Book Title: Jain Darshan aur Anekanta
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002589/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana aura anekAnta AcArya mahAprajJa 2010_03 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodha astitva kA sArvabhauma niyama hai / aisA koI bhI astitva nahIM, jisameM virodhI yugala eka sAtha na rahate hoN| eka bhASA meM astitva ko virodhI yugaloM kA samavAya kahA jA sakatA hai / anekAnta ne isa satya kA darzana kiyA / virodhI yugaloM ke saha-astitva ko bhASA athavA paribhASA dI / unameM rahe hue samanvaya ke sUtra khoje / anekAnta jaina darzana kA vyAkhyA-sUtra bana gayA / anekAnta ko samajhe binA jaina darzana ko nahIM samajhA jA sakatA / nirapekSa aura sApekSa dRSTikoNa ke samanvaya ke sandarbha meM prastuta pustaka ko par3hA jAegA / dRSTiyAM spaSTa hoMgI tathA jaina darzana ko naye saMdarbha meM samajhane kA avasara milegaa| 2010_03 For Private & Personal Use Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 jaina darzana aura anekAnta Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana 2010_03 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana __ aura anekAnta AcArya mahAprajJa 2010_03 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha, naI dillI jaina darzana aura anekAnta lekhaka : AcArya mahAprajJa sampAdaka : muni dulaharAja prakAzaka : kamaleza caturvedI prabandhaka-Adarza sAhitya saMgha 210, dInadayAla upAdhyAya mArga naI dillI-110001 saMskaraNa : san 2003 mUlya : pacAsa rupae mudraka : Ara-Teka AphaseTa priMTarsa, dillI-110032 JAIN DARSHAN AUR ANEKANT by Acharya Mahaprajna Rs. 50.00 2010_03 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50406003 prastuti maitrI kA siddhAnta AcAra ke kSetra meM pratipAdita huA hai| vicAra ke kSetra meM bhI usakA mUlya kama nahIM hai| anekAnta mUlata: maitrI kA vaicArika siddhAnta hai| virodha astitva kA sArvabhauma niyama hai| aisA koI bhI astitva nahIM hai, jisameM virodhI yugala eka sAtha na rahate hoN| eka bhASA meM astitva ko virodhI yugaloM kA samavAya kahA jA sakatA hai| anekAnta ne isa satya kA darzana kiyaa| virodhI yugaloM ke saha-astitva ko bhASA athavA paribhASA dii| unameM rahe hue samanvaya ke sUtra khoje / anekAnta jaina darzana kA vyAkhyA sUtra bana gyaa| anekAnta ko samajhe binA jaina darzana ko nahIM samajhA jA sktaa| kucha dArzanikoM ne prazna uThAyA-anekAnta sApekSa darzana hai| jaina darzana meM nirapekSa satya ko svIkRti nahIM hai| nirapekSa ke binA sApekSa kaise hogA? yaha prazna isIlie uThA ki anekAnta kA svabhAva hRdayaMgama nahIM huaa| anekAnta kA bhI anekAnta hai / yaha bAta spaSTa hotI to yaha prazna nahIM uThatA / pratyeka naya ekAntavAda hai| pratyeka naya kA mata eka-dUsare se bhinna hai| anekAnta kA artha hai-abhinnatA ko svIkAra karanA aura bhinnatA meM saha-astitva kI saMbhAvanA ko khojanA / pratyeka dravya kA astitva nirapekSa hai / AtmA asaMkhya pradezAtmaka astitva hai / vaha nirapekSa sattA hai| astitva kI dRSTi se AtmA aura pudgala- donoM samAna haiM / yaha anekAnta kA sApekSa dRSTikoNa hai| isa nirapekSa aura sApekSa dRSTikoNa ke samanvaya ke saMdarbha meM prastuta pustaka ko par3hA jaae| dRSTiyAM spaSTa hoNgii| jaina darzana ko naye saMdarbha meM samajhane kA avasara milegaa| prastuta pustaka ke do khaNDa haiN| pahalA anekAnta aura dUsarA jaina darzana / pahalA likhA huA aura dUsarA bolA huaa| phira bhI bhASA ke bheda meM vicAra kA bheda nahIM milegaa| prastuta pustaka ke saMpAdana meM muni dulaharAjajI tathA muni dhanaMjayakumArajI ne niSThApUrvaka zrama kiyA hai| AcArya mahAprajJa 2010_03 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 1. dvaitavAda 2. syAdvAda aura jagat 3. vicAra kI AdhArabhitti : nayAvAda sadvAda 4. syAdvAda aura jaina- darzana 5. AtmavAda 6. AtmavAda ke vividha pahalU 7. kArya-kAraNavAda 8. IzvaravAda : karmavAda 9. niyamavAda 10. nirvANavAda 11. punarjanmavAda 12. anekAntavAda 13. naitikatA kI dhAraNA anukrama 2010_03 1-82 a y a w 11 28 59 66 83-155 85 93 103 112 123 133 139 147 155 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 2010_03 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda sApekSa satya : nirapekSa satya ___hama jisa jagat meM sAMsa le rahe haiM vaha dvandvAtmaka hai / usameM cetana aura acetana-ye do dravya nirantara sakriya haiN| ina donoM kA astitva svatantra hai-cetana, acetana se utpanna nahIM hai aura acetana cetana se utpanna nahIM hai| cetana bhI traikAlika hai aura acetana bhI traikAlika hai| ina donoM meM saha-astitva hai| donoM paraspara mile-jule rahate haiN| zarIra acetana hai aura AtmA cetana hai| donoM meM pUrNa sAmaMjasya hai| donoM eka-dUsare kA sahayoga karate haiN| cetana ko acetana ke mAdhyama se aura acetana ko cetana ke mAdhyama se samajhane meM suvidhA hotI hai| cetana se acetana aura acetana se cetana prabhAvita hai| acetana meM jJAna nahIM hai isalie vaha cetana ke prabhAva se mukta hone kI bAta soca nahIM sakatA / cetana meM jJAna hai, isalie vaha acetana ke prabhAva se mukta hone se bAta socatA hai aura usake lie upAya karatA hai| isa tattvavAda ke AdhAra para cetana tattva do bhAgoM meM vibhakta hai 1. acetana se prabhAvita cetn-bddhjiiv| 2. acetana se aprabhAvita cetana-muktajIva / baddhajIva kI vyAkhyA sApekSa dRSTi se kI jA sakatI hai| acetana kI sApekSatA ke binA baddhajIva kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| isa dRSTi se baddhajIva kA astitva sApekSa satya hai aura muktajIva kA astitva nirapekSa satya hai| isI prakAra cetana se saMpRkta acetana padArtha parataMtra hote haiM aura cetana se asaMpRkta acetana padArtha svatantra hote haiM / paratantra-acetana padArtha sApekSa-satya hai aura svatantra-acetana padArtha nirapekSa-satya pakSa-pratipakSa kA siddhAnta jaina tArkikoM ne pakSa aura pratipakSa ke siddhAnta kA pratiNadana kiyaa| unakA tarkasUtra hai--jo sat hai vaha pratipakSayukta hai| isa tarka kA AdhAra Agama sUtra meM bhI milatA hai| sthAnAMga meM batalAyA gayA hai ki loka meM jo kucha hai vaha saba dvipadAvatAra 2010_03 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / jaina darzana aura anekAnta (do-do padoM meM avatarita) hotA hai* jIva aura ajIva sa aura sthAvara * sayonika aura ayonika * Ayu sahita aura Ayu rahita * indriya sahita aura indriya rahita veda sahita aura veda rahita * rUpa sahita aura rUpa rahita * pudgala sahita aura pudgala rahita * saMsAra samApatraka aura asaMsAra samApannaka zAzvata aura azAzvata AkAza aura no- AkAza * dharma aura adharma * baMdha aura mokSa * puNya aura pApa * Asrava aura saMvara * vedanA aura nirjarA' trayAtmaka astitva cetana aura acetana -- ina donoM dravyoM kA astitva trayAtmaka hai| usake tIna aMga haiM 1. dhauvya, 2. utpAda, 3. vyaya / astikAya dravya kA dhauvya aMza hai| pAMca dravya astikAya vAle haiM 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzAstikAya 4. pudgalAstikAya 5. jIvAstikAya 1. ThANaM 2/1 2010_03 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 13 - astikAya kA artha hai-prdesh-raashi| pudgalAstikAya kI sabase choTI ikAI paramANu hai / vaha viyukta avasthA meM paramANu aura saMyukta avasthA meM pradeza kahalAtA hai| do paramANuoM ke milane se banA huA skandha dvipradezI skandha kahalAtA hai| pudgalAstikAya ko chor3akara zeSa cAra astikAya avibhAgI haiN| inakA eka hI skaMdha hotA hai| usakA koI bhI bhAga kabhI pRthak nahIM hotaa| isalie cAra astikAyoM ke pradeza hote haiM, paramANu nahIM hote| avagAhana kI dRSTi se eka paramANu eka pradeza ke tulya hotA hai / eka jIvAstikAya ke asaMkhya pradeza hote haiM aura ve saba caitanyamaya hote haiN| dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke asaMkhya pradeza hote haiN| AkAza ke ananta pradeza hote haiN| inakA apanA-apanA vizeSa guNa hai| dharmAstikAya ke sabhI pradezoM meM sthiti meM sahayogI banane kI kSamatA hai| adharmAstikAya ke sabhI pradezoM meM gati meM sahayogI banane kI kSamatA hai| AkAza ke pradezoM meM avagAha dene kI kSamatA hai| pudgalAstikAya ke paramANuoM aura pradezoM meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI kSamatA hai / ina pAMcoM astikAyoM ke apane-apane vizeSa guNa haiM / ve guNa apane-apane dravya se kabhI pRthak nahIM hote aura na kabhI eka-dUsare meM parivartita hote haiN| pAMcoM astikAyoM kI dravya rAzi (mass) bhI dhruva hai| pudgalAstikAya vibhAgI dravya hai| isalie kabhI paramANu saMyukta hokara skandha nirmita kara dete haiM aura kabhI viyukta hokara ve paramANu bana jAte haiN| avibhAgI astikAyoM kA eka pradeza bhI kama ho to ve astikAya nahIM kahalAte / unakA pUrNa skandha hI astikAya kahalAtA hai| astikAya kA niyama __ gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA 'bhaMte ! dharmAstikAya ke eka, do, tIna Adi pradezoM ko dharmAstikAya kahA jA sakatA hai? 'gautama ! nahIM kahA jA sktaa|' 'bhaMte ! unheM dharmAstikAya kyoM nahIM kahA jA sakatA?' 'gautama ! cakra kA khaMDa cakra kahalAtA hai yA pUrA cakra cakra kahalAtA hai?' 'bhaMte ! cakra kA khaMDa cakra nahIM kahalAtA, pUrA cakra cakra kahalAtA hai|' 'gautama ! chatra kA khaMDa chatra kahalAtA hai, yA parA chatra chatra kahalAtA hai?' 'bhaMte ! chatra kA khaMDa chatra nahIM kahalAtA, pUrA chatra chatra kahalAtA hai|' 'gautama ! carmaratna kA khaMDa carmaratna kahalAtA hai yA pUrA carmarala carmarala kahalAtA ___ 2010_03 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 / jaina darzana aura anekAnta 'bhaMte ! carmaratna kA khaMDa carmaratna nahIM kahalAtA, pUrA carmaratna carmaratna kahalAtA ' 'gautama ! daMDa kA khaMDa daMDa kahalAtA hai yA pUrA daMDa daMDa kahalAtA hai ?" 'bhaMte ! daMDa kA khaMDa daMDa nahIM kahalAtA, pUrA daMDa daMDa kahalAtA hai|' 'gautama ! duSyapaTTa kA khaMDa duSyapaTTa kahalAtA hai yA pUrA duSyapaTTa duSyapaTTa kahalAtA hai ?' 'bhaMte ! duSyapaTTa kA khaMDa duSyapaTTa nahIM kahalAtA, pUrA duSyapaTTa duSyapaTTa kahalAtA ' 'gautama ! Ayudha kA khaMDa Ayudha kahalAtA hai yA pUrA Ayudha Ayudha kahalAtA hai ?? 'bhaMte! Ayudha kA khaMDa Ayudha nahIM kahalAtA, pUrA Ayudha Ayudha kahalAtA hai / ' 'gautama ! modaka kA khaMDa modaka kahalAtA hai yA pUrA modaka modaka kahalAtA hai ? ' 'bhaMte ! modaka kA khaMDa modaka nahIM kahalAtA, pUrA modaka modaka kahalAtA hai / ' 'isI prakAra gautama ! dharmAstikAya ke eka pradeza ko yAvat eka pradeza nyUna dharmAstikAya ko dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA / pratipUrNa pradezoM ko hI dharmAstikAya kahA jA sakatA hai|' adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya ke lie bhI yahI niyama hai| sImA : vyavahAra aura nizcaya naya kI dravya, dravyarAzi aura usakA vizeSa guNa traikAlika (sArvadezika aura sArvakAlika) hone ke kAraNa dhauvya hai / dravya ke pradeza na utpanna hote haiM aura na naSTa hote haiM, isalie ve dhruva jAnane vAlA naya dravyArthika naya hai / yahI nizcaya naya hai / 1. aMgasutANi bhAga-2, bhagavatI 2/130-35 2. uppajjaMti viyaMti ya, bhAvA niyameNa pajjavanayassa / davyaTThissa savvaM, aNuppannamaviNaGkaM / (sanmati prakaraNa 1 / 11) dravya ke pradezoM meM pariNamana hotA hai| vaha utpAda aura vyaya hai / use jAnane vAlA naya paryAyArthika naya hai| yahI vyavahAra naya hai / 2010_03 haiM | unheM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 15 nizcaya naya indriya sImA ko pAra kara kevala AtmA se hone vAlA atIndriya jJAna hai| isalie vaha vyakta paryAya (vyaMjana paryAya athavA dravya kA vartamAna sthUla paryAya) ko bhedakara dravya ke mUla svarUpa taka pahuMca jAtA hai| cInI pudgala kA eka vyakta paryAya hai| nizcaya naya se jAnane vAle ke lie cInI kevala sapheda raMga aura miThAsa vAlI nahIM hai / vaha eka paudgalika skandha hai jisameM pratyakSa ho rahe haiM, pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza-pudgala ke maulika guNa / nizcaya naya se jAnane vAlA dravya ke vibhinna paryAyoM ko maulika dravya nahIM mAnatA / kiMtu vaha mUla dravya ko hI dravya ke rUpa meM svIkRti detA hai / isalie usakI dRSTi meM dravya kA jagat sikur3a jAtA hai, abheda pradhAna bana jAtA hai| vyavahAra naya bAhya mAdhyamoM kI sahAyatA se hone vAlA indriya jJAna hai / isalie vaha avyakta paryAya kI sImA meM praveza nahIM kara pAtA, kevala vyakta paryAya ko hI jAna pAtA hai| cInI meM sabhI varNa, gaMdha, rasa aura sparza hote haiM, phira bhI vyavahAra naya se jAnane vAlA usake vyakta paryAya (sapheda raMga aura miThAsa) ko hI jAna pAtA hai| usameM dravya ke mUla svarUpa taka pahuMcane kI kSamatA nahIM hotii| ataH vyavahAra naya kI dRSTi kA jagat bahuta bar3A hotA hai / vaha vyakta paryAya ke AdhAra para pratyeka dravya ko svatantra rUpa se svIkAra kara letA hai| isameM bheda pradhAna bana jAtA hai| bhedaH abheda anekAnta ke anusAra dvaita aura advaita, bheda aura abheda ke AdhAra para pratiSThita haiM / dvaita ke binA advaita aura advaita ke binA dvaita nahIM ho sakatA / abheda kA carama-bindu hai astitv| usakI apekSA advaita siddha hotA hai| apane-apane vizeSaguNa kI apekSA se dvaita siddha hotA hai| jaise do dravyoM meM abheda aura bheda kA saMbaMdha pAyA jAtA hai, vaise hI eka dravya meM abheda aura bheda-donoM pAe jAte haiN| guNa aura paryAya dravya (dravya kI pradeza rAzi) meM hote haiM, usake binA nahIM hote| isa apekSA se dravya tathA guNa aura paryAya meM paraspara abheda hai| jo dravya hai vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai vaha paryAya nahIM hai| isa apekSA se tInoM-dravya, guNa aura paryAya meM bheda hai| eka hI dravya dravya kI dRSTi se eka aura paryAya kI dRSTi se aneka hai| dravyArthika naya kI apekSA se dravya eka yA akhaMDa hai| paryAyArthika naya kI apekSA se dravya meM pradeza, guNa aura paryAya hote haiM, ataH vaha aneka hai| dhauvya dravya kA zAzvata aMga hai / utpanna honA aura vinaSTa honA-ye dravya ke azAzvata aMga haiN| dravya-jagat kA yaha sArvabhauma niyama hai ki dhrauvya ke binA utpAda aura vyaya nahIM hote tathA utpAda aura vyaya se 2010_03 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 / jaina darzana aura anekAnta pRthak kahIM dhauvya nahIM miltaa| donoM virodhI svabhAva ke haiM, para donoM meM saha-astitva hai aura donoM eka-dUsare ke pUraka haiM I kaNa aura pratikaNa kA siddhAMta I 1 dravya meM zAzvata aura azAzvata kA virodhI yugala vidyamAna hai / usameM kevala eka virodhI yugala hI nahIM kiMtu aise anaMta virodhI yugala vidyamAna haiN| una sabameM saha-astitva hai / virodhI aura saha-astitva -- ye donoM sArvabhauma niyama haiM / isa jagat meM koI bhI aisA astitva nahIM hai jisakA pakSa ho aura pratipakSa nahIM ho tathA pakSa aura pratipakSa meM saha-astitva na ho / yaha dArzanika satya aba vaijJAnika satya bhI bana rahA hai / vaijJAnika jagat meM prati-kaNa aura prati-padArtha ke siddhAMta mAnyatA prApta kara rahe haiM / paramANu meM jitanI saMkhyA elekTrona, proTona, nyUTrona Adi kaNoM kI hotI hai, utanI hI saMkhyA prati kaNoM kI bhI hotI hai| elekTrona kA prati-kaNa pojiTrona, proTona kA prati- proTona aura nyUTrona kA prati-nyUTrona hotA hai| paramANu ke nAbhika kA jaba vikhaMDana hotA hai taba ye prati - kaNa eka sekeNDa ke karor3aveM bhAga se bhI kama samaya ke lie astitva meM Ate haiM / usa samaya kaNa aura prati kaNa meM TakarAva hotA hai / phalasvarUpa gAmA kiraNeM yA phoTonsa paidA hote haiM / 1 vaijJAnika isa niSkarSa para pahuMce haiM ki prati-kaNa kaNa kA pratidvandvI hote hue bhI usakA pUraka hai / ve donoM sAtha-sAtha rahate haiM / paraspara eka-dUsare kA sahayoga karate haiM aura unameM kriyA-pratikriyA kA vyavahAra bhI calatA hai / unake saha-astitva yA sahayoga, virodha yA saMgharSa, kriyA yA pratikriyA ko peNDulama ke udAharaNa se samajhA sakatA hai| cAra virodhI yugala anekAntavAda ke AdhAra para cAra virodhI yugaloM kA nirdeza kiyA jAtA hai-- 1. zAzvata aura parivartana 2. sat aura asat (astitva aura nAstitva) 3. sAmAnya aura vizeSa 4. vAcya aura avAcya / ina cAra virodhI yugaloM kA nirdeza kevala eka saMketa hai| dravya meM isa prakAra ke ananta virodhI yugala hote haiM / unhIM ke AdhAra para anekAnta kA siddhAnta pratiSThita huA hai / 2010_03 + Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 17 dhauvya prakampana ke madhya aprakampana hai, parivartana ke madhya zAzvata hai| paryAya (utpAda-vyaya) aprakampa kI parikramA karatA huA prakampa aura zAzvata kI parikramA karatA huA parivartana hai| dravya dhrauvya kA pratinidhitva karatA hai| astitva meM aparivartanazIla aura parivartanazIla-donoM prakAra ke tattva vidyamAna rahate haiN| koI bhI astitva zAzvata kI sImA se pare nahIM hai aura koI bhI astitva parivartana kI maryAdA se mukta nahIM hai| ThIka hI kahA hai 'dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA drvyvrjitaaH| kva kadA kena kiM rUpAH, dRSTAH mAnena kena vA / / ' yaha paryAya kA dvaitavAda hai| pariNAmInitya AMdhI cala rahI hai / usameM jitanI zakti Aja hai, utanI hI kala hogI, yaha nahIM kahA jA sktaa| jo kala thI, usakA Aja honA jarUrI nahIM hai| isa duniyA meM ekarUpatA ke lie koI avakAza nahIM hai / jisakA astitva hai, vaha bahurUpa hai / jo bAla Aja sapheda haiM ve kabhI kAle bhI rahe haiN| jo Aja kAle haiM, ve kabhI sapheda hone vAle haiN| ve eka rUpa nahIM raha sakate / kevala bAla hI kyA, duniyA kI koI bhI vastu ekarUpa nahIM raha sktii| jaina darzana ne anekarUpatA ke kAraNoM para gaharAI se vicAra kiyA hai, antarbodha se unakA darzana kiyA hai| vicAra aura darzana ke bAda eka siddhAnta kI sthApanA kii| usakA nAma hai--'pariNAmI-nityatvavAda' / dhruvatA aura pariNamana / isa siddhAnta ke anusAra vizva kA koI bhI tattva sarvathA nitya nahIM hai| koI bhI tattva sarvathA anitya nahIM hai| pratyeka tattva nitya aura anitya-ina donoM dharmoM kI svAbhAvika samanvati hai / tattva kA astitva dhruva hai| isalie vaha nitya hai| dhruva pariNamana-zUnya nahIM hotA aura pariNamana dhruva-zUnya nahIM hotaa| isalie vaha anitya bhI hai| vaha ekarUpa meM utpanna hotA hai aura eka avadhi ke pazcAt usa rUpa se cyuta hokara dUsare rUpa meM badala jAtA hai| isa avasthA meM pratyeka tattva utpAda, vyaya aura dhauvya--ina tInoM dharmoM kA samavAya hai| utpAda aura vyaya--ye donoM pariNamana ke AdhAra banate haiM aura dhrauvya unakA anvayIsUtra hai / vaha utpAda kI sthiti meM bhI rahatA hai aura vyaya kI sthiti meM bhI rahatA hai / vaha donoM ko apane sAtha jor3e hue hai / jo 2010_03 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18/ jaina darzana aura anekAnta rUpa utpanna ho rahA hai, vaha pahalI bAra hI nahIM ho rahA hai aura jo naSTa ho rahA hai vaha bhI pahalI bAra hI nahIM ho rahA hai| usake pahale vaha anaginata bAra utpanna ho cukA hai aura naSTa ho cukA hai| usake utpanna hone para astitva kA sRjana nahIM huA aura naSTa hone para usakA vinAza nahIM huaa| dhauvya utpAda aura vyaya kA hai kintu astitva kI maulikatA meM koI antara nahIM Ane detaa| astitva kI maulikatA samApta nahIM hotii| isa bindu ko pakar3ane vAle 'kUTastha-nitya' ke siddhAnta kA pratipAdana karate haiN| astitva ke samudra meM hone vAlI UrmiyoM ko pakar3ane vAle 'kSaNikavAda' ke siddhAnta kA pratipAdana karate haiM / jaina darzana ne ina donoM ko eka hI dhArA meM dekhA / isalie usane pariNAmI-nitvatvavAda ke siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| bhagavAn mahAvIra ne pratyeka tattva kI vyAkhyA pariNAmI nityatvavAda ke AdhAra para kii| unase pUchA gayA--'AtmA nitya hai yA anitya ! pudgala nitya hai yA anitya !' unhoMne eka hI uttara diyA-astitva kabhI samApta nahIM hotaa| isa apekSA se ve nitya haiN| pariNamana kA krama kabhI avaruddha nahIM hotaa| isa dRSTi se ve anitya haiN| samagratA kI bhASA meM na nitya haiM aura na anitya, kiMtu nityAnitya haiN| ghaTanA ke pIche sthAyI tattva tattva meM do prakAra ke dharma hote haiM-sahabhAvI aura kramabhAvI / sahabhAvI dharma tattva kI sthiti aura kramabhAvI dharma usakI gatizIlatA ke sUcaka hote haiN| sahabhAvI dharma 'guNa' aura kramabhAvI dharma 'paryAya' kahalAte haiN| jaina darzana kA prasiddha sUtra hai ki dravyazUnya paryAya aura paryAyazUnya dravya nahIM ho sktaa| eka jaina manISi ne kUTasthanityavAdiyoM se pUchA-'paryAyazUnya dravya kisane dekhA?' 'kahAM dekhA?' 'kaba dekhA?', 'kisa rUpa meM dekhA, koI batAe to shii| unhoMne aisA hI prazna kSaNikavAdiyoM se pUchA--'ve batAeM to sahI ki dravya-zUnya paryAya kisane dekhA? kaba dekhA? kisa rUpa meM dekhA? avasthAvihIna, avasthAvAna aura avasthAvAnavihIna avasthAeM ye donoM tathya ghaTita nahIM ho sakate / jo ghaTanA-krama cala rahA hai, usake pIche koI sthAyI tattva hai| ghaTanA-krama usI meM cala rahA hai| vaha usase bAhara nahIM hai / tAlAba meM eka kaMkara pheMkA aura taraMgeM utthiiN| tAlAba kA rUpa badala gyaa| jo jala zAnta thA, vaha kSubdha ho gayA, taraMgita ho gyaa| taraMga jala meM hai| jala se bhinna taraMga kA koI astitva nahIM hai| jala meM taraMga uThatI hai isalie hama kaha sakate haiM ki tAlAba taraMgita ho gyaa| taraMgita honA eka ghaTanA hai| vaha vizeSa avasthAvAn meM ghaTita hotI hai / jalAzaya nahIM hai to jala nahIM hai / jala nahIM hai to taraMga nahIM hai / taraMga kA 2010_03 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 19 honA jala ke hone para nirbhara hai| jala ho aura taraMga na ho-- aisA bhI nahIM ho sakatA / jala kA honA taraMga hone ke sAtha jur3A huA hai| jala aura taraMga- donoM eka-dUsare meM nihita haiM-- jala meM taraMga aura taraMga meM jala / paryAya ke AdhAra para dravya kA bodha I dravya paryAya kA AdhAra hotA hai / vaha avyakta hotA hai, paryApta vyakta / hama dravya ko kahAM dekha pAte haiM / hama dekhate haiM paryAya ko / hamArA jitanA jJAna hai, vaha paryAya kA jJAna hai / mere sAmane eka manuSya hai / maiM use nahIM jAna sktaa| maiM usake aneka paryAyoM meM se eka paryAya ko jAnatA hUM aura usake mAdhyama se yaha jAnatA hUM ki yaha manuSya hai / jaba AMkha se use dekhatA hUM to usakI AkRti aura varNa- ina do paryAyoM ke AdhAra para use manuSya kahatA hUM / kAna se usakA zabda sunatA hUM, taba use zabda paryAya ke AdhAra para manuSya kahatA huuN| usakI samagratA ko kabhI nahIM pakar3a pAtA / Ama ko kabhI maiM rUpa- paryAya se jAnatA hUM, kabhI gaMdha- paryAya se aura kabhI rasa- paryAya se / kintu saba paryAyoM se eka sAtha jAnane kA mere pAsa koI sAdhana nahIM hai| AMkha jaba rUpa ko dekhatI hai to gaMdha aura rasa paryAya nIce cale jAte haiN| gaMdha kA paryAya jaba jAnA jAtA hai to rUpa kA paryAya nIce calA jAtA hai| isa samagratA ke sambandha maiM maiM kahatA hUM ki maiM dravya ko nahIM dekhatA, kevala paryAya ko dekhatA hUM aura paryAya ke AdhAra para dravya kA bodha karatA hUM / 1 1 hamArA paryAya kA jagat bahuta lambA-caur3A aura dravya kA jagat bahuta choTA hai| eka dravya aura ananta paryAya / pratyeka dravya paryAyoM ke valaya se ghirA huA hai / pratyeka dravya paryAyoM ke paTala se chipA huA hai| usakA bodha kara dravya ko dekhanA indriya jJAna ke lie saMbhava nahIM hai / sUkSma parivartanoM kI vyAkhyA indriya jJAna se nahIM 1 pariNamana svabhAva se bhI hotA hai aura prayoga se bhI / svAbhAvika pariNamana astitva kI Antarika vyavasthA se hotA hai / prAyogika pariNamana dUsare ke nimitta se ghaTita hotA hai / nimitta milane para hI pariNamana hotA hai, aisI bAta nahIM hai / pariNamana kA krama nirantara cAlU rahatA hai / kAla usakA mukhya hetu hai / vaha (kAla) pratyeka astitva kA eka AyAma hai| vaha pariNamana kA Antarika hetu hai / isalie pratyeka astitva meM vyApta hokara vaha astitva ko pariNamanazIla rakhatA hai / svAbhAvika pariNamana sUkSma hotA hai / vaha indriyoM kI pakar3a meM nahIM aataa| isalie astitva meM 2010_03 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 / jaina darzana aura anekAnta hone vAle sUkSma parivartanoM kI indriya-jJAna ke stara para vyAkhyA nahIM kI jA sktii| jIva aura pudgala ke pArasparika nimittoM se jo sthUla parivartana ghaTita hotA hai, hama usa parivartana ko dekhate haiM aura usake kArya-kAraNa kI vyAkhyA karate haiN| koI AdamI bImArI se maratA hai, koI coTa se, koI AghAta se aura koI dUsare ke dvArA mArane para maratA hai| bImArI nahIM, coTa nahIM, AghAta nahIM aura mArane vAlA bhI nahIM, phira bhI vaha mara jAtA hai / jo janmA hai, usakA maranA nizcita hai / mRtyu eka parivartana hai| jIvana meM usakI Antarika vyavasthA nihita hai| manuSya janma ke pahale kSaNa meM hI marane laga jAtA hai| jo pahale kSaNa meM nahIM maratA, vaha phira kabhI nahIM mara sktaa| jo eka kSaNa amara raha jAe, phira usakI mRtyu nahIM ho sktii| bAharI nimitta se hone vAlI mauta kI vyAkhyA usase kaThina hai kintu pUrNa svastha dazA meM hone vAlI mauta kI vyAkhyA vaijJAnika yA atIndriya jJAna ke stara para hI kI jA sakatI hai| sRSTi kA parivartana usake astitva meM nihita hai kucha dArzanika sRSTi kI vyAkhyA IzvarIya racanA ke AdhAra para karate haiM kintu jaina darzana usakI vyAkhyA jIva aura pudgala ke svAbhAvika pariNamana ke AdhAra para karatA hai| sRjana, vikAsa yA pralaya-jo kucha bhI ghaTita hotA hai, vaha jIva aura padgala kI pArasparika pratikriyAoM se ghaTita hotA hai| kAla donoM kA hI sAtha detA hai| vyakta ghaTanAoM meM bAharI nimitta bhI apanA yoga dete hI haiN| sRSTi kA avyakta aura vyakta-samagra parivartana usake apane astitva meM svayaM sannihita hai| pariNamana sAmudAyika aura vaiyaktika donoM stara para hotA hai / pAnI meM cInI gholI aura vaha mIThA ho gyaa| yaha sAmudAyika parivartana hai| AkAza meM bAdala maMDarAe aura eka vizeSa avasthA kA nirmANa ho gyaa| bhinna-bhinna paramANu skandha mile aura bAdala bana gyaa| kucha pariNamana dravya ke apane astitva meM hI hote haiM / astitvagata jitane pariNamana hote haiM, ve saba vaiyaktika hote haiN| pAMca astikAya (astitva) haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya meM svAbhAvika parivartana hI hotA hai| jIva aura pudgala meM svAbhAvika aura prAyogika--donoM prakAra ke parivartana hote haiN| inakA svAbhAvika parivartana vaiyaktika hI hotA hai| kintu prAyogika parivartana sAmudAyika bhI hotA hai / jitanA sthUla jagat hai vaha saba ina do dravyoM ke sAmudAyika parivartana dvArA hI nirmita haiN| jo kucha dRzya hai, use jIvoM ne apane zarIra ke rUpa meM rUpAyita kiyA hai| ise ina zabdoM meM bhI prastuta kiyA jA sakatA hai ki hama jo kucha dekha rahe haiM vaha yA to jIvacchazarIra hai yA jIvoM dvArA tyakta zarIra hai| ___ 2010_03 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgaThana aura vighaTana pratyeka astitva kA pracaya (kAya, pradeza rAzi) hotA hai| pudgala ko chor3akara zeSa cAra astitvoM kA pracaya svabhAvataH avibhakta hai / usameM saMgaThana aura vibhAjana nahIM hotA / pudgala kA pracaya svabhAva se avibhakta nahIM hotA / usameM saMgaThana aura vighaTana -- ye donoM ghaTita hote haiM / eka paramANu kA dUsare paramANuoM ke sAtha yoga hone para skandha ke rUpa meM rUpAntaraNa ho jAtA hai aura usa skandha ke sAre paramANu viyukta hokara kevala paramANu raha jAte haiN| vAstavika artha meM sAmudAyika pariNamana pudgala meM hI hotA hai / dRzya astitva kevala pudgala hI hai / jagat ke nAnA rUpa usI ke mAdhyama se nirmita hote haiN| yaha jagat eka raMgamaMca hai / usI para koI abhinaya kara rahA hai to vaha pudgala hI hai / vahI vividha rUpoM meM pariNata hokara hamAre sAmane prastuta hotA hai / usameM jIva kA yoga bhI hotA hai, kintu usakA mukhya pAtra pudgala hI hai / astitva ke lie pariNamana anivArya I dvaitavAda / 21 astitva meM parivartana hone kI kSamatA hai / jisameM parivartana hone kSamatA nahIM hotI, vaha dUsare kSaNa meM apanI sattA banAe nahIM rakha sakatA / astitva dUsare kSaNa meM rahane ke lie usake anurUpa apane Apa meM parivartana karatA hai aura tabhI vaha dUsare kSaNa meM apanI sattA ko banAe rakha sakatA hai / eka paramANu anaMtagunA kAlA hai, vahI paramANu eka gunA kAlA ho jAtA hai| jo eka gunA kAlA hotA hai, vaha kabhI ananta gunA kAlA ho jAtA hai / yaha parivartana bAhara se nahIM AtA / yaha dravyagata parivartana hai / isameM bhI ananta guNahIna aura anantaguNa adhika tAratamya hotA rahatA hai / anantakAla ke ananta kSaNoM aura ananta ghaTanAoM meM kisI dravya ko apanA astitva banAe rakhane ke lie ananta pariNamana karanA Avazyaka hai| yadi usakA pariNamana ananta na ho to anantakAla meM vaha apane astitva ko banAe nahIM rakha sakatA / do zaktiyAM : ogha aura samucita astitva meM ananta dharma hote haiM, kucha avyakta aura kucha vyakta / prazna huA-- 'kyA ghAsa meM ghI hai?' isakA uttara hogA--- 'ghAsa meM ghI hai / kintu vyakta nahIM hai / ' 'kyA dUdha meM ghI hai ?' 'dUdha meM ghI hai, para pUrNa vyakta nahIM hai| dUdha ko biloyA yA dahI ko biloyA, ghI nikala AyA / ' avyakta dharma vyakta ho gayA / dravya meM 'ogha' aura 'samucita' - ye do prakAra kI zaktiyAM kAma karatI haiM / 'ogha' niyAmaka zakti hai / usake AdhAra para kAraNa-kArya ke niyama kI sthApanA kI 2010_03 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / jaina darzana aura anekAnta jAtI hai| kAraNa kArya ke anurUpa hI hotA hai| kAraNa avyakta rahatA hai, kArya vyakta hotA hai / yadi pUchA jAe-'ghAsa meM ghI hai yA nahIM?' to uttara hogA--'ogha' zakti kI dRSTi se hai kintu 'samucita' zakti kI dRSTi se nahIM hai| pudgala dravya meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza-ye cAroM milate haiN| gulAba ke phUla meM jitanI sugaMdha hai, utanI hI durgandha hai| kintu usameM sugandha vyakta hai aura durgandha avyakta / cInI jitanI mIThI hai, utanI hI kar3avI hai kintu usameM miThAsa vyakta hai aura kar3avAhaTa avyakta / sar3Ana meM jitanI durgandha hai, utanI hI sugandha chipI huI hai| parivartana kA cakra rAjA jitazatru nagara ke bAhara jA rahA thaa| maMtrI subuddhi usake sAtha jA rahA thaa| eka khAI aaii| usameM jala bharA thaa| vaha kar3e-karakaTa se gaMdA ho rahA thaa| usameM mRta pazuoM ke kalevara sar3a rahe the| dUra taka durgandha phUTa rahI thii| rAjA ne kapar3A nikAlA aura nAka ko dabA liyaa| 'kitanI durgandha A rahI hai| rAjA ne maMtrI kI ora mur3akara kahA / maMtrI tattvavettA thaa| usane kahA-'mahArAja ! yaha pudgaloM kA svabhAva hai|' usane rAjA ke bhAva kI tIvratA ko apanI bhAvabhaMgimA se maMda kara diyaa| bAta vahIM samApta ho gii| kucha dina ke bAda maMtrI ne rAjA ko apane ghara bhojana ke lie nimaMtrita kiyaa| bhojana ke madhya rAjA ne pAnI piyaa| atyanta nirmala, atyanta madhura aura atyanta sugandhita / rAjA bolA--'maMtrI ! yaha pAnI tuma kahA~ se lAte ho ! icchA hotI hai ki eka gilAsa aura pIUM / maiM tumheM abhinna mAnatA hUM kintu tuma mujhe vaisA nahIM mAnate / tuma itanA acchA pAnI pIte ho, mujhe kabhI nahIM pilaate|' maMtrI muskarAyA aura bolA-'mahArAja, yaha pAnI usa khAI se lAtA hUM, jahAM Apane nAka-bhauM sikor3I thI aura kapar3e se nAka DhakI thii|' rAjA ne kahA--'yaha nahIM ho sktaa| yaha pAnI usa khAI kA kaise ho sakatA hai !' maMtrI apanI bAta para aTala rhaa| rAjA ne usakA pramANa caahaa| maMtrI ne usa khAI kA pAnI mNgvaayaa| rAjA kI dekha-rekha meM sArI prakriyA calI aura vaha pAnI vaisA hI nirmala, madhura aura sugaMdhita ho gayA jaisA rAjA ne maMtrI ke ghara pIyA thaa| . kevala pAnI hI nahIM, hara vastu badalatI hai| pariNamana kA cakra calatA hai, vastueM badalatI rahatI haiN| 'ogha' zakti kI dRSTi se hama kisI paugalika padArtha ko kAlA yA pIlA, khaTTA yA mIThA, sugaMdhamaya yA durgandhamaya, cikanA yA rUkhA, ThaMDA yA garma, halkA yA bhArI, mRdu yA karkaza nahIM kaha skte| eka nIma ke patte meM ve sAre dharma vidyamAna haiM jo duniyA meM hote haiN| kintu 'samucita' zakti kI dRSTi se aisA nahIM hai| 2010_03 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 23 usake AdhAra para dekheM to nIma kA pattA harA hai, cikanA hai| usakI apanI eka sugaMdha hai| vaha halkA hai aura mRdu hai / hamArA jitanA darzana hai vaha AnuvAdika aura prAtyayika pariNamana : UrjA kA udbhava ___ paryAya parivartana ke dvArA vastuoM meM bahuta sArI bAteM ghaTita hotI haiN| unameM UrjA kI vRddhi aura hAni bhI eka hai| UrjA pariNamana se hI prakaTa hotI hai| suprasiddha vaijJAnika AiMsTIna ne isa siddhAnta kA pratipAdana kiyA ki dravya (Mass) ko zakti (Energy) meM aura zakti ko dravya meM badalA jA sakatA hai / isa dravyamAna, dravya-saMhati aura zakti ke samIkaraNa ke siddhAnta kI vyAkhyA pariNAmI-nityavAda ke dvArA hI kI jA sakatI hai| AiMsTIna se pahale vaijJAnika jagat meM yaha mAnA jAtA thA ki dravya ko zakti meM aura zakti ko dravya meM nahIM badalA jA sktaa| donoM svataMtra haiN| kintu AiMsTIna ke bAda yaha siddhAMta badala gyaa| mAnA jAne lagA-dravya aura zakti donoM bhinna nahIM kintu eka hI vastu ke rUpAntaraNa haiN| eka pauNDa koyalA leM aura usakI dravya-saMhati ko zakti meM badaleM to do araba kilovATa kI vidyutazakti prApta ho sakatI hai| jaina darzana ke anusAra dravya meM ananta zakti hai| vaha dravya cAhe jIva ho yA pudgala / kAla kI ananta dhArA meM vahI dravya apanA astitva rakha sakatA hai jisameM ananta zakti hotI hai| vaha zakti pariNamana ke dvArA prakaTa hotI rahatI hai| Aja ke vaijJAnika jagat meM jitanA prayoga ho rahA hai, usakA kSetra paudgalika jagat hai| paudgalika vastu ko usa sthiti meM lAyA jA sakatA hai, jahAM usakI sthUlatA samApta ho jAe, usakA dravya-mAna yA dravya-saMhati samApta ho jAe aura use zakti ke rUpa meM badala diyA jaae| vizva kI vyAkhyA do nayoM se ___jaina darzana ne dravyArthika yA paryAyArthika-ina do nayoM se vizva kI vyAkhyA kI hai| hama vizva ko abheda kI dRSTi se dekhate haiM taba hamAre sAmane dravya hotA hai| yaha nIma, makAna, AdamI, pazu-ye dravya hI hamAre sAmane prastuta haiN| hama vizva ko jaba bheda yA vistAra kI dRSTi se dekhate haiM taba dravya lupta ho jAtA hai| hamAre sAmane hotA hai-paryAya aura paryAya, pariNamana aura pariNamana / AdamI kauna hotA hai? AdamI koI dravya nahIM hai| AdamI hai kahAM ! Apa sArI duniyA meM DhUMDhe, AdamI nAma kA 2010_03 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 / jaina darzana aura anekAnta koI dravya Apako nahIM milegaa| AdamI eka paryAya hai| nIma koI dravya nahIM hai| vaha eka paryAya hai| duniyA meM jitanI vastuoM ko hama dekha rahe haiM, ve sArI kI sArI paryAya haiN| hama paryAya ko dekha rahe haiN| dravya hamAre sAmane nahIM aataa| vaha AMkhoM se ojhala rahatA hai / isa satya ko AcArya hemacaMdra ne ina zabdoM meM prakaTa kiyA thA aparyayaM vastu samasyamAna / madravyamaitacca vivicyamAnaM / hama abheda ke paripArzva meM caleM to paryAya lupta ho jAegA, bacegA dravya / hamArI duniyA bahuta choTI ho jaaegii| vistAra se zUnya ho jaaegii| hama bheda ke paripArzva meM caleM to dravya lupta ho jAegA, bacegA paryAya / hamArI duniyA bahuta bar3I ho jaaegii| bheda-abheda ko nigala jaaegaa| kevala vistAra aura vistaar| pariNamana ke jagat meM jaisA jIva hai, vaisA hI pudgala hai| kintu isa vizva meM jitanI abhivyakti pudgala dravya kI hai, utanI kisI kI nahIM hai / apane rUpa ko badalane kI kSamatA jitanI pudgala meM hai, utanI kisI meM nahIM hai| hamAre jagat meM vyakta paryAya kA AdhArabhUta dravya yadi koI hai to vaha pudgala hI hai| anekAnta ____ anekAnta ke do rUpa haiM--naya aura pramANa / dravya ke eka paryAya ko jAnane - vAlI dRSTi naya hai aura ananta virodhI yugalAtmaka samagra dravya ko jAnane vAlI dRSTi pramANa hai| jaina darzana meM nayavAda kA vikAsa pahale huA thA aura pramANavAda kA vikAsa bAda meN| bhagavAn mahAvIra ke astitvakAla meM nayavAda pracalita thaa| unake nirvANa kI chaThI-sAtavIM zatAbdI ke bAda pramANavAda kA vikAsa huaa| dArzanika yuga meM pramANa-mImAMsA vikasita huI, taba jaina dArzanikoM ke sAmane bhI pramANa-mImAMsA ko vikasita karane kI anivAryatA upasthita huii| samantabhadra aura siddhasena ne naya ko hI pradhAnatA dii| haribhadra aura akalaMka ke yuga meM 'pramANa' ko pradhAnatA mila gii| usa yuga meM eka prazna upasthita huA ki naya pramANa hai yA apramANa? isa prazna ke uttara meM kahA gayA, naya ke dvArA ananta dharmAtmaka vastu kA eka dharma hI jJeya hotA hai| akhaMDa vastu jJeya nahIM hotii| isa dRSTi se use pramANa nahIM mAnA jA sktaa| dUsarA tarka yaha thA ki naya ke dvArA vastu kA eka dharma jJeya banatA hai, vaha bhI yathArtha jJAna hai aura yathArtha jJAna ko apramANa kaise kahA jA sakatA hai| isa doharI samasyA ko dhyAna meM rakhakara tIsarA vikalpa khojA gayA--naya se akhaMDa vastu kA nizcaya nahIM hotA, isa apekSA se naya pramANa nahIM hai| usake dvArA 2010_03 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 25 vastu-khaMDa kA yathArtha -grahaNa hotA hai, isa apekSA se vaha apramANa bhI nahIM hai / vaha apramANa to hai hI nahIM, pUrNa bodha ke abhAva meM pramANa bhI nahIM hai, isalie use pramANAMza kahA jA sakatA hai / vAstavika hai naya 1 saccAI yaha hai ki pramANa vAstavika nahIM hai / vAstavika hai naya / hama dravya ko kisI eka yA kucha eka dharmoM ke mAdhyama se jAnate haiM / akhaMDa dravya kA jJAna hamAre lie saMbhava nahIM hai / hamArA dravya viSayaka jJAna sApekSa hai, nirapekSa nahIM hai| paramANu ke viSaya meM eka zatAbdI pUrva jo jAnakArI thI, Aja vaha bahuta badala gaI hai| usakA virAT rUpa aba vaijJAnika ke sAmane hai| abhI bhI usake kucheka dharma jJAta hue haiM / usake ananta dharma Aja bhI ajJAta haiM / ajJAta ke samudra meM jJAta, eka choTe se dvIpa jaisA hai / isa sthiti meM pramANa kI vAstavikatA ko bahuta mUlya nahIM diyA jA sakatA / naya eka vAstavikatA hai / usake dvArA eka-eka dharma kA jJAna hotA hai aura hamArA jJAnabhaMDAra samRddha hotA calA jAtA hai / naya kI vAstavikatA jJeya ananta hai aura hamArA jJAna bhI anaMta hai| jJAna do bhAgoM meM vibhakta hogA-- kSamatAtmaka jJAna aura prayogAtmaka jJAna / hamAre jJAna meM ananta jJeya ko jAnane kI kSamatA hai, para jaba taka vaha pUrNarUpeNa anAvRta nahIM hotA, taba taka usakI kSamatA para eka AvaraNa rahatA hai / AvRtta cetanA jaba jAnane ko pravRtta hotI hai tabhI jAnatI hai aura eka sAtha eka dharma yA eka ghaTanA ko hI jAnatI hai| jisa samaya hama A~kha se dekhate haiM, usa samaya kAna se nahIM sunate aura jisa samaya kAna se sunate haiM usa samaya AMkha se nahIM dekhate / dekhane aura sunane kA eka krama hai| ye donoM yugapat nahIM hote / hameM aisA pratIta hotA hai ki hama eka sAtha dekha rahe haiM aura suna rahe haiM, kintu yaha hamArI sthUladRSTi hai| sUkSmadRSTi ke anusAra dekhane kA samaya bhinna hai aura sunane kA samaya bhinna hai / tvarita kAryoM meM hameM krama kA patA nahIM calatA, isalie hama una donoM ko eka sAtha mAna lete haiN| jAnane kA yaha krama naya kI vAstavikatA ko pramANita karatA hai / ananta hai agamya zabda dravya meM ananta dharma hote haiM / una ananta dharmoM ko jAnane vAle naya bhI ananta hote haiM / ananta eka agamya zabda hai| usakA kahIM Ara-pAra nahIM hotA / ananta ko 2010_03 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 / jaina darzana aura anekAnta upayogI banAne ke lie do zabda khoje gae-dravyArthika aura paryAyArthika / dravyArthika naya, dravya ke dhauvya aMza kA pratinidhitva karatA hai aura paryAyArthika naya, dravya ke paryAya aMza kA pratinidhitva karatA hai / ina do nayoM ke dvArA vizva ke sabhI dravyoM kA vizleSaNa kiyA jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra se gautama ne pUchA-'bhaMte ! AtmA zAzvata hai yA azAzvata?' bhagavAna ne uttara diyA-'dravyArthika naya kI apekSA se AtmA zAzvata hai aura paryAyArthika naya kI apekSA se vaha azAzvata hai|' naya vyavasthA kA AdhAra naya vyavasthA kA AdhAra hai-abheda aura bheda kA virodhI yugala / abheda bhI satya hai aura bheda bhI satya hai / abheda aura bheda kA vicAra AdhyAtmika aura padArtha vijJAna-ina donoM dRSTiyoM se kiyA gayA hai| * sAMkhya darzana ke anusAra prakRti aura puruSa kA bhedajJAna karanA samyag darzana hai| unheM eka mAnanA mithyAdarzana hai| * vedAnta ke anusAra prapaMca aura brahma ko eka mAnanA samyag darzana hai aura usako bhinna mAnanA mithyAdarzana hai| * jaina darzana ke anusAra cetana aura acetana ko bhinna mAnanA samyag darzana hai aura unheM abhinna mAnanA mithyAdarzana hai| abheda aura bheda kA yaha cintana AdhyAtmika dRSTi se kiyA gayA hai| padArtha vijJAna kA dRSTikoNa padArtha-vijJAna kI dRSTi se padArtha ubhayAtmaka (dravya-paryAyAtmaka) hai| usake AdhAra para do naya banate haiM-nizcaya naya aura vyavahAra naya / * nizcaya naya dravya yA abheda ke AdhAra para padArtha kA nirNaya karatA hai| * vyavahAra naya paryAya yA bheda ke AdhAra para padArtha kA nirNaya karatA hai| vedAnta ne satya ke tIna rUpa mAne haiM--pAramArthika, vyAvahArika aura prAtibhAsika / brahma pAramArthika satya hai| jagat vyAvahArika satya hai| rajju-sarpa (rajju ko sarpa mAna lenA) prAtibhAsika satya hai| prAtibhAsika vyaktigata bhrama hai / vyAvahArika sarvasAdhAraNa kA bhrama hai| prAtibhAsika jaba taka dikhatA hai taba taka rahatA hai| vyAvahArika jagat dikhane ke pahale bhI aura pazcAt bhI rahatA hai| prAtibhAsika vastuvizeSa ke jJAna se bAdhita ho jAtA hai, vyAvahArika jagat brahma ke jJAna se bAdhita . 