaizcidra kiMcit kadAcana / / zlokazrA0 abhAva. zlA0 12 / pU0. 12. paM0 27. 'jhAnamamati'-tulanA-zAstrA0 3.2 / "itihAsapurANeSu brahmAdiyopi sarvavit / bhAnamaviSaM yasya vairAgya ceti kIrtitam / / " tasvasaM0 phA0 3166 / 10. 12. 50 30. 'yatkumArilA'-tulanA-" etAvatkumArilenokta pUrvapakSIkRtam .. 1 tasvasaM 0 50 pR0836-4 | pU0.13.60 1. 'mAH sarvata-yahA~ thA. hemacandra ne kumArila ke prati jaisA sAmpradAyika roSa vyakta kiyA hai vaisA hI kumArikha, zaharAcArya prAdi ne bukha mAdi ke prati vyakta kiyA hai| -"ERErmAvikameva ca mena triya satA pravaktatvapraviNahI pravipatrI sa dharmamaviplusamupadesyatIti ka: samAbhAsa: "tantravA0 pR. 116 // s alimoniashlusivisimiligminenimiriNitrintainstitional 20 pR0 14. paM08 'bApakAmAvA-isa sUtra kA jo viSaya hai use vistAra aura pArIko ke sAtha samajhane ke vAste tavasaMgraha kI 'pratIndriyadarzipuruvaparIkSA kA-ghovitAkhilavastuH syAdityatroktaM na pAyakam" ( kA0 3266 } se-"tasmAtsarvajJasadabhASabAdhaka nAsti kicana ( kA0 3307) saka kA bhAga patrikA sahita khAsa dekhane yogya hai, jo mImAMsako ke pUrvapana kA khAsA jabAva hai| pR0. 14. 50 5. 'sunizcitA'-tulanA-zrAptapa, kA0 16 / "dasti sunizcivAsabhASakapramANatvAt sukhAdivata-sI elammaNHAREine HRIRRRRRRRRRRRRRRRRRIORIES AMRRRRRRRRRRRRE REETERRRRIKARLESBIAARI ARRRRRRRRRRRRRRRARIRRRRRRE MINIMiniviviwwwwINRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRREE HAMARAHMIRIRRRRRRRIA MIMARRARAMMARRIERMERRIERRRRRRRRRRE AMMARRAAMANNA RIMARIAARAMMMMMMMMMMARITALIORRORIODI CICICIA