2010_03 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitavAda / 27 hotA hai| prAtibhAsika kevala sAkSI-dRSTi hai| vyAvahArika jagat kA jJAna pratyakSa Adi pramANoM se hotA hai| bauddha darzana ke anusAra satya ke do rUpa haiM--pAramArthika satya aura sNvRtisty| anityatA kA bodha pAramArthika satya hai / yaha vahI hai'-isa prakAra kA sAdRzyabodha saMvRtisatya hai| vedAnta ke anusAra vyAvahArika satya tathA bauddha darzana ke anusAra saMvRtisatya avAstavika haiM / jaina darzana ke anusAra vyavahAra naya avAstavika nahIM hai| 2010_03 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura jagat yaha vizva bhedAbheda, nityAnitya, astitva-nAstitva aura vAcyAvAcya ke niyamoM se zrRMkhalita hai| koI bhI dravya sarvathA bhinna nahIM hai aura koI bhI sarvathA abhinna nahIM hai / koI bhI dravya sarvathA nitya nahIM hai aura koI bhI sarvathA anitya nahIM hai| koI bhI dravya sarvathA asti nahIM hai aura koI bhI sarvathA nAsti nahIM hai| koI bhI dravya sarvathA vAcya nahIM hai, koI bhI sarvathA avAcya nahIM hai| jo dravya hai, vaha satya hai| vaha bhinna bhI hai, abhinna bhI hai, nitya bhI hai, anitya bhI hai, asti bhI hai, nAsti bhI hai, vAcya bhI hai, avAcya bhI hai| ina sahaja sambhata niyamoM ko samajhane kA jo dRSTikoNa hai, vaha anekAnta hai| ina niyamoM kI jo vyAkhyA-paddhati hai, vaha syAdvAda hai| vizva meM itanA virodha aura itanA asAmaMjasya hai ki anekAnta ke binA usameM avirodha aura sAmaMjasya samajhA nahIM jA sakatA tathA syAdvAda ke binA usakI samyak vyAkhyA kI hI nahIM jA sktii| abheda aura bheda kA niyama yaha vizva AkAzamaya hai| AkAza vyApaka hai, zeSa saba vyApta haiN| AkAza vahAM bhI hai, jahAM AkAzetara kucha nahIM hai para anya aise nahIM haiM, jahAM AkAza na ho| jahAM anya bhI haiM aura AkAza bhI hai, vahAM gati hai, sthiti hai aura dRzyaparivartana bhI hai| isalie use loka kahA jAtA hai| jahAM anya nahIM hai, kevala AkAza hai, vahAM gati nahIM hai, sthiti nahIM hai aura dRzya-parivartana bhI nahIM hai, isalie use 'aloka' kahA jAtA hai / sattA kI dRSTi se loka aura aloka donoM eka haiM, avibhakta haiM / gati, sthiti aura dRzya-parivartana sarvatra nahIM haiM, isa dRSTi se loka aura aloka do haiM-vibhakta hai| gati aura sthiti kI dRSTi se loka eka hai-abhibhakta hai, para kArya kI dRSTi se vaha eka nahIM hai / gati kA hetu jo hai, vaha sthiti kA nahIM hai aura sthiti kA jo hetu hai vaha gati kA nahIM hai / gatizIla dravya do haiM-pudgalI (jIva) aura pudgala / ye hI do sthitizIla haiN| dRzya-parivartana bhI inhIM ke yoga se hotA hai, inhIM meM hotA hai| abheda dRSTi se sattA hI pUrNa satya hai / bheda-vRSTi ke 6 prakAra haiM 2010_03 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 29 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAza, 4. kAla, 5. pudgala, 6. jiiv| pRthakatA kArya se dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAza ye tInoM loka meM paripUrNa vyApta haiN| inheM kathamapi pRthak nahIM kiyA jA sktaa| inakA pRthakkaraNa kArya se hI hotA hai| gati hetuka jo hai vaha dharmAstikAya hai| yaha gati kA antima hetu hai| sthiti hetuka jo hai, vaha adharmAstikAya hai / yaha sthiti kA antima hetu hai| jahAM vAyu bhI nahIM hai vahAM bhI gati hotI hai, aura vaha isIlie hotI hai ki dharmAstikAya vahAM hai| avagAha hetu jo hai, vaha AkAza hai|' parivartana kA hetu kAla hai| jo saMyukta hotA hai aura viyukta hotA hai, vaha pudgala hai| jo caitanyamaya hai, vaha jIva hai|' bhitra : abhinna AkAza aura kAla ko chor3akara kisI bhI dravya kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI, isa dRSTi se zeSa saba dravya AkAza aura kAla se sarvathA bhinna nahIM haiN| AkAza aura kAla gati-sthiti ke hetu nahIM haiM aura gati-sthitizIla bhI nahIM hai, isalie ve zeSa saba dravyoM se sarvathA abhinna bhI nahIM haiN| dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko chor3akara gati aura sthiti kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI, isa dRSTi se jIva aura paddala dharmAstikAya aura adharmAstikAya se sarvathA bhitra nahIM haiN| dharmAstikAya aura adharmAstikAya gati-sthitizIla nahIM haiM, saMyukta-viyuktadharmA bhI nahIM haiM, isalie ve jIva aura pudgala se sarvathA abhinna nahIM haiN| jIva ke binA pudgala kI aura pudgala ke N46.4V 1. sthAnAMga 5/170 : guNao gmnngunne| 2. vahI, 5/171 : guNao tthaanngunne| 3. vahI, 5/172 : guNao avgaahnnaagunne| 4. vahI, 5/974 : guNao ghnngunne| 5. vahI, 5/173 : guNao uvoggunne| 2010_03 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 / jaina darzana aura anekAnta binA jIva kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| pudgala ke binA jIva kI koI pravRtti nahIM hotI aura jIva ke binA pudgala kI sthUla pariNati nahIM hotI, isa dRSTi se jIva aura pudgala sarvathA bhinna nahIM haiM / jIva saMyoga-viyoga-dharmA nahIM hai, rUpI nahIM hai aura pudgala caitanyamaya nahIM hai, isalie ve sarvathA abhinna bhI nahIM haiM / tAtparya kI bhASA meM aisA kucha bhI nahIM hai, jo sarvathA abhinna hI hai aura aisA kucha bhI nahIM hai, jo sarvathA bhinna hI hai| abhinnatA kI dRSTi se sArA vizva eka hai / bhinnatA kI dRSTi se sArA vizva do bhAgoM meM vibhakta hai--caitanyamaya aura acaitnymy| upaniSad kA mata cetana aura acetana kI utpatti ke viSaya meM aneka dArzanika abhimata hai| upaniSad ke RSi kahate haiM--pahale asat thA, asat se sat utpanna huaa| kucha RSi kahate haiM--asat se sat kI utpatti nahIM ho sktii| sabase pahale sat hI thaa| usane socA, maiM aneka hoUM / isa kalpanA meM sRSTi utpanna huii| jo hai, vaha saba AtmA hI hai| jo kucha huA hai, vaha AtmA hI huA hai| AtmA brahma hI hai| yaha AtmAdvaitavAda hai| isake anusAra acetana, cetana se utpanna hotA hai| cetana aura acetana sarvathA bhinna nahIM haiN| bhUtAdvaitavAda ___ anAtmavAda ke anusAra pahale acetana hI thA / pRthvI, jala, agni aura vAyu-ye cAra bhUta the| inase cetana utpanna huaa| yadi yaha patA lagAnA hai ki manuSya kI utpatti kaise huI to saMsAra ke vikAsa meM hI usakI khoja karanI hogii| manuSya kA vikAsa jIvana ke pahale rUpoM meM se hotA hai| usa vikAsa ke daurAna hI vicAra aura sacetana vyavahAra ne janma liyA hai| isakA artha yaha hai ki vastu arthAt vaha vAstavikatA, jo acetana hai, pahale se thii| mana arthAt vaha vAstavikatA, jo sacetana hai, bAda meM aaii| 1. chAndogya 6 / 21 : asataH sdjaayt| 2. vahI, 6 / 2 / 2: kutastu khalu saumya evaM syAditi hovAca kathamasataH sjjaayteti| sattveva saumyedamana aasiit| ekamevAdvitIyam / tadaivata bahusyAM prjaayeyeti| 3. vahI, 7 / 25 / 2 : AtmaivedaM srvm| 4. vahI, 7 / 26 / 1: Atmata evedaM srvm| 5. mANDUkya 2: sarva hi etad brahma ayamAtmA brhm| 2010_03 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 31 sAtha hI isakA artha yaha bhI hai ki vastu yA bAhya vAstavikatA kI sattA mana se svatantra hai / prakRti kI isa samajha ko bhautikavAda kahate haiN| yaha bhUtAdvaitavAda hai| isake anusAra acetana se cetana utpanna hotA hai| acetana aura cetana sarvathA bhinna nahIM haiN| anekAnta dRSTi ____ anekAnta dRSTi ke anusAra cetana acetana se aura acetana cetana se utpanna nahIM haiN| donoM anAdi haiM, donoM svatantra aura donoM sApekSa haiN| cetana kA eka pratibhAga bhI mizrita nahIM hai| vaha zuddha dravya hai / usakA pratyeka paramANu (pradeza) anta taka cetana hI rahatA hai| acetana kA pratyeka paramANu (pradeza) anta taka acetana hI rahatA hai| cetana ko acetana aura acetana ko cetana ke rUpa meM pariNata nahIM kiyA jA sktaa| dravya guNoM kA saMyukta rUpa hotA hai| saba dravyoM kI yahI vyAkhyA hai| jo dravya haiM, una sabameM ananta guNa haiM aura ananta guNoM ke jitane samavAya haiM, ve saba dravya haiN| isa bhASA meM yA to dravya ananta hoMge yA ek| saccAI yaha hai ki ve ananta bhI nahIM haiM aura eka bhI nahIM hai| sarvasAdhAraNa guNoM kI dRSTi se dravya eka hI hai, kintu kucha guNa aise bhI haiM, jo sarvasAdhAraNa nahIM haiN| unhIM kI dRSTi se dravya aneka haiN| gati aura sthiti vizva-vyavasthA ke asAdhAraNa guNa haiN| sthUla padArthoM kI gati dRzya nimittoM se hotI hai, kintu sUkSma skandhoM aura paramANuoM kI gati meM vAyu yA vidyuta Adi sahAyaka nahIM hote| ve unheM chU bhI nahIM paate| paramANu kI aprerita gati bahuta tIvra hotI hai| vaha eka kSaNa meM hI loka ke nimna bhAga se Urdhva bhAga taka calA jAtA hai| vahAM usakI gati kA mAdhyama gatitattva (dharmAstikAya) hI hotA hai| gatitattva gatimAtra meM mAdhyama banatA hai, kintu jahAM dRzya mAdhyama hote haiM, vahAM usakI anivAryatA jJAta nahIM hotii| jahAM dRzya mAdhyama kArya nahIM karate, vahAM usakA astitva svayaM vyakta hotA hai| Ithara kI kalpanA 18vIM evaM 19vIM zatAbdI ke bhautika vijJAnavettAoM ke samakSa yaha spaSTa ho gayA ki yadi prakAza kI taraMgeM hotI haiM to unakA kucha AdhAra bhI hogaa| jaise pAnI sAgara kI taraMgoM ko paidA karatA hai aura havA una kampanoM ko janma detI hai, jinheM hama 1. emila barsa, mArksavAda kyA hai? pR.68| 2010_03 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / jaina darzana aura anekAnta dhvani kahate haiM / ataH jaba parIkSaNoM se yaha vyakta huA ki prakAza zUnya se bhI hokara vicara sakatA hai, taba vaijJAnikoM ne 'Ithara' (Ether) nAmaka eka kAlpanika tattva ko janma diyA, jo unake vicAra meM samasta AkAza aura padArtha meM vyApta hai / bAda meM phaireDa ne eka anya prakAra ke Ithara kA pratipAdana kiyA, jise vidyuta evaM cumbakIya zaktiyoM ke vAhaka ke rUpa meM mAnA gayA / antataH jaba maiksavena ne prakAza ko eka 'vidyuta cumbakIya vikSobha' (Electromagnetic Disturbance) ke rUpa meM mAnyatA pradAna kI, taba Ithara kA astitva nizcita-sA ho gayA / ' AkAza hai AdhAra sthiratA kA mAdhyama sthiti tattva hai / eka paramANu AkAza-pradeza meM sthita hotA hai, vahAM usakA mAdhyama sthiti-tattva hI hotA hai / AkAza sthiti kA mAdhyama nahIM hai / vaha cara aura sthira, donoM tattvoM kA mAdhyama haiN| AdhAra - zUnya kucha bhI nahIM hai / sthUla padArtha ke lie sthUla AdhAra hote haiM / sUkSma yA catuHsparzI skandhoM ke lie sthUla AdhAra kI apekSA nahIM hotI / unakA jo AdhAra hai, vaha AkAza hI hai| eka padArtha kI dUsare padArtha se jo dUrI hai, usakA AkAza hI hai / isake binA saba padArtha svAvagAhI nahIM hote / ye tIna astikAya arUpI haiM, indriyAtIta haiM / ye vizva vyavasthA kI anivArya apekSA se svIkRta haiM / gati, sthiti aura avagAha (yA vibhAga) ina asAdhAraNa guNoM se gati-tattva (dharmAstikAya), sthiti-tattva (adharmAstikAya) aura avagAha-tattva (AkAzAstikAya) kA astitva pramANita hotA hai / pugala : svataMtra sattA kA AdhAra saMghAta aura bheda bhI asAdhAraNa guNa haiN| cAra astikAyoM meM kevala saMghAta hai, bheda nahIM hai / bheda ke pazcAt saMghAta aura saMghAta ke pazcAt bheda - yaha zakti kevala pudgalAstikAya meM hai / do paramANu milakara dvi-pradezI, yAvat ananta paramANu milakara ananta pradezI skandha bana jAte haiM / ve viyukta hokara punaH do paramANu yAvat ananta paramANu ho jAte haiM / yadi saMyoga-viyoga guNa nahIM hotA to yaha vizva yA to eka piNDa hI hotA yA kevala paramANu hI hote / una donoM rUpoM meM se vartamAna vizva vyavasthA phalita nahIM hotI / pudgala dravya rUpI hai, indriyagamya hai, isalie isakA astitva bahuta spaSTa hai, STha7.2ru 1. DaoN. AinsTIna aura brahmANDa, liMkana bAraneda pR. 42 / 2010_03 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para isakI svatantra sattA kA AdhAra yaha saMghAta - bhedAtmaka guNa hai / caitanya bhI asAdhAraNa guNa hai / acetana se cetana kI prakriyA bhinna hotI hai / grahaNa, pariNamana, vyutsarjana, svIkaraNa, sajAtIya prajanana, vRddhi, anubhUti, jJAna Adi aise dharma haiM, jo cetana meM hI prApta hote haiN| cetana arUpI hai, indriyAtIta hai, usakA astitva caitanya guNa se gamya hai| 1 jIva aura pudgala - ina donoM astikAyoM ke yoga se vizva kI vividha pariNatiyAM hotI haiN| tIna astikAya apanI svarUpa - maryAdA taka hI parivartita hote haiM / ve bAhya nimittoM se prabhAvita nahIM hote aura na ve dUsare dravyoM ko prabhAvita karate haiM / unakA astitva aura kriyA saba dizAoM meM samAna rUpa se hai / isIlie amerikI bhautika vijJAnavettA e. e. mAIkelasana aura I. DablyU. morale, Ithara sambandhI parIkSaNoM meM saphala nahIM hue| unhoMne klIvalaiNDa meM san 1881 meM eka bhavya parIkSaNa kiyA / parIkSaNa kA niSkarSa syAdvAda aura jagat / 33 unake parIkSaNa ke pIche nihita siddhAnta kAphI sIdhA thA / unakA tarka thA ki yadi sampUrNa AkAza kevala Ithara kA eka gatihIna sAgara hai to Ithara ke bIca pRthvI kI gati kA ThIka usI taraha patA lagAnA cAhie aura paimAiza honI cAhie, jisa taraha nAvika sAgara meM jahAja ke vega ko mApate haiN| jaisA ki nyUTana ne iMgita kiyA thA, jahAja ke andara ke kisI yAntrika parIkSaNa dvArA zAnta jala meM calane vAle jahAja kI gati mApanA asambhava hai / nAvika jahAja kI gati kA anumAna sAgara meM eka laTThA pheMkakara aura usase baMdhI rassI kI gAMThoM ke khulane para najara rakhakara lagAte haiM / ataH Ithara ke sAgara meM pRthvI kI gati kA anumAna lagAne ke lie mAIkelasana aura morale ne laTThA pheMkane kI kriyA sampanna kI / avazya hI yaha laTThA prakAza kI kiraNa ke rUpa meM thA / yadi prakAza sacamuca Ithara meM phailatA hai, to isakI gati para pRthvI kI gati ke kAraNa utpanna IMthara kI dhArA kA prabhAva par3anA caahie| vizeSataura para, pRthvI ki gati kI dizA meM pheMkI gayI prakAza-kiraNa meM Ithara kI dhArA se usI taraha halkI bAdhA pahuMcAnI cAhie, jaisI bAdhA kA sAmanA eka tairAka ko dhArA ke viparIta tairate samaya karanA par3atA hai, isameM antara bahuta thor3A hogA, kyoMki prakAza kA vega (jisakA ThIka-ThIka nizcaya san 1841 meM huA) eka sekeNDa meM 1,86,284 mIla hai, jabaki sUrya ke cAroM ora apana dhurI para pRthvI kA vega kevala bIsa mIla prati sekeNDa hotA hai, ataeva Ithara - dhArA ko viparIta dizA meM pheMke jAne para prakAza-kiraNa kI gati 1,86,264 mIla honI cAhie aura yadi sIdhI dizA meM pheMkI jAe to 1,86,304 mIla / ina vicAroM ko mastiSka 2010_03 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 / jaina darzana aura anekAnta meM rakhakara mAIkelasana aura morale ne eka yantra kA nirmANa kiyA, jisakI sUkSmadarzitA isa hada taka pahuMcI huI thI ki vaha prakAza ke tIvra vega meM prati sekeNDa eka-eka mIla ke antara ko bhI aMkita kara letA thA / isa yantra meM, jise unhoMne ' vyatikaraNamApaka' (erferometer) nAma diyA, kucha darpaNa isa taraha lagAe hue the ki eka prakAza-kiraNa kodo bhAgoM meM bAMTA jA sakatA thA aura eka sAtha hI do dizAoM meM unheM pheMkA jA sakatA thA / yaha sArA parIkSaNa itanI sAvadhAnI se Ayojita aura pUrA kiyA gayA ki isake pariNAmoM meM kisI taraha ke sandeha kI guMjAiza nahIM raha gyii| isakA pariNAma sIdhe-sAdhe zabdoM meM yaha nikalA - 'prakAza - kiraNoM ke vega meM, cAhe ve kisI bhI dizA meM pheMkI gayI hoM, koI antara nahIM par3atA / ' AiMsTIna : Ithara ke astitva kA nirasana 'mAikelasana aura morale ke parIkSaNa ke kAraNa vaijJAnikoM ke sAmane eka vyAkula kara dene vAlA vikalpa AyA / unake sAmane yaha samasyA thI ki ve Ithara siddhAnta ko-- jisane vidyut-cumbakatva aura prakAza ke bAre meM bahuta-sI bAteM batalAyI thIM-- chor3eM yA usase bhI adhika mAnya koparanikasa - siddhAnta ko, jisake anusAra pRthvI sthira nahIM, gatizIla hai / bahuta se bhautika vijJAnavettAoM ko aisA lagA ki yaha vizvAsa karanA adhika AsAna hai ki pRthvI sthira hai banisbata isake ki taraMgeM -- prakAza-taraMgeM, vidyut cumbakIya taraMgeM, binA kisI sahAre ke astitva meM raha sakatI haiN| yaha eka bar3I vikaTa samasyA thI-- itanI vikaTa ki isake kAraNa vaijJAnika vicAradhArA paccIsa varSoM taka bhinna-bhinna rahI, ekamata na ho skii| kaI nayI kalpanAeM sAmane prastuta kI gayIM aura radda bhI kara dI gyiiN| usa parIkSaNa ko morale aura dUsare logoM ne phira zurU kiyA, para pariNAma vahI nikalA---' Ithara meM pRthvI kA pratyakSa vega zUnya hai / " Ithara prakAza kI gati ko prabhAvita nahIM karatA isalie AinsTIna ne usake astitva kA nirasana kiyA / kintu gati-niyAmaka tattva ke abhAva meM padArtha ananta meM kahIM bhaTaka jAte aura vartamAna vizva eka dina prakAza-zUnya ho jAtA / dRzya jagat kA nimitta jIva aura pudgala bAhya nimittoM se bhI prabhAvita hote haiM, parivartita hote haiM / jIva pudgala ko prabhAvita karatA hai aura pudgala jIva ko prabhAvita karatA hai, isalie inameM 1. DaoN. AInsaTIna aura brahmANDa, pR0 43-46 // 2010_03 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura jagat / 35 svAbhAvika aura vaibhAvika (bAhya nimittaja) donoM prakAra ke parivartana hote haiN| pudgalI jIva kA astitva hI hamAre pratyakSa hai| pudgala-mukta jIva hamArI jJAna-dhArA se pare haiN| AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana-chahoM paryAptiyAM paudgalika haiN| inhIM ke dvArA jIva vyakta yA jJeya banatA hai / dRzya-jagat jo hai, vaha paudgalika hai, kintu isakA nimitta jIva hI hai / sUkSmaskandha hamArI dRSTi ke viSaya nahIM banate / hamArI dRSTi meM A sakeM, itanI sthUlatA unheM jIva ke dvArA hI prApta hotI hai| jitane pudgala-dRzya haiM, ve yA to jIva ke zarIra-rUpa meM pariNata haiM yA ho cuke haiN|' ___jJAna, darzana, sukha-duHkha kI anubhUti, vIrya-ye jIva ke guNa yA kArya haiN|' zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, rasa, gandha, sparza-ye pudgala ke guNa yA kArya haiN|' zabda, Atapa, udyota Adi saMhati-rahita padArtha (Marsless matter) athavA UrjArUpa (Energy) haiN| libanija kA abhimata dRzya-padArtha kA mUla (Ultimate Constituent) paramANu hai| unakI aneka vargaNAeM ( sajAtIya, paramANu samUha) haiM / ve maulika kaNa (Elementary Particles) samudita hokara padArtha kA nirmANa karate haiM / bAhya nimittoM se athavA nizcita kAla-maryAdA ke anusAra eka padArtha dUsare padArtha meM parivartita bhI ho jAtA hai| pudgala kI vicitra pariNati ke kAraNa vizva kI vyavasthA anantarUpI hai| mahAn jarmana gaNitajJa libanija ne likhA hai- 'maiM yaha pramANita kara sakatA hUM ki na kevala prakAza, raMga, tApa aura isa taraha kI anya cIjeM, apitu gati, AkAra aura vistAra bhI vastu ke UparI guNa haiM / udAharaNa-svarUpa, jaise hamArI dRzyazakti yaha batalA detI hai ki vaha gola, cikanI aura choTI hai / ye aise guNa haiM, jo hamArI indriyoM se pRthak hone para usa guNa se adhika yathArthatA nahIM rakhate, jise hama paramparAnusAra sapheda kI saMjJA dete haiN| barkale kA kathana barkale ne kahA hai-'ve sabhI tattva jinase isa saMsAra kA DhAMcA taiyAra huA hai, mAnasa ko chor3a dene ke bAda koI tathya nahIM rkhte| jaba taka hama unheM indriyoM se 1. AcArAMga vRtti, 1/1 2. uttarAdhyayana adhyayana 28/10-11 3. vahI, 28-12 4.ma. mAinsTIna aura brahmANDa 1017 2010_03 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 / jaina darzana aura anekAnta grahaNa nahIM karate yA jaba taka ye hamAre yA anya kisI prANI ke mAnasa meM apanA astitva nahIM rakhate, taba taka yA to unakA sarvathA astitva hI nahIM hotA yA phira ve kisI sanAtana zakti ke mAnasa meM apanA astitva rakhate haiN| AinsTIna yaha prakaTa karake ki AkAza-kAla (Space-time) kevala antarjJAna ke rUpa haiM jinako raMga, rUpa aura AkAra kI bhAMti cetanA se vilaga nahIM kiyA jA sakatA--isa tarka kI gAr3I ko apanI antima sImA taka le ge| AkAza kA astitva kevala padArthoM ke krama yA unakI vyavasthA meM hai-isake atirikta vaha kucha nahIM hai| isI prakAra kAla ghaTanAoM ke eka krama ke atirikta, jisase hama use mApate haiM aura koI svatantra astitva nahIM rkhtaa| vastuvAda syAvAda ke anusAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza kA astitva mAnasika nahIM hai| ye pudgala ke paryAya (vivarta) haiN| inhIM kI apekSA ve azAzvata haiN|' varNAdi catuSTaya kI vividhatA, cetanA yA bAhya vastu-sApekSa hai, kintu usakA astitva cetanA yA bAhya vastu-sApekSa nahIM hai / jaise ekatva, pRthakatva sahaja hotA hai, vaise hI unakI varNAdi-catuSTayI kI pariNati bhI sahaja hotI hai / choTA-bar3A, laghu-guru, Rju-vakra jaise sApekSa dharma haiM--do vastuoM kI tulanA meM utpanna dharma haiM, vaise varNAdika . catuSTayI sApekSa dharma nahIM hai| yaha vastuvAda hai / sparza mUla zakti hai / rUkhA, cikanA-ye usakI abhivyakti ke prakAra haiN| inakI koI sthAyI sattA nahIM hai / saundarya-asaundarya, upayogI-anupayogI Adi kI kalpanA cetanA kA rUpa hai / para kisI vastu kI astitA cetanA kA rUpa nahIM hai / dik aura kAla upayogitAvAda ke tattva haiM / unakI vAstavika sattA nahIM hai| AkAza aura dik syAdvAda ke anusAra vizva kI akhaNDatA caturUpAtmaka hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAroM ke binA usakI vyAkhyA nahIM ho sktii| dravya ananta guNoM 1. DaoN. AinasTIna aura janmANDa pha. 18 2. paramANupoggaleNaM bhante? kiM sAsae, siya asAsae? goyamA siya sAsae, siya asAsae / se keNa DeNaM bhante ! evaM buccai-siya sAsae? goyamA davaTThayAe, sAsae, vanapajjavehiM jAva phAsapajjavehi, asaase|-bhg0, 14/49-50 3. uttarAvyayana adhyayana 28 2010_03 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 37 kA piNDa hai| bhAva usakI avasthAeM haiM / ve bhI ananta hotI haiM / avasthA se viyukta koI dravya nahIM hotA aura dravya se viyukta koI avasthA nahIM hotii| jitane parivartana hote haiM, ve saba dravya meM hI hote haiM aura jitane dravya haiM ve saba parivartana ke kAraNa hI apanA astitva banAye rakhate haiM / parivartana kahAM hotA hai, isakI vyAkhyA kSetra ke binA nahIM kI jA sktii| isake do rUpa haiM-AkAza aura dik / AkAza vAstavika hai| dika nirapekSa tattva nahIM hai, vaha AkAza kA hI kalpita rUpa hai| Urdhva, nimna Adi sApekSa haiM / unakA astitva hamArI cetanAeM haiN| parivartana kaba hotA hai, isakI vyAkhyA kAla ke binA nahIM kI jA sktii| sApekSa kAla kA bhI nirapekSa astitva nahIM hai / vaha dravya kA hI eka paryAya hai / unakA tiryak pracaya nahIM hai-skandha nahIM hai| vaha kevala Urdhva pracaya hai--paurvAparya yA krama hai| jo jIva aura ajIva ke parivartana kA krama haiM, vaha naizcayika kAla hai| jyotizcakra para AdhArita jo ghaTanAcakra hai, vaha vyAvahArika yA sApekSa kAla hai| AinsTIna kA maMtavya ___AinsaTIna kI caturvistArAtmaka akhaNDatA meM dravya ke AkAza aura kAla se parivartita bhAvoM-paryAyoM kA vicAra hai| unake sApekSavAda ke anusAra 'eka relamArga eka vistArAtmaka AkAzIya akhaNDatA hai aura usa para cala rahI gAr3I kA cAlaka kisI bhI samaya kisI eka samanvayAtmaka bindu-eka sTezana yA mIla ke patthara ko dekhakara apanI avasthiti ko mAlUma kara sakatA hai parantu eka jahAja ke kaptAna ko do vistAroM kI cintA karanI par3atI hai / samudra kI sataha eka dvivistArAtmaka akhaNDatA hai aura ve samanvayAtmaka bindu-jinase nAvika dvivistArAtmaka akhaNDatA meM apanI avasthiti kA nizcaya karatA hai, akSAMza aura dezAntara haiN| eka vimAna cAlaka ko apanA vimAna trivistArAtmaka akhaNDatA ke bIca se le jAnA par3atA hai, ata: use na kevala akSAMza aura dezAntara kI, balki pRthvI se apanI UMcAI kA bhI dhyAna rakhanA par3atA hai| eka vimAna cAlaka kI akhaNDatA jisa rUpa meM hama AkAza ko dekhate haiM, usI se banatI hai| dUsare zabdoM meM, hamAre saMsAra kA AkAza eka trivistArAtmaka akhaNDatA hai| kAla kA mahattva 'lekina gati se sambandhita kisI prAkRtika ghaTanA kI carcA karate samaya AkAza meM usakI avasthiti ko hI vyakta karanA paryApta nahIM hai| yaha bhI batalAnA Avazyaka 2010_03 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / jaina darzana aura anekAnta hai ki kAla meM sthiti kA parivartana kaise hotA hai / ataeva nyUyArka se zikAgo jAne vAlI eksapresa gAr3I kA eka sahI citra prastuta karane ke lie itanA kaha denA hI kAphI nahIM hai ki vaha nyUyArka se alabAnI, vahAM se sirAkyUsa, phira vahAM se ToleDo tathA usake bAda zikAgo jAtI hai balki yaha batalAnA jarUrI hai ki una sthAnoM para vaha kisa samaya pahuMcatI hai / yaha kArya yA to samaya-sAriNI se pUrA ho sakatA hai yA dRzya - citra se / yadi nyUyArka aura zikAgo ke bIca ke mIla, eka lakIra khIMce hue kAgaja para nIce kI ora nizcita kie jAeM, ghaNTe tathA minaTa lambita rUpa meM dikhAye jAeM aura pRSTha ke kone se sAmane ke dUsare kone taka eka rekhA khIMcakara mArga-Alekha pradarzita kiyA jAe to dvivistArAtmaka AkAza-kAla akhaNDatA meM gAr3I kI pragati pradarzita hogii| isa taraha ke nakzoM se adhikAMza samAcAra-patra pAThaka paricita haiN| udAharaNasvarUpa sTaoNka mArkeTa kA nakzA dvivistArAtmaka DaoNlara - kAla akhaNDatA meM Arthika ghaTanAoM ko prakaTa karatA hai / isI taraha nyUyArka se lAsa eMjilsa jAne vAle eka vimAna kI ur3Ana ko eka caturvistArAtmaka AkAza-kAla akhaNDatA meM citrita kiyA jA sakatA hai| yaha tathya ki vimAna 'kSa' akSAMza, 'ya' dezAntara aura 'jha' UMcAI para hai, vimAna kampanI ke yAtAyAta vyavasthApaka ke lie koI mahattva nahIM rakhatA, yadi sambandhita kAla kI jAnakArI na ho / ataeva kAla cauthA vistAra hai aura yadi koI ur3Ana ko usake sampUrNa rUpa meM eka prAkRtika yathArthatA ke rUpa meM dekhanA cAhatA hai to ise pRthak pRthaka ur3Ana, car3hAI, sarakAva aura utAra ke rUpa meM nahIM bAMTA jA sktaa| ise to eka caturvistArAtmaka AkAza kAla akhaNDatA ke / rUpa meM hI socanA par3egA / ' paMcAstikAya nirapekSa satya hai dik aura kAla-- ina do sApekSa satyoM ko na leM to nirapekSa satya pAMca astikAya haiM / inakA astitva na to hamArI cetanA meM hai aura na eka-dUsare kI tulanA meM adbhuta hai, kintu svatantra hai / ina bhinna-bhinna rUpoM meM avasthita astikAyoM aura unake kAryoM kA jo samavAya hai, vahI vizva hai / ' 9. DaoN. AinsTIna aura brahmANDa, pR0 72-74 2. kimiyaM bhaMte! loeti pavRccAI ? goyamA ! paMcatthikAyA, esaNaM evatie loeti pavuccaI / - bhagavatI sUtra, 13/55 2010_03 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 39 kucha samAlocakoM ne likhA hai ki syAdvAda hameM pUrNa yA nirapekSa satya taka nahIM le jAtA, vaha pUrNa satya kI yAtrA kA madhyavartI vizrAma-gRha hai / kintu isa samAlocanA meM tathya nahIM hai / syAdvAda hameM pUrNa yA nirapekSa satya taka le jAtA hai| usake anusAra paMcAstikAyamaya jagat pUrNa yA nirapekSa satya hai| pAMcoM astikAyoM ke apane-apane asAdhAraNa guNa haiM aura unhIM ke kAraNa unakI svatantra sattA hai / isake astitva, guNa aura kArya kI vyAkhyA sApekSa dRSTi ke binA nahIM kI jA sktii| cetana meM kevala caitanya hI nahIM hai, usake atirikta ananta dharma aura haiM, kintu cetana caitanya dharma kI apekSA se hI hai, zeSa dharmoM kI apekSA se vaha cetana nahIM hai|' dravya kI sahaja sApekSatA eka dharma se koI dravya nahIM bntaa| sAmAnya aura asAmAnya, sambhUta hokara dravya kA rUpa lete haiM / ve saba sarvathA avirodhI nahIM hote, kathaMcit virodhI bhI hote haiN| ve sarvathA virodhI hI nahIM hote, kathaMcit avirodhI bhI hote haiN| yadi sarvathA avirodhI hI hoM to ve aneka nahIM ho sakate aura yadi ve sarvathA virodhI hI hoM to eka nahIM ho sakate / yaha avirodhI aura virodhI bhAvoM kA jo sAmaMjasya yA saha-astitva hai, vaha dravya kI sahaja sApekSatA hai aura dravyagata sApekSatA kI sAmaMjasyapUrNa vyAkhyA hamArI bauddhika sApekSatA hai| ___hama kisI bhI nirapekSa satya ko aisA nahIM pAte jo apane svarUpa kI vyAkhyA meM sApekSa na ho / vedAntI brahma ko pUrNa yA nirapekSa satya mAnate haiM para vaha bhI svabhAvagata sApekSatA se mukta nahIM hai| upaniSad kI bhASA meM 'brahma sakampa bhI hai, niSkampa bhI hai, dUra bhI hai, samIpa bhI hai, sabake antara meM bhI hai aura sabake bAhara bhI hai| vaha aNu se aNu aura mahAn se mahAn hai| bhagavAna mahAvIra kI bhASA meM jIva sakampa bhI hai aura niSkampa bhI hai, savIrya bhI hai aura nirvIrya bhI hai| ina virodhI rUpoM meM hI jagat pUrNatA arjita karatA hai / tAtparya yaha hai ki pUrNa vahI ho sakatA hai jisameM virodhI dharmoM kA samAMjasyapUrNa saha-astitva ho| -svarUpa sambodhana, zloka 3 1. prameyatvAdibhirghamaracidAtmA cidaatmk| jJAnadarzanatastasmAt cetnaa-cetnaatmkH|| 2. tadejati tanejati tare tdntike| tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH!! 3. kaThopaniSadaH aNoraNIyAn mahato mahiyAna ! 4. bhagavatI sUtra, 25/41 5. vahI, 1/375 - IzAvAsyopaniSad, 5 ___ 2010_03 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / jaina darzana aura anekAnta astitva aura nAstitva kA niyama ____sAmAnya dharmoM kI dRSTi se jagat eka hai| dravyatva eka sAmAnya dharma hai| vaha paramANu meM bhI hai aura cetana meM bhI hai / usakI dRSTi se paramANu aura cetana bhinna haiN| caitanya vizeSa dharma hai| vaha cetana meM hai, paramANu meM nahIM hai| usakI dRSTi se cetana paramANu se bhinna hai| sAmAnya dharmoM kI donoM meM astitA hai| eka-dUsare ke vizeSa dharmoM kI eka dUsare meM nAstitA hai| sAmAnya dharmoM kI astitA se dravya banate to ve aneka nahIM hote| vizeSa dharma kI nAstitA se dravya banate to vizva kI vyavasthA sarvathA viyukta hotI, usameM koI sAmaMjasya yA saha-astitva nahIM hotaa| astitA aura nAstitA-ina donoM ke yoga se dravya banate haiM, isIlie vizva kI vyavasthA saMyukta hai aura usameM vizeSa dharmoM yA virodhI dharmoM kA sAmaMjasyapUrNa saha-astitva pratyeka dravya meM asti-nAsti pratyeka dravya meM do prakAra ke paryAya hote haiM--astitva-paryAya aura nAstitvaparyAya / astitva-paryAya jaise dravya ke ghaTaka hote haiM, vaise hI nAstitva-paryAya bhI usake ghaTaka hote haiN| donoM milakara hI usakI svatantra sattA kI sthApanA karate haiN| . svarNa aura jala-ye do dravya haiN| svarNa ke ghaTaka paramANu jala ke ghaTaka paramANuoM se bhinna haiN| svarNa vizuddha hai aura jala do vAyuoM ke mizraNa se utpanna hai| apane-apane ghaTaka paramANu unase asti-paryAya ke rUpa meM sambaddha haiN| vaise hI eka-dUsare ke ghaTaka paramANu unase nAsti-paryAya ke rUpa meM sambaddha haiN| donoM paryAya eka sAtha sambaddha rahakara hI dravya ko svarUpa pradAna karate haiN| kevala asti-rUpa meM koI dravya nahIM hai, kevala nAsti-rUpa meM bhI koI dravya nahIM hai, jitane dravya haiM saba asti-nAsti rUpa meM hai| dravya kevala asti...... kevala nAsti ..... asti-nAsti.......hai vastu-satya kI dRSTi se tIsarA vikalpa hI satya hai| kevala asti aura kevala 1. dvividhAH paryAyiNa paryAyAchintyante... smbddhsstthaasmbddhssch|' -vizeSAvazyaka bhASya 481-82 patti, pR0 178-80 2010_03 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 41 nAsti kA nirUpaNa sApekSa dRSTi se hI ho sakatA hai: syAt-asti eva-kisI dRSTi se hai| syAt-nAsti eva-kisI dRSTi se nahIM hai| svarNa ke paramANu svarNa ke sAtha astitva-rUpa meM sambaddha haiM aura jala ke paramANu usake sAtha nAstitva rUpa meM sambaddha haiM / 00000 0000 00000 - 00000 - 000 jala hai jala nahIM hai nahIM hai] svarNa hai 0000 00000 00000 00000 - nahIM hai / 00000 svarNa hai 00000 svarNa nahIM hai| 00000 astitva-nAstitva: donoM jalagata hai jala ke paramANu jala ke sAtha astitva rUpa meM sambaddha haiM aura svarNa ke paramANu usake sAtha nAstitva-rUpa meM sambaddha haiN| svarNa ke paramANu jaise svarNa ke sAtha astitva rUpa meM sambaddha haiM, vaise hI yadi jala ke sAtha bhI astitva-rUpa meM sambaddha hoM to svarNa aura jala do nahIM ho skte| svarNa ke paramANu jaise jala ke sAtha nAstitva rUpa se sambaddha haiM, vaise hI yadi svarNa ke sAtha bhI nAstitva rUpa meM sambaddha hoM to svarNa hotA hI nhiiN| jala ke paramANu svarNa ke sAtha yadi nAstitva rUpa meM sambaddha na hoM to jala aura svarNa-do nahIM ho skte| isa prakAra asti aura nAsti-donoM paryAya samanvita yA sApekSa hokara hI dravya kI svatantra sattA kA nirmANa karate haiM / isa sApekSatA ko samajhakara hI hama bheda meM abheda kI sthApanA kara sakate haiN| . astitva aura nAstitva ke niyama, sva aura para zabda kA prayoga phira vimarza mAMgatA hai / jala apane ghaTaka dravyoM kI apekSA se hai tathA svarNa ke ghaTaka dravyoM kI 2010_03 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / jaina darzana aura anekAnta apekSA se nahIM hai, isa svIkRti meM anekAnta kI nayI sthApanA kyA hai ? ise ekAntavAdI bhI svIkAra kara leNge| para kA artha dUsarA dravya nahIM, kintu dUsarA paryAya hai| isa AdhAra para astitva aura nAstitva--donoM eka dravya meM vidyamAna haiN| jala meM paryAya badalate rahate haiN| vartamAna kA paryAya sadbhAva hotA hai, bhUta aura bhaviSya kA paryAya asdbhaav| jala kA apane sadbhAva paryAya kI apekSA astitva hai aura apane asadbhAvaparyAya kI apekSA usakA nAstitva hai / isa prakAra astitva aura nAstitvadonoM jalagata haiM / astitva aura nAstitva-donoM vaktavya nahIM haiM isalie ve avaktavya bhI haiM / avaktavya ke viSaya meM aneka parikalpanAeM kI jAtI haiN| kintu isakA mUla artha bhagavatI meM spaSTa hai| prazna pUchA gayA-'bhaMte ! dvipradezI skandha AtmA hai? anAtmA hai? athavA avaktavya hai ? uttara diyA gayA--'vaha sva kI apekSA AtmA hai / para kI apekSA AtmA hai / sadbhAva paryAya aura asadbhAva paryAya--donoM kI apekSA avaktavya hai|' dravya kevala bheda... kevala abheda... bheda-abheda... hai kevala bheda aura kevala abheda kA nirUpaNa sApekSa dRSTi se hI ho sakatA hai| syAt bheda eva-kisI dRSTi se bheda hI hai| syAt abheda eva--kisI dRSTi se abheda hI hai| svarNa-bheda (vizeSa) jala-bheda (vizeSa) .pudgalA abheda (sAmAnya) ......... pudgala vastu-satya pudgala hai| svarNa aura jala sApekSa dravya haiN| sthAyitva aura parivartana-niyama koI pUrva paricita vyakti hamAre sAmane AtA hai, taba hama kahate haiM--'yaha vahI hai|' barasAta hote hI bhUmi aMkurita ho uThatI hai, taba hama kahate haiM--'hariyAlI utpanna 2010_03 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura jagat / 43 ho gyii|' kapUra hamAre hAtha meM rahate-rahate ur3a jAtA hai, taba hama kahate haiM--'vaha naSTa ho gyaa|' yaha vahI hai-yaha nityatA kA siddhAnta hai| hariyAlI utpanna ho gayI-yaha utpatti kA siddhAnta hai / vaha naSTa ho gayA-yaha vinAza kA siddhAnta hai| dravya kI utpatti aura vinAza : vibhinna dRSTikoNa dravya kI utpatti ke viSaya meM pariNAmavAda, ArambhavAda, samUhavAda Adi aneka abhimata haiM / usake vinAza ke viSaya meM bhI aneka vicAra haiM-rUpAntaravAda, vicchedavAda Adi / pariNAmavAdI sAMkhyadarzana kArya ko apane kAraNa meM sat mAnatA hai / satkAryavAda ke anusAra jo asat hai, vaha utpanna nahIM hotA aura jo sat hai vaha naSTa nahIM hotA, kevala rUpAntara hotA hai| utpatti kA artha hai sat kI abhivyakti aura vinAza kA artha hai asat kI abhivyakti / ArambhavAdI nyAya-vaizeSika kArya ko apane kAraNa meM sat nahIM maante| asat-kAryavAda ke anusAra asat utpanna hotA hai aura sat vinaSTa hotA hai| isIlie naiyAyika Izvara ko kUTastha nitya aura pradIpa ko sarvathA anitya mAnate haiM / bauddha dArzanika sthUla dravya ko sUkSma avayavoM kA samUha mAnate haiM tathA dravya-mAtra ko kSaNa-vinazvara mAnate haiM / unake abhimata meM sthiti kucha bhI nahIM hai| jo ekAnta nityavAdI haiM, ve bhI parivartana kI upekSA nahIM kara sakate, jo hamAre pratyakSa hai / jo ekAnta anityavAdI haiM, ve bhI sthiti kI upekSA nahIM karate, jo hamAre pratyakSa hai| isIlie naiyAyikoM ne dRzya vastuoM ko anitya mAnakara unake parivartana kI vyAkhyA kI aura bauddhoM ne santati mAnakara unake pravAha kI vyAkhyA kii| rUpAntaraNa kA siddhAnta ____ vaijJAnika jagat meM rUpAntaraNa kA siddhAnta sarva-sammata hai / udAharaNasvarUpa, eka momabattI ko le liijie| jalAe jAne para kucha hI samaya meM usakA sampUrNa nAza ho jaaegaa| prayogoM dvArA yaha siddha kiyA jA sakatA hai ki momabattI kA nAza hone se anya vastuoM kI utpatti huii|' isI taraha jala ko eka pyAle meM rakhA jAe aura pyAle meM do chidra kara tathA unameM kArka lagAkara do pleTinama kI pattiyAM jala meM khar3I kara dI jAeM aura pratyeka pattI ke Upara eka kAMca kA TUyUba lagA diyA jAe tathA pleTinama kI pattiyoM kA 1. A Text Book of Inoraganic Chemistry by J. R. Partingtion, p. 15. ____ 2010_03 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 / jaina darzana aura anekAnta sambandha tAra dvArA bijalI kI baiTarI ke sAtha kara diyA jAe to kucha hI samaya meM pAnI gAyaba ho jAegA / sAtha hI yadi una pleTinama kI pattiyoM para rakhe gae TyUboM para dhyAna diyA jAegA to donoM meM eka-eka taraha kI gaisa milegI, jo oNksIjana aura hAiDrojana hogii| Adhunika vaijJAnika zodhoM se yaha pramANita huA hai ki pudgala zakti meM aura zakti pudgala meM parivartita ho sakatI hai / ' sApekSavAda ke anusAra pudgala ke sthAyitva ke niyama va zakti ke sthAyitva kA niyama kara denA cAhie / sthAyitva aura parivartana sApekSa hai syAdvAda ke anusAra sat kA kabhI nAza nahIM hotA aura asat kA kabhI utpAda nahIM hotaa| aisI koI sthiti nahIM hotI, jisake sAtha utpAda aura vinAza kI avicchinna dhArA na ho aura aise utpAda - vinAza nahIM hote, jinakI pRSThabhUmi meM sthiti kA hAtha na ho / saba dravya ubhaya-svabhAvI haiN| unake svabhAva kI vyAkhyA eka hI niyama se nahIM ho sakatI / asat kA utpAda nahIM hotA aura sat kA vinAza nahIM hotaa| isa dravyanayAtmaka siddhAnta ke dvArA dravyoM (dhauvyAMzoM yA mUlabhUta tattvoM) kI hI vyAkhyA ho sakatI hai| isake dvArA rUpAntaroM (paryAyoM) kI vyAkhyA nahIM ho sktii| unakI vyAkhyA-- asat kI utpatti aura sat kA vinAza hotA hai-- isa paryAyanayAtmaka siddhAnta ke dvArA hI kI jA sakatI hai| ina donoM ko eka bhASA meM pariNAmI - nityavAda yA nityAnityavAda kahA jA sakatA hai| isameM sthAyitva aura parivartana ke sApekSa rUpa kI vyAkhyA hai / isa jagat meM aisA koI bhI dravya nahIM hai, jo sarvathA sthAyI hI hai aura aisA bhI koI dravya nahIM hai, jo sarvathA parivartanazIla hI hai| momabattI, jo parivartanazIla hai, vaha bhI sthAyI hai aura jIva, jo sthAyI mAnA jAtA hai vaha bhI parivartanazIla hai / sthAyitva aura parivartanazIlatA kI dRSTi se jIva aura momabattI meM koI antara nahIM hai / ' 1. A Text Book of Inoraganic Chemistry by G. S. Neuth, p. 237, 2. General Chemistry by Linus Pauling, p. 4-5 3. General and Inorganic Chemistry by P. J. Durrant, p. 18 4. 'bhAvassa Natthi NAso, Natthi abhAvassa uppAdo :- paMcAstikAya, 15 5. anyayogavyavacchedikA, zloka 5 2010_03 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kI maryAdA korI sthiti hI hotI to saba dravya sadA eka rUpa rahate, kahIM koI parivartana nahIM hotA -- na kucha banatA aura na kucha miTatA, na koI ghaTanA hotI, na koI krama hotA aura na koI vyAkhyA hotI / syAdvAda aura jagat / 45 kore utpAda aura vyaya hote to unakA korA krama hotA, para sthAyI AdhAra ke binA ve kucha rUpa nahIM le pAte / kartRtya, karma aura pariNAmoM kI koI vyAkhyA nahIM hotI / syAdvAda kI maryAdA ke anusAra parirvatana bhI hai aura usakA AdhAra bhI hai| parivartana-rahita koI sthAyitva nahIM hai aura sthAyitva - rahita koI parivartana nahIM hai / donoM apRthakbhUta haiM / parivartana sthAyI meM hI ho sakatA hai aura sthAyI vahI ho sakatA hai, jisameM parivartana ho / niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai-- niSkriyatA aura sakriyatA, sthiratA aura gatizIlatA kA jo sahaja samanvita rUpa hai, vahI dravya hai / pratyeka dravya apane kendra meM dhruva, sthira aura niSkriya hai| usake cAroM ora parivartana kI aTUTa zrRMkhalA hai / ise hama paramANu (vyAvahArika paramANu) kI racanA ke dvArA samajha sakate haiN| aNu kI racanA tIna prakAra ke kaNoM se mAnI jAtI hai I 1. proTona, 2. ilekTrona, 3. nyUTrona / proTona dhanAtmaka kaNa hai / yaha paramANu kA madhya bindu hotA hai ilekTrona RNAtmaka kaNa hai yaha dhanANu ke cAroM ora parikramA karatA hai / nyUTrona udAsIna kaNa hote haiN| aparivartana kA niyama jIva ke prayatna se jo parivartana hotA hai, vaha pratyakSa hai / kintu jIva meM bhI jo pratikSaNa parivartana hotA hai-- astitva kI surakSA ke lie jo sahaja sakriyatA hotI hai athavA niSedha kI surakSA ke lie jo vidhi kA prayatna hotA hai - vaha pratyakSa nahIM hai / isIlie hamArI dRSTi meM kisI bhI vastu kA astitva vyakta (vyaMjana) paryAya se hotA hai / artha- paryAya (sUkSma sakriyatA) se hama kisI vastu kA astitva mAnane meM saphala nahIM hote / 1 bahuta sArA parivartana jIvoM ke prayatna ke binA hotA hai-- padArtha kI svAbhAvika gati se hotA hai / aneka paramANu milakara parivartana karate haiM taba vaha samudAyakRta kahalAtA hai | dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya meM aikatvika 1 2010_03 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 / jaina darzana aura anekAnta parivartana hotA hai| utpAda aura vinAza donoM kA yahI krama hai| paramANu svatantra paramANu ke rUpa meM rahatA hai to kama-se-kama eka samaya aura adhika se adhika asaMkhyakAla taka raha sakatA hai| dvayaNuka skandha se lekara anantANuka skandha ke lie bhI yahI niyama hai| svAbhAvika baMdha yaha samUcA jagat aNuoM yA pradezoM se niSpanna hai| pudgala ke aNu vizliSTa haiN| zeSa cAroM astikAyoM ke aNu zliSTa haiM-paraspara eka-dUsare se avicchinna haiN| ve anAdi visrasA (svAbhAvika) bandha se baMdhe hue haiN| vaha bandha anantakAlIna yA sarvakAlIna hai| sAdi-visasA bandha kA kAla-mAna isa prakAra hotA hai utkRSTa 1. bandhana pratyayika eka samaya asaMkhya kAla 2. bhAjana pratyayika antara-muhUrta saMkhyeya kAla 3. pariNAma pratyayika eka samaya chaha mAsa prAyogika baMdha jIva aura pudgala anAdi prAyogika bandha se baMdhe hue haiN| 1. AlAyana, 2. AlIna, 3. zarIra, 4. zarIra-prayoga-ye sAdi prAyogika bandha hai| inakA kAlamAna isa prakAra hotA hai jaghanya utkRSTa 1. AlAyana antara-muhUrta saMkhyeya kAla 2. AlIna antara-muhUrta saMkhyeya kAla 3. zarIra eka samaya anantakAla 4. zarIra-prayoga eka samaya jaghanya - anantakAla - 1. sanmatiprakaraNa, 3/32-34 2. bhagavatI-sUtra, 5/169 3. vahI, 8/347-48 4. vahI, 8/350-53 5. vahI, 8/354 // ___ 2010_03 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 47 vizva-saMcAlana : svAbhAvika parivartana sUkSma parivartana (aguru-laghu paryAya) pratikSaNa hotA hai aura saba dravyoM meM hotA hai| sthUla parivartana (vyaMjana paryAya) jIva aura pudgala, ina do hI dravyoM meM hotA hai| vaha para-nimitta se bhI hotA hai aura sahaja bhI hotA hai| asaMkhyakAla ke pazcAt vyaMjana-paryAya kA nizcita parivartana hotA hai| sone kA paramANu asaMkhyakAla ke pazcAt sone kA nahIM rahatA, vaha dUsare dravya kA prAyogya bana jAtA hai| yaha parivartana hI vizva-saMcAlana kA bahuta bar3A rahasya hai / sRSTi ke Arambha, vinAza aura saMcAlana kI vyavasthA isI svAbhAvika parivartana ke siddhAnta para AdhArita hai| aguru-laghu paryAya (yA astitva kI kSamatA) kI dRSTi se vizva anAdi-ananta hai / vyaMjana-paryAya kI dRSTi se vizva sAdi-sAnta hai| svAbhAvika parivartana kI dRSTi se vizva svayaM saMcAlita hai| pratyeka dravya kI saMcAlana-vyavasthA usake sahaja svarUpa meM sannihita hai| vaibhAvika parivartana kI dRSTi se vizva jIva aura pudgala ke saMyoga-viyoga se prajanita vividha pariNatiyoM dvArA saMcAlita hai| sApekSavAda : vizva kI vyAkhyA vizva kI parivartana aura sthAyitva kI vyAkhyA sApekSavAda isa prakAra karatA hai| vaijJAnika niSkarSoM ke, Antarika aura bAhya sImAoM para jo bhI sUtra prApta hue haiM, ve yaha vyakta karate haiM ki brahmANDa kA nirmANa kisI nizcitakAla meM huA hogaa| jisa abhinna hisAba se yUreniyama apanI paramANu-kendrIya zakti ko bikheratA hai (aura cUMki usake nirmANa kI kisI prAkRtika praNAlI kA patA nahIM calatA), usase prakaTa hotA hai ki isa pRthvI para jitanA bhI yUreniyama hai, sabakA nirmANa eka nizcita kAla meM huA hogaa| bhU-vijJAnavettAoM kI gaNanA ke anusAra yaha kAla karIba bIsa araba varSa pUrva rahA hogaa| tAroM ke Antarika bhAgoM meM durdharSa rUpa se calane vAlI tApakendrIya praNAliyAM jisa tIvratA se padArtha ko prakAza-kiraNa meM pariNata karatI haiM, usase antarikSa-vijJAnavettA nakSatrIya jIvana kA vizvAsapUrvaka hisAba lagAne meM samartha haiN| unake hisAba se adhikAMza dRzya tAroM kI ausata Ayu bIsa araba varSa hai / isa prakAra bhU-vijJAnavettAoM aura antarikSa-vijJAnavettAoM ke hisAba brahmANDa-vettAoM ke 1. bhagavatI-sUtra, 8/351 2. DaoN. AinsTIna aura brahmANDa pR0 113-14 2010_03 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ jaina darzana aura anekAnta hisAba ke bahuta anukUla Thaharate haiM, kyoMki daur3atI huI jyotirmAlAoM ke pratyakSa vega ke AdhAra para ve isa niSkarSa para pahuMce ki brahmANDa kA vistAra-kArya bIsa araba varSa pUrva Arambha huA hogaa| vijJAna ke anya kSetroM meM bhI kucha aise lakSaNa upalabdha haiM, jo isI tathya ko prakaTa karate haiM / ataeva brahmANDa ke antata: vinAza kI ora iMgita karane vAle sAre pramANa kAla para AdhArita usake Arambha ko bhI nizcayapUrvaka vyakta karate haiN| syAdvAda kI bhASA yadi koI eka amara sphuraNazIla brahmANDa (jisameM sUraja, pRthvI aura vizAlakAya lAla tAre apekSAkRta navAgantuka hai) kI kalpanA se sahamata ho jAeM to bhI AraMbhika udbhava kI samasyA zeSa raha jAtI hai| isase kevala udbhavakAla asIma atIta ke garbha meM calA jAtA hai, kyoMki vaijJAnikoM ne jyotirmAlAoM, tAroM, tArA-sambandhI rajakaNoM, paramANuoM aura yahAM taka ki paramANu meM nihita tattvoM ke bAre meM gaNita kI sahAyatA se jo bhI lekhA-jokhA taiyAra kiyA hai, usake hara siddhAnta kI AdhArabhUta dhAraNA yaha rahI hai ki koI cIja pahale se vidyamAna avazya thI--cAhe vaha unmukta nyUTrona ho yA zakti kI rAzi yA kevala agAdha 'brahmANDIya tattva' jisase Age calakara brahmANDa ne yaha rUpa prApta kiyaa| syAdvAda kI bhASA meM vizva ke sthAyitva aura parivartana (Arambha aura vinAza, rUpAntara yA arthAntara) ko isa rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai: 1. syAt nityaM eva-eka dRSTi se nitya hI hai| 2. syAt anityaM eka-eka dRSTi se anitya hI hai| 3. syAt nityaM syAt anityaM eka-yugapat vastu nityAnitya hI hai| dravya kevala nitya ..... kevala anitya.......... nityAnitya .......hai| eka paramANu vibhinna avasthAoM se saMkrAnta hote hue bhI antata: paramANu hI hai| vaha ananta avasthAoM ko aura prApta karake bhI antata: paramANu hI rhegaa| yaha niyama sabhI dravyoM ke lie samAna hai| 2010_03 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 49 vAcya aura avAcya kA niyama upaniSad kA brahma na sat hai, na asat hai, kintu avaktavya hai| usakA svarUpa bodhaka vAkya hai-neti-neti / vaha vANI ke vyavahAra se pare hai| upaniSadoM meM sakampa-niSkampa, kSara-akSara, sat-asat, aNu-mahAna Adi aneka virodhI yugala brahma meM svIkRta haiN| isalie vaha avaktavya bana gayA / vedAnta kA vAcya hai--nAma rUpAtmaka jagat / mahAtmA buddha ne1. loka zAzvata hai| 2. loka azAzvata hai| 3. loka sAnta hai| 4. loka ananta hai| 5. jIva aura zarIra eka hai| 6. jIva aura zarIra bhinna hai| ina praznoM ko avyAkRta kahA hai| aikAntika zAzvatavAda aura aikAntika ucchedavAda unheM nirdoSa nahIM lagA, isalie ve nityAnitya kI carcA meM nahIM ge| unhoMne ina praznoM ko avyAkRta kahakara TAla diyaa| unhoMne janma-maraNa Adi pratyakSa dharmoM ko vyAkRta khaa| dravya : vAcya bhI, avAcya bhI bhagavAn mahAvIra ne virodhI dharmoM kI avahelanA bhI nahIM kI aura unakI sahasthiti se vicalita bhI nahIM hue| ve virodhI dharmoM kI sahasthiti se paricita hue, ata: unhoMne kisI eka ko vAcya aura kisI dUsare ko avAcya nahIM maanaa| unakI nayadRSTi ke anusAra vizva kA koI bhI dravya sarvathA vAcya nahIM hai aura koI dravya sarvathA avAcya nahIM hai| pratyeka dravya ananta virodhI yugaloM kA piNDa hai| usake 1.zetAzvatara 4/18 na sanna caast| 2. bahadAraNyaka, 4/5/15; sa eSa neti neti| 3. taittirIya 2/4 yato vAco nivrtnte| 4. kaThopaniSad 1/12/20; muNDakopaniSad 2/2/1, zvetAzvatara 1 / 8 IzA05 5. majhimanikAya cUla mAlukyasutta 63 6. vahI, cUla mAlukyasutta, 63 ___ 2010_03 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / jaina darzana aura anekAnta saba dharmoM ko kabhI nahIM kahA jA sktaa| eka kAla meM eka hI zabda eka hI dharma ko vyakta karatA hai, isalie eka sAtha ananta dharmoM kA nirUpaNa nahIM kiyA jA sktaa| isa naya-dRSTi se dravya avAcya bhI hai / prayojanavaza hama dravya ke kisI eka dharma kA nirUpaNa karate haiM, isa dRSTi se ve vAcya bhI haiM / jaba hama eka dharma ke dvArA anantadharmAtmaka dravya kA nirUpaNa karate haiM taba hamArI dRSTi aura hamArA vacana sApekSa bana jAte haiN| hama usa vivakSita dharma ko anantadharmAtmaka dravya kA pratIka mAnakara eka ke dvArA sakala kA nirUpaNa karate haiM / isa niyama ko sakalAdeza kahA jAtA hai| syAt zabda isI sakalAdeza kA sUcaka hai| jahAM hameM eka dharma ke dvArA samagra dharmoM kA nirUpaNa karanA ho, vahAM syAt zabda kA prayoga kara denA caahie| jaise 1. syAt asti-yahAM asti dharma ke dvArA samagra dharmI vAcya hai| 2. syAta nAsti--yahAM nAsti dharma ke dvArA samagra dharmI vAcya hai| dravya meM jisa kSetra aura jisa kAla meM asti-dharma hotA hai, usI kSetra aura usA kAla meM nAsti-dharma hotA hai, eka sAtha ve donoM kahe nahIM jA sakate, isalie hama kahate haiM 3. syAt avaktavya-yahAM avaktavya paryAya ke dvArA samagra dharmI vAcya hai| isakA tAtparyArtha hai-dravya meM asti-nAsti jaise virodhI dharma yura.pat haiM, para unheM kahane ke lie hamAre pAsa koI zabda nahIM hai / ve jisa rUpa meM haiM, usa rUpa ko yugapat vANI ke dvArA prakaTa karanA zakya nahIM hai, isalie ve avAcya haiN| dharmagrAhI : dharmIgrAhI tInoM vikalpoM kA niSkarSa yaha hai ki eka dharma ko samagradharmI kA pratIka mAnakara hama dravya kA varNana kareM to vaha vAcya bhI hai aura aneka yA samagra dharmoM ko hama eka sAtha kahanA cAheM to vaha avAcya bhI hai| isa prakAra pratyeka vastu apanI vicitra paristhiti ke kAraNa vAcya aura avAcya donoM hai| syAdvAda dharmIgrAhI hai, isalie usameM avAcya kA pakSa pradhAna hai aura vAcya pakSa gauNa hai| nayavAda dharmagrAhI hai, isIlie usameM vAcya pakSa pradhAna hai aura avAcya pakSa gauNa / indriyAM : jJAna kI sImA hamArA jJeya satya ananta haiM aura vAcya satya usakA anantavAM bhAga hai| hamArA 1. 'paNNavaNijjAbhAvA, aNaMta bhAgo u abhilapANaM' - vizeSAvazyaka bhASya, 141 / 2010_03 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 51 ghrANa indriya-jJAna sImita hai aura hamArI bhASA kI bhI nizcita sImA hai| pratyeka vastu apane-Apa meM asIma hai / sasIma ke dvArA asIma kA darzana aura nirUpaNa jo hotA hai, vaha sApekSa hI hotA hai| dharmI ke eka dharma ke dvArA jo Akalana va nirUpaNa hotA hai, vaha abheda-vRtti yA abhedopacAra se hotA hai| eka dharma kA Akalana yA nirUpaNa svAbhAvika sahaja zakti se hotA hai| hamArI indriyAM eka dharmagrAhI haiN| hamArA jo dRzya-jagat hai, vaha paudgalika hai| sparza, rasa, gaMdha aura rUpa-ye pudgala ke guNa haiM aura zabda usakA kArya hai| hamArI pAMcoM indriyAM kramaza: inheM grahaNa karatI haiMsparzana sparza rasana rasa gaMdha cakSu zrotra zabda indriyAM : vartamAna kA jJAna Ama meM sparza Adi cAroM guNa hote haiN| cAroM indriyAM use pRthak-pRthaka cAra rUpoM meM grahaNa karatI haiN| sparzana-indriya ke lie vaha eka sparza hai, rasana-indriya ke lie vaha eka rasa hai, ghrANa-indriya ke lie vaha eka gaMdha hai, cakSu-indriya ke lie vaha eka rUpa hai / indiyAM Rju haiM, ve vartamAna ko jAnatI haiM, atIta kA cintana aura bhaviSya kI kalpanA unameM nahIM hotii| ve apane-apane viSaya ko jAna letI haiM, para saba viSayoM ko milAkara jo eka vastu banatI hai, use nahIM jAna paatiiN| sparza, rasa, gaMdha aura rUpa meM bhI ananta tAratamya hotA haisparza ekaguNa saMkhyAtaguNa asaMkhyaguNa anantaguNa rasa gaMdha rUpa nayavAda indriyAM nahIM jAna pAtIM ki tAratamya ke AdhAra para kisa vastu ko kyA kahanA caahie| isakI vyavasthA mana karatA hai| vaha indriyoM ke dvArA gRhIta dharmoM ko dharmI ke sAtha saMyukta kara detA hai / cakSu-indriya ke dvArA kevala rUpadharma kA grahaNa hotA hai| mana usa rUpa-dharma ke dvArA rUpI dharmI kA bhI grahaNa kara letA hai| hamAre jJAna kA prathama 2010_03 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 / jaina darzana aura anekAnta dvAra hai indriya aura dUsarA dvAra hai mana / hama sabase pahale dharma ko jAnate haiM, phira dharmI ko| dharma, dharmI se viyukta nahIM hai, isalie hamArI indriyAM jaba dharma ko jAnatI haiM, taba bhI hamArA jJAna sApekSa hotA hai| kyoMki dharmI se pRthak svataMtra dharma kA koI astitva nahIM hai| dharmI kisI eka dharma ke mAdhyama se hI apane ko vyakta karatA hai, isalie hamArA dharmI kA jJAna bhI sApekSa hotA hai / indriya aura mana meM nirapekSa jJAna karane kI kSamatA nahIM hai, arthAt dharmI se viyukta dharma ko tathA dharma ke mAdhyama ke binA dharmI ko jAnane kI kSamatA nahIM hai / dharma-dharmI ke isa sApekSa jJAna ko 'naya-vAda' yA vikalAdeza kahA jAtA hai| jitane dharma haiM, utane hI vacana-prakAra haiN| jitane vacana-prakAra haiM, utane hI nayavAda haiN|' dravyArthika aura paryAyArthika dravya kI do pradhAna avasthAeM haiM--anvaya aura parivartana / parivartana kA ka hotA hai aura anvaya una kramika avasthAoM kI aTUTa kar3I hotI hai / taraMga eka krama hai, jala usameM sarvatra vyApta hai| jala se taraMga ko aura taraMga se jala ko pRthaka nahIM kiyA jA sktaa| jala aura taraMga donoM bhinna avasthAeM haiM, unheM eka bhI nahIM mAnA jA sktaa| phira bhI hama kahIM-kahIM anvayI kI upekSA kara kevala anvaya kA pratipAdana karate haiM aura kahIM-kahIM anvaya kI upekSA kara anvayI kA pratipAdana karate haiN| yaha ekAntavAda hai para yahAM upekSA kA artha nirAkaraNa nahIM hai, isalie yaha nirapekSa ekAntavAda nahIM hai| anvayI ke pratipAdana meM anvaya aura anvaya ke pratipAdana meM anvayI svayaM-gamya hai| kabhI hamArA dRSTikoNa anvaya-pradhAna (dravyArthika) hotA hai aura kabhI parivartana-pradhAna (paryAyArthika) hotA hai| saca to yaha hai ki hamAre jitane ekAMgI dRSTikoNa haiM, ve saba parivartana-pradhAna haiN| phira bhI jaba hama anvaya kA sparza karate hue parivartana kI vyAkhyA karate haiM, taba hamArA dRSTikoNa anvaya-pradhAna bana jAtA hai aura jaba hama anvaya kA sparza kie binA kevala parivartana kI vyAkhyA karate haiM taba hamArA dRSTikoNa parivartana-pradhAna bana jAtA hai| naigama anvaya saba kAloM va sthitiyoM meM sAmAnya hotA hai, isalie vaha abheda hai| 1. 'jAvaiyAM vayaNa pahA, tAvaiyA ceva hoti nnyvaayaa|'-snmti-prkrnn, 3/47 / 2010_03 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura jagat / 53 parivartana vilakSaNa hotA hai, isalie vaha bheda hai| kevala abhedAtmaka yA kevala bhedAtmaka dRSTikoNa se vizva kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| usakI vyAkhyA abheda ko gauNa va bheda ko pradhAna athavA bheda ko gauNa va abheda ko pradhAna mAnakara kI jA sakatI hai| isa praNAlI ko naigama naya kahA jAtA hai| saMgraha vizva meM aneka dharma aise haiM, jo vilakSaNa haiM, para vilakSaNatA meM bhI astitva yA sattA aisA dharma hai, jo sabako eka sAtha TikAe aura svarUpa pradAna kie hue hai| jaba hama astitva-dharma kI dRSTi se vizva kI vyAkhyA karate haiM, taba samUcA vizva hamAre lie eka ho jAtA hai| vizva ke kendra meM sattA hai / vaha eka aura akhaMDa hai| vedAnta cetana ko kendra meM mAnakara vizva ko eka mAnatA hai aura saMgraha-dRSTi sattA ko kendra meM mAnakara vizva ko eka mAnatI hai| vaha bhI sApekSa dRSTi hai, arthAt sattA kI apekSA vizva eka hai| saba dharmoM kI apekSA advaita vedAnta kA brahma bhI nahIM hai aura saba dharmoM kI apekSA advaitavAda kA vizva bhI nahIM hai| parama saMgraha yA parama ekatva kI dRSTi meM astitva ke atirikta aura koI prazna hI nahIM hotaa| vahAM eka hI tattva hotA hai--jo sat hai, vaha satya hai aura jo satya hai, vaha sat hai / advaita-praNAlI ko saMgraha-naya kahA jAtA hai| vyavahAra AkAza sarvatra vyApta hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya asaMkhya yojana taka AkAza se sahavartI haiN| AkAza, dharma, adharma aura jIva-ye cAroM amUrta haiM, isalie ve anyonya-praviSTa raha sakate haiM / pudgala mUrta hai / amUrta aura mUrta meM ekAvagAha kA virodha nahIM hai, isalie ve sabhI eka sAtha raha sakate haiN| sahaja hI jijJAsA hotI hai-pAMcoM ekAvagAha ho sakate haiM, taba unheM pRthak kyoM mAnA jAe? isakA samAdhAna unake vilakSaNa svabhAva ke AdhAra para hI kiyA jA sakatA hai| ve eka sAtha rahate hue bhI apane vilakSaNa svabhAva kA parityAga nahIM karate', isalie sattA va ekAvagAha kI dRSTi se apRthak hote hue bhI ve vilakSaNa svabhAva pariNAma kI dRSTi se pRthak ho 1. aNNoNaM pavisaMtA, ditA ogAsa maNNa mnnnnss| melaMtA viya niccaM, samaM, sabhAvaM Na vijahaMti // ' -paMcAstikAya 75 / 2010_03 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 / jaina darzana aura anekAnta 1 jAte haiM / vizva ke isa pRthakatva kI vyAkhyA paddhati ko 'vyavahAra- naya' kahA jAtA hai jaba vizva kI vyAkhyA samasyAmAna dRSTi se kI jAtI hai, taba vaha advaita kA rUpa letA hai aura jaba usakI vyAkhyA vivicyamAna dRSTi se kI jAtI hai, taba vaha dvaita kA rUpa letA hai| advaita aura dvaita--donoM eka hI vizva ke do pahalU haiN|' advaita kI sarvathA avahelanA kara dvaita tathA dvaita kI sarvathA avahelanA kara advaita kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / jaba hama kendronmukhI dRSTi se dekhate haiM, taba hama dvaita se advaita kI ora bar3hate haiM / jaba hama pariNAmonmukhI va vikendrIkaraNa kI dRSTi se dekhate haiM taba hama advaita se dvaita kI ora bar3hate haiN| hamArA vikendrita dazA kA carama bindu kendra-lakSI hai aura kendrita dazA kA carama bindu vikendra-lakSI hai-- 1 0000 paryAya 0 0000 dharma pradeza adharma sattA I dravya 2010_03 jIva pradeza pradeza AkAza pradeza 1. jainasiddhAntadIpikA (prathama saMskaraNa), prakAza 1, sUtra 41-43 / guNa00000 pudgala paramANu 0 0 O 00 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAbAda aura jagat / 55 guNAtmaka jagat guNa sAmAnya 000000 + 000000 000000 vizeSa ++++++ jIva +++++ pudgala dharma ++ adharma + + + AkAza + + + + 000000 000000 + + advaita yA dravyAtmaka jagat hamAre lie pratyakSa nahIM hai, pariNAma hamAre pratyakSa hote haiN| hamArA adhikAMza samaya pariNAmAtmaka jagat meM bItatA hai| isa jagat kI racanA bahuta Rju hai| isameM saba kucha vartamAna hai / bhUta aura bhAlI ke lie koI sthAna nahIM hai| bhUta bIta jAtA hai, bhAvI anAgata hotA hai, isalie ve kAryakara nahIM hote| vartamAna artha-kriyA sampanna hai, isalie vaha vastu-sthiti hai / yaha parivartana kA siddhAnta hai| yaha anvaya kI vyAkhyA nahIM de sktaa| isa paddhati ko 'RjusUtra-naya' kahA jAtA pariNAmAtmaka jagat pUrvavartI tIna dRSTikoNa dravyAzrita pariNAmoM kI vyAkhyA dete haiM aura prastuta dRSTikoNa kevala pariNAmoM kI vyAkhyA detA hai| dravya dRSTigAmI hotA hai aura paryAya dRSTidvaitagAmI / dravya advaita-avicchinna hotA hai aura paryAya vicchinna hotA hai| viccheda ke hetu tIna guNa haiM--vastu, deza aura kAla / aviccheda aura vicchedanaya kI apekSA se tIna-tIna rUpa banate haiM vastukRta avicchinna vastukRta vicchinna eka aneka dezakRta avicchinna dezakRta vicchinna ___ 2010_03 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 / jaina darzana aura anekAnta abhinna kAlakRta avicchinna abhinna kAlakRta vicchinna nitya anitya dravya-dRSTi se vizva aneka hai, abhinna hai aura nitya hai| paryAya-dRSTi se vizva aneka hai, bhinna hai aura anitya hai| nirapekSa rahakara donoM dRSTiyAM satya nahIM haiN| ye sApekSa rahakara hI pUrNa satya kI vyAkhyA kara sakatI haiN| satya kI mImAMsA satya kI zodha anAdikAla se cala rahI hai, kintu satya ke ananta rUpa haiN| manuSya apanI do AMkhoM se dekhakara usake eka rUpa kI vyAkhyA karatA hai, itane meM vaha apanA rUpa parivartana kara letA hai / vaha usake dUsare rUpa kI vyAkhyA kA yatna karatA hai, itane meM usakA tIsarA rUpa prakaTa ho jAtA hai| isa daur3a meM manuSya thaka jAtA hai, usakA rUpa-parivartana kA krama calatA rahatA hai / isa prakriyA meM sApekSatA hI manuSya ko Alambana de sakatI hai / jo eka rUpa ko pakar3a zeSa saba rUpoM se nirapekSa hokara usakI vyAkhyA karatA hai, vaha usakA agaM-bhaMga kara DAlatA hai| __cArvAk ke abhimata meM indriya-gamya hI satya hai, upaniSadoM ke anusAra atIndriya (yA prajJAgamya) hI satya hai / jo dRzyamAna hai, vaha zabda-mAtra, vikAra-mAtra yA nAma-mAtra hai|' zaMkarAcArya ke anusAra jo jisa rUpa meM nizcita hai, yadi vaha usa rUpa kA vyabhicArI na ho, to vaha satya hai / jo jisa rUpa meM nizcita hai, yadi vaha usa rUpa kA vyabhicArI banatA hai, to vaha anRta hai| vikAra isIlie anRta hai ki vaha nizcita rUpa kA vyabhicArI hai| bauddhoM ke anusAra bheda hI satya hai / ve vedAnta kI bhAMti abheda ko satya nahIM mAnate aura cArvAk kI bhAMti indriya-gamya ko bhI satya nahIM maante| atIndriya bhI usakI dRSTi meM satya hai| mahAtmA buddha kI yaha eka zikSA 1. 'vAcArambhagaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva stym|' 2. taittirIya upaniSad 2/1; zAMkara bhASya, pR. 103 / -chAndogya upaniSad 9/1/4 / 2010_03 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura jagat / 57 thI-jIva-pravAha ko isI zarIra taka parimita na mAnanA--anyathA jIvana aura usakI vicitratAeM kArya-kAraNa se utpanna na hokara, kevala Akasmika ghaTanAeM raha jaaeNgii|' vijJAna satya kI vyAkhyA vaijJAnika jagat meM satya kI vyAkhyA vyavahArAzrita hai| usake anusAra-eka yatra prakAza ko kaNoM se nirmita rUpa meM vyakta karatA hai aura dUsarA usake taraMgoM se nirmita hone kI bAta batalAtA hai / to use una donoM kA paraspara virodhI nahIM, balki paraspara-pUraka svIkAra karanA caahie| alaga-alaga ina donoM meM se koI bhI prakAza kI vyAkhyA karane meM asamartha hai, para sAtha milakara ve aisA karane meM samartha ho jAte haiN| satya kI vyAkhyA karane ke lie donoM hI mahattvapUrNa haiM aura yaha prazna nirarthaka hai ki ina donoM meM se kauna vastuta: satya hai / pramAtA bhautika vijJAna ke bhAvavAcaka koza meM vastuta: nAmaka koI zabda nahIM hai| nizcaya satya : vyavahAra satya ___ AcArya zaMkara ke zabdoM meM yaha loka vyavahAra satya aura anRta kA mithunIkaraNa hai / brahma satya hai, prapaMca mithyA hai / 'satyAnRte mithunIkRtya naisargiko'yaM lokvyvhaarH|' syAdvAda kI bhASA meM loka vyavahAra bhI do satyoM kA mithunIkaraNa hai / usake anusAra ke .. aura prapaMca (dravya aura pariNAma yA vistAra) donoM satya haiM / eka vastu-satya yA nizcaya-satya hai, dUsarA vyavahAra-satya yA paryAya-satya hai| nizcaya-naya pAramArthika bhUtArtha, alaukika, zuddha aura sUkSma hai / vyavahAra-naya apAramArthika, abhUtArtha, laukika, azuddha aura sthUla hai| nizcaya-naya tattvArtha kI vyAkhyA karatA hai aura vyavahAra-naya laukika satya yA sthUla paryAya kI vyAkhyA karatA hai| AcArya kundakunda ke abhimata meM nizcaya-naya kI dRSTi se paramANu hI pudgala hai, vyavahAra-naya kI dRSTi se skandha bhI pudgala hai| paramANu ke guNa svAbhAvika aura skandha ke guNa vaibhAvika hote haiN| paramANu meM svabhAva-paryAya (anya-nirapekSa pariNamana) aura skandha meM vibhAva-paryAya (para-sApekSa pariNamana) hote haiN| - 1. majhimanikAya bhuumikaa| 2. dravyAnuyogatarkaNA, 8/23 / 3. niyamasAra, 29 / 4. vahIM, 27-28 / ___ 2010_03 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 / jaina darzana aura anekAnta yati bhoja ke zabdoM meM- bAhya ke Antarika rUpa, bahuta vyaktiyoM ke abheda tathA dravya- -nairmalya ( para - nirapekSa pariNamana) -- dravya ke isa pAramArthika rUpa kI vyAkhyA kA dRSTikoNa nizcaya naya hai / yaha mUla-sparzI hai, vastu satya ko prakaTa karane vAlA hai| vyaktiyoM ke bheda, vyakta paryAya aura kArya-kAraNa ekatva - dravya ke isa apAramArthika rUpa kI vyAkhyA kA dRSTikoNa vyavahAra naya hai / yaha pariNAmasparzI hai / sthUla satya ko prakaTa karane vAlA hai / ' donoM sApekSa haiM bhagavAn se pUchA gayA--' bhagavan ! pravAhI guNa ke varNa, gandha, rasa aura sparza kitane hote haiM ? bhagavAn ne kahA - 'gautama ! isakI vyAkhyA maiM do dRSTikoNoM se karatA hUM1. vyavahAra-dRSTi se, vaha madhura hai|' 2. nizcaya-dRSTi se, vaha pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa aura ATha sparza se yukta haiM / ' isI prakAra bhramara ke bAre meM pUchA gayA to bhagavAn ne kahA -- vyavahAra- dRSTi se vaha kAlA hai, nizcaya-dRSTi se vaha pAMca varNa yAvat ATha sparza se upeta hai / I vyavahAra dRSTi se sat-paryAya satya hotA hai aura nizcaya dRSTi se sat-paryAya va ananta asat-paryAyoM se yukta dravya satya hotA hai / nizcaya - dRSTikoNa kA pratipAdya satya nirapekSa aura vyavahAra- dRSTi kA pratipAdya satya sApekSa hotA hai, kintu nirapekSa dRSTi ke binA vizva ke kendra tathA sApekSa dRSTikoNa ke binA usake vistAra kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI, isalie nirapekSa aura sApekSa satya jaise paraspara-sApekSa haiM, vaise hI unake pratipAdaka nirapekSa aura sApekSa dRSTikoNa bhI paraspara - sApekSa haiM / syAdvAda kI yahI maryAdA hai| 1. dravyAnuyogatarkaNA, 8 / 24 / 2. vahI, 8 / 25 / 3. bhagavatI sUtra, 18 / 107 - 108 / 2010_03 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kI AdhArabhitti : nayavAda ubhayagrAhI dRSTi vicAra nirAlaMba nahIM hotaa| usake tIna AlaMbana hote haiM--jJAna, artha aura zabda / saMkalpa pradhAna vicAra jJAna ke AlaMbana se hotA hai, isalie use 'jJAnAzrayI vicAra' kahate haiN| artha ke AdhAra para hone vAlA vicAra 'arthAzrayI' kahalAtA hai| naigamanaya jJAnAzrayI aura arthAzrayI-donoM haiN| __tAdAtmaya kI apekSA se hI sAmAnya-vizeSa kI bhinnatA kA samarthana kiyA jAtA hai / yaha dRSTi naigamanaya hai| yaha ubayagrAhI dRSTi hai / sAmAnya aura vizeSa donoM isake viSaya haiN| isase sAmAnya vizeSAtmaka vastu ke eka deza kA bodha hotA hai| sAmAnya aura vizeSa svatantra padArtha haiM---isa kaNAdadRSTi ko jaina darzana svIkAra nahIM krtaa| sAmAnya rahita vizeSa aura vizeSa rahita sAmAnya kI kahIM bhI pratIti nahIM hotii| ye meM padArtha ke dharma haiN| eka padArtha kI dUsare padArtha, deza aura kAla meM jo anuvRtti hotI hai vaha sAmAnya aMza hai aura jo vyAvRtti hotI hai, vaha vizeSa aNsh| kevala anuvRtti rUpa yA kevala vyAvRtti rUpa koI padArtha nahIM hotaa| jisa padArtha kI jisa samaya dUsaroM se anuvRtti milatI hai, usakI usI samaya dUsaroM se vyAvRtti bhI milatI naigamanaya pramANa nahIM hai sAmAnya vizeSAtmaka padArthoM kA jJAna pramANa se ho sakatA hai| akhaNDa vastu pramANa kA viSaya hai| naya kA viSaya usakA ekAMza hai| naigamanaya bodha karAne ke aneka mArgoM ko sparza karane vAlA hai, phira bhI vaha pramANa nahIM hai| pramANa meM saba dharmoM ko mukhya sthAna milatA hai| yahAM sAmAnya ke mukhya hone para vizeSa gauNa rahegA aura vizeSa ke mukhya banane para sAmAnya gauNa / donoM ko yathAsthAna mukhyatA aura gauNatA milatI hai / saMgrahanaya kevala sAmAnya aMza kA grahaNa karatA hai aura vyavahAranaya kevala vizeSa aMza kaa| naigamanaya donoM (sAmAnya aura vizeSa) kI ekAzrayatA kA ___ 2010_03 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 / jaina darzana aura anekAnta sAdhaka hai| pramANa kI dRSTi se dravya aura paryAya meM kathaMcit abheda hai / usase bhedAbheda kA yugapat grahaNa hotA hai / naigamanaya ke anusAra dravya aura paryAya kA sama- sthiti meM yugapat grahaNa nahIM hotA / abheda kA grahaNa bheda ko gauNa banA DAlatA hai aura bheda kA grahaNa abheda ko / mukhya prarUpaNA eka kI hogii| pramAtA jise cAhegA usakI hogI / Ananda cetanA kA dharma hai | cetanA Ananda hai-- isa vivakSA meM Ananda mukhya banatA hai, jo ki bheda hai-- cetanA kI hI eka vizeSa avasthA hai| AnandI jIvana kI bAta chor3ie- isa vivakSA meM jIva mukhya ai, jo abheda hai - Ananda jaisI anaMta sUkSma- sthUla vizeSa avasthAoM kA adhikaraNa hai / I naigamanaya kA abhiprAya naigamanaya bhAvoM kI abhivyaMjanA kA vyApaka srota hai / 'AnaMda chA rahA hai - yaha RjusUtra naya kA abhiprAya hai / isase kevala dharma yA bheda kI abhivyakti hotI hai / 'AnaMda kahAM !' - yaha usase vyakta nahIM hotA / 'dravya eka hai' - yaha saMgrahanaya kA abhiprAya hai / kintu 'dravya meM kyA hai ? ' - yaha nahIM jAnA jAtA / AnaMda cetanA meM hotA hai aura usakA adhikaraNa cetanA hI hai, yaha donoM ke saMbaMdha kI abhivyakti hai / yaha naigamanaya kA abhiprAya hai / isa prakAra guNa- guNI, avayava avayavI, kriyA- kAraNa, jAti-jAtimAn Adi meM jo bhedAbheda-sambandha hotA hai, usakI vyaMjanA isa dRSTi se hotI hai / parAkrama aura parAkramI ko sarvathA eka mAnA jAe to ve do vastu nahIM ho skte| yadi unheM sarvathA bhinna mAnA jAe to unameM koI saMbaMdha nahIM rahatA / ve do haiM - yaha bhI pratIti-siddha hai / unameM sambandha hai - yaha bhI pratIti-siddha hai / kintu hama donoM ko zabdAzrayI jJAna dvArA eka sAtha jAna sakeM yA kaha sakeM yaha pratIti siddha nahIM, isalie naigamadRSTi hai, jo amuka dharma ke sAtha amuka dharma kA sambandha batAkara yathAsamaya eka-dUsare kI mukhya sthiti ko grahaNa kara sakatI hai| 'parAkramI hanumAna' isa varNana zailI meM hanumAna kI mukhyatA hogii| hanumAna ke parAkrama kA varNana karate samaya usakI (parAkrama kI) mukhyatA apane Apa ho jaaegii| varNana kI yaha sahaja zailI hI isa dRSTi kA AdhAra hai / I loka vyavahAra : saMkalpa kI satyatA isakA dUsarA AdhAra loka vyavahAra hai| loka-vyavahAra meM zabdoM ke kitane aura 2010_03 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kI AdhArabhatti : nayavAda / 61 kaise artha mAne jAte haiM, una sabako yaha dRSTi mAnya karatI hai| isakA tIsarA AdhAra saMkalpa hai| saMkalpa kI satyatA naigama dRSTi para nirbhara hai| bhUta ko vartamAna mAnanA-jo kArya ho cukA, use ho rahA hai aisA mAnanA satya nahIM hai| kintu saMkalpa yA Aropa kI dRSTi se satya ho sakatA hai| isake tIna rUpa banate haiM1. bhUta paryAya kA vartamAna paryAya ke rUpa meM svIkAra (atIta meM vartamAna kA saMkalpa)-bhUta naigama hai| 2. apUrNa vartamAna kA pUrNa vartamAna ke rUpa meM svIkAra (aniSpannakriya vartamAna meM niSpannakriya vartamAna kA saMkalpa)-vartamAna naigama hai| 3. bhaviSya paryAya kA bhUta paryAya ke rUpa meM svIkAra (bhaviSya meM bhUta kA ___ saMkalpa)-bhAvI naigama hai| janmadina manAne kI satyatA bhUta naigama kI dRSTi se hai / roTI pakAnI zurU kI hai| kisI ne pUchA-Aja kyA pakAyA hai ! uttara milatA hai-'roTI pakAyI hai|' roTI pakI nahIM hai, paka rahI hai, phira bhI vartamAna naigama kI apekSA 'pakAI hai' aisA kahanA satya hai| naigamanaya : bheda aura kArya kSamatA aura yogyatA kI apekSA akavi ko kavi, avidvAn ko vidvAn kahA jAtA hai| yaha tabhI satya hotA hai jaba bhAvI kA bhUta meM upacAra hai / isa apekSA ko na bhuuleN| naigama ke tIna bheda hote haiM 1. dravya naigm| 2. paryAya naigm| 3. dravya paryAya naigm| isake kArya kA krama yaha hai 1. do vastuoM kA grhnn| 2. do avasthAoM kA grhnn| 3. eka vastu aura eka avasthA kA grahaNa / anekAnta dRSTi kA pratIka naigamanaya jaina darzana kI anekAnta dRSTi kA pratIka hai| jaina darzana ke anusAra 2010_03 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 / jaina darzana aura anekAnta nAnAtva aura ekatva--donoM satya hai / ekatva nirapekSa nAnAtva aura nAnAtva nirapekSa ekatva--ye donoM mithyA hai / ekatva ApekSika satya hai / 'gotva' kI apekSA se saba gAyoM meM ekatva hai| pazutva kI apekSA se gAyoM aura anya pazuoM meM ekatva hai| jIvatva kI apekSA se pazu aura anya jIvoM meM ekatva hai| dravyatva kI apekSA se jIva aura ajIva meM ekatva hai| astitva kI apekSA se samUcA vizva eka hai| ApekSika satya se hama vAstavika satya kI ora jAte haiM, taba hamArA dRSTikoNa bhedAtmaka bana jAtA hai| nAnAtva vAstavika satya hai| jahAM astitva kI apekSA hai, vahAM vizva eka hai| kintu caitanya aura acaitanya, jo atyanta virodhI dharma hai, kI apekSA se vizva eka nahIM hai| usake do rUpa haiM--cetana jagat aura acetana jagat / caitanya kI apekSA cetana jagat eka hai kintu svastha caitanya kI apekSA cetana eka nahIM hai| ve ananta haiN| cetana kA vAstavika rUpa cetana kA vAstavika rUpa hai--svAtma-pratiSThAna / pratyeka padArtha kA zuddha rUpa yahI sva-pratiSThAna hai| vAstavika rUpa bhI nirapekSa satya nahIM hai / sva meM yA vyakti meM caitanya kI pUrNatA hai / vaha eka vyakti-cetana apane samAna anya cetana vyaktiyoM se sarvathA bhinna nahIM hotA, isalie unameM sajAtIyatA yA sApekSatA hai| cetana aura acetana meM bhI sarvathA bheda hI nahIM, abheda bhI hai / bheda hai vaha caitanya aura acaitanya kI apekSA se hai / dravyatva, vastutva, astitva parasparAnugamatva Adi-Adi asaMkhya apekSAoM se unameM abheda hai| dUsarI dRSTi se unameM sarvathA abheda bhI nahIM, bheda bhI hai| abheda astitva Adi kI apekSA se hai, caitanya kI apekSA se bheda bhI hai| unameM svarUpa-bheda hai, isalie donoM kI arthakriyA bhinna hotI hai| unameM abheda bhI hai, isalie donoM meM jJeya-jJAyaka, grAhya-grAhaka Adi-Adi sambandha haiN| ___ saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra-ye tInoM arthAzrayI vicAra haiN| ye artha ke bheda aura abheda kI mImAMsA karane vAle dRSTikoNa haiN| saMgraha aura vyavahAra ___abheda aura bheda meM tAdAtmya saMbaMdha hai| saMbaMdha do se hotA hai| kevala abheda yA kevala bheda se koI saMbaMdha nahIM ho sktaa| abheda ke do rUpa banate haiM--zuddha aura azuddha / jahAM kevala astitva kA bodha hotA hai, usake atirikta aura kucha 2010_03 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kI AdhArabhatti : nayavAda / 63 nahIM hotA, vaha abheda kA zuddha rUpa hai| ise nirvikalpa mahAsattA kahA jAtA hai| jahAM jAti yA samudAya kA bodha hotA hai, vaha abheda kA azuddha rUpa hai / isameM abheda aura bheda--donoM mizrita haiN| 'manuSya jAti' meM manuSyatva bhinna hai, kintu zeSa jAtiyoM se vaha bhinna hai, isalie use 'avAntara sAmAnya' kahA jAtA hai| bheda ke bhI do rUpa banate haiM--zuddha bheda aura azuddha bheda / padArtha kA vaha avayava jisake do bhAga na kie jA sakeM, zuddha bheda hai| ise 'antya-vizeSa' kahAM jAtA hai / madhyavartI sAre bheda yA khaMDa azuddha bheda haiN| ve 'avAntara vizeSa' kahalAte RjusUtra isa naya ke anusAra kriyAkAla aura niSThAkAla kA AdhAra eka dravya nahIM ho sktaa| sAdhya-avasthA aura sAdhana-avasthA kA kAla bhinna hogaa| taba bhinna kAla kA AdhArabhUta dravya apane Apa bhinna hogaa| do avasthAeM samanvita nahIM hotii| bhinna avasthAvAcaka padArthoM kA samanvaya nahIM hotaa| isa prakAra yaha paurvAparya, kAryakAraNa Adi avasthAoM kI svataMtra sattA kA samarthana karane vAlI dRSTi hai| zabdAzrayI naya arthAyI naya meM artha mukhya hotA hai, zabda gauNa / zabdAyI naya meM zabda ke anusAra artha kA bodha hotA hai, isalie vahAM zabda mukhya hotA hai, artha gaunn| zabdAyI naya tIna hai-zabda, samabhirUr3ha aura evNbhuut| zabdanaya zabdanaya bhinna-bhinna liMga, vacana Adi yukta zabda ke bhinna-bhinna artha svIkAra karatA hai| yaha zabdarUpa aura usake artha kA niyAmaka hai / vyAkaraNa ke liMga, vacana Adi kI aniyAmakatA ko yaha pramANita nahIM krtaa| isakA abhiprAya yaha hai 1. pulliMga kA vAcya artha strIliMga kA vAcya nahIM bana sakatA / pahAr3a kA jo artha hai vaha 'pahAr3I' zabda vyakta nahIM kara sktaa| isI prakAra strIliMga kA vAcya artha pulliMga kA vAcya nahIM banatA / 'nadI' ke lie 'nada' zabda kA prayoga nahIM kiyA jA sktaa| phalita yaha hai-jahAM zabda kA liMga-bheda hotA hai, vahAM artha-bheda hotA 2. eka vacana kA jo vAcya artha hai, vaha bahuvacana kA vAcyArtha nahIM hotaa| ___ 2010_03 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / jaina darzana aura anekAnta bahuvacana kA vAcya-artha ekavacana kA vAcyArtha nahIM banatA hai / 'manuSya hai' aura 'manuSya hai'-ye donoM eka hI artha ke vAcaka nahIM banate / ekatva kI avasthA bahutva kI avasthA se bhinna hai| isa prakAra kAla, kAraka, rUpa kA bheda arthabheda kA prayojaka banatA hai| ____ yaha dRSTi zabda-prayoga ke pIche chipe hue itihAsa ko jAnane meM bar3I sahAyaka hai| saMketa-kAla meM zabda, liMga Adi kI racanA prayojana ke anurUpa banatI hai| vaha rUr3ha jaisI bAda meM hotI hai / sAmAnyata: hama 'stuti' aura 'stotra' kA prayoga ekArthaka karate haiM kintu vastuta: ye ekArthaka nahIM haiN| ekazlokAtmaka bhaktikAvya 'stuti' aura bahuzlokAtmaka-bhaktikAvya 'stotra' kahalAtA hai| 'putra' aura 'putrI' ke pIche jo liMga-bheda kI, 'tuma' aura 'Apake' pIche jo vacana-bheda kI bhAvanA hai, vaha zabda ke liMga aura vacana-bheda dvArA vyakta hotI hai| zabdanaya zabda ke liMga, vacana Adi ke dvArA vyakta hone vAlI avasthA ko hI tAttvika mAnatA hai| eka hI vyakti ko sthAyI mAnakara kabhI 'tuma' aura kabhI 'Apa' zabda se saMbodhita kiyA jA sakatA hai| kintu naya una donoM ko eka hI vyakti svIkAra nahIM krtaa| 'tuma' kA vAcya vyakti laghu yA premI hai, jabaki 'Apa' kA vAcya 'guru' yA sAmAnya hai| samabhirUr3ha ___eka vastu kA dUsarI vastu meM saMkramaNa nahIM hotaa| pratyeka vastu apane svarUpa meM niSTha hotI hai| sthUla dRSTi se hama aneka vastuoM ke miga yA sahasthiti ko eka vastu mAna lete haiM kintu aisI sthiti meM bhI pratyeka vastu apane-apane svarUpa meM hotI hai| jaina dharma kI bhASA meM aneka vargaNAeM aura vijJAna kI bhASA meM aneka gaiseM AkAza-maNDala meM vyApta haiN| kintu eka sAtha vyApta rahane para bhI ve apane-apane svarUpa meM haiM / samabhirUr3ha kA abhiprAya yaha hai ki jo vastu jahAM ArUr3ha hai, usakA vahIM prayoga karanA caahie| yaha dRSTi vaijJAnika vizleSaNa ke lie bahuta upayogI hai| sthUladRSTi meM ghaTa, kuTa, kumbha kA artha eka hai| samabhirUr3ha ise svIkAra nahIM krtaa| isake anusAra 'ghaTa' zabda kA hI artha ghaTa vastu hai / kuTa zabda kA artha ghaTa vastu - 1. stutizcaikazlokapramANA stotraM tu bhushlokmaanm| 2010_03 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kI AdhAratti : nayavAda / 65 nahIM, ghaTa kA kuTa meM saMkramaNa avastu hai / 'ghaTa' vaha vastu hai, jo mAthe para rakhA jaae| kahIM bar3A, kahIM caur3A aura kahIM saMkarA, isa prakAra jo kuTila AkAra vAlA hai, vaha 'kruTa' hai / mAthe para rakhI jAne yogya avasthA aura kuTila AkRti kI avasthA eka nahIM hai / isalie donoM ko eka zabda kA artha mAnanA bhUla hai / artha kI avasthA ke anurUpa zabda prayoga aura zabda prayoga ke anurUpa artha kA bodha ho, tabhI sahI vyavasthA ho sakatI hai / artha kI zabda ke prati aura zabda kI artha ke prati niyAmakatA na hone para vastu-sAMkarya ho jaaegaa| phira kapar3e kA artha ghar3A aura ghar3e kA artha kapar3A na samajhane ke lie niyama kyA hogA? kapar3e kA artha jaise taMtu samudAya hai, vaise hI mRNmaya pAtra bhI ho jAe aura saba kucha ho jAe to zabdAnusArI pravRtti-nivRtti kA lopa ho jAtA hai, isalie zabdoM ko apane vAcya ke prati saccA honA caahie| ghaTa apane artha ke prati saccA raha sakatA hai, paTa yA kuTa ke artha ke prati nhiiN| yaha niyAmakatA yA saccAI hI isakI maulikatA hai| evaMbhUta samabhirUr3ha meM phira bhI sthitipAlakatA hai| vaha atIta aura bhaviSya kI kriyA ko bhI zabda-prayoga kA nimitta mAnatA hai| yaha naya atIta aura bhaviSya kI kriyA se zabda aura artha ke prati niyama ko svIkAra nahIM krtaa| sira para rakhA jAegA rakhA gayA isalie vaha ghaTa hai| yaha niyama kriyAzUnya hai / ghaTa vaha hai jo mAthe para rakhA huA hai / isake anusAra zabda artha kI vartamAna ceSTA kA pratibimba honA caahie| yaha zabda ko artha kA aura artha ko zabda kA niyAmaka mAnatA hai| ghaTa zabda kA vAcya artha vahI hai, jo pAnI lAne ke lie mastaka para rakhA huA hai vartamAna pravRttiyukta hai| ghaTa zabda bhI vahI hai, jo ghaTa-kriyAyukta artha kA pratipAdana kare / 2010_03 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura sadvAda vaktavya : avaktavya anekAnta kI pRSThabhUmi meM aneka vAda avasthita haiM / udAharaNa ke lie ajJeyavAda aura avyaktavAda, jJeyavAda aura vaktavyavAda, anizcayavAda, sApekSavAda aura samanvayavAda ke nAma prastuta kie jA sakate haiM / jaina dArzanikoM ne kisI bhI dravya ko ekAMgI dRSTi se saMjJeya aura avaktavya nahIM maanaa| unhoMne dravya ko sarvAMgINa dRSTi se dekhA aura ve isa niSkarSa para pahuMce ki pratyeka dravya ajJeya aura jJeya-donoM prakAra ke padoM se samanvita hai| usake ananta paryAya eka sAtha vaktavya nahIM haiM yA jIvana kI sImita avadhi meM bhI vaktavya nahIM haiM, isa apekSA se vaha avaktavya hai| avaktavya ke viSaya meM dUsarA dRSTikoNa yaha ho sakatA hai jo paryAya jJeya banate haiM unhIM kA pratipAdana kiyA jAtA hai / ajJeya paryAya zabda ke dvArA pratipAdita nahIM hote, isalie ve avaktavya hI raha jAte haiN| jAnanA jJAna kA kAma hai, bolanA vANI kA / jJAna ananta hai, jJeya ananta hai kintu vANI ananta nahIM hai, zabdakoza ananta nahIM hai| eka kSaNa meM ananta jJAna ke dvArA ananta jJeya jAne jA sakate haiM, kintu vANI ke dvArA kahe nahIM jA skte| isa AdhAra para dravya ke do rUpa banate haiM 1. avaktavya, 2. vktvy| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ke anusAra avaktavya kA anantavAM bhAga zrutanibaddha hotA hai| syAdvAda saMbhAvanAvAda hamArA jJeya aura vaktavya kA jagat bahuta choTA hai, ajJeya aura avaktavya ke mahAsAgara meM dvIpa jaisA hai| isalie bhagavAna mahAvIra ne saMbhAvanAvAda ko svIkRti dii| syAdvAda ko saMbhAvanAvAda kahA jA sakatA hai| 'syAd' zabda ke aneka artha hote 1. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 341: paNNavaNijja bhAvA, aMNaMtabhAgo tu annbhilppaannN| paNNavaNijjANaM puNa, aNaMtabhAgo suynibddho|| 2010_03 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura sadvAda / 67 hai| unameM usakA eka artha 'saMbhAvanA bhI hai / cetana aura acetana--donoM kI gatizIlatA ke asaMkhya-asaMkhya niyama haiN| indriya-cetanA kI sImA meM kAma karane vAle kisI bhI manuSya ko una saba niyamoM kI jAnakArI nahIM hotii| unameM se kucheka niyamoM kI jAnakArI hotI hai| jina niyamoM kI jAnakArI hotI hai, vaha bhI samagrarUpa se nahIM hotii| anekAnta kA prasiddha sUtra hai--jo eka ko jAna letA hai, vaha sabako jAna letA hai| jo sabako jAna letA hai, vahI eka ko jAna sakatA hai| eka paramANu ko samagratA se jAnane ke lie saba dravyoM ko jAnanA jarUrI hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki saba dravya paraspara saMbaddha haiN| koI eka dravya anya dravyoM se sarvathA bhinna nahIM hai aura sarvathA abhinna bhI nahIM hai| una sabameM paraspara bhinnatA bhI hai aura abhinnatA bhI hai| dravyoM ke pArasparika bheda aura abheda ke niyamoM ko jAne binA kisI bhI eka dravya ko samagratA se nahIM jAnA jA sktaa| eka dravya ke zeSa dravyoM se hone vAle saMbaMdha aura usake niyama jAna liye jAte haiM to sabhI dravya jAna liye jAte haiN| anizcayavAda kI ghoSaNA ____ kaNa-bhautikI (pArTikala phijiksa) ke kSetra meM hAIjanabarga ne anizcayavAda kA siddhAnta sthApita kiyA--'eka prakAra ke kaNa eka hI prakAra kA vyavahAra nahIM karate / unakA vyavahAra badalatA rahatA hai| cetanA kA vyavahAra badalatA hI hai, kintu padArtha kA vyavahAra bhI badalatA hai|' yaha saMbhAvanAvAda yA anizcayavAda kI mahattvapUrNa ghoSaNA anekAnta kA siddhAnta hai-acetana aura cetana donoM prakAra ke dravyoM meM anantaananta paryAya hote haiM / ve do prakAra ke haiM svAbhAvika aura sAMyogika / svAbhAvika paryAya kisI nimitta kI apekSA rakhe binA pratikSaNa utpanna hote haiM aura vilIna hote haiM / jaise taraMga aura jala ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA, vaise hI dravya aura svAbhAvika paryAyoM ko pRthak nahIM kiyA jA sktaa| saMyoga se hone vAle paryAya kadAcitka hote haiN| unakA pravAha nahIM hotaa| ve saMyoga ke milane para utpanna hote haiM aura saMyoga ke 1.(ka) AyAro, 3/74 / je egaM jANai se savvaM jaanni| je sarva jANai se egaM jaanni|| (kha) syAdavAdamaMjarI, eko bhAvaH sarvathA yena dRSTAH, sarvebhAvA sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTaH, eko bhAvaH sarvathA tena dRssttaa|| 2010_03 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 / jaina darzana aura anekAnta bichur3ane para naSTa ho jAte haiN| svAbhAvika paryAya : sAMyogika paryAya svAbhAvika paryAya kSaNavartI hotA hai / yaha sArvabhauma niyama hai / pratyeka dravya para yaha lAgU hotA hai| sAMyogika paryAya lambe samaya taka Tikane vAlI avasthA hai| usake viSaya meM koI sArvabhauma niyama nahIM banAyA jA sktaa| svAbhAvika paryAya avyakta aura sUkSma hotA hai| sAMyogika paryAya vyakta aura sthUla hotA hai / yAMtrika upakaraNoM se dravya ke jina paryAyoM kA adhyayana kiyA jA rahA hai, ve saba vyakta aura sthUla haiN| ye sArvabhauma niyama se baMdhe hue nahIM haiM, isalie inakA vyavahAra eka jaisA nahIM hotaa| saMbhAvanAvAda kA AdhAra cetana meM bhI ananta zakti hai aura acetana dravya meM bhI ananta zakti hai| ...kta kI dRSTi se donoM tulya haiM / zakti eka sAmAnya guNa hai, jo saba dravyoM meM milatA hai| pratyeka dravya kA apanA eka vizeSa guNa hotA hai| usake AdhAra para dravya kI maulikatA yA svataMtratA sthApita hotI hai| caitanya eka vizeSa guNa hai, jo pudgala meM nahIM hotA, kevala cetana dravya meM hI hotA hai| varNa, gaMdha, rasa aura sparza-ye pudgala ke vizeSa guNa haiM / ye kevala pudgala dravya meM hI hote haiM, cetana meM nahIM hote / guNa, dravya kA dhrauvya aMza hai / vaha nirantara dravya ke sAtha rahatA hai| paryAya usa dhruva aMza ke sAtha hone vAlA parivartana-cakra hai / eka paramANu meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza niyamita rUpa se hotA hai, yaha sArvabhauma niyama hai| vibhinna paramANuoM se eka jaise hI varNa, gaMdha, rasa aura sparza hoM, yaha Avazyaka nahIM hai / isa siddhAnta se yaha phalita hotA hai ki pratyeka dravya sArvabhauma niyama (niyati) aura parivartanazIla yA AMzika niyama-donoM prakAra ke niyamoM se niyamita hai| yaha parivartanazIla yA AMzika niyama hI saMbhAvanAvAda kA AdhAra banatA hai| syAt zabda kA artha eka paramANu, paramANu ke rUpa meM kama-se-kama eka samaya taka aura adhika se adhika asaMkhyakAla taka raha sakatA hai| asaMkhyakAla ke bAda paramANu kA skandha 1. bhagavatI, 5/169 2010_03 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura sadvAda / 69 rUpa meM badalanA niyati--sArvabhauma niyama hai| asaMkhyakAla kI avadhi meM usakA skandha rUpa meM badalanA eka saMbhAvanA hai| vaha jaba cAhe badala sakatA hai, isake lie koI nizcita niyama nahIM banAyA jA sakatA / jo niyama eka paramANu ke lie hai vahI niyama ananta paramANuoM se bane skandha ke lie hai| eka gunA kAlA pudgala kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika asaMkhyakAla taka raha sakatA hai| usake pazcAt use ananta gunA kAlA honA hI hotA hai / yaha sArvabhauma niyama hai sabhI varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke parivartana kaa| pudgaloM kI do prakAra kI pariNatiyAM hotI haiMsUkSma aura sthUla / sUkSma sadA sUkSma nahIM rahatA aura sthUla sadA sthUla nahIM rhtaa| asaMkhyakAla ke pazcAt sUkSma sthUla meM aura sthUla sUkSma meM badala jAtA hai| isa prakAra pratyeka dravya meM hone vAlA parivartana niyati aura saMbhAvanA ---ina donoM se jur3A huA hai / hama vartamAna paryAya ke AdhAra para kisI saMbhAvita paryAya ko asvIkAra na kareM / isa rahasya ko 'syAt' zabda ke dvArA anAvRta kiyA gayA hai| parivartana kA niyama dravya meM kauna-sA paryAya kaba vyakta hogA, isakI nizcita ghoSaNA nahIM kI jA sakatI, isalie ise anizcayavAda bhI kahA jA sakatA hai| saMbhAvanAvAda aura anizcayavAda-ye donoM anekAnta meM garbhita haiN| 'syAt' zabda se isakI sUcanA hameM upalabdha hai| vyavahAra naya ke niyama sthUla niyama haiM / nizcaya naMya ke niyama sUkSma niyama haiN| sUkSma niyamoM kA patA calatA hai taba sthUla niyama avizvasanIya bana jAte haiN| hamArA jJAta jagat bahuta choTA hai, ajJAta jagat bahuta bar3A hai| padArtha meM pratikSaNa paryAya badalate rahate haiN| una badalate hue sabhI paryAyoM aura unake parivartana ke sabhI niyamoM ko hama nahIM jAnate / parivartana jJAta ho jAtA hai, para usakA niyama jJAta nahIM hotaa| isalie jahAM-jahAM dhuAM hotA hai, vahAM-vahAM Aga hotI hai, aisI vyApti sarvatra nahIM banAI jA sktii| sApekSavAda 'syAt' zabda kA eka artha 'apekSA' hai| sApekSavAda anekAnta kA mahattvapUrNa 1. bhagavatI, 5/172 / 2010_03 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / jaina darzana aura anekAnta siddhAnta hai| pratyeka dravya meM paryAya badalate rahate haiN| kisI eka paryAya ke AdhAra para usakA svarUpa nahIM jAnA jA sakatA aura na hI usakI vyAkhyA kI jA sakatI hai / bhinna-bhinna deza aura kAla meM hone vAle parivartana dravya kI anantatA sUcita karate haiM, kintu usake svarUpa ko anAvRta nahIM krte| usake svarUpa kA nizcaya vizeSa guNa (maulika guNa) ke dvArA hotA hai / dravya (padArtha yA vastu) kA lakSaNa hai-astitva / astitva ke tIna avayava haiM-dhruvAMza, utpAda aura vyy| jisameM yaha trayAtmaka astitva nahIM hotA, vaha dravya nahIM hotaa| padArtha kA lakSaNa padArtha kA lakSaNa batAyA jAtA hai jo Thosa hotA hai, jisameM bhAra hotA hai, jisameM Ayatana hotA hai, vaha padArtha hotA hai| vaijJAnikoM ko kucha aise kaNa upalabdha hue haiM, jinameM dravya-bhAra bilkula nahIM hai / ina kaNoM ko ukta paribhASA ke AdhAra para padArtha nahIM mAnA jA sakatA / isIlie vaijJAnika jagat meM yadA-kadA yaha svara sunane ko milatA hai ki padArtha mara gyaa| vAstava meM Thosa honA, bhAra honA-padArtha ke lakSaNa nahIM haiN| ye usakI viziSTa avasthAeM haiN| paramANu aura pudgala ke sUkSma skandha bhArazUnya hote haiN| pudgala skandhoM kA jaba sthUla pariNamana hotA hai taba unameM 'bhAra' nAma kI avasthA utpanna hotI hai| pudgala ke pariNamana aneka prakAra ke hote haiM1. paramANu eka varNa, eka gaMdha, eka rasa, do sparza / 2. dvipradezI skandha / syAt eka varNa, syAt do varNa / syAt eka gaMdha, syAt do gaMdha / syAt eka rasa, syAt do rasa / syAt do sparza, syAt tIna sparza, syAt cAra sparza / 3. tri-pradezI skandha syAt eka varNa, syAt do varNa, syAt tIna varNa / syAt eka gaMdha, syAt do gaMdha / syAt eka rasa, syAt do rasa, syAt tIna rasa / syAt do sparza, syAt tIna sparza, syAt cAra sprsh| 4. catuHpradezI skandha syAt eka varNa, syAt do varNa, syAt tIna varNa, syAt cAra varNa / syAt eka gaMdha, syAt do gaMdha / syAt eka rasa, syAta do rasa, syAt tIna rasa, syAt cAra rasa / ___ 2010_03 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAt do sparza, syAt tIna sparza, syAt cAra sparza / 5. pAMca pradezI skandha syAt eka varNa, syAt do varNa, syAt tIna varNa, syAt cAra varNa, syAt pAMca varNa / syAt eka gaMdha, syAt do gaMdha / syAt eka rasa, syAt do rasa, syAt tIna rasa, syAt cAra rasa, syAt pAMca rasa / syAt do sparza, syAt tIna sparza, syAt cAra sparza / asaMkhya pradezI skandha meM pAMca pradezI skandha jaise - varNa, gaMdha, rasa aura sparza hote haiN| sUkSma pariNati vAle ananta pradezI skandha meM bhI pAMca pradezI skandha jaise---varNa, gaMdha, rasa aura sparza hote haiM / ' cAra sparza maulika haiM * paramANu se lekara sUkSma pariNati vAle ananta pradezI skandha - ye saba bhArahIna hote haiM / pariNati badalatI hai, vaha sUkSma se sthUla ho jAtI hai, taba bhAra utpanna hotA hai / syAdvAda aura sadvAda / 71 * sthUla pariNati vAle ananta pradezI skandha meM syAt eka varNa yAvat syAt pAMca varNa, syAt eka gaMdha, syAt do gaMdha, syAt eka rasa yAvat syAt pAMca rasa, syAta pAMca sparza yAvat syAt ATha sparza hote haiM / ' aSTasparzI skandha meM laghutva aura gurutva hotA hai / jayAcArya ne sparzavRddhi kI prakriyA batalAte hue likhA hai-- zIta, uSNa, snigdha aura rukSa - ye cAra sparza maulika haiN| zeSa cAra sparza ananta pradezI skandha kI sthUla pariNati ke sAtha utpanna hote haiM / rukSa sparza kI bahulatA se 'laghu' sparza utpanna hotA hai aura snigdha sparza kI bahulatA se 'guru' sparza utpanna hotA hai / zIta aura snigdha sparza kI bahulatA se 'mudR' sparza utpanna hotA hai / uSNa aura rukSa sparza kI bahulatA se 'karkaza' sparza utpanna hotA hai / vyavahAra kI bhinnatA kA nimitta kvANTama siddhAnta 'padArtha kA svarUpa Thosa hai' - bhautika vijJAna kI isa mAnyatA -------- 1. bhagavatI, 18 / 111-16 2. vahI, 18/117 / 3. vahI 18/6 / 2010_03 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 / jaina darzana aura anekAnta ko svIkAra nahIM krtaa| usake anusAra choTe-choTe kaNa pUre brahmANDa meM phaile hue haiM / ve kabhI kaNa ke rUpa meM dikhAI dete haiM aura kabhI taraMga ke rUpa meN| ina kaNoM kI parivartanazIlatA aura unake vyavahAra kI anekarUpatA kA kAraNa pudgala dravya kI vividha pariNatiyAM haiN| pUrA AkAza pudgala vargaNAoM se bharA huA hai| ve kabhI vyakta aura kabhI avyakta, kabhI sthUla aura kabhI sUkSma, isa prakAra nAnArUpoM meM badalatI rahatI haiN| ekarAzi kI pudgala vargaNA dUsarI rAzi meM badala jAtI hai| ye sAre parivartana hI unakI vyavahAra kI bhinnatA ke nimitta banate haiM, isIlie hameM patA calatA hai ki eka hI prakAra ke kaNa sadA eka jaisA vyavahAra nahIM krte| ve bhinna-bhinna samayoM meM bhinna-bhinna prakAra kA vyavahAra karate haiN| hama vartamAna paryAya ke AdhAra para padArtha kI vyAkhyA karate haiM, yaha hamArA sApekSa dRSTikoNa haiM / apekSA ke mukhya dRSTi-bindu cAra haiM 1. dravya 2. kSetra 3. kAla 4. bhAva-paryAya yA prinnmn| eka ke lie jo guru hai vahI dUsare ke lie laghu, eka ke lie jo dUra hai vahI dUsare ke lie nikaTa, eka ke lie jo Urdhva hai vahI dUsare ke lie nimna, eka ke lie jo sarala hai, vahI dUsare ke lie vakra / apekSA ke binA kisI kI vyAkhyA nahIM ho sakatI-guru aura laghu kyA hai ? dUra aura nikaTa kyA hai ? Urdhva aura nimna kyA hai ? sarala aura vakra kyA hai? dravya, kSetra Adi kI nirapekSa sthiti meM usakA uttara nahIM diyA jA sktaa| dravya ananta guNoM aura paryAyoM kA sahaja sAmaMjasya hai / isake sabhI guNa aura paryAya sApekSa dRSTi se nahIM samajhe jA sakate haiN| eka guNa, dravya ke jisa svarUpa kA nirmANa karatA hai, vaha usI guNa kI apekSA se hotA hai, dUsare guNa kI apekSA se nahIM hotaa| cetana dravya caitanya guNa kI apekSA se cetana hai| usake sahabhAvI astitva, vastutva Adi guNoM kI apekSA vaha cetana nahIM hai| nirUpaNa paddhati : sApekSatA koI bhI vyakti dravya ko eka hI dRSTi se nahIM dekhatA / deza, kAla aura paristhiti kA parivartana hone para dRSTi meM bhI parivartana hotA hai, nirUpaNa kI paddhati bhI badalatI ___ 2010_03 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura sadvAda / 73 * sApekSatA kA pahalA AkAra-'dUdha hai'-yaha kevala dravya ke AdhAra para phalita hotA hai| sApekSatA kA dUsarA AkAra--'miThAsa hai', 'sapheda raMga hai'-yaha kevala paryAya ke AdhAra para phalita hotA hai| sApekSatA kA tIsarA AkAra--'dUdha meM miThAsa aura sapheda raMga hai' yaha dravya meM paryAya kI apekSA se phalita hotA hai| * sApekSatA kA cauthA AkAra-'miThAsa aura sapheda raMga hI dUdha hai'-yaha paryAya kI pradhAnatA aura dravya kI gauNatA se phalita hotA hai|| dravya kA apanA svabhAva do dravya paraspara kSIranIravat mila jAte haiM , phira bhI ve apane svabhAva ko nahIM chodd'te| isa apekSA se ve zAzvata haiN| isI apekSA ke AdhAra para pratyeka dravya kA sva-dravya hotA hai| do dravya eka kSetra meM rahate hue bhI eka dUsare se bhinna apanA astitva banAe hue rahate haiM / isa apekSA se pratyeka dravya kA sva-kSetra hotA hai| dravya kA atIta, vartamAna aura bhaviSya ke paryAyoM se sambandha hotA hai| isa apekSA se pratyeka dravya kA sva-kAla hotA hai| ) dravya badalatA rahatA hai| isa apekSA se pratyeka dravya kA sva-bhAva yA sva-paryAya hotA hai| sApekSatA kA sUtra sApekSatA ke AdhAra para dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke do varga bana jAte haiMpahalA varga dUsarA varga 1. sva-dravya 1. para-dravya 2. sva-kSetra 2. para-kSetra 3. sva-kAla 3. para-kAla 4. sva-bhAva 4. para-bhAva pratyeka dravya meM ananta virodhI yugala haiN| unake saha-astitva kA jJAna aura vyAkhyA sApekSatA ke AdhAra para hI kI jA sakatI hai| eka naya se dUsarA naya bhinna yA virodhI vicAra vAlA hotA hai| una donoM meM sApekSatA kA sUtra rahatA hai, isalie ve asatya nahIM hote| ve apane-apane vicAra kA samarthana karate hue bhI dUsare ke vicAra kA khaMDana nahIM krte| isa sApekSatA ke AdhAra para hI virodhI vicAroM kA saha-astitva ___ 2010_03 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 / jaina darzana aura anekAnta saMgata banatA hai| virodhI vicAra ke kucha bindu 1. dravya vAstavika hai, paryAya vAstavika nahIM hai| 2. pratyeka dravya apane svarUpa meM avasthita hai| 3. pratyeka dravya sadA anutpanna aura avinaSTa hai-na kabhI utpanna hotA hai aura na kabhI naSTa hotA hai| 4. kArya aura kAraNa bhinna nahIM hai| 5. paryAya vAstavika hai| usase bhinna dravya kA astitva nahIM hai| 6. kevala vartamAna kSaNa hI vAstavika hai| 7. kAraNa ke binA hI kArya utpanna hotA hai| 8. utpAda nirhetuka hotA hai| 9. vinAza nirhetuka hotA hai| pariNamana kA tAratamya dravya meM svAbhAvika pariNomhotA rahatA hai| vaha kisI bAhya kAraNa se prerita nahIM hotaa| usa pariNamana meM kalpanAtIta tAratamya hotA hai| vargIkRtarUpa meM usake chaha sthAna batalAe gae haiM 1. anaMtabhAgahIna anaMtabhAga adhika 2. asaMkhyAtabhAgahIna asaMkhyAtabhAga adhika 3. saMkhyAtabhAgahIna saMkhyAtabhAga adhika 4. saMkhyAtaguNahIna saMkhyAtaguNa adhika 5. asaMkhyAtaguNahIna asaMkhyAtaguNa adhika 6. anaMtaguNahIna anaMtaguNa adhika kabhI paryAya kA pariNamana itanA saghana hotA hai ki dravya kA kahIM patA hI nahIM calatA aura kabhI paryAya kA pariNAma itanA virala hotA hai ki dravya ubharakara sAmane A jAtA hai| isI pariNamana ke AdhAra para yaha siddhAnta phalita hotA hai ki dravya-rAzi (Mass) ko UrjA (Energy)meM aura UrjA ko dravya-rAzi meM badalA jA sakatA hai| 1. bhagavatI sUtra, 25/350 / ___ 2010_03 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura sadvAda / 75 samanvayavAda nitya aura anitya donoM paraspara virodhI haiN| sat aura asat-donoM paraspara virodhI haiN| ina virodhI dharmoM ke saha-astitva ke viSaya meM eka tarka prastuta kiyA jAtA hai ki do mukhya eka sAtha nahIM raha sakate / kintu eka mukhya aura eka gauNa-ye donoM eka sAtha raha sakate haiM / isa gauNa aura mukhya karane kI paddhati kA nAma 'samanvaya' 'dravya nitya hai', isa vaktavya meM dhrauvya aMza mukhya haiM, utpAda aura vyaya- ye donoM aMza gauNa haiN| 'dravya anitya hai'-isa vaktavya meM utpAda aura vyaya mukhya haiM, aura dhrauvya aMza gauNa hai| eka aMza kI mukhyatA aura dUsare aMza kI gauNatA--yahI do virodhI dharmoM ke saha-astitva kA AdhAra banatA hai| jitane virodhI dharma haiM una sabameM saha-astitva hai| unakA sambandha-sUtra hai-samanvaya / isake dvArA kisI bhI aMza ke astitva meM hastakSepa nahIM hotA kintu sambandha-sUtra kI khoja kI jAtI hai| yaha syAdvAda kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| sadvAda ___jaina darzana ke cintana kI zailI kA nAma anekAnta dRSTi aura pratipAdana kI zailI kA nAma syAdvAda hai / eka dharma kA sApekSa pratipAdana karane vAle naya vAkya ko 'sadvAda' kahA jAtA hai| eka dharma kA nirapekSa pratipAdana karane vAlA vAkya 'durnaya' hai| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM pramANa aura naya kA spaSTa bheda nahIM thaa| usa samaya pratyeka dravya tathA usake guNa aura paryAya kA nayadRSTi se vicAra kiyA jAtA thaa| dravyArtha, paryAyArtha, avyavacchitti, vyavacchiti Adi-Adi prayoga usake svayaMbhU pramANa haiM / usa samaya naya vAkya ke sAtha 'syAt' zabda kA prayoga kiyA jAtA thaa| 'sia atthi', 'sia natthi,' 'siya sAsaeM' 'sia asAsae'-ye zabda naya-vAkya ke AgamayugIna udAharaNa haiN| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt jaba pramANa kI vyavasthA huI taba pramANa, naya aura durnaya--ye tIna vibhAga kie ge| pramANa kA pratinidhi zabda hai-'syAdvAda', naya kA pratinidhi zabda hai-'sadvAda' aura durnaya kA pratinidhi zabda hai--'sdevvaad'| 2010_03 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 / jaina darzana aura anekAnta naya aura pramANa isa vyavasthA ke AdhAra para pramANa aura naya kI paribhASAeM nirdhArita kI gaIM / ananta dharmAtmaka dravya yA akhaNDa vastu kA yathArtha jJAna 'pramANa' hotA hai / ananta dharmAtmaka dravya ke eka dharma kA yathArtha jJAna 'naya' hotA hai| ina paribhASAoM kI sthApanA ke pazcAt yaha prazna upasthita huA ki kyA koI vyakti dravya ke traikAlika dharmoM ko jAna sakatA hai / isakA uttara milA, atIndriyajJAnI jAna sakatA hai, indriyajJAna kI sImA meM rahane vAlA nahIM jAna sktaa| to phira ananta dharmAtmaka dravya ko kisa AdhAra para jAnA jA sakatA hai / syAt zabda : sApekSatA kA sUcaka indriyoM meM pAMca dharmoM (sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zabda) ko jAnane kI kSamatA hai / mana meM smRti, kalpanA aura cintana kI kSamatA hai / indriya aura mana ke AdhAra para kevala pudgala dravya kA grahaNa aura saMkalana ho sakatA hai / citta yA buddhi meM vizleSaNa aura nirdhAraNa kI kSamatA hai / pratibhA athavA autpattikI buddhi meM adRSTa, azruta, apaThita, indriya aura mana ke dvArA agRhIta dharmoM ko jAnane kI kSamatA hai / dravya kA astitva hameM buddhi dvArA jJAta hotA hai / vAstava meM buddhi dvArA dravya kA eka dharma hI jJAta hotA hai kintu eka hI Azraya meM pRthak-pRthak aneka dharmoM kA jJAna hotA hai aura vaha jJAna jaba saMkalanAtmaka hotA hai taba dravya kI sthApanA ho jAtI hai / isase phalita hotA hai ki hamAre jAnane kI prakriyA 'naya' hai / 'pramANa' nayoM kA saMkalana mAtra hai / yadi pramANa kI svatantra vyavasthA na kI jAtI, naya ko hI pramANa ke rUpa meM prastuta kiyA jAtA to koI kaThinAI nahIM hotI / naya ke sAtha 'syAt' zabda kA prayoga dravya ke ananta dharmoM kI sApekSatA kA sUcaka thA, isalie naya ke dvArA dravya ke dharma aura ananta dharmAtmaka dravya-donoM kA jJAna sahaja sambhava ho jAtA / sakalAdeza : vikalAdeza eka dravya ke pratipAdana ke viSaya meM pramANa kI sArthakatA siddha nahIM kI jA sakatI / eka sAtha aneka dharma nahIM kahe jA sakate, isa avasthA meM 'pramANa vAkya' nahIM bana sakatA / isa kaThinAI ko pAra karane ke lie 'sakalAdeza' aura 'vikalAdeza' kI vyavasthA kI gaI / 'syAt' zabda naya se tor3a pramANa ke sAtha jor3A gayA / eka kAla-kSaNa meM eka zabda eka dharma kA hI pratipAdana kara sakatA hai| 'zeSa ananta dharma 2010_03 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda aura sadvAda / 77 apratipAdita haiM, yaha sUcita karane ke lie hI 'syAt' zabda kA prayoga hotA hai / isa paddhati meM eka dharma ke mAdhyama se pUrNa dravya kA pratipAdana kiyA jAtA hai, isalie ise 'sakalAdeza' athavA yugapat (eka sAtha) ananta dharmoM kA pratipAdana karane vAlA vAkya kahA gayA hai| naya vAkya hI vAstavika hai prazna phira vahI upasthita hotA hai ki Akhira eka dharma ko mukhya aura zeSa ananta dharmoM ko gauNa mAnakara kiyA jAne vAlA pratipAdana ananta dharmoM kA pratipAdaka kaise ho sakatA hai ! isake samAdhAna meM eka yukti prastuta kI gaI ki abhedavRtti aura abhedopacAra se yugapat ananta dharmoM kA pratipAdana kiyA jA sakatA hai / isa vaktavya kA sahaja hI yaha niSkarSa hai ki pramANa-vAkya upacarita vAkya hai / nayavAkya vikalAdeza athavA eka kSaNa meM eka dharma kA pratipAdana hone ke kAraNa anupacarita vAkya hai| isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki naya-vAkya hI vAstavika hai| jAnane aura kahane kI yugapat paddhati hamAre upayoga meM nahIM AtI / hamAre lie krama paddhati hI upayogI naya : durnaya ___naya dRSTi athavA naya vAkya ke sAtha 'syAt' zabda bhale hI jur3A huA na ho, phira bhI vaha usameM antargarbhita hai, yaha saccAI bahuta spaSTatA ke sAtha anubhava karanI caahie| eka dravya ke jitane paryAya haiM, utane hI usake nirUpaNa aura vizleSaNa ke prakAra haiM aura jitane nirUpaNa athavA vizleSaNa ke prakAra haiM, utane hI naya haiN| eka dravya meM hone vAle sabhI paryAya sadRza hI nahIM hote, paraspara virodhI bhI hote haiM / jitane virodhI haiM, utanI hI unake saha-astitva kI apekSAeM haiN| sApekSa dRSTi se nirUpaNa aura vizleSaNa ko satya mAnA jA sakatA hai| zeSa paryAyoM ko asvIkAra kara nirapekSa dRSTi se kiyA jAne vAlA nirUpaNa aura vizleSaNa durnaya bana jAtA hai| tri-mUlyAtmaka dRSTikoNa pAzcAtya tarkazAstra meM tArkika nirNaya trimUlyAtmaka mAnA jAtA hainizcitatA saMbhAvyatA asaMbhAvyatA satya mUlya AMzika satya-mUlya asatya mUlya 2010_03 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 / jaina darzana aura anekAnta syAdvAda bhI tri- mUlyAtmaka haisArvabhauma niyama ( pramANa yA naya) sAmAnya niyama ( pramANa yA naya) | 1 sApekSa - satya- mUlya asatya mUlya nirapekSa- satya - mUlya 'evakAra' kA prayoga nirapekSa- satya - mUlya aura sApekSa - satya - mUlya -- donoM ke sAtha hotA hai kintu nirapekSa sAmAnya niyama ke sAtha jaba usakA prayoga hotA hai taba naya durnaya bana jAtA hai / 'syAt asti eva' - yaha pramANa athavA naya kA pratIka hai / 'sat eva' - yaha durnaya kA pratIka hai| isameM nirapekSa sArvabhauma niyama aura sApekSa sAmAnya niyama kI sUcanA dene vAlA 'syAt' zabda prayukta nahIM hai, sammata bhI nahIM hai / pramANa kI saptabhaMgI nirapekSa sAmAnya niyama (durnaya) I madhyavartI AcAryoM ne pramANa aura naya kI saptabhaMgI kI saMyojanA kI-- 1. syAt nitya eva 2. syAt anitya eva 3. syAt nitya eva syAt anitya eva 4. syAt avaktavya eva 5. syAt nitya syAt avaktavya eva 6. syAt anitya syAt avaktavya eva 7. syAt nitya syAt anitya syAt avaktavya eva dvaita sarvatra sammata hai nitya aura anitya -- yaha eka virodhI yugala hai / anekAntavAda ke anusAra sarvathA nitya athavA sarvathA anitya jaisA koI dravya nahIM hai| isalie kevala nitya yA kevala anitya kA pratipAdana nahIM kiyA jA sktaa| jaise cetana aura acetana - yaha dravya dRSTi se dvaitavAda hai / vaise hI nitya aura anitya- yaha guNa yA dharma kI dRSTi se dvaitavAda hai / dravya ho yA usakA dharma, dvaita sarvatra sammata hai| prathama do bhAgoM meM isa virodhI yugala yA dvaita kA pratipAdana kiyA gayA hai| AtmA athavA pudgala koI bhI dravya ho, vaha dhauvyAMza kI apekSA se nitya hai aura paryAyAMza kI apekSA se anitya hai / 'syAt nitya' aura 'syAt anitya' - ye do bhaMga syAdvAda ke AdhArabhUta tattva haiM bhagavAn mahAvIra ne dravyArthika aura paryAyArthika--ina do nayoM kI dRSTi se dravya kI 1 2010_03 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura sadvAda / 79 nityatA aura anityatA kA aneka bAra pratipAdana kiyA thaa| zeSa saba bhaMga vizeSa apekSA ke AdhAra para saMyojita kie gae haiN| tIsare bhaMga meM nitya aura anitya ina do dharmoM kA kramika pratipAdana hai / cauthe bhaMga meM yugapat do dharmoM kA pratipAdana ho nahIM sakatA, isalie ise avaktavya kahA gyaa| zeSa tIna bhaMga pUrvavartI prathama tIna bhaMgoM ke sAtha avaktavya kA saMyoga karane se banate haiN| dravyagata dvaitavAda nityatva dravya kA dhauvya aMza hai / anityatva usakA utpAda-vyayAtmaka paryAya aMza hai| vedAnta ke anusAra pAramArthika tattva nitya hai| bauddha darzana ke anusAra nityatva guNa sampanna koI dravya nahIM hai| astitva sarvathA anitya hai| anekAnta kA siddhAnta ina donoM (vedAnta aura bauddha) se bhinna hai| usake anusAra pratyeka dravya ke nityatva aura anityatva aparihArya aMga haiN| yaha siddhAnta vedAnta aura bauddha ke siddhAntoM kA samanvaya karane kI dRSTi se pratipAdita nahIM hai / isakA AdhAra hai-dravyagata dvaitavAda / jaise dravya meM dvaita hai, vaise hI dravyoM meM hone vAle guNoM meM bhI dvaita hai / nityatva aura anityatva--ye donoM guNa akele nahIM hote| donoM sAtha hI hote haiN| yaha guNAzrita dvaitavAda donoM guNoM ke sAtha hone kA AdhAra banatA hai| nityatva parokSa guNa hai| vaha hamAre sAmane spaSTa nahIM hai| anityatva hamAre sAmane spaSTa hai isalie vaha pratyakSa guNa hai| kevala jJAnI ke lie nityatva aura anityatva--donoM pratyakSa hote haiM / indriyajJAnI anityatva ke AdhAra para nityatva kA anumAna karatA hai| laMbAI-caur3AI kI avadhAraNA lambAI aura caur3AI-paugalika padArtha ke paryAya mAne jAte haiN| anekAnta ke anusAra lambAI-caur3AI kI dhAraNA sApekSa hai / AinsTIna ke anusAra yaha gati sApekSa hai| eka vyakti sAikila para cala rahA hai| use mArga meM Ane vAlI vastueM jisa rUpa meM haiM, usI rUpa meM dikhAI deNgii| eka vyakti Trena meM yAtrA kara rahA hai| use Ane vAlI vastueM choTI dikhAI deNgii| ANavika vAhana meM yAtrA karane vAle ko ve dikheMgI hI nhiiN| atIta, bhaviSya aura vartamAna prazna ____ mana:paryayajJAnI--dUsaroM ke mana ko par3hane vAlA atIta aura anAgata ke vicAroM ko bhI par3ha letA hai / vaha cintita, cintyamAna aura acintita-tInoM kAloM ke vicAroM ko par3ha sakatA hai / cintyamAna pudgaloM ko jAnA jA sakatA hai / cintita (atItakAlIna) 2010_03 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 / jaina darzana aura anekAnta I aura acintita (bhaviSyakAlIna) pudgaloM ko kaise jAnA jA sakatA hai, isa pahelI ko sApekSavAda ke dvArA hI sulajhAyA jA sakatA hai / sApekSavAda ke anusAra hamArI pRthvI para kAla kI gaNanA sUrya kI gati para nirbhara hai| pRthvI se do hajAra prakAza varSa kI dUrI vAle graha para rahane vAlA manuSya kisI zaktizAlI Teliskopa se pRthvI kI ora dekhe to use atIta kA ghaTanAkrama usI prakAra dikhAI degA jaise vaha abhI ghaTita ho hai / isa prakAra hamArI pRthvI para rahane vAloM ke lie jo vartamAnakAla hai, vaha anyagrahavAsiyoM ke lie bhaviSya hai| pRthvIvAsI ke lie jo bhUtakAla hai, vaha anyagrahavAsiyoM ke lie vartamAna hai| isI prakAra anyagrahavAsI ke lie jo vartamAna hai, vaha pRthvIvAsI ke lie bhaviSya hai / anyagrahavAsI kA bhUtakAla pRthvIvAsI kA vartamAna kAla hai / isase spaSTa pramANita hotA hai ki atIta, bhaviSya aura vartamAna - ye saba sUrya - gati- sApekSa haiN| rahA mUla dravya nirapekSa: paryAya sApekSa sApekSavAda ke anusAra padArtha kI gati hI ekamAtra nirapekSa sattA hai / prakAza kI gati para samaya sikur3a jAtA hai| isa avasthA meM atIta, bhaviSya aura vartamAna kA antara samApta ho jAtA hai / prakAza kI gati se calane vAle yAna meM baiThA huA AdamI bhaviSya meM ghaTita hone vAlI ghaTanAoM ko jAna sakatA hai / yadi prakAza kI gati se calane vAle yAna kI gati bar3hA dI jAe to samaya kA pravAha viparIta dizA meM hone laga jAegA / vaha bhaviSya se aura vartamAna se atIta kI ora lauTegA / jaina darzana ke anusAra cetana aura acetana mUla dravyoM kI nirapekSa sattA hai| unameM ghaTita hone vAle sAre paryAya sApekSa haiN| nirapekSa jagat ke niyama sApekSa jagat ke niyama se bhinna haiM / isalie nirpekSa jagat ke niyamoM ke AdhAra para sApekSa jagat ke niyamoM aura sApekSa jagat ke niyamoM ke AdhAra para nirapekSa jagat ke niyamoM kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / kAlpanika nahIM hai padArtha kI vividhatA dravya kA vAstavika yA aparivartananIya svarUpa usake ghaTaka avayava (pradeza rAzi) haiN| vaha nirpekSa haiM / vaha indriyoM se dRzya nahIM hai / hama dravyAtmaka jagat ko 1. nadI sUtra, 32 / gommaTasAra, jIvakANDa, 40 / 2010_03 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura sadvAda / 81 nahIM jAnate, kevala paryAyAtmaka jagat ko jAnate haiN| paryAya dravya kA badalatA huA svarUpa hai| hamArA dRzya jagat paryAya kA jagat hai / padArtha kI vividhatA kAlpanika nahIM hai| vaha yathArtha ke sUrya kI razmiyAM haiM, jinakA saMkoca aura vistAra hotA rahatA hai| prakAza, tApa, vidyut-ye skandha ke lakSaNa haiN| inake sabhI niyama jIva-jagat para lAgU nahIM hote| unake apane niyama haiN| isalie vijJAna ke niyamoM se jIva jagat kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / darzanazAstra meM sAmAnya aura vizeSa-do prakAra ke guNa mAne jAte haiM. sAmAnya guNa saba dravyoM se milate haiM / vizeSa guNa dravya kI apanI vizeSatA hotI hai / caitanya jIva dravya kI apanI vizeSatA hai| vaha ajIva meM nahIM milatA ata: caitanya niyamo ke AdhAra para jIva kI hI vyAkhyA kI jA sakatI hai| unase ajIva kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| dravya ke jitane niyama haiM utane hI bodha ke mArga, dRSTi ke koNa aura abhivyakti ke prakAra hai| sUkSma aura sthUla jagat jIva aura pudgala kA jagat sUkSma aura sthUla-ina do bhAgoM meM vibhakta hai| sUkSma jIva samUce vizva meM vyApta hai aura sthUla jagat vizva ke ekachoTe se hisse meM vidyamAna hai| sthUla jIvoM ko hama dekha sakate haiN| hamArA cakSu triAyAmI vizva ko jAna sakatA hai| lambAI, caur3AI aura UMcAI-sthUla jagat kA astitva ina tInoM AyAmoM meM hai| prasiddha vaijJAnika AinsTIna ne caturtha AyAma kI khoja kii| usameM vidyamAna jagat hamAre lie dRzya nahIM bntaa| indriya cetanA kA jJAna sApekSa hai| usake dvArA vastu ke kucheka sthUla paryAya jAne jA sakate haiM, zeSa sthUla paryAya aura sabhI sUkSma paryAya usake lie agamya rahate haiN| 2010_03 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana 2010_03 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda hindustAna meM do paramparAeM bahuta prAcIna haiN| eka hai zramaNa-paramparA aura dUsarI hai braahmnn-prmpraa| donoM kA itihAsa bahuta purAnA hai| donoM svataMtra paramparAeM rahI haiN| jaina zramaNa-paramparA ko mAnate haiN| bhAgavata kA ullekha hai-'bhagavAna RSabha ne zramaNoM kA dharma batAne ke lie hI janma dhAraNa kiyA thaa|' zramaNa-paramparA kA aitihAsika kAla tIna hajAra varSa purAnA hai / bhagavAna pArzva aura bhagavAna mahAvIra donoM aitihAsika vyaktitva rahe haiN| prAgaaitihAsika kAla bahuta purAnA hai / usakA prArambha bindu haibhagavAna RSabha kA avataraNa / isa kAla-cakra meM bhagavAna RSabha jaina paramparA ke pahale tIrthakara haiN| unhoMne zramaNa-dharma kA pravartana kiyaa| madhyakAla meM zramaNoM ke aneka sampradAya bane / bhagavAna mahAvIra ke kAla meM zramaNoM ke aneka sampradAya the| unameM jaina, bauddha, AjIvaka, parivrAjaka Adi mukhya the| vartamAna meM do saMpradAya rahe haiM----jaina aura bauddha / sAMkhya pahale avaidika thA, zramaNa paramparA meM thA, kintu bAda meM usakA rUpa badala gyaa| jainadharma ke prAcIna nAma jaina zramaNa-paramparA kA eka dharma hai / usake aneka nAma pracalita rahe haiM-arhat-dharma, nirgrantha-dharma aura vartamAna meM nAma pracalita hai jaina dhrm| . bhagavAna RSabha arhat the| unake lie eka vizeSaNa AtA hai--'arhat RSabha' / arhatoM kI eka paramparA rahI hai| jo apanI sAdhanA ke dvArA atIndriya jJAna ko prApta kara lete the aura jIvana-mukta avasthA meM cale jAte the, vItarAga kI sthiti meM cale jAte the, ve arhat kahalAte the / bhagavAna RSabha arhata the ata: unakA dharma Ahet dharma khlaayaa| bhagavAn mahAvIra zramaNa nirgrantha ke nAma se prakhyAta the / bauddha-sAhitya meM nirgrantha jJAnaputra mahAvIra kA nAma milatA hai| anya 23 tIrthaMkaroM ke lie arhat vizeSaNa milatA hai, ina sabako arhat kahA gyaa| mahAvIra ko arhat nahIM kahA gyaa| mahAvIra kA vizeSaNa hai 'samaNe niggaMthe naayputte|' ho sakatA hai--mahAvIra ne acela sAdhanA kI thI, nirvastra sAdhanA kI thii| isalie unake lie nirgrantha vizeSaNa kA 2010_03 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 / jaina darzana aura anekAnta prayoga kiyA gyaa| jainadharma ke zramaNa-dharma, AIt-dharma aura nirgrantha-dharma-ye tIna prAcIna nAma haiN| zramaNa dUsare bhI the isalie alaga pahacAna ho gaI arhat-dharma aura Arhat bhI dUsarI paramparA meM the ata: phira alaga pahacAna banI nirgrantha-dharma / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke bAda kucha samaya taka nirgrantha nAma hI pracalita rhaa| kintu unake nirvANa kI dUsarI zatAbdI meM nirgrantha nAma bhI chUTa gyaa| usake sthAna para 'jaina' nAma kA pracalana zurU ho gyaa| Aja mahAvIra ke zAsana meM sAdhanA karane vAle jaina nAma se jAne jAte haiN| vartamAna meM mahAvIra kA zAsana jaina-dharma ke nAma se prakhyAta hai| Atma-vidyA : jainadharma kA mukhya tattva jainadharma kI apanI vizeSatA kyA hai ? jo loga jaina zAsana meM dIkSita hokara sAdhanA karate haiM, unake sAmane eka prazna hai ki ve sAdhanA kyoM karate haiM ? sAdhanA karane kA uddezya kyA hai aura usakA svarUpa kyA hai ? ina donoM tattvoM ko sparza karanA bahuta Avazyaka hai| jainadharma AtmavAdI dharma hai| isakA pradhAna tattva hai aatmaa| AtmA ko mAnakara sAdhanA aura ArAdhanA kI jAtI hai / bhAratIya darzanoM meM AtmavAda kA siddhAnta purAnA hai| upaniSadoM ke adhyayana se patA calatA hai ki kSatriya loga AtmA ke bAre meM jAnate the| Atma-vidyA para kSatriyoM kA adhikAra thaa| kSatriyoM dvArA brAhmaNoM ko Atma-vidyA dI gii| jaina-paramparA ke tIrthaMkara adhikAMza kSatriya jAti ke hue haiM |isse yaha bAta svata: siddha hotI hai ki Atma-vidyA jainadharma kA mukhya tattva rahA hai| caitanya AtmA kA guNa hai, astitva nahIM zramaNa-paramparA kI do dhArAeM haiM--jaina aura bauddha / bauddha AtmA ke bAre meM bahuta spaSTa bhI nahIM haiM aura aspaSTa bhI nahIM haiM / AtmavAdI haiM, yaha kahanA bhI kaThina hai aura nirAtmavAdI haiM, yaha kahanA bhI kaThina hai / jisa dharma meM karmavAda aura punarjanmavAda svIkRta hai use anAtmavAdI kahanA bahuta kaThina hai aura AtmA kI svIkRti nahIM hai, ata: AtmavAdI kahanA bhI kaThina hai / eka avyAkRta prazna hai| kintu jaina-darzana meM AtmA ke bAre meM bahuta spaSTa avadhAraNA hai| bhagavAna mahAvIra ne AtmA ke bAre meM eka nayI sthApanA kii| jitane bhI AtmavAdI darzana haiM, jo AtmA ko svIkArate haiM, ve AtmA ko mAnate haiM kintu AtmA kyA hai? usakA svarUpa kyA hai ? isakA spaSTa uttara zAyada ve nahIM de paate| AtmA caitanyamaya hai, yaha kahA jA sakatA hai kintu 2010_03 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda / 87 caitanya AtmA kA spaSTa astitva nahIM hai| vaha AtmA kA guNa hai, astitva nahIM hai| AtmA ke avayava haiM ___ AtmA kA svataMtra astitva hai| AtmA eka dravya hai, AtmA eka astikAya hai| yaha bhagavAn mahAvIra kI bilkula nayI aura maulika sthApanA hai| AtmA ke paramANu hote haiN| yaha bilkula nayI bAta hai| paramANu eka tattva hai| pudgala acetana tattva ke bhI paramANu aura AtmA ke bhI prmaannu| jahAM paramANu AtA hai use acetana hI samajhA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-AtmA ke asaMkhya pradezoM ke eka piMDa kA nAma hai AtmA; asaMkhya pradezoM ke eka saMghAta kA nAma hai aatmaa| pudgala aura AtmA ke paramANuoM meM eka maulika antara avazya hai| pudgala ke paramANu pRthak-pRthaka hote haiN| eka paramANu hotA hai aura kaI paramANu milakara unakA saMghAta bana jAtA hai| ve mila jAte haiM aura bichur3a jAte haiM kintu AtmA ke paramANuoM meM aisA nahIM hotA / unheM vibhakta nahIM kiyA jA sakatA, pRthak nahIM kiyA jA sktaa| ve asaMkhya paramANu nirantara mile rahate haiM, avibhakta rahate haiM isalie unakA nAma pradeza rakhA gyaa| pradeza aura paramANu meM parimANAtmaka antara nahIM hai| parimANa meM donoM samAna haiN| kevala saMghAtAtmaka antara hai / paramANu mila sakate haiM, bichur3a sakate haiN| kintu pradeza usa avasthA kA nAma hai jo saMghAta kI avasthA hotI hai| paramANu alaga-alaga hote haiM aura do paramANu mila gae to do-pradezI skandha ho gyaa| tIna paramANu mila gae, usakA nAma ho gayA tIna-pradezI skandha / saMghAta kI avasthA meM paramANu skandha kahalAtA hai aura pRthak avasthA meM vaha paramANu kahalAtA hai / AtmA ke asaMkhya pradeza haiM, asaMkhya paramANu haiM, ve kabhI pRthak nahIM hote| hamezA saMghAta rUpa meM rahate haiM, unako paramANu nahIM kahA gayA, pradeza kahA gyaa| jitane sthAna kA avagAhana paramANu karatA hai utane sthAna kA hI avagAhana pradeza karatA hai / isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki AtmA ke asaMkhya pradeza haiM, arthAt asaMkhya paramANu haiN| isakA artha hai--AtmA ke avayava haiN| AtmA anitya bhI hai darzana ke kSetra meM eka carcA rahI hai jisake avayava hotA hai vaha anitya hotA hai| jo avayava-rahita hotA hai vaha nitya hotA hai| agara AtmA ke avayava mAne jAeM, pradeza mAnA jAe, to AtmA anitya ho jAegI, zAzvata nahIM rhegii| hamArA zarIra eka avayava hai, hAtha-paira saba avayava haiN| avayava haiM isalie zarIra zAzvata 2010_03 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 / jaina darzana aura anekAnta nahIM hotaa| ghar3A anitya hai kyoMki usake avayava hote haiN| makAna anitya hai kyoMki usake avayava hote haiN| tarkazAstra kA eka siddhAnta hai-jisake avayava hote haiM, vaha anitya hotA hai| ___AtmA ke bAre meM do avadhAraNAeM rahI haiM--eka zAzvatavAdI aura dUsarI azAzvatavAdI / sAMkhya Adi darzanoM kI AtmA zAzvata AtmA hai aura bauddha-darzana kI AtmA azAzvata AtmA hai| mahAtmA buddha ne kisI bhI vastu ko zAzvata nahIM maanaa| jaina-darzana ke sAmane bhI eka samasyA aaii| agara AtmA ke avayava haiM, pradeza haiM to AtmA ko anitya mAnanA pdd'egaa| isa prazna para jaina-darzana ne anekAnta dRSTi se vicAra kiyA aura samAdhAna diyA ki AtmA ko anitya bhI mAnA jA sakatA hai, nitya bhI mAnA jA sakatA hai| AtmA nitya hai to sAtha-sAtha anitya bhI hai| kevala nitya nahIM hai, kevala anitya nahIM hai| AtmA hai mUladravya - caitanya AtmA nahIM hai / caitanya AtmA kA svarUpa hai| eka hotA hai guNa, eka hotA hai guNI / jisameM guNa rahatA hai, use guNI kahA jAtA hai| guNI hai AdhAra, guNa hai usameM rahane vaalaa| eka hai AtmA aura dUsarA hai usakA ruup| AtmA hai asaMkhya pradezAtmaka eka tattva, eka astikAya aura caitanya hai usakA ruup| caitanya AtmA nahIM, AtmA caitanya nahIM, kintu AtmA caitanya kA eka rUpa hai / guNa aura guNI-ye sarvathA pRthak nahIM hote isalie na caitanya AtmA se sarvathA alaga hotA hai aura na AtmA kabhI caitanya se alaga hotI hai / donoM sAtha-sAtha rahate haiN| tarkazAstra meM guNa kI paribhASA hai--'sahabhAvI dharmo guNaH' / jo nirantara sAtha rahatA hai, kabhI alaga nahIM hotA, usakA nAma hai guNa / uSNatA agni kA guNa hai / kabhI bhI uSNatA agni se alaga nahIM hotii| agni hamezA garma hogI, kyoMki vaha usakA guNa hai| guNa guNI se kabhI pRthak nahIM hotaa| caitanya AtmA se kabhI pRthak nahIM hotaa| isa AdhAra para bahuta sAre jaina darzana ke vyAkhyAkAra bhI AtmA ko caitanya batAte haiM kintu vAstava meM sUkSma dRSTi se vicAra kareM, prajJAtmaka dRSTi se vicAra kareM, to AtmA aura caitanya--ye do bana jAte haiN| AtmA ke mUla dravya aura caitanya haiM usameM rahane vAlA mUla guNa / donoM svatantra bana jAte haiM kintu samagratA kI dRSTi se donoM svataMtra nahIM haiM, donoM nirantara sAtha meM rahane vAle haiN| AtmA kA lakSaNa AtmA kA lakSaNa kyA hai ? yaha bhI eka prazna hai / lakSaNa vaha hotA hai jisake 2010_03 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda / 89 1 I dvArA kisI cIja ko pahacAnA jAtA hai / pahacAna kA sAdhana hai lakSaNa / AtmA kA lakSaNa hai upayoga | caitanya AtmA kA svarUpa hai kintu vaha usakA lakSaNa nahIM banatA / AtmA kA lakSaNa - upayoga, caitanya kI pravRtti / caitanya se AtmA kA patA nahIM calatA / caitanya kI pravRtti se AtmA kA patA calatA hai / manuSya gati karatA hai, calatA hai, usake calane ke pIche eka icchA hotI hai / vaha pahale icchA karatA hai aura phira calatA hai / gati kA pahalA sAdhana hai-- icchA / isalie jIva ke do vibhAga kie gae-- trasa aura sthAvara / sthAvara gati nahIM karatA / trasa gati karatA hai / gati karanA usakI icchA kI bAta hai / apanI svataMtra icchA se vaha calatA hai / icchA cetanA kA eka upayoga hai / isalie upayoga jIva kI pahacAna hai / calanA, bolanA, khAnA Adi-Adi pravRttiyoM ke pIche jJAna kA upayoga hai isalie AtmA kA lakSaNa hai upayoga / antara jaina aura sAMkhya sAdhanA-paddhati meM 1 sAmAnyata: yaha kahA jAtA hai-- AtmA amara hai, zarIra nazvara hai| jaina darzana ne AtmA ko zAzvata mAnA kintu sAtha-sAtha meM parivartanazIla, maraNadharmA bhI mAnA / vaha pariNAmadharmA hai / usameM pariNamana hotA hai / pariNamana anityatA kA lakSaNa hai / jaina darzana kI dRSTi se AtmA nitya aura anitya- donoM hai / usake svarUpa kA kabhI parivartana nahIM hotA, caitanya kabhI acaitanya nahIM banatA / usake asaMkhya pradezoM meM parivartana nahIM hotA / isa dRSTi se AtmA amara hai / kintu AtmA kI nAnA prakAra kI avasthAeM hotI rahatI haiM, isalie AtmA anitya bhI hai / jo nityavAdI darzana hai, usameM sAMkhyadarzana pradhAna hai, usameM AtmA ko bilkula nirlipta mAnA gayA hai| AtmA meM koI malinatA nahIM, koI doSa nahIM / AtmA sarvathA nirlipta hai| jainadarzana meM AtmA ko zuddha nahIM mAnA gayA / AtmA ke AvaraNa hotA hai| vaha jJAna ke AvaraNa se AvRtta hotI hai| mohanIya karma se AtmA vikRta banatI hai| AtmA meM zakti kA pratiskhalana hotA hai / sAMkhyadarzana kI sAdhanA prakRti para AdhArita sAdhanA paddhati hai| jainadarzana kI sAdhanA-paddhati AtmA para AdhArita hai| yaha donoM meM maulika antara hai / zuddha nahIM hai zarIradhArI AtmA jitanI bhI zarIradhArI AtmAeM haiM unheM zuddha AtmA nahIM kahA jA sktaa| ve azuddha AtmAeM haiM / yadi AtmA sarvathA zuddha hotI to sAdhanA karane kI jarUrata hI 2010_03 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / jaina darzana aura anekAnta nahIM hotii| sAdhanA kI AvazyakatA tabhI hai jaba AtmA azuddha rahatI hai| saMsArI AtmA ko, pudgala-yukta AtmA ko, yaugika AtmA kahA jA sakatA hai / jaina-darzana kI dRSTi se AtmA ke do prakAra bana jAte haiM--zuddha AtmA aura azuddha aatmaa| zuddha AtmA kA artha hai-zarIramukta AtmA aura azuddha AtmA kA artha hai--zarIrayukta aatmaa| zuddha AtmA meM koI bhI AvaraNa nahIM hotA, azuddhi nahIM hotii| sArI azuddhiyAM samApta ho jAtI haiN| zarIradhArI AtmA ko sarvathA vizuddha nahIM kahA jA sktaa| vItarAga AtmA zuddha bana jAtI hai, phira bhI zarIra zeSa raha jAtA hai, bandhana zeSa raha jAtA hai| use sarvathA bandhana-mukta nahIM kahA jA sktaa| saMsArI jIvoM kI AtmA bandhanayukta hai, AvaraNayukta hai isalie azuddha AtmAeM haiM, laukika AtmAeM haiN| inameM AtmA aura pudgala--donoM kA yoga hai| yaugika haiM hama saba hama saba yaugika haiM / dUdha meM cInI milI dii| isa mizraNa ko dUdha bhI nahIM kahA jA sakatA aura kevala cInI bhI nahIM kahA jA sktaa| dUdha aura cInI kA mizraNa hai| yaha mizraNa yaugika khlaaegaa| Ama kA rasa nikAlA aura dUdha milA diyaa| use Ama kahA jAe yA dUdha? na Ama kahA jA sakatA hai aura na dUdha kahA jA sakatA hai| vaha donoM kA yoga hai, mizraNa hai| pratyeka prANI kI yahI avasthA hai| use na AtmA kahA jA sakatA hai aura na pudgala kahA jA sakatA hai / vaha AtmA aura pudgala kA mizraNa hai| donoM eka-dUsare se jur3e hue haiM, saba kucha yaugika hai| hama pratyeka pravRtti para vicAra kareM / manuSya bhojana karatA hai / kyA AtmA khAtI hai ? AtmA ko bhojana kI jarUrata nahIM hai| kyA pudgala bhojana karatA hai ? use bhI bhojana kI jarUrata nahIM hai| AhAra kauna karatA hai? na AtmA AhAra karatI hai aura na pudgala AhAra karatA hai| AhAra karatA hai AtmA aura pudgala kA yoga / bolatA kauna hai ? na AtmA bolatI hai aura na pudgala bolatA hai / AtmA aura pudgala kA yoga bolatA hai / agara AtmA bolatI to mukta AtmA bhI bolatI hI rhtii| agara AtmA bhojana karatI to mukta AtmA bhI bhojana karatI hI rhtii| bar3I samasyA paidA ho jAtI / jahAM mukta AtmAeM haiM vahAM khetI hotI hI nhiiN| unheM khAnA bhI upalabdha nahIM hotA, bar3I samasyA paidA ho jaatii| sAdhanA ke sUtra zarIramukta AtmA ke AdhAra para AdamI socatA hai| kauna socatA hai ? cintana kauna karatA hai? kyA AtmA 2010_03 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda / 91 karatI hai yA pudgala karatA hai? cintana na AtmA karatI hai aura na pudgala karatA hai| donoM kA yoga karatA hai / dhyAna kI avasthA meM kahA jAtA hai--cintana ko banda kara do, soco mata, nirvikalpa aura nirvicAra rho| agara AtmA kA kAma socanA hotA to kabhI rokA nahIM jA sktaa| sAdhanA usake pratikUla hotii| sAdhanA meM nirdeza diyA jAtA hai--AhAra kA saMyama karo, mata khAo, upavAsa kro| hama jaba AtmA kI sAdhanA meM jAte hai taba khAne kA abhyAsa karanA bahuta jarUrI nahIM hai| bolanA AtmA kA svarUpa nahIM hai isalie jaba AtmA kI sAdhanA karanI hai to mauna kA abhyAsa bahuta Avazyaka hai| socanA AtmA kA svabhAva nahIM hai| isalie AtmA kI sAdhanA karate samaya acintana yA nirvicAra honA bahuta Avazyaka hai| sAdhanA kA sUtra zvAsa kauna letA hai ? AtmA letI hai yA pudgala letA hai ? AtmA bhI vizvAsa nahIM letI aura pudgala bhI zvAsa nahIM letaa| zvAsa letA hai yoga / AtmA zvAsa letI to phira zvAsa-saMyama karane kI koI AvazyakatA nahIM hotI, kuMbhaka karane kI koI jarUrata nahIM hotii| AtmA ko to nirantara zvAsa lenA hI hogaa| vartamAna meM zvAsa jIvita manuSya kI pahacAna banA huA hai / jahAM zvAsa, vahAM jIvana aura jahAM zvAsa nahIM, vahAM - 'vana nhiiN| zarIradhArI kI pahacAna hai shvaas| zvAsa nahIM hai| isakA artha hai-maraNa / AtmA kI pahacAna zvAsa ke sAtha jur3I huI nahIM hai| AtmA zvAsa nahIM letI / AtmA amara hai, maratI nhiiN| zvAsa lenA AtmA kA kAma nahIM hai / sAdhanA kA eka sUtra hai-zvAsa kA saMyama krnaa| ___ AhAra kA saMyama, vANI kA saMyama, ciMtana kA saMyama aura zvAsa kA saMyama-sAdhanA ke ye cAra mahattvapUrNa sUtra phalita hue AtmA ke svarUpa ke AdhAra para / vartamAna kA hamArA jo vyaktitva hai usake AdhAra para ye phalita nahIM hote| usake AdhAra para khAnA, bolanA, socanA aura zvAsa lenA--ye saba atyanta anivArya haiN| sAdhanA ke jo sUtra phalita hue haiM ve zarIra mukta AtmA ke AdhAra para phalita hue haiN| sAdhanA kA uddezya hai zarIra-mukta honaa| sAre bandhana samApta ho jAeM, sthUla zarIra bhI chUTa jAe, sUkSma zarIra bhI chUTa jAe-yaha sAdhanA kA lakSya hai| isake AdhAra para sAdhanA ke ye cAra sUtra bana jAte haiN| gaharA sambandha hai tattvajJAna aura AcAra meM darzana aura AcAra ko bAMTA nahIM jA sakatA / tattvajJAna AcAra kA sUcana detA ___ 2010_03 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 / jaina darzana aura anekAnta hai| AcAra phalita hotA hai tattvajJAna ke AdhAra para / donoM meM gaharA sambandha hai / isa dRSTi se tattvajJAna aura AcAra ko kabhI alaga nahIM kiyA jA sktaa| sahaja prazna hogA-AdamI ko mauna kyoM karanA cAhie? vikAsa kA lakSaNa hai bolnaa| do-tIna-cAra indriya vAle prANI bhI bolate haiM kintu spaSTa nahIM bolate / pazu-pakSI bolate haiM kintu unakI bhASA spaSTa nahIM hotI / spaSTa bhASA kevala manuSya ko milI hai / yadi spaSTa bhASA nahIM hotI to manuSya kA samAja nahIM banatA, itanA vikAsa nahIM hotaa| bhASA vikAsa kA mUla AdhAra hai| phira mauna kyoM? yadi mana kA itanA vikAsa nahIM hotA to manuSya Aja itane bar3e-bar3e makAna khar3e nahIM kara sakatA thaa| yadi kahA jAe- cintana mata karo, nirvicAra raho, yaha sAmAjika bAta nahIM lgtii| na bolanA aura na socanA--yaha sAmAjika bAta nahIM hai| phira ye sAdhanA ke sUtra kyoM bane?--yaha eka jvalanta prazna hai| agara AtmA kA svarUpa spaSTa nahIM hotA to ye sAdhanA ke sUtra kabhI nahIM bana paate| isalie sabase pahale sAdhanA kA AdhAra, usakI pRSThabhUmi, usakA darzana aura usakA tattvajJAna samajhanA bahuta jarUrI hai| vaha tattvajJAna jitanA spaSTa hotA hai utanA hI sAdhanA ke prati AkarSaNa bar3ha jAtA hai| 2010_03 , Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda ke vividha pahalU dharma kI ArAdhanA kA mUla AdhAra hai aatmaa| hamAre zarIra meM AtmA nahIM hai| zarIra meM AtmA hai, AtmA amUrta hai aura zarIra mUrta hai / dArzanika jagata meM eka prazna bahuta carcita rahA hai-amUrta ke sAtha mUrta kA sambandha kaise ho sakatA hai ? AtmA aura zarIra yaugika hai, eka mizraNa hai, donoM sAtha-sAtha cala rahe haiN| para yaha mizraNa kaba banA aura kaise banA? yaha sambandha kI bAta bahuta jaTila hai| AtmA mUrta bhI, amUrta bhI __jainadarzana ne eka nayI sthApanA kI-AtmA zarIra se baMdhI huI hai isalie vaha sarvathA amUrta nahIM hai| AtmA kA astitva yA svarUpa amUrta ho sakatA hai / usameM svarUpagata amUrtatA ho sakatI hai, kintu vartamAna meM vaha sarvathA amUrta nahIM hai / zarIra meM baMdhI huI AtmA mUrta bhI hai| yadi AkAza kI bhAMti AtmA sarvathA amUrta hotI to zarIra ke sAtha usakA koI sambandha nahIM hotaa| AkAza meM varSA hotI hai, sardI hotI hai, dhUpa hotI hai, para AkAza para usakA koI prabhAva nahIM hotaa| na AkAza gIlA hotA hai, na AkAza ThaMDA hotA hai aura na AkAza garma hotA hai / usa para inakA koI prabhAva nahIM hotaa| yadi AtmA AkAza kI bhAMti sarvathA amUrta hotI hai to usa para zarIra kA koI prabhAva nahIM hotA aura vAtAvaraNa kA bhI usa para koI prabhAva nahIM hotA, kintu inakA AtmA para prabhAva hotA hai| isalie yaha mAnanA bahuta saMgata hai ki AtmA kathaMcit mUrta hai / yaha mUrta aura amUrta kA yoga kaba banA, isakA koI Adi-bindu jJAta nahIM hai| jaba se AtmA hai, taba se vaha zarIra ke sAtha hai aura isIlie vaha mUrtimAna banI huI hai / bhaviSya ke AdhAra para kahA jA sakatA hai-zarIra mukta hote hI AtmA amUrta bana jaaegii| zarIra-mukta hone ke bAda AtmA para hamAre jagata kA vAtAvaraNa aura paryAvaraNa kA koI prabhAva nahIM hotA / mukta AtmA na vikRta hotI hai, na azuddha hotI hai / vikAra aura AvaraNa usa AtmA meM hai jo AtmA kathaMcita mUrta banI huI hai| amUrta AtmA meM koI vikAra yA AvaraNa nahIM hotaa| ___ 2010_03 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 / jaina darzana aura anekAnta sAMkhya darzana meM AtmA sAMkhya darzana meM AtmA sarvathA amUrta hai| isalie usameM na AtmA kA baMdha hotA hai aura na AtmA kA mokSa hotA hai / usake anusAra AtmA kartA nahIM hai aura eka dRSTi se bhoktA bhI nahIM hai| vaha upacarita dRSTi se bhoktA ho sakatI hai| jaina darzana ke anusAra AtmA sarvathA alipta nahIM hai, sarvathA amUrta nahIM hai isalie vaha sarvathA zuddha nahIM hai| zarIra aura AtmA--donoM kI bhinnatA kA bindu hama nahIM khoja sakate / yadi aisI avasthA hotI ki eka dina AtmA amUrta thI, bAda meM zarIra ke sAtha saMyoga haA aura vaha mUrta bana gii| jaba AtmA amUrta thI, taba bilkula zuddha thI aura zarIra kA yoga hote hI azuddha bana gii| agara aisA hotA to kucha alaga bAta hotI / kintu saMsArI AtmA, amukta AtmA, kabhI bhI zarIra se mukta nahIM thI, zarIra-zUnya nahIM thI, isalie yaha kalpanA nahIM kI jA sktii| zarIra ke sAtha usakA sambandha kaba huA, yaha ajJAta hai| zarIra ke sAtha usakA sambandha kaise haA, yaha ajJAta hai| itanA jJAta hai-jaba se saMsAra meM AtmA hai, vaha zarIra ke sAtha hai| isase Age kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| AtmA zarIra-parimANa hai ___'AtmA zarIra ke sAtha hai-isa AdhAra para mahAvIra ne eka aura nayI sthApanA kI AtmA zarIra-parimANa hai| AtmA ke bAre meM eka siddhAnta yaha hai ki AtmA vyApaka hai / sAMkhya darzana, naiyAyika darzana Adi jitane AtmAvAdI darzana haiM, ve AtmA ko asIma mAnate haiM, vyApaka mAnate haiN| unakA mAnanA hai-AtmA pUre saMsAra meM phailI huI hai / jaina darzana kI yaha nayI sthApanA hai-AtmA vyApaka nahIM hai / vaha zarIra-parimANa hai| jitanA zarIra hai utane meM phailI huI hai| yadi eka cIMTI kA zarIra hai to AtmA usa zarIra-parimANa vAlI hai| yadi eka hAthI aura sArasa kA zarIra hai to AtmA unake zarIra-parimANa hai / manuSya ke zarIra meM vaha manuSya ke zarIra-parimANa hai| saba AtmAeM samAna haiM ___eka ora jaina darzana kA mAnanA hai-saba jIva samAna haiN| na koI choTA hai aura na koI bar3A hai| dUsarI ora eka hAthI kI AtmA aura eka cIMTI kI AtmA meM spaSTa antara dikhAI detA hai| yaha kaise ho sakatA hai ki saba AtmA samAna haiM ? cIMTI kI AtmA choTI hai aura hAthI kI AtmA bar3I hai, yaha sahaja hI mAnya ho jAtA hai| 2010_03 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda ke vividha pahalU / 95 isa prazna para jainadarzana kA abhimata rahA-AtmA dravya pratyeka vyakti meM bilkula samAna hai| pratyeka AtmA ke asaMkhya pradeza yA avibhakta paramANu haiN| kisI bhI AtmA meM eka bhI pradeza yA paramANu na nyUna hai aura na adhika hai| sabakA pramANa samAna hai kintu parimANa meM antara ho sakatA hai aura parimANa meM jo antara hotA hai vaha zarIra ke AdhAra para hotA hai / isa viSaya ko spaSTa karane ke lie eka siddhAMta kI sthApanA kI gaI--saMkoca-vistAravAda / AtmA meM yaha kSamatA hai ki vaha apane pradezoM kA saMkoca kara sakatI hai, vistAra kara sakatI hai| AtmA meM saMkoca aura vistAra-donoM hotA hai / saMkoca itanA kiyA jA sakatA hai ki suI kI noka Tike utane sthAna meM ananta AtmAeM ho sakatI haiM / yadi vistAra kiyA jAe to eka AtmA samUce lokAkAza meM phaila sakatI hai| cAra cIjeM samAna mAnI jAtI haiM--lokAkAza, dharmAstikAya, adharmAstikAya aura aatmaa| pratyeka ke asaMkhya pradeza haiM aura saba samAna haiN| pUre lokAkAza meM eka AtmA phaila sakatI hai aura ananta AtmAeM eka suI kI noka meM samA sakatI haiN| yaha hai AtmA kI saMkoca-vikoca kI zakti / saMkoca-vistAra kA AdhAra kezI svAmI ne rAjA pradezI ko batAyA-saba jIva samAna hote haiN| unhoMne eka udAharaNa ke dvArA isa tathya ko samajhAyA-eka dIpa ko eka kamare meM rakhA, pUrA kamarA prakAza se bhara gyaa| usa dIpa para eka bar3A-sA bartana lAkara rakha diyA, prakAza usameM simaTa gayA, bAhara prakAza phailanA baMda ho gyaa| use haTAkara eka bilkula choTA-sA Dhakkana rakhA, prakAza usake bhItara simaTa gyaa| jaise dIye ke prakAza ko Dhakkana ke AdhAra para saMkucita aura vikasita kiyA jA sakatA hai, usake prakAza se pUre kamare ko prakAzita kiyA jA sakatA hai, saMkucita aura vistRta banAyA jA sakatA hai, vaise hI AtmA zarIra ke AdhAra para apanA saMkoca aura vistAra kara letI hai| AtmA ko bar3A zarIra milegA to usameM phaila jAegI, choTA milegA to usameM sikur3a jaaegii| cIMTI kI AtmA ko marakara eka bar3e zarIra meM jAnA hai to vaha utane meM phaila jAegI aura hAthI kI AtmA ko marakara eka choTe se kITANu meM paidA honA hai to usakI AtmA utanI sikur3a jaaegii| yaha hai saMkoca aura vistAra / AtmA meM saMkoca-vistAra kI kSamatA hai| zeSa kisI dravya meM yaha kSamatA nahIM hai| na AkAza meM saMkoca aura vistAra hotA hai aura na kisI dUsare dravya meM aisA saMbhava hotA hai| Aja yaha mAnA jAne lagA hai-AkAza sikar3atA hai, AkAza phailatA hai, kAla bhI . 2010_03 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 / jaina darzana aura anekAnta sikur3atA aura phailatA hai| ho sakatA hai--isa viSaya para eka nayA anusaMdhAna kiyA jaae| kintu aba taka saMkoca aura vistAra kI vyAkhyA AtmA ke sAtha hI kI jAtI rahI hai| saMkoca aura vistAra sUkSma zarIra ke AdhAra para hotA hai, sthUla zarIra ke AdhAra para nahIM / sthUla zarIra ko chor3akara jIva dUsare janma meM jAtA hai / eka hAthI ke jIva ko marakara eka choTe se zarIra meM paidA honA hai to vaha sIdhA paidA nahIM hotA, usakA sUkSma zarIra, karma zarIra pahale hI sikur3anA zurU ho jAtA hai aura vaha sikur3A huA sUkSma zarIra apane sthUla zarIra kA utanA hI nirmANa karatA hai jitanA usa jIva kA hotA hai| yaha saMkoca aura vistAra-sUkSma zarIra ke AdhAra para hotA hai| vyavasthita svIkRti jo darzana AtmA ko vyApaka mAnate haiM unake sAmane bhI eka bahuta bar3A prazna hai-AtmA vyApaka hai kintu usakI sArI pravRtti zarIra meM milatI hai| sukha-duHkha kA saMvedana vahAM hotA hai jahAM zarIra hai / AtmA vyApaka hai aura pUre loka meM phailI huI hai kintu sArA jJAna aura saMvedana isa zarIra ke mAdhyama se hotA hai| sAMkhyadarzana ne sUkSmaliMga zarIra kA saMkoca-vistAra mAnA hai, zarIra ke binA vyavasthA samyak baiThatI nahIM hai| asIma aura vyApaka AtmA kucha bhI nahIM kara sktii| saba kucha zarIra ke mAdhyama se hotA hai| zarIragata sArI prakriyAoM ko svIkAra karanA Avazyaka hotA hai, isa dRSTi se yaha deha-parimANa AtmA kI svIkRti eka vyavasthita svIkRti pratIta hotI hai| prazna kartRtva evaM bhoktRtva kA ___AtmA ke sAtha jur3A huA eka prazna hai-kartRtva aura bhoktRtva kaa| AtmA apanA saMkoca aura vistAra karatI hai, vaha kyoM karatI hai aura kaise karatI hai ? isakA kAraNa hai-usameM kartRtva kI zakti hai| yadi usakA kartRtva apanA nahIM hotA to vaha koI saMkoca-vistAra nahIM kara paatii| AtmA kartA hai aura vaha yaha karatI hai apane karma zarIra ke kAraNa / isakA artha hai-AtmA bhoktA hai| karane kI svataMtratA aura bhogane kI svataMtratA--donoM AtmA meM haiN| AtmA kA lakSaNa bana gayA--kartA aura bhoktaa| isa bAre meM dArzanika jagata meM kAphI matabheda haiM / sAMkhyadarzana AtmA ko kartA nahIM maantaa| usake anusAra sArA kartRtva prakRti meM hai| prakRti hI karma karatI hai, prakRti hI bandha karatI hai aura prakRti hI mukta hotI hai| AtmA sarvathA zuddha hai| unake na bandha hotA hai aura na mokSa / 2010_03 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda ke vividha pahalU / 97 jainadarzana ne AtmA ko sarvathA zuddha nahIM maanaa| isalie AtmA kA baMdha bhI hotA hai aura AtmA kA mokSa bhI hotA hai / AtmA karatI hai, baMdhatI hai / apanA kartRtva aura apanA bhoktRtva -- donoM AtmA ke sAtha jur3e hue haiM 1 AtmA ke kartRtva ke sAtha karmavAda ke siddhAMta kA vikAsa huaa| AtmA ke kartRtva ko jainadarzana meM do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA -- vaibhAvika kartRtva aura svAbhAvika kartRtva, vaibhAvika bhoktRtva aura svAbhAvika bhoktRtva / svAbhAvika kartRtva pratyeka dRvya meM nirantara pariNamana hotA rahatA hai, parivartana hotA rahatA hai / AtmA usa pariNamana kI karttA hai / AtmA apane svabhAva ko karatI hai, usakA kartRtvabhAva nirantara calatA rahatA hai / yadi eka kSaNa bhI usakA kartRtvabhAva banda ho jAe to AtmA kA astitva samApta ho jAe / use nirantara kucha na kucha karanA hotA hai pAribhASika zabdAvalI meM ise kahA gayA-- arthaparyAya, svAbhAvika paryAya, svAbhAvika pariNamana / parivartana kA cakkA svabhAva se nirantara ghUmatA rahatA hai, kabhI banda nahIM hotA | AtmA meM nirantara pariNamana hotA rahatA hai, isalie usakA astitva TikA rahatA hai / pariNamana banda ho jAe to usakA astitva bhI banda ho jaae| eka kSaNa meM AtmA kA astitva hai| yadi vaha dUsare kSaNa ke yogya apane astitva ko na banA sake to usakA astitva samApta ho jaaegaa| apane astitva ko TikAe rakhane ke lie pratikSaNa karanA hotA hai aura yahI AtmA kA svAbhAvika kartRtva hai / vaibhAvika kartRtva I eka AtmA manuSya bana gaI aura eka AtmA pazu bana gaI / eka AtmA tiryaMca yoni meM calI gaI, eka naraka gati meM calI gaI, eka deva gati meM calI gaI / yaha hai, vaibhAvika kartRtva / vyakti apane kartRtva se manuSya banA hai, use koI banAne vAlA nahIM hai / apane kartRtva se hI vaha pazu gati meM calI jAtI hai / yaha usakA vaibhAvika kartRtva hai / usane apane sAtha eka aisA jAla raca rakhA hai jisake kAraNa usakA kartRtva calatA hai aura use nAnA gatiyoM meM bhramaNa karanA par3atA hai / yaha gativAda, nAnA gatiyoM meM paribhramaNa kA cakra, AtmA ke kartRtva ke AdhAra para calatA hai / use dUsarA koI karane vAlA nahIM hai / prazna sukha-duHkha kA isa kartRtva ke siddhAMta ke AdhAra para sAdhanA kA eka bahuta bar3A sUtra prastuta 2010_03 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 / jaina darzana aura anekAnta hotA hai duniyA meM koI kisI ko sukha-duHkha nahIM detaa| yaha mAnanA mithyA hai ki amuka AdamI ne mujhe sukha diyA aura amuka AdamI ne mujhe duHkha diyaa| sAdhaka kabhI apane sukha aura duHkha ko dUsare para Aropita nahIM kara sktaa| isa tathya ko samajhane meM kucha kaThinAI ho sakatI hai| pratyeka AdamI kahatA hai-usane mujhe sukhI banA diyA aura usane mujhe bar3A dukhI banA diyaa| sukha-duHkha kA AropaNa dUsaroM para hotA hai| AdamI apane Apako bacA letA hai aura dUsaroM para AropaNa kara detA hai| yaha mithyA bhrama hai| isakA TUTanA bahuta jarUrI hai| dUsarA AdamI kucha bhI nahIM karatA, aisI bAta nahIM hai / vaha kisI ko sukha denA cAha sakatA hai aura kisI ko duHkha denA bhI cAha sakatA hai| kintu usake vaza meM nahIM hai ki vaha kisI ko sukha de sake aura kisI ko duHkha de ske| vaha kevala sukha ke sAdhanoM ko juTA sakatA hai, duHkha ke sAdhanoM ko juTA sakatA hai| vaha duHkha dene vAle vAtAvaraNa aura paristhiti kA nirmANa kara sakatA hai, sukha dene vAle vAtAvaraNa yA paristhiti kA nirmANa kara sakatA hai| isase Age usakI sImA samApta ho jAtI hai| vaha sukha-duHkha de nahIM sakatA, unakA nimitta bana sakatA hai| saMdarbha duHkha kA ___ eka sAdhaka dhyAna kI mudrA meM khar3A thaa| use dekhate hI eka manuSya ke mana meM pratizodha kI Aga bhabhaka utthii| usane socA yaha kaisA AdamI hai ! merI kanyA ke sAtha isakI zAdI nizcita kI gaI aura yaha use chor3akara saMnyAsI bana gyaa| isa cintana se usake pratizodha kI Aga atyadhika tIvra bana gii| usane socA-~-ise abhI mAra ddaaluuN| pAsa hI zmazAna meM Aga jala rahI thii| samIpastha tAlAba meM gIlI miTTI thii| vaha manuSya miTTI le AyA aura usane sAdhaka ke sira para pAla bAMdha dii| usa pAla meM usane jalate hue aMgAre lAkara rakha die| hama isa bhASA meM soceMge-usane sAdhaka ko kitanA duHkhI banA diyaa| kintu jise duHkhI banAyA gayA, vaha kyA socatA hai?-yaha adhika mahattvapUrNa hai| vaha AtmalIna bana gyaa| vaha parama jJAna evaM parama Ananda bhoga rahA hai / kaivalyajJAna kI prApti, mohanIya karma kA vilaya aura anaMta Ananda usameM prakaTa ho gyaa| vaha sukha meM DUba gyaa| bAhara se dekhane vAlA socatA hai--becArA kitanA duHkhI hai aura karane vAlA samajhatA hai--maine pratizodha le liyA, badalA le liyA, duHkhI banA diyaa| ina donoM meM kahIM koI tAlamela nahIM hai| 2010_03 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda ke vividha pahalU / 99 dUsarA AdamI duHkha kI sAmagrI juTA sakatA hai para kisI ko duHkhI banA nahIM sakatA / duHkhI honA apane hAtha meM hai| jainadarzana kA prasiddha sUtra hai-appA kartA vikatA ya duhANa yA suhANa ya'-sukha-daHkha kI kartA aura vikartA apanI AtmA hai| yadi dUsarA kartA hotA to yaha siddhAMta galata ho jaataa| kintu yaha siddhAMta sahI hai, dUsarA koI kartA nahIM hai / kartA apanI hI AtmA hai| sandarbha sukha kA sukha ke saMdarbha meM bhI yahI tathya satya kI kasauTI para kharA utara sakatA hai| eka vyakti bahuta udAsa thA, bahuta du:khI thA / use saMvAda milA thA ki tumhArA javAna lar3akA mara gayA hai| naukara usake duHkhI evaM udAsa hone kA kAraNa nahIM samajha paae| unhoMne socA Aja svAmI udAsa kaise? ve hara suvidhA juTAnA cAhate the, udAsI miTAne ke lie| garmI kA mausama thA, paMkhA calA diyA, vAtAnukUlana zurU ho gyaa| pIne ke lie ThaMDA peya sAmane rakha diyaa| jitanI suvidhAeM juTAI jA sakatI thIM, ve sArI juTA dI, kintu udAsI nahIM mittii| vaha bhojana karatA hai| sArI bar3hiyA sAmagrI sAmane par3I hai, para mana meM bhayaMkara duHkha aura kaSTa hai| sArI suvidhA kI sAmagrI aura sukha kI sAmagrI hone para bhI vaha bar3A duHkhI hai, becaina hai / koI kisI ko sukhI banA nahIM sktaa| dUsarA kevala sukha-suvidhA kI sAmagrI juTA sakatA hai| cintA hai zarIra kI koI paidala calatA hai to dUsarA kahatA hai--dekho ! becArA zarIra ko kitanA satA rahA hai ! eka vyakti garmI meM baiThA hai, paMkhA nahIM calAtA hai to dekhane vAlA kahatA hai zarIra ko kitanA satAyA jA rahA hai| sardI ko sahanA, garmI ko sahanA aura kaSTa ko sahanA, isakA artha ho gayA zarIra ko satAnA / zarIra ko satAyA jA rahA hai-isakI cintA hai kintu AtmA ko satAyA jA rahA hai-isakI koI cintA nahIM vyakti kA sArA dRSTikoNa zarIralakSI hai| sAdhanA kA sUtra hai AtmAbhilakSI honaa| AtmA ke kartRtva aura AtmA ke bhoktRtva se sAdhanA kA yaha sUtra phalita huaa| AtmalakSI dRSTikoNa meM zarIra kA saMyama mahattvapUrNa hogaa| zarIra kA saMyama hotA hai to caMcalatA kama hotI hai| Asana karane se, padmAsana meM baiThane se, zarIra ko kaSTa hotA hai| sardI ko sahanA, gamI ko sahanA, Ane vAle sAre tApoM ko sahanA, zarIra ko kaSTa denA hai| yadi AtmA kA kartRtva aura bhoktRtva nahIM hai to sahane kI 2010_03 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / jaina darzana aura anekAnta koI jarUrata nahIM hai / sukha-duHkha ko karane vAlI AtmA hai isalie sahanA Avazyaka hai / AtmalakSI honA zarIralakSitA ko kama karanA hai| isase sahana karane kI bAta svataH phalita hotI hai / darzana kI do dhArAeM darzana ke kSetra meM do dhArAeM haiM- ekAtmavAda aura anekAtmakavAda / kucha darzanoM kA mata hai-- AtmA eka hai| jainadarzana anekAtmavAdI hai / usake anusAra AtmA anaMta haiM / pratyeka AtmA svataMtra hai, koI AtmA Izvara kA aMza nahIM hai, brahmA kA aMza nahIM hai aura na koI mAyA yA prapaMca hai| hara AtmA kA apanA svataMtra astitva hai / saMkhyA kI dRSTi se anaMta anaMta AtmAeM haiM aura una sabakA apanA-apanA kArya hai / akelI AtmA janma letI hai; akelI AtmA maratI hai aura akelI AtmA apane sukha-duHkha kA saMvedana karatI hai| usakA koI hissA nahIM baMTAtA, usameM koI bhAgIdAra nahIM banatA / saba kucha apanA hotA hai / ho sakatA hai-- isase svArthavAda ke panapane kI saMbhAvanA kI jA sake / pratyeka AtmA svataMtra hai aura saba kucha apanA-apanA hai, apanA sukha aura apanA duHkha, apanA saMvedana aura apanA jJAna, apanA janma aura apanI mRtyu -- yaha nitAnta svArthavAda hai| apanI hI cintA karo, dUsaroM kI cintA karane kI koI jarUrata nahIM / apanA kiyA karma apane ko bhoganA hai, dUsarA koI bIca meM nahIM AtA / acchA karatA hai to acchA bhogatA hai aura burA karatA hai to burA bhogatA hai / na bApa kAma AtA hai, na mAtA kAma AtI hai, na bhAI kAma AtA hai, na aura koI kAma AtA hai / isase svArthavAdI bhAvanA pnpegii| basa, apanA karo aura apanA bhogo, dUsaroM se kyA lenA-denA / pratyeka vyakti socegA - maiM dUsaroM ke lie kyoM karUM ? dUsare ke lie kyoM karma bAMdhU ? merA karma mujhe bhugatanA hai| eka ora svArthavAda kA yaha svara milatA hai to dUsarI ora milatA hai mahAyAna kA-- jaba taka saba jIvoM kI mukti nahIM hotI, taka taka maiM mokSa meM jAnA nahIM caahtaa| eka ora sabakI mukti kA vicAra aura dUsarI ora apanI mukti kA vicAra / mujhe mukta honA hai, dUsaroM kI dUsare jAneM, mujhe koI cintA nahIM hai| apanI mukti kA vicAra aura samaSTi kI mukti kA vicAra - donoM dRSTikoNoM meM bar3A antara hai / vAstavika saccAI kyA hai ? kyA yaha mAna liyA jAe - svatantra yA pratyeka AtmA kI bhAvanA ne manuSya meM svArtha kI bhAvanA paidA kI hai ? manuSya svArthI banA hai ? isake do pahalU haiM- dArzanika 2010_03 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmavAda ke vividha pahalU / 101 aura vyAvahArika / dArzanika pahalU ke AdhAra para kahA gayA-AtmA eka hai, vyavasthA kI dRSTi se nAnA AtmAeM haiN| hamAre sAmane eka AtmA nahIM hai| eka AtmA hai, yaha dArzanika prakalpanA hai| vyakti ke sAmane asaMkhya AtmAeM haiN| hara manuSya kI apanI AtmA hai, hara pazu kI apanI AtmA hai| prazna huA--yaha kaise? isa prazna ko samAhita karane ke lie eka pUre mAyAvAda yA prapaMcavAda kI kalpanA kI gii| kahA gayA vAstava meM AtmA eka hai kintu aneka AtmAeM jo dikhAI de rahI haiM, vaha vyakti kI dRSTi kA AbhAsa hai, mithyA dRSTikoNa hai / vaha vAstavika saccAI nahIM hai / jainadarzana ne ise vAstavika saccAI mAnA hai| pratyeka AtmA svataMtra hai aura anaMta AtmAeM haiN| yaha avyAvahArika nahIM, kAlpanika nahIM, AbhAsa nahIM, kintu vAstavika saccAI hai| AtmavAda : vyAvahArika pahalU vyAvahArika pahalU se dekheM to ekAtmavAda se ekatA phalita hotI hai| saba AtmAeM eka haiM--isa advaitavAda meM ekatA kI sAdhanA phalita huI / kahA gayA sabako eka hI anubhava kreN| prANI ko IzvarIya aMza mAnane vAle kahate haiM hama saba eka hI pitA ke putra haiM / hamArA eka hI parivAra hai| yaha bAta bahuta acchI hai / para vyavahAra meM koI bhI vyakti apane Apako eka pitA kA putra nahIM maantaa| saba baMTe hue haiM isIlie hiMsA, aparAdha, dUsaroM ko satAnA aura dUsaroM ke prati krUra vyavahAra karanA cala rahA hai| eka hI pitA ke putra hoM to yaha saba nahIM calatA / saccAI yaha hai-eka bApa ke cAra beToM meM bhI virodha aura vigraha calatA hai| yaha darzana kI bAta jIvana meM abhI taka utarI nahIM hai / jainadarzana ke anusAra ekatva kI bAta phalita nahIM hotii| 'hama saba eka hai'-yaha phalita nahIM hotaa| usake anusAra phalita hotA hai-'hama saba samAna haiN'| kintu vyavahAra meM yaha bhI phalita nahIM hotaa| jainadarzana ko mAnane vAle bhI samAnatA ke AdhAra para vyavahAra nahIM krte| saba AtmAeM haiM, kintu vyakti kA vyavahAra sabake prati samAna nahIM hai| usameM bahuta viSamatA hai aura sArA vyavahAra viSamatApUrNa cala rahA hai| AtmavAda : dArzanika pahalU vyAvahArika pahalU para ekAtmavAda aura anekAtmavAda donoM meM kisI ko bhI bahuta saphalatA milI hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| kisI vyakti ne bhale hI bhAvanA ke svara meM kaha diyA-maiM taba taka mokSa jAnA nahIM cAhatA, jaba taka saba mokSa nahIM 2010_03 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / jaina darzana aura anekAnta cale jAte / koI-koI samAnatA ke AdhAra para aisA vyavahAra kara sakatA hai / yaha eka ApavAdika svara ho sakatA hai kintu isake AdhAra para samAja meM na to ekatva kA prayoga huA aura na samatva kA prayoga huaa| vyAvahArika dRSTi se samAja meM koI parivartana nahIM lgtaa| aneka AtmA mAnane se yA pratyeka AtmA kI svataMtra sattA mAnane se svArthavAda panapA, aisA bhI nahIM kahA jA sktaa| aura eka AtmA mAnane se paramArthavAda panapA, aisA bhI nahIM kahA jA sktaa| prazna dArzanika pahalU kA hai| usake saMdarbha meM kahA jA sakatA hai-ekAtmavAda kI vyAkhyA kAphI jaTila hai, vyavahAra ke sAtha usakI saMgati biThAne meM kAphI . jaTilatAeM haiN| pratyeka vyakti kI AtmA svataMtra hai, anekAtmavAda kA yaha siddhAnta dArzanika prakriyA kI dRSTi se sarala aura spaSTa anubhava dene vAlA hai| maiM kauna hU~? AtmA ke bAre meM ina sAre siddhAMtoM ko jAnane ke bAda jo niSkarSa AegA, jo eka prazna ubharegA, vaha hogA-maiM kauna haM? jaba taka AtmA ke itane pahalaoM ko nahIM jAna liyA jAtA, taba taka 'maiM kauna hUM?' yaha bAta samajha meM nahIM AtI aura isakA uttara bhI nahIM diyA jA sktaa| sAdhanA kA mahattvapUrNa prazna hai--'maiM kauna hUM?' sAdhanA ke isa prazna ko samAhita karane ke lie darzana ke itane sAre praznoM ko apanAnA jarUrI hai aura ina praznoM ko samajhane ke bAda hI vyakti apane Apako yaha uttara de sakatA hai-'maiM kauna hUM ?' 2010_03 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kAraNavAda eka kapar3A hai| prazna huA-'kapar3A kisase banatA hai?' uttara milA-'ruI se banatA hai|' 'ruI kahAM se AI?' 'kapAsa ke paudhe se|' 'kapAsa kA paudhA kisase banA? 'vanaspati ke jIva aura pudgala--donoM kA yoga milA, kapAsa kA paudhA bana gyaa|' kapar3e kA kAraNa hai ruI, ruI kA kAraNa hai kapAsa aura kapAsa kA kAraNa hai jIva tathA pudgala kA yog| prazna aura Age bar3hA-jIva kisase banA? paramANu kisase banA? prazna ruka jAtA hai, thama jAtA hai| isakA koI uttara nahIM ho sktaa| jIva ke bAre meM koI kAraNa nahIM batAyA jA sakatA, paramANu ke bAre meM koI kAraNa nahIM batAyA jA sktaa| kAraNa kI khoja yahAM samApta ho jAtI hai| jIva kArya nahIM hai aura usakA koI kAraNa nahIM hai / paramANu kArya nahIM hai aura usakA bhI koI kAraNa nahIM hai| tarkazAstra kA siddhAMta hai-hara vastu meM kArya-kAraNa khojo| yaha eka sthUla tathya hai| vyavahAra ke kSetra meM yaha niyama lAgU ho sakatA hai kintu sUkSma jagat meM kArya-kAraNa ke siddhAnta kA koI artha nahIM hai / sUkSma jagat meM na koI kisI kA kAraNa hotA hai aura na koI kisI kA kArya / jIva aura paramANu kA apanA astitva hotA hai, unakA koI kAraNa nahIM hotaa| yadi paramANu kA koI kAraNa mAnA jAe to kAraNa kI zrRMkhalA ananta bana jaaegii| vaha kahIM thamegI hI nhiiN| tarkazAstra meM ise anavasthA doSa kahA jAtA hai| jIva kA kAraNa mAnane para bhI kArya-kAraNa kI zrRMkhalA kA kahIM anta nahIM hogaa| 2010_03 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 / jaina darzana aura anekAnta prazna nirapekSa satya kA satya ke do prakAra haiM-sApekSa satya aura nirapekSa satya / kucha dArzanikoM ne kahA--jainadarzana meM jitane satya haiM, ve sAre sApekSa haiN| koI nirapekSa satya nahIM hai| IzvaravAdI, Izvara ko nirapekSa satya mAnate haiM kintu jainadarzana meM nirapekSa satya kA koI sthAna nahIM hai| kapar3A satya hai kintu sApekSa satya hai / abhI kapar3A hai aura vaha dasa dina meM badala jaaegaa| saba kucha saapekss| vastutaH nirapekSa satya kyA hai? yaha eka bahuta bar3A prazna rahA hai| yadi isa prazna para tAtvika dRSTi se vicAra kiyA jAe to jainadarzana ke sAmane yaha koI ulajhana nahIM hai| usameM donoM satya svIkArya haiN| paMcAstikAya nirapekSa satya hai / vaha kisI kI apekSA se nahIM hai, kisI kAraNa se nahIM hai| vaha kAraNa aura apekSA se mukta eka ahetuka satya hai| usake pIche koI apekSA nahIM hai, koI hetu nahIM hai| vaha apane svabhAva se satya hai / astitva svAbhAvika hai, vahAM kArya-kAraNa kA siddhAMta samApta ho jAtA hai| anAdi pariNamana hai nirapekSa satya jainadarzana kA eka siddhAMta hai-pAriNAmika bhaav| use do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA--anAdi pAriNAmika aura sAdi pAriNAmika / jo mUla tattva haiM, astitva haiM, ve anAdi pAriNAmika haiN| unake pariNamana kA Adi bindu kisI ko jJAta nahIM hai| astitva kA nirantara pariNamana hotA rahatA hai, astitva astitva meM pariNata hotA rahatA hai, usakA koI Adi bindu nahIM khojA jA sakatA / paMcAstikAya, kAla, loka aloka-ye saba anAdi pAriNAmika haiN| dUsarA hai sAdi pAriNAmika / makAna bnaa| pahale makAna nahIM thA, makAna bana gayA-yaha sAdi pariNamana hai| kapar3A nahIM thA, kapar3A bana gayA, yaha sAdi pariNamana hai| manuSya bana gayA--yaha sAdi pariNamana hai| nirAdhAra bhrama jitane sAdi pariNamana haiM, unameM kArya-kAraNa ko khojA jA sakatA hai| jitane anAdi pariNamana haiM, unameM kArya-kAraNa ko khojane kI koI apekSA nahIM hotI / sAdi pariNamana hai sAdi satya aura anAdi pariNamana hai nirapekSa satya / ___jainadarzana meM nirapekSa satya kI svIkRti nahIM hai' yaha bhrama nirAdhAra : ahetuka hai / jaina darzana meM nirapekSa satya kA spaSTa udghoSa hai / jitane mUla astitva he anAdi 2010_03 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kAraNavAda / 105 pariNamana haiM, ve saba nirapekSa satya haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAskiAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura kAla -- ye saba nirapekSa satya haiM / loka aura aloka bhI nirapekSa satya haiM / inake atirikta jitane bhI sAdi pariNamana haiM, ve saba sApekSa satya haiM / sApekSa satya meM hI kArya-kAraNa ko khojA jA sakatA hai| kAraNa ke tIna prakAra tarkazAstra meM tIna prakAra ke kAraNa mAne gae haiM- upAdAna kAraNa, nimitta kAraNa aura nivartaka kAraNa, sahayogI yA sahakArI kAraNa / ghar3A banAyA jAtA hai usakA upAdAna kAraNa hai miTTI / usakA nivartaka kAraNa hai kumhAra / usake banAne meM jina upakaraNoM kA prayoga hotA hai, ve haiM nimitta kaarnn| jitane sAdi pariNamana haiM unameM ina tInoM kAraNoM ko khojA jA sakatA hai kintu yaha Avazyaka nahIM hai ki tInoM kAraNa sarvatra upalabdha hoM / upAdAna kAraNa kA honA atyanta anivArya hai / sAdi pariNamana aura nimitta bhI anivArya hai| kintu nivartaka sarvatra ho, yaha Avazyaka nahIM hai / ghar3e aura makAna ke nirmANa meM karttA kI jarUrata hotI hai| AkAza meM bAdala banate haiM / unakA koI kartA nahIM hai / yaha svAbhAvika pariNamana hai| jahAM svAbhAvika pariNamana hotA hai, vahAM karttA kI jarUrata nahIM hotI, do kAraNa milakara kArya kI niSpatti kara dete haiM / jo kArya svAbhAvika nahIM hote haiM, kRta hote haiM, unameM tInoM kAraNa upalabdha hote haiM / I sRSTi ke nirmANa kA prazna kArya aura kAraNa kI zrRMkhalA para anekAnta dRSTi se vicAra Avazyaka hai / aneka dArzanika sarvatra kArya-kAraNa kI anivAryatA svIkAra karate haiM / sRSTi kA prArambha Izvara se hotA hai| Izvara karttA hai aura sRSTi usakA kArya hai| isase upAdAna kA prazna aura adhika ulajha jAtA hai / IzvaravAda aura kArya-kAraNavAda kA bhI paraspara eka sambandha rahA hai| kArya-kAraNavAda ke AdhAra para Izvara ko svIkAra kiyA jAtA hai / eka tarka prastuta hotA hai- 'agara sRSTi kArya hai to usakA kartA bhI honA cAhie / ghar3A eka kArya hai to usakA bhI koI karttA hai aura usakA jo kartA hai, vahI Izvara / yaha tarka bhI bahuta sulajhA huA nhiiN| isa sandarbha meM aneka prazna ubhara jAte haiN| Izvara ne sRSTi kA nirmANa kiyA hai| usane saMkalpa se kiyA yA upAdAna se ? agara upAdAna mAMjUda the aura sRSTi kA nirmANa kiyA to paramANuoM ke saMghAta se kiyA yA aise saMkalpa se hI kara diyA ? Izvara ne saMkalpa kiyA aura sRSTi bana gaI / 2010_03 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 / jaina darzana aura anekAnta kAmaghaTTa kI kahAnI vizruta hai / cintAmaNi vyakti ke pAsa hai, saMkalpa kiyA aura sRSTi taiyAra ho gaI, vastu taiyAra ho gii| kyA saMkalpa se sRSTi kA nirmANa huA yA paramANuoM ke saMghAta se sRSTi kA nirmANa huA? yaha dArzanika jagat kA bahucarcita prazna hai / upAdAna mUla kAraNa hai d yadi paramANu Adi kI sAmagrI se sRSTi kA nirmANa huA hai to isakA artha hogA Izvara bhI anAdi hai aura paramANu Adi kA jagat bhI anAdi hai / isa dRSTi se sRSTi kA nirmANa koI vizeSa bAta nahIM hai| jaise eka kumhAra ghar3A banAtA hai, eka zilpI mUrti kA nirmANa karatA hai vaise hI kisI ne sRSTi kA nirmANa kara diyA / ise vilakSaNa ghaTanA nahIM mAnA jA sakatA / prazna hai sAmagrI kA / sAmagrI, upAdAna mUla kAraNa hai| use anAdi mAne binA kahIM vyavasthA baiThatI nahIM hai| jaina darzana kA yaha spaSTa abhyupagama hai / pratyeka padArtha anAdi hai | cetana aura acetana--donoM anAdi haiN| kArya-kAraNa sarvatra mAnya nahIM jainadarzana kI dUsarI mahattvapUrNa svIkRti hai-- jitane padArtha kala the, utane hI Aja haiM, utane hI Age rheNge| eka bhI paramANu na kama hogA aura na jyAdA hogA / jitane the, utane haiM aura utane hI raheMge / yaha traikAlika vyavasthA hai / na kisI ko banAne kI jarUrata aura na kisI ke naSTa hone kI apekSA / na koI banatA hai aura na koI bigar3atA hai, kevala parivartana hotA hai, pariNamana hotA hai, rUpAntaraNa hotA hai / L 'saba apane svarUpa meM haiM' isI AdhAra para anekAnta ke isa siddhAMta - nityAnityavAda kA vikAsa huA / astitva kI dRSTi se pratyeka padArtha nitya hai aura darzana kI dRSTi se pratyeka padArtha anitya hai / jaina darzana ke anusAra na kisI ko nitya kahA jA sakatA hai aura na kisI ko anitya kahA jA sakatA hai| agara paramANu nitya hai to AtmA bhI nitya hai | yadi paramANu anitya hai to AtmA bhI anitya hai / agara AtmA maratA hai to paramANu bhI maratA hai aura paramANu amara hai to AtmA bhI amara hai / AtmA aura paramANu-donoM amara haiM, donoM maraNadharmA haiN| ina donoM meM parivartana hotA hai, koI parivartana nahIM hotA / yaha anAdi aura sAdi pariNamana kA siddhAnta hai ! jahAM pariNamana kA siddhAMta hotA hai, vahAM kArya-kAraNa kI sImA bahuta saMkucita ho jAtI hai| jainadarzana meM kArya-kAraNa ko sarvatra niyamita nahIM kiyA gayA / pratyeka kArya 2010_03 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kAraNavAda / 107 ke pIche kAraNa honA hI cAhie, yaha siddhAnta jainadarzana meM sammata nahIM hai| jahAM kevala sAdi pariNamana hotA hai, vahAM yaha siddhAnta lAgU ho sakatA hai| anyatra isakI koI apekSA nahIM hai| jagat : dArzanika jagat kA ahaM prazna ____ dArzanika jagata kA eka ahaM prazna hai--yaha jagata kyA hai ? jisa jagata meM hama jI rahe haiM, vaha kyA hai ? isakA bahuta sIdhA uttara hai-anAdi aura sAdi pariNamana kA yoga, isakA nAma hai jagata / kucha anAdi pariNamana haiM, ve sUkSma haiM, mUla tattva hai| jo mUla tattva haiM, sUkSma haiM ve adRzya rUpa meM kAma A rahe haiM / jIva sUkSma tattva hai, paramANu sUkSma tattva hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya--ye amUrta haiN| inakA koI mUrtikaraNa nahIM hai| pudgala mUrta haiN| kintu sUkSma pudgala bhI anantAnta hote haiN| . jagat ko do bhAgoM meM bAMTA gayA-dRzya jagat aura adRzya jagat / cAra tatvoM kA jagat adRzya jagat hai, kAla bhI adRzya hai| kevala pudgala kA jagat dRzya banatA hai| kintu sabhI pudgala hamAre lie dRzya nahIM bnte| do prakAra kI pariNatiyAM hotI hai-eka sUkSma pariNati aura dUsarI sthUla pariNati / jina pudgaloM kI pariNati sthUla bana jAtI hai, unheM AMkha ke dvArA dekhA jA sakatA hai| jinakI pariNati sUkSma rahatI hai, unheM AMkha ke dvArA nahIM dekhA jA sakatA / ve dRzya hote hue bhI adRzya bane rahate haiM, cakSu kA viSaya nahIM banate / jaise-jaise zakti kA vikAsa hotA hai, adRzya dRzya banate cale jAte haiN| carmacakSuoM se jina vastuoM ko nahIM dekhA jA sakatA, unheM vartamAna meM mAikraskopa ke dvArA dekhA jA sakatA hai, sUkSma yAntrika upakaraNoM ke dvArA dekhA sakatA hai| hamArI indriyoM kI paTutA yaMtra ke mAdhyama se aura adhika bar3ha jAtI hai| eka atizayajJAnI, avadhijJAnI aura mana:paryavajJAnI sUkSma pudgala ko dekha sakatA hai| amUrta padArtha ko sarvajJa ke sivAya koI nahIM dekha sktaa| avadhi, mana:paryava, prAtibha, jAtismaraNa Adi se sampanna vyakti sUkSma pudgaloM ko dekha sakate haiM / jo pudgala carmacakSu ke viSaya nahIM banate, ve atIndriya jJAna kA viSaya bana jAte haiN| dRzya jagat kyA hai? sArA dRzya jagat do bhAgoM meM baMTa jAtA hai-cakSu se dekhA jAne vAlA dRzya jagata aura atizaya jJAna ke dvArA dekhA jAne vAlA dRzya jagata / adRzya kaise banatA hai? sUkSma kI sthUla pariNati kaise hotI hai? sUkSma ko sthUla kauna karatA hai? ye 2010_03 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 / jaina darzana aura anekAnta prazna bhI atyanta mahattvapUrNa haiM / jainadarzana ne ina para bahuta sUkSmatA se vicAra kiyA hai| inameM Izvara kartRtva svIkAra karane kI koI apekSA nahIM haiN| sUkSma se sthUla banane kI prakriyA jIva aura pudgala ke saMyoga se svAbhAvika rUpa se svata: calatI hai, cala rahI hai| sArA dRzya jagata jIva-zarIra kA jagat hai| eka kapar3A vanaspatikAyika jIva kA zarIra hai| eka patthara pRthvIkAyika jIva kA zarIra hai| pAnI, jo pyAsa bujhAtA hai, apkAyika jIva kA zarIra hai| Aga agnikAyika jIva kA zarIra hai| havA cala rahI hai, sparza ke dvArA usakA bodha hotA hai, vaha vAyukAyika jIvoM kA zarIra hai| manuSya trasakAyika jIvoM kA zarIra hai / isa jagat kA pratyeka dRzya padArtha jIva kA zarIra hai| dRzya jagat ke do vikalpa banate haiM--jIvita zarIra aura jIvamukta zarIra / jitanA dRzya jagat hai, jo dikhAI de rahA hai, vaha jIvayukta yA jIvamukta zarIra hai| pratyeka vyakti jIvita zarIra ko dekhatA hai athavA mRta zarIra ko / dRzya jagat. ke ye do hI vikalpa haiM / usakA tIsarA koI vikalpa nahIM hai| jainadarzana ke do prasiddha pAribhASika zabda haiM-sacitta aura acita / jisameM jIva vidyamAna ho, vaha sacitta zarIra hai| jisakA jIva calA gayA, jo mRtta ho gayA, vaha acitta zarIra vAlA hotA ___yaha niyama atyanta vyApaka hai ki jo dRzya jagat hai, sthUla jagat hai, vaha sArA kA sArA jIva kA zarIra hai / jIva ke dvArA usakA sthUlIkaraNa huA hai| siddhAnta pudgala vargaNA kA ___jIva pudgaloM kI vargaNAoM ko grahaNa karatA haratA hai| eka vyakti bolatA hai kintu vaha taba taka nahIM bola pAtA jaba taka vaha bhASA-vargaNA ke pudgala ko grahaNa nahIM kara letaa| vargaNA kA siddhAnta atyanta mahattvapUrNa hai / jainadarzana meM pudgaloM tattva ko aneka vargaNAoM meM bAMTA gyaa| unameM mukhya vargaNAeM haiM--zarIra-vargaNA, bhASAvargaNA, mano-vargaNA, karma-vargaNA Adi-Adi / yadi vargaNAoM kA vistAra kiyA jAe to unakI eka lambI tAlikA prastuta ho sakatI hai / isa AkAza maNDala meM bhASA-vargaNA ke pudgala bhI haiM, cintana kI vargaNA ke pudgala bhI haiM, mano-vargaNA ke pudgala bhI haiM, zvAsocchvAsa vargaNA ke pudgala bhI haiM, kintu bolane meM ve hI pudgala kAma AeMge, jo bhASA-vargaNA ke haiN| zvAsocchvAsa ke pudgala bolane ke kAma nahIM aaeNge| yadi AdamI ko zvAsa lenA hai to zvAsocchavAsa ke pudgala kAma AeMge, bhASA-vargaNA 2010_03 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kAraNavAda / 109 pudgala kAma nahIM aaeNge| pUre AkAzamaMDala meM itanI sArI vyavasthAeM haiN| isakA artha hai-jisa samaya hama jo kAma karate haiM. usa samaya usI vargaNA ke pudgala hamAre kAma Ate haiN| jIvita kArya kA nAma hai bhAvakriyA __isa siddhAnta se sAdhanA kA eka mahattvapUrNa sUtra phalita hotA hai--bhaavkriyaa| yaha jaina sAdhanA paddhati kA atyanta mahattvapUrNa zabda hai| kAma do prakAra ke hote haiM-murdAkAma aura jIvitakAma / eka kArya mRtakArya hotA hai, eka kArya jIvita kArya hotA hai| eka vyakti aMgulI hilA rahA hai, mAlA japa rahA hai, apane iSTa kA smaraNa kara rahA hai, yaha eka kArya hai| kintu yadi usakI aMgalI hila rahI hai| mAlA ke manakoM para aura mana cakkara lagA rahA hai duniyA ke kisI kone meM to vaha kArya mRtakArya hogaa| yadi aMgulI mAlA ke manakoM para cala rahI hai aura mana bhI kevala iSTa smaraNa meM kendrita hai, isakA artha hai-vaha kArya jIvita kArya hai| isa jIvita kArya kA nAma hai- bhaavkriyaa| bhAvakriyA kA artha hai-jisa samaya hama jo kareM, hamArA mana usI meM lagA rahe, hama usI kAma ko jAnate hue kareM, koI bhI kAma anajAne meM na kareM / sAdhanA sUtra ke nirdhAraNa meM vargaNA kA siddhAnta bahuta sahayogI banA hai| Avazyaka hai sAdhanA meM alagAva __ vargaNA ke siddhAMta kA eka phalita hai--pravRtti kI sImA / bolate samaya bhASA vargaNA ke pudgala hI kAma A sakate haiM, zvAsa-vargaNA yA karma-vargaNA ke pudgala kAma nahIM A skte| jisa kArya meM jo nimitta banatA hai, upAdAna banatA hai, usI kA upayoga hotA hai| pratyeka vargaNA kI eka nizcita sImA hai| bhASA-vargaNA kA kAma alaga hai, manovargaNA kA kAma alaga hai, zvAsa-vargaNA kA kAma alaga hai| sabakI apanI-apanI sImA hai, apanA-apanA kArya hai| sAdhanA ke kSetra meM bhI yaha alagAva Avazyaka hai| sAdhaka jisa samaya khAe, usa samaya kevala khAe hii| bole to kevala bole, cale to kevala cale, sune to kevala sune / yaha nahIM honA cAhie ki calane ke sAtha-sAtha cintana bhI cle| jaina sAdhanApaddhati meM yaha mAnya nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne calane kI vidhi kA jo nirdeza diyA hai, vaha atyanta mahattvapUrNa hai| unhoMne kahA--sAdhaka jisa samaya cale usa samaya kevala cle| kevala calane kA artha hai-na bole, na soce, na khaae| aura kisI kAma meM nahIM, kevala calane meM ___ 2010_03 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 / jaina darzana aura anekAnta hI zarIra kI sArI pravRtti niyojita ho jAe / calane vAlA aura calanA-do na rahe, gati aura gantA eka bana jAe, yaha hai bhaavkriyaa| bheda vijJAna kA sUtra hRdaya jagat meM vargaNAoM kI eka vyavasthA hai| isa paudgalika vyavasthA se sAdhanA ke aneka siddhAnta phalita hote haiM / vyakti dRzya jagat meM rahatA hai, adRzya jagat meM jItA hai| pratyeka sAdhaka kA cintana honA cAhie-maiM dRzya nahIM hUM, dRzya jagat merA nahIM hai kyoMki dRzya jagat kevala pudgala hai| sAdhaka ke cintana kA eka saMdarbha hotA hai-maiM dharmAstikAya nahIM huuN| vaha acetana hai, usakA kAma hai gati meM shyog| maiM adharmAstikAya nahIM hUM, vaha bhI acetana hai, usakA kAma hai sthiti meM shyog| maiM AkAza bhI nahIM haM. vaha bhI acetana hai| maiM pagala bhI nahIM hUM, vaha mUrtimAn hai, acetana hai| maiM ina sabase pare huuN| acetana se pare, mUrtimAna se pare, maiM kevala caitanya huuN| maiM cetana amUrta astitva kA dhanI hUM / jisakA svarUpa banatA hai caitanya aura jisakA lakSaNa banatA hai upayoga, vaha maiM hUM, sAdhaka jaba isa bindu para . pahuMcatA hai to usakI sAdhanA kI dRSTi bahuta vizada evaM spaSTa bana jAtI hai| ratnatrayI kA yoga ghaTita ho tattvajJAna ke binA sAdhanA kA samyag jJAna samajha meM nahIM AtA / sAdhanA AcAra kA pakSa hai kintu samyag jJAna aura samyag darzana ke binA AcAra kI kalpanA nahIM kI jA sktii| bhagavAna mahAvIra ne jJAna, darzana aura caritra-ina tInoM ke yoga kA pratipAdana kiyaa| eka ke binA dUsarA pUrNa nahIM hotaa| caritra kA bindu antima bindu hai / usa taka pahuMcane ke lie do zarta haiM / pahalI zarta hai-samyag darzana honA caahie| dUsarI zarta hai-samyag jJAna honA caahie| ina do zartoM ke pUrA hone para hI samyam cAritra saMbhava banatA hai| ina donoM ke binA vaha saMbhava nahIM hai / sAdhaka ko kevala tattvajJAna taka hI sImita nahIM honA caahie| use cAritra taka jAnA cAhie / vaha kevala cAritra taka hI sImita na rahe, tattvajJAna se bhI samRddha bane / ina donoM ko yoga honA apekSita hai| kucha loga socate haiM--sAdhaka ko dhyAna karanA hai, sAdhanA karanI hai, use tattvajJAna se kyA matalaba hai| yaha bahuta ekAMgI dRSTikoNa hai| jaba taka tAtvika dRSTi spaSTa nahIM hogI, AcAra kI spaSTatA nahIM hogI, dhyAna bhI nahIM hogaa| binA tattvajJAna ke dhyAna kisakA hogA? kaise hogA? jisakA tattvajJAna spaSTa nahIM hai, samyag nahIM hai, vaha yadi dhyAna karane baiThatA hai to ho sakatA hai usakA ___ 2010_03 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kAraNavAda / 111 dhyAna ArtadhyAna bana jAe, raudra dhyAna bana jaae| isalie tattvajJAna, tattva kI ruci aura cAritra-ina tInoM kA yoga Avazyaka hai| jainadarzana kA yaha sUtra--'samyag darzanajJAnacAritrANi mokSamArga:' atyanta praur3ha vicAra aura praur3ha dArzanika ciMtana ke pazcAt nirmita huA hai| yaha samagra yoga aura samanvaya bahuta kAma kA hai| isa AdhAra para yadi darzana ko samajhA jAe, jaina sAdhanA paddhati ko samajhA jAe to usakA niSkarSa hogA-darzana aura sAdhanA--ina donoM kA yoga Avazyaka hai| yadi yaha yoga jIvana meM ghaTita hotA hai to dRSTi spaSTa banegI aura sAdhanA ke kSetra meM naye-naye unmeSa prakaTa hote cale jaaeNge| 2010_03 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAda : karmavAda ajJAta rahasyoM ko samajhane ke lie dArzanikoM ne aneka rahasya sthApita kie| karma ke viSaya meM bhI aneka siddhAnta sthApita haiN| kucha dArzanika kevala karmavAdI haiN| kucha karmavAda ko mAnate haiM para IzvaravAda ke sahacArI ke rUpa meM use svIkAra karate haiN| ve kevala karmavAda ko nahIM maante| sRSTi hai parivartanAtmaka jaina darzana karmavAdI darzana hai / Izvara kA siddhAnta use mAnya nahIM hai / Izvara ke lie tIna kAryoM kI kalpanA kI gaI (1) sRSTi kA kartA honA cAhie, (2) niyaMtA honA cAhie (3) acche aura bure kArya kA phala bhugatAne vAlA honA caahie| sRSTi kA kartA, sRSTi kA niyaMtA aura karma-phala kA bhoga dene vAlA, niyojana karane vAlA--Izvara kI kalpanA ke pIche ye tIna mukhya tattva kAma karate haiN| . jainadarzana ne jagat ko anAdi mAnA isalie use Izvara kI koI AvazyakatA hI pratIta nahIM huii| sRSTi hai nhiiN| sRSTi hai to kevala parivartanAtmaka / nayA kucha bhI nahIM hai, saba kucha anAdi hai| sRSTi sAdi ho sakatI hai| sRSTi kA niyantA koI nahIM jainadarzana jagat ko bhI mAnatA hai aura sRSTi ko bhI mAnatA hai| jagat anAdi hai, pratyeka padArtha anAdi hai isalie anAdi satya hai / pratyeka padArtha meM pariNamana hotA hai, jIva aura pudgala ke saMyoga se vaibhAvika parivartana hotA hai, vaha sRSTi hai| sRSTi jIva aura pudgala ke dvArA saMpAdita hotI hai| jIva aura pudgala ke atirikta kisI tIsarI sattA ko mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| dUsarA prazna hai niyamana kA / jaina darzana ke anusAra sRSTi kA niyaMtA koI nahIM 2010_03 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAda : karmavAda / 113 hai| agara koI niyantA hai, sarvazaktimAna hai to sRSTi isa prakAra kI nahIM hotii| isa truTipUrNa vyavasthA vAlI sRSTi ke lie agara Izvara ko niyantA mAne aura sAtha-sAtha meM sarvazaktimAna bhI mAneM to donoM meM antarvirodha jaisA upasthita ho jAtA hai| yadi sRSTi kA kartA sarvazaktimAna hai to vyavasthA itanI truTipUrNa nahIM hogii| yadi vaha sarvazaktimAna nahIM hai to vaha sArI sRSTi kA akelA niyamana nahIM kara sktaa| yaha niyamana vAlI bAta saMgata pratIta nahIM hotii| sRSTi kA niyamana niyama ke dvArA jainadarzana ne niyantA kI AvazyakatA anubhava nahIM kii| usakA siddhAnta hai niyama / sRSTi kA niyamana, niyama ke dvArA hotA hai, niyaMtA ke dvArA nahIM hotaa| hamAre jagat ke kucha sArvabhauma niyama haiM aura akRtrima haiM, kisI ke dvArA banAe hue nahIM haiN| jIva pudgala ke svayaMbhU niyama haiM aura ve niyama apanA kAma karate haiN| eka jIva ko mokSa jAnA hai to vaha apane niyama se jaaegaa| eka pudgala ko, paramANu ko badalanA hai, to vaha apane niyama se bdlegaa| eka paramANu eka guNA kAlA hai aura use ananta gunA kAlA honA hai to vaha apane niyama se hogaa| varNa, gandha, rasa aura sparza kA jitanA parivartana hai vaha sArA apane niyama se hogaa| nirdhArita samaya para use nizcita rUpa se badalanA hI pdd'egaa| yaha prAkRtika niyama hai, sArvabhauma niyama hai aura isa niyama se sArA niyamana ho rahA hai| yaha sArI oNTomaiTika vyavasthA hai, svayaMkRta vyavasthA hai / bAhara se kRta yA Aropita vyavasthA nahIM hai, isalie niyaMtA kI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| kartRtva : bhoktRtva tIsarA prazna hai--karma kA phala dene vAlA koI honA caahie| jaise corI karane vAlA cora apane Apa usakA phala nahIM bhugatatA / koI nyAyAdhIza hotA hai, daMDa-nAyaka hotA hai, jo use daMDita karatA hai, phala detA hai, vaise hI sAre jagat ko acche aura bure karma kA phala dene vAlA bhI koI honA caahie| isa AdhAra para karmaphala-dAtA kI AvazyakatA kucha dArzanikoM ne mahasUsa kii| kintu jainadarzana ne isa AvazyakatA kA anubhava nahIM kiyA / jainadarzana kA maMtavya hai-karma karane aura usakA phala bhogane kI zakti svayaM jIva meM nihita hai| use bAhara kahIM se lAne kI AvazyakatA nahIM hai| apanA svayaM kA kartRtva aura apanA svayaM kA bhoktRtva-donoM usameM samAhita haiN| ina tIna sthitiyoM ke AdhAra para jainadarzana ko Izvara kI AvazyakatA dArzanika 2010_03 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 / jaina darzana aura anekAnta dRSTi se mahasUsa nahIM huI / prayojanavAdI dRSTi eka saMdarbha hai prayojana kA / prayojanavAdI dRSTi se bhI kucha prazna ubharate haiM -- Izvara ne saSTi kA nirmANa kyoM kiyA ? vaha kyoM jagat ke prapaMca meM AyA aura vaha kyoM sabakI vyavasthA aura niyamana karatA hai ? vaha acchA karane vAle ko acchA phala detA hai aura burA karane vAle ko burA phala detA hai / vaha aisA kyoM karatA hai ? usakA prayojana kyA hai ? yaha bar3A jaTila prazna hai IzvaravAdI ke sAmane / prayojanavAdI tarka jaba sAmane AtA hai to usakA saMtoSajanaka samAdhAna nahIM milatA / yadi karuNA prayojana hai to prazna hogA-- yaha prayojana kaba paidA huA ? yadi kahA jAe - jisa dina Izvara janma usI dina prayojana paidA ho gayA to isakA artha hogA -- Izvara aura jagat kA janma eka sAtha huA / yadi Izvara pahale thA aura prayojana kabhI bAda meM huA to prazna AegA - prayojana bAda meM kyoM paidA huA, pahale kyoM nahIM huA ? usakA prayojana Akhira kyA thA ? uttara diyA gayA - karuNA thI prayojana / Izvara ke mana meM karuNA jAgI aura usane sRSTi kA nirmANa kara diyA / eko'haM bahusyAm yaha karuNAvAdI prayojana vAlI sRSTi nahIM hai| jahAM itanI krUratA aura itanA AtaMka hai vahAM karuNAvAdI dRSTikoNa saphala nahIM hotA / karuNA kI bAta samajha meM nahIM aatii| dUsare bhI jitane prayojana haiM unakI koI saMgata vyAkhyA sAmane nahIM aatii| ina sAre dArzanika binduoM ke AdhAra para jainadarzana ne IzvaravAda ke astitva ko nakAra diyaa| kahA jAtA hai-- Izvara ko akelA rahanA acchA nahIM lagA isalie usane socA- 'eko'haM bahusyAm ' maiM bahuta ho jAUM / isalie vaha eka se bahuta ho gyaa| jisa prakAra se Izvara kI kalpanA hai usase yaha bAta bhI saMgata nahIM lagatI / IzvaravAda : dhArmika dRSTikoNa hamAre sAmane tIna dRSTikoNa haiM-- dhArmika dRSTikoNa, naitika dRSTikoNa aura dArzanika dRSTikoNa | ina tInoM binduoM para IzvaravAda kI yaha avadhAraNA samyak nahIM utaratI / jaba pragati aura parivartana kA adhikAra manuSya ko nahIM hai to Izvara kA astitva use saMkaTa meM DAlane vAlA hai| manuSya na pragati kara sakatA hai aura na parivartana kara sakatA hai| jaisA hai vaisA hI rahe / ye donoM jaba manuSya ke hAtha meM nahIM haiM to dhArmika dRSTikoNa se Izvara kA astitva usake lie khataranAka bana gayA / isa dhAraNA I 2010_03 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAdaH karmavAda / 115 rUr3hivAda evaM nirAzAvAda ko janma diyA aura isI nirAzAvAdI dRSTikoNa ne manuSya ko akiMcitkara banA diyaa| IzvaravAda : naitika dRSTikoNa naitika dRSTi se vicAra kareM yadi manuSya kA saMkalpa svataMtra nahIM hai to vaha apane kRta ke prati uttaradAyI nahIM ho sktaa| vahI vyakti kRta ke prati uttaradAyI ho sakatA hai jisakA saMkalpa svataMtra hai| vyakti kA saMkalpa use apane kRta ke prati uttaradAyI banAtA hai| yadi kRta svataMtra nahIM hai, Izvara ne jaisA karAyA vaisA usane kara liyA to vaha acche aura bure kA uttaradAyI kyoM banegA? Izvara ne acchA karAyA to acchA kara liyA aura burA karAyA to burA kara liyaa| uttaradAyI karAne vAlA hai yA karane vAlA hai ? ____ eka yaMtra uttaradAyI nahIM ho sakatA / eka lauha-mAnava thor3I dUra calatA hai aura phira golI dAgatA hai| prazna prastuta hotA hai-usakA uttaradAyI kauna hai ? kyA vaha lauha-mAnava hai, yaMtra mAnava hai, roboTa hai ? bilkula nhiiN| uttaradAyI hai calAne vaalaa| manuSya jisa prakAra calAtA hai, yaMtra-mAnava usI prakAra calatA hai| yadi manuSya vaisA hI yantra-mAnava yA lauha-mAnava hai to vaha apane kRta kA uttaradAyI nahIM ho sakatA / naitika dRSTi se yaha eka bar3I samasyA paidA ho jAtI hai, naitikatA kI bAta eka prakAra se samApta ho jAtI hai| karmavAda ke tIna siddhAnta jainadarzana ne isa para samagratA se vicAra kiyaa| usane pahalA sUtra diyA karmavAda kaa| hara AtmA kI svataMtratA karmavAda kA pahalA AdhAra hai| yadi vyakti kA saMkalpa svataMtra nahIM hai to vaha apane kRta ke prati uttaradAyI nahIM ho sktaa| saMkalpa karane meM vaha svataMtra hai isalie kRta ke prati uttaradAyI hai / vaha acchA karatA hai to usakA phala acchA hotA hai aura burA karatA hai to burA hotA hai| acche aura bure kA jimmevAra vaha svayaM hai| yaha saMkalpa kI svatantratA karmavAda kA pahalA siddhAnta hai| -- karmavAda kA dUsarA siddhAnta hai--kRta kA naitika jimmevAra vyakti svayaM hai| vaha apane kRta ke prati naitika dAyitva se alaga nahIM ho sktaa| koI bhI kAma karatA hai to use yaha uttaradAyitva lenA hogA ki isake lie maiM svayaM jimmevAra huuN| karmavAda kA tIsarA siddhAnta hai-vyakti ko pragati aura parivartana kA adhikAra hai| choTe-se-choTe prANI ko bhI ye donoM adhikAra upalabdha haiN| eka ekendriya prANI 2010_03 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / jaina darzana aura anekAnta apanA vikAsa karate-karate paMcendriya taka pahuMca jAtA hai, manuSya taka pahuMca jAtA hai, muni bana jAtA hai| AdhyAtmika utkrAnti ke patha para calate-calate vaha vItarAga bana jAtA hai, kevalI bana jAtA hai, mukta AtmA bhI bana jAtA hai / yaha AdhyAtmika utkrAnti kA adhikAra pratyeka AtmA ko upalabdha hai| pratyeka AtmA isa utkrAnti ke AdhAra para AtmA se paramAtmA bana sakatI hai| adhikAra hai parivartana evaM pragati kA prazna hotA hai--Aja manuSya jaisA hai, kyA vaha vaisA hI rahe? yA apane Apako badala sake? jainadarzana ne vyakti ko parivartana kA adhikAra diyA hai| usane kahA-hara AdamI badala sakatA hai, parivartana kara sakatA hai| agara parivartana na ho to vyakti kI sArI sAdhanA, tapasyA vyartha bana jaae| isa bAta meM vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA ki jo jaisA hai, vaha vaisA rhegaa| jisakA svabhAva jaisA hai, vaisA hI rhegaa| aisA vahI mAna sakatA hai, jisane parivartana ko asvIkAra kiyA hai| jainadarzana parivartana aura pragati ko svIkAra karatA hai isalie usameM tapasyA aura sAdhanA kA mUlya hai / yadi unheM asvIkAra kiyA jAe to tapasyA aura sAdhanA kA mUlya samApta ho jAtA hai| krodha, ahaMkAra, lobha, abhimAna, mAyA, bhaya, kAma-vAsanA Adi-Adi jitane mohakarma ke vikAra haiM una sabako badalA jA sakatA hai, unameM parivartana kiyA jA sakatA hai| yaha vyakti kI apanI svataMtratA hai / isI AdhAra para sAdhanA kI paddhati kA vikAsa haa| tapasyA, dhyAna, svAdhyAya--inakA vikAsa parivartana ke siddhAnta ke AdhAra para huA hai| yaha parivartana kA siddhAnta nahIM hotA to sAdhanA aura tapasyA kA koI artha nahIM hotaa| ___eka vyakti upavAsa karatA hai| yadi vaha upavAsa ke dvArA kucha nahIM badalatA hai to upavAsa karane kI sArthakatA kyA hogI? yadi svAdhyAya karatA hai aura svAdhyAya karane se koI caitasika parivartana nahIM hotA hai to svAdhyAya kI sArthakatA nahIM ho sktii| dhyAna, svAdhyAya aura tapasyA-ina sabakA vikAsa parivartana ke siddhAnta ke AdhAra para huA hai| parivartana kA AdhAra parivartana kA AdhAra hai-saMkalpa kI svtNtrtaa| isa svataMtratA ne aisA mArga diyA, jisameM na rUr3hivAda ke panapane kI jarUrata hai, na nirAzAvAda ke panapane kI jarUrata hai aura na palAyana kI jarUrata hai| koI bhI jaina yadi rUr3hivAdI hotA hai to 2010_03 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAdaH karmavAda / 117 zAyada usane jainadharma ke marma ko samajhA nahIM hai| koI bhI jaina yadi parivartana se kataratA hai, parivartana ko nahIM mAnatA hai, to zAyada usane jainadharma kA marma nahIM smjhaa| koI bhI jaina apane svabhAva ko na badalane kI duhAI detA hai to usane zAyada jainadharma ke marma ko nahIM smjhaa| jainadharma nirantara parivartana kI, upazamana kI prakriyA hai / hamezA badalA jA sakatA hai, pratyeka kSaNa badalA jA sakatA hai / jo paryAya AdhA ghaMTA pahale thA vaha abhI badala gyaa| jo abhI hai vaha dasa minaTa ke bAda badala jaaegaa| yaha niraMtara parivartanazIla prakriyA hai| isI AdhAra para svataMtratA kA siddhAnta sArthaka banatA hai| ekAMgI dhAraNA jainadarzana ne karmavAda ke siddhAnta ko svIkAra kiyA, kintu karmavAda IzvaravAda kA sthAna nahIM le sktaa| IzvaravAdI kahate haiM--Izvara kI icchA ke binA kucha bhI nahIM hotA, eka pattA bhI nahIM hiltaa| yadi jaina darzana yaha mAna le ki karma ke binA kucha bhI nahIM hotA to IzvaravAda aura karma ke siddhAnta meM koI antara nahIM raha paataa| karmavAda svayaM Izvara ke sthAna para baiTha jAtA hai| jo kucha hotA hai vaha saba karma hotA hai| yaha bilkula ekAMgI dhAraNA hai| jainadarzana ke anusAra yaha sahI nahIM hai, ucita nahIM hai| karmavAda se saba kucha nahIM hotA / karma kA sthAna sImita hai| eka sImita sthAna meM karma se kucha hotA hai kintu saba kucha nahIM hotaa| yadi saba-kucha karane kI kSamatA karma meM A jAe to phira Izvara aura karma meM koI bheda-rekhA nahIM khIMcI jA sktii| karma kA kartRtva nahIM hai karma hamArI kRti hai kintu kartRtva usakA nahIM hai / kartRtva hai AtmA kaa| kRti kA prabhutva nahIM ho sktaa| prabhutva kartRtva kA ho sakatA hai| yadi vyakti dvArA kiyA huA karma saba kucha bana jAe to kartA gauNa bana jaae| kartA kA to koI artha hI nahIM rahe / kartRtva kahAM hai ?karma meM kartRtva nahIM hai| kartRtva vyakti ke bhItara usake saMkalpa meM hai| yadi kRti aura kartA kA bheda spaSTa hotA hai to karma ko utanA hI mUlya milegA, jitanA ki usakA mUlya hai| mithyA avadhAraNAeM karma ke viSaya meM samyak dhAraNA jainoM meM bhI nahIM hai| jaina loga bhI karmavAda ko samyak nahIM jAnate / bhagavAna mahAvIra ne karma ko bahuta lacIlA mAnA hai| kahA 2010_03 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 / jaina darzana aura anekAnta gayA-'sucitrA kammA sucitrA phalA bhavaMti ducinnA kammA ducinA phalA bhvNti|' acche karma kA acchA phala hotA hai aura bure karma kA burA phala hotA hai-yaha eka sAmAnya bAta hai| kintu isake apavAda bahuta haiM / kRta karmoM kA bhoge binA chuTakArA nahIM hotA, yaha bhI eka sAmAnya siddhAnta hai| jaba taka karma ke sAre apavAdoM ko, vizeSa niyamoM ko nahIM jAnA jAtA taba taka karma kI bAta pUrI samajha meM nahIM aatii| karma ko saba kucha mAna lene para eka niSThazAvAdI dhAraNA, bhAgyavAdI dhAraNA bana jAtI hai aura AdamI akarmaNya hokara baiTha jAtA hai| vaha socatA hai-maiM kyA karUM ? karma kA phala aisA hI thA, karma kA yoga aisA hI thaa| mere karma meM aisA hI likhA hai| kabhI-kabhI jaina loga bhI yaha doharA dete haiM bhagavAna kI aisI marjI thI, vidhAtA ne aisA hI lekha likha diyA, maiM kyA karUM / ina galata dhAraNAoM ne samAja ko bahuta akarmaNya aura niThallA banA diyA, usake puruSArtha meM bahuta kamI A gii| karmavAda meM puruSArtha kA mUlya puruSArtha aura karmavAda ko kabhI alaga nahIM kiyA jA sakatA / IzvaravAdI dhAraNA meM yadi puruSArtha nahIM hotA hai to Azcarya kI bAta nahIM hai kintu yadi karmavAdI dhAraNA meM puruSArtha nahIM hotA hai to isase bar3A koI Azcarya nhiiN| yaha bahuta bar3A Azcarya hai| puruSArtha aura karmavAda kA jor3A hai| inheM kabhI alaga nahIM kiyA jA sakatA kintu karmavAda ko sahI na samajhane ke kAraNa puruSArthavAdI darzana bhI akarmaNya darzana jaisA bana jAtA hai| karma ko badalA jA sakatA hai bhagavAna mahAvIra ne karma ke viSaya meM aneka siddhAMta die| acche karma kA acchA phala hotA hai aura bure karma kA burA phala hotA hai, yaha eka sAmAnya siddhAnta hai| puruSArtha ke dvArA ise bhI badalA jA sakatA hai / eka vyakti ne bahuta acchA karma kiyA, kSayopazama bhI huA aura puNya kA bandha bhI ho gyaa| kintu kucha samaya bAda usane bahuta bure karma kie aura usakA pariNAma huA--usane jo acchA kiyA, vaha bure meM saMkrAMta ho gyaa| eka vyakti ne bahuta burA kiyA, kintu usane bAda meM bahuta acche kArya kie, yaha sambhava hai ki usakA burA karma acche meM saMkrAMta ho jaae| yaha saMkramaNa kA siddhAnta hai| eka kathA ke dvArA yaha tathya atyanta spaSTa bana pAegApuruSArtha kA pariNAma do vyaktiyoM ne jyotiSI ko hAtha dikhAyA / jyotiSI ne hAtha dekhakara bar3e bhAI 2010_03 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAdaH karmavAda / 119 se kahA--'tuma eka do mahIne ke bhItara rAjA bana jAoge!' choTe bhAI se kahA'tumhArA bahuta burA yoga hai| tuma durbhAgya se pIr3ita rahoge, bhikhArI bana jaaoge|' do mahIne bIte / rAjA kI Akasmika mRtyu ho gii| mRta rAjA ke koI putra nahIM thaa| mahAmaMtrI ne naye rAjA kI niyukti ke lie prAcIna paramparA kA prayoga kiyaa| eka hathinI ko sajjita kara usakI sUMDa meM varamAlA DAlakara chor3a diyA gyaa| paramparA ke anusAra hathinI jisake gale meM mAlA DAlatI hai, vahI rAjA ghoSita hotA hai| hathinI ne kucha hI ghaMToM bAda bAjAra meM khar3e choTe bhAI ke gale meM mAlA DAla dii| choTA bhAI rAjA bana gayA aura bar3A bhAI bhikhArI bana gyaa| rAjA ne jyotiSI se kahA-'Apane bhaviSya galata batalAyA, ulTA btlaayaa| bhikhArI banane vAlA rAjA bana gayA aura rAjA banane vAlA bhikhArI bana gyaa|' jyotiSI mahAzaya ne gambhIra svara meM kahA-'rAjana ! merA bhaviSya galata nahIM thaa| Apa batAie--Apane bhaviSya jAnane ke bAda apanA samaya kaise bitAyA'? rAjA bolA--'merA bar3A bhAI itane dina unmatta banA rhaa| usane socA--maiM rAjA banUMgA, aba kisa bAta kI cintA hai, vilAsitA, phijUlakharcI Adi meM phaMsa gayA, nirantara bure kAmoM meM lagA rhaa| maiMne socA-mujhe bhikhArI nahIM bananA hai / jyotiSI ke kathana ko galata siddha karanA hai| maiM nirantara acche kAryoM, acche vicAroM meM DUbA rhaa| maiMne ina do mahInoM meM eka bhI burA kAma nahIM kiyaa| merA dRr3hasaMkalpa thA--mujhe bhikhArI nahIM bananA hai|' jyotiSI ne kahA-'rAjana ! merI bhaviSyavANI sahI thii| kintu Apa isakA apavAda bhI jAnate haiN| burA kAma, acche bhaviSya ko bhI ulaTa detA hai aura acchA kAma bure bhaviSya ko bhI acchA banA detA hai / yaha Apake sAmane pratyakSa hai|' mahAvIra : puruSArtha ke sazakta pravaktA ___ yaha saMkramaNa kA siddhAMta hai| AdamI rAjA hote-hote bhikhArI bana sakatA hai aura bhikhArI banate-banate rAjA bana jAtA hai| karma ke viSaya meM yaha apavAda hai aura yaha puruSArtha se sambhava banA hai| jainadarzana ne nirantara puruSArtha para bala diyaa| bhagavAna mahAvIra ne kahA-puruSa ! tU parAkrama kara ! AcArAMga sUtra meM puruSArtha kA yaha svara bAra-bAra uccarita huA hai-parAkrama karo, vIra bano, apane vIrya ko chipAo mata / nirantara lar3ate raho / mahAvIra ne yuddha kA bar3A upadeza diyaa| unhoMne kahA--tuma kyoM baiThe ho, ldd'o| lar3ane kA samaya bAra-bAra nahIM aataa| yuddha kA avasara kaba-kaba AtA hai| isakA maukA kisI bhAgyazAlI ko hI milatA hai| ___ yaha yuddha kI preraNA, parama puruSArtha kI preraNA, bhAgyavAda ko cakanAcUra kara dene ___ 2010_03 For Private & Personal Use only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 / jaina darzana aura anekAnta vAlI preraNA hai| bhAratIya cintana aura darzana meM puruSArtha para jitanA bala mahAvIra ne diyA, utanA kisI dUsare ne diyA yA nahIM, yaha khoja kA viSaya hai| niyAmaka kauna ? ___ karmavAda aura puruSArthavAda--ina donoM kA asvIkAra hai IzvaravAda / jahAM IzvaravAda hai vahAM na karmavAda kI AvazyakatA hai aura na puruSArtha kI AvazyakatA hai| jaba IzvaravAda meM Izvara ke dvArA sahI vyavasthA nahIM baiThI to karmavAda ko bhI bIca meM lAnA pdd'aa| pUchA gayA-acchA aura burA phala AdamI kaise bhugatatA hai ? uttara diyA gayA-Izvara bhugatAtA hai / puna: prazna ubharA-Izvara kisI ko acchA yA burA phala kyoM detA hai ? uttara diyA gayA-vyakti jaisA karma karatA hai, Izvara usako vaisA hI phala detA hai| ___ karmavAda ke binA vyavasthA saMgata ho hI nahIM sktii| isalie IzvaravAda meM bhI karmavAda ko mAnanA pdd'aa| kAna ko pakar3anA hai to sIdhA hI pakar3A jAe, Ter3hA kyoM pakar3A jAe, drAviDI prANAyAma kyoM jAe? Akhira jaba saba kucha karmavAda se hI honA hai, acche aura bure kA niyAmaka karma hai, to usake lie kisI Izvara ko bIca meM lAne kI AvazyakatA nahIM hai| karmavAda se jo ho jAtA hai usake lie kisI Izvara kI aura apekSA karanA prakriyA gaurava hai| tarkazAstra meM kahA gayA prakriyAgauravaM yatra, taM pakSa na sahAmahe / / prakriyAlAghavaM yatra, taM pakSaM rocayAmahe / / jisameM prakriyA kA gaurava hotA hai, usa pakSa ko sahana nahIM kiyA jA sktaa| jisameM prakriyA kA lAghava hotA hai, vahI pakSa rucikara ho sakatA hai| jainadarzana meM karmavAda ___ vyakti kA apanA puruSArtha apanA karma aura apanA phala detA hai| inameM hI vaha apanI sampUrNa zakti aura sAmarthya kA niyojana karatA hai| jainadarzana ne vyaktitva, kartRtva aura phala bhAktRtva kI vyAkhyA karmavAda ke AdhAra para kii| usane karmavAda ko eka nayA AyAma diyaa| jainadarzana kA karmavAda zAyada bhAratIya darzana meM eka prakAra kA viziSTa karmavAda hai| karmavAda ke sandarbha meM usakI kucha avadhAraNAeM atyanta mahattvapUrNa haiN| karma paudgalika hotA hai| karma Atmika nahIM hai, caitasika nahIM hai, paugalika hai| 2010_03 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAda : karmavAda | 121 karma paramANuoM kI alaga vargaNA hai / karma ke lie sabhI prakAra ke pudgala kAma meM nahIM A sakate / zAyada yaha karma vargaNA kA pratipAdana kisI bhI cintana yA darzana meM nahIM aataa| karma paramANu catuHsparzI hoMge, sUkSma hoNge| karma prAyogya pudgala hI karma bana sakatA hai, hara koI pudgala karma nahIM bana sktaa| karmabaMdha kI prakriyA karma ke paramANu apane Apa vyakti ke sAtha sambandha sthApita nahIM karate / jIva apanI pravRtti ke dvArA karma paramANu skaMdhoM ko AkarSita karatA hai, apane sAtha sambandha sthApita karatA hai aura vaha sambandha bahuta gaharA ho jAtA hai / AtmA ke pratyeka pradeza para, asaMkhya pradeza para, anaMta karma paramANu skaMdha jur3a jAte haiN| pahale ve jur3ate haiM phira unakI prakRti kA nirmANa hotA hai| ___ karma ke jur3ane ko kahA jAtA hai--pradezabandha / svabhAva ke nirmANa ko kahA jAtA hai--prakRtibandha / usake bAda sthiti kA nirdhAraNa hotA hai| kauna karma kitane samaya taka rahegA aura kaba apanA vipAka degA, yaha hai-sthitibandha / karma kisa prakAra kA vipAka degA, isakA nAma hai-anubhAvabandha / ina cAra prakAroM se jIva aura karma ke bIca meM sambandha kI sthApanA hotI hai| vicitratA kA kAraNa : karma jaba taka jIva aura karma-paramANuoM kA sambandha samajha meM nahIM AtA taba taka karma kA siddhAnta samajha meM nahIM A sktaa| sambandha kI vyavasthA kyA hai ? sambandha kaise hotA hai ? sambandha kaba taka rahatA hai ? kAla kA nirdhAraNa, vipAka kA nirdhAraNa, svabhAva kA nirdhAraNa aura karma paramANuoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa ye cAroM nirdhAraNa apane Apa sahaja bhAva se ho jAte haiM aura ye karma jaba vipAka meM Ate haiM to vicitratAeM paidA hotI haiN| mImAMsaka, sAMkhya, jaina aura bauddha-ye cAroM darzana karmavAdI haiN| bauddha darzana ke prasiddha grantha abhidhammakoza meM kahA gayA-karmajaM lokavaicitryaM / ' yaha loka kI vicitratA karma ke dvArA hotI hai| bhagavatI sUtra meM eka saMvAda hai-bhagavAna mahAvIra se gautama ne pUchA-bhaMte ! yaha vibhakti kahAM se ho rahI hai, yaha vibhAjana, bheda, alagAva-kahAM se ho rahA hai? bhagavAna mahAvIra ne uttara diyA-gautama ! ye sArI vibhakti karma ke dvArA ho rahI hai, ye sArI bheda-rekhAeM karma ke dvArA khIMcI jA rahI haiN| 2010_03 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 / jaina darzana aura anekAnta vAstavika saccAI : vyAvahArika saccAI 'saba jIva samAna haiM' yaha nizcayanaya kI bAta hai, vAstavika saccAI hai / vyAvahArika saccAI nahIM hai / vyavahAranaya kI dRSTi se saba jIva samAna nahIM haiM / unameM bheda hai aura vaha bheda karmakRta hai-karma ke dvArA vaha bheda kiyA gayA hai| eka ekendriya jIva hai, eka paMcendriya jIva hai / eka amanaska hai, eka samanaska hai / eka bahuta vikAsazIla hai, eka bahuta avaruddha vikAsa vAlA hai| yaha jo vikAsa kA tAratamya hai, bheda hai vaha sArA karma ke dvArA hotA hai| pratyeka AtmA kI svabhAvagata samAnatA aura karmakRta vividhatA-nizcayanaya aura vyavahAranaya kI dRSTi se ye donoM saccAiyAM mAnya haiN| AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai-koI AtmA hIna nahIM hai, koI AtmA atirikta nahIM hai| isakA artha hai-vAstavika dRSTi se koI AtmA hIna nahIM, koI atirikta nhiiN| vyavahAra dRSTi se hIna bhI hai aura atirikta bhI hai| ye sArI saccAiyAM karmavAda ke sandarbha meM hI spaSTa ho pAtI haiN| isalie karmavAda jainadarzana kA eka pramukha siddhAnta bana gyaa| usakA sahacArI siddhAnta hai puruSArthavAda / karmavAda aura puruSArthavAda ke AdhAra para usane Izvara ke siddhAnta ko asvIkAra kara diyaa| 2010_03 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamavAda niyaMtA kI asvIkRti ne niyama kI ora dhyAna AkarSita kiyaa| jainadarzana niyaMtA ko nahIM mAnatA, niyama ko mAnatA hai| bhagavAna mahAvIra ne cAra mukhya niyamoM kA pratipAdana kiyA-dravyAdeza, kSetrodeza, kAlAdeza aura bhAvAdeza / kisI bhI ghaTanA, viSaya-vastu kA jJAna karanA ho to kama-se-kama ina cAra niyamoM se usakI samIkSA kareM aura usake bAda nirNaya leN| yaha niyamavAda satya kI khoja kA siddhAMta hai| jainadarzana ne pratyeka vyakti ko satya kI khoja kA adhikAra diyaa| kevala amuka vyakti hI satya kA khojI nahIM ho sakatA; pratyeka manuSya ho sakatA hai / 'appaNA saccamesejsA'- svayaM satya kI khoja kro| yaha bahuta vaijJAnika bAta hai| niyamavAda : jainadarzana kI maulika prasthApanA ____ satya kI khoja kA artha hai niyamoM kI khoja / niyamoM kI khoja hI satya kI khoja hai| vaijJAnika pahale niyama ko khojatA hai, phira niyama kI khoja ke AdhAra para kArya karatA hai| dharma ke kSetra meM kahA gayA--niyamoM kI khoja kro| jainadarzana ne niyamoM ko khojA hai aura niyamoM kA kAphI vistAra kiyA hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva-ye cAra dRSTiyAM jainadarzana meM hI upalabdha haiM, anyatra kahIM prApta nahIM haiN| uttarakAla meM jainAcAryoM ne inakA vikAsa kiyA / cAra AdezoM ke sthAna para pAMca samavAyoM kA vikAsa huA hai-svabhAva, kAla, niyati, puruSArtha, bhAgya yA karma / ye pAMca samavAya cAra dRSTiyoM kA vikAsa hai| ina paMca samavAyoM ko samAhita kiyA jAe to ye sAre cAra dRSTiyoM meM samAhita ho jAte haiN| agara vibhakta kiyA jAe to ye pAMca uttaravartI dRSTiyAM aura cAra pUrvavartI dRSTiyAM-nau niyama prastuta hote haiN| ina dRSTiyoM ke dvArA samIkSA karake hI kisI saccAI kA patA lagAyA jA sakatA hai, kisI ghaTanA kI samIkSA yA vyAkhyA kI jA sakatI hai| inake binA ekAMgI dRSTikoNa se vAstavikatA kA patA nahIM calatA, dhAraNAeM panapa jAtI haiN| ekAntavAda se bacane kA siddhAnta samyakdarzana kA siddhAMta niyamoM ke binA cala nahIM sktaa| tattvajJAna ke viSaya 2010_03 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 / jaina darzana aura anekAnta meM dRSTikoNa kA samyak honA Avazyaka hai| pratyeka ghaTanA aura vastu ke bAre meM bhI vyakti kA dRSTikoNa samyak honA cAhie, ekAMgI nahIM honA caahie| ekAMgIvAda aura mithyA ekAMtavAda se bacane ke lie niyamavAda kA siddhAMta bahuta mahattvapUrNa hai| isakI ghaTanAoM ke sAtha vyAkhyA kareM, jIvana-saMdarbha ke sAtha vyAkhyA kareM to niyamavAda kA eka udAtta pakSa ujAgara ho sakatA hai| saMdarbha : janma aura mRtyu kA ____ jIvana kA pahalA saMdarbha hai-janma aura maraNa / manuSya janma letA hai aura maratA hai, yaha eka cakra hai| yaha kyoM hotA hai ? isakA niyama kyA hai ? AdamI kyoM janma letA hai aura kyoM maratA hai? eka mithyA dhAraNA bana gaI--manuSya amuka uddezya ko pUrA karane ke lie janma letA hai| yaha dhAraNA sahI nahIM hai| janma kA uddezya kisane banAyA? kauna hai uddezya banAne vAlA? uddezya janma kA ghaTaka nahIM hai| janma lenA eka niyati hai, anivAryatA hai| jaba taka AtmA karmabaddha hai, taba taka vyakti jiegA, mregaa| isakA eka niyama hai niyati aura dUsarA niyama hai kAla / eka kAla ke bAda pratyeka vastu ko badalanA hotA hai, vaha usI rUpa meM raha nahIM sktii| kAla-maryAdA bhI isakA eka niyama hai| niyAmaka eka hI nahIM hai tIsarA niyama hai-karma / AyuSya karma ke paramANuoM ko bhoganA hai| jitane samaya taka AyuSya karma ke paramANuoM ko bhoganA hai utane samaya taka jInA hai| AyuSya karma ke paramANu pUre hue, bhoga liye gae, mRtyu ho jaaegii| eka niyama hai-svabhAva / vaha bhI apanA kAma karatA hai / dravya kA svabhAva hai ki vaha parivartita hotA rahatA hai / dravya meM dhauvyAMza hai to sAtha-sAtha meM parivartanAMza bhI hai, adhauvyAMza bhI hai| dravya meM pariNamana hotA hai, paryAya badalatA hai / eka paryAya hai janma aura dUsarA paryAya hai maraNa / yaha paryAya kA cakra calatA rahatA hai| isa prakAra aneka niyama milakara janma aura maraNa kI vyavasthA kA sampAdana kara rahe haiM / isa bhASA meM bhI kahA jA sakatA hai--aneka niyamoM ke prayoga se janma aura maraNa kI vyavasthA saMpAdita ho rahI hai| saMdarbha roga kA __ jIvana kA dUsarA saMdarbha hai-roga / janma ke bAda eka bar3I sthiti AtI hai roga kii| roga kyoM hotA hai ? aneka loga socate haiM-asAtavedanIya karma kA udaya hai 2010_03 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamavAda / 125 isalie yaha roga ho gayA, kintu yadi isakI samIkSA kareM to yaha bAta samIcIna nahIM ThaharatI / kevala asAtavedanIya karma hI roga kA kAraNa nahIM banatA / roga ke aneka kAraNa haiM aura aneka niyama haiN| eka niyama hai-kSetra / kSetra saMbaMdhI roga hotA hai| eka vyakti amaka gAMva meM gayA aura bImAra ho gyaa| vahAM se bAhara jAte hI vaha binA davA ke ThIka ho jaaegaa| eka niyama hai--kAla / kAlajanita roga paidA hote haiN| sardI ke mausama meM eka prakAra ke roga paidA hote haiM aura garmI ke mausama meM dUsare prakAra ke roga paidA hote haiN| lU kA prakopa garmI ke mausama meM hogA, sardI ke mausama meM nahIM hogaa| zItajanita bImAriyAM sardI meM hoMgI, garmI meM nahIM hoNgiiN| prAta:kAla eka roga upazAMta hogA aura rAtri meM, madhya rAtri meM vaha roga bhaMyakara bana jaaegaa| eka niyama hai-avsthaa| avasthA-janita roga hotA hai| amuka avasthA meM eka prakAra kI bImArI hogI, pahale vaha nahIM hogii| eka niyama hai-bhAva / amuka bhAva meM bImArI hogii| krodha kA bhAva tIvra ho gayA to amuka bImArI paidA ho jaaegii| Ajakala isa para bahuta kAma huA hai vijJAna ke kSetra meM / kisa prakAra kA manobhAva kisa prakAra kI bImArI ko janma detA hai-isa viSaya meM bahuta khoja ho rahI hai| bhAva bhI isakA eka kAraNa hai, niyama hai| karma eka niyama hai ___Ayurveda meM eka prakAra kA roga mAnA gayA--karmaja roga, jo karma se utpanna hotA hai| karma eka niyama hai| kucha bImAriyAM aisI haiM, jinheM karmaja kahA jA sakatA hai, asAtavedanIya karma ke udaya se hone vAlA roga kahA jA sakatA hai| kintu saba rogoM ko karmaja mAnA jAe, saba bImAriyoM ko karmaja mAnA jAe, yaha samIcIna nahIM . lagatA / roga Ane para asAtavedanIya kA udaya ho jAtA hai| apriya karma kA yoga hotA hai, duHkha kA saMvedana hotA hai, yaha ThIka bAta hai| kintu saba roga asAtavedanIya ke udaya se hote haiM--yaha vimarzanIya hai| aisA nahIM honA cAhie / duHkha kA nimitta honA eka bAta hai aura asAtavedanIya ke udaya se paidA honA bilkula dUsarI bAta hai| karma sarvatra niyAmaka nahIM eka AdamI cala rahA thaa| Thokara lagI aura paira meM darda ho gyaa| asAtavedanIya ke udaya se yaha bImArI AI, aisA to nahIM kahA jA sakatA / kintu Thokara lagI, darda huA aura asAtavedanIya karma kA udaya ho gayA, yaha kahA jA sakatA hai| roga kA eka niyama ho sakatA hai-karma, kintu use sarvatra niyAmaka nahIM mAnA jA sktaa| 2010_03 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 / jaina darzana aura anekAnta niyamoM kI samIkSA kie binA zAyada pUrI bAta samajha meM nahIM AtI / kSetra sambandhI roga hote haiM, kAla sambandhI roga hote haiM, kITANujanita roga hote haiM, bahuta sAre roga saMkrAmaka hote haiM / eka saMkrAmaka bImArI phailI, hajAroM-hajAroM AdamI eka sAtha bImAra ho ge| vaha asAtavedanIya se utpanna roga nahIM hai / kintu usa roga ne asAvedanIya karma kA udaya lA diyA / yadi samagra dRSTi se roga ke bAre meM niyamoM kI samIkSA kI jAe to eka nayA dRSTikoNa prastuta ho paaegaa| saMdarbha bur3hApe kA jIvana kA eka sandarbha hai-- bur3hApA / cAra duHkha mAne gae haiM-- janma, maraNa, roga aura bur3hApA | bur3hApA kisa karma ke udaya se AtA hai--yaha isakA eka mukhya niyama hai / amuka kAla ke bAda bur3hApA zurU ho jAtA hai| eka niyama bana gyaa| prAcIna sAhitya meM kahA jAtA hai-- cAlIsa varSa ke bAda zarIra kI zaktiyAM, indriyoM kI zaktiyAM, kSINa hone laga jAtI haiN| unakI zakti meM kamI Ane laga jAtI hai| kucha indriyoM kI zaktiyAM pacAsa varSa meM kama ho jAtI haiN| sATha varSa meM vaha zakti aura kama ho jAtI hai| sattara varSa ke bAda bur3hApA zurU hotA hai, AdamI bUr3hA bana jAtA hai / kAla ke kAraNa bur3hApA AtA hai| apavAda bhI hai bur3hApe kA dUsarA niyama hai-- bhAva yA svabhAva / manobhAva bur3hApe ke bahuta kAraNa banate haiN| sattara varSa ke bAda bur3hApA zurU hotA hai aura agara kaSAya prabala haiM, to saMbhava hai vaha bur3hApA pacAsa varSa ke bAda bhI zurU ho jaae| jisa vyakti meM bahuta nirAzA, bahuta kuMThA, bahuta udAsI aura bahuta becainI hai to sambhava hai usake sattara varSa ke bAda Ane vAlA bur3hApA cAlIsa yA pacAsa varSa ke bAda hI zurU ho jaae| jisakA dRSTikoNa bahuta vidhAyaka hai, vaha sattara varSa ke bAda bhI javAna banA rahe, bUr3hA na bane / yaha apavAda bhI ho sakatA hai| bur3hApA kSetra-janya bhI hai kSetra bhI eka nimitta banatA hai / grISma-pradhAna kSetra meM bur3hApA jaldI Ane lagatA hai / zIta- pradhAna kSetra meM bur3hApA derI se AtA hai| sardI aura garmI ke apane niyama haiM / eka kSetra kA aisA niyama hotA hai, jahAM tAjagI banI rahatI hai aura eka kSetra kA aisA niyama hotA hai, jahAM jaldI rukSatA A jAtI hai| kSetra ke do vizeSa niyama mAne gae - eka rukSa kSetra aura dUsarA snigdha kSetra / kAla bhI do prakAra ke mAne gae- - snigdha 2010_03 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamavAda / 127 kAla aura rukSa kaal| snigdha kAla aura snigdha kSetra meM Ayu lambI hogI, bur3hApA bhI jaldI nahIM A pAegA yA bahuta kama aaegaa| rukSa kSetra aura rukSa kAla meM Ayu choTI ho jAegI, bur3hApA bhI jaldI A jAegA / yaugalika kAla meM bahuta lambI Ayu thI / yaugalika jIva bUr3he nahIM hote the, bilkula javAna hI rahate the| kAraNa batalAyA gayA--vaha kAla snigdha thA, kSetra bhI snigdha thaa| Aja kI cInI se hajAra gunA jyAdA miThAsa usa samaya kI miTTI meM thii| snigdha kSetra aura itanA hI mIThA kaal| usa samaya sneha ke paramANu atyanta saghana the aura ve vyakti ko prabhAvita karate the| saMdarbha nIMda kA jIvana kA eka sandarbha hai--nIMda / vyakti ke jIvana ko nIMda bahuta prabhAvita . karatI hai| jaba nIMda AnI cAhie, taba bahuta sAre vyaktiyoM ko nIMda nahIM AtI aura jaba nIMda nahIM AnI cAhie, taba logoM ko nIMda A jAtI hai| dhyAna ke samaya meM nIMda nahIM AnI cAhie, svAdhyAya ke samaya meM nIMda nahIM AnI caahie| kintu nIMda A jAtI hai| sote samaya, sone ke bAda, nIMda AnI cAhie kintu usa samaya bahuta logoM ko ghaMToM taka nIMda nahIM aatii| ve bistara para idhara-udhara karavaTeM badalate rahate haiN| nIMda jIvana ke sAtha jur3A huA eka pahalU hai| prazna hotA hai-nIMda kA kyA niyama hai ? use kauna prabhAvita karatA hai? isakA pahalA niyama hai-kAla / kAla aura nIMda kA bahuta gaharA sambandha hai| dina, nIMda kA kAla nahIM hai| nIMda kA kAla hai-rAtri / dina meM sonA aura rAta meM na sonA-donoM svAsthya kI dRSTi se anukUla nahIM mAne jAte / Ayurveda kA siddhAnta hai--dina meM nahIM sonA cAhie yA bahuta nahIM sonA caahie| kevala garmI meM dina meM soyA jA sakatA hai, aura dinoM meM dina meM sonA upayukta nahIM mAnA jA sktaa| kAla kA niyama hai nIMda ke sAtha jur3A huaa| sahaja nIMda rAta meM jitanI acchI AtI hai, dina meM utanI acchI nahIM aatii| yadi AtI hai to adhika Alasya paidA kara detI hai| aparAdha bhI nIMda meM dUsarA niyama hai karma kA / nIMda kA karma ke sAtha bhI sambandha hai / jaba darzanAvaraNIya karma ke paramANu vyakti ko prabhAvita karate haiM, taba vyakti nIMda meM calA jAtA hai| eka vyakti bahuta nIMda letA hai| usakA nidAna nahIM hotaa| bahuta prayatna karatA hai, para nIMda Ae binA nahIM rhtii| isa sthiti kI samIkSA karanA apekSita hai| na AhAra ke kAraNa, na kapha kI pradhAnatA aura na vAyu kI prdhaantaa| bilkula svastha hai aura phira 2010_03 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 / jaina darzana aura anekAnta bhI nIMda bahuta AtI hai to vahAM dUsarA niyama khojanA hogaa| vaha niyama hogaa-krm| nizcita hI usa vyakti ke darzanAvaraNIya karma kI adhikatA hai| usakA vipAka bahuta hotA hai, isalie vaha nIMda meM calA jAtA hai| kucha loga bahuta saghana nidrA meM cale jAte haiN| itanI saghana nidrA, jise styAnadhi nidrA kahA jAtA hai| jisa nIMda meM AdamI akaraNIya kAma kara letA hai, asaMbhAvita kAma kara letA hai aura use patA hI nahIM cltaa| aisI hotI hai styAnadhi nIMda / nIMda meM uThakara calA jAtA hai, kilomITaroM taka calA jAtA hai, kisI kA daravAjA khola AtA hai, corI kara AtA hai, kisI ko mAra AtA hai, kahIM se koI cIja uThAkara le AtA hai aura vApasa Akara so jAtA hai| use patA hI nahIM calatA ki usane kucha kiyA hai / aisI ghaTanAeM Aja bhI kahIM-kahIM milatI haiN| samAcAra-patroM meM aise vivaraNa prakAzita hote haiN| itanI pragAr3ha nidrA ke kAraNa ko zarIra meM nahIM khojA jA sktaa| isakA kAraNa hai--karma / nidAna se pare kA saca bahuta bAra bImArI kI avasthA ke aura isa prakAra nIMda kI avasthA ke zArIrika kAraNa bhI khoje jAte haiN| kintu kucha bhI upalabdha nahIM hotaa| kucha loga kahate haiM-DaoNkTaroM ke dvArA sAre nidAna karA liye, nidAna meM bilkula bImArI nahIM A rahI hai aura maiM bahuta bhayaMkara bImArI bhugata rahA huuN| isakA kyA kAraNa hai? upakaraNa nahIM batA pA rahe haiM ki yaha vyakti bImAra hai aura vaha vyakti bhayaMkara duHkha bhoga rahA hai| vahAM kevala zarIra ko hI niyama mAnakara, satya ko, vAstavikatA ko, nahIM khojA jA sktaa| vahAM zarIra se Age khojanA hotA hai| usa bImArI kA kAraNa haiasAtavedanIya karma / vaha karma ke kAraNa bhugata rahA hai / bImArI kA koI lakSaNa prakaTa nahIM ho rahA hai kintu asAtavedanIya kA prabala udaya ho gayA isalie vaha kaSTa bhoga rahA hai / yaha satya kI khoja kA bahuta vyApaka dRSTikoNa banatA hai / jainadarzana ne isa dRSTikoNa ko bahuta vyApaka banAyA hai aura isa vyApaka dRSTikoNa se satya kI bahuta samIkSA kI hai, mImAMsA kI hai| amIrI kA eka kAraNa hai : kSetra .. jIvana se jur3A huA eka saMdarbha hai--garIbI aura amiirii| AdamI garIba kyoM banatA hai, AdamI amIra kyoM banatA hai? yaha eka Ama dhAraNA hai ki jisane acchA karma kiyA thA vaha amIra bana gayA aura jisane burA karma kiyA thA vaha garIba bana gayA / yaha eka saccAI ho sakatI hai, eka niyama ho sakatA hai| kintu ise vyApaka ___ 2010_03 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamavAda / 129 niyama nahIM kahA jA sakatA / aneka niyama isameM kAma karate haiM / eka niyama hai-kSetra / eka kSetra aisA hai, jahAM paidA hone vAlA AdamI bahuta garIbI bhogatA hai aura eka kSetra aisA hai, jahAM paidA hone vAlA sahaja hI amIra bana jAtA hai| hamAre sAmane eka ghaTanA hai--araba dezoM meM jaba taka peTrola upalabdha nahIM huA, amIrI nahIM thI, bahuta garIbI thI aura prAkRtika sAdhana bhI bahuta kama the| na vahAM vizeSa khetI thI, na koI aura rojagAra ke acche sAdhana the| kintu jaise hI peTrola upalabdha huA, ve deza duniyA ke amIra dezoM meM mukhya bana ge| yaha amIrI kisa karma ke udaya se huii| eka sAtha. aisA kaise huA? sabake eka sAtha zubhakamoM kA udaya ho gayA, aisA nahIM mAnA jA sktaa| yadi isa bAta kI gaharAI meM jAkara niyamoM ko khojA jAe to isakA niyama upalabdha hogaa-kssetr| bhaviSyavANI mithyA kyoM hotI hai ? ___ kAla kA bhI eka niyama hai / garIbI aura amIrI meM kAla bhI kAraNa banatA hai| amuka vyaktiyoM para yA amuka-amuka sthAnoM para saura-vikiraNa kA amuka prakAra kA prabhAva hotA hai / kAla kA artha hai--sUrya-candramA kI gati yAnI saura-maMDala kI gati aura saura-maMDala ke vikiraNa / pUrA-kA-pUrA jyotiSazAstra isa AdhAra para vikasita .. huA hai| jyotiSazAstra bahuta vaijJAnika siddhAnta hai / prastuta prasaMga meM usa jyotiSa se / sambandha nahIM hai jisake dvArA phalita batAne meM bahuta gar3abar3iyAM hotI haiN| isakA kAraNa hai-bhaviSyavANI karane vAle ko pUre niyamoM kA patA hI nahIM hotaa| ve eka bAta ko lekara bhaviSyavANI kara dete haiM / isalie vaha bhaviSyavANI aneka bAra mithyA pramANita hotI hai| jaba jyotiSa ke pUre niyamoM kA patA nahIM hotA, taba aneka mithyA dhAraNAeM bana jAtI haiM aura una dhAraNAoM ke AdhAra para ye bhaviSyavANI karane vAle logoM ko bahuta gumarAha kara dete haiN| kisI ko batAte haiM tumhAre lar3akA paidA hogA aura pAMca dina ke bAda lar3akI ho jAtI hai| kisI ko batAte haiM tumhArA kArakhAnA bahuta calegA aura sAta dina bAda divAlA nikala jAtA hai| ye sAmane AI huI ghaTanAeM haiN| ye bhaviSyavANiyAM vyakti ko gumarAha karatI haiN| jyotirvijJAna : eka niyama jyotirvijJAna kA artha hai-kAla-cakra ke AdhAra para hone vAlI ghaTanAoM kA vizleSaNa aura vaha bahuta sahI nikalatA hai / kaba, kisa prakAra ke grahoM kI gati hotI hai aura usa gati ke kyA pariNAma Ate haiM ? yaha bilkula vaijJAnika bAta hai| ise gaNita jyotiSa kahA jAtA hai / kucha vyakti hastarekhA dekhakara cAra-pAMca moTI-moTI 2010_03 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / jaina darzana aura anekAnta bAteM jAna lete haiM aura usake AdhAra para phalita batA dete haiM / kuNDalI dekhate haiM aura bhaviSyavANI kara dete haiN| isa pAkhaNDavAda ne jyotirvijJAna ko dhUmila banA diyA, saMdehAspada banA diyA / vAstava meM jyotirvijJAna eka bahuta bar3A niyama hai| kaba sUrya, candra Adi -Adi grahoM kI gati aura unake vikiraNa kisa prakAra ke hote haiM aura kaba vyakti unase prabhAvita hotA hai--yaha sArA jyotirvijJAna se jAnA jA sakatA hai| ina niyamoM kA vistAra kiyA gayA jyotirvijJAna meN| kisa mahIne meM, kisa Rtu meM aura kisa rAzi meM kisa prakAra kA vikiraNa hotA hai aura vaha vyakti ke zarIra ko kisa prakAra prabhAvita karatA hai / yadi hArTa ko puSTa karanA hai to kisa rAzi meM usako puSTa kiyA jA sakatA hai ? yadi mastiSka ko puSTa karanA hai to kisa rAzi meM usako puSTa kiyA jA sakatA hai| pratyeka avayava ke sAtha rAzi aura Rtu kA cakra jur3A hai| jJAna ko vikasita karanA hai to kaba karanA caahie| jaina AgamoM meM adhyayana ke vizeSa kAla kA nirdeza diyA gayA hai| prazna pUchA gayA - svAdhyAya kaba prArambha kareM ? uttara diyA gayA - puSya nakSatra meM yA amuka amuka nakSatra meM adhyayana zurU kareM / amuka dizA meM baiThakara adhyayana zurU kreN| yaha dizA kA nirdeza, kAla kA nirdeza bahuta sArthaka hai / usa samaya kiyA gayA svAdhyAya kA prArambha bahuta phaladAyI hotA hai aura bahuta grAhya banatA hai / I prabhAva sauramaMDala ke vikiraNoM kA yaha kAla kA prabhAva hai| usake niyama garIbI aura amIrI ke sAtha bhI juDe hue haiN| amuka prakAra kA saura maMDala kA vikiraNa amuka prakAra ke vyakti ko prabhAvita karatA hai to garIbI kI sthiti bana jAtI hai| bahuta loga kahate haiM-- hamane bahuta prayatna kiyA, vyAvasAyika buddhi aura puruSArtha kA bhI bahuta upayoga kiyA, bahuta ceSTAeM kIM, prayatna kie, aneka logoM se sambandha sthApita kie kintu aba taka saphalatA nahIM milI, garIbI banI kI banI rhii| samAja meM aisI ghaTanAeM bahuta hotI haiM aura inakA kAraNa ho sakatA hai-- koI kAla viparIta cala rahA hai, saura maMDala ke vikiraNa viparIta kAma kara rahe haiM / jaba koI avasara AtA hai, ve vyakti ke kArya kI niSpatti meM bAdhaka bana jAte haiN| eka niyama hai puruSArtha / zramahInatA, zramavimukhatA garIbI ko bar3hAtI hai aura zrama kI pracuratA garIbI ko kama karatI hai, garIbI ko miTAtI hai| eka niyama hai-- karma / jisa vyakti ke asAtavedanIya karma kA udaya ati tIvra hotA hai, usakI garIbI ko miTAnA muzkila bana jAtA hai| isa prakAra aneka niyamoM ko jAnakara hI isa prazna kI samIkSA kI jA sakatI hai / 2010_03 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamavAda / 131 saMdarbha bhAva kA jIvana kA eka saMdarbha hai--bhaav| eka dina meM manuSya ko aneka bhAvoM kA sAmanA karanA hotA hai / krodha, ahaMkAra, lobha Adi-Adi manobhAva badalate rahate haiM / eka AdamI ne kahA--mujhe dina meM gussA kama AtA hai aura rAta ko jyAdA AtA hai| kisI ko amuka vyakti para gussA jyAdA AtA hai, kisI ko amuka sthiti para gussA jyAdA AtA hai / aisA kyoM hotA hai ? kisI vyakti ko amuka sthAna meM jAne para gussA A jAtA hai| isakA kyA kAraNa hai ? isa prazna ke saMdarbha meM niyamoM ke samavAya kA anuzIlana Avazyaka hai| sthAnAMga sUtra meM cAra kAraNa batalAe gae haiN| unameM pahalA kAraNa hai-kSetra / eka kSetra ke prakaMpana aise hote hai jahAM jAte hI AdamI ke bhAva bigar3a jAte haiM aura eka kSetra ke prakaMpana aise hote haiM, jahAM jAte hI AdamI ke bhAva acche bana jAte haiM, gusse kA bhAva zAMta ho jAtA haiM / nepAla meM bhavana banAte samaya miTTI kA parIkSaNa kiyA jAtA hai| vahAM yaha eka zAstra-vidyA cala par3I hai| nepAla meM isa prakAra ke jyotirvijJAnI haiM, jo miTTI kA parIkSaNa karate haiM / parIkSaNa ke bAda batalAte haiM yahAM kI miTTI ke prakampana kisa prakAra ke haiN| ve Apake lie lAbhaprada hoMge yA hAnikAraka ? kSetra ke AdhAra para yaha pUrA vijJAna vikasita huA mUDa kyoM bigar3atA hai? ___ mUDa bigar3ane kA eka hI kAraNa nahIM hai| usakA eka niyama hai--kAla / prAta:kAla mUDa kama bigar3egA aura garmI kA samaya hai to mUDa jaldI bigar3a jaaegaa| vyakti kA alaga-alaga samaya para alaga-alaga mUDa hotA hai| isa AdhAra para jisa siddhAnta kA vikAsa huA hai, use svara-vijJAna meM, svarodayazAstra meM, bahuta sthAna diyA gayA hai| kisa samaya kisa prakAra kA bhAva bhItara calatA hai--isa AdhAra para sAre kAryoM kA nirNaya karanA cAhie / aneka AdamI jAnate haiM ki abhI lAbha kA dughar3iyA hai, zubha kA dughar3iyA hai, amRta kA dughar3iyA hai| ye sAre vyakti para prabhAva DAlate haiN| eka samaya hotA hai jaba vyakti kA bhAva bahuta zAnta rahatA hai, prasanna rahatA hai, mUDa bahuta acchA rahatA hai / dUsarA samaya AyA, usI vyakti kA usI dina meM bhAva badala jAtA hai, mUDa bigar3a jAtA hai| vaha bilkula badalA huA-sA lagatA hai| yaha vahI vyakti hai, aisA vizvAsa nahIM hotaa| aphasara ke pAsa eka vyakti kisI kArya se jAe aura usakA kAma bana jAe to vaha kahegA-Aja muhUrta zubha thA, aphasara kA mUDa bahuta acchA thA isalie kAma bana gyaa| dUsare samaya jAe aura kAma na bana pAe 2010_03 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 / jaina darzana aura anekAnta to kahegA--maiMne to aisA socA hI nahIM thA ki yaha itanA nikammA AdamI hai isakA itanA kharAba mUDa hai| isake sAtha bAta karane meM bhI dharma nahIM hai / eka vyakti aisA kaise huA? isakI vyAkhyA niyamoM ke binA nahIM kI jA sktii| eka hI vyakti kitane bhAvoM meM badala jAtA hai, kitane usake paryAya badala jAte haiM, ise niyamavAda ke AdhAra para hI samajhA jA sakatA hai| AdhAra muhUrta kA ____ jIvana kA eka saMdarbha hai sambandha / amuka samaya meM amuka vyakti ke sAtha sambandha huA hai to bahuta acchA nibhegA aura amuka samaya meM ho gayA to bahuta jaldI hI TUTa jAne vAlA hai, durbhAgyapUrNa hai / jitane sAmAjika sambandha haiM, unake lie kAla eka niyama banatA hai| na kevala sAmAjika sambandhoM ke lie kintu guru aura ziSya ke sambandha meM bhI yahI tathya hai / amuka samaya meM guru aura ziSya kA sambandha jur3A hai to bahuta vikasita hogA aura amuka samaya meM jur3A hai to vaha jyAdA nibhane vAlA nahIM hai, TUTane vAlA hai| isa AdhAra para dIkSA ke samaya muhUrta kA ciMtana kiyA jAtA hai| kisa samaya meM dIkSita honA cAhie-isa saMdarbha meM bahuta sAre nirdeza aura siddhAnta vikasita kie ge| niyamana kA siddhAnta hai niyamavAda . jIvana ke saMdarbha meM niyamavAda kA yaha saMkSipta anuzIlana hai| niyamoM kA jaina-sAhitya meM bahuta vikAsa huA hai| usameM bahuta sAre niyama graMdhita haiN| agara sAre niyamoM kA saMkalana kiyA jAe to pUrA eka niyamazAstra bana jAe, niyamoM kA eka mahAgraMtha bana jAe, usake AdhAra para niyamoM kI samagra vyAkhyA kI jA sakatI hai| jainadarzana niyaMtA ko nahIM mAnatA, Izvara ko nahIM mAnatA / vaha niyamana ke siddhAnta ko niyamavAda ke saMdarbha meM prastuta karatA hai / vaha mAnatA hai hara vyakti aura padArtha ke apane-apane niyama haiM aura ve niyama apanA kAma karate haiN| IzvaravAdI yaha kahakara chuTTI pA sakatA hai ki bhagavAna kI aisI marjI thI, aisI icchA thI, ata: aisA ho gayA para eka anIzvaravAdI yaha kahakara chuTTI nahIM pA sakatA / usake sAmane bar3A mArga hai| IzvaravAda kA mArga bahuta sarala mArga hai| IzvaravAda kA asvIkAra bar3A jaTila kArya hai| isase vyakti ke sAmane svayaM nirNaya karane kA prazna AtA hai, niyamoM kI khoja kA prazna AtA hai| isa prazna ke saMdarbha meM jainadarzana ne niyamoM kI khoja kI hai, vaha khoja bahuta upayogI hai, usakA jJAna honA atyanta Avazyaka hai| 2010_03 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANavAda dhArmika ArAdhanA kA mukhya uddezya hai-nirvANa / vaha aisI avasthA hai, jahAM sAre dvaMdva samApta ho jAte haiN| bhAratIya ciMtana meM dharma kI do dhArAeM haiM--pravartaka dharma aura nivartaka dharma / vaidikaparamparA pravartaka dharma kI dhArA hai, zramaNa-paramparA nivartaka dharma kI dhArA hai| pravartaka dharma ne pravRtti kA vikAsa kiyA, nivartaka dharma ne nivRtti kA vikAsa kiyaa| pravRtti se phalita huI-vyakti puujaa| pravartaka dharma kI dhAraNA hai-svarga pAnA hai aura devatAoM ko prasanna rakhanA hai| devatAoM ko prasanna rakhane ke lie yajJa, pUjA Adi ke anuSThAna kie gae aura svarga pAne ke lie bhI aneka anuSThAnoM kA Ayojana kiyA gyaa| nivartaka dharma kI dhArA svargavAdI dhArA nahIM hai| yaha mokSavAdI dhArA hai| isameM mukta hone ko lie devatAoM kI manautI nahIM mAnI gaI, devatAoM ko prasanna rakhane kA anuSThAna nahIM kiyA gyaa| nivartaka dharma meM saMnyAsa kI paramparA ko mahattva milaa| pravRtti kA saMnyAsa, bhoga kA saMnyAsa, karma kA saMnyAsa / usameM saMnyAsa kA vikAsa huA aura saMnyAsa ke dvArA mokSa taka pahuMcane kI prakriyA kA vikAsa huaa| nirvANa kI prakriyA nivartaka dhArA meM mokSa kI prakriyA pratipAdita huii| jIva baddhAvasthA meM nirantara vijAtIya avasthA meM baMdhatA rahatA hai| jaba taka yaha baMdhana kA krama nahIM TUTatA taba taka mokSa nahIM ho sktaa| baMdhana-mukti ke do upAya batalAe gae-saMvara aura nirjarA-Ane vAle naye karmoM kA nirodha aura purAne saMcita karmoM kA nirjaraNa / nirodha aura nirjaraNa-ye donoM aise tattva haiM, jinake dvArA purAne saMskAra TUTa jAte haiM aura naye saMskAra kA baMdha nahIM hotaa| inake dvArA AtmA apane svarUpa meM pratiSThita ho jAtI hai, makta ho jAtI hai| jainadarzana meM mokSa kI prakriyA ko samajhane ke lie nava tattva kA nirUpaNa kiyA gyaa| mUla tattva do haiM-jIva aura ajIva / mokSa ke bAdhaka tattva haiM--Asrava, puNya, pApa aura baMdha / mokSa ke sAdhaka tattva hai--saMvara aura nirjraa| ina sAre bAdhaka aura sAdhaka tattvoM kA vivecana aura usakI sAdhanA kI pUrI prakriyA 2010_03 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 / jaina darzana aura anekAnta kA jJAna nirvANavAda ko samajhane ke lie bahuta Avazyaka hai| kaisA hotA hai nirvANa? sthUla dRSTi se lagatA hai-nirvANa eka aisI avasthA hai, jahAM zarIra nahIM hotA, manovinoda nahIM hotA, mana nahIM hotA, ciMtana nahIM hotA, smRti nahIM hotI, kalpanA nahIM hotI aura vikAsa kI yojanA nahIM hotI / nirvANa eka aisI sthiti hai jahAM bhojana nahIM hotA, sonA nahIM hotA, jAganA bhI nahIM hotaa| nirvANa eka aisA sthala hai jahAM makAna nahIM hote, mahAnagara nahIM hote, gAMva bhI nahIM hote| nirvANa bhUmi meM na udyAna hote haiM, na per3a hote haiM, na phala hote haiM, na phUla hote haiM, kucha bhI nahIM hotaa| prazna ho sakatA hai-yaha kaisA mokSa, jisameM saba kucha chUTa jAtA hai? niThallA banAtA hai nirvANa / kyA yaha koI avasthA hai ? hamArA anubhava zarIravAdI anubhava hai| hamane zarIra ke mAdhyama se saba kucha kiyA hai| zarIra se alaga hokara kisI avasthA kI kalpanA bhI hamAre lie khataranAka bana jAtI hai| kAyotsarga kI sAdhanA meM pUrA zithilIkaraNa hotA hai, sthUla zarIra se saMparka vicchinna ho jAtA hai| isa avasthA meM bhI AdamI ghabarA jAtA hai| zarIra chUTa rahA hai, yaha socate hI vyakti kA mAnasa prakampita ho jAtA hai| zarIra se vilaga apane astitva kI bAta bahuta bhayAnaka hotI antima lakSya hai-nirvANa vyakti kA sArA anubhava zarIrAzrita anubhava hai| isa avasthA meM zarIra mukta yA azarIra hone kI bAta samajha meM nahIM A sakatI, isIlie pravartaka dharma bahuta priya lagatA hai| nivartaka dharma bahuta priya nahIM lagatA, acchA bhI nahIM lgtaa| jainadarzana ne nirvANa kA pratipAdana kiyaa| usakA antima lakSya nirvANa hai, azarIra avasthA meM cale jAnA hai| isa bindu para vyakti ko socanA hogA-kyA usa avasthA meM jAkara kucha nayI bAta milegI yA jo hai use bhI kho denA hogA? usameM khonA hI khonA hai, pAnA kucha bhI nahIM hai| prazna hotA hai--nirvANa ko kyoM apanI kalpanA kA viSaya banAyA jAe aura kyoM usake lie mana meM pyAra jagAyA jAe? yaha bar3A prazna hai| jaba nirvANa kA lakSya sAmane nahIM rahatA hai to nivRtti pradhAna sAdhanA bhI akiMcitkara bana jAtI hai| yadi sAdhanA ko calanA hai to nirvANavAda ko lakSya banAe rakhanA hogaa| yadi nirvANavAda ko lakSya banAe rakhanA hai to use aura adhika spaSTa karanA hogA, nirvANa ke svarUpa ko aura adhika spaSTatA se samajhanA hogaa| ____ 2010_03 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa niSedhAtmaka nahIM hai jainadarzana kA nirvANa niSedhAtmaka nahIM hai| kucha dArzanika mAnate haiM-- mukta hone ke bAda astitva samApta ho jAtA hai, vyakti zUnya meM calA jAtA hai| jainadarzana meM yaha tathya svIkRta aura sammata nahIM hai| nirvANa kI sabase bar3I upalabdhi hai anaMta Ananda, jo kisI bhI bhautika padArtha yA paugalika padArtha se prApta nahIM hotA / nirvANa meM anirvacanIya Ananda hai / ise samajhAne ke lie eka upamA kA prayoga kiyA gayA - duniyA bhara ke jitane paugalika sukha haiM, una sAre sukhoM ko piMDIbhUta kiyA jAe, ikaTThA kiyA jAe, una saba sukhoM ke piMDa ko tarAjU ke eka palar3e meM rakhA jAe aura tarAjU ke dUsare palar3e meM nirvANa ke sukha ko rakhA jAe to bhI nirvANa kA sukha bhArI hogA, paugalika sukha kA palar3A Upara car3hatA hI calA jaaegaa| jitane paugalika sukha haiM, una saba sukhoM se bhI zataguNA sukha aura AnaMda nirvANa meM hai / usake sukha ko batAyA nahIM jA sakatA / nirvANa caitanyamaya hai eka AdivAsI nagara meM calA gayA / usane nagara ko dekhA / bar3I-bar3I aTTAlikAeM dekhI, bAjAra dekhe, vastueM dekhI, bhojana ke aneka prakAra dekhe, peya vastueM dekhIM, AbhUSaNa aura sAja-sajjA dekhii| use saba kucha atyanta sundara lgaa| nagara dekhakara vaha jaMgala meM apanI jhoMpar3I meM phuNcaa| parivAra ke logoM ne pUchA- 'tuma kahAM gae the ?' vaha bolA- 'maiM nagara gayA thA / ' 'batAo ! nagara kaisA hai ?' nirvANavAda / 135 vaha kyA batAe ? vaha jAnatA to hai, para batA nahIM sktaa| kyoMki sAmane vAle vyakti aise haiM jinhoMne kabhI nagara dekhA hI nahIM hai, jinhoMne jhopar3I ke sivAya bar3I aTTAlikA ko dekhA hI nahIM hai, jinhoMne jhoMpar3I kI miTTI ke sivAya kabhI sphaTika kA AMgana dekhA hI nahIM hai, jinhoMne sadA sUkhI roTiyAM khAI haiM, pakavAna kabhI dekhe hI nahIM / vaha unheM batAe to kaise batAe ? vaha jAnatA hai para batA nahIM sakatA / yaha hai anirvacanIya bAta / jAnA jA sakatA hai, para kahA nahIM jA sktaa| mokSa ke jo sukha haiM, Ananda haiM, ve atyanta ghanIbhUta haiM / unheM bhogane vAle jAnate haiM para kaha nahIM skte| jo svayaM anubhava karate haiM, ve bhI use batA nahIM sakate / I kucha dArzanika mokSa ko acetana mAnate haiN| jainadarzana kA nirvANa caitanyamaya hai / 2010_03 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 / jaina darzana aura anekAnta nirvANa meM caitanya pUrNa prajjvalita ho jAtA hai| vahAM caitanya kA pUrNa vikAsa hai| . caitanya ke atirikta vahAM aura kucha hai hI nhiiN| astitva samApta nahIM hotA ___jainadarzana kA nirvANa svataMtra astitva kA nirvANa hai / kucha dArzanika mAnate haiM ki nirvANa hone ke pazcAta AtmA kA vilaya ho jAtA hai, astitva samApta ho jAtA hai| IzvaravAdI mAnate haiM--nirvANa hone para AtmA Izvara meM vilIna ho jAtI hai| brahmavAdI mAnate haiM--AtmA brahmamaya bana jAtI hai / usakA apanA koI svataMtra astitva nahIM rhtaa| jainadarzana ne nirvANa meM na AtmA kA abhAva mAnA, na vilaya mAnA, na sahavAsa mAnA aura na sAmIpya mAnA, kintu usakA svataMtra astitva svIkRta kiyaa| pratyeka AtmA kA svataMtra astitva hai| jainadarzana kI bhASA meM aisA koI Izvara nahIM hai, jo sabako vilIna kara sake / pratyeka mukta AtmA Izvara hai| kintu aisA nahIM hotA ki eka Izvara hai aura usameM dUsarI mukta AtmAeM vilIna ho jAeM / jainadarzana meM aisA bheda svIkArya nahIM hai / usake anusAra sabakA samAna astitva hai, sabakA samAna caitanya hai aura sabakA samAna Ananda hai / yaha Anandamaya, caitanyamaya, svataMtra astitva se yukta nirvANa zakti-zUnya nahIM hai| nirvANa meM zakti kA carama vikAsa hotA hai| siddha meM pracura zakti hotI hai / samasyA usa loka meM hotI hai jahAM zakti nahIM hotI, jahAM caitanya nahIM hotA, jahAM Ananda nahIM hotaa| zakti, caitanya aura Ananda-zUnya jIvana jInA sacamuca durbhAgya kA jIvana jInA hai / mukta AtmA kA jIvana zakti kA jIvana hotA hai, caitanya kA jIvana hotA hai aura Ananda kA jIvana hotA hai| bAdhA hai Asakti ___ vyakti kevala apanI zArIrika anubhUtiyoM ke AdhAra para saMzayazIla banatA hai| usameM saMzaya hotA hai-nirvANa meM kisa prakAra kA jIvana hogA ? ina sArI halacaloM se pare ho jaaeNge| prazna ho sakatA hai-marane ke bAda vyakti kA kisa prakAra kA jIvana hogaa| eka vyakti jIvana bhara halacala kA jIvana jItA rahA, vaha mara gyaa| aba kyA hogA? usakA udyoga chUTa gayA, vyApAra chUTa gayA, rAjanIti chUTa gaI, parivAra chUTa gayA aura jo bhoga kA mAdhyama thA, vaha zarIra bhI chUTa gayA / aba kyA hogA? vaha kahAM calA gayA? usake lie sArA saMsAra lupta ho gyaa| kucha bhI zeSa nahIM bacA / marane ke bAda jo avasthA hotI hai vahI avasthA mokSa hone ke bAda hogii| para isameM bhI bahuta antara hai| marane ke bAda vyakti na jAne kitanI kaThinAiyoM meM 2010_03 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANavAda / 137 I calA jAtA hai / yadi vaha narka meM jAtA hai to bhayaMkara kaThinAiyoM ko bhugatanA hotA hai, ghora vedanA kA sAmanA karanA hotA hai| yadi svarga meM calA jAtA hai to vilAsapUrNa jIvana jItA hai kintu usameM bhI aneka prakAra kI mAnasika kaThinAiyoM meM se gujaratA hai, aparAdhoM meM se gujaratA hai, aneka saMkrAmaka sthitiyoM meM se gujaratA hai / vyakti manuSya bana jAtA hai to bhI use aneka samasyAoM kA sAmanA karanA hotA hai| yadi vaha tiryaMca gati meM calA jAtA hai to bhI duHkha se mukti nahIM pA sakatA / yadi vaha vanaspati jaise sthAna meM calA jAtA hai to vahAM anaMtakAla taka aisI avyakta avasthA meM rahatA hai jahAM honA na honA barAbara jaisA hotA hai / vanaspati jagata meM paidA vyakti ke astitva kA patA hI nahIM calatA / vanaspati meM avyakta astitva hotA hai, usameM vyakti nAmamAtra kA jIva raha jAtA hai, eka ghora mUrcchA kA jIvana ho jAtA hai I isa sthiti meM prazna ubharatA hai-- kyA saMsAra meM rahakara zarIra ko dhAraNa karanA bar3I bAta hai / zarIra dhAraNa se kyA milA ? vyakti saghana mUrcchA meM jI rahA hai / vaha socatA hai-- abhI maiM jo kara rahA hUM, vaha sabase acchA hai| yaha mUrcchA usake mana meM saMzaya ko janma de rahI hai| usakI Asakti usake vikAsa meM bAdhaka banI huI hai / mUrcchA kA jIvana hue hariyANA kI prasiddha kahAnI hai| eka kuttA bahuta bImAra ho gayA, dubalA-patalA ho gyaa| usakA nAma thA shtaabaa| muhalle ke kutte ne pUchA- 'tuma itane thake-mAMde kaise ho gae ?' vaha bolA- 'pUrA khAne ko nahIM milatA / ' 'khAne ko nahIM milatA to calo dUsare gharoM meM, yahAM kyoM baiThe ho ? hama baMdhe hue thor3e hI haiN|' usane kahA- 'maiM isa ghara ko chor3akara nahIM jA sakatA / ' 'kyoM nahIM jA sakate ?' usane kahA- 'Apako patA nahIM hai, apanI do-do patniyoM ko chor3akara maiM kaise jA sakatA hUM ? kutte ne pUchA- 'kauna-sI do patniyAM ?" kuttA bolA- 'maiM jisa ghara meM rahatA hUM, vaha dhobI kA hai| usake do patniyAM / jaba ve Apasa meM lar3atI haiM to eka-dUsare se kahatI haiM - tU AI rAMDa zatAbA kI bera (aurata) aura kabhI dUsarI pahalI se kahatI hai ki tU AI hai rAMDa zatAbA kI bera / tuma batAo - maiM do-do paliyoM ko chor3akara kaise jAUM ?' 2010_03 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / jaina darzana aura anekAnta yaha mUrchA hai| zarIra ke sAtha vyakti kI mUrchA saghana banI huI hai| vaha zarIra se pare kI koI bAta soca hI nahIM sktaa| vyakti ko lagatA hai-zarIra nahIM hogA to kyA hogA? vaha zarIra se pare jAne kI kalpanA nahIM kara sktaa| ___ mUrchA ke kAraNa nirvANa siddhAnta ko samajhane meM bar3I kaThinAI hotI hai| kucha loga kahate haiM--nirvANa meM jAkara kyA karanA hai? isa prakAra se nikammA baiTha jAnA hai| hameM kriyAzIla rahanA pasanda hai, akarmaNya yA nikammA baiTha jAnA pasanda nahIM hai| aisA kahane vAle mUrchA ke svara meM bolate haiM, unheM saccAI kA patA nahIM hai| nivRtti kA pariNAma ___bhagavAna mahAvIra nirvANavAdiyoM meM pradhAna rahe haiN| unhoMne nirvANa ke siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| unhoMne yaha nahIM kahA--tuma kucha bhI mata karo, saba kucha chor3a do| jaba taka jIvana hai, zarIra hai, taba taka AdamI ko saba kucha karanA hai| use dhIre-dhIre saMvara aura nirjarA kA vikAsa karanA hai, mUrchA ko tor3anA hai aura jisa dina mUrchA kA cakravyUha TUTegA, sUkSma zarIra ke bandhana bhI DhIle par3a jaaeNge| jaba sUkSma zarIra ke bandhana DhIle par3eMge, sUkSma zarIra bhI chUTa jAegA aura eka aisI avasthA kA vikAsa hogA, jisameM zarIra nahIM rhegaa| azarIra avasthA meM Ananda, caitanya aura zakti kA sAmrAjya hai| vahAM pahuMca jAne para zarIra kI bAta choTI lagane laga jAtI hai| eka zArIrika avasthA aura eka azarIra kI avasthA donoM kI tulanA kareM to hama nirvANa ke rAste ko samajha pAyeMge aura yaha nirvANavAdI avasthA hameM eka nayI dizA pradAna kregii| Aja pravRtti-bahulatA ke kAraNa mAnasika tanAva, ApA-dhApI, saMgharSa, chInA-jhapaTI, lUTa-khasoTa cala rahI hai / jaise-jaise samAja meM nivRtti kA vikAsa hogA, nivartaka dhArA kA vikAsa hogA, sAmAjika zoSaNa kama hogA, ApA-dhApI kama hogI, saMgharSa kama hogA, lUTa-khasoTa kama hogI aura pratyeka vyakti apane astitva kI sImA meM jIne kA prayatna kregaa| nirvANa kA artha hai apane astitva kI sImA meM jiinaa| 2010_03 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanmavAda AtmAeM ananta haiM aura jIva ananta haiM / yaha jainadarzana kA eka mukhya siddhAnta hai| AtmA aura jIva meM bheda nahIM hai| jainadarzana meM saMsArI AtmA ko AtmA kahA aura mukta AtmA ko jIva kahA gayA hai| AtmA aura jIva--donoM sApekSa zabda haiN| inameM bheda kiyA bhI jA sakatA hai aura nahIM bhI kiyA jA sakatA / rUpAntaraNa kA siddhAnta gayA ananta jIvavAda aura ananta AtmAvAda jainadarzana ko mAnya hai / ekAtmavAda ke sAmane prazna prastuta huA - AtmA eka hai to punarjanma kisakA hogA ? bhavAntara kisakA hogA ? janma-maraNa kA cakra kaise calegA? isa prazna ke samAdhAna meM kahA gayA--vAstava meM AtmA eka hai kintu vyavasthA kI dRSTi se vaha aneka haiN| jainadarzana meM vyavasthA kI dRSTi se nAnAtva kA prapaMca nahIM hai / vaha anekAtmavAdI hai / usake anusAra pratyeka AtmA apanA svatantra astitva rakhatI hai / usakA bhava- bhramaNa hotA hai, punarjanma hotA hai / aneka- AtmavAda ke AdhAra para punarjanma kI bAta bahuta saMgata baiThatI hai / saba AtmAeM jaise haiM vaise nahIM rahatIM kintu unakA rUpAntaraNa hotA rahatA hai| yaha rUpAntaraNa kA siddhAnta punarjanma ke rUpa meM vyAkhyAta huA hai / eka janma ke bAda dUsarA janma hotA rahatA hai| janma ke bAda maraNa aura maraNa ke bAda puna: janma - isa prakAra yaha janma aura maraNa kA cakra calatA rahatA hai / caturgativAda punarjanma ke lie kucha siddhAntoM kI vyAkhyA Avazyaka hai / pahalI bAta hai-- sthUla zarIra kA tyAga aura sUkSma zarIra kA nirantara vidyamAna honA / marane ke samaya sthUla zarIra chUTa jAtA hai para sUkSma zarIra kabhI nahIM chUTatA / saMsArI avasthA meM sUkSma zarIra nirantara vidyamAna rahatA hai / vaha sUkSma zarIra hI antarAla gati karatA hai, marane ke bAda gati karatA hai aura dUsarI gati meM jAtA hai / vaha vahAM jAkara phira sUkSma zarIra kA nirmANa karatA hai / yaha antarAla gati kI prakriyA, naye zarIra ke nirmANa kI prakriyA, punarjanma ke sAtha jur3I huI prakriyA hai| isake sAtha jur3A huA hai caturgati kA siddhAnta / 2010_03 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 / jaina darzana aura anekAnta cAra gatiyAM haiM-narka tiryaca, manuSya aura dev| SaDjIvanikAyavAda caturgativAda punarjanmavAda kA hI eka siddhAnta hai aura isI ke sAtha jur3A huA hai SaDajIvanikAyavAda / jIva eka hI rUpa meM nahIM rhtaa| jIva ke aneka rUpa haiN| jo jaisA hai vaha vaisA hI nahIM rhtaa| kucha darzana mAnate haiM--manuSya marakara manuSya hotA hai aura pazu marakara pazu hotA hai| jainadarzana ne isa abhimata ko svIkRta nahIM kiyaa| usane punarjanma ke siddhAnta kI, janma-maraNa ke cakra ke siddhAnta kI, jo vyAkhyA kI hai, usase SaDajIvanikAyavAda kA siddhAnta phalita hotA hai / jIvoM ke chaha nikAya hote haiM / pRthvIkAya, apakAya, taijasakAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya-ye chaha nikAya haiM / ina nikAyoM meM jIva bhramaNa karatA rahatA hai / narakagati, degagati aura manuSyagati--inameM trasanikAya hotA hai| tiryaMca-gati meM zeSa pAMca nikAya hote haiM, vasanikAya bhI hotA hai / pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati meM bhI AtmA hotI hai| ina pAMcoM nikAyoM ko jIva mAnanA jainadarzana kI maulika prasthApanA hai| kisI bhI bhAratIya yA pAzcAtya darzana meM jIvoM kA aisA vargIkaraNa upalabdha nahIM hotaa| AtmA ke tIna vibhAga __ arastU ne AtmA ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai.. vanaspati * pazu-pakSI . . manuSya pleTo ne bhI AtmA ke tIna varga prastuta kie haiM * bauddhika AtmA * abauddhika kulIna AtmA * abauddhika akulIna AtmA jainadarzana kI maulika vizeSatA __ jainadarzana meM jIvanikAyavAda kA jo nirUpaNa hai, vaha kisI bhI bhAratIya yA abhAratIya darzana meM prApta nahIM hai / yaha jainadarzana kI apanI maulika vizeSatA hai| kucha vicArakoM kA abhimata hai-yaha jIvanikAyavAda kA vargIkaraNa avikasita mAnava yA AdikAlIna samAja ke cintana kA pratiphala hai / AdikAlIna prakRti ke pratyeka tattva ko deva mAnA jAtA rahA hai| pAnI ko deva mAnA gayA, pahAr3a, nadI, sarovara, agni 2010_03 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanmavAda / 141 sabako deva mAnA gyaa| cAra bhUta mAne gae - pRthvI, agni, jala aura vAyu / yadi AkAza ko mAneM to paMcabhUta ho jAte haiN| ho sakatA hai-- mahAvIra ne isa paMcabhUtavAda kA jIva ke rUpa meM vyAkhyAna kara diyA athavA prakRti ke pratyeka tattva ko deva mAnane kI bAta ke AdhAra para unheM jIva mAna liyA gayA / jIvanikAyavAda kisI kA anukaraNa nahIM hai T Adhunika vicArakoM ke isa cintana meM saccAI nahIM lagatI, unakA cintana bahuta gaharA nahIM lagatA / bhagavAna mahAvIra ne ina chaha nikAyoM kI jo vyavasthA kI, usakA AdhAra unakA atIndriya jJAna thaa| unhoMne SaDajIvanikAya kA sAkSAtkAra kara usakA nirUpaNa kiyaa| unake nirUpaNa ko AropaNa nahIM kahA jA sktaa| unhoMne pratyeka jIvanikAya ko dekhA, pratyeka jIvoM ke lakSaNoM ko dekhA aura usake pazcAta yaha vargIkaraNa prastuta kiyaa| yaha sAkSAtkArapUrvaka kiyA gayA vargIkaraNa hai / isakA prAmANya hai -- SaDajIvanikAyavAda kI vizada vyAkhyA / eka pRthvIkAya kA jIva sacitta hai, sajIva hai / miTaTI ke eka Dhele meM asaMkhya jIva hote haiM / ve zvAsa lete haiM, AhAra karate haiM, unakA AyuSya kitanA hotA hai, ve kahAM se Ate haiM ? marakara kahAM jyoM haiM ? unakA kina-kina gatiyoM se Agamana hotA hai ? kina-kina gatiyoM se gamana hotA hai ? unameM kitanA jJAna hotA hai ? kitanA kaSAya hotA hai ? Adi-Adi aneka pahaluoM se pratyeka jIvanikAya ke saMdarbha meM vistRta vizleSaNa kiyA gayA hai| isalie yaha devavAda yA prakRtivAda kA AropaNa, nakala yA anukaraNa nahIM hai / yadi kevala deva zabda ke sthAna para jIva zabda kA prayoga hotA to zAyada yaha prazna ho sakatA thA kintu mahAvIra ne pratyeka jIvanikAya kA vizada evaM vaijJAnika vivecana kiyA hai| isa vivecana ke AdhAra para yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA - SaDajIvanikAyavAda, prakRtivAda yA AdimakAlIna cintana kA hI vikasita rUpa hai / jainadarzana meM vikAsavAda SaDajIvanikAyavAda ananta jIvoM ke parivartana kA mAdhyama banatA hai| isa AdhAra para vikAsavAda ko samajhanA bhI Avazyaka hai / DArvina ne vikAsavAda kI vyAkhyA jaivika vikAsa ke AdhAra para kii| sAMkhyadarzana meM vikAsavAda kI vyAkhyA eka zAzvata siddhAnta ke AdhAra para huI hai| jainadarzana meM pratipAdita vikAsavAda kA krama bahuta mahattvapUrNa hai / isameM indriyoM ke AdhAra para vikAsa kA siddhAnta pratiSThita kiyA gayA / ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya- ye pAMca vibhAga jIvoM 2010_03 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 / jaina darzana aura anekAnta ke kramika vikAsa ke AdhAra para prastuta hue haiN| indriya ke AdhAra para jIvoM kA yaha vargIkaraNa kahIM bhI prApta nahIM hai, kisI bhI darzana meM prApta nahIM hai| pahalI zreNI ke jIva ve hote haiM, jinameM kevala sparzana indriya kA hI vikAsa hotA hai| dUsarI zreNI ke jIva ve hote haiM, jinameM do indriyoM kA vikAsa hotA hai-- sparzana aura rasana -- tvacA, aura jIbha / tIsarI zreNI ke jIvoM meM tIna indriyoM kA vikAsa hotA hai - sparzana, rasana, ghrANa / cauthI zroNI ke jIvoM meM cAra indriyoM kA vikAsa ho jAtA hai-- sparzana, tasana, ghrANa aura cakSu | pAMcavI zreNI ke jIvoM meM pAMcoM indriyAM vikasita hotI hai-- sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra / isa AdhAra para vikAsavAda ko bahuta vyavasthita DhaMga se samajhA jA sakatA hai / I 1 vikAsa kI nyUnatama AvazyakatA jIva meM pahale eka indriya kA vikAsa hotA hai, sparzana indriya kA vikAsa hotA hai / yaha vikAsa kI nyUnatama AvazyakatA hai| dUsarI avasthA meM jIbha kA vikAsa hotA hai yAnI vANI kA vikAsa ho jAtA hai, bolane kI kSamatA udbhUta ho jAtI hai / ekendriya jIva bilkula mUka hote haiM, dvIndriya jIva meM cakhane aura bolane kI kSamatA A jAtI hai / aMgalI avasthAoM meM kramaza: eka-eka indriya kA vikAsa hotA hai-- gaMdha zakti kA vikAsa, darzana zakti kA vikAsa aura zravaNa zakti kA vikAsa / sunane kI kSamatA hone para sAmAjika jIvana kA pUrNarUpa banatA hai| sAmAjika jIvana kI do vizeSatAeM haiM - bolanA aura sunanA / agara bolane aura sunane kI bAta nahIM hotI to samAja kA vikAsa nahIM hotaa| samAja kA vikAsa huA hai vANI ke AdhAra para / jinameM bolane kI kSamatA nahIM hai, sunane kI kSamatA nahIM hai, unakA samAja nahIM banatA / vikAsa kA vaijJAnika krama paMcendriya jIvoM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA-- samanaska aura amanaska / kucha paMcendriya jIva aise hote haiM jinameM mana kA vikAsa nahIM hotA / unameM iMdriyAM pAMcoM hotI haiM, kintu mana vikasita nahIM hotA / kucha paMcendriya jIva aise haiM, jinameM mana kA vikAsa hotA hai / vikAsa kA vyavasthita krama hai-- eka indriya se caleM aura mAnasika vikAsa kI bhUmikA taka pahuMca jaaeN| indriya kA vikAsa, vANI kA vikAsa aura mAnasika vikAsa -- yaha vikAsa kA eka vaijJAnika krama hai| mAnasika vikAsa aura pAMca indriyoM ke AdhAra para kiyA gayA jIvoM kA vargIkaraNa eka vikAsa-krama 2010_03 1 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanmavAda / 143 kI sUcanA dene vAlA vargIkaraNa hai| pAMca indriyoM kA prastuta krama jainadarzana kI apanI maulika vizeSatA hai| kisI bhI darzana meM pAMca indriyoM kA yaha krama svIkRta nahIM hai| sAMkhyadarzana meM pAMca indriyoM ko svIkAra kiyA gyaa| anya darzanoM meM bhI pAMca indriyoM ko svIkRta kiyA gyaa| kintu indriyoM kA yaha krama-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrota--kisI bhI darzana meM svIkRta nahIM hai| sAMkhyadarzana meM pahalI indriya hai-netra / AMkha jIva kA pahalA vikAsa nahIM hai| prANI kA pahalA vikAsa hai sprshn| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai-indriyoM kA prastuta krama jaina darzana kI apanI sUjha-bUjha se upajA huA hai| sAdhanA kA uddezya ___ jIvanikAyavAda aura punarjanmavAda-ina donoM ke AdhAra para sAdhanA ke aneka sUtra upalabdha hote haiN| prazna hotA hai--sAdhanA kyoM kI jAe? uddezya kyA hai? sAdhanA kA uddezya hai-janma-maraNa ke cakravyUha ko tor3anA, vikAsa kI uccatama bhUmikA para pahuMca jaanaa| vikAsa kI uccatama bhUmikA hai- mana se pare kA jJAna / mana kI bhUmikA taka kA jJAna vikAsa kI sAmAnya bhUmikA hai kintu vikAsa kI ucca bhUmikA hai aMtIndriya cetanA kA vikAsa, jahAM mana samApta ho jAtA hai, mana kI AvazyakatA nahIM rahatI / amanaska avasthA kI bhUmikA taka pahuMca jAnA vikAsa kA mukhya bindu hai| yaha vikAsa taba saMbhava hai jaba janma aura maraNa ke cakra-vyUha ko tor3a diyA jaae| ____ mujhe janma na lenA par3e, isa dhAraNA ke AdhAra para aneka logoM ne sAdhanA kI dizA meM prasthAna kiyA hai| Agama sAhitya meM aisI aneka ghaTanAeM upalabdha haiM / eka virakta AtmA ne vairAgya ke svara meM kahA--'mujhe bAra-bAra janma aura maraNa na karanA par3e isalie maiM muni bananA cAhatA huuN|' isIlie janma aura maraNa ko duHkha mAnA gayA hai / jainadarzana meM duHkhavAda svIkRta hai / bauddha darzana bhI duHkhavAdI hai| duHkhavAda ke cAra mukhya aMga batalAe gae--janma, maraNa, bur3hApA aura rog| duHkhavAda ke ye cAra aMga haiN| para vyavahAra kI dRSTi se dekheM to janma lenA duHkha pratIta nahIM hotaa| prazna ho sakatA hai-janma-maraNa ko duHkha kyoM mAnA gayA? janma aura maraNa ko uccatama vikAsa kI dRSTi se hI duHkha mAnA gayA hai| jaba taka yaha janma-maraNa kA cakra hai taba taka AtmA kA ucca vikAsa nahIM ho sktaa| ye AtmA ke ucca vikAsa meM bAdhaka haiM / bAdhA dene vAlA duHkha karane vAlA hotA hai / bAdhaka tatva duHkhada hotA hai| janma aura maraNa--ye vikAsa meM bAdhaka hai isalie duHkha haiN| isa duHkhavAda ke 2010_03 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 / jaina darzana aura anekAnta AdhAra para sukha kI kalpanA kI gii| duHkhavAda aura sukhavAda --- donoM jur3e hue haiN| vyakti ko duHkha se sarvathA mukti pAkara sukha kI usa bhUmikA taka pahuMcanA hai jahAM koI duHkha na ho / sukha kI paribhASA bhAratIya cintana meM, AdhyAtmika cintana meM usa sukha ko sukha nahIM mAnA gayA, jisakA pariNAma duHkhada hotA hai| use sukha mAnA gayA, jisakA pariNAma sukhada hotA hai / jisa pravRtti se pravRttikAla meM bhI sukha hotA hai aura pariNAmakAla meM bhI sukha hotA hai, vaha sukha hai / indriyoM ke jitane viSaya haiM, pravRtti kAla meM sukha dete haiM kintu pariNAmakAla meM duHkhada ho jAte haiN| isalie unheM duHkha hI mAnA gayA / indriya viSayoM ko sukha nahIM mAnA gayA kintu sukha unheM mAnA gayA, jo pravRttikAla aura pariNAmakAladonoM avasthAoM meM sukhada hote haiM, jinameM kahIM bhI duHkha kA anubhava nahIM hotA / janma aura maraNa kA cakra TUTe, yaha vairAgya yA AtmA kI sAdhanA kA mUla AdhAra rahA hai / jo mauta se DaratA hai, vaha mauta se chuTTI pA letA hai| jo mauta se AzaMkita hai, jo yaha nahIM cAhatA ki maiM marUM, vaha mauta se chuTTI pA letA hai / mRtyu se amaratva kI ora prasthAna, cirasukha kI dizA meM prasthAna hai / adhyAtmavAda : mUla bIja kI khoja SaDajIvanikAyavAda, punarjanmavAda, vikAsavAda aura vairAgyavAda - saba milakara adhyAtmavAda ko janma dete haiM, adhyAtmavAda ke ye mUlabhUta AdhAra tatva bana jAte haiN| Aja adhyAtma kI bahuta carcA hai| jaba taka jIvanikAya ko nahIM samajhA jAtA, punarjanma ko nahIM samajhA jAtA, jaivika vikAsa ko nahIM samajhA jAtA aura isa paribhramaNa ke cakra ko nahIM samajha liyA jAtA, taba taka adhyAtmavAda kI bAta samajha meM nahIM A sakatI / adhyAtmavAda mUla bIja kI khoja hai| punarjanma kA bIja kahAM hai ? duHkha kA bIja kahAM hai ? janma aura maraNa ke cakra kA bIja kahAM hai ? ina sAre bIjoM kI khoja karanA adhyAtmavAda hai / rAga aura dveSa--ye do mUlabhUta bIja haiN| ina bIjoM kA aMkuraNa hotA hai to jIvoM kA vistAra hotA hai / rAga aura dveSa ke kAraNa chaha jIvanikAya banate haiN| yadi rAga-dveSa nahIM hotA to jIvoM ke chaha nikAya nahIM banate / kevala eka hI nikAya rahatA, kevala AtmavAda hotA kintu jIvoM kA vistAra nahIM hotaa| jIvoM kA jo vistAra huA hai nAnAtva huA hai, vaha roga aura dveSa ke kAraNa huA hai / I 2010_03 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanmavAda | 145 AtmAeM anaMta haiM aura unakA svataMtra astitva hai| kintu AtmA ke nikAya nahIM banate / AtmA anaMta haiM aura unakA svataMtra astitva hai kintu AtmA ke nikAya nahIM banate / AtmA anikAya hotI, kevala mukta AtmA hI hotI, ucca bhUmikA meM pratiSThita AtmA hI hotI / yadi rAga-dveSa kA bIja nahIM hotA to indriyoM ke AdhAra para jIvoM ke pAMca varga kabhI nahIM bnte| indriyAM hotI hI nhiiN| rAga-dveSa nahIM hotA to zarIra nahIM hotA aura zarIra nahIM hotA to indriyAM nahIM hotI, mana nahIM hotA, koI prapaMca yA vistAra nahIM hotA / isa bhASA meM vedAnta kI bhASA ko ThIka samajhA jA sakatA hai-eka AtmA hai aura yaha sArA jagata usakA prapaMca hai / jainadarzana kI bhASA hogI-kevala AtmAeM haiM, anaMta AtmAeM haiM kintu una AtmAoM kA sArA prapaMca rAga-dveSa ke kAraNa huA hai| dharma kI paribhASA mUla bIja hai rAga aura dveSa / AtmA ke bhItara gaharAI meM jAkara rAga-dveSa ke bIja ko khojanA yA prapaMca bar3hAne vAle tattvoM ko khojanA adhyAtmavAda hai| sarala bhASA meM kaheM to rAga aura dveSa--ina do meM rahanA aura jInA anadhyAtmavAda, bhautikavAda yA paudgalikavAda hai tathA rAga-dveSa mukta kSaNoM meM rahanA aura jInA adhyAtmavAda hai| prekSAdhyAna kI sAdhanA priya aura apriya saMvedana se mukta jIvana jIne kA abhyAsa hai| kevala AMkha mUMdakara baiTha jAnA, zarIra ko sthira banA lenA hI prekSAdhyAna nahIM hai| prekSAdhyAna kA artha hai-rAga-dveSa-mukta kSaNa meM jIne kA abhyaas| yahI dharma ke vikAsa kA pahalA bindu hai / rAga-dveSa sAre gati-cakra ko vistAra detA hai, AtmA ke svarUpa ko AvRta karatA hai| yadi AtmA ke anAvRta svarUpa ko pAnA hai to usake lie rAga-dveSa ko kSINa karanA Avazyaka hai / yaha dharma kA udgama sthala hai| yahAM se dharma kA srota bahatA hai, dharma kI nadI prasphuTita hotI hai| dharma kA svarUpa hai rAga-dveSa ko kSINa krnaa| dharma kI sIdhI sarala paribhASA kI jA sakatI hai--jahAM-jahAM rAga-dveSa kI pravRtti hai, vahAM-vahAM adharma hai aura jahAM-jahAM rAga-dveSa kI nivRtti hai, vahAM-vahAM dharma hai| dhyAna, dharma kA hI eka aMga hai, vaha usase bhinna nahIM hai / dhyAna kI paribhASA bhI yahI hogI-rAga-dveSa-mukta kSaNa dhyAna kA kSaNa hai, rAga-dveSa-yukta kSaNa adhyAna kA kSaNa hai| dharma kI AdhyAtmika dhAraNA hama vistAra se calate-calate bIja taka pahuMca jAeM / bIja ko naSTa karanA bahuta 2010_03 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 / jaina darzana aura anekAnta sarala hotA hai| jaba bIja baragada bana jAtA hai taba use ukhAr3anA bahuta kaThina ho jAtA hai| sAre duHkhoM kA bIja hai-rAga aura dveSa / jo isa tathya ko samajha letA hai, vaha ina bIjoM ko naSTa karane ke lie prayalazIla banatA hai, ina bIjoM ko naSTa karane kI kuMjI usake hAtha meM A jAtI hai| ___yaha tatvajJAna, jIva ke vistAra kA jJAna, duHkhavAda kA jJAna, bhavabhramaNa yA caturgati paryaTana kA jJAna Avazyaka hai, jisase hama mUla bIja ko pakar3a sakeM jaura dharma kI mUla dhAraNA ko pakar3a skeN| jainadarzana ne dharma kI jo AdhyAtmika dhAraNA dI hai, vaha saMpradAyAtIta hai| dharma kI jo dhAraNA AdhyAtmika nahIM hotI, samAja pratiSThita hotI hai, vaha saMpradAyAtIta nahIM ho sktii| usake sAtha sampradAya yA jAti kA baMdhana banA rhegaa| vaha jAti aura sampradAya se mukta hokara kabhI Age nahIM bar3ha sktii| jo dharma AdhyAtmika dhAraNA para avasthita hotA hai, usake sAtha jAti yA sampradAya kA baMdhana nahIM hotaa| isIlie jainadarzana ne jAtivAda ko atAttvika batAyA, sampradAya ke baMdhana ko svIkAra nahIM kiyaa| adhyAtma kI bhUmikA para jainadharma bhagavAna mahAvIra ne kahA--eka vyakti sampradAya ko chor3a detA hai kintu dharma ko nahIM chodd'taa| vaha dharma ko nirantara banAe rakhatA hai, kintu sampradAya ko chor3a detA hai| eka vyakti aisA hotA hai, jo dharma ko chor3a detA hai kintu sampradAya ko nahIM chodd'taa| ye vikalpa tabhI sambhava haiM, jaba dharma aura sampradAya eka nahIM ho / yadi dharma aura sampradAya eka hote to ye vikalpa nahIM banate / dharma aura sampradAya ko eka mAnane kA artha hai--jahAM sampradAya hai vahAM dharma hai aura jahAM dharma hai vahAM sampradAya hai| jainadharma sampradAyAtIta hai, jAtivAda se atIta hai isalie vaha zuddha adhyAtma kI bhUmikA para avasthita dharma hai| jIvanikAyavAda ke siddhAnta se dharma kI mUla dhAraNA-adhyAtmavAda taka pahuMcA jA sakatA hai| kisa prakAra saMsAra kA vikAsa hotA hai? kisa prakAra se usako sImita aura saMkucita kiyA jA sakatA hai? usako samajhane kI prakriyA bahuta AdhyAtmika hai| yadi vaha prakriyA prApta ho jAtI hai to hama apanI AtmA ko ucca vikAsa kI bhUmikA taka le jA sakate haiN| ____ 2010_03 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAda jainadarzana ne samyak darzana ko bahuta mahattva diyA hai| hama dekhate haiM, kintu dekhane ke pIche eka vizeSa prakAra kA bodha hotA hai| hama paryAya ko jAnate haiM, dravya ko nahIM jAnate / hamArA sArA dRSTikoNa paryAyavAcI hai| hama manuSya ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM jaante| hama pazu ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM jaante| hama kIr3e-makor3e ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM jaante| hama per3a-paudhoM ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM jAnate / per3a-paudhe, kIr3e-makor3e, gAya-bhaiMsa aura AdamI mUla vastu nahIM hai, mUla dravya nahIM hai| mUladravya sadA parde ke pIche rahatA hai| jo sAmane AtA hai, vaha usakA eka kaNa yA eka paryAya hotA hai / hama paryAya ko dekhate haiM, dravya ko nahIM dekhte| per3a-paudhe, kIr3e-makor3e, gAya-bhaiMsa aura AdamI - ye saba paryAya haiN| hama paryAya ko dekhate haiM, paryAya ko jAnate haiM / isIlie hamArA Agraha paryAya meM Abaddha ho jAtA hai / sarala hai paryAya kA darzana - paryAya kA darzana bahuta sarala hai / isIlie paryAyavAdI darzana bahuta vaijJAnika darzana lagatA hai| paryAyavAdI darzana jo sAmane hai, usakA nirUpaNa karatA hai aura jo sAmane nahIM hai, usako asvIkAra kara detA hai / yaha bahuta sIdhA mArga hai / jo sAmane thA, usako vyAkRta kara diyA gayA aura jo sAmane nahIM thA usako avyAkRta kara diyA gayA / yaha paryAyavAdI darzana hai| manuSya eka paryAya hai kintu kyA vaha paryAya hI hai ? paryAyavAda ke AdhAra para pahale aura pIche kI bAta nahIM socI jA sakatI, kevala vartamAna kI bAta socI jA sakatI hai| manuSya paryAya hai| usase pahale kyA thA aura bAda meM kyA hogA, paryAyavAda ke AdhAra para isakA nirdhAraNa nahIM kiyA jA sakatA / jo vyakti abhI hai, vaha bAda meM kyA hogA aura vaha pahale kyA thA, yaha paryAyavAdI dRSTikoNa meM nahIM socA jA sakatA / do dRSTikoNa eka darzana kA dRSTikoNa hai-- jo dRzya hai, vaha saccAI nahIM hai / usa darzana kA svara isa rUpa meM prakaTa huA-- brahma satyaM jagat mithyA / brahma satya hai aura yaha jagata 2010_03 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 / jaina darzana aura anekAnta mithyA hai| jo dikha rahA hai, vaha asAra hai, mithyA hai| dUsare darzana kA dRSTikoNa hai-pratyeka paryAya vartamAna hai, kSaNika hai| samApta hone ke bAda kucha bhI nahIM hotaa| yaha mithyA kA siddhAnta paryAya ke AdhAra para calatA hai| jitane paryAya haiM, ve saba mithyA haiM / eka dRSTi se vicAra kareM to paryAya mithyA hai, yaha kahanA bhI asaMgata nahIM hai| paryAya ko mithyA kahA jA sakatA hai / jo abhI hai vaha bAda meM nahIM bhI ho sakatA hai / use mithyA, jhUTha, mAyA yA dhokhA mAna leM to koI asvAbhAvika bAta nahIM lgtii| hamAre sAmane do dRSTikoNa haiN| eka dRSTikoNa paryAya ko satya batalA rahA hai aura dUsarA dRSTikoNa paryAya ko mithyA batalA rahA hai| eka ora jagat mithyA aura brahma satyaM kA ghoSa hai to dUsarI ora jagat satya aura brahma avyAkRta kA udghoSa hai| brahma kA koI patA nahIM hai, AtmA kA koI patA nahIM hai| jo dRzya nahIM hai, vaha satya nahIM hai / jo dRzya hai, vaha satya hai / paryAya dRzya hai| dravya dRzya nahIM hai| jJeya tatva do haiM dravya aura paryAya-ina do ke AdhAra para sAre vicAroM kA vikAsa huA hai, sAre darzanoM kA vikAsa huA hai| jitane bhI darzana haiM ve yA to dravyavAdI haiM yA pryaayvaadii| dravyavAdI darzana dravya kI vyAkhyA kara rahe hai, nitya aura zAzvata kI vyAkhyA kara rahe haiN| paryAyavAdI darzana anityavAdI darzana hai| tIsarA koI darzana nahIM hai| dravyavAdI darzanoM ne dravya kI vyAkhyA kI aura pratyeka dravya ko kUTastha nitya btaayaa| dravya nitya hai| nitya hI satya hai, jo anitya hai, vaha satya nahIM hai| eka sUtra bana gayA-zAzvata satya aura azAzvata mithyA / paryAyavAdI darzanoM ne paryAya kI vyAkhyA kii| unake lie parivartana satya hai aura jo nahIM badalatA hai, vaha asatya hotA hai| jaina AcAryoM ne isa samasyA para vicAra kiyaa| unheM lagA--donoM dRSTiyAM ThIka nahIM haiN| donoM meM kamiyAM haiM / jJeya padArtha do haiM--dravya aura paryAya / inake sivAya jAnane kA koI viSaya hI nahIM hai| sArA jJeya viSaya ina do bhAgoM meM hI vibhakta hotA hai| viSaya do haiM to jAnane kI dRSTiyAM bhI do hI hoNgii| dravya ko jAnane vAlI dRSTi dravyArthika naya hai aura paryAya ko jAnane vAlI dRSTi paryAyArthika naya hai| anekAnta aura samyak darzana prazna hotA hai--samyak darzana kyA hai? dravya ko jAnane vAlI dRSTi dravya meM aTaka jAtI hai to vaha mithyA darzana hai aura paryAya ko jAnane vAlI dRSTi paryAya meM 2010_03 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntAvAda / 149 aTaka jAtI hai to vaha bhI mithyA darzana hai| dravya ko jAnane vAlI dRSTi dravya kA pratipAdana karatI hai kintu paryAya ko asvIkAra nahIM karatI aura paryAya ko jAnane vAlI dRSTi paryAya kA pratipAdana karatI hai kintu dravya ko asvIkAra nahIM krtii| donoM dRSTiyAM paraspara sApekSa ho jAtI haiM / isakA nAma hai samyak darzana / nirapekSa dRSTi mithyA darzana aura sApekSa dRSTi samyak darzana / ____ anekAnta aura samyak darzana--donoM samAna artha vAle bana jAte haiM / dravyArthika aura paryAyArthika-donoM dRSTiyAM alaga-alaga hotI haiM to ekAntavAda hotA hai| dravyArthika aura paryAyArthika-donoM dRSTiyAM sApekSa hotI haiM, saMyukta ho jAtI haiM to anekAntavAda prastuta ho jAtA hai / donoM dRSTiyoM kA alaga honA mithyA darzana hai aura donoM dRSTiyoM kA saMyukta honA samyak darzana hai| isakA artha hai-anekAnta aura samyak darzana--donoM paryAyavAcI haiM, ekAnta aura mithyAdarzana-donoM paryAyavAcI haiN| anekAnta ke niSkarSa jainadarzana ne dravya aura paryAya kI vyAkhyA anekAnta ke AdhAra para kii| isalie jainadarzana na dravyavAdI hai aura na paryAyavAdI hai / vaha dravya ko bhI asvIkAra karatA hai aura paryAya ko bhI svIkAra karatA hai| isI AdhAra para jainadarzana ke sandarbha meM kahA gayA vaha na nityavAdI hai aura na anityavAdI hai kintu nityAnityavAdI hai| vaha na sAmAnyavAdI hai aura na vizeSavAdI hai kintu sAmAnyavizeSavAdI hai / na ekavAdI hai aura na anekavAdI hai, kintu ekAnekavAdI hai| vaha na astivAdI hai aura na nAstivAdI hai, kintu astinAstivAdI hai / ye sAre niSkarSa anekAnta ke AdhAra para . phalita hue haiN| zAzvatavAda kI samasyA mUla dRSTiyAM do haiM--dravyanaya aura paryAyanaya / jitanA nityatA kA aMza hai, jitanA zAzvata hai, usakA pratipAdana karane vAlI dRSTi dravyadRSTi hai, dravyArthika dRSTi hai| jitanA parivartana kA aMza hai, jitanA anitya hai, usakA pratipAdana karane vAlI dRSTi paryAyArthika dRSTi yA paryAyArthika naya hai| do hI tatva pratyeka darzana ke sAmane haiM--nitya aura anitya, zAzvata aura azAzvata / jainadarzana zAzvatavAdI nahIM hai / zAzvatavAdI ko kucha karane kI jarUrata nahIM hotii| sAdhanA kA vidhAna banAne kI jarUrata nahIM hotii| AtmA zAzvata hai, nitya hai, jaisA hai vaisA rahegA to sAdhanA kI koI AvazyakatA nahIM 2010_03 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 / jaina darzana aura anekAnta hai| vyakti sAdhanA kisalie kare? yadi AtmA meM parivartana nahIM hotA hai to sAdhanA vyartha hai / yadi parivartana hotA hai to zAzvatatA kA siddhAnta khaMDita ho jAtA hai| donoM ora se virodha prastuta ho jAtA hai| ekAMgI dRSTikoNa meM donoM ora se samasyA AtI hai| tarka jaina AcAryoM kA jainAcAryoM ne eka tarka prastuta kiyA naikAntavAde sukha duHkhabhAgo na puNya-pApe na baMdhamokSau / ___ekAntavAda meM sukha aura duHkha kA bhoga nahIM ho sakatA, baMdha aura mokSa nahIM ho sktaa| puNya aura pApa nahIM ho sktaa| agara AtmA badalatA nahIM hai to yaha nahIM mAnA jA sakatA ki vaha pahale duHkhI thA aura aba sukhI bana gyaa| pahale duHkhI thA aura aba sukhI bana gayA, isakA artha hai ki AtmA pahale eka avasthA meM thA aura aba dUsarI avasthA meM A gayA, parivartana ho gyaa| agara AtmA parivartita nahIM hotA hai to yaha nahIM kahA jA sakatA ki pahale duHkhI thA, bAda meM sukhI bana gyaa| pahale sukhI aura bAda meM duHkhI, yaha sthiti parivartanazIla padArtha meM hI ghaTita ho sakatI hai| isIlie jainadarzana ne AtmA ko na sarvathA zAzvata mAnA aura na sarvathA azAzvata mAnA / AtmA zAzvata bhI hai aura azAzvata bhI hai / AtmA zAzvata hai, isalie usakA astitva nAnA paryAyoM meM parivartita hotA rahatA hai| vaha kabhI sukhI banatA hai aura kabhI duHkhI banatA hai| vaha kabhI manuSya banatA hai aura kabhI pazu banatA hai| ___yadi AtmA zAzvata hai to puNya aura pApa kI vyavasthA ghaTita nahIM ho sktii| vaha alipta hai, zAzvata hai to mAnanA hogA ki sAre saMsAra kI hatyA karake bhI AtmA usameM lipta nahIM ho sktaa| kyoMki vaha zAzvata hai, jaisA hai, vaisA hI rahatA hai, usameM eka rAI kA bhI pharka nahIM pdd'taa| isa sthiti meM na puNya kI bAta ho sakatI hai aura na pApa kii| vyakti kucha bhI kare, na puNya hogA aura na pApa hogaa| yadi AtmA zAzvata hai to baMdha aura mokSa kI vyavasthA bhI ghaTita nahIM ho sakatI / prazna hogA--AtmA zAzvata hai to baMdha kisakA aura mokSa kisakA? ye sAre parivartanazIla padArtha meM hI ghaTita ho sakate haiN| jainadarzana kI bhASA jainadarzana ke anusAra jaisI eka AtmA hai, vaisA hI eka paramANu hai / bahuta bAra kahA jAtA hai-AtmA amara hai, zarIra maratA hai, yaha jainadarzana kI bhASA nahIM hai| 2010_03 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntAvAda / 151 AtmA amara hai, yaha sarvathA sahI nahIM hai| eka paramANu amara hai to AtmA bhI amara hai / AtmA amara hai to eka paramANu bhI amara hai / koI pharka nahIM hai| agara paramANu maratA hai, zarIra maratA hai to AtmA bhI maratA hai| prazna hotA hai--zarIra kyA hai? zarIra mUla dravya nahIM hai / zarIra eka paryAya hai| mUla dravya hai paramANu / zarIra nahIM rahA, hama kahate haiM-amuka vyakti mara gyaa| vastuta: naSTa kucha bhI nahIM huaa| kevala rUpAntaraNa huaa| jo paramANu zarIra ke rUpa meM the, ve zarIra ke rUpa meM samApta ho gae aura dUsare rUpa meM badala ge| eka sArvabhauma siddhAnta hai-jitane dravya isa saMsAra meM haiM, utane hI haiM, utane hI the aura utane hI rheNge| eka bhI paramANu na adhika hogA aura na nyUna hogaa| kucha bhI parivartana nahIM hogaa| parivartana kA siddhAnta aparivartana ke siddhAnta se jur3A huA hai| samasyA yaha hai--jo kevala dravyArthika naya ko mAnakara calate haiM, ve kabhI parivartana kI vyAkhyA nahIM kara sakate aura jo kevala parivartana ko . mAnakara calate haiM, ve mUla srota kI vyAkhyA nahIM kara sakate, mUla astitva kI vyAkhyA nahIM kara skte| samanvaya kI maulika dRSTiyAM bauddha darzana paryAyavAdI darzana hai / jaba usake sAmane AtmA Adi ke prazna Ae to unheM avyAkRta kahakara TAla diyA gyaa| kyoMki ekAntavAda ke dvArA unakI samyak vyAkhyA ho nahIM sktii| jainadarzana ne ina donoM dRSTiyoM-dravyArthika dRSTi aura paryAyArthika dRSTi kA samanvaya kiyaa| jainadarzana ne kahA-mUla tatva bhI hai aura paryAya bhI hai| isalie usane dravya kI vyAkhyA bhI kI aura paryAya kI vyAkhyA bhI kii| usane zAzvata aura azAzvata--donoM kA samanvaya saadhaa| Aja ke vicAraka aura vidvAna kahate haiM--jainadarzana maulika darzana nahIM hai / yaha dUsare darzanoM kA samuccaya hai| dUsare darzanoM ke vicAroM kA eka pulindA hai| yaha dhAraNA kyoM banI? isakA AdhAra banA-jaina AcAryoM kI samanvaya dRSTi / jaina AcAryoM ne samanvaya kiyA nayoM ke AdhAra pr| yaha unakA samanvayaparaka dRSTikoNa thaa| samanvaya kA dRSTikoNa jina dRSTiyoM se kiyA, ve unakI apanI maulika thiiN| kintu jaba samanvaya sAdhA to dUsaroM ko lagA-yaha nityavAda sAMkhyadarzana kA hai| sAMkhya, AtmA ko kUTastha nitya mAnatA hai| yaha nityavAda vedAnta kA siddhAnta hai| anityavAda bauddhoM kA siddhAnta hai| jainoM ne nityavAda sAMkhya aura vedAnta se le liyA aura anityavAda-paryAyavAda bauddhoM se le liyaa| yaha lene kA prazna nahIM thaa| yaha prazna thA samanvaya kaa| 2010_03 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 / jaina darzana aura anekAnta svasamaya : parasamaya jainAcAryoM ne samanvaya kiyA / AcArya siddhasena aura samantabhadra se lekara AcArya haribhadra aura upAdhyAya yazovijaya taka aura Aja AcArya zrI tulasI taka bhI yaha paramparA barAbara cala rahI hai| jaina loga saba dRSTiyoM kA samanvaya sAdhate haiN| ve ekAnta dRSTi se kisI tattva kI vyAkhyA nahIM kara sakate / ve pratyeka tattva meM samanvaya khojate haiN| unakA cintana hotA hai--yaha bAta kisa apekSA se kahI jA rahI hai| jo kahA jA rahA hai, vaha galata nahIM hai para yaha parasamaya kyoM kahA jA rahA hai ? yaha ekAnta dRSTi se aisA mAnA jA rahA hai / yadi parasamaya ko sApekSa kara diyA jAe to vaha svasamaya bana jAegA / svasamaya aura parasamaya meM bahuta antara nahIM hai / ratna alaga - alaga par3e haiM, unakI eka mAlA banA dI jAe, ratnAvali bana jAegI, hAra bana jaaegaa| jabataka ratna alaga-alaga par3e haiM, ratnAvali nahIM bana paaegii| unheM piro diyA gayA to ratnAvali yA hAra bana gayA / aneka vicAra alaga-alaga par3e haiM, bikhare hue haiM aura apane hI vicAra para ar3e hue haiM to ve parasamaya haiN| una sabako milA diyA jAe to svasamaya bana jAegA / nityavAda sahI nahIM hai / anityavAda sahI nahIM hai / nitya aura anityadonoM ko milA diyA jAe to donoM samyak bana jAeMge, svasamaya bana jAeMge / parivartana : aparivartana AcArya siddhasena ne likhA- dravyArthika naya bilkula sahI hai| yadi dravyArthika naya bilkula sahI hai to sAMkhya kA kUTastha nitya bhI bilkula sahI hai / paryAyArthika naya bilkula sahI hai aura yadi paryAyArthika naya sahI hai to bauddha kA kSaNabhaMguravAda bilkula sahI hai / yadi ekAnta nityavAda nirapekSa hai aura vaha kahatA hai-- kevala kUTastha nitya hI sahI hai, parivartana sahI nahIM hai, to vaha samyak nahIM hai / yadi ekAnta anityavAda nirapekSa hai aura vaha kahatA hai-- kevala parivartana hI samyaka hai aparivartana sahI nahIM hai to vaha bhI samyak nahIM hai / parivartana aura aparivartana- donoM kA samanvaya karo, donoM ko eka sAtha jor3a do to donoM sahI ho jAeMge, samyak darzana yA svasamaya bana jAeMge / vairAgya kA AdhAra : parivartanavAda vastu ko dekhane kA yaha dRSTikoNa anekAnta kI maulikatA hai / hama dravya ko kisa dRSTi se dekheM ? eka makAna hai| hama use kisa dRSTi se dekheM ? hama soceM makAna 2010_03 -- Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntAvAda / 153 I I dravya hai yA paryAya / hamArA dRSTikoNa yaha honA cAhie-- makAna eka paryAya hai / hama jo kapar3A pahane hue haiM, vaha eka paryAya hai / jo paryAya hotA hai, vaha parivartanazIla hotA hai / vairAgya kA vikAsa parivartanavAda ke AdhAra para hotA hai / vairAgya ke vikAsa kA bahuta bar3A AdhAra banatA hai paryAyavAdI / abhI eka kapar3A sApha-sutharA aura bar3hiyA laga rahA thA kintu thor3I dera bAda mailA ho jaaegaa| kucha dinoM ke bAda vaha phaTa jAegA aura kucha samaya ke bAda vaha samApta ho jAegA / vaha kSaNabhaMgura hai / zarIra kI bhI yahI avasthA hai, hara padArtha kI yahI avasthA hai / eka padArtha abhI bahuta acchA hai kintu kucha hI samaya ke bAda vaha badala jAegA, vigar3a jaaegaa| isa parivartanavAda ke AdhAra para vairAgya kA vikAsa huaa| zAzvatavAda ke AdhAra para vairAgya jaisI koI cIja banatI hI nahIM hai / jo zAzvata hai, jaisA hai, vaisA hI rahegA, isameM kyA rAga hogA aura kyA virAga hogA ? rAga aura virAga - donoM parivartanavAda ke AdhAra para banate haiM / 1 paryAya kahAM se AtA hai ? I hama parivartana ko dekheM / vyakti kA dRSTikoNa pahale parivartanavAdI hogA / hama pahale dravya taka nahIM pahuMca paaeNge| hama pahale pahuMceMge paryAya taka / hamArI dRSTi vizeSagrAhI dRSTi hai / jise atIndriya jJAna upalabdha ho gayA, vaha pahale sAmAnya taka pahuMca sakatA hai, mUla dravya taka pahuMca sakatA hai / kintu jisakI dRSTi bahuta sImita hai, jJAna bahuta sImita hai, vaha paryAya ko dekhegA, paryAya ke AdhAra para sArA jJAna kregaa| hama jitane padArtha dekhate haiM, dekha rahe haiM, ve sabake saba paryAya haiM, mUla eka bhI nahIM hai / mUla hai paramANu aura paramANu ko jAnane kI hamArI kSamatA nahIM hai / paryAyArthika naya hamAre sAmane spaSTa hai / prazna upasthita kiyA gayA-- paryAya kahAM se AtA hai ? usakA utsa kyA hai ? gaMgA nadI baha rahI hai, yamunA nadI baha rahI hai / nadI kA pravAha hai, pIche se pAnI A rahA hai, Age calA jA rahA hai| yaha pravAha -- utpAda aura vyaya - A rahA hai aura jA rahA hai| dillI ke pAsa yamunA baha rahI hai / prazna ho sakatA hai kyA yamunA yahI hai ? kyA isakA mUla yahI hai ? pAnI kahAM se A rahA hai ? pravAha kahAM se A rahA hai ? kahAM jA rahA hai ? isa khoja meM caleM to yamunA dillI kI nahIM rhegii| gaMgA aura yamunA kA mUla srota gaMgotrI aura yamunotrI meM khojanA hogaa| jahAM se yamunA nikalI hai, gaMgA nikalI hai, vahAM taka pahuMcanA hogA / 2010_03 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 / jaina darzana aura anekAnta mUla kI khoja eka manuSya hai| prazna hotA hai kyA vaha manuSya hI hai? vaha manuSya se pahale bhI kucha hai, usake bAda bhI kucha hai ? isa khoja meM caleM to hama dravya taka phuNceNge| jo kapar3A abhI hai, kyA vaha pahale bhI thA, bAda meM bhI hogA? isa khoja meM caleM to hama paramANu taka phuNceNge| yaha mUla dravya kI khoja Age kI khoja hai, sUkSmatama tattva kI khoja hai| paryAya kI khoja sthUlatatva kI khoja hai, sAmane dikhane vAle padArtha kI khoja hai| hama kevala paryAya yA parivartana para aTake na raheM, mUla dravya kI khoja meM Age bar3hate cale jAeM, isake sivAya koI gaMtavya nahIM hai| samAdhAna hai anekAnta yaha anekAnta kA dArzanika pakSa hai| hama anekAnta kI jaina paramparA ke sandarbha meM samIkSA kreN| jaina paramparA meM Aja aneka sampradAya haiM, unameM aneka matabheda bhI haiN| yadi anekAnta ke AdhAra para matabheda kA mUla khojA jAe, bhinna vicAroM kI samIkSA kI jAe to zAyada bheda ke lie kitanA bacegA, maiM kaha nahIM sktaa| ho sakatA hai kucha bhI na bce| kintu isa dizA meM bahuta kama kAma huA hai| aneka prasaMgoM meM Agraha bar3hAne meM rasa liyA gayA, anekAnta kA prayoga nahIM kiyA gyaa| Aja hamAre sAmane prazna hai-jaina samAja ko virAsata meM jo eka mahAn darzana milA hai, jagat ko dekhane kA eka samyak aura vyApaka dRSTikoNa milA hai, yadi usakA samyak prayoga kiyA jAe to zAyada anekAntavAda pUre saMsAra ko eka nayA dRSTikoNa aura eka nayA darzana de sakatA hai| anekAntavAda kA yaha dRSTikoNa aneka mithyA abhinivezoM, AgrahoM ko miTAne aura eka sAmaMjasyapUrNa samAja kI saMracanA karane meM bahuta sahayogI bana sakatA hai, upayogI ho sakatA hai| 2010_03 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA kI dhAraNA naitikatA : pAzcAtya saMdarbha naitikatA zabda bahuta carcita rahA hai| yUnAnI dArzanikoM ne naitikatA kI vistRta carcA kI, kintu jaina dharma meM naitikatA jaisA zabda upalabdha nahIM hotA / usameM kevala dharma zabda upalabdha hotA hai| dharma ke atirikta naitikatA kI koI carcA nahIM hai / prazna hotA hai- kyA jaina dharma meM naitikatA ke bAre meM kucha kahA nahIM gayA, kucha socA nahIM gayA yA vaha kisI rUpa meM upalabdha hai ? dharma ke do aMga mAne gaye haiM-jJAna aura AcAra | zruta dharma aura cAritra dharma / sukarAta ne naitikatA kI carcA kI hai| unhoMne dharma kA lakSya mAnA hai-- parama zubha ko prApta krnaa| unakI bhASA meM parama zubha hai jJAna / yAnI jJAna se atirikta koI naitikatA nahIM hai| jainadharma meM pahalA dharma zruta mAnA gayA hai / AcAra dUsare nambara para hai| tulanAtmaka dRSTi se dekheM to jJAna prathama aura parama zubha hai| donoM vicAra bahuta nikaTa A jAte haiN| mahAvIra ne kahA-- jo nahIM jAnatA, vaha kyA karegA ? vaha vyakti zreya kA kyA AcaraNa karegA, jo zreya aura azreya nahIM jAnatA / yaha vAstava meM sahI bAta hai| jo zreya aura pApa ko jAnatA hI nahIM hai vaha ajJAnI kyA karegA ? pazcimI darzana meM zubha aura azubha kI bahuta carcA hai / dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA hai - jo ajJAnI hai vaha kyA jAnegA ki yaha zreya hai aura yaha pApa hai| zreya zubha hai aura pApa azubha hai| zreya aura azreya -- ina donoM kA sambandha jJAna ke sAtha hai| isa dRSTi se naitikatA kA eka AdhAra banatA hai jJAna / jJAna se juDA hai AcAra pahale AcAra kA jJAna honA jarUrI hai| jJAna ke bAda hI AcAra kA anuzIlana kiyA jA sakatA hai / sukarAta ne kevala jJAna ko hI paramazubha mAnA, naitikatA mAnA / jaina dRSTi se yaha ekAMgI dRSTikoNa sammata nahIM hai| jJAna ke sAtha-sAtha AcAra bhI naitikatA kA aMga hai| jJAna aura AcAra- ye donoM hI dharma ke aMga haiN| akelA jJAna paryApta nahIM hai| jJAna jAnane kA parama bindu hai / kintu jJAna parama bindu taka nahIM jAtA / usakI abhivyakti yA kriyAnviti AcAra meM badala jAtI hai| naitikatA ke 2010_03 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 / jaina darzana aura anekAnta do nizcita tattva bana jAte haiM--jJAna aura AcAra / aNuvrata aura mahAvata naitikatA hai AcAra kA anuzIlana karane para eka nayA tathya prastuta huA / AcAra do bhAgoM meM vibhakta hotA hai-AtmAbhimukhI aura samAjAbhimukhI / apane prati aura dUsare ke prati / jo apane prati hai, vaha AtmAbhimukhI hai| pAMca mahAvrata aura pAMca aNuvrata--ye donoM samAjAbhimukhI AcAra haiN| kisI jIva ko nahIM mArUMgA' isakA sambandha dUsare se hai| kisI viSaya ko lekara jhUTha nahIM bolUMgA' isakA saMbaMdha hai samAja se / 'corI nahIM karUMgA', 'abrahmacarya nahIM karUMgA', 'amuka mAtrA se adhika parigraha nahIM rakhUgA' inakA sambandha bhI samAja se hai| pAMcoM mahAvrata samAjAbhimukhI haiM, pAMca aNuvrata samAjAbhimukhI haiN| ye vrata aura mahAvrata hI naitikatA hai| dharma kI vyAkhyA : samAjAbhimukhI Azcarya hotA hai-dharma kI vyAkhyA, sAdhu yA zrAvaka kI vyAkhyA, samAjAbhimukhI vratoM se jur3I huI hai| usameM AtmAbhimukhI vAlI bAta kucha gauNa ho jAtI hai| isase yaha yaha patA calatA hai ki sAdhupana kI sImA, zrAvakapana kI sImA, samAja se jyAdA jur3I hai aura usakI pRSThabhUmi meM AtmAbhimukhatA hai| isalie pAMca mahAvrata ke sAtha sAdhutva kA saMbaMdha jur3a gayA aura tIna guptiyAM pRSThabhUmi meM raha gyiiN| guptitraya kI sAdhanA-apane mana kA saMyama karanA, apanI vANI kA niyaMtraNa karanA aura apane zarIra kA niyaMtraNa karanA--yaha nitAMta AtmAbhimukhI bAta hai |saadhu jIvana ke teraha vrata hote haiM--pAMca mahAvrata, pAMca samitiyAM aura tIna guptiyAM / inameM pAMca mahAvrata samAjAbhimukhI haiM, pAMca samitiyAM bhI prAya: samAjAbhimukhI, padArthAbhimukhI haiM kintu tIna guptiyAM nitAMta AtmAbhimukhI haiN| naitikatA kA AdhAra ___ hamAre AcAra ke do pahalU bana gae--eka AtmAbhimukhI pahalU aura dUsarA samAjAbhimukhI phluu| AtmAbhimukhI pahalU hai adhyAtma, saMyama aura dhyAna / samAjAbhimukhI pahalU hai naitiktaa| isa saMdarbha meM naitikatA kI yaha eka sundara paribhASA phalita ho jAtI hai| naitikatA zabda nahIM hai para isa paribhASA ke AdhAra para hama AcAra ke sAtha naitikatA kA prayoga kara sakate haiN| prazna hotA hai--naitikatA kA AdhAra kyA hai? usakA AdhAra hai Ananda, pavitratA aura zakti kA arjana / jisa 2010_03 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA kI dhAraNA / 157 kArya se manuSya ko Ananda nahIM milatA usa kArya ke prati AkarSaNa paidA nahIM hotA yaha prANI kI naisargika prakRti hai / vaha sukha aura Ananda cAhatA hai / naitikatA kA mukhya bindu hai - Ananda | naitikatA kA mAnadaNDa : saMyama I 1 naitikatA kA AdhAra, naitikatA kI paribhASA aura naitikatA kA mAnadaNDa-ye mahattvapUrNa prazna haiM / naitikatA ke mAnadaNDa badalate rahate haiM / eka samaya meM eka kArya ko naitika mAnA jAtA hai aura kisI samaya usI kArya ko anaitika mAna liyA jAtA hai| kisI deza meM eka kArya ko naitika mAnA jAtA hai, dUsare deza meM use anaitika mAna liyA jAtA hai| deza aura kAla ke sAtha-sAtha naitikatA ke mAnadaMDa badalate rahe haiM / jainadarzana ke AdhAra para naitikatA kA mAnadaNDa hai saMyama / jahAM-jahAM saMyama hai, vahAM-vahAM naitikatA hai| jahAM saMyama nahIM hai vahAM naitikatA nahIM ho sakatI / saMyama AtmAbhimukhI bhI hai, samAjAbhimukhI bhI hai| apanI indriyoM para saMyama karanA AtmAbhimukhI kArya bhI hai, vaha naitika kArya bhI ho sakatA hai / aNuvrata Andolana naitika Andolana hai, isIlie usakA mUla sUtra hai 'saMyamaH khalu jIvanam' - saMyama hI jIvana hai / isakA artha hai-- naitika kArya vahI hai jahAM saMyama hai| jisa kArya ke sAtha saMyama nahIM hai, usa kArya ko kabhI naitika nahIM kahA jA sakatA / naitikatA kA pahalA sUtra naitikatA ke anubhava ke pazcAt jIvana kI zailI badalatI hai| jaina dharma ko mAnane vAlA, jJAna aura AcAra -- ubhayAtmaka dharma ko svIkAra karane vAlA, AcAra ko AtmAbhimukha aura samAjAbhimukha mAnane vAlA vyakti vaisA jIvana nahIM jI sakatA jaisA eka mithyA dRSTikoNa vAlA vyakti jItA hai / usakI jIvana-zailI badala jAtI hai| eka jaina zrAvaka kI jIvana-zailI bilkula bhinna hogii| usakI jIvana-zailI kA pahalA sUtra hogA--icchA parimANa / icchA eka jaTila samasyA hai| icchA bar3hAeM yA kama kareM / ulajhana meM rahA hai yaha prazna / sAmAjika evaM arthazAstrIya dRSTikoNa vAlA vyakti kahegA -- icchA bar3hAo, icchA bar3hegI to utpAdana bar3hegA, vikAsa ko gati milegI / kintu dhArmika dRSTikoNa se icchA ko bar3hAnA acchA nahIM hai kyoMki icchA ananta hotI hai / usakA kahIM anta nahIM hotA / naitikatA kA pahalA sUtra banA -- icchA 1 parimANa, icchA kA saMyama karanA / AhAra, dhana Adi jitanI bhI icchAeM haiM, unakA parimANa karo, saMyama karo, use aparimita mata banAo / 2010_03 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 / jaina darzana aura anekAnta prAmANikatA aura icchA-parimANa . naitikatA kA dUsarA sUtra banatA hai-praamaanniktaa| yaha naitikatA kA mUla svarUpa hai| ImAnadAra honA samAja kI pavitratA ke lie prAthamika apekSA hai| jaba taka icchA parimANa nahIM hogA taba taka prAmANikatA phalita nahIM hogii| icchA saMyama ke binA prAmANikatA kA vikAsa saMbhava nahIM hai| Aja yahI samasyA hai-eka ora icchA ke vistAra kI bAta kahI jAtI hai, dUsarI ora ImAnadAra rahane kI bAta kahI jAtI hai| jaba taka icchA asIma hai, taba taka naitika aura prAmANika bananA saMbhava nahIM hai| jaina zrAvaka ke jIvana kA pahalA dRSTikoNa prAmANikatA nahIM ho sakatA / isakA pahalA dRSTikoNa hogA-icchA-parimANa / icchA ke AdhAra para tIna prakAra ke vargIkaraNa banate haiM-mahecchA, alpecchA aura anicchA / kucha loga aise hote haiM, jinameM mahAn icchA hotI hai| kucha loga aise haiM, jinakI icchA sImita hai aura kucha loga aise haiM jinameM icchA hai hI nahIM ! pahalA varga una logoM kA hai, jinameM icchA kA koI saMyama nahIM hai| dUsarA varga jaina zrAvaka kA hai, jinameM icchA kA parimANa hotA hai| tIsarA varga muni kA hai jisameM icchA kA bilkula saMyama hotA hai| jahAM mahecchA hai, vahAM mahAna parigraha hogaa| jahAM alpecchA hai vahAM alpa parigraha hogA aura jahAM anicchA. hai vahAM aparigraha hai| icchA aura parigraha-donoM kA saMyama jur3A huA hai| hama cAhate haiM--prAmANikatA Ae, arthArjana ke sAdhana zuddha bneN| sAdhanazuddhi aura karuNA naitikatA kA tIsarA AdhAra hai sAdhana-zuddhi / yadi icchA parimANa hai, prAmANikatA kI cetanA vikasita hai to arthArjana ke sAdhanoM kI zuddhatA kA prazna prastuta hogaa| jaba taka prAmANikatA nahIM hai, yena-kena-prakAreNa dhana juTAne ke sAdhanoM kA hI vikAsa hogA, / naitikatA kA cauthA AdhAra hai-mAnavIya saMbaMdhoM meM sudhAra / udyoga ke kSetra meM dekheM, vyApAra, prazAsana aura parivAra ke kSetra meM dekheM, pratyeka kSetra meM mAnavIya saMbaMdhoM kI samasyA bahuta jaTila hai| eka mila-mAlika, majadUra se adhika se adhika kAma lenA cAhatA hai para-kama-se kama vetana denA cAhatA hai| majadUra adhikAdhika vetana lenA cAhatA hai aura kama-se-kama kAma karanA cAhatA hai| udyoga jagata meM yaha bahuta bar3I samasyA hai| isI samasyA ke kAraNa har3atAla, gherAbaMdI, tAlAbaMdI Adi-Adi hote rahate haiN| mAnavIya saMbaMdhoM meM sudhAra kA kAraNa hai karuNA kA vikAsa / jaina 2010_03 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA kI dhAraNA / 159 zrAvaka vahI bana sakatA hai, jisameM krUratA kama ho| karuNA kA dUsarA rUpa mAnavIya saMbaMdhoM ke bigar3ane kA krUratA se gaThabaMdhana hai| mAnavIya saMbaMdhoM meM sudhAra vahIM saMbhava hai jahAM krUratA ko prazraya nahIM hai| jisameM krUratA nahIM hai vaha aprAmANika nahIM bana pAegA, yena-kena-prakAreNa dhana kA arjana nahIM kara pAegA, vaha dUsare kA bhI dhyAna rkhegaa| vaha socegA--mere dvArA aisA to koI kArya nahIM ho rahA hai, jisase dUsare kA galA kaTe yA kisI kA zoSaNa ho| yaha vicAra vahI karegA jisameM karuNA kA vikAsa hai / jisameM karuNA nahIM hai, vaha kabhI aisA nahIM soca paataa| usakA cintana hotA hai-pazu mare to mare, AdamI mare to mare, kisI kA ghara ujar3e para merA ghara bananA cAhie, mere pAsa dhana AnA caahie| krUratA jIvana kI zailI ko bilkula badala DAlatI hai| - karuNA kA dUsarA rUpa hai-maitrI / yadi vyakti meM maitrI kI bhAvanA kA, sabake prati maMgala bhAvanA kA, vikAsa ho jAe to karuNA kA vikAsa ho sakatA hai, krUratA meM kamI A sakatI hai| prasiddha zloka hai sarve bhavantu sukhinaH sarve saMtu niraamyaa| sarve bhadrANi pazyantu, mA kacid dukhabhAg bhvet| koI bhI vyakti duHkhI na bane, saba sukhI aura nirAmaya bneN| sabakA kalyANa ho| isa padya kA uccAraNa to bahuta hotA hai para kriyAnviti nahIM hotI / jahAM sarve bhavantu sukhina: kA sUtra hai vahAM sUtra hogA--ahaM bhavAmi sukhinaH / maiM nirAmaya banUM, mujhe kalyANa prApta ho / koI sukhI bane yA na bane / vyakti kA cintana maiM aura merA-ina do sUtroM se jur3A huA rahatA hai / yaha svArtha kI cetanA, krUratA kA pratiphala hai|| prazna dhana ke upayoga kA naitikatA kA eka AdhAra hai-bhogopabhoga kA sNym| dhana kA arjana karane vAle vyakti ke sAmane prazna hogA--isakA upayoga kaise ho? dhana ke upayoga ke do tarIke haiN| pahalA hai--apanI saMpatti ke vyaktigata bhoga meM adhika se adhika vyaya karanA / dUsarA hai--sampatti bhoga kA vyaktigata bhoga meM kama prayoga karanA, sAmAjika upayoga meM sampatti kA adhika vyaya karanA / jaina zrAvaka ko nirdeza diyA gayA-cAhe usake pAsa pracura sampatti hai para usakA apanA vyaktigata jIvana bahuta saMyamita ho| 2010_03 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 / jaina darzana aura anekAnta Ananda zrAvaka isakA eka udAharaNa hai| vaha bahuta dhanADhya thA para sAtha hI bahata saMyamI thaa| sIdhA-sAdA rahana-sahana, sAdhAraNa khAna-pAna aura sImita kapar3e--yaha usakA jIvana thaa| Aja kI sthiti isake viparIta hai| vartamAna manuSya apanI sAja-sajjA para, apane khAna-pAna para, apane kAryoM para, apane parijanoM kI byAha-zAdI meM cAhe jitanA kharca kara detA hai para samAja ke lie nhiiN| naitikatA : do sUtra jaina zrAvaka ke lie eka vrata kA nirdeza diyA gayA-- bhogopabhoga parimANa vrt| naitikatA kI pahalI zarta hai-icchA parimANa aura usakI antima bAta hai bhogopabhoga kI siimaa| jaba icchA parimita hotI hai aura bhogopabhoga sImita hotA hai, taba prAmANikatA, arthArjana ke sAdhanoM meM zuddhi Adi apane Apa phalita hone lagate haiN| inakA paraspara sambandha jur3A huA hai / jahAM bhoga kI lAlasA hai, vahAM krUratA avazya hai| krUra bane binA adhika padArthoM ko juTAyA nahIM jA sakatA / krUratA bar3hegI to arthArjana ke sAdhana zuddha nahIM rheNge| arthArjana ke sAdhana azuddha hoMge to aprAmANikatA bddh'egii| yaha sArA jo cakra hai, vaha icchA-parimANa aura bhogopabhoga kI sImA--ina donoM ke bIca meM hai| agara ye do hote haiM to naitikatA phalita hone lagatI hai| ye do nahIM hote haiM to arthArjana aura mAnavIya sambandha meM gar3abar3iyAM hone lagatI haiN| ina do sUtroM para jaina zrAvaka ke jIvana meM bahuta vicAra kiyA gayA hai-eka jaina zrAvaka icchA kA parimANa kare, bhogopabhoga kI sImA kre| sAmyavAda kI samasyA bhogopabhoga kI samasyA ne Arthika samasyA ko jaTila banAyA hai| garIbI aura bhukhamarI kI samasyA itanI jaTila nahIM hai jitanI jaTila hai bhogopabhoga kI smsyaa| agara yaha samasyA hala ho jAe to garIbI kI samasyA bhI kama ho jAe / sAmyavAdI dezoM meM bhoga-sAmagrI para bahuta niyantraNa thaa| kyoMki vaha roTI kI samasyA sulajhAne meM bAdhaka bana rahI thii| kintu manuSya kI prakRti hai, vaha sukha-suvidhA, bhoga kI sAmagrI kI lAlasA kI bAta ko mana se nikAla nahIM paataa| sAmyavAdI dezoM meM Aja bhogopabhoga kI samasyA bar3I ugra banI huI hai aura prazna prastuta ho rahA hai yaha bhogopabhoga kI lAlasA sAmyavAda ko kahAM le jAegI? 00 ___ 2010_03 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM * mana ke jIte jIta * kisane kahA mana caMcala hai * jaina yoga * cetanA kA UrdhvArohaNa * AbhAmaNDala * merI dRSTi : merI sRSTi * ekalA calo re * eso paMca NamokkAro * apane ghara meM * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA * arhama * nayA mAnava nayA vizva * karmavAda * mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya * ghaTa-ghaTa dIpa jale * maiM : merA mana : merI zAnti bhikSu vicAra-darzana * samasyA ko dekhanA sIkheM * dharma ke sUtra * vicAra ko badalanA sIkheM * manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta * AmaMtraNa Arogya ko * jaina darzana : manana aura mImAMsA * zakti kI sAdhanA * jaina dharma ke sAdhanA sUtra * mahAvIra kA svAsthyazAstra * muktabhoga kI samasyA aura brahmacarya * nayA mAnava : nayA vizva * ahiMsA aura zAnti * mahAvIra kA arthazAstra * adhyAtma kA prathama sopAna : sAmAyika * ahiMsA tatvadarzana * atIta kA basaMta : vartamAna kA saurabha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana aura anekAnta AcArya mahAprajJa 2010_